T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA

TRKYE AVRUPA BRL LKLER
1990-2005

Doktora Tezi

Mehmet Murat Erdoan

Ankara-2006

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA

TRKYE AVRUPA BRL LKLER
1990-2005

Doktora Tezi

Mehmet Murat Erdoan

Tez Danman
Prof.Dr. Fsun Arsava

Ankara-2006

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA

TRKYE AVRUPA BRL LKLER
1990-2005

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Fsun Arsava

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad

mzas

Prof. Dr. Fsun Arsava (Ankara niv.-Atlm niv.)

...

Prof. Dr. Hseyin Bac (ODT)

......................................

Prof. Dr. hsan D. Da

......................................

Prof. Dr. Haydar akmak

(ODT)
(Gazi niv.)

......................................

Prof. Dr. Ali alar (Hacettepe niv.)

......................................

Prof. Dr. Necati Polat (ODT)

......................................

Prof. Dr. Ali Karaosmanolu (Bilkent niv.)

......................................

Tez Snav Tarihi ..................................

Armaana

nsz-Teekkr
Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii likileri: 1990-2005
balkl bu almamda, bilginin g olduu gereinden hareketle ayn zamanda Trkiyenin AB
konusundaki abalarna mtevaz bir katky da hedefledim.
lkemizin iinde bulunduu corafi, kltrel, siyasi ve insani zellikler,
yani son dnemin moda kavramlar olan jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomik ve
jeokltrel zellikler, kanlmaz biimde Trkiyenin hem kendisi hem de snrlarnn tesinde,
blgesel hatta kresel misyonlar stlenmesini de gerektiriyor. Kreselleen dnyada Trkiyenin
karlar en iyi nasl korunur ve gelitirilir, bu balamda AB nasl bir seenektir, tabii ki tartlmas
gereken ve tek cevab olmayan sorulardr. Ancak AB konusu, lkemizde herkesin zerinde
konutuu ama ok az insann bilgi sahibi olduu bir konu olduka, enerjimizi boa harcamak ve
gerginlemekten, dolays ile de zaman kaybetmek ve baka stratejilerin arac-esiri haline
dmekten kurtulamayacaz gibi grnyor. Trkiyenin AB hedefine taraftar olmak ya da kar
kmak, inanmak ya da gvenmemek herkesin kendi tercihi, yeter ki asgari dzeyde de olsa
grmz zerine bina ettiimiz, Trkiyeyi, blgemizi, dnyay, kresel gelimeleri de dikkate
alacak bilgilerimiz olsun Daha mreffeh, daha ada, daha zengin, daha demokratik, daha
yaanr, daha gvenli, daha istikrarl bir Trkiye iin, duygularn egemen olduu endieler ya da
sempatilerden ok, bilgi ile beslenen vizyona ihtiyacmz var.

***
Bu almamda bana bilgileri, grleri, gvenleri ve sevgileri ile
destek olan ok sayda insan var
ilerinden bazlarn zellikle anmak istiyorum:
gsterdii gven, fedakarlk ve katklar iin
A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi
Sayn Prof.Dr.Fsun Arsavaya;
Samimi bir gven ile
en bandan beri almalarm takip eden;
destei ve heyecan ile ufkumu aan, almamn her
aamasnda ok byk katklar olan Saygdeer Hocam
ODT retim yesi
Sayn Prof.Dr. Hseyin Bacya;
Almanyada bulunduum sre iinde danmanlm stlenen ve Avrupay, Avrupa Birliini
anlamam konusunda zerimde byk emei olan
Bonn niversitesi Avrupa Entegrasyon Aratrmalar Merkezi Yneticisi
Sayn Prof. Dr. Ludger Khnhardta;
zor dnemlerimde yanmda olan, bana inanan ve beni srekli tevik eden
H.. Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm Bakan Sayn Prof.Dr. Ali alara
ayrca
Prof.Dr. Orhan Morgil, Prof.Dr. Mustafa Erdoan, Prof.Dr. hsan Da, Do.Dr.Zeynep Da,
Dr.Levent Korkut, Dr.Mehmet cal, Mahmut ener, Kemal Tzn, Ali Yeil,
Helmut Lutz, Dr.Ernst Seidel, Berthold Gees, Heidi Blankensteina,
Doktora Bursu ile almalarmda bana destek veren Konrad Adenauer Vakfna,
almam Avrupa Bilim-Kltr dl ile dllendiren Avrupa Kltr Vakf ve Knauf Ailesine,
Berlin Bykeliliindeki alma arkadalarma,
Freiburg ve Bonn niversitesi Avrupa Entegrasyon Aratrmalar Merkezindeki (ZEI) arkadalarma,
H.. Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmndeki akademisyen ve rencilerime
en samimi duygularla bana verdikleri destek ve katklardan dolay teekkrler ediyorum.
Bu zahmetli ve klfetli srete hep yanmda olan Erdoan, Akta ve Krm Ailelerinin btn
fertlerine bana kar gsterdikleri dayanma, sevgi ve gvenden dolay teekkrler ediyorum
Kendisinden zaman, emek ve ilgi almak zorunda kaldm Rya kzma
ama en ok,
hakkn asla deyemeyeceim, bunun iin yeterince kelime-kavram bile bulamayacam sevgili eim
Armaana
sonsuz teekkrler ediyorum

M. Murat Erdoan
Ankara, Kasm 2006

Ksaltmalar
AA
AB
ABGS
AET
AGT
AGSK
AGSP
AHM
AHS
AKP
ANAP
AOGSP
AODGP
AP
AT
AYB
BAB
BM
BTC
Bulletin EG
Bulletin EU
CDU
CENTO
CHP
CSIS
CSU
(Partisi)
DGM
DSK
DP
DPT
DSP
DYP
ECU
EFTA
EG
EP
ESVP
EU
EuGH
EVP
EWG
FAZ
GAP Project
GAP
GASP

Ankara Anlamas
Avrupa Birlii
Avrupa Birlii Genel Sekreterlii
Avrupa Ekonomik Topluluu
Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat
Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii
Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
Avrupa nsan Haklar Szlemesi
Adalet ve Demokrasi Partisi
Anavatan Partisi
Avrupa Ortak Gvenlik ve Savunma Politikas
Avrupa Ortak D ve Gvenlik Politikas
Adalet Partisi
Avrupa Topluluu
Avrupa Yatrm Bankas
Bat AVrupa Birlii
Birlemi Milletler
Bak-Tiflis-Ceyhan (Petrol Boru Hatt)
Avrupa Topluluu Resmi Gazetesi
Avrupa Birlii Resmi Gazetesi
Christlich-Demokratische Union Deutschlands (Almanya Hristiyan-Demokrat
Birlik (Partisi)
Central Treaty Organisation
Cumhuriyet Halk Partisi
Center for Strategic and International Studies
Christlich-Soziale Union Deutschlands (Almanya Hristiyan-Sosyal Birlik
Devlet Gvenlik Mahkemesi
Devrimci i Sendikalar
Demokrat Parti
Devlet Planlama Tekilat
Demokratik Sol Parti
Doru Yol Partisi
European Currency Unit
European Free Trade Association
Europische Gemeinschaft (Avrupa Topluluu-AT)
Europisches Parlament (Avrupa Parlamentosu-AP)
Europische Sicherheits- und Verteidigungspolitik (AGSP)
European Union
Gerichtshof der Europischen Gemeinschaften (AHM)
Europische Volkspartei (Avrupa Halk Partileri AP)
Europische Wirtschaftsgemeinschaft
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya)
Gneydou Anadolu Projesi
Gemeinsame Agrarpolitik (Ortak Tarm Politikas)
Gemeinsame Aussen und Sicherheitspolitik (Ortak D ve Gvenlik Politikas)

GATT
HADEP
HEP
HP
IMF
HD
K
KV
KKTC
Kbrs-RY
KOB
KP
MDP
MGK
MHP
MNP
MP
MSP
NATO
ODA
ODGP
OECD
OPEC
PASOK
PKK
RCD
RP
SDZ
SEEBRIG
SFOR
SHP
SODEP
SPD
STB
TBMM
TL
TOBB
TUSAD
UN
UP
WEU
WTA
YK
YTP
ZfT

General Agreement on Tariffs and Trade

Halkn Demokrasisi Partisi
Halkn Emek Partisi
Halk Parti
International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu)
nsan Haklar Dernei
slam Konferans rgt
ktisadi Kalknma Vakf
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
Kbrs Rum Ynetimi
Katlm Ortakl Belgesi
Katma Protokol
Milliyeti Demokrasi Partisi
Milli Gvenlik Kurulu
Milliyeti Hareket Partisi
Milli Nizam Partisi
Millet Partisi
Milli Selamet Partisi
North Atlantic Treaty Organisation
Orta ve Dou Avrupa lkeleri
Ortak D ve Gvenlik Politikas
Organisation of Economic Cooperation and Development
Organisation of Petroleum Exporting Countries
Panellinio Soialistiko Kinima (Siyasal Parti-Yunanistan)
Krdistan i Partisi
Regional Cooperation for Development
Refah Partisi
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete - Almanya)
Southeastern Europe Multinational Peacekeeping Brigade
Stabilisation Force
Sosyaldemokrat Halkc Parti
Sosyal Demokrasi Partisi
Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Almanya Sosyal Demokrat Partisi)
Serbest Ticaret Blgesi
Trkiye Byk Millet Meclisi
Trkische Lira
Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii
Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei
United Nations
Ulusal Program
Westeuropische Union
Welttextilabkommen
Yksek retim Kurumu
Yeni Trkiye Partisi
Zentrum fr Trkeistudien (Trkiye Aratrmalar Merkezi-Essen niversitesiAlmanya)

v
NDEKLER
Sayfa No:
nsz-Teekkr ......................................................................................................................ii
Ksaltmalar............................................................................................................................ iii
indekiler ...............................................................................................................................v
Giri ........................................................................................................................................ 1
I. .Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) - Avrupa Topluluu (AT) Avrupa Birlii (AB) ile
Trkiye Arasndaki likiler: 1959-1989 .............................................................................. 17
A. Avrupa (Europa) ve Trkler: Genel Hatlar ile Tarihte likiler...........................17
B. Trkiyenin AET yelii Konusundaki lgisinin Temelleri........................................21
1. ........ Siyasi: Batllama-Avrupallama- Batl-Medeni Demokrasiler Ailesine Dahil
Olma..............................................................................................................................22
2. Gvenlik: Stratejik-Askeri ........................................................................................23
3. Ekonomik: Kalknma ve Sanayileme ......................................................................23
4. Yunanistan: Siyasi-Psikolojik Faktr....................................................................25
C. AETnin Trkiyenin yelii Konusundaki lgisinin Temelleri .................................27
1. Gvenlik-Askeri Boyut.............................................................................................27
2. Siyasi Nedenler ve AETnin Prestij Mcadelesi Boyutu..........................................28
3. Ekonomik Boyut .......................................................................................................28
D.
Trkiye ile Yeni Avrupa Arasndaki ilikilerde Kurumsal ve Yapsal
Gelimeler: AET/AT ile Trkiye Arasnda Ortaklk (1959 - 1989) .................................29
1. Ortakln Gerekeleri ..............................................................................................30
2. Ortaklk Anlamasnn Hazrlk ve Sonulanma Aamalar .....................................31
3. Ankara Anlamas (AA) (Ortaklk Anlamas) ve Ortaklk Kavram...................36
4. Ortaklk Anlamasnn ve 23 Kasm 1970de mzalanan Katma Protokol n (KP)
leyii ...........................................................................................................................42
5. Ortaklk Konusundaki Gelimeler ve Sorunlar: 1973-1987 .....................................51
a. Sorun Alanlar .......................................................................................................52
b. ki Hata ve ki Kez Uzaklama .............................................................................53
c. kinci Hata : Yetersiz zmler ve Ortaklk likilerinde Tkanklklar...........55
d. Askeri Rejime eyrek Kala...............................................................................59
e. 1980 Sonrasnda Ortaklktaki Gelimeler-Sorunlar ..............................................60
f. 12 Eyll 1980: Ortaklk Anlamasnn Dondurulmas ve Bat Avrupadan Gelen
Youn Eletiri Dnemi .............................................................................................62
g. Rogers Plan ve Askeri Ynetim...........................................................................64
h. Yeniden Demokrasi- 1983 ....................................................................................72
E. Trkiyenin Tam yelik Bavurusu (1987) ve Komisyonun Cevab (1989) .............77
1. Tam yelik Bavurusuna Giden Yol.......................................................................77
2. Tam yelik Bavurusu ve Yntemi..........................................................................89
3. Bavurudan Sonraki Dnem .....................................................................................91
4. AT Komisyonunun Trkiyenin yelik Talebine Ynelik Verdii Gr (Avis): 18
Aralk 1989 ...................................................................................................................96
5. Karar Konusunda ki Taraftan Gelen Tepkiler .........................................................98
II. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli Test: Gmrk Birlii
Sreci .................................................................................................................................. 101
A. Souk Sava Sonrasndaki likilerin Platformu Olarak Gmrk Birlii ..................101
1. 1990-1995 arasnda AT inde Deiim ve Gelimelere Ksa Bak .................103
2. Trkiye-AT likilerinde 1990-1995 Dnemi.....................................................105
3. Avrupa Topluluundan Gelen Teklif: nlemler Paketi.................................107

vi
4. Krfez Krizi: 1990-1991.....................................................................................108
B. Gmrk Birliinde Politik Sre...........................................................................112
1. 21-22 Haziran 1993 Kopenhag Zirvesi ve Kopenhag Kriterleri.........................112
2. AP Onay Konusundaki Tartmalar...................................................................119
3.
Gmrk Birlii (GB) (Ortaklk Konseyi-1/95) Karar Konusunda
Trkiyedeki Ayrmalar ve Tartmalar ................................................................122
4. APnin ve ye lkelerin 6 Mart Sonras Yeni Talepleri ...................................124
5. AP ve GB Karar ncesindeki Tartmalar ........................................................128
6. APda Tarihi Oylama ......................................................................................131
C. Trkiye ile AB Arasnda Gmrk Birliini Tesis Eden 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi
Kararnn erii ............................................................................................................134
D. Gmrk Birlii Konusunda Ara Deerlendirme........................................................137
III-Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB likileri: 1996-2002 ............. 146
A. GBin Ardndan Trkiye-AB ilikileri.......................................................................147
1.
Umutlardan Karamsarla: Trkiyenin Zor Dnemi: Aralk 1995-Aralk 1997
147
a. Kardak-mnia Krizi .............................................................................................147
b. Trkiyede Politikada stikrarszlk ve Demokrasinin Zor Yllar..................150
c- Refah Partisi-Doruyol Partisi Koalisyonu: illerin ktidara Getirdii
slamclar AB Yolunda........................................................................................162
d-Trkiyede Rejim Tartmalar: Sekinci Batcln Batllama Korkusu.....166
2. Gmrk Birliinden Lksemburga: AB Trkiye Konusunda Karar Vermeye
alyor......................................................................................................................169
a. Hristiyan Demokratlarn ABsinde Trkiyeye Yer Yok ..................................169
b. Gndem (Agenda) 2000......................................................................................173
c. Ylmazn Yeni Hkmeti ve Almanya zelinde Trkiye-AB likileri............175
3. 1. Trkiye Zirvesi: AB Konseyi Lksemburg Zirvesi ........................................178
a. Lksemburg Zirve ncesinde Trkiyenin Teebbsleri ...................................178
b. AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar........................................................179
c. Lksemburg Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar ..........................179
4. Trkiye ABden Gelen Tepkiler: Lksemburg Travmas ...................................181
B.
Lksemburgdan Helsinkiye Trkiye-AB likilerinin Yeniden Tanmlanmas
Sreci: Aralk 1997-Aralk 1999 ....................................................................................185
1.
Lksemburg Travmas ve Ylmazn Almanyaya Eletiri Merkezli AB
Politikas .....................................................................................................................185
2. Almanya-Trkiye likilerinde H.Kohl Sonras Dnem .....................................188
3. Abdullah calann Suriyeden karlmas...........................................................189
C. Helsinki Zirvesi ncesi ve Sonras ............................................................................193
1.
Trkiyede Erken Genel Seimler ve Ecevit-Schrder Arasndaki Mektup
Teatisi ile Balayan Yeni Dnem ...............................................................................196
2. calann Yarglanmas ..........................................................................................198
3. 17 Austos Depremi Sonras Trkiye ve Deprem Diplomasisi ..........................203
a. AGT stanbul Zirvesi .........................................................................................206
b. Helsinki ncesinde Deprem ve ABD Destei....................................................208
IV. Lksemburgdan Helsinkiye, Helsinkiden Mzakerelere: 1997-2005 ...................... 217
A. 2. Trkiye ZirvesiAvrupa Birlii Helsinki Zirvesi - 11-12 Aralk 1999.............217
1. Helsinki Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar......................................217
2.
Helsinki: Avrupa Arabasnn Bagajnda Bir Yer mi yoksa tarihi bir karar
m?
221
B. Aday lke Trkiye ve Katlm Ortakl................................................................230
1. Kbrs Sorunu Etrafnda Katlm Ortakl Belgesinin Hazrlan.........................231

vii
2. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2001) -8 Mart 2001 ............................................235
3. Nis Zirvesi: 7-9 Aralk 2000 ...................................................................................238
C. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program....242
1. Ulusal Program (UP-2001) .....................................................................................242
2. Trkiyenin zel Koullarnn Ulusal Program .................................................244
D. 11 Eyll 2001 (11/9) ve Trkiye-AB likileri.......................................................245
F. Trkiyede Byk Deiim Yl ve Kopenhag Zirvesi: 2002 ....................................250
1. Trkiyeden AB in Dev Admlar: Geliyoruz Avrupa! .....................................251
2. Kopenhaga Be Kala: 2002 Trkiye lerleme Raporu ve Strateji Belgesi ............253
3. 3 Kasm 2002 Seimleri ve Trkiyede Siyasal Deprem:.......................................254
a. Sandktan kan fke......................................................................................254
b. Seim Sonras Gndem: Erdoan, AB, Kbrs, Irak ...........................................258
c. Avrupa Konvansiyonu, Trkiye ve Valery Giscard dEstaing ...........................260
i. Avrupa Konvansiyonu .....................................................................................260
ii.Valery Giscard dEstaingin Trkiye Konusundaki Aklamalar ..................261
d. AB Srecinde Scak 30 Gn ve Kofi Annann Kbrs Plan..............................264
4. 3. Trkiye Zirvesi: AB-Kopenhag Zirvesi 12-13 Aralk 2002............................274
G. Kopenhag Zirvesi Sonrasndan Mzakerelere Trkiye AB likileri ........................282
1. ABD ile Zor Dnem................................................................................................283
2. Trkiyede Reform Sreci ve Kopenhag Kriterleri iin Drt Ayr Uyum Yasas
Paketi...........................................................................................................................289
3. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2003) ve Ulusal Program (UP-2003) .................290
4. lerleme Raporu (R-2003) ve Strateji Belgesi (SB-2003) .....................................293
5. Trkiyenin 11 Eyll: stanbul: 15-20 Kasm 2003.............................................294
6. Loizidiu Davasnda Ara zm..............................................................................294
7. Kbrsta zm in Taktik Mcadele ..................................................................295
8. Trkiye-AB ilikilerinde Son Dnem: 2004-2006 .................................................298
V-Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Kopenhag Siyasi Kriterleri.................................. 306
1. Trkiye Balamnda Kopenhag Kriterleri .................................................................315
a- stikrarl- Kurumsallam Kurumlar......................................................................316
aa- Anayasa.............................................................................................................317
ab-Hkmet.............................................................................................................319
ac- Seimler ve Partiler...........................................................................................320
ad-Sivil Toplum ......................................................................................................325
ae-Silahl Kuvvetler ................................................................................................329
b-Hukuk Devleti..........................................................................................................335
c-nsan Haklar............................................................................................................336
ca- lm Cezas......................................................................................................338
cb- Cezalarn nfaz ve kence...............................................................................339
cc- Dernek, Toplant zgrl ve Basn zgrl ............................................343
cd- Siyasal Partiler ve Partilerin Yasaklanmas ......................................................346
d-Aznlklarn Korunmas ...........................................................................................347
da- Gayri-Mslim Aznlklar ..................................................................................348
db- Krt Sorunu...................................................................................................349
dc- Aleviler .............................................................................................................352
VI. ........... Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu: Eski likiler-Yeni Oluumlar
............................................................................................................................................ 355
A. Kavram Olarak Jeopolitik-Jeostrateji ....................................................................359
B. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu ve Avrasyadaki Satran Tahtas
.........................................................................................................................................362
C. 11 Eyll 2001 ve Trkiyenin Yeniden Tanmlanan Jeopolitik nemi .....................368

viii
D. kili ve Blgesel likiler erevesinde Trkiyenin D ve Gvenlik Politikas......374
1. Balkanlar .................................................................................................................374
2. Gney Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri ve Enerji Merkezli Politikalar......376
3. Rusya Federasyonu .................................................................................................380
4. Orta Dou................................................................................................................382
5. Kbrs.......................................................................................................................383
7. Yunanistan ..............................................................................................................398
8. Amerika Birleik Devletleri....................................................................................402
E.
AB Ortak D ve Gvenlik Politikas (ODGP-ODGP) Avrupa Gvenlik ve
Savunma Politikas (AGSP-ESVP) ve Trkiye ..............................................................408
1. Genel Olarak AGSK-AGSP-AOGSP .....................................................................408
2. Souk Sava Sonras Dnemde Ortak Avrupa Gvenlii Politikalar....................410
3. Avrupa (Ortak) Gvenlik ve Savunma Politikas ve Trkiye.................................414
4. Trkiye'nin Ortak Dileri ve Gvenlik Politikasna Uyumu................................417
Sonu ve ngrler ............................................................................................................ 422
Biblografya .....................................................................................................................427
zet .................................................................................................................................458
Summary .........................................................................................................................459

1
Giri
Trkiye ile Bat arasndaki karmak ve ok ynl ilikilerin zellikle I. Dnya Sava
sonrasnda en nemli balklarndan birisi, Trkiyenin zerinde bulunduu corafya ve
tarihi-kltrel-politik zelliklerinden dolay gvenlik politikalar olmutur. Osmanlnn
son dneminde ortaya koyduu politikay devralp daha da gelitiren ve bu balamda
ciddi bir aba ile her alanda Batllamay kendisine hedef olarak belirleyen Trkiye
Cumhuriyetinin bu ideolojik tercihi de Bat ile olan ilikilerin younlamasn
kolaylatran nemli bir faktr olmutur.1 kinci Dnya Sava sonrasnda Sovyetler
Birliinin rejim ihrac ve igal politikasnn yaratt tedirginlik, Batnn tehdit
alglamalarn Almanyadan Trkiyenin kuzeyindeki Sovyetler Birliine evirmiti.
Ayn dnemde Trkiyeyi Bat ittifakna yaknlatran ve ortak dman algsn
yaratan nemli bir faktr daha ortaya kacak ve Sovyetler Birlii tarafndan Trkiyeden
toprak talepleri ve Boazlar konusundaki hak iddialar (1945) gvenlik konusundaki
endieleri daha da artracakt.2 Bu nedenle Amerika Birleik Devletlerinin nclnde
nce Truman Doktrini (1947), ardndan da Marshall Plan (1948) ile gerekleen Batl
ittifak iinde yer alma sreci hzlanarak devam edecek ve 4 Nisan 1949da on Bat
Avrupa lkesi ile ABD ve Kanadann iinde yer ald Kuzey Atlantik Anlamas
rgt (North Atlantic Treaty Organization-NATO) daha kurulma aamasndayken
Trkiye bu rgtte de yer almak istediini dile getirecekti.3 nce Kasm 1948, sonra da
Mays ve Austos 1950de kez NATOya yelik talebinde bulunan Trkiye, ngiltere
ve skandinav lkelerin itiraz ile karlanmt.4 Trkiye ancak Ekim 1950de Koredeki
savata Birlemi Milletlere salad askeri katk, mcadele ve kayp verdii 721 ehit
ile ABDnin mutlak desteini alarak bu ittifakta yer almay baarabilmiti.5 18 ubat
1952de NATOya katlan Trkiye, Bat gvenlik sisteminin en nemli yap ta olacak,
1

Rainer Tetzlaff [1995] Die Dekolonisation und das neue System, Die neue Weltpolitik, Karl Kaiser / Hans
Peter Schwarz (Ed.), Nomos, Baden-Baden, s.35.
2
Baskn Oran [2003] Trk D Politikas: 1919-1980 (I.Cilt), (Der.), 5. Bask, letiim Yay., stanbul, s.496
vd.
3
Trkiyenin Batl rgtlerde yer almas konusunda ortaya koyduu kararl ve istikrarl politika, ABDnin
Sovyetler Birlii ile II. Dnya Savann hemen sonrasnda iine girdii rekabetle gvenlik boyutu daha n
plana kan farkl bir boyut kazanmtr. ABD Bakan H.S.Truman tarafndan 12 Mart 1947de ABD
Kongresinde okunan mesajla Sovyetler Birliinin birinci derecede tehdidi altna olduu dnlen Trkiye
ile Yunanistana (100 milyon USD Trkiye, 300 milyon USD Yunanistan iin olmak zere) mali destek
verilmesi, ayrca bu iki lkenin askeri ve sivil personelinin ABDde eitilmesi konusunda Kongreden yetki
alnmt. Sovyetlerin etrafn ittifak zinciri ile sarmay hedefleyen evreleme Politikas bakmndan
Trkiye ve Yunanistan son derece nemliydi. Yunanistan ve Trkiyeye Yardm Yasas sadece mali deil,
askeri yardmlar verilmesi olanan da salyordu. Ancak bunun yeterli olmad anlalnca, Trkiyenin de
talebi dikkate alnarak Trkiye, aslnda sadece ABDnin sava maduru Avrupal mttefikleri iin ngrd
Marshall Planna da dahil edildi. Savatan yklm ve yorgun kan, yani yeni dman Sovyetler Birliine
kar gsz olan Avrupann imar ve kalknmas iin ABDnin yardm yapmasn ngren ve 1947de ABD
ile Avrupal lkeler arasnda esaslar belirlendikten sonra 1948den balayarak ncelikle drt yl iin
uygulanmaya balanan Marshall Plan hem askeri hem mali bakmdan Trkiyenin de dikkatini ekmiti.
Ancak plann uygulanabilmesi iin kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgt ye olmak iin talepte
bulunan Trkiyeye, plannn sava madurlarn kapsad gerekesi ile itiraz edilse, hatta olumsuz yant
verilese de, lkenin Sovyetler Birlii balamnda hassas konumu nedeni ile karar deiecekti. Plann
uygulanmaya balanmasndan sadece ay sonra 4 Temmuz 1948de Trkiye de plana dahil edilmiti. Bkz.:
Mehmet Gnlbol / mer Krkolu (Der.) [1996] Olaylarla Trk D Politikas 1919-1995, Siyasal
Kitabevi, Ankara, s. 211-222.
4
Hseyin Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara, s.14 vd. ayrca George
McGhee [1992] ABD-Trkiye-NATO-Ortadou, ev. Belks orak, Bilgi Yaynevi, stanbul s.134 vd.
5
aban H. al / Birol Akgn / nder Kutlu (Ed.) [2006] Uluslar aras rgtler ve Trkiye, izgi Kitabevi,
Konya. 207 vd., ayrca Burcu Bostancolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi,
Ankara, s. 338 vd.

2
rol ise NATOnun Gneydou Kanadnn savunmas olarak tanmlanacakt.6 Bylece
Sovyetler Birliinin gney komusu Trkiye, Sovyetlerin Batya ynelik tehdidine
kar ak biimde stratejik bir partner olarak kabul edilmiti. Bu durum NATOnun
ardndan 1955de Varova Paktnn kurulmas ile daha da belirgin bir hal almt. Ancak
hi kuku yok ki Trkiye iin NATO yelii ncelikli olarak gvenlik amal olsa da,
daha sonrasnda AET iin de geerli olacak baka siyasi ve ekonomik amalarla da
ilikili olacakt.
25 Mart 1957de imzalanan ve 1 Ocak 1958de yrrle giren Roma Anlamas ile
kurulan Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) da Souk Sava dneminin de etki ve
koullar ile yaplanmt. Her ne kadar ncelikle ekonomik bamllk dolays ile bar
koruma ve srekli hale getirme amac tasa da, AET ayn zamanda geni anlamda
gvenlik amacn da iinde barndryordu. AETnin Trkiyenin dikkatini ekmesi,
Yunanistann oynad rolden de anlalaca zere daha ok siyasi-ideolojik nedenlere
dayanmt. Ancak hi kuku yok ki, Topluluun gvenlik alannda oynayaca
potansiyel rol de Trkiye iin nemli bir ekim yaratmt. Topluluun Trkiyenin
siyasi, ekonomik ve gvenlik karlar ile uyumlu bir yap olduu akt. AET ile Trkiye
Cumhuriyeti arasnda 12 Eyll 1963de Ankara Anlamas (AA) ad verilen Ortaklk
Anlamas ile balayan ilikilerde her iki taraf iin de pek ok gerekeden sz edilebilir.
Ancak bu anlama ile balayan yeni iliki alannda zellikle AET iin beklentilerin en
ok uzlat alann gvenlik politikalar olduu sylenebilir. II. Dnya Sava sonunda
yorgun, tahrip olmu ve barn anlamn daha iyi kavram olan Bat Avrupallar,
srdrlebilir bir bar iin karlarn uzlatrlaca, karlkl bamlln
yaratlabilecei yeni modeller gelitirme abas iine girmiti. Kramerin de vurgulad
gibi AETnin bu politikasnn kalc ve srdrlebilir olabilmesi iin yakn evre
lkelerle ekonomik ve kalknma politikalar balamnda ilikiler gelitirmesi
gerekiyordu. Bu ilikinin AET tarafndan tam yelik amal olmaktan daha ok ynl
bir ortaklk amalad, Trkiye ile 1963de yaplan Ortaklk Anlamasnn da bunu
ortaya koyduu sylenebilir.7
Trkiye ile AET arasndaki ilikilerde AET tarafnda gvenlik kayglar en nde gelen
ama iken, 1952den beri NATO yesi olan Trkiye iin en az onun kadar nemli ikinci
ama Avrupa-Bat kimlii ile ilgiliydi. Trkiye Cumhuriyetinin Osmanldan
devrald Modernleme-Batllama-Avrupallama hedefi ve sreci iin AET zel bir
nem tayacakt.8 Trkiyenin Batl-medeni toplumun bir yesi olmak hedefinde
kendisine en ok katkda bulunan ara ise lkenin sahip olduu jeopolitik ve jeostratejik
nem olacakt. Bu durum ok zaman Trkiyenin Avrupann Yunan-Roma-Hristiyan
geleneklerinden gelen ortak kltr dnda (hatta bu kltre dman) bir kltre sahip

9 Nisan 1949da Washington Anlamas ile kurulan NATOnun kurucu yeleri ABD, Kanada, Norve,
Danimarka, Hollanda, Belika, Lksemburg, ngiltere, Fransa, Portekiz, zlanda, talyadr. rgte Trkiye,
Yunanistan (1952) F.Almanya, (1955) ve spanya (1982) daha sonra katlmtr. Varova Paktnn 1991de
feshedilmesinden sonraki srete ise NATOya on lke daha katlm ve rgt 26 yeye ulamtr (1999da
ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya, 2004de ise Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya,
Slovakya ve Slovenya rgte ye olmutur.) Arnavutluk, Makedonya ve Hrvatistan ise aday statsndedirler.
7
Heinz Kramer [1988a] Die Europaeische Gemeinschaft und die Trkei, Internationale Politik und
Sicherheit-Stiftung Wissenschaft und Politik/ SWP, 21, Nomos Verlag, Baden Baden, s.29.
8
Standford Shaw [1985] Historical Foundation: Turkey from the Young Turk Revolution until Worl War
II, in: Grothusen, Klaus-Detlev (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, s.27-56 sowie
Ludger Khnhardt [2002b] Devrim Zamanlar (bersetzung.: Hseyin Bac-enay Plassman) Avrasya
Aratrmalar Merkezi, Ankara (Org. Revolutionszeiten, Das Umbruchjahr 1989 im geschichtlichen
Zusammenhang, Mnschen, 1994), s.220 ff.

3
olduu tartmalarn da Souk Savan yaratt gvenlik kayglar nedeniyle ounlukla
arka planda brakacakt.9
AET Komisyonu Bakan Prof. W.Hallstein, Ortaklk (Ankara) Anlamas imza
treninde gelecein Avrupasn kurarken tarihi, kltr ve corafyay deil, politik bir
kararll ortaya koyduklarn gstererek yapt konumada Trkiye Avrupann bir
parasdr! (Turkey is a part of Europa) szlerini n plana karmas da buna iaret
ediyordu. Grothusenin deerlendirmesine gre bu szler ve yaplan anlama ile AET
107 yl nce, yani 1856da yaplan Paris Anlamasnda Osmanl Devletinin Avrupal
olarak nitelenmesi son kez ve kesin olarak onaylanm oluyordu.10 Kramer de, her ne
kadar iliki yelik deil ortaklk zerine bina edilmi olsa da, Komisyon Bakannn
szlerinin yan sra AAnn Giri ve 28. maddelerinin de Trkiyeye ileride yelik
yolunun kapatlmadnn iaretleri olduunu ifade etmektedir.11 Ancak Trkiyenin
kendisini Avrupal olarak grmek konusundaki hevesi ve kararll yannda
Avrupallarn tavrlar her zaman ayn netlikte olmayacakt. Temel olarak gvenlik
politikalar ile balantl olarak Trkiye iin yaplan tanmlamalar ska deiecek, ya da
lkeden lkeye fark edecekti. Bu durum Souk Sava koullarnn sona erdii 1990
sonrasnda daha da arpc bir hal alacakt. Yeni dnemde bir tarafta Trkiyenin ABye
entegrasyonu kadar, hatta ondan daha ok ne kadar yabanc -teki olduu tartlacakt.
Hatta Trkiye, yeniden yaplanan ve kendisine kimlik oluturan ABnin en nemli kimlik
kriteri haline gelecekti.
Trkiyenin AET/AT/AB ile yelik amal ilikilerinin rnein talyann, Macaristann,
Yunanistann ya da Baltk lkelerininki kadar doal olduunu sylemek olduka
zordur. Ancak hem Trkiyenin bilinli ve srarl abalar hem de Avrupann gvenlik
kayglar bu ilikiyi zaman zaman atmalar, krlmalar yaansa da- sre iinde
normal bir hale getirmitir. Trkiye ile AET/ATye entegrasyonunda Trkiyenin
bazen Avrupallara ramen Avrupallk boyutuna varacak bir srarla srdrd kararl
tutumun asl srkleyici g olduu sylenebilir. te tam da bu nedenle 1990 sonrasnda
AT/AB iin en nde gelen sorgulamalardan birisi Trkiye konusunda yaanmtr.
Trkiye konusu hem kltrel-tarihi nedenlerle hem de Trkiyenin ap ve yer ald
blgenin zellikleri nedeniyle baka hibir lke ile karlatrlmayacak kadar ok unsuru
bir arada bulundurmutur. Tam da bu nedenle rnein bir taraftan ABnin geleceinin,
vizyonunun belirlenecei AB Anayasas hazrlanrken Trkiye Konvansiyona davet
edilmi ve bu almalara katk salamken, ayn Konventin Bakan, Trkiyenin
varlna srarla itiraz etmi, hatta Trkiyenin otomatik olarak dlanmas iin
Anayasaya Avrupalln Yunan-Roma-Hristiyan geleneklere sahip bir kimlik olduuna
dair cmleler yerletirmeye almtr. Trkiye, 1959da Roma Anlamasnn 238.
maddesindeki Avrupal lke olma koulunu yerine getirdii varsaym ile AETye
bavurmu, yine bu esas erevesinde 1963de bir ortaklk anlamas yapm olsa da,
kimlik tartmas, her dnemde varln srdrmtr. Avrupal kimliinin ne olduu
konusunda hala tam bir gr birlii olmasa da Trkiyenin bu kimlie tarihi,
gelenekleri, dini, kltr ve corafyas ile en uzak yerde durduu, hatta tarihte
ounlukla da teki olarak nitelendii gerei de gz ard edilemez.12
9

Nuri Yurdusev [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Ed. Atila Eralp,
mge Yaynevi, Ankara, s. 17-85; Burak Erdenir [2005] Avrupa Kimlii, mit Yaynevi, Ankara, s.208 vd.
10
K. Detlev Grothusen [1985] Aussenpolitik, in derselbe (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5,
Gttingen, s.92 f.
11
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.35.
12
Bu konuda Bkz.: Lars-Erik Cederman (Ed.) [2001] Constructing Europes Identity: The External
Dimension, Lynne Reinner,London; , I.B. Neumann [1999] Uses of the Other: The East in European
Identity Formation, Manchester University Press, Manchester; C. Shore [2000] Building Europe: The Cultural

Trkiyenin Bat Avrupa sistemi iinde yer almasnda, kendi bilinli abalar ve Batnn
gvenlik ihtiyalar temel belirleyici faktrler oldular. Bu durum Trkiyenin souk
sava boyunca nispeten rahat ve tek boyutlu bir d politika izlemesine de yardmc oldu.
Ancak iki kutuplu sistemin sembol olan Berlin Duvarnn ykld 9 Kasm 1989da
Timoty Garton Ashn bir yzyl reddedildi, sona erdirildi szleri ile ifadesini bulan
yeni bir dnem balyordu.13 Duvar ile birlikte bilinenler de ykld.14 Souk Sava
Sonras dnemde bilinenler ile alkanlklar deiecek, bunun en nemli
muhataplarndan birisi de Trkiye olacakt. Duvarn ardndan Sovyetler Birlii ve
Varova Pakt da knce Trkiye bir anda byk olanaklar ama ayn zamanda byk
risklerin var olduu yeni bir dnyaya ald. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olan
M.K.Atatrkn Yurtta Sulh, Cihanda Sulh olarak zetlenen ve d ilikilerde son
derece temkinlilii ngren politikas, d dinamiklerin de zorlamas ile artk deimek
zorundayd. Deiim rzgarn fark edip 1987de ATye tam yelik iin bavuruda
bulunan ve eski ABD Ankara Bykelisi Morton Abromowitzin tanmlad gibi15
Trk Glastnost ve Prestroikasnn mimar olan Turgut zaln kiiliinin de bu
almda nemli bir faktr olduu zellikle belirtilmelidir. Trkiyenin, son derece
zengin enerji kaynaklarna sahip olan Orta Asya ve Kafkaslardaki yeni bamsz lkelerle
kardelik balar ve corafi yaknl yannda, siyasi zellikleri de Trkiyeye ynelik
nemli bir ekim oluturdu. nk Trkiye halk Mslman olan ancak laik bir devlet
yaps ile demokrasiyi ve kapitalist ekonomiyi yerletiren, dahas Bat ile son derece
yakn siyasal ve kurumsal ilikileri olan tek lkeydi. Brzezinski, 1997de yazd
kitabnda ABDnin tek sper g olarak kald yeni dnya dzeninde Avrasyann
tad neme dikkat ektikten sonra, Trkiyenin ABDnin jeostratejik ihtiyalar iin
en nde gelen lkelerden birisi olduunu vurguluyor ve Trkiyeyi hem jeopolitik
mihver hem de belirli lde jeostratejik oyuncu olarak tanmlyordu.16 Ancak
Brzezinski gerek model olma zellii ve gerekse de Batdan kopmas halinde sorun
olabilecek bir potansiyel tayan Trkiyenin Avrupa balantsn son derece
nemsemekteydi. Bu nedenle de ABDnin Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doudaki yeni
iktidar yaplanmasn dikkate alarak Trkiyenin ABye alnmas konusundan Avrupallar
zerinde bask uygulamasn, bylece Trkiyeye Avrupal bir lke olarak muamele
yaplmas gerektiini tavsiye ediyordu.17 Ayrntlar daha sonraki blmlerde verilecek
olan bu yaklam bata ABDli olmak zere pek ok stratejist tarafndan da dile
getirilmekteydi: Trkiyenin nemi yeni dnemde Bat karlar iin daha da artmt ve
AB iinde yer almas ya da o hedeften sapmamas son derece nemliydi. Ancak tam da
bu noktada AB ile Trkiye arasnda A.Karaosmanolunun da dikkat ektii ok nemli
bir vizyon farkllamas grlyordu.18 Souk Sava dneminde var olan stratejik ortak
kltr 1990 sonrasnda atmaya neden olacak ekilde deimi, Trkiyenin jeopolitikstratejik ufku geniler ve politikalarn bu alana ynlendirirken ABnin ncelii
Politics of European Integration, Routldge, London; M. Wintle, (Ed.) [1996] Culture and Identity in Europe,
Avebury, Aldershot; Zeynep Da [2005] Avrupa Kimliinin Snrlar ve Trkiyenin AB yelii, Avrasya
Dosyas, ASAM, Ankara, s.53-71.
13
Timoty Garton Ash [1990] Ein Jahrhundert wird Abgewhl, Carl Hanser Verlag.
14
Ludger Khnhardt [1995] Mitten im Umbruch, Historisch-politische Annhrungen an Zeitfragen, Bouvier
Verlag, Bonn, s.12.
15
Morton, I. Abromowitz [1993] Dateline Ankara: Turkey After zal, Foreign Policy, 91, pp. 164-181.
16
Zbigniew Brzezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz. Angelika
Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin. (Org.:The Grand Chessboard, American Primacy and
Its Geostrategic Imperatives-1997), s.66 ff.
17
Brezezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, s.291.
18
Ali Karaosmanolu [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii: Jeopolitik ve Demokratik Ufuk,
in: al, H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan,Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar,
Ankara, s. 65-69.

5
demokratik ufku geniletmek oldu. Ayn dnemde Trkiyenin yaad bata blc
terr olmak zere ar i politik sorunlarn etkisi ile demokrasi ve insan haklar
pratiklerinden uzaklalrken, te tarafta Dou ve Orta Avrupada demokratik almn
altn yllarnn yaand arpc bir farkllama dikkati ekiyordu. ki taraf arasnda
stratejik kltrn yeniden yaknlat dnem 2000li yllarda balad. Bu dnemde,
zellikle de PKK Lideri Abdullah calann yakalanmas sonrasnda Trkiyede yeniden
demokrasi ve insan haklar alannda ilerlemeler kaydedildi. Daha da nemlisi 1999
sonunda Trkiyeye AB tarafndan verilen adaylk stats, reformlar ve uygulamalar
ciddi bir biimde etkiledi. Tam da bu dnemde 11 Eyll 2001de yaanan kresel apl
terr olaylar Avrupa ile Trkiye arasndaki stratejik kltrn biri birine yaknlamasnda
son derece etkili oldu.
Souk Sava sonrasnda Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin modalitesi de deiti.
Trkiyenin 1987de yapt tam yelik bavurusunu halen derinleme srecindeyiz ve
genileme bu sreci olumsuz etkiler gerekesi ile reddeden AB, yeni durum karsnda
politika deiikliine gitmek zorunda kald. Ancak ABnin yeni genileme stratejisi iinde
kader birlii toplumunda19 bir arada bulunduu Trkiye yoktu. Trkiyenin olmamasnn
temel nedeni, Trkiyenin 1963de kabul edilmesinde sz konusu olan politik-stratejik
gereklerin byk lde ortadan kalkmasyd.
AT/AB Souk Sava sonrasnda Trkiye konusunda tam bir politika belirleyemese de
Trkiyenin ye olmasna scak bakmadn ve ilikilerin daha ok ekonomik ve sosyal
alanda ve Gmrk Birlii erevesinde yrtlmesini tercih ettiini ortaya koydu. Yani AB
Trkiyeyi yelik d bir formda ilikiler kurmak konusunda ikna etmeye alyordu. 1995
yl sonunda tamamlanan Gmrk Birlii bu bakmdan son derece arpcyd. Trkiye
Gmrk Birliinin tam yelik iin bir basamak olarak dnerek ye olmad ve
kararlarna katlamad bir toplulukla Gmrk Birliine girme riskine katlanyordu. Oysa
AB iin Gmrk Birlii, Trkiye ile ilikilerde neredeyse son bir platform olarak
dnlyordu. Byle de olunca entegrasyon sreci tersine ilemeye ve atmal bir hal
almaya balad. Gndem (Agenda) 2000 ve Aralk 1997deki Lksemburg Zirvesi souk
sava sonras ilikilerin taraflarca hangi platformlarda yrtlme iradesini ortaya koymutu.
Aslnda bu karara AB iinde de eletiriler vard,20 ama genel yaklam deimeyecekti.21
Trkiyenin AB ile politik diyalogu kesmesi, Trkiyenin kendisinin kabul etmemesi
halinde tam yelik perspektifi dnda bir alternatifin kolayca gerekleemeyeceini de
ortaya koymutu. Daha da vahim olan ABnin souk sava sonrasnda bir Trkiye politikas
gelitirememesiydi. Alan Makovskynin Trkler uzun vadede umut ve ksa vadede
doruluk-drstlk bekliyorlar szleri son derece isabetliydi.22
Aralk 1999daki Helsinki Zirvesi, Trkiyenin d ve hatta i politik anlamda yeniden
yaplanmasnda, 2002deki iktidar deiimi ile birlikte en nemli krlma noktalarndan
19

Almancas ile Shicksalgemeinschaft

rnein talyan Dileri Bakan Dininin 23.12.1997de Frankfurter Allgemeine Zeitungda yaynlanan
makalesinde, Trkiyenin genileme stratejisine daha iyi ekilde entegre edilebileceini, zellikle Avrupa
Ortak D ve Gvenlik Politikalar balamnda Trkiyenin vazgeilemez nemi olduunu sylyor ve karar
eletiriyordu. Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.12.1997.
21
AB Konseyi Dnem Bakan Lksemburg Babakan J.C. Juncker, eletirilerin Almanya Babakanna
ynelmesi zerine yapt aklamada Zirvede btn liderlere Trkiye ile yelik mzakerelerine
balanmasn isteyen var m diye sordum, kimse evet demedi, ama sonunda sadece Kohl suland
diyecekti. Die Welt: 09.12.1999 (Die Welt, Junckerin bu aklamay Nisan 1998de yaptn kaydediyor.)
22
Alan Makovsky [1998a] Turkeys Faded European Dream, in: The Parameters of Partnership: Germany,
The U.s. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.), American Institute for
Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, pp. 51-64.
20

6
birisi oldu. Almanyada Trkiyenin AB yeliine kimlik balamnda kar kan ve bu
nedenle de 1997deki byk genileme dalgas iinde Trkiyenin yer almamasn salayan
H.Kohl liderliindeki Muhafazakr Hristiyan Demokratlarn Eyll 1998de iktidar Sosyal
Demokrat-Yeiller koalisyonuna brakmalar Helsinkiye giden yolu nemli lde
belirleyen bir faktr oldu.23 Dnemin Babakan B. Ecevitin Almanya Babakan
G.Schrdere gnderdii mektup, Trkiyenin de AB yolundan ayrlmak niyetinde
olmadn gsteriyordu. Bu dnemde Abdullah calann Suriyeden ktktan sonra
Avrupada yol at kriz ve son olarak da Yunanistann Kenyadaki Bykeliliinde
ABDnin destei ile ele geirilmesi hem Yunanistan farkl bir politika izlemeye itecek
hem de Trkiyeye ayr bir gven verecekti. Gelimelere Trkiyede yaanan byk
deprem felaketinin yaratt atmosfer de nemli katkda bulundu.24 likilerin btn
dnemlerinde olduu gibi bu dnemde de ABD yine devredeydi. Lksemburgda AByi
yeterince etkilemeyi baaramayan, hatta bu bakmdan yenilgi ile sulanan B.Clinton
liderliindeki ABD, yeni Alman Hkmetinin de scak yaklam ile Trkiyenin AB
raynda kalmas iin Avrupallarn ikna edilmesinde ciddi katklar salad. AB Konseyinin
Aralk 1999daki Helsinki Zirvesi Trkiyeyi btnyle tatmin edecek hkmler iermese
ve hatta son ana kadar Trkiyenin bu neriyi kabul edip etmeyecei belli olmasa da,
dourduu hukuki ve siyasi sonular ile tarihi olma niteliini kazanmtr. Helsinki,
1959dan bu yana ilk kez Trkiyenin gelecekte ABye ye olmas konusunda ak bir
perspektifin verilmesi anlamna geliyordu. Davutolunun da vurgulad gibi AB ile
ilikilerin nemli bir boyutu haline gelen, bazen ar karamsarlk, bazen ar iyimserlik
halinde ortaya kan duygusallk, 1996 bandan beri son derece skntl dnemin
yaand ilikilerde Helsinkinin de genelde ar bir iyimserlikle karlanmasna neden
olmutur.25 Zirvede alnan Trkiye, dier aday devletlere uygulananlar ile ayn kriterler
temelinde Birlie katlmaya ynelmi bir aday devlettir26 kararna ramen buradaki en
ciddi sorun 2000li yllarda ok daha youn olarak yaanlacak olan Kbrs konusunda
anlamazlklard. AB Konseyi Dnem Bakan sfat ile Paavo Lipponenin Trkiyeye
verdii garanti mektubunda Kopenhag Kriterleri dnda baka bir koul getirilmeyecei
ifade edilmi olsa da zellikle Kbrs-RYnin 2004de tam ye olmas ile ortaya kan fiili
durumun yaratt sorunlar ilikileri birinci derecede etkileyecek biimde devam etmitir. 27

23

Eyll 1998de Babakanl devralan ve 2005e kadar grevde kalan G. Schrderin Trkiye konusundaki
deiimin temellerini de anlatt kitab iin Bkz.: Gerhard Schrder, Entscheidungen. Mein Leben in der
Politik, Hoffmann und Campe.
24
Bu konudaki gelimeler ve zellikle de Y.Papaendreunun Yunanistanda Dileri Bakan olmas
sonrasnda gelien politika deiiklikleri iin dnemin T.C. Dileri Bakan smail Cemin yazdklar iin
Bkz.: smail Cem [2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar,
stanbul ve smail Cem [2005] Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv.
Yaynlar, stanbul.
25
Ahmet Davutolu [2001] Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, (Strategische Tiefe,
Internationale Lage der Trkei), Kre Yaynlar, stanbul, s. 505 vd.
26
AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.12
27
Kbrs Cumhuriyeti (Republic of Cyprus) 1959-60 Anlamalar ile kurulmutur. 1974de adann
Yunanistana balanmas amacyla yaplan darbe giriimi sonrasnda garantrlk hakkna dayanarak
Trkiyenin adaya mdahale etmesinin ardndan Kbrs ikiye blnm ve aradan geen bu srede srekli
olarak adann yeniden birletirilmesi iin zm araylar devam ettirilmektedir. Adann Rum taraf Kbrs
Cumhuriyetinin varln devam ettirdiini ve onun temsilcilerinin de kendileri olduu iddiasndadrlar. Trk
tarafnda 1983de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) ilan edilmitir. Kbrs Rumlar 3 Temmuz
1990de Trkiyenin btn itirazlarna ramen AT/ABdaki Dosyalar Diplomasisinin verdii olanaklarla
btn Kbrs adna ATye tam yelik bavurusunda bulunmulardr. Adadaki zm araylar aktif olarak
devam etse de, Aralk 1999da Hesinki zirvesinde zm olmamas halinde de Kbrs Rum Ynetiminin un
ABya ye olmasnn yolu almtr ve bu Mays 2004de gereklemitir. Kbrstaki bu karmak ve
deiken durumu dikkate alarak bu almada Rum taraf Kbrs-RY, Trk taraf ise KKTC olarak
yazlmtr.

7
Btn sorunlarna ve eksiklerine ramen Trkiye ile AET/AT/AB arasndaki ilikilerde
kukusuz niteliksel hatta Alman Babakan Schrderin szleri ile tarihi28 bir deiimi
ifade eden Helsinki Zirvesinde alnan kararlar, ayn zamanda Trkiyenin AB iin ne
anlama geldiinin anlalmas bakmndan da nemliydi. AB Komisyonu Bakan Romana
Prodi, alnan kararn sadece Trkiye iin deil AB iin de ne kadar nemli olduunu
vurgulamak iin karar Avrupa tarihinin yeni sayfas olarak niteliyordu.29 Helsinki
kararlar, ite tam da bu tarihi zellikle de AB bakmndan niteliksel deiimi nedeniyle
AB iinde sadece vg deil, zellikle muhafazakr kanattan gelen ok sert eletirilere de
neden oldu.30 rnein M.Ldersin jeopolitika ABnin Trkiyeye ynelik artc
pozisyon deiikliinin temel kavram olsa gerek31 sz Trkiye ile AB arasndaki
ilikilerin bir kez daha zerine oturduu zemini ortaya koyuyordu. Komisyonun
Genilemeden Sorumlu Komiseri G.Verheugen de Trkiye ile ilgili adaylk statsnn
stratejik bir karar olduunu sylyor ve AB ile Trkiye biri birlerine stratejik ortaklk
ile ballar. ABnin d ve gvenlik politikalar iin bizim Trkiyeye ihtiyacmz var.
Blgemizde bar ve gvenlik iin yapc bir rol oynamak bakmndan Trkiyenin
oynayaca rol, en bata bizim karmzadr32diyordu.
Trkiyenin genelde Batnn, zelde ise Avrupann jeostratejik ve jeopolitik karlar
bakmndan ne kadar nemli olduu, 11 Eyll 2001de ABDye ynelik gerekletirilen
terr eylemlerinin ardndan daha net biimde ortaya kmtr.33 Yeni gvenlik konseptinin
geni ve karmak yaps iinde Batl bir Trkiye daha da nem kazand.
Karaosmanolunun dile getirdii 1990larn banda AB ile Trkiye arasnda ortaya kan
stratejik kltr farkllamas da yeniden yaknlama eilimine girdi.34 Ancak bu tek ynl
bir sre deildi. Trkiyenin 2001den itibaren siyasal yapsnda demokrasi, insan haklar
ve hukuk devleti ilkelerini temel alacak ok ciddi bir reform srecine girmesi de AB ile
uzlamay kolaylatrd. Yani tam da Karaosmanolunun ifade ettii gibi, 2000li yllarda
ABnin stratejik ufkunun, Trkiyenin de demokratik ufkunun geniledii sylenebilir.
Ayn dnemde Trkiye-AB ilikilerini yakndan ilgilendiren nemli bir baka gelime de
ABDnin 11 Eyll sonras stratejisinin temel ayaklarndan birisi haline gelen ve ABDnin
Orta Doudaki (daha doru bir anlatmla slam lkelerindeki) klasik statkocu yaklamn
terk ederek, demokrasinin ve insan haklarnn geliimini, iktisadi kalknmay desteklemeyi
n plana ald politikasyd. nce inisiyatif olarak adlandrlan, 2003den itibaren de
Byk Ortadou Projesi (BOP) olarak duyurulan bu proje, hem kendi iindeki elikileri
(rnein Filistindeki Hamas iktidar), hem de Irakta ABD politikasnn beklenen sonular
vermemesi ile ksa zamanda eskimi olsa da Trkiye bu politikada ska stelik model
olarak gndeme gelen bir lke oldu. Trkiyede AK Parti Hkmeti BOP konusunda
genelde olumlu bir yaklam sergilese de BOP konusundaki gelimelerin ok byk lde
ABDnin politik tavr, tarz ve dier uluslararas gelimelere bal olmas, Trkiyenin de
28

G.Schrderin Alman Federal Meclisinde 16 Aralk 1999da yapt konuma iin Bkz.:
http://www.bundestag.de/bp/1999/bp9912/9912017.html
29
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 12 Aralk 1999.
30
rnein Bkz.: Die Welt: 07.11.2002 (Heinrich August Winkler: lmne Geniliyoruz); Avrupa
Parlamentosu Avrupa Halk Partileri (EVP) Bakan Hans-Gert Ptteringin Sollte die Trkei in die EU
aufgenommen werden ? balkl ve 12 Aralk 2002 tarihli yazs genel olarak Trkiyeye kar kn
nedenlerini dile getiriyor ve Helsinki kararnn yanl olduunu dile getiriyordu: http://www.cdulkos.de/poettering/2/1039683496.php
31
Die Zeit: 09.12.1999 (Michael Lders: Wir gehren zur Familie)
32
Internationale Politik, 11/2000, s.73.
33
Hseyin Bac / aban Karda [2003] Turkeys Strategic Future: Post- 11 September Impact: The Strategic
Importence of Turkey Revisited, IISS-European Security Forum-ESF Working Paper, No: 13, May 2003, s.
19-53.
34
Karaosmanolu [2001] Jeopolitik ve Demokratik Ufuk.

8
aktif rol stlenmesini engellemektedir.35 Ancak ad ister BOP olsun ister baka bir ey,
Trkiyenin zellikle 11 Eyll sonrasnda Bat dnyas ile slam arasnda ortaya kan
atma ortamnn giderilmesi iin neredeyse her kesimin zerinde uzlat bir model
olarak grlmesi Trkiyenin AB nezdindeki gcn de artrmtr. Almanya eski Dileri
Bakan Fischer, her geen gn ortaya kyor ki Avrupann gvenliinde asl nemli
sorun Ortadoudan gelecektir, bu balamda Avrupann gvenliinin merkezinde Trkiye
olacaktr szleriyle Trkiyenin hem gvenlik-stratejik hem de model ynn
vurguladn grmekteyiz.36
Trkiye bakmndan Aralk 1999da Helsinki Zirvesinde tannan adaylk stats,
ardndan 11 Eyll 2001de yaanan ve dnyadaki btn d politik ilikileri youn olarak
etkileyen kresel terrn ardndan yaanan dier byk gelime ise 3 Kasm 2002deki
iktidar deiiklii ile birlikte gerekleti. Dini-slami kesimleri, ama ayn zamanda
.Mardinin kavramsallatrd gibi evreyi temsil eden37 ve Milli Gr geleneinin bir
uzants olan Adalet ve Kalknma Partisinin nce geleneksel kadrodan kopmas, ardndan
da liderleri olan Recep Tayip Erdoann seimlere girmesine yasak gelmesine ramen %
34,3 oy ile Anayasa deitirmeye yetecek kadar (363) milletvekili says ile TBMMye
girmesi Trk siyasi tarihinde iz brakacak etkiler yaratacakt. Sandktan kan fke38,
hem eski iktidar partilerini Meclis dnda brakm, hem de lkede kkl deiiklikler
yapabilecek bir Meclis ounluunu iktidarn eline vermi, uzun sredir zlemi duyulan
koalisyonsuz iktidar gereklemiti. Trkiyede i ve d politik anlamda son derece
hassas bir dnemde yaanan bu iktidar deiiklii, etkileri uzun sre devam edecek yeni bir
politik srece de iaret etmekteydi.39
R.T.Erdoan yasakl olduu iin Babakanl be ay sre ile Abdullah Gln stlendii 1.
AK Parti Hkmetinin kar karya kald sorunlar son derece nemliydi. AK Partinin
d politikada ve ekonomide tereddt etmeden bir nceki Hkmetin brakt yerden
devam etme karar ald grld. Yani d politikada AB politikas hem de Aralk
2002deki AB Kopenhag Zirvesi hedeflenerek n plana karlacak, te taraftan ise
ekonomide Kemal Derviin balatt IMF ile ortak srdrlen politikalara sk bir
disiplinle devam edilecekti. Bu dnem ABDnin de byk sempatisini ve ilgisini gren AK
Parti Hkmetinin en ok zorlanaca iki konu ise Kbrs ile ABDnin Iraka mdahalesi
olacakt.40
AK Partinin gerek ilk dnemde gerekse de 14 Mart 2003de Babakanl stlenen
R.T.Erdoan dneminde ortaya koyduu performans hem ieride hem de darda son
derece artc olmutur. Aslnda AK Partinin geleneksel Milli Gr izgisinden ayrlp
merkeze ynelmek durumunda kaldnn da nemli gstergesi olan yeni dnemde, AB
hem partinin kendisini i ve d kamuoyunda modernlik, laiklik, Batllk konusunda
35

Hseyin Bac / Bayram Sinkaya [2006] Byk Ortadou Projesi ve Trkiye: AK Partinin Perspektifleri,
Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Zeynep Da (Der.), Orion, Ankara, s.97-113.
36
Die Presse: 04.11.2006 (Thomas Seifert) Fischer Trkiyenin 11 Eyll sonrasnda AB iin artan nemini
son yllarda her vesile ile dile getirmektedir. rnein Internationale Politik- Oktober 2003
<http://www.auswaertiges-amt.de/www/de/infoservice/ presse/presse_archiv?archiv_id=4740>)
37
erif Mardin [1973] Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?, Dedalus, 102:1
38
Vatan Gazetesi (stanbul): 07.11.2002. ABD'nin etkin gazetelerinden New York Times da, Trkiye'deki
seimlerin sonularna ilikin haberinde, ''kzgn semenin iktidarda bulunan herkesin grevine son verdiini
ve marjinal bir seim yaptn'' yazacakt. New York Times (Gnlk Gazete-ABD) 4 Kasm 2002.
39
AK Partili Trkiyenin zellikle d politik konulardaki deiim ve zellikleri iin Bkz.: Zeynep Da
(Der.) [2006] Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Orion, Ankara; Hakan Yavuz (Ed.) [2006]
The Emergence of A New Turkey: Democracy and the AK Parti, Utah Series in Turkish and Islamic Stud.
40
Heinz Kramer [2003a] Zur Gefolgschaft verdammt: Ankaras Irak-Dilemma, SWP-Aktuell, 7, Febuar
2003.

9
merulatrmas, hem de zellikle ABnin taleplerinin verdii olanaklardan yararlanarak
kalc, srekli bir zemin yaratlmasnda son derece hayati bir ara olarak deerlendirildii
sylenebilir. Bu durum iki adan skntlar yaratt. Birincisi AB konusunda AK Parti
kadrolarnn geleneksel siyasi izgilerinin krlmas gerekiyordu. Bu durum nemli bir
siyasal kltr deiimini de gerektiriyordu. AET/AT/AB ile kurulan btn ilikileri
Hristiyan Kulb gerekesi ile kategorik olarak reddeden ve AByi lkeyi
smrgeletirme, Siyonizmin emrine verme, kklerinden koparma41 olarak gren siyasi
bir mirasn temsilcilerinin AB konusunda aba gsteren ve ABye inanan bir kadroya
dnmesi kolay olmayacakt. AB, AK Partili kadrolarn byk blm ve zellikle de
taban iin sadece yabanc deil, neredeyse mutlaka yok edilmesi gereken bir dman
olarak grlmt. Muhtemelen AK Parti, 3 Kasm 2002 seimlerinde iktidara tek bana
gelmeseydi, ayn ideolojik yaklam byk lde srdrlecekti. Ama hem iktidara gelen
hem de neredeyse zorunlu olarak merkeze yerleen AK Partinin kadrolarnn kendi
meruiyetleri bakmndan AByi tanmalar, anlamalar hatta sevmeleri gerekecekti. AK
Parti, son derece hzl ve baarl bir deiim gerekletirerek AB konusunu belirli lde
iselletirmeyi baaracakt ancak bu durum AK Partinin AB politikalarndaki en nemli
handikaplarndan birisi olmaya devam edecekti. AK Partinin ikinci nemli sorunu ise AB
politikalarnda yaad arasallk konusuydu. AK Partinin AByi en ok da kendi
meruluu ve srekliliinin bir arac olarak grd sylenebilir. Bu pragmatist yaklam
kendi iinde hakl olsa da AB politikalarnda zaman zaman ortaya kan krizlerin de
kayna oldu. Yani tek bana arasalln yetmedii, ABnin ayn zamanda bir
samimiyet ve vizyon gerektirdii, politikalarn da bu balamda gelitirilmesi gerektii
konusunda ciddi tkanklar yaand sylenebilir. Bu durum zellikle Mzakereler iin
takvim alnan Aralk 2004 sonrasnda gzlenebilir. AK Parti Hkmetleri, ortaya konulan
takvim hedefler iin olaanst aba gsterirken, ABnin Trkiyeyi nispeten kendi bana
brakt dnemlerde kendiliinden politikalar retilmesinde skntlar yaad ynnde
ska eletirilere maruz kald. Btn bunlara ramen zellikle Kbrs konusunda AK
Partinin balangta tereddt gsterse de 2003 sonu 2004 banda ortaya koyduu zm
hedefli srarl ve kararl politikalar Trkiyede bir ilk olarak tarihe geti. Annan Plannn
grlmesi ve referandumu konusunda aka tavr alan ve hatta belirli lde KKTC
zerinde de bask kuran AK Parti Hkmeti, Kbrs Trklerinin efsane lideri olan ve
Trkiyede de son derece nemli prestiji olan Rauf Denkta bile karsna alacak bir
politikay zaman zaman tereddtler ve elikilerle de olsa- uygulamakta tereddt etmedi.
Gerek AB politikas gerekse de Kbrs konusundaki tavr, AK Partinin d dnyadaki
prestijini artrrken, lke iindeki muhalefetin (ki bu kitlesel bir muhalefetten daha ok AK
Partiyi laik rejime bir tehdit olarak gren asker-sivil brokrasiden kaynaklanyordu)
Hkmetin AB ve ABDye teslim olduuna dair eletirilerinin dozunu artrmasna neden
oluyordu.
AK Parti iin AB ve Kbrsn yan sra en nemli d politik sorun ABDnin Iraka
mdahale hazrlklaryla ilgiliydi. 3 Kasm 2002de seimlerden hemen sonra ABD
Hkmeti AK Partiye olumlu mesajlar vermi, dahas milletvekili seimine girmesine izin
verilmeyen AK Partinin lideri R.T.Erdoan 11 Aralk 2002de ABD Bakan G.W.Bush
Beyaz Sarayda kabul ederek hem AB konusunda destek sz veriyor, hem de Irak
konusunda Erdoandan destek istiyordu. Bushun Babakan gibi davrand Erdoana
''Aramzda ortak bir ba var. Siz de Allah'a inanyorsunuz, ben de inanyorum. Siz de bu
inancnzdan dolay utanmyorsunuz, ben de utanmyorum'' szlerini sylemesi, ABD
nezdinde Trkiyede dindar hatta slamc bir partinin merulatrlmas olarak kabul
ediliyordu. Ancak AK Parti Hkmeti ile Iraka mutlaka mdahale etme ve Irakn
41

Bkz.: B.Esra ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Siyasal Partilerin Konuya
Bak, Boyut Kitaplar, stanbul.

10
kuzeyinden Trkiye zerinden de bir cephe ama konusunda kararl olan Bush Ynetimi
arasnda ortaya kan bu hava, ksa bir sre sonra, Trk-Amerikan ilikilerinin yaad en
derin krizlerden birinin yaanmasn engelleyemeyecek, bu da Trk d ve i politikasn
derinden etkileyecekti.
12-13 Aralk 2002de Kopenhag Avrupa Konseyi Zirvesinde, AK Partinin btn abalar,
hatta ABD Bakan Bushun AB liderleri nezdinde yapt giriimlere ramen Trkiyenin
beklentileri karlanmyor ve mzakereler iin bir takvim verilmiyordu. Ancak Konseyin
2004 yl lerleme Raporu ve Komisyonun grleri nda, Aralk 2004 tarihli Zirvede
Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini karlad kararn almas halinde mzakerelerin
gecikmeden balatlaca belirtiyordu. Bu Trkiyenin en iyi ihtimalle 2005de
mzakerelere balayabilecei anlamna geliyordu. Ayn zirvede ayrca aralarnda KbrsRYnin de bulunduu 10 aday lkenin 1 Mays 2004 itibariyle ye olmalar karar
veriliyordu. Bu karar Kbrsta Kbrs-RYnin yelii ncesinde bir zm olasln da
minimalize ediyordu.42 .
Kopenhag Zirvesi sonrasnda gndeme yerleen ABDnin Irak mdahalesi ABDnin neocon iktidarnn buyurgan tavr nedeniyle gz ard edilemeyecek bir kamuoyu tepkisinin
domasna neden oldu.43 ABDnin Iraka mdahalesinin ne kadar meru ve doru olduu
bir yana, bu politikasnda Trkiyeyi hem ara olarak grmesi, ama ayn zamanda
Trkiyeye neredeyse hibir garanti sunmamas Hkmette de tereddtler yaratt. Ancak bu
dnemde Hkmetin tedirgin, kararsz ve elikili tavr, rnein nce R.T.Erdoann
Bushla yapt grmede sarf edilen szler, ardndan Hkmetin ABD glerinin Trkiye
zerinden yapaca olas mdahale iin n hazrlklar yapmasna izin vermesi, ABD
askerlerini tayan gemilerin Akdenize doru yola kmas, ABD slerinin yenilenmesi,
limanlarn geniletilmesi hatta Trkiyeye konulanacak ABD askerleri iin yerlerin temin
edilmesine izin verilmesi, ABD ile yaplan ve iinde ska mali konularn getii
pazarlklar vs yaklaan krizin daha da bymesine neden oldu. A.Gl liderliindeki
Hkmet neticede saylar 60 bini bulacak ABD askerinin Trkiyede konulanmasna ve
Iraka Trkiye zerinde bir cephe almasna olanak salayan Hkmet Tezkeresini
TBMMye gndermiti. Mecliste 363 milletvekili olan bir Hkmet iin bu tezkerenin
gemesi beklenilirken, Hkmetin grup karar almamas ve milletvekillerini serbest
brakmas neticesinde 1 Mart 2003de yaplan oylamada tezkere reddedilmi ve ABD
tarafnda byk bir hayal krkl hatta fke yaanmt. ABD ile Trkiye arasnda yaanan
en nemli krizlerden birisi olan bu karar, her ne kadar blnm AB iinde zellikle
Almanya ve Fransadan takdir grm olsa da, ABDnin 20 Martta Krfezden Iraka
saldrmas sonrasnda daha dramatik bir hal alacakt. Trkiye daha sonraki dnemde yeni
bir tezkere ile ABDyi rahatlatacak baz kararlar alm olsa da ABDnin lider kadrosundan
gelen sert aklamalar, zellikle PKK ve olas bir Krt devleti iin Blgede hayati karlar
olan Trkiyenin Iraktaki denklemin dnda tutulacann iaretleri olarak
yorumlanyordu. Temmuz ay banda Kuzey Irakta Sleymaniye'deki Trk zel Harekt
timi brosunu basan Amerikan askerlerinin, 11 Trk askerini kafalarna uval geirerek
42

Kopenhag Zirvesinde, Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan 9 Ekim 2002 tarihli genilemeye ilikin
Strateji Belgesinde yer alan Trkiye iin Katlm Ortakl Belgesinin gzden geirilmesi ve Trkiyeye
salanacak mali yardmn artrlmas ynndeki yaklam kabul edilerek, Komisyon, Trkiye iin yeni bir
Katlm Ortakl Belgesi hazrlamaya davet edilmitir. Bu dorultuda, Avrupa Komisyon tarafndan
hazrlanan yeni Katlm Ortakl Belgesi, 14 Nisan 2003 tarihinde AB Konseyi tarafndan kabul edilmitir. 9
Kasm 2005de ise AB Komisyonu tarafndan yeni bir KOB aklanmtr.
(http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Turkiye_AB/)
43
ABD eski Dileri Bakan Albright da Bush Ynetiminin bu tavrn eletirmektedir: Madeleine K. Albright
[2006] Der Mchtige und der Allmchtige. Gott, Amerika und die Weltpolitik, Droemer/Knaur; Mnchen, s.
277-281.

11
msadere etmeleri ve serbest braklmalarnn zaman almas ABDnin intikam olarak
nitelenecekti. Ancak Iraka mdahale ile genelde eletiri alan ABD konusunda
Trkiyedeki hayal krkl ve fke de en yksek seviyeye kyordu. Trkiyedeki hayal
krklnda ABDnin Irakta Krtlere verdii deer ve pozisyonun da nemli pay vard.44
Bamsz bir Krt Devletinin adm adm kurulduu, PKKnn tolre edildii, Trkmenlerin
Krtler aracl ile sindirildii vb gelime ve dnceler Trk kamuoyunda, ABDye
ynelik gvenirlik ve dostluk algsn dramatik biimde etkileyecekti. ABDnin 2004den
itibaren Irakda kontrol elden karmas ve direniin her geen gn iddetlenerek artmas
ile hem Trk Hkmeti ve Meclis 1 Mart 2003deki tezkere kararnn doru bir karar
olduuna inand, hem de ABD Trkiyeye kar daha temkinli bir politik sylem retmeye
balad. 2005 ve 2006da Trkiye ile ABD arasnda buzlarn eritilmesi konusunda abalar
gsterilirken, randaki gelimeler ABDnin Trkiye politikasnda yeniden hassas
davranmasna neden oldu.
Jeopolitik, Trkiyenin yakn tarihinde Bat ile ilikilerinin en nemli anahtar olmutur. Bu
durum 2000li yllarda da hem ABD hem de AB balamnda yaand. Ancak bir lkenin
jeopolitik nemde olmas, jeopolitik gcn ne lde kullanldna paralel olarak farkl
sonular verebilir. Yani jeopolitik nem iyi ynetilemezse, lke iin zarar verici, tehdit
edici bir hal de alabilir. ABDnin Iraka mdahalesi konusunda Trkiye ile ABD arasnda
yaanan krizi Trk Hkmeti eer daha farkl ynetebilseydi, bu Trkiyenin AB ile
ilikilerine daha olumlu biimde yansyabilirdi. Ancak 1 Mart kararnn biraz da tesadfen
red kmas ne ABD ne de AB iinde kararl bir politik tavr olarak algland. Her ne
kadar Almanya ve Fransa Trkiyenin kendi politikalarn tercih ettiine dair aklamalar
yapsalar da, bunun Trkiye tarafndan AB iin bir koz olarak kullanlmas ok da
mmkn olamayacakt.
Trkiye Aralk 2002deki karar erevesinde 2003 ve 2004de AB ile mzakerelere
balamak iin reform paketlerini hazrlad ve bunlar beklenenin zerindeki bir hz ile kabul
ederek uygulamaya soktu. AB iinde yaygn gr olan Trkiye bu kriterleri asla yerine
getiremez, sonsuza kadar aday olarak kalr dncesi geerliliini yitirmi, hatta
Trkiye, ABdeki baz evreleri rahatsz edecek bir kararllk ve hz ile siyasi kriterler
balamnda ABye yaknlamt.45 Trkiyenin bu abalar, 11 Eyll sonras yeni
dncelerin de desteklemesi ile 2004 yl lerleme Raporuna da yansd. AB
Komisyonunun 6 Ekim 2004de aklad lerleme Raporu ve Tavsiye Metninde Trkiye
ile mzakerelerin balamas iin gerekli olan kriterlerin karlandn ilan ediliyordu. Bu
durum, 2002 Kopenhag Zirvesinde alnan karar gereince, raporun aklanmasndan
yaklak be hafta sonra toplanacak AB Konseyi Brksel Zirvesinin Trkiye ile tam yelik
mzakerelerine balanmas iin bir tarih verecei anlamna da geliyordu.46 Kbrs
konusunda yaanan przler ve pazarlklara ramen 17 Aralk 2004deki AB Konseyi
Brksel Zirvesinde Trkiye ile tam yelik iin 3 Ekim 2005de mzakerelere
balanlmasna karar verildi. Ayn tarihlerde Avrupa Parlamentosu da, Hollandal Hristiyan
demokrat parlamenter Camiel Eurlingsin hazrlad, ABnin Trkiye ile 3 Ekim 2005te
44

Mehmet ahin [2006] Irak Balamnda Trk-Amerikan likileri, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed.
Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s.191-218.
45
Bat basn 2001de aklanan Ulusal Programdaki tedirgin ve zellikle reformlardaki kstl ve ar tavr
aknlkla karlyor ve Trkiyenin byle bir program ile Kopenhag Kriterlerini karlamasnn , dolays ile
ABye yeliin de mmkn olamayacan, ama bunun ayn zamanda Trkiyenin bilinli bir tercihi
olduunu dile getiriyorlard. rnein: Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 30.02.2001 (Gerd
Hhler: Ewig Kandidat, niemals Mitglied?)(Sonsuza kadar aday, ama asla ye deil mi?) Der Tagesspiegel
(Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.2001 (Susanne Gsten: Die Trkei bleibt die
ewige Kandidatin (Trkiye sonsuza kadar aday olarak kalyor))
46
http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/uyelik/ilerle04.pdf

12
tam yelik mzakerelerini balamasn tavsiye eden raporunu, 262ye 402 oyla kabul etti.47
Alnan kararda Mzakerelerin ortak hedefi Birlie yeliktir ibaresinden hemen sonra yer
alan Sonular nceden garanti edilemeyen bu mzakereler ak uludur48 dzenlemesi
mantken yanl olmasa da ilke ve motivasyon bakmndan ciddi bir sorunu da ortaya
koyuyordu. Trkiye ile AB arasndaki ilikiler balamnda tarihi bir gelime olarak
nitelenen bu kararlar, ncesinde ve sonrasnda zellikle de Kbrs konusunda yaanan
sorunlara ramen gerekten de yeni bir dnemi iaret ediyordu. AB Dnem Bakan
Hollanda'nn Babakan J.P.Balkenende "Bugn tarih yazdk, 21. yzyl Avrupas iin tarihi
bir karar aldk, Avrupa'nn geleceine imza attk derken, Avrupa Komisyonu Bakan
J.M.Barroso "AB, kaplarn Trkiye'ye at. Bugn Trkiye halk, Avrupal geleceklerini
kucaklayacak. Bugn, Avrupa ve Trkiye tarihine nemli bir gn olarak yazld" diyordu.
S.Baykaln isabetle vurgulad gibi ilikilerde bu ne ilk ne de son tarihi admd,
zellikle AB tarafnda hala netlememi bir Trkiye karar olduu bu kararda da
gzlenebiliyordu. 49 Ancak her eye ramen yarm yzyla varan ilikiler dikkate
alndnda alnan kararn her iki taraf iin de tarihi olduunu sylemek de abartl
olmayacaktr.
1 Mays 2004de Kbrs-RYnin Kbrs Cumhuriyeti adna ABye tam ye olmasnn
ardndan Trkiye-AB ilikileri, tpk daha nce 1981de Yunanistann AETye ye olmas
sonrasnda yaand gibi, daha farkl bir yapya brnmtr. Gerek 17 Aralk 2004
kararnda gerekse de 3 Ekim 2005de mzakerelere balanmasnda ve ardndan da
mzakerelerin her aamasnda Kbrs sorunu en nemli sorun alan olarak Trkiyenin
karsna kmtr. Buradaki sorun basit bir idari dzenlemenin tesinde Kbrs-RYnin
mzakereleri frsat bilerek kendisinin Trkiye tarafndan Kbrs Cumhuriyeti olarak
tannmasn salamak arzusundan kaynaklanmaktadr. 17 Aralk 2004 Zirvesinde "Gmrk
Birlii'nin Kbrs Rum Ynetimi dahil 10 yeni yeye geniletilmesini ngren Ankara
Anlamas'nn ek protokolnn imzalanmas (parafe edilmesi)" Trkiye tarafndan KbrsRYnin tannmasna neden olaca gerekesi ile reddedilince, ara zm olarak Trkiyenin
bu konuda szl taahhd de bulunmas ama en ge Trkiye ile mzakerelerin balayaca
3 Ekim 2005e Trkiyenin protokol onaylamas gerektii belirtilmiti.50
2005 yl Trkiye ile yelik mzakerelerinin balamas iin hazrlk ve bata Kbrs olmak
zere baz sorunlarn giderilmesi iin youn aba harcanan bir yl oldu. 13 Haziran 2005de
Lksemburgda toplanan AB Dileri Bakanlar, Ankara Anlamasn Kbrs-RYni da
kapsayacak ekilde genileten Protokol onayland. 30 Temmuz 2005de ise Trkiye, AB
47

Trkiye ile btn zamanlarda sorunlar yaayan APdeki bu oylamada belki de ilk kez Trkiyenin ABye
yelii konusu izleri uzun sre aklda kalacak bir gsteriye dnyor ve AP iinde bir grup parlamenter
oylarn zerinde AB ve Trk bayraklar ile Turkey-Yes, Trkei-Ja, Trkiye-Evet gibi ibarelerin
bulunduu afilerle aklyorlard.
48
Zirve kararnda biraz yumuatlm olsa da 'gerektiinde kalc kstlamalarn getirilebilecei' ve ayrca
aday lkenin yeliin tm gereklerini tam olarak stlenecek durumda olmamas halinde, aday lkenin
Avrupa yaplarna en sk balarla balanmas temin edilmelidir ifadelerine de yer verilmitir. AB Konseyi
Brksel Zirve Kararlar: Bulletin 12-2004, I.23.
49
Sanem Baykal [2006] 1999 Helsinkiden 2004 Brksele Mukadder yelikten Ucu Ak Mzakerelere:
Trkiye-AB likileri , Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi,
Ankara, s.137-190.
50
Zirve Sonu Bildirgesi'nde bu konu aynen yle yer ald (I.19): Avrupa Konseyi, Trkiyenin, yeni AB
yesi lkelerin katlmn dikkate alarak, Ankara Anlamasnn uyarlanmasna dair protokol imzalamak
ynndeki kararn memnuniyetle karlamaktadr. Bunun nda, Trkiyenin, Trk hkmeti, Ankara
Anlamasnn uyarlanmasna ilikin Protokol katlm mzakerelerinin fiilen balamasndan nce ve AB
yeliinin mevcut durumu erevesinde gerekli olan uyarlamalarn zerinde anlamaya varlmas ve
tamamlanmas ertesinde imzalamaya hazrdr ynndeki deklarasyonunu memnuniyetle karlamaktadr
eklinde yer ald.

13
ile ilikilerinin hukuki temelini oluturan 1963 tarihli Ankara Antlamasn, 1 Mays 2004
tarihinde AB yesi olan 10 lkeyi kapsayacak ekilde genileten Ek Protokol imzalad.
Trkiye bu imzay takiben, Ek Protokol imzalamasnn, Protokolde Kbrs
Cumhuriyeti adyla ifade edilen Rum Kesimini tand anlamna gelmeyeceine ynelik
deklarasyonu yaynlad. 29 Haziranda ise Avrupa Komisyonu, 2005 yl iinde Trkiyeye
ynelik olarak hazrlanmas ngrlen belgelerden, Trkiye in Katlm Mzakereleri
erevesi Tasla Kbrs konusundaki uzlamazlk nedeni ile birka farkl platformda ve
zamanlarda gndeme gelse de en son ekli 2 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda
dzenlenen AB Dileri Bakanlar toplantsnda verildi ve burada Trkiye ile Avrupa
Birlii arasndaki katlm mzakerelerinin genel prensiplerini belirleyen Mzakere ereve
Belgesi onayland.51 Sz konu belgenin kabul edilmesini takiben yine 3 Ekim 2005
tarihinde Lksemburgda yaplan hkmetler aras konferansla Trkiyenin ABne katlm
mzakereleri resmi olarak balatlmtr. 3 Ekim 2005de nce tarama sreci ile balayan
mzakerelerde ilk nemli aama 12 Haziran 2006da gerekleti ve taramas tamamlanan
Bilim ve Aratrma faslnda fiili mzakereler Lksemburgda dzenlenen Hkmetler aras
Konferansta gerekleti. Fasln alp kapanmasna ynelik Rum ynetiminin itirazlar AB
Genel ler ve D likiler Konseyinde alarak, Trkiyenin gerekli kriterleri yerine
getirdii belirtildi ve bu fasl ayn toplantda kapatld. Eyll 2006da ise btn balklarda
taramalar tamamlanmtr.
AB ile Trkiye arasndaki ilikilerin btn dnemlerde ciddi karmaa ve istikrarszlklarla
yrd sylenebilir. Bu durum, AB ile Trkiye arasnda tam yelik mzakerelerine
balanmasnn zerinden bir yl gemi olmasna ramen deimemitir. Ancak nedenleri,
kayna ne olursa olsun, Trkiye ile AB arasnda gven zeminini btnyle zedeleyen bu
istikrarsz ortam, zellikle Trkiyenin motive olmasnda son derece byk handikaplar
yaratmaktadr. Trkiyenin AB yelii konusunda zaman zaman Trkiye iinde de
tereddtler olsa da asl sorunun Trkiyeli bir AB ile Trkiyesiz bir AB kararn
vermek durumunda olan ABnin tavrnda olduu sylenebilir.
Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii liikleri: 1990-2005 balkl bu
almada, yukarda sz edilen gelimeler deerlendirilmeye allmtr. Bu almada,
Trkiye ile AB (daha nce AET/AT) arasndaki ilikilerin belirleyici unsurunun
Trkiyenin genelde Bat, zelde ise Avrupa gvenliine salayaca katkyla dorudan
balantl olduu tezi snanacaktr. Baka bir anlatmla AET/AT/ABnin Trkiye ile
ilikilerinde Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik neminin asl belirleyici olduu ve 1990
sonras ilikilerdeki tkanklk ve almlarn da bununla ilikili olduu, bununla balantl
olarak AT/ABnin souk sava sonrasnda yeterli ve kapsaml bir Trkiye politikas
gelitiremedii, bunun da ilikilerde tkanklklara neden olduu; gelecekteki ilikileri de
kresel ya da blgesel bu jeostratejik gelimelerin belirleyecei tezi snanmaktadr.
Bu ana tezle birlikte alt tezler olarak:
- ABnin Trkiye konusunda net bir politika belirleyemedii ve politikasn temel
olarak zaman kazanma ve srece yayma zerine bina ettii; Trkiyeli bir AB ile
Trkiyesiz bir AB arasndaki derin farkllk konusunda tercihin yaplamad, bu
balamda da Trkiye konusundaki tartmalarn temel olarak ABnin kendi ii
sorunu olduu;
- AB iin Trkiye kararnn nemli avantajlar ve riskleri iinde barndran bir karar
olduu, Anayasa da dahil olmak zere nemli politik konularda ortak politika

51

http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/SonGelismeler/muzakerecerceve.doc

14
retme becerisine hala ulaamayan ABnin Trkiye konusunda net bir karar
vermesinin kolay olmayaca;
- ABnin kararszl ve jeopolitik ufuk darlnn Trkiyenin motivasyonunu
dorudan etkiledii;
- Trkiye ile AB arasnda Souk Savan sona ermesi ile birlikte Avrupa iin
Trkiyenin yakn gvenlik-stratejik neminin azald dncesinin Avrupada
egemen olduu;
- Avrupada Trkiyeyi nereyse btnyle dnda brakan yeni bir kimlik
heyecannn yaand ve Trkiyenin bu kimlik alan iinde yer almad iin
ABye ye olamayaca eklindeki yaklamn nemli bir arlk kazand; bunun
karsnda AByi daha kltrel-tarihi bir kimlikten daha ok hukuk devleti-insan
haklar-demokrasi-piyasa ekonomisi gibi ilkelerden oluan ok kltrc bir
yaklamn Trkiyenin yelik perspektifine destek verdii;
-AB kimliinin tanmlanmasnda Trk kimliinin nemli bir rol oynad, bu roln
dar tanm yapmak isteyenler iin kimliin snr, ya da tekisi, geni tanm
yapmak isteyenler iin ise kimliin zenginlii, oulculuu olarak
deerlendirilmekte olduu;
- ABnin Trkiyeyi mmkn olan en az maliyetle, yani karar mekanizmalarna
almayarak yannda tutabilmek iin aba gsterdii;
-Trkiyenin AB iinde yer almasnn ABnin kresel gelimeler karsnda nasl bir
politika izleyecei ve kendi srdrlebilirliini nasl temellendirdii ile ilikili
olduu; - ABnin Trkiye politikasnn her geen gn daha ok duygusal temeller
zerine oturdu, ama ayn dnemde Trkiyenin ok daha rasyonel gerekelerle AB
ile ilikileri talep ettii;
- Trkiyenin AB (AET/AT) ile ilikilerinin AB iindeki en nemli aktrnn
Almanya olduu, Almanyadaki i ve d politik gelimelerin Trkiyenin AB ile
ilikilerine dier btn AB yesi lkelerden daha ok etkide bulunduu, bu
balamda Almanyadaki Hristiyan Demokrat (CDU/CSU) ve Hr Demokrat Parti
(FDP) koalisyonu (1990-1998) ile Sosyal Demokrat Parti (SPD) ve Birlik-Yeiller
Partileri koalisyonu (1998-2005) arasndaki AByi alglama baznda ortaya kan
farklln Trkiyenin AB ile ilikilerine de byk lde yansd;
- AB-Trkiye ilikilerinin Souk Sava dneminde olduu gibi sonrasnda da
kresel ve blgesel gelimelere son derece duyarl olduu ve bu erevede de
zellikle ABDnin ilikilerde nemli rol stlendii, baka bir anlatmla en nemli ve
etkili d faktr olduu;
- Trk politikaclarn zellikle Orta Asya ve Kafkaslarda yaanan deiimin rzgar
ve ABDnin byk destei ile heyecanla ilgi gsterdii blgesel g olma
abasnn 1993de artk yerini gerekilie brakt, Trkiyenin AB dnda
herhangi bir ciddi alternatif bulamad, bunun iin de 1993 sonrasnda AB
trenini yakalamak adna zaman zaman kesintiler ve elikilerle de olsa ciddi aba
sarfettii;
- AB ile Trkiye arasnda Souk Sava sonrasnda ortak jeopolitik kltrn ciddi bir
sarslma geirdii ve ABnin demokratik ufkunun, Trkiyenin ise stratejik
ufkunun n plana kt, bu durumun ilikilerde ciddi krizlere neden olduu;
- 11 Eyll 2001 sonrasnda ortak jeopolitik kltrn farkl ncelikler ve ihtiyalar
erevesinde olsa da yeniden olumaya baladn, bu nedenle de AB iinde
Trkiyenin yeliine scak bakanlarn saylarnn artt;
- AB kamuoyunda her ne kadar Trkiyeye yelik konusunda verilen destek en alt
seviyede olsa da, 1994-2002 arasnda % 31.7 olan ortalama destein son derece
yksek olduu, dahas genelde AB toplumlarnn yeni yelere souk bakt;

15
- Trk kamuoyunda AB iin verilen destein dorudan ABnin gvenirlii ile ilgili
bir sorun olduu, yani AB kukuculuunun Trkiyede AByi istememek deil,
ABnin Trkiyeyi son aamada almayacana olan inancn belirledii,
- Btn olumsuzluklar ve atmalara ramen Trkiyenin 1990a gre ABye
olmasa da Avrupaya daha ok yaknlam olduu;
- Batc-lerlemeci Trk elitinin bu srete ciddi bir blnme yaad ve bu
kesimin ulusal karlardan daha ok bamszlklk ve ulusal onur
kavramlarnn n plana karld bir politika gelitirdikleri;
- Trkiyede ayn zamanda evre olarak tanmlanabilecek muhafazakar-dindar
kesimlerin Trkiyede politika ve ekonomide daha fazla pay alabilmek iin zellikle
de 2000li yllarda AB projesine genel olarak arasallk balamnda yaklatklar ve
ABye destek verdikleri;
- AK Parti Hkmetinin de benzer biimde ABye bir ama ya da vizyon olarak
deil, byk lde ara olarak baktklar;
- Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin ortak jeopolitik kltrn gelimesiyle
yakndan ilikili olduu ve gelecekte de ilikileri temelde bunun belirleyecei;
- Yunanistan, Kbrs-RY ya da bir baka unsurun Trkiye ile AB arasndaki ilikileri
temelden etkileyecek kararlar uygulama yeteneine ancak AB iindeki byk
glerin destek vermesi ile ulaabilecekleri, aksi halde varl ile yokluunun 450
milyonluk AByi btnyle farkl klaca Trkiye projesinin ABnin genel karar
vericileri tarafndan bu tr ikili sorunlara teslim edilmeyecei;
- Trkiyenin AB ile ilikilerinin i politikada son derece nemli etkileri olduu ve
iktidarlarn AByi i politikada dnmn bir arac olarak da kullandklar tezleri
snanmtr.
almada geliim, kronolojik, ampirik ve ounlukla da ABdeki yaklamlarn
yanstlmas eklinde ele alnmaya allm, teorik yaklamlarla bu gelimeler arasndaki
ilikiler snrl tutulmutur. Ancak burada temel olarak klasik realist uluslar aras
yaklamlar yerine oulcu teoriler benimsenmi ve konuyu daha iyi aklayaca
dnlmtr.
almada birincil ve ikincil kaynaklardan youn biimde yararlanlm, hem konunun ar
gncel olmas hem de ilikilerdeki kamuoyu etkisinin daha iyi anlalabilmesi iin bata
Almanya olmak zere Bat yazl medyas ile Trk medyasnn yaklamlar aktarlmtr.
Bu balamda almann I. Blmnde Osmanldan Cumhuriyete, Cumhuriyetten 1959a
kadar Trklerin Avrupa ile etkileimi aktarlm, ayn blmde Trkiyenin AETye
bavurusunun her iki taraf iin mant ve Ankara (Ortaklk) Anlamas temelinde bunun
hukuki-kurumsal yaps ortaya konulmaya allmtr.
Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli Test: Gmrk Birlii
Sreci balkl II. Blm, 1993den sonra Trkiyede AB dnda kalma endiesinin
byk rol oynad ama ayn zamanda 1963 Ortaklk Anlamas ve 1973 Katma Protokol
ile belirlenen bir srecin son aamas olan AB ile Trkiye arasnda gerekleen Gmrk
Birlii konusu ele alnmaktadr. Gmrk Birlii sreci hem AB hem de Trkiyenin Souk
Sava sonras ilikilerinin ipularn vermesi bakmndan ekonomik-mali bir konu olmaktan
ok daha fazla siyasi bir konu olarak srete son derece etkili olmutur.
almann III: Blm Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB likileri:
1996-2002 bal ile son derece nemli bir dnemi ayrntlar ile ele almaktadr. Bu
dnemde bir taraftan Trkiyenin yaad son derece ar ekonomik ve siyasi kriz ve terr,

16
hem de ABde yaanan tarihi gelimeler paralel biimde ele alnm, Kardak Krizi,
Kopenhag Kriterleri, Gndem-2000 raporu, Lksemburg Kararlar ayrntl olarak
incelenmitir. Bu blmde Gmrk Birlii konusunda ekonomik-mali ynleriyle ksa bir
deerlendirme de yaplmtr.
almann IV. Blm, Lksemburgdan Helsinkiye: Dlanmlktan Adayla: Aralk
1997-Aralk 1999 bal altnda Almanyadaki iktidar deiiklii, Abdullah calann
Suriyeden ka ve Yunanistann Bykeliliinde ele geirilmesi, depremler ve deprem
diplomasisi, AGT Zirvesi ve ABDnin ilikilere arln koymas, Trkiye ile
Yunanistan arasnda ortaya kan artc olumlu hava, Helsinkide Trkiyeye adaylk
statsnn verilmesi, Katlm Ortakl Belgesi, Ulusal Program, Trkiyede reform
dnemi, Kbrsta Annan Plan ve dier gelimeler ele alnmtr.
Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Kopenhag Siyasi Kriterleri balkl V. Blm,
Trkiyenin bu konulardaki sorunlarnn analizi ve gerekletirdii reformlar ele
almaktadr.
Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu: Eski likiler-Yeni Oluumlar balkl
VI. Blm, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin temel zemini olarak kabul edilen
Trkiyenin jeopolitik-jeostratejik nemine ayrlmtr. Burada Trkiyenin Souk Sava
sonras dnemde Bat iin ve zellikle de AB iin neminin artt, ama bunun
alglanmasnn zaman ald, ABnin kendine zg ortak d ve savunma politikalar
gelitirme ihtiyacnn ortaya kmas ile Trkiye konusundaki kimlik balamndaki dlayc
politikalarn yerini yaknlamaya braktna dair deerlendirmeler ele alnmtr. Bu
blmde ayrca Avrupa Ortak Gvenlik ve Savunma Politikalar ve Trkiyenin rol,
bunun ilikilere yansmas incelenmitir.
Sonu blmnde ise, genel olarak tezlerin ne lde doruland ve bu erevede
Trkiye-AB ilikilerine ynelik ngrlere yer verilmitir.

17

I. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) - Avrupa Topluluu (AT) Avrupa

Birlii (AB) ile Trkiye Arasndaki likiler: 1959-1989
A. Avrupa (Europa) ve Trkler: Genel Hatlar ile Tarihte likiler
Trkiye ile Avrupa, sonra da neredeyse Avrupa ile zde tutulan bir kurum haline gelen AB
arasndaki ilikileri anlayabilmek ve analiz etmek iin, bu ilikilerin karmak gemiini de
mutlaka gz nne almak gerekmektedir. Bu balamda Trkiye ile AB arasndaki ilikiler,
dier AB yesi ya da aday olan lkelerin ilikilerinden olduka farkllamaktadr.
Trklerin 1071de Anadoluya kalc olarak adm atmalar ile balayan ve gnmze kadar
evrilen ilikiler, sadece Trkiye iin deil, Avrupa iin de her eyden daha ok kimlikaidiyet balamnda kendini korumakta ve srdrmektedir. Yani hem Trkiye hem de
Avrupa iin yzyllar aan atmalar ve etkilenmeler ile geen sre, ayn zamanda
karlkl kimlik tanmlamasnn da ortaya kmasna neden olmutur denilebilir. Bugn bile
genel olarak Avrupa kimliinin tekisi olarak nitelenen Trk kimliinin yzyllardan beri
kendi iinde yaad dnm ve Trkiyenin Batl, Avrupal olma konusundaki
kararll, ilikileri daha da karmak bir hale getirmektedir.52 nk modern Avrupann
oluumunda en etkili harici gcn, yani Avrupa kimliinin tekisinin Osmanl
mparatorluu olduu dncesi yaygn bir kabul grmektedir. Yani baat bileeni slam
olarak kabul edilen Trk kimlii, genelde Avrupann kendi kimliini tanmlayabilmesi,
birlik ve btnlne zemin hazrlayabilmesi iin tehdit olarak alglad ve olumsuz
terimlerle resmettii bir tekidir.53
Avrupal olmann olumlu bir ey olduuna dair kannn yerlemesi, hatta toplumsal ve
kurumsal anlamda her iyi, baarl, ada olann Avrupal olarak nitelendii
ideolojik, sosyolojik ve hatta psikolojik bask, nce Osmanlda, ardnda da Cumhuriyet
dneminde Avrupal olunduuna dair savn nemli bir deer olarak savunulmasna da
neden olmutur. stelik bu durum, yzyllarca Avrupa iin dman, teki, igalci
olarak nitelenen bir mirasn, dahas Kurtulu Savan Avrupal Emperyalist glerin
igaline kar direnerek veren bir lkenin benimsedii bir hedef olarak durumu daha da
karmaklatrmtr. Bu hedef neredeyse Avrupaya ramen Avrupal! (Batya ramen
Batl!) olma iddiasnda bir nitelik de kazanmtr. Hem Osmanlnn son dneminde hem
de Cumhuriyette Avrupal olmak toplumsal olandan daha ok devlete yaplan vurgu
ile savunula gelmitir. Hakll ya da mant eletirilse de Trkiyenin Avrupal olup
olmadna dair tartmalar hem Trkiyenin Avrupa ile ilikilerini hem de Avrupann
kendi kimlik tanmlamasn yakndan ilgilendiren bir konu olmutur.
Avrupay kurduk, imdi sra Avrupallar yaratmakta cmlesinin arpc biimde dile
getirdii Avrupallk tartmalar, gnmzn en nemli kltr-politik konularndan birisi
haline gelmitir.54 Peki Avrupa ve Avrupal nedir? Kltrel bir kavram m, dinsel mi,
corafi mi, etnik mi, tarihi mi, hukuki mi, yoksa sosyolojik bir kavram mdr? Avrupal

52

Bu konuda ilgin bir alma iin Bkz.: Margret Spohn [1993] Alle Getrkt, 500 Jahre (Vor)Urteile der
Deutschen ber die Trken, Bibliotheks- und Informationssystem der Universitt Oldenburg, BIS Verlag;
53
Nuri Yurdusev [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Ed. Atila Eralp,
mge Yaynevi, Ankara, s. 61 ve 68.
54
talyan Siyaseti Massimo dAzeglionun 1870de talyada gerekleen btnleme iin syledii
talyay kurduk, imdi sra talyanlar yaratmaya geldi szlerinden B.Edenir tarafndan uyarlanan bu sz,
aslnda nemli bir geree iaret etmektedir. Burak Edenir [2005] Avrupa Kimlii, mit Yay., Ankara, s. 13.

18
olmann herkesin zerinde uzlat genel bir tanm hala yoktur.55 Bir grup kimlii, bu
anlamda da bir st kimlik olarak tanmlanabilen modern Avrupa kimliinin
ekillenmesinde onbeinci yzyldan itibaren gerekleen ulus-devletlerin ykselii, Avrupa
toplumlarnda yaanan ve Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketlerinin itici g
olduu byk dnm ya da laikleme; Avrupann denizar blgelere yaylmas ve
nihayet tekilerin kurduu bask bu srete belirleyici faktrlerdir. Toplumsal ve kltrel
anlamda bir Avrupa kimliinin oluumu ise Hristiyanln vesayetinden kurtulunan
ondokuzuncu yzylda gerekleebilmitir.56
Avrupa kimlii konusundaki tartmalar ve tanmlama abalar yeni bir olmamakla birlikte,
modern kimlik tanmlamalar balamnda kinci Dnya Savann ve zellikle de Souk
Sava dneminin ideoloji arlkl kamplamalarnn tartmaya yeni bir boyut getirdii
aktr. ki deolojik Bloklu dnemin yani Souk Sava dneminin sona erdii 1990
sonrasnda bu konudaki tartmalarn nitelii de ciddi lde farkllamtr. Her ne kadar,
1945e kadar olan dnemde de Avrupa halklarnn bar iinde bir arada yaadklar ok
sylenemese de, 1945de Ruslarn Avrupada ideolojik-ekonomik ve askeri anlamda igal
blgeleri oluturmalar, btnleme mitinin nndeki en nemli mazeret olarak
sunuldu. 1950lerin banda Avrupadaki birliklerle ilgili olarak yaanan gelimelere
damgasn vuran Jean Monnetnin Avrupa hibir zaman var olmad birilerinin onu
gerekten yaratmas gerekir! szleri ile ortaya koyduu hedef erevesinde ortaya kan
yeni Avrupaclk fikirleri nemli bir krlmaya da iaret eder.57 Ancak AETnin kurulmas
ile balayan srecin en nde gelen belirleyici unsuru Avrupadaki ideolojik blnmlk
idi. te 1989da Souk Savan atmal ve gvenlik merkezli politikalarn temsil eden
Berlin Duvarnn yklmasnn ardndan yaanan gelimeler, yeni bir Avrupallk heyecann
da beraberinde getirdi. Bylece Avrupa adeta yeniden kefedildi.58 n plana kan
zellikler ise gvenlik ve dayanma, atmalardan uzak kalma yerine ortak kimlik
tanmlamalar oldu. Bu dnem ayn zamanda baars kantlanm bir entegrasyon projesi
olan AET-ATnin de neredeyse Avrupa ile zde tutulmas eilimi de yaratt. AETyi
kuran Roma Anlamasnn 237. maddesi, Toplulua ancak Avrupal devletlerin ye
olabileceklerini ngrmt. Ama bu Avrupalln ne olduu 1993de Kopenhag
Zirvesinde belirlenen kriterlerle bir anlamda somutlatrld ve Avrupallk sadece bir
corafi aidiyet deil, ayn zamanda bir ilkeler btn olarak tanmlanm oldu.
Trkiye 1959da Roma Anlamasnn 237. maddesine referans vererek, yani kendisini bir
Avrupa devleti olarak grerek ortak yelik iin bavurmu, bu ksa bir teredddn
ardndan, Souk Sava dnemi koullarnn da yardm ile kabul edilmiti. Trkiyenin
1987de yapt tam yelik bavurusu da ayn maddeye, yani Avrupal olma ilkesine
dayanyordu. Ancak AET ve ATnin en st dzey karar alma kurullarnn oy birlii ile
kabul edilen bu bavurular ve neredeyse 50 yl bulan ilikilere ramen hemen her dnemde
Trkiyenin Avrupall ciddi bir tartma konusu olmutur. Bu tartma Souk Savan
sona ermesi ve Trkiyenin Avrupann dorudan gvenlii iin sahip olduu nemin
azalmasna paralel olarak belirgin biimde art gstermitir. ngiliz yazar T.Ashn dedii
gibi herkesin kendine gre bir Avrupa belirleyip, Avrupa adna konumay tercih etmesi59
ve daha da nemlisi 1990 sonrasnda Souk Sava Sonras dnemde kimlikler konusunda
55

Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1991] Europas vereinigte Staaten, Annaehrung an Werte und
Ziele, Edition Interfrom, Zrich, s.9 vd.
56
Yurdusev [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, s.30 ve 47.
57
Edenir [2005] Avrupa Kimlii, s.103.
58
Ludger Khnhard [2002b] Devrim Zamanlar (ev.: Hseyin Bac-enay Plassman) Avrasya
Aratrmalar Merkezi, Ankara.
59
Garton T. Ash [1996] In Namen Europas. Deutschland und der geteilte Kontinent, Fischer Verlag, Franfurt
am Main.

19
yaanan Rnesansn da etkisi ile Avrupallarn en scak gndem maddelerinden birisi
Trkiyenin Avrupall konusu olmutur. 2002-2004 arasnda AB iin bir Anayasa
hazrlamaya ynelik olarak oluturulan AB Konvansiyonu bile Avrupalln nasl
tanmlanaca konusunda tam bir uzlaya varamamtr. Trkler, kendilerini teki olarak
tanmlayan bir birliin iinde onlardan biri gibi yer almak iin srarla aba gsterirken,
Avrupallar da kapal kaplar ardndan farkl dndklerini ifade etseler de- hem Bat
dostu olan ve ynn Avrupaya eviren bir lkeyi tehlikeli alanlara itmemek; hem de her
dnemde farkl bir konsepte olsa da bir biimde var olan gvenlik kayglarn gidermek
iin, ounlukla Trkiyeyi Avrupal bir lke olarak grdklerini beyan etmilerdir. Tarih
iinde olaya bakldnda da Avrupallarn Osmanlya yaklamlarnda tpk gnmzde
olduu gibi jeostratejik-jeopolitik faktrlerin birinci derecede rol oynad grlmektedir.
rnein Avrupal glerin Osmanllarla birlikte Ruslara kar savatklar Krm Sava
(1856) sonrasnda yaplan Paris Bar Antlamasnda Osmanl Devleti de resmen bir
Avrupal Devlet olarak saylmtr.60 Ancak bu almn temelde dnemin koullar iinde
retilen taktik bir alm olduu, Osmanlnn brakn Avrupal olmas, tam tersine
Avrupann dman, igalci bir barbar g olarak nitelenmesi ile ortaya kmtr. Eski
gcn yitirmi Osmanl Devleti, ark-Dou Sorunu (Oriantalische Frage) olarak
adlandrlan milliyetilik duygularnn Avrupal glerce Balkanlarda ve Gney-Dou
Avrupada krklenmesi ile btnyle paralanmaya allacak, hatta bu abann bir
boyutu da Avrupallk olacakt.
Kendisi Batllama abalar iindeyken Batl glerin darbeleriyle ken Osmanldan
geriye kalan gen Cumhuriyet, bir taraftan batllama hedefini Mustafa Kemal Atatrk ile
ok daha belirgin ve kararl bir ideoloji haline getirdi, te taraftan da ok iddial olmasa da
kendine yeterli, d dnya ile dmanlklar azaltmaya alan ve mmkn olduunca da
tarafsz kalarak, iinde bulunduu skntl corafyada istikrar kazanmaya alt.61 Bu
abalarn bir dier aya ise, bir kez daha Bat Avrupaya yaknlamak oldu. Bu ilikiler ve
alglamalar gnmze kadar karlkl politikalar ve ilikileri de belirleyen faktr oldu.
Hatta Bat Avrupa iin Osmanlya kar verilen mcadele bir baka yn ile Hristiyan
lkelerin slami tehdide kar baarl bir mcadelesi olarak da nitelendirildi.62 Birinci
Dnya Sava ve ardndan yeni Cumhuriyetin kurulmasn salayan Kurtulu Savann
ardndan, Trkler ile Avrupallar arasnda yeni bir iliki dnemi balamtr. Bu iliki
dnemine iki nemli faktr damgasn vuracaktr. Bunlardan birincisi yeni gelimeler
60

Aktaran: Ludger Khnhardt [2003a] Die Trkei und Europa in: Mut-Forum fr Kultur, Politik und
Geschichte, Nr.431, s.43.
61
Osmanldan Cumhuriyete gei dnemi iin Bkz.: Bernard Lewis [1991] Modern Trkiyenin Douu,
ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, Ankara, London; erif Mardin [1962] The Genesis of Young Ottoman
Thought, Princeton; Dankwart A.Rustow [1973] The Moderinization of Turkey in Historical and Comparative
Perspective, in Kemal H. Karpat (Ed.) Social Change and Politics in Turkey, Leiden, s. 93-120; Ezel und
Stanford Shaw [1977] History of Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 vols., Cambridge University Press;
Kemal H.Karpat [1996] The Ottoman Rule in Europe From the Perspective of 1994, in: Vojtech Mastny and
R.Craig (Eds.) Turkey between East and West: New Challanges for a Rising Regional Power, Boulder, Colo.:
Westview Press, s.1-44; Halil nalck [1993] The Middle East and the Balkans under Ottoman Empire: Esays
on Economic History of the Middle East, Bloomington, India University Turkish Studies and Turkish
Ministry of Culture Joint Series, Vol.9; Michael W. Weithmann [1997] Atatrks Erben auf dem Weg nach
Westen, Die Trkei im Spannungsfeld zwischen Nahost und Europa, Wilhelm Heyne Verlag, Mnchen; Erik
J. Zrcher [1993] Turkey: A Modern History, London-New York; Halil nalck [1997] Turkey and Europe:
A Historical Perspective, Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara), 2: 1, pp.76-92, Fikret Adanr
[1995] Geschichte der Republik Trkei, B.I.-Taschenbuch Verl., Mannheim.
62
Bugne kadar ilikileri ve politikay belirleyen bu tarihe gre Bat Avrupa Hristiyan lkelerin slam
tehdide kar baarl bir savunmas eklinde anlalmaktadr. Karlatrnz: Kramer, Heinz [1988aa] Die
Europische Gemeinschaft und die Trkei, Entwicklung, Probleme und Perspektiven von einer schwierigen
Partnerschaft, Internationale Politik und Sicherheits-Stiftung Wissenschaft und Politik/ SWP, 21, Nomos
Verlag, Baden Baden, 1988a, s.13.

20
nda btn Avrupada ortaya kan yeni gvenlik kayglar, ikincisi ise Trkiyenin
kararl Batllama hedefidir.63 te bu iki faktr, aslnda yakn tarihlerine bakldnda biri
birinin kart olan iki cephe arasnda yeni ilikiler iin nemli bir olanak salamtr.
Trkiyenin Bat zellikle de Avrupa ile uzun ve karmak tarihi, son elli ylda Avrupadaki
yeni ekonomik, siyasi ve gvenlik oluumlarndan ayrlamaz. Bu ok ynl (multi
dimensional) ilikinin64 ana vurgusu olan Avrupallk, Avrupada balayan kurumlama
sreci ile birlikte ortaya kan Avrupa Konseyi, OECD (OECC), NATO, AET vb.
kurumlar Trkiye iin bir tannma platformu haline de dntrmtr. te bir yn ile
ciddi bir kimlik sorunu olan bu konu, Avrupallarn en iddial projelerinden birisi olan
AETnin ortaya kmas sonrasnda farkl bir boyut kazanmtr. Trkiye iin AET
(sonrasnda AT ve AB) Avrupallk srecini somut bir aama ve zemine ulatrma abasnn
ad haline gelmitir.
Trkiyenin Osmanlda balayp Cumhuriyet dneminde olgunlaan ve younlaan yeni
Avrupa politikas, II.Dnya Savann ardndan Avrupada yaanan gelimelerin verdii
avantajlarn da kullanlmas ile yeni boyutlara tand. nce Japonya ve Almanyaya
sava ilan etmi lkelerin bir araya geldii ve nl Yalta Konferans ile ekillenen65
Birlemi Milletlere kurucu ye sfat ile katlan Trkiye, Mart 1947de Truman Doktrini
ile balayan ve Marshall Plan ile de ekonomik olarak desteklenen Batl daha doru bir
anlatmla Anti-Sovyet (Anti-komnist) yaplanma iinde yerini almtr. Bunu 1948de
daha sonra ad OECD (Organisation of Economic Cooperation and Development) olan
OEECye yelik, 1949da Avrupa Konseyine yelik, 1950de Kore Savana ABD
liderliinde giden BM adna gnderilen askerlere katlmn ardndan 1952de NATOya
yelik ardndan da GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) ve Avrupa demeler
Birliine (EZU- Europaeischen Zahlungsunion) yelikler gereklemitir. Trkiyenin
btn bu kararl izgisinde bata gvenlik, daha sonra da siyasi ve ekonomik kayglarn rol
oynad aktr.66
kinci Dnya Savann ykntlar arasndan ABDnin de yardmlaryla kalknma hzn
artran Avrupada bar ve gvenlik iinde yeni bir Avrupa yaratma idealinin
mimarlarndan olan Fransa Dileri Bakan Robert Schumannn 9 Mays 1950de
Avrupann hayati nemdeki kmr, elik retim ve datmnn ortak bir uluslar st
organn ynetimine verilmesini neren teklifi, 18 Nisan 1951de Avrupa Kmr ve elik
Topluluunu kuran anlamann Pariste imzalanmas ile ok nemli bir aama
kaydetmitir. Sava sanayisinin ana maddeleri kmr ve elii artk biri birine kar
kullanmamak ve dolays ile savamamak amal bu anlamay imzalayan alt lke
AETnin ekirdeini de oluturmu oldular. Yine ayn ama ve kararllkla 1-2 Haziran
63

Osmanlda balayan ve Cumhuriyet dneminde de devam eden kendi deerlerine sahip karak Batl
modern unsurlar sisteme entegre etme biimindeki devrim anlay hem Trkiye hem de Japonyada benzer
bir srele yaanmtr. Khnhardt Trkeye de evrilen Revoluatinszeiten, Das Umbruchjahr 1989 im
geschichtlichen Zusammenhang kitabnda Kemailst adalama harekerinin baarl olmasnda bu uyumu
ve kararlln nemli olduunu vurgulamaktadr. Bkz.: Ludger Khnhardt [2002a] Devrim Zamanlar, (ev.:
Hseyin Bac-enay Plassman) Avrasya Aratrmalar Merkezi, Ankara (Org. Revoluatinszeiten, Das
Umbruchjahr 1989 im geschichtlichen Zusammenhang, Mnschen, 1994)
64
Heinz Kramer [1996c] Turkey and European Union: A Multi-Dimentional Relationship with Hazy
Perspectives, in: Vojtech Mastny / R.Craig Nation , (Eds.), Turkey between East and West: New Challanges
for a Rising Regional Power, Boulder, Colo.: Westview Press, 1996, 203-232.
65
Yaltada 3-11 ubat 1945de biraraya gelen Churchill, Roossevelt ve Stalin, be lkeye BM Gvenlik
Konseyinde daimi yelik ve veto hakk tannmas zerinde anlamlard.
66
Bu konuda Bkz.: Hseyin Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara.
(kitabn geniletilmi basks iin Bkz: Hseyin Bac [2001a]Trk D Politikasnda 1950li Yllar, 2. Bask,
ODT Gelitirme Vakf Yaynclk, Ankara.)

21
1955de Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM) ve ekonominin dier blmlerini
de kapsayacak ve btnletirecek ekilde AETnin kurulmas kararlar alnd. 25 Mart
1957de AET ve EURATOMu kuran anlamalar Romada alt lke tarafndan
imzalandnda dnyada rnei olmayan ok nemli siyasi, ekonomik bir entegrasyon
sreci Roma Anlamas adyla balam oldu.
kinci Dnya Sava sonrasndaki gvenlik kayglar ve ekonomik kalknma ihtiyac olan
Trkiyenin, bunlarla birlikte devlet ideolojisi haline getirdii Batllama dncesinin de
katks dikkate alndnda Yeni Avrupaya ilgi duymasn doal bir geliim olarak
nitelemek yanl olmayacaktr. Bu arada, 1950li yllarda iyice belirginleen ve gittike de
younlap zaman zaman scak atmalara kadar varan Trk-Yunan ilikilerinin Trk D
Politikasna bu alanda da byk lde yansdn eklemek gerekmektedir. Bu yaplanma
iinde Baty Atlantik tesindeki Amerika (zel olarak ABD) ve Avrupa olarak alglayan
Trkiye iin ABD ncelikle d ve gvenlik politikalar balamnda bir partner olarak
alglanrken, Avrupa siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda farkl kurumsal ibirlii
olanaklar sunmaktayd.67 Zaten Kramerin de vurgulad gibi, gvenlik karlar,
ekonomik avantajlar ve d politik gereklilikler Bat Avrupa ile Trkiye arasndaki ilikileri
belirleyen temel faktrler oldular.68
25 Mart 1957de Romada Fransa, Federal Almanya, talya, Belika, Lksemburg ve
Hollanda tarafndan imzalanan ve 1 Ocak 1958de yrrle giren Roma Anlamas, 1960
sonrasnda Trkiyenin Bat ile olan ve yukarda tanmlanan temel ilikilerin ana platformu
olmutur. Trkiye, AETnin kurulmasndan yaklak 18 ay sonra, 31 Temmuz 1959'da
Toplulua tam ye olmak iin bavurmutur. nce Avrupa Ekonomik Topluluu (AETAET) ardndan Avrupa Topluluu (AT-EG) daha sonra da Avrupa Birlii (AB-EU)
evrimlerinden geen Topluluk ile Trkiyenin ilikilerin artk 40 yll aan bir gemii
vardr. Eer Trkiye ile AET/AT/AB arasndaki ilikileri bir entegrasyon sreci olarak ele
alrsak, bu srecin ulat noktann her iki taraf bakmndan da tatmin edici olduunu
sylemek pek mmkn deildir. Ancak ilikilerin ok ynll ve Trkiye ile Topluluk
lkeleri arasnda daha balangtan var olan ciddi farkllklar dikkate alndnda, yine de
ulalan aamay kmsemek mmkn deildir. likiler Kramerin de vurgulad gibi
zellikle son onyllarda duraklama ve geri gidilerle damgalanm69 olsa da bugn
Trkiye ile Topluluk arasnda ekonomik, siyasi, gvenlik ve sosyal alanlarda ileri bir
entegrasyonun var olduu aktr. Aslnda iin tersinden okunmas halinde de bugn var
olan skntlarn temel nedeninin de Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilerdeki bu
asimetrik yaplanma, yani yksek dzeyli ama paral entegrasyon olduu bile
sylenebilir.
B. Trkiyenin AET yelii Konusundaki lgisinin Temelleri
Trkiyenin AET-AETye bavurusunda politik ve ekonomik gibi iki genel, Yunanistan ve
ideolojik tercih (Batllama) olarak da iki zel nedenden sz etmek mmkndr.70
Ancak, daha sonra ayrntlar zerinde de durulaca gibi, AET ile Trkiyeyi bir araya
getiren ve hatta ilikilerin her dneminde de etkili olan en nemli faktrn gvenlik
67

Karlatrnz: Duygu Sezer Bazolu [1993] Turkey and European Idea, in: NATOs Sixteen Nations, 38
(1993) 4, s.82-88.
68
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.9.
69
ibid, s.9.
70
Bu konuda nemli bir alma iin Bkz.: Selim lkin [1990] A Short History of Turkeys Association with
the European Community, in: Evin, Ahmet / Denton, Geoffery: Turkey and the European Community,
Opladen, (1990), s.35-50; David Buchard [1985] Turkey and the West, Chatham Hause Papers 27, RIIA,
London, 1985, s.60-68.

22
kayglar olduu sylenebilir. Bulunduu corafya itibari ile blgesel ve kresel
deiimlerden en ok etkilenen lkelerin banda gelen Trkiyenin bu tercihinin, dnemin
koullar da dikkate alndnda son derece mantkl esaslara dayand grlebilir.71

1. Siyasi: Batllama-Avrupallama- Batl-Medeni Demokrasiler Ailesine

Dahil Olma
31 Temmuz 1959da AETyi kuran Roma Anlamasnn 238. maddesine dayanarak tam
yelik talebi ile bavuran Trkiyenin bu bavurusu, hi kuku yok ki sadece ekonomik
karlar ve gvenlik kayglar ile aklanamaz. Hatta asl nceliin Osmanldan balayan,
yeni Trkiye Cumhuriyetinin daha da ileri gtrerek benimsenen politik ve ideolojik
tercihlerde olduu sylenebilir.72 Bu perspektiften bakldnda ATye yelik istei, sadece
ekonomik ve gvenlik politikalar karlar deil, ayn zamanda Batllama politikasnn
geriye dndrlemeyecek son adm olarak da grlmtr.73 Kltrel ve corafi anlamda
kimlik tanmlamas bugn de modern Trkiyenin i ve d politikasnn en hassas
konularndan birisi olmaya devam etmektedir.
1959da balayan grmeler 27 Mays 1960da Trkiyedeki askeri darbe nedeniyle
kesintiye uradktan sonra Ankara Anlamas konusundaki almalara 1963de yeniden hz
verildi. Yeni Babakan smet nnnn AET ve Trk Dileri uzmanlarnca hazrlanan
tasla onaylamadan nce 15 Mays 1963de yapt toplantda ortaya koyduu kayglarn
Dileri Bakanl yetkililerinin bu anlama bize bir ykmllk getirmiyor ve bylece
Batya kanca atm oluyoruz szleri ile am olmalar dikkat ekicidir 12 Eyll 1963de
Ankara Anlamas imzaland gn kan Trk gazetesi Milliyet u ekilde balk atyordu:
Artk Avrupalyz!74
Yzyl akn bir zamandan bu yana izlenen Bati ile birlikte olma hedefi lkenin ilerlemesi
ve gelimesinin yolunun da (hatta tek yolunun) bu olduuna dayanmaktayd. Bu anlay
ve ama dorultusunda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnn ardndan lke yneticileri
hemen btn batl oluum ve organizasyon iinde yer almaya alt. Milletler Cemiyeti
(Birlemi Milletler), Truman Doktrini ve Marshall yardmlarnn datm ve
organizasyonunu da salamak iin oluturulan OECC (OECD), Avrupa Konseyi ve
NATOya giri bu konudaki Trkiyenin kararln gstermektedir. Hi kuku yok ki,
yukarda anlan organizasyonlara girmenin her birisi iin zel nedenler de bulunmaktadr.
Ancak Bat ile birlikte olmak ve batllamak dncesi, hemen her giriimde temel zemin
olmutur. Trk batc elit ve yneticileri arasnda olumsuz Dou nitelemesine karn
ilerlemeyi, modernlemeyi temsil eden Batllk dncesinin bu vurgusu ve ncelii
zellikle Trk diplomatlarnda olmak zere hemen her kesimde kendini gstermitir.75
lkenin siyasi ve ekonomik elitinin ounluu iin Bat Avrupa ile ilikiler d politik
gereksinimlerin ok tesinde bir konsepte alglanmaktayd. Onlar iin Trk Milletinin
varl ve kimlii bununla dorudan ilikilidir. Burada sz konusu olan Batnn bir mensubu
olmasnn ve Avrupal lke olarak tannmasyd.
71

Bkz.: Meltem Mftler Ba [2001] Trkiye ve AB::Souk Sava Sonras likiler, Alfa Yaynlar, stanbul,
s.18.
72
Bu konuda Bkz.: Klaus-Detlev Grothausen, Aussenpolitik, in: Klaus-Detlev Grothausen (Hrsg.) Trkei,
Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen 1985, s.89-168
73
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.18.
74
Milliyet: 12.09.1963, sowie Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.42.
75
Mesela Diplomat Zeki Kuneralp yle diyor: Trkiyenin gelecei Batdadr. Cnku Bati ilerlemedir,
modernlesmedir, dou ise geri kalmislik ve tehlikedir. Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.18.

23
Yine bu temelle balantl olarak Kramerin de zerinde durduu gibi Trk ynetici
elitinin Batl-Avrupal kurumlarda yer almay, Bat Avrupa Ailesinin demokratik ve
sanayilemi ailesine aidiyet duymak ve Trkiyenin modern, batl bir toplum olmas
arzusunu onaylayan ve onaylatan bir ara olarak grmeleri nemli bir rol oynamtr. 76
2. Gvenlik: Stratejik-Askeri
Trkiyenin bulunduu blgenin zellikleri (Sovyetler Birlii) ve Birinci Dnya Sava
sonrasndaki belirsiz durum Trkiyenin gvenliinin Bat ile ilikilendirilmesi gereini
ortaya karmtr. AET ekonomik ve siyasi bir oluum olmakla birlikte ABDnin ak
desteini de almtr ve bu oluumun ayn zamanda gvenlik alannda da kendini ortaya
koyaca beklenmekteydi. AET ile siyasi balant, Trkiyede, Batl gvenlik sistemi
iinde yer almann nemli bir paras olarak dnlmtr.77
Hi kuku yok ki, corafi konumu dikkate alndnda 1945 sonrasnda oluan iki bloklu
sisteme ynelik en zor durumda kalan lkelerden birisi Trkiyedir. Trkiyenin hangi
blokta yer alacana ilikin karar, fiziki konumu, tehdit alglamalar, devletin ideolojisi ve
yakn tarihteki gelimeler erevesinde deerlendirilmitir. Trkiyenin yneticileri
Emperyalist glere kar yrtlen Kurtulu Sava dneminde Sovyetler Birliinin
desteinin ve katklarn inkr etmeseler ve Sovyetler Birlii ile iyi komuluk ilikilerinin
bozulmamasn arzu etseler de, zellikle Cumhuriyet ile birlikte Batya ynelmek ve Batl
Medeni toplumunun bir paras olmay tartmasz tek ideoloji haline getiren Trkiye iin
seenekler arasnda nemli bir dengesizlik bulunmaktayd. Sovyetler Birliinin sadece
Batl kampa kar bir kamp oluturmas deil, ayn zamanda kinci Dnya Sava
sonrasnda Trkiyeye kar ortaya koyduu agresif politika da nemli kayglar yaratmt.
Stalin dneminde ska gndeme gelen Boazlar zerinde egemenlik hakk ve Trkiyenin
Dou Anadolu blgesindeki baz toprak talepleri endieleri daha da artrmtr. Her ne
kadar Stalinin lmnden sonra Sovyetler Birlii 30 Mays 1953de bar iinde bir arada
yaama ilkesinin uygulanaca ve Trkiyeden hibir toprak talebinin olmadn
Trkiyeye bildirilmi olsa da, gvensizlik ortadan kalmamtr.78 Bu gvensizlik
Macaristandaki zgrlk harekete 1956 yl Sonbaharnda Sovyetler Birliinin verdii
iddetli tepki, Trkiyenin endielerini daha da artrarak, Bat Avrupal kurumlara ynelik
isteini artran bir faktr olmutur. Trkiye bu balamda hem ideolojik hem de reel-politik
bir tercihte bulunarak, ayn zamanda ciddi bir risk de alarak, Batl kampta yer almaya,
dier bir anlatmla Dou-Komnist kampn karsnda yer almaya karar verdi. Trkiye
Batl kurum ve kurulularn btn oluumlarnda yer almay hem ideolojik tercihleri hem
de gvenlik kayglaryla son derece nemsemitir. AET askeri deil siyasi ve ekonomik bir
oluum da olsa, Trkiye nin hem gvenlik hem de ideolojisi ile ilgili hedeflerini
tamamlayc nitelii olan bir oluumdu.
3. Ekonomik: Kalknma ve Sanayileme
Trkiye Cumhuriyeti kuruluundan beri Batl siyasi ve ekonomik sistemi kendisine hedef
olarak belirlemitir. Daha Cumhuriyetin ilk yllarnda ortaya konulan iktisat politikalar
Serbest Piyasa Ekonomisine yneliktir. Bu balamda M.K.Atatrkn nclnde yaplan
76

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s..22.

9 Ocak 1963de Millet Meclisinde bir konuma yapan dnemin Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin bat
ile entegrasyon hedefi ve Trkiyenin gvenlii ve gerek bir bar ortam iin AETnin gerekliliini
vurguluyordu. Bkz.: Esra ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye Avrupa Birligi Iliskileri ve Siyasal
Partilerin Konuya Bakisi, Boyut Kitaplari, Istanbul, 1997, s. 37-38.
78
Bkz.: Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi, s. 72-79.
77

24
1.zmir ktisat Kongresi ok nemli bir platform olmutur. Ancak lke kaynaklarnn
yetersizlii, sermaye birikiminin olmay, mteebbislerin ortaya kamamas, dnya
apnda devam eden sava ekonomisi, lke ekonomisinde tarmn ok byk bir alan
kaplamas ve belki de en nemlisi, Kapitalist dnyada ekonomik kriz yaanrken bununla e
zamanl bir biimde Sovyetler Birlii ve Dou Blouna ait lkelerde 1930lu yllarda planl
ekonomi sayesinde elde edilen ciddi baarlar vs. Trkiyede karma79 denilen ekonomik
politikalarn uygulanmasna yol amtr. Devlet nc sanayici ve ekonomik g olarak
lkeye kapitalist bir ekonomik dzen getirme abas iine girmi, bunun iin de beer yllk
kalknma planlarn uygulamaya sokmutur. ok partili siyasal hayata 1946da geen
Trkiyede 14 Mays 1950de iktidara gelen Demokrat Parti yeniden zel teebbse
ncelik veren ve devletin ekonomik faaliyetlerini azaltmaya alan bir politika takip etmi,
bu politikasnda da Marshall Yardmlarn ciddi bir kaynak olarak kullanmtr. Ancak
1950lerin ilk yarsnda olduka baarl olan ve lkenin hzla kalknmasn salayan bu
ekonomik politika, 1950lerin ikinci yarsndan itibaren ciddi bir darboaza girmitir.
1958de Trk Lirasnda byk bir devalasyon yaplmas zorunluluu domu, o tarihte
2,80 TL 1 Dolar ederken, devalasyon sonrasnda 1 Dolar 9 TLye kmt. te 1959
ylnda AETye bavurulmasnda bu ekonomik darboazdan k araylarnn da nemli
katks olmutur.80 Adnan Menderesin Babakanlndaki Hkmet, dier avantajlarnn
yan sra AETnin Trk ekonomisine olumlu katklar salayaca, ihracat ve ithalat
imknlarnn artrlabilecei, bu lkelere ii gndererek hem lkedeki isizlii azaltmak,
hem de onlardan gelecek dvizlerin ekonomiye nemli katk salayacan, mali yardmlar
ve ucuz krediler alnabileceini, lkeye dorudan yatrmlarn ekilebileceini
hesaplamlard.81 Yine lke ekonomisinin yapsal deiiklikleri gerekletirebilmesi,
dnya pazarlarna alarak rekabeti bir yapya kavuturulabilmesi bakmndan da AT
nemli bir hedefti.82
Kramerin de ok iyi biimde vurgulad gibi tarihi ve corafik nedenlerle Trkiyenin
gvenlik politikalarndan farkl bir biimde ekonomik Bat oryantasyonunu ABDye deil
Avrupaya ynelik olmas da AETnin Trkiye bakmndan mantn daha net olarak
ortaya koymaktadr.83 Bu hedef ve ilikiler biimi daha sonraki dnemlerde de deimedi.
1980 sonrasnda Trkiyede son derece ciddi bir ekonomik deiimi baaran zaln
politikalarnn temel hedeflerinden birisi de Trkiyeyi ekonomik olarak Avrupaya
balamakt.84 Bu durum daha nce ska rastlanlandan farkl olarak duygusal olmaktan ok
daha fazla siyasi ve ekonomik rasyonellik zerine bina edilen bir politikayd. hracat ans,
sermaye ve teknoloji ithalat, Bat Avrupann dnya finans ilikilerindeki nemli yeri zal
iin hem d politik beklentiler ile son derece uyumlu bir izgiydi hem de d politik
nceliklerin olmazsa olmaz aralarndan birisiydi.85
79

Gumpel buna Mixed Economy diyor: Bkz.: Werner Gumpel [1985a] Wirtschaftsystem und
Wirtschaftsentwicklung, in Grothausen, Klaus-Detlev (Hrsg.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5,
Gttingen 1985, s.333.
80
Gmrk [1994] Rechs(un)sicherheit in Europa?, s.27.
81
Bkz.: Mkerrem Hi [1976] The Importance of Turkeys Development Strategy for her Integration into the
EEC, in: Die Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer Vollmitgliedschaft der Trkei
in der Europischen Gemeinschaft, Werner Gumpel (Hrsg.) Wirtschaft und Gesellschaft in Sudosteuropa 1,
Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien, 1979, s.19-46.
82
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.20-21 sowie Gumpel, Werner (1985b) Die Trkei und die
Europaeische Gemeinschaft, in: Grothausen, Klaus-Detlev (Hrsg.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5,
Gttingen 1985, s.461-471 sowie.
83
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.21.
84
Bkz.: Mehmet Barlas [1994] Turgut zalin Anlar, Sabah Kitaplar, Istanbul.
85
Bkz.: Haluk Gnuur [1996] Turgut zal ve Avrupa Birlii, in, hsan Sezal (Ed.) Devlet ve Siyaset
Adam Turgut zal, stanbul, 1996, s. 70-73; Glten Kazgan: (1993) External pressures and the new policy
outlook in Balkr, Canan / A.M.Williams (Ed.), Turkey and Europa, Pinter Pub., London, 1993, s. 69-99.

25

4. Yunanistan: Siyasi-Psikolojik Faktr

Trkiyenin genel olarak d politikasnda ve zellikle de Bat Avrupa ile ilikilerinde
Yunanistann ok zel bir yeri bulunmaktadr. ki lke arasnda Trklerin Anadoluya
egemen olmas zellikle de 1453de stanbulun alnmasndan bu yana yaanan ilikiler
karlkl dmanlk ve gvensizliin yer etmesinde en nde gelen unsurdur. Biri birlerine
kar kurtulu savalar veren ve bamszlklarna ulaan, dman imgelerini biri birinde
bulan Trkiye ile Yunanistan arasnda Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan ksa bir
dnem M.K.Atatrk ve Venizelos arasnda oluturulan dostane iliki dnda genel olarak
kriz yaand bir gerektir. Bu krize 1950lerden sonra Kbrs sorunu da youn bir biimde
eklenmitir. Trkiyenin ve Yunanistann biri birlerini srekli olarak izlemeleri ve hemen
her alanda rekabet ediyor olmalarnn en canl platformlarndan birisi de AET/AT/AB
(AET/EG/EU) olmutur.86 Bunu Kramer siyasi-psikolojik unsur87 olarak adlandrrken,
psychologische Antribsmoment ya da imitation complex olarak nitelemelere de
rastlanmaktadr.88 Hatta baz yorumcular, Trkiyenin AETye bavurusu neredeyse hibir
reel deerlendirme yaplmakszn, ncelikle Yunanistann bavurusu dikkate alnarak
yapld grndedirler. Bu anlamda AETye bavuruyu yapan dnemin Dileri Bakan
Fatih Rt Zorlunun Yunanistan kendisini bo bir havuza atsa bile onu yalnz brakmaya
gelmez, tereddt etmeden siz de atlayacaksnz sz, Trkiyenin bavurusunun ardnda
Yunanistan faktrnn nemini yeterince ortaya koymaktadr.89
Aslnda Trkiyenin d politikasnda ncelikler ve dengeler dikkate alndnda Yunanistan
konusunun bal bana bir belirleyici bir unsur olmasnn ok da garipsenecek bir yn de
bulunmamaktadr. Bunun en canl rneini Yunanistann ATye tam ye olduu 1981den
bu yana son derece net olarak grmek mmkndr. Yunanistan toplulua ye olmasnn
ardndan Trkiye ile ilikileri hemen her aamada sabote etmeyi d politikasnn temel
unsurlarndan birisi haline getirmitir. Mali protokollerin engellenmesi ile Avrupa
Parlamentosunda fraksiyon fark gzetmeksizin btn Yunanistan temsilcilerinin her
frsatta Trkiye aleyhine kararlar aldrmalar Trkiyenin kayglarnn sadece psikolojik
bir refleks olarak adlandrlmasnn ok da yeterli olmad aka gstermektedir.
Trkiyenin yneticileri iin d dnya ve zellikle de Bat Avrupa ile ilikilerde
Yunanistan ile (en azndan) benzer statye sahip olmak bir politik temel olmutur.
Yunanistan ile Trkiye arasnda var olan dengenin korunmas aslnda Bat Avrupa ve ABD
bakmndan da srekli dikkate alnan bir husustur.90 1981de Yunanistann toplulua
girmesi ile bu denge Yunanistann lehine ciddi bir biimde bozulmu olsa da Trkiye ile
ikili ya da topluluk erevesinde gerekletirilen hemen btn politikalarda bunun izlerini
grmek mmkndr. Kramer de Bat Avrupa ile ilikiler Yunanistan ile stat eitlii
balamnda deerlendiriliyordu szleri ile bu durumu anlatmaktadr.91
Yunanistann 15 Temmuz 1959da AET ye bavurusunun iki hafta sonrasnda 31 Temmuz
1959da Trkiye AETye bavuruda bulunmutur. Trkiye ile Yunanistan biri birlerini tek
bana brakmayacak ve karlkl olarak dezavantajl duruma dmeyecek bir d politika
86

Buchard [1985] Turkey and the West, s.62.

politisch-psychologische Motiv Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.23.
88
Bkz.: Yeilyurt [1999] Die Trkei und Europische Union, s.30; Klaus-Detlev Grothusen Aussenpolitik,
in: Grothusen, Klaus-Detlev (Hrsg.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen 1985, s.96-97.
89
Karluk [1996] Avrupa Birlii ve Trkiye, s.392.
90
Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.51-60.
91
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.23.
87

26
anlayn son elli yllk dnemde her vesile ile ortaya koymulardr. Yunanistan faktrnn
Trk D Politikasndaki, zellikle de AET/AT/AB konusundaki yerini anlamak
bakmndan 1959 ylnda yaanan u diyalog olduka arpcdr: Yunanistann AETye
bavurduu haberi zerine harekete geen Trk Dileri Bakan Fatih Rt Zorlu,
Trkiyenin de hemen bavuruda bulunmas iin gerekli hazrlklar yapar. Ancak bir
belirsizlik vardr. te bunun iin Babakan Adnan Menderesin Bakanlar Kurulunda konu
ile ilgili olarak Bakanlarnn grlerini sorar. Bakanlardan sadece birisi, Samet Aaolu
AETnin ne olduu, nereye gidecei belli deil, stelik biz de hazr myz, bilemiyorum?
eklindeki teredddne Babakan Menderesin cevab ok ilgintir: Ne demek,
Yunanllarn Avrupa Birliine girmesine Trkiye seyirci mi kalacak? Trkiye Cumhuriyeti
bunun dnda kalamaz. Onlarn altndan kalkp da bizim baaramayacamz ne olabilir
ki? 92 31 Temmuz 1959da bavurunun yaplmasnn ardndan da Yunanistan konusundaki
gelimeler Trk tarafnca ok yakndan takip edilmi, mmkn olduunca Yunanistann
Trkiye aleyhine g ve prestij kazanmasnn yolu kesilmeye allmtr. rnein 1-2
Mart 1960da AET Dileri Bakanlar Konseyinin karar ile Yunanistan ile n
grmelerin tamamland ve resmi ortaklk grmelerine balanmas karar alnnca,
Trk Dileri Bakan F.R.Zorlu, AETyi oluturan alt lkenin Bykelilerini 17 Mart
1960da Dilerine davet ederek sert bir memorandum vermi ve Trkiyeye yaplann
hakszlk olduunu ifade etmitir. 93 27 Mays 1960da DP iktidarn devirerek ynetime el
koyan Milli Birlik Komitesi de Trk-Yunan dengesinin gzetilmesi iin uyarlarda
bulunmu, hatta bunu aksi halde Sovyetlere yanarz gibi bir tehditle de birletirmitir.
Ancak btn bu srete, AET tarafndan izlenen politikalarn dengesinin bozulmasnda
Trkiyede bata Askeri darbeler olmak zere, siyasi belirsizlik ve zaman zaman da
yeteneksizliin gelimeleri Yunanistann isteklerine ve karlarna daha yakn hale
getirmitir.94

92

Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.54.

ibid, s.76.
94
Bu rekabetin yolat ve aslnda AETyi de zor durumda brakan gelimeler nce AETde 3 Mays 1960da
ngilterenin Portekiz ve Iskandinav lkeleri ile kurduu EFTA ile, ardndan da Trkiyede Silahl
Kuvvetlerin 27 Mayis 1960da sivil iktidar darbe ile grevden uzaklatrmas ile ok farkl bir gzergaha
girmitir. Her ne kadar ihtilal hkmeti 14 Ekim 1960da AETye bir heyet gndererek ilikilerin hem de
eskisinden de hzl bir biimde gelitirilmesi ve ykmllkler alnmas konusunda hazr olunduuna ilikin
talebini dile getirmi olsa da, AET bu durumdan yaad aknlk ile bir sre karar alamam, ardndan da
biraz da Trkiyedeki darbenin Sovyetlere yaknlasma gibi bir risk tadndan hareketle, Trkiyeyi biraz
rahatlatan ama yine de grmelere devam edilmesini reddeden bir kararlar almtr. Rakip Yunanistan ise
aray aarak yolunda devam etmis ve 6 Mart 1961de AET ile mzakerekereleri tamamlamtr. 9 Temmuz
1961de Atinada Atina Anlamas adn alan ortaklk anlamasi imzaland. Trkiye iin de 20-21 Mart
1961deki AET Bakanlar Konseyi karar ile yeni bir forml gelitirildi. Buna gre Trkiyenin Toplulukla
ilkilerinin GB yerine Ticaret Anlamas ya da daha basit bir Yardm Anlasmasna dntrlmesi teklifi
getirildi. Askeri Ynetim buna itiraz etti ve GB dnda hibir forml kabul etmeyeceini aklad:
Yunansitan ile anlama yaplrken, Trkiye ile daha resmi mzakerelerin balamamas da sert biimde
protesto edildi. Ama ayn Milli Birlik Komitesi, bata Fransa olmak zere, Avrupadan gelen btn uyar ve
basklara ramen iktidardan indirdikleri dnemin Babakan ile Dileri ve Maliye Bakanlar hakknda
verdikleri idam cezasn uygulamaktan ekinmedi. Bu olay Fransa Devlet Baskani DeGaullenin zel istegi
ve basks ile Trkiye ile yaplan btn grmelerin askya alnmasna yolati. Bu veto yeniden sivil
ynetime geildikten sonra 27 Mart 1962de DeGaullenin ikna edilmesi ile kaldrlabildi. Ama bu dnemin
maliyeti yksek oldu. Hem rakip Yunansitan ile AET arasndaki ortaklk anlamas 1 Kasm 1962de resmen
yrrle girdi, hem de Trkiye ile yaplan grmeler uazaynca anlama ancak 12 Eyll 1963de
imzalanabildi ve yrrle girmesi de 1 Aralk 1964 olarak belirlendi. Daha da nemlisi Ankara Anlamas,
Atina Anlamas ile karlatrldnda Trkiyeyi korumas ve gelecekte yelii garanti altna almas
bakmlarndan olduka zayf kald.
93

27
C. AETnin Trkiyenin yelii Konusundaki lgisinin Temelleri
1. Gvenlik-Askeri Boyut
AETnin kurulduu dnemde Trkiyeyi belirli bir konumda iine alma konusunda istekli
olmasnn farkl nedenleri bulunmaktadr. Ancak hi kuku yok ki temel itici g,
Trkiyenin zellikle de 1952de NATOya girmesinden sonra Bat savunma sistemine
salad katkdr. Trkiyenin Bat dnyasndaki yerini ok byk lde jeostratejisinin
belirledii sylenebilir. Bu durum Trkiyenin AET ile ilikilerinde de en nemli unsur
olmutur.95 Bu olguyu Kramer de, Bat Avrupa tarafnda Trkiye ile ilikiler byk lde
gvenlik politikalar ve askeri karlar bakmndan nemseniyordu. Trkiye NATOnun
Gney Kanad olarak grlyor ve lkenin Batl sisteme balants Batnn gvenlii iin
vazgeilmez nemde kabul ediliyordu.Bu anlamda Sovyetlere kar gneyde hem bir
srg hem de Avrupa ile Orta Dounun sorunlu blgeleri arasnda bir kpr olarak
grlyordu.96 szleri ile ifade etmektedir. O dnemde Avrupadaki bu oluumun bir
Kader Birlii Topluluu (Schiksalsgemeinschaft) olarak nitelenmesi de, gvenlik
kayglarnn btn taraflar iin ne kadar nemli bir itici g olduunu ortaya koymaktadr.97
Hi kuku yok ki, Bat Avrupa bakmndan gvenlik kayglarnn ilikileri birinci derecede
belirlemesi, dier nedenleri nemsiz klmamaktadr. Kramer de, olduka uzakta grnen
Trkiyenin AETye yelii de dou Akdenizde gvenlik politika hedefleri iin bir ara
olarak grlyordu demektedir.98
Aslnda Trkiyenin Bat dnyas ile ilikilerinde ABD ve Bat Avrupa arasnda zel bir
yaplanma bulunduu bilinmektedir. ki kutuplu dehet dengesinin hkm srd
yaklak krk yllk dnemde Trkiyenin gvenlik balamnda ABD iin tad nem
daha byk olmu ve bu somut ve youn askeri ve gvenlik ittifaklar ile de
desteklenmitir. Bat savunma sisteminin belki de en nemli ncelii Bat Avrupay
Sovyetlerden korumakt. Bu anlamda ABD, Bat Avrupann korunmasnda Trkiyenin
ilevini zaman zaman Trkiyenin kar kmalarna ramen- son derece nemsemitir.
Aslnda Bat Avrupann gvenlii bakmndan Trkiyenin vazgeilmezlii bilinmekle
birlikte, Kramerin de iaret ettii gibi ATnin doasndan kaynaklanan sebeplerle
Trkiyenin tad gvenlik ve askeri nem AT iinde resmi anlamda nemli bir rol
oynamamtr.99 Buna ramen AETnin ortaya k her ne kadar ekonomik yaplanmalarla
aklansa da, bunun bir dier ynnn ekonomik bamllk yolu ile Avrupada bar ve
istikrarn korunmas olduu da bir gerektir. Bu anlamda AET daha balangtan itibaren
ekonomik olan boyutla ayn genilikte kapsaml bir siyasi gvenlik ayana sahip olma
hedefini gtmtr. 1949da kurulan NATOnun o dnemde belirsizlik iinde olmas, bata
Franszlar olmak zere Avrupallara yeterince gven verecek dzeye gelmedii de dikkate
alnrsa AETnin temelindeki gvenlik kayglarnn nemi kolayca anlalabilir. te bir
taraftan NATO iindeki verimli ilikiyi daha da gelitirmek, te taraftan da gvenlik alann
daha da genileterek stratejik nemi byk olan Trkiyeyi kazanmak istei Trkiyenin
ortak yelik talebine olumlu yansd. Ancak bu durum kendi iinde bata trl zorluklar ve
elikiler yaratt. Temel olarak bir ekonomik ve siyasal entegrasyon projesi olan AETye
Trkiyenin ncelik ve hatta sadece jeostratejik gereklerle dahil edilmi olmas, daha
sonraki dnemlerde her iki taraf da zor durumda brakacak ve entegrasyon srecini
olumsuz etkileyecek unsurlar da beraberinde getirdi. Topluluun bu gne kadar rasyonel
95

Meltem Mftler Ba [2001] Trkiye ve AB::Souk Sava Sonras likiler, Alfa Yaynlar, stanbul, s.9.
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.24.
97
Gmrk [1994] Rechts(un)sicherheit in Europa?, s.27.
98
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.35
99
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.24.
96

28
ve uzun vadeli bir Trkiye politikas retmekteki zorluklarnn da bununla ilikili olduu
sylenebilir. AT kendi gvenlik politikasn gelitiremedike de Trkiyeye ynelik politika
da arasal olacaktr.100
2. Siyasi Nedenler ve AETnin Prestij Mcadelesi Boyutu
Trkiyenin AET bnyesine alnmasnda gvenlik kayglar nemli bir rol oynam olsa da
bu temel unsurun yan sra baka nemli faktrler de bulunmaktayd. Bunlar ksaca yle
sralamak mmkndr:
a-AETnin kurulduu dnemde birok ye iin Yunanistan ve Trkiyenin AET
bnyesinde yer almas nemli bir prestij unsuruydu. Bylece hem AETnin bir Zenginler
Kulb' olduuna ilikin imaj ortadan kaldryor,101 ve hem de, belki de daha da nemlisi
AETye rakip olarak ortaya kan ve liderliini ngilterenin yapt EFTA (European Free
Trade Association) karsnda Trkiye ve Yunanistan yanna alarak g kazanm
oluyordu.102
b-Trkiyenin politik olarak Bat kampndan uzaklamasna engel olmak: Bu faktr
zellikle Souk Sava koullarnda son derece nemliydi. 1979da randa yaanan slam
evrimi, Batnn kayglarna yeni bir unsur daha ekledi: Politik slam. AET Trkiyeyi bir
biimde kendi iine entegre ederek, sz konusu kaymalara kar Trkiyeyi yanna ekmeyi
son derece nemsemitir. Bu durum zellikle Trkiyede yaanan Askeri Darbe
dnemlerinde ok net grlmtr. 1990 sonrasnda Trkiyeye yneltilen eletirilerin
dozunun artm olmasnda, yukarda anlan kayglarn azalmasnn nemli pay
bulunmaktadr. Paradigmalar deise bile, Trkiyenin Bat yanls, hatta son dnmemde
sadece Bat deil, ayn zamanda Avrupa yanls bir izgide yer almas btn dnemlerde
arzulanmtr.
c-nemli bir baka siyasi neden de Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikilerdir. AET bu
konuda mmkn olduunca dengeli davranmaya alm, Dou Akdenizde bu iki lke
arasnda belirli bir dengeyi korumaya almtr. Burada da yine Bat Avrupann savunma
ve stratejik kayglar rol oynamtr. Trkiyenin kstrlmesinin maliyetinin ok daha
yksek olaca dncesi Trkiye ile ilikilerde belirgin bir rol oynamtr.
3. Ekonomik Boyut
Balangta arlkl olarak bir ekonomik kar topluluu olma hedefinde olan AET iin
Trkiyenin salayaca ekonomik karlar olduka snrlyd. Hatta tam tersine, bu
yoksul lkenin AET standartlarna getirilmesi iin uzunca bir sre AETnin tek tarafl
destek vermek zorunluluu da bilinmekteydi. Ancak yine de ekonomik hareket alann
mmkn olduunda bytmek ve serbest ticaretten kaynaklanacak zenginliin artrlmasn
salamak ve blgede istikrarl ve huzurlu bir kalknmann salanmasna destek olmak
hedefleri dorultusunda Trkiye (ve Yunanistann) Toplua balanmas nemli
grlmtr. Trkiye hem d yatrmlar ve hem de ticaret hacmi bakmndan AET lkeleri
ile karlatrldnda olduka geridedir. Trkiye byk ve dinamik bir pazar olarak ilgi
ekmesine ramen dorudan yabanc yatrmlar da ok dk dzeyde seyretmekteydi.
lkenin o dnemde de imdi de mevcut yapsal gelime sorunlar, Batllarn yatrm ve
ticaret yapmak konusundaki beklentileri engelliyordu.
100

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.25., Bu konuda ayrca Bkz. Ludger Khnhardt ve Hans-Gerd
Pttering, [1998] Kontinet Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition Interfrom, Zrich, s.163-213.
101
Bkz.: Selim lkin [1990] A Short History of Turkeys Association with the EC, s.36.
102
s.Sdvan Karluk [1996], Avrupa Birlii ve Trkiye, s.393.

29

Trkiyenin belki de o dnemde ekonomik anlamda en ok ilgi eken yn, 1950li yllarn
sonunda ortaya kan igc ihtiyacnn Trkiyeden karlanabileceine ilikin
hesaplamalard. Sava sonras Avrupasnn imar ve zellikle Almanyadaki byk sanayi
kalknma insan gc ihtiyacn ortaya karmt. Her ne kadar bu durum ilerleyen yllarda
Trkiyenin reddedilmesinin nemli gerekelerinden birisi haline gelse de balangta
AETnin Trkiyeye ilgisinin altnda yatan faktrlerden birisi olarak anlabilir.103
Yukarda anlan karlkl beklenti ve karlar Trkiye ile AET arasnda bir yaknlamay
olanakl klmtr. Ancak yine de bu ilikinin AETnin dier lkelerle olan ilikisinden
olduka belirgin farkllklar bulunduu aktr. Souk sava dneminin gvenlik
kayglarnn byk rol oynad bu iliki biimi, gvenlik kayglarnn azalmas, yani
Trkiyenin Bat Avrupa iin jeostratejik nemi azaldka daha byk sorunlarla
karlamtr. nk Kramerin de isabetle belirttii gibi Bat Avrupa ile Trkiye
arasndaki kar ilikileri asimetrik bir grnt veriyor, sadece gvenlik politikalar
alannda paralel ve hatta ayn karlar sz konusu olabiliyordu.104

D. Trkiye ile Yeni Avrupa Arasndaki ilikilerde Kurumsal ve Yapsal

Gelimeler: AET/AT ile Trkiye Arasnda Ortaklk (1959 - 1989)
Trkiye ile AET arasnda ilikiler daha en bandan zorluklarla balayabilmitir.
Trkiyenin balangta belirli bir sre sonra (22 yl) otomatik bir biimde tam yelie
geilmesi ve bunun iin de yazl garanti verilmesi eklindeki talebi AET tarafndan hemen
reddedilmiti.105 AET tarafnda Trkiye konusundaki tereddt ve kayglar, ilikilerin
belirsiz bir temel zerine oturmasnn en bata gelen nedeni olmutur. Bat Avrupa iin
Trkiye en bata, gvenlik karlar bakmndan AET ile ilikilendirilmeliydi. Bu anlamda
Trkiyenin AET-ATden beklentileri ile AET-ATnin Trkiyeden beklentileri ve
entegrasyondan anladklar da biri birinden olduka farklyd. Bu tercihli belirsizlikler,
Trkiye ile AET arasnda 12 Eyll 1963de imzalanan ve adna Ortaklk Anlamas
(Ankara Anlamas) ad verilen ortaklk biimine de yansmtr. AT Hukukunda da
Ortaklk (association) kavramnn ieriinin tam olarak tanmlanmam olmas da,
ilikilerin konjonktrel dalgalanmalara ak hale gelecek ekilde dzenlenmesinde nemli
bir faktrdr. Bir baka nemli sorun da ortak yelik ile aday yelik kavramlar
arasnda yaanmaktadr. Association kavram Avrupa Hukukunda ilk olarak 1952 ylnda
Avrupa Konseyi Hukuk Komisyonunda ele alnarak tanmlanmtr. Buna gre bir
topluluk ile youn ibirliine girime ykmllnde bulunan devlet ye aday (associateassocis) saylmaktadr. AETyi kuran Roma Anlamasnn 238. maddesinde karlkl
hak ve borlarn denkletirildii ilikiyi ngren ortak bir tutum ve zel bir yntem olarak
tanmlanan bu ibirliinin kapsam iki taraf arasndaki anlama ile belirlenmektedir. Bu
bakmdan aday yelie, yelie snrl bir katl veya ortakla tam olmayan bir giri
olarak bakmak gerekir. Topluluk ile Yunanistan arasnda yaplan Atina Anlamas, Ankara
Anlamasna byk lde kaynaklk etmitir. Burada Assosiationn (aday yeliin) ye
olmayan lkelerin ATa katlmlarnn zel bir ekli olarak nitelendirilmesine karlk tam
yelikte (beitritt adhesion, adesione), ye olmayan nc lkeler, ayn hak ve borlarla
topluluu kuran anlamann taraflar arasna katlmaktadrlar. Tam yelik eklindeki
103

Bkz. Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.26-27.

ibid, s.27.
105
Trkiyenin talepleri arasnda sanayi ve tarm rnlerine AETnin kaplarnn btnyle almas, 500
milyon Dolarlk kredi de bulunuyordu.Karlatrn: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.33.
104

30
katlmada yeler, o zamana kadarki ye lkelere kar ayn haklar elde etmekte ve ayn
ykmllkleri stlenmektedirler.106 Ankara Anlamasnn (AA) 28. maddesinde Tam
yelik konusundaki dzenleme olduka mulk bir ifade ile uzak bir gelecee
braklmtr. AA 28. maddesi yledir:
Anlamann ileyii Topluluu kuran Antlamadan doan ykmllklerin
tmnn Trkiyece stlenebileceini gsterdiinde, akit taraflar, Trkiyenin
Toplulua katlmas olanan incelerler.
Trkiye ile AET arasndaki anlama Ortaklk Anlamas olarak tanmlandndan, ilikinin
bir ortak yelik nitelii tad sylenebilir. Ancak kavram gerei, ortak yenin bir
biimde ilgili Topluluk kararlarna katlmas beklenirdi. Oysa bu Trkiye iin sz konusu
deildir. Karluk, buradan hareketle Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikinin bir ortaklk
ilikisi olarak tanmlamann doru olmadn belirtmektedir.107 Bu kavram sadece
Trkede deil Bat dillerinde de yeterince ak bir kavram deildir. Almancada
Assoziation, Franszca, ngilizce ve talyancada Association-Associazione kelimeleri ile
karlanan ortakln snrlar belirlenememektedir. Bat dillerinin bu ortak kavram
Latince bir kk olan sociiden gelmekte, bu iliki-gre katlma, ekonomik anlamda ise
ortak bir ama iin birlikte hareket etmek zere sermaye ve kiilerin birlemeleri
anlamlarna gelmektedir. Roma Anlamasnn 237/1 maddesi her Avrupal devlete,
Toplulua ye olma isteinde bulunma hakkn tanmaktayd. Hedef de nihayette politik
birliktir. Ancak Yunanistan ve Trkiyenin ekonomik yaplar bakmndan tam yelik
ykn kaldramayacaklar dikkate alnarak, aday yelik yeliin bir n basamak olarak
Assoziation uygun grlmtr. Ancak dikkat ekici bir biimde gerek Roma ve gerekse
de Atina ve Ankara Antlamalarnda ekonomik, politik ve askeri kargaalk durumlarnda
bile taraflara fesih yetkisi konulmamtr. Oysa ABnin svire ve Avusturya gibi lkelerle
yapt anlamalarda fesih yetkisi vardr.108
Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilerin ortaklk olarak tanmlanmas ve bu kavramn
belirsizlii, iki taraf arasndaki ilikilerde de ciddi sorunlara neden olmutur. 1963 ylndan
beri Topluluun Ortak yesi olan Trkiyenin, 1990 sonrasnda Avrupada yaanan
nemli siyasi gelimelerle birlikte birdenbire en arka planda kalmas ve hatta Toplulukla
ilikileri Avrupa Anlamalar (Europa Abkommen) erevesinde gelitiren Orta ve
Dou Avrupa lkelerinin hepsi aday statsn alrken, Trkiyeye bu aday statsnn
verilmemesi, ortaklk kavramn yeniden tartmaya amtr. Ankara Anlamasnda yer
alan hkmlerin belirsizlii ve her iki tarafnda ilikilerde samimi ve kararl olmamas
bugn ciddi bir kmaza hatta krize dnen gelimeler yaratmtr. Zaman zaman bu
belirsizliin, her iki taraf iin de bir avantaj olarak da kullanlabildiini ve ilikilerde
esneklik olana yarattn da kaydetmek gerekir.
1. Ortakln Gerekeleri
Bat Avrupallar yetersiz kaynaklar, zellikle de kinci Dnya Sava sonrasnda kaybolan
askeri aralar bakmndan yetersizlikleri dolays ile kendi gvenlik politikalar ile ilgili
olarak blgelerinde askeri olmayan unsurlar devreye soktular. Barn artk baka trl
salanmas gerektii, bunun iin de ekonomik ve siyasal bamlln ara olabilecei
dncesi Avrupadaki devletleri biri birine yaknlatran temel faktr oldu.109 Bu durum
106

Karluk, [1996] Avrupa Birlii ve Trkiye, s.390-91.

ibid, s.391.
108
ibid, s.392.
109
Avrupadaki bu arayn heyecen verici serveni ve felsefik temelleri iin Bkz.: Ludger Khnhardt [1996c]
Von der ewigen Suche nach Frieden, Immanuel Kants Vision und Europas Wirklichkeit, Bouvier Verlag,
Bonn .
107

31
ilikilerde ncelikle anlamalara dayal bir ekonomik ve gelime ibirliini salanm
oluyordu. Trkiye ile ilikiler de bu balamda gelitirildi. Yani ekonomik ibirlii yolu ile
gvenlik politikas gerekletirmek.110 Trkiyenin zaten var olan NATO balants
ABDnin arlkl konumuna ramen belirli bir dayanma salamaktayd. Avrupann
yaknlama ve ekonomik ilikilerle dayanma plan zaten NATO, Avrupa Konseyi ve
OECD yesi olan Trkiye ile ilikiyi kolaylatryordu. Ancak bu noktada sorgulanan
ilikinin niteliiydi. Trkiye ile AET arasndaki byk ekonomik ve sosyal gelimilik
fark, Trkiye iin tam yelik hedefi yerine farkl bir format gerekli klyordu. stelik ayn
dnemde Trkiyede de AET konusunda bir belirsizlik ve tereddt sz konusuydu.111
Ancak Kramerin de vurgulad gibi, Trkiye ile AET arasnda 1963den bu yana devam
eden ortaklk ilikisi, taraflar arasnda nemli farkllklarn bulunmas halinde, ekonomik
entegrasyon aracl ile siyasi entegrasyon salamann son derece zor, ar yryen bir
mekanizma olduunu da gsterdi. Trkiye rneinde olduu gibi, ekonomik hedeflerle
siyasi hedefler arasnda bir uyum bulunmamas, sreci zorlatrmaktadr.112

2. Ortaklk Anlamasnn Hazrlk ve Sonulanma Aamalar

Trk Hkmetinin AET ile bir Ortaklk anlamas yaplmas iin 31 Temmuz 1959
tarihinde yapt bavurusu, lkenin Bat balants iin yeni bir aba olarak grlebilir.
Zira Batl bir lke hedefindeki Trkiye bu ekilde Bat devletlerinin sisteminin btnyle
iine girmi olacakt. Trkiye bakmndan ekonomik ve mali avantajlardan ok daha nemli
olan bu siyasi -ideolojik faktrd. Hi kuku yok ki Yunanistann iki hafta nce, 15
Temmuzda AET iin yapt bavuru, Trkiyenin siyasi amal bavurusunun en nemli
temellerinden birisi oldu.113 Trkiye, 1950li yllarn banda Kbrs vesilesi ile de yeniden
alevlenen rekabetinde Yunanistan tek bana brakmama politikasn takip ediyordu.
Yunanistann takip edilmesinin ekonomik nedenleri de vard. Zira zaten son derece dk
olan ihracatta iki lkenin ok byk blm tarm rn olan benzer rnlere sahip
olmalar Pazar pay alnmas bakmndan Bat Avrupa ile ilikilerin nemini daha da
artryordu. 1959da toplam ihracat 353,700 USD dzeyinde olan Trkiyenin ihracatnn
% 37sini yapt AETyi Yunanistana terk etmek istemiyordu.114 Trkiye ve
Yunanistann biri birlerine kar rekabeti AET iin de hassas bir durumu ortaya
karyordu. Bat Avrupann gvenlik kayglar, Akdenizde atma deil ibirliini
gerekli klyordu. Bunun iin de her iki bavuru da AET tarafndan benzer arlkta ele
alnd.115 Ancak btn bunlara ramen, Trkiyenin varl konusunda tereddtler de youn
biimde kendi belli ediyordu. Gelimilik farkllklar, Trkiyenin kltrel farkll ve
ekonomide tarm sektrnn arl bata Fransa ve talya olmak zere kendileri tarm
yapan ya da smrgelerinin tarm rnlerine rakip istemeyen AET yelerini huzursuz
ediyordu. ok nemli bir baka sorun da Trkiyenin, tam da Fransa ile ABD arasnda
souk rzgarlarn estii bir dnemde Kore savana katlarak ABD ile ok yaknlamasnn
yaratt endielerdi Btn bu nedenlerle, Trkiyenin 22 yllk bir sre sonunda AETye

110

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.30.

Dnemin Babakan .nn, hazrlklar tamamlanan Ankarra Anlamasnn kabul konusunda 15 Mays
1963deki toplantda Benim bam derde sokuyormusunuz gibi bir hissim var. ...Bat Avrupa kanca atmann
zarar yok. Ancak ileride ykmllkleri yerine getiremeyeceimiz deruma girersek elim balanmayacak
m? diye soruyordu. Bkz.: Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.41-42.
112
Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 30.
113
Buchard [1985] Turkey and the West, s.62
114
Bkz.: DE [1997] Statistical Yearbook of Turkey, Ankara, s.505.
115
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 32.
111

32
tam ye olma istei reddedildi ve bunun zamana ve gelimelere braklmas tercih edildi.116
Trkiyenin o dnemdeki en byk destekisi ise, lkedeki sanayinin igc an
kapatmakta zorluk eken ve Trkiyeden igc almak isteyen Federal Almanya
Cumhuriyeti idi.
AET ile yaplan grmeler Trkiyede 27 Mays 1960 Askeri Darbesi ile yaanan
anssz bir dneme denk gelince, yaplan Ortaklk Anlamas, bugn yaanan sorunlarn
byk blmne kaynaklk eden belirsizliklerle doldu ve ok zaman ald. 28 Eyll 1959
tarihinde balayan ve ayr dnemde on kez yaplan grmelerin sonuncusu 25 Haziran
1963 yapld.117
Grmelerin ilk safhasnda Trkiye ortaklk anlamasnn gmrk ibirlii zerine
kurulmasn, Gmrk Birliinin (GB) en ge 24 yl iinde gereklemesini, AET
organlarnda temsil edilmesi mali yardm yaplmasn118 ve hedefin ak olarak tam yelik
olarak belirlenmesini istemitir. Bu taleplere 2-4 Aralk 1959da yaplan toplantda
cevaplarn veren Topluluk tam yelik ncesinde organlara katlmann mmkn
olmayacan, GB iin de 24 yllk srenin de ok uzun olduunu ifade etmitir. Ancak
Trkiye grmelerde kar tarafa bir memorandum sunarak, Trkiyenin nihai amac, en
ksa srede Ortak Pazara katlma olduuna gre, Topluluk ile entegrasyon bir GB
niteliinde olmaldr demitir. Trkiyenin srar ve Dou Akdenizde dengelerin
bozulmamas politikasnn bir sonucu olarak 1-2 Mart 1960da Yunanistan ile ortaklk
grmelerinin balamas zerine Konsey 22 Mart ve 21 Nisan 1960da ald kararlarla,
Trk ve Yunan bavurularnn ayn paralellikte yrtlmesi kararn ald. Ancak Trkiye ile
Topluluk ilikilerinde srekli olarak gndeme gelecek olan ve Trkiyenin Topluluk
politikasn olumsuz etkileyen Trk siyasal yaamnn nemli bir unsuru olan Askeri
Darbeler dnemi tam da bu dnemde balam oldu. 27 Mays 1960da stelik Trkiyenin
AETye katlm bavurusunda bulunan Demokrat Parti iktidarnn bir askeri darbe ile son
bulmas ve ynetimin Milli Birlik Komitesine gemesi ile ilikilerde ilk ciddi ve daha
sonraki dnemleri de derinden etkileyecek kopu balam oldu. Grmelerin yeniden
balamas iin Trkiye ok aba sarf etti. Trkiyenin her zaman olduu gibi elindeki tek
byk kozu yine jeostratejik nemi ve Bat savunma sistemi iin tad nemdi. htilal
sonrasndaki belirsizliin Trkiyenin Dou Blouna kaymasna yol aabilecei endiesi,
AET tarafnn tepkisini yumuatt ve grmelere 14 Ekim 1960da yeniden baland.119
Ancak bu sefer AET tarafnn tavrnda da ciddi farkllklar vard. Yunanistan ile dengenin
korunmas kararll byk lde ortadan kalkm, Trkiyeyi daha az younluklu bir
iliki biimine ikna etmeye allyordu. Tam bu dnemde Trkiyede dnemin askeri
ynetiminin eski Babakan Adnan Menderes, Dileri Bakan Fatih Rt Zorlu ve Maliye
Bakan Hasan Polatkan idam etme kararlar aklanmt. Fransa Cumhurbakan General
De Gaulenin srarl bir biimde infazlarn uygulanmamas konusundaki uyarda bulundu.
Ancak Askeri Ynetim Babakan ve iki bakan 17 Eyll 1961de idam edince, 25-27 Eyll
116

Trkiyenin talepleri arasnda sanayi ve tarm rnlerine AETnin kaplarnn btnyle almas, 500
milyon Dolarlk kredi ve 22 yllk sre tamamlandnda otomatik olarak tam yelie gei iin yazl garanti
bulunuyordu. Bkz. Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.33.
117
Grme Turlar: 1:28-30 Eyll 1959, 2:02-04 Aralk 1959, 3:7-9 Ocak 1960, (bu grmelere Trkiye ile
Yunanistan birlikte katlmtr), 4:14-21 Ekim 1960 (ihtilal sonras ilk grmeler), 5: 19-22 Haziran 1962,
6:8-12 Ekim 1962, 7:14-24 Ocak 1963, 8:Yedinci tur grmelerin devam, 9: 23-24 Nisan 1963, 10: (son tur
grmeler) 16 Mays-25 Haziran 1963, ayrntlar iin Bkz. Karluk, [1996] Avrupa Birlii ve Trkiye, s.394395.
118
Bu konuda farkl rakamlar verilmektedir. rnein Karluk ve Birand 200 milyon dolar, (Karluk[1996] AB
ve Trkiye, s.394 ve Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 63) derken, Kramer ise 500 milyon dolar
olarak ifade ediyor. (Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.33)
119
Bu konuda Bkz. Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 70-87.

33
1961deki AET Dileri Bakanlar Konseyinde Fransa De Gaullenin direktifi ile Trkiye
ile yaplacak btn mzakereleri askya aldrd. Grmelerin kesilmesinin belki de en
nemli etkisi, Yunanistan ile Trkiye arasnda paralel yrtlmesi planlanan grmelerin
biri birinden kopmas ve Yunanistann nemli avantajlar elde etmesi oldu. 14 Ekim
1961de yeniden seimler yapld ve askeri ynetim (Milli Birlik Komitesi) tarihe kart. 5
Mart 1962de Trkiye AETye yeni bir memorandum vererek en ksa zamanda GB hedefi
ile resmi mzakerelerin balatlmas talebinde bulundu. CHP Genel Bakan smet nn
Hkmetinin Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin, 20 Mart 1962 De Gaulle ile yapt ve
temel olarak Trkiyenin dlanmasnn Sovyet ekonomik ve hatta siyasi olarak Trkiyenin
Dou Blouna kaymasna yol aabileceine ilikin grleri dile getirmesinin ardndan
Fransann vetosunu kaldrmay baarmt.120 Aslnda bu olay, daha nce ve daha sonra da
rnekleri Trkiye ile Bat arasndaki ilikilerin temel hareket noktasnn Trkiyenin farkl
dnemlerde farkl balamlarda olsa da srekli olarak ok byk nem tayan
jeostratejisinin ne kadar belirleyici bir faktr olduunun somut bir kantdr.121
Fransa vetosunu kaldrsa da iliki biiminin yelik hatta GB hedefli gereklemesine kar
kmay devam ettirdi. Daha da nemlisi, Fransann etkisi ile Nisan 1961de yaplan
Drdnc tur grmelerde AET taraf GB oluturulmas hedefini bir kenara iterek ilikileri
baka bir platformda kurmaya ynelik teklif getirdi. Komisyon, Yunanistanla yaplan
antlamann ilkeleri dorultusunda GBne dayal bir modelin Trkiye iin hi uygun
olmayacan, byle bir modelin ykmllklerini de ne Trkiyenin ve ne de AETnin
tayabileceini ileri srd. Komisyona gre Ekonomisi zayf, d ticaret aklar iinde
kvranan bir Trkiyenin GB ykmllklerini tamas mmkn deildi.122 Hatta
Komisyon, Gmrk Birlii modelinden de geriye bir baka modele yneldi. Bu model,
Akdenizin gney komularyla ilikiler benzeyen ve ibirlii anlamalarna dayanan bir
modeldi..123 Komisyon Trkiyenin Yunanistan ile Topluluk arasndaki ilikilerin bir model
olarak Trkiye iin de geerli olmasn isteyecei endiesini tamaktayd. Bu da hem
Trklerle hem de teki az gelimi lkelerde srdrmeye alt politika konusunda
kukular ve ters yorumlara yol aabilirdi.124 Bunun zerine Komisyon iki alternatif neri
getirdi. Bunlardan birincisi Trkiyenin kendisinin ortaklk ykmllklerini hazrlayaca
be yllk bir dnemi ieren bir anlama modeli idi. Be yl sonra Trk ekonomisi gerekli
gelimeyi salayabilirse GB iin grmeler balayacakt. kinci neri ise GB
perspektifinin olmad bir ticari ve mali yardm anlamasyd. Ancak beklenecei zere
GB dndaki her trl teklifi reddetmeye kararl olan Trk taraf bu neriyi dikkate
almakszn, yine GBni ana platform halinde tutan kendi teklifini gelitirmeye alt.
Ancak GB dnda ok daha az balayc formllere de yer verilerek Trkiye ile Topluluk
arasndaki ekonomik farkllklarn ileride mmkn olan en az sorun karmasna gayret
gsterildi. Bu Komisyonca da benimsendi ve Komisyon, Trkiye ile Topluluk arasnda tesis
edilecek GBnin aamal olmasna karar verdi. Bylece ilk (hazrlk) aamas zde bir
120

ibid, s.128.
M.Ali Birand kitabnda Erkine dayanarak verdii diyalogda Erkinin De Gaulleun Trkiyenin
Yunanistan ileri srmesine gerek yok, Yunanistan kk bir lke, siz byk bir lkesiniz, aslnda sizin
AETye de GB eklindeki bir ilikiye de ihtiyacnz yok... szlerine karlk olarak u szleri syler: Sizin ne
demek istediinizi anlyorum, ama iin bir de br yn var. Yunanistan girecek ve bir sre sonra Avrupann
dier lkeleri de girecek, Yunanistann rekabeti sonucu, Trkiye rnlerini Rusyann kapsnda, politik
dnler karl satmaya alacak. Bizi byle bir duruma m itmek istiyorsunuz?. Bunun zerine De
Gaulle: Hakl bir gr ileri srdnz. Teknisyenlere bu konuyu soracam ve Trk ihracatnn bu duruma
gelmesini nleteceim. Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.128.
122
lhan Tekeli/ Selim lkin [1993a] Trkiye ve Avrupa Toplulugu, Ulus Devletini Asma Cabasindaki
Avrupaya Trkiye nin Yaklasimi , I.Kitap, mit Yayincilik, Ankara, s.156.
123
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.33.
124
Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 96-99.
121

34
ibirlii ve yardm anlamas eklinde dnld ve Topluluun Trk ekonomisinin
gelimesine hem ihracatn artrlmas ve hem de mali yardmlarla demeler dengesinin
dzeltilebilmesine katkda bulunaca dnem olarak dnld.125
Trkiyenin srekli olarak gzlem altnda tutarak izledii Topluluk ile Yunanistan
arasndaki ilikiler bu dnemde byk ilerlemeler kaydetti ve bu 9 Temmuz 1961de
imzalanan Atina Anlamas ile neticelendirildi. Burada zerinde anlalan Ortaklk
Anlamas (Assoziationsabkommen) Yunanistan ile sadece GBni deil, ayn zamanda
yeliin hedeflendii bir kapsamla hazrland.126 Yunanistan burada artk Trkiye ile
arasndaki paralel ilikiyi asimetrik bir ilikiye dntrmeyi baarmt.
Ortaklk Anlamasnn hazrlklar iin 18-22 Haziran 1962 ve 20 Haziran 1963 tarihleri
arasna yaylan son dnem grmelerde Trkiye Toplulua Roma Anlamasnn 238.
maddesine gre bir GBne dayanan dnemli ortaklk anlamas yaplmasn, ayrca 175
milyon ECUlk mali yardm verilmesini kabul etmiti. Grmelerde Trkiyeye en temel
destek hemen her aamada F.Almanyadan geliyordu.127 Ancak Trkiye ile benzer tarm
rnlerine sahip
talya ve bir lde de Fransa, Trkiyenin katlmnn kendi
ekonomilerine zarar verecei konusunda endielilerdi.128
Grmelerde ortaya kan bir baka sorun ise yukarda da ifade edildii gibi Trkiyedeki
demokrasi pratiine ilikin kayglard. Askeri Darbe, bata Fransa olmak zere birok
topluluk yesinin, Trkiyede demokrasinin tam yerlemediine ilikin itirazlarn sk sk
gndeme getirmelerine ve grmeleri yavalatmalarna neden oldu. Fransann bir kaygs
daha vard: O da zellikle MBKnin ar Amerikanc tutumuydu. Zaten ngiltere ile bu
konuda sorunlar olan ve mmkn olduunca ABDden bamsz bir Avrupa ideali peinde
koan Fransann Trkiyenin ilikilerinden rahatsz olmas kanlmazd. Bunun iin de
Fransa bu dnemde Trkiyeye srekli olarak sorunlar karmtr.129 Hi kuku yok ki
Mays 1961deki askeri mdahale ve ardndan Parlamentonun 18 ay boyunca feshedilmi
olmas Trkiyenin ilerini ok daha zorlatrm, belki de en nemlisi Yunanistan ile
paralellik-denge politikasnn AET tarafndan terk edilmesine yol amt. Her ne kadar
Askeri ynetim Trkiyenin Avrupa politikasn devam ettireceklerini aklam olsa da
Avrupann bu mdahaleyi grmemezlikten gelmesi pek mmkn deildi. Ancak
Yunanistan ile 9 Haziran 1961de Atina Anlamas imzalannca, Trkiyenin yardmna bir
kez daha Avrupann jeopolitik kayglar komu,130 Sovyetler Birliine
yaknlalmasndan endie edilen Trkiye ile ilikilerin bir biimde devamna karar
verilmitir. Bir baka nemli sorun da AETnin Trkiye gibi gelimilik dzeyi ok dk
bir lke ile ortaklk anlamas yapmak konusundaki tecrbesizlii idi. Ortaya konulacak
modelin, bir taraftan Trkiyeyi kaybettirmeyecek ve belirli llerde tatmin edecek, ama
br taraftan da AETyi mmkn olduunca ykmllk altna sokmayacak, mulak
ifadelerle oluturulmas iin olaanst bir diplomatik aba gerekiyordu.131 Bu kavramlar
AET anlamasnn maddelerine referans veriyor olsa da ortaklk ilikilerinin niteliine gre
farkllaabiliyordu. Bu erevede Ortaklk Anlamasnn uygulanmas hem Trkiyedeki
125

Tekeli-lkin [1993a] s.158-160.

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.34.
127
1950 sonrasnda Trkiye ile Almanya arasndaki ekonomik ilikiler her geen gn daha da younlaan bir
nitelie brnd. 31 Ekim 1961de iki hkmetin imzalad anlama ile de Trk iilerinin Almanyada
almasnn yolu alm oldu. Bkz.: Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa,
Kern, bergnge, Grenzen, Edition Interfrom, Zrich, s. 178.
128
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.33.
129
Karluk [1996] AB ve Trkiye, s.395.
130
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.34.
131
Bkz.: Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.33.
126

35
siyasi ve ekonomik gelimelere hem de AT lkelerine bal olarak deiime
urayabiliyordu.132 Hemen belirtmek gerekir ki, AETnin, daha sonra ATnin ve en son da
ABnin Trkiye ile ilikilerinde bu tercihli kavram kargaas ve buna bal olarak da
belirsizlikler her dnemin en belirgin zellii olarak kalmtr.
Trkiyeyi AETye ortak ye yapan, taraflar arasnda bir GBne dayanan ve ileride de
(otomatik olmasa da) tam yelii ngren Ortaklk Anlamas 25 Haziran 1963 tarihinde
Brkselde parafe edilmi ve 1 Aralk 1964den itibaren yrrle girmek zere 12 Eyll
1963de Ankarada imzalanmtr.133 Anlama imzaya hazrken bile her iki tarafta da
tatminsizlikler, itirazlar ve endieler vard, ama artk dnlmesi zor bir yola girilmiti ve
anlama imzalanmalyd. Trkiye iin, dnemin Babakan smet nnnn de szleri ile
Batya bir kanca atlyordu.134 Anlamann tek bana yeterli olmadn dnemin
Dileri Bakan Erkin u szlerle ifade ediyordu:
Biz de bu Anlamann tek bana yetmediinin, ok sk almamz gerektiinin
farkndayz. Bu byk hedefe ancak kurbanlar vererek ve ok alarak
ulaabileceiz. Ama biz btn sorunlar amak konusunda kararlyz ve hedefimize
ulaacamza olan gvenimiz tamdr.135
12 Eyll 1963deki imza treninde karlkl olarak en ok vurgu yaplan konu, Trkiyenin
Avrupal bir lke olduuna ilikindi. rnein AETnin Komisyon Bakan Walter
Hallstein: Biz bugn byk siyasi nem tayan bir olayn ahitleriyiz.Trkiye Avrupann
bir parasdr!. Bu olayn derin anlam da buradadr. ...Gnn birinde son adm da
atlacak ve Trkiye Topluluun tam yesi olacaktr. Bu arzuyu Trk dostlarmzla
paylamakta olmamz, mterek gayemizin en kuvvetli ifadesidir diyordu.136 Grothusen
bunu 1856da Osmanlnn bir Avrupal g olarak tanmlanmasnn ardndan balayan
Paris Anlamasnn bir devam olarak grmek gerektiini belirtir. Ona gre sre, AETye
ekil veren Roma Anlamasnn AETye Avrupal lkeler bavuruda bulunabilir
hkmnn de aka gsterdii gibi tamamlanmtr. Grothusen, AET ile Ortaklk
Anlamasnn Trkiyenin 1948de OEEC (OECD) ile balayan Trkiyenin Bat Avrupal
lkeler arasna katlmas yolundaki yaplanmaya eklenen bir tula olduuna kuku
olmadn belirtiyor ve Roma Anlamasnn sadece Avrupal lkelerin AETye ye
olabileceklerine ilikin hkmnn altn iziyor.137 F.A.Valinin yorumu da benzerdir:
Ankara Anlamas, Trkiyenin politik olarak Avrupal olmasnn kabul edilmesi
anlamna gelir.138 Kramer, sadece Hallsteinin szlerini deil, Ankara Anlamasnn giri
blmnde yer alan hkmler ile yelikle ilgili 28. maddesinin de Trkiyenin
Avrupall konusundaki tartmalar sona erdirecek aklkta olduunu ifade ediyor ve
132

lkin [1990] Turkeys Association with the EC, s.36; Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.38.
Ankara Anlamas daha sonra Millet Meclisinde 1 ekimser, 1 muhalif ve 267 kabul oyu, Cumhuriyet
Senatosunda da ekimser, bir muhalif oya karn 100 oy ile kabul edilmitir. Anlamas, 12 ubat 1964
tarihinde GATTn onayna sunulmu; Topluluk yesi lkeler ile Trkiyenin Parlamentolarnda da
onaylandktan sonra, 1 Aralk 1964te yrrle girmitir.
134
Karluk [1996] s.395, Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.42.
135
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.35 ve Klaus-Detlev Grothusen [1985] Aussenpolitik, in: KlausDetlev Grothusen (Hrsg.), Trkei, Gttingen/Zrich 1985 (Sdosteuropa-Handbuch, Bd.4), s.92-93.
Anlamann imzalan vesilesi ile TBMMde yaplan tartmalar konusunda Bkz.: ayhan [1997] Trkiye AB
likileri, s.46-52. ayhan, bu dnemde tek muhalefetin sosyalist Trkiye i Partisinden (TP) geldiini,
TPin 14 Eyll 1963de yaynlad bildiride bamszlklk, anti-emperyalizm, anti-kapitalizm ve
Kemalizm gerekeleri ile ABye kar ktn aktaryor. TP 2000li yllarda da ayn gerekelerle ABye
kar net bir tavr sergilemektedir.
136
Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.164-65, Frenc A. Vali [1971] Bridge Accors The Bosporus.
The Foreign Policy Of Turkey, Baltimore, London, 1971, s.335 ve Kramer [1988a] EG und die Trkei, s..35.
137
Grothausen [1985] Aussenpolitik, s.119.
138
Vali [1971]Bridge Accors The Bosporus, s. 335.
133

36
gerek ilikilerin srekli olarak yaknlatrlmas, gerek Trkiyedeki yaam standardnn
AET seviyesine karlmas iin destek verilmesi ve gerekse de ekonomik ve mali
desteklerle yardmc olma ykmllklerine dikkat ekerek bu durum, Bat Avrupallarn
Trkiyenin ileri bir tarihte toplulua ye olacan ngrdkleri ynnde belirgin bir
delildir. Ancak Ortaklk (Assoziation) ilikilerin yelie dnmesi olanan
kendiliinden salayan bir form da deildi139 deerlendirmesini yapyordu.

3. Ankara Anlamas (AA) (Ortaklk Anlamas) ve Ortaklk Kavram

Trkiyeyi AETye ortak ye yapan, taraflar arasnda bir GBne dayanan ve ileride tam
yelii ngren Ortaklk Anlamas, 25 Haziran 1963de Brkselde parafe edilmi ve 12
Eyll 1963de Ankarada imzalanmtr.140 Tam ismi Trkiye ile Avrupa Ekonomik
Topluluu Arasnda Ortaklk Kuran Andlama141 olan Ankara Anlamas142, temel ilkeleri
ve temelleri bakmndan Roma Anlamasndan esinlenmitir. Anlamada Topluluk ile
Trkiye arasnda gittike gelien bir GB kurulmas hedeflenmitir. Kramerin de
vurgulad gibi, Anlama, Trkiyenin ileride toplulua ye olmasna katk
salamak/cesaretlendirmek amac ile Trkiye ile AET arasnda bir Gmrk Birlii
oluturulmasn ngrmekteydi:
Trk Halk ile AET iinde bir araya gelmi halklar arasnda gittike daha sk
balar kurmaya azimli olarak; Trkiye ile AET arasnda yaama artlarnn,
hzlandrlm bir ekonomi ilerleyii ve uyumlu bir al-veri genilemesi ile devaml
olarak iyeletirilmesi; bylece Trkiye ekonomisi ve Topluluk yesi Devletlerin
ekonomileri arasndaki aray azaltmay salamaya kararl olarak; Trk
ekonomisinin kalknmasnn ortaya koyduu zel sorunlar ve belli bir srede T2ye
bir ekonomik yardm yaplmas gerekliliini gz nnde bulundurarak; Trk
halknn yaama seviyesini iyiletirme abasna, AETnin getirecei destein, ileride
Trkiyenin Toplulua katlmasn kolaylatracan kabul ederek; AETyi kuran
Andlamann esinlendii lky birlikte izleyerek, bar ve hrriyet gvencesini
pekitirmeye azmederek; AETyi kuran anlamann 238. maddesi uyarnca Trkiye
ile AET arasnda ortaklk yaratan bir anlama akdini kararlatrmlardr 143
Balang ksmnda yer alan genel sylem, daha ok AETnin Trk ekonomisine ve
Trkiyenin kalknmasna yapaca katklar vurgulamakta, ilikilerin gelecei ile ilgili
olarak ise,

139

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.35.

Assoziierungsabkommen und Protokolle (1992), s.327 ff.; AET-Trkei: Beschlsse ber den Ausbau der
Assoziation, in: Kommission der EG (Hrsg.), Bulletin EG:, Brssel, Nr.6, und in Beshluss Nr. 1/80 des
AssoziatioMGKates; Europaeischen Wirtschaftsgemeinschaft und der Trkei, in: Amtsblatt der EG, Nr.217
vom 29.12.1964, s.3687ff.; T.C.Dileri Bakanl, Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu Arasnda
Ortaklk Yaratan Anlama, Dileri Bakanl Matbaas, Ankara, 1963, Avrupa Topluluu Yaynlar,
Trkiye-AET likileri, Dou Matbaas, 1976, s.165-176.
141
Almancas ile: Abkommen zur Grndung einer Assoziation zwischen der Europaeischen Wirtschaftsgemeinschaft und der Trkei
142
Ankara Anlamas: aban al [2001b] Trkiye Avrupa Birlii likileri: Kimlik Anlay, Politik
Aktrler ve Deiim, Nobel Yaynlar, stanbul , s. 543-563. Almancas iin Zur Grndung einer Assoziation
zwischen der Europaeischen Wirtschafts- gemeinschaft und der Trkei vom 12. September 1963, Abl. 217,
Brssel 1964, sowie BGBl. II, Bonn 1964.
143
Ankara Anlamas-1963: Balang: (AA-Balang). Ayrca Bkz. Kramer [1988a] EG und die Trkei,
s.29-36.
140

37
Trk halknn yaama seviyesini iyiletirme abasna, AETnin getirecei destein,
ileride Trkiyenin Toplulua katlmasn kolaylatraca144
gibi bir ifadeye yer verilmitir.
Topluluk ile Trkiye arasnda gittike gelien bir GBnin kurulmasn ngren Ortaklk
Anlamasnn amacnn anlatld 2. maddesi ise syle formle edilmitir:
Anlamann amac, Trkiye ekonomisinin hzlandrlm kalknmasn ve Trk
halknn altrlma seviyesinin ve yaama artlarnn ykseltilmesini salama
gereini tm ile gz nnde bulundurarak, Taraflar arasnda ticari ve ekonomik
ilikileri aralksz ve dengeli olarak glendirmeyi tevik etmektir. (AA: Md.2)
Anlama, yukardaki amalar iin ortakln Hazrlk, Gei ve Son dnemleri
olacan hkme balamtr (AA-Md.2 ve 3). Anlamaya gre Trkiyeye hemen hibir
yk getirmeyen ve be yl sre ile snrlanan Hazrlk dneminde Topluluk Trk
ekonomisine katkda bulunacaktr.145 Gei Dneminde ise GB hedefi dorultusunda
karlkl ykmllklerin yerine getirilmesinden sz edilmekte ve bu dnemin sresi,
birlikte ngrlebilecek istisnalar sakl kalmak zere on iki yl geemez (AA-Md. 4/2)
denilmektedir. 5inci Maddede ise Son dnem GBne dayanr ve akit taraflarn ekonomi
politikalar arasndaki koordinasyonun glendirilmesini gerektirir eklinde
dzenlenmitir (AA-Md.5).
Roma Anlamasnn 238. maddesine dayanan ve Trkiye-Topluluk ortaklnn temel
ilkelerini belirleyen bir ereve anlamas olan Ankara Anlamasnn Geici Protokol
(11 Madde), Mali Protokol (9 Madde), Son Senet ve igc konusunda taraflar arasnda
teati edilen mektuplardan oluan ekleri de bulunmaktadr.146 Ayrntlar daha sonra protokol
ile belirlenmitir. Bunlar da anlamann ayrlmaz paralardr (AA-Md.30).147 Anlama,
Topluluk ile imzaland iin Topluluk iinde dorudan uygulanan bir Topluluk Hukuku
Belgesi, Topluluk yesi lkeler ile ayrca imzalanmas dolays ile de Uluslararas Hukuk
Belgesi niteliindedir. Anlamann nemli bir zellii taraflara fesih hakk tanmam ve
yrrllk sresi ngrmemi olmasdr. Dolays ile Anlamann amalar gerekleinceye
kadar yrrlkte kalmas gerekir.148 Sorun da Aman ne olduu (GB mi, Tam yelik
mi?) ve bunun gereklemesinde taraflarn ykmllklerinin nasl belirlenecei
noktasnda ortaya kmaktadr.
Ankara Anlamas ile Trkiye AETye Ortak ye (Associate-Member, Assoziertes
Mitglied) olmutur.149 Fakat daha nce de deinildii gibi, ortak yelik kavram
144

Ankara Anlamas-1963: Balang.

Hazrlk dneminde Trkiye, gei dnemi ve son dnem boyunca kendisine decek ykmleri
stlenebilmek iin Topluluun yardm ile ekonomisini glendirir (AA-Md.3/1)
146
Ankara Anlamasna bunlardan baka, bir adet Niyet Bildirisi; iki adet Yorum Bildirisi ve F. Alman
Hkmetine ait iki Bildiri eklenmitir.
147
Anlamaya ek iki Protokol, Ortakln hazrlk dneminde ATnun tektarafl olarak Trkiyeye tand
ticari ve mali ayrcalklar tanmlamaktadr. Geici Protokol (Protokol No:1) Trkiye iin nem tayan drt
ana ihra mal (ttn, kuru zm, kuru incir, fndk) ile ilgili olarak ATnun tand ayrcalklara ilikin
ayrntlarla, hazrlk dneminden, gei dnemine geii salayacak koul ve sreleri belirlemektedir. 2 nolu
Protokol oluturan Mali Protokol ise, Anlamann 3. maddesinde belirtilen ve hazrlk dnemi iinde Trk
ekonomisinin kuvvetlendirilmesi suretiyle gei ve son dnem artlarn yerine getirmesini teminen AET
Konseyi tarafndan 9 Mays 1963te Trkiyeye verilmesi kararlatrlan 175 milyon ECUlk kredi ile
ilgilidir ve kredinin uygulama esaslarn ierir.
148
Karluk [1996] AB ve Trkiye, s.406.
149
Ortaklk kavram ve Trkiye-AT ilikilerindeki anlamu konusunda yaplan ok ayrntl bir inceleme
iin Bkz. Harun Gmrk, Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, Avrasya Dosyas, K 1999, Cilt: 5,
Say: 4, s.22-51 sowie . yelik, tam yelik, ortak yelik vb. Kavramlarn Uluslararas hukukta ne anlama
geldii konusunda Bkz. G.Zieger [1965] Zum Rechtsbegriff der Assosziatin, Institut fr Vlkerrecht der
145

38
tartmal bir kavramdr ve mesela Karluka gre doru bir tanmlama deildir ve Anlama,
aslnda aamal bir n ortaklk yaratmtr.150 nk eer ilikiler ortak yelik
biiminde olsayd, bu durumda ortak yenin, yani Trkiyenin Topluluk organlarna
katlm gerekirdi.151 Konunun nemli uzmanlarndan birisi olan Kramer ise, her iki tarafn
zerinde anla(a)mad ve kendilerince bir tanm ortaya koyduklarn vurguladktan sonra
yle demektedir:
Anlamaya ynelik beyanlarda ortaya aka konulmutur ki, Trkiye bu Ortaklk
Anlamas erevesinde yeliin alt bir basamanda bulunmuyor. Trk tarafnn
ounlukla kullanmay uygun bulduu Ortak yelik (Assoziertes Mitglied) de
Bat Avrupallarn tercih ettikleri Tam yelik (Vollmitgliedschaft) kavramlar da
aslnda yanl ve amal olarak kullanyorlar. Oysa Ortaklk ATnin yasal ve siyasi
balamda farkl bir formudur. Ama bu farkl bir yelik ya da yar eyrek yelik
vb tanmlama deildir 152 tespitini yapmaktadr.
Bu konuda son derece ayrntl incelemeler yapan ve konunun uluslararas hukuk boyutunu
ortaya koyan Gmrk ise ortaklk kavramnn yelii garanti eden bir kavram olmasa
da gerek Roma Anlamas ve gerekse Atina ve Ankara Anlamalarnda dile getirildii
ekliyle tam yelik hedefli bir n aama olduu grndedir. Gmrk Trkiyenin
Ortakl bu gne kadar yaplan akitler ve tamamlayc belgeler de dikkate alndnda
yelik amal bir ortaklktr153 demektedir. Gmrk, uluslararas alanda ortakln farkl
trleri bulunduuna dikkat ekmekte, zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda ortaklklar
konusunda nemli bir pratik yaandn, bu dnemde genel olarak tam yelik stats
kazanlmyor ya da istenilmiyorsa ortaklk olaand bir yelik olarak ortaklkn tercih
edildiini vurguluyor. Bu anlamda da ok yeni bir kavram olan ortaklk bir taraftan katlm
ilevini yerine getirirken, te taraftan uluslar st bir birliin darda duran ile ilikisini
belirlemektedir. Ancak ortaklk kendi bana anlam ykl deildir, tanmlanmas
gerekmektedir. rnein Avrupa Konseyinde ortaklk, tam yeliin bir n aamasdr.
Devletler hukuku bakmndan Ortaklk, aslnda nedeni ne olursa olsun- tam ye
olunmamas durumunu anlatmaktadr. Yani hukuki, fiili ve siyasi artlarda bir dengesizlik
bulunmakta, bu da daha alt dzeyde bir balant biimi oluturulmasna neden olur.154
Uluslararas hukuk bakmndan Ortaklk kavramna ilikin iki genel kategoriden sz etmek
mmkndr: yelie yol aan ortaklk, yelie yol amayan (statik) yelik. ATnin
ortaklktan ne anlad konusunda ok net bir grnt bulunmamaktadr. ATye kaynaklk
eden Avrupa Kmr ve elik Topluluu ve AET, balangtan beri ekonomik ve siyasi
ibirlii yolu ile tam yelerin etrafnda genileme abas iinde olmutur. 1954 ylnda bile
AKT ngiltere ile byle bir anlama yapmtr.155 Ksacas, etki alannn ekonomik,
hukuki, siyasi ya da corafi nedenlerle yelii sorunlu olabilecek yeni yelerin ve/ ya da
devletlerin kabul ile geniletilmesi Topluluun karna olmadnda, zel anlamalar
Universitaet Gettingen (Hrsg.), Wirtschaft und Atomenergie im internationalen Recht. Institutsfestgabe fr
Georg Erler zum sechzigsten Geburstag, Gttingen
150
Karlukun ileri srd kavram Beitrittspartnerschaft olarak da evrilebilir. Ancak bilindii zere
Katlm Ortakl Belgesi (KOB) 1993de yelik iin Kopenhagen Kriterlerinin belirlenmesinin ardndan
btn aday lkeler iin Komisyon tarafndan hazrlanan bir genel izleme zeminidir. Bu balamda Karlukun
gr 1990 ncesi iin ok da yanl saylmaz.
151
Topluluun karar alma mekanizmasnn dnda kalan Trkiye, 1972 yl Ekim aynda Topluluun politik
danma mekanizmasna ve yaplacak AT zirvelerine gzlemci olarak katlma talebinde bulunmutur. Fakat
her iki talep de, Topluluklara tam ye olunmadan katlmann mmkn olmayaca gerekesi ile kabul
edilmemitir., Karluk [1996] AB ve Trkiye, s.406.
152
Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.37-38.
153
Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.50.
154
ibid, s.31.
155
Byk Britanya Birleik Krall ve Kuzey rlanda ve Avrupa Kmr ve elik Topluluu Arasndaki
likiler Hakknda Anlama.Bkz.: Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.35.

39
yaplarak yeni bir iliki biimi oluturulmaktadr. Bunun iin de AET Anlamasnn 238.
maddesinde, yelik iin henz yeterli olmayan Avrupa devletleriyle ilikinin yolu
almtr. Toplulukla ilikinin ikinci yolu olarak tanmlanabilecek bu dzenleme
karlkl hak ve ykmllklerin birlikte belirlenmesi esasna dayanr ve karlkl
rezervler konulabilmesi olanan yaratarak ilikiyi esnek hale getirir. Ancak ortaklk ayn
zamanda ayn yelikte olduu gibi uluslararas kurululara katlmn bir biimi olmakta ve
kurumsallam bir birlik ve antlama ilikisi oluturmaktadr. Ortakln bir baka zellii
ise hem Topluluk hukukunun hem de Toplulukla ortak lke arasndaki anlamann bir
denge iinde bir arada bulunmasn gerektirmesidir.
AET Anlamasnn 238. maddesinin 1. fkras, AETnin ortaklk kurumunu
ekillendirmitir. Buna gre Topluluk bir nc devlet (...) ile karlkl hak ve
ykmllkler, ortak faaliyetler ve zel usuller ngren bir ortaklk kurma amacyla
anlamalar ...yapabilir. Yunanistan ve Trkiye ile yaplan anlamalar bu maddeye
dayanmaktadr. Bu anlamalar bir tarafta AET organlar ve ye devletler, dier tarafta ise
Yunanistan ya da Trkiye olmak zere imzalanmlardr. Bylece anlama (akit) taraflar
arasnda hem bir devletler hukuku hem de bir topluluk hukuku balants ortaya
karmtr.156
Ortaklk kavramnn uluslararas hukuk bakmndan grece yeni bir kavram olmas, onun ne
olduunun tanmlanmasnda baka unsurlarn da dikkate alnmasn gerektirmektedir.
rnein Adalet Divannn baz anlamazlklar vesilesi ile ald kararlar, ortaklk
kavramnn iini dolduran ve Avrupa Hukukunun ayrlmaz paralar haline getiren bir
zellik tamaktadr. 30 Eyll 1987de Adalet Divannn, F.Almanyann Trkiye
Cumhuriyeti vatanda Bayan Meryem Demirel157 konusunda ald karar (Demirel
Karar), zel ahs ilgilendiren bir karar olmann tesinde Trkiye ile Topluluk arasndaki
ilikilerin nitelii balamnda ok nemli bir kararn ortaya kmasna vesile olmu, bu
konudaki karmakl da ortadan kaldrmtr.158 Adalet Divan, bu anlamalar verdii
birok kararla uluslar-st anlamalar ve dolays ile Avrupa Hukukunun ayrlmaz
paralar olarak aklam ve bu ekilde tartmaya son vermitir. Trkiye ile Topluluk
arasndaki anlamalar erevesinde konuyu ele alan Adalet Divan, Demirel karar
ortakln bir baka tamamlayc zelliine de iaret etmektedir: Ortaklk Anlamas en
azndan ksmen Topluluk sistemine katlmak durumunda olan nc devletlere kar AET
Anlamasnn kapsad tm alanlara ilikin ykmllklerin yerine getirilmesini teminat
altna alma yetkisini Toplulua tanmak zorundadr. Bylece ADnin yorumuna gre
ortaklk kurumu snrl da olsa Topluluk sistemine belirli bir katlmay salamak zorunda
olmaktadr (mesela genellikle mal ticaretine dayanan bir ticari anlamadan bu gibi
ltlerin yerine getirilmesi beklenmemektedir.) Bu nedenle de Ortaklk allmn
dnda hukuki dzen ve koordinasyon srecine uygun hukuki bir figr olmaktadr. ...
Dolays ile burada ortaklk, ortak olan devletlere AET Anlamas tarafndan dzenlenen
156

Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.45-46

Meryem Demirel 1979da F.Almanyada alan einin yanna aile birleimi erevesinde gitmi, ancak
daha sonra vizesinin sresi sona erdii gerekesi ile Schwaebisch Gmnd kasabas yabanclar polisi Demireli
snrd etme karar almtr. Ayn yerdeki Mahkeme, konuyu Adalet Divanna gtrmtr. 30.9.1987
tarihli EuGHE (ADK), Demirel/Stadt Schwaebisch Gmnd) Slg. 1987, s.349, Rdnr.9. Siehe auch Gmrk
[1994] Rechs(un)sicherheit in Europa?, s.171-198.
158
Ortaklk ilikisinin Uluslarstlk bir iliki mi yoksa kendine zg bir hukuki iliki mi olduu konusu
tartmaldr. ki tarafll savunanlar iin ortaklk sadece Uluslararas ilikilerin temeli olarak grlr.
Uluslarstl savunanlar iin ise bu anlamalarn topluluk hukukunun ayrlmaz paras olarak grlnmesini
savunur. Bu tartma ok nemli bir tartmadr, zira eer bu anlamalar uluslarst olarak kabul edilirlerse
getirdii normlar dorudan etki yapabilecek ve ierdii hkmlerin topluluk hukuku karekterine sahip olmas
halinde de bu hkmler AD tarafndan n karar biiminde yorumlanabilecekti. Bu konudaki tartmalar iin
Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.40-43.
157

40
konulara bunlarn hemen hemen tamamn stleninceye kadar katlmasn mmkn klan
AETye katlmn zel bir biimi olarak dnlmektedir.159
Trkiye ile AT arasndaki iliki biiminin yani ortakln bir tam yelik ngrs ierdiini
savunan Gmrk, Yunanistan, Trkiye ve en sonra da Orta ve Dou Avrupa lkelerinin
yapt Avrupa Anlamalarnda ngrlen ortakln160, ATnin Kuzey Afrika (Akdeniz)
lkeleri ile yapt kalknma amal ya da Malta ve Kbrs ile yaplan serbest ticaret
anlamal ortaklklardan farkl olduunu belirtiyor. Yunanistan ve Trkiye ile Topluluk
arasnda yaplan anlamalar tam yelik amaldr ve yelie aday bir lkeyi yelie
hazrlamay ve mmkn olduunca ATe yaknlatrmay hedeflemektedir. Hatta
anlamada belirlenen hedefler (yani tam yelik) iin bir sre snrlamas bile tannmam,
dahas fesih imkan da yaratlmamtr. Seilen Ortaklk biimi bilinli bir tercihtir. Atina
Anlamasnn 72., Ankara Anlamasnn 28. maddeleri Anlamann ileyii YunanistannTrkiyenin Topluluu kuran Anlamadan doan ykmllklerini tamamen
stlenebileceini gsterdiinde, akit taraflar Trkiyenin Toplulua katlma olanan
incelerler ibaresi konulmutur. Anlama imzalanrken AT Komisyonu Bakan belli bir
gei dneminden sonra AETye tam ye olarak kabul edilmesi gerektiini vurguluyordu.
Yani ortaklk bu anlamda tam yelik amac iin bir n anlamadr. Bu konuda yaplan
anlamalar da Mahkeme kararlar da, Topluluk yneticilerinin ifadeleri de bu
dorultudadr.161
Sonu olarak Atina ve Ankara Anlamalarnn ierik bakmndan AET Anlamasnn
dzenleme konularna yneldii belirtilebilir. Her iki anlama da program asndan gei
karakterine sahiptir. Anlamalar, ortaklk ilikilerini ileride anlamaya taraf olan
devletlerin tam yeliine aktarmay ngrmektedir. Gmrk, anlamalarn hemen
hemen tm konseptinin bu iki devleti kademeli bir biimde GB aamasna gtrmeye ve
bylece Yunanistan ve Trkiye ekonomisini ortak pazara btnyle entegre etmek iin
olgun hale getirmeye dayanmaktadr. Ortaklk biimi burada, onun yardm ile amalanan
katlm tam yelik temelinde gerekletirebilmek iin bilinli olarak seilmitir. Bu yzden
her iki ortaklk AETye katlmn bir n aamas olarak tasarlanmtr.162, grn
savunmaktadr.
Hem yaplan eylerin ilk olmasnn getirdii baz bilgisizlik ve tecrbesizlikler ve hem de
Trkiye tarafnn ne istediini tam olarak bilememesi ve hem de Topluluk tarafnda Trkiye
konusunda nemli tereddtler olmasnn getirdii bu kendine zg terminoloji, ilikilerin
hemen her aamasnda kendini ortaya koymutur. Bu konu basit bir terminolojik
karmaann tesinde ciddi bir sorundur. Gmrknn de vurgulad gibi, AT-AB ile
Trkiye arasndaki yaknlama srecinin ayrt edici zelliklerinden balcasnn, bu srece
bandan beri elik eden yanl anlama ve kararszlklar oluturmaktadr.163 likilerin en
temel zelliklerinden birisini oluturan belirsizlik, karlkl gvensizlikle de beslenince
bir entegrasyon sreci iin en nemli engelleyicilerden birisi haline gelmitir.164

159

ibid, s.41-42.
Bu noktada ABnin bilinli bir biimde ortaklk yerine Avrupa Anlamas ad verilen bir anlamay
tercih etmesi dikkat ekicidir.
161
Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.49-51.
162
ibid, s.49. Gmrk burada Avusturya eski Babakan Josef Klausun, Avusturya iin bir AET
ortaklnn, bunun tam yeliin bir n basama olmas nedeniyle sz konusu olamayacan syledii
aktaryor.
163
ibid, s.24.
164
12-13 Aralk 1997de yaplan AB Lksemburg Zirvesiinde alnan kararlarn ne anlama geldii,
Topluluun nasl bir Trkiye ile ne kadar entegrasyon istediinin net olarak ortaya konulamad, her tarafn
160

41

Her ne kadar Topluluk taraf Trkiyenin srar ile Trkiye ile de (Yunanistan gibi) GB
hedefli bir anlama yapm ve bunu Ankara Anlamasnn 5. maddesinde net olarak ortaya
koysa da, bu hedefi artlara ve aamalara balamtr.165 Yine Anlamann 28. maddesi ile
GB Tam yeliin grlmesi iin bir n koul olarak belirtilmi, ama bunun tek bana
yeterli olmadn da aklkla ortaya koymutur.
Anlamann ileyii, Topluluu kuran Andlamadan doan ykmllklerin
tmnn Trkiye tarafndan stlenebileceini gsterdiinde, Akit taraflar,
Trkiyenin toplulua katlmas olanan incelerler.(AA-Md.28)
Bylece Ankara Anlamasnn Trkiyenin gelecekte Toplulua ye olmasn belirli ya da
otomatik bir tarihle tanmlamad bunun yerine daha sonra belirlenecek baz artlara bal
olduu ve taraflarn siyasi talep ve kararlarna bal klnd aka ortaya konulmutur.166
Kramere gre Trkiye iin ok uzakta ve belirsiz bir yelik hedefinin koyulmas, Bat
Avrupallarn Akdeniz blgesindeki kendi gvenlik karlarnn karlanmasnn bir arac
olarak dnlmtr.167 Aslnda Avrupa taraf anlamada yle bir dzenlemeye gitti ki, bu
Trkiyenin gelecekteki yeliini btnyle boa karmyordu. Ancak Trk taraf ya da
ye lkelerden birisi buna kar karsa, o zaman da bu anlamaya dayanlarak yelik talebi
ortaya konulamaz ve hatta ilikilerde gelinen nokta, son aama olarak grlebilirdi.
Bylece her eyin akta ve belirsiz bir biimde braklmas tercih edildi.168
Ancak Trkiyenin btn abalarna ramen Ortaklk Anlamalarnda Trk-Yunan
dengesinde ciddi bir farkllk ortaya kmt. Yunanistan ile daha bandan bir GB
ngrmekteydi. Bat Avrupallar, Yunanistan ile derhal bir GB oluturulmas konusunda
artlarn uygun olduu grndelerdi169. Bunun iin Atina Anlamas olduka detayl
ekilde yapld.170 Zaten Ankara Anlamas yaplrken Atina Anlamas rnek alnm olsa
da, Ankara Anlamas az ya da ok program karakterine sahip global ykmllkler
ierecek ekilde hazrlanmtr.171 Trkiye iin GB bir hedefti ve 10 yl olarak ngrlen
sre de taraflarn makul gerekeleri ile alabilecekti. Hukuki ve teknik nedenlerle
Trkiyenin yapt anlamann yelie gitmesi ise hibir ekilde bir aama ya da hak
olarak nitelendirilmemi, adeta bir iyi niyet temennisi olarak anlamada yer almt.
Trkiyenin btn bunlara itiraz etmemesi ya da edememesinin nedeni ise bata lkenin
ekonomik olarak ciddi bir biimde Bat Avrupa standartlarnn ok altnda olmas, ikincisi
ise Askeri Ynetim dnemine denk gelen grmelerde, zellikle politik hedefler
bakmndan Yunanistana kar ar derecede dezavantajl duruma dmesiydi. Sonu ne
olursa olsun yine de Ankara Anlamas ile taraflar ok byk siyasi bir sorumluluk altna
girmilerdi. Oysa bu dnemde Trkiyenin ekonomik ve politik sorunlar bu ciddi yk
tamak konusunda nemli engellerdi. 1960larda ekonomik anlamda Trkiye geri kalm
lke karakteristikleri gsteriyordu. Ancak politik hedefler ok daha fazla nemsenmi,
Trkiye ile Topluluk biri birleri ile ilikili olmay politik-stratejik gerekliliklerle
olay kendi bak ile stelik en u noktalarda yorumlad dikkate alnrsa, bu sorunun ok derin olduu
rahatlkla anlalr.
165
AA-Md. 5: Son dnem GBne dayanr ve akit taraflarn ekonomi politikalar arasndaki
koordinasyonun glendirilmesini gerektirir.
166
Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 37.
167
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 35.
168
Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 36.
169
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 36.
170
Europaeischen Gemeinschaften (Hrsg.), Sammlung der von den Europaeischen Gemeinschaften
geschlossene bereinknfte, Bd.3 (Bilaterale Anlamas AET-Europa 1958-1975), Lksemburg 1978, s.391434.
171
Gmrk [1999] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, s.47.

42
nemsemilerdi. Kramerin de isabetle belirttii gibi bu konu Trkiye iin sadece ekonomik
balamda deil, hatta ok daha fazla sosyo-psikolojik adan son derece byk bir meydan
okumayd (Herausforderung).172
Ankara Anlamas genel olarak belirledii hedeflere ulalabilmesi iin, Trkiye ile
Topluluk arasnda aamal bir srele GB oluturulmas; Trk Halk ile Topluluk halklar
arasnda daha sk balarn kurulmas; Trk ekonomisi ile Topluluk arasnda sz konusu
farkllklarn giderilmesi; Trk ekonomisinin gelimesi iin ekonomik-mali katklarda
bulunulmas; Trkiyenin gelecekte Toplulua ye olmasn kolaylatracak
mekanizmalarn oluturulmas ve olanaklarn artrlmas ve Topluluk Anlamasnda dile
getirilen ortak siyasi-sosyal lklerin paylalmas ve bar ve zgrln garanti altna
alnmasn salamak gibi temel ilkeler etrafnda ekillendirilmitir. Aslnda Trkiye ile
Topluluk arasnda bilinen ok belirgin siyasi ve ekonomik ve hatta sosyal farkllklara
ramen AET tarafnn asl amac, btn ilkeler yardm ile Trkiye ile ilikilerini yakn
tutma hedefi olduu sylenebilir.
Anlamada gerek tarm mallar ve gerekse de serbest dolam konusunda ileride topluluu
zor durumda brakmayacak baz mekanizmalar gelitirilmi, rnein ticari mallar gibi tarm
mallarnn dolamn da GB kapsamna alnm olsa da buna AETnin ortak tarm
politikas izin verirse (AA-Md.11.) koulu getirilmitir.173 Benzer biimde kademeli
olarak gerekletirilmesi ngrlen serbest dolam konusu da (AA-Md.12) yine Roma
Anlamasnn 48, 49 ve 50inci maddelerindeki koullara balanmtr.174 Ayn Anlama,
Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilerin kurumsal devamlln salamak zere baz
kurumlar oluturmutur.
4. Ortaklk Anlamasnn ve 23 Kasm 1970de mzalanan Katma Protokol n (KP)
leyii
Ankara Anlamasnn 1 Aralk 1964de yrrle girmesinin ardndan biraz da taraflarn
anlamay istedikleri gibi yorumlama eilimlerinin de etkisi ile siyasi ve ekonomik anlamda
var olan iyimserlik havas yerini ksa zamanda hayal krklklar ve gerginliklere brakt.
Trk politikaclarn Trkiyenin Avrupallnn tescili olarak yorumlad ve neredeyse
otomatik olarak belirli bir sre sonra tam ye olacan dnd AET, bu beklentilere
cevap vermekten uzak duruyordu. Hi kuku yok ki, adeta bir zenginler kulb olan AET
ile derin ekonomik farkllk, ilikilerin ekonomik boyutunda da ciddi sorunlar yaratyordu.
Ekonomik yapda ihtiyac hissedilen yapsal reformlar gerekletirilemiyor, lkenin serbest
piyasa ekonomisi kurallarn btnyle uygulamak bir yana bu ynde aba gsterdii de
grlmyordu. Her ne kadar Ankara Anlamasnn amir hkmleri AETnin Trkiyenin
kalknmasna katkda bulunmas gerektiini net bir biimde ifade etmi olsa ve buna
dayanlarak 1964-1969 dnemi iin 175 milyon Dolar Avrupa Yatrm Bankas aracl ile
Trk sanayicileri iin sunulmu olsa da bu sefer de baka sorunlar kaynaklarn yeterince
verimli ve tam olarak kullanmn engellemitir. Mali yardmn zel sektre hitap etmesi ve
zel sektrn de o dnemde ok gsz olmas, proje retilememesinden dolay, 175
milyon Dolarlk kaynan ancak 53 milyon dolar kullanlabilmitir.175 Daha da ilgin bir
172

Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.40.

Mart 1995de Ortaklk Konseyinin 1/95 sayl karar ile netletirilen GB anlamas da bu nedenle tarm
rnlerini kapsam d brakmtr.
174
AA-Md.12: Akit taraflar aralarndaki serbest ii akmn kademeli olarak gerekletirmek iin, Topluluu
kuran Andlamann 48, 49 ve 50inci maddelerinden esinlenmekte uyumulardr. Ayrca Bkz. Kramer
[1988a] EG und die Trkei, s. 38-39.
175
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.42.
173

43
biimde bu parann bir ksm ile tekstil sektrne verilen destekler, daha ileride ATnin
yksek gmrk duvarlarna ve ithalat engellerine taklmtr.176
Ayn dnemde Trkiye ile AT arasndaki ticaret dengesi ciddi bir biimde bozuldu. Bunun
bir nedeni de Kbrs sorunu dolays ile AT tarafnn tek tarafl olarak Trkiyenin nemli
ihra rnleri olan ttn, kuru zm, kuru incir ve fndk zerine koyduu tahditlerdi.177 Bu
dnemde Trkiyenin neredeyse tamama yakn tarm rn olan ATye ihracat % 33,5 dan
% 33,1 e derken, ayni dnemde EG den ithalat % 82ye ykseldi.178 Bu dnemde belki de
tek beklenildii gibi yryen ii ihrac idi. Byk blm F.Almanyada alan Trk
iilerinin Trkiyeye 1964 ylnda gnderdii para 8,1 milyon Dolar bulmutu. Bu para
1972de 740 milyon Dolara kacakt.179 1972de Trkiyenin toplam ihracatnn 884
Milyon Dolar olduunu dikkate alnrsa180, bu gelirin ne kadar nemli olduu kendiliinden
ortaya kar.
Ortaklk Anlamasnn yrrle girmesinin ardndan Trkiyenin ii ve d siyasi
corafyasnda nemli deiiklikler olmu, bu da Trkiyenin siyasi liderlerinde AET ile
daha yakn bir iliki biimi gelitirilmesi konusu ciddi bir biimde gndeme gelmitir. te
artk yeni bir kuak siyasete egemen olmaya balamt. dam edilen Babakan Adnan
Menderesin partisinin yerine kurulan Adalet Partisinin bana geen ve piyasa
ekonomisine daha yakn bakan Sleyman Demirel Babakan olmu, Trkiye de yeni bir
kalknma hamlesi balatmt. Bu arada nemli d politik gelimeler de vard. Bunlarn
banda da ABD Ynetiminin Kbrs konusundaki Trkiyeyi son derece serte eletiren
tavryd.181 Adada gerilimin artmas ve Trkiyenin Trk aznl korumak istei ile
mdahaleye hazrlanmasna ABDden byk tepki ve bask gelmi, dahas Dnemin ABD
Bakan Lyddon Jonhsonun 5 Haziran 1964de yazd mektup Truman Doktrini ve
Marshall Yardmlar ile alan yaknlk yolunda ciddi bir kesintiye neden olmutur.
Johnson, Trkiye Adaya mdahale ederse, NATOnun iki mttefiki arasnda gerginliin
daha da artacana dikkat ekmi, byle bir mdahalede ABDnin Trkiyeye verdii askeri
yardmlarn kullanlmasna izin vermeyeceklerini belirtmi, daha da nemlisi, NATO
Anlamasnn 5. maddesine ramen, Trkiyeye olas bir Sovyetler Birlii mdahalesi sz
konusu olduunda NATOnun Trkiyeyi savunmak konusunda ekimser kalabileceini
ifade etmitir. Bu mektuba dnemin Babakan smet nnnn cevab da sert olmu ve
ilikilerde krlmalar yaanmtr.182 Bu gelime zerine Trkiye bir taraftan Sovyetler
Birlii ile daha dostane ilikiler gelitirmeye alm, te taraftan da AETye daha ciddi bir
biimde ilgi gstermitir. Bir baka d politik gelime ise, AETnin ok ksa zamanda
kendini prestijli ve ok ciddiye alnan bir Topluluk haline getirmesiydi. AETnin artan
cazibesi karsnda artk ngiltere bile duramyor, yelik bavurular Fransa tarafndan veto
edilse de neticede AET iinde yer almak istedii net olarak ortaya konuluyordu. lgin bir
biimde Trkiyede ngilterenin Topluluk iinde yer almas halinde Trkiyenin AET ile
ilikilerini baltalayaca gr hakimdi. Bu dnemde yine yelikleri tartlan Danimarka,
rlanda ve Norvein de ilikileri zorlatraca endiesi hakimdi. Bir baka sorun da
Topluluun Fas, Tunus gibi nc lkelerle yapt anlamalarn Trkiyenin ortak ye
176

Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.38.

Mkerrem Hi [1972] Turkeys Entry to the Commen Market: General Aspects of the Problem, in:
Insttute of Economic Development, Faculty of Economics of Istanbul Unversty (Hrsg.) Problems of
Turkeys Economic Development, Vol.1, stanbul, s.563-601.
178
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.41-42.
179
Yeilyurt[1999] Die Trkei und Europische Union, s.39.
180
DE [1997] Statistical Yearbook of Turkey, s.505.
181
Karlatrnz: Burcu Bostancolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi, Ankara.
182
Bu konuda ayrntl bir analiz iin Bkz. Nasuh Uslu [2000], Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Yzyl
Yaynlar, Ankara, s.85-124.
177

44
sfat ile elde ettii birtakm avantajlar anlamsz klmasnn getirdii rahatszlkt. Btn bu
skntlarn yannda Yunanistanda yaanan darbe (Nisan 1967) ve ardndan Topluluun
Yunanistan ile ilikileri dondurmas da Trkiye iin nemli bir frsat olarak
deerlendiriliyordu. te btn bu gelimelerin Trkiyenin AET ile daha yakn ve hzl
ilikiler gelitirmesi gerektiini dnen Trk Dileri Bakanl, Babakan Demireli bu
konuda etkilemeye almtr.183 Greve geldikten sonra ilk yurtd gezisini F.Almanyaya
yapan dnemin Babakan Sleyman Demirel, burada Alman yetkililerle gayet verimli
grmeler yaptktan sonra Brksele gemi ve 16 Mays 1967de Bakanlk ettii
Ortaklk Konseyinde Toplulua hazrlk dneminin sona erdirilmesi ve gei
dnemine geilmesini teklif etmitir. Demirel burada Trkiyenin tad byk ekonomik
potansiyele dikkat ektikten sonra Trk ekonomisinin gelimesinin Toplulua da katk
salayacan vurgulamtr.
Topluluk (Komisyon ve ye lkeler) Trkiyenin ekonomik durumunun gei dnemi
iin uygun olmadn, ciddi siyasi sorunlarn da bulunduunu dile getirse de Ortaklk
Konseyi 9 Aralk 1968de gei dnemine geilmesi konusunda almalar yaplmas
konusunda karar ald. Yaplan grmelerde Trkiyenin talepleri u noktalarda topland:
-tarm rnleri iin Topluluk kaplarnn daha fazla almas,
-Trk sanayisinin bu dnemde skntlarn azaltmak iin ithalatn mmkn olduunca ileri
tarihlere braklmas,
-ii ihrac konusunda daha fazla olanak yaratlarak, Trk iilerinin Avrupa lkelerinde
alabilmesinin yolunun almas ve,
-gei dneminde Trkiyenin stlenecei ykmllklerin yerine getirilebilmesi iin 400
milyon dolarlk mali yardm verilmesi almas.184
Her ne kadar Topluluk bu talepleri ar ve zamansz bulsa da Trkiyenin ilgisinden
duyduu memnuniyeti de dile getirdi. Aslnda Trkiyenin Topluluk konusunda birdenbire
ciddi bir atlm balatmasnn znde i politik gelimelerin de yeri bykt.
Bamszlk sol (ki bunun banda Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu DSK
bata olmak zere sendikalar ve artk Mecliste de temsil edilen Trkiye i Partisi
geliyordu) ile muhafazakar ve milliyeti evrelerde AETye kar nemli bir kampanya
balatlmt. Sol iin bu iliki Trkiyenin kapitalizme kurban edilmesi ve Avrupallarn
smrgesi haline getirilmesi anlamna geliyordu. slamc-Muhafazakar siyasi oluumlarda
da bu kayg vard, ama onlar iin baka nemli sorunlar da vard. slamclara gre (ki o
dnemde Milli Nizam Partisi lideri olan Necmettin Erbakan bunlar dile getiriyordu) AET
bir Hristiyan-Yahudi topluluu idi ve Mslman Trkiyenin burada yeri olamazd. Milli
Selamet Partisi (MSP) Genel Bakan Erbakan, AET aracl ile Masonlarn Trkiyeyi
smrge haline getirmek istediklerini sylyordu.
Erbakan 15 Mays 1970de Hkmete AET konusunda verdii gensoru gerekesinde
AETye itirazlarn yle dile getiriyordu:
..Trkiyenin her eyden nce itimai bnyesi, dnya gr ve tarihi seyir ve
uuru Bat Avrupa memleketleri ile ayn bir siyasi bnye ierisinde birlemesine
manidir. Nfus ounluu, maddi imkanlar arasnda dengesizlikler vardr. Byle bir
birleme Trkiyenin Bat memleketler camias iinde eritilmesi manasn tar. (...)
... Bat ile mterek pazar Trkiyenin Bat memleketlerinin bir smrgesi ve iisi
haline gelmesi neticesini douracak mahiyettedir. (...)
Trkiyenin menfaatleri ve icaplar Bat ile Mterek Pazara girmek yerine, tarihi
ve kltrel balarla bal olduu ve ekonomik seviyeleri arasnda bir dengenin
183
184

Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.182 -197.

Tekeli-lkin [1993b] Trkiye ve AB, s.44-50; Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.44-45.

45
mevcut bulunduu Dou memleketleri ile bir mterek pazar kurmasn
gerektirmektedir.185
Ortak Pazar, asrlar boyu smrgeci olmu emperyalist Bat Avrupa
memleketlerinin amz artlarna uygun olarak yeni bir smrgecilik gelitirme
sistemidir.186
Erbakann bu vesile ile yapt konuma, iki vurguyu n plana kartmaktayd. Bunlardan
birincisi, Trkiye ekonomik olarak smrge haline gelecei idi. Bu tez bata sol ve
sosyalist ve hatta milliyetiler tarafndan da dile getiriliyordu. Erbakann Trkiye i
Partisi ile ok yakn bir sylem gelitirmesi dikkat ekicidir. Erbakann ahsnda
muhafazakar evrelerin dile getirdikleri ikinci nemli itiraz noktas ise olayn din-kltr
farkll, hatta uyumazl boyutuydu. Erbakan unlar sylyordu:
Mterek Pazarn ekonomik maksatlarnn ok tesindeki gayeleri ve tatbikatlar
mevcuttur. Bilhassa ye devletler arazilerini yabanclarn satn almalarna ak
tutmalar maddesi, Trkiyenin birok topraklarnn art ve ileri maksatl kapitalist
dnya Siyonistleri tarafndan rahata ve ok ucuz fiyatlarla satn alnmasn da
imkan dahiline sokabilir. Bu durum Trkiyenin sraile bir vilayet olarak
hazrlanmas neticesini intacedebilir. Bu bakmdan bir smrge olarak faydalanmak
iin bat Trkiyenin Mterek Pazara girmesini istemekte, dnya Siyonistleri de bu
giriimi arkadan arkaya desteklemektedirler.(..)
Trk Milleti, hakiki manasn bir kltrel ve inan sistemi ierisinde erimek olan
Mterek Pazara girmesi mmkn deildir. Trkiyenin tarihi, sosyal, kltrel
yaps ve inan sistemi buna manidir. Bu Mslman milletin, bir Hristiyan
topluluu ierisinde erimesine imkan verilemez. ... Trk Milleti ancak kendi
inanlar ile badaan memleketlerle Ortak Pazar kurma yoluna gidebilir.187
Erbakann Austos 1970de TBMMde yapt bir konumada da grlerini u ekilde
ifade ediyordu:
Muhterem kardelerim, Siyonistler Trkiyeyi Ortak Pazara niin sokmak
istiyorlar? tane sebep var: 1.t bugn 36 milyon nfusu ile yeryznde takriben 1
milyara yaklaan slam aleminin badr. Siyonistler slam aleminin ba olan
Trkiyeyi alp, imdilik 200 milyonluk Katolik Birliin, bilahare de buna ilave
edilecek 200 milyonluk Protestanla beraber 400 milyonluk bir Hristiyan birliin
potas iinde eritmek istiyorlar bu ba, haberiniz olsun. Plann kk ve asl budur.
Onun iin Millet istemiyor. Kolumuzdan tutularak ekiliyoruz bu toplantnn iine.
2.Ortak Pazar katl bir evdir. Ortak Pazarn en st katnda Siyonist
sermayedarlar otururlar. Bunun orta katnda Avrupallar, bugn memur olarak
onlarn sermayelerinin hizmetkarlar durumundadrlar. Alt kata gelince; alt kata da
uak ve ii lazm, Trkiye bunun iin ekiliyor, bu katl binann alt katna. ...Aziz
kardelerim, Milli Nizam Partisinin Ortak Pazar hakkndaki gr ak ve
kesindir. Biz, Trkiyenin Bat ile tek devlet olmasn gaye edinen ve asl gayesi
siyasi ve ideolojik olan Ortak Pazara kknden hayr diyoruz; ne bugn ne
yarn.... Ancak Bat ile bugnk Ortak Pazar memleketleriyle, ona dier
memleketler de ilave edilirse onlarla, hatta btn dier memleketlerle milli
menfaatlerimizi gzeten ikili anlamalara evet diyoruz. Bir spanya, bir
Yugoslavya, bir srailin yapt gibi. Fakat Bat ile tek devlet olmaya gidilmez.188

185

Esra ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye Avrupa Birlii likileri, Boyut Kitaplar, 1997, s.70-73.
ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye-AB, s.74.
187
ibid, s.74-80.
188
ibid, s.90-91.
186

46
Siyasi partiler ve sendikalar bata olmak zere baz sivil toplum kurulularnda youn bir
biimde yaplan tartmalar zellikle Katma Protokoln hazrlanmas dneminde gndeme
geldi. 1963de yaplan Ortaklk Anlamas biraz dikkatten kam, biraz da o haliyle AET
ok ciddiye alnacak bir kurum olarak alglanmamt. 1960 sonrasnda Trk siyasi
yelpazesinin eitlenip geniletilmesi, zellikle utaki siyasi oluumlar iin AETyi iyi bir
malzeme haline getirmiti. Ancak en an bunun kadar Devletin kendi kurumlar arasnda
daha balangtan beri var olan atmalar artmt189. 1961 Anayasas ile anayasal bir ilke
haline gelen planl kalknmay planlayan, uygulayan ve denetleyen kurum olan Devlet
Planlama Tekilat ile Dileri Bakanl (Ticaret ve Maliye Bakanlklar genel olarak
Dileri Bakanl ile ayn grtlerdi) bu srete devletin AB konusunda atan iki
kurumu olmulard. zellikle 1967den sonraki dnemde DPT, zellikle metal, yatrm
mallar, enerji ve kimya sanayii gibi temel sektrlerde Trkiyenin nce kendini
gelitirmesi gerektii ve bu haliyle daha yakn ortakln ok ciddi sorunlar
yaratabileceine ve hatta Trkiyeyi ekonomik bir sefalete srkleyecei grn dile
getiriyordu. Topluluk ile entegrasyon srecinin yaylmasndan ekonomik gerekelerle
Trkiyenin AET ilikisine kuku ile yaklayor, bu o dnemde DPTye egemen olan
ideolojik kimlik de buna uygun dyordu. DPTde ikisi de AETye souk bakan iki farkl
ideolojik eilimli kadrolar vard. Planlama tekilatnn kurulu yllarnda olumu, laik,
lkenin bamszln sanayi gelimelerinde bulan bir kesimi, bu dnemde aydn
evrelerde yanklar uyandran sol eletirilere duyarlyd. Dier kesimi ise mukaddesatmuhafazakar kadrolard. Bunlar da ulusal bir sanayilemeden yana, Bat ile
btnlemelere karydlar. Bu iki grubun grlerinin AET ile kurulacak ilikinin
gecikmesinden yana olmakta uzlamas kolay oluyordu. DPT, daha ok nemsedii
Kalknma in Blgesel birlii (RCD)190 yerine AETye lke ekonomisini olumsuz
etkileyecei ve sanayisini baltalayaca gr ile kar kyordu. Dileri Bakanl ise
olay bir btn olarak grme eilimindeydi. AET bir ekonomik birliin tesindeydi. Bir
medeniyet projesiydi. Hem Atatrkn ortaya koyduu batllama-medenileme ilkesi
bakmndan, hem stratejik-gvenlik nedenleri ile Trkiyenin Toplulukla birlikte hareket
etmesi onlar iin kanlmazd. Hatta bu NATO, Avrupa Konseyi, OECD gibi rgtlere
zaten ye olan Trkiye iin kanlmad. Bu durum teslimiyetilik ile sulanan Dileri
ile, lkenin karlarn korumak iin mcadele ettiini ve Trkiyeyi smrgeletirmemek
iin mcadele ettiini savunan doucu-bamszlk DPTyi srekli olarak kar karya
getirdi.191 Hatta yle ki, DPT tarafndan hazrlanan II.Be Yllk Kalknma Plannda
AETden neredeyse hi sz bile edilmiyordu. Bu durum sadece gr ayrlklar olarak
189

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.45.

RCD 1964 ylnda Trkiye, ran ve Pakistan arasnda kuruldu. Bu rgt, daha nce ayn lkelerce kurulan
CENTOnun devam niteliindeydi. 1979 ran Devrimine kadar devam eden rgtn amac, blge ii ticareti
gelitirmek, sanayi alannda ibirlii yapmak ve kltrel alanlarda ortak projeler gelitirmekti.
191
M.A.Birand, sanki bir tarafta AETyi temsil eden DIB, dier tarafta Trkiyeyi temsil eden DPT vard.
Dahas atma yle youndu ki, DPTliler iin DIB Trkiyeyi darya peke ekmeye alan bir grup idi,
Dilerine gre ise bunlar olmadk taleplerle grmeleri baltalayan takunyallard. Zaten AET ile ilikiye
kar kmak da sadece gerici ve komnistlerin dncesi olabilirdi. Planlamaclar Ankara Anlamasnn
Trkiyeye uymayacak bir elbise hazrlad, bunun iin de daha fazla yanl yaplmadan Ortak Pazarla ikinci
aamaya gemenin yanl olacan, bu srecin uzatlmasndan yana tavr koyuyorlard. Dileri
Bakanlnn siyasi gerekelere arlk verme tutkularnn dzeltilmesi gerektii gibi DPTnin de almalar
sabote etmesi Trkiyeye zarar vermitir. Dileri olay Trkiyeyi batllatrmann bir arac olarak
grrken, DPTliler iin somut veriler hazr olunmadn, sanayiinin ok zayf olduunu, ciddi koordinasyon
eksikliklerimizin bulunduunu ortaya koyarak itiraz ediyorlard. DPTye gre byme srecine giren Trkiye
iin en nemli konulardan birisi de kaynaklar rasyonel ekilde kullanmakt ve AET ile anlama bu
rasyonellemeyi ve disiplini getirmeyecekti. zaln banda bulunduu DPTliler AETyi btnyle
reddetmiyor ama AETye balanmam bir Trkiyenin Orta Douda daha geni bir rol oynayabileceine ve
lkenin geleceinin de daha ok orada bulunduuna inanyorlard. Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa
Maceras, s.199-204.
190

47
kalmad, ayn zamanda bir yetki karmaas da dourdu. Bu mcadele Trkiyenin zaman
zaman AET ile pazarlklarn da olumsuz etkiledi.192 DPTnin direnii ve DPT ile
Dileri Bakanl arasndaki gvensizlik, AET ile yaplacak grmelerde Trkiyenin
ekonomik karlarnn iyice belirlenmesi ve korunabilmesi olanan zayflatt. Dileri
Bakanlnn Maliye ve Ticaret Bakanlklarndan gelen uzmanlarla alelacele hazrlad
Katma Protokol tasla grmelere esas oldu.193
AT taraf da, geen dnemin neredeyse hi olumlu bir katks olmamasna ramen, Katma
Protokoln yaplmasn yine siyasi gerekelerle reddedemiyor ama kendi ye lkelerinin
karlarn yanstan bir iliki biimi olarak ortaya koyuyordu. Neticede Ortaklk Konseyi
gei dnemi ile ilgili grmelerde bulunmak zere 9 Aralk 1968de toplanma karar
ald. Her iki taraf arasnda ok ciddi beklenti ve gr farkllklar, grmeleri olduka
zorlatrd.194 Katma Protokol bakmndan en nemli konu Trkiye tarafndan bildirilecek
12 ye 22 yllk srelerde gmrk indirimleri yaplacak rnler konusundaki almayd. Bu
konuda DPTnin yeterince hevesli davranmamas nemli bir gecikme nedeniydi.195
Katma Protokol (KP) iki yl sren uzun ve yorucu bir srecin ardndan 23 Kasm 1970de
Brkselde imzaland.196 Katma Protokoln temel ilkeleri unlardr:
1.Akit taraflar arasndaki karlkl ve dengeli ykmllkler ilikilerde esas olacaktr, 2.
Trkiye ile Topluluk arasnda oluturulacak GB gitgide yerletirilecektir, 3.Ortakln iyi
ilemesi amacyla taraflarn ekonomik politikalarnn yaknlatrlmalar ve ortak
faaliyetlerin gelitirilmesi salanacaktr.
Katma Protokol, istisnalar dnda 12 yl srecek Gei Dneminin esaslarn
belirlemektedir. Burada sanayi maddeleri iin GB 12 yl olarak tanmlanmtr. Ancak bu
sre, Trkiyenin sanayi mallar ile ilgili gmrk vergilerini 22 ylda kardrmas olana
tannmtr. Tarm rnlerinde GB ise 22 yllk srenin sonrasna braklmtr.
Bu anlamaya gre GBni hedefleyen gei dnemi en ge 22 yl sonunda tamamlanm
olacakt. Katma Protokoln nemli bir yarar da Ortak ye olan Trkiyenin nc
lkeler karsnda ithalat, ihracat ve serbest dolam konular bata olmak zere sahip
olduu baz avantajlarn korumaya alnmasyd.

192

Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AB, s.60-66. Katma Protokol konusunda DPT ve Diileri Bakanl ayr ayr
iki hazrlk yapyordu. Bu iki kurulu arasnda ok nemli bir rasyonalite farkll bulunuyordu: DPT
rasyonalitesini uzun erimli yapsal dnmlerde aryordu. Diileri Bakanl her noktada alnabilecek
dnleri en oa karmaya alyor, yapsal dnmlerin gerekkletirilememesinin kayplarn
nemsemiyordu. Bu iki mant uzlatrlmas olanakszd. Bu olanakszlk, grmeleri denetleme
konusundaki atmay salt bir brokratik g arayndan karyor, bir ar sulamalar kampanyas haline
getiriyordu. Dahas dnemin DPT Mstear olan Turgut zaln 24 Mart 1968de Bakanlar Kurulunda
onaylatt bir karara gre AET ve RCD (ki DPT iin AETden daha nemli ve yararlyd) ile ilikileri
yrtmede sorunmluluk byk lde Diileri Bakanlndan DPTye geiyordu. Bu olay Bakanlar
Kurulunda dnemin Dileri Bakan hsan Sabri alayangilin istifa tehdidi ile yeniden deiiklie urad
ve sorumluluk DIBna verildi.
193
Bu dnemde Dileri Bakanlnn Ticaret, DPTnin ise Sanayi Bakanln kendine mttefik olarak
balama abalar da ilgitir.
194
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.44.
195
Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.237.
196
Katma Protokol ile birlikte 2.Mali Protokol, AKT Yetki Alanna Giren Maddelerle ilgili Anlama ve Son
Senet ile birlikte imzalanmtr. Ancak KPnin AT yesi lkelerin parlamentolarnda onaylanmas srecinin
uzayaca dikkate alnarak bir 21 Temmuz 1971de bir Geici Anlama ve bu 1 Eyll 1971de yrle
girmitir. KP TBMMde 5 Haziran 1971de e 69 ret oyuna karlk 149 oy ile kabul edilmi ve 1 Eyll
1971de yasalamtr. Ancak yrrle girisi srecin btn lkelerde tamamlanmasnn ardndan 1 Ocak
1973tr.

48
Katma Protokol her iki tarafn aamal olarak gmrkleri indirmesi zerine yaplandrld. 1
Ocak 1995de GB ile sona ermesi planlanan gei dnemi, Ankara Anlamasnda da
ngrld gibi Trkiyenin Topluluun ekonomi politikasna yaknlatrlmasn
hedeflemekteydi. Bu arada 36, 37, 38, 39 ve 40. maddeler Kiiler ve Hizmetlerin
Dolam bal altnda serbest dolam konusunda dzenlemeler getirmitir. 36. Madde:
Trkiye ile Topluluk yesi devletler arasnda iilerin serbest dolam, Ortaklk
Anlamasnn 12inci maddesinde yer alan ilkelere uygun ekilde, anlamann
yrrle giriinden sonra on ikinci yln sonu ile yirmi ikinci yln sonu arasnda
kademeli olarak gerekletirilecektir. (KP-Md.36)
Trk iilerinin Topluluk lkelerinde serbest dolamn dzenleyen maddeler (KP-Md.3642) Katma Protokoln 36-42. maddelerinde aamal olarak gereklemesi ngrlen
serbest dolamn, Ortaklk Anlamasnn yrrle girdii tarihten (1 Aralk 1964) itibaren
12inci (yani 1 Aralk 1976) ile 22inci yllar arasnda (yani en ge 1 Aralk 1986da)
tamamlanacaktr.
Bunlarn yan sra Trkiyenin GBne gei dneminde karlaaca skntlar dikkate
alnarak Mali Protokol yaplm ve Trkiyeye 195 milyon ABD Dolar destek verilmesi
kararlatrlmtr. Ayrca gei dneminde Tekstil rnleri ile petrol rnleri dndaki
btn Trk sanayi rnlerine serbest gei olana tannarak, gmrk, vergi, fon vb.
kesintiler kaldrlmtr. Bir nemli dzenleme de yine yukarda anlan iki rn dnda
miktar snrlamalarna da son verilmitir.197
Katma Protokol ile Topluluun Trkiyeden beklentileri de ortaya konulmutur. Buna gre
Trkiye AETden gelen sanayi rnleri iin gmrklerini indirmeyi; baz rnler iin en
ge 12, dierleri iin ise en ge 22 yl sonunda btn gmrkleri kaldrmay kabul etmitir.
198
1973-1985 arasnda Trkiye 12 yllk listedeki mallarn gmrklerini yllk % 10
orannda drerek 1985de sfrlayacak, zel listede yer alan ve 22 yl sre tannan rnler
iin ise 1985e kadar % 30, 1985-95 arasnda da geri kalan % 70lik gmrk indirilecekti.
(KP-Md.10,11,17,18,22,25). Trkiye Topluluk yelerinin 1 Temmuz 1968de yrrle
koyduu Topluluun Ortak Tarm Politikasn (OTP) (Gemeinsamen Zolltarif-GZT) da 12
ve 22 yllk listeler esas alnarak yaplacak indirimlerle 1995 ylnda tamamlanmak zere
aamal olarak kabul edecekti. (KP-Md.17-18). Trkiye Topluluun iliki iinde bulunduu
nc lkeler karsnda da ykmllkler altna girmi ve bu lkelere aamal olarak
AETnin uygulad gmrkleri uygulamay kabul etmitir.
Trkiyenin grmeler esnasnda kabul ettii bu koullar yerine getirmesinde sorunlar
kaca daha bandan tahmin ediliyordu. Ama daha da ilgin bir biimde Trkiye ilk %
10luk gmrk indirimi yapaca 1 Ocak 1973den bir gn nce 12 yllk listedeki rnlerin
gmrklerini % 10 orannda artrd. Ertesi gn ise Katma Protokol hkmleri gereince
yeniden % 10 indirerek fiili olarak 1973 ylnda gmrk indirimine gitmemi oldu. Bu
durum hem ilikilerdeki gvensizlii artrd, hem de Trkiyenin Toplulukla ilikisinde
ekonomik dengesizliin yaratt endieleri net biimde ortaya koymu oldu. Trkiye 1
Ocak 1973de yrrle girecek olan anlamadaki ykmllnden kurtulmak iin,
yrrllk tarihinden bir gn nce gmrklerini % 10 artrd.199 Bylece ertesi gn Katma
197

Topluluk, bu protokoln yrrle giriinde, Trkiye kl ithalata uygulad btn miktar

kstlamalarn kaldrr.(K:Md.: 24), Trkiye .... Topluluk kl ithalata uygulad miktar kstlamalarn
gitgide kaldrr. (K:Md.:25 vd.)
198
Trkiye .... Topluluk kl ithalata uygulad miktar kstlamalarn gitgide kaldrr. (K:Md.:25 vd.)
199
Bu konuda Bkz. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.277, Kramer [1988a] EG und die Trkei,
s.53, Karluk, 1996, s.413..

49
Protokole gre % 10 drlecek olan gmrklerdeki oran en azndan bir yl iin sabit
tutulmu olacakt. Bu uygulamay Komisyon bir kt niyet davran olarak Konseye
bildirdi, ama Konsey bu uygulamay grmemezlikten gelmeyi tercih etmiti.200 Ancak
Topluluk tarafnda da ykmllkler Katma Protokolde ngrld ekilde yerine
getirilemiyordu. rnein Topluluu 77 lke ile yapt bir gmrk ve vergi indirimi
anlamas iine Trkiye dahil edilmemi ve Trkiyenin avantajlarnn ortadan kalkmas
gndeme gelmiti. stelik bu 77 lkenin 20si Trkiyeden daha gelimi lkelerdi ve
benzer ihra rnlerine sahipti. Trkiyenin itirazlar dikkate alnmad ve Genelletirilmi
Referanslar iinde yer bulamayan Trkiye bu sefer de kendi zerine den uygulamalar
geciktirdi.
Katma Protokoln taraflara esneklik salayan 60. maddesi her iki tarafa da belirgin
ekonomik skntlarn olumas halinde gerekli tedbirleri almay ngrmektedir. Zaten
Ecevit Babakanlndaki Trk Hkmeti bu maddeye dayanarak 1976da gmrk
indirimlerini tek tarafl olarak dondurmutur.201 Trkiye iin bir baka esneklik olana da,
Trkiyenin, Katma Protokoln yrrle girmesinin ardndan geecek ilk sekiz ylda,
yeni bir iletme sanayiinin kurulup-gelitirilmesi ve ya da mevcut bir iletme sanayiinin
Trkiyede uygulanmakta olan kalknma plannda ngrlen gelimeleri salayabilmesi
iin Ortaklk Konseyini haberdar ederek Toplulua verdii 12 yllk maddeler listesinden
baz rnleri 22 yllk listeye dahil etmesine izin verilmesi olmutur. (KP:Art:12)
Bu arada hazrlanan ve Katma Protokol ile birlikte onaylanan II.Mali Protokol (1971-1977)
229 milyon ECUlk nakdi yardm da ngrmtr.
Katma Protokol karlkl olarak gmrklerin indirilmesini ngrm olsa da bu konuda
Trkiye iin iki nemli istisna getirmitir: Tarm rnleri ve tekstil rnleri iin gmrk
indirimi ve miktar snrlamalar devam ettirilmitir. Oysa bu dnemde Trkiyenin
ihracatnn te ikisi tarm ve tekstil rnlerinden olumaktayd. Bu anlamda Katma
Protokoln Trkiyenin Topluluk pazarna almas konusunda ciddi bir katk salad
sylenemez.202 Ancak Kramer olayn siyasi ve kurumsal boyutuna dikkat ekerek Ankara
Anlamasnda yaplan bu geniletici deiimle AT lkeleri sadece Ortakln kalbi olan
Gmrk Birliinin ne ekilde oluturulaca konusundaki ayrntlar belirlemekle
yetinmediler, ayn zamanda siyasi bir hedef olarak Ortaklk Aracl ile Entegrasyonu
(Integration duch Assoziation`) yeniden vurgulam oldular demektedir.203
Aslnda Katma Protokol, Topluluk ile Trkiye arasnda oluturulacak GB iin temel olarak
ekonomik konulara ilikin ok youn bir teknik almann ortaya konulduu, teknik yn
200

Birand burada szkonusu Komisyon yapzsnn 9 Mart 1972 tarih ve CEE-TR 2/72 sayl olduunu
bildiriyor. Bkz. Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.277.
201
Trkiyenin Katma Protokol dahilinde yapmas gereken gmrk indirimleri 1988e kadar son derece dk
seviyede gerekleebildi. 1973de nce artrlp sonra indirilen gmrklerin ardndan 1976da Trkiye Katma
Protokoln 60. maddesinde yeralan Trk ekonomisinin bir faaliyet sektrn veya d mali istikrarn
tehlikeye drecek ciddi bozukluklar ortaya kar veya Trkiyenin bir blgesinin ekonomik durumunun
bozulmas eklinde glkler belirirse, Trkiye gerekli koruma tedbirlerini alr eklindeki hkmne atfta
bulunarak btn ykmllklerini dondurmutur. Trk ekonomisinin da alma politikas ile birlikte
ekonomide ciddi gelimeler salandktan sonra ve zellikle de 1987de yaplan tam yelik bavurusu dikkate
alnarak gmrk indirimleri yerine getirilmeye balanmtr. Trk Hkmetinin 17 Aralk 1987 tarihinde
daha nce ertelenmi gmrk indirimlerininin bir ksmn gerekletirmesi ile 1.1.1988a itibari ile 12 yllk
listede gmrk indiriminde % 30a 22 yllk listede ise % 20ye ulalmtr (normal koullarda 12 yllk iin
1985de % 100lk indirim tamamlanm olacakt. 22 yllk listede ise 1988ade % 50ye ulalm olacakt.
Bkz. Karluk [1996] AB-Trkiye, s.413-415.
202
Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.42.
203
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.51.

50
ar basan bir anlamadr. almamzn kapsam ekonomik ayrntlara girmemekle birlikte
baz temel verilerin ortaya konulmas, zellikle de daha sonra ortaya kacak sorunlar
analiz edebilmek iin Trkiye ile dnemin AETsi arasndaki ilikileri anlamak bakmndan
yararl olacaktr. Topluluk taraf Trkiyenin politik gerekelerle yapt bavuruyu, yine
temelde politik gerekelerle kabul etmek ve gei dnemine gemek konusunda karar
vermitir. Ancak hazrlanan raporlarda Komisyon srarla Trkiyenin bu dnemin
koullarn yerine getirebilecek ekonomik gelimilik dzeye ulamad vurgusunu
yapmtr.
Trkiye ile Avrupa Topluluu arasnda Katma Protokol grmeleri devam ederken
Topluluk ilk genilemesini gerekletiriyordu. ngiltere, Norve, Danimarka ve rlanda ile
yaplan yelik grmeleri bir yl srm ve 23 Haziran 1971de tamamlanmt. Norvete
halk oylamasnda % 53 ret oy verilmesi ile Norve tam yelikten vazgemitir. Dier
lke ise toplulua 1973-1978 arasnda srecek gei dneminin baz kstlamalar ile
birlikte ye olmulardr. Bu arada ngilterenin rlanda ve Danimarka ile birlikte Toplulua
tam yelii Toplulua prestij kazandrr ve gl klarken, Trkiyenin ekonomik
sorunlarn daha da artrd. Dahas Avusturya, sve, zlanda, Portekiz, Norve ve
Finlandiya Toplulukla serbest ticaret anlamalar yaparak zel koullar dndaki tm vergi
ve kstlamalarn 177 ortasna kadar ok geni bir blgede kalkmasna karar verilmesine
neden oldu. Bylece AET rnleri bu gelimi lkelerin rnlerine de alm oluyordu.
Trkiyeye verilen sanayi alanndaki tavizler artk paylalyordu. Bunun yan sra Topluluk
daha nce tek tek Akdeniz lkeleri ile yapt ticari anlamalar bir araya getiren yeni bir
Akdeniz Politikas gelitirme karar verdi. Byk bir ounluu tarm ihracats olan
Msr, Lbnan, rdn, Suriye, Cezayir, Fas, Tunus, spanya, srail, Malta, Kbrs ve
Yugoslavyann dahil olduu bu Akdeniz Politikas bir taraftan AETyi koruyor, te
taraftan da bata petrol gibi hammaddeler olmak zere baz gerekli rnlerin ucuz, istikrarl
ve kolay elde edilmesini salyordu. AET iliki kurduu lkelerin says artka etrafnda
bir etki kua yaratm oluyor ve daha da gleniyordu. AETnin politikalarnda tarmda
ar bir korumaclk (zellikle Fransa ve talyay korumak iin) varken, gl olduu
sanayi alannda aklk politikas izleniyordu. Burada bile bata tekstil olmak zere hassas
sanayi dallar adn verdii sektrlerde korumaclk yapyordu.204
Ayn dnemde Trkiye bu gelimeleri uzaktan izleyebiliyor ve Topluluktaki ortaklk
konumunun kendisine byk avantajlar salayaca ve bunu koruyacandan hareket
ediyordu. Ancak Trkiyede ekonomik anlamda ciddi bir atlm da gzleniyordu. Bunda
yurtdndaki ii dvizlerinin de katks bykt. Katma Protokoln kargaa dneminde
yaplmasndan kaynaklanan aksaklklar da kendini gstermeye balam, yeni Dileri
Bakan olan Haluk Baylken nclnde bir Trk Heyeti AETyi Katma Protokolde
revizyon yaplmas konusunda ikna etmek iin ubat 1972de Brksele gidiyordu. Ama
yaplan grmeler Trkiye iin istenilen sonucu vermedi.
Trkiyede ise ayn dnemde toplumsal ve siyasi kutuplama, zellikle de ar sol
rgtlerin terr eylemleri ile ciddi bir istikrarszlk dnemine girilmiti. Topluluk ile
Trkiye arasndaki ilikilerin adeta istenilmeyen ikizi olan askeri bir mdahale her an
yaplabilirdi. Hatta bir toplant iin stanbulda bulunan AET Komisyonu Genel Sekreteri
Emil Noel, biraz endie ile u uyarda bulunmutu: Trkiyede herhangi bir rejim
deiiklii karsnda (demokrasi dnda baka bir sisteme kay halinde) her ey
(anlamamz) buzdolabna konulur ve tekrar demokratik sisteme dnene kadar orada kalr.
Demokratik olmayan bir rejimi, demokratik bir topluluun iine sokamayz diyor ve
204

Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.280-82.

51
Yunanistana yaplan uygulamay da hatrlatyordu.205 Ama bu uyar da pek ie yaramad.
lkede zellikle Dev-Genin eylemleri engellenemiyordu. Silahl Kuvvetlerin 12 Mart
1971de Anarik ortamn nlenememesi gerekesi ile serte Hkmeti eletiren
muhtrasnn ardndan dnemin Babakan S.Demirel istifa etmek zorunda kalmt. Ordu
bu sefer Meclisi lavetmemi, partileri de kapatmamt, ama kendi kontrolnde bir
teknokratlar kabinesi kurmu, hkmet bakanlna ise Nihat Erimi getirmiti. in ilgin
olan yn, 1968de AETyi zorlayarak bir an nce gei dnemine geilmesini isteyen
Babakan Demirelin belki de en byk kozunun Yunanistandaki askeri darbe olmasyd.
Topluluk ile Yunanistan arasndaki ilikilerin dondurulmas Trkiye iin nemli bir avantaj
salamt. Ama bu avantaj bu sefer de Trkiyedeki bir Askeri Mdahale ile kaybedilmi
oluyordu. Askeri mdahalenin ardndan kurulan Hkmet, Katma Protokol konusunda ok
iyimser deildi. nemli hatalar yapld gr hakimdi. Ama anlamada revizyon isteme
olana da grlmyordu. Bir nemli konu da bu dnemde ABD ile haha ekimi
konusunda balayan tartmalarn Trkiyede kayg uyandrmas ve Bat Avrupa ile
ilikilere nem verilmesi oldu. Buna ramen sorunlar daha ak yreklilikle, bazen de
abartlarak kamuoyu ile paylalyordu. rnein ara dnem hkmetinin Babakan
Yardmcs Atilla Karaosmanolu, Trkiye ile topluluk arasndaki farkllklarn
bykln ve mitsizliini u szlerle ifade ediyordu: Trkiyenin AET dzeyine
ulamas iin 2359 yl gerekiyor!206 Hatta grmeleri yapan eski Dileri Bakan
alayangil kadar Katma Protokole scak bakmayan yeni Dileri Bakan Osman Olcay
steklerimizin hepsini elde ettiimizi syleyemeyiz. Eksik ynlerimiz olabilir. Tm kaplar
kapanm deildir. yiletirmeleri sizlerin uyarlarna gre yapacaz diyordu. Ancak bu
dnemde, Dileri Bakanlnn etkisi ile, AET ile yaplan grmeleri dini motiflerle
engelledikleri ile sulanan DPT ynetimi grevlerinden uzaklatrld. te bu karklk
iinde Katma Protokol Millet Meclisinde 5 Temmuz 1971 gn 69 kar oya ramen 149
oy ile kabul edilmi, Senatoda ise 22 Temmuz 1971de yine ounlukla kabul edilmiti.207
Milletvekili ve Senatrlerin Katma Protokol fazla irdelemeden ve eletirmeden kabul etme
eilimlerinin Trkiyedeki demokratikleme kayglar ile ilikili olduu sylenebilir. Yani
Trk politikaclar, Askeri Mdahalelerden kurtulabilmenin bir arac olarak Avrupa ile
entegrasyonun nemini fark etmilerdir denilebilir.208 Bu durum Trkiyede daha sonraki
dnemlerde de ciddi bir rol oynayacak ve AET-AT-ABye aslnda ok da scak bakmayan
pek ok siyasi oluum, demokratikleme ve daha ok zgrlk adna AB adna yaplan
demokratik reformlar destekleyeceklerdi.
5. Ortaklk Konusundaki Gelimeler ve Sorunlar: 1973-1987
eitli uluslararas ve de i politik nedenlerle Trkiye ile AET arasndaki ilikilerin
balang dnemi soukluk ve tereddtlerle gemitir. Bu arada gerek Ankara
Anlamas ve gerekse de Katma Protokol ile belirlenen hususlarda taraflar karlkl olarak
ykmllklerini yerine getirmemi ve bunlar ilikileri daha da zorlatrmtr. 209

205

Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.273.

ibid, s.274.
207
Katma Protokoln Mecliste kabulu Askeri Mdahale nedeniyle gecikmitir. Daha sonra yaplan
grmelerde ise, aslnda temelde AETye destek veren partiler arasnda da gr farkllklar ortaya
kmtr. Protokola destek veren Adalet Partisi ile Milli Gven Partisi olmutur. CHP ve Demokratik Parti ise
tnin ekonomik hazrlnn yeterli olmad ve nc lkeler karsnda AETnin karar mekanizmasna
baml klndmz gibi gerekelerle red oyu vereceklerini aklamlardr. Milli Nizam Partisi ve TP zaten
ban bu konudaki tavrlarn ekonomik olduu kadar siyasal gerekelerle olumsuz olarak belirlemilerdir. Bu
konuda grmelerin ayrnrts iin Bkz. ayhan [1997] Trkiye-AB likileri, s.61-151.
208
Benzer bir gr iin Bkz. Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.53.
209
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.54.
206

52
a. Sorun Alanlar
ATnin yeni ye ile genilemesi, Topluluun 1972de almalarn balatp 1975de
uygulamaya soktuu Akdeniz Politikas ile Trkiyenin ayrcalk ve avantajlarn ortadan
kaldrmas ve herhangi bir Akdeniz lkelerinden birisi haline dntrmesi210, OPECin
1970lerdeki byk petrol ambargosunun btn dnya ekonomisinde ve Trkiyede
yaratt olumsuz etkiler Trkiyede ortaklk iin var olan phe ve ikayetleri daha da
artrmtr. Buna bir de Trkiyedeki i politik huzursuzluklar eklenmiti. politik
istikrarszlk, zellikle sol politik iddet, slamc ve milliyeti radikal siyasi oluumlarn
nemli g kazanmas, meclis aritmetiinin ok partili ve uyumsuz koalisyonlar zorunlu
klmas, ska hkmetlerin deimesinin getirdii siyasi ve ekonomik istikrarszlk ve son
olarak da Temmuz 1974de Kbrsa yaplan mdahale Trkiyenin AET ile ilikilerini daha
da olumsuz bir havaya soktu. Trkiyenin AETden zellikle bu dnemde temel skntlar
ekonomik alanda yaanyordu. Bir taraftan srekli alan ticaret dengesinin giderilmesi
konusunda AETnin gerekli tedbirleri almamas ve Trkiyenin d ticaret dengesinin ciddi
bir biimde bozulmas, dier taraftan da bata tekstil ve tarm rnleri olmak zere
AETnin miktar ve rn kstlamalarn devam ettirmesi211 Trkiyenin ikayetleri olarak
ska gndeme geliyordu. Bir baka ciddi sorun alan da Trkiyenin sanayileme politikas
konusunda kan anlamazlklard. Trk sanayisinde yaanan her trl aksama Trkiyenin
AT ile ilikilerinde etkili oldu. Trkiye Bandan beri kendi istedii 1 milyar RElik mali
destein ok snrl olduu, verilen bu mali destein Trkiyenin stlendii
ykmllklerin Trk sanayiine sorun yaratmadan karlayabilmesinin mmkn olmadn
belirtmi ve mmkn olmas halinde 310 milyon RElik destein artrlmas talebinde
bulundu. Trkiyenin mali destek talepleri byk lde reddedilirken, bu sefer 1970
sonrasnda ortaklk konusunda en ok gndeme gelen konu serbest dolam konusu oldu.
Trkiye iin serbest dolam, Topluluun ilikilerin gelitirilmesi konusundaki isteinin bir
sembol niteliindeydi. Trk taraf bu talebini, Roma Anlamasnn 48, 49 ve 50.
maddelerine atfta bulunarak hazrlanan Ortaklk Anlamasnn 12. ve Katma Protokoln
36, 37, 38, 39 ve 40. maddelerine gre talep etmekteydi. Bunlara gre serbest dolam
aamal olarak gerekletirilecek ve Ankara Anlamasnn yrrle girmesinin ardndan
12 ile (en ge) 22 yl arasnda tamamlanarak Trk iilerinin serbest dolam salanm
olacakt.212 Kramerin de belirttii gibi anlamalarn yapld dnemde Bat Avrupada
yaanan emek gc eksiklii nedeniyle serbest dolam her iki tarafn da karna uygun
dmekteydi.213 zellikle de F.Almanya kendi ii ihtiyacn karlamak iin bu konuda ok
istekliydi. Ancak 70li yllarda Topluluun tavr deiti. Bunda iki nemli neden vard.
Birincisi ii ihtiyacnn artk karlanm olmas, ikincisi ise, 1960l yllarda kitleler
halinde yaanan ii glerinin Bat Avrupada yabanclara kar bir hava olumasna ve
hatta yabanc dman faaliyetlerin artmasna neden olmas idi.
Ancak serbest dolamn Trkiye iin yarataca ciddi ekonomik ve sosyal getirisi, ayrca
Trkiyenin bu konuyu sembolik bir tavr olarak nitelemesi nedeniyle ilikiler bu noktada
tkanmaya balamtr.214 Bu erevede ok nemli bir husus da daha en bandan beri
Trkiyenin AET ile ilikilerinde en nemli destei veren F.Almanyann hem ii
210

Kramer, baz Akdeniz lkelerinin Trkiyeden daha da avantajl bir ticaret anlamasna kavutuklarn
belirtiyor. ibid, s.57.
211
Hatta ngiltere 1974de Trkiyeye pamuk ithali yasa koydu.
212
KP-36. Madde:Trkiye ile Topluluk yesi Devletler arasnda iilerin serbest dolam, Ortaklk
Anlamas'nn 12. maddesinde yer alan ilkelere uygun ekilde, Anlama'nn yrrle giriinden sonraki
onikinci yln sonu ile yirmiikinci yln sonu arasnda kademeli olarak gerekletirilecektir. Ortaklk Konseyi
bu konuda gerekli usulleri kararlatracaktr.
213
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.59.
214
ibid, s.61.

53
ihtiyacn karlamas ve hem de serbest dolamn en ok bu lkeyi olumsuz etkileyeceine
ynelik endielerinin Trkiye-Topluluk ilikilerine yansmasyd. Trkiye, kendisine en ok
destek veren Almanyann artk hi yanamak istemedii bir konuda kar karya gelerek,
AET iindeki ba mttefikini kaybetmek riskini alm oluyordu. Bu durum ilikilerin daha
sonraki aamalarnda da son derece nemli bir rol oynamtr.
b. ki Hata ve ki Kez Uzaklama
1970li yllar iinde Trkiye ile AT arasndaki ilikilerin daha sonrasn da geni lde
belirleyecek iki nemli olaydan birisi 12 Haziran 1975de Yunanistann ATye tam yelik
bavurusunda bulunmasna Trkiyenin tepkisiz, hareketsiz kalmas, dieri de Ecevit
Hkmetinin 9 Ekim 1978de Toplulukla ilikilerin ksmen dondurulmas talebinde
bulunmasdr.
Yunanistan da Albaylar Cuntasnn ibana gelmesi ile donan Yunanistan-AET ilikileri,
Trkiyenin Kbrs Mdahalesi sonrasnda Cuntann devrilmesi ve sivillerin yeniden
iktidara gelmesi ile youn bir biimde almtr. Dnemin Yunanistan Babakan
Karamanlisin lkesine demokrasi getirmesi Avrupada nemli bir sempati ve destek
yaratmt. Karamanlis, lkesindeki demokrasinin gvence altna alnmasnn yolunun da
AET ile ilikilerin mmkn olduunca yaknlatrlmasna dayandryor ve btn
hazrlklarn bu ynde yapyordu. Bu konuda belki de tek tereddt noktas Yunanistann
Trkiye ile olan ilikileri idi. Kbrs mdahalesi ile ok daha gerginleen ilikiler AETye
de zarar verebilirdi. zellikle F.Almanya bu konuda kayglarn gizlemiyordu. Alman
anslye H.Schmidt, Yunanistana resmen tam yelik talebinde bulunmamalarn nermi,
buna da gereke olarak, ncelikle
Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn
giderilmesini gstermiti. 31 Mays 1975de Demirel ile Karamanlisin NATO zirvesinde
Brkselde bir araya gelmeleri nemli bir yumuama yaratt. Yine ayn dnemde ABD
Kongresinin Trkiyeye ynelik ambargo uygulamasnda Rum lobisinin etkisi de dikkate
alnarak bir pazarlk balatld. Buna gre Trkiye Yunanistann AETye girmesine sorun
karmayacak, Rum Lobisi ise ABD Kongresinin silah ambargosunu kaldrma giriimlerini
sabote etmeyecekti. te yandan Kbrsta toplumlararas grmelere devam edilecek,
Egede Trk-Yunan yaknlamas salanacakt. Yunan Babakannn en nemli destekisi
Fransa Devlet Bakan Valery Giscard dEstaing idi. Ancak F.Almanya ikna edilemiyordu.
Brkselde ABD Bakan Ford ile gren Karamanlis, ABDden Schmidti ikna etmesini
istedi. Trkiye ile Yunanistan arasnda ilikilerdeki nisbi yumuamann da verdii gle
Ford Yunanistanda demokrasinin yaayabilmesi gerekesi ile Schmidtten Yunanistana
engel olmamalarn istedi. Yunanistan bavurusunu 12 Temmuzda yapt. Trkiyeden itiraz
gelmemiti. Ama 12 gn sonra, 24 Temmuz 1975de ABDde Kongresi Trkiyeye
uygulanan ambargonun kaldrlmas talebini Rum Lobisinin youn almalar ile 206ya
223 oyla reddetti. Bunun hemen ardndan Trkiye ilikilerde sertleme karar ald ve 25
Temmuz 1975den itibaren lkedeki ABD slerine el konulduunu aklad. Ama Trkiye
Yunanistann yelik yolunu amt. Bu tarihi hata Trkiyenin Yunanistann hemen
ardndan Toplulua tam yelik bavurusunda bulunmamas ile daha da pekimitir.215
Aslnda 12 Haziran 1975de Yunanistann tam yelik bavurusunun takip edilmesi iin
bizzat AT yetkililerinin de Trkiyeyi gayri resmi yollardan uyardklarn birok yerde
yazlmtr. rnein AB Konsey Genel Sekreterlii yapan stanbul doumlu Emile Noel 14
Aralk 1995 tarihli milliyet gazetesindeki rportajnda yle demektedir:

215

Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.313-317.

54
Yunanistan tam yelik talep ettiinde, Trkiye ayn ortaklk anlamas iin yapm
olduu gibi tam yelik talebini masann zerine koymalyd. Bunu Erbakan ile
koalisyon iinde olan Ecevit yapamad. (...) Trkiye Yunanistan ile birlikte tam
yelik talebinde bulunmu olsayd, Yunanistan ile yaptmz tm mzakerelerde
Trkiye faktrn gz nnde bulunduracaktk. Oysa Trkiye tam tersini yapt ve o
srada aka tam yelikle ilgilenmediini belirtti. Dolays ile Yunanistan ile
yaplan anlama, Trkiyenin dile getirmedii kayglar dikkate almad.216
Yine AET-Trkiye KPK yesi ve eski Avrupa Parlamentosu Bakan olan Egon Klepsch,
Yunanistan tam yelik bavurusunda bulunduunda Trkiyeyi de tevik ettiklerini yle
ifade etmektedir:
Trklere, Yunanistan tam yelik isterken, Yunan rneini izleyip, tam yelik talep
etmelerini tavsiye ettik. Hazr deilseniz, uzun bir gei dnemi salarz, nemli
deil. nemli olan ii salama balamak dedik. Tereddt eden Trk taraf oldu.217
Yine ayn dnemde Komisyonun Trkiyeden sorumlu Komiseri olan eski Avrupa
Komisyonu Bakan Yardmcs Willi Haferkampf ise eer Trkiye bu adm atsayd,
muhtemelen ne Yunanistan ne de Trkiye kabul edilirdi. Ama bylece Trkiye
Yunanistann yeliini tehlikeye drebilirdi diyor.218
Ayn konuda Trkiyedeki uzmanlar da benzer grleri dile getirerek, dnemin
yneticilerinin bu vahim hatasnn Trkiyenin ATye ye olmasn ve o dnemde ye
olarak birok avantajdan yararlanmasn engellediini savunmulardr. rnein Karluk
Trkiye bu dnemde Avrupa Trenine atlamayarak nemli bir frsat karm, GB ile
yetinmek zorunda kalmtr. phesiz bunun sorumlular, o zaman bu tarihi frsat karan,
iyi deerlendirme yapamayan siyasi iktidarlardr. ... Tm tavsiyelere ramen Trkiye
AETna tam yeliin kapsn Yunanistan ile birlikte kendine aacak olan bu frsat karma
baarsn gstermitir. demektedir.219 Birand da Trkiyenin Yunanistann tam yelik
talebini seyretmesi ile yollarn kesin olarak ayrldn belirtiyor. Birand, birok politikasn
Yunanistan izlemek, Bat iinde Atinay tek bana brakmamak ilkesi zerine oturtmu
olan Trkiyenin bu sefer hareketsiz kaldn, bunda iktidarda yer alan ve iinde ATye
kar olduunu ok net bir biimde ortaya koyan Erbakann MSPsinin nemli bir pay
olduunu, ayrca lkenin iinde bulunduu ekonomik kriz, Kbrs nedeniyle yaanan
gerginliin de pay olduunu belirtiyor. Ama daha da nemlisi Trkiyede yneticiler
arasnda AT konusunda gl bir irade eksikliinin belirleyici olduunu belirtiyor ve
ekliyor: Oysa, gerekten katlma niyetinde olanlar iin karlmamas gereken bir frsatt
diyor.220 Bu dnemde Dileri Bakanlnda da net bir tutum oluturulamamtr.
Dnemin Dileri Bakan alayangilin grlerini ald st dzey diplomatlar kendi
aralarnda uzlaamam, konunun kendisine sunulduu dnemin Babakan Demirel ise
Trkiyenin tam yelik talebinde bulunmas konusunu tek cmle ile kapatmt: Olur mu
canm byle ey!221

216

Milliyet:14.12.1995 (Nilgn Cerraholu).

Karluk [1996] AB-Trkiye, s.397.
218
ibid, s.397.
219
ibid, s.397.
220
Aktaran: Birand [2001]:Trkiyenin Avrupa Maceras, s.316-318.
221
Karlatrn: ibid, s.318.
217

55
c. kinci Hata : Yetersiz zmler ve Ortaklk likilerinde Tkanklklar
Trkiyenin AET karsndaki politik tavr ounlukla ya hep-ya hi eklinde oldu. Daha
da nemlisi bu dnemde Trkiye btn eksikliklere ve dengesizliklere kadar AETden net
bir tavr bekledi. Tam yelik konusunda Topluluun srekli kaamak davranmas ve
diplomatik sylemlere snmas Trkiyede AETye olan gveni daha da azaltyor, te
taraftan Trkiye adm adm gerekletirilen GBne kadar Trkiyenin yeliinin ne olaca
konusunda Topluluktan net bir politika bekliyordu. Trkiyenin GB ile birlikte Akdeniz
Politikasnda yaand gibi nc lkelere kar yeni ekonomik kayplara uygulamas
kanlmaz olacakt. 1-2 Mart 1976daki toplanan Ortaklk Konseyinde Trkiye sert bir
tavr taknarak ok ciddi gr farkllklar bulunduunu ileri srd ve brakn GBni
Ortakln bile sorgulanmasn gerektirtecek hususlarn varlna dikkat ekti. Bu arada 27
Temmuz 1976da Yunanistann AT yelik grmelerine karar verilmesi ve 5-6 Eyll
1976da da balam olmasyd. bavurusunun AT Komisyonu tarafndan kabul edilmi
olmas Trk tarafn daha da huzursuz etti.
20 Aralk 1976da Ortaklk Konseyi toplantsnda da Trkiyeyi tatmin edici sonular
kmad. 25 Aralk 1976da ise Trkiye Katma Protokoln 60. maddesini gereke
gstererek btn ykmllklerini tek tarafl olarak dondurma karar ald.
Topluluk yine gvenlik ve stratejik kayglarla hareket ederek Akdenizdeki dengenin
bozulmamasna ynelik bir yaklam ile Trkiyenin itirazlarn ksmen hakl olarak grd.
Trkiyeye bu sorunlardan birisi olan ihracat konusunda yeni dzenlemeler yapma sz
verildi. Dahas tam yelik iin iki tarafn da aba gstermezsi gerektiini vurgulad. Ancak
bunlara ramen ATde sz konusu olan i anlamazlklar nedeniyle yapt olumlu
aklamalarn takip edecek yaptrmlar gerekletiremedi.AT, kendi iindeki uyumazlk
ve anlamazlklardan dolay zaten gerekli admlar atmaktan uzakt. 222 Mesela Fransa
Yunanistana Trkiyeden daha ok mali yardm yaplmasn istiyor, talya tarm
rnlerinde sk bir kota uygulamas ile kendi iftisini koruyor, F.Almanya ise serbest
dolamn artk kendisine byk bir yk getirecei endiesi ile bu konuda yaplmas
gereken uygulamalar engelliyordu. Trkiyenin serbest dolam konusundaki srarn
aabilmek iin sadece Topluluk lkelerinde yaayan Trklerin durumlarn ve sosyal
haklarn gelitirici baz kararlar alnd. Trkiye en azndan Trk iilerinin nc lke
vatandalarna gre ncelikli olaca bir dzenleme talep etse de bu da gereince
karlanamad.
1976 ortasnda bir baka sorun da Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege denizinde petrol
aramalar konusunda yaanan ve neredeyse savaa neden olabilecek gerginliklerdi. Bu
durum Topluluun Trkiyeye kar daha dikkatli davranmas gerekliliini ortaya
koymutu.
23 Mays 1976da balatlan Mali Protokol ile Topluluk Trk tarafnn beklentisinin ok
altnda kalan bir destek verdi. 310 Milyon RElik bu mali yardm konusunda Trkiyenin
itirazlar sadece kullanmdaki brokratik iyiletirmeler olarak gerekletirildi, ama miktar
artrlmad. Ortaklk Konseyinin 20 Aralk 1976 tarihli toplantsnda da onayland.223
Trkiyenin Bat ile politikalarnda ABDnin tavr hemen her dnemde ok nemli bir
faktr olmutur. 1974 Kbrs mdahalesinin hemen ardndan 25 Eyll 1974de ABD
222
223

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 63.

ibid, s. 65-66.

56
Kongresinin Trkiyeye silah ambargosu uygulama karar almas,224 Trkiyenin Bat
Avrupa ile ilikilerini gelitirme isteinde etkili olmutur.225 Bu ambargonun Trkiye ile
ABD arasndaki ilikileri 1980e kadar ciddi bir biimde olumsuz etkilemesi, ABD
ynetimini de harekete geirmi, ancak Ynetim Senatoyu uzun sre ikna edememitir.
Dnemin ABD Bakan Carter,
Bakanlk dnemimde zmek iin en fazla uratm sorun belki de, Trkiyeye
kar uygulanan haksz ambargoyu kaldrmak olmutu. Tam iki buuk yl uratm.
Bir yanda bask gruplar, dier yanda ambargoyu srdrmek isteyen Kongre... Biz o
yllarda Trkiyeye ambargo uygulamann Amerikann menfaatlerinin aleyhine
olduunu anlatamamtk. ... nk baz askeri srlar kamuoyu nnde ak ak
tartamyorduk. Ambargo Amerikan karlarna zarar veriyordu. Ambargo tarihi
bir yanlgyd. Ayrca ambargonun kaldrlmasn savunmak zaten Trkiyeyi
deil Amerikay savunmakt226
szleri ile ambargonun nemini vurguluyordu. 24 Temmuz 1975da ABD Senatosu
Trkiyeye ynelik uygulanan ambargonun kaldrlmas konusundaki tasary Rum
lobisinin byk bir kampanyas neticesinde 206ya 223 oyla reddedince, 25 Temmuz
1975da Trkiye kendi topraklar zerindeki btn Amerikan slerinin kapatldn
aklad. Bylece NATOnun gney kanadndaki en byk ordunun sahibi olan Trkiye ile
Batnn ilikileri en kayg verici dzeye giriyordu.227 Afganistann Sovyetler Birlii
tarafndan igal edilmesi, daha da nemlisi randa ah rejiminin devrilmesi ve yerine
ABDye btnyle cephe alan Humeyni rejiminin gemesi, ABDyi ilikilerin gelitirilmesi
konusunda daha da hevesli klmtr. 1 Austos 1980de ABD Senatosu ambargoyu koullu
olarak kaldrma karar ald. Daha sonra Trkiyede yaanan 12 Eyll Askeri Darbesi ise
ilikilerin btnyle gelitii bir dnem oldu.
Trkiyenin Bat Avrupa ile ilikisinin Yunanistan ile var olan rekabetten ok etkilendii
sylenebilir. Bunun iin Atinann 1975de sunduu tam yelik bavurusu Trkiye iin zel
anlam tamaktayd. Bu dnemde dier iki Akdeniz lkesi Portekiz ve spanya da 1977
ylnda yelik bavurusunda bulunmutu. Trk hkmeti ve siyasi elit iin bu gelimeler
Akdenizdeki dengeleri bozabilecek bir nem tayordu. Kramerin de vurgulad gibi bu
endie ok da yersiz deildi. Bu sadece siyasi bakmdan deil, bata ihra rnlerindeki
benzerlikten kaynaklanan pazar skntlar ve igc ihrac olmak zere ekonomik
bakmdan da byk nem tamaktayd. Yani gerek siyasi ve gerekse de ekonomik anlamda
Yunanistann (ve Portekiz ve spanyann) var olduu ama Trkiyenin bulunmad bir
Topluluk Trkiyenin karlarnn korunamamas anlamna gelecekti.228 Trkiye
Yunanistann Topulukla ilikilerini belirli snrlar iinde tutamazsa, bunun kendisine
verecei zararn farkndayd. Bu durum Trkiyenin uluslararas alanda izole edilmesine de
neden olabilirdi. AT tarafnn Trkiyeye verdii gvenceler hem Trkiye iin gereki
deil hem de herhangi bir balaycl da bulunmuyordu. Trkiye iin bu son derece
yetersizdi. Trkiye bir anda AT karsnda hem siyasi hem de ekonomik anlamda (Akdeniz
Politikas, serbest dolam, ATnin nc lkelerle ilikilerinin olumsuz yansmalar vb.)

224

Temsilciler Meclisi Trkiyeye kar 990a 307 oy fark ile silah ambargosu karar ald. Bunu dnemin
Bakan Ford veto etti. Ancak karar 24 Temmuzda yenilendi.
225
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 66.
226
Ufuk Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, Tekin Yaynlar, stanbul, s.92-95. Gldemir, Carterdan sonra
Bakan olan Reagenn da Trkiyeyi ok nemsediini Trk askeri bana ylda 6 bin dolara malolurken,
ayn ii yapacak Amerikan askerinin 90 bin dolara malolacan unutmayn dediini Reagenn Gvenlik
leri Danman Robert McFarlanenin dediini aktaryor. Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.113-114.
benzer dncelerde olduunu ve bunun iin danmanlarna Trkiyeye
227
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 316.
228
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 66-68..

57
dezavantajl duruma dmt. Bu durumun yaratt skntlar Ortaklk Konseyinin 1977
ve 1978de toplanamamasna neden oldu.229
Btn bu gelimelere ramen Trkiyedeki i siyasi gelimeler AT ile ilikiler bakmndan
ok da olumlu bir seyir izlemiyor, hatta ATye kar daha eletirel bir tutum dile
getiriliyordu. 1978de Ecevit Bakanlndaki Hkmet Ortakl eletiren ve lke
ekonomisinin iinde bulunduu skntlarla ilikilendiren bir politika izliyor ve bir nceki
Demirel Hkmetinden farkl olarak ATnin lkenin sanayileme abalarn engelleyici bir
rol oynadn dile getiren aklamalar yapyordu:
AET ile bugnk ilikilerimiz ve zellikle ortakln gei dnemini dzenleyen
protokollerde yer alm baz kurallar, gelime ve sanayileme abalarmza ciddi
engeller getirmektedir. Trkiyenin gelimi lkeler karsnda ekonomik ve siyasi
karlarna uygun bir d ticaret politikas izlemesini, hatta tarm ve sanayi
alanlarnda gelimesini gletirmektedir. Hkmetimiz Toplulukla ilikilerimizi
lkemiz ve ekonomimiz yararna ileyecek biimde yeniden dzenlemekte srarl ve
kararl olacaktr. Fakat onun da stnde, Trk ekonomisini Ortak Pazarla
ilikilerinde ezilmeyecek, Trkiyenin bamszln glendirecek bir yapya
kavuturmaya alacaktr.230
Ekonomide ktye gidiin durdurulabilmesi, AETden yeni scak mali kaynaklar
salanabilmesi iin Ecevit Mays 1978de Brksele yapt ziyarette Topluluk yetkilileri
ile grmelerde bulundu ve baz taleplerini dile getirdi. Bu grler daha sonra 9-11 Ekim
1978de AET Komisyonu adna M.Duchateau ile Nazif Cuhruk bakanlndaki Trk
heyeti arasndaki grmelerde ayrntlar ile ele alnd. Trk tarafnn istekleri, Kasm
1978de aklanan 4. Be Yllk Kalknma Plannda (1979-1984) ortaya konulan tablo ve
kalknma stratejisinin ilke ve ihtiyalarn yanstyordu. Teklifler unlard:
-Trkiye Katma Protokolde yer alan ykmllklerini yerine getirememektedir. Bu
ykmllklerin, Trk ekonomisinin var olan ekonomik sorunlarnn zmlenmesi
ve Be Yllk Kalknma Plannn uygulanmas iin be yl sre ile ertelenmelidir.
Ancak erteleme sadece Trkiye asndan geerli olacak, Topluluk ykmllklerini
yerine getirmeye devam edecektir. Yani Trk tarafnn gmrk ve tarifelerde
yapmas gereken indirimler be yl boyunca dondurulacaktr.
-Trk tekstil rnlerine ynelik uygulanan ve aslnda Katma Protokol hkmlerine
de aykr olan engellemeler kaldrlmaldr.
-Tarm rnlerinde Trkiyeye Topluluun anlamalar yapt nc lkelere gre
ayrcalk ve ncelik tannmaldr.
-Serbest dolam aamal olarak uygulamaya sokulmal ve halen AET iinde
bulunan Trklerin sosyal ve ekonomik haklar iyiletirilmelidir.
-Ortak ekonomik almalar gelitirilmelidir; ve
-Ortaklk Anlamasnn amacna ulaabilmesi iin Toplulukla kapsaml bir
teknolojik ve mali ibirliine gidilmelidir. Burada Trkiyenin istedii, 4.Be Yllk
Kalknma Plannn gerekletirilmesi iin gerekli olan 15.4 milyar dolarlk
kaynaa AETnin 8 milyar dolar katk salamasyd. Bu yardmn da 5,4 milyar
229

AA nn 6. maddesinde dzenlenen Ortaklk Konseyi t-AT ortaklnn en yetkili yrtme organdr ve

anlamaya gre ylda en az iki kez Bakan dzeyinde toplanmas ngrlmtr. Ancak bu konuda da nemli
aksaklklar yaanmtr. Ortaklk Konseyi 1967de 3, 1968de 2, 1969da 3, 1970de 2, 1971de 3, 1972de 1,
1973de 1, 1974de 2, 1976da 2 kez ; 1979, 1980, 1981, 1983, 1986, 1991, 1992, 1993, 1994, ve 1995de 1
kez toplanm ; 1975, 1977, 1978, 1982, 1984, 1985, 1987, 1988a, 1989, 1990 ve 1996da ise hi toplanmad.
Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin Bkz. Karluk [1996] AB-Trkiye, s. 481-491.
230
lhan Tekeli / Selim lkin[1993b] Trkiye ve Avrupa Topluluu, Ulus Devletini Ama abasndaki
Avrupaya Trkiye nin Yaklam, II.Kitap, mit Yaynclk, Ankara. s.216, ve Kramer [1988a] EG und die
Trkei, s. 71.

58
mali yardm ve zel yardm olarak, 1,5 milyar OECD iindeki AET yelerinin
katklar ve 1,2 milyar da zel kurululardan alnacak destekle (ADI)
karlanmaldr.231
Ecevit Bakanlndaki Hkmetin nerileri ve AT politikasnda DPTnin ve onun temsil
ettii ekonomik kalknma programnn ciddi bir biimde etkisi olmutur. Ancak bu durum
AT ile ilikiler balamnda kendi iinde nemli bir elikiyi de barndryordu. Temel
hedeflerinden birisi ekonomik entegrasyon gerekletirerek serbest piyasa ekonomisini
geni bir alanda btn kurallar ile uygulamak olan AT ile, planlamac ve kamu sektr
nclnde karma bir ekonomik politika gden DPTnin izgileri biri birinden olduka
farklyd. Kramer bu elikiyi ifade ederken yle sylyor: Ecevit Hkmeti CHP
izgisine sadk kalmay istiyor gibi grnyor,
entegrasyon hedefli Ortakl, mmkn
olduunca kapal ve otonom olan milli ekonomisi iin bir ara olarak kullanmak
istiyordu. 232
AET Konseyinin 8 Mays 1979daki toplantsnda Trkiyenin tekliflerine verilen cevap
aklanmtr. Topluluk Trkiyenin GBne ilikin ykmllklerini, bunlarn be yl
dondurulmas nerisini kabul ediyor, buna karlk kendi ykmllklerinde de iki
bakmdan dondurulma neriyordu: Tarm rnleri ve iilerin serbest dolam be yl
boyunca dondurulacakt. Bylece bu dondurulma eylemi, Komisyonun daha nce nerdii
gibi tek yanl bir iyi niyet jesti olmaktan kyordu. Bu be yl sonunda tarm rnlerinde
otomatik gmrk indirimleri takvimi oluturularak, gmrk vergileri sfrlanacakt.
Serbest dolam konusu ise 1982de Katma Protokoln gzden geirilmesi esnasnda o
gnn igc piyasasnn koullarnda yeniden ele alnacakt. Bu, Katma Protokoln
yeniden gzden geirilmesi konusunda Topluluun da ikna olduunu gsteriyordu. Mali
konuda ise Trkiyenin beklentilerinin ok gerisinde kalnd. AET 1 Mays 1978de
yrrle giren 3. Mali Protokoln iletilmesine, 1979 Ekim aynda balanlacak olan ve
1982-1984 aras dnemi kapsayacak olan 4. Mali Protokol grmelerin sonunda da 4. Mali
Protokoln uygulanmasn kararlatrd. Acil ihtiyalar iin 4. Mali Protokol erevesinde
75 Milyon Dolar yardm verilecekti.233
Bylece Topluluk kendi ye lkelerinin kendi politik karlarna olumsuz etkisi olmayacak
bir yol bulmu oldu. Hibir ye lke kendi karlarn nemli lde etkileyecek bir taviz
vermek durumunda kalmayacakt.234 AET bir taraftan Trkiye nin ar ekonomik sknts
konusunda anlay gstereceini ve yardmc olmak istediini ortaya koymak istemi, te
taraftan da Ortakln Topluluk iin getirdii baz sorunlar da gndeme getirerek, sorunlar
zmeye almtr. En net tavr ise Topluluun mali konulardaki tavryd. Bu konuda
Topluluk Trkiyenin beklentilerine hibir ekilde yaknlamayan bir yardmda karar
klmtr.
AET evrelerine gre Topluluun nerileri Trkiye iin verilmi byk tavizlerdi ve bu da
Topluluun Trkiye ile ilikilere verdii nemi gstermekteydi.235 Ama Trkiyede olay
farkl grlyordu. Ecevit bu konudaki bir konumasnda, ilikilerin tkanma noktasna
geldiini, zira AET iindeki ulusal kar nceliinin ok n planda olduunu belirtiyordu.

231

Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AT, [1993b] Trkiye ve AT (II), s.223-224

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 73.
233
Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AT, [1993b] Trkiye ve AT (II), s.235, Karluk [1996] AB-Trkiye, s.395-96,
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 74.
234
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.74.
235
Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AT, s.234.
232

59
Ecevit, artk dorudan oylarla seilen Avrupa Parlamentosuna dikkat ekerek, politikaclar
ulusal karlara aykr davranamamaktadrlar, diyordu:
Komisyon nerilerimizi olumlu karlad... fakat yl sonuna doru grmelerimiz,
hi deilse imdilik kmaza sapland. Neden, nk devletler dzeyinde siyasal
dzeyde sorun ele alnmaya balad vakit, nceden tahmin edilebilecek baz
zorluklar, belki tahminleri aan lde ortaya kmaya balad. Ortak Pazarda her
ze devlet kendi ulusal sorunlarn n planda tutar. ... imdi unu aka gryorum
ve aka ifade etmek isterim ki, AET ile ilikilerimiz yesi bulunduumuz baka
birtakm uluslararas kurulularla sorunlarmzdan daha g zlr hale
gelmitir.236
Trkiyede o dnemde ban zel sektrn ektii bir baka alternatif daha dolayordu. O
da tam yelikti. Tam yelik siyasal bir arzu idi ve bu ekonomik bir saknca dourmazd.
DPTnin ideolojik saplantlarndan Hkmet kendini kurtarmalyd. Bunun iin dnem de
Trkiyenin ekonomik skntlarna ramen- msaitti. Yunanistan ile ilikiler geliiyor,
dahas AET eskiden Trkiyeyi reddettii en nemli gerekelerden birisi olan ekonomik
dzey farklln dikkate almadan Portekiz gibi yoksul bir lke ile btnyle siyasi
amalarla yelik grmeleri yapyordu. Ancak Senatr Adnan Baer Kafaolunun 18
Eyll 1978 tarihli Hrriyet Gazetesinde Sayn Babakana Ak Mektup bal ile dile
getirdii bu gr Hkmetten yeterince destek alamad. bu gr yeterince etkili olamad.
AETnin karar Trkiyede yetersiz olarak deerlendirildiinden Trkiye Ortaklk
Konseyini toplantya armam ve st dzey bir siyasi temas talebi ile bir AET heyetini
Trkiyeye davet etmitir. Dnem Bakan rlanda Dileri Bakan OKennedy ve
Komisyonun D likiler Sorumlusu Bakan Yardmcs Haferkamptan oluan heyet 1921 Eyll 1978de Trkiyeye gelmitir.
Trkiyenin skntlarnn dile getirildii
grmelerde bir sonuca ulalamad. Bir basn toplants yapan OKennedy karlkl gr
farkllklarnn ancak Ortaklk Konseyindeki toplantlarla giderilebileceini syledi.
Trkiye ile AT ilikilerinde en nemli krlma noktalarndan birisi yukarda anlatlan
Trk Hkmetinin karar olmutur. Bu karar hem Yunanistan ile var olan dengeleri bir daha
hi dzelmeyecek biimde bozmu, hem de Trkiyenin AT konusunda ansn neredeyse
btnyle ortadan kaldrmtr. Gumpel 1991de yazd makalesinde, souk savan
bitmesiyle birlikte ATde Trkiyenin nne birok lkenin getiini belirttikten sonra
yle diyor:
Trkiye 1 Ocak 1981de ATye ye olan Yunanistann ardndan bekleyen tek
adayd. Ne yazk ki, stelik o dnemde tartlmasna ramen, 70li yllarda
Yunanistan ile birlikte tam yelik bavurusunda bulunmay kard. Eer bavuruda
bulunsayd, ya bugn Yunanistan gibi AT yesiydi ya da (ki bu daha ok
mmknd) her iki lke de topluluk dnda kalrd. Trkiyenin pazarlk pozisyonu
bundan dolay mthi bir biimde ktleti237

d. Askeri Rejime eyrek Kala

Bu grmelerin ardndan ok ksa bir sre getikten sonra AET konusunda bandan beri
daha taraftar olan Demirel 12 Kasm 1979da MHP ve MSPnin dardan destei ile bir
aznlk hkmeti kurarak yeniden Babakanla geldi. MSP ve MHPnin tavr dikkate
236

ibid, s.235.
Werner Gumpel [1991b] "Die Auenwirtschaftsbeziehungen der Trkei und die Europische
Gemeinschaft", Sdosteuropa Mitteilungen 31: 3, s..205-206.
237

60
alnarak Hkmet Programnda AETden hi sz edilmiyor ama Uluslararas ekonomik
mnasebetlerimize pein hkmle bakamayz. Kendimize ve gcmze gven iinde, akln
gereine ve lkenin menfaatlerine uygun bir davran benimsemezsek, Trkiye
kalknmasnda byk imkanlar elden karlm olur deniliyordu. Bylece tam yelik
bavurusu yolu da ak tutulmu oluyordu. Demirelin bu kadar temkinli olmasnn
gereklilii MSP lideri Erbakann Mecliste Hkmet Program zerine yaplan
grmelerde yapt konumada da iyice ortaya kmt. Erbakan
Trkiyenin Ortak Pazara smrge vilayeti olmasna gidecek admlarn
atlmamas, batyla, Ortak Pazarla mnasebetlerin sadece ekonomik olarak
gelitirilmesi
kouluna balyordu.238 Demirel Hkmetine dardan destek veren Erbakann bu konuda
ne kadar kararl olduu daha sonra anlalacakt.
Daha nceki dnemlerde de AET ile ilikilere olumlu bakan ve nemli aba sarf eden
Demirel, zel sektrn de kendisine verdii destek ile AET ile ilikilerin tkand noktadan
kabilmesi ve Yunanistann ye olmasnn ardndan Trkiyenin izole edilmesi tehlikesini
ortadan kaldrmak iin, Hkmet programnda yer almasa da yeni bir atlm
gerekletirmekte kararlyd. Bunlarn yan sra Turgut zal tarafndan hazrlanan ve 24
Ocak 1980de alnan kararlar ile Trk ekonomisine yeni bir yn verilmek isteniyordu.
Korumac, planlamac, devlet ncelikli ve ithal ikamesine dayal sistem bir tarafa atlyor,
ihracata dayal, serbest pazar ekonomisi ynnde ok ciddi kararlar alnyordu. Hi kuku
yok ki bu ekonomik tercih de, AT ile ilikileri daha da anlaml klyordu.

e. 1980 Sonrasnda Ortaklktaki Gelimeler-Sorunlar

Yunanistann 1979 yaznda yapt tam yelik bavurusunun AT tarafndan
onaylanmasnn ardndan iktidara gelen Demirelin AT konusunda ciddi bir tavr
deiikliine gideceinin sinyalleri Komisyonun 20-22 Kasm 1979da Trkiyeye
gnderdii Duchateaux bakanlndaki heyet tarafndan da tespit edilmiti. AT taraftarl
ile de bilinen Dileri Bakan Hayrettin Erkmen 13-14 Aralk 1979da Brkselde yaplan
NATO toplantsnn ardndan AT Komisyon Bakan Jenkins ve Bakan Yardmcs
Haferkamp ile grm ve Trk Hkmetinin ykmllklerini be yl dondurulmas
giriiminden vazgetiini bildirmitir. Yeni Hkmet dondurma yerine canlandrma
politikasna yneleceini belirtmitir.239 Ocak 1980de ise Demirel Toplulua, Trkiye
Hkmetinin 1978 sonbaharnda CHP Hkmeti tarafndan yaplan teklifi geri ektii ve
mmkn olan en ksa zamanda yelik bavurusunda bulunaca bildirdi. Bu arada
Ortakln gelitirilmesi iin de acil almalarn yaplaca bildirildi. Bunda Afganistann
Sovyetler Birlii tarafndan igalinin de etkisi oldu ve taktisyen240 Demirel bunu da
kullanarak, yeni ekonomik program iin mali kaynak bulmak midi ile ATyi sktrmaya
karar verdi. 24 Ocak kararlar da, Ortaklk iin gerekli olan dzenlemeler bakmndan
imdiye kadar olanlardan ok daha olumlu hedefleri ortaya koydu.
Bu nemli politika deiiklii ile birlikte 5 ubat 1980de toplanan Ortaklk Konseyi
Trkiye ile ilikilerin yeniden glendirilmesi konusunda yeni bir program almas
yaplmas kararn verdi. Bunun yan sra Ortakln hedefinin Trkiyenin gelecekteki

238

Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AT, s.237-238., Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 373-388,
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.74-75.
239
Tekeli-lkin [1993b] Trkiye-AT, s.238
240
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 76.

61
yelii olduu vurgusu yapld ve Topluluun genilemesinin Trkiye ile ilikileri olumsuz
etkilememesi gerektii eklendi. 241
Dileri Bakan Hayrettin Erkmenin 6 ubatta yapt aklamalarda Trkiyenin tam
yelik talebinden sz etmesi Toplulukta karmaa ve panik yaratt. Bunun bir taktik bir
aklama m, yoksa Trkiyenin gerek niyeti mi olduu bilinemiyordu. Ama hangi neden
olursa olsun Trkiye ile yeni bir strateji belirlenmesi ve en nemlisi de yelik bavurusunun
gereklemesine engel olunmas iin neler yaplabilecei tartlyordu. lgin bir biimde
bu dnem ATnin Trkiyeyi reddetmesi iin olduka zor bir dnemdi.242
Trkiyenin taleplerinin karlanmas yolunda 22 Nisan 1980daki Bakanlar Konseyinde
baz kararlar alnd. Burada temel olarak Trk iilerinin serbest dolam konusunda
Almanyann kayglar dikkate alnacak ekilde 1986da tamamlanacak bir srecin 1 Ocak
1981de balatlmasna karar verildi. Almanya bu prensibin Trkiyeden ikinci bir g
dalgas yaratmamas konusunda son derece hassas davrand. Tekstil konusunda
ngilterenin, tarm rnlerinde talyann, mali destek konusunda da Danimarka ve
Hollandann itirazlar vard. AT optimal minimum noktasnda grmeleri tamamlamaya
alyordu. Yani Trkiyedeki i politik gelimeleri ve Trkiyenin srarn dikkate alarak
Trkiyeye bir eyler vermi gibi yapmak, ama Topluluun ve ye lkelerin karlarn
minimum dzeyde zedelemek.243 Sonunda 1 Temmuz 1980de aklanan ve zerinde
anlalan kararlar yle oldu:
-Trkiyenin Toplulua sataca tarm rnlerinin tmndeki gmrk vergileri 1987 ylna
kadar tamamen kaldrlacak, Topluluun Tarm Politikasna (GAP) uyum salanacak ancak
Topluluk tarm korunacakt;
-Trk iilerinin serbest dolam yolunda ikinci dneme gemeleri anlamna gelen son
derece geni kolaylklar salanacak, (bu noktada Almanyann itirazlar ok etkili oldu)
-5 yl sreli 4. Mali Protokol 600 milyon RE olacak, bir defaya mahsus olarak da 75 milyon
dolarlk bir hibe yardm yaplacak.
-Teknik ve ekonomik ortak alma tevik edilecekti.
Bu sonu, ilikilerde nemli bir gelime anlamna geliyordu. Ancak te taraftan da Ortaklk
konusunda daha ok Trkiyenin aba gstermesini gerekli klyordu. Bu yeni iliki
biiminin Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilere nasl yansyaca konusu ise
Trkiyedeki i politik gelimeler nedeniyle hi cevaplanamayacakt.6 ubat 1980de Trk
Dileri Bakan Erkmen Ortaklk Konseyinin toplantsndan sonraki gn BBCye verdii
mlakatta, alnan kararlarn Trkiyenin tam yeliini kolaylatracak nitelikte olduunu
belirtiyor ve bu konudaki bavurunun da yaknda yaplacan aklyordu. Bu kararda
Yunanistann 1 Ocak 1981de Toplulua tam ye olmasnn etkisi byktr. Trkiye
Toplulukla daha Yunanistan tam ye olmadan bir takvim elde etmeye almtr.244
AET ile gelitirilen ilikiler, Hkmeti dardan destekleyen MSPde zelikle de Dileri
Bakann hedef alan bir kampanyann balatlmasna vesile oldu. MSP Dileri Bakan
hakknda bunu bir gensoru olarak da Meclise tad. Genel Bakan Necmettin Erbakan,
Malatya Milletvekili Recai Kutan ve stanbul Milletvekili S.Arif Emre imzal gensoru
nergesinin 1. maddesinde u ifadeye yer veriliyordu:
Dileri Bakan Sayn Hayrettin Erkmen,

241

EG, AssoziatioMGKat AET-Trkei, Mitteilung an die Presse vom 5. Feburar 1980, Dok. CEE-TR 105/80,
Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 76.
242
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 77.
243
ibid, s. 80
244
Karluk [1996] AB-Trkiye, s. 398.

62
1. Trkiyeyi slam aleminden ayrarak Avrupaya vilayet yapmaya mncer olacak
Ortak Pazara girme gayretleriyle,
(...) memleketimizin milli menfaatlerini zedeledii iin gvensizlik duyuyoruz.245
in ilginci CHP de MSPye destek vereceini aklamt. Demirelin Erkmene
bavuruyu geciktirelim ve bunu aklayalm, belki de gensoru geri alnr dedii ancak
Erkmenin bunu byk bir hata olacan sylediini belirten Birand, 5 Eyll 1980de
gensorunun kabul edilmesi ile Erkmenin gittiini ve ortaln bir anda ok daha gergin hale
geldiini aktaryor.246
Dileri Bakannn gvensizlik oyu almasnn ardndan aslnda Hkmetin de istifa etmesi
gerekiyordu. Ancak Babakan Demirel MSP desteini devam ettirmek ve Hkmette
kalmak iin Trkiyenin Toplulua girmesi imdilik sz konusu deildir aklamas
yapm ardndan da 6 Eyll 1980de Hayrettin Erkmen istifa etmitir.247
Bu olayn ardndan daha bir hafta bile gememiti ki bu sefer Trkiye-AT/AB ilikilerinde
ok derin sorunlar yaratacak Trkiyenin bir baka i politika klasii devreye girmiti:
Trk Silahl Kuvvetleri, lkedeki anariyi ortadan kaldrmak ve rayndan kan devleti
yeniden dzenlemek gerekesi ile 12 Eyll 1980de ynetime el koydu.
f. 12 Eyll 1980: Ortaklk Anlamasnn Dondurulmas ve Bat Avrupadan
Gelen Youn Eletiri Dnemi
12 Eyll 1980 ncesinde Trkiyede i savaa yakn bir anarik ortam yaanmaktayd.
Gnde 20-30 kiinin atmalarda, suikastlerde ldrld Trkiyede Gvenlik Gleri
kontrol elden karm, lkenin baz blgelerde Skynetim ilan edilmi olmasna ramen
olaylar byyerek devam etmekteydi. Bu durum, Silahl Kuvvetlerin mdahalesinin lke
iinde genel bir kabul grmesine neden oldu. nsanlar yllardr sren gvensizlik ve iddet
ortamndan bkm, en azndan huzurlu bir lke zlemi iinde mdahaleyi selamlamlard.
in ilginci Batda da bu mdahale zellikle balang aamasnda geni bir anlay ile
karlanmt. zellikle NATOnun Gney aya olan Trkiyenin iine dt kaos
ortamnn Batnn karlarn tehdit ettii ve bat savunmas iin byk zaaflar yaratt
dncesinde olan NATOda byk bir rahatlama olmu, bu net olarak da ortaya
konulmutu. tu.248 Yine ABDnin bu askeri darbeye son derece olumlu bakt farkl
ekillerde ifade edilmiti. Son dnemde Trkiye ile ABD arasnda yaanan baz ciddi
sorunlarn varl (rnein Hzl Mdahale Birliklerinin Trkiyede konulandrlmas,
Yunanistann NATOnun askeri kanadna yeniden dnnn salanmas, U-2 casus
uaklarnn Trkiyeden kalkarak Sovyetler Birliini kontrol etmesi, Ortak Savunma
birlii Anlamasnn imzalanmasnda Trkiyenin direnmesi, ncirlik ssnn
kullanmnn sadece NATO hareketleri ile snrlandrlm olmas, srail ile ilikilerin
gelitirilmesinde yaanan engeller vb gibi) ile Trkiyenin ABDnin politik ve askeri
stratejilerinde ok nemli bir rol oynamas arasndaki dengesizliklerin bir biimde
giderilebilmesi iin de darbenin sivil ynetimlere gre (Demirel ve Ecevit Hkmetleri)
kolaylklar salayaca biliniyordu. Hatta bu dnemde Trkiyede ABD Bykelilii
grevinde bulunan James Spaine gre 1980 ylnda Amerikann gznde Trkiyede
demokrasi olmas ncelikler listesinin en altnda yer almaktayd.249
245

Gensoru nergesinde Dileri Bakannn Yunanistan, srail ranla ilgili politikalar da eletiriliyordu, Bkz.
ayhan [1997] Trkiye-AB-Siyasal Partiler, 238-239.
246
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 386-88.
247
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.398.
248
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 392.
249
Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.68.

63

Ancak 12 Eyll ile birlikte ABD ile d politik gerekelerde daha da yaknlaan Trkiyenin
Bat ittifaknda grd anlayta ciddi atlamalar yaand. Bunda Yunanistann ABye
tam ye olmasnn ve Avrupa Parlamentosunun Trkiye kart tutumunun da etkisi byk
oldu. Bu durum Eralpn da vurgulad gibi, ayn zamanda Trkiyenin uzun sreli bat
politikasnda da nemli bir dnmn de iaretiydi.250 Sovyetler Birliinin Afganistan
igali ve ran devrimi Trkiyenin stratejik nemini artrrken, demokrasi, insan haklar gibi
deerlerin daha n plana kt ATde bir tavr belirlemesi olduka zordu.251 Balangta
Toplulukta da olumlu olmasa bile en azndan balang aamasnda beklemeli bir tavr
benimsendi. Topluluktan gelen ilk aklama Komisyon Bakan Gaston Thorn ile D
ilikiler Sorumlusu Hasselkampfn tarafndan yaplan basn aklamasyd ve olduka
yumuak bir dilde hazrlanmt:
Avrupa Komisyonu hem bir antlama ile hem de tarihi ve karlkl kar balaryla
bal olduu Trkiyedeki gelimeleri kayg ile izlemektedir. Avrupa Komisyonu insan
haklarna tam anlamyla sayg gsterilecei ve demokratik kurulularn ksa srede
yeniden kurulaca midini aklar.252
15 Eyll 1980de Toplanan Dileri Bakanlar Konseyinde ise Danimarka, Hollanda ve
Fransann itirazlarna ramen Alman Dileri Bakan Genscherin tavr etkili oldu.
Genscher
Trkiyede 12 Eyll ncesinde demokrasi yoktu. imdi demokrasi balad. (...)
Trk ordusunun demokrasiyi kurtarmak iin geldii ortadadr. Dnya zerinde,
askeri darbenin otomatik olarak demokrasinin sonu diye niteleyemeyeceimiz tek
lke Trkiyedir. Bu nedenle Trk Ordusunun bu geici dnemine destek
vermeliyiz
szleri genel bir kabul grd ve ATnin sert bir tavr taknmasn engelledi.253 Sonuta da
Trk askeri yneticilerine belirli bir sre iin zaman kredisi verildii, bu sre iinde
anlamann dondurulmayaca, belirtiliyor ve gereke olarak da Trk askeri
yneticilerinin demokrasiye en ksa srede dnme ve insan haklarna sayg gstereceklerine
dair verdikleri gvence gsteriliyordu. Bildiri, zellikle gzaltna veya koruma altna
alnan siyasi parti liderleri ve politikaclara iyi muamele edilmesi gerektiini de
belirtmitir.254
12 Eyll mdahalesi 17 Eyll 1980 tarihli Avrupa Parlamentosunda (AP) sert tartmalara
neden oldu. AP iinde yer alan Muhafazakarlar mdahaleye btnyle anlay
gsterdiklerini ortaya koydular.255 Liberallerin bir blm ve sosyal demokratlar ise 12
Eylln bir basit askeri mdahale olarak nitelendirmenin yanl olaca ve baka nemli
ynlerinin de bulunduunu dile getirdiler. Ancak bata Fransz Komnistler ve talyan
Radikaller ile Sosyalist Milletvekilleri ise ok sert bir tavr iindeydiler. Onlara gre
250

Atila Eralp (Der.), Souk Savatan Gnmze Trkiye Avrupa Birlii likileri, in: Trkiye ve Avrupa,
Imge Kitabevi, Ankara, 1997, s.99-100.
251
Mesela Fransann Ankara Bykelisinin Buraya geldiimden beri bundan daha gzel haber almadm
dedii ifade ediliyor. Birand: Trkiyenin Avrupa Maceras, 2001, s.393-394.
252
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 391.
253
ibid, s. 392.
254
ibid, s. 394.
255
Avrupa Parlamentosu Tutanaklar: Europaeisches Parlament, Sitzungsdokumente 1980-81, Dokument 1396/80, 16.9.1980, : 1., Wortlaut in Abl. Der EG, No.C265, 13.10.1980, s.55/56, Abl. Der EG, Anhang,
No.1-263 (verhandlungen des AB Parlamentosu, Sitzungsperiode 1980-81, Ausfhrliche Sitzungsberichte,
17.-21.1.1980), s.124-146 (126, 129, 130, 131, 133, 139, 142) Fransz Muhafazakar milletvekili La Malene
Trkiyede bir zgrlk vard, o da ldrme zgrl diyordu. Bkz. Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.
85.

64
Trkiye ile ilikiler derhal askya alnmalyd. Neticede alnan karar yine temkinli ve
ilikileri koparmayan nitelikte oldu. 18 Eyll 1980 tarihli karara gre ilikiler
kesilmeyecek, Trkiyeye biraz zaman verilecekti.
Uluslararas deer yarglar erevesinde kabul edilen insan haklarna sayg
gstermenin, bir Avrupal lke (Trkiye) ile AET arasndaki diyalogun temel koulu
olduunu tekrarlar.
Demokratik olmayan uygulamalarn uzamasnn, (Avrupa Konseyi, Avrupa nsan
Haklar Konvansiyonu, Ortaklk Anlamas hkmleri erevesinde) Trkiyeyi
anlamalar tam ihlal etme durumuna sokaca belirtilir.256
Aralarnda Karma Parlamento Heyeti yelerinin de bulunduu Parlamenterlerin de
bulunduu tutuklu siyasilerin hayatlarnn gvenceye alnmas, sendikal haklara
dokunulmamas ve insan haklarna sayg gsterilmesi ise APnin Trkiyeden mutlaka
istedikleri olarak bildiriye eklendi. Avrupa Parlamentosu ayrca Trkiyeye durumun
yerinde incelenmesini salamak zere bir delegasyon gnderme karar ald. Bu arada daha
nce 20 Ekim 1980de zmirde toplanmas planlanan Karma Parlamento Komisyonunun
toplants iptal edildi.257
g. Rogers Plan ve Askeri Ynetim
12 Eyll 1980de yaplan Askeri Mdahalenin Trkiyenin AT ile ilikilerini belki de uzun
vadede en ok etkileyen gelimesi Yunanistann NATOnun askeri kanadna dnnn
saland ve Rogers Plan ad verilen olay oldu.258 12 Eyll darbesinden sadece 35 gn
sonra 19 Ekim 1980de Trkiyenin onay vermesi ile tamamlanan sre sadece 1980
sonras Trkiye ile Bat Avrupa arasndaki ilikileri etkilemekle kalmad, 2000li yllara
kadar uzanan nemli sonular dourdu. 1974de Trkiyenin Kbrsta Makariosa kar
yaplan darbenin ardndan anlamalarn kendisine verdii garantrlk hakkn kullanarak
mdahalede bulunmas sonrasnda Yunanistan, NATOnun tutumunu eletirerek
NATOnun askeri kanadndan ekilmiti. Ancak bu ekilmenin ardndan hem NATO iinde
hem de Yunanistan tarafnda geri dnn yollar aranmt. Dnemin Babakan Ecevitin
Kbrs harekatnn hemen ardndan Egedeki fiili Yunan egemenliini krmak iin,
Yunanistana gerek yok, Egedeki NATO sorumluluunu biz stleniriz aklamas
Yunanistan telalandrm ve geri dn iin hemen temaslara balanmt.259 Trkiye ise
artk hibir ekilde Ege ve Kbrsta 1974 koullarna dn kabul etmeyeceini belirtmi,
Yunanistana daha nce bol keseden verilen dnlerin geri alnmasn, Trkiyenin
NATO kapsamndaki hava ve deniz sorumluluunu geniletici teknik dzenlemeleri
hazrlamak iin de Genelkurmay Bakanln grevlendirmiti. Ancak NATOnun gney
kanadnda zaaf olumasndan endie eden ABD daha ilk bandan beri iki taraf uzlatrma
iin youn aba gsteriyordu. Bunun iin NATO Bakomutan Alexander Haig bir dn
plan hazrlam ve Ankaraya gelerek grmelerde bulunmutu. Ancak bundan bir sonu
alnmad. Trkiye NATOda Yunanistann dnne ancak yeni koular altnda izin
verebileceini aklyor, ayn zamanda bu konudaki tavrn Trkiyenin AT ilikileri ile de
balantlyordu. Aradan geen be yl iinde hem Ecevit hem de Demirel Yunanistann
NATOya geri dn konusunda zellikle ABDden gelen basklar gslediler ve geri
256

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 395-396.

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 85.
258
Bu konuda geni lde gazeteci Ufuk Gldemirin Kanat Operasyonu isimli kitabndaki bilgilerden
yararlanlmtr. Gldemirin Johnson Mektubu, Kbrs harekat, ABDnin silah Ambargosu ve Rogers Plan
konusunda dnemim st dzey grevlileri ile grmeler yaparak salad bilgiler bir aratrmac gazetecilik
rnei olarak deerlendirilebilir. Ancak konu hakknda Gldemirin almas ile dnemin Devlet Bakan
K.Evrenin bu almaya ynelik basnda yeralan aklamalar dnda bakaca yayn ya da akademik nitelikli
alma neredeyse bulunmamaktadr. Gldemir [1986] Kanat Operasyonu.
259
Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.72.
257

65
dne engel oldular. 12 Eyll darbesi ile birlikte atmosfer aniden deiiverdi. Aslnda 12
Eyllden ksa bir sre nce Roger Brkselde grt Genelkurmay Bakan Evrene
(Demireli kastederek) Trkiyenin Yunanistann NATOya dnn AT konusunda bir
koz olarak kullanmak istemesinin NATO iin nemli bir sorun yarattn, yeni koullar
erevesinde Trkiyenin ve NATOnun gvenliinin bu konulardan nemli olduunu
belirttii, Evrenin de Trkiyenin savunma ihtiyalar bizim iin her eyin tesinde nem
tamaktadr, ancak Yunanistann NATOya dnne srf Amerika Trkiyeye daha ok
yardm verecek diye raz olmamz mmkn deildir. Fakat biz askerler olarak zaten
Yunanistanl bir NATOnun daha gl olacana inanyoruz. Yetki bizim elimizde olsa bu
ii bitiririz dedii iddia ediliyordu. in ilginci 12 Eyll darbesinin yapld gn
Yunanistan Dileri Bakan Miotakis Artk Yunanistan NATOnun askeri kanadna
dnebilecek aklamasn yapyor, bu sonuca nereden vardn soran gazetecilere ise
harekattan 2-3 saat nce Trkiye kaynakl bir mesaj aldm diye cevap veriyordu.
Trkiyede Ordunun ynetime el koyduu haberini ise Yunan gazeteleri
Trkiyede darbe oldu, Yunanistan NATOya geri dnyor! bal ile
vermilerdi. Yine ayn tarihli New York Times u yorumu yapyordu: Afganistan ve
rann dmesinden sonra Kuzeyden gelebilecek bir d tehdit Trk generalleri
Egedeki anlamazlklardan daha fazla heyecanlandryor. Nitekim Trk
politikaclarnn AETye girmek iin koz olarak askya ald Yunanistann
NATOnun askeri kanadna dn iin izin vermeleri konusu, Trk ordusunun
modernizasyonu masaya geldii gn zlebilecektir. eklinde veriyordu.
Ayn gazetenin ertesi gnk yorumunda ise u ifadelere yer veriliyordu:
Afganistann igali ve ran devriminden sonra Trkiyenin Washington iin nemi
demokratik ideallerin tesinde gibi gzkyor. Yunanistann NATOnun askeri
kanadna dn gibi ba artan bir sorunun bu rejimle daha kolay zlecei
dnlyor. Demokrasiden yana olup da askeri darbeyi glerek karlamak
mmkn deildir. Ancak Trkiye rneinde bu ilkeye, Yunanistann NATOya dahil
edilmesi halinde daha esnek yaklalacaktr.260
General Rogers 12 Eyllden sonra 4. kez 17 Ekim 1980de Ankaraya geldiinde Evrenin
Yunanistann NATOnun askeri kanadna dn konusunda izni almt.261 Ardndan
Brksele dnen Rogers hemen NATOdaki Savunma Planlama Komitesini toplamadan
nce Trkiyenin NATO Daimi Temsilcisi Osman Olcay ile grm ve Evrenin
Yunanistann NATOya tam yeliini veto etmeyin eklindeki zel mesajn iletmiti.
Konudan habersiz olan Olcay Dileri Bakan lter Trkmen ile telefonla grm ve
Trkmenin de hatta daha sonra ulatklar Babakan Ulusunun da olaydan haberdar
olmadklarn renmiti. Ama yapacak bir ey yoktu. NATO Genel Sekreteri Luns 19
Ekim 1980de yaplan Savunma Planlama Komitesi toplantsnda Yunanistann NATOya
re-entegrasyonunun tamamlandn bildirerek konuyu kapatmt. Bylece Trkiyenin
nce Egedeki sorunlar zlsn, sonra Yunanistan NATOya dnsn eklindeki tezi,
260

Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.77-78.

Gldemir Roger ile Evren arasnda 17 Ekim 1980de geen diyalou yle aktaryor:
Roger: Atatrk salnda Venizelos ile iyi ilikiler gelitirmi, Trkiye ile Yunanistan arasnda yzylar boyu
sren dmanl sona erdirmiti. imdi ayn eyi yapmak sizin elinizde Sayn Evren. Bu anlalmaz
dmanl sona erdirin. Egede bar tohumlar yeersin. NATOda birlik ve beraberlik ruhunu tesis edelim.
Evren: Biz zaten meseleye olumlu bakyoruz Sayn Rogers. Ama Yunanistan sorun karyor.
R: Vereceiniz izinle Yunanistan NATOya dndkten sonra o sorunlar elimine etmek mmkndr. Ama
alt ay sonra Yunanistanda seimler yaplacaktr. Sosyalistlerin ibana gelme ihtimali yksektir. Eer ge
kalrsak bu mttefiki ebediyyen kaybetmek de mmkndr.
E:Ancak Yunanistann NATOnun askeri kanadna dnnden sonra eski tutumunu srdrmesi halinde
yarataca tepkiler konusunda imdiden dikkatinizi ekmek isterim Sayn Rogers. Trkiye karlk
beklemeden bir iyiniyet jesti yapacaktr. Bu jest dostlarmzca iyi deerlendirilmelidir.
R: Hi kukunuz olmasn sayn Evren. Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.78-79.
261

66
nce Yunanistan NATOya dnecek, sonra Egedeki sorunlar halledilecek ekilde
deimiti.
Trkiyenin (ya da askeri ynetimin) ikna edilmesinin hi kukusuz birden fazla nedeni
vard. Rogers plannn ilk paragraf Yunanistann NATOnun askeri kanadna dndn
ak ve net bir biimde ortaya koyuyordu. Bundan sonraki paragraflarda hayli diplomatik
ifadelerle Egedeki komuta kontrol sorunlarna deiniliyordu. Buna gre:
1. No Command Boundries diye geen maddeye gre her iki taraf da belli bir sre
iinde Egede komuta kontrol sorumluluklarnn olmadn kabul edecek, kimin
nerede komuta edecei Napolideki NATO karargahnca saptanacakt.
2. Yunan adalarnn hava sahas 6 mil olarak kabul edilecek, Yunanistan buna ses
karmayacak, Trkiye de salanan bu tavizi kamuoyu nnde vnme konusu
yapmayacakt.
3. NATO tatbikatlarnda senaryolar Trkiye ile Yunanistan taciz etmeyecek ekilde
planlanacakt.
Ancak Rogers plannda direkt anlama maddesi olarak yer almamakla birlikte anlamann
kabul edilmesiyle Ankarann elde edecei yan avantajlar gayri resmi sohbetler srasnda
gndeme getirilmiti. Bunlarn en banda da Yunanistann dnne izin verilmesinin,
Washington nezdinde Trkiyedeki yeni rejimi merulatrmasyd. Bunun yan sra
Trkiyenin savunma ihtiyalarna ABD Ynetimi daha titizlikle yaklaacak, Rogers hem
bu konuda hem de olas Yunan engellemelerinde Trkiyeye destek olacak, ABD
Ynetimini bu ynde harekete geirecekti. Bir baka nemli konu da Ermeni lobisinin
faaliyetlerine kar ABDde son derece etkili olan Yahudi Lobisinin Trkiyeye destek
verme szyd. zellikle Amerikan Senatosunun gndemine getirilen soykrm
tasarlarnn bir karar haline dnmemesi iin ABD Bakanlar zel aba sarf edeceklerdi.
Trk diplomatlara ynelik Ermeni terr gruplarnn saldrlarn bertaraf etmek iin de CIA
ve MOSSADn istihbarat destei verebilecei vaatler arasndayd.
Anlamann kabulnn hemen ardndan Devlet Bakan Evrenin Rogersa Peki Sayn
Rogers, biz Yunanistann NATOya dnne izin verdikten sonra Yunanistann problem
karmayacana kefil oluyor musunuz? sorusuna Rogersn ksa cevab yle olmutu:
Size asker sz veriyorum Sayn Evren!. 262 Ama ksa zaman iinde grld ki bu olay
Yunanistan iin bu diplomatik bir zaferdi. Yunanistandaki seimleri kazanan ve ibana
gelen Papandreu da Rogers Plannn Yunanistan iin getirdii ykmllkleri yerine
getirmeye hi yanamam ve asker sz dnda hibir yazl yaptrmn sz konusu
olmad bu plan Trkiyenin elindeki en nemli kozun kamasna neden olmutu.
Yunanistann NATOya geri dnnden iki yl sonra Evren ile bir araya gelen Rogers,
Mzakereler srasnda Atinaya gitmeme izin vermeyip kimi yolladlarsa onunla
grmek zorunda kaldm. O grtklerim imdi hkmette deil. Bu yzden bir
ey yapamyorum Sayn Evren! diyecekti.263

262

Gldemir, Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.84.

Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.84. Gldemir, daha sonra yaanan baz sorunlar iin mdahale eden
ABD Dileri Bakan Haigin Yunanistanda Babakan Papandreu ile grmesinde Yunanistann Rogers
planndaki szlerini yerine getirmediinden yakndn ve aralarnda yle bir diyalog getiini aktaryor:
Papandreu: Sayn Haig, Trkiyenin Yunanistan iin bir tehdit olmad iddianz ancak Trkiye, Pakistan ile
birlikte yrtt atom bombas yapma almalarn duruduu zaman bizim iin inandrclk kazanr.
Haig: Trkiyenin byle bir aba iinde olduunu nereden biliyorsunuz?
: Size bunu aklamam herhalde beklemiyorsunuz.
H:O halde sizde de kant yok.
: Bu konuda tartmam. Ancak Balkanlarn nkleer silahlardan arndrlmasna tek kar kan lke
Trkiye.nk u anda durduramayaca almalar var.
H: Benim bu konuda rezervlerim var Sayn Papandreu.
263

67
12 Eyll 1980 Askeri Darbesinin Trkiyenin d politikasnda nemli bir dnm noktas
oluturduunu, dnemin ABD Bakan Jimmy Cartern ifadelerinde de ortaya
konulmaktadr. Carter, Demirel ve Ecevitin tavrlarndaki sertlii aktardktan sonra,
1977de yaana bir olay anlatyor: Bir seferinde Demirel, iki elini masann zerine koyup
hafife aya kalktktan sonra Bu i burada biter Mr. Carter! dediini, ardndan da
Ruslarla temasa getiini, bunun ABDde byk bir panie yol atn aktaryor. Carter,
Demirel ve Ecevit Hkmetleri dneminde bu konuda yaplan basklara sivil hkmetlerin
direndiini vurguluyor ve Rogers Plannn nasl gerekletiini ise yle aktaryor:
Carter, Asl zorlandm konu, NATOnun askeri kanadna reentegrasyonunu salamak
olmutu.Geri bu sorun daha sonralar kolay zld.
Nasl kolay?
C: Biraz General Rogers sayesinde. Sayn Evren ile ok yakn dosttu. Sayn Evrenin, ok
takdir ettii bu gl liderin iyi niyetli yaklam olmasayd bu sorun zlemezdi.
Tamamen iki askerin dostluu sayesinde gerekleti. Yllarca urap vaatler yapp
telkinlerde bulunup baaramamtk ama dostlukla oldu. 12 Eyll Harekat olmasayd bu
mmkn olamazd.264
Her ne kadar Rogers Plan konusunda daha sonra ortaya atlan iddialar dnemin Devlet
Bakan Kenan Evren tarafndan Askeri ynetimi karalama kampanyasnn kastl bir
paras deerlendirmi ve kendisinin Rogersa 12 Eyll ncesinde Elimizde yetki olsa bu
ii bitiririz demediini, Yunanistann NATOya dnnn ABDnin yardmlar ile de
irtibatlandrlmadn, dnemin Dileri Bakannn olaydan haberdar olduunu belirtmi
olsa da, 12 Eyll sonrasnda Trkiye ile ABD arasnda var olan birok sorunun zm
yoluna girmesi ve askeri harekattan sadece 35 gn sonra Trkiyenin Yunanistana yeil
k yakm olmas tartmalar daha da artrmtr.265 rnein ran Devrimi sonrasnda
: Benim de Egede Sayn Haig. Adalarda yaayan 500 bin Yunanly, Rogers Trkiyeye sz verdi diye
Trklerin insafna terketmem mmkn deildir. Hangi millet kendi milletini baka bir milletin insafna
terketmeye rza gsterebilir.
H: Trkler sizin NATOya dnnze rza gsterdi ama.
: Bu onlarn problemi. Trkiye Ege Ordusunu Karadenize nakletmeden, Yunan adalarna ynelik karma
gemisi filolarn ittifakn ngrd gibi Rusya ynnde konulandrmadan Trkiyenin iyi niyetinden her
zaman kuku duyacam. Amerika Trklere el altndan Kbrsta en iyi zm bugnk zmdr. Ama bu
formln kabul en azndan 2 kuak alacaktr dedii srece Amerikann tutumundan da kuku duyacam.
264
Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.94.
265
Ufuk Gldemirin Cumhuriyet gazetesinde bir dizi olarak yaynlad Kanat Operasyonu zerine
Cumhurbakan Kenan Evren 27 Ekim 1985de ankaya Kknde basnla sohbet toplantsnda, olayn 12
Eyll ktleyici bir kampanyann bir paras olarak grdn belirtrek unlar sylemitir: una
samimiyetle inanmanz isterim. Hibir zaman u kompleks iinde olmad: Geldil 12 Eyllde birok
skntlarmz var, baz tavizler verip rahat edelim diye dnmedik. yle dnseydik, mesela Avrupaya
mtemadiyen atmazdm....Bu yl 12 Eyll ile birlikte 12 Eyll ktleyici bir kampanya balatld. Btn
basnda deil, ama bazlarnda oldu. Sanki yle bir hava yaratlyor: Siviller halk korur. Asker gelince baz
haklar sakatla kar. Olmaz byle ey.. Genelkurmay Bakan iken o zamanki NATO Mttefik
Kuvvetleri Komutan Haig ile ilk defa 12 Mart 1979da konumaya baladm. Teknik yan ar basan askeri
bir konu olduu iin bu grevi zamann hkmeti Genelkurmaya vermiti. 12 Eyll 1980e geldiimizde i
zaten sonuna ulamt. 12 Eyll olmasayd da Yunanistan gene NATOya geri dnebilirdi. Hibir hkmet
Yunanistann dnne kar deildi. Dne kar deiliz ama prensip olarak derdik. Kar olduumuz
nokta Egede 1974 ncesi artlarda NATOya dnmesiydi. NATO, tabiatyla Yunanistan da olursa daha
ggl olurdu. ok akt bu. Skntmz Egede Yunanistann ok avantajl olmasyd. 1974de Yunanistan
askeri kanattan ayrlmt. Ama NATO karargahndaki Yunan subaylar duruyordu. Her toplantya
giriyorlard. Her karardan haberdarlard. Alt sene bu byle srd. En gizli toplantya da giriyorlard. Fakat
sz haklar yoktu. NATO tatbikatlarna itirak ediyorlard. Sadece enfrastrktr iin para verilmiyordu.
Neden byle oldu? Bizim hatamzdan. Ses karmamz o tarihte. ... Dediim gibi Haigle benim konumam
12 Mart 1979da balad. NATO birok teklifler yapyor. Hep reddediyoruz. 12 Mart 1979da ilk teklifi
Saceure yaptk. Yunanistann dnn biz engelliyoruz diye bir dnce var. Yanl. Teklifimiz u Trkiye
olarak: Ege sahasnda 1974 ncesi emir-komuta Yunanistandayd.Artk emir-komuta ne Yunanistandadr ne

68
randaki istihbarat olanaklarndan mahrum kalan ABD iin ok nemli olan U-2 casusu
uaklarnn Trkiyeden kalkarak Sovyetler Birliini kontrol etmelerine Trk Hkmetleri
uzun sre direnmiti. Ancak darbeden bir hafta sonra deimiti. 19 Eyll 1980 tarihli New
York Times Trkiyenin buna izin verme sinyali gnderdiini belirtiyordu. 29 Eyllde
IMF Trkiyenin yeni ynetimine gven duyduunu gsteren bir jest yaparak 92 milyon
dolarlk kredi dilimi serbest brakt. 25 Ekimde ABD Trkiyenin 350 milyon dolarlk
borcunu erteledi. 1981 ve 1982de de nemli ekonomik ve askeri anlamalar yapld.266
1970lerde Kbrs sorunu ile bozulan ABD-Trkiye ilikileri bu ortamda hzla dzeldi.
Uzun sredir imzalanamayan Trk-Amerikan Savunma ve Ekonomik birlii anlamas da
bu dnemde imzaland. ABD yardmlar 1978-1981 arasnda drt misli artt.267
Trkiyenin 12 Eyll sonrasnda NATO ve zellikle de ABD ile ilikilerinde blgesel
gvenlik ve istikrar kayglarnn n plana kmas ile adeta bir balay268 dnemi
yaanrken , Bat Avrupa ile ilikilerde tam tersi bir gelime yaand.269 Bu noktada Eralpin
de iaret ettii gibi belki de en belirgin olay Trkiyenin Bat ile ilikilerinde yaanan
ciddi dnmd. Birinci souk sava dneminden farkl olarak ABD ile iyi ilikilerin AT
ile yakn ilikileri beraberinde getirmesinin pek de mmkn olmad ve yekpare bir bat
ittifaknn artk varsaylamayaca anlalmaya baland. Trkiye d politika yaklamlar
asndan ABDye yaknlarken ATden uzaklama srecine girdi. Bu uzaklama srecinde
demokrasi ve insan haklar konular en ok n plana kan unsurlar oldu.270
Aslnda 1980 yl birok yn ile nemli bir yld. 1981de Yunanistan tam ye olacakt,
Trkiye bunun ncesinde tam ye bavurusunu yapmak istiyordu. Dahas serbest dolam
konusundaki takvime de ilerlik kazandrlmas konusunda Trkiyenin ciddi abalar vard.
Ancak daha Temmuz 1980de Almanya Trkiyeyi haberdar bile etmeden Trk
vatandalarna vize uygulamas balatt. Bunun geici mi yoksa srekli mi bir uygulama
de Trkiyededir. Bunu kabul etsin Yunanistan ve NATOya dnsn. Oturup konualm dedik. Bu teklifimizi
NATO da Yunanistan da reddetti. ... Haig yerine gelen Rogers sonunda bizim teklifimizi kabul etit:Yunanistan
geri dnd... 1974 ncesi Yunanistana ait olan komuta kontrol sahalarn kaldrdk, btnyle. imdi bu
lehimize mi oldu, aleyhimize mi? Sizin takdirinize brakyorum. ... Rogers bana demi ki: Yunanistann
NATOya dn, blgenin gvenliini artracaktr. Dne izin verilmesi halinde tahmin ediyorum ki,
Amerika blgenin ve zellikle Trkiyenin Savunma ihtiyalarna daha scak bakacaktr. Bu konuda iaret
alyorum.. Yalan. Bu konu yardmla irtibatlandrlmad. ... NATOdaki daimi delegemize Rogers araclyla
Yunanistann NATOya dnn sylemiiz. Olur mu hi byle ey. Sonra Babakan Ulusu ile Dileri
Bakan Trkmen de haberdar deillermi. Yok yle ey. Bilgi verdim. Babakan gelmi, Dileri Bakan
gelmi, bilgi verilmiti.... Maksatl (bu konudaki haberler). Bunun altnda baka maksatlar yatyor.
Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.135-139.
266
rnein Trkiye 1987den itibaren 160 adet F-116 retecekti. DN-181 Blinfire radar kapasiteli 70 adet
ngiliz Rapider gdml fzesi; Model 209 tip denizalt, MEKO snf gemi tezgah,; M-47 ve M-48A1
tanklarnn M-48A5e modernizasyonu; 16 havaalannn modernizasyonu; Hava Kuvvetleri iin Aeritalia G22 veya CASA CN-235 askeri nakliye ua; elektronik sava ara ve gereleri; uak yedek paralar; Deniz
Kuvvetlerine S-2A ve S-2E Tracker uaklarnn modernizasyonu, Grumman E-2C Hawkeye uaklarnn
alm; Topu birliklerinin M-114A2 veya M-110 kunda motorlu Howitzer ile techizi; Topu birliklerinin
roket sistemleri ve zellikle US Vought MLRS ile donatlmas; Dnya Bankas ve IMF aracl ile bor
ertelemeleri ve yeni kredilerin verilmesi.... Ayrntlar iin Bkz. Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.117.
267
Atila Eralp (Der.), Souk Savatan Gnmze Trkiye Avrupa Birlii likileri, in: Trkiye ve Avrupa,
Imge Kitabevi, Ankara, 1997, s.100.
268
Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, s.113.
269
Klaus-Detlev Grothusen [1985] Aussenpolitik, in: Klaus-Detlev Grothusen (Hrsg.) Trkei,
Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, s.158.
270
Bu konuda hsan D.Da ve Ban almalar olduka ilgintir. Bkz. hsan Da [1993] Human Rights in
World Politics: International Constraints and Govermental Responses in the Turkish Case, Yaymlanmam
Doktora Tezi, Lancaster; hsan Da [1997] nsan Haklar ve Demokratikleme: Trkiye-Avrupa Birlii
likilerinde Siyasal Boyut, in: Trkiye ve Avrupa, Atila Eralp (Der.), Imge Kitabevi, Ankara, s. 120-176 ve
Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB: Souk Sava Sonras likiler, Alfa, stanbul, s.127-159.

69
olduu tartlrken, artk Trk vatandalarna ynelik serbest dolam hakknn pratik ve
hatta hukuki temellerinin ortadan kalkt anlald. Almanya bir taraftan 1977den beri
artan siyasi ilticalar dizginlemek, bir taraftan da yeni isiz Trklerin geliini engellemek
istiyordu. Avrupada 1974-1984 arasnda yaanan ekonomik kriz ve bununla balantl
olarak artan enflasyon ve isizlik, kararlarn alnmasnda olduka etkili olmutu. Birandn
da ifade ettii gibi artk serbest dolam hayal olmutu. 12 Eyll 1980 sonrasnda da
Holanda, Belika, Lksemburg ve Fransa vize uygulamasn balattlar.271
Bu arada 12 Eyll sonrasnda APnin Trkiyeye ynelik tavr her geen gn daha da
sertleirken, Topluluk Hkmetleri ilikilerin devam iin zel aba sarf ettiler. Trkiyeye
verilen nemi gstermek ve ilikilerdeki kararll gstermek iin, dokuz AT lkesinin
temsilcileri Trkiye ile Avrupa Siyasi birliini (AS) (Europischen Politischen
Zusammenarbeit (EPZ) gelitirme karar aldlar. Geri AS toplantlar 1972den bu yana
Trkiye ile resmi olmayan boyutta ve danmalar eklinde yaplyordu. Ancak
Yunanistann yelik bavurusunun ardndan, Trkiye ile Yunanistan arasndaki siyasi
dengelerin gzetilmesi iin Ortaklk Konseyi AS Srecine Trkiyenin resmen dahil
edilmesi kararn ald. Dokuzlar gelecekte Trkiyenin karlarn etkileyecek konularda
Trkiye ile grmeler yapma karar aldlar. Bunun iin de bir Troika yaplanmas uygun
grld. Bakanlarn ve ardndan da siyasi komitenin toplantsnn ardndan, Trkiye ile
dnem Bakan ve sonraki dnem bakan lke temsilcisi bir araya gelecek, bylece
Trkiyenin kendi siyasi talep ve grlerini ifade edebilecei bir platform oluturulmu
olacakt. Burada Dokuzlar iin ileri hedef Yunanistann tam yelii sonrasnda gndeme
gelebilecek atmalar imdiden nlemekti.272 1970lerin banda AETden gelen bu teklife
Trkiyenin olumlu cevab ancak Kasm 1979da yani Demirel iktidara gelince verebildi.
Trkiye, AS iindeki ilikilerin daha da younlatrlabilmesi iin srekli grmeler
yaplmasn istedi. Ama bu kabul edilmedi. Dokuzlarn Dileri Bakanlarnn, askeri
darbeye ramen yapmakta kararl olduklar bu gr alverii-konsltasyon toplantsnn
ilki, Askeri Ynetime ramen 19 Aralk 1980de Siyasi Direktrler seviyesinde
gerekletirildi.273 Bu noktada zellikle belirtmek gerekiyor ki, Trkiyenin AT ile
ilikilerinde en nemli balant noktas olan Bat savunmasnda Trkiyenin jeostratejik
nemi burada da ilikilerin devamnda temel faktr olmutur. Afganistan igali ve ran-Irak
savann yaratt tedirginlik ortamnda Trkiyenin Bat ile ilikilerini zaafa uratabilecek
btn kararlar dikkatlice ele alnmtr.
Toplulukla ilikilerde 1981 kark bir yl oldu. Bir taraftan AS erevesinde ilikiler
devam ettiriliyor, te yanda ise Trkiyeye ynelik eletiriler, bata AP olmak zere AT
kurumlarnda younlaarak artyordu. in ilginci ynetime el koyan askerler de AT ile
ilikileri Trkiyenin kalknmas ve Atatrkn hedef gsterdii muasr medeniyete
ulamann bir gstergesi oluarak kabul ettiklerinden AT ile ilikileri bir biimde korumaya
alyordu. Hatta 1981 banda, Trkiyenin demokrasiye geilir geilmez ATye yelik
bavurusu yapmak iin hazrlk yapt, bu erevede Ortaklk Konseyi kararlarnn
uygulamasna da balanaca karar alnd. 25 ubat 1981de AS ikinci toplantsn yapt.
Bu arada 9-10 Mays 1981de Venloda toplanan AT Dileri Bakanlar informel
toplantsnda Trkiyenin demokrasiye dn ile ilgili olumlu beklentiler vurguland. 5
271

Trk Gazete Ke Yazar Hadi Uluengin, bir yazsnda 12 Eyll sonrasnda Trk vatandalaran Avrupal
lkelerin vize koymasnda dnemin Askeri Ynetiminin talebi olduunu iddia etti. Askeri dare, rejim
kartlarnn ve ihtilele kar kanlarn Avrupaya kamasnn azaltlmas iin bu tr taleplerde bulunmutu.
272
AS, AET iinde bir lkenin taraf olduu konular ise grme dnda brakmtr. Bylece rnein
Trkiyenin Yunanistan konusundaki ikayet ya da telepleri bu platformda gndeme getirlememektedir.
Yaplan ilk toplantda da Afganistann igali, ran-Irak sava gibi konular ele alnd.
273
Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 87.

70
Haziran 1981 tarihli Ortaklk Konseyi toplantsnda ekonomik ierikli baz nemli kararlar
alnd. Bu kararlarda 24 Ocak 1980 sonrasnda balatlan yeni ekonomik programn 12
Eyll sonrasnda da devam etmesi ile yakn ilikisi vard. Ekonomiden sorumlu Bakan olan
Turgut zal, yeni kalknma stratejisi gerei da almay ok nemsiyor ve bu erevede
AT ile yaplan anlamalarda yer alan Trkiyenin ykmllklerinin yerine getirilmesini
destekliyordu. Bu arada 4. Mali Protokol konusunda grmeler yaplmas konusu da karar
baland. 3. Mali Protokol 31 Ekim 1981de sona erecei iin 4.nn 1 Kasm 1981den
itibaren devreye girmesi zerinde uzlald. AS toplantlar da daha ciddi bir hal almt. 16
Eyll 1981de AS Bakanln temsilen ngiltere Dileri Bakan Lord Carrington ile
Trk meslekta lter Trkmenin katlm ile ilk bakanlar dzeyinde gerekletirildi. Bu
toplantnn ardndan her yl siyasi direktrler seviyesinde 3-4 AS toplants yapld. Dnem
bakanl sras Yunanistana geldikten sonra ise grmeler kesildi. Toplantlarn
yaplamamasnda Yunanistan ile Trkiye arasnda ikili sorunlarn oynad roln yan sra,
Fransa ve rlandann da genel tavrlar etkili oldu. AS konsltasyon toplantlar 1985de
talyann dnem bakanln almasnn ardndan yeniden balad.274
Trkiyede 12 Eylle gelen tepki nispeten yumuak olmutu. Ancak 1981den itibaren bir
taraftan demokratikleme takviminin beklenilenden fazla uzayacann anlalmas, te
taraftan da baz tutuklama, kapatma ve insan haklar ihlallerine ynelik haberlerin artmas
ile Avrupada Trkiyeye ynelik eletirilerin dozu artmaya balad. Devrimci i
Sendikalar Konfederasyonu (DSK) konusunda yaplan yarglama APda byk bir tepki
ile karland. AB Parlamentosu iinde Trkiye konusunda iki blok olumutu. inde
Hristiyan demokratlar, Muhafazakarlar, Gaullisten ve Liberallerin bulunduu grup
Trkiyeye anlay gsterilmesinden yana tavr koyar ve zellikle de Batnn gvenlik
politikalar bakmndan Trkiyenin kaybedilmemesi gerektii savunurken ; sosyalistler,
komnistler ve talyan solcularnn ban ektii grup ise ilikilerin derhal dondurulmasn
istiyordu. Bu arada Yunan milletvekilleri zel bir konumdayd. Onlar hemen her seferinde
Trkiye ile ilgili bileteral sorunlarn APna tadlar ve fraksiyon fark gzetmeksizin
Trkiyenin en sert ekilde eletirilmesi ve yaptrmlara arptrlmas iin uratlar.
Kramer, Yunanllarn tavrn yle anlatyor :
Btn farkl siyasi izgilerdeki Yunanl milletvekilleri nemli bir rol stleniyor,
Trklere ynelik eletirilerin radikallemesini salyor ve neredeyse dzenli biimde
T ile olan Kbrs, Ege gibi ikili sorunlar gndeme tayorlard. Yunanllar AP
iinde btn fraksiyonlardaki yelerden oluan milli bir grup oluturuyorlard. Bu
durum Bat Avrupallara Trklerle ilikilerde demokrasi, insan haklar, serbest
dolam, mali protokoller ve tekstil ticaretinin yan sra Yunanistann ATye
yeliinden itibaren u ana kadar konulardan uzakta bulunan bir faktrn de sz
konusu olduunu gstermitir. .275
Trkiyede askeri ynetimin uygulamalar her geen gn daha byk eletiriler topluyordu.
Bat Avrupada sadece AP deil, Avrupa Konseyi ve bata Alman Parlamentosu olmak
zere ulusal platformlarda da Trkiyeye ynelik eletiriler younlayordu. Avrupa
Konseyi Parlamenterler Asamblesi ile AP arasnda ok yakn bir gr olumu, her iki
taraf biri birini destekler bir politika izlemilerdi. Avrupa Konseyinde Norve, sve,
Norve ile Hollanda ve Fransa Trkiyedeki askeri iktidara cephe alm ve gen
demokrasiler olarak niteledikleri Yunanistan, Portekiz ve spanyaya olan desteklerini
artrmlardr. Bat Avrupadaki sol siyasi gler artk ok aka Trkiyeyi eletiren bir
politika izlemi, Trkiye sadece F.Almanya ve ngiltere gibi muhafazakarlarn iktidarda
274
275

ibid, s. 89.
ibid, s. 92.

71
olduu lkelerden destek alabilmitir. Trkiyede Milli Gvenlik Konseyi, Bat Avrupadan
gelen eletirileri hafifletmek iin APdan bir heyeti Trkiyeye davet etmi, ancak buna da
sosyalist grup katlmak istemedi. APda Ortakln dondurulmas konusu artan bir destekle
talep ediliyordu artk. AP 21 Ocak 1982 tarihli kararnda mali yardmlarn dondurulmas
kararn ald. Yine bu kararla birlikte Karma Parlamenter Komisyonuna ye atamayacan
da ilan etti. 276Bu eletiri ve basklar sonunda etkisini gsterdi ve 1981 Sonbaharnda
Komisyon drdnc mali Protokol konusundaki almalarn durdurulmasn ve pratikte 3.
mali protokol ile verilmesi taahht edilen baz yardmlarn da dondurulmas talebinde
bulundu. Kramer, bu dnemde ilikiler daha alt dzeyde geici olarak devam ettirilebilirdi,
ama byle yaplmad ve resmen ifade edilmese de Ortakln fiili olarak donduruldu
demektedir. Kramer devamla, aslnda bu dnemde ATnin Trkiye ile ilgili sorunu sadece
bu deildi. Yine Kramere gre serbest dolam, tarm ticareti, tekstil, vize sorunu ve
Karma Parlamenter Komisyonunun almalarn kesmesi gibi devam eden kkl sorunlar,
bu kararn alnmasnda etkili oldular.277
7 Temmuz 1982de AP Siyasi Komisyonunda APnin Trkiyedeki durum konusunda
rapor hazrlamasn istedii Hristiyan Demokrat Von Hasselin raporu grld. Bu
raporda Hassel Trkiyedeki demokrasiye dnn desteklenmesi iin Trkiyeyi
dlamann yanl olacan, terrizmin mahvettii lkenin yeniden normale dnne
siyasi ve maddi desteklerle yardmc olunmas gerektiini, aksi takdirde yaplacak eletiri
ve yaptrmlarn istenilmeyen tepkilere neden olabileceini ifade ediyordu. Von Hasselin
bu grleri ieren raporu Komisyonda oylanarak kabul de edildi. Ancak 5-9 Temmuz
1982deki toplantlarnda konuyu Genel Kurulda ele alan APda taraflar ayrldlar. Yine
Yunanistan milletvekillerinin politik ayrm gzetmeksizin278 Trkiyenin aleyhinde karar
karmak konusundaki youn aba gsterdiler. Neticede APda Trkiyeye genelde anlay
gsterilen bir karar alnd. Ancak ayn kararda 4. Mali Protokoln Trkiyede belirgin
demokratik gelimeler olmad srece dondurulmas karar alnd. Karma Parlamento
Komisyonuna da demokratik seimler yaplamadka atama yaplmayacakt.279
Bu dnemde AT kurumlar gibi Avrupa Konseyinde de Trkiyeye yneli eletiriler her
geen gn daha da artarak devam etti. Avrupa Konseyinin tz ve insan haklar
konvansiyonu hkmleri erevesinde Trkiye ile ilikilerin dondurulmas srekli olarak
gndeme geliyordu. 16 Mays 1981de de Parlamenterler Asamblesi Trk milletvekillerinin
grevlerinin yenilenmemesi karar ald. 280 Ocak 1982de Avrupa Konseyindeki tepkiler
insan haklar ihlalleri, yayn yasaklar yoluyla dnce zgrlne ynelik ar
snrlamalar, eski Babakan Blent Ecevit hakknda yrtlen ceza davas ve ona ynelik
konulan yasaklar nedeniyle yeniden iddetlendi. sve, Norve, Danimarka, Fransa ve
Hollanda bu konular gndeme getirerek nsan Haklar Komisyonuna devlet ikayetinde
bulunma abasna girdiler. Trkiyede ise Bat Avrupallarn bu tutumu anlalmaz ve kabul
edilemez bulunuyor, demokrasinin rayna oturtulmas ve ekonomide yapsal dzenlemeler
iin zamana gerek bulunduu iddia ediliyordu. Acele davranmann demokrasiyi ileride yine
tehdit edecek oluumlarn ortadan kaldrlamamasna yol aaca vurgulanarak, temel
276

Abl. Der EG, No. C 40, 15.2.1982, s.34/35.

Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 94.
278
ibid, s. 96.
279
Bu konuda Bkz. Avrupa Parlamentosu Tutanaklar: Europaeisches Parlament, Dokument PE 73 692,
11.6.1981, s.12. Europaeisches Parlament Sitzungsdokumente 1982-1983, Dokument 1-304 vom 7.6.1982
und Abl. Der EG, No. C 238, 13.9.1982, s.55-57; fr den Verlauf der Debatte Abl. Der EG, Anhang No. 1287 (Europaeisches Parlament, Sitzungsperiode 1982-1983, Ausfhrliche Sitzungsberichte, 5-9.7.1982),
s.146-158.
280
VWD-Europe, 15.5.1981; Agence Europe, 16.5.1981 und NZZ, 16.5.1981, s.5. Kramer [1988a] EG und
die Trkei,, s.97
277

72
amacn da demokrasiye dn olduu ifade ediliyordu. Dnemin Devlet Bakan Kenan
Evren 12 Eyll 1981de yapt konumada, Trkiyeye ynelik eletiride bulunan lkeleri
anti-Trk faaliyetler ve terrizme gzlerini kapamak ve gerek insan haklarn ihlal eden bu
insanlara kucak amakla suluyordu. Evren 31 Ocak 1982de yapt konumada ise
Avrupa Konseyinin Trkiyeye ynelik tavrn ok sert bir biimde eletiriyor ve bunun
her trl dostluk ve iyi niyetten yoksun olduunu, dahas uluslararas ilikilerdeki usullere
de aykr olduunu sylyordu. Trk tarafnn srarla vurgulad bir baka konu da
Trkiyede 12 Eyll ncesinde yaanan kaosta Moskovann etkisiydi. Trkiye, 12 Eyll
askeri mdahalesinin Bat tarafndan bir de bu ynyle deerlendirilmesi gerektiini,
yaplan mdahalenin Trkiyenin Komnist bloa kaymasna engel olarak Bat gvenliine
ciddi bir katks olduunu vurguluyorlard. Evren APdan Trkiyeye gelen bir parlamenter
heyetini kabulnde de onlar eletiriyor ve APnin tavrnn Trk halknn eref ve
haysiyetini hie saymak olduunu ifade ediyordu. Kramerin de vurgulad gibi burada
aslnda Trkiyedeki Kemalist, Batc elitin nemli bir elikisi ortaya kmt. Onlar
yaplan mdahalenin Batl, laik, demokratik bir Trkiye iin yapldn, bunun da aslnda
Batnn yararna olduu grndelerdi. Batl kurumlarn 12 Eyll ncesindeki kaos ve
anarik ortam grmemezlikten gelerek, eletirilerini younlatrmalar, Trk taraf iin
281
ancak kt niyetli ve anti-Trk nedenlerle aklanabilirdi. Gerek AT kurumlarndan ve
gerekse de Avrupa Konseyinden gelen tepkiler, daha yeni iddet ve terr dnemini geride
brakan Trkiyede hem ynetim hem de geni halk kitleleri tarafndan Trkiyenin
iilerine mdahale olarak algland. Bu arada Demirelin evresindeki kiilerce kurulan
Byk Trkiye Partisini gereke gsteren Askeri Ynetim 31 Mays 1983de Demirel ve
Ecevitin Zincirbozanda gzlem altna alnmasna karar verdi. Bu durum Avrupa
kurumlarnda Trkiyeye ynelik endieleri daha da artrd.282

h. Yeniden Demokrasi- 1983

Trkiye ile Bat Avrupa arasndaki ilikiler gerginleirken, Trkiyede de Askeri Ynetim
tarafndan atanan yelerden oluan Danma Meclisi yeni bir anayasa yaplmas konusunda
almalarn devam ettirerek, demokrasiye gei ortamn hazrlamaya devam etti.
Hazrlanan anayasa 7 Kasm 1982de referanduma sunuldu. Muhalefet olanann
tannmad ortamda Kenan Evren il il dolaarak Anayasaya oy verilmesini istedi. Yaplan
referandum sonunda demokratik dnemin balang koulu da olan Anayasa % 92 ??? gibi
ok yksek bir oy oran ile kabul edildi. Bu referandum ile Askeri Mdahalenin lideri
Kenan Evren 7 yllna Cumhurbakan da olmu, Meclisin yetkileri kslm,
Cumhurbakanna ciddi yetkiler verilmi, Milli Gvenlik Kurulunun lke ynetimindeki
nemi ve yetkileri artrlm, istikrar ve dzenin bireysel zgrlklere, yani devletin bireye
tercih edildii yeni bir anayasal anlay gelitirilmiti. 1983 baharnda da Siyasi Partiler
Yasas kabul edilerek yeni siyasi partilerin kurulmasnn yolu alm oldu. Ardndan da
yeni yaplacak seimlerin 6 Kasm 1983de yaplaca akland. Ancak bu kararlar APda
beklenen olumlu tepkiyi almad. Tam tersine gittike tavrn daha da sertletiren AP,
seimlerin yaplmasna hafta kala 13 Ekim 1983de ald kararda Trkiyede yaplacak
seimlerin "demokratik olmayacan" aklad. Bu kararn alnmasnda seimlere baz
partilerin sokulmamas, bata eski siyasiler olmak zere, seimlerde milletvekili aday
olarak bavurusunda bulunan yaklak 450 kiinin veto edilmesi, Anayasa gerei hazrlanan
yeni yasalarn (basn, sendika, dernekler vs.) kabul edilemeyecek anti-demokratik hkmler
tamas etkili oldu. Askeri Ynetim 12 Eyll ncesindeki ortam yaratan en nemli
281
282

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 98-99.

ibid, s. 101.

73
unsurlardan birbirisinin siyasi blnmlk olduunu dnmekteydiler. Koalisyonlarn
lkede gerekli reformlar yapmay becerememeleri bir yana kk radikal partilerin
parlamento aritmetii sayesinde lke ynetiminde ar bir etkiye ve gce sahip olmalar
yeni bir yaplanma ihtiyacn ortaya karmt. Askeri liderler sk sk T2de siyasi istikrar
iin iki ya da partili bir siyasal yapnn ok yararl olacan vurgulayan konumalarla
halk bu ynde tevik etmeye almlard. Seim yasas bir partinin milletvekillii
kazanabilmesi iin lke genelinde % 10 gibi ok yksek bir seim baraj getirmiti. Bu
nedenle seimlerde mmkn olduunca az partinin katlmas ve parlamentoya da mmkn
olan en az saydaki partinin girmesi tercih edilerek, rnein eski Cumhurbakan ve
Atatrkn en yakn arkada olan smet nnnn olu Fizik Profesr Erdal nn
tarafndan kurulan SODEPin bile seime girmesine, gsterdikleri adaylarn MGK
tarafndan veto edilmesi yolu ile izin verilmemiti. Askeri Ynetim biri sada emekli bir
asker olan Sunalpe MDP (Milliyeti Demokrasi Partisi) kurdurduklar, dieri ise solda
yine emekli bir askere kurdurduklar Halk Partinin meclise girmesini ve iktidarn da
bunlardan olumasn arzu ettiklerini hi saklamadlar. Bu arada 24 ubat 1980de
Demirelin Mstear olarak Trkiyede en kkl ekonomik deiim programn
gerekletiren, ihtilal sonrasnda da kurulan Hkmette Ekonomiden sorumlu Bakan olarak
grev yapan Turgut zal 13 Temmuz 1983 tarihinde hkmetteki grevinden istifa ederek
kendi partisini kurmaya karar vermiti. Askerlerin kar kmasalar da ok ho
karlamadklar bu partinin seimlere katlmasna izin verdiler.283 Hatta zaln liberalmuhafazakar kimlikli ve "drt eilime ak partisinin ksa zamanda byk bir poplarite
kazanmas hesaplar bozacak gibi olunca Cumhurbakan Kenan Evren son bir aba ile 4
Kasm 1983de bir televizyon konumas yaparak halkn MDPye oy vermesini, en azndan
ANAPa oy vermemesini istedi.284 Bu durum seimleri ANAPn kazanmas halinde bile
Askeri Ynetimin Hkmetin kurulmasna engel olabilecei gibi bir havann olumasna
da neden oldu. 7 Kasm 1982de Askeri darenin hazrlad Anayasaya % 92 ??? oy veren
halk bundan tam bir yl sonra yaplan seimlerde Askeri darenin aka ynlendirdii
siyasi partiler yerine halk tercihini ANAPtan yana kulland. 6 Kasm 1983deki seimlerde
ANAP % 45.1 oy ile 211 milletvekillii, HP % 30.5 oy ile 117, MDP ise %23.3 ile 71
milletvekillii kazand. zal liderliindeki ANAP tek bana iktidar olacak oy almt.
Kenan Evren daha fazla Babakanl zala verdi ve askeri dnem formel olarak sona
erdi. T.zal Hkmet Programn Mecliste okurken AT konusunda unu syledi :
AET ile mnasebetlerimizde esas hedefimiz tam yelik olmakla beraber, btn
safhalarda menfaatlerin dengelenmesini esas alan bir anlay iinde olacaz. 285

283

T.zal anlarnda, Evrenden parti kurmak iin izin istediini, Evrenin de Tabii senin parti kurmana hayr
diyemeyiz. Ama iin iine MHP ve MSPlileri alma dediini anlatyor. zal diyor ki: ki parti kurdurmular
sa ve solda. Biri MDP, biri Calpn partisi .. Benimki de yemein zerinde bir nevi garnitr olacak ve benim
kuracam parti Trkiyedeki demokrasinin isbat olacakt. Evren Paa da zaten byle anlatt bana: -Biz iki
parti dnyoruz. ktidar partisi sada olacak. Solda da muhalefet olacak... Bizim parti de bu demokrasi
oyununun ciddi oynandnn isbat olabilirdi yani. Bkz. Mehmet Barlas [1994] Turgut zalin Anilari,
Sabah Kitaplari, Istanbul, s.28-29.
284
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 417.
285
TBMM Tutanak Dergisi, D:17, Yunanistan:1, C:1, 19.12.1983, s.84. B.Esra ayhan [1997] Dnden
Bugne Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Siyasal Partilerin Konuya Bak, Boyut Kitaplar, stanbul, s.254.
DPTci zaln AETye genel olarak souk baktn ifade eden Birand, Mecliste Hkmet Programn
okurken syledii yukardaki cmlenin de aslnda yazl metinde bulunmadn sylyor. zaln bu
konudaki ilk hedefi tam yelik deil, ilikileri canlandrarak dengeyi Trkiyenin lehine evirecek bir
deiiklie gidebilmekti. Danmanlarndan Adnan Kahveciyle, bu konudaki ilk grmesinde neler
dndn yle anlatmt: ...kaynaklarmz daha iyi kullanmamz gerekiyor. Uzun vadeli bir da
alma politikas izliyoruz. Buna gre hareket etmeliyiz. retim ve byk pazar lazm. Burnumuzun dibinde,
Ortadounun 4-5 kat bir pazar var, ancak biz bundan yararlanamyoruz. Avrupayla ilikilerimizi artk
doru drst bir sisteme balamamz gerekir... Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.428.

74
Trkiyede bu gelimeler Avrupada farkl ekillerde deerlendirildi. Bir taraftan snrlama
ve yasaklamalarn etkisinde yaplan seimler ve Askeri Ynetimin yapt Anayasa ve
yasalarn devam ediyor olmas eletirildi, te taraftan ise demokrasiye geilmi olmas, sivil
iktidarn ynetime gelmi olmas olumlu olarak deerlendirildi.
zal iktidarnn ekonomik ve siyasi liberallemeye nem veren tutumu ve uygulamalar
umutlar artrm olsa da ne AK ve ne de AP ile ilikilerin normale dnmesi kolay olmad.
Hatta AK Parlamenterler Asamblesi TBMM yelerinin yeliini onaylamaynca Trk
Hkmeti alnan kararlar serte eletirdi ve hatta AKden ayrlabilecei tehdidinde
bulundu. AP gibi AKde de insan haklar ihlalleri, polis karakollarnda ve askeri
cezaevlerinde devam eden ikence uygulamalar, dnce ve ifade zgrlklerine ynelik
tahditlerin devam etmesi, skynetim ve olaanst hal uygulamalarnn sadece ksmen
kaldrlm olmas, bata Krtler olmak zere etnik aznlklara ynelik olumsuz
uygulamalar ile bata Ecevit ve Demirel olmak zere eski siyasilere, DSKe ve Bar
Derneine ynelik yarglamalarn devam etmesi ilikilerin nndeki engeller olarak ortaya
konulmutur. AK ile ilikiler Mays 1984de yaplan ve btn siyasi partilerin bu kez
girmesine msaade edilen yerel seimlerin ardndan normalleme srecine girdi ve AK
Trk parlamenterlerin Konseye katlmna uzun tartmalarn ardndan izin verdi. 1985
yazndan itibaren ise ilikiler btnyle normalleti.
AKnin tersine AT kurumlarnda ise iler yoluna gireceine daha da problemli bir hal ald.
1983 banda AT Dnem Bakanl F.Almanyaya gemiti. Bu dnemde Dileri Bakan
Hans Dietrich Genscherin Trkiye ile Ortakln yeniden canlandrlmas konusundaki
abalar sonu vermedi. Hem Komisyon, hem Bakanlar Konseyi ve hem de AP buna
byk direni gsterdi. Kramer Genscherin kendi isteini gerekletiremediini ve APda
yapt konumada ilikilerin imdilik normale dnmesinin olanakl olmadn akladn
belirtiyor.286
Trkiyedeki 7 Kasm seimlerinden ksa bir sre nce 13 Ekim 1983de APda yine
Trkiyenin ele alnd bir oturum gerekletirildi ve baz kararlar alnd. Burada dikkati
eken en nemli husus, Trkiyeye ynelik eletirilerin zellikle lkenin Bat iin tad
byk stratejik nemine vurgu yapan muhafazakarlarn katklar ile lml tutulmas idi.
Burada Trkiyede demokrasi ve dzenin yeniden kurulmasnn Topluluk iin de neminin
vurguland kararda Trkiyenin ok zel stratejik konumunun dnya ve Avrupa iin ne
kadar nemli olduu hususuna yer verildi. Eletiri konusu olarak da lkede yaygn insan
haklar ihlallerinin devam etmesi ve yaplacak seimlerin demokratik serbestiyeti yeterince
salayamadna ynelik olmutur. Kararda lm cezasnn kaldrlmas ve ikence
uygulamasna son verilmesi arlarna da yer verilmiti.287 Seimlerin yaplmasnn
ardndan Trkiye ile ilgili gelimeler daha ok insan haklar ihlalleri ve demokratik
zgrlkler konusunda younlat. AP iinde yer alan bata Alman CDU/CSU yeler
olmak zere halk partileri, ngiliz muhafazakarlar ve Trkiyedeki yeniden
demokratiklemeyi onore etmeyi isteyen milletvekilleri Yunan, komnist ve Sosyalist
kanatlardaki parlamenterlerin 13 Nisan 1984de verdikleri Trkiyeyi serte eletiren karar
tasarlarnn gemesine izin vermediler. Burada ska sol eilimlerin srekli olarak
yaptklar basknn etkisi altnda kalmamak, Trkiyenin Bat gvenlii iin tad
286

Kramer [1988a] EG und die Trkei,s.104. Genscherin APde yapt aklamalr iin Bkz. Abl. Der EG,
Anhang No. 1-296 (Europaeisches Parlament, Sitzungsperiode 1983-1984, Ausfhrliche Sitzungsberichte, 8.11.3.1983) s.43.
287
Abl. Der EG, Anhang, Nr. 1-304 (Europaeisches Parlament, Sitzungsperiode 1983-1984, Ausfhrliche
Sitzungsberichte, 10.-14.10.1983) s.200-211. Fr die Entschliessung: Abl. Der EG, Nr. C 307,, 14.11.1983,
s.79/80. hkk1-105. Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 104.

75
nem, anlay gsterilmesi vb. savunmalar yaplyordu. Mesela APda Avrupa Halk
Partilerinden (EVP) olan Alman Parlamenter Kai-Uwe vom Hassel yle diyordu:
Trkiye, aptalca akl vericilik ve ahlak-demokratik bir ukalalk yaklamlarna
ramen eer hala geleneksel Avrupa dostu yaklamndan ayrlmadysa, bize
teekkr edilmesi gerekir.288
Bu arada Trkiyede byk bir gle iktidara gelen ve Trkiyede gerek ekonomik, gerekse
de siyasal anlamda ciddi yapsal reformlar hzla gerekletiren zal, AT konusunda bir
maliyet hesab yaplmasn istiyordu. 24 Ocak 1980den itibaren yine zaln hazrlad bir
ihracata dayal kalknma stratejisi ile Trkiyedeki zel sektrn byk ve istikrarl pazarlar
aray her geen gn daha da bymekteydi. 1979da 2.2 milyar dolar olan ihracat, 24
Ocak kararlarnn alnd 1980de 2.9, 1981de 4.7, 1982de 5.7, 1983de 5.7, 1984de ise
7.1 milyar dolara kmt.289 Da alan Trkiyenin en bata gelen lokomotif sektr olan
ihracatlar ve genel olarak btn zel sektr Trkiyenin AT ile ilikilerinin mmkn
olduunca hzl bir biimde ve kapsaml olarak gelitirilmesine ynelik taleplerini ska dile
getiriyorlard. Politik cephede de ATye olan sempati ve destek artmt. Trkiyenin AT ile
ilikilerine siyasi olmaktan daha ok planlamac ekonomistlerin kapal ekonomi tercihleri
ile yaklaan ve bunun iin de Trkiyenin 1980 ncesinde iki kez nne gelen ans
kullanmayan Ecevit bile artk ATyi Trkiyede demokrasinin tesisi ve istikrar iin
istediini ifade ediyordu. CHPnin 1975-80 arasndaki politikasndan ciddi bir ayrlt bu.
Trkiyedeki sol evreler de (hatta 1997 sonrasnda slamc kesim de buna katlacaktr)
yine ayn siyasi amalar erevesinde Avrupa ile entegrasyonu nemseyen sylemler
gelitirdiler.
AP Temmuz 1984de ikinci kez dorudan seimlerin yapld seimlerle olutu. Genelde
siyasi gruplar arasndaki dengelerin fazla deimedii APda Trkiye konusundaki tutumda
da nemli bir farkllk yaanmad. Dorudan seilen Parlamenterlerin nispeten kendi
Hkmetlerinden bamsz hareket ettikleri ve demokrasi, insan haklar gibi konularn
zerinde byk hassasiyet gsteren AP Topluluk ile ilikilerde n plana km ve devaml
sorun yaratan bir kurulu haline gelmitir.290 Yunanl ve Avrupadaki ar sol ve Krt
gruplarla yakn temas halinde olan sol-sosyalist-yeil Parlamenterlerin bu konuda nemli
katks olmutur. Bu hassasiyetin en bata gelen kurban da Trkiye olmutur
Trkiyedeki idam cezalar ve bunlarn infaz byk infial yaratyordu. Bunun iin 23 Ocak
1985de APda Trkiye iin zel bir aratrma komisyonu oluturulmasna ve bunun bana
da ngiliz i Partisinden Richard Balfenin getirilmesi kararlatrld. Balfe Raporu
bilinen ve Trkiye ile Topluluk ilikilerinde uzunca bir sre etkili olan rapor, Komisyonda
19-21 Haziran ve 24-25 Eyll 1985de yaplan grmelerden sonra 8 kar, 1 ekimser oya
ramen 20 kabul oyu ile kabul edildi. 1 Ekimde de Politika Komisyonu Adna Hazrlanan
Trkiyedeki nsan Haklarnn Durumu Hakkndaki Rapor ad ile bir karar tasars olarak 1
Ekim 1985de Parlamentoya sunulan raporda Trkiyeye ok sert eletiriler yneltiliyor ve
ilikilerin dondurulmasna varacak kadar talepler sralanyordu.291 Aslnda Parlamentoda
Trkiyedeki insan haklar ihlalleri ve demokrasideki sorunlarn varl konusunda genel bir
gr birlii vard. Ayrlk ortaya konulacak tutum noktasnda balyordu.
288

Aktaran: Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 105. (105) (Kai-Uwe von Hassel, Die Trkei- anno 84, in:
CDU /CSU, EVP (Hrsg.), Europa im Blickfeld, No.5, 1984, s.16.)
289
1987de 10.1, 1990da 12.9, 1993de 15.3, Gmrk Birliinin yrle girdii 1996da ise ihracat 23.1
milyar dolarlk ihracat rakkamna ulald. DE, s.505.
290
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.399.
291
Bericht im Nahmen des Politischesn Ausschusses ber die Situation der Menschenrechte in der Trkei
Baknz: Avrupa Parlamentosu Tutanaklar: AB Parlamentosu Sitzungsdokumente, 1985-1986, Dokument
A2-117/85, Lksemburg, 9.10.1985.

76
lkede ok partili siyasi hayata geildikten neredeyse iki yl sonra hazrlanan, askerlerin
siyasi otorite zerinde etkilerinin nispeten azald ve skynetim uygulamasnn ksmen
kaldrld bir dneme denk gelen Balfe Raporunun slubu ok ard ve 1982 ylnda
Trkiyede askeri ynetim varken ve lkenin neredeyse tamamnn skynetim altnda
olduu dnemde hazrlanan Hasel Raporunun gsterdii anlay hibir ekilde
gstermeyen bir tutum benimsenmiti. Trkiyenin temel insan haklarna sayg gstermeye
ak bir biimde davet edildii balang ksmnn ardndan, idam cezasnn derhal
kaldrlmas, ikenceye son verilmesi, adli yarglama, toplu yarglamalarn sona erdirilmesi,
Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakknn tannmas, btn
demokratik zgrlklerin ve aznlk haklarnn tannmasn, DSK, Trk Bar Dernei
davalarnn, baz akademisyen ve eski politikaclara ynelik soruturma ve yarglamalarn
sona erdirilmesi, Karma Parlamento Komisyonunun faaliyetlerine balamamasn talep
ediliyordu. 292
Balfe Raporunu destekleyen ve Parlamentoda da ounlukta bulunduklar iin tasarnn
bir karar haline dnmesini salayan Sosyalistler, Komnistler, Gkkua Fraksiyonu
(Ragenbogenfraksiyon) ve btn Yunanl parlamenterler Trkiyeye ynelik karantina
politikasnn devam etmesini arzu ediyorlard. Ayn kesim Karma Parlamento
Komisyonunun da toplanmasna kar kyor, hatta Ortaklk Anlamasnda yer almayan
zel bir Trkiye ile Temas Grubu ad altnda bir kurum neriyorlard. Buna Trkiye
iddetle kar kt. EVP Fraksiyonu ise bunun yapc bir nlem olmayacana ve bu kadar
sert eletirinin insan haklarnn korunmas konusundaki abalara da yardmc olmayacan
vurguluyor, diyalog yollarnn almas gerektii grn dile getiriyorlard.
Parlamentodaki Liberaller ise bir taraftan EVPnin teklifine destek olurken, Balfe
raporundaki sert tutuma da itiraz etmediler. Sadece muhafazakarlar Trkiye ile hemen ve
koulsuz olarak ortaklk ilikisinin yeniden ele alnmasn talep ediyorlard. Hatta bunun
iin Balfe Raporunu delmek amac ile 35 ayr deiiklik nergesi veren EVPnin bu tavr,
Parlamentoda kiisel saldrlara neden olacak kadar tansiyonu artrd. AP iindeki sa ile
sol arasnda ayrm ok net ortaya kmt. Sa kanattakiler (mesela Hassel) rapor
hazrlaynca baka bir Trkiye portresi ve iliki biimi, solcular (mesela Balfe) hazrlaynca
bambaka bir tablo kyordu. AP iinde ounluk kaymalar Trkiye politikasn birebir
etkileyebiliyordu.293 Hristiyan Demokratlar ve zellikle de Muhafazakarlar, kendilerince
tek tek insan haklar ihlalleri olarak niteledikleri sorunlar n plana karmak yerine,
Trkiyede kurulan istikrar ve dzen konusundaki abalarn desteklenmesini tercih
ediyorlard. Sosyalistler ve dier sol gruplar ise demokrasi ve insan haklar konusundaki
standartlar aa ekmeye raz olmuyorlar ama Trkiye ile Topluluk arasnda ilikilerin
kurulmas konusunda da hibir yapc aba iine girmiyorlard.294 Buna ilaveten Yunanl
milletvekillerinin fraksiyon fark gzetmeksizin Trkiye konusunda kararl bir cephe
oluturmalar APnin Trkiye kart bir organ haline dnmesinde ok etkili olmutur.
Balfe Raporu 118 kar, 9 ekimser oya kar 159 oy ile APda kabul edildi. Bu durum
Trkiyede byk bir tepki ile karland. Dileri Bakanl yapt resmi aklamasnda:
Balfe Raporu tek tarafl, kt niyetli ve nyargldr. Raporun incelenmesi halinde kolayca
grlecektir ki Raporun amacnn Trkiye ile Bat Avrupann ilikilerini olumsuz ynde
etkilemek amacnn gdld anlalacaktr. Trkiyenin demokrasi iin bakalarnn akl
retmesine ihtiyac yoktur. Bu raporun kabul edilmesi ile APnin inanrll ve prestiji
292

Avrupa Parlamentosu Tutanaklar: AB Parlamentosu Sitzungsdokumente, 1985-1986, Dokument A2117/85, Lksemburg, 9.10.1985.)
293
Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 108-9.
294
Kramer Balfe Raporunu olduka sert buluyor ve sosyalist-sol-Yunan kanadnn Trkiyeye ynelik
politikalarnn yanl ve engellemeden teye bireye yaramadn sylyor. ibid, s. 111.

77
yara almtr. Dileri Bakan Vahit Halefolu ise Trk halk iin tek tek lkeleri ile ok
iyi ilikiler iinde olduu bir Topluluun bu tr dmanca bir tavr taknmas
anlalmazdr. Biz, saylar az olmayan Trkiye dostlarnn bu nergeye kar kmalarn
beklerdik. Ama Trkiye bu raporu sineye ekmeyecektir aklamas yapmtr. Aslnda
Trkiyeden gelen bu eletiriler, Trkiyedeki bir hayal krklnn da gstergesi olarak
anlalabilir. Zira Trkiye zal Hkmeti ile ok nemli reformlar gerekletiriyor ve
Avrupaya yaknlald dnlyordu. Bu dnemde Trkiyenin AT ile ilikilerinde yine
Almanya nemli rol oynuyordu. 1985 ilkbaharnda Hannover Fuarnda Trkiyeye Ortak
lke (Partnerland) konumu verilerek, Trkiyeye verilen nem ortaya konulmu
oluyordu. zaln da katld Fuarn ardndan ayn yl bu sefer Babakan Helmut Kohl
Trkiyeyi ziyaret ediyor ve bu ziyaretinde F.Almanyann Trkiyenin AT ile ilikilerinin
dzeltilmesi konusunda aba gsterecei sz veriyordu. 295
Gerek zal Hkmetinin gsterdii abalar ve da alma politikas, gerek F.Almanyann
ilikilerin dzelmesi konusunda gsterdii abalar ve gerekse de da almak isteyen zel
sektrn abalar ile 1984 sonrasnda Trkiyenin ATye tam yelii konusu Trkiyenin
srekli olarak gndeminde kald. Trk Dnyasnn bata TSAD olmak zere farkl
kurulularnn hemen hepsinin ortak dilei Trkiyede mmkn olduunca hzl bir reform
sreci yaanmas ve bunun AT yelik hedefine odaklanmas eklindeydi. Bu anlamda daha
196??de zel sektr tarafndan kurulan ve Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilerde
nemli rol oynayan ktisadi Kalknma Vakfnn (KV) toplant, yayn ve arlar nemli
bir yer tutmutur. Rekabet koullarnn olumsuzluuna ve sanayinin yeterince gelimemi
olmasna ramen Trkiyede byk sanayi neredeyse btn dnemlerde ATye yelii
cesaretle desteklemitir.
Toplulukla ilikilerin sembol balklarndan birisi haline gelen ve Ankara Anlamasnn 12.,
Katma Protokoln 36. maddesine gre en ge 1986da balamas gereken serbest dolam
konusu Trkiyede eitli platformlarda dile getirildi. Ancak bu anlamda Trkiye iin
byk bir anszlk sz konusu idi. Zira Trkiyeye bu dnemde en ok destek veren,
dahas 1959da kendi ihtiyalarn dikkate alarak byle bir dzenleme yaplmasna nayak
olan F.Almanya artk serbest dolam konusunda en olumsuz tavr taknan lkeydi. APnin
srarl olumsuz tavr yannda tekstil konusunda ABnin gsterdii direni (buna Tekstil
Sava ad verilmiti), 3. ve 4. Mali Protokoln ngrd mali yardmlarn alnamamas
ve serbest dolam konusunda Bata Almanya olmak zere ATnin yan izmesi 80li
yllarda zerinde en ok durulan konulard. 21 Temmuz 1985de zal yanndaki gazeteciler
Almanyann serbest dolam konusundaki olumsuz tavrn anlatrken, sinirlenerek Fazla
kzdrmasnlar... AETye bavuruveririm o zaman gnlerini grrler! demitir.296

E. Trkiyenin Tam yelik Bavurusu (1987) ve Komisyonun Cevab (1989)

1. Tam yelik Bavurusuna Giden Yol
12 Eyll 1980 sonrasnda zaten gergin olan Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikiler 23
Ekim 1985de APda kabul edilen Balfe Raporu ile neredeyse kopma noktasna gelmiti.
Ancak ilikilerin yeniden normale dnmesi konusunda hem Trk tarafnn hem de bata
Almanya olmak zere AT tarafnn ciddi abalar grlmeye baland. 1985 ylnda ilikiler
iin iyi bir yl olarak kullanld.297 zaln Hannover Fuarna geliinin ardndan Temmuz
295

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 109-110.

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 424.
297
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 120.
296

78
1985de Almanya Babakan Helmut Kohln Trkiyeye yapt resmi ziyaret
olumsuzluklar nispeten unutturdu ve ilikilerde iyi gelimeler yaanmasnda ok etkili
oldu. Hi kuku yok ki bu dnemde zaln ekonomi ve d politikasnn Trkiyeye gven
ve g kazandrmasnn da bu konuda katks bykt. Trkiye ile Topluluk arasndaki
ilikilerin hemen btn dneminde olduu gibi, bu dnemde de F.Almanya-Trkiye
ilikileri, Trkiye-AT ilikilerinin motoru oldu. Kohln direktifi ve CDU/CSUnun destei
ile zaln Anavatan Partisi, Avrupadaki Hristiyan Demokrat, Muhafazakar partilerin
yesi olduu Avrupa Demokratik Birliine (EVU) alnd. Trkiyenin bu konuda yaad
en ciddi tkanma noktas ise serbest dolam konusunda oldu. Kohl ziyaretinde
Almanyann ortaya koyduu plan Trkiyeyi tatmin etmemi, ancak heyetler halinde bu
konuda grmeler yaplmas konusunda uzlamaya varlmt.298-299
F.Almanya ile gelitirilen ilikiler ve Kohln verdii destek Trkiyede mitleri artrmtr.
zal bir taraftan ikili ilikilerle Trkiyeye taraftar toplamaya alyor, te taraftan da
serbest dolam ve tam yelik konularn srekli gndeme getiriyordu. 10 Austos 1986da
Babakanlkta yaplan toplantda, zal ilk kez tam yelikten net bir biimde sz ediyor
ve baka are kalmadn dile getiriyordu.300
Aslnda baka are kalmadna varan yolda serbest dolam konusunun nemli yeri
bulunuyordu. Anlamalara gre Aralk 1986da balamas ngrlen serbest dolam
konusuna AT hi yanamyordu. Bata F.Almanya olmak zere ATnin neredeyse btn
ye lkelerinin serbest dolam konusundaki direnii, Trk Hkmetinin baz eylerin elde
edilebilmesi iin mutlaka tam yeliin gerekli olduu inancna kaplmasna neden olmutu.
F.Almanya bu hakkn ertelenmesinden de teye bir biimde Anlamadan karlmas iin
aba gsteriliyordu. Birand, zaln 10 Austos toplantsnda Elde edilmi bu
hakkmzdan vazgememiz sz konusu olamaz. Serbest dolam hakkmz tam yelik
298

Alman Hkmetinin ortaya koyduu teklif Ankara Anlamasnn 12. maddesinde yeralan serbest dolam
konusundaki dzenlemeyi bir zorunluluk deil, aba gstermek olarak nitelendirmeyi tercih etmek
eklinde olmutur. Karlatrn: Yeilyurt [1999] Die Trkei und Europische Union, s.67. Almanlara gre bu
AT yesi lkeler ararsnda olduu gibi bir serbest dolamn salanmas konusunda bir ykmllk
ngrmemektedir. Bu daha ok serbest dolamn oluturulmas konusundaki bir fikrin varln anlatr. Bu
yorumlama Trkiye iin Ankara Anlamas ve Katma Protokoln ruhuna aykryd ve yetersizdi. Aslnda bu
dnemde serbest dolamn gerekletirilemeyecei Trk tarafnn da bildii bir durumdu. Ancak Trkiye
bunu Topluluktan alnacak baka tavizlerin pazarlk unsuru olarak kullanmak istedi. Trk ve Alman
heyetlerinin Trkiye-AT ilikilerini ele alaca toplantlarn da ana konusu serbest dolam oldu. Bu
toplantlar Mstearlar ve uzmanlar seviyesinde nce Aralk 1985de Bonnda, ardndan da 1986 sonuna
doru Ankarada gerekletirildi. Bu toplantda Alman taraf 1970de hazrlanan Katma Protokolde
ngrlen serbest dolam konusunun gnmz koullarnda bata Almanya olmak zere Topluluk iin ok
ciddi bir sorun olduunu ve bu konuda Trkiyenin baz esnekliklere gstermesi gerektiini ortaya koymutur.
Trk taraf ise, bu konuda geici baz dzenlemeler yaplabileceini, serbest dolamn balamas ile ilgili
tarihlerin kaydrlabileceini, ancak bu haktan btnyle vazgeilmeyeceini, ayrca baka konularda telafi
edici destekler iin ATnin almlarda bulunmas talebini gndeme getirmitir. Kramerin de vurgulad
gibi, Trkiyenin Anlamalardan kaynaklanan ve hi de temelsiz ya da haksz olarak nitelenemeyecek olan bu
talepleri ile F.Almanyay sktrmas zerine F.Almanya, bu konuyu da iine alan ancak temelde TrkiyeF.Almanya ve Trkiye-AT ilikilerini bir paket iinde dzenlemeyi ngren tekliflerle gelmitir. Buna gre
Trkiyeye verilecek savunma alanna ilikin yardmlarn yan sra, daha nce F.Almanyada alan ancak
artk Trkiyeye geri dnm Trk iilerinin yap tasarruf hesaplarnn geri denmesi gibi konular, sadece
Trkiye ile F.Almanya arasnda bir uzlama deil, ayn zamanda Trkiyenin AT ile ilikilerinin bir paras
olarak deerlendirilmitir. (Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 121)
299
Kramer bunu Trkiyenin tamamen gerekilikten uzak alldk talepleri olarak nitelendiriyor.
300
Bu diyalog, zaln bakanlnda gerekletirilen ve Dileri Bakan Vahit Halefolu, Genel Sekreter
Tezel, Ekonomik ler Mstear Yardmcs Aula, Atina Bykelisi Akman, AET Dairesi Genel Mdr
Kksal, Yunan-Kbrs Dairesi Genel Mdr Akbel, szc Eralp, Sanberk ve Cem Duna'nn katld resmi
tutanaklarndan M.A.Birand tarafndan alntlanmtr. Bkz. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.
32 ve 429-430.

79
bavurumuz iinde grelim. Serbest dolamn ertelenmesinin art budur diyelim ve
srar edelim. Yani biz bu ii, bir tam yelik, katlma iinde mzakere ederiz. Katlmamz siz
ilke olarak kabul edin, biz bu serbest dolamn ertelenmesini mzakere edelim, yaklamn
benimseyelim szlerini aktaryor Babakan zaln tam yelik konusundaki fikir
deiiklii daha net ortaya kmtr yorumunu yapyor.301
1986 yl Trkiyenin d politikada ciddi bir atlm yl oldu. Ama bunlar iinde belki de
AT ile ilikiler balamnda ok zel bir yeri zaln Davostaki Ekonomik Forum
toplantsna katlmas ve burada ekonomik ve d politik almlarn anlatmak ama daha da
nemlisi 31 Ocak 1986da Yunan meslekta Andreas Papandreou ile grmesi oldu.
Daha sonra Davos Ruhu olarak adlandrlan bu grmede Trkiye ile Yunanistan
arasndaki sorunlarn giderilmesi iin en bata gerekli olan gven ortamnn tesisi
konusunda btn evreleri artan ilerlemeler kaydedildi. Yine ayn yl iinde dnem
bakanln stlenen Hollanda Hkmeti, Trkiye ile ortaklk ilikilerinin
normalletirileceine ilikin sinyaller verdi. 17 ubatta zal bu sefer ngiltereyi ziyaret
etti ve Teacher ile grp gerek Trkiyenin ekonomik politikalar ve gerekse de AT ile
ilikileri balamnda destek sz ald. Burada ngilterenin tam yelik konusundaki
kayglar hibir ekilde ortadan kalkmamt, ancak en azndan yaplan aklamalarda
Trkiyenin nnn kesilmesine yol amayacak bir slup kullanlyordu. 24 Nisan 1986da
ise bu sefer Avrupa Konseyinde Trkiyenin dnem bakanl 6 red oya karlk 14
olumlu oy ile kabul edildi. 23 Nisan 1985de bu reddedilmiti. Davos Ruhuna ramen
Yunanistan ile kk apl gerginlikler ortadan kalkmamt.302 Belika Dileri Ban
Tindemansn Ankaradaki grmeleri olduka olumlu bir havada gemiti. Yine zaln
Fransa ziyareti, Fransann Trkiye konusundaki sert tavrn yumuatt. Ocak 1986da
talyan Dileri Bakan Andreottinin Ankara ziyaret ederek destek sz verdi. Fransz,
talyan ve ngilizlerle grmelerde hep Trkiyenin nemi vurguland ve Avrupada
salam bir yere sahip olduu (festen Platz) sahibi olduuna vurgu yapld. Ama yelik
konusu sadece kapal grmelerde dile geldi ve burada da demokratikleme srecinin
devam ile EG ile Trkiyenin ilikilerinde normallemenin salanmasnn nemi
vurgulanarak st kapal bir biimde, Trkiyenin yelikle ilgili beklentileri ve tam yelik
bavurusu konusundaki hevesini frenlemeye altlar.303 Bata zal olmak zere Trk
Hkmetinin temsilcileri ise srekli olarak geleceklerini ATde grdklerini dile getiren
aklamalar yaptlar. Zaten zal 1986 sonunda Trk adamlarna yapt bir konumada,
ATye tam yelik bavurusunda bulunacaklarn ve bunun ardndan 10 sene iinde de
Trkiyenin ATnin iinde yer alacan sylyordu. zala gre AT ile mzakereler drt
yldan fazla uzamazd.304
301

zaln DPT Mstear olduu dnemde (1967-1971) DPT ile Dileri Bakanl arasnda AT konusunda
ciddi bir gr ayrl bulunuyordu. zaln bakanlndaki DPT AETnin ekonomik bir smrgeleme
yaratacandan endie ediyordu. Sol bamszlklar ile, AET oluumunu bir Hrstiyan topluluu olarak
deerlendiren muhafazakarlarn da uzlat konu AETnin Trkiye iin yanl olacayd. Buna karn
Dileri Bakanl AET konusunu genel olarak Trkiyenin siyasi, askeri ve ideolojik gerekleri erevesinde
ele alyor ve AETnin Trkiyenin vazgeemeyecei bir oluum olduu grn savunuyordu. Dileri
Bakanl ve DPT arasndaki ztlk, zellikle Katma Protokoln hazrlklarnda ok olumsuz etkiler
yaratmt. te yllar sonra Babakanla gelen zaln AET konusundaki tavr bu anlamda ok merakla
bekleniyordu. Hatta Biranda gre 10 Austos toplantsnn geleneksel olarak AETyi savunan
Dileri.Babakan ikna etmek iin dzenlendiini, ancak zaln tavrnn herkesi arttn aktaryor.
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.430. zaldaki bu fikir deiikliinin nedenleri zerinde
ileriki sayfalarda daha ayrntl durulacaktr.
302
rnein Trkiye NATOnun Limni Adasn tatbikat alanna dahil etmesine iddetle kar kt ve NATO
plannda deiiklik yapmak zorunda kald. 11 Haziranda Atina J-60 Hava Koridorunu atn aklad, bu da
Trkiyeden byk tepki grd ve iki lke arasndaki gerginlik yeniden trmand.
303
Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 121.
304
ibid, s. 120-121.

80

Trkiyenin tam yelik konusundaki sylemi, AT tarafnda srarla ilikilerin

normalletirilmesi olarak anlalyordu. Hi bir yerde hibir AT lkesi temsilcisi resmen
Trkiyenin yeliinden sz etmiyordu. Ancak Trkiyenin tam yelik konusunda bu kadar
hevesli ve srarl olmasnn nemli nedenleri bulunmaktayd. Bunlarn banda Trk
ekonomisinin yeni yaplanmasnn ve Karlukun taviz ypranmas adn verdii
gelimelerin bulunduu sylenebilir. 24 Ocak 1980de yine zal tarafndan hazrlanan yeni
ekonomik program iin istikrarl ve alm gc yksek pazar aray ok ncelikli bir hal
ald. zal
... Kaynaklarmz daha iyi kullanmamz gerekiyor. Uzun vadeli bir da alma
politikas izliyoruz. Buna gre hareket etmeliyiz. retim ve byk pazar lazm.
Burnumuzun dibinde Ortadounun 4-5 kat bir pazar var, ancak biz bundan
yararlanamyoruz. Avrupa ile ilikilerimizi artk doru drst bir sisteme
balamamz gerekiyor
grn dile getirirken305, Trkiye-Topluluk ilikilerinde de belki de ilk kez bu kadar
ekonomi ncelikli bir portre ortaya karyordu. Trkiye ile Topluluk ilikilerinde Katma
Protokoln imzaland dnemde karlkl olarak kurulan denge zaman iinde Trkiye
aleyhine bozulmutu. Trkiyeye tannan avantajlarn hemen hepsi bir biimde ortadan
kalkm ya da nc lkelere de tannmt. Gerek EFTA ile yaplan anlamalar ve gerekse
Topluluun 125 lke ile imzalad farkl ticaret anlamalar Trkiyenin avantajlarn sona
erdirmekle kalmam, rekabet koullarn olumsuzlatrmtr.306 Bu arada Kramerin de
vurgulad gibi, Toplulukla ilikiler hemen her dnemde nem ve destek veren Trk
ekonomi evreleri,307 zellikle son yllarda bu desteklerini adeta bir bask olarak gndeme
tamaktalard. Trk ekonomisinin bymesi, rekabet edecek gce ulamas ve byk bir
gelime potansiyeli gstermesi Trkiyenin bavurusunda son derece nemli rol oynamtr.
Trkiyede bata ihracat, byme ve milli gelir olmak zere pek ok ekonomik alanda 1980
sonrasnda ok ciddi bir yapsal deiim srecine girerek nemli baarlar elde edildi.
rnein 1979da 2.2 milyar Dolar olan ihracat 1987de % 500e varan bir artla 10.1
milyar Dolara kmt. Trkiyenin d ticaret hacmi de ayn srelerde 7.2 milyar Dolardan
24.2 milyar Dolara kmt. GSMH 1979da cari fiyatlarla 81.696 milyar $ iken, bu
1987de 85.979 milyar $ a ulamt. Daha da nemlisi ekonomideki yapsal deiiklikti.
1979da Tarmn GSMH iindeki pay (cari fiyatlarla) % 26.7, sanayiinin % 19.8,
hizmetlerin ise % 53.5 iken, bu durum 1987de % 17.2 tarm, %24.9 sanayi ve % 57.9
hizmetler olarak deimiti.308 Trkiyedeki reformlarn sonucu olarak Trk sanayisinin %
75inin Topluluk rekabetine hazr hale gelmesi salanmtr.309 Bu dnemde zal sk sk ve
byk bir zevkle yllardr bor isteyen bir lke olma kalbn artk geride braktklarn ifade
ederek, Biz bor istemiyoruz artk, gelin engelleri kaldralm, ticaret yapalm, bu bize
yeter! diyordu. Trkiyenin GSMHsindeki art 1984de % 5.9, 1985de % 5.1, 1986da
% 8 olmutur. 1986 yl byme hz son on yln en ykseidir.

305

Aktaran :Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.427-428. Bu konuda Kramer de benzer yorumlara
yer vermektedir. Trk ekonomisi Trkiyenin mmkn olduunca hzl bir biimde AT pazarna almasn
arzu ediyordu. Kramer [1988a] EG und die Trkei,, s. 122.
306
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.445.
307
1965de kurulan ve Trkiyenin AET ile ilikileri konusunda almalar yapan ktisadi Kalknma Vakf, bu
konuda ounlukla Trk iadamlarnn szcln stlenmitir.
308
zaln ld 1993de Trkiyenin d ticaret hacmi 44.7 milyar dolara ulam, GSMH ise 178.715
milyar Dolara kmt. 1993de sektrel retimde de nemli deiiklikler kendini belli etmiti. Tarmn
GSMH iindeki pay %14.7ye gerilemi, sanayii % 23.7, hizmetler ise % 61.1e ulamt. DE, s.505 ve 647.
309
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.446.

81
Bavurunun yaplmasndan gn nce 14 Nisan 1987de zal bir basn toplantsnda
yle diyordu:
nancm odur ki, Trkiyenin ald mesafe, bilhassa ihracatta ald mesafe
bugnk artlar altnda, ok zor artlar altnda ileri bat lkelerine sanayi
rnlerini ihra eden bir lke haline gelmemiz, bize bu cesareti vermitir.310
Yine ayn konuda 12 Eyll 1987 tarihli basn toplantsnda da
Trkiyenin artan ekonomik itibar paralelinde siyasi itibar da artmtr.
Trkiyenin imdiye kadar cesaret edemedii Ortak Pazara tam yelik mracaatn
yapmak da bize nasip olmutur311 deerlendirmesini yapyordu.
Bu dnemde yaanan iki nemli d ekonomik gelime de, Trkiye iin ekonomik anlamda
ATnin cazibesinin artmasnda etkili olmutur: ABD Trkiyeden gelen bata tekstil ve
giysi olmak zere ihra rnlerine koyduu snrlamalarn kaldrmak istememi, burada
ticaret yapmann snrlar kendini ortaya koymutur. Bu durum ABD ile ekonomik
ilikilerde bir soukluk yaratmtr.312 Yine Trkiyenin 1980-1988 yllar arasnda devam
eden ran-Irak sava esnasnda aktif tarafszlk ad verilen ve her iki tarafla da siyasi ve
ekonomik ilikilerin devam ettirildii dnemin sonuna doru gelinmiti. Dahas bu
piyasann snrlar ve sorunlar vard. Mesela petrol fiyatlarndaki d dorudan
Trkiyenin kazancn azaltyordu.313 Da alan Trk ekonomisini tatmin etmekten
uzakt.314
Ekonomik balamda Trkiyenin tam yelik bavurunda etkisi olan hususlardan birisi de
serbest dolam konusuydu. Bu konuda beklenen ilerleme salanamaynca, tam yelik ile
bu hedefe ulalmas daha makul bir hedef olarak grld. Aslnda Trkiye uzunca bir sre
serbest dolam Trkiyenin toplulua yaklamnn bir taviz arac olarak kulland. Hatta
tam yelik bavurusunun da bu konuda yeni pazarlk olanaklar yaratabilecei umudu da
olumutu. 24 Kasm 1986da AT Bakanlar Konseyi 1 Aralk 1986da balamas ngrlen
serbest dolam yerine Trkiyeye bir teklif getirdi. Buna gre, serbest dolam, bir
Topluluk yesi lkede 3 yl alm Trk iileri ve ailelerine tannacak; ie alnmada AB
yesi olmayan lke vatandalarna gre Trk vatandalarna tannan ikinci ncelik hakk
devam edecek, Trk iilerine Topluluk yesi lke iilerinin btn sosyal haklar
tannacak ve Trk ii ocuklarna eitim imkanlar salanacak, aile birletirmesi
konusunda iyiletirmeler yaplacak ve ye lkelerin ulusal mevzuatlarnda yer alan
kstlamalar kaldrlacakt. Ancak Trkiyenin talep ettii ekilde serbest dolam konusu
hibir ekilde gndeme getirilmedi. Bu konuda Bakanlar Konseyi, Katma Protokoln
Trkiyenin AT yelerinden daha iyi koullara sahip olamayacan eklindeki 59.
maddesine atfta bulunarak, yeni yelerden Yunanistann 1988, spanya ve Portekizin ise
1993den itibaren serbest dolam hakkn elde edebilecekleri belirtmi, byle bir hakkn
ye olmayan bir lkeye daha nceden (1 Aralk 1986da) verilmesinin sz konusu
olamayacan belirtmitir.315 AT bu kararnda serbest dolam konusunu Ortaklk
erevesinde ele alnmasna da bir anlamda kar km, bu sorunun Trkiye ile AT yesi
310

Babakan Turgut zaln Basn Toplants, 14 Nisan 1987, Babakanlk Basmevi, Ankara,1987, s.5.
Babakan Turgut zaln Basn Toplants, 12 Eyll 1987, Babakanlk Basmevi, Ankara,1987, s.25.
312
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 122.
313
ibid, s. 133.
314
1990 ylnda rana 495 milyon dolarlk, Iraka ise 215 milyon dolarlk, ABDye ise 42 milyon dolar
ihracat yaplabiliyordu. Ayn yl Trkiyenin toplam ihracat 12.9 milyar dolard. ran ve Iraka yaplan ihracat
1990 sonrasnda ciddi bir biimde dm ve mesela 1996da ran iin 297, Irak iin 188 milyon dolara
inmitir. ABD ile yetersiz de olsa bir ihracat art gereklemit ve 1996da ihracat 131 milyon dolara
kmtr. DE-529 ve 532. Trkiyenin AT pazarna yapt ihracat 1990da . 7.177 milyar dolardr. 1996da
bu rakkam 11.510 milyar dolara kmtr.
315
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.136-138.
311

82
devletler arasnda ikili anlamalarla zlmesine ynelik bir tavr sergilemitir. Hi kuku
yok ki, Kramerin de zerinde durduu gibi, bu dnemde Avrupada hzla yaylan yabanc
dmanlnn da Trk iilerine kaplarn kapatlmasnda etkili olduu sylenebilir. 316
Trk taraf ise bu konudaki tavrn srarla srdrme kararlln her vesile ile ortaya
koymu ve ilikilerin Ortaklk koullar erevesinde gelitirilmesi talebini yinelemitir. Dnemin Dileri Bakan Vahit Halefolu,
Ankara Anlamas ve Katma Protokol hkmlerine gre serbest dolamn 1 Aralk
1986 tarihinden itibaren tmyle balamas gerekmektedir. Topluluun bu konuda
ittihaz ettii tutum, bizim amzdan hibir ekilde kabule ayan deildir.
Anlamalardan doan bir hakk, tek tarafl kararlarla bertaraf etmeye almak
mmkn olamaz.Byle bir yaklam Bat Avrupa siyasi felsefesinin temelini tekil
eden hukukun stnl ilkesiyle badatrlamaz.317
Trkiyede bu konuda iktidar partileri ile muhalefet arasnda hemen hibir farkllk yoktur.
ktidar bu hakta vazgeilmeyeceini, muhalefet ise Hkmetin bu hakk korumas
gerektiinin altn izmitir. rnein o dnemde muhalefet partisinde olan Kamran nan
yle demektedir:
El emei dolam sahasnda Trkiyenin AETye erken tam yelii meselesi
zerinde pazarla hi kimsenin ne hakk var, ne de yetkisi var. Bu TBMM
tarafndan kanunlatrlmtr ve y hari 9 memleket tarafndan onaylanm bir
hadisedir. imdi basna baktmz zaman, Alman basnnda, bunun bir pazarlk
mevzuu edildii Sayn Kohln Trkiyeye yapt 9 Temmuzdaki ziyareti srasnda
zerinde duruldu. Trk Hkmeti Sayn Kohle bir Trk tmeninin, mekanize tank
tmeni haline getirilmesi ki, 7 milyar 100 milyon mark ediyormu- halinde
Trkiyenin bu hakkn geciktirebileceini, maalesef Dileri szcs de durup
dururken neden ihtiya duydu da, Trkiye bu uygulamay erteleyebilir eklinde bir
beyanda bulundu ve tutumumuzu zaafa drd? AETye kar Trkiyenin bu en
kuvvetli kozunu ve AETnin bize yaknlamasn icap ettiren bu meseleyi TrkAlman meselesi haline getirmek son derece sakncaldr.318
Trkiyenin ekonomik anlamda tam yelik konusuna meyletmesinde ok nemli bir baka
faktr de, tam yeliin gereklememesi halinde yaplan anlamalar gerei GBne
gidilecei idi. T.zal, tam ye olunmadan GBne gitmenin Trkiyeye byk bir ekonomik
yk getirecei ve hatta bata ABD olmak zere dier ticari ilikileri de olumsuz
etkileyecei grndeydi. Oysa Toplulua tam ye olarak katlan lkelere, katlma ncesi
ve sonrasnda verilen destekleme yardmlar (rnein yeni 1988e kadar yeni yelerden
Yunanistana 12 milyar, Portekize 2,5 milyar ve spanyaya 6 milyar Euro verilmitir)319
GB iin verilmeyecekti. zala gre AETnin tek pazar karar Trkiyenin ilerini
zorlatracak ve eer neticede sadece GBne gidilirse, Trkiye bundan byk zarar

316

ibid, s.136-138.
ayhan [1997] Trkiye AB- Siyasal Partiler, s.288.
318
ayhan [1997] Trkiye AB- Siyasal Partiler, s.277. Almanya Babakan Helmut Kohln Temmuz
1985de Ankara ziyaretinde zerinde durulan nemli konulardan birisi serbest dolam konusuydu. Almanya,
serbest dolam hakkndan feragat edilmesini, bunun karlnda Trkiyeye savunma alannda destekler vaad
etmi, ayrca lkelerinde bulunan Trklerin durumlarnn iyiletirilmesini nermiti. Kohl Milliyet
gazetesinde kan aklamasnda, Serbest dolam hukuki bakmdan AETyi ilgilendiriyor. Ancak Ortak
Pazar lkelerinde yaayan 1,87 milyon Trkn 1,5 milyonu Almanyada olduu iin daha ok bize ynelik.
Bu soruna zm yolu basit deil. Ancak Almanya bir gmen lkesi deildir. Bu nedenle soruna her iki taraf
da tatmin edecek mantki ve pragmatik bir zm bulunacana inanyorum. Ankarada zmler konusunda
alternatifler zerinde durduk. Grmeler Bonnda devam edecek.(Milliyet-11.7.1985) diyordu.
319
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.447.
317

83
grecekti.320 Topluluun son yesi de GBnin tam ye olduktan sonra gerekletirmiti.
GBnin Toplulua tam ye olunmadan gerekletirilmesi ve tam yelik artlarna
hazrlanlmas aklc grnmemektedir. Bunun iin tam yeliin ilk art olan GBnin
Topluluk iinde ve yeliin imkanlarndan yararlanlarak gerekletirilmesi gerekmektedir.
Ayrca yava ileyen bir ortaklk ilikisinin nihai ama olan tam yelii
gerekletiremeyecei anlalmtr. Tam yelik iin tek kar yolun, ortaklk ilikisi
dnda yelikten geecei anlalmtr.321 zal nl 10 Austos 1986 toplantsnda
Ben Trkiyeyi Ortak Pazarn politikasna uygun bir sisteme gtrmek istiyorum.
Ancak AT bizi ortak yelie kabul etmiyor. nmzde iki seenek var. Biri on yl iinde tam
yelie gidebileceimiz bir mekanizma oluturmak, Dieri, GBne gitmek. GB bizim
aleyhimize olur. En az iki milyar dolar aktan toplulua kaybmz olur. Bu a finanse
edemeyiz ve byk skntlara deriz. Btn ithalatmz AETye dner. Bu olaslkla da
dier ekonomik i ortaklarmz olan Amerika, Ortadou, Japonya ile ilikilerimiz bozulur.
Bize dnp, size yardm vereceiz, kredi aacaz, buna karlk siz bize sadece mal satp
para kazanp AETden alacaksnz, yani bizden elde ettiinizi onlara vereceksiniz. Olur mu
byle ey? demezler mi?322
Benzer bir biimde Topluluk ile mali protokol erevesindeki ilikiler de 1980 sonrasnda
tkannca, Trkiye iin Topluluktan hem anlamalar gerei vaat edilen hem de baka mali
kaynaklar bulunmasnn tek yolu tam yelik olarak grlmeye balanmt. Ankara
Anlamasna ek olarak 12 Ekim 1963de imzalanan 1. Mali Protokol erevesinde
Trkiyeye 175 milyon ECU destek verilmitir. Katma Protokol ile yrrle giren 2. Mali
Protokolde ise toplam 220 milyon ECUlk bir destek ngrlmt. Her iki protokol de
ngrlen ekilde ilemitir. Ancak 12.5.1077de imzalanan ve 1.5.1979da yrrle giren
ve normalde 31.11.1981e kadar kullanlmas kararlatrlan toplam 310 milyon ECUlk
bir finansman ngren 3. Mali Protokol, 12 Eyll 1980 askeri darbesi gereke gsterilerek
ksmen askya alnmtr. (9-11 Ekim 1978de yaplan grmelerde Trkiye 8 milyar dolar
gibi bir yardm talep etmi, ama bu reddedilmitir. Komisyon 4. Mali Protokol iin
8.6.1979da grmelere balanlmasn ve Trkiyeye 75 milyon ECU tutarnda hibe
olarak zel yardm yaplmas kararn almtr. Enerji ve teknik yardm alannda kullanlan
bu destein kullanlamayan 19 milyon ECUlk ksm iin 30 Eyll 1991de Topluluk ile
yeni bir anlama yaplmtr.)
Ortaklk Konseyinin 30.6.1980 tarihli toplantsnda (bu 19.6.1981de parafe edilmitir) 4.
Mali Protokol zerinde uzlalm ve bu erevede Trkiyeye 600 milyon ECU tutarnda
mali yardm yaplmas ngrlmt. (Bunun 50 milyonu hibe, geri kalan ise 10 yl
demesiz olmak zere 40 yl yzde 1 faizle verilmiti.) Mali Protokol 19.6.1981de
taraflarca parafe edilmesine karn, Yunanistann engellemeleri nedeniyle Topluluk
organlarnn onay alnamadndan yrrle girememitir. (Trkiyenin tam yelik
bavurusuna Komisyonun verdii cevapta, 4. Mali Protokole ilerlik kazandrlmas da
nerilmitir.) 1964den 1996ya kadar olan 33 yllk Trkiye 752 milyon ECUsu Avrupa
Yatrm Bankas ve 75 milyon ECUsu Topluluk Btesinden olmak zere toplam 827
milyon ECUlk bir mali yardm almtr.323 Bu miktarn % 33 sanayi ve tarm, % 52si
320

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 432-433.

Karluk [1996] AB-Trkiye, , s. 447-448.
322
Toplantnn resmi tutanaklarndan aktaran Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 429.
323
Yunanistana 1981-1992 arasndaki dnemde 28.6 milyar, spanyaya 1986-1992 arasndaki dnemde 42.5
milyar, Portekize (1986-1992 arasndfaki dnemde) 14.2 milyar ECU tutarnda kaynak aktarlmtr. Tam
yelik ncesi dnemde de Avrupa Yatrm Bankas ve Yeni Topluluk Arac kanalyla Yunanistana 2,4
milyar, spanyaya 1.6 milyar, Portekize ise 1.3 milyar ECU tutarnda kredi almtr. Ayrca 1989-1993
dneminde yapsal fonlardan spanyaya 11.8 milyar, Portekize 6.3 milyar, Yunanistana da 5.9 milyar ECU
321

84
enerji ve % 14 altyap-ulatrma sektrlerine gitmitir.324 Mali Protokoller erevesinde
yaanan bu tkanklar, Trkiyenin bulunmad, ancak her vesile ile Trkiyenin
Toplulukla ilikilerinin normallemesini ve taahhtlerin yerine getirilmesini engelleyen
Yunanistann bulunduu bir Toplulukla ilikilerin daha fazla yrtlemeyeceini ortaya
karmt. Tam yelik dnda bu sorunu aacak mekanizmalar AB gelitirmiyor, Trkiye
ise gelitirebilecek aralara sahip olamyordu.
Tam yelik bavurusunun siyasi gerekelerini birka nemli balk altnda ele almak
mmkndr. Bunlardan birincisi Trkiyedeki siyasal yapnn demokratik ve modern bir
yenileme abas iinde bulunmasdr. Trk siyasi ve brokratik elitleri, Trkiyenin Bat
Avrupa ile entegrasyonunu, demokratik ve ada bir siyasal sistem kurulabilmesinin en
nemli arac olarak deerlendiriyorlard. Bunda hi kuku yok ki 12 Eyll Askeri
Darbesinin ar ve geni etkilerinin pay bykt. Babakan zal
Trkiyenin Ortak Pazara mracaat Trkiye Cumhuriyeti tarihinde
Cumhuriyetin ilanndan sonra belki de en nemli ikinci olaydr. Trkiyeyi Atatrkn
hasretini duyduu ada Avrupa lkeleri dzeyine karmak ve Avrupallarn eit ve
gl bir yesi haline getirmek, Avrupa Topluluunun tam yesi olmak iin ok
almamz gerekmektedir325
diyordu. Trkiyenin Batllatrlmas konusunu salama almak, demokrasiyi vazgeilmez
ve istikrarl klan mekanizmalar gelitirmek, insan haklar alannda Avrupa normlarna
yaklamak ... iin ATye bavurunun olumlu etkileri olaca hesaplanmaktayd. Aslnda bu
konuda Trkiyede de ciddi baz atlmlar gerekletiriliyordu. Bunlarn belki de en
nemlisi 23 Ocak 1987de Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakknn
tannmasyd. Trkiye bu konudaki gelimelerin daha nce Yunanistan, Portekiz ve spanya
iin karar verilirken etkili olduunun farkndayd. Trkiyede bata bireysel bavuru olmak
zere, demokrasi ve insan haklar alannda bu bavuru ncesinde nemli reformlar
gerekletirildi. rnein TBMMde nsan Haklar Komisyonunun kurulmas, 1963deki
Kbrs bunalmndan sonra Rum aznln mal varlklarn donduran 1964 tarihli
kararnamenin kaldrlmas bu konudaki giriimlerden bazlaryd. Bavurudan nce olduu
gibi sonrasnda da, bata eski siyasilere siyaset yasa getiren 1982 Anayasasnn ilgili
maddesinin kaldrlmas iin referandum yaplmas ve erken seim karar alnarak, daha
nce askeri ynetim tarafndan seimlere katlmalarna izin verilmeyen btn partilerin de
seimlere girmesine olanak salayan yeni dzenlemelerde, AT karsnda Trkiyenin
demokrasi notunun ykseltilmesi amac nemli rol oynamaktayd. zal, 18 Ekim 1987de
verdii bir demete, Avrupallar eer demokrasiyi istiyorlarsa, biz de demokrasiyi kurarz
diyordu. 326 Bu reformlarn olumlu etkisini zaln 3 Mart 1988de Komisyona yapt
ziyarette Komisyon Bakan Delors da dile getirmiti.327 Topluluun Trkiyedeki
demokrasi ve insan haklar alannda ne gibi katks bulunduu konusu ok tartmaldr.
Trkiyede bu basklar ounlukla ATnin Trkiyeyi dlama gayretlerinin bahaneleri ve
iilerine mdahale olarak nitelendirilmitir. AT taraf ise, sz konusu dzenlemeler
yaplmakszn Trkiyenin AT iinde yerinin olamayacan ska dile getirmi, zellikle
APda Trkiyeyi mahkum eden eletiren kararlar alnmtr. Bilindii zere, ATnin 1990
sonrasnda Orta ve Dou Avrupa lkelerine alaca ve genileyecei anlalnca,
demokrasi konusundaki talepler, btn aday lkeler iin geerli olacak ekilde Kopenhag
tutarnda demede bulunulmas kararlatrlmtr. Bu yeden kii bana yardm tutar olarak en fazla
yararlanan lke, %4.23 ile Yunanistandr.Bkz. Karluk [1996] AB-Trkiye, s.478.
324
Karluk [1996] AB-Trkiye, s. 473-478.
325
Babakan Turgut zaln Basn Toplants, 12 Eyll 1987, Babakanlk Basmevi, Ankara,1987, s.25
326
Cumhuriyet Gazetesi (stanbul) 18 Ekim 1987, akrtaran: Ba-2001-s140-141.
327
J.Delorsun serbest seimlerin yaplmas ve siyasi yasaklarn kalmas ile Trk siyasal sisteminin artk
Topluluun benimsedii demokrasi normlaryla uygunluk ierisinde olduunu belirten grleri iin Bkz.
Bulletin of EG, 21:3 (1988a), 2.2.25, s.92.

85
Kriterleri ad altnda belirli bir standarda kavuturulmutur. Ancak yaplan hi kuku yok
ki, ATnin yapt bask, zellikle 1983 sonrasnda Trkiyede liberal demokrasiye geii
hzlandrmtr.328 Bu konuda siyasi yasaklarn kalkmas gibi, 12 Eyll sonrasndaki baz
yarglamalar (bunlar arasnda DSK ve Bar Dernei davalar ok nemli tartmalar
yaratmtr) , idam cezalarnn infaz, dnce ve ifade zgrlne ynelik hkmler
ieren Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163. maddelerinin kaldrlmas, vs. saylabilir.
Trkiyenin bavurusunda dier nemli siyasi gereke Yunanistan ile ilgiliydi.
Yunanistann 1981de ye olmasnn ardndan geen sre iinde Trkiyenin Bat Avrupa
ile ilikilerinde ok etkin bir role geldii artk iyice ortaya kmt. zellikle Avrupa
Parlamentosunda Yunanl parlamenterlerin abalar ile kan kararlar Trkiye ile Topluluk
ilikilerini, stelik Trkiyede ciddi bir demokratikleme hamlesi yaanrken paradoksal bir
biimde olumsuzlatrm, iki taraf arasnda uzaklama balamt. Buna engel olmann
ancak Yunanistan ile eit koullarda mcadele etmek olduu gerei, tam yelik
bavurusunda etkili olmutu. Yine bu erevede iki lke Babakanlar zal ile Papandreu
arasnda svirenin Davos kentinde dzenlenen Dnya Ekonomik Formunda beklenmedik
hz ve olumlulukla gelien ilikilerin, Trkiyenin AT ile ilikilerindeki muhtemel
engellerinin banda gelen Yunanistan faktr konusunda Trkiyede ok iyimser bir hava
yaratmas da etkili olmutur.
AT iindeki dier gelimeler de Trkiye iin son derece nemliydi. Topluluk 1986da
Portekiz ve spanyay yelie almt. Aslnda ilk genilemenin olumsuz etkilerini ortadan
kaldrmak iin yaplm olan Katma Protokol, bu yeni genilemenin Trk ekonomisine
getirecei ykleri karlamaktan uzakt. Dahas yeni ye lkenin tarmsal ihracat,
Trkiyenin tarm ihracat ile ok byk benzerlik gsteriyordu. Doal olarak ye olanlar
kendi avantajlarn korumak ansna sahiplerdi. Trkiyenin tam yelik konumuna gemesi
halinde, sadece rakipleri karsndaki dezavantajlar ortadan kalkm olmayacak, ayn
zamanda FEOGA Blgesel Kalknma Fonu, Sosyal Fon ve Topluluun dier z
kaynaklarndan yararlanmas da mmkn olacakt. Yunanistann saylan bu fonlardan ylda
ortalama 1,5 milyar Euro katk almas, bu fonlarn Trk ekonomisine ne kadar nemli bir
kaynak olacan gstermektedir.329 Trkiyenin zellikle Yunanistan, Portekiz ve spanya
genilemesi ile topluluun da kapanmas ve Trkiye ile ilikisini srekli olarak Ortaklk
erevesinde srdrmesi Trkiyede endie yaratmt. Trk politikaclar Bunun nne
ancak Trkiyenin aktif politikas ile geilebilir ve Trkiyenin haklar korunabilirdi.330
te taraftan da Topluluun Birlie doru gitmesi konusunda ok ciddi admlar atlmt.
Topluluk standartlar ykseliyor, Trkiyenin ekonomik ve siyasi rakipleri artyor, 2 Aralk
1985de Lksemburgda toplanan Avrupa Konseyi, 1992den nce tam pazarn
oluturulmas kararn alm ve 1 Temmuz 1987den itibaren yrrle girecek olan Avrupa
Tek Senedi kabul edilmiti. ATnin Tek Pazar olma ve bu anlamda ekonomik ve siyasi
derinlemeye konsantre olunmas Trkiyenin ok da lehine gelimeler deildi. Trkiye
iin her geen gn artk ATden uzaklamaya yol aacakt.
Trkiyenin 1980 sonrasnda siyasi anlamda daha fazla ABDye yaknlamas da kendi
snrllklarn ortaya koymutur. zellikle d dnyaya ekonomik ve siyasi alanda alm,
Trkiyenin Ortadou ve slam lkelerine ve hatta Dou Blou lkelerine ynelik

328

Bu konuda ok ilgin ve nemli bir alma iin Bkz. Meltem Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB: Souk
Sava Sonras likiler, Alfa, Istanbul , s.129-155.
329
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.446-447.
330
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 123.

86
politikalarn gzden geirmesinde de etkili olmutur.331 Ancak ABDnin, hatta
Ortadounun artk tek bana Trkiyenin ekonomik ve siyasi hedefleri iin yetersiz
kalaca; lkenin ihtiyacn duyduu hem mali destekleri hem de yatrm olanaklarn
Avrupadan bulaca anlalmt.332 in ilgin yn, Trkiyenin ATye yaklam ABD
ile ilgili politikalarna ters dmyor, hatta ABDden de destek gryordu. ABD iin
Trkiyenin batl izgide ve istikrarl bir lke olarak kalabilmesinin yolu da ATydi.
Bir baka nemli faktr de olayn savunma-stratejik boyutudur. ATnin Bat Avrupa
Birliini canlandrma abalar, yeni bir gvenlik anlayn gndeme getirmitir. Daha da
nemlisi ATnin sadece bir ekonomik topluluk olmaktan kp, kendine zg d ve
savunma politikas olan bir Topluluk haline gelmesi yolunda ok ciddi bir teebbs
balatlmtr. Bat savunmasn bir btn olarak gren Trkiye iin bu oluum son derece
nemli olmutur. Bu nedenle de Trkiye ATye tam yelik bavurusu yapmadan bir gn
nce BAB iin bavuruda bulunmutur.333 334
Btn bu gelimeler yaanrken, hem Trkiyede hem de AB Kurumlarnda baz nemli
gelimeler yaand. Bunlarn en nemlisi 12 Eyll 1980 sonrasnda ATnin toplanmasna
izin vermedii Ortaklk Konseyinin Trkiyeden gelen basklara ve AT iinde Trkiye ile
ilikilerin belirli bir ereveye oturtulmasn isteyen bata F.Almanya olmak zere baz
lkelerin nayak olmas ile Yunanistann ikna edilmesi ve Bakanlar Konseyi gndemi,
hedefi belli olmasa da 16 Eyll 1986da bakanlar dzeyinde toplanma karar almasyd. Bu
toplant 1980den bu yana yaplacak bakanlar dzeyindeki ilk toplant olacakt.335 Bu
toplantnn yaplmas konusunda ikna edilen Yunanistan, toplantda engellemelerine devam
etmitir. Komisyonda Trkiye ile ilikilerden sorumlu Komiser Claude Cheysson
grmeler iin bir zemin oluturmak zere 19-22 Haziran 1986 tarihlerinde Ankarada
grmeler yapmt. Cheyssonun grmelerinde336 Trkiyedeki yeniden demokrasi
konusundaki abalarn nemi vurgulanarak, yaplacak Ortaklk Konseyi toplantsnda
serbest dolam, mali yardmlar, GB konular ile Yunanistann srekli olarak vetolarna
gereke olarak kulland Trkiye ve Yunanistan arasndaki ikili sorunlarn nasl
zmleneceine ilikin fikir alveriinde bulunulmutur. Trkiyeden sorumlu Komiser,
yapt grmelerde Trkiyenin yelik bavurusu konusundaki kararlln daha
yakndan grm, bunun Trkiyenin kendi karar olacan, bavurunun yaplmas halinde
de Komisyon tarafndan kural ve anlamalar erevesinde konunun ele alnacan
belirtmitir. 6 yl sonra bakanlar seviyesinde yaplan ve Ortaklk ilikilerinin durumu, ticari
ilikiler, sosyal ve mali sorunlar, Topluluun genilemesinin gerektirdii uyum almalar
331

zaln 4 ubat 1985de, BMde yaplan Cezairin bamszl ile ilgili oylamada Trkiyenin ekimser
oy kullanmas nedeniyle Cezairden zr dilemesi dikkat elkicidir. 2 Ocak 1986 ran gezisi de ABD ile
ilikiler erevesinde ok nemlidir. Yine 28 Temmuz 1986da ise zaln Moskova ziyareti ile 30 Ekim
1986daki Uzakdou ziyareti Trkiyenin araylarn gstermektedir.
332
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.123.
333
Bu konuda ayrca Bkz. Karluk [1996] AB-Trkiye, s.449.
334
Kamran nan 14.4.1987de TBMMde yapt konumada ...hkmetin ald ve biraz gzden kaan
ikinci nemli ve byk bir karar var: Bat Avrupa Birliine ye olmak niyeti ve beyan. BAB bgn 7 yeli ve
halen olumak zere bulunan Avrupa savunmasnn bir nvesidir ve bu gelime de son derece nemlidir.
Binaenaleyh, Avrupann yalnz ekonomik ve sosyal btnlemesinde deil, savunmasnda da yerini almak
suretiyle Trkiye, aslnda Atatrk reformlarnn ve muasr medeniyet seviyesine varmak niyetini tescil
ettirmektedir. ayhan [1997] Trkiye AB- Siyasal Partiler, s.306.
335
Trkiye ile Topluluk arasndaki bu en st kurum, anlamalara gre ylda en az iki kez Bakanlar seviyesinde
toplanacakt. Ancak 1980 sonrasnda ok nemli kesintiler yaand. 1981, 1982 ve 1983de birer kez ve
Bykeliler dzeyinde toplanabilen Konsey, 16 Eyll 1986da yeniden Bakanlar dzeyinde toplanabildi.
Ardndan 30 Eyll 1991, 9 Kasm 1992, 8 Kasm 1993, 19 Aralk 1994, 6 Mart 1995 (ki burada GB
netlemitir) 30 Ekim 1995de Bakanlar seviyesinde toplanmtr.
336
Bulletin EG: 6-1986, : 2.2.24.

87
vb konularn ele alnd bu ilk toplantda nemli kararlar alnamamtr. Bunda TrkYunan ilikileri yine temel tkanma noktasn oluturmutur. Yunanistan temsilcisi
Pangalos Trkiyeyi insan haklar ihlalleri yapmakla sulam, ikili sorunlar gndeme
tam ve hatta Yunanistann kendisini gvenlikte hissetmediini, Trkiyenin tehdidi
altnda olduunu iddia etmitir. Pangalosun ilikilerin normallemesi iin ne srd
koullardan birisi de Trk askerinin Kuzey Kbrstan kmasyd. Trk Dileri Bakan
Halefolu, Ortaklk Konseyinin ikili sorunlarn dile getirildii bir kurum olmadn, ama
eer Yunanistan kabul ederse, btn sorunlar hakknda ikili grmelere Trkiyenin hazr
olduunu ifade etmitir. Bu toplant ciddi bir sonu karmamt, ama ilikilerin
normallemesi konusunda hem Trkiye hem de Topluluk tarafnn kararllklar ortaya
kmt.337 Toplantda temel sorun Ankara Anlamasnn 12. ve Katma Protokoln 36.
maddeleri gereince 1 Aralk 1986da yrrle girmesi gereken Trk iilerinin serbest
dolam konusu tartld. Topluluk taraf, bu hakk hibir ekilde tanma niyetinde deildi.
Trkiye taraf ise, bu hakkn belirli dnler karlnda ertelenmesine razyd, ama bu
haktan vazgeilemeyecekti. Neticede kan sonu, serbest dolam konusunda Trkiyenin
beklentilerinin tamamen uzandayd. Ancak bu toplant, ATnin umut ettii gibi
Trkiyenin tam yelik bavurusu konusundaki isteklerini azaltarak, Ortaklk erevesinde
ilikilerin devam ettirilmesi eklindeki beklentisinin tam tersine neden olmu, bir kez daha
Yunanistann katklar ile Trkiye tam yelie bavuru konusunda daha da istekli bir
hale gelmitir.338
Trkiyede AT balamnda en nemli gelime 17 Ekim 1986da Trkiye-AT ilikilerinden
sorumlu bir Devlet Bakanlnn kurulmas ve bana da Prof.Ali Bozerin getirilmesi oldu.
Bylece Trkiyenin ATna verdii nem ok net bir biimde ortaya konulmu oldu. zal
bu dnemde daha ok Aralk 1986da bavuru yaplmasn dnmekteydi. Bu konuda
Babakann Badanman Adnan Kahveci hem lke iinde hem de dnda lobi
almalarn ve hazrlklar organize ediyordu. Kendisine en byk yardm da AB Konsey
Genel Sekreteri Emil Noel gsteriyordu. Yaplan hazrlklar ve tam olarak bavuru tarihinin
tespit edilecei 25 Kasm 1986 tarihli toplantda zal, Serbest dolam ile bavuruyu biri
birine bylesine balamayalm. Almanlar fazla rktyoruz diyerek F.Almanyadaki
seimlere dikkat ekmiti. 25 Ocak 1987de Almanyada genel seimler yaplacakt.
Babakan Kohl ve Alman diplomatlar srekli olarak Trkiyeyi uyararak seimlerde
isizlik sorunu istismar edilecek. Serbest dolam ve tam yelik bavurusu birletirilirse,
kampanyada byk tepkilerle karlarsnz ve bylece zaten kt olan Trkiye
grntsn daha da bozarsnz demilerdi. zal, Bir parti bizim bavuruya takarsa,
dierleri de semenlerini tatmin etmek iin iin iine girecekler. Seim sonrasnda da
pozisyonlar kilitlenecek ve bu iten biz zararl kabileceiz demiti.339 Trkiyenin
bavurusunun Almanya destei olmakszn Komisyondan Konseye havale edilmesi
mmkn olmayacakt. Bu da byk bir skandal olurdu. Onun iin Almanyadaki i siyasi
gelimeler byk nem tayordu ve bavurunun bir biimde Almanya ile gr birlii
iinde olunmasa da Almanyay rahatsz etmeyecek ekilde yalmasna karar verilmiti.
Bylece bavuru, Almanyadaki seimler sonrasna, ama en ge 6 ay iinde yaplacak
ekilde ertelenmesine karar verildi. 1987 ylnn ilk yarsnda AT Dnem Bakanlnn
Belikaya geecek olmas ve Belika Dileri Bakan Leo Tindemansn Trkiyeye lml
baktnn bilinmesi nemli bir faktrd. Belikann ardndan dnem bakanl
Danimarkaya geecekti ki, bu lke Trkiye konusunda ok da mit vaat etmiyordu.

337

Karlatrn: Verlauf des AssoziatioMGKates Agence Europe, 18.9.1986, s.7 vd. ayrca Bulletin EG: 91986, : 2.2.19.
338
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 132.
339
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 435-436.

88
Bu arada Avrupa Parlamentosu Trkiyeyi eletiren karar tasarlarn almaya devam etti. 18
Nisan 1985de insan haklar ihlalleri, 13 Haziran 1985de Trk Bar Dernei Davas, 13
Eyll 1985de Kbrs konusunda, 23 Ekim 1985de insan haklar konusunda, 3 Mart 1986,
10 Temmuz 1986da Kbrs, 11 Aralk 1986da insan haklar ihlalleri ve Kbrs, 9 Nisan
1987de Egede yaanan kriz konusunda kararlar ald. Ancak, Yunanl parlamenterler ve
ounlukla sosyalist-komnist ve evreci gruplarn gndeme tadklar bu karar
tasarlarnn Trkiyeye kar bir moral deeri dnda etkisi bulunmamaktayd. Asl olarak
ilikilerin normallemesini engelleyen ye lke hkmetlerinin zellikle serbest
dolamdan kaynaklanan kayglar ile Yunanistann kat tutumu idi.340 Oysa hem
F.Almanya hem de Yunanistan dndaki dier topluluk yeleri, Trkiye ile ortaklk
ilikilerinin normalletirilmesinden yana olduklarn her vesile ile ortaya koyuyorlard.341
Zira Yunanistann bu kat tavrnn Trkiyede ortaklk konusunda elikiler ve pheler
yarattnn, Trkiyede yelik dnda ilikilerin gelitirilmesi iin baka bir seenek
kalmad inancn glendirdiinin farkndalard. Kramer, Yunanistan dndaki btn
dier lkelerin Trkiyenin yeliini grnebilir bir gelecekte olanakl grmeseler de
Ortakln canlandrlmasn bir alternatif olarak gryorlar ve Yunanistann bu tavrnn
Trkiyenin Bat Avrupaya yabanclamaya neden olabileceinden endie ediyorlard
demektedir. 342

Bu arada Trkiye de yeni i siyasi gelimeler AT konusunu da etkileyecek ekilde

yaanyordu. Yaplan ara seimlerde Demirelin DYPsi nemli bir g oldu, ANAP
ounluunu korudu, ama oylar % 32ye dt. Bu arada petrol fiyatlarnda d,
komularla yaplan ihracat olumsuz etkilemeye balad. ran-Irak sava devam ediyor ve
bir sre Trkiye iin aktif tarafszlk ad altnda srdrlen ticari ilikilerin getirisinden
ok daha byk tehlikelerin ortaya kt anlalyordu. ki lke arasndaki savatan
kaynaklanan otorite boluu, Krt ayrlk gruplarn faaliyetleri iin nemli bir olanak
salyordu. Bu arada ne ran ne de Irak ne bu otorite boluunu gidermek konusunda aba
harcyor ve ne de buna gleri yetiyordu. Hatta her iki taraf, Krtleri kendi politikalar
dorultusunda birer ara olarak kullanmay yeliyordu. Trk silahl Kuvvetleri birka kez
Kuzey Irak girerek terrist kamplara ynelik imha hareketleri gerekletirdi. Ancak
bunlar yeterince etkili olamyor, terrist gruplar kolayca rana geerek saldrlar az
kaypla atlatabiliyorlard. Hatta bu dnemde Trkiyenin savaa dahil olmasndan ve
Trkmenlerin youn olarak yaadklar Musulu ele geirme planlarndan sz edilmeye
baland. Bylece hem petrol elde edilecek hem de Krt gerilla gruplar kontrol altnda

340

rnein Yunanistan, tam ye olduktan sonra Topluluk ile Trkiye arasnda yaplm anlamalara taraf
olmay ieren bir uyum anlamasn redddetmiti Reddetme iin Yunanistan Dileri Bakan Yardmcs
Pangalos tarafndan ortaya konulan gereke Trkiyede demokrasi standartlarnn yetersiz oluu ile Trkiye
ve Yunanistan arasnda Ege konusundaki ikili anlamazlklar ve Kuzey Kbrsn igal edilmesi
bulunuyordu. 10 Mart 1986daki Konsey toplantsnda karar alnamad. Daha sonra yaplan uzun pazarlklarn
ardndan Trkiye 1964de Kbrsta meydana gelen olaylardan sonra Trkiyedeki Rumlarn mal varln
donduran kararnameyi yrrlkten kaldrd. Bunun zerine Topluluun dier yelerinden gelen bask ile
Yunanistan 20 Nisan 1986da (1 Ocak 1989da yrrle girmek zere) uyum anlamasn imzalamtr.
Bunun hemen ardndan da dier iki yeni ye Portekiz ve spanya ile uyum anlamalar imzaland. Birand
[2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.458-459, Kramer [1988a] EG und die Trkei,s. 127.
341
rnein 12 Eyll 1980 sonrasnda Trkiyeye Bat Avrupadan gerekletirilen ilk Cumhurbakan
dzeyindeki ziyaret Alman Cumhurbakan Richard von Weizaecher tarafndan Mays 1986da
gerekletirilmiti. Bu ziyarette Alman Cumhurbakan, Hkmetinin grlerini destekleyen bir tutum
sergilemi, Trkiyenin Bat Avrupa ile yakn ibirliini Ortaklk erevesinde destekleyen, ancak serbest
dolam konusunda Trkiyenin taleplerinin Almanya iin kabul edilemez dzeyde olduunu vurgulayan
aklamalr yapmtr.
342
Kramer [1988a] EG und die Trkei,s. 127-128.

89
tutulabilecekti. Ancak bu konuda Trk Hkmetinin ne bir giriimi ve ne de plan oldu.343
Fakat ne olursa olsun Trkiye bakmndan olay ok vahim gelimelere gebeydi.
Trkiyenin bu endielerinin hi de bo olmad daha sonra ok iyi anlalacakt. 1984de
silahl eylemlerine balayan ayrlk PKKnn daha sonraki yllarda neden olaca i ve d
siyasi gelimeler, Trkiyenin bata AT olmak zere neredeyse btn d ilikilerini ve
stratejilerini etkileyen ok nemli bir unsur olacakt.
Ancak 1986 da yaanan olaylar gsterdi ki, 1970lerde balatlan Arap-slam lkeleri ile
yaknlamann, hem siyasi hem de ekonomik olarak belirli snrlar bulunmakta ve yeterince
istikrarl da olmamaktadr. Bu anlamda da Trkiyenin Avrupa opsiyonuna bir alternatif
olabilmesi mmkn deildir. Avrupann yeniden cazibe kazanmas hem geleneksel Batc
eliti memnun etmekle kalmyor, ayn zamanda Trk ekonomi evrelerini ve bata zal
olmak zere Trkiyedeki yeni politik eliti de ekiyordu. Trkiyenin Topluluk karsndaki
karlarnn korunabilmesi, Yunanistann Trkiyenin Avrupa ile ilikilerini belirlemesine
son verilebilmesi ancak tam yelik ile gerekletirilebilecekti. Aslnda Topluluk iinde de
Trkiyenin bu yaklam anlalyordu. Ama yine de Trkiyenin bu "ok acele atlm bir
adm" ( bereilten Schritt) olarak nitelenen teebbsnn ertelenmesi iin aba
gsteriliyordu. AT srarla ilikilerin Ortaklk erevesinde gelitirilmesi konusundaki
kararlln dile getiriyordu.344
2. Tam yelik Bavurusu ve Yntemi
14 Nisan 1987de Avrupa lerinden Sorumlu Babakan Yardmcs Prof. Ali Bozer,
Dnem Bakan Belika Dileri Bakan Leo Tindemansa Trkiyenin Avrupa
Topluluklarna tam yelik bavurusunu yapt. Bu bavuru Ankara Anlamasndan ve onun
aamalarndan bamsz olarak Roma Anlamasnn her Avrupal devlet Topluluklara
katlmay isteyebilir hkm erevesinde yaplmtr. Buna gre
AETyi kuran Roma Antlamasnn 237inci maddesine gre AETye;
Avrupa Kmr ve elik Tekilatn (AKT) (EGKS) kuran antlamann 98. maddesi
gereince AKTye ve
EUROTOMu (EAG-Vertrag) kuran Antlamann
205.
maddelerine gre de EURATOMa tam yelik bavurusunda bulunmutur.
Bylece Trkiye Ankara Anlamasnn 28. maddesinde ngrlen koullar bertaraf
eden bir yntemle bavurusunu yaparak Roma Anlamasnn her Avrupa lkesine tand
hakka atfta bulunan, bylece de Ankara Anlamasndan kaynaklanan haklar ve
sorumluluklar riske atmayan bir yol izlemitir. Seilen tarih de yine Belika Dnem
Bakanlnn Trkiyeye ynelik sempatisini ve 27 Nisanda Brkselde yaplacak olan
Bakanlar Konseyi toplantsnda konunun ele alnmasnn salanmas iin zellikle
seilmitir.345 Bavuruyu yapan Trk Dileri Bakan Ali Bozer, Bu olay Trkiye iin
sevinli ve tarihi bir andr 346 diyordu. Babakan Turgut zal ise ayn gn yapt basn
toplantsnda, ATye tam yeliin ok nemli ama zor bir sre olacan yle
vurguluyordu :
Mterek Pazar meselesinin daha balangcndayz. Uzun ince bir yolun, yoku
yolun bandayz. Zorluklar olan bir yoldur bu. Uzun mzakereler olacaktr. Hi
beenmediimiz, istemediimiz laflar duyabiliriz. Ama cesaretli ayn zamanda
343

ibid, s. 133.
ibid, s.134-135. rnein Trkiyeye yeni neriler getirmek iin Kasm ay banda Komsiyon Ankaraya
bir heyet gnderdi. Jean Joseph Schwed bakanlndaki Komisyon Heyeti Ortaklk ilikilerinin
normalletirilmesi konusunu dile getirdi.
345
Karluk [1996] AB-Trkiye, s.441.
346
Bulletin EG: 4-1987, : 1.3.1.
344

90
sabrl, dikkatli, hesapl olmamz mecburiyeti vardr. Ancak bu artlar altnda
muvaffak olabileceimizi syleyebilirim ve erken bir tarihte muvaffak
olabileceimizi syleyebilirim.347
Dnemin Trk Dileri Bakan Vahit Halefolu, TBMMde yapt konumada,
bavurunun nemini u szlerle vurguluyordu:
Trkiyenin AETye tam yelii, Cumhuriyetin ilanndan bu yana izlediimiz Bat
medeniyetiyle btnleme hedefinin tabii bir icabdr. Trkiyenin sadece
Avrupann askeri entegrasyonu iinde yer alp, siyasi ve iktisadi btnlemesinin
dnda kalmas dnlemez. Trkiye 35 yldan beri savunma alannda Avrupann
snrlarn geniletmitir. imdi AETye katlarak siyasi ve iktisadi alanlarda da
Avrupaya yeni bir boyut getirecektir. Siyasi adan bakldnda, Trk Milletinin
iradesiyle tesis edilmi bulunan demokratik parlamenter dzenin Trkiyenin
Toplulua katlmas ile daha da kkleecei kukusuzdur. Bugn Trkiye
Cumhuriyetinin tarihinde yeni bir sayfa almtr. Trk Milleti Atatrkn hedef
gsterdii muasr medeniyet seviyesine ulaacak hasletlere sahiptir. Avrupa
camiasnn da, Trk milletinin bu istikametteki gayretlerine destek olacana ve
Avrupa ile btnleme iradesine sayg gstereceine samimiyetle inanyorum. 348
Trkiyenin tam yelik bavurusu Trkiyede olumlu ve neredeyse btn siyasi eilimlerin
ve sivil toplum kurulularnn destei ile karland. Burada Avrupa ya ait olma vurgusu
yine en ok vurgulanan unsur olarak ne kt.
Ancak Trkiyede tam yelik bavurusuna ynelik olumlu havann aksine AT tarafnda
gizlenmeyen bir tedirginlik sz konusuydu. Toplulukta genel kan, Trkiye ile ilikilerin
normalletirilmesine ynelik abalara daha yeni balanmken bu bavurunun ok erken
olduu ekildeydi. Dahas bu dnemde Toplulukta derinleme abalar n plana kmt.
Portekiz ve spanyann yeni gerekleen yeliklerinin Toplulua getirdii ilave yk son
derece bykt. Topluluun 1960l, 70li yllarda byk ilgi duyduu Akdeniz blgesine
ynelik stratejisi de deimiti. Bu anlamda Trkiyenin bavurusunun zamanlamas Trk
taraf iin belki optimal bir tarihti ve kendi iinde makul gerekeleri vard ama AT taraf
iin baar ans olduka dk bir zamanlamayd.349 Williams, Topluluun Akdeniz
politikasndaki gelimeleri aktardktan sonra yle diyor:
It was in this context that Turkey applied for full membership of the Community in
1987; it was arguably one of the least propitious moments in the history of the
Community for such an application.350
Ancak yaplan bavurunun gz ard edilmesi de mmkn deildi. Trkiyenin aka
reddinin Trkiyenin Bat Avrupa iin tad byk jeostratejik nem dolays ile mmkn
olmad biliniyordu. Trk siyaseti ve diplomatlarnn en byk endiesi ise tam yelik
bavurusunun Komisyona havale edilmeden reddedilmesiydi. Bavurunun yapld 14
Nisan ile Bakanlar Konseyinin toplantsnn yaplaca 27 Nisan arasnda geen srede
youn bir diplomasi trafii yaand. Bu dnemde F.Almanyann tutumu belirleyici
olacakt. F.Almanya Trkiye ile ilikilerin Ortaklk Anlamas erevesinde gelitirilmesi

347

Babakan Turgut zaln Basn Toplants, 14 Nisan 1987, Babakanlk Basmevi, Ankara,1987, s.6.
TBMM Tutanak Dergisi, D:17, Y:4, C:39, 14.4.1987, ss.137-139. Ayrca Bkz. ayhan [1997] Trkiye
AB- Siyasal Partiler, s. 291 vd.
349
Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.72.
350
Williams, Allan M.: Turkey in the Medierranean Context, in:Turkey an d Europe, Balkr, Canan / Williams
Allan M.,(Ed.), Pinter, London, 1993, s.55.
348

91
arzusunda olduunu bir aklama ile duyurmutu.351 Trkiyenin Bonnun onayn almadan
hatta bilgi vermeksizin bavuru yapmas ortam daha da gerginletirmiti. Durum kritik bir
hal alnca Babakan zal anslye Kohle yazd bir mektupla destek istemiti.352
lerleyen gnlerde F.Almanyann destek olmasa da engel olmayaca sinyali alnmt.
Yunanistann bilinen olumsuz tavr kayg yaratyordu. Ancak Yunanistan engelleme
abalarna Danimarka ve Lksemburgdan bekledii destei alamamt. ramen Dnem
Bakan Belika Dileri Bakan Leo Tindemansn kiisel abalar ile Bakanlar Konseyi
Trkiyenin bavurusunun incelenmek ve gr bildirmek zere Komisyona havale
edilmesine karar verdi.
Trkiye uzman Kramer, 1988de yazd kitabnda, Trk politikaclarn deien btn
koullara ramen ATnin Trkiye konusunda reddiyeci bir tavr taknamayacaklarndan
hareketle, ATyi karar vermeye zorlamak, bylece en azndan bir perspektif elde etmek ve
daha da nemlisi arkadan gelecek dier potansiyel adaylara gre avantaj elde etmeye
altklar grndedir. Kramer bu noktada 1999 Helsinki zirvesine kadar youn bir
biimde tartlan adaylk stats konusunda ok net bir gr ortaya koymaktadr.
Kramere gre Trkiyenin bavurusunun Komisyona havale edilmesi ile birlikte
Trkiyenin resmi aday statsn kazanmtr:
Trkiye artk resmi aday lke statsndedir. Bavuru konusunda karar verilinceye
kadar, ya yelik ya da taraflarn ortak karar ile sona erdirilebilecek olan Ortaklk
Anlamas yrrlkte kalacaktr.353
Kramere gre Topluluun ilikilerin yelik ya da Ortaklk erevesinde yrmesi
konusunda bir karar verilmesi de gerekmektedir.
bir ey ok ak: halen var olan yan yana iliki sonsuza kadar devam edemez.
Topluluk grlebilir bir gelecekte Trkiye ile ilikilerini ne ekilde yrteceine
karar vermek zorundadr.354
3. Bavurudan Sonraki Dnem
Trkiyenin tam yelik bavurusunu yapmasnn ardndan youn bir diplomasi trafii
yaanmtr. Trkiyede Topluluk iin yapsal deiimler konusunda ok nemli eyler
yaplm olmasa da355, zellikle Babakan zal ve Avrupa lerinden Sorumlu Devlet
Bakan Ali Bozerin Komisyondan kacak kararn Trkiye lehine kabilmesi konusunda
ciddi bir aba iine girdii sylenebilir. Komisyon tarafnda ise Trkiyenin beklenmedik
bu bavurusundan kaynaklanan genel bir aknlk yaand ve burada da konunun
beklenen hz ve younlukta ele alnmad grlmtr.356 Bunda iki nemli faktrn rol
oynad sylenebilir: Bunlardan birincisi, Trkiye konusunda uzlamaya varmann, karar
vermenin glkleri; ikincisi ise Komisyonun Topluluk iinde gerekletirilen derinleme
ve i reform srecine younlamas. Hi kuku yok ki zellikle F.Almanyann serbest
dolam konusundaki kayglar da buna ekleniyordu. Avrupa Adalet Divannn 30 Eyll
1987da Trk vatanda Meryem Demirel konusunda ald karar kayglar daha da
351

Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.73

zal mektubunda ... Trkiyenin bavurusuna dost ve mttefik F.Almanyann engel oluyormu
grntsne dmesi kamuoyunda kolay kolay kapanamayacak yaralar aacak ve hayal krkl
yaratacaktr ifadesini kullanmt. Bkz. Mehmet Ali Birand: Trkiyenin Avrupa Maceras: 1959-1999,
Doan Kitap, 10.Bask, Istanbul, 2001, s.450.
353
Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 149-150.
354
ibid, s. 150.
355
rnein Birand bu dnemi yle niteliyor: Ancak Trkiye 27 Nisandan itibaren bavuruyu da AT
hazrlklarn da yine unutuverdi. Adeta yeni bir dinlenme dnemi balad. Ne zaman uyanlaca bilinmeyen
bir dnem. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 452.
356
ibid, s. 455.
352

92
artrmt. ADnin ald n karar niteliindeki kararda serbest dolam konusunda Trk
vatandalarnn anlamalardan doan hukuki haklarnn varl tespit edilmiti. 357
Aralk 1987deki AT zirvesinde de Topluluk tavr ortaya konulmutu: Genileme
yaplmayacak ve 1992de gerekletirilecek tek pazar iin derinleme abalarna nem ve
ncelik verilecekti. Bu konuda Komisyon Bakan Delors ve Fransa Hkmetinin
hassasiyeti yksekti. Bu aamada Komisyonun Akdeniz ilerinden sorumlu Komiseri olan
Fransa eski Dileri Bakan Claude Cheysson devreye girdi ve Trkiye iin aamal bir
plan ortaya koydu. Buradaki temel ama Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikileri yeniden
canlandracak ve atl duran kapasitelerin yeniden harekete geirilmesini salayacak
dzenlemeler yapmakt. Yani Trkiyenin yelik konusundaki talepleri yerine Ortaklk
Anlamasna yeniden ilerlik kazandrlmas arzulanyordu. Ancak bu konuda da baz
nemli skntlar bulunmaktayd. Yunanistan, spanya ve Portekizin toplulua katlmas
sonrasnda yaplmas gereken uyum anlamalar zellikle Yunanistann engeline taklyor,
bu da ortaklkla erevesinde ilikilerin gelitirilmesine engel oluyordu.358 Yunanistann
tavr Trkiye ile ilikilerin normalletirilmesinde en ciddi engel olmutu. Ancak Kramerin
de vurgulad gibi Trkiye konusunda fren ilevini sadece Yunanistan grmyordu. AP,
ald kararlar ile ilikilerin daha da bozulmasnda ok ciddi rol oynam ve politikasn da
gayet sk bir biimde takip etmitir. Tam yelik bavurusunun yaplmas ile Komisyon
kararnn akland tarihe kadar geen sre iinde AP neredeyse tamam Trkiyeyi
mahkum eden 24 ayr karar almtr.359 Bu kararlar iinde demokrasi, insan haklar ihlalleri,
Kbrs, Ermeniler, Krtler, gayri-Mslim aznlklar gibi konular ne kmtr. Bu kararlarn
hepsine Trkiyeden farkl kesimlerden tepkiler gelmitir. Ancak Avrupa Parlamentosunun
Trkiyenin tam yelik bavurusu yapmasnn hemen iki ay sonra ald Ermeni
soykrm konusundaki karar Trkiyede byk bir infial yaratmtr.360 18 Haziran 1987
tarihli ve Resulation on the political solution to the Armenian Question balkl karar
birka yn ile Trkiyeyi rahatsz etmitir. Bunlardan birincisi Birinci Dnya Sava
esnasnda Osmanl Devleti ynetiminde yaayan Ermenilere ynelik yaananlarn bir
soykrm olarak nitelenmesi ve bunun Trkiye tarafndan da kabul edilmesinin istenmesidir.
Kararn bununla da yetinmeyerek Trk askerlerinin Kbrsta igalci olduunu iddia etmesi,
Ermenilere, Krtlere, gayri-Mslimlere bireysel ve toplumsal zgrlklerinin tannmas
konusundaki talepleri ve btn bunlarn Trkiyenin yelik talebi konusunda engeller
oluturduunun ifade edilmesi tepkiyi daha da artrd. Kararda unlara yer verilmiti:
Avrupa Parlamentosu 1915-1917 arasnda Osmanl Devletinde yaayan Ermeniler
konusunda yaananlar BMin 9 Kasm 1948 tarihli Konvansiyonunda belirtilen
357

Kararda, AET anlamasnn 228 ve 238. maddeleri hkmlerine gre, Konsey tarafndan imzalanan bir
anlamann, onaylandktan sonra yrrlk balang tarihinden itibaren Birlik hukukunu oluturan
dzenlemelerden saylaca ve Birlik Hukukunun bir parasn oluturaca, gerek AB ve gerekse ye lkeler
tarafndan imzalanm olan Ankara Anlamas, Katma Protokol ve Ortaklk Konseyi Kararlarnn, Birlik
hukukunun bir czz saylmas gerektii gr vurgulanmtr. Ancak Mahkeme Ankara Anlamasnn 12.
ve Katma Protokoln 36. maddesi hkmlerinin yeterince ak ve kesin ifade edilmedii gerekesi ile ye
lkelerin i hukuklarnda dorudan uygulanabilir nitelikte olmad yarumuna varmtr. Bu kararn ardndan
Hollandada yaayan Zeki Sevince konusunda bir karar veren Adalet Divan (20.9.1990 Tarih ve C-192/89
Sayl n karar) bu sefer Trkiye ile yaplan anlamalar Topluluk hukukunun bir czz olarak kabul
edildiinden, anlan hkmler Birlik yesi lkelerde dorudan uygulanabilir niteliktedir kararna vararak ilk
karardaki snrlamay da kaldrmtr. Urteil des Europaeischen Gerichtshofes vom 30.9.1987- Rechtssache
12/86. und vom 20.9.1990, Rechssache C-192/89, Gmrk 1994, s.171 ve 209..
358
Yunanistan Trkiyenin AT ile anlamasn ve Katma Protokol kabul etmiyor, bunlar belirli koullarla
kabul edeceini ileri sryordu. Yunanistann engeli Protekiz ve spanyann da uyum anlamalarn
imzalamalarn en azndan teknik olartak engelliyordu. Bkz. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.
458.
359
TBMM, 1980 Ylndan Bu Yana APde Trkiye ile lgili Alnan Kararlar, Ankara, Aralk 1996, s.28-72.
360
Amtsblatt der EG, Nr.C 190, 20.7.1987, s.120 ve Bulletin EG: 6-1987, : 2.4.20.

93
artlar erevesinde bir soykrm olduu grndedir.(md.2) ... imdiki Trk rejimi
1915-1917 yllarnda yaanan bu dramatik olaylardan sorumlu tutulamaz ve
kendilerinden maddi taleplerde bulunamaz. (Md.D) Trkiyenin lkede yaayan
gayri-Mslim aznlklara, Ermenilere, Krtlere, Rumlara ve Kbrsllara ynelik
tutumu
Lozan
Anlamas
ve
uluslararas
dzenlemelere
aykrdr
(Md.4,5,6,7,8,9,10). Trkiye Kbrstaki glerini ekmelidir (Md.4). Trkiyede
gerek bir demokratik parlamenter sistemin ve bireysel ve toplumsal zgrlklerin
olmadn gstermektedir ki, bu da Trkiyenin yelie ynelik incelemelerde
alamayacak engeller olduunu gstermektedir.(Md.1,4,)
Alnan karar, radikal gruplar ve Yunanl parlamenterlerin oluturduu bir ounlukla ve
Parlamentonun sadece te birinin katld bir oturumda alnm olsa ve hatta burada Trk
diplomatlarna ynelik terrist saldrlarda bulunan Ermeni terr rgtleri knanm olsa da
(Md.12), bu karar Trkiyede byk bir tepkiye neden oldu. Trkiyeyi hem Ermeniler
konusunda yaplan yanl tarihi deerlendirmeler hem de olayn arkasnda Yunanistann
yer almas ve sorunun boyutlarnn Rumlar, Kbrsllar ve Krtleri de kapsayacak ekilde
geniletilmesi ar derecede rahatsz etti. Trkiyenin tepkisi ise dorudan APa deil,
ATye ye lkelere ynelik oldu. Dnemin Devlet Bakan Kenan Evren, bu kararn
alnmasnda katkda bulunan ya da pasif davranan ye lkelerin Trkiye ile NATO iinde
mttefik olunduuna dikkat etmeleri gerektiini syledi.361 Babakan zal ise, alnan
kararn yanl, nemsiz ve Trkiyenin nn keserek, AT yesi olmas konusundaki
kararlln baltalama abas olarak niteledi. Btn bu tepkilere, o dnemde Ermeni terr
rgtlerinin Trk diplomatlara ynelik kanl eylemlerinin ve 1984de silahl eylemlere
balayan PKKnn her geen gn dozu artan iddetinin toplumda yaratt infial de
eklenmitir. Ancak burada belirtmek gerekir ki, APnin, daha doru bir ifade ile AP iinde
yer alan Yunan parlamenterler ile sosyalist-komnist-yeil radikal gruplarn oluturduu
Trkiye kart lobinin etkisi ile alnan bu ve bunu takip eden dier kararlar, Trk
kamuoyunda ATnin Trkiyeye bak konusunda ciddi kayglar yaratm, bu ayn
zamanda Trk politikaclarn yapmalar gereken dier alanlardaki reformlar iin gerekli
olan toplumsal destei de snrlamtr.
Avrupa Parlamentosu, Trkiye ile ilikilerin btnyle kopmamas konusunda aba
gsteren bata muhafazakar kanat olmak zere ounluk gruplarnn destei ile 20 Ocak
1988de spanya ve Portekizin Trkiye ile yapaca uyum anlamalarna onay verdi.
Ancak burada bile Trkiyede yetersiz demokratik gelimeler konusuna vurgu yapld ve
Parlamentonun Trkiye ile ilikilerin normalletirilmesi konusunda ok da hevesli
olmadn ortaya koydu.362
AT Komisyonu Akdeniz Sorumlusu Komiser C.Cheyssonun abalar ile363 Trkiye ile 12
Eyll sonrasnda yaplamayan Ortaklk Konseyinin Bakan dzeyinde toplanlmasna karar
verildi Toplant 25 Nisan 1988 tarihinde Lksemburgda yaplacakt. Ancak Davosda
gerekletirilen yumuama ortam ve Yunanistann istedii baz uygulamalarn (rnein
Rum aznln mal ve mali varlna ilikin baz snrlayc dzenlemelerin kaldrlmas)
yaplmas uyum anlamas konusunda ilerleme salanmasna neden oldu364 ancak Ortaklk
Konseyi toplants iin Yunanistan bu sefer de Kbrs konusunu gndeme getirerek
361

Kramer [1988a] EG und die Trkei, s. 144-145.

Bulletin EG: 1-1988, : 2.2.14 ve Abl. Der EG C 49 vom 22.02.1988.
363
3 Mart 1988de Babakan zal, Devlet Bakan Bozer ve Dileri Bakan Ylmaz Brksele yaptklar
ziyarette Delors ve Cheysson ile grmler (Bkz. Bulletin EG: 3-1988, : 2.2.25), daha sonra da Cheysson
8-9 Eyll 1988de Ankaraya resmi bir ziyarette bulunmutu (Bkz. Bulletin EG: 9-1988, : 2.2.21.)
364
Bulletin EG: 3-1988, : 2.2.24.
362

94
engelleme yapmaya balad. Yunanistan, Ortaklk Konseyi sonrasnda yaynlanacak
bildiride, ya da Dnem Bakan sfat ile Almanyann Dileri Bakan Genscherin
yapaca resmi konumada Kbrs sorununun Trkiye ile AT ilikilerini etkileyecei
ynnde bir cmlenin yer almas iin elinden geleni yapt. Alman Dileri Bakanl
Avrupa leri ile Grevli Bakan Yardmcs Adam Schweatzerin Yunanistan ikna etmek
iin Atinaya yapt ziyarette sonu vermedi. Yunanistan dndaki 11 ye lke, Trkiye
ile uzlalmasnn Trkiyenin yelik bavurusunun geciktirilmesini kolaylatracan ve
ortaklk ilikilerinin gelitirilmesi ile Trkiyenin basklarnn azaltlabileceini hesap
ediyorlard. rnein Almanya serbest dolam konusunun Trkiye tarafndan yeniden
gndeme getirilmemesi ve hatta mmknse bu konuda resmi bir haktan vazgeme olmasa
bile erteleme anlamas yaplmasnn yolunu da ilikilerin normallemesinde buluyordu.
Ancak 11lerin basks sonu vermedi ve Yunanistan Kbrs koulundan vazgemedi. 25
Nisan 1988de Devlet Bakan Ali Bozer ile Dileri Bakan Mesut Ylmazn katld
konsey toplants balamadan sona erdi.365 Trkiye Kbrs konusunun Trkiyenin AT ile
ilikileri erevesinde ele alnamayacan, ancak baka siyasi platformlarda bu konuyu
grebileceklerini ifade etti. Bu arada Ylmaz ile Genscher arasnda yaanan tartmalar
Trkiye ile F.Almanya arasndaki ilikileri olumsuz etkileyecek bir soruna da yol at.
Balamadan biten Ortaklk Konseyi toplantsnn ardndan stanbulda yaplan ve Trkiye
ile Komisyonun birlikte finanse ettikleri Business Week toplants Trkiyede AT
konusundaki morallerin ykselmesine neden oldu. Bu toplantya katlan Avrupa ve
Trkiyeden 400 civarndaki iadam Trkiye ile Topluluk arasndaki ekonomik teknik
ibirlii olanaklarn ele alan almalar yaptlar. Bu toplantda katlmclar 500n
zerindeki ortak proje konusunda uzlatlar ve Trkiyenin AT yeliini desteklediklerini
akladlar.366
Bu arada Komisyon ilikilerde gelime kaydetmek iin iki Ad Hoc Komite toplantsn
Trkiyede yapt.367 Bu arada youn abalar ve Trkiyenin baz alanlarda Yunanistann
isteklerini kabul etmesi ile Yunanistann uzun sre onaylamay reddettii uyum
anlamalar Avrupa Parlamentosundan 14 Eyll 1988de vize ald.368 Parlamento bunun bir
gn sonrasnda ise Topluluk ile Trkiye arasndaki ilikilerin gelitirilmesi konulu bir karar
ald.369
likilerin normallemesi konusunda bir baka nemli adm da 12 Eyll 1980 sonrasnda 9
yldan bu yana toplanamayan Karma Parlamento Komisyonunun toplanmasna karar
verilmesi oldu. 17 Kasm 1988de KPKnn AP kanad seildi ve 17-19 Ocak 1989da da
Strazburgda topland. 370 Bu toplanty 27-29 Kasm 1989da Brkselde yaplan ikinci
toplant izledi.371 Yine Aralk 1988de Komisyon Trkiyeye verilecek ve 1980de
kararlatrlm olan baz mali yardmlar serbest brakt. 19 milyon ECUluk yardm ok
nemli bir mebla olmasa da sembolik olarak ok nemliydi.372

365

Karluk [1996] AB-Trkiye, s.1996, s.400.

Bulletin EG: 9-1988, : 2.2.22.
367
Ad Hoc Komitee toplantlar 7 Kasm 1988 ve 20-21 Aralk 1988de Trkiyede yaplmtr.
368
Bulletin EG: 9-1988: 2.2.19 ayrca Abl. Der EG C 262 vom 10.10.1988.
369
Bulletin EG: 9-1988 : 2.2.20.
370
Bulletin EG: 1-1989 : 2.2.13 ve Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 462-463.
371
Bulletin EG: 11-1989, : 2.2.30.
372
Bulletin EG: 6-1980, : 1.4.1. bis 1.4.7 ve Bulletin EG: 12-1988a, : 2.2.23.
366

95
Bu arada ATden sorumlu Bakan Bozer Komisyonun Trkiye konusundaki kararn
mmkn olan en olumlu biimde kmas iin youn bir diplomasi trafii balatt.373 Bunun
yan sra hemen btn Bakanlklarda AT ile ilgili bir birim kuruldu. AT konusunda 70li
yllarda yaanan kartlklar byk lde sona ermi, hem siyasi hem brokratik ve hem de
sivil toplum rgtleri (bunlarn iinde ktisadi Kalknma Vakfnn ayr bir nemi ve
arl bulunuyordu) balamnda Trkiyede AT iin genel bir olumlu hava olumutu.
Trkiyenin bu dnemde balangtaki amac, tam yelik mzakereleri iin bir tarih elde
etmek eklindeydi.374 Bu tarihin ne zaman balayacandan daha nemlisi bu perspektifin
verilmesiydi. Bu nedenle gayri resmi grmelerde bile baka ara formller Trkiye
tarafndan reddedildi. Bu arada AT Komisyonunda Trkiyeyi yakndan ilgilendiren bir
deiiklik yaanm ve Claude Cheyssonun grev sresi sona ermi ve yerine spanyol
Matutes atanmt. AT yesi lkeler ile Trkiye arasndaki ilikilerde de Bonnun biraz
uzakta kald, ama Londra ve zellikle de Parisin n plana kt gzleniyordu. AT
Komisyonunun Trkiye konusundaki karar aklanmadan nceki son nemli grme 30
Mays 1989da Babakan zal ile AT Komisyonu Bakan Delors arasnda Brkselde
gerekleti.375 zal burada hem Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn nasl
giderileceine ilikin grlerini hem de Trkiye ile Topluluk ilikilerini ele alan
grlerini dile getirmiti. zaln dile getirdii nemli bir konu da Trkiyede son
dnemde yaanan ciddi demokratikleme hamleleri ve ekonomik reformlarn baarsyd.
zaln burada talebi artk daha gereki bir zemine oturuyordu. zal mzakereler iin
artk tarih istemiyor, sadece mzakerelere balanacaktr eklinde bir ibarenin Komisyon
belgesinde yer almasn istiyordu.376 Byle bir ifade, Trkiyenin gelecekte Toplulua
yeliini garanti altna alacak ve Topluluu da ykmllk altna sokacakt. zal,
Almanlarn serbest dolam konusundaki kayglarnn da gereki bir biimde
giderilebileceini, hatta aslnda Trkiyeye yelik perspektifinin verilmesinin d
yatrmlar ve dolays ile istihdam sorununu zeceini, bunun da Trklerin Avrupa ya
gme arzularn azaltacan ifade etti. Delors ise Ortaklk anlamasnn gereklerinin
yerine getirilmesinin daha makul olacana ilikin grlerini dile getirdi.377

373

Bu dnemde Bozer 8-16 Haziran 1988a Avrupa Parlamentosu, 3-7 Kasm 1988a Almanya (Kohl ve
Genscher ile grme), 26 Kasm-2 Aralk 1988a spanya, 8-13 Aralk 1988a Brksel (AT Komisyonu), 1215 Ocak 1989 KPK Toplants ve Matutes ile grme, 15-18 Mays 1989 Brksel AT Komisyonu, 17-20
Temmuz 1989 Brksel AT Komisyonu, 3-9 Eyll 1989 Danimarka, Almanya, Brksel ziyaretleri; 13-16 Eyll
1989 Fransa ve Avrupa Parlamentosu, 19-29 Eyll 1989 Lksemburg, AP, 26-30 Kasm 1989 Brksel AT
Komisyonu.,
374
Bu konuda Resmi Arivleri derleyerek grmeleri ve diyaloglar aktaran Birandn kitabndan geni
lde yararlanlmtr. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 455-473.
375
Bulletin EG: 5-1989, : 2.2.26.
376
Birand, resmi tutanaklardan derledii zal ile Delors arasndaki grmede zaln Bize Mzakerelere
balanlacaktr deyin, yeter! dediini ifade ediyor. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 467.
377
Bu balamda Birandn aktard u ilgin diyalog gerekleiyor:
Delor aka Size yant vermeden nce bir ilke karar almamz gerekiyor diyordu. zal hemen itiraz etti:
Trkiyeyi ayr gznnde tutmalsnz. Bizim bu lkelerden farkl bir statmz var. Aramzda tam yelii
hedefleyen bir ortaklk anlamas var. Delors hemen yantlad: Ancak o da (ortaklk anlamas) yerine
getirilemedi. zal:Ancak karlkl ekilde yerine getiremedik. Delors devam etti: Evet bizim de
getiremediimiz blmleri var. Bunu kabul ediyorum. Aramzdaki anlamann tam yelii ngren nihai bir
siyasi amaca dnk olduunu da biliyorum. Ancak biz nce bu ortaklk anlamasnn gereklerini yerine
getirecek kapasitede olduumuzu isbat edelim. .... zal Delorsun Tek senet konusundaki hazrlklarn
yaratt skntlarna ilikin grlerini dinledikten sonra: Bunlar biliyoruz. Ancak biz sizden mzakerelerin
balamas konusunda kesin bir tarih de istemiyoruz. Amacmz, byle bir yesil ktan sonra kendi kendimizi
hazrlamaktr. Size yk olmamamz iin kaynak elde etmemiz gerekiyor. Bu da yabanc sermaye ile olabilir.
Yeil k bu ynde nemlidir. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 469-70.

96
Komisyon Trkiye ile ilgili almalarn 9 Kasm 1989da tamamlad. Bu tarih sadece
Trkiye iin deil btn dnya iin son derece nemli bir tarihti. Zira o gn Berlin Duvar
yklmt. Duvarn ykl Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikileri nitelik ve nicelik
ynnden etkileyen sonular dourmutu. Trkiyenin srekli olarak nemini vurgulad
ve Bat Avrupann da Trkiyenin vazgeilmezlii iin temel ald jeostratejik nemi
belki azalmamt, ama ok ciddi bir deiime urayaca belli olmutu. Bu durum kendini
en bata Komisyonun Trkiyeye verilecek cevabnda kendisini belli etmiti. Komisyon
Trkiyenin taleplerine uygun bir cevap verme yknden kolayca syrlmt. Bu
dnemde yaanan genel belirsizlik ortam, Trkiyeye belirsiz bir cevap verilmesine
dayanak oluturmaya yetmiti. Avrupann imdi baka ncelikli sorunlar vard. En bata
da byk bir tedirginlik yaratan Almanyann birlemesi konusuydu. Bu durum ATnin
1992 hedefi iin kmsenmeyecek bir sorundu. Zira Almanya Douyu kalkndrma abas
iine girecei iin 1992 hedefi iin gerekli ekonomik destei salayamayabilirdi. Ama daha
da nemli sorun Almanyann birlemesi konusuydu. Bunun Avrupada btn siyasi
dengeleri bozaca ve yeni bir Alman sorunu yarataca endiesi ok yaygnd. Almanya bu
konuda srekli olarak AT kozunu ortaya koyuyor ve iki Almanyann birlemesinin AT
bnyesinde gerekletirilmesinin hem Almanya hem de Avrupa iin daha salkl olaca
tezini vurguluyordu. Babakan Kohl Temel ilkemiz ATdir ve Almanya ancak AT iinde
byyebilir diyordu.378 Bu balamda Trkiye konusundaki rapor da Almanlar ok
yakndan ilgilendiriyordu. Zira Almanya Dou Almanyay bnyesine almasn isterken
pratikte bir genileme talebini ortaya koymu oluyordu. Oysa AT Komisyonu Trkiyeye
verecei cevapta zellikle bu hususu n plana karmay hedeflemekteydi. Yani Trkiye
konusunda bir takvim veremeyiz, zira 1992ye kadar genileme sz konusu deildir. te
Trkiye ile ilgili kararn verilecei 18 Aralk 1989dan bir gn nce yaplan ve alt saat
sren toplantda Almanya srarla bu konuda kendisine engel olmayacak ifadeler
kullanlmasn talep etti. Almanya, Trkiye iin ortaya konulan Topluluk bu aamada yeni
bir genilemeyi kaldramaz grnn genel bir ilke olmasnn nne gemeye
almtr. Yani yklan duvar, bir anlamda Trkiyenin AT ile arasnda bir yerlerde hem
de tal akll byk bir engel ilevi grecek ekilde yklmt.
4. AT Komisyonunun Trkiyenin yelik Talebine Ynelik Verdii Gr
(Avis): 18 Aralk 1989
18 Aralk 1989da AT Konseyinin verdii grev ile Komisyon Trkiyenin tam yelik
bavurusu konusundaki grlerini (Avis) ve Konsey ile Bakanlar Konseyine tavsiyelerini
ieren raporunu aklad.379 Komisyon Trkiyenin yelik iin ehil (geeignet
eligible) olduunu net bir biimde ifade ediyor380, ancak hem Topluluun iinde
bulunduu koullar ve hedefleri hem de Trkiyedeki siyasi ve ekonomik eksikliklerin bu
aamada Trkiyenin yelii iin mzakerelere balanmasn olanaksz kld eklindeki
grn ortaya koydu. imdilik kaydyla da olsa Komisyon ne tam yelik ve ne de
mzakerelere balanlmas konusunda bir takvim ortaya koymam, hatta Trkiyenin son
dnemde srarla elde etmeye alt artlar uygun olduunda mzakerelere
balanacaktr
eklindeki bir ifadeye de yer vermemiti. Komisyonun, ortaklk
anlamasnn yeniden iler hale getirilmesini tavsiye ettii grnde ilikilerin
gelitirilmesi iin bir paket hazrlanmasn istemitir. 5 ubat 1990da Bakanlar
378

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 472

SEC (89) 2290 / 2, Brksel, 20 Aralk 1989, Bulletin EG: 12-1989: 2.2.37.
380
Md.13: Trkiye'nin modernleme abalarna katkda bulunmak iin, Komisyon, Topluluk tarafndan
Trkiye'ye, bu lkenin Toplulua ye olma ehliyeti zerinde phe yaratmakszn, Ankara Anlamas imza
edildii zaman gsterilmi olan siyasi iradeye uygun olarak, her iki ortan daha fazla karlkl bamllk ve
btnleme yoluna girmelerine imkan verecek bir dizi somut tedbir teklif etmesini tavsiye eder.
379

97
Konseyinin de Trkiye ile ilikilerin gelitirilmesi talebi ile onaylad bu gr konusunda
Yunanistann yine itirazlar vard. Kbrs konusunun daha arlkl olarak vurgulanmasn,
Krtler konusunda Trkiyeden net taleplerde bulunulmasn ve Yunanistan ile ilikilerin
mmkn olduunca Trkiye karsna koullar olarak konulmasn istiyordu.381
Komisyon grnn giri blmnde Trkiye ile ilgili deerlendirmenin Trkiyedeki
ekonomik ve siyasi durum dikkate alnarak yapld belirtildikten sonra, ATnin Birlik
olmak yolundaki hedefleri vurgulanyor ve yeni bir yenin katlmnn koullarnn her iki
taraf bakmndan da zorlatna dikkat ekiliyor (Md.2). Bunun hemen ardndan da istisnai
durumlar hari, yeni bir ye ile mzakerelere 1993den nce balanlmasnn tavsiye
edilmedii vurgulanyor (Md.4).
Komisyon, hem aday lkenin Topluluk kriterleri ve standartlarna uygun bir siyasi ve
ekonomik gelikinlik dzeyinde olmas gerektii ve hem de Topluluun bu genilemeyi
kaldrabilecek kapasiteye sahip olmas gerektii grn dile getirdikten sonra da her iki
koul bakmndan Trkiyenin yeliinin u aamada mmkn olamayaca grne
varmaktadr.(Md.6)
Trkiye'nin zel durumunda, bu iki husus daha da nemlidir zira Trkiye byk bir
lkedir - herhangi bir Topluluk yesi Devlet'ten daha byk bir corafi alan vardr
ve ileride daha byk bir nfusa sahip olacaktr - ve genel gelimilik dzeyi Avrupa
ortalamasnn bir hayli altndadr. (...) 1989'un son eyreinde Komisyon'un
deerlendirmesine gre, Trkiye'nin ekonomik ve politik durumu, son zamanlardaki
gelimelerin olumlu taraflarna ramen, eer Toplulua katlrsa Trkiye'nin
karlaaca intibak sorunlarnn orta vadede alabileceine Komisyon'u ikna
etmemektedir. (Md.6-7)
Bu genel itirazlarn ardndan nce Trkiyenin ekonomik ardndan da siyasi koullarnn
Toplulua intibak bakmndan ne derece elverili olduu konusunu ele alan Komisyon
raporunda nce ekonomik bakmdan Trkiyenin 1980 sonrasnda ok ciddi bir atlm
gerekletirdii vurgulanyor ancak ardndan u ekonomik sorunlara iaret ediliyor (Md.8):
1. Tarm ve sanayide ciddi yapsal dengesizlikler bulunmaktadr
2. Topluluk ve Trkiye arasnda hl byk bir gelime fark vardr, Trkiye'de satn
alma gcnn Topluluk ortalamasnn te biri dzeyindedir.
3. Trkiye'deki hzl nfus art istihdam ve zellikle tarmda dk retkenlik
dzeyine neden olmaktadr.
4. Sanayileme dzeyi hem dktr hem de sanayide yksek koruma dzeyi
mevcuttur,
5. Sosyal koruma dzeyi dktr
6. Enflasyon oran ok yksektir
7. Kamu yatrmlar verimsizdir ve bte a ile yaplmaktadr
8. sizlik dzeyi ok yksektir
9. D borlar olduka yksek dzeydedir
10. D demeler dengesi ak vermektedir.
11. Trk iilerinin gelecekte AT pazarna girmeleri, zaten isizlik sorunu yaayan ye
lkelerde korku yaratmaktadr.
Komisyon bu grlerin ardndan Bu dengesizlikler devam ettii srece, Topluluun
ekonomik ve sosyal politikalarndan doan ykmllkleri stlenmede Trkiye'nin ciddi
zorluklar yaayacandan korkulmaldr. Bu kukular yannda, Trkiye'nin katlmasnn
Topluluun kendi kaynaklar zerine koyaca ykle ilgili olarak Topluluun
381

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 473.

98
hissedebilecei kayg vardr. lave bte yk, zellikle Trkiye'nin yapsal fonlara dahil
edilmesinden gelecek olan yk, Trkiye'nin nfusu ve gelime dzeyi dikkate alnrsa, en
son katlmalar srasndaki ykten bile daha ar olacaktr. Grne yer vermektedir.
Komisyonun politik konularla ilgili deerlendirmesinde de yine 1983 sonrasnda nemli
demokratik gelimelere ramen hala devam eden ciddi sorunlar sralanmaktadr:
1. Kamusal yaam hala tm siyasi glere ve sendikalara alamamtr.
2. nsan haklar alannda ve aznlklarn kimliine sayg konusunda son zamanlarda
baz gelimeler olmakla beraber, bunlar henz bir demokraside olmas gereken
dzeye ulamamtr.
3. Kbrsn birlii, bamszl, egemenlii ve toprak btnl Birlemi
Milletler'in ilgili kararlarna uygun olarak salanmaldr.382

Komisyon bu gerekelerin ardndan net bir ifade ile Trkiye ile katlm mzakerelerine hem
Topluluk hem de Trkiyenin iinde bulunduu koullar gereince balanmasnn uygun
olmayacan, ancak Trkiye ile ilikilerin mutlaka gelitirilmesi gerektiine ynelik
inancn dile getirmitir. Burada Trkiyenin Topluluk bakmndan tad jeopolitik
nemin vurgulanmas dikkat ekicidir:
Topluluk, Trkiye ile ilikilerini younlatrmada ve politik ve ekonomik
modernleme srecini bir an nce tamamlamas iin bu lkeye yardm etmede temel
bir menfaate sahiptir. Topluluk ile ortaklk ba olan Trkiye, genileyen byk bir
lkedir; ayn zamanda, stratejik adan nemli bir jeopolitik konum igal ederek,
Atlantik ittifak iinde ye Devletler'in ortaklarndan biridir.
Komisyon son olarak da Trkiye ile Ortaklk Anlamas erevesinde ilikilerin
gelitirilmesi iin drt balk halinde ortaya koyduu tavsiyelerini sralamaktadr: GBnin
tamamlanmas, mali ibirliinin yeniden balatlmas ve younlatrlmas, endstriyel ve
teknolojik ibirliinin gelitirilmesi ve politik ve kltrel balarn glendirilmesi.
(Md.13.1)
Raporun son cmlesi ise yledir: Hep birlikte bu tedbirler ve onlarn uygulanmasndaki
ruh, iki ortan mterek bir gelecek ina etme iradelerini ortaya koyacaktr.
5. Karar Konusunda ki Taraftan Gelen Tepkiler
Hi kuku yok ki, Komisyon tarafndan belirli bir gerekilik zeminine oturtulmu olsa
da, burada ortaya konulan tablo Trkiyeyi tatmin etmekten uzakt. Karar kamuoyunda ok
byk etki yaratm olmasa da genel bir hayal krkl yaratmt.383 ayhan Komisyon
raporunda zellikle siyasi eletirilerin Avrupa Parlamentosunun genel tutumunu
yansttna dikkat ekiyor ve bunun Trkiye ile Topluluk arasndaki ilikilerde APnin ne
kadar nemli hatta anahtar rolnde olduunun bir gstergesi olduunu kaydediyor. .384
382

Aynen u ifade kullanlmtr: Md.9:Trkiye ile bir Topluluk yesi Devlet arasndaki anlamazln
olumsuz etkileri ve ayrca, Avrupa Topluluu Konseyi tarafndan ksa bir sre nce tekrar endie ifade
edilmi olan, Kbrs'taki durum dikkate alnmazsa Trkiye'nin katlmasnn politik ynlerine ilikin bir
inceleme eksik olurdu. Burada sz konusu olan, Birlemi Milletler'in ilgili kararlarna uygun olarak, Kbrs'n
birlii, bamszl, egemenlii ve toprak btnldr.
383
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 473-474.
384
ayhan [1997] Trkiye-AB-Siyasal Partiler, s.329.

99

Aslnda Trkiyede kamuoyunu asl kayglandran Berlin Duvarnn yklmas ile dnyada
ve zellikle de Avrupada deien dengelerin Trkiye aleyhine baz sonularnn
olacayd. Bu kayg ok da yersiz deildi. Komisyon Raporu bu konuda Trkiyenin
karlat ilk net olumsuzluktu, ancak zellikle 90l yllarda bundan ok daha olumsuz
raporlar ve deerlendirmeler Trkiyeyi bekliyordu.
Trkiyedeki tepkiler snrl kalmakla birlikte genel olarak bir i siyasi polemik malzemesi
olarak kullanld. Bavuruyu yaparken Babakan olan zal, tahminimizden daha iyi
nitelemesi yapm ve bylece Trkiyenin Avrupall artk tescil edilmitir demitir.385
ktidardaki politikaclar her ne kadar bu raporun ok da olumsuz olmadn ve en
azndan Trkiyenin Avrupall ve Toplulua katlma hakk konusunda kukular ortadan
kaldrdn iddia etseler de muhalefet hem bavurunun zamanlamas ve hem de kan rapor
konusunda Hkmeti eletirmi ve karar byk bir hayal krkl olarak ilan etmiti.
Burada muhalefetin zerinde durduu konu Komisyonun hakszlk yapt eklinde deil,
aslnda iktidarn yanl zamanlamas, yetersiz politikas ve hem ekonomik hem de siyasi
kriterler bakmndan Topluluk dzeyinin ok uzanda olunduuna ilikindir. Yani eletiri
Komisyona deil, Hkmete ynelmitir. Oysa bavurunun yapld 14 Nisan 1987de
muhalefetteki politikaclar da bu bavuruyu son derece nemli ve olumlu bulduklarn
aklamlard. rnein muhalefetteki DYPnin bir milletvekili Hkmet bu mracaatla 55
milyonluk Trkiyenin onurunu zedelemitir, itibarn zedelemitir386 demektedir.
Dnemin Dileri Bakan Mesut Ylmaz ise yapt aklamada kararn onur krc olarak
deerlendirilmemesi gerektiini belirtmi ve Bakanlar Konseyinde yine de mzakereler
konusunda baz deiiklikler yaplabilecei midini ortaya koymutur. Ylmaz,
Komisyonun grnde en rahatsz edici hususun, hem de Komisyonun hi stne vazife
olmad halde; yani teknik bir organ olarak bu konuda gr belirtmek yetkisi olmad
halde Trkiye ile Yunanistan arasndaki ihtilaflara ve Kbrs sorununa atf yapm
olmasdr demi ve Bakanlar Konseyinden beklentisini u ekilde ortaya koymutur:
Avrupa Topluluu Bakanlar Konseyinden beklediimiz bir ey var: Bakanlar
Konseyi, bize, hakl grdmz, kendi i nedenlerinden kaynaklanan tam yelik
mzakerelerinin balang tarihini erteleme karar ki, sadece Trkiye iin deil, u
anda mevcut ve mstakbel btn adaylar iin de geerli olan erteleme kararkonusunda aklk getirmek durumundadr. Yani belki tarih bile zikretmeden, i
pazarn gereklemesini mteakip, Trkiye ile tam yelik mzakerelerinin
balanacana ilikin bir prensip kararnn, Bakanlar Konseyinde alnmasn
bekliyoruz.387
Ancak Ylmazn ve Trkiyedeki kamuoyunun beklentilerinin aksine Bakanlar Konseyi 5
ubat 1990 tarihindeki toplantsnda Komisyon Raporunun aynen benimsenmesine ve
ilikilerin Ortaklk Anlamas erevesinde gelitirilmesine karar vermitir. Bu karar
ramen Trkiyenin AT konusundaki politikas ciddi bir farklla uramamtr.388
Trkiyenin AT ile mmkn olduunca youn ve yelie olanak salayabilecek
mekanizmalarn harekete geirilmesi politikas devam etmitir. Ksa vadede Trkiyenin

385

ayhan [1997] Trkiye-AB-Siyasal Partiler, 335, 336; Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 20.12.1989
Cumhuriyet Gazetesi (stanbul) : 20.12.1989.
386
TBMM Tutanak Dergisi D:18, Y:3, C:37, 22.12.1989, ss. 479-480. ayhan [1997] Trkiye-AB-Siyasal
Partiler, s. 499.
387
TBMM Tutanak Dergisi D:18, Y:3, C:37, 22.12.1989, ss. 511-514. ayhan [1997] Trkiye-AB-Siyasal
Partiler, s. 334-335.
388
Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.81.

100
abas Komisyonun hazrlad nlemler paketini Trkiye lehine etkileme ynnde
olmutur.389

389

rnein Avrupa lerinden Sorumlu Devlet Bakan Ali Bozer 7 Mart 1990da Komisyonu ziyaret ederek
Trkiyenin taleplerini dile getirmitir. (Bkz. Bulletin EG: 3-1990, : 1.2.25.) Bu arada Karma Parlamenter
Komisyonu 22-23 Mart 1990da ise Antalyada (Bulletin EG: 3-1990, : 1.2.16), 11-13 Temmuz 1990da ise
Strazburgda topland. (Bulletin EG: 7/8-1990, : 1.4.27) Ayn yl nc kez toplanan KPKnin stanbul
toplanrts ,ise 7-9 Kasm 1990da yapld (Bulletin EG: 11-1990, : 1.4.21)

101

II. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli Test:

Gmrk Birlii Sreci
A. Souk Sava Sonrasndaki likilerin Platformu Olarak Gmrk Birlii
Ankara (Ortaklk) Anlamas (1963) ve Katma Protokol (1972) Trkiye ile AET arasnda
bir Gmrk Birlii (GB) hedefi ngrmekte bu hedefe ulamann esaslar ile aamalarn
belirlemekteydi. Katma Protokole gre GBnin en ge 1995de tamamlanmas gerekiyordu.
Bu konuda 1964, zellikle de 1972 sonrasnda, taraflar arasnda ok ciddi ekonomik
farkllklarn neden olduu nemli aksaklklara ramen, kmsenmeyecek bir yaknlama
saland. Prof.Ylmazn Trk ekonomi tarihinde bir dnm noktas390 olarak niteledii 24.
Ocak 1980 kararlar ve sonrasnda T.zal Hkmetlerinin liberalleme almlar Trk
ekonomisinin 80li yllarda ok nemli bir gelime salam, bu da AT ile rekabet etmeyi
mmkn klabilmi, bu dnemde Trkiye de bata gmrk indirimleri olmak zere kendi
ykmllklerini yerine getirme yolunda ok nemli aama kaydetmiti.
Trkiyenin 14 Nisan 1987de Toplulua tam ye olma yolunda yapt bavuruya
Komisyonun 18 Aralk 1989da verdii Gr Raporu (Avis/Stellungnahme)391,
GBne giden yolda nemli bir balang olmutur. Dikkat ekici bir biimde siyasal
olmaktan ok ekonomik gerekelerin n plana kt Gr Raporunda Trkiyenin ye
olma hakknn var olduu ama, tam yelik grmeleri iin hem Trkiyenin ve hem de
Topluluun henz hazr olmad, u aamada ilikilerin ncelikle GBnin tamamlanmasna
ynelik olarak gelitirilmesi tavsiyesinde bulunuyor ve Trkiye ile ilikilerin gelitirilmesi
ve lkenin siyasi ve ekonomik alanda modernleme abalarnn mmkn olduunca hzl
biimde baaryla tamamlanmas, Topluluun temel karlarndandr grn dile
getiriyordu.392 . Gr Belgesi, bu ama dorultusunda ncelii GBnin tamamlanmas
olan ve ayrca "Mali ibirliinin yeniden ele alnmas ve gelitirilmesi, sanayi ve teknik
alanda ibirliinin desteklenmesi ve siyasi ve kltrel balarn derinletirilmesiden393
oluan drt ayakl bir nlemler Paketi neriyordu. Komisyon, raporunu olduka nemli bir
cmle ile tamamlyordu: Bu farkl nlemler ve bu bunlarn uygulaya geirilmesindeki ruh,
her iki tarafn da birlikte bir gelecek ina etmeleri arzusunu ortaya koymaktadr.394
AAda tanmlanan, KPde takvimi belirlenen ve Trkiye ile Topluluk ilikilerinde son
dnemi temsil eden GB, Trkiyenin tam yelik bavurusunun yapld dnemde de AT
tarafndan bir alternatif gibi gndeme getirilmiti. GBnin Trkiyenin gndemine
girmesinde 1988 Ekiminde Trkiyeyi ziyaret eden dnemin Fransa Babakan Raymond
Barrenin zala aktard grn nemli pay vard. Barre Trkiyenin tam yelik
bavurusuna Topluluk bu aamada olumlu yant veremez. Geeki olun ve anlamanzn
zaten iinde bulunan GBni iletin. GBni tamamlam bir lkeyi kimse darda brakamaz.
Tam yelik kanlmazlar. stelik GBni Yunanllar da veto edemez. nk anlamann
bir parasdr ve anlama da (KP) zaten tm lkelerin meclislerinden gemitir demiti.
Ancak o dnemde zal tam yelik opsiyonunu daha ncelikli ele alyor ve hatta, Nisan
1990da yapt bir aklamada GBnin bizim iin de avantajlar ierse de asl olarak
390

Bahri Ylmaz [1998] Wirtschaftkrise in der Trkei. Mgliche Folgen der ausbleibenden Reformen,
Internationale Politik, 1/1998, s.35.
391
Die Stellungnahme der Kommisssion der Europaeischen Gemeinschaften (SEK (89) end. Brssel, 18.
Dezember 1989 ayrca Gr Raporu der Kommission zum Beitrittsantrag der Trkei - Bull. 12-1989, 2.2.37.
Ayrca: Karluk [1996] AB ve Trkiye, s.441 vd., al [2006] Trkiye-AB likileri, s.272 vd.
392
Die Stellungnahme der Kommisssion, 18. Dezember 1989.
393
ibid, Md.:-13.
394
ibid.

102
ABnin lehine olur diyordu.395 1989da aklanan Komisyon grnden sonra ilikilerde
yaanan boluk, ATyi ilikileri GB ekseninde devam etmesi konusunda harekete
geirmiti. Tam yelik bavurusuyla da balantl biimde AT Komisyonun, 12 Haziran
1990de ve Trkiye ile ortaklk ilikilerinin gelitirilmesi konusundaki nlemlerin
bulunduu Ortakln Gelitirilmesi in Teklifler396 balkl paket temel olarak GB
hedefine ynelik nlemleri iermekteydi. Bylece 70li ve 80li yllarda Ankara Anlamas
ve KPde ngrlen ancak her iki tarafn da ciddiyetle yerine getirmedii karlkl
ykmllklerin yerine getirilmesi sreci balad.
Aslnda yeni dnemde Trkiye ile ATnin GB konusundaki beklentileri biri birinden
olduka farklyd. Yeni koullarn kendisi iin AT/AB yelii yolunda yeni zorluklar
getireceinin farkna varan Trkiye iin GB sreci AT ile ilikilerin kesintiye uramadan
youn biimde devam iin gerekliydi ve GBni gerekletirmi bir Trkiye, ATnin
genileme srecinden dlanamayacak, hatta avantajl hale gelecekti. Trk ekonomisinin
son 10 ylda ortaya koyduu byk performans ve ekonominin liberalletirilmesi de GBni
yeni pazarlara ulamak iin cazip hale getirmiti. Avrupada yaanan yeni gelimeler
erevesinde Trkiyede zellikle 1991de yaplan deerlendirmelerde, ilikilerin rotas bu
yne evrilmesi konusunda bir kanaat olumutu.397 AT iin ise GB, Yunanistann da
nemli etkisi ile Trkiye ile tkanan ilikilerin gelitirilmesi iin ideal bir platformdu. Ama
daha da nemlisi Trkiyenin belirli bir sre iin yelik basks baka bir alana kanalize
edilecekti. Souk Sava Sonras deien dengeler ve ncelikler ile zaten az olan yelik
cazibesi neredeyse btnyle ortadan kalkan Trkiyenin, Bat Avrupadan uzaklamadan,
ama en az ekonomik ve siyasi maliyetle AT ile ilikili olmas, AT iin son derece
nemliydi.
9 Kasm 1992 tarihli Ortaklk Konseyinde her iki taraf arasnda GB konusunda yaklam
salanmtr.398 GBnin tamamlanmas srecinin son dnemi, Ortaklk Konseyinin 8-9
Kasm 1993de yapt 34. toplantsnda ekillendirilmi, burada AByi Bakanlar Konseyi
Bakanln yrten M.Claesin, Trkiyeyi ise Dileri Bakan Hikmet etinin temsil
ettii grmelerde GBnin 1995e kadar tamamlanmas karar kmtr.399 Tansu illerin
1993de Babakan olmasnn ardndan GB Trkiyede gndemin en nemli maddesi haline
gelmitir. iller Trkiyeyi ABye ben sokacam diyor ve GBni bunun vazgeilmez bir
paras olarak gryordu. Ancak iller ve koalisyon partneri SHPli Murat Karayalnn
GB konusunda ar hevesleri ve acemilikleri, GBnin Trkiyeye olmas gerekenden
daha fazla bir ekonomik ve siyasi maliyet yaratmasna neden oldu. Gmrknn de
vurgulad gibi illerin ne pahasna olursa olsun GB eklindeki politik tercihi, geri
dn olmayan bir biimde Trkiyeyi GB konusunda balamt.400

395

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.478, ayrca Milliyet Gazetesi (stanbul): 18.04.1990.
Vorschaelge fr die Intensivierung der Assoziation Bkz.: Bulletin EG: 6-1990, 1.4.15.
397
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 478.
398
Devlet Planlama Tekilat (DPT) [2001] Turkey-EU Association Council Desicion: 1964-2000, Ankara.
399
Bulletin EU, 10-1993, 1.3.27 ayrca 1.3.1.3.71.
400
Gmrk, bu tarz bir politika sonucunda olas seenekler iin fazla bir hareket alannn kalmadn, Trk
hkmetinin artk ne pahasna olursa olsun zafere ulamak zorunluluu ile kar karya kaldn, bunun da
aslnda Ankara (Ortaklk) Anlamas ve KP ile salanan ortaklar arasnda eitlik ilikisini ortadan
kaldrarak, Trkiye aleyhine dengenin bozulduunu ifade etmitir. Bylece ABnin stratejisi tutmu, AB
Trkiyeyi eit bir ortak olarak tanmadan kendine balamay baarm ve bylece Trkiye pazarna girme
amacna da ulamtr. Bkz. Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.134-135.
396

103

1. 1990-1995 arasnda AT inde Deiim ve Gelimelere Ksa Bak

1990-1995 aras, AT iin son derece nemliydi. Topluluun artk 1990 ncesi gibi
kalamayaca, hem dnsel hem de fiziksel anlamda deiime uramak zorunda olduu
ksa zamanda ortaya kt. Bunun ilk nemli adm da iki Almanyann birlemesi oldu.
1989 sonunda AT, PHARE-Programn (Poland and Hungary Action for Restructuring of
the Economy) balatt.401 Bu program balangta Polonya ve Macaristan iine alrken,
ardndan buna birlemeye kadar Demokratik Almanya Cumhuriyeti de eklendi. Daha sonra
ise bu neredeyse btn ODAni iine alacak ekilde geniletildi402 ve 1990da
Komisyonun bu konuda belirledii bte 500 milyon Euro iken, 1992de 1 milyar Euroya
karld.403 28 Nisan 1990da Dublinde yaplan zel Avrupa Konsey Toplantsnda tarihi
kararlar alnd. Bu zirvede hem iki Almanyann AB bnyesinde birlemesine404 ve hem de
Topluluun Merkez ve Dou Avrupa lkeleri ile ilikilerinde ortak bir yaklam
belirlenmesine karar verilmitir.405 Bylece Topluluk, balangta ad byle konulmasa da
ODA ile entegrasyon konusunda ortak bir iradeyi ortaya koymu ve kanlmaz bir
genileme srecine girmiti. Bu srecin salkl geliebilmesi iin de Topluluk sz konusu
lkelerin uyum sorunlarn daha kolay aabilmeleri iin ekonomik ve siyasi destek
programlar devreye soktu. 1989a kadar srekli olarak dile getirilen derinleme istei,
yerini genileyerek derinlemeye brakmt. AT bir taraftan ODA lkelerine ynelik
bir alm iine girerken, te taraftan da EFTA ile yaknlayordu. 20 Haziran 1990da AET
ve EFTA arasnda Avrupa Ekonomik Alannn (EEA) kurulmasna dair balayan
mzakereler 2 Mays 1992de de EEAy kuran anlamann imzalanmas ile tamamlanmt.
Bu yeni dnem, belirsizliklere ramen ATnin cazibesinin de artt bir dnemdi. 4
Temmuz 1990da Kbrs Cumhuriyeti adna Gney Kbrs Rum Ynetimi, 16 Temmuz
1990da ise Malta tam yelik bavurusunda bulunmutur. 3 Ekim 1990da iki Almanya
resmen birleti. Bylece AT souk sava sonrasndaki ilk genilemesini gerekletirmi
oluyordu. 14-15 Aralk 1990deki Romada toplanan Avrupa Konseyi, Ekonomik ve
Parasal Birlik ile Siyasi Birlie ilikin Hkmetler aras Konferanslar srecini
balatmtr.406 Dnyadaki yeni gelimelerin bir gstergesi olarak 19 Haziran 1991de
Avrupada Gvenlik ve birlii Konferans tarihte ilk kez Paris art ilkeleri
dorultusunda ve ok sayda bamszln yeni ilan etmi lkelerin katlm ile toplanm,
bu toplantda Konferansn Tekilata dntrlmesi karar da alnmtr. Dnya, zellikle
de Avrupa ok ciddi bir deiim iindeydi. Bu deiim ATnin yapsn da dorudan
etkileyecekti. sve, Norve, Avusturya ve Finlandiya ATye yelik iin bavuruda
bulunmulard. 16 Aralk 1991de ise Topluluk, Polonya, Macaristan ve ekoslovakya ile
Avrupa Anlamalarn imzalamtr. Bu lkeler ile imzalanan Avrupa Anlamalar, ABnin
genileme stratejisinin bir baka nemli aamasn oluturmutur. Topluluk, bu lkeler iin

401

Bulletin EG 11-1989 : 2.2.21 ayrca Bulletin EG: 12-1989 :1.1.14. 23 Aralk 1991 PHARE programna
Arnavutluk, Estonya, Letonya ve Litvanya dahil edilmitir.
402
17 Eyll 1990 PHARE program Bulgaristan, ekoslovakya, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Romanya
ve Yugoslavyay iine alacak ekilde geniletilmitir (Ancak 1991 ylnda Yugoslavyaya yaplan yardmlar
askya alnmtr.)
403
Wolfgang Brckner / Roland Maier/ Andrea Przyklenk [1993] Der Europa Ploetz: Besiswissen ber
Europa von Heute, Verlag Ploetz, Freiburg-Wrzburg, s.26.
404
Sondertagung des Europischen Rates in Dublin AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen- Bulletin
EG 4-1990, I.5-6 ayrca AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Dublin Bulletin EG: 6-1990, I.12.
405
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Dublin - Bulletin EG: 6-1990:
I.20.
406
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Rom - Bulletin EG:12-1990.

104
daha nceki yelik prosedrnden farkl bir yol izleyerek Ortak yelik stats
yaratmamtr.407
2 Austos 1990da ise Trkiyeyi ok yakndan ilgilendiren bir gelime oldu ve Irak
Kuveyti igal etti. 17 Ocak 1991de Trkiyedeki ABD ss ncirlikten kalkan ABDye
ait sava uaklar Iraktaki hedefleri vurdu. Bir ay kadar sren youn bombardmann
ardndan Irak 26 ubat 1991de Kuveytten ekilmeyi kabul etti. Bu olay, Souk Sava
Sonras Trk D Politikasnn ekillenmesinde ve Bat ile ilikilerinde byk rol
oynayacakt. 1991 ylnda Trkiyenin yeni dnemdeki d politikasna ve lkenin yeniden
tanmlanacak olan jeostratejisine son derece nemli etkileri olacak sonular olan baka
gelimeler de yaand. Bu gelimelerin banda Kafkasya ve Orta Asyada Trki
Cumhuriyetlerin bamszlklarna kavumalar, Yugoslavya Federasyonunun dalmas ile
birlikte Balkanlarda yaananlar gelmitir.
1993 yl hem 1 Ocak 1993de Avrupa Tek Pazarnn tamamlanmas ve hem de ATyi AB
yapan Maastricht Anlamasnn yrrle girdii yl olmas nedeniyle AB iin gerek
anlamda tarihi bir yl olmutur. 9-10 Aralk 1991de yaplan Maastricht Zirvesinde kabul
edilen Avrupa Birlii Anlamas (Maastricht Anlamas) ye lkelerde kabul
edilmesinin ardndan 1 Kasm 1993 tarihi itibari ile yrrle girmitir.408 Ancak bu arada
baka nemli gelimeler de yaanmtr. 21-22 Haziran 1993 Kopenhag Avrupa Konseyi,
Komisyonu bymeyi, rekabet gcn ve istihdam artrmak amacyla uzun vadeli bir
strateji hazrlamaya arm, Avusturya, Finlandiya, sve ve Norvein katlmlarnn
1995e kadar tamamlanmasn ngrm, ve en nemlisi, ABye girmek isteyen aday
lkeler iin temel kriterleri (Kopenhag Kriterleri) belirlemi ve ODAlerin bu kriterleri
saladklar zaman tam ye olabilecekleri kararlatrlmt.409 1 Kasm 1993de ise
yrrle giren Maastricht Antlamas ile Topluluk Avrupa Birliine dnmt. 31
Mart 1994 Macaristan ODA iinde ilk lke olarak tam yelik bavurusunda
bulunmutur.410 1 Ocak 1995de ise sve, Finlandiya ve Avusturya ABye yeni ye olarak
katlm ve ye lke says 15e kmtr.411 Bu arada siyasi birlik yolunda sembolik ve
pratik anlamda nemli bir adm da 26 Mart 1995de AB lkeleri arasndaki Schengen
Anlamasnn yrrle girmemesi olmutur.412

407

1 ubat 1993de Romanya ile 8 Mart 1993de Bulgaristan ile, 12 Haziran 1995da ise Estonya, Letonya ve
Litvanya ile Avrupa Anlamalarn imzalamtr.
408
Maastricht Anlamas 7 ubat 1992de imzalanmtr. Ancak 2 Haziran 1992de Danimarkada yaplan
halkoylamasnda Avrupa Birlii Anlamas reddedilmitir. Bunun zerine 11-12 Aralk 1992de yaplan
Edinburgh Avrupa Konseyi, Danimarka iin zel dzenlemeler yapm, bunun ardndan 18 Mays 1992de
Danimarkada yaplan ikinci refenrandumda anlama onaylanmtr.
409
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen - Bulletin EG:61993.
410
Macaristan 5 Nisan 1994de Polonya, 22 Haziran 1995de Romanya 27 Haziran 1995 Slovak
Cumhuriyeti, 27 Ekim 1995de Letonya, 27 Kasm 1995 Estonya ve 12 Aralk 1995de Litvanya izleyerek
tam yelik bavurusunda bulunmutur.
411
sve, Norve, Finlandiya ve Avusturya ile iki yl iinde mzakereleri tamamlayan AB 25 Haziran
1994deki Korfu Zirvesindebu lkelerin 1 Ocak 1995den itibaren ABye tam ye olmalar kararlatrlmt.
Ancak 28 Kasm 1994de Norvete yaplan referandumda Norve halk yelii reddedince, 1 Ocak 1995de
lke ABya katlmtr. 20 Mays 1992de EGye tam yelik bavurunda bulunan svirede yaplan
referandum da red olarak km ve svire daha nceden adaylktan ekilmiti.
412
28 Nisan 1995 Avusturya da bu anlamaya dahil olmutur.

105

2. Trkiye-AT likilerinde 1990-1995 Dnemi

Avrupada yaanan ve artk Berlin Duvarnn ykl ile daha da somutlaan dnm AT
iinde yeni bir yaplanma ihtiyacn ortaya karmt. 28 Nisan 1990 tarihinde Dublinde
toplanan ve Almanya Zirvesi olarak tanmlanan olaanst AT Zirvesinde bata
Almanyann birlemesi konu ele alnm, bunun yan sra ODAne ynelik ATnin alm
yapmas, bunlara ekonomik ve siyasi destek verilmesi kararlatrlmt.413 Bu zirvenin bir
baka zellii de birleen Almanyann Avrupada yaratt yeni endielerin ATyi siyasal
bir birlik haline dntrmek konusunda bata Franszlar olmak zere Avrupallarn daha
hevesli hale getirmesiydi. Siyasal Birlik hedefi, ngilterenin baz itirazlarna ramen genel
bir destek grmt. Bu arada Dublinde yaplan hem bu olaanst zirvede hem de 25-26
Haziran 1990da yaplan olaan zirvede Trkiyeyi dorudan ve Kbrs balamnda
ilgilendiren kararlar da alnmt. Ancak burada Yunanistann Almanyann birleme
konusundaki destek arayn kendi lehine evirerek, Trkiyeyi rahatsz edecek bir karar
karmay baarmt. Konsey kararnda BM Gvenlik Konseyinin 649/90 sayl karar
erevesinde ve BM Genel Sekreterinin gzetiminde toplumlararas grmelere ar
yaplyordu. Ancak asl nemlisi ilk kez bir Konsey kararnda Kbrs sorunu Trkiye ile
AT arasndaki ilikileri olumsuz ynde etkilemektedir cmlesi kullanlyordu.414 Bylece
Komisyonun 1989daki Gr Raporundan415 sonra, Kbrs konusunun Trkiyenin AT
yelii nnde bir koul olacann sinyali hem de bir AB Konseyi karar olarak net bir
biimde verilmi oluyordu. Zaten bu kararn hemen ardndan 4 Temmuz 1990da Kbrs
Rum Ynetiminin tam yelik bavurusunda bulunmas srpriz deildi.416 Bata ngiltere
olmak zere birok lkenin Kbrs-RY (Rum Ynetimi)nin engelleme abalar sonu
vermedi. Byle Yunanistan Kbrs sorununu ATa tayarak sorunun taraf haline getirme
stratejisinde ok nemli bir aama kaydetmi oluyordu. 417
Bu dnemde Trkiyeyi ok yakndan ilgilendiren ve ilikilerin geleceinin sinyallerini
veren bir baka gelime ise Toplulua yaplan dier bavurular ve Avusturyann tam
yelik talebine kar Topluluun verdii karard. 1990 yl ikinci yars dnem bakan sfat
ile talya Dileri Bakan Giovanni de Michelis, bir gazetecinin sorusuna verdii cevapta,
Avusturyann iki Almanyann birlemesi sonrasnda Toplulua ilk kabul edilecek lke
olacan aklamt. Oysa bu aslnda Komisyonun 18 Aralk 1989da verdii Gr
Raporu ile elimekteydi. Zira Gr Raporunda ATnin iinde bulunduu yeniden
yaplanma ve derinleme politikalar ile Yunanistan, spanya ve Portekiz genilemesinin
AT iin yaratt ar ykler dile getiriliyor ve olaanst koullar dnda ATnin hibir
lke ile 1993e kadar tam yelik grmesi yapmayaca belirtiliyordu. Olaanstlk,
rnein Almanya rneinde yaanmt, ama Trkiyeden ok sonra tam yelik
bavurusunda bulunan Avusturya iin byle bir dayanak bulmak zordu. Trkiyenin bu
konudaki tepkilerine talyan Dileri Bakannn verdii yant ilginti: Trkiye gerekli
413

Sondertagung des Europischen Rates in Dublin AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen- Bulletin
EG: 4-1990.
414
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Dublin - Bulletin EG:6-1990:
I.42.
415
Die Stellungnahme der Kommisssion, 18. Dezember 1989, Md.::9.
416
Beitrittsantrag: Bulletin der EG: 7/8-1990, 1.4.24; Stellungsnahme der Kommission: Bulletin EG: 6-1993,
1.3.6. Haziran 1994deki Korfu ve Aralk 1994deki Essen Zirvelerinde de Kbrsn yelik yolu almtr.
417
Trkiyede genellikle Aralk 1999daki Helsinki kararlar ile Kbrsn Trkiyenin nne bir koul olarak
konulduu iddia edilir. Oysa Kbrs, grmemezlikten gelinemeyecek bir siyasi gereklik olarak ok daha
nceden Trkiye iin bir engel olarak tanmlanmtr. 1989daki Gr Raporu ve Dublin kararlar bunun en
temel gstergelerindendir ve Trk yetkililerin Kbrs ile Trkiyenin yelii arasnda balant kurulmasna
izin verilemez yolundaki aklamalar sadece sylemde kalmaya mahkumdur.

106
nlemleri almad takdirde sadece EFTA lkeleri deil, baka birok ODA de (hatta
Bulgaristan bile) Trkiyenin nne geer!418
Trk politikaclar AT konusundaki tkankln farkndalard. Bunun iin bir taraftan GB
ile yeni alm dnlrken, te taraftan da baz dolayl yaknlatrc d politik
almlara giriiliyordu. Bu erevede 17 Ekim 1991de Trkiye EFTA yesi lkeler ile
Serbest Ticaret Blgesi (STB) oluturan bir anlama imzalad.419 Bilindii zere EFTAnn
1990 sonrasnda AT ile rekabet yerine ibirlii ve hatta birlie gitmesi nnde hibir engel
kalmam, hatta EFTAnn btn yeleri ABye girmek iin yelik bavurusunda
bulunmulard.420 Trkiye EFTA ile entegrasyona giderek, EFTA-AT arasnda
gerekleecek bir birlie de katlma hakkn elde etmek dncesi ile STByi ok
nemsiyordu. Trkiyenin bu beklentisi bir lde gerekleti ve 2 Mays 1992de AT ve
EFTA lkeleri arasnda yaplan anlama ile dnyann en byk ve en fazla btnlemi
iktisadi bnyesi olan Avrupa Ekonomik Blgesi (EEA) oluturuldu ve bylece Trkiye de
bu blge iinde yer alarak EEA pazarna alma olanana kavuurken, ayn zamanda siyasi
bir kazanm da elde etmeye almt.421 Trkiyenin Bat Avrupa Birliine (BABWEU) ye olmak abas da bu politikann bir parasyd.
14 Aralk 1990daki Roma Zirvesinde Krfez Krizinin de etkisi ile Topluluun siyasal
Birlik alannda gerekletirecei reformlar iinde ortak savunma ve d politika konular n
plana kt. Topluluk 1988 La Haye Deklarasyonu erevesinde BABn yeniden
canlandrlmas grne vard. BABa sadece Topluluk yeleri katlabilecekti. Trkiye ise
Yunanistann var olduu Avrupadaki bir savunma tekilatnda yer almamann
getirebilecei muhtemel olumsuzluklar dikkate alarak hemen yelik talebinde bulunmu,
ancak buna cevap almamt. Trkiye ancak 1992 ylnda Ortak ye sfat ile BAB iinde
kendine bir yer bulacakt.
Ancak Trkiyenin bu giriimleri, AT/ABnin deien nceliklerini deitirme gcne
sahip deildi. 1990l yllarn banda Avrupada yaplan hemen btn yorumlar,
Trkiyenin gelecein ABsinde yer almasnn ok da mmkn olamayaca ynndeydi.
rnein Financial Timesda Edward Mortimer, AT iindeki genel havay yanstan
yazsnda, Trkiyenin Bat kurulularnda yer almasnn Stalinin tehditlerinin bir neticesi
olduunu ve Avrupann savunma ihtiyalarndan kaynaklanm olduuna iaret ediyor ve
Sovyet tehdidi kalktna gre artk Trkiyenin de kendi yerini bulmas gerekir
diyordu.422 Bu konuda Trkiye aleyhine esen rzgarlar Trkiyede de kayglar yaratm,
ancak Krfez Krizi ile Trkiye yeniden ATnin de gndemine girmiti. Ancak Krfez Krizi
gibi Trkiyenin Bat iin nemini hatrlatan gelimelere ramen, Buzan ve Diezin szn
ettikleri eski oyunun (old game) dinamiklerinin birer birer ortadan kalktn
gzleniyordu.423 ATnin ncelikleri ve ekonomik kayglar, ekonomik ve siyasal sorunlar
iindeki Trkiye ile ilikilerde asimetrik bir iliki yaratm ve beklentiler hi olmad
418

Milliyet Gazetesi (stanbul): 27.07.1990, Milliyet Gazetesi (stanbul): 28.07.1990.

Trkiyenin EFTA lkeleriyle imzalad serbest ticaret alan anlamalar 1 Nisan 1993 yrrle girmitir.
420
4 Ocak 1960da svein Bakenti Stockholmde imzalanan ve 3 Mays 1960da yrrle giren EFTAnn
(Avrupa Serbest Mbadele Birlii) kurucu yeleri ngiltere, Avusturya, Danimarka, Norve, sve, Portekiz
ve sviredir. Birlik ile EG arasnda 1972-73de yaplan grmelerin ardndan sanayi mallarna ynelik
Avrupa Ekonomik Alan oluturulmutur. Souk savan sona ermesi sonrasnda aniden hzlanan almalar
neticesinde 22 Ekim 1991de iki taraf arasnda ok daha kapsaml bir anlama imzalanm ve bu anlama
1994de yrrle girmitir.
421
Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB, s.47.
422
Financial Times, 3 Nisan 1990. Benzer grler Independent gazetesinden Peter Jenkins ve International
Herald Tribunedan Daniel Pipen yazlarnda da yerald.
423
Barry Buzan / Thomas Diez [1999] The European Union and Turkey, Survival, vol. 41, no. 1, Spring
1999, s.42.
419

107
kadar farkllamt.424 L.Khnhardtn laik ve kendiliinden pro Avrupal olmay tercih
etmi Trkiye bile AB yesi olmak konusunda reel bir ansa sahip olamad gr,
Avrupa kamuoyunda genel kabul gren bir grt.425
te btn bu gelimeler Trkiyenin yllardr tam yelik yerine bir alternatif olarak grp
reddettii GB konusunda AT tarafndan gelen teklifleri yeniden gndemine almasna ve
GBni, toplulua ye olmann bir arac olarak gren stratejiye ynelmesinde etkili
olmutu.426 Dileri Bakan Ali Bozerin Mart (1990) aynda Brksele yapt ziyarette de
Trkiyenin baz koullarla artk GBye olumlu bakt ortaya konulmutu. 70li, 80li
yllardaki politikadan radikal bir ayrl gsteren bu deiiklii Trk adamlarna aktaran
zal, Trkiyenin hedefinin Komisyonun hazrlad yeni ibirlii paketinin iini Trkiye
lehine doldurmak ve 1995de GBni tamamlamak olduunu sylyor ve Bu GBden hi
korkmayn!427diyordu.
3. Avrupa Topluluundan Gelen Teklif: nlemler Paketi
AT Komisyonunun Trkiyenin yelik bavurusuna verdii cevapta, yeliin her iki
tarafn da hazrlksz olduu bu dnemde sz konusu olamayaca belirtiliyor ve ilikilerin
gelitirilmesi iin yeni tedbirler alnmas isteniyordu. te bu ama dorultusunda
Komisyon yesi Abel Matutes tarafndan hazrlanan ve Trkiye ile ortaklk ilikilerinin
temel olarak GB hedef alnarak gelitirilmesini ngren
nlemler Paketi
(Massnahmenpaket: Vorschaelge fr die Intensivierung der Assoziation) 12 Haziran
1990da
Bakanlar Konseyine sunulmak zere Daimi Temsilciler Komitesine
(COREPER) sunmutur.428 Pakette yer alan Komisyonun nerilerinde429, AA ve KPde
ngrld ekilde taraflarn biri birlerine ynelik uyguladklar gmrk ve benzeri
engellerin kaldrlmas, gerekli yasal dzenlemelerin yaplarak Topluluk ile Trkiye
arasnda GBnin gerekletirilmesi; Trk tarm rnlerine ynelik engellerin azaltlarak AT
pazarnda daha byk bir pay verilmesi; sanayi ve teknik alanlarda ortak almalarn
artrlmas; GBnden olumsuz etkilenmesi beklenilen sektrlere destek verilmesi; 1981den
bu yana kullanlamayan Mali Protokollerin yeniden devreye sokulmas ve bu anlamda 4.
Mali Protokolde kararlatrlan ancak serbest braklmayan byk blm kredi olan 600
milyon ECUlk yardmn verilmesi; siyasi ve kltrel ilikilerin younlatrlmas ve bu
anlamda kurumsal mekanizmalarn devreye sokulmas nerileri yer almtr. Bu pakette tam
yelik konusuna hi deinilmedii gibi, Trkiye-AT/AB ilikilerinde 1990l yllarda ok
ska grlecek olan belirsiz ve ar diplomatik ifadeler kullanlarak Topluluu Trkiye
karsnda ykmllk altna sokmayacak, bolca iyi niyet mesajlarnn yer ald bir slup
kullanlm, ve Topluluk ve Trkiye ilikileri ne ekil alrsa alsn, ekonomik, politik ve
kltrel yaknlama her iki tarafn da karnadr benzeri cmlelere ska yer verilmiti.
Komisyon bu raporunda ATnin kapsaml bir ibirlii programnn gelitirilemedii tek
Akdeniz lkesinin Trkiye olduunu, bunun da zellikle IV. Mali Protokoln
uygulanamamasndan kaynaklandn da vurguluyordu.430 1980 sonrasnda Yunanistann
bloke etmesi ile gerekletirilemeyen Toplam 600 milyon ECU tutarndaki IV. Mali
Protokol, 225 milyonu Avrupa Yatrm Bankas kaynaklarndan, 325 milyonluk ksm zel
424

Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve Avrupa Topluluu, s.203-205.

Ludger Khnhardt [1996c] Von der ewigen Suche nach Frieden, Immanuel Kants Vision und Europas
Wirklichkeit, Bouvier Verlag, Bonn, s.273.
426
Yeilyurt [2000] Die Trkei und AB, s.126.
427
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s.207.
428
Bulletin der EG: 6-1990:1.4.15.
429
Bu konuda Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB, s.47; Canan Balkr/ A.M.Williams [1993] (Ed.), Turkey
and Europa, Pinter Pub., London, s.127 vd.; Yeilyurt [2000] Die Trkei und AB, s.78-83.
430
Ayrca Bkz. Bulletin der EG 6-1990, 1.4.15.
425

108
koullarla kredi ve 50 milyonluk ksm ise hibe olarak verilecekti. 26 Ocak 1989da
yeniden parafe edilen bu protokol, Mattutesin sz konusu nlemler Paketinden sonra da
yine Yunanistann engellemesi ile kullanlamamtr.
Komisyonun raporu, son dnemde ancak GB aracl ile AT iinde yer alabilecei
dncesi iinde olan Hkmette ihtiyatl bir iyimserlik yaratsa da; iki nemli kayg da
yaratmt. Bunlardan ilki, raporun en nemli unsuru olan GBnin yelik yerine bir
alternatif gibi sunulmasyd. Bu konudaki kayg bizzat Hkmet iinden de dile
getiriliyordu. rnein Devlet Bakan Kamran nan Bunu aka ifade edeyim ki biz bu
(paket) konuda mstaniyiz. Bu paketin zerine fazla hevesle atlmak niyetinde deiliz. Bu
paket Trkiyenin tam yeliinin bir alternatifi hibir zaman olamaz ve paket iindeki
bilhassa 600 milyonluk 4. Mali Protokol, Trkiyenin 1980 ncesi ekonomik yaps ve bedel
llerine gre hazrlanmtr, bugnk Trkiye buna smaz! diyor, sadece amac deil,
paketin bykln de eletiriyordu. Ancak nlemler Paketinin asl tartma yaratan
konusu, ngrlen GBnin yelik ncesinde gereklemesinden kaynaklanacak sorunlard.
Dnemin DYP ve Ana Muhalefet lideri olan S.Demirel buna tam ye olamadan GBne
girmek byk taviz olur szleriyle itiraz ediyordu.431 Bu konudaki itirazlar sadece siyasiler
deil, Babakanlk Hazine ve D Ticaret Mstearl gibi devlet kurumlarnca ve hatta AB
ile ekonomik entegrasyona ok byk nem veren Trkiyedeki byk sanayiinin
temsilcilerince de eletiriliyordu. rnein KV Bakan Jac Kahmi, Topluluk
kaynaklarndan yararlanmadan GBye gitmek yersiz bir fedakarlktr diyor, bu tuzak
konusunda siyasileri ve brokratlar uyaryordu. Yine ayn kurumdan Sedat Alolu da,
ATn bu yaklamna kar Trkiyenin ortaya koyduu tavr kr ak tavr olarak
niteliyor ve bundan bir an nce kurtulmak gerektiini sylyordu.432 Benzer bir tepki de
Trkiye Odalar ve Borsalar Birliinden (TOBB) geliyordu.433 Matutes Raporu ile
nerildii ekliyle, yani yelikten ncesinde GB, Trkiyede neredeyse btn kesimlerden
eletiri almt.
4. Krfez Krizi: 1990-1991
1990larn banda bloksuzlaan yeni dnya yeniden ekillenirken,
Trkiyenin
geleceini ok yakndan ilgilendiren d politik gelime Trkiyenin Gneyinde
yaanyordu. Irak 2 Austosta Kuveyti igal etmi, 6 Austosta ise BM Gvenlik
Konseyi Irak derhal geri ekilmeye arp, ambargo uygulamas karar almt. Bir anda
Trkiyenin yeni dnemde Bat iin tad jeostratejik nemi anlamak bakmndan ilgin
bir test niteliine brnen I.Krfez Krizinde Trkiye Cumhurbakan zaln kiisel
tavrnn da etkisi ile nc bir rol oynamaya karar verdi. Trkiye, Souk Sava Sonrasnda
da Bat ile dayanmasnda bir deiim olmadn ve hatta Bat iin daha nemli roller
oynayabileceini aka gsteriyor ve BMin ambargo kararn hemen birka saat
sonrasnda Irak petrolnn Akdenize akn salayan ve bu anlamda Irak iin hayati
nemde olan iki petrol boru hattn kapatyordu. Boru hatlar sadece Irak ekonomisi deil,
Trk ekonomisi iin de ok nemliydi, ama Cumhurbakan zal ABDnin bu konudaki
kararlln farketmi, ABDnin basksn beklemeden bunu Trkiye iin bir kazanma
dntrmeye karar vermiti. Cumhurbakan zal iin, Krfez Krizi yeni dnya dzeninde

431

TBMM Tutanak Dergisi, D:18, Y:4, C :50, 30.10.1990. Ayrca : Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s.
213-214; ayrca ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye AB likileri, s.338-349.
432
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s.225.
433
Babakanlk Hazine ve D Ticaret Mstearl [1990] Trkiye ile topluluk Arasndaki birliinin
Gelitirilmesine likin Komisyon nerileri Hakknda Deerlendirme, EG Koordinasyon Genel Mdrl,
Ankara, 26 Haziran 1990.

109
Trkiyeye avantajl bir konum salamann ok nemli bir frsatyd.434 Bu konuda btn
gelimeleri Hkmeti de bir tarafa iterek kendisi kontrol eden ve ABD ile ok yakn
temasta olan zal, Trkiyenin kriz ile birlikte artan politik ve stratejik nemini srekli
gndemde tutmaya ve bunu hem komular, hem ABD hem de AT ile ilikilerde nemli bir
kaldra olarak kullanmaya almt.435 Bu konuda nisbi baarlar da elde edildi.
Trkiyenin Bat Gvenlii iin ortaya kan istikrarszlk bata olmak zere yeni tehditler
karsnda oynayabilecei byk rol Krfez Krizi ile ortaya kmt. Trkiyenin
dnyadaki yeni g dalmnda ABD yannda tereddtsz duruu, Avrupa bakmndan
baka nemli projeksiyonlar da etkilemiti. Daha da nemlisi ABD 1990 sonrasnda
Trkiyenin Avrupaya ve zellikle de ABye yaknlatrlmasnda inisiyatif stlenmeye
balamt. rnein ABD Dileri Bakan Baker Ekim 1990da Trkiye iin ATde
grmeler yapmt. Bu iliki biimi 1990larda ok ska yaanacakt. Tecrbeli politikac
Kamran nana gre bu durum, Batnn Trkiyeye ynelik kapanmakta olan gzlerinin
bu krizle yeniden ve ok byk ekilde alm olmasyd.436 Bat dnyasnn Trkiyeye
kar hakszlklar yapt, oysa Batnn bu lkeye daha anlayla yaklamasnn
Ortadounun daha modernlemesinde de etkisi olacana ynelik The Wall Street
Journaldeki Unutulmu Mttefik (The Forgotten Ally) balkl bayaz,437 zellikle
Amerikan medyasnda ortaya kan havann arpc bir rnei idi.
Bu dnemin bir baka zellii de, zaln belirlemeye alt Trkiyenin yeni d politik
politikasnda, dini-tarihi kimliin de bir faktr haline gelmesiydi. Bu durum Laik
Cumhuriyetin d politik anlayndan da nemli bir kopma anlamna geliyordu.438 zal,
daha S.Huntingtonun dnyada byk yank uyandran almas ortaya kmadan,
Bosnada sava yaanmadan, byk bir ngr ile yeni dnemde ortaya kan ve kacak
olan dinsel kartlk ve ya da kltrel atmalara dikkat ekiyor ve Trkiyenin ATye
yeliini bu balamda sadece Trkiye iin deil, asl AT iin bir zorunluluk olduu tezini
iliyordu. zal ...Krfez bunalmndan sonra ise Mslman bir lke olmamz, AT
yeliimizin nemini artryor. ki farkl dnya arasnda bir kpryz. Bu kpry
keserseniz, iki farkl dnya hasm haline gelebilir439 diyordu. Ancak Krfez Krizinin
Trkiye iin yaratt avantajlar kadar, ok yksek mali ve siyasi bedeli de olacakt.
zellikle Irakn Kuzeyinde yaanan otorite boluu, eki Gn o blgede
konulanmas, PKKnn Kuzey Iraka yerlemesi ve blgedeki dier Krt gruplarnn
abalar, Irakla yaplan ticaretin kesilmesi, Trkiyenin gndemini 2000li yllara kadar
megul edecekti.440
Trkiyenin 1989-1990da belirsizleen, hatta baz evrelerce azald iddia edilen
jeostratejik neminin Krfez, Kafkaslar, Orta Asya ve Balkanlardaki gelimelerle birden
bire Bat Avrupa iin yeniden deer kazanmas, 1986 ylndan bu yana toplanamayan
Ortaklk Konseyinin 30 Eyll 1991de toplanmas gibi baz gelimeler dnda AT ile olan

434

Hulki Cevizolu [1992] Krfez Sava ve zal Diplomasisi, Belgesel, Form Yaynlar.
Mehmet Barlas [1994] Turgut zaln Anlar, Sabah Kitaplar, stanbul.
436
TBMM Tutanak Dergisi, D:18, Y:4, C:50, 30.10.1990, s.317-320.
437
The Wall Street Journal: 13.08.1990, (The Forgotten Ally).
438
Morton, I. Abromowitz [1993] Dateline Ankara: Turkey After zal, Foreign Policy, 91, Summer 93,
pp.164-181; Hseyin Bac [1996a] Bir Devlet Adami Olarak Turgut zal ve Dis Politika, in Devlet ve
Siyaset Adami Turgut zal, in: hsan Sezal (Der.), 20 Mays Eitim, Kltr ve Sosyal Dayanma Vakf,
stanbul, s.20-27; Ramazan Gzen [1996] Turgut zal and Turkish Foreign Policy. Style and Vision,
Foreign Policy (Ankara), 20 (1996) 3-4, s.69-101.
439
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s. 218.
440
Sabri Sayar [1992] Turkey: The Changing European Security Environment and the Gulf Crisis, Middle
East Journal, Vol 46, No 1, Winter 1992, pp. 9-21.
435

110
ilikilere ok da olumlu yansmad.441 Hatta Krfez Krizinde Almanya ile skntl bir
dnem yaanm, Yunanistan ise Trkiyeye kar blokaj uygulamasn daha da artrarak
devam ettirmitir. rnein Trkiyeye taahht edilen 4.Mali Protokol erevesindeki
yardmn verilmesi konusu Bakanlar Konseyinin 22 Ekim 1990 tarihli toplantsnda ele
alnm, ancak Yunanistan tek bana burada da yardm engellemeyi baarmt. Trk
Dileri Bakanl szcs, bu konudaki bir soruyu cevaplandrrken, olayn tuhaf
olduunu, belirttikten sonra ... AT iinde 320 milyon kiinin, 312 milyonun bir eyi, kalan
8 milyonun baka bir eyde diretmesidir. Bunun izah yoktur! diyordu.442 Yunanistan
bunun hemen ardndan Aralk aynda ATnin Yeni Akdeniz Politikas Paketinde
Trkiyeye yaplabilecek yardmlar da Trkiyenin tek bana kullanamamas artna
balayarak engellemeyi baarmt.443 Yunanistann Trkiye kart srarl mali yardmlar
engelleme politikas, Krfez Sava nedeniyle zarar urayan n saf lkeler Msr, rdn ve
Trkiyeye AT tarafndan yaplacak olan 500 milyon ECUluk yardm konusunda da oldu.
Yunanistann abas ile hem paylamda en kk pay Trkiyeye verildi, hem de dier iki
lkeye yardmlar hibe olarak verilirken, Trkiyeye kredi olarak verilmesine karar
verildi.444
Bu dnemde Trkiyeyi AT balamnda en ok rahatsz eden gelimeler ise yine Kbrs
konusunda yaand. 4 Temmuz 1990da tam yelik bavurusunda buluna Kbrs Rum
Ynetiminin bu talebinin Komisyona havale edilmesinin engellenmesi iin Trkiyenin
youn diplomatik abalar sonu vermedi. Trkiyenin bu konuda ileri srd temel tez,
1960 Kbrs Garanti Anlamasnn (ki bunu adadaki iki toplumun yan sra garantr olarak
ngiltere, Trkiye ve Yunanistan imzalamtr) 1. maddesinin 2. fkrasnda yer alan
hkmd. Burada Kbrs Cumhuriyeti, herhangi bir devlet ile tamamen veya ksmen
herhangi bir siyasi veya iktisadi birlie katlmamay taahht eder deniliyordu.445 Aslnda
Kbrs Rum Ynetiminin bavurusu sadece Trkiyede deil, AT, ABD ve hatta BMde de
kayglar yaratmt. Ancak AT Konseyi 12 Eyll 1990 tarihli toplantsnda Kbrsn tam
yelik bavurusunu Komisyona havale etme karar verdi. Kararda GBnin
gerekletirilmesi halinde, bunun ada nfusunun tamamnn yararlanmasna alaca
belirtiliyor, bylece dolayl olarak adadaki iki toplumlu yap da tannm oluyordu.446
Bu arada Trkiyede ok nemli i siyasi gelimeler yaanyordu. zaln
Cumhurbakanlna seilmesinin ardndan ANAP iinde yaplan liderlik mcadelesini
Mesut Ylmaz kazanm ve Babakan olmutu. muhalefetin basksna dayanamayarak erken
genel seimlere gitme karar almas zerine 20 Ekim 1991de yaplan seimlerde ANAP
1983den beri srd iktidar kaybetmi, seimlerden Sleyman Demirelin Doru Yol
Partisi birinci parti olarak kmt.447 Bu seimin bir zellii de Trkiyedeki solu
birletirmesi iin bulunan M.Kemalin silah arkada ve eski Cumhurbakan smet
nnnn olu olan Fizik Profesr Erdal nnnn Sosyal Demokrat Halk Parti
(SODEP) Genel Bakan olduu partinin ANAPn ardndan nc parti olmasyd.
SODEP bu seimlerde PKKya yaknl ile bilinen Halkn Emek Partisi (HEP) ile seim
441

Yine burada alnan kararla Ortaklk Komitesi toplanabilmi ve burada mevcut ticari sorunlara teknik
seviyede zmler aranmtr. Bulletin der EG: 9-1991, 1.3.31.
442
Milliyet Gazetesi (stanbul): 25.10.1990.
443
Milliyet Gazetesi (stanbul): 20.12.1990.
444
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AT, s. 222.
445
Fsun Arsava [1997] Der Zypernkonflikt. Eine vlkerrechtliche Bewertung, Institut fr Friedensforschung
und Sicherheitspolitik, Hamburg.
446
idem Akkaya [1998] Der Zypernkonflikt und der Beitritt von Zypern in die Europische Union.,
Zentrum fr Trkeistudien, Essen.
447
TBMMdeki 450 sandalyenin partilere dalm yle olmutur: DYP 178, ANAP 115, SHP 88, RP 62,
DSP 7.

111
ittifak yapmt. Bu yolla aralarnda Leyla Zanann da bulunduu HEPliler SODEP
listelerinden seilerek TBMMye girdiler. nn bunu seimde partisi iin g kazanmak
kadar, blc terrn lkeyi sarst bu dnemde Krt sorununa yeni bir alm
kazandrmak iin yaptn aklyordu.448 Ancak kamuoyunda PKKnn siyasi kanad
olarak nitelenen bu milletvekillerinin TBMMdeki ilk gnleri Trkiyede grlmemi bir
skandala neden oldu. Bu milletvekilleri 6 Kasm 1991de TBMMde yaplan yemin
treninde Krte yemin etmek istemi ve yakalarnda PKKnn sembol olarak kabul edilen
renkleri (sar-krmz-yeil) tayan mendil, kravat ve allar ile krsye kmlar, ancak
hem terrden bezmi halkn hem de TBMMdeki dier milletvekillerinin byk tepkisini
almlard. Daha da nemlisi, Demirel ve nnnn Krt sorunu konusundaki siyasi alm
planlarn zorlatrmlard. Bylece gerek bir toplumsal ve siyasal uzla ile Krt
sorununa zm bulunabilmesi olana, bizzat Krt milletvekillerinin bu tavrlar ile ar
bir darbe almt.
DYP Lideri Demirel, koalisyon Hkmetini E.nnnn SODEPi ile kurdu ve 30 Kasm
1991de Meclisten gvenoyu alan bu hkmet Trkiyede yeni bir reform programn
balatt. Programnn en nemli ksm, lkedeki terrn sona erdirilmesi ve e zamanl bir
biimde soruna yeni bir siyasal yaklam gelitirmekti. Demirelin gvenoyu almasndan
bir hafta sonra 7 Aralk 1991de Diyarbakrda yapt aklama ise, Trkiyedeki Krt
politikasnda zaln bir sreden beridir dile getirdii ama byk direnle karlat
grlerine yeni Hkmetin destei olarak yorumlanmt. Babakan Demirel, ok byk
yank uyandran aklamasnda Krt kimliine kar klamaz. Krt realitesini artk
tanmalyz. Krt realitesini tanmak, Trkiyenin birliine mani deil. Zaten bin yldr bu
topraklarda birlik iinde yayordun. Bu lkede Krt asllym diyenlerin baka bir lkedeki
Krtlere yaknlna sen de sempati duymalsn. Demokrasinin ve hukukun stnlnn
gereini yerine getirmezsek, bu topraklarda ok byk straplarn iine deriz
diyordu.449 Bu siyasal alma ramen, ayn dnemde ayrlk terrn iddetini artrarak
devam etmesi, reform srecinde nemli krlmalara yol ayordu. TBMMnin alnda
yaananlar, Toplumda uzla ortamn zorlatrm, soruna terr ve PKKdan bamsz bir
yaklam gelitirilmesine byk lde engel olmutu.
Trkiyenin Ortadou, Kafkaslar, Orta Asya ve Balkanlardaki gelimelerin ardndan
kazand yeni jeopolitik nem ve yeni d politik almn ATyi de etkiledii ve Trkiye
konusunda yeni bir yaklam gelitirildii 26-27 Haziran 1992 tarihinde Lizbonda yaplan
zirvede net bir biimde ortaya kmt. Bu zirvede, Trkiyenin Bat Avrupa iin oynad
roldeki arta dikkat ekildikten sonra, Trkiye ile ilikilerin younlatrlmas ve siyasi
diyalogun 1964 ylnda imzalanm olan Anlamann da ngrd gibi en st dzeyde
gerekletirilmesi gerei dile getirilmitir.450 Ancak burada Trkiyenin yeliine hi
deinilmiyor, sadece Trkiyenin gelecein Avrupa Mimarisi iine yerletirilmesinden sz
ediliyordu. 20 Kasm 1992de Trkiye AB ile balarn glendirecek yeni bir adm daha
atarak Bat Avrupa Birliine (BAB-WEU) ortak ye olarak katld. Maastricht Anlamas
ve 1989-1990da yaanan byk deiimlerin ardndan Topluun D ve Savunma
Politikalar iin yeniden canlandrd BABa ortak ye olarak katlmak, Trkiye iin
gelecein Avrupasnda yer almak bakmndan stratejik bir kazanm abasyd.
Trkiyede yaanan i siyasi istikrarszlk zaln ani lm sonrasnda daha da
younlamtr. zaln yerine 15 Mays 1993de Demirel Cumhurbakan seilince, DYP
Genel Bakanl ve Babakanlk iin yaanan mcadeleyi, Hkmetin Ekonomi Bakan
448

Hrriyet Gazetesi (stanbul): 18.10.1991.

Cemal [2003] Krtler, s.53; ayrca Hrriyet Gazetesi (stanbul): 08.12.1991.
450
Bulletin der EG: 6-1992, I.1.
449

112
olan Prof.Tansu iller kazand. iller de SHP ile koalisyon hkmeti kurdu ancak451
illerin politik tarz ve tecrbesizlii nce kendisini kefeden Cumhurbakan Demirel
ile ilikilerinin bozulmasna neden olmu, ardndan da ANAP lideri Mesut Ylmaz ile yllar
sren ve Trkiyeye ok zaman ve enerji kaybettiren bir atma yaanmtr. Bu iki merkez
sa parti lideri arasndaki sorun siyasal mcadele alanndan kp yolsuzluklarla da
balantl karlkl sulamalara ynelince, dnyann yeniden ekillendii bir dnemde
Trkiyenin ok kymetli zaman kaybna neden olmutur. Bu ekimeler, Trkiyedeki
siyasal corafyay da etkilemi ve radikal (daha doru bir ifade ile merkeze uzak)
partilerde nemli bir oy patlamas yaanmtr. Trkiyede gerek PKK ile mcadele, gerek
lkedeki siyasal ve ekonomik reformlarda yaanan tkanklklar ve gerekse de siyaset d
unsurlarn daha etkili bir hale gelmesinde (28 ubat 1997 MGK Toplants bu adan son
derece nemlidir) bu dnemdeki siyasal elitin rol byktr. 1990larn banda zal ve
Demirelin ortaya koyduu Krt sorunu ile terr biri birinden ayran zm araylar da
1993 sonrasnda byk lde gndemden kalkmt. illerin Babakanl dneminde
sorun daha ok bir terr olayna indirgenmi ve bunun zm iin de gvenlik glerine,
hem siyasi hem de mali anlamda ak ek verilmiti.452 Sadece siyasal deil, ekonomik
alanda da 1990l yllar byk hatalarn yapld yllar olmutu. Trkiyede d borlarn
1993 sonrasnda gibi bymesi, sosyal gvenlik kurumlarnn kmesi de bu dnemde
gereklemitir.
B. Gmrk Birliinde Politik Sre
1. 21-22 Haziran 1993 Kopenhag Zirvesi ve Kopenhag Kriterleri
AT/AB tarihinin en nemli aamalarndan birisi 21-22 Haziran 1993 tarihinde
Kopenhagda yaplan zirvede alnan kararlar olmutur.453 Bu zirvede Avrupa Konseyi
ekonomik ve siyasi koullar yerine getirmeleri halinde ortaklk statsnde bulunan
ODAlerin AB yeliine kabul edilmeleri kararn alarak Avrupann barl biimde
birletirilmesi projesinin en nemli admn atmtr. AT sadece genilemeye yeil k
yakmam, ayn zamanda Birlie ye olmak, ancak ortak ye olan lkenin tam yelikle
ilgili ykmllkleri stlenebilmesi ve gerekli ekonomik ve siyasi koullar yerine getirmesi
ile mmkn olabilir erevesinde Kopenhag Kriterleri diye bilinen temel koullar
belirlemiti.454
Bu durum Trkiye bakmndan yeni skntlar da beraberinde getirmiti. Zira genel yelik
kriterleri Trkiyenin 1963den beri srd ilikiler, yelik iin bir avantaj olmaktan
kmt. Trkiye 1990 ncesinde Topluluun tek aday lkesi iken birden bire 13 aday
lkeden birisi ve daha sonraki gelimelerin de ortaya koyaca gibi en sonuncusu
durumuna dmt. Bunu ayn zirvede Trkiye konusundaki yaklam da ortaya
koyuyordu. Zirve metninde bir cmle yer ayrlan Trkiye iin yle deniliyordu: AB
Konseyi Lizbonda ana hatlar izilen esaslar dahilinde455 bir Gmrk Birlii oluturulmas
hedefi dorultusunda Trkiye ile daha youn bir ibirlii ve ilikilerin gelitirilmesi
451

illerin SHP lideri nn ile kurduu yeni koalisyon hkmeti 5 Temmuz 1993de TBMMden gvenoyu
ald.
452
Karlatrnz: Cemal [2003] Krtler, s.219.
453
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen - Bulletin EG:61993.
454
Bulletin EG: 6-1993, I.13.
455
Lizbon Zirvesinde, Avrupann iinde bulunduu siyasi durumun Trkiye ile ibirliinin gelitirilmesini
gerektirdii vurgulanyor ve bunun politik bir diyalou da ierecek biimde 1964 Ankara (Ortaklk)
Anlamasnin hedeflerine uygun ekilde gelitirilmesi neriliyordu. : AB Konseyi Zirve Karar:
Schlufolgerungen des Europischen Rates von Lissabon - Bulletin EG:6-1992, I.4.

113
arzusundadr.456 Bylece Kopenhag Zirvesinde ODAne ynelik byk genileme
hamlesi iinde Trkiye yine yerini alamam, Trkiye iin hibir ekilde mzakerelerden ya
da yelikten sz edilmemi, Topluluun ilikileri sadece GB erevesinde grd ortaya
konulmutur.
Aralk 93de, GB konusunda teknik ama nemli bir konu tartlyordu. KP 1973den
itibaren 22 ylk bir dnem ngrmt ve bu sre 1995 anlamna geliyordu. Ancak GBnin
yrrle girecei tarih tam olarak telaffuz edilmemiti. Bu durum tam bir yllk fark
yaratyordu. Dnemin Babakan iller ve Brkseldeki Bykeli Cem Duna, 1 Ocak
1995de sve, Norve, Finlandiya ve Avusturyann ye olacaklarn dikkate alarak, bu
lkelerin yeliklerinden nce GBnin tamamlanmasn daha uygun buluyorlard.457 in
ilgin taraf, Komisyonun Trkiye Temsilcisi Michael Lake, GBnin 1 Ocak 1995de
yrrle girmesinin bir zorunluluk olduunu belirtiyor ve hatta biraz da tehdit eder gibi
Trkiyenin tarihi 1 Ocak 1996ya ertelemesi halinde bunun anlamalar ihlal anlamna
gelebileceini ve bu durumda da Trkiyeye Topluluk tarafndan salanan ayrcalklarn
sorgulanabileceini ifade ediyordu. Ancak GB konusunda tereddtleri olan i evreleri ile
yasal mevzuat konusunda eksiklere dikkat eken resmi kurumlar Babakan ile ayn grte
deillerdi. Bu gruptakiler iin GBnin 31 Ocak 1995de tamamlanmas daha uygundu.
Babakanlk Badanman Ali Tigrel ile KV, 31 Aralk 1995i daha uygun bulduklarn
kamuoyuna da duyurdular. Sonuta AB da ikna edildi ve GBnin 1 Ocak 1996da yrrle
girmesi konusunda uzlald.458
1994 yl Trkiye ile AB ilikileri bakmndan sancl bir yl oldu. zellikle Trkiyede
PKK terrne ynelik gvenlik glerinin yntemleri ile TBMMde bulunan DEP
milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrlmas ve gzaltna alnmalar balanmnda
dile gelen insan haklar ve demokrasi sorunlar ile Kbrs konusundaki gelimeler, GB
yolunda ok ciddi admlarn atld bu ylda gerginliklere neden olmutur. Avrupa
Parlamentosunun 10 ubat 1994 tarihinde Trkiyede yaplacak olan yerel seimlerin
kampanyalarnda, iddet iermeyen siyasi oluumlara ynelik engellemeler ve basklar
yaplmamas, uluslar aras standartlarda demokratik zgrln ve seim kampanyas
haklarnn tannmas gerektiine ilikin karar Trkiye ile AB arasnda gerginlii
artrmt.459 Bundan ksa bir sre sonra TBMMde temsil edilen DEPin kapatlmas ve 6s
bu partiden toplam 8 Krt asll milletvekilinin dokunulmazlklarnn kaldrlarak gzaltna
alnmalar AB tarafnda byk tepki dourmutu.460 10 ubat 1994de AB Parlamentosunda
kabul edilen kararda, Trk Parlamentosuna Krtlerin haklarnn korunmas, lm cezasnn
kaldrlmas, dokunulmazlklar kaldrlan 8 Krt asll milletvekilinin haklarnn iade
edilmesi, ve hatta Krt halknn otonomi haklarnn verilmesi, self-determination gibi
talepler dile getirilmitir.461 10 Mart 1994 ve 21 Nisan 1994de de AP Trkiyedeki Krt
sorununu konu alan iki karar daha alm, bata dokunulmazlklar kaldrlarak yarglanan
Krt asll parlamenterlerin durumu olmak zere, Trkiyedeki uygulamalar
456

AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen- Bulletin EU: 61993, I.1.
457
Hrriyet Gazetesi (stanbul):19.12.1993.
458
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AT, s. 313-315.
459
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on local elections in Turkey in March,
10.02.1994, auch Bulletin der EU 1/2-1994, 1.3.168. Bu kararn alnd gn AP bir baka kararla da .
(Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on discrimination in Turkey aganist
citizens of the AB- 10 Feburary 1994) Trkiyedeki Rum aznln haklarnn ihlal edildiine ilikin bir karar
almtr.
460
Bulletin der EU: 3-1994, 1.3.24, 1.3.25 ve Abl. der EG C 91 vom 28.03.1994.
461
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on local elections in Turkey in March,
10 Feburary 1994, (Bulletin der EU1/2-1994, 1.3.168 ve Abl. der EG C 61 vom 28.02.1994)

114
eletirmitir.462 Avrupa Parlamentosu 28 Eyll 1994 tarihli kararnda bir adm daha ileri
giderek, dokunulmazlklar kaldrldktan sonra yarglanan eski DEP milletvekilleri Ahmet
Trk, Leyla Zana, Orhan Doan, Srr Sakk, Hatip Dicle ve Mahmut Alnaka haklarnn
derhal iade edilmesini istemi, yarglama bitinceye kadar da Trkiye-AB Karma
Parlamento Komisyonunun almalarnn askya alnmasn kararlatrmtr.463
Trkiye iin daha kayg verici bir baka gelime ise Kbrs konusunda yaanmaktayd.
Komisyonun Kbrs Rum Ynetiminin yelik bavurusu iin hazrlad Gr Raporu son
derece olumluydu. yeliin nndeki neredeyse tek engel adann blnml idi.
Komisyon Kbrsn Toplulua entegrasyonu, Kbrs sorununa barl, gnll ve uzun
srecek bir zm ile salanmaldr ifadesine yer vermiti.464 Bu Rapora ramen Haziran
1993de yaplan Kopenhag Zirvesinde Yunanistann btn gayretlerine ramen,
Topluluun genilemesi balamnda Kbrsn ismi gememiti. Ancak Yunanistan bunu
kendi dnem bakanlnda 24-25 Haziran 1994de Korfudaki zirvede gerekletirmeyi
baard.465 Konsey, Kbrs ve Maltann bir sonraki genileme iinde yer alaca grnde
olduu sonu bildirgesine ald.466 Bildiride Konseyin 4 Ekim 1993, 18 Nisan 1994 ve 13
Temmuz 1994 tarihlerinde ald kararlar ile Kbrsta egemenlik, bamszlk, toprak
btnlnn korunmas ve lkenin birlii erevesinde bir zm bulunmas ve zmn
BM kararlar ve anlamalar erevesinde gerekletirilmesine sayg gsterilmesi
gerektiinin alt izilmitir.467 Korfuda Kbrs konusunda Trkiyeyi tek rahatlatan unsur,
nihai bildiride Kbrsn yeliinin 1996 ylndaki Hkmetler aras Konferansta her yn
ile yeniden deerlendirileceine dair ifadeydi.468 Bylece Trkiyeden gelebilecek yksek
tondaki tepkilerin yumuatlabilmesi iin ve zellikle de Almanyann abas ile Kbrs
konusunda belirsizliin bir sre daha devam salanmt.469 Ayn Konsey toplantsnda
Trkiye konusunda ise yine sadece GBken sz edilen bir cmleye yer verilmi ve AB
Konseyi Trkiye konusunda, Trkiye-AT Ortaklk Konseyinin zellikle 1964de Ortalk
Anlamasnda da ngrld gibi GBnin tamamlanmas iin toplandn tespit
etmitir470 denilmiti. Bu arada dikkat ekici bir biimde, ayn kararda Topluluun ODA
konusundaki tavryd. Konsey, gerekli koullar yerine gelmesi halinde kendileri ile Avrupa
Anlamalar yaplan ODAnin Toplulua ye olabileceklerini de aka dile
getiriyordu.471 Trkiye iin yine ayn kriterler erevesinde ye olabileceine ilikin bir
ifadenin yer almamas, Trkiyenin aka genel genileme politikasnn dnda kald ve
ATnin ilikileri sadece GB erevesinde devam ettirme kararllnda olduunu
gsteriyordu.
462

Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the lifting of parliamentary

immunities of 8 Kurdish Mali Protokols in Turkey, 10 March 1994; (Bulletin der EU: 3-1994, 1.3.24 ve Abl.
der EG C 91 vom 28.03.1994.Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the
situation of the Kurds in Turkey, 21 April 1994.
463
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the trial of members of the Turkish
Grand National Assembly, 28 September 1994 (Bulletin der EU: 9-1994, 1.3.21 und Abl. der EG C 305, vom
31.10.1994.
464
Gr Raporu der Kommission zum Beitrittsantrag Zyperns - KOM(93) 313, Punkt 47, s.17.Bulletin der
EG: 6-1993, 1.3.6, und Beilage 5/93 - Bull.
465
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Korfu - Bulletin EU:6-1994.
466
Der Europaeische Rat stellt fest, dass die naechste Erweiterungsphase der Union unter diesen Bedinungen
Zypern und Malta umfassen wird. Bulletin der EU: 6-1994, I.11
467
Bulletin der EU: 10-1993, 1.3.7.
468
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Korfu - Bulletin EU:6-1994,
I.11.
469
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 486.
470
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Korfu - Bulletin EU:6-1994,
I.11.
471
ibid, I.13.

115

1994 ylnn sonuna doru 8 Aralk 1994de Devlet Gvenlik Mahkemesinin, DEP
milletvekilleri konusundaki karar yeni bir sorun yaratt. Mahkeme Leyla Zana, Hatip
Dicle, Ahmet Trk, Orhan Doan ve Selim Sadak iin 15er yl, Yurtda iin 7,5 yl, Sakk
ve Alnak iin de 3,5 yl hapis cezas verdi. Bunun hemen ardndan 9 Aralkta AB
Bakanlk Konseyi, zgr seimlerle seilmi milletvekillerinin bu ekilde yarglanmalar
ve cezalandrlmalarn doru bulmadn ve Trkiyenin insan haklarna sayg
gstermesini isteyen bir aklama yapmt.472 AP ise, mahkeme kararn eletiren yeni bir
kararla (15 Aralk 1994) Trkiyeyi knad ve derhal milletvekillerinin haklarnn iadesini
isteyen bir karar ald.473
1994 yl iinde Trkiye-Topluluk ilikileri bakmndan ok nemli bir baka gelime de
AB Adalet Divannn 5 Temmuz 1994da ald bir kararla KKTCye ambargo
uygulamas balamas olmutur. Kbrs Rum Kesimi ile AT arasnda 1973de yaplan
Ankara (Ortaklk) Anlamasnn 5. maddesi Aday bir btn olarak kabul etmekte ve
Anlamadan her iki toplumun da eit olarak faydalanmasn esas almaktayd. Bu
dzenleme, Trk tarafnn da kendi belgeleriyle ATye ihracat yapabilmelerine olanak
salamaktayd. Ancak Kbrs Rum Ynetimi, BM kararlarn gereke gstererek nce
ngilterede bu uygulama aleyhine dava amlar, konuyla ilgili karar veremeyen ngiliz
Mahkemesi de konuyu AD'na intikal ettirmiti. AD, AB lkelerine yaplacak ihracatta
yalnzca Adann yasal temsilcisi olan Kbrs Rum Kesiminin (Kbrs Cumhuriyeti)
belgelerinin geerli olacan belirterek, Kbrs Trk Kesiminden ABye yaplacak ihracatn
da ancak Rum Kesiminin belgeleriyle yaplabilecei kararna varmtr. Adalet Divan
Gney Kbrs Rum Ynetimini, Kbrs Cumhuriyeti olarak tannmtr. KKTCye ticari
ambargo anlamna gelen bu karar doal olarak hem siyasi hem de ticari anlamda KKTC ve
Trkiyeyi zor durumda brakm, Trkiyede GB konusundaki endieleri de artrmt.474
Bu karar ncesi ve sonrasnda, zellikle Yunanistan milletvekillerinin gayretleri ile APnin
ald kararlarda da Trkiye adada igalci bir g olarak nitelenmi ve adadaki Rum
Ynetimi Kbrs Cumhuriyeti olarak tanmlanmtr.475
1990 sonrasnda Topluluun genileme stratejisinde en nemli zirvelerden birisi ise 9-10
Aralk 1994de Essende toplanan Avrupa Konseyi zirvesi olmutur.476 Bu zirve ayn
zamanda Topluluun Trkiyeyi kendi genileme stratejisinin dnda tuttuunun da
belirgin bir gstergesi olmutur. Genileme Zirvesi olarak da adlandrlan bu Zirveye
2000 yl sonrasnda ABye ye olmas dnlen alt ODA davet edilirken, Trkiye
arlmamtr. AB Konseyi kararlar iinde de Trkiyeden sadece ekonomik ortak
olarak ve Akdeniz politikalar balamnda sz ederek nemli bir mesaj vermitir. Ancak
ayn dnemde ban Almanyann ektii baz AB yesi lkeler Trkiye ile GBnin
tamamlanmas konusunda ok byk bir aba gsteriyorlard. Zira GB ile Trkiye en
azndan belirli bir sre ikna edilebilecek, ilikiler de bu erevede devam edebilecekti.
GBnin gndemde olmamas halinde, Trkiyenin yelik basks yeniden gndeme
472

Bulletin der EG 12-1994, 1.3.10 ve 1.3.166; Abl. der EG C 23 vom 23.01.1995.

Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the trial of Turkish Members of
Kurdish origin of the TGNA, 15 December 1994. Bulletin der EU: 12-1994, 1.3.166 ve Abl.der EG: C 23
vom 23.01.1995.
474
Erol Manisal [1995] , Gmrk Birligi, Yunan Vetosu, Kibris ve Ege, Trkiye Gnlg (Ankara),
No:32, Ocak-Subat 1995, s. 41-43.
475
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on Cyprus, 21 Ocak 1993; Avrupa
Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on an EC observer to the intercommunal talks on
Cyprus, 28 Ekim 1994; Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the fate of
1619 missing persons in Cyprus, 6 Nisan 1995.
476
AB Konseyi Zirve Karar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Essen - Bulletin EU:12-1994.
473

116
gelebilecekti. Bunun iin Konsey kararnda Trkiye ile GBnin tamamlanmas ve
btnyle yrrle girmesi iin yaplan grmeler, bu partner ile ilikilerin gelimesini
salayacaktr ifadesine yer verilmitir.477 Ancak GB konusunda ikna edilen Yunanistan,
Kbrs konusundaki taleplerini kabul ettirmekteki kararllndan hi vazgemedi ve
Kbrsn yer almad bir genilemeyi veto edeceini aklkla ortaya koydu. Bunun
zerine Konsey kararnda tekrar vurgulanmtr ki, Kbrs ile Malta Birliin bundan
sonraki genilemesine dahil edilecektir478 cmlesi Konsey kararnda yer ald.
GBnin gereklemesi iin en byk aba Almanya tarafndan gsteriliyordu. Hatta bu
Almanya ile Yunanistan arasnda adeta zel bir mcadeleye dnmt. Essen Zirvesi
ncesinde GB konusunda kesin bir karar almay uman Almanya, 19 Aralk 1994de
Ortaklk Konseyini toplamay planlam, ancak Yunanistann vetosu ile toplant 6 Mart
1995e ertelenmiti. Komisyondan yaplan aklamada yle deniliyordu:Bir ye lkenin
kar kmas nedeniyle Ortaklk Konseyi GB konusunda bir karara varamamtr.479
Yunanistann srar hem Kbrs konusunda kesin sz almak, hem de Trkiyenin GBne
girmesi halinde karlaacan iddia ettii ekonomik kayplar iin ABden 750 milyon
ECU denge kredisi almakt.480
Essen Zirvesi ile GB anlamasnn Ortaklk Konseyinde imzalanaca 6 Mart 1995e kadar
olan srede Trkiye-AB ilikilerindeki nemli d aktr, ABD yeniden devreye girmiti.
ABD, bandan beri Trkiyenin bir biimde Avrupa ile balantl olmasn, aksi halde
Batnn bata savunma olmak zere pek ok konudaki karlar iin son derece nemli bir
konumu olan Trkiyenin Batl izgiden uzaklaabilecei endiesini Avrupallara
iletiyordu. Bu dnemde ABDnin Trkiyeye tavsiyesi de GBnin gerekletirilmesi
ynndeydi. ABD Dileri Bakan Yardmcs R.Holbrooke, dnemin Babakan illerin
zel danmanlarndan Emre Gnensay ile grt Washingtondan Trkiyeye 1988de
Fransz Dileri Bakan Barrenin getirdii neriye benzer bir mesaj gnderiyor ve
Trkiye Kbrsn yelii konusundaki itirazlarn geri eksin, bylece Yunanistan
vetosunu kaldrsn ve Trkiyede GBne girsin. GBne girmi bir Trkiyeyi artk hibir g
tam yelikten alkoyamazd diyordu.481
1995 yl Trkiye ve Yunanistann Kbrs politikas bakmndan son derece nemli
mcadelelerin yaand ve kararlarn alnd bir yl oldu. Trk taraf her geen gn Kbrs
yelii konusundaki itirazlarnn sonu vermeyecei ve Kbrsn yolunu kesmenin artk
neredeyse olanaksz olduu, bunun iin reddedici tavrdan vazgeip, ABDnin de nerdii
gibi Trkiyenin gerek GB ve gerekse de yelik perspektifi iin Kbrsn pazarla dahil
edilmesi politikasna ynelmiti.482 Bu anlamda en nemli politik krlma ise ABDnin de
destek ve telkinleri ile 2 ubat 1995de Londrada yaplan ve Birlik yesi lkelerden gelen
drt Dileri Bakan ile Trk Dileri Bakannn katld toplant ile gereklemitir.
Resmi tutanaklar yaynlanmasa da, bu toplantda Trkiye, Yunanistann GB konusunda
vetosunu kullanmamas karl olarak Kbrs adna tam yelik talebinde bulunan Kbrs
Rum Ynetimi ile ABnin mzakerelere balamasna itiraz etmeyecei konusunda sz
vermiti.483 Bata Financial Times olmak zere Avrupa basn, bu uzlay
477

ibid.
ibid, I.3.10, I.3.62, I.14, I.55.
479
Bulletin der EU: 12-1994, 1.3.62.
480
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s. 486-487.
481
ibid s.487.
482
Sabah Gazetesi (stanbul): 07.02.1995.
483
Erol Manisal [1996] , Gmrk Birliinin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, 2.Bask, Baam Yaynlar,
stanbul, s. 79.
478

117
duyurmulard.484 Ancak iller-Karayaln ikilisi bu konuda taviz verilmediini ve
Trkiyenin Kbrs politikasnn devam ettiini srarla dile getiriyordu. Bu konudaki
speklasyonlar azaltmak iin Dileri Bakan Karayaln Londrada yaplan toplantnn bir
gn sonrasnda AB Dnem Bakan Fransa Dileri Bakan Alain Juppeye gnderdii bir
mektubu kamuoyuna da aklamt. Mektupta yle deniliyordu:
Sayn Bakan, Gney Kbrsn ABye muhtemel yelii konusundaki grlerimi ve
kayglarm, dnk beli danma toplantsnda akladm grlerimi teyiden,
ekselanslarnn dikkatine bir kez daha getirmek istiyorum. ...
ABnin Gney Kbrsla mzakerelerinin balayaca bir tarih veya zaman dilimi
tespit etmesi ve bu dorultuda bir aklamada bulunmas halinde, Hkmetimin,
Trkiye ile Kuzey Kbrs arasnda btnleme ynne gitmesinin kanlmaz
olacan ifade etmek isterim.485
Ancak bu mektup, speklasyonlarn sona ermesini salamak bir yana, zellikle de yazld
tarih nedeniyle daha da byk pheler yaratm ve mektubun btnyle i politikaya
ynelik olarak ve dankl ekilde yazld iddias genel bir kabul grmt.486 Karayaln
reddetse de sz konusu uzla, 6 ubat 1995de toplanan AB Bakanlar Konseyinin
kararnda da ortaya kmt. AB Komisyonunun Kbrs gzlemcisi Serge Abounun
hazrlad ve hem Kbrs Rum Ynetimi ile grmelere balanlmasn hem de Trkiye ile
GBnin tamamlanmasn neren rapor Konseyde Yunanistann da engel karmamas ile
kabul edilmiti. Konsey Trkiye ile GBne gidilmesi konusunda 6 Marttaki Ortaklk
Konseyinin onay vermesi kararlatrmt. Toplant sonunda Dnem Bakan Juppe alnana
kararn nasl bir uzlamay yansttn aklkla ortaya koyuyor ve Trkiyenin GBne
girmesine, muamelelerin tamamlanmasna kar Yunanistann ileri srd itiraz
kaldrmak ve Yunanllar memnun etmek maksad ile Kbrsn 1990da yapt tam yelik
mracaat grmelerinin 1996da yaplacak Hkmetler aras Konferanstan sonra alt ay
iinde yaplmas kabul edilmitir487diyordu. Tekeli ve lkinin de vurguladklar gibi byle
bir kararn Trkiyenin onay olmakszn alnmas mmkn deildi.488 24 ubat 1995de
yaynlanan AB Bakanlk nerisi ise Kbrs ile 1996 sonrasnda mzakerelere
balanmas konusunda ABnin kararlln ok net olarak ortaya koyuyordu. Kararda
AT-Trkiye Ortaklk Konseyi hazrlklar erevesinde AB Konseyi, Kbrs ile AB
arasnda yapc bir diyalogun da iinde yer ald Kbrs ile ilikiler erevesinde
Komisyonun nerisi ile Kbrsn ABye yelii iin yaplacak yelik grmeleri
Kbrs 1996daki Hkmetler aras Konferansn alt ay sonrasnda balatlmasn
ngrmektedir489
deniliyordu. Buna ramen iller ve Karayaln Trkiyenin Kbrs politikasnda deiiklik
olmadn srarla dile getiriyor ve hatta Karayaln yapt bir aklamada ABnin
Trkiyenin uyarlarna dikkate almamas halinde 5 yl iinde KKTC ile ekonomik
entegrasyona gidileceini duyuruyordu. KKTCden de gelimelere ynelik tepkiler
geliyordu. Cumhurbakan Denkta gelimelerden duyduu endieyi gizlemiyor ve biz
Rumlarn AB trenine binmek yerine Trkiye ile birleeceimiz treni tercih edeceiz!

484

Financial Times: 26.01.1995 (Edward Mortimer: Pulled in all Directions); Wall Street Journal:3-5.02.
1995; Financial Times:06.02.1995 (John Barham: Political Shift Raises Hope for Cyprus)
485
TBMM Tutanak Dergisi, D:19, YY:4, C:79, 21.2.1995, s.369.
486
Bu konuda 21 ubat 1995de TBMMde yaplan konumalar ve 2 ubat-25 ubat 1995 arasnda d ve i
basnda kan yazlar bu tartmalar yanstmaktadr. Ayrca Baknz: Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB,
s.402-403.
487
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.404; ayrca Bkz.: Wall Street Journal, 7 ubat 1995; Le Monde, 7
ubat 1995; London Times, 8 ubat 1995; Hrriyet Gazetesi (stanbul) 8 ubat 1995, Yeni Yzyl Gazetesi
(stanbul): 7 ubat 1995.
488
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.404.
489
Bulletin EU: 3-1995, 1.4.60.

118
diyordu.490 KKTC Babakan Hakk Atun ise ABnin Kbrs Rum Ynetimine yelik iin
tarih vermesini ve buna Trkiyenin sessiz kalmasn eletiriyor ve Kbrs GB iin
harcanmamaldr diyordu. AB Dnem Bakan Juppe ise, Trkiyeden Kbrs konusunda
gelen tepki ve tehditler iin ABnin kararlarna kimsenin veto koyma hakk yoktur!
diyordu.
AB ile yaplan grmelerde Trkiyenin itiraz etmemesi ve Kbrs konusunu GBnin bir
karl olarak deerlendirmesi, ayn zamanda Kbrs sorununun ABye havale edilmesi ve
ABnin bu konuya taraf olmasnn yolunu amtr. Manisal, Ankara Hkmetinin 1960
Anlamalarndan doan haklarn kullanmayarak bu belgeyi kabullenmesinin, Ankarann
kendi kurdurduu ve tand KKTCyi yok saymas, adadaki Trklerin de bir cemaat ya
da aznlk olarak tanmlanmasna anlamna geldiini, bylece Trkiyenin anlamalardan
doan haklarndan feragat ettiini ve Kbrs ABnin bir meselesi haline gelmesini
saladn belirtmektedir. Manisal, sadece bu konudaki pazarln deil, Ortaklk
Konseyi-1/95 kararndan kaynaklanacak baka pratik sorunlara da dikkat ekiyordu. sz
konusu kararnn 64.(66.) maddesi, Trkiyeyi AB Adalet Divan kararlarna uymakla
ykml klyordu. Oysa AD 5 Temmuz 1994de KKTCye ticari ambargo uygulama
karar almt. Bu durumda Trkiyenin AD karar erevesinde KKTCye ambargo
uygulamas gerekecekti. Dahas Kararn 16. maddesi, Trkiyenin 5 yl iinde ABnin
tercihli ticaret anlamalarn stlenmesini ngryordu. ABnin Kbrs ile de bu tr bir
anlamas vard. Bu durumda Trkiye tanmad bir lke olan Kbrs Cumhuriyeti ile
STB oluturmak durumda kalacakt. Bu konuda Trkiye kendi i kamuoyuna ynelik baz
klar yapm olsa da,491 Kbrsn Trkiyenin kontrol dna kmasna engel
olunamamtr.492
1995 yl ABnin yeni Akdeniz Politikasnn ekillenmesi bakmndan son derece nemli bir
yld. Aslnda Akdeniz Politikas AB iindeki yeni dengeler bakmndan daha ok siyasi bir
nitelik tayor, bu anlamda Trkiyeyi de hem siyasi hem de mali adan yakndan
ilgilendiriyordu. ABnin Akdeniz lkeleriyle ilikilerini yeni bir ibirlii erevesinde
gelitirme dncesi daha 1985deki Lizbon Zirvesinde spanya tarafndan gndeme
getirilmiti. Ancak 1989 sonras yaanan gelimeler ile Orta ve Dou Avrupann AB iin
kazand nem Akdeniz politikasnda yeni bir araya neden oldu. 1990 sonrasnda
Akdeniz politikalarnn temeli olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi birleen ve
ODAne doru alan birlemi Almanya"nn dengelenmesi istei, ikincisi Akdeniz
blgesi ile AB arasndaki ekonomik ve sosyal dengesizlikleri gidererek g ve bata
slamc iddet olmak zere Bat Avrupaya sorun yaratabilecek radikal akmlarn
engellenmesi, ncs ise tarmn darda braklaca geni bir serbest ticaret blgesi
yaratlarak AB pazarnn geniletilmesiydi.493 Bu konuda ABnin kararll Aralk
1994deki Essen ve Haziran 1995deki Cannes Zirvelerinde ortaya konulmutur. Ban
Fransa ve spanyann ektii baz AB lkeleri, biraz da birleerek glenen Almanyann
ortaya kard yeni denge-sizlik-ler balamnda da Akdeniz politikasna yeniden g
vermeyi istemilerdi. Yani Birliin Akdeniz politikas byk lde ABnin i denge
araynn bir rn olarak gndeme gelmiti. 27-28 Kasm 1995de Barselonada toplanan
490

Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s. 400.

rnein 28 Aralk 1995de Cumhurbakan Demirel ile Denkta Ankarada buluarak ortak bir
deklerasyon yaynladlar. GB anlamasnn imzalanmasndan on ay sonra yaynlanan bu belgede, Trkiye
Kbrs konusundaki eski tezlerine (KKTCnin tannmas gereklilii, garantrlk anlamalarndan kaynaklanan
haklarn ve Kbrs Rum Kesiminin tek bana ABye ye olamayacana ilikin tezler) geri dnyordu. Bkz.
Hrriyet Gazetesi (stanbul), 29 Aralk 1995.
492
Manisal [1996] GBnin Siyasal ve Ekonomik Bedeli s.78-83
493
Melahat Kutlu [1997] Avrupa-Akdeniz Ortakligi, Iktisadi Kalkinma Vakfi Dergisi, Sayi:134, OcakSubat 1997.
491

119
AB-Akdeniz Konferansna 15 AB lkesi ile Libya ve Arnavutluk dndaki btn Akdeniz
lkeleri Dileri Bakanlar katld. ABnin Akdenizde bar ve istikrarn kendi ncelikleri
olduu grnden hareketle ve zellikle de bu yoksul blgeden ABye doru yaanan ve
daha da artarak yaanabilecek glerin nne gemeye almtr. Komisyonun APa
sunduu ayrntl raporda, Akdeniz blgesinde bar ve istikrarn salanabilmesi ve
srdrlebilmesi iin, ekonomik kalknma ve sosyal reformlarn srdrlmesi, istihdam ve
yaama koullarnn ykseltilmesi ve bylece de iddet hareketlerinin nne geilmesi ve
g basksnn azaltlabilmesi; politik reformlar, insan haklar ve ifade zgrlklerinin
desteklenerek radikal hareketlerin snrlandrlmas gerektii vurgulanyordu. Burada ifade
edilmemi olsa da, biraz da Cezayirde 1991 sonrasnda yaanan gelimelerin getirdii
kktendinci slami hareketlerin ABde nemli bir kayg yaratt ve bu programn nemli
bir nedeni olduu da sylenebilir.494 AB Akdeniz politikalar iin 1995-1999 arasndaki be
yllk sre iin yaklak 4.7 milyar ECUluk bir kaynak ayrm, Avrupa Yatrm
Bankasnn destekledii projelerin bu kapsamda daha farkl mali olanaklara ulamasnn da
yolu almtr. 495 Akdeniz Politikas, Trkiye iin zellikle iki bakmdan son derece
nemliydi. Bunlardan birincisi, AB iindeki yeni dengeler erevesinde ABnin Akdenize
doru alm, Trkiyenin kaybolmakta olan yelik perspektifini Akdenizli yeler aracl
ile gndeme getirebilirdi. Ancak bu iyimser senaryonun tam tersi bir gelime de sz
konusuydu. Yani AB, Trkiyenin yelik perspektifine alternatif olarak, ilikileri Akdeniz
politikas platformuna ekebilirdi. Aslnda gelimeler, AB iin ikinci seenein daha ok
arzu edildiini ortaya koyacakt.496
1995 ylnda AB bakmndan en nemli gelime, ABnin Souk Sava Sonrasnda
(Almanyann birlemesinden kaynaklanan Demokratik Almanya Cumhuriyetinin katlm
saylmazsa) ilk genilemesini yapmas ve Avusturya, sve ve Finlandiya ile 15 yeye
ulam olmasyd.497 Bylece AB hem siyasal bir prestij kazanm ve gerek bir cazibe
merkezine dnm, hem de dnyann en gl ekonomik bloklarndan birisi olmak
ynnde ciddi bir atlm gerekletirmitir. Bu genilemenin AB bakmndan bir baka
olumlu yn ise, yeni katlan lkelerin AB ekonomik ve siyasi standartlarnn zerinde bir
gelimilie sahip olmalaryd. Yani zenginler kulbne yeni zenginler katlmt.
2. AP Onay Konusundaki Tartmalar
Trkiye-AB Ortaklk Konseyinin GBnin esaslarn belirleyen 6 Mart 1995 tarihli 1/95
karar, GBnin 1 Ocak 1996dan itibaren yrrle girmesine yetmedi. Bu kararn ardndan
nce Trkiyenin gerekli yasal dzenlemeleri yapp yapmad konusunun 23 Ekim
494

Ayrca Bkz. Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.128-131.

Bu konuda Anette Jnemann [1999] , "Deutsche Mittelmeer Politik im Europischen Rahmen, Defizite im
Nahen Osten und die Trkei", ApuZ, B17/99, 23.April 1999, s. 11-19. Voker Nienhaus [1999] , "
Entwicklung und Entwicklungsprobleme in Lndern des sdlichen Mittelmeersraums", ApuZ, B 17/99, 23.
April 1999, s.20-28; Jesus A.Nunez-Villaverde [1998] : Turkey-European Union relations in the framework
of the Euro-Mediterranean partnership. - In: Turkey at the threshold of the 21st century, Ed. by Mustafa
Aydin, (International Relations Foundation: Ankara, 1998) s.149-158; ebnem Karakucak-Ouz [1994] ,
"Avrupa Toplulugunun Akdeniz Politikasi-I, Iktisadi Kalkinma Vakfi Dergisi, s.13-19; ebnem KarakucakOuz [1995] "Avrupa Toplulugunun Akdeniz Politikasi-II, Iktisadi Kalkinma Vakfi Dergisi, s.41-47; Meliha
Benli Altunk [1997] Avrupa Birliinin Akdeniz Politikas ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Der.:
Eralp Atilla, Imge Kitabevi, Ankara, s.353-383.
496
Jesus Nunez Villaverde [1998] "Turkey-European Union Relation in the Framework of the EuroMediteranean Partnership", in, Turkey at the Threshold of the 21st Century, (Ed.),Mustafa Aydin, Ankara,
s.149-158; Meliha Benli Altunk [1997] Avrupa Birliinin Akdeniz Politikas ve Trkiye, in: Trkiye ve
Avrupa, Der.: Atilla Eralp, mge Kitabevi, Ankara, 1997, s.353-383.
497
Kendisi ile katlm mzakereleri tamamlanan Norvete ise bir srpriz yaanm ve 29 Kasm 1994de
yaplan halk oylamasnda Norve halk ABye katlma kar kmtr.
495

120
1995deki toplanacak olan Ortaklk Komisyonunda ele alnmas, ardndan da bu gr
erevesinde 30 Ekim 1995de toplanacak Ortaklk Konseyinin son bir deerlendirme
yapmas ngrlmt. Ekim sonundaki deerlendirmede, taraflardan birinin gerekli
ykmllkleri yerine getirmedii tespit edilirse, GB alt ay ertelenecek ve 1 Temmuz
1996da yrrle girecekti (Md.:65/4). Ancak 30 Ekim 1995deki Ortaklk Konseyi
toplantsnda Trkiyede uzun sre tartlacak bir karar alnyor ve GB kararnn Avrupa
Parlamentosunun (AP) onayna sunulaca aklanyordu. AP onay, Maastricht ve
Amsterdam Anlamalarnda AP konusunda yaplan yeni dzenlemeler ve zellikle de
Maastricht Anlamas Md. 228-3,2, 238, ve 189b maddelerine dayandrlmt.498 Bylece
Trkiyenin nne yeni ve Trkiye-AP ilikiler dikkate alnca son derece de zor bir engel
(hrde)499 konulmu oluyordu.
AP onaynn gereklilii ve hukukilii Trkiyede uzunca bir sre tartlmtr. nk 1963
ylnda yaplan Ankara (Ortaklk) Anlamasnda en st ve nemli karar organ olan
Ortaklk Konseyinin ortakln gerektirdii kararlar almas ve bu kararlarn ortakln bir
paras olarak kabul edilmesi kararlatrlmt.500 Taraflarn ald kararlara uymas ve
bunun iin gerekli nlemleri almalar gerekmektedir. Kararlarn oy birlii ile alnd
OKde, alnan kararlar iin baka bir onay mercii de ngrlmemektedir. Sadece
anlamazlk halinde Avrupa Topluluklar Adalet Divanna gidilebilme olanandan sz
ediliyordu. Ankara (Ortaklk) Anlamas sonrasnda ve zellikle de GB konusunun
ayrntlaryla ele alnd KPde de bu konudaki dzenlemeler deimemi, Adalet Divan
da Ortaklk Konseyi kararlarn Ortaklk anlamasnn esas paralar olarak kabul
edilmesi gerektiine dair ok net bir tavr ortaya koymutur.501 Dahas 6 Martta alnan ve
daha sonra APnin onayndan geen kararda GBnin hangi aamalarla yrrle girecei
belirlenmi ve burada da hibir ekilde APdan sz edilmemiti.502
AP onay Trkiye bakmndan bu hi de arzu edilen bir durum deildi. 1980den sonra
Trkiye srekli olarak APnin gndeminde yer alm ve ounlukla demokrasi, insan
haklar, Kbrs ve Krt sorunu konusunda alnan 87 kararn, deprem gibi doal afetler
498

Maastricht Anlamas 228. maddesi (3-2) de, ...ciddi miktarda Topluluktan mali destek gerektiren
anlamalar AP onayna tabidir deniliyor. Ancak szkonusu olan Ortaklk Konseyi kararlar gibi tali
dzenlemeler deil, Abkommenlerdir. Maastricht Anlamas O ve bu maddeye Amsterdam Anlamasnn
49. maddesi ile yaplan eklemeler ve ayrca anlamann deiik 300. maddesi APye bu tr yeni haklar
vermitir.
499
Yeilyurt [2000] Die Trkei und AB, s.137.
500
Assoziationsabkommen Md.:: 6, 22, 23, 25. Md. :22(1) Anlama ile belirtilen amalarn
gerekletirilmesi iin, Anlama'nn ngrd hallerde Ortaklk Konseyi'nin karar yetkisi vardr. ki taraftan
her biri, verilmi kararlarn yerine getirilmesinin gerektirdii tedbirleri almakla ykmldr. Ortaklk
Konseyi yararl tavsiyelerde de bulunabilir.Md.: 25(2) Ortaklk Konseyi Anlamazl karar yolu ile
zebilir; keza, anlamazl Avrupa Topluluklar Adalet Divan'na ve mevcut herhangi bir baka yarg
merciine gtrmeyi kararlatrabilir. Ayrca: Rdvan Karluk [1997] Gmrk Birlii Dnemecinde
Trkiye, Gmrk Birlii Ne Getirdi, Ne Gtrd?, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997.127-141.
501
Harun Gmrk [1994] Rechs(un)sicherheit in Europa?, Die Auseinandersetzunggen um den
Rechtsstatus trkischer ArbeitnehmerInnen in der Europische Union, Hans-Bckler-Stiftung, Berg Verlag,
Dsseldorf.
502
Ortaklk Konseyi 1/95: Yrrlk: 1. Bu Karar 31 Aralk 1995 tarihinde yrrle girecektir. 2. 1995 yl
boyunca, bu Kararn uygulanmasnda kaydedilen gelimeler Ortaklk Komitesi bnyesinde dzenli olarak,
grlerek Ortaklk Konseyi'ne rapor edilecektir. 3. 1995 yl Ekim aynn sonundan nce, Taraflar Ortaklk
Konseyinde Gmrk Birliinin dzgn ileyii iin bu Kararda ngrlen hkmlerin yerine getirilip
getirilmedii hususunu greceklerdir. 4. Ortaklk Komitesinin rapor veya raporlar temelinde bir tarafta
Trkiye, dier tarafta Topluluk ve ye Devletleri, nc paragrafta belirtilen hkmlerin yerine
getirilmedii kansna vardklar takdirde, bu kanya varan taraf, birinci paragrafta belirtilen tarihin
ertelenmesi kararn Ortaklk Konseyine bildirir. Bu durumda, szkonusu tarih 1 Temmuz 1996 tarihine
ertelenir.

121
konularndakiler hari, neredeyse tamam Trkiyeyi mahkum eden, eletiren kararlar
eklinde kmt.503 Bu nedenle de Trkiyede bu karar genelde ABnin AP mekanizmas
devreye sokarak Trkiyeden baz yeni siyasi tavizler koparmaya almas olarak
deerlendirilmitir.504 nk GB, 1964de yaplm ve 1972de KP ile yenilenmi ve btn
taraf ye lkelerde (daha sonra ye olanlar lkelerde de) ulusal parlamentolarca onaylanm
bir btnn parasyd.505 Yani GB konusunda alnan karar kendi bana bir anlama
olarak tanmlamak mmkn deildir.506 Bu durumda Ortaklk Konseyi Kararnn, yeni bir
anlama gibi APnin onayna tabi tutulmasnn, gereksiz ve hatta hukuken de geersiz bir
ilem olduu dile getiriliyordu. Hatta baz bilim adamlar, daha nce tamam onaylanm
bir anlamann bir ksmnn onaya tabi tutulmasnn, Uluslararas Hukukun temel
kavramlarndan birisi olan Ahde Vefa (Pacta Sunt Servanda), ilkesine de aykr
olduunu da iddia etmilerdir.507 Aslnda Maastricht ve Amsterdam Anlamalar ile APnin
ABnin btn anlamalar denetleme ve onaylama yetkisine kavutuu aktr. Ancak bu
maddelerde sz edilen anlamalar ile Trkiyenin Ankara (Ortaklk) Anlamas
erevesinde ve onun bir aamas olarak gerekletirilen GBnin bu kapsamda olduu
konusunda ciddi pheler bulunmaktadr. GB iin byle bir aamaya gerek olmad,
APnin de byle bir yetkisi olmadn 30 Ekim 1995de Brkselde dnemin Dileri
Bakan Cokun Krca da dile getiriyordu ama Trkiye bu aamaya engel olamamt.
Bu anlamdaki tartmann hukuki ve teknik boyutu bir tarafa, GB kararnn APdan onay
almas, beklenecei zere Trkiyenin i ve d politik anlamda son derece skntl bir
dnem yaamasna neden olmutur. Zaten AP tavrnn sert olacan ok abuk belli etmi
ve 16 ubat 1995de Trkiyede mevcut insan haklar durumundaki vahim grnt, GB
oluturulmasna kesinlikle izin vermemektedir508 eklinde bir karar alarak Trkiyede
yaplmas istenilen reformlar sralamt. Sekiz maddelik bu karada DEPli Krt asll
milletvekillerinin durumu, Terrle Mcadele Yasasnn 8. maddesi, insan haklar dernek ve
vakflarna ynelik basklar, Kbrs sorunu ve Kbrstaki Trk askeri varl, Krt sorununa
siyasal zm konularndaki talepler sralanm ve GBnin APda onaylanabilmesinin
koulu olarak TBMM ve Trk Hkmetinin baz anayasal ve yasal deiiklikleri yapmas
istenmitir. APda 1995 yl iinde 5 ayr karar daha alnm, hepsinde de Trkiyenin GB
konusunda APdan vize almasnn koullar dile getirilmiti.509 Bylece temelde ekonomik
bir anlama olan GBnin politizasyonu en dzeyde gereklemi oluyordu.510
503

1980den 1995 ylnn sonuna kadar alnan kararlar iin : TBMM D likiler ve Protokol Mdrl
[1996] 1980 Ylndan Bu Yana Avrupa Parlamentosunda Trkiye ile ilgili Alnan Kararlar, TBMM, Ankara.
504
Az sayda da olsa, AB Parlamentosunin onaynn Maastricht gereince zorunlu olduunu dile getiren
almalar da bulunmaktadr. Bu konuda : Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB, s.152.
505
Trkiye ile Topluluk arasnda yaplan bu anlamalar, Topluluun 1970 sonrasndaki genileme srecinde
srasyla ngiltere, rlanda ve Danimarka, ardndan da Yunanistan, spanya ve Portekiz, son olarak da
Avusturya, sve ve Finlandiya ile yaplan ilave anlama ve onay mekanizmalar ile gelitirilmitir.
506
Bkz. Karluk [1996] AB ve Trkiye, s.494. Benzer bir grler iin : ark [2001] s.408; Birand [2001]
Trkiyenin Avrupa Maceras, s.488; Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.135.
507
: .Reat zkan [1995] Yeni Dnya Dzeni inde Trkiye Avrupa Birlii ikileri ve Gmrk Birlii,
in: Trkiye Gnlg (Ankara), No:32, Ocak-Subat 1995, s.22-27 und .Reat zkan, Reat [1996] GB:
lkeler ve Baz Gerekler, in: GBye Hayr, Trk Devrim Kurumu Yaynlar, s.24.
508
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on Customs Union between AB and
Turkey, 16 Feburary 1995. Bulletin der EU 1/2-1995, 1.4.60.
509
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on investigation of the Turkish writer
Yaar Kemal, 16 Feburary 1995; Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the
fate of 1619 missing persons in Cyprus, 6 April 1995; Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament:
Resolution on the visit of the Troika to Ankata and Turkish Military intervention into Northern Iraq, 16
April 1995; Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on Cannes Submit, 13 June
1995; Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the imprisoment of Mehdi Zana,
21 September 1995.
510
Yeilyurt [2000] Die Trkei und AB, s. s.136.

122

3. Gmrk Birlii (GB) (Ortaklk Konseyi-1/95)

Trkiyedeki Ayrmalar ve Tartmalar

Karar

Konusunda

Trkiyede GB srecinin Trkiye iin en nemli katklarndan birisinin, bata AB olmak

zere d politik konularn toplumun bilgisine ve tartmasna amas olmutur. 1963de
AET ile yaplan anlamay sadece birka gazete haberi ile renen Trk halk, 1980
sonrasndaki d dnyaya alm ve d politikaya katlm srecinin en youn dnemini GB
ile yaamtr. GB ve AB ekonomik, siyasal ve sosyal ynleri ile kamuoyunun bilgisine,
ilgisine ve daha da nemlisi katlmna belirli llerde olanak salamtr. Bu srecin
nemli bir zellii de Trkiyede Batc-modernlemeci elitin kendi iinde
blnmesidir.511
Trkiyede GBnin destekileri, genel olarak ekonomik deil siyasi gerekeleri n plana
kararak GByi Trkiyenin gelecekte yer almas gereken yer ABdir, GB ise bu AB ama
iin son derece nemli, hatta tek aratr yaklam ile savunuyorlard.512 Bu yaklama
gre, ekonomik ve hatta politik baz tavizler de uzun vadeli bir AB politikas adna
verilebilirdi. Dahas GB, Trkiyenin 1963 Ankara Anlamas ve 1972 KPde ngrlen ve
iki tarafndan da 1964den bu yana aama aama gerekletirdikleri bir srecin
tamamlanmas anlamna gelmekteydi. Bu erevede aslnda ekonomik anlamda verilen bir
taviz de sz konusu deildi. AET/ATnin tek tarafl olarak yllardan bu yana indirdii
gmrklerin imdi de Trkiye tarafndan indirilmesi zaten Trkiyenin taahht ettii ve
Ortaklk Anlamas gereince yerine getirmesi zorunlu ykmllklerdi.513 Bu grn
politik alanda en nde gelen taraftar ise, Trkiyeyi ABye ben sokacam diyen
Babakan iller ile daha nce de AB ile ilikileri siyasal gerekelerle destekleyen Dileri
Bakanl idi. Ekonomik evreler iinde ise, dnya ekonomisine entegre olmak, yeni
pazarlar kazanmak ve bata tekstil olmak zere yeni ihracat olanaklarna kavumak iin GB
nemliydi. 1965den beri Trkiyenin byk sanayisinin sesi olan ve Trkiyenin AB
politikasna bandan beri en byk destei veren ktisadi Kalknma Vakf (IKV) ile
TSAD ve TGAD da GB konusunda balangta tereddt gsterseler de sonraki
dnemde en gl destei veren kurulular olmulard.514 ve sanayi evreleri GByi
ekonomik kresellemeye Trkiyenin de dahil olmas olarak gryorlar ve bu
kanlmaz srece Trkiyenin AB ile birlikte katlmasnn Trk ekonomisine katk
salayacan savunuyorlard.515 GBa destek verenlerin Kbrs konusundaki tavrlar ise
karkt. illerin de aralarnda olduu bir gruba gre Kbrsta kesinlikle taviz
verilmiyordu. Dier bir grup ise, Gney Kbrsa Trkiyenin zaten engel olabilme ans
olmadn, dolays ile bu konuda direnmenin Trkiyeye sadece zarar getireceini,
Trkiyenin ABye yaknlamasnn orta ve uzun vadede Trkiyenin Kbrs da dahil olmak
zere kendi ulusal karlarn korumak iin daha da nemli olduunu vurguluyorlard.

511

Bu konuda nemli bir alma iin Bkz.: hsan D. Da [2003] Batllama Korkusu: Avrupa Birlii,
Demokrasi, nsan Haklar, Liberte Yaynlar, Ankara.
512
Bu konudaki tartmalar iin : Sefik Alp Bahadr [1997] : Die GB der Trkei mit der Europischen Union.
Ein Schritt auf dem Weg zur Vollmitgliedschaft?, Aus Politik und Zeitgeschichte (Bonn), (7. Mrz 1997)
B11-12, s. 33-40.;Altay Cengizer [1993] Turkey and European Community at the Threshold of Custom
Union, Foreign Policy-Dis Politika (Ankara), Vol XVII, No:3-4, 1993, pp.65-73.
513
Bu konudaki grler iin : Cem Duna / Pars Kutay [1996] Where to with Customs Union, Globalization,
Macro-Regionalism and the AB, Intermedia, stanbul, , s.151-167.
514
Trkiye Gen adamlar Dernei [1994] AB ve GB, stanbul.
515
Emin ark [2001] GB, Trkiye AB Ekonomik likileri ve Alternatif Politikalar, Trkiye-AB
likileri, Ed. Mustafa Kahramanyol, Ankara, 2001, s.401.

123
GBye muhalif olanlar ise kendi iinde farkl gruplara ayrlyordu. Birinci grup, genel
olarak Trkiyenin AB hedefine olumlu bakmakla birlikte bu hedef iin GBnin iyi bir ara
olmadn, GB konusunda yaplan mzakerelerin ok kt yapldn ve Trkiyeye
dezavantajlar getirdiini iddia ediyorlard. Bu gruptakilere gre GBnin gereklemesi
halinde, ABye yelik ans artmayacak, Trkiye, AB iin tek cazip unsuru olan pazarn
aaca iin daha da azalacakt. Dahas Trk ekonomisi de GBnin olumsuz etkileri ile
krize girebilecekti. Bu durumda Kbrs konusunda taviz vermenin gerei de yoktu.516 Btn
bu deerlendirmelerde Babakan illerin kiisel tavr zel bir yer tutuyor ve illerin
"agressiv" ve ne pahasna olursa olsun GByi gerekletirerek siyasi rant salama abasnn
Trkiyenin zararna yol atn ileri sryorlard. rnein Trkiyenin AB yeliine
destek veren bir kii olarak bilinen gazeteci Birand bile 4 Mart 1995de eer Babakan
srf GB olsun diyerek bunu kabul ederse ... (Trkiye) ilerideki siyasi opsiyonunu imdiden
(terk etmi) olacak ve GBni tam yelie giden bir ara olmak yerine, taraflarn biri birine
mal satmasnn tesine gitmeyen ve genelde de ABnin daha fazla kar edecei bir
ibirliine dnecektir517 diyordu. illerin kiisel hatalar konusunda ABden da benzer
yorumlar geliyordu. rnein dnemin Fransa Ankara Bykelisi Eric Route, Trkiye,
byk tavizler verdii iin ok haksz bir anlamaya imza att. Tansu iller, oy kaybeden
partisine eyiz getirme kaygs ile pazarlk etmeye cesaret edemedi. Bu anlama yeniden
dzenlenmezse Trkiyenin ekonomisi iin bir felaket olur. Avrupa Pazar istiyordu,
istediini fazlas ile elde etti diyordu.518
GBa kar kanlar iinde bir baka grubun eletirileri ise genel olarak ulusal
egemenlikten feragat noktasnda toplanyordu. Bu grup iinde geleneksel olarak Bat ile
ilikilere olumsuz yaklaan, slam Ortak Pazar fikrini dile getiren Erbakan liderliindeki
Refah Partisi gibi baz slamc evreler, bamszlk sol (rnein Dou Perinek
liderliindeki Trkiye i Partisi) ve milliyeti siyasi oluumlar (rnein Byk Birlik
Partisi, MHP gibi) ve son dnemde de kendilerini bamszlk, milliyeti, Kemalist
olarak tanmlayanlar yer almaktayd. Bu gruplarn ortak grleri, Trkiyenin AB iinde
yeri olmad, zaten ABnin da buna kesinlikle kar olduu, sadece Trkiyeden taviz
kopartmak iin Trkiyenin oyaland eklindeydi. Bu gruptakilere gre Kbrs ve Krt
sorunu bata olmak zere Trkiyenin ulusal btnl ile ilgili konularda Trkiyenin
AB ile uzlamas hibir ekilde olanakl deildi519 ve GB da Trkiyenin ekonomik ve
siyasal karlar ile de uyumlu deildi. GB, Trkiyeyi modern koloni haline getirmeye
alan ve sadece kendi siyasi ve ekonomik karlarn dnen ABnin bir oyunuydu ve bu
konuda asl hatal olan AB konusuna tutku ile yaklaan Trk sekinleriydi. zda,
516

Bu rnek olarak Gmrk (Harun Gmrk [1997] Trkei und Europische Union im Lichte der
vollendeten GB. Die Geschichte der Irrungen und Wirrungen der AB-Trkei-Beziehungen, Hamburg: ITES
(Schriften des Instituts fr Trkisch-Europische Studien; 6) ve Lohrmannn almalar ( Astrid-Marina
Lohrmann [1997b] Der Textil- und Bekleidungssektor in der Trkei und die Auswirkungen der GB mit der
Europaeischen Union, in: Zeitschrift fr Trkeistudien, 10 (1997) 2, s.203-222; Astrid-Maria
Lohrmann,[1997a] Handels- und Entwicklungseffekte der GB zwischen der AB und der Trkei, Peter LangEuropean Hochschulschriften, Frankfurt) gsterilebilir.
517
Sabah Gazetesi (stanbul): 04.03.1995.
518
Milliyet Gazetesi (stanbul): 01.07.1996.
519
GBne hayr cephesinin en nemli isimlerinin banda ise iktisat profesr Erol Manisal gelmekteydi
Erol Manisalnn konuyla ilgili ok sayda kitab ve makalesi yaymlanmtr: rnein: Erol Manisal [1995]
Gmrk Birligi, Yunan Vetosu, Kibris ve Ege, Trkiye Gnlg (Ankara), No:32, Ocak-Subat 1995, s. 4143; Erol Manisal Trkiyenin Yeni Avrupa Politikasi Ne Olmali?, Trkiye Gnlg (Ankara), No:49,
Ocak-Subat 1998, s.5-7.; Erol Manisal [1996] , Gmrk Birliginin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, 2.Baski,
Baglam Yayinlari, stanbul, Erol Manisal, Trkiye Avrupa Iliskileri, 2. Baski, Cagdas Yayinlari, Istanbul,
1998.Bu konuda ayrca u almalarada da baklabilir: Trk Devrim Kurumu [1996] (Ed.) Gmrk Birliine
Hayr, Trk Devrim Kurumu Yaynlar, Ankara; .Resat zkan [1995] Yeni Dnya Dzeni inde Trkiye
Avrupa Birlii likileri ve Gmrk Birlii, Trkiye Gnl (Ankara), No:32, Ocak-Subat 1995, s.22-27.

124
Trkiyenin, bir devletin d politikasnn temel aralarndan birisi olan ekonomik d
politikas diye bir ey kalmamtr. Bu noktada Ankara, ABnin ald kararlar
uygulamaktan baka aresi olmayan bir lke konumuna dmtr diyor ve bu ekli ile
GB, bamsz Cumhuriyete ynelik en byk saldry oluturmaktadr deerlendirmesini
yapyordu.520
Konunun Trkiyede bu kadar atmal bir politizasyona uramasnda hem ABnin tavr
hem de Kbrs Rum Ynetiminin tam yelik mzakerelerine balamas konusundaki
deerlendirmelerin ayn dnemde yaanmasnn etkisi bykt. GBden ABnin daha fazla
kazan salamas ve Trkiyeye politikalarn empoze edebilme olana domasna, dahas
hibir ekilde yelik perspektifi vermemesine ramen, bata AP olmak zere AB kurumlar
ve politikaclarn Trkiyeden Kbrs, Yunanistan ile ilikiler, Krt sorunu gibi hassas
konularda ok ksa vadede tavizler bekleyen tavr, rahatszlk ve tepki yaratyordu.
4. APnin ve ye lkelerin 6 Mart Sonras Yeni Talepleri
Ortaklk Konseyinin 6 Marttaki toplantsnn ardndan 23 Mart 1995de AB-Troikas
sfat ile Fransa, Almanya ve spanya Dileri Bakanlar ile AB D likiler Sorumlu
Komiseri Hans van den Broek Trkiyeyi ziyaret ettiler. Yaplan grmelerin en nemli
gndem maddelerini Krt sorunu ve insan haklar alanndaki dzenlemeler oluturdu.521 20
Mart 1995de Trk Silahl Kuvvetlerinin 35 bin askerle terrist eylemcileri takip amacyla
snr aarak Kuzey Iraktaki tarafsz blgede geni apl bir operasyona balamas
Trkiyeye ynelik eletirileri artrmt. Alman Dileri Bakan Kinkel tek bir sivilin
burnu kanarsa Trkiyeye ABye alnmaz diyordu. Fransann Avrupa lerinden Sorumlu
Bakan Lammassoure de Trkiyenin derhal geri ekilmemesi halinde GB konusunun
yeniden dnlebileceini Trk Bykelisine aklamt. Le Mond gazetesinde de
Kuzey Irak operasyonu GBni tehlikeye soktu eklinde yorumlar kmt.522 Trkiyenin
operasyonuna gsterilen tepkilerden de cesaret alan Krt rgtlerin 12 Nisan 1995de
Hollandada Srgnde Krt Parlamentosunun toplanmas, bu sefer de Trkiye ile
Hollanda arasnda ilikilerin gerilmesine neden oldu. Ardndan AP yine devreye girdi. 16
Nisan 1995de AB-Troikasnn Trkiye ziyareti ve Trkiyenin Iraktaki operasyonunu
konu alan bir tasar kabul edildi.523 Kararda Trk askeri hareketi knanyor, PKKya ynelik
operasyonun derhal durdurulmas, ve gneydou sorununa politik bir zm bulunmas
talebi yeniden dile getiriliyordu. Bu kararn hemen ardndan bu sefer Avrupa Konseyi
Parlamenterler Meclisi APdan da sert bir slupla Trkiyenin Kuzey Iraktaki
operasyonunu ve genel olarak da Trkiyedeki insan haklar ihlallerini knayan bir tasary
kabul etti. Kararda Trkiyenin sz konusu ihlalleri iki ay iinde sona erdirmemesi halinde
yeliinin askya alnmas da bu konuda yetkili olan Bakanlar Komitesine tavsiye etme
karar alnd.524
520

mit zda [2002] Trkiye-Avrupa Birlii likileri: Jeopolitik nceleme, Avrasya Stratejik Aratrmalar
Merkezi (ASAM), 2. Bask, Ankara, s.71. Ayrca buna rnek olarak u almalar da gsterilebilir: Erol
Manisal [1996] , Gmrk Birliginin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, 2.Baski, Baglam Yayinlari, Istanbul, 1996;
Erol Manisal [1995] , Gmrk Birligi, Yunan Vetosu, Kibris ve Ege, Trkiye Gnlg (Ankara), No:32,
Ocak-Subat 1995, s. 41-43; . Reat zkan [1996] Gmrk Birlii: lkeler ve Baz Gerekler, Gmrk
Birliiye Hayr, Trk Devrim Kurumu Yaynlar, s.25-27; .Resat zkan [1995] Yeni Dnya Dzeni Icinde
Trkiye Avrupa Birligi Iliskileri ve Gmrk Birligi, Trkiye Gnlg (Ankara), No:32, Ocak-Subat 1995,
s.22-27; Dou Perinek [2000] ABye Hayr: Avrasya Gerei, Yeni Trkiye, AB zel Says, No: 35,
Eyll-Ekim 2000, Ankara, s.46-56.
521
Bulletin der EU: 3-1993, 1.4.66. ve Bulletin der EU: 4-1995, 1.4.17.
522
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.430.
523
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on the visit of the Troika to Ankara
and the Turkish military intervention into Northern Iraq. 16 April 1995.
524
27 Nisan 1995de alnan karar 29 red ve 15 ekimser oya karn 112 lehte oy ile kabul edildi.

125

Trk Hkmeti ise GBnin APda onaylanmas iin insan haklar alannda baz
dzenlemeler iin Anayasa ve yasalarda deiikliklere gitmek konusunda almalar
yapyordu. Uzun sredir ABden eletiri alan Terrle Mcadele Yasasnn 8. maddesinin
deitirilmesi nemli bir rol oynayacakt. Ancak Trkiyede ABnin GByi onaylamayaca
dncesi hakimdi ve bu siyasal dzenlemeler iin destek toplamay zorlatryordu.
Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcisi Michael Lake, Trkiyenin demokrasi ve ifade
zgrl gibi alanlarda gelime salamadan GBne gireceini sanmasnn byk bir hata
olduunu vurguluyor, 525 Babakan Yardmcs nn ise bu yaklam dorular biimde
gnmzde insan haklar konusunun, devletlerin iilerine karmama ilkesinin nne
getiini526 sylyordu. Ama ayn gnlerde dnemde Cumhurbakan Demirel, ok sert
bir aklama yapyor ve Batnn istediini ben biliyorum, bunlar Sevri istiyor. Fratn
tesini istiyorlar. Ne yapsak Baty tatmin edemeyiz... Bunlarn istedii bir ksm halk,
dilini konuamyor, televizyonunu izleyemiyor, bunlar dillerini konusun, televizyonlarn
seyretsinler, deildir. Bunlar bir cinayet ebekesidir. Bunlarn istedikleri ayrcalktr,
bayraktr, Krt Devleti kurmaktr szleri ile AByi eletiriyordu.527
Bu arada Trkiyede de GBne uyum konusunda baz ekonomik, kurumsal ve siyasi
reformlar yaplyordu. GB uyum sreci iin Trkiye 1 Nisan 1995 Toplu Konut Fonunda
yaplmas gereken %20lik ilk indirimi yaparak bu konudaki vaatlerini gerekletirmi
oluyordu.528 1995 yl ilk yarsnda tm iktisadi alanda olmak zere Trkiye birok
mevzuat yasalatrm oldu. Yaplan deiiklikler sadece AB bakmndan deil, bata
Dnya Ticaret rgt ve Uruguay Ticaret Anlamasnn hkmleri olmak zere birok
uluslar aras ticari anlamaya uyum salanmas bakmndan da nemli ve gerekli
dzenlemelerdi.529
19-21 Haziran 1995de yaplan Bat Avrupa Birlii (WEU) toplants, Trkiye ile AB
arasndaki ilikiler bakmndan nemliydi. Trkiye AB yesi olmad iin ortak ye
stats ile toplantya katld. Burada Trkiyenin hassasiyeti son derece yksekti. Zira
Souk Sava Sonras dnemde Bat savunma sisteminin ana hatlar bu toplantda izilecek
ve Trkiye konusu da bu kapsamda deerlendirilecekti. Trkiye dlanma endiesi
iindeydi.530 Bu toplantnn Trkiye iin en nemli kazanc illerin Fransada
Cumhurbakan Jacques Chirac ile yapt grmelerdi. Chiracn kendinden nceki
Cumhurbakan Mitteranddan farkl bir yaklamla Trkiye iin ABde dinamo rol
oynamay kabul etti. Bylece GB iin ok nemli bir destek salanm oluyordu. iller
Trkiyeye dnnde hala baz zorluklar var, ama Fransa nderliindeki Avrupa
lkelerinin en azndan Trkiyenin nemini kavradlar diyordu.531

525

Tekeli-lkin [2000] Trkiye-EG, s.437, Yeni Yzyl:24 Mays 1995.

Tekeli-lkin [2000] Trkiye-EG, s.433.
527
Milliyet Gazetesi (stanbul), 2 Mays 1995.
528
31 Aralk 1994 tarihinde yaymlanan ithalat rejimi ile ABye ynelik gmrk vergileri 12 yllk listede %
5, 22 yllk listede % 10 orannda, OGTye ynelik olarak ise 12 yllk listede % 10 ve 22 yllk listede % 15
oranonda indirilerek bu konuda verilen taahhtler yerine getirilmiti. Buna karn Toplu Konut Fonunda
yaplmas gereken indirimler yaplmamt. B15 Nisan 1995de bu da tamamlanmtr.
529
Bu konuda ayrntl bilgi iin Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.437-441.
530
Eski Washington Bykelisi kr Elekda, Trkiye Avrupa Savunmasndan Dlanyor balkl
yazsnda bu endieleri dile getiriyordu. Milliyet Gazetesi (stanbul): 28 Mays 1995.
531
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.445.
526

126
25-27 Haziran 1995 AB Cannes Zirvesi, GB ile gelen iyimserliklerin yerini ciddi endielere
brakt bir zirve oldu.532 Zira ilk kez Avusturya, sve ve Finlandiya ile birlikte 15 ye ile
toplanan bu zirveye ABye aday lkeler sfat ile 6 ODA, 3 Baltk lkesi ile Malta ve
Kbrs davet edilmiti. 11 aday lke arasnda Trkiye yoktu ve bu ABnin yeni genileme
stratejisi bakmndan, stelik de GB konusunda son aamaya gelinmiken Trkiyeye
ynelik ok ak bir red mesajyd. Zirvede Trkiye konusu sadece GB balamnda dile
getirilmi, Trkiyenin yelii ya da adayl konular hibir ekilde yer almamt.533
Ancak Zirve sonunda Chiracn yapt konumann ok nemli yanks olmutu. Chirac,
GB anlamasnn tamamlanmasnn ardndan Trkiyenin AB ile var olan 30 yllk ilikileri
ve Bat iin tad byk stratejik nem dikkate alnarak Zirvelerde zel bir stat ile
temsil edilmesi yolunun almasn nermiti. Fransz Cumhurbakan Chiracn Temmuz
aynda da APda Trkiyenin Avrupal olma cesareti krlmamaldr eklindeki destei,
hem Trkiyeye byk moral vermi hem de AP iinde etkili olmutu. Chirac, illerin
Trkiyede demokratikleme konusundaki abalarna destek verilmesi gerektiini
belirterek, bunun baltalanmasnn kktendincilere yarayacan ve kskn bir Trkiyenin
de baka ittifaklara ynelebileceini vurgulad konumasnda insan haklar dersi
vereceimize ve kendimizi bu konuda retmen gibi greceimize, demokrasi mcadelesi
verenlere yardmc olmalyz diyordu. Chirac konumasnda nemli bir konuya daha
dikkat ekiyor ve Avrupadan Trkiyeye gidecek mesaj yalnzca 60 milyon Trk halkna
deil, 240 milyon nfuslu Trki Cumhuriyetlere de ulaacaktr! diyordu.534
Btn bu sre iinde Babakan illerin GB konusunu en nemli gndem maddesi olarak
tuttuu grlmtr. iller yapt aklamalarda, Trkiyenin GB konusunda hibir
skntyla karlamayacan ve ardndan da 3 yl iinde ABye tam ye olacan
sylyordu. illere gre bunun nedenleri arasnda Kafkasya ve Orta Asyadaki enerji
kaynaklarnn varl, ABDnin destei ve belki de en nemlisi kendisinin, Batl, laik,
Mslman kadn imaj olduuydu.535 Ayn dnemde dier siyasilerin GB konusunda daha
eletirel bir yaklam iinde olduklar da dikkati ekiyordu. rnein Cumhurbakan
Demirel Trk halknn ounluunun GBye taraftar olmadn sylyor ve hatta konunun
referanduma gtrlmesi gerektiini sylyordu. Mesut Ylmazn Genel Bakanln
yapt ANAP, GB mzakerelerinin ok kt yapldn, illerin acemilik ve
becerisizliklerinin Trkiyeye hakk olan GB iin ilave ykler getirdii, Kbrs konusunun
da GB iin feda edildii grn dile getiriyordu. DSP Genel Bakan Ecevit ise 70li
yllardaki AET politikasn anmsatan bir teklif getiriyordu: AB ile daha iyi pazarlk
yapabilmek ve zellikle kk ve orta lekli sanayiinin yarabilir hale getirilebilmesi iin
GB anlamasnn 3 yl sre ile ertelenmesi gerekir. Erbakann Refah Partisi GB
anlamasn btnyle reddediyor, bu uurda bata Kbrs olarak verilen tavizleri
eletiriyordu. RPye gre GB Trkiyeyi ekonomik bakmdan tahribe, siyasi bakmdan ise
bamszln kaybetmeye gtreceini iddia ediyordu.536
Hkmetin GBnin APda onay iin hazrlad, ancak daha sonra klterek TBMMye
getirdii yasa deiiklikleri paketi 23 Temmuz 1995de kabul edildi. Deiikler iinde en
dikkat ekici olan Anayasann balang ksmnda yer alan ve 12 Eyll 1980 askeri
mdahalesini merulatran ifadelerin karlmas oldu.537 Deiiklikler tatmin edici olmasa
532

AB Konseyi Kan Zirve Kararlar: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Cannes - Bulletin EU:61995.
533
ibid, 1.4.74-75.
534
Wall Street Journal: 12 Temmuz 1995.
535
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 7 Mays 1995.
536
Bu konuda TBMMde 2 Mays 1995de yaplan grmeler iin Bkz. ayhan [1997] Dnden Bugne
Trkiye AB likileri, s.380-416.
537
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.459.

127
da Avrupadan olumlu tepkiler almt. rnein Le Mond, Trkiyede ilk defa askerlerin
yapt anayasada sivillerin deiiklie gittiini belirten bir yorum yapt ve reformlar
kk ama nemli bir adm olarak niteliyordu.538
Yaz dnemi inceleme ve GB iin siyasi ve ekonomik dzenlemeler ve hazrlklarla dolu
youn bir dnem oldu. Ancak Trkiyede i politikada bu sreci etkileyecek baka
gelimeler de oluyordu. 20 Eyll 1995de DYP-CHP koalisyonun bozulmas, bu konuda en
nemli gelimeydi. illere gre Hkmetin bozulmas da GBne kar lobinin bir
icraatyd!.539 iller nce bir aznlk Hkmeti kurdu, ancak bu hkmet TBMMde
gvenoyu alamaynca iller, Baykal liderliindeki CHP ile 30 Ekim 1995de 52.
Hkmeti kurdu. Her iki parti de GB konusunda kararlydlar. AP iin bandan beri en
nemli siyasi koullardan birisi 3713 sayl Terrle Mcadele Yasasnn 8. maddesiydi. 540
Bu madde 12 Nisan 1991de TBMMde kabul edilen yasada yer alm, daha nce sosyalist
ve komnist siyasi akmlar ile dinci akmlar iin Trk Ceza Kanununda yer alan 141, 142
ve 163. maddelerin kaldrlmasnn ardndan, terrle mcadelede zaafa uranlmamas
gerekesiyle sz konusu 8. madde dzenlenmiti. Ancak maddenin mulak, geni ve ar
cezalar ngren yaps daha bandan beri tartmalar yaratmt. Yasann yrrlkte olduu
4,5 yl iinde drt binin stnde kii bu madde nedeniyle yarglanm ve byk blm
mahkum olmutu. Bu maddenin kapsamnda cezalandrlanlar arasnda Krt asll
milletvekilleri de bulunuyordu. Aslnda zellikle de GB iin bata DYP, ANAP ve CHP
olmak zere partilerin byk blm bu yasada deiiklie scak bakyor, ancak deiiklik
konusunda tam bir uzlaya varlamyordu. Baykala gre 8. maddenin deimemesi iin
...lke iindeki gizli gler koalisyonu vard.541 Deiiklikle ilgili tasar yeni Hkmetin
program okunmadan ve gven oylamas bile yaplmadan TBMMnin gndemine getirildi.
TMYnn 8. maddedeki deiiklik zorlu bir srecin ardndan, APnin beklentisinin olduka
gerisinde kalsa da, gerekletirildi..542 Deiiklikler cezaevlerinde bulunan 150 kiinin
130unun serbest braklmasna yol amt. Aslnda Hkmet szcleri bunu kabul etmek
istemeseler de gerek zamanlama ve gerekse ierik bakmndan yaplanlarn APnin GB
anlamasn onaylamasna ynelik tasarruflar olduu apak ortadayd. 543
TMYnda yaplan deiikliin yasalamasndan sadece gn sonra (30 Ekim 1995) GB
ile ilgili anlamann APa gelmeden nceki son duraklardan birisi olan Trkiye-AB
Ortaklk Konseyi Toplants yaplm ve burada Ortaklk Komitesinin 3 Austos 1995, 23
ve 27 Ekim 1995 tarihli toplantsnda yaplan grmeler de dikkate alnarak Trkiyenin
GBnin iyi ileyiini salamak iin gerekli teknik koullar salam olduuna karar
verilmitir.544 Trkiyeyi Dileri Bakan Krcann AByi ise spanyol Dileri Bakan
Solanann temsil ettii toplantda, 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle GB Anlamasnn
yrrle girmesi nnde teknik adan bir engel kalmad akland. Trkiye siyasal
diyalog ve kurumsal ibirlii alannda da salam ve dier aday lkelerle ayn ekilde
deerlendirmeleri salayacak bir mekanizma oluturulmas konusunda aba gsterdi.
538

ibid, s.459.
Milliyet Gazetesi (stanbul): 28 Eyll 1995.
540
Aslnda ayn yasann Avrupa nsan Haklar Szlemesine btnyle aykr olan baka maddeleri de vard.
rnein 15. maddeye gre, ikenceyle sulananlara kar ancak ileri Bakanlnn izni ile dava alabiliyor
ve davalar ancak Devlet Gvenlik Mahkemelerinde grlebiliyordu. Yine 1. maddede, kiilerin 30 gne
kadar nezarethanede tutulabilmesine olanak salanyordu. Bu maddeler 2001-2003 arasnda yaplan
reformlarla deitirildi Bkz. Ba:2001, s.148.
541
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.467.
542
TBMM: 3713 Sayl Terrle Mcadele Kanununun Baz Maddelerinin Deitirilmesi Hakkndaki Kanun
s.s.Says: 888, 27 Ekim 1995.
543
Bkz. Ba: 2001, s.145-155 ve Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s. 469.
544
Bulletin der EU 10-1995.
539

128
Trkiyenin ABnin EFTA lkeleri ile ODA ile yrtt mene kurallaryla ilgili teknik
toplantlardan, AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirveleri marjndan yaplacak
toplantlara kadar geni bir katlm olanana kavumas istendi. 15+Trkiye diye ifade
edilen bu forml, Trkiyenin tam yelik perspektifine kavumasn da salam olacakt.
Bu tr olanaklar Kbrs ve Malta iin de tannmt. Ancak bu iki talep de Trkiyenin
beklentilerini karlayamayacak dzenlemelerle geitirildi. Yunanistann etkisi ile
Trkiye ile kurulacak diplomatik ilikinin dzeyi drld ve ok snrl baz alanlar
dnda Trkiye, Trkiye art AB Konseyi Dnem Bakan art AB Komisyonu forml ile
yetindi.545 Ancak bylece son dnemde yine gndeme gelen erteleme senaryolar da
nemli lde zayflatlm oldu. 30 Ekimde yeni Babakan Yardmcs ve Dileri
Bakan Deniz Baykal da yapyordu. Baykal grevindeki ilk demecinde APnin GB
konusunda alaca karar ertelemesi ile reddetmesi arasnda Trkiye iin bir fark
bulunmamaktadr diyordu.546 TBMMde Erbakann liderliindeki RPnin Hkmeti
platonik AB ve GB sevdals olarak sulamasna kar Babakan Yardmcs Baykal
GByi Trkiyenin ABye tam ye olmasn hzlandracak ve kolaylatracak bir unsur
olacan sylyordu.547
5. AP ve GB Karar ncesindeki Tartmalar
AP, son kararn vermeden nce, Trkiye konusunda bir rapor hazrlamas iin Carlos
Carneroyu grevlendirmiti. Carneronun hazrlad ve 16 Ekim 1995de AP D likiler
Komitesine sunduu rapor taslanda,548 GBnin Trkiyeyi geri dn olmayacak bir
biimde Avrupaya balayacak bir anlama olduuna dikkat ektikten sonra, bata insan
haklar, ikence, dnce zgrl, demokratikleme, yarg bamszl, Krt sorunu,
DEPli milletvekillerinin ile ilgili deerlendirmelere yer veriyor ve Trkiyenin siyasi
anlamda GBa hazr olmadn savunuyordu. Rapor taslanda Kbrs Rum Ynetimi
adann tek temsilcisi olarak tanmakta, Trkiye de adadaki kanuni olmayan igalle
sulanyordu. Ancak Carneronun bu taslak raporu Ekim ay sonunda Komisyonda
grld ve Komisyon Trkiye Masas efi Abou, eksikliklere ramen Trkiyede yaplan
nemli deiiklikler olduunu, APnin erteleme yoluna gitmeden GBni onaylamasnn
beklendiini belirtiyordu. Ancak AP bu raporu ele almadan nce 10 Kasm 1995de yaplan
bir oylama ile Leyla Zanaya Sakharov Fikir ve fade zgrl dl verme karar
ald.549 APda yaplan oylama ilgin biimde GB konusundaki pazarlklara da sahne oldu.
Zira sol ve sosyalist gruplar Leyla Zanay desteklerken, dier iki aday olan Msrl Necip
Mahfuz ve Rus Sergei Kovaleve daha ok liberaller ve muhafazakarlar destek veriyordu.
545

Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s. 471.

ibid, s.473.
547
TBMM, 3 Kasm 1995, s.223-317.
548
Carlos Carnero Gonzales: Working Document on Negotiations and Conclusion of an Agreement on the
Custum Union with Turkey, 16 October 1995; ayrca AB Parlamentosu, Report, DOC, A4-0322/95), 11
December 1995, s.2.Karlatrnz: Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s.476.
549
Aralarnda Leyla Zanann da bulunduu HEP milletvekillerinin dokunulmazl 2 Mart 1994de TBMM
tarafndan kaldrld ve bu milletvekilleri tutuklanarak cezaevlerine gnderildiler. Haklarnda DGMde yaplan
yarglamalarda da uzun sreli ar hapis cezalar aldlar. Bu konu Trkiye ile AB ilikilerinde son on yln en
ok tartlan konularndan birisi olmutur. APnin ald hemen her kararda Trkiye bu konuda eletirilmitir.
APnin 1995 ylnda Sakharov dln Leyla Zanaya vermesi yine bu kapsamda deerlendirilebilir. Bu
dl AP tarafndan ilk kez 1988de verildi. dl Zanadan nce Bangledete dini kesimlerin basksna
ramen kadn-erkek zgrl konusunda mcadele eden ve hatta ldrlmek istenen Teslime Nadire,
ekoslavakyann Sovetlere bakaldrm lideri Aleksandr Dubeke ve Gney Afrikada rkla kar
mccadele etmi olan Nelson Mandelaya verilmiti. AP iindeki sol gruplar Leyla Zanay aslnda Nobel
Bar dlne aday gstermeye alm, ancak bunda baarl olamamlard. Bunun zerine Zanaya bu
dl vermek konusunda sol gruplar ile Yunanistanl temsilciler youn aba gsterdiler. Hrriyet Gazetesi
(stanbul):10.11.1995, Milliyet Gazetesi (stanbul):10.11.1995.
546

129
Muhafazakarlar Zanaya oy vermeyeceklerini belli edince, anahtar grup liberaller olmutu.
Sonunda Liberaller ile Sol Grup Bakanlar uzlamaya vard. Buna gre Leyla Zanaya
verilecek dl oylamasna Liberaller katlmayarak, sonucun Sol grubun istedii ekilde
yani Zana iin kmas salanacakt. Ama GB iin ayn eyi bu sefer sol grup yapacakt ve
oturuma katlmayarak Trkiyenin GB anlamas onaylanmasna dolayl destek
vereceklerdi. Bu pazarlk uyguland ve AP 297 oy ile Sakharov dln Leyla Zanaya
vermeyi kararlatrd.
Bu arada GB konusunda AP ile Hkmetler arsndaki tavr farkll dikkat ekiciydi. AP
iinde yer alan siyasi gruplar, Halk Partileri hari, Trkiye ile GBa ok scak bakmazken,
AB Hkmetleri byk lde Trkiyeden yana bir tavr sergiliyordu. Bunda GB
anlamasnn kendi ekonomik karlarna hizmet edecek olmas kadar, stratejik ve politik
nemi byk olan Trkiye ile gereksiz bir atmaktan kanma abasnn da etkisi
olduu sylenebilir.550 zellikle Fransa, Almanya, spanya hkmetleri GBnin
onaylanmas ynnde zel aba gsterdiler. Daha nce de belirtildii gibi bu dnemde
ABD (srail ile birlikte) lobi almalarna aktif olarak katld. srail Babakan imon Perez
11 Kasm 1995de ngiliz i Partisi Genel Bakan Tony Blair, spanya Babakan
Gonzalez ve Avusturya Babakan Viranitzkye birer mektup gndererek APnin GB
anlamasn onaylamasnn blgedeki ar ularn ortadan kaldrlmasnda etkili olaca,
aksi bir kararn iller Hkmetinin zayflamasna ve ekonomideki istikrarn bozulmasna,
bunu takiben de radikal slamc gruplara olan destein artmasna nenen olabileceini
beliyor ve Trkiyenin istikrarl, laik, ekonomik ve siyasi ynden Batyla btnlemi
olmas her zamankinden daha nemlidir diyordu.551 Ama Trkiyeye asl byk destek,
zaman zaman APda rahatszlk yaratsa da ABDden geliyordu. ABDnin Brkselde AB
Nezdindeki Bykelisi Stewart Eizenstat, APdaki parlamenterlerle youn ikna
grmelerinde bulunurken, ABDnin AB lkelerindeki Bykelileri de Hkmetler
nezdinde grmeler yapyordu. ABD bununla da yetinmedi ve ABD Kongresi D likiler
Komitesi Bakan, AP Grup Bakanlarna 20 Kasm 1995de bir mektup gndererek
GBnin reddedilmesi ya da ertelenmesi halinde, Trkiyedeki 24 Aralk 1995de yaplacak
seimlerde reform yanls partilerin seimi kaybedebileceini, bunun da Bat iin byk
nemi olan bir lkenin uzaklamasna neden olabileceini belirtti. Yine ABD basn da
(mesela Washington Postta Accept Turkey bal ile kan yorum) ABnin GB
anlamasn onaylamamasnn bir sorumsuzluk olacan iddia edecek kadar ileri
gidiyordu. ABDnin eski Ankara Bykelisi Morton Abromowitz ise International Herald
Tribune gazetesinde GB anlamasnn reddedilmesi veya ertelenmesi siyasi dinamikleri
zaten pamuk ipliine bal olan lkeyi kaosun eiine srkleyebilir... AP sonradan piman
olaca tarihi bir hata yapmamaldr diyordu. 552 ABDnin lobi faaliyetleri AP iinde
tepkiler de douruyordu. rnein Sosyalist Grup Bakan Pauline Green bir basn toplants
dzenleyerek, Trkiyenin lobicilii anlarm, ama hi ileri olmad halde ABDnin
Strazburgda lobicilik ve bask yapmasndan rahatszlk duyuyoruz demiti.553
Babakan iller ise Aralk banda yapt ABD aleyhine aklamalarla yine herkesi
artmt. 5 Aralk 1995de Hrriyet Gazetesinde yaynlanan rportajnda iller, 1994 yl
sonlarna kadar Trkiyenin ABye katlmasna asl engel olann ABD olduunu, ABDnin
Trkiyeye yalnzca Ortadouda bir srama tahtas rol verdiini iddia ediyordu. iller
kendisinin yapt giriimlerle Trkiyenin konumunu ve dolaysyla da tarihin akn

550

Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.482.

ibid, s.483, Yeni Yzyl: 6 Aralk 1995.
552
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve AB, s.482.
553
Yeni Yzyl: 6.12.1995.
551

130
deitirdiini sylyor ve Ben Jeanne dArc gibiyim ve tarihe geeceim! diyordu.554
Gmrknn de belirttii gibi illerin burada kendisini, klc ile kt slamclara kar
savaan ve Trkiyeyi moderniteye doru gtren bir kahraman olarak tanmlyordu..555
illerin aslnda yanllklarla dolu bu szleri, daha ok seimlere ynelik bir i politik
k ve biraz da AB iinde ABD-AB rekabetinde ABden yana grnme isteinin bir
yansmas olarak kabul edildi.556
22 Kasm 1995de AP D likiler Komitesi toplants, APdan yaplacak olan oylamann
ertelenip ertelenmeyeceinin de kararnn verilecei toplantyd.557 Bu toplant ncesinde
gr bildiren Medeni Haklar ve ileri Komitesi Trkiye iin kaygl olduunu aklyor
ve GB ncelikle AB yararna olacaktr. Dier taraftan Trkiye iin ekonomik etkisi ilk
azda olumsuzluklar gsterecektir. Dolaysyla GBnin yarataca ekonomik oklarn
nlenebilmesi iin, Trkiyeye nemli lde yardm salanmaldr, aksi halde bu sosyal
gerginlikleri daha da artracak ve yanl yaplm bir GB slam kktendinciliinin ortaya
kmasna neden olabilecekti. Bu gr erevesinde hazrlanan karar tasla, GB
nndeki siyasi engelleri de daha nce APda alnan kararlar erevesinde dile getiriyor ve
anlamann ertelenmesini teklif ediyordu. Daha nce verdii bir raporla Trkiyeden byk
eletiri alan Richard Balfe (ngiliz-Sosyalist) ise Yunanistan, Portekiz ve spanyann
Toplulua katldklarnda var olan insan haklar sorunlarn katlmla birlikte zmesi
uygun grlmken, bunun Trkiyeden esirgenmemesi gerektiini belirtiyordu. Yeiller
Grubundan Belikal Parlamenterin oyunu Trkiye lehine kullanma gerekesi ise son
derece ilginti: Bir parlamenterin syledii gibi Trkiyeyi bir daha bu kadar ucuza
alamayz! grne ben de katlyorum. Bu Komitede alnan karadan sonra D
Ekonomik Komite de konuyla ilgili ekonomik, mali ve mevzuatla ynlerin deerlendirildii

554

iller: Biz mdahale etmeseydik, Trkiyenin GBne girmesi diye bir olay yoktu. Aralk aynda donmutu
olay. Hi abartmyorum, biliyorum olay. Yeniden Amerikann kararlar verilmiti. Amerika Rusya ile
anlam, ve de arka bahesi olarak Trki devletleri Rusyaya brakmt. Ondan sonra Trkiyeye de
Ortadouda askeri bir rol bimiti. Amerika bu rol erevesinde Trkiyenin Avrupaya girmesini
istemiyordu. Trkiyeyi Avrupann dna atmt. nk rakibi Avrupa olaca iin Trkiyenin Avrupa
dnda kalmas Amerikann iine geliyordu. Amerika ile balar olsun, Avrupa ile deil... Seim buydu.
GBnin geen Aralk aynda reddolunmasnn nedeni tesadfi deildir (Burada iller 19 Aralk 1994de
Yunanistann itirazna ramen toplanan ancak GB konusunda karar alamayan Ortaklk Konseyi toplantsn
kastediyor. mme). Ardnda bu yatyordu. Mthi bir olay. Trkiyenin GBne girmesinde bu kadar kyamet
kopmasnn arkasnda bu vard. Trkiyeyi bir baka yere koymulard. Ortadounun istikrar unsuru olsun,
Amerikann baz srama tahtas olsun. Yani olay bitmiti. te ahsi ilikilerimizle bunu deitirdik. Ve ok
nemli bir balang ortaya kt. Trkiyeyi buraya getirebilmek iin ok byk ura verdik. Yani tarihin
gidiini ve yaplanan dnyann eklini deitiriyoruz. Trkiye deitiriyor bunu. Tarihi bir olay
evirdiimize inanyorum. Biliyorum bunu. Bunu tarih grecek ve yazacaktr. nsanlar yazacaktr, lkelerinin
banda olan insanlar ayrldka yazacaklardr. Gonzalez sylyor bunu, kendi hatralarnda yazacaklardr
bunu. Ve grlecektir, ok ayr bir noktadan, umutsuz bir noktadan, hi kimsenin aklnda olmayan yerden bir
baka yere gelindi. (...) Ben Jeanne dArc gibiyim ve tarihe geeceim. Hrriyet Gazetesi (stanbul): 5
Aralk 1995.
555
Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.148-149.
556
Bu aklama illerin Almanya ziyareti ncesine denk geldii iin Alman medyasnda da yer ald. rnein
Die Tageszeitungda yaynlanan Jeanne dArcs Kreuzzug. Tansu illers erfolgreiche neue Selbststilisierung
balkl makalede Periler illerin akln balndan alp, yerine ilham vermiler. (...) iller, ona melek
diliyle, AP Trkiyenin GBye kabul edilmesini onaylamad takdirde, slamc radikallerin iktidar
alacaklarn fsldam olmal! (...) Dnce gln, bir o kadar da cesur ve etkili yorumuna yer
verilmiti.Die Tageszeitung: 6.12.1995. Ayrca Bkz. Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.149; Hrriyet
Gazetesi (stanbul):07.12.1995 (Sedat Ergin ve Hadi Uluergin), Milliyet Gazetesi (stanbul): 6.Aralk 1995
(Umur Talu)
557
European Parliament, Session Documents Report, 11 December 1995, A-4-0322/95.

131
bir rapor sunmu558 ve Trkiye ile GB anlamasnn onaylanmasna teknik bakmdan bir
engel olmad belirtmitir.559
Bu arada APda, Trkiye ile yaplacak GB anlamasn mmkn olduunca politik
koullara balayan yeni baz admlar daha atld. Oylamadan sadece 2 gn nce 11
Aralkta toplanan APnin D Ekonomik likiler Komitesi toplantsnda Trkiyeye
yaplacak mali yardmlarn demokratikleme ve insan haklar alannda iyilemeye daha ok
balayan ve mali yardmlar konusunda APnin yetkilerini artran baz kararlar alnd.560
zel Mali birlii Tzne eklenen 2/1. maddede Tzn ngrd esaslar,
demokratik ilkelere, insan haklarna ve uluslar aras hukuka uygun olmaldr ifadesine yer
verilirken, Md. 2/2de (yaplacak yardmn ne hallerde kesileceine dair hkme ilave
olarak) programn tm ya da bir blm ifadesi eklenerek, en ufak olumsuz bir gelime
halinde bile yardmn kesilebilmesi olana salanmtr. Bu maddede Trkiyenin uymas
gereken genel ilkelere, kanun hakimiyeti, aznlklarn demokratik ifade zgrlkleri
eklemeleri de yaplmtr. Dahas bu ilkelere uyulmamas halinde Konseyin alaca
kararn APa danlarak alnabilecei hkm de buraya ilave edilmitir. Md. 6/1 ve
Md.12/3de ise Trkiyeye yaplacak yardmlarn koordinasyonundan Komisyonun sorumlu
olaca eklindeki ifade, Trkiyeye yaplacak yardmlar, ye olmayan Akdeniz lkelerine
yaplacak yardmlarla birlikte saptanacaktr eklinde deitirilerek Trkiyeye yaplacak
yardmlara nemli snrlamalar getirilebilmesi olana yaratlmtr. Ancak belki de en
nemli deiiklik, Md. 12/7de yaplm ve burada ilgili tzk uygulamalar konusunda
APnin srekli olarak bilgilendirileceine dair maddeye APa verilecek rapor, demokratik
ilke ve insan haklarna uyum konularndaki gelimelere de yer vermelidir eki yaplarak (ki
bu hkm 16/1de de aynen tekrarlanmtr) yardmlarn politik erevede
deerlendirilebilme ve kstlanabilmesi olana APa verilmitir.561
6. APda Tarihi Oylama
13 Aralk 1995de hem Trkiye hem de AB iin tarihi bir oylama yapld.562 Oylamaya
geilmeden nce komitenin raportrleri raporlarn akladlar. D likiler Komitesi
Raportr Carnero (Birleik Sol) Trkiyede insan haklar ve demokrasi konusundaki
ihlallerinin varlnn, Krt sorunu konusunda Trkiyenin sadece askeri yntemleri
kullanmasnn, DEPlilerin serbest braklmamasnn GB anlamasnn onaylanmamasn
gerektirdiini syledi. D Ekonomik likiler Komitesi Raportr K.Schwaiger (Halk
Partisi) ise Trkiyenin Avrupaya yaknlamas iin bir ans verilmesini, teknik olarak
sorun bulunmadn, dahas Trkiyenin GB sonrasnda mali tzkte de yaplan
dzenlemelerle daha iyi kontrol edilebileceini, gerektii anda APnin yardmlar durdurma
olanana sahip olduunu belirtti. K.Schwaiger, Trkiye Akdeniz blgesinin iktisadi
gelimesinde nemli bir istikrar unsuru olduu gibi, yredeki arkaik yaplarn ve kktenci
komsularn tutumlarna kar, doal bir denge unsurudur diyordu. Medeni Haklar ve
ileri Komitesinin raportr Shultz (Sosyalist) ise ok daha farkl bir yne dikkat ekiyor
558

Trkiyede GB Anlamasnn onaylanmasna sadece bir-iki hafta kala baz yasalarda deiiklikler
yaplabilmesi, daha nce karlan Kanun Hkmndeki Kararnamelerin yasalamas iin abalar
sarfedilmitir. Bu erevede Patent Haklarnn Korunmas Hakkndaki Kanun, Sanayi Mlkiyet Haklar
Hakkndaki Kanunlarda baz dzenlemeler yapld. Ancak GB iin belki de en nemli yasalardan birisi olan
Gmrk Yasasnda yaplmas gereken dzenlemeler yaplamad. Bylece Trkiye GBa
gmrk
mevzuatnda gerekli deiikliklerin tmn yapamadan girmi oldu.
559
Tekeli-lkin [2000] Trkiye-AB, s.489-493.
560
European Parliament, Session Documents Report, 11 December 1995, A-4-0324/95.
561
Tekeli-lkin [2000] Trkiye ve EG, s.501-502.
562
Debates of the European Parliament, 13 Mays 1995, Strazburg, s.141-155. Bu blmde Tekeli-lkin
[2000] Trkiye ve AB, s.505-513den geni lde yararlanlmtr.

132
ve GBnin Trk ekonomisi zerinde, zellikle de kk ve orta sanayi ve ticaret kesimi
zerinde olumsuz etkiler yapacan, bunun da istikrarszlklar yaratacan, onun iin
slami kktendincilere uygun bir ortam ABnin bu anlama ile kendisinin hazrlam
olacan syleyerek GBye olumsuz oy vereceklerini aklamtr.
APda bulunan her partinin Grup liderinin sz alarak partileri adna yaptklar
konumalarda ise insan haklar ve demokrasi konusunda Trkiyenin eksiklikleri
tartmalarn ana eksenini oluturmutur. Sosyalist Grup Bakan Green, gnlsz de olsa
Trkiyeye bir ans vermek iin arkadalarn evet oyu vermeye ardklarn ifade
etmiti. Halk Partileri Grubu Bakan W.Martens ise Trkiyenin Avrupaya doru kesin
bir adm atmak arzusunda olduunu, GBye evet vereceklerini, ancak insan haklar
konusunda Trkiyeyi yakndan izlemeye devam edeceklerini belirttikten sonra, Krt
vatandalara kltrel haklar tannmaldr, ayrca Trk ordusu Kbrstan ekilmelidir
diyordu. Avrupa in Birlik Grubu Bakan H.C.DEncausse GBnin Trkiyedeki
demokratik glere destek verecek bir unsur olaca dncesi ile olumlu oy vereceklerini
aklamt. Liberal, Demokratik ve Reformist Grup Bakan G. De Vries GB hem Trkiye
iin hem de AB iin bir kazan olacak ve bizim Trkiyeden istediklerimiz (mesela Kbrs,
12 mil, su sorunu gibi konularda) daha kolay elde edilecektir, demi ve bunun ABnin
jeopolitik kar nedeniyle olduunu belirtmitir. Birleik Sol Grubu Bakan A.Puerta ise
APnin Trkiyeyi insan haklar alannda dzelme olmad takdirde GBni
onaylamayaca konusunda uyardn, ama Trkiyenin buna ramen anlaml deiiklikleri
hala salayamadn, APnin itibar ve saygnl iin GBye hayr diyeceklerini aklad.
Yeiller Grubu Bakan C.Roth ise belki de APda yaplan en ilgin konumay yaparak
Trkiye-AB ilikileri konusunda baz elikiler ierse de olduka farkl olan grlerini
aklamtr. Roth Yeillerin Trkiyedeki sorunlara ynelik eletirilerinin Trkiyede
dmanca davranlar olarak alglandn, Trkiyeden taleplerine ve eletirilerine
ramen Trkiyenin gerek dostunun Yeiller olduunu, GBye evet diyip, Trkiye bir
slam lkesi olduu iin onun ABye yeliine kar kanlar gibi yapmadklarn belirttii
konumasnda hi phe yok ki Trkiye Avrupann bir parasdr ve AB Hristiyanln
bir kalesi olmayacaktr. Bu nedenle Trkiyenin iyi tanmlanm baz artlar altnda ABye
somut olarak katlmasn mmkn klacak taahhtlere ihtiya bulunmaktadr. Byle bir
perspektiften baknca GB ABye katlmn son deil, ilk halkasn oluturmalyd. Roth,
tartmalarda ak olmayan bir baka hususun, GBnin kimin yararna kimin zararna
olaca konularda grldn belirtmiti. AB bu giriimden ekonomik olarak kazanl
karken, isizliin artmas ve hayat seviyesinin dmesi gibi nedenlerle doacak yk
Trkiye tek bana yklenmek zorunda kalacakt. Byle baknca, GBnin yarataca
Thatchervari bir ok tedavisinin Trkiye iin gerek bir dostluk hizmeti olarak
deerlendirmek zor olacakt. GB, sylenenin aksine ak bir toplum deil, mal ve
sermayenin serbest dolat, fakat insanlarn serbest dolaamayaca ak bir pazar
yaratacakt.
Roth ayrca, dorudan parlamenterlerin ve Avrupa Parlamentosunun
saygnlyla ilgili bir hususun tartmalarda gz ard edildiine deinmiti. ye lkelerin
APda teorik olarak insan haklar savunurken, bir yandan bu ilkelerin ihlalinde kullanlan
silahlar Trkiyeye satmaktaydlar. Doaldr ki bu, insan haklarnn btnln savunan
AP ilkelerine ters den bir uygulamayd. Roth, Trkiyenin APnin insan haklar
konusundaki hakl ve realist isteklerini yerine getirmediini, bu durumda GBnin
onaylanmasnn AP illerin seim kampanyacs durumuna sokacan, oysa illerin
gerek bir demokrasiyi yerletirmekten ok, gc elinde tutmaya alan ve dolaysyla
mevcut durumdan da byk lde sorumlu olan birisi olduunu, byle bir ortamda
illerin slami kktendincilikle mcadele ettiinin de ileri srlemeyeceini belirtti. Roth,
buradan hareketle Yeiller Grubunun, oylamann somut gelimeler salanaca ileri bir

133
tarihe atlmas gerektiine inandn, aksi halde birka kararsz dnda tm grubun
anlamaya hayr diyeceini syledi.
Radikal ttifak Grubu Bakan G.Lalumire ise, Trkiye ile ilgili sorunlarn, onun sivil ve
askeri gc ayrt edememesinden, demokratik yollardan seilmelerine karn politik
glerin halkn duygu ve cesaretini temsil edememelerinden kaynaklandn, yine de
Trkiyenin bu elikileri giderebileceine inanarak, biraz risk tasa da evet oyu
vereceklerini aklamtr. Uluslar Avrupas Grubundan D.Souchet, insan haklar alannda
hala nemli belirsizlikler bulunduunu, Krt sorunu, olaanst mahkemelerin varl ve
Kbrsn igalinin varln srdrdn, GB anlamasnn kime nasl yarar
salayacann ve olumsuz gelimeler halinde nasl bir mekanizmann devreye gireceinin
de bilinmediini, dolays ile anlamaya hayr vereceklerini sylemitir.
Partilerin szclerinden sonra sz alan Konsey Dnem Bakan C.Westendrop GBnin Trk
halk iin byk bir mit kayna, ve Trkiye ile AB ilikilerinde son derce nemli bir rol
oynayacan syledikten sonra Trkiyenin Bat dnyas iin neminin altn izen u
szleri sylyordu: Avrupann istikrar ok byk lde istikrarszlk potansiyeli tayan
blgeye ve burada temel ta olan Trkiyeye bal olacaktr. htiyatl bir gzlemeyi ihmal
etmeden, Trkiye desteklenmelidir. AB Komisyonu yesi Hans Van den Broek de
Parlamentonun anlamay onaylayarak Trk halkna birlik ve destek mesaj yollayacan,
bunun Trk Hkmetinin gelecekle ilgili geni kapsaml planlarn yrtlebilmesi iin de
gerekli olduunu belirttii konumasnda, anlamann onaynn Trkiyede demokratik
geliimlere de katks olacan sylyordu. Trkiyede demokratikleme abalarnn
kmsenmemesi gerektiini de belirten Broek, ileride yaplmas gerekenlerin
salanabilmesi iin, yaplanlarn takdir edildiinin de ortaya konulmas gerektiini
vurgulad. ABnin Trkiye ile diyalog kurmak istedii terr, Krt ve Kbrs sorunlarnn
zm iin ortak bir platforma ihtiya bulunmaktayd. Bu platformda Topluluk sadece
tenkitlerini belirten bir taraf deil, ayn zamanda politik zmler retmesi iin Trkiyeyi
tevik edecek ve bylece zmler bulunmasna katkda bulunacak bir taraf olarak yerini
almalyd.
AP, GB anlamasnn onay vesilesi ile gerek anlamda tarihi bir oturum yapmt.
Yukarda anlan konumalarn dnda 21 parlamenter daha sz alarak grlerini
aklamt. Bireysel olarak sz alan parlamenterlerden 13 GB iin evet, 8i ise hayr
diyeceklerini aklamlard. Bu arada konuma yapan ve her biri ayr gruplarda olan 4
Yunanl parlamenter ise hayr vereceklerini akladlar. Asl oylama ncesinde
Yeillerin erteleme nergesi oylanarak reddedildi ve GB anlamas iin oylamaya
geildi.
13 Aralktaki bu tarihi oylamaya 626 parlamenterden 529u katlm563, 36 ekimser,
149 hayr oyuna karlk 344 evet oyu ile AP, Trkiye ile AB arasnda GB olumasna
onay vermitir. Oylamada Sosyalist Gruptan 60, Birleik Soldan 25, Yeillerden 21, Halk
Partisinden 12, Bamszlardan 12, Avrupa Milletlerden 7, Liberallerden 6,
Radikallerden 4, Avrupa in Birlikten 4 parlamenter hayr oyu vermitir.564 ekimser
563

Ayn gn Fransada yaanan grev nedeniyle Parlamenterlerin nemli bir blmn oylamaya katlamama
riski domu, Trk lobiciler ise parlamenterlere bu konuda yardmc olma teklifi getirmilerdi. Ancak byu
teklif AP iinde nemli rahatszlk ve tepki yaratmt.
564
APde bulunan 626 parlamenter u saylarla AB lkelerinden gelmekteydi: Almanya 99, Fransa 87,
ngiltere 87, talya 87, spanya 64, Hollanda 31, Belika 25, Yunanistan 25, Portekiz 25, sve 22, Avusturya
21, Danimarka 16, Finlandiya 16, rlanda 15, Lksemburg 6. AP iindeki gruplarn parlamenter saylar ise
(Haziran 1997) yleydi: Sosyalist (Sosyal Demokratlar) Grup 214, Halk Partisi-Hritiyan Demokratlar 181,

134
oylarn byk blm Yeiller grubundan gelmiti. Gruplardan gelen evet oylarnn says
ise yleydi: Halk Partisi 145; Sosyalist 110, Avrupa in Birlik 34, Liberal 34, Bamsz
10, Radikaller 10 ve Avrupa Milletler Grubundan 2 oy. Bunun ardndan D Ekonomik
likiler Komitesinde son ekli verilen zel Mali birliiyle lgili Tzk de oylanarak
kabul edildi. Yeiller Grubu lideri C.Rothun kendi konumasnda da dile getirdii
Trkiyenin iyi tanmlanm baz artlar altnda ABye tam ye olarak katlmasnn
amalayan tasar ise, beklendii zere 56 olumlu, 45 ekimser oya karn 412 oy ile
reddediliyordu.
AP bu kararn ardndan Trkiyede nsan Haklarnn Durumuna likin Karar Tasarsn
grt ve Halk Partisi grubunun deiiklik nergelerinin byk blmnn kabul ile
tasarya son ekli verildi. Trkiyeyi bu tasarda en ok rahatsz eden PKK ile ilgili 3.
maddeydi. Burada Trkiye Hkmetti, PKK ve Krt Haklnn temsilcilerine, Krt
sorununa iddet iermeyen siyasi bir zm bulmak iin ellerinden geleni yapmalarn
ister denilmekteydi. Trkiyenin itirazlar ve basks ile ancak syle bir deiiklik yapld:
Krt sorununa iddet iermeyen siyasi bir zm bulmak zere ellerinden gelen hereyi
yapmalar hususunda, Trk Hkmetine, PKKya ve sair Krt kurulularna arda
bulunur.565 Bylece AP, o gne kadar terr rgt olarak grp knad PKKy Krt
sorunu iin Trkiyenin bir muhatab olarak grd eklinde yorumlanabilecek bir karar
almt. Taslakta ayrca daha nce deinilmi insan haklar ihlallerine ilikin birok alanda
yaplmas gerekenleri (Krt kylerinin boaltlmas, Krt asll milletvekillerinin serbest
braklmas, ikencenin ve cezaevlerindeki mahkumlara ynelik kt muamelenin sona
erdirilmesi, demokratikleme ynnde yaplmas gereken reformlarn yaplmas vb.)
saymaktayd. Ayrca Kbrsn blnmlne son verilmesi iin Trkiyenin BM
Gvenlik Konseyi kararlarna uymas istenmekteydi. Komisyon senede en ez bir kez APa
Trkiyedeki demokratikleme ve insan haklar konularnda bir rapor sunacakt.Yaplan
oylamada 113 parlamenter ekimser kalm, 19 parlamenter tasar aleyhine oy kullanmt.
Ama verilen kabul oylar GB anlamasnda olan 344den ok daha yksek bir sayya
ulam ve 395 olmutu.566
C. Trkiye ile AB Arasnda Gmrk Birliini Tesis Eden 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi
Kararnn erii
Ankara (Ortaklk) Anlamas ve KPde Trkiye ile AET arasndaki ekonomik
entegrasyonun modeli olarak belirlenen ve tamamlanmas iin 1973den itibaren 22 yllk
bir sre ngrlen GB, Souk Sava Sonras dnemde Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin
yapsn ve dinamiklerini anlamak bakmndan olduka nemli bir ilev grmtr.
Trkiyenin yeni gelimeler karsnda Bat Avrupa ile ilikilerlerinin hangi ereve iinde
gerekleecei, ABnin da gelecein Birlii iinde Trkiye ile ne tr bir iliki kurmak
istediine dair pek ok ipucu bu dnemde ortaya kmtr. GB, taraflarn ksa ve orta
vadeli hedefleri farkl olsa da, Trkiye ile AB arasnda 1963den beri devam eden siyasi

Avrupa in Birlik 55, Liberaller 41, Birleik Avrupa Solu/Kuzey Yeil Sol 33, Yeiller 28, Radikaller 20,
Avrupa Milletler Grubu 18, Bamszlar 36.
565
Appels to the Turkish Goverment, the PKK and other Kurdish organizations to do all in their power to
find a non-violent and political solution to the Kurdish ssue, calls upon the PKK to refrain from violence and
calls upon the Turkish Goverment and Grand National Assmbly to lift the curfew operating in the southeastern region and to consider ways and means of allowing citizens of Kurdish origin to express their cultural
identity while ensuring that the territorrial unity of Turkey is guaranteed and respected. Avrupa Parlamentosu
Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on human rights situation in Turkey, 13 December 1995, Artc.3.
566
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution on human rights situation in Turkey,
13 December 1995. Bulletin der EU: 12-1995.

135
entegrasyon srecinden ayr tutulamayacak ok nemli bir aamadr.567 6 Mart 1995de
Ortaklk Konseyinde zerinde uzlalan ve 13 Aralk 1995de APnin onayn alarak
kesinleen GB kararnn balang ksmnda, 1963 Ankara (Ortaklk) Anlamasnda
koullarn yerine gelmesi halinde Trkiyenin gelecekte Toplulua tam yeliini ngren
28. maddesine atfta bulunularak, ama yle ifade edilmitir:
Trkiye ile Topluluk arasndaki Ortaklk ilikisini yaratan Ankara Anlamas,
zellikle de 28. Maddesi ile belirlenen hedeflerin, Avrupa'da byk siyasi ve
ekonomik deiimlerin yaand mevcut dnemde nemlerini korumakta
olduklarn gz nnde bulundurarak;
ki Tarafn da, Ankara Anlamas ve Anlamaya ek Katma Protokol ile belirlenen
takvim ve yntemler erevesinde Gmrk Birliine girmek konusundaki iradelerini
teyit ettii 8 Kasm 1993 tarihli Kararn hatrlayarak;
Ankara Anlamasnn 5. Maddesinde belirtildii zere, Ortaklk Anlamasnn;
Taraflarn karlkl ykmllklerini yerine getirmeleri suretiyle Gei Dneminin
tamamlanmasn salayan ve Gmrk Birlii'nin etkin biimde ileyiinin
salanmas iin gerekli usullerin Ankara Anlamas ve Katma Protokol
erevesinde belirlenmesini gerektiren Gmrk Birliine dayal Nihai Dneme
girmekte olduunu gz nnde bulundurarak; 568
Kararda ayrca Taraflar arasndaki Ortaklk ilikisi erevesinde Gmrk Birliinin siyasi
ve ekonomik anlamda nemli ve kapsaml bir aama olduunu gz nnde bulundurarak
denilerek, olayn ekonomik bir anlamann tesinde olduu vurgulanyordu.
6 Mart 1995 tarihinde toplanan Ortaklk Konseyinde alnan karar 12 Eyll 1963 tarihli
Ankara Anlamas ve 23 Kasm 1970 tarihli Katma Protokoln gelitirilmesi ve bu
erevede Gmrk Birliinin oluturulmasn ngrmektedir. Karar 66 maddeden oluan
alt blm ve on ekten olumaktadr.569 Bu karara ayrca Trkiyenin 11, Topluluun 4 ve
ortak olarak da 2 adet bildiri eklenmitir. Ortakln dier alanlarndaki ilikilerin
gelitirilmesine ilikin bir Tavsiye Karar ve mali ibirliinin yeniden balatlmasn
ngren ve APda GB karar ile birlikte onaylanan AB Konseyinin Trkiyeye mali
ibirlii iin zel eylem balkl ek bir protokol de bulunmaktadr.570
Bylece 1970de imzalanan ve 1973de yrrle giren KPde belirlenen 22 yllk takvimin
de ngrd gibi gei dnemi sona ermi ve Ankara (Ortaklk) Anlamasnn 2.
maddesinde ngrlen son dneme girilmi oluyordu. KPde Trkiyenin ye lkeler
kl ithal rnlerine koyduu gmrklerin kademeli bir biimde indirilmesi

567

Konunun hem siyasi hem de ekonomik ynlerinin etraflca ele alnd bir alma iin Bkz. : Haluk
Kabaaliolu: [1996] Copletion of the customs union and the Accession nof Turkey to the European Union,
in The European Union in a Changing World, Third ECSA-World Conference, Bruxelles, 19-20 September
1996, pp.385-427 ayrca Zentrum fr Trkeistudien [1999a] (Hrsg.). Die Trkei in der AB-GB: EmpirieTheorie-Perspektiven, LIT.
568
Cem Duna ve Pars Kutay [1996] Gmrk Birlii ile Nereye? - Where to with Customs Union,
Globalization, Macro-Regionalism and the EU, Intermedia, stanbul; Beschluss Nr. 1/95 des Ortaklk
Konseyies EG-Trkei ber die Durchfhrung der Endphase der GB- Abl. der EG L 35 vom 13.2.1996, ayrca
Bulletin der EU: 3-1995, 1.4.65.
569
Beschlu Nr. 1/95 des Ortaklk Konseyies EG-Trkei ber die Durchfhrung der Endphase der GB - ABl.
L 35 vom 13.2.1996 (Vorangegangene Tagung: Bull. 3-1995, Zivd. 1.4.65) und Gesamtbericht 1995, Zivd.
844. Fr das Dokumet auch Gmrk [1997] Trkei und AB-GB, s.163-204.
570
Verordnung des Rates ber die Durchfhrung einer besonderen Aktion der finanziellen Zusammenarbeit
zugunsten der Trkei - ABl. C 271 vom 17.10.1995, KOM(95) 389, Bull. 7/8-1995, Zivd. 1.4.77, und Bull.
12-1995, Zivd. 1.4.69.

136
ngrlmt. Sz konusu indirim iin 12 ve 22 yllk iki ayr liste hazrlanmt.571 12
yllk listede sanayi rnlerinin % 55i, 22 yllk listede ise geri kalan % 45i yer
almaktayd. Ancak yaanan baz ekonomik aksaklklar nedeniyle Trkiye tanmlanan
srelerde gerekli indirimlerin tamamn gerekletiremedi. Hatta 1978-1988 arasnda
Trkiye tarafndan hibir gmrk indirimi yaplmad.572 Ancak Trkiyenin AT ile arasnda
bulunan byk ekonomik farklla ve yaanan aksaklklara ramen 1993 ylna
gelindiinde Trkiye 12 yllk listedeki rnler iin gmrk indirimini % 80, 22 yllk
listedeki rnler iin ise % 70 dzeyinde gerekletirilmiti. Sanayi mallarnda GBnin
gerekletirilebilmesi 1993-1995 arasnda gmrk hadlerinin % 20-30 oranndan daha
indirilerek sfrlanmas, ayrca kota ya da miktar kstlamalarnn da kaldrmas gerekmiti.
Ayrca GBnin en nemli zelliklerinden birisi olarak Trkiyenin ABnin nc lkelere
uygulad Serbest Ticaret Blgesi anlamalarn da be yllk bir sre iinde stlenmesi, bu
erevede ilgili nc lkelere kar gerekli indirimleri gerekletirmesi gerekiyordu. Bu
durum ise Trkiyenin AB dndaki lkelerle yapt ithalattan ald ve temel olarak
gmrk vergilerinden oluan gelirlerinde %40-50ye varan indirimlere gitmesi anlamna
geliyordu. Bu erevede Trkiyenin uzun sreden beri ikinci bir gmrk vergisi gibi
uygulad bata Toplu Konut Fonu (TKF) olmak zere baz fonlarnda kaldrlmas da
gerekmitir.
Trkiye, 12 ve 22 yllk listelerde ertelenen son indirimleri de 1995 ylnda gerekletirmi,
ayrca bu listelerde bulunan rnlerin Ortak Gmrk Tarifesi (OGT) uyumu da
gerekletirmitir. Bylece AB lkelerinden sanayi rnleri ithalatnda arlkl % 5 olan
koruma btnyle kaldrlmtr. Trkiyenin bu anlamda bir baka ykmll de 1 Ocak
1996 tarihi itibari ile nc lkeler iin uygulanan vergilerin ABnin belirledii OGT
seviyesine ekilmesiydi. Yeni ithalat rejimi, ABnin OGTsine uygun ekilde 8 veya 12li
bazda CN Kod sistemine gre dzenlenmitir. Bylece % 10.97 olan nc lkelerden
sanayi rnleri ithalatnda arlklandrlm koruma oran, TKFnin kaldrlmas ile % 5.8
oranna ekilmitir. Yeni rejim ile birlikte 15.500 rnn gmrk vergileri sfrlanrken,
sanayi rnleri ithalatnda TKF kesintisi kaldrlm, demir-elik rn 132 madde iin ise
yine Trkiyeye avantaj salamak iin yllk gei dnemi uygulamasna konulmutur.
Devlet Planlama Tekilat, 1995 ylnda yukarda anlan indirimlerin Trk ekonomisine
getirecei gmrk vergisi ve fon kayplarnn 2,9 milyar $ olacan hesaplamt.573
AB ise daha nce kaldrd gmre ilave olarak Trk tekstil ve konfeksiyon rnlerine
uygulad kotalar 1 Ocak 1996dan itibaren kaldrarak Trkiyenin ABnin Kota Kontrol
Sistemi (SIGL) dna karldn aklamtr. Bylece Trkiye ile AB arasnda 1 Ocak
1996 itibariyle sanayi rnlerinde GB gerekletirmitir. Tarm rnleri ise, Trkiyenin
Ortak Tarm Politikasnn gereklerini yerine getirememesi nedeniyle GB dnda
tutulmutur. Ancak bu alanda da Trkiyeye nemli bir avantaj salanarak, daha nce
ABnin tercihli ticaret kapsamna ald Trk tarm rnlerinin % 70 civarndaki oran, rn
says ve miktarda yaplan artla % 93e karlmtr.

571

Bu blmde zellikle teknik konular balamnda geni lde yararlanlan kaynaklar: Karluk [1997] GB
Dnemecinde Trkiye, s.187-305; Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.135-151; Erol yibozkurt [1996]
Trkiye-AB-GB, s.11-20; Manisal [1996] GBnin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, s.55-83. sayfalarndan geni
lde yararlanlmtr.
572
Kramer [1988a] EG-Trkei, s.53 vd., ayrca ATO [2002] GB-Trk Ekonomisi, s.15.
573
Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.131-132, ayrca 102 vd.

137

D. Gmrk Birlii Konusunda Ara Deerlendirme

Ortaklk Konseyi-1/95 karar ile esaslar belirlenen ve 1 Ocak 1996dan beri yrrle
giren GBnin Trk ekonomisine ne ynde etkide bulunduu konusunda yaplacak
deerlendirmeler nnde en nemli handikap GBnin ok farkl alandaki etkilerinin
llmesinde teknik bakmdan karlalan glklerdir. GBnin ekonomik-mali etkileri
konusunda yaplan az sayda almada da tahmini deerler ve projeksiyonlar nemli yer
tutmaktadr. Daha da nemlisi GBnin etkilerinin lmnde kullanlan baz somut
verilerin de (rnein d ticaret rakamlarnn) ne lde dorudan GBden, ne lde dier
i ve d ekonomik ve siyasi faktrlerden etkilendiinin tespiti de son derece zordur. 574
GB konusundaki ikinci nemli glk, konunun siyasi boyutu ile ilgilidir. Trkiye ile AB
arasnda gerekletirilen GB, Trkiyenin ABye siyasi entegrasyonunun bir parasdr. Bu
durum Ortaklk Konseyi-1/95 kararnn balang ksmnda da vurgulanmtr. te bu
konudaki siyasi ierikli beklentiler ile GBnin Trk ekonomisine yapt katk ya da
zararlarn bir arada deerlendirilmesi gerekmektedir. Aslnda Trkiyede genel olarak GB
konusundaki itirazlar, Trkiyenin ekonomik, hatta siyasi alanda hareket serbestisinin yesi
olmad ve kararlarna mdahale hakk olmayan bir kuruma devretmesi noktasnda
toplanmaktadr. Bu durumun ortadan kalkmas iin ya Trkiyenin ABye ye olmas ya da
ABnin karar alma srecine Trkiyenin bir biimde dahil edilmesi gerekecektir. Aksi halde
uzun vadede ilikilerin GB erevesinde srdrlebilmesi byk sakncalar dourabilir.
GBden geri adm atlarak, rnein AB ile STB oluturulmas ise Trkiye tarafndan en son
tercih edilen seenektir, zira Trkiye GBin kendisi iin yelik yolunda bir ara olarak
kullanmak, hatta bu konuda AByi zorlamak dncesindedir.
Trkiyede GB konusunda yaplan deerlendirmelerin, AB konusundaki siyasal beklentiler
ve ABnin Trkiye politikas ile yakn bir ilikisi gzlenmektedir. Trkiyenin ekonomik ve
siyasi geleceini AB iinde gren evrelere gre, GB btn eksiklik ve aksaklklarna
ramen, Trkiye ekonomisi iin yararl etkiler yaratmtr, dahas bu geliim Trkiyenin
gelecekteki yeliini de destekler niteliktedir. ABnin Trkiye politikasn samimiyetsiz
bulan, Trkiyenin stratejik gerekleri itibari ile AB hedefini yanl bulan ya da genel olarak
AB-Skeptiker olarak bilinen evreler ise GBnin son derece olumsuz etkiler yarattna ve
Trkiyeyi ABnin bir kolonisi haline getirmeye yardmc olduu grn dile
getirmektedirler. Trk ekonomisinin son yllarda yaad sorunlarn kaynann da byk
lde GB olduu grnde olan bu evreler GBnin en ksa zamanda revize edilmesi ya
da kaldrlmasn istemektedirler. Resmi kurulularn bu konudaki deerlendirmelerinde ise,
GBnin genel olarak Trk ekonomisinin global ekonomiye entegrasyonu, modernlemesi,
eitlenmesi, rekabet gcnn artrlmas, retimde verimlilik art gibi nedenlerle genel
olarak GBnin olumlu etkiler gsterdiini dile getirdikleri grlmektedir. Resmi kurumlarn
deerlendirmelerinde, Trk ekonomisinde son yllarda yaanan sorunlarla GBnin etkileri
arasnda bir balant bulunmad grne de zellikle yer verilmektedir.575
GB bir ekonomide son derece nemlidir, ancak deiimleri tek bana ya da genel olarak
belirleyen bir sre de deildir. Trkiye ile AB arasnda gerekletirilen GBnin etkileri ise,
hem bu srecin son aamas olmas itibari ile hem de Ortaklk Konseyi-1/95 kararndaki
574

Trkiyede 2003 ylnda yaplan bir doktora almas, bu konudaki en yeni ve ayrntl almadr. Ancak
bu almada da llemeyen faktrlerin fazlalna dikkat ekilmitir. : Rasim Kutlu [2003] Gmrk
Birliinin Trk D Ticareti zerine Etkisi, stanbul niversitesi, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul.
575
rnein Babakanlk D Ticaret Mstearlnn bu yndeki grleri iin D Ticaret Mstearl
(DTM) nternet Sayfas: http://www.dtm.gov.tr/ab/textil/gumtexnot.htm.

138
istisnai hkmler nedeniyle zellikle snrldr. Hatta Gmrk, Trkiye ile AB arasnda
Ortaklk Konseyi-1/95 kararnca yrrle giren GBnin pek ok istisnai hkm ve
esneklikler dolays ile tam bir GB olarak tanmlanamayacan iddia etmektedir.576 te
taraftan Trkiyede 1995den itibaren ekonomi zerinde etkisi olan ok sayda i ve d
gelime yaanmtr. rnein 1994den itibaren Trk ekonomisinde yaanan daralma ve 4
Nisan 1994de alnan tedbirler, 1996dan itibaren yaanlan siyasal istikrarszlk ve
uyumsuz koalisyon hkmetlerinin poplist ekonomi politikalar, 1997 ylnda btn
dnyay etkileyen Asya ve Rusya krizleri, Austos ve Kasm 1999daki deprem felaketleri,
Trkiyenin kronik enflasyon sorununa zm bulmak temel amacyla 2000 ylnda
uygulamaya koyulan IMF destekli ekonomik istikrar programnn Kasm 2000, ubat 2001
tarihlerinde yaanan byk krizlerle baarszlkla sonulanmas, Babakan Ecevitin uzun
sreli salk sorunlar vb. 1996-2002 arasnda Trkiyenin d ve i ekonomik ileyiinde
gzard edilemeyecek nemde gelimelerdir.577 Btn bunlarn GB konusunda yaplan
deerlendirmelerde de dikkate alnmas gerekmektedir.
Trkiye ile AB arasnda 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle yrrle giren ve rnein Die Welt
gazetesinin tam yelik grmeleri dnda topluluun imdiye kadar yapt en ileri
dzeyde ok iddial bir proje578 olarak niteledii GB, istisnai hkmlerine ve kapsamna
ramen AB ile bir nc lke arasnda bugne kadar oluturulmu en yakn ekonomik
ilikidir. GB ayn zamanda Trkiye ekonomisinin 1980li yllarda liberalizasyonundan
sonra, ekonominin tamamn etkileyen en nemli gelime olmutur.579 Daha da nemlisi
zellikle Trkiye iin GB, Trkiyenin ABye entegrasyon srecinin bir aamasna karlk
gelmektedir. Zaten tam yelik olmakszn AB ile GBnin gerekletirilmesindeki temel
gd de bu siyasi hedeftir. Bu erevede GB ile ilgili deerlendirmelerde, konunun sadece
ekonomik boyutu yeterince aklayc olmayaca aktr.580
GBnin Trk ekonomisi zerine yapabilecei muhtemel etkiler konusunda en ayrntl
almalardan birisi, 1997de Astrid-Marina Lohrmann tarafndan Almanyada bir doktora
almas olarak yaplmtr.581 GBnin pratik etkilerine ilikin verilerin henz ortaya
kmad dnemde yaplan Trkiye ile AB Arasnda Yaplan Gmrk Birliinin Ticaret
ve Gelime Etkileri balkl bu almada ortaya kan tablo, Trkiye asndan son derece
karamsardr. almasnda varsaymlara dayal ekonometrik hesaplamalarla belirli
sonulara ulaan Lohrmann, genel olarak, farkl ekonomik dzeylerde iki ekonomik birim
arasnda oluturulacak GB, zayf olann (yani ok yksek bir enflasyon oranna sahip, d
ticaret a yksek olan, ve yksek borlanma iinde olan Trkiyenin) aleyhine
ileyeceini belirtiyor ve GB ile Trkiyenin varolan sorunlarnn daha da artacan, hatta
Trk sanayiinin AB rekabetine dayanamayarak krize gireceini ileri sryordu.582 GBnin
aslnda bir ekonomik entegrasyon arac olduunun altn izen Lohrmann, bu aracn
Trkiye ile AB entegrasyonu iin uygun olmadn zellikle vurguluyordu.583 Benzer
uyarlar hem Trkiyede hem de AB iinde de ska dile getirilmitir. Bunlar iinde en
ilgin olanlardan birisini de APdaki Yeiller Grubu Bakan Alman Parlamenter Claudia
576

Gmrk [2002] Trkiye ve AB.

Kutlu, d ticarette zellikle 4 Nisan 1994 kararlar ile deprem felaketlerinin ok nemli yapsal etkileri
olduunu tesbit etmitir. Kutlu [2003] GB-Trk Ekonomisi, s.156. auch Souk [2001] Gmrk Birlii, s.4.
578
Die Welt: 26.4.1995 (Weichen fr eine GB: Trkei, einer der Wachstumsmaerkte der Zukunft)
579
KV [2000] GBnin Trkiye Ekonomisine Etkileri, s.2.
580
Hrrem Cansevdi [2002] (Ed.) Avrupa Birliinin GB, Mallarn Serbest Dolam, Ortak D Ticaret
Politikalar ve Trkiyenin Uyumu, KV, stanbul, 2002, 118.
581
Astrid-Marina Lohrmann [1999] Handels- und Entwicklungseffekte der GB der AB und der Trkei, Peter
Lang, s.145.
582
ibid, s.21.
583
ibid, s.132 ayrca 145-150.
577

139
Rothun yapyor ve Trkiyenin ekonomisinin ABnin rekabet gcne dayanamayacan,
GBnin de katks ile ekonomik ve sosyal sorunlarda patlama yaanan bir lkede Batdan
uzaklama ve bata slami radikalizm olmak zere radikal eilimlere ynelme iin daha
uygun bir ortam oluabilecei uyarsnda bulunuyor ve GB sylenenin aksine Trkiyede
ak toplum deil, AB yararna alan ak bir pazar yaratacaktr diyordu.
Trkiyeye GB yerine koullara ve takvime bal bir tam yelik teklif edilmesi gerektiini
syleyen Roth, zellikle de bunun iin GB iin yaplacak oylamada hayr oyu
vereceklerini aklamt.584
Ancak yedi yllk uygulama dnemindeki ekonomik, siyasi ve hatta doal (deprem)
olumsuz gelimelere ramen, GBnin performans karamsar ngrleri dorulamamtr.
Bu dnemde Trkiyede yaanan ekonomik-mali krizlerin etkileri arasnda GBnin olumsuz
etkileri de snrl kalmtr. GB konusunda en ayrntl almalardan birisini yapan Kutlu,
GBnin bu kadar ksa bir zaman iinde Trk d ticaretinin yapsn deitirecek kadar bir
etkide bulunmadn tespit etmitir.585 Trkiyede ekonominin yapsal bozukluklarnn GB
ile daha da arttna dair herhangi bir somut veri bulunmamaktadr. Prof. B.Ylmaz da,
Trkiyenin yapsal deiimi gerekletirmesi halinde GByi daha verimli ve olumlu
deerlendirebileceini belirtmektedir.586 Aslnda GBnin gereklemesi ncesinde Trk
sanayiinin ABye kar koruma orannn % 9a kadar inmi olmas, GBnin olumsuz
etkilerini engelleyen nemli unsurlardan birisiydi. arknn da vurgulad gibi % 9luk
bir gmrk indirimi ekonomiyi krize gtrseydi bile, GBnin etkisini sfrlamak iin %
10luk bir devalasyonun yapmak yeterli olabilecekti. 587 Zira bylece GB ncesi koruma
orannn yine eski seviyesine karlabilecekti. Ancak Trk ekonomisinin byle bir
korumaya ihtiyac olmamtr. Babakanln 2002 ylnda yapt bir deerlendirmede de
GBnin yrrle girmesinden bu yana gerekleen radikal deiikliklere ramen
Trkiyenin AB lkelerinin rekabeti basksna kar koyabilmede baarl olduu, bu
balamda, Trkiyenin daha rekabeti bir yapya, dinamik ve esnek bir sanayiye sahip
olduu, zel sektr gelimi bir giriimcilik anlaynn gelitii vurgulanmaktadr.588
GBnin etkileri konusunda Trkiyede yaplan akademik almalar589 ve Babakanlk D
Ticaret Mstearl ve Gmrk Mstearl gibi resmi kurumlarn aklamalar ve AB
Komisyonu, eksiklik ve aksaklklarna ramen genel olarak pozitif bir tablo ortaya
karmakta ve bu kritik dnemin Trkiye adna baar ile atlatldn belirtmektedirler.590
Ancak GB konusu ounlukla AB konusundaki siyasi polemiklerin malzemesi olduundan,
GBnin ekonomik-mali portresi konusunda yaplan ve ok byk blm somut verilere
dayanmayan deerlendirmelerde ise birbirine taban tabana zt sonular kabilmektedir. Bu
deerlendirmelerin AB konusundaki genel siyasi tercihlerle paralellik gstermesi bir
tesadf deildir. rnein aralarnda KV, TSAD ve TOBB gibi AB hedefine scak bakan
evreler, GBnin Trkiye iin beklenenden de teye son derece olumlu katklar olduunu

584

Debates of the European Parliament, 13 May 1995, Strasbourg, s.141-155.

Kutlu [2003] GB-Trk Ekonomisi, s.156.
586
Ylmaz [1998] Wirtschaftkrise in der Trkei, s.35-38.
587
ark [2001] GB-Trkiye-AB, s.417.
588
KV-ktisadi Kalknma Vakf ve T.C.Babakanlk Gmrk Mstearl [2002] (Ed.) 7 Yl nce, 7 Yl
Sonra Gmrk Birlii, Ankara, ayrca T.C.Babakanlk Undersecretariat of Foreign Trade (DTM):
http://www.dtm.gov.tr/ab/textil/gumtexnot.htm
589
Kutlu[2003] GB-Trk Ekonomisi, s.153-157.
590
DTM (D Ticaret Mstearl) [2002] Trkiye D Ticaret Stratejisi, Ankara, Die Erweiterung erfolgreich
gestalten - Strategiepapier und Regelmige Berichte 2002 der Europischen Kommission ber die
Fortschritte jedes Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt - KOM(2002) 700 und Bull. 10-2002, 1.5.2.
585

140
ve Trkiyenin bundan ok kazanl ktn iddia ederken,591 AB-Skeptiker olarak
tanmlanabilecek olan kurum ve kiiler GBnin Trkiyeye 70 milyar dolarn zerinde bir
zarar olduunu, ama asl zararn siyasi anlamda yaandn, mmkn olan en ksa
zamanda revize edilmesi, hatta bu anlamann ortadan kaldrlmasn istemektedirler.592
GBnin etkileri konusunda Trkiyede en ok tartlan almalardan birisi AB-Skeptiker
olarak bilinen iki kurumun, Ankara Ticaret Odas (ATO) ve Avrasya Aratrmalar Merkezi
(ASAM)n 2002 ylndaki ortak almasdr. Bu almada yaplan hesaplamalar sonunda
GBnin Trkiyeye 77,037 milyar $lk bir maliyeti olduu belirtilmektedir. Bu maliyet
ayr kalemden olumaktadr: 1. Artan reel faizlerin bteye maliyeti (58,867 Milyar $);
2.Gmrk Vergisi kayplar (10,77 milyar $); 3. Ticaret saptrc maliyetler (8,4 Milyar $).
Temel yntem olarak projeksiyonlarn kullanld bu almada ortaya karlan maliyet
kalemlerinin hepsine nemli itirazlar gelmektedir. Maliyetin % 76sna denk gelen GB
sonras makroekonomik istikrarszlk ve artan reel faizlerin bteye maliyetinin593 tek
bana GB'ne balanmas, ekonomik ileyiin mantna uymamaktadr. Yine ikinci byk
maliyet kalemi olan 10,77 milyar dolarlk gmrk vergisi kaybnn hesaplanmasnda
gelecek on yln maliyetinin de hesaplamaya dahil edilmesi, GBnin 2002ye kadar olan
maliyetinin hesapland bir almada, dikkat ekmektedir.594 GB sonrasnda Gmrk
Vergisi ve benzeri fonlardan kaynaklanacak kayplar olaca beklenmekteydi. Ancak
yaplan dier almalarda GB sonrasnda gerek gmrk vergisi tahsilatnn, gerekse
ithalattan alnan KDVnin 1996 ylndan itibaren giderek artt, daha da nemlisi
KDVden elde edilen gelirlerle bu alandaki kayb byk lde ortadan kaldrd tespit
edilmitir.595 Babakanlk DPT Mstearlnn hesaplamalarnda 2,4-3 Milyar $lk bir
kayptan sz edilmesi de dikkat ekicidir. DTMnin verilerine gre 1994 ylndaki gmrk
gelirleri GSMHnin %2,31i iken, 1997de bu oran daha da ykselmi ve %2,61 olarak
gereklemitir.596 Gmrklerden Sorumlu Devlet Bakan M.Keeciler de 2000 ylnda d
ticaret vergilerinin bir nceki yla gre %134 orannda art gsterdii ifade etmilerdir.597
ATO aratrmasnda 77 milyar dolarlk maliyetin nc kalemi olan ve 8,4 milyar $ olarak
hesaplanan ticaret saptrc maliyetlerin de net olarak belirlenmesi son derece zordur ve
dnyadaki ekonomik gelimelerin etkisine aktr. Bu kalemle ilgili veriler KVnin verdii
bilgilerle de elimektedir.598 Bu arada almada GBnin Trkiye ekonomisine maliyeti
591

KV-ktisadi Kalknma Vakf: GBnin Trkiye Ekonomisine Etkileri, KV Dergisi, No. 159, stanbul,
2000; Souk [2001] Gmrk Birlii; ark [2001] GB-Trkiye-AB.
592
Manisal [1996] GBnin Siyasal ve Ekonomik Bedeli; ATO [2002] GB'nin Etkileri; zda [2002]TrkiyeAB-Jeopolitik.
593
ATO [2002] GB'nin Etkileri, s.64.
594
Bu konuda almada aynen yle denilmektedir: GB ile beraber gmrk vergilerinin GSMH iindeki
paynda bir d grlmtr. Bu dn 1996 yl bandan 2001 yl son una kadar bte zerindeki
maliyeti yaplan projeksiyon almas sonucunda 6,191 milyar $ olarak bulunmutur. 2002 yl ve takip eden
on yllk dnem iin gmrk vergisi kayplarnn toplam net bugnk deeri ise 4,577 milyare $ olarak tahmin
edilmitir. Sonu olarak gmrk vergisi kayplarnn bte zerine toplam maliyeti olarak 10,77 milyar $
olarak ortaya kmaktadr. ATO [2002] GB'nin Etkileri, s.64.
595
Karlatrnz: Kutlu [2003] GB-Trk Ekonomisi, s.155.
596
Karlatrnz: Sleyman Uyar GBnin Trkiye Ekonomisi zerindeki Etkileri; Undersecretariat of
Foreign Trade (DTM) D Ticaret Dergisi ; Ocak 2001 Say : 20 ; s.163) auch Souk [2001] Gmrk
Birlii,22-24.
597
Gmrk gelirlerindeki bu srpriz artn iki temel nedeninden birisi artan ithalattr. 1995de 35,7 milyar $
olan ithalat 2000de 54,5 milyar $a km, 2002de ise 50,8 milyar $ olarak gereklemitir. zellikle GB
erevesinde tercihli ticaret yaplan nc lkelerin ithalatndaki ykseli, gmrk vergilerine de yansmtr.
kinci nemli neden ise, Trkiyenin GBnden kaynaklanan ykmllkleri dorultusunda gmrk idarelerine
ynelik yeniden yaplanma ve modernleme almalar, kullanlan belgelerin basitletirilmesi ve brokratik
ilemlerin azalmas gsterilmektedir.. Souk bu bilgiyi DTMden sorumlu Devlet Bakan Mehmet
Keecilerden almtr. (T.C. Babakanlk Gmrk Mstearl Devlet Bakan Mehmet Keecilerin
konumas ; AB Kapsnda Gmrkler ; Dnya Gmrk Gn Etkinlikleri 2001 Edirne Paneli ;s.54) Souk
[2001] Gmrk Birlii, 22-24.
598
KV[2000] GB-Trk Ekonomisi, s.38.

141
hesap edilirken, GB sonrasnda Trkiyenin ihracatnn azalmas da bir veri olarak
deerlendirmelerde kullanlmtr ki, bu kesinlikle yanltr.599 GB sayesinde Trkiye
ekonomisinin bata rekabet gc ve modernizasyon konularndaki kazanmlar bu hesabn
dnda tutulurken, dikkat ekici bir biimde almada GB dolays Trkiyenin zellikle
nc lkelere yapt d satmn ve ticaret artrc etkilercin katklar hibir ekilde
deerlendirmeye alnmamtr. Oysa 2002 ylna kadar tamamlanan 15 STA ile yaplan
ihracat % 45 civarnda artmtr. Aratrmay yapan ASAMDIN Direktr zda, bu
aratrmadaki verileri esas olarak ald almasnda Trkiyenin AB ile devletler hukuku
asndan bakldnda adil olmaktan tamamen uzak, yeni bir tr koloni ilikisi iine
girdiini de iddia etmekte,600 ve bu ekli ile GB, bamsz Cumhuriyete ynelik en byk
saldry oluturmaktadr grn de dile getirmektedir.601
GByi Trkiyedeki ekonomik sorunlarn temel, hatta nemli sebeplerinden birisi olarak
gstermek olduka zordur. GB ile Trkiyenin iki almda bulunmas gerekmiti.
Bunlardan birincisi ABye kar gmrk indirimiydi. Ancak 1995 sonunda GBnin
oluturulabilmesi iin Trkiyenin kaldrd gmrk vergisi ve benzeri koruma oranlar,
indirimlerin son ksmn oluturmutur. Yani T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearlnn
verilerinde de ortaya konulduu gibi GBnin yrrle girmesiyle Trkiyenin AB ve
EFTA lkelerinden gerekletirdii sanayi rnleri ithalatnda arlkl koruma oran
yaklak %9dan 0a, nc lkelerden gerekletirilen ithalat iin ise %15ten %5.6ya
dmtr. Ankara (Ortaklk) Anlamas ve KP gereince gerekletirilmesi gereken
gmrk indirimlerinin etkisi olduka snrldr.602 Ancak asl nemli olan ve eletirilen
nc lkelere kar stlenilen ykmllklerdir. Aslnda bu erevede yaplan
indirimlerin de btn dnyadaki genel liberalleme eiliminin bir paras olarak grmek
mmkndr. Hatta GBnde nc lkelere ynelik ykmllklerin Trkiyenin WTOUruguay Raund iin gerekletirmesi gereken deiiklikler ve global ekonomiye uyum
konusunda nemli bir avantaj salad da sylenebilir. Zaten Trkiyenin AB ile GB
gerekletirmesine destek verenlerin nemli bir dayana, dnya ekonomisinde WTO
aracl ile gndeme gelen bu deiimdir.603
GBnin Trkiyenin AB yelii ynnde gerek bir kazanm olup olmad da son derece
tartmaldr. GB konusunda ok nemli bir aba gsteren dnemin Babakan ve T.iller,
Trkiyenin GB sonrasnda 3 yl iinde ABye gireceini iddia ediyordu. Gereki olmad
o dnemde de belli olan bu hedef, GB konusundaki mzakerelere ve Ortaklk Konseyi-1/95
kararna da yansd. Zaten GBa bandan beri itiraz edenlerin nemli bir gerekesi de GB
ile Trkiyenin AB iin cazibesine yitirecei ve tam yelikten uzaklaacana ynelikti.
rnein GB konusunda youn eletiri yapanlarn genel olarak zerinde birletikleri
dnceleri dile getiren zda GB anlamas ile Trkiye pazarn ABye aarak ABnin
kendisini kabul etmesini hzlandrma yolunda tek stratejik kozunu yitirmitir
599

ATO [2002] GB'nin Etkileri, s.63. Trkiyenin 1995de 21,6 Milyar $ olan ihracat 2002de 35,0 Milyar
$a kmtr. Art oran % 62dir. ABya yaplan ihracat da ayn dnemlerde % 62lik bir art ile 11 Milyar
$dan 17,5 Milyar $a kmtr. Yine 1995-2002 arasnda btn d ticaretteki % 66lk genilemeye karn
AB ile ticaret % 71 bymtr.
600
zda [2002] Trkiye-AB-Jeopolitik, s.68-69. Benzer grler iin Erol Manisal [1996] , Gmrk
Birliginin Siyasal ve Ekonomik Bedeli; Dou Perinek [2002] : Karen Foggun E-Postallar, Kaynak
Yaynlar, 4.Bask, stanbul; . Reat zkan [1996] Gmrk Birlii: lkeler ve Baz Gerekler, in: Gmrk
Birliiye Hayr, Trk Devrim Kurumu Yaynlar, s.25-27; Muhsin [2000] Hibir Fayda Trkiyenin
Blnmez Btnlnden Daha nemli Deildir, in Yeni Trkiye, AB zel Says, No: 35, Eyll-Ekim
2000, Ankara, s.37-43.
601
ATO [2002] GB'nin Etkileri, s.65.
602
AB, 1 Ocak 1987den itibaren Trkiyeden gelen birok sanayi ve ilenmi tarm rnleri iin gmrkleri
kaldrmtr.
603
Duna-Pars[1996] Where to with Customs Union, Ali Gngr [1995] Dere Geerken At Deitirilir mi?,
Gr-TSIAD (Ankara), Mayis-Haziran 1995, s.36-44.

142
demektedir.604 zellikle zda ve Manisal605 tarafndan dile getirilen ve AB-Skeptikerler
iinde geni bir kabul gren bu grlerin dayand nemli varsaym ise Trkiyenin
ABye ye olarak zaten kabul edilmeyeceidir. Bu durumda, hayali bir yelik hedefi iin
ekonomik ve siyasi tavizler vermenin de hibir gerei kalmamaktadr. Bu grlere,
ABnin zellikle 1999a kadar Trkiyenin yeliine olanak salamayan politikalarnn
nemli katk salad aktr.
Trk Hkmetleri siyasi bir karar olarak GBnin tamamlanmasna karar verdiklerinde
aslnda Trk ekonomisi iin bunun ciddi bir risk olduunun farkndalard. Ancak bu risk,
Trkiyenin AB yolunda mesafe almas iin zellikle alnmt. rnein Babakanlk D
Ticaret Mstearlnn yaynlad D Ticaret Stratejisinde de, Trkiyenin AB ile
ilikilerinin Trkiye tarafndan bir siyasi birlik hedefi erevesinde ekillendirilmeye
alldna dikkat ekiliyor ve mevcut GB modelinin daha primitif bir ekonomik
entegrasyon modeli ile kyaslanmas, sadece ticari adan deil, Trkiyenin ekonomi
politikalar balamnda da bir eksiklik olacaktr denilerek GBnin dier ekonomik
btnleme modellerinden farkl ve kendi doasnn bir sonucu olarak Trkiyenin ABye
dnk tam yelik hedefine dayanan ortaklk ilikisinin bir trevi olduu hatrlatlmaktadr.
Ancak geen sre iinde zdan iddia ettii lde GB ile Trkiye AB iin tek cazibe
unsurunu kaybetmemi olsa da GBnin yelik yolunda olumlu bir katks da olmamtr.
Ancak Trkiye son dnemde bunu eitli vesilelerle dile getirme balamtr. Bylece GB,
biraz ge de olsa Trkiye iin bir koz halini alabilmitir. Trk yetkililer, GBnin yelik
hedefi iin benimsendiini dile getiriyor ve ABye yelik perspektifi ya da GBde revizyon
konusunda zorlamaktadrlar. Babakanlk, tam yelik perspektifinin veya karar alma
srecine katlmn mevcut olmad bir ortamda, Trkiyenin ABnin OGTni uzun
dnemde tatbik edebilmesinin mmkn olamayacan artk aka dile getirmektedir. AB
Trkiyeyi tam ye olarak Birlik iine almak istemez ise, o zaman da Topluluk
Anlamasnn 133. Maddesinde yer alan ve Topluluun karar alma eklini belirleyen
esaslarn, GB erevesinde Trkiyeyi de kararlara dahil edecek ekilde deitirilmesinin
gerekli olduu vurgulanmaktadr.606
GB ile Trk ekonomisi dnya ekonomisine ksa srede entegre olurken, rekabet gcn
ispat etmi ve pazar payn da artrmtr. Trkiyenin GB sonrasnda AB ve AB d
ihracatnn geliimi incelendiinde, AB pazarnn 1997, 1998 global krizler esnasnda
Trkiyenin ihracatnn srdrlebilirlii konusunda nemli rol oynad da gzlenmitir.
Babakanlk D Ticaret Mstearlnn hazrlad strateji belgesinde bu olgulara dikkat
ektikten sonra Trkiyenin mal ve hizmet ticaretinin ak balamnda, corafi yaknl
nedeniyle Bat Avrupa ile ekonomik btnleme iinde olmas siyasal bir tercihten ok tabii
bir gelimedir tespiti dikkat ekicidir.607 Sz konusu potansiyelin Trkiye ekonomisi iin
anlam KV tarafndan yaptrlan bir almada da deerlendirilmitir. Buna gre mevcut
durumda 30,8 milyon Dolar olarak hesaplanan GBnin refah etkisi, tam uygulama ve makro
ekonomik dengelerinin iyiletirildii koullarda 7,8 milyar $a kadar ykselebilecektir.608
ark da, GBnin rakamsal olarak llemeyen dinamik etkilerinin ok nemli olduunu,
Trkiyenin AB ile gerekletirdii GBnin yerli reticileri geri dnlmez bir biimde
uluslar aras rekabete atn, bylece de eksik rekabeti ve korumac lobilerin
604

Aslnda Trkiye ile AB arasndaki ekonomik ilikilere yakndan bakldnda Trkiyenin AB iinde
yeralan lkeler ve adaylar iinde AB ile ticaret hacmi en kk olan lkeden birisi olduu grlmektedir.
Yaplan toplam d ticarette ABnin pay % 60n altnda kalan sadece Bulgaristan, Litvanya ve Trkiyedir.
ABnin toplam ticaret hacmi 2,3 trilyon dolardr.
605
Manisal [1996] GBnin Siyasal ve Ekonomik Bedeli.
606
DTM [2002] Trkiye D Ticaret Stratejisi, s.59-63.
607
DTM [2002] Trkiye D Ticaret Stratejisi, s.53-54..
608
KV[2000] GB-Trk Ekonomisi, s.1.

143
glerinin azaldn ve dk verimle, pahal mal reten firmalarn reorganizationa gitmesi
ya da mukayese olarak stn olduklar alanlarda retim yapmaya zorlandklarn
belirtmekte ve bu hususun orta ve uzun vadede zellikle Trk ekonomisi iindeki kaynak
dalmnn ekonomik etkinliinin artmas bakmndan byk nem tadn
belirtmektedir. Hatta ark, halen zerinde pazarlklarn yapld tarm ve hizmetler
sektrnn karlkl liberalletirilmesi konusunun da Trkiyeye nemli kazanmlar
salayacan, bu alanda GBnin derinletirilmesi gerektiini, sylemektedir.609
ABnin Topluluk ii ticaretinin boyutlarnn d ticaretinin ok stnde olmas, Trkiyenin
AB ile tek Pazar iinde btnleme sreci ve hedefi bakmndan da son derece nemlidir.
Zira ABnin teknik dzenlemeleri ve normlarn benimsemi lkelerin Topluluk ile olan
entegrasyon ilikisi, ticari istatistiklerin deerlendirilmesinin tesinde, Pazar btnlemesi
teknoloji transferi ve irket birlemeleri balamnda ele alnmaldr. AB ii ticarete konu
olan rnler temel olarak ileri teknoloji ile retilen, daha yksek kalitede, moda ve markaya
dayal rnlerdir. Bu nedenle Trkiye ncelikle ABnin ticari ve hukuki normlarn
benimseyip, Topluluk sanayisi ile btnleerek kendisine hedef olarak Topluluk-ii
piyasadaki payn artrmay semelidir. GB Trkiyeye bu olana salamaktadr. D
Ticaret Mstearlna gre, GB kreselleme srecinin retim metotlarna getirdii yeni
yaklama en uygun modeldir. STBda geerli olan ve tercihli rejimlerden yararlanabilmek
iin ihra edilecek rnn belirli bir orannn (%40-%60 gibi) ihracat lkede retilmesini
veya maln retiminde yeterli dnm ngren modele kyasla, GB serbest dolam
prensibine dayanan retici/ihracat iin daha uygun bir modeldir. Trk firmalarn retim
metotlar serbest dolam prensibine (nc lkelerde getirilen maln ayn GBne dahil
lkede retilmi gibi gmre tabii olmas prensibi) gre yaplmaktadr. Bylece sanayi
rnlerini dardan getiren reticiler, dardan getirdikleri girdileri herhangi bir
kstlamaya tabi olmadan Trkiyede retimde kullanarak ABye ihra edebilmektedirler.
Bunun en olumlu katklar Trk otomotiv sektrnde grlmektedir.610 Zaten ABnin
dinamik d ticaret politikasnn bir sonucu olarak blge lkeleri ierisinde AB ile tercihli
ticaret ilikisi iinde yer almayan lke kalmamtr. Nitekim AB, EFTA, ODA ve
Trkiyeyi de iine alan Pan-Avrupa Mene Kmlasyonu Sistemi Avrupadaki
ekonomik ibirlii ve btnlemeye yeni bir dinamik kazandrm, mevcut STB lar GB
modeline daha da yaknlatrmtr. Trk sanayisi, zellikle de ihracat sektr GBn da
katks ile ok nemli bir kalite ve modernizasyon sramas gerekletirmitir. Bunun
olumlu sonular ise son yllarda net biimde ortaya kmtr. Trkiyede GB sonrasnda
dviz rezervlerinde olumsuz bir gelime olmamas da dikkat ekicidir. Bunun gibi GB
sonrasnda kapasite kullanmnda nemli bir art da Trkiye iin nemli bir kazan olarak
hesaba dahil edilmelidir. Prof.ark da Trkiyenin AB ile GBne girmesinin Trk
ekonomisini daha ok mspet ynde etkiledii grndedir.611
GB hkmlerinin tam ve daha ileri dzeyde yaknlamaya hizmet edecek bir karlkl
anlayla uygulandn syleyebilmek olduka gtr. Hem uygulamadaki baz eksiklikler
hem de getiimiz yllarda makroekonomik dengelerin salanmasnda karlalan
glkler, GBden beklenen faydalarn tam olarak elde edilememesinde etkili olmutur.
Bunun iin de GB mallarn serbest dolam asndan olumlu bir ynde ilemesine
karn, daha fazla entegrasyon iin bir ara oluturmak konusunda yeterli olmad
sylenebilir.612
Ancak Babakanlka da dile getirildii gibi, gelinen noktada hem Trkiye hem de AB iin
son derece zor bir ekonomik btnlemeyi salayan GBinden geri dn, sadece ikili
ilikiler iin deil, blgesel siyasi ve ekonomik ilikilerin geliimi asndan da zararl
609

ark [2001] GB-Trkiye-AB, s.426-446.

DTM [2002] Trkiye D Ticaret Stratejisi, s.56-57.
611
ark[2001] GB, Trkiye AB, s.427.
612
KV[2000] GB-Trk Ekonomisi, s.13.
610

144
sonular dourabilir.613 GB, sradan bir ekonomik entegrasyonun tesinde etkilere sahiptir.
Trkiyede siyasal reformlar iin ABnin bir motivasyon ve perspektif salamas gibi GB
da Trk ekonomisi iin bu anlamda nemli bir rol oynamaktadr. Trkiye D Ticaret
Stratejisi-2002 balkl almada GB ileri dzeyde bir entegrasyon iin salam bir temel
oluturmaktadr. GB olmakszn ortak ticaret ve kalknma, ortak tarm, ekonomik ve
parasal politikalarn uygulanmas ve bunlara uyum salanmas mmkn grlmemektedir
grnn dile getirilmesi dikkat ekicidir.614 GB olumsuz beklentileri byk lde boa
karmtr. Balangta endie edildii gibi ne GBden kaynaklanan ciddi ve olumsuz
sektrel veya makroekonomik deiiklikler gzlenmi, ne de nc lkeler aleyhine
yksek oranl bir ticaret sapmas ya da Trk ekonomisi zerinde ciddi boyutlu bir olumsuz
ekonomik ok tehlikesi gereklememitir. Dahas bu erevede elde edilen dinamik
kazanlar, uzun dnemde ekonominin yeniden yaplandrlmasnda ve dnya ekonomisi
iinde salam ve istikrarl bir yer edinmesine katkda bulunmutur.615 Hem GBnin
potansiyel yararlarn elde edebilmek, hem de AB ile daha derin bir btnleme
salayabilmek iin Trkiyenin uzun zamandr bekledii biimde makroekonomik
istikrarn salamas gerekmektedir. Srdrlebilir kalknmay, dnya ekonomisi ile gl
bir btnlemeyi ve nemli miktarlarda yabanc yatrm ve teknoloji giriini elde edebilmek
iin, uzun dnemli ve kapsaml bir yapsal reform ile siyasi istikrar olmas son derece
nemli bir gerekliliktir.
Ancak bu noktada bir kez daha tam yelik perspektifinin nemi ortaya kmaktadr.
KVnin de vurgulad gibi, Trkiyede zaman zaman ortaya kan siyasi irade eksiklii de
nemli lde, takvimi ve prosedrleri kesin olarak belirlenmi bir tam yelik
perspektifinin yoksunluundan kaynaklanmaktadr. Ak bir tam yelik perspektifinin
Trkiyenin ekonomik alandaki uyum almalarn da hzlandraca son derece aktr. Bu
alandaki herhangi bir gelimenin n art ABnin dier adaylara tand btnletirici ve
yapc ibirlii modelini Trkiyeyi de kapsayacak ekilde geniletmesidir. Trkiyenin
temel beklentisi, taraflar arasnda gerginlii yaratan fasit daireyi de kracak olan kesin bir
yelik perspektifidir. Byle bir perspektifin yarataca ivme, hem siyasi btnlemenin
nndeki engellerin kaldrlmasn kolaylatrmayacak, ayn zamanda yabanc yatrmclar
lkeye ekerek, ekonomik btnlemeyi de artracaktr.616 Aksi halde, Kutlunun da
vurgulad gibi, tam yelik srecinin uzamas Gmrk Birliinin maliyetlerinin giderek
artmasna, getirilerinin ise azalmasna yol aacaktr.617
GB konusunda yaplan mzakerelerdeki baarszla, Trk ekonomisinin iinde bulunduu
yapsal sorunlara, verilmeyen mali destek ve zellikle STB konusundaki nc lkelerle
yaanan baz tkanklklara ramen, 2003e gelindiinde GBin Trk ekonomisine katk
salayan baarl bir test olduu sylenebilir. lk dnemde beklenen olumsuz tablo,
zellikle 2000den itibaren Trkiye lehine deimitir. Trkiye bakmndan en riskli ve zor
olan bu ilk dnemde ortaya kan sonular, gelecee ynelik daha iyimser projeksiyonlarda
bulunmay olanakl klmaktadr. Babakanlk D Ticaret Mstearl, 2002 ylnda
Yaplan almalar, GB beklentisine ve GBye bal olarak, yatrm tevik belgeleri, dviz
tahsisat tutarlar, i yeri saylar, istihdam, kapasite kullanm, toplam demeler, sektrn
hammadde ve ara mamul ithalat ve sektrn ihracat gibi deikenleri bakmndan GBne
bal olarak bir kesin bymenin olduunu gstermektedir618 deerlendirmesinde
613

DTM [2002] Trkiye D Ticaret Stratejisi, s.57.

ibid, s.63
615
KV[2000] GB-Trk Ekonomisi, s.38.
616
ibid, s.13-14.
617
Kutlu [2003] GB-Trk Ekonomisi, s.157.
618
D Ticaret Mstearl (DTM) nternet Sayfas: http://www.dtm.gov.tr/ab/textil/gumtexnot.htm
614

145
bulunmas da bunu dorulamaktadr. Yani zellikle siyasi bakmdan eksiklikler ve hatta
hatalar ieren bir anlamaya ramen; GB yedi yllk dnemde Trkiye iin nemli bir kayp
yaratmam, aksine ekonomideki yapsal deiime ve dnya piyasalarna almaya yapt
olumlu etki ile Trk ekonomisine genel olarak olumlu katklarda bulunmutur. Bu arada
GB ile Trkiyenin yelik yolunda AB iin tek stratejik ekicilii olan Pazar kozunu
yitirdiine ynelik deerlendirmelere karn, zellikle Helsinki Zirvesi sonrasnda GBin
Trkiyenin yelii iin pozitif bir koz haline geldii de sylenebilir. Aslnda GBin AB ile
yaknlamaya yapt katk kadar, hatta daha ok Trk ekonomisinin genel kazanmlar
bakmndan AB yelii yolunda Trkiyeye avantaj salad sylenebilir.

146

III-Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB likileri: 1996-2002

Gmrk Birlii (GB), Souk Sava Sonrasnda deien koullar ve ncelikler erevesinde
bir anda AB entegrasyonu dnda kalma tehlikesi ile kar karya kalan Trkiye iin son
ans olarak grlmt. Trkiye, kendisinden ekonomik olarak ok gl bir birlikle
stelik ye olmadan GBye gitme karar ile ortaya koyduu fedakarln, genileme
perspektifi iinde yer alma, en azndan dlanmama iin zorunlu bir politik-taktik alm
olduu inancndayd. AB ile GB oluturan bir Trkiye genileme dnda braklamaz
gr, Trkiyede GBnin en belirleyici temeliydi. Ancak bu amalarla ve byk bir
mcadele sonrasnda 13 Aralk 1995de Avrupa Parlamentosunda yaplan oylama
neticesinde kesinleen ve 1 Ocak 1996dan itibaren yrrle giren GB sonrasnda
Trkiye-AB ilikileri, zellikle 1990l yllarn ikinci yarsnda Trkiyenin beklentilerine
ters bir biimde geliti. ABnin Trkiye konusunda politika gelitirmek konusundaki
kararszlk ve isteksizlii, Trkiyede i politik sorunlar ile Ege ve Kbrsda yaanan baz
gelimelerle bir araya gelince, GB sonrasnda daha da gelimesi beklenen ilikilerde, tam
tersi gelimeler yaand.
GBnin APda onaylanmasndan on gn sonra, 24 Aralk 1995de Trkiyede genel
seimler yapld. Seimlerde Erbakann lideri olduu Refah Partisi (RP) % 21.1 oy alarak
birinci parti oldu. Mesut Ylmazn ANAP % 19,7 ile ikinci, GB yi gerekletirerek
Trkiyeyi ABye soktuunu iddia eden Babakan illerin DYPsi ise % 19,2 ile
nc olabildi. Sol partilerden Ecevitin DSPsi % 14,6, Baykaln lideri olduu CHP ise
% 10,7 oy alarak TBMMye girdiler.619 Seimler ncesinde zellikle illerin gayreti ile
GB (AB) da nemli bir gndem maddesiydi. Ancak RP lehine ortaya kan tablonun AB
politikalar ile ilikilendirilmesi son derece gt. RPyi % 21,3 ile birinci parti yapan daha
ok neredeyse aralarnda hibir ideolojik fark bulunmayan ve hepsi de Trkiyenin AB
politikasna destek veren merkez sadaki iki parti ANAP ve DYP ile merkez soldaki DSP
ve CHPnin biri birleri ile mcadele etmesiydi. lkedeki terr, yolsuzluklar ve ekonomik
sorunlarn yannda GBnin tali bir faktr olarak kalmt.620
Ancak Trkiye-AB ilikileri balamnda GBin hemen sonrasndaki iki ay son derece
sorunlu olmutu. illerin 6 Mart 1996da yeni hkmet kuruluncaya kadar Babakanlk
grevini srdrd bu dnemde nce 15-16 Aralk 1995 AB Madrid Zirvesine aralarnda
Kbrs-RYnin de olduu 11olas aday lke davet edilmi, ancak Trkiye, iki gn nce
kabul edilen GBne ramen davet almamt.621

619

1995 Genel Seimlerinde TBMMnin 550 sandalyesi u ekilde dalmtr: RP 158 (%21,1), ANAP 132
(%19,7) , DYP 135 (% 19,2), DSP 76 (14,6), CHP ise 49 (%10,7) milletvekili karmtr. % 8,2 oy ile MHP
ve % 4,2 oy ile HADEP % 10 seim barajnn altnda kalarak parlamentoya milletvekili sokamamtr.
620
Buhbe [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte, , Leske+Budrich, Opladen, s.156.
621
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von Madrid Bulletin EU:12-1995, ayrca Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.494.

147

A. GBin Ardndan Trkiye-AB ilikileri

1. Umutlardan Karamsarla: Trkiyenin Zor Dnemi: Aralk 1995-Aralk
1997
a. Kardak-mnia Krizi
Egede yaanan basit bir gemi kazas, Trkiye ile Yunanistann Egede varolan
sorunlarnn bir anda Trkiye-AB ilikilerinin en nemli gndem maddesi haline gelmesine
neden olmutu.622 25 Aralk 1995de Figen Akat isimli bir Trk gemisi Egede Kardak
kayalklarnda karaya oturmu ve kendi imkanlar ile kurtulmaya alrken, Yunanistana
ait bir muhrip ve hcumbot olay yerine giderek, olay yerinin Yunanistan karasular
olduunu ve gemiye yardm etmek istediklerini bildiriler. Bir Trk sigorta irketine kaytl
olan geminin Trk kaptan, kaza mahallinin Trk karasular iinde bulunduunu ileri
srerek Yunanistan tarafndan gelen talebi reddeder ve gemisinin Trk kurtarma ekiplerince
kurtarlacan bildirir. Bu kazay vesile ederek Egedeki stats belirlenmemi adacklar
konusunda kendi tezlerini dile getiren Yunanistan, 26 Aralk 1995 tarihinde Trkiye'ye bir
nota vererek sz konusu geminin bulunduu yerin Yunanistan'n karasular olduu ve Trk
gemilerince yaplan kurtarma ileminin derhal durdurulmasn isteyen bir nota vermitir.
Trk Dileri Bakanl ise ayn gn Yunanistan'a bir nota ile adacklarn Yunanistana ait
olduu iddialar reddetmi ve buralarn stats belirlenmemi gri blgeler olduunu
bildirmitir. ki lke arasnda diplomatik gr al verii srerken konu Yunan medyasna
yansm ve bir anda Egedeki egemenlik iddialarnn alevlenmesine neden olmutur.
Kazadan tam bir ay sonra, 26 Ocak 1996da Antenna adl Yunan televizyon kanal ekim
ekibi ile birlikte zerinde yerleim bulunmayan Kardak kayalklarna giden Yunanistan'a ait
Kalimnos Adas Belediye Bakan, adann papaz ve aileleri, TV kameralar nnde
kayalklara Yunan bayran dikerek ve geri dnmlerdir. Bayrak dikme olaynn
televizyonda yaynlanmasndan bir gn sonra Trkiyenin en byk gazetesi olan Hrriyet
Gazetesi'nin iki muhabiri helikopter ile Kardak kayalklarna giderek yine kameralar
nnde Yunanllarn dikmi olduklar bayra indirmi, yerine Trk bayran dikmitir. 28
Ocak 1996 tarihinde Yunanistan'da hkmet kamuoyunun basklarna dayanamayarak
Kardak kayalklarna askeri bir birlik gndermitir. Adada Trk bayran indiren ar
silahlarla takviye edilen Yunan birlii, kayalklardan byk olanna konulanmtr. Ayn
gn Atina'daki Trk Bykelisi Yunanistan Dileri Bakanl'na arlarak kayalklarn
Yunanistan'a ait olduu ve yaklaanlara atele karlk verilecei uyarsnda bulunmutur.
Trkiye bu durumu iddetle protesto etmi, bayran ve Yunan askerlerinin kayalklardan
derhal ayrlmasn istemi, hatta Babakan iller can veririz ama akl ta vermeyiz tr
aklamalarla gerekirse silahl bir atmay gze alnaca da ortaya koymutur.623 Ancak
Yunanistandan da bu ynde aklamalar gelmesi ve daha da nemlisi ABDnin atmay
balatacak taraf sulu kabul edeceine dair aklamalar ile Dileri Bakanlnn nde
gelen diplomatlarndan Bykeli nal Batu'nun bulduu bir ara zm uygulamaya
konulmu ve Kardak kayalklarnn zerinde Yunan askeri bulunmayan kk olanna Trk
komandolarnn kmasna karar verilmitir. Bu plan erevesinde Trk SAT komandolar
31 Ocak 1996de ikinci kayala karma yaparak orada konulanmlardr. Yaplan
aklamada Trk askerlerine herhangi bir saldrda bulunulmad takdirde Yunan
birliklerine ate almamas talimat verdii ve Yunanistann bayraklarn, askerlerini ve
deniz ve hava kuvvetlerini kayalklardan ekmesi durumunda Trkiyenin de ekileceini
622

Kardak Krizi konusunda Trk-Yunan Sorunlarnn ele alnd internet sayfasndan geni lde
yararlanlmtr: <http://www.geocities.com/turkishgreek/trkgr.htm>
623
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 30.01.1996

148
bildirilmiti. Trkiye'nin bu mdahalesi, esasta iki lkenin soruna ilikin inisiyatifinin
eitlenmesi anlamn gelmekle birlikte, beraberinde scak bir atma riskini de
getirmekteydi. Bunun zerine devreye giren ABD, iki lke arasnda yrtm olduu
diplomatik arabuluculuk ile sorunun yumuatlmasn, en azndan, statko ncesi duruma
(status que ante) dnlmesini salamaya alm ve bu abalar baarl olmutur. 31
Ocakta her iki lke silahl gleri ayn anda Kardak kayalklarndan ekilmi ve statko
ncesi duruma dnlmtr. Statko ncesi duruma dn salayan en neli faktr
ABDnin ilk kurunu atann karsnda ABDyi bulacan aklam olmasyd.624
Bu sorun aslnda iki lke arasnda karasularnn geniliinin belirlenmesi tartmalar
erevesinde deerlendirilebilecek bir niteliktedir. Gerekte Ege Denizinde Lozan Bar
Antlamas ile zmni olarak kabul edilmi bulunan 3 millik karasular snrna uygun olarak
iki lke arasnda fiili bir snr saptama almas yaplmamtr. Yunanistann 1936da
karasularn 6 mile karmas sonrasnda da bu denizde kydar lke olarak Trkiye ve
Yunanistan arasnda bir snr saptama grmesinin sz konusu olmad grlmektedir.
Bununla birlikte, zellikle Oniki Adalar blgesinde Trkiye ve talya arasnda karasular
dnda kalan blgelerdeki adack ve kayalklarn hangi devletin egemenliine
braklacana ilikin grmelerin yapld grlmektedir. Nitekim Trkiye ve talya
arasnda 18 Haziran 1931 ylnda Ankara'da yaplan grmeler dorultusunda Lozan Bar
Antlamas'nn 15. Maddesi hkmne gre talya'ya terk edilmi bulunan Meis Adas
evresinde yer alan adack ve kayalklarn hangi devlete ait olduunu belirlemiler ve
uzmanlar dzeyinde yaplan toplantda varlan mutabakata uygun olarak hazrlanan toplant
tutana, bir antlamaya dntrlerek 4 Ocak 1932 tarihinde Trkiye ve talya
temsilcileri tarafndan Ankara'da imzalanmtr. Kardak sorunun da iinde bulunduu Ege
Denizi'nde karasular snrnn belirlenmesine ilikin sorun Trkiye ve Yunanistan
arasndaki tm karasular snrna ilikindir. 4 Ocak 1932 Trk - talyan Szlemesi Kardak
Kayalklarna ilikin herhangi bir hkm iermemektedir. Kardak Kayalklarna ilikin
gnderme 28 Aralk 1932 Protokol'nde yer almaktadr. Ancak Trkiyeye gre bu
protokol hukuki geerlilie sahip deildir. Trkiyeye gre Yunanistann iddia ettii gibi
Kardak Kayalklar'nn Oniki Adalar' Yunanistan'a devreden 1947 tarihli Paris Bar
Antlamas'nn 14/1. Maddesinde "bitiik adack" (adjacent islets) olarak deerlendirilmesi
de mmkn deildir. nk Kardak Kayalklar en yakn Yunan adasndan 5.5 deniz mili
uzaklktadr oysa Trk topraklarna uzakl 3.8 deniz milidir.
Bir futbol sahas byklnde olan ve zerinde yerleim bulunmayan bir kayalk iin
yaanan gerginlik, yllardan beri devam eden Egedeki anlamazlklar yeniden
canlandrm ve sorun ancak devreye ABDnin girmesi ile daha byk bir atmaya
dnmeden engellenmiti. Ancak Kardak Krizi, Birandn da vurgulad gibi Trkiyenin
AB ile ilikilerinde dnm noktalarndan birisini oluturdu.625 Yunanistan, Babakan
illerin tavrnn da kendine salad avantajlar kullanarak, ABye btnyle kendi
yanna ekmeyi baarmt.626 7 ubat 1996da Komisyon627, ardndan 14 ubatta AP son
624

Bu konuda ayrntl bir alma iin : Michael Robert Hickok [1998] "The Imia/Kardak Affair, 1995-96: A
Case of Inadvertent Conflict", in: European Security, Vol.7, No.4 (Winter 1998), pp.118-136; Bu konuda
ayrca Yksel nan / Serta Baeren [1997] Kardak Kayalklarnn Stats, Ankara; Suat.A. Bilge [2000]
Byk D, Trk-Yunan Siyasi likileri, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara, s.209-248, Alexis Heraclides [2002]
Yunanistan ve Doudan Gelen Tehlike Trkiye, Trk-Yunan likilerinde kmazlar ve zm Yollar,
(ev.Mihalis Vasilyadis-Herkl Milas), letiim Yaynlar, stanbul, s.199-244; Turkish Foreign Policy and
Practice As Evidenced By The Recent Turkish Claims To The Imia Rocks, T.C. Dileri Bakanl nternet
Sayfas: http://mfa.gr/foreign/bilateral/imiaen.htm.
625
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.495.
626
Biranda gre de Yunanistan, Trkiyenin Kardakdaki saldrgan tavrnn btn ABye yaplm olduu
tezini kabul ettirmeyi baarmtr. Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.495.

149
derece sert aklamalarla Trkiyeyi sulam ve AB yesi Yunanistana destek
verilmitir.628 ok benzer bir aklama da AB adna 24 Temmuz 1996da AB Dileri
Bakanlar toplants ardndan yaplmtr. Bu aklamada da Yunanistan ile doal olarak
dayanma iinde olunduu, ama Yunanistann sorun yaad komusu Trkiye ile ABnin
yakn diyalog iinde olduu ifadesine yer verilmektedir.629 Aklamalarn ortak zellii,
ABnin bu sorunu doal olarak dayanma iinde bulunduumuz bir ye lke olan bir
lkenin topraklarna Trkiyenin provakatif tecavz olarak grmesiydi. Daha da
nemlisi AB belki de tarihi bir aklama ile AB topraklarnda sz ediyor ve Trkiyenin
tecavznn sadece Yunanistana deil, ayn zamanda AB toprana ynelik olduunu
vurguluyordu. APnin kararnda bu ok net ortaya konuluyordu: Yunanistann snrlar
ABnin d snrlarnn parasdr.(Greeces borders are also part of the external
borders of the AB.)
Aslnda uluslararas hukuk bakmndan son derece karmak olan Kardak-mnia olay
konusunda kimin hakl olduu ayr bir tartma konusudur. Bu konuda hem Trkiyenin
hem de Yunanistann farkl tezleri bulunmaktadr.630 Ancak konunun Trkiye-AB ilikiler
balamnda ok nemli sonular dourduu aktr. Bunlardan birincisi Egede gerginliin
ve potansiyel atmalarn varl ve kamuoyu basksnn politikaclar nasl etkileyebildii
arpc biimde ortaya kmtr. kincisi AB kendi snrlarn korumak gibi bir pozisyon
alm ve Yunanistan ile bu anlamda tam bir dayanma gstermeyi de doal olarak
(naturally) olarak aklamtr. nc nemli sonu ise Conflict-Management
konusunda ABnin son derece yetersiz olduunu, birisi ye, dieri ortak olan iki lke
arasndaki sorunlar zebilme yetkinliine sahip olmad ve kacak sorunlarda daha
uzunca bir sre ABDye muhta olduunun anlalmasdr.631 Son bir nokta da ABnin bu
karmak sorunda son derece acele bir kararla Yunanistann yannda tavr almas ve daha
da nemlisi Trkiyeye kar taraf olmasdr. Bu durum Trk kamuoyunda AB
konusundaki dnceleri son derece olumsuz etkilemi, daha sonraki yllarda (zellikle
Austos 1999daki depreme kadar) ABye ya da AB yolunda baz reformlarn yaplmasna
engel olmaya kar kan evrelere g vermitir.
Kardak/Imia krizinin Trkiye iin bir baka nemli etkisi GB sonrasnda da Trkiyeye
ynelik mali yardmlarn Yunanistan tarafndan engellenmesi iin bir ara olarak
kullanlmasdr.632 Ayn dnemde Yunanistann her frsatta AByi kendi ulusal politikalar
iin kullanmasna tepki gsteren L.Rhl ise Yunanistan Babakannn bu lkenin
Trkiyeye kar ulusal karlarn korumak iin Birliin ilerlemesiyle ilgili Torinoda
yaplacak Hkmetler aras Konferansnda gerekirse veto hakkn da devreye sokacana
ilikin aklamas oktan banal bir durum oldu diyor ve tepkisini u szlerle ifade
627

Komisyon, bir AB yesi olan Yunanistan ile tam dayanmasn bildirir. (Die Kommission hat ihre
volle Solidaritt mit Griechenland bekundet, das Mitglied der Europischen Union ist.) Bulletin EU: 1/21996, 1.4.97.
628
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resulation on the provacative actions and
contestation of sovereign rights by Turkey aganist a member state of Union, 14 Feburary 1996.
629
Bulletin EU: 7/8-1996, 1.4.27
630
Kramere gre kriz adacklarn Yunanistana ait olduunu ortaya karmt. Heinz Kramer [2001b]
Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, (ev.Ali imen), Timas, stanbul. (Org.: A Changing
Turkey-The Challenge to ABrope and the United States, Brooking Ins. Press, 2000), s.251. Kriz dneminde,
Trkiyeden ald adalar Yunanistana brakan talya da Yunanistana ak destek vermitir.
631
ABD Bakan Clintonun telefonla mdahalesi ve ardndan da NATO Genel Sekreteri Solanann
diplomatik giriimleri neredeyse askeri bir atmaya varacak olan gerginlii engelledi. Her iki taraf da
krizden nceki statye dnmeyi kabul etti. Bkz.Kramer [2001] Deien Trkiye, s.251.
632
Konsey (Trkiye ile) mali ibirliini belirleyecek olan ynetmeliin mmkn olduunca hzl bir
biimde yrrle girmesini diler. Bulletin EU: 12-1995, I.33. Ayrca Bulletin EU: 1/2-1996 1.9.3; ABl. C
65 vom 4.3.1996, ayrca Kramer (2001b) Deien Trkiye, s.252.

150
ediyordu: Babakan Simitisin sz verdii Ulusal karlar konusundaki bu bakalarn
dikkate almayan tavr, sadece 20 yldan bu yana mttefikimiz Trkiyeye ynelik
Avrupann btn politikalarn bloke etmekle kalmyor, ayn zamanda Topluluun siyasi
dayanma ve i ieliini de zayflatyor.633
b. Trkiyede Politikada stikrarszlk ve Demokrasinin Zor Yllar
Trkiyede 24 Aralk 1995de yaplan genel seimler, lkedeki politik ve ekonomik
istikrarszl daha da artracak sonular vermiti. Erbakann liderliindeki Refah
Partisinin % 21,3 oy ile birinci parti olmas bal bana bir sorundu.634 Ancak
Trkiyedeki asl sorun, aralarnda neredeyse hibir ideoloji ve sosyal taban farkll
bulunmayan merkez sa (M.Ylmaz (ANAP)-T.iller (DYP)) ve merkez sol partiler (Ecevit
(DSP)- Baykal (CHP)) ve zellikle de bunlarn liderleri arasndaki ksr mcadeleydi.
Merkezdeki bu blnmlk zellikle 1990l yllarda, bata TSK olmak zere dsal
faktrlerin siyasete mdahalesinde de byk rol oynad. Ayn dnemde lkede yaanan
blc terr ve zellikle sivil-asker devlet brokrasi ve yargsnn endie ile bakt
siyasetin ve toplumun dinsellemesi sorunu, 1997de Trkiyede demokrasi ile kolay
badatrlamayacak baz gelimelerin yaanmasnda son derece etkili oldu. 1990larn
banda blc terr, ardn dan da ortalarndan itibaren rejimin ve lke btnlnn
korunmas Trkiyede asl ncelik haline gelince, bata Avrupa olmak zere btn
dnyada demokrasi ve insan haklar alannda reformlarn yaand dnemde, Trkiyede
demokrasinin ve insan haklarnn Cumhuriyet iin adeta bir tehdit olarak algland bir
dnem yaanld. 635 28 ubat Sreci olarak adlandrlan bu dnem, askeri darbeler
geleneinin bir baka halkas olarak tanmland. Hatta srecin iinde yer alan baz
generaller bile bunu Post-Modern Darbe olarak niteliyorlard.
24 Aralk seimlerinin ardndan ANAP ve DYP bata olmak zere parlamentodaki btn
partiler, rejim iin tehlikeli olduu gerekesi ile RP ile bir koalisyona gitmeyeceklerini
aklamlard.636 Erbakann Hkmet kurma konusundaki abalar sonu vermeyince,
TBMMdeki ikinci byk parti olan ANAP Genel Bakan Ylmazn Babakanlnda ve
DSPnin dardan destekledii ANAP-DYP koalisyon hkmeti 6 Mart 1996da kuruldu.
illerin Babakan Yardmcs olduu ve Ancak temel amac Refah Partisinin iktidardan
uzak tutulmas olan Trkiyenin bu 53. Hkmetinin en nemli sorunu Ylmaz ile iller
arasndaki rekabetti. Hkmet programnda AB konusunda Trkiyenin ABne tam
yeliinin, mmkn olan en ksa zamanda gerekletirilmesi, d politikamzn ncelikli
hedeflerinden birisi olacaktr. ... AB ile gerekletirdiimiz GB Anlamasnn daha da
gelitirilmesi iin srekli aba harcanacaktr637 deniliyordu.
Beklenildii zere Hkmet, ok ksa bir sre sonra krize girdi. Krizde Refah Partisinin
TBMMde nce Babakan Yardmcs Tansu iller ve sonra da Babakan Mesut Ylmaz
aleyhine verdii yolsuzluk nergelerine Hkmet partilerinin birbiri aleyhine tavr almas
en nemli etken oldu. Hkmetin kurulmasndan iki ay sonra 24 Mays 1996da DYP
hkmetten ekilme karar ald. Bunun zerine Cumhurbakan Demirel 7 Haziran 1996da
Erbakana Hkmeti kurma grevini yeniden verdi. 28 Haziran 1996da Trkiye
633

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.1996 (Lothar Rhl: Pressionen aus Athen)
Buhbe bu seimler iin 1980 sonrasndaki siyasi ina almasnn iflas nitelemesinde bulunuyordu.
Buhbe [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte, s.156-160.
635
Da bunu Sekinci Batcln Batllama Korkusu olarak niteliyor. hsan D. Da [2001a] Avrupa
Birlii ve Trkiye: Batllamann Neresindeyiz?, in: Trkiyenin D Politika Gndemi, Der.: .al, ,
.Da, R.Gzen, Liberte Yaynlar, Ankara, s.130.
636
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 25.12.1995.
637
Trkiye Byk Millet Meclisi nternet Sayfas: www.tbmm.gov.tr/hukumetler
634

151
Cumhuriyetinin 54. Hkmeti slamc Necmettin Erbakann Babakanlnda kuruldu.
Ancak asl artc olan seim ncesinde zellikle de GB srecinde RPye en ar
eletirileri ynelten illerin Babakan Yardmcs olarak bu Hkmete ortak olmasyd.638
iller GBin gerekletirilmemesi halinde RPyi kastederek Bat kart slamclarnfundamentalistlerin iktidara geleceini ve bunlarn Trkiyeyi Batdan koparaca
uyarsnda bulunmu, hatta bu konuda kendisini bir Jean dArca benzetmiti.639 illerin
Erbakan ile koalisyona gitmesi hem Trkiyede hem de AB iinde byk bir aknlk ve
hayal krkl yaratmt. Bu arada Trkiyede ok nemli bir sorun olan yolsuzluklar
konusunda da ok vahim bir gelenek balam, RP muhalefetteyken iller hakknda verdii
ve ANAPn da destekledii yolsuzluklarla ilgili nergelerini geri ekmi, ancak Ylmaz
hakkndakileri ekmemiti. Bylece partiler arasnda genellikle liderleri hedef alan ve
politik ilikilerle yakndan balantl garip bir sulama ve aklama furyas balamtr.
Politika ve politikacya gveni byk lde zedeleyen bu sre, Trkiyede siyasal
sisteme ve demokrasiye olan inanc da azaltmtr.
Karluk-Tonusun da vurgulad gibi TC Hkmet Programlar iinde AB konusunda en
ilgin ifadelerin yer aldn Hkmet Programnda640 Ankara Anlamas ve GB ile
amalanan nihai hedeflere ulalabilmesi iin yasal dzenlemeler dahil, gerekli almalar
yaplacak, bu meyanda lkemizin hak ve menfaatlerinin korunmas iin gerekli tedbirler
alnacaktr641 szleriyle AB hedefinin vurgulanmas nisbi bir rahatlama yaratm olsa da642
bata Avrupa olmak zere Bat dnyasnda RP-DYP koalisyonu Bat dman
slamclarn hatta fundamentalistlerin iktidar olarak grlyor ve endie ile
izleniyordu.643 Khnhardt ve Pttering, Bat dnyasndaki bu endielerin temelinde
igdsel nyarg (instiktive Verurteilung)644 olduunu belirtiyorlar ve din ile hibir
yaknl kalmam ar sekler Batllar Trkiyedeki bu gelime zerine sanki bir anda
kendi dinsel kklerini kefettiler, deerlendirmesini yapyorlard. Ancak igdsel
nyarg sadece Batdaki bir yaklam deildi. Hatta Trkiyede, RPnin iktidara gelii
bata olmak zere siyasal slam alanndaki gelimeleri M.K.Atatrkn belirledii LaikCumhuriyet temeline byk bir tehdit olarak gren batc-modernlemeci-cumhuriyeti
evrelerin endieleri, Bat dnyasndakinden daha fazlayd.
Trkiyede siyasal slam Cumhuriyetin kuruluundan beri rejim iin nemli bir tehdit
olarak alglanmtr. Cumhuriyetin temel karakteristii olan laiklik ilkesi erevesinde
hemen her dnemde farkl younluklarda atmalar yaanmtr. Ancak olayn rejim ile
ilgili olan ksm kadar, toplumsal boyutunun da deerlendirmelerde dikkate alnmas
gerekmektedir. Zira gerek Trkiyede ve gerekse de Bat Avrupada slam adna her trl
gelimenin rejime ve Batya bir tehdit olarak alglanmas, sorunun zmn de
engellemektedir. Bu anlamda en bata dikkate alnmas gereken unsur, Trkiyedeki Snnislamn zellikleridir. Trkiyede zellikle 1979da randa yaanan slam Devriminin
ardndan basit karlatrmalar ile Trkiyenin bir gn ran olabilecei konusunda
638

Peter Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten ber Atatrk: Die Trkei in der Zerrissprobe, Seidler Verlag,
Berlin.197 vd.
639
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 05.12.1995; Die Tageszeitung: 6.12.1995 (Jeanne dArcs Kreuzzug. Tansu
illers erfolgreiche neue Selbststilisierung) ayrca Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.149.
640
Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.147.
641
T.C.Resmi Gazete: 9 Temmuz 1996 ve www.tbmm.gov.tr. (54. T.C. Hkmeti Program).
642
Badische Zeitung: 04.07.1996 (Erbakans Regierungsplan: Trkei bleibt auf EU-Kurs).
643
Alan Makovsky / Ian Lesser [1996] "Special Policy Forum Report: Erbakan's Turkey: An Early
Assessment", Policywatch, The Washington Institute for Near East Policy, Nr.209, 29 July 1996.
(http://www.washingtoninstitute.org/)
644
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition
Interfrom, Zrich, s.180.

152
yorumlar yapmak, Trkiyenin toplumsal dinamiklerini ve Trkiyedeki slamn
zelliklerini gzard ettiinden ok da aklayc olmamaktadr. Trkiyede rejime ynelik
kayglar ve bununla balantl olarak siyasal slam konusunu, Osmanldan beri devam
eden ancak Cumhuriyetle daha da keskinleen merkez-evre mcadelesinin bir versiyonu
olarak grmek daha mmkndr.645
Trkiyede, zellikle de Cumhuriyetin kuruluu sonrasndaki yllarda rejime ynelik
tepkiler ska ve kolaylkla dinsel bir grntye brnebiliyordu. Ancak bu dinsel tepki,
sistemin islamlamasn istemekten ok, Cumhuriyetin dini sadece devletten deil,
toplumdan da soyutlamaya alan radikal laiklik anlayna bir tepki olarak da
anlalabilir. Trkiyede 1925 ve 1930da bizzat M.K.Atatrk ile gerekletirmeye allan
ok partili siyasal yaam denemelerinin tkanmasnda bu faktrn pay byktr. Yine ayn
dnemde Gney Dou Anadoluda kan baz isyanlarda da din nemli bir rol oynamtr.
Ancak Cumhuriyete ve bunu gerekletiren kadrolara eitli nedenlerle tepki duyanlarn
slam adna dile getirdikleri istekler, ounlukla bir din devleti talebinden ayrlmaktayd.
Zira Hristiyanlkta ve ia slamndaki gibi kurumsal ve hiyerarik bir dini rgtlenmenin
sz konusu olmad Snni slam tarihte hibir zaman siyasal iktidara bir alternatif
olamamtr. Hatta gerek sadece Cumhuriyet dneminde deil, Osmanlda da dinin alan
devlet tarafndan belirlenmi, din adamlar da devletin memurlar olmulardr. Bunlar,
Osmanl dnemindeki uygulamalara ve Snni slam gelenei ile uzlaan unsurlardr.
Trkiyede Cumhuriyetin kurulduu yllarda ksmen hakl nedenlere dayanan radikal laiklik
anlaynn yeniden gzden geirilmemesi ve srekli olarak Trkiyenin ran gibi bir eriat
devleti olacana ynelik endieler, 1980li yllardan sonra toplumsal yapdaki ve
medyadaki eitlenme ile birlikte Trkiyede ciddi tkanklklar yaratmaya balamtr. Zira
laiklik, devletle ve sistemle ilgili bir dzenleme olmaktan karak toplumsal ve bireysel
alana yansdnda, hatta zaman zaman alternatif bir inan gibi alglandnda sorunun
boyutunu deitirmektedir. Cumhuriyetin ve demokrasinin varln devam ettirebilmesi
iin sekler bir devlet dzeni ve siyasal sistem zorunluluktur. Bunun iin laiklik din ve
devlet ilerinin birbirinden ayrlmas olarak tanmlanr. Devletin grevi de laik bir siyasal
dzeni kurmak, korumak ve inanlarn sistemi kontrol altna almasn engellemektir. Ancak
Laiklik, zaman zaman Trkiyede gndeme getirildii gibi bir inan deildir, tam tersine
inanlara kar ayn mesafede olmay ve daha da nemlisi inanlarn yaama alann
korumay gerektirir. Bu anlamda devletin grevi laik vatanda yaratmak da deildir.
nk bireylerin ateist ya da ok dindar olmas, sekler bir sistemde yaamalarna engel
deildir, tam tersine her iki taraf da ancak sekler bir sistem iinde inanlarn
koruyabileceklerdir. Ancak laik-sekler olan, birey deil devlettir.
Trkiyede siyasal slamn geliimi ile din devleti istei arasnda birebir iliki kurmak
yanltc olabilir. rnein ok youn g ile yaanan toplumsal deiim, siyasal slamn
geliiminde ok nemli bir rol oynamaktadr. Kyden kente gen, ancak kendileri
kentlileeceine genelde kentsel alanlar yaam biimi olarak kylletiren kitlelerin
nemli bir sorunu da fiilen merkeze gelseler de, sosyal stat olarak evrede
kalmalarnn yaratt gerilimdir.646 Kendi yaam biimlerini modernlemeci-batc
merkezin itiraz ve engelleme gayretlerine ramen kentlere tayan kitleler, bir taraftan
geleneksel dayanmacl devam ettirmeye alyor, te taraftan da demokrasinin temel
prensibi olan bir kii-bir oyun gc ile siyasal bir ekim merkezi haline geliyorlar.
Dahas Anadoludan gen ve genel olarak muhafazakar bir dnya grn iinde olan bu
kitlelerin byk kentlerde yaadklar sorunlara sol ya da sa siyasal oluumlar cevap
645

erif Mardin [1973] Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?, Dedalus, Vol.102, No:1.
1990l yllarda Anadoludan stanbula ylda ortalama 400 bin, Ankaraya ise 200 bin kiinin gt
tesbit edilmitir.
646

153
vermekte son derece baarsz kalrken, siyasal slamn temsilcilerinin bu kitlelerle
duygusal yaknlk kurmas, yoksul ve sorun iinde yaayan kitlelerin ideolojik deilse de
pragmatik nedenlerle siyasal slama yakn partilere kaymasna neden olmaktadr.
Trkiyede 1980de yaplan askeri darbe sonrasnda niversitelerde de yasaklanan
barts-trban konusu, zellikle 90l yllarda son derece nemli bir atma konusu
olmutur. Trkiyede Cumhuriyeti-Laik evreler iin trban bir siyasal simgedir ve bu
simge Trkiyenin ran gibi bir din devleti haline getirilmesi abasnn gstergesi olarak
deerlendirilmektedir. Aslnda Trkiyede niversiteler ve devlet kurumlar dnda
kadnlarn barts kullanmasna engel yoktur. Hatta 2003 ylnda Trkiyedeki en ciddi
aratrma kurulularndan birisi olan A&G Aratrma irketinin yapt geni apl
aratrmada Trkiyede kadnlarn % 64nn barts ya da Trban kullandn tespit
edilmitir.647 Trban-bartsnn Trkiyede sorun olduu alan iinde niversiteler ve
kamu kurumlarnn bulunduu kamusal alanda yaanmaktadr. Sosyolog Prof.N.Glenin
de vurgulad gibi Barts-Trban laik devlete kar ideolojik bir bakaldrnn sembol
olmaktan ok daha fazla, sosyolojik deiimin bir aracdr.648 Hatta bu anlamda gerici
deil, kendi iinde modern contra-elitist,
sosyal-siyasal bir hareket olarak
nitelendirilmelidir. Barts-trban dini inancn bir gerei olduu kadar, ayn zamanda
muhafazakar evrelerden gelen ve onlarla birlikte yaamaya devam eden gen bayanlarn
okuyabilmeleri
ve
alabilmelerinin,
yani
belirli
llerde
ailelerinden
bamszlaabilmelerinin de pragmatik bir aracdr. Ancak ierikten ok sembollerin n
plana kt bu atma Trkiyede ok nemli bir krizin yaanmasna etkili olmutur.
Erbakann Babakanl dneminde gerek kendisinin ve gerekse de parti yelerinin baz
klar, merkezdeki batc elitte zaten var olan pheyi kamlayacak tarzda olmutur.
Aslnda Hkmet Programnda Trkiyenin klasik Batc politikasnn devam edecei,
ancak ihmal edilen slam dnyas ve dier blgelere de alarak, d politikann
eitlendirilecei vurgulanmt. iller AB ile ilikileri younlatrmaya alrken,
Erbakann slam lkelerine alm da anlalr bir tutumdu. Buna ramen Erbakann, ilk
resmi d gezisini Trkiye tarihinde bir Babakan olarak stelik ABDnin ok ak
647

Trban Dosyas Milliyet Gazetesi (stanbul) :27.05.2003-4.6.2003. Trkiyede trban sorununu ele alan
ve A&G Aratrma irketi tarafndan Prof.Tarhan Erdem bakanlnda yaplan bu aratrmada,Trkiye
apnda 38 ilde 18 ya zerinde 927 kadn olmak zere toplam 1181 denekle grld. Aratrmann baz
arpc sonular yleydi: Trkiyedeki hanelerin % 77,2sinde en az bir kadn ban kapatyordu. Kadnlarn
% 64 evleri dna ktklarnda ban rtmektedir. Kullanlan rt, genel olarak barts olarak
niteleniyor. Ba rtl olanlardan % 5i kullandklar barts Trban olarak niteliyorlar. Kadnlarn
yaklak % 2si ise araf giyiyor. % 15i geleneksel rtler, % 77,6s ise Barts/Earp kullanyorlar.
Ayn aratrmada trbann laiklik kart bir simge olup olmad sorusuna alnan cevap % 70 olmad
eklindedir. Siyasal tercihlerle bu sonu ilikilendirildiinde ise, Trban laiklik kart bir simge olarak
grmeyenler iinde AKPlilerin % 83 ile en yksek oran olutururken, CHPliler ise % 47ile en az destei
verdikleri grlmektedri. Trbann niversite rencileri iin serbest braklmas iin toplumunda % 75,5a
varan bir destek olduu, devlet dairelerinde ise yasan kalkmas iin % 62,6lk bir detek olduu tesbit
edilmitir. Toplumun % 19,2lik bir ksm Trban laiklik kart bir simge olarak grmektedir. Trban laiklik
kart bir simge olarak grenler Trkiyede sol evrelerdir. Bu arada ban kapatan kitlenin % 45i AKP oy
verdiklerini aklamtr. Ban rtenlerin % 58,6s dzenli namaz kldklarn, % 12,1i ise hi namaz
klmadklarn ifade etmilerdir. Bartllerin sadece % 23 kendilerini muhafazakar olarak
tanmlamaktadr. Ban kapatan kadnlarn ortalama aylk hane gelirleri 363, kapatmayanlarn ise 964 milyon
Trk lirasdr. Kadnlarn ban kapatma gerekeleri ise yledir: % 63,4 dini inanlar gerei, % 19,2
gelenek, % 13,3 alkanlk, % 4 aile byklerinin istei.
648
Nilfer Gle [1997] Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites,
Middle East Journal, Vol 51, No 1, Winter 1997, pp.46-58. Ankara METU Profesrlerinden Elizabeth
zdalga da benzer bir yorumla Trban sorununun altnda snf mcadelesi var. rtnerek saygnlk
kazanmak istiyorlar. Trbanllar, rutin kadnn hayatndan daha fazlasna katlma isteinin de bir
gstergesidir deerlendirmesini yapmaktadr. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 30.05.2003.

154
muhalefetine ramen 9 Austos 1996da rana yapmas, burada petrol, doalgaz bata
olmak zere bir dizi ekonomik ve siyasi ibirlii anlamalar imzalamas, 14 Austosta
gittii Pakistanda ortak bir slam ua retmek istediklerini aklamas, 2-8 Ekimdeki
Msr-Libya ve Nijeryaya resmi ziyaretlerde bulunmas, siyasal slamn temsilcilerinin
Trk d politikasndaki nceliklerini gstermesi bakmndan son derece nemliydi. Ancak
Erbakan ayn dnemde sivil-asker brokrat ve yarg evrelerinden gelen basklar
konusunda neredeyse hibir diren sergilemiyordu. rnein Erbakann ok scak
bakmayaca bilinmesine ramen Askeri evrelerin ve Dileri Bakanlnn hazrlad
zemin zerinde srail ile 28 Austos 1996 tarihli Savunma Sanayii ve Askeri birlii
Anlamasnn yaplmas, Erbakan ve RPnin btn sylemleri ile eliiyordu. Erbakann
elikili ve phe yaratan uygulamalar 28 ubat 1997deki MGK toplantsnda alnan
kararlarla da devam etti.
Adn 28 ubat 1997deki MGK toplantsnda Askerlerin Erbakan-iller Hkmetine kabul
ettirdii kararlardan alan 28 ubat Sreci aslnda Trkiyenin alk olduu bir
mcadelenin rnyd. Osmanlnn Batc ve modernlemeci elitinin kurduu
Cumhuriyetin temel ilkesi olan laikliin, yine ayn elit tarafndan titizlikle korunmas,
Cumhuriyetin aydnlanmac felsefesi ile yakndan ilikilidir. lkede modernlemeciilerlemeci politikalarn dinden kaynakl engellemelerle karlamamas iin din ve devlet
ilerinin birbirinden ayrlmas Cumhuriyeti kuran elit iin son derece nemliydi. Zaten bu
asker-sivil-Batc elit iin Osmanlnn geri kalmas ve tkenii de dinin devlette ve
toplumda oynad byk rolden kaynaklanyordu. Kurtulu sava ile kazanlan lkenin
blnmez btnl ile laiklik, devletin btn politikalarnda kendini hissettirmitir. Ancak
laiklik uygulamasnn bazen devlet ile toplumu kar karya getirdii de grlmtr.
Bunda da sekinci Batcln laiklii ounlukla din ve devlet ilerinin birbirinden
ayrlmasnn tesinde, toplumun ve bireyin de laikletirilmesi ve bu yolla
modernletirilmesi olarak anlalmasnn rol byktr. Devletin dini kurallardan
ayrlmas, dinin devlet iin bir tehdit olabilecei dncesi ile birletirilmitir. Ancak
toplumun buna her dnemde belirli llerde tepkisi grlmtr. Daha da nemlisi,
merkeze kar toplumsal muhalefetin grnmnde din nemli bir malzeme olmutur.
1950de Demokrat Partinin iktidara gelmesinde de, 27 Mays 1960 darbesi ile iktidardan
uzaklatrlmasnda da bu faktr son derece nemliydi. Yine 12 Eyll 1980deki askeri
mdahalenin de gerekelerinden birisi siyasal islamn Trkiyeyi bir eriat devleti haline
getirme amacyd. Trkiyenin batc eliti, Cumhuriyetin kendisi ile edeer saydklar
laiklik ilkesinin korunmas iin TSKyi greve armaktan da ekinmemilerdir. Bu elitin
belki de en nemli zelliklerinden birisi ise Cumhuriyeti demokrasiye tercih etmeleridir.649
28 ubat 1997de toplanan tarihi MGKda kabul edilen ve altnda Hkmet Bakan olarak
Erbakann da imzasnn bulunduu kararlar, aslnda temel amac Cumhuriyetin laik
niteliinin korunmas olan bir toplum mhendislii denemesi niteliindedir. RP iktidarda
iken ve lideri Babakan iken 22 Mays 1997de Yargtay Basavcs Vural Savan lkeyi
i savaa srkledii gerekesi ile RPnin kapatlmas iin dava amas da son derece
ilginti. Bu arada TSK, Trkiyenin kar karya olduu tehditler iinde laiklik kart
akmlar, 30 bin kiinin lmne neden olan blc PKKdan da nemli bulduklarn
aklyorlard.650
649

Bu konuda : Sami Seluk [1999] Konuma, Liberte Yaynlar, Ankara.

Bu konuda Alman medyasnda kan nemli makalelerden bazlar unlardr: Frankfurter Allgemeine
Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.01.1998 (Wolfgang Gnter Lerch: Trkische Richtungssuche), Die
Zeit: 17.10.1997. (Michael Winter: Ich bin die Trkei Seit 75 Jahren schwankt die demoktratische Republik
am Bosporus zwischen Militaerdiktatur und Re-Islamismus); Die Zeit:06.06.1997 (Theo Sommer Gesucht:
Ein Moderner Atatrk); Die Zeit: 15.08.1997 (Michael Lders: Der Islamismus gilt als Bedrohung der
trkischen Demokratie. Gefaehrlicher fr den laizistischen Stat aber ist Unfaehigkeit der politischen Klasse
650

155

RP ile DYP ile yaplan koalisyon protokolnde Babakanln ikier yllk srelerle
yaplaca ngrlmt. Ancak TSK ve TSKye destek veren kurumlardan gelen byk
basklar nedeni ile Cumhurbakan Demirel, 21 Haziranda yeni Hkmetin kurulmas
grevini illere deil ANAP lideri Mesut Ylmaza verince, Erbakan-iller plan
erevesinde RP-DYP iktidarnn devam etmesi olana kalmad.651
Trkiyede yaanan i politik gelimelere paralel biimde 1997 ylnda Trkiyede en ok
n plana kan d politik izgi ise Trkiyenin gvenlik gerekleri ve ABnin i politikadaki
hassas konulara mdahalelerinin yaratt rahatszlklarn da byk katkda bulunduu ve
temel olarak TSKnin eilimini yanstan ABD-srail-Trkiye eksenli d politikas olduu
sylenebilir. Bu politik izgi, ayn zamanda Trkiyenin Orta Asya ve Kafkaslara
almnn da yolu olarak grlmtr.652
Gmrk Birlii Trkiye iin AB yelii ynnde son derece nemli bir aama olarak
deerlendirilmi, her ne kadar Ankara Anlamas ve Katma Protokoln belirledii bir
srecin son aamas olsa da, Gmrk Birlii gndeme ABye ye olmak eklinde gelmi,
hatta yaplan tartmalar ve bu konudaki abalarda Avrupal olmak gibi bir kimlik
nitelemesi srekli olarak n plana kmtr. 1990 sonrasnda yeniden ekillenen Avrupada
Trkiye kendisine AB iinde yer bulabilmek iin Gmrk Birliini vazgeilemez bir unsur
olarak deerlendirmi, Gmrk Birliine kar yaplan itirazlarn hemen her tr ABye
Batllamaya, medenilemeye kar olmak olarak nitelenmitir. Trk tarafnda, bir anda
ODAnine ynelik son derece scak AB politikalar ve iki kutuplu dnyada Trkiyenin
Bat Avrupa iin sahip olduu ok nemli jeopolitik nemin nispeten ortadan kalkmasndan
kaynaklanan ciddi bir paniin politikalarn belirlenmesinde etkili olduu sylenebilir. AB
bakmndan ise Gmrk Birlii Trkiyenin ABye yaknlatrlmas
srecinin bir
paras olarak grlmtr. AB 1990 sonrasnda ok dikkatli ve diplomatik bir slup
kullanm, Trkiyenin ABye yelii neredeyse ne yazl ne de szl beyanlarda hemen hi
yer almamtr. Gmrk Birlii konusunu da AB yine bu ekilde, adeta bamsz bir
gelime olarak deerlendirmi, bunu tercih etmitir. 1995 sonuna kadar yaanan youn ve
sancl trafik, Trkiyedeki panik ve politik yetersizliklerin de etkisi ile ABnin Gmrk
Birliini Trkiyeye adeta yeniden satmasna ve bunun iin de son derece nemli bir
bedel detmesine neden olmutur. Daha 1994de AB taraf Trkiyenin Gmrk Birliine
geii alt ay ya da bir yl kadar geciktirmesi halinde Trkiyeye yaptrmlar
uygulanmasndan sz ederken, 1995 yl iinde Gmrk Birlii Trkiyenin
gerekletirilmesi iin siyasi ve ekonomik birok taahhdn altna girmesine ne den olacak
bir atmosferin iine sokulmutur. Bata Kbrs konusu olmak zere, btnyle ekonomik
entegrasyonun bir aamas olan Gmrk Birlii karlnda Trkiye d ve i politik birok
talebi yerine getirmek durumunda kalmtr. Bunlar, zellikle de demokratikleme ve
insan haklar alannda yaplan dzenlemeler neticede Trkiyedeki insanlarn insanca
yaamasna katkda bulunan ve aslnda ABden bir talep gelmesine gerek kalmadan yerine
getirilmesi mutlaka gerekli olan dzenlemeler olsa da, ABnin Gmrk Birliini bir koz

und des Militaers, das Erbe des Republikgrnder Atatrk zu reformieren); Mannheimer Morgen: 11.07.1997
(Udo Steinbach Die Trkei steht am Scheideweg)
651
Wolfgang Koydl Der trkische Kasernenhof balkl yazsnda 28 ubattan yumuak darbe (sanften
Putsch) olarak sz ediyor. Sddeutsche Zeitung: 28.10.1997.
652
Alan Makovsky [1996c] "U.s. Relations with Erbakan's Turkey", Policywatch, The Washington Institute
for Near East Policy, Nr.213, 8 August 1996. (http://www.washingtoninstitute.org/) ayrca Alan Makovsky
[1998b] "Israili-Turkish Cooperation: Full Steam Ahead", Policywatch, The Washington Institute for Near
East Policy, Nr.292, 6. January 1998. (http://www.washingtoninstitute.org/)

156
haline dntrerek
deitirmez.653

Trkiyeyi bu konuda hareket etmeye zorlad gereini

Byk sanclar ve mcadelelerin ardndan gerekletirilen ve 13 Aralk 1995de APda

yaplan oylamann neticesinde 1 Ocak 1996 tarihi itibari ile yrrle giren (sanayi
rnlerinde ve ilenmi tarm rnlerinde) Gmrk Birlii, Trk tarafnn beklentilerinin
neredeyse btnyle tersine bir biimde Trkiye ile AB arasndaki ekonomik entegrasyona
asimetrik bir biimde siyasi anlamda Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin 1999 ortasna
kadar gerilmesine ve hatta 1996 ncesinden daha da olumsuz bir dnemin yaanmasna
engel olamamtr. Burada, zellikle de Gmrk Birliinin getirecei olumsuz etkilerin
azaltlmas iin AB tarafndan taahht edilen mali destein nce Yunanistan, ardndan da
AP tarafndan bloke edilmesi nedeniyle Gmrk Birliinin sorunun temeli olduu da iddia
edilebilir. Ancak Trkiye ile AB arasndaki ilikiler Gmrk Birliinden ok daha
karmak ve youn ekonomik-siyasi zellikler tad iin, Gmrk Birlii bu olumsuz
dnemde faktrlerden sadece nemli birisi olarak deerlendirilebilir.
Gmrk Birliinin yrrle girdii tarihten ok ksa bir sre sonra, 24 Aralk 1995de
Trkiyede yaplan seimlerde, Refah Partisi % 21.1 oy alarak birinci parti oldu. ANAPn
ikinci, Doruyol Partisinin nc olabildii seimler, aslnda Gmrk Birliinin
reddedilmesi halinde slamc siyasi partilerin bunu istismar ederek iktidar ele
geirebileceine ynelik bata Tansu iller olmak zere AB yanls siyasi gruplarn ortaya
att felaket senaryosunun654 Gmrk Birliine ramen gerekletiini ortaya
karmt. Tansu illerin Trkiyeyi ABye (yani Gmrk Birliine) sokan Babakan
unvan, seimlerde ie yaramamt.655
Buhbenin, Bankrotterklaerung fr den politischen Umbau nach 1980656 olarak niteledii
1995 seimleri Trkiyede gnmze kadar sren son derece nemli i siyasi atmalarn
ve asker-sivil ilikilerinde adna 28 ubat Sreci (postmodern darbe) denilecek
gelimelerin yaanaca bir srecin de balangc olmutur. Bu sre en az i politik olduu
kadar zellikle de AB ile ilikiler balamnda d politik olarak da son derece nemli
olmutur. Seimlerin ncesinde ve hemen ardndan iller ve Ylmaz, RP ile bir koalisyona
gitmeyeceklerini aklamlard.657 Cumhurbakan Demirel, TBMMde en ok sandalyesi
bulunan RP lideri Erbakana 10 Ocak 1996da Hkmeti kurma grevini vermi, ancak
Erbakan destek bulamaynca, grevi stlenen Ylmaz, DSP destekli ANAP-DYP
hkmetini kendi Babakanlnda 6 Mart 1996da kurdu.
Trkiye-AB ilikileri balamnda da 1996 yl olduka sorunlu balad. 15-16 Aralk 1995
AB Madrid Zirvesinde, genilemenin en ciddi sinyallerinden birisi verilmi, toplantya
muhtemel on aday lke ve Kbrs (Rum Kesimi) davet edilmi, ancak Trkiye
arlmamt. Trkiyenin tepkisi, AB Troikasnn (spanya, talya ve Fransa) Babakan
iller ile 45 dakikalk grmesi ile giderilmeye allm, illerin dier adaylarla ayn
staty talep etmesi ise karlk bulamamt.658 Trkiyede yaplan seimlerden hafta
sonra ise APnin, Trkiyeye PKKnn yapt atekes arsn dikkate almas ve Krt
sorununa bar bir zm bulunmas iin aba gsterilmesi konusunda 18 Ocak 1996
653

Bu konuda ok nemli bir alma iin Bkz. Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB.
Buhbe [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte, s.156.
655
1995 Genel Seimlerinde TBMMnin 550 sandalyesi u ekilde dalmtr: RP 158 (%21,1), ANAP 132
(%19,7) , DYP 135 (% 19,2), DSP 76 (14,6), CHP ise 49 (%10,7) milletvekili karmtr. % 8,2 oy ile MHP
ve % 4,2 oy ile HADEP % 10 seim barajnn altnda kalarak parlamentoya milletvekili sokamamtr.
656
Buhbe [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte , s.160.
657
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 25 Aralk 1995.
658
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.494.
654

157
tarihinde ald karar659, Gmrk Birlii sonrasnda ilikilerin beklendii gibi kolay
gemeyeceini ortaya koymutu. Ama daha da vahim gelimeler, Ocak ay sonu, ubat ay
banda -ve Babakanln Tansu illerde olduu dnemde- yaanan Kardak-mnia Krizi
esnasnda yaanmtr. Egede yaanan son derece basit bir gemi kazas, Trkiye ile
Yunanistan savan eiine getirmiti.660 25 Aralk 1995de Figen Akat isimli bir Trk
gemisi Kardak kayalklarnda karaya oturmutu. Gemi kendi imkanlar ile kurtulmaya
alrken, Yunanistana ait bir muhrip ve hcumbot olay yerine giderek, burann
Yunanistan karasular olduunu ve gemiye yardm etmek istediklerini bildiriler. Geminin
kaptan blgenin Trk karasular iinde bulunduunu ileri srerek Yunanistan tarafndan
gelen talebi reddetmitir. Aslnda geminin kaptannn tavrnda, geminin Trk sigorta
irketinde sigortal olmasnn da pay bulunmaktadr. Ancak olay bunun ardndan ksa bir
sre iinde Egedeki karasular konusunda ciddi bir diplomatik, ardndan da askeri
gelimelere neden olmutur. Yunanistan 26 Aralk 1995 tarihinde Trkiye'ye bir nota
vererek sz konusu geminin Yunanistan'n karasularnda bulunduunu belirterek kurtarma
ileminin durdurulmasn istemitir. Trkiye, ayn gn Yunanistan'a vermi olduu bir nota
ile iddialar reddetmitir. teklifinde bulunurlar. Gemide yrtlen kurtarma almalar
srerken Yunanistan'a ait hcumbotlar gemiye yanaarak kurtarma ilemlerini durdurmu
ve Yunanistan'a ait bir rmorkr gemiyi karaya oturduu yerden ekerek kurtarmaya
almtr. Bu arada kurtarma halatnn rmorkrn frdndsne skmas Trk
gemisinin bu halat keserek Trk karasularna girmesi ile sonulanmtr. Gemi daha sonra
Gllk limanna ekilmitir. ki lke arasnda diplomatik gr al verii srerken
egemenlik iddialarnn fiili olarak sergilenmesi konunun bir anda iki lke medyas,
kamuoyu ve siyasileri arasnda "ulusal dava" olarak alglanmasna yol amtr. Bu sreci
balatan ise, Yunanistan'a ait Kalimnos Adas belediye bakannn yannda adann papaz,
aileleri ve Antenna adl Yunan televizyon kanal ekim ekibini alarak 26 Ocak 1996
tarihinde Kardak kayalklarna karak bir enlik havasnda kayalklara Yunan bayran
dikmesi olmutur. Bayrak dikme giriiminin televizyonda yaynlanmasnn ardndan, ertesi
gn Trk medyas konuya ilgi gstermi ve Hrriyet Gazetesi'nin iki muhabiri helikopter
ile Kardak kayalklarna giderek Yunanllarn dikmi olduklar bayra indirmi, yerine
Trk bayran dikmitir. Bu bayrak mcadelesinin Trk televizyonlarnda yaynlanmasnn
ardndan iki lke arasnda kamuoylarnn siyasiler zerindeki basklar younlam ve
diplomatik alanda srdrlen mcadelenin giderek sertletii grlmtr. 28 Ocak 1996
tarihinde Yunanistan'da hkmet basklara dayanamayarak Kardak kayalklarna askeri bir
birlii gndererek Trk bayran indirtmi ve ar silahlarla takviye edilen birlik
kayalklardan byk olanna konulanmtr. Ayn gn Atina'daki Trk Bykelisi
Yunanistan Dileri Bakanl'na arlarak kayalklarn Yunanistan'a ait olduu ve
yaklaanlara atele karlk verilecei uyarsnda bulunmutur. Bu durum Trkiye'de
tepkinin hangi dzeyde ve nasl gsterilecei tartmalarn balatrken siyasilerin ve askeri
kadronun zerinde oydat nokta, Yunan askeri varlnn ve bayrann kayalklardan
uzaklatrlmas olmutur. Gsterilecek tepkinin iki lke arasnda silahl bir atmaya
dnmemesi iin duyarllkla hareket etmek ve ok ynl dnmek gerekmitir. Sonuta
nal Batu'nun nerisi dikkate alnarak Kardak kayalklarndan zerinde Yunan bayra
dikilmi olmakla birlikte asker bulunmayan kk olanna Trk komandolarnn kmasna
karar verilmi ve bu plan 31 Ocak 1996 tarihinde baaryla uygulanarak Trk SAT
komandolar ikinci kayala kmlardr.
Trkiye'nin bu mdahalesi, esasta iki lkenin soruna ilikin inisiyatifinin eitlenmesi
anlamn tamakla birlikte, beraberinde scak bir atma riskini ve sorumluluunu da
659

Avrupa Parlamentosu Karar: Resulation on the situation in Turkey and offer of a cease-fire made by the
PKK, 18 January 1996.
660
Bu konudaki bilgiler geni lde http://www.geocities.com/turkishgreek/trkgr.htm sayfasndan alnmtr.

158
tamaktadr. Nitekim, kriz srasnda devreye giren ABD, iki lke arasnda yrtm olduu
diplomatik arabuluculuk ile sorunun yumuatlmasn, en azndan, statko ncesi duruma
(status que ante) dnlmesini salamaya alm ve bu abalar baarl olmutur. 31 Ocak
1996 tarihinde her iki lke silahl gleri ayn anda Kardak kayalklarndan ekilerek
statko ncesi duruma dnlmtr. Statko ncesi duruma dn salayan giriimlerde
Trkiyenin Kardak Kayalklarndan kk olanna asker karmas ve Trk askerlerine
herhangi bir saldrda bulunulmad takdirde Yunan birliklerine ate almamas talimat
verdii ve Yunanistann bayraklarn, askerlerini ve deniz ve hava kuvvetlerini
kayalklardan ekmesi durumunda Trkiyenin de ekileceini aklam olmasnn yan
sra ABDnin ilk kurunu atann karsnda ABDyi bulacan aklam olmas da etkili
olmutur.
Bir futbol sahas byklnde olan ve zerinde yerleim bulunmayan bir kayalk iin
yaanan gerginlik, yllardan beri devam eden Egedeki anlamazlklar yeniden
canlandrm ve sorun ancak devreye AB, Avrupa Konseyi ve zellikle de ABDnin girmesi
ile daha byk bir atmaya dnmeden engellenmitir. Ancak Kardak Krizi, Birandn
da vurgulad gibi Trkiyenin AB ile ilikilerinde dnm noktalarndan birisini
oluturdu.661 Yunanistann baarl diplomatik giriimleri, ABnin btnyle Yunanistann
yannda yer almasn salamaya yetti. 7 ubat 1996da Egedeki Durum bal ile bir
aklama yapan AB Komisyona verilen destein boyutlarn ortaya koyuyordu. Komisyon,
aklamasnda iki noktann altn zellikle izmiti: Bunlardan birincisi Komisyonun AB
yesi Yunanistan ile tam dayanma iinde olduuna ilikin ok net tavrdr. kinci
olarak da AB Komisyonu, Gmrk Birliinin gerekletirilmesinin kararlatrld 6 Mart
1995 tarihli Ortaklk Konseyi karar ve 13 Aralk 1995 tarihli Parlamento kararna atfta
bulunarak, son derece sert bir slupla Trkiyeye uluslar aras hukuka saygl olmasnn ve
g kullanmndan uzak kalnacak bir d politika izlenmesinin ilikiler iin bir n art
olarak konulduu hatrlatlmt.662 AP ise 14 ubat 1996da ald bir karar ile olayda Trk
tarafnn provakatif, saldrgan ve haksz olduunu vurgulayan bir karar almtr. Kararda
dikkat eken dier bir unsur da, sorunun sadece Trkiye ile Yunanistan arasnda bir sorun
olarak deil, ayn zamanda ye bir lkeye kar yaplm provakatif bir saldr olduu
vurgusunun yaplm olmasdr. Hatta kararda, Kardak-mniann Yunanistana ait
olduunun vurgulanmasnn yan sra, ABnin konuya taraf olduunu net bir biimde
vurgulayan u ifadeye de yer verilmitir: Yunanistann snrlar ABnin d snrlarnn bir
parasdr663 Bu konuda Yunanistann abalar daha sonra da devam etmitir. Bylece
Yunanistan Egedeki Trkiye ile ihtilaflarna AByi taraf haline getirebilmitir. 24 Temmuz
1996 tarihli Dileri Bakanlar toplants sonrasnda aklanan Konsey karar daha nce
Trkiyeye kar yaplan sulama ve tehditlerin en st dzeyden bir tekrar olmutur.664
Kardak-mnia olay Egede nasl bir gerginliin yaandna ilikin son derece arpc bir
rnek olmutur. Bu krizin ortaya kard baka gerekler de bulunmaktadr. Bunlardan
birincisi Egede hala stats belirlenmemi adalar ve kayalklarn varl ve bunlarn her an
ciddi silahl atmalara yol aabilme potansiyeline sahip olduklarnn ortaya kmasdr.
kincisi bu sorun sayesinde AB kendi ye lkesine verdii destek ile birlik olmann bir
gereini yerine getirir ve uluslar aras alanda belki de ilk kez bu ynde bir karar alrken,
ayn zamanda da Trkiyeye kar btnyle kaytsz ve kar bir tutum benimsemekte
hibir engel grmemi, uluslar aras hukukun henz net bir karar veremedii bu konuda
661

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.495.

Bulletin EU: 1/2-1996, 1.4.97.
663
Greeces borders are also part of the external borders of the EU Resulation on the provacative actions
and contestation of sovereign rights by Turkey aganist a member state of Union, 14 Feburary 1996.
664
Bulletin EU: 7/8-1996 1.4.27.
662

159
sadece Yunanistann ne srd gerekeler ile Trkiyeyi mahkum etmitir. Konunun bir
baka nemli yn de Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikilerde ABDnin etkisine
ilikindir. Sorunun ciddi bir silahl atmaya dnmesini ABD engelleyebilmitir.665 Bu
durum hem Egedeki ihtilaflarda ABDnin etkileme gcnn ne derece byk olduunu
gsterirken, te taraftan ABnin bu konulardaki zaafnn da ortaya kmasn salamtr.
Bu olayn bir baka nemli psikolojik etkisi de Trk halknn AB konusundaki
dncelerine yansmasdr. ABnin Yunanistann tezleri ile Yunanistan destekleyen
tavr, Gmrk Birlii sonrasnda oluan iyimser havay byk lde ortadan kaldrmtr.
16 ubat 1996da Dileri Bakan Deniz Baykaln Van den Broek tarafndan kabulnde de
Komisyonun 7 ubatta yapt aklamaya Baykaln dikkati bir kez daha ekilmitir.666
Kardak Krizi konusunda akademik tartmalarda da ak bir sonuca ulald sylenemez.
rnein Kramere gre kriz adacklarn Yunanistana ait olduunu ortaya karmtr.667
Zaten krizde, adalar Yunanistana brakan talya Yunanistana ak destek verdi. ABD ise
dengeli de olsa Yunanistann hakl olduu grndeydi.668 Ama buna tamamen kar
kan grler de vard.
Bu arada Komisyon Trkiye ile ilikilerde nemli bir sorun haline dnen mali yardmlar
konusunda 15-16 Aralk 1995 Madrid Zirvesinde alnan karar dorultusunda669 Komisyon
bir alma yapm ve zellikle insan haklar konularnda yaplan snrlamalar iin oy
okluu ilkesinin kabul edilmesini istemitir. Bylece Yunanistann vetolarnn nne
geilmeye allmtr.670 Ancak Kardak-mnia Krizini ok iyi kullanan Yunanistan, bata
Gmrk Birliinden kaynaklanan mali destekler olmak zere Trkiyeye ynelik btn
mekanizmalar ve yardmlar bloke etmeyi baarmtr.671 24 Temmuz 1996 tarihli AB
Dileri Bakanlar toplantsnda alnan karar, Yunanistann eline bu konuda yllardan beri
istedii aralar vermiti. Bu kararda, krizi Trkiyenin kard, dolays ile zm
sorumluluunun da Trkiyeye ait olduu, bundan dolay Lahey Adalet Divanna gidilmesi
gerektii belirtiliyordu. Yunanistan, Trkiyenin Kardakdaki saldrgan tavrnn btn
ABye yaplm olduu tezini kabul ettirmiti.672 Ayn dnemde Yunanistann her frsatta
AByi kendi ulusal politikalar iin kullanmasna tepki gsteren L.Rhl ise Yunanistan
Babakannn bu lkenin Trkiyeye kar ulusal karlarn korumak iin Birliin
ilerlemesiyle ilgili Torinoda yaplacak Hkmetler aras Konferansnda gerekirse veto
hakkn da devreye sokacana ilikin aklamas oktan banal bir durum oldu diyor ve
tepkisini u szlerle ifade ediyordu: Babakan Simitisin sz verdii Ulusal karlar
konusundaki bu bakalarn dikkate almayan tavr, sadece 20 yldan bu yana mttefikimiz
Trkiyeye ynelik Avrupann btn politikalarn bloke etmekle kalmyor, ayn zamanda
Topluluun siyasi dayanma ve i ieliini de zayflatyor. uyarsnda bulunuyordu. 673
665

ABD Bakan Clintonun telefonla mdahalesi ve ardndan da NATO Genel Sekreteri Solanann
diplomatik giriimleri neredeyse askeri bir atmaya varacak olan gerginlii engelledi. Her iki taraf da
krizden nceki statye dnmeyi kabul etti. Bkz. Kramer [2001] Deien Trkiye, s.251.
666
Bulletin EU: 1/2-1996 1.4.99.
667
Kramer [2001] Deien Trkiye, s.251.
668
Bu konuda ayrca Bilge: 209-248 ve Heraclides: 2002, s.199-244.
669
Bulletin EU: 12-1995, I.33: ... Der (Rat) wnscht, dass die Verordnung ber die finanzielle
Zusammenarbeit mit dem Land so rasch wie mglich in Kraft tritt.
670
Avrupa Parlamentosu Karar: Trkiyeye yaplacak Mali Yardmlar. Bulletin EU: 1/2-1996 1.9.3:
Entschlieung des Europischen Parlaments zum Ergebnis der in der gemeinsamen Erklrung des
Europischen Parlaments, des Rates und der Kommission vom 4. Mrz vorgesehenen Konzertierung ber die
gemeinsame Ausrichtung des Rates im Hinblick auf die Annahme der Verordnung des Rates ber die
Durchfhrung einer besonderen Aktion der finanziellen Zusammenarbeit zugunsten der Trkei.
671
Kramer [2001] Deien Trkiye, s.252.
672
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.495.
673
Lothar Rhl: Pressionen aus Athen Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.1996

160
Ancak Yunanistann bu politikas daha sonra da devam edecekti. Bilindii zere Aralk
1999da Trkiyede adaylk stats veren AB Helsinki Zirvesinde Trkiye ile Yunanistan
arasnda bir uzlamaya varlm ve, snr anlamazlklarnn barl zm iin 2004
ylna kadar aba gsterilmesi, bir zm bulunamamas haklinde ise UADna gidilmesi
Zirve bildirisine alnmtr.674 Daha da ilginci, ABli politikaclar, Yunanistann gsterdii
bu uzla tavrn byk vg ile karlamlardr.675
Hi kuku yok ki, o dnemde Trkiyeyi genileme stratejisinin bir paras olarak
grmeyen ve ilikileri daha ok Gmrk Birlii erevesinde yrtme eiliminde olan AB
yesi dier lkelerin, Yunanistann bu tavrna engel olma gayreti iine girmemi
olmamalar, Yunanistan-Trkiye ilikilerini adeta kendi global Trkiye politikalarnn bir
arac olarak kullanmalarnn da bu gelimelerde pay son derece byktr. ABnin kendi
yesi ile dayanma kaygs anlalabilir olmakla birlikle Bu kadar karmak bir konuda
ABnin daha makul bir politika izlenmesi beklenirdi. Oysa AB hi tereddde yer
brakmayacak bir biimde ve net olarak Yunanistandan yana tavr alm, Yunanistann
tezleri ile Trkiyeyi igalci ve saldrgan olarak nitelemekten ekinmemi ve 1996nn
banda yaanan bu gelimeler Gmrk Birlii ile de olsa normalleme srecine girdiine
inanlan Trkiye-AB ilikilerini yeniden en alt dzeye indirmitir.
AB Bakanlar Konseyi Yunanistann srarlaryla 15 Temmuz 1996da ald karar ile
Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin Uluslararas hukuk, Uluslararas anlamalar ve AB
yelerinin egemenlik ve toprak btnl erevesinde yrtlmesi gerektiini belirten bir
karar ald. Konsey, Trkiyeye anlamazlklarn zm iin UADna gidilmesi
tavsiyesinde de bulundu. Kriz ayn zamanda Trkiyeye aktarlacak AB mali yardmlarnn
ok nemli bir blmnn bloke edilmesine neden oldu. Kramer, Bu kararn asl nemi,
Yunanistann Trk-AB ilikilerinin gelimesini engelleme politikas ile bu ilikinin iinde
yer alan dier ye lkelerin karlar arasnda kalma aresizliinden kaynaklanan kt bir
uzlama rnei olmasyd yorumunu yapmaktadr.676
Ayn dnemde Yunanistanda Cumhurbakanl seiminin yaratt i politik gergin ortam
da bu krizde Yunanistann ok sert bir tavr izlemesinde etkili oldu. Ayn dnemde
Trkiyede de i politik bakmdan da son derece sancl bir dnem yaanmaktayd. Uzun ve
zorlu bir maratonun ardndan Trkiyede 6 Mart 1996da Mesut Ylmazn Babakanlnda
ANAP-DYP koalisyonu bir aznlk hkmeti olarak (53. T.C. Hkmeti) kuruldu. Bat
dnyas ve Avrupann ayrlmaz bir paras olan Trkiye, ayn zamanda bir Ortadou ve
Asya lkesidir. nemli sorun ve atmalarn cereyan ettii Balkanlar ve Kafkasya
Blgeleri arasnda bir istikrar unsurudur ifadeleri ile balayan Hkmet programnda
AB konusunda u ifadelere yer verilmiti:
Trkiyenin Avrupa Birliine tam yeliinin, mmkn olan en ksa zamanda
gerekletirilmesi, d politikamzn ncelikli hedeflerinden birisi olacaktr. Bunun
gerektirdii yasal, ekonomik, sosyal ve idari dzenlemeler sratle
gerekletirilecektir. Avrupa Birlii ile gerekletirdiimiz Gmrk Birlii
Anlamasnn daha da gelitirilmesi iin srekli aba harcanacaktr.

674

Bulletin EU: 12-1999.

Helsinki Zirvesi sonrasnda bata Alman yetkililer Schrder ve Fischer olmak zere ABli politikaclar ve
hatta ABD Bakan Clinton Yunanistan iyi niyeti ve uyumu vesilesi ile kutlamlardr.
676
Kramer [2001] Deien Trkiye, s.253.
675

161
Programda Yunanistan ile sorunlarn ortadan kaldrlmas, Kbrsta kalc ve adil bir
zm bulunmas konusundaki temennilere de yer verilen Programda677, AB ile Trkiye
arasnda srekli sorun olan insan haklar konusunda ise u ifadeler kullanlmtr:
nsan haklar, btn lkelerin uymak zorunda olduklar evrensel bir ilke konumuna
gelmitir. Trkiye, imzalad uluslararas anlamalar ve kendi halknn arzusu
dorultusunda, bu hakkn en mkemmel ekilde salanmas iin mmkn olan her
trl abay gsterecektir
Ancak Refah Partisinin dlanmas amacna hizmet iin iki partiyi bir araya getiren bu
koalisyon, kurulmasnn hemen ardndan nce atama kararnameleri, ardndan da TBMMde
Tansu illerin Yce Divanda yarglanmas yolunu aacak olan soruturma nergeleri iin
yaplan oylamada ANAPl milletvekillerinin serbest braklmas nedeniyle tkenme
yoluna girmiti. 24 Nisan 1996da RPnin TEDA ihalesi konusunda Meclis Soruturmas
yaplmas konusundaki teklifine ANAPl milletvekillerinin de destei ile 373 evet, 140
hayr oyu knca, Tansu iller RP ile koalisyona gidebilecei tehdidinde bulundu. 9 Mays
1996da ise bu sefer TOFA konusunda verilen Meclis Soruturmas nergesi ANAP^n
da destei ile 376 oyla kabul edilince 24 Maysta DYP Genel dare Kurulu hkmetten
ekilme karar ald. 6 Haziranda ise Ylmaz RPnin kendi aleyhine verdii gensoru
nergesinin sonulanmasn beklemeden, Anayasa Mahkemesinin 53. Hkmetin gven
oylamasn usulsz bulup iptal etmesini gereke gstererek istifa etti. Ve Cumhurbakan
Demirel 7 Haziran 1996da Erbakana Hkmeti kurma grevini yeniden verdi.
Bu dnem iinde AB ile ilikiler balamnda kayda deer en nemli gelimelerden birisi
24-26 Nisan 1996da AT Komisyonu yesi Van den Broek ve Konsey yetkilileri Ankaraya
gelerek Trk Cumhurbakan Demirel, Babakan Ylmaz, Dileri Bakan Gnensay
ziyaret ederek gr alveriinde bulunmamalar olmutur.678 Belki de bu dnemdeki en
nemli gelime 13 Mays 1996da alnan bir kararla T.C. vatandalarnn Sokrates,
Jugend fr Europa und Leonardo da Vinci ABnin genel mesleki eitim programlarna
katlmasnn salanmas olmutur.679 Bir baka sembolik olarak nemli saylabilecek
gelime de Avrupa Yatrm Bankasnn stanbul, Mersin ve zmir limanlarndaki altyap
almalar iin 36, telefon alarnn modernizasyonu iin ise 40 milyon olmak zere
Trkiyeye toplam 76 milyon ECUluk bir mali yardm karar almas oldu.680 Ayn ay
iinde AYBnin bir baka kararnda ise Trkiyeye 540 milyon ECUluk bir mali kaynan
aktarlmasna karar verildi. 681 Ekim aynda da yine AYB aracl ile Trkiyeye toplam
130 milyon ECUluk bir kaynak ayrld akland.682

677

Trkiye, Yunanistan ile iyi komuluk, dostluk ve ibirlii ilikileri iinde olmay arzulamaktadr. Egede
yaanan son kriz, bu lke ile aramzda yllardr sregelen ihtilaflarn zmsz kalmasnn tehlikelerini bir
kez daha gzler nne sermitir. zme ulamann balca yolu grme ve uzlamadr. Bu anlayla,
Yunanistan ile aramzdaki btn sorunlarn dorudan temaslara ve grmelere dayal olarak
zmlenmesini istemekteyiz. Trkiye Egenin iki lke arasnda bir bar ve dostluk denizine dnmesinin
herkesin yararna olduuna itenlikle inanmaktadr. Kbrs sorununun, Adadaki iki toplum arasnda
dorudan grmeler yoluyla, iki blgeli ve iki kesimli federal bir zme kavuturulmasn amalayan
Birlemi Milletler mzakere srecini destekliyoruz. Trkiye, soruna kalc ve her iki tarafn serbest
iradeleriyle kabul edecekleri bir zm bulununcaya kadar, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini her alanda
glendirmeye alacak ve soydalarmzn hakl davasnn yannda olmaya devam edecektir.
678
Bulletin EU: 4-1996 1.4.59.
679
Bulletin EU: 5-1996 1.3.63: Trkiyenin "Sokrates", "Jugend fr Europa" ve "Leonardo da Vinci"
programlarna katlm. [ ABl. C 186 vom 26.6.1996 und KOM(96) 199 ]
680
Bulletin EU: 5-1996 1.10.19.
681
Bulletin EU: 6-1996 1.10.22
682
Bulletin EU: 10-1996 1.10.24.

162
4 Haziranda ise artk grevden ayrlaca kesinleen Babakan Ylmaz, AT Komisyon
Bakann Brksel'de ziyaret ederek insan haklar ve terrist faaliyetler hakknda
grmelerde bulundu.683 20 Haziran 1996da ise AP Trkiyedeki insan haklarn
konusunu ele alan bir karar alarak Trkiyeyi hem uluslar aras taahhtleri hem de Gmrk
Birlii iin sz verdii ykmllkleri balamnda insan haklarna saygya davet eden yeni
bir sert karar ald.684
21-22 Haziran 1996da toplanan Floransadaki AB Zirvesinde ise sadece Trkiye ile
ilikilerin gelitirilmesi ve Gmrk Birliinin glendirilmesinden ksacak sz edilmitir.
Ayn zirvede ODA ile ilikiler ve bunlarn gelecekteki yelikleri konularna ayrntlar ile
deinilirken Trkiye adeta unutulmutur. Bu dnemde Trkiyede yaanan i siyasi
karmaa, daha ok ksa bir sre nce gerekletirilen Gmrk Birliine ramen Trkiyede
AB konusundaki almalarn minimal dzeye indirmitir. Aslnda ABnin genileme
stratejilerini belirledii bir dnemde Gmrk Birliinin gerekletirildii tek aday lke
olan Trkiyenin bu dnemde ansn ok kt kulland, zellikle de kendi i politik
atmalarn iinde boulduu ve nemli bir frsat kardn sylemek abartma
olmayacaktr.
c- Refah Partisi-Doruyol Partisi Koalisyonu: illerin ktidara Getirdii
slamclar AB Yolunda
28 Haziran 1996da Trkiye Cumhuriyetinin 54. Hkmeti slamc Necmettin
Erbakann Babakanlnda ve Tansu illerin Babakan Yardmcs ve Dileri Bakanl
ile kuruldu. Seimlerden nce gerek i gerekse de ve zellikle de AB iinde Gmrk
Birlii konusunda bize destek vermezseniz, slamclar iktidara gelir diyen illerin RP ile
koalisyona gitmesi hem kendi partisi iinde hem de genelde ciddi tepkiler ve hayal
krklklar yaratt. Yaplan Koalisyon protokolne gre Erbakan 2 yl sre ile Babakanlk
yapacak, ardndan da iller Babakanl stlenecekti. Hkmet Programnda AB konusu
son derece dikkatli ele alnm, Trkiyenin ulusal karlar ve haklar erevesinde
ilikilerin gelitirilmesinden yana bir tavr ortaya konulmutu. Bu durum, olay byk bir
dikkatle izleyen Bat medyasnda da nisbi bir rahatlama vesilesi olarak sunuldu.685 Refah
Partisinin genel Bat kart sylemi ile Trkiyeyi Gmrk Birlii ile ABye daha da
yaknlatran ve politikalarn net bir biimde Batdan yana yapan DYPnin grlerinin
ilgin bir biimde bir araya getirilmeye alld bu program, Karluk-Tonusun da
vurgulad gibi TC Hkmet Programlar iinde AB konusunda en ilgin ifadelerin yer
aldn bir programn ortaya kmasna neden olmutur.686 Bu programda yle
deniliyordu:

Ankara Anlamas ve Gmrk Birlii ile amalanan nihai hedeflere ulalabilmesi

iin yasal dzenlemeler dahil, gerekli almalar yaplacak, bu meyanda lkemizin
hak ve menfaatlerinin korunmas iin gerekli tedbirler alnacaktr.

683

Bulletin EU: 6-1996: 1.4.74.

Avrupa Parlamentosu Karar: Trkiyedeki nsan Haklar Sorunlar ve Son Durum Hakknda Karar,
Bulletin EU: 6-1996 1.2.11. (Entschlieung des Europischen Parlaments zu den Menschenrechten und zur
Lage in der Trkei.) Annahme durch das Europische Parlament am 20. Juni. [ ABl. C 198 vom 8.7.1996 ]
685
Badische Zeitung: 04.07.1996 (Erbakans Regierungsplan: Trkei bleibt auf EU-Kurs).
686
Karluk-Tonus: 2002, s.147.
684

163
Trkiye, gmrk birlii ile ilgili olarak gerekletirecei tm almalar, milli
menfaatleri, lke artlar, Birlik tarafnn ortaklk ilikisi erevesinde yklendii
ykmllkleri yerine getirmedeki niyet ve abasn gz nnde tutarak
yrtecektir.
ncelikli hedef, gmrk birliinin salkl ve taraflarn karlkl yararna iler hale
getirilmesidir.
Bu sre, ayn zamanda GATT 1994 erevesinde biimlenmekte olan yeni dnya
ekonomik dzeni erevesinde Trkiye'nin dnya ticaretinde hak ettii yeri almasna
da katkda bulunacaktr.
te yandan bu gelime, Trkiye iin corafi ve tarihi bakmdan nem tayan
blgeler olarak, Balkanlarda ve Orta Douda lkemizin mevcut arln
pekitirecek ve gl ilikiler iinde bulunduumuz Kafkas ve Orta Asya
Cumhuriyetleri ile olan ilikilerimize yeni bir boyut getirecektir. Trkiye, Trk
Cumhuriyetleri ile Avrupa arasndaki ilikilerin glenmesinde nemli bir rol
oynama imkan bulacaktr.
Btn bu hedeflere ulamak iin Hkmetimiz, eit devletler aras ilikiler
erevesinde, egemenliimizden, devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnl
esasndan ve hayati karlarmzdan dn vermeden, nimet-klfet dengesi iinde
hzla zerine deni yapmaya kararldr.
Ankara Anlamas ve Katma Protokoln kiilerin serbest dolamna ilikin
hkmlerinin uygulanmas yolunda aba harcanacak ve Avrupa Birlii yesi
devletlerde almakta olan Trk iilerinin ve ailelerinin hukuki durumlarnn
iyiletirilmesine ilikin tedbirler alnacaktr.
Gmrk birliinin getirecei yeni rekabet ortamna sanayi sektrnn uyum
salamasn, Avrupa Birlii ile kara ulatrmas, limanlar, havaalanlar,
demiryollar, telekomnikasyon, elektrik gibi alt yap balantlarnn
iyiletirilmesini ve Birlik ekonomisi ile aradaki farkn azaltlmasn teminen,
Trkiye-AB ortaklk rejiminin temel unsurlarndan birisi olan mali ibirlii gayesine
uygun bir ekilde ve dzeyde gelitirilecektir.687

687

T.C. Resmi Gazete: 9 Temmuz 1996 ve www.tbmm.gov.tr. (54. T.C. Hkmeti Program).Hkmet
programnda dier d politik hedefler yle sralanmtr: Trk Cumhuriyetleri ve slam lkeleri ile
ekonomik, ticari, sosyal ve kltrel ilikilerin gelitirilmesi iin yrtlen faaliyetlere hz kazandrlacak, bu
lkeler ile olan igc, mal, hizmet ve sermaye dolamnn kolaylatrlmas iin gerekli tedbirler alnacaktr.
Trk Cumhuriyetlerinin ekonomik yaplanma srelerine yaplan katklar artrlarak srdrlecek; ulatrma,
haberleme ve enerji alanndaki ibirlii projelerine ncelik verilecektir. Trkiye slam Konferans Tekilat
Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi (SEDAK) erevesindeki ekonomik ibirlii faaliyetlerine etkin
bir ekilde katlmaya devam edilecek Avrupa ile slam Konferans Tekilat (KT) yesi lkeler arasndaki
ekonomik ilikilerin gelitirilmesinde Trkiye'nin ayrcalkl bir konum kazanmasna gayret sarfedilecektir.
Bata yakn komularmz olmak zere slam lkeleri ile ikili ekonomik ve ticari ilikilerimizin daha da
gelitirilmesi ve istikrarl bir yapya kavuturulmas iin nmzdeki dnemde gerekli tedbirler alnacaktr.
Azerbaycan ve Orta Asya Cumhuriyetlerine ynelik ulusal politikalar iin de Ekonomik birlii Tekilatnn
(ECO) ilave bir platform oluturduu dikkate alnarak, Tekilatn faaliyetlerinin nmzdeki dnemde daha
da gelitirilmesine zel bir nem verilecektir. Karadeniz Ekonomik birlii erevesinde yrtlen
faaliyetlerde zel sektre arlk verilecek ve serbest giriimcilik tevik edilecektir.

164

AB bakmndan programda yer alan en nemli unsurlardan birisi, Ankara Anlamas ve

Katma Protokoln kiilerin serbest dolamna ilikin hkmlerinin uygulanmas yolunda
aba harcanacak ifadesi olmutur. Bunun dnda kalan ifadeler, bir nceki Hkmet
programndan ok farkl grnmemekle birlikte, ayn zamanda d dnyaya verilen bir
taahhd de yanstmaktadr: Trkiyenin Bat istikametindeki yolundan klmayacak,
anacak ulusal karlar konusunda daha hassas davranlacak ve baka almlarla (burada
kastedilen ncelikle slam lkelerine ynelik alm olmaldr) Trk D Politikas
zenginletirilecektir.
Hkmetin kurulmas ncesinde de zellikle Kemalist-laik kesimde varolan endieler,
zaman zaman lsz bir paranoya halini ald. Laik Cumhuriyet Rejiminin Koruyucusu
olmaktan hareketle Silahl Kuvvetlerin Hkmet aleyhine balatt kampanya,
niversiteler, yarg kurulular, sendikalar ve baz sivil toplum rgtlerinin de katlm ile
byk bir muhalefet haline dnt. Tansu iller gibi laik, modern, Avrupal,
Cumhuriyeti bir politik liderin slamc Erbakan Babakanla getirmesi yaanlan
hayal krklnn daha da derinlemesine ve baz evrelerde sivil siyasi glere olan gveni
daha da trpledi. Buna RP milletvekili ve bakanlarnn yaptklar baz sylemsel hatalar ve
Hkmetin en basit ve makul konularda bile iktidarn ortaya koyamamas da eklenince,
adna 28 ubat Sreci denilen ve devletin zinde glerinin demokrasiyi laiklik adna
Cumhuriyete kurban ettikleri bir sre Trkiyede youn olarak yaanmaya baland. Bu
sre Trkiyede yaanan byk blc terre ikinci bir karde getirmi, eriat gler
devletin koruyucularnn neredeyse ama iin btn aralar merudur noktasndan hareket
ederek geni apl bir mcadele amalarna yol amtr. AB ile ilikilerde srekli sorun
olan demokratikleme ve insan haklar alanndaki dzenlemelerin yapl-a-mama gerekesi
yaygn terrle mcadele idi. Erbakan hkmeti ile birlikte bu sefer mcadele alan
genilemi, demokratik kayglar neredeyse en alt dzeye inmiti. Bu dnemde Trk
devletine egemen olanlarn AB gibi bir kayglar da neredeyse hi olmamtr. Avrupa
kendi iinde yeniden yaplanr ve genilemenin temelleri atlrken, Trkiye kendi i sorun
ve korkularyla megul olmak durumunda kalmtr. Erbakan-iler Hkmeti bir yla yakn
bir sre grevde kalm, ancak 18 Haziran 1997de Erbakan kendisine yaplan basklara
daha fazla dayanamayarak istifa etmitir. Btn bu dnem iinde ABnin de iyi bir snav
verdii sylenemez. AB Trkiyeden demokrasi balamnda srekli taleplerde bulunur ve
bunlar en sert slupla dile getirirken, Erbakan Hkmeti dneminde yaanan antidemokratik uygulamalara gzn kapamay tercih etmitir. Aslnda bu durum, bata AP
olmak zere AB kurumlarnn Trkiyedeki gvenirliini de derinden sarsmtr.
Trkiyede laiklik adna yaplan uygulamalar hibir ekilde hibir AB yesi lkede
grmeye tahamml edemeyecek olan AB, konu Trkiye olunca, suskun kalmay tercih
etmitir. En basit konularda bile, rnein Ayasofyann cami yaplmas ya da Sryanilerin
dini zgrlkleri konularnda, Trkiyeyi uyaran, knayan kararlar alan AP, bu konuda
hibir karar alma ihtiyac hissetmemitir.
slamc Erbakann varolan endieleri artran ve bu anlamda provakatif olarak
nitelenebilecek icraatlar iinde belki de en nemlisi, btn TC Babakanlarnn yaptnn
ilk resmi d gezisini rana yapmas olmutur. 9 Austosta ABDnin ok ak
muhalefetine ramen rana giden ve petrol, doalgaz bata olmak zere bir dizi ekonomik
ve siyasi ibirlii anlamalar imzalayan Erbakan, yapt iler kadar, hatta belki de daha
ok slubu ile tepkilerin artmasna neden oldu. rnein geziye balamadan nce MT
tarafndan kendisine verilen bilgilerde yer alan ve Suriye ve rann PKKya destek
verdiine ilikin bilgileri phe ile karladn syledi. Ardndan Pakistanda ortak bir

165
islam ua retmek istediklerini aklayan Erbakann (14 Austos), 2 Ekimde balayp
8 Ekimde sona eren Msr-Libya ve Nijerya gezisi byk tepki yaratt. Bu ve benzeri i ve
d politik aklamalara iyi niyetli provokasyonlar da eklenince, Erbakan Hkmetinin
yaama ans kalmamt. Erbakann sylemlerini yerine getirmek konusunda yaad
teredddn ise acz ile lke iin uyumlu olmaya aba gsterme arasnda gidip geldii de
grlmtr. rnein onun dneminde Yksek Askeri urann slamc olduklar
gerekesi ile ok sayda subay ordudan atan kararnameyi Erbakann itiraz etmeden
imzalamas, benzer bir biimde srail ile yaplan 28 Austos 1996 tarihli Savunma Sanayii
ve Askeri birlii Anlamasnn yine onun Hkmeti dneminde ve ok ak bir biimde
onun arzusuna kar bir biimde yaplmas, en son da 28 ubat 1997 tarihli MGK
toplantsnda, kendisini iktidardan edecek kararlara imza atmas Erbakann ok ciddi siyasi
dengesizliklerine bir kant oluturmutur.
Bu dnemde yaanan ok nemli bir baka olay da 3 Kasm 1996da yaanan bir trafik
kazasnn ortaya kard gelimeler olmutur. inde DYP Milletvekili ve ayn zamanda
PKK ile mcadele eden nemli bir airetin lideri olan Sedat Bucak, Emniyet Mdr
Hseyin Kocada, yllardr aranan Abdullah atl ve atlnn kz arkada Gamze Usun
bulunduu bir mercedes, Susurluk kasabas civarnda bir kamyona arpm, bu kazada
sadece Bucak yaral olarak kurtulabilmiti. Ancak bu sradan bir trafik kazasn aan olay
olduu hemen belli olmutu. Devlet iinde mafyalama ve bunun bata Krt sorunu olmak
zere Trkiyedeki birok faili mehul olay ve balantlar gndemin bu kaza zerinde
younlamasna neden olmutu. Bu olayn ardndan 2 ubat 1997de Trkiyede balatlan
Srekli Aydnlk in 1 Dakika Karanlk! kampanyas, Trkiyede eine rastlanmayan bir
hz ve younlukta btn lkeye yaylan bir effaflk ve hukuk devleti talebini dile
getiren bir sivil toplum hareketine dnmt.688 Susurluk olay, zellikle Tansu
illerin Babakan olduu dnemde gerekleen faili mehul suikastler nedeniyle ayn
zamanda siyasi partiler arasnda da bir polemik konusu oldu. Tansu illerin Babakanl
Mesut Ylmaza devretmeden 22 gn nce rtl denekten 500 milyar TL ektiinin 11
Mays 1996da orta kmas ve bu parann nerede ne ekilde kullanldnn ortaya
karlamamas pheleri daha da artrmt. Kazada len ve 18 yl nce 7 kiinin
ldrlmesi olayna kart iin krmz bltenle aranan Abdullah atlnn zerinde kan
ve Mehmet zbay ismine dzenlenmi Emniyet Uzman kimliinin Eski Emniyet Genel
Mdr olan ileri Bakan Mehmet Aar imzasn tamas, Susurluk olay ile Tansu
iller Bakanlndaki DYP arasnda yakn ilikiler olduu savn gndeme getirmiti.
Aracn iinde kan silahlar, susturucular ve uyuturucu, Abdullah atlnn devlet adna
yurtii ve yurtdnda i yaptnn bir kant olarak kabul edilmiti. Mehmet Aarn
kazadan be gn sonra 8 Kasm 1996da grevinden istifa etmesi gerekmi, iddialar ve
speklasyonlar her geen gn artmt. 1995de Azerbaycanda Devlet Bakan Alieve
ynelik darbe giriimi, Uur Mumcu suikast, kumarhaneler kral mer Ltfi Topal
suikast, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Eref Bitlisin uak kazas ve hatta
Cumhurbakan Turgut zaln ani lmnn de aralarnda bulunduu birok yakn dnem
siyasi ierikli suikast ve kazalar, susurluk ile ilikilendirilmiti. Abdullah atlya
Tansu illerin vatan iin kuun yiyen de kurun atan da kahramandr trnde sahip
kan aklamalar, olayn aydnlatlmasn isteyen Ylmaz PKK ve ASALA avukat689
olarak sulamas, toplumda konunun ok farkl ynleri ile tartlmasna neden olmutu.
TBMMde kurulan Susurluk Aratrma Komisyonu konuyu birok yn ile aratrmaya
688

AB Komisyonu Temsilcisi M.Lake, Sururlukta bir kaza, Trkiyenin uzun sredir bilinen ama korunan
karanlk ynn ortaya kard. Lake eylem iin de Trkiyedeki sivil toplumun gelitiinin ve ciddi
taleplerde bulunablidiinin bir gstergesi olarak nitelendiriyor. Bkz.Lake: 1998, s.5-6. Her akam saat
21.00de evlerin klar bir dakika sre ile kapatlyordu.
689
Milliyet Gazetesi (stanbul): 1 Aralk 1996.

166
alm, ancak ilikilerin zellikle askerlerle ilgili ksmlarna ulamak mmkn
olamamt. TBMMye davet edilen baz st dzey askerler bu talebi geri evirmilerdi.
effaf hukuk devleti ile lkenin ve milletin blnmez btnl arasnda asimetrik
ilikilerin var olduu ve zellikle de lkede yaanan ok gl bir blc hareket sz
konusu iken, bununla mcadelede farkl yntemlere bavurmann da meru olaca
dncesi toplumun genelinde kabul grmt. Bu dnemde belki de en ciddi hatalardan
birisini, aslnda devlet kaynakl komplolarn muhataplarndan birisi olan RP ilemitir.
RP, ya olayn ciddiyetini alglayamadndan ya da ve muhtemelen de byle, olaylarn
zerine gidebilecek gc kendinde gremediinden konuyu bir an nce gndemden
kaldrmaya ve birka idari deiiklik ve grev almalarla bu zor iten syrlmaya almtr.
Aslnda bu dnemde toplumda ortaya kan demokrasi, hukuk devleti ve effaflk arayn
RP iyi bir biimde alglayp kanalize edebilse, belki de kendisine ynelik baz mcadele
alanlarn da daha en bandan ortadan kaldrma ansna sahip olacakt. Ancak halkn
tepkilerini bile kmseyen ve hatta alayc nitelemelerle eletiren (Glu glu dans, mum
snd... vs.) Erbakan, ksa b,ir sre iinde devletin iindeki birtakm glerin kendisini
nasl grevden uzaklatracaklarn grememi, bu byk ans kendi elleri ile karmt.
2002 ylnn son gnlerinde yine silahl bir suikaste kurban giden Do.Dr.Necip
Hablemitolu olay da bu kapsamda deerlendirilebilir.
d-Trkiyede Rejim Tartmalar: Sekinci Batcln Batllama Korkusu
28 ubat Sreci bu tezin konusu deildir. Ama hi kuku yok ki ok yn ile incelenmesi
gereken bu karmak sre Trkiyenin d politikasna da nemli lde yansmtr.
Srecin belki de en belirgin d politik zellii, d politikada ABDnin n plana km
olmas ve bunun srail ile gelitirilen stratejik ibirlii gelitirilmesidir. Ayn dnemde
ABnin bata Krt sorunu olmak zere Trkiyenin i ve d sorunlarnda srekli olarak
Trkiyeyi rencide edecek yaklam iinde bulunmas, genileme stratejisi iinde
Trkiyeye neredeyse hi yer vermemesi ve Kardak ve Kbrsta yaanan dramatik olayda
btnyle Yunanistana destek veren tavr, Trkiyede ABye ynelik ciddi bir tepkinin
domasna neden olmutur. Bugn bile youn bir biimde yaanan bu kartl temelinde
ABnin Trkiye politikasndaki kararszlk ve isteksizliin nemli yeri bulunmaktadr. 690
Daha 1996 banda yaanan Kardak Krizinin olumsuz izleri silinmemiken, Eyll aynda
bu sefer Kbrsta meydana gelen olaylar Trkiye-AB ilikilerini olumsuz ynde etkiledi.
Rumlara gre yaplan bar bir gsteriydi. Ancak olay o snrda kalmad. Adann Rum
tarafnda toplanan ve gsteri yapan gruptan olan ve daha sonra gsteri annda son derece
youn bir biimde uyuturucu kulland da tespit edilen bir Kbrsl Rumun BM Bar
Gcnn son derece yetersiz ve gsz kalmasndan faydalanarak Trk tarafna geip
Bayrak direindeki Trk bayran indirmek istemeleri zerine alan ate sonucu lmesi
adadaki gerginlii birdenbire trmandrd. Avrupa Parlamentosu hemen ok sert bir
aklama yaparak, Trk Gvenlik Glerini igalci gler olarak niteledi ve olayn
sorumlularnn derhal bulunmasn, daha sonra da adadaki Trk askerinin geri ekilmesini
istedi.691 Ancak bu konuda APnin ald ikinci karar daha da nemli ve somut yaptrmlar
iermekteydi. AP, insan haklar ve demokratikleme alannda kullanlacaklar hari
Trkiyeye yaplan mali yardmlarn dondurulmas kararn almtr:
690

Bu konuda ayrntl bir alma iin: hsan D. Da [2003] Batllama Korkusu: Avrupa Birlii,
Demokrasi, nsan Haklar, Ankara: Liberte Yaynlar ayrca hsan D. Da [2001a] Avrupa Birlii ve
Trkiye: Batllamann Neresindeyiz?, in: al, H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan (Eds.)
Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar, Ankara, s.130.
691
Avrupa Parlamentosu Karar: (Kbrsdaki Son Durum) Entschlieung des Europischen Parlaments zur
Lage in Zypern, Bulletin EU: 9-1996 1.4.4, [ ABl. C 319 vom 28.10.1996 ]

167
Ayrca, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin Trk Hkmetinin Kbrs ile siyasi
ilikileriyle balantl olduu, Trkiyeye yaplacak mali yardmlar ve Trkiyeye
MEDA Programlarndan aktarlacak kaynaklar da, demokrasi, insan haklar ve sivil
toplumun gelitirilmesi konusundaki almalar hari, durdurulmasna karar
verilmitir.692
Ayn konuda AB adna yaplan aklamalar ise Trk taraf sulanm olsa da
Parlamentonunki kadar sert ve tek yanl olmamtr. 16 Ekim 1996 tarihli aklamada her
iki tarafa iddet iermeyen ve bu tr zc olaylara sebebiyet vermeyen bir politika
izlenmesi konusunda arda bulunulmutur.693
Avrupa Parlamentosu bu dnemde Trkiyeyi mahkum eden ve sert bir biimde eletiren
baka kararlar da almtr. 19 Eyll 1996da Trkiyedeki siyasi durumla ilgili olarak alnan
kararda Trkiyenin Gmrk Birlii sonrasnda taahhtlerini hibir ekilde yerine
getirmedii bunun iin 15 Temmuz 1996'da Genel ler Konseyinin kabul ettii Trkiye
dahil 12 Akdeniz lkesi iin MEDA program ynetmelii erevesinde ayrlan tm
deneklerin dondurulmas kararlatrlmtr.694 24 Ekim 1996 tarihli baka bir kararda ise
Trkiyede Hristiyanlara ynelik dinsel ayrmclk yapld ve din zgrl konusunda
Trkiyenin ykmllklerini yerine getirmedii eklinde bir karar alnmtr.Bu kararda
dikkat eken konu, yeni RP-DYP iktidar nedeniyle gndeme gelen Ayasofyann eskiden
olduu gibi Cami olarak kullanlmas konusundaki tartmalara mdahil olunmasdr. AP,
Ayasofya UNESCOnun dnya kltr miras kapsamndadr ve camiye evrilmemelidir,
kararn almtr.695 APnin 12 Aralk 1996da ald kararda ise basn zgrl
konusundaki sorunlara dikkat ekilmi, bu arada Avrupal parlamenterler iin hazrland
iddia edilen kara listenin varlna dikkat ekilerek bu uygulamaya derhal son verilmesi
istenmitir:
...ve Ayasofyann bir camiye dntrlmesi konusundaki aklamalarn belirgin
biimde uzak durulmaldr696
Bu arada Gmrk Birliinin ilk ylna ait bir deerlendirme yapan AT Komisyonunun
hazrlam olduu 30 Ekim 1996 tarihli raporda, Trkiye-AT Gmrk Birlii ilikisinin son
derece baarl biimde gereklemekte olduunu vurgulamtr. Fakat raporda, Trkiye'nin
ekonomik ve demokratik reformlar asndan ayn baary gsteremedii; insan haklar
ihlallerinin devam ettii belirtilmitir.697
1995-1999 arasnda srekli olarak ok nemli i ve d politik gelimelerle karlaan
Trkiyenin Kardak nedeniyle AB ile gerilen ilikileri, 17 Eyll 1996da Kbrsta
692

Avrupa Parlamentosu Karar: (Bir Kbrsl Rum Gencinin ldrlmesi Konusundaki Karar), Bulletin EU:
10-1996 1.2.5., [ ABl. C 347 vom 18.11.1996 ].
693
AB Bakanlk Aklamas: Zum jngsten gewaltsamen Todesfall in Kbrs wurde die nachstehende
Erklrung des Vorsitzes im Namen der Europischen Union (16. Oktober in Dublin und Brssel
verffentlicht. ) (Kbrsta Yaanan Son iddet Olaylar zerine) Bulletin EU: 10-1996 1.4.10
694
Avrupa Parlamentosu Karar: Trkiyedeki Siyasi Durum, : (Entschlieung des Europischen Parlaments
zur politischen Lage in der Trkei). Bulletin EU: 9-1996 1.4.43 [ ABl. C 319 vom 28.10.1996 ]
695
Avrupa Parlamentosu Karar: Trkiyede Dini zgrlklerin Kstlanmas
(Entschlieung des
Europischen Parlaments zu den Verletzungen der Religionsfreiheit in der Trkei.) Bulletin EU: 10-1996
1.2.10, [ ABl. C 347 vom 18.11.1996 ]
696
Avrupa Parlamentosu Karar: Trkiyede Basn zgrl ve nsan Haklarnda Durum (Entschlieung des
Europischen Parlaments zur Pressefreiheit und zu den Menschenrechten in der Trkei.)Bulletin EU: 12-1996
1.2.12.:
697
AB Komisyonu Raporu: Bericht der Kommission ber die Entwicklung der Beziehungen zur Trkei seit
dem Inkrafttreten der Zollunion.: Grundstzliche Annahme durch die Kommission am 9. Oktober. Frmliche
Annahme durch die Kommission am 30. Oktober. Bulletin EU: 10-1996 1.4.69 : [ KOM(96) 491 ]

168
yaananlarla bir kez daha krize girecekti. Rumlarn KKTC snrnda yapt gsteri, bir sre
sonra kontrolden km, baz Rum genler, BM Gcnn de son derece yetersiz ve pasif
kalmasndan yararlanarak Trk tarafna geerek bayrak direindeki Trk bayran
indirmeye almlard. Gstericilerden Petros Kakoulisin bu abasna Trk tarafndaki
gvenlik gleri atele karlk vermi ve gsterici olay yerinde hayatn kaybetmiti.
Uyuturucu kulland ve eylem annda kendini kontrol edemeyecek uyuturucunun
etkisinde olduu iddia edilen Kakoulis ile birlikte yine Trk blgesine giren bir baka
Kbrsl Rum da alan ate ile hayatn kaybetmiti. Bu olaylar hem adadaki hem de
Trkiye-AB ilikilerindeki gerginlii birdenbire trmandrd. Avrupa Parlamentosu 19
Eylldeki ilk kararnda, Trk Gvenlik Glerini Besatzungstruppen olarak niteledi ve
adadan geri ekilmesini istedi.698 APnin ikinci karar ok daha sertti ve hem Trkiyenin
AB ile ilikilerinin Kbrsa bal olduu belirtiliyor hem de demokrasi, insan haklar ve
sivil toplumun gelitirilmesine ynelik projeler dndaki kalan MEDA kapsamndaki mali
yardmlar, adada yaananlar gereke gsterilerek donduruluyordu.699 AB adna 16 Ekim
1996da yaplan aklamada ise her iki tarafa iddet iermeyen ve bu tr zc olaylara
sebebiyet vermeyen bir politika izlenmesi konusunda arda bulunuluyordu.700
13-14 Aralk 1996da Dublin'de gerekletirilen Avrupa Zirvesinde, AT'nin Trkiye ile
ilikilerini daha da gelitirmesinin nemine deinilmekle birlikte; insan haklar konusu ile
Kbrs ve Ege sorunlarnn da alt izilmitir. Burada zerinde vurgu yaplan ekonomik ve
siyasal balamda ilikilerin gelitirilmesi adaylk ya da yelik balamnda deil, dikkat
ekici bir biimde AB ile yakn bir partnerlik konseptinde dile getirilmesidir.701 Bu
durum, o dnemde ABnin genileme stratejisi iinde Trkiyenin yer almadnn bir kez
daha tesciliydi.
1996da Kbrs konusunda yaanan olumsuz gelimelere bir baka nemli halka da KbrsRYnin Rus yapm S-300 Hava Savunma Fzeleri alma istei ile eklenmiti.702 Trkiye,
byle bir giriime blgedeki dengeleri bozaca gerekesi ile izin vermeyeceini ok kararl
biimde ortaya koymutu. 5 Ocakta Trk Hkmetinin yapt sert uyarnn ardndan 14
Ocakta da Genelkurmay Bakan Orgeneral smail Hakk Karaday KKTCye ziyarette
bulunmutu. 10 ubat 1997de ise Cumhurbakan Demirel Rum Ynetimini uyarmt.
1996 iinde patlak veren S-300 sorunu ve ABnin Trkiyenin itirazlarna ramen KbrsRY ile yelik yolunda ilerleme kararl iinde olmas, bu ilikileri daha da younlatrd ve
nce 3 Ocak 1997de Babakanlar dzeyinde ekonomik ilikilerin gelitirilmesine ynelik
bir protokol, ardndan 20 Ocak 1997de Cumhurbakanlar dzeyinde TC-KKTC Ortak
Deklarasyonu yaynlanarak hem ABye hem de Kbrs-RY ile Yunanistana uyarlarda
bulunulmutur. Ortak deklarasyonda, 1960 Anlamalarndan kaynaklanan garantrlk
hakkna atfta bulunularak, Yunanistan ve Rum Ynetiminin adada gvenlik dengelerini
bozmalarna msaade edilmeyecei, bu amala, Trkiye ile KKTC arasnda mterek
698

Avrupa Parlamentosu Karar: Entschlieung des Europischen Parlaments zur Lage in Kbrs. (19.
September 1996) Bulletin EU: 9-1996 1.4.4: [ ABl. C 319 vom 28.10.1996 ].
699
Avrupa Parlamentosu Karar: Bir Kbrsl Rumun Kbrsta ldrlmesi Hakknda (24 Ekim 1996)
(Entschlieung des Europischen Parlaments zur Ermordung eines griechischen Zyprers in Kbrs. (24.
Oktober 1996): Bulletin EU: 10-1996 1.2.5 [ ABl. C 347 vom 18.11.1996 ] ayrca Avrupa Parlamentosu
Karar: Trkiyede Politik Durum (19 Eyll 1996) (Entschlieung des Europischen Parlaments zur
politischen Lage in der Trkei. (19. September 1996)
700
Avrupa Birlii Bakanlk Aklamas: Kbrsta Yaanan lm Olay (16 Ekim 1996) Dablin ve Brksel.
Bulletin EU: 10-1996 1.4.10.
701
Im kontext einer engeren Partnerschaft mit der AB Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches
Parlament: Resolution des Europischen Rates von Dublin Bulletin EU::12-1996, I.23
702
Bu konuda ayrntl deerlendirmeler iin Suat.A. Bilge [2000] Byk D, Trk-Yunan Siyasi likileri,
21.Yzyl Yaynlar, Ankara. Heinz Kramer [1997e] Brennpunkt Kbrs, Stiftung Wissenschaft und Politik,
Ebenhausen/Isar: SWP, 1997. - 26 s., Lit. s. 26 (SWP-Arbeitspapier; 3013)

169
savunma konsepti oluturulaca, ABnin yanl ve uluslararas hukuka aykr politikasnn
Kbrsta adil bir zm engelledii, Yunanistan ile Kbrs-RYn birletirilmesi
(Enosis) hedefinin, Kbrs-RYnin ABye girmesi ile salanmaya alld, 28 Aralk
1995 deklarasyonuyla tesis edilen srekli siyasi danma mekanizmas, savunma konularn
da ierecek ekilde geniletilerek ve iki taraf arasndaki mevcut dayanma glendirilecei
belirtilmektedir.703 21 Ocak 1997de bu deklarasyona bir destek aklamas da TBMMde
gelmitir.704 9-13 Temmuz 1997de New Yorkta yaplacak olan dorudan grmelerden
bir hafta nce Ankaray ziyaret eden Denkta ile T.C.Cumhurbakan Demirelin ortak
aklamasnda bir taraftan S-300ler olmak zere Rum Ynetiminin silahlanma abalarna
msamaha edilmeyecei ortaya konulurken, te taraftan da AB uyarlyor ve Gney
Kbrsn uluslararas hukuka aykr tek tarafl mracaatna istinaden, AB yelii yolunda
ataca her adm, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin Trkiye ile btnleme srecini
hzlandracaktr705deniliyordu.706

2. Gmrk Birliinden Lksemburga: AB Trkiye Konusunda Karar

Vermeye alyor
a. Hristiyan Demokratlarn ABsinde Trkiyeye Yer Yok
Souk Sava Sonrasnda deien ncelikler ve ABnin yeni kimlii erevesinde
Trkiyenin konumunun ne olaca sorunu, 90l yllarn en ok tartlan konularndan
birisi olmutur. Ancak 4 Mart 1997de Brkseldeki Avrupa Hristiyan Demokrat ve
Muhafazakarlarnn rgt olan EVPli partilerin liderlerinin katld zirve, bu anlamda
ciddi bir dnm noktas olmutur. Bu toplantdaki Almanya, Belika, Lksemburg,
spanya, talya ve Fransann Hristiyan Demokrat temsilcileri (ki bu alt lkenin beinde
Hristiyan Demokratlar iktidardayd) adna aklama yapan Belika Babakan Martens ve
Fon Welzenin AB bir medeniyet projesidir. ABnin Trkiyeden kltrel, insani ve
Hristiyan deerler itibari ile nemli farkllklar bulunmaktadr. Ve bu kltrn bir paras
olmayan Trkiye bu projenin iinde yer almamaldr eklindeki szleri bir anda Trkiye
sorununu ABnin gndeminde merkeze yerlemiti.707 Aslnda burada ifade edilenler hi
bilinmeyen, duyulmayan, tartlmayan eyler deildi.708 Ama yelik yolunda Trkiye iin
fedakarca bir adm olan GBin kabul edilmesinden hemen sonra, tam da ABnin
genileme stratejisinin belirlendii bir dnemde, banda Alman Hristiyan Demokrat
Birlii Genel Bakan ve Almanya Babakan Helmut Kohl gibi bir ahsiyetin bulunduu
nemli bir kurumun konuyu resmi saylabilecek bir aklama ile gndeme tamas
703

TC-KKTC Ortak Deklarasyonu, 20.01.1997.

T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http.//
www.mfa.gov.tr.
704
21 Ocak 1997: Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nun 21 Ocak 1997 Tarihinde Kabul Ettii
Karar, T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http.// www.mfa.gov.tr
705
TC ve KKTC Cumhurbakanlar Sleyman Demirel Ve Rauf R. Denkta'n Ortak Aklamas, 4 Temmuz
1997.
706
S-300 krizi, Trkiyenin baz ekonomik yaptrmlara da ynelmesine neden oldu ve 12 Eyll 1997de
alnan karar ile Kbrs-RY bandral gemilere limanlarn kapatt. Buna Kbrs-RY ve Yunanistann itirazlar
sonu vermedi. Trkiyenin AB ile tam yelik mzakerelerine balamas iin Ankara Protokolnn btn
yeni AB yesi lkelere de uygulanmas istendiinde ciddi bir kriz ortaya kt, nk Trkiye bu genilemede
Kbrs-RYni ayr tuttuunu, Ankara Anlamasnn ek protokolnn Kbrs-RYne de geniletilmesinin hem
bu lkeyi tanmak anlamna geleceini, bunu da kabul edemeyeceini aklamtr. Trkiyenin bu konudaki
en nemli talebi ise KKTCye uygulanan ekonomik tecritin kaldrlmasdr. Bu tartma, 3 Ekim 2005de
balayan mzakere srecinin Aralk 2006da alnan kararla ksmen askya alnmasna da yol amtr.
707
Financial Times: 05.03.1997 (EU Group rebuffs Turkish Entry Push von Lionel Barber)
708
Andrea K.Riemer [2003] Die Trkei und die Europaeische Union, Aus Politik und Zeitgeschichte, B 1011/2003, s.41.

170
sadece Trkiyede deil AB iinde de ok ciddi bir tartmann balamasna neden oldu.
Fransz, talyan ve ngiliz Hristiyan Demokratlar-Muhafazakarlar hemen bir aklama
yaparak bu gr paylamadklarn, ABnin bir Hristiyan Kulb olmadn belirten
aklamalar yaptlar. Bu aklama Trkiyede Alman Babakan Helmut Kohl ahsnda
Almanyaya ynelik derin bir hayal krkl ve fke yaratt.709 Birand, Kohln gerek
yz ortaya kt balkl yazsnda, bu zellikle Alman Babakan Kohln nayak
olduu Avrupal Hristiyan demokratlarn irkin yzdr diyor ve Bylesine kktendinci
olacaklarn tahmin etmezdim, yazklar olsun szleri ile aknln dile getiriyordu.710
Trk Dileri Bakanl hemen bir aklama yaparak, baz evrelerin AByi bir Hristiyan
kulbne dntrlmesi abasn zntyle karladklarn, ancak Trkiyenin AB
hedefinden vazgemeyeceini belirtilmiti.711 Trkiyedeki hayal krklnn yaratt
duygusallk neredeyse btn aklamalarda grlyordu. rnein Trk Dileri Bakanl
Mstear Onur ymen imdi biz kim bizim dostumuz ve kim dostumuz olduunu sanyor,
anlam olduk! ditecekti.712
Aslnda Trkiye iin souk du etkisi yapsa ve tartma yanl bir noktadan balam olsa
da, aklk ve drstlk iinde bu tartmann balamas her iki taraf iin de son derece
nemli ve gerekliydi. Zaten AB iinde pek ok yorumcu bu aklamay, asl gerein
nihayet dile getirilmesi olarak niteliyordu. rnein SDZa gre aklamay yapanlar
Avrupann alt drstlk havarisi idi.713 Stuttgarter Zeitungdaki yorumunda A.Zielcke
Aklama ok k olmasa da drste. nk btn diplomatik manevralara ramen hibir
Avrupa Hkmeti Trkiyenin ABye giriini gerekten istemiyor. Yirmi yldr yalan
sylendi, susuldu ya da bastrld.714 yorumunu yapyordu. L.Rhl ise Bu sadece
Trkiyenin Hristiyan Avrupadan yabanc bir unsur olduu gerekesi ile reddedilmesi
olarak anlalabilir. EVPnin aklamas Avrupann Trkiye ile olan psikolojik sorununu
ak halde gzler nne sermi oldu715 grndeydi.
Bu aklama, bir anda ABnin bir kriterler- ilkelerin bir birlii olduu grn savunanlar
ile, AByi tarihsel ve kltrel bir deerler birlii (Wertegemeinschaft) olarak gren
evreler716 arasnda youn bir tartmann yaanmasna neden oldu.717 Avrupa ve Avrupa
Kimlii nedir? sorusunun cevab konusundaki karmaay ve atmalar da ortaya
karmtr. Kendi iinde nemli ayrmalar olsa da genel olarak Avrupa Topluluu ve
uluslararas sistem konseptleri bu erevedeki teorik tartmalarn platformlar haline
gelmitir.718 A.K.Riemer, Avrupa Topluluu konsepti kltr ve tarih unsurlarna vurguya
709

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 6.3.1997.

Sabah Gazetesi (stanbul) : 7.3.1997 (M.A.Birand)
711
6 Mart 1997de AB lkeleri Bykelilerine bir yemek veren Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan
iller, bu konudaki eletirilerini dile getirmiti. Hrriyet Gazetesi (stanbul) :07.03.1997.
712
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22-23.03.1997 (Wolfgang Koydl)
713
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.03.1997 (Yalan Sylendi, Aldatld)
714
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 27.03.1997 (Adrian Zielcke)
715
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 30.10.1997 (Lothar Rhl)
716
Bu konuda, kendisi de EVPnin bir yesi olan Thomas Jansenin makalesi olduka arpcdr: Thomas
Jansen, Europas Seele Die Politische Meinung, Nr.341/ April 98, s.45-54. Jansen Trkiyenin devlet ve
toplum yapsnn Topluluun deer sistemine uygun olduu konusunda phe var grn dile getiriyordu.
717
9 Mays 1997de AB iindeki Katolik Kiliseler Birlii de (Bischofskonferenz), AByi Atina, Roma,
Hristiyanlk izgisinde bir Deerler Topluluu (Wertegemeinschaft) olarak grmek isteyen bir aklama
yapt.
718
Bu konudaki teorik tartmalar ve zellikle de Englishe School of International Relations yaklam iin
baknz Barry Buzan [2001] The English Scholl, in: Rewiev of International Studies, 27 (2001) 3, s.471-488;
Barbara A. Robertson (Hrsg.) [1998] International Society and the Development of International Relations
Theory, London-Washington; Adam Watson [1992] The Evolution of International Society. A Comparative
Historical Analysis, London.
710

171
dnd, ortak deerler, karlar, kurallar (szl ve szsz yapyor), anlamalar (formel ve
informel) ve kurumlar merkezinde yer alyor. Bu anlamda Kopenhag Kriterleri (Haziran
1993) ve onu esas alan Amsterdam Anlamas (Mays 1999) ile Aralk 1999da Nis
Zirvesinde kabul edilen Avrupa Temel Haklar Katalogu (Europische GrundrechteCharta) nemli dayanaklar olarak kabul edilebilir. Toplum konsepti perspektifi Avrupay
ortak deer ve kurumlardan daha ok bir arada tutuyor. Bu durum kendini ve bakalarn
tanmlama iin de geerli: Biz kimiz ve dierleri kimdir? Aidiyet konusundaki snrlar
sadede ite dta olmak deil, ayn zamanda D snrlarn belirlenmesi ya da Bu konuda
sadece i ve d snrlar deil, rnein srekli dile getirilen Trk korkusu gibi korkular da
belirler. Tabii ki bu tr temellendirmeler asla resmi AB belgelerinde yer almaz ama bireysel
aklamalarda srekli olarak islam kart oynanr. Hi kuku yok ki bu tr korkular gizli
milli karlar iin kullanlrlar. Avrupa bir topluluk deil, ayn zamanda bir uluslararas
sistemdir. Bu noktada unu da mutlaka vurgulamak gerekir ki ulusal politikalar sistemin
yine de merkezinde yer almaktadr. Bu durum Trkiye konusundaki politikalar da
yakndan etkilemektedir. 719
Trkiye balamnda bu tartmalarda ana izgiden sz etmek mmkndr: Birinci ksm,
Trkiyenin AB yeliinin yanl olacan aklkla ortaya koyan ve bunun
gerekelerinden birinin de farkl din-kltr grubuna dahil olmak olduunu ortaya koyan
grlerdi. kinci kategoridekiler, bu grn reddedilemeyecek bir gereklii yansttn,
ancak zamanlama ve yntem bakmndan yanl yapldn, Avrupa iin jeostratejik nemi
ok yksek olan Trkiyenin kstrlmemesi gerektiini ve bu tr aklamalarla dinci
kitlelerin ekmeine ya srlmemesi gerektiini dnenlerdi. Bunlara gre Trkiyeye
kar zaten uzun sre drst davranlmam ve Trkiye oyalanmt. imdi gerekleri
sylemek iin hem geti hem de zamanlama hatalyd.720 nc gruptakiler ise,
Trkiyenin AB ile ilikilerinde sorunun siyasi ve ekonomik ilkeler olduunu, ABnin
Hristiyan Demokratlarn grmek istedii gibi bir din-kltr projesi deil, laik ilkeler
etrafnda birleilen bir oluum olduunu ileri srerek Trkiyenin bata din-kltr-tarih
olmak zere, farkl nitelikleri itibari ile dlanmasnn kesinlikle yanl olduunu ortaya
koyanlard.721
Trkiye ile ilgili tartma ve stratejilerde kltr-tarih-din boyutu hemen her zaman var
olmutur. Ancak bu tartmalarn 1990 sonrasnda nitelii ve younluu artm, AB iinde
her ne sebeple olsun Trkiyenin genileme projesinin dnda kalmasn arzu edenlerin
ska referans verdii bir alan haline dnmtr. A.K.Riemerin de vurgulad gibi
Souk Sava sonrasnda ABnin ncelikleri deimi ve kltrel boyut en nemli katlm
kriterlerinden birisi haline geldi.722 Sorun sadece Avrupann zerindeki tehdidin kalkmas
ve Trkiyenin AB iin stratejik anlamda nemsizlemesi deildir. Bata Avrupa olmak
zere, btn dnyada toplumlar kendilerini yeniden tanmlama srecine girmitir. Hatta
bunun iin Bosnada yaand gibi soykrmlara varan savalar yaanmtr. Huntingtonun
byk yank uyandran ve baz evrelerce bir felaket senaryosu olarak adlandrlan
Medeniyetler atmas tezi de nemli lde bu gelimelerden destek almtr.723 Ancak
kltr farkllklarna ynelik politik tercihlerin n plana kmas ve ABnin Trkiye
politikasnn bu erevede ekillenmesine ynelik abalar, sadece 200 yldan beri
719

Andrea K.Riemer [2003] Die Trkei und die Europaeische Union, Aus Politik und Zeitgeschichte, B 1011/2003, s.42.
720
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.03.1997 (Yalan Sylendi, Aldatld)
721
Henning Bartels [1997] Ein langer Weg nach Europa Europaeische Sicherheit, 5/1997, N:5, 46.Jg. s.3.
722
Riemer [2003] Trkei-EU, s.41.
723
Samuel P. Huntington [1996] Der Kampf der Kulturen, (Org.: The clash of civilizations and the remaking
of world order-1996) bz.:Holher Fliessbach, Europaverlag, Mnschen-Wien.

172
Batllama abas iinde olan Trkiye iin byk bir hayal krkl yaratmam, AByi bir
kltr-tarih-din btn olarak deil, siyasi ve ekonomik deerler btn olarak gren
sekler evreler de Trkiyenin byle bir gereke ile dlanmasna itiraz etmilerdir.
Hatta bu i tepkiler artnca, aklamay yapan Hristiyan Demokratlar geri adm atmak
zorunda kalmt. rnein Avrupa Parlamentosundaki Avrupa Halk Partileri (EVP) Bakan
olan Belika Babakan Martens, iki hafta sonra Trkiye iin prensipte sorun olmadn,
ancak grlebilir gelecekte yeliin sz konusu olamayacan aklamt.724 Birandn
bu ban ilk defa patlam oldu725 diye tanmlad bu gelimeler, ilgin bir biimde
Trkiye iin bir avantaja dnmtr. ok benzer bir olay da Kasm 2002de Valery
Giscard dEstaingin benzer aklamalar zerine yaand. Zaten bunun iin de Trkiye ve
Trkiyeyi AB iinde grmek isteyen ABliler tarafndan daha sonraki dnemde AByi
keye sktrmak iin en ok kullanlan silahlardan birisi oldu. 726
Biraz da bu gelimelerin yaratt tepkilerle 15-16 Mart 1997e Hollandann Apeldoorn
kentinde gayr resmi bir toplant iin bir araya gelen AB Dileri Bakanlar, uzun sreden
beri, ilk kez AB yelii konusunda Trkiye iin iyimserlik yaratan bir aklama yaptlar ve
Trkiyenin tam yelik iin ehil olduu ve dier aday lkelerle eit muamele grmesi
gerektii gr dile getirdiler.727 Daha da ilginci, Trkiye srpriz bir biimde
Amsterdamda gerekletirilen AB Zirvesine, ilk kez dier aday lkelerle birlikte davet
edildi. Sembolik nemi byk olan bu gelimede, Hristiyan Demokratlarn aklamalarnn
yaratt tepkilerin nemli bir pay olduunu sylenebilir. Birand Hristiyan Demokratlar
Trkiyenin nn kesmek iin yola kmlard ancak ylesine bir aa devirdiler ki,
Trkiyeyi Avrupann gndemine oturttular. Eer son aklamalar olmasa, Trkiye bu
noktaya gelemezdi yorumunu yapyordu.728 Amsterdam Zirvesi ile tamamlanan
Hkmetler aras Konferans ve kabul edilen yeni AB Anlamas ile parasal birlik, ODGP
ve genilemenin ana hatlarn izilirken, genileme stratejisi iinde Trkiyenin de yer
alabileceine dair mitler artmt.729 rnein AB Komisyonu Trkiye temsilcisi Bykeli
Michael Lake Amsterdam toplants Trkiyenin dlanmak veya yalnz braklmak
istenmediini gsterdi. Madridde Trkiye, Rusya ve Ukrayna gibi lkelerin sepetine
konulmutu. imdi Apeldoorndaki mutabakat teyit ediliyor ve Trkiye 11ler gibi bavuru
yapan lke grubunda yer alyor aklamasn yapyordu.730

724

Avrupa Parlamentosu EVP Grubu Bakan ve Belika Babakan Wilfried Martensin 19.03.1997de
FAZde yaynlanan makalesinde, jeopolik bakmdan Avrupa iin son derece nemli olan Trkiye ile AB
arasnda gerek bir partnerlik oluturulmas gerektiini, bunun ABnin genileme derinleme projelerinin
baarlabilmesi iin de gerekli olduunu sylyor ve Avrupa entegrasyonu ancak halklarmz arasnda ortak
bir kimlik bilinci ve Birliin olumas ve bu Birliin 21. yzylmz belirleyecei konusuda byk bir inan
oluursa baarl olabilir. Martense gre Trkiyenin Birlie entegrasyonu ancak o zaman dnlebilirdi.
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 19.03.1997.
725
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras,, s.499.
726
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22-23.03.1997 (Wolfgang Koydl)
727
Almanyann Dileri Bakan Kinkel ise Trk vagonu Avrupa Treninden ayrlmad ve baka bir raya da
oturtulmad, Trk vagonu AB yelii garnda yava da olsa ilerliyor aklamasnda bulundu.
728
Sabah Gazetesi (stanbul) : 18.03.1997 (M.A.Birand) Buna ok benzer yorumu Valery Giscard dEstaing
in 7 Kasm 2002de yapt aklamann ardndan Hadi Uluergin yapmt: Hrriyet Gazetesi (stanbul) :
15.11.2002
729
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von
Amsterdam - Bulletin EU::6-1997, I.4.
730
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 19.06.1997 (Sami Kohen AB Zirvesi ve Trkiye)

173

b. Gndem (Agenda) 2000

AT Komisyonunun 15 Temmuz 1997de aklad "Gndem (Agenda) 2000: Eine strkere
und erweiterte Union"731 balkl rapor, ABye adaylk bavurusunda bulunan lkelerin,
1993 ylnda Kopenhagda belirlenen kriterler erevesinde deerlendirilmesi ve bu
erevede ABnin genileme stratejisi iin bir plan sunulmas amacyla yaplmt. Aralk
1994deki Essen Zirvesinde yaplmasna karar verilen732 bu alma ile ilgili n rapor
Aralk 1995deki Madrid Zirvesine sunulmu,733 ardndan da 15 Temmuz 1997de
yaymlanarak kamuoyunun tartmasna almtr.734 Genileme stratejisi iin esas kabul
edilen bu rapor, Aralk 1997 Lksemburg Zirvesinde ok az deiikliklerle Konsey
tarafndan da kabul edilmitir.735
Gndem (Agenda) 2000 ABye yelik iin bavuruda bulunan Orta ve Dou Avrupa
lkeleri (ODA) Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Letonya, Estonya, Litvanya,
Bulgaristan, ek Cumhuriyeti ve Slovenyaya ynelik ayrntl deerlendirmeler
yaplmtr. Ayn raporda Kbrs konusunda ise This Report does not deal with the
candidature of Cyprus, for which the European Council has decided that it will be involved
in this phase of enlargement denilerek, dier aday lkeler gibi standart bir
deerlendirmeye tabi tutulmasa da Kbrs-RYnin genileme iinde yer alacana karar
verdii de vurgulanmtr.736 Bylece Gndem (Agenda) 2000, hibir tereddde yer
brakmayacak bir biimde ksa ve orta vadedeki genileme stratejisi iine 10 ODA ve
Kbrs-RY alrken Trkiyeyi darda brakmtr. Bu nedenle dier adaylar gibi bir
deerlendirmeye de tabi tutulmayan Trkiye iin Trkiye ile likiler bal altnda
yaklak iki sayfalk bir blm ayrlmtr. Bu blmde Avrupa Konseyi Trkiyenin AB
yeliinin sz konusu olduunu ve tam yelik bavurusunun dier bavurularla ayn
kriterler erevesinde deerlendirileceini vurgular denilerek Trkiyenin prensipte ye
olma hakk olduu belirtilse de, grnebilir gelecekte Trkiyenin birlik ile ilikilerinin
gelitirilmesi dnda bir perspektif sunulmamtr.737
Kbrs iin yaplan deerlendirmede, ekonomik ve siyasi kriterler itibari ile btn aday
lkeler arasnda Kbrs-RYn son derece iyi bir konumda bulunduu, sadece Adadaki
blnmln bir sorun olduundan sz edilmitir. Ancak BM gzetiminde yaplan
grmelere dikkat ekilerek If progress towards a settlement is not made before the
negotiations are due to begin, they should be opened with the goverment of the Ropublic of
Cyprus, as the only authority recognised by international law ifadesine yer vererek,
Trkiyenin ya da KKTCnin Kbrs-RYni engelleyemeyeceini aka ortaya koymutur.

731

Gndem 2000 - Gndem (Agenda) 2000 - Eine strkere und erweiterte Union" - KOM(97) 2000, Bull. 7/81997, I.1, und Beilage 5/97 Bull.
732
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von Essen Bulletin EU:12-1994.
733
Interim Report from the Commission to the European Council on the effects on the policies of the
European Union of enlargement to the assaciated countries of central and eastern Europe, CSE (95)605,
5.12.1995.
734
Gndem (Agenda) 2000 konusunda ok ynl deerlendirmeler ve tartmalar iin siehe Peter Wittschorek
[1999] (Hrsg.) Gndem (Agenda) 2000, Herausferderungen an die Europaeische Union und an Deutschland,
Nomos Verlag, Baden Baden.
735
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von
Lksemburg - Bulletin EU::12-1997.
736
Gndem (Agenda) 2000: s.1
737
Frankfurter Rundschau: 27.10.1997 (Faruk en)

174
Kbrs sorununa, Trkiye ile likiler bal altnda da yer verilmitir ve Trkiyenin
BMin abalarna aktif destek vermesi istei dile getirilmitir. 738
Trkiye bakmndan Gndem (Agenda) 2000in belki de en zor anlalan yn, Kopenhag
Kriterleri erevesinde deerlendirmeye dahi alnmamasyd. Kopenhag Kriterleri
konusunda varolan sbjektiflik eletirilerine ramen, Trkiyenin de bu kriterler
erevesinde deerlendirmeye tabi tutulmas, Lksemburg Zirvesinde Trkiyenin en
azndan ikinci grup iinde bir perspektif almasn salayabilirdi. Aslnda Trkiyenin
1987de yapt yelik bavurusuna 1989da Komisyonun Gr Raporu (Stellungnahme)
ile cevap veren AT739, Trkiyenin ye olma hak ve yetkinliine sahip olduu, ancak
zellikle ekonomik sorunlar nedeniyle tam yeliin o dnemde gereklemesinin mmkn
olamayaca bildirilmiti. 1990 sonrasnda ortaya kan gelimeler erevesinde
genilemenin yeniden gndeme gelmesinin ardndan ABnin genilemenin getirecei
maliyet konusundaki kayglar yine varln korusa da, genileme siyasi-stratejik bir tercih
olarak benimsenmiti. Aslnda Trkiyenin hem kendi geliimi hem de dier aday lkelerle
karlatrlmas durumunda, 1997deki Trkiyenin 1989daki Trkiyeden ok daha
gelimi olduu ve bu anlamda ABye daha yakn olduu da grlmektedir.740 Gndem
(Agenda) 2000de Trkiye konusundaki red gerekelerinin 1989da dile getirildii gibi
ekonomik olmaktan kt ve byk lde siyasi olduu daha belirginlemitir.
Aday lkelerin AB iinde kendilerine destek veren lke ya da lkelerin varl, yaplan
planlamalar birinci derecede etkiliyordu. K.Preisn Frankfurter Rundsachauda yazd
gibi Almanlar genileme ile mmkn olan en hzl biimde birliin dou snrlarna
yneldiler ve popler olmayan tarm, yapsal reformlar ve mali konular gibi konular bu
genilemeden ayrmaya altlar. ngilizler bunun tersine reformlarn devam etmesini
istediler. sve ve Danimarkallar btn Baltk lkelerinin himayedar olarak grdler
kendilerini. Finliler dil akrabalar Esland n plana koydular. Yunanllar Gney Dou
komular Bulgaristan ve Romanyay kalplerine yerletirdiler.741 Bu ortamda Trkiyenin
hibir destekisi olmamas, o gne kadar nisbi desteini ald Almanyann bir taraftan
kendine yakn Dou Avrupa lkelerine destek olurken, te taraftan da Trkiyeyi srecin
dna itmeye almas, Lksemburgda kacak karar byk lde netletirmiti.
Trkiyeye adaylk verilmeyeceinin belli olduunu, ama zel bir statnn Trkiyeyi
rahatsz etmeden nasl nerilecei konusunda bir uzlamaya varlamyordu. Trkiyenin
adaylk konusunda ok srarl oluu, ileri daha da zorlatryordu. W.Koydl, Trkiye ile
AB arasndaki gr farklln u arpc karlatrma ile anlatyordu: Trkiye iin
Ankaraya serbest ticaret anlamasndan, stratejik ibirliine bir tek eye kadar, Birlie
yelik hari her ey neriliyor. te taraftan Trkiye iin ise serbest dolam, blgesel
fonlardan paralar, vs her eyden vazgeebilir, ama tek eyden vazgemiyor: Birlie
yelik.

738

Bulletin EU: 12-1997 II.1. Gndem (Agenda) 2000 (1/5) II.1.

Trkiyenin Tam yelik Bavurusuna Ynelik AB Komisyonu Gr Raporu: Stellungnahme der
Kommission zum Beitrittsantrag der Trkei - Bull. 12-1989, Ziff. 2.2.37; (Die Stellungnahme der
Kommisssion der Europaeischen Gemeinschaften (SEK (89) end. Brssel, 18. Dezember 1989) Trkesi iin:
http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ab_rapor87.html.
740
Bu konuda yaplm ok nemli bir aratrma iin Bkz. Centre de Relations ABropennes (CRE): La
Turquie: 10 ans Apres sa demande dadhesion a LUnion ABropeenne, Lanalyse de lconomie Turque a
travers les critres de 1989 et cABx de Copenhague, Bruxelles, 1997; auch ABrostat: Key Indicators of
Candidate Countries-1997, Brssel,1998; ayrca Ministery of Foreign Affairs: The New Enlargement of the
AB: Turkey and the Other Applicants, Ankara, May 1997.
741
Frankfurter Rundsachau: 27.10.1997 (Knut Preis).
739

175
Aslnda Gndem (Agenda) 2000de hem AB hem de zel olarak Trkiye iin en nemli
sorunlardan birisi ABnin genel ve uzun vadeli politikalarnn erevesinin
izilememesiydi.742 Trkiyenin AB iin bir sorun olmasnn temelinde de bu
yatmaktadr. Khnhardt ve Pttering de AB kelimenin en geni anlam ile stratejik
dnmeyi renmek zorundadr! diyor ve gl bir ABnin ancak genel stratejiler
retmekle gerekleebileceine dikkat ekiyorlard.743
c. Ylmazn Yeni Hkmeti ve Almanya zelinde Trkiye-AB likileri
Olayl bir biimde sona eren, hatta baz evrelerce post-modern darbe olarak adlandrlan
RP-DYP koalisyonu yerine Hkmeti kurma grevini stlenen ANAP lideri Ylmaz,
Ecevitin lideri olduu DSP ve son dnemde RP ile iktidar ortakln protesto ederek
DYPden ayrlanlarn kurduu Demokratik Trkiye Partisi (DTP)744 ile 30 Haziran
1997de 55. T.C. Hkmetini kurdu. Her ne kadar 28 ubat Srecinin RP-DYP iktidarn
ykmasyla Babakanla gelse ve bu konuda youn eletiri altnda kalsa da Ylmaz
ncelikli hedefini Trkiyede liberal demokrasi ve sisteme dardan yaplacak mdahaleleri
asgariye indirmek olarak aklamt. Bu erevede AB son derece nemli bir rol
oynuyordu. AB hem Trkiyenin siyasal ve ekonomik gelimesi iin son derece nemli bir
hedef, ama en az bunun kadar nemli bir i politik arat. Bu nedenle de Hkmetin
programnda AB ile ilikilere zel bir yer veriliyor ve yle deniliyordu:
Hkmetimizin ncelikli d politika hedeflerinden birini oluturan ABne mmkn
olan en yakn zamanda tam ye olmaya ynelik gayretler hzlandrlarak
srdrlecektir...ABne tam yelik Trkiye iin sadece bir hedef deil, ayn
zamanda anlamalardan doan bir haktr. Bylelikle, Trkiyenin yeniden
izilmekte olan Avrupa corafyasnda hak ettii yeri almas temin edilecektir. 745
Ylmazn Babakanlk grevi almasndan sadece bir hafta sonra aklanacak olan Gndem
(Agenda) 2000de Trkiye konusundaki dzenlemeleri deitirmeye ynelik abalar sonu
vermemi746 ve Trkiyenin genileme perspektifi iinde yer almas konusundaki umutlar,
Gndem (Agenda) 2000un da kesinleecei Aralk 1997de gerekletirilecek olan AB
Lksemburg Zirvesine kalmt.747 Ylmaz bu konuda Almanyaya byk mit balam ve
abalarnn merkezine Almanyay ikna etmeyi yerletirmiti. Eyll sonundaki Almanyaya
giden Ylmaza Alman politikaclar ve Alman medyas da, ok olumlu destek vermiti.
Bunda Erbakan-iller Hkmetine ve zellikle de illerin slubundan duyulan
rahatszln rol bykt.748 Ylmaza ynelik bu scak yaklamn belki de en nemli
nedenlerinden birisi, ABnin genileme stratejisinde artk ciddi bir sorun haline gelen ve
artk Almanyada bir i politik konu haline gelen Trkiyenin durumu konusunda bir
uzlamaya varlmas konusundaki umuttu. Ylmaz Almanya ziyareti ncesinde gereki
742

Ludger Khnhardt [1998a] Die AB vor groen Reformerfordernissen. Stark befrachtete Agenda der
Osterweiterung, in: Neue Zrcher Zeitung (Zrich), 219 (17. Juli 1998) 163, s. 5.
743
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition
Interfrom, Zrich, s.199.
744
RP-DYP iktidarnn son aylarnda dardan gelen basklarn da etkisi ile DYPden nemli bir kopu
yaand. Bu arada ayrlanlar Cumhurbakan Demirelin ok yakn dostu olan eski TBMM Bakan
Hsamettin Cindorukun kurduu DTPye getiler ve ardndan da koalisyon orta oldular.
745
M.Ylmaz Babakanlndaki ANAP-DSP-DTP partilerince kurulan 55.Koalisyon Hkmeti Program:
RG: 9 Mart 1998. Ayrca Trkiye Byk Millet Meclisi nternet Sayfas: http.// www.tbmm.gov.tr.
746
Ylmazn AB yesi lkelerin Babakanlarna ve AB Komisyonu Bakan Jacoques Santere 9 Temmuz
1997de gnderdii mesaj iin : T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfashttp.// www.mfa.gov.tr.
747
T.C.Dileri Bakanl Aklamas: 15 Temmuz 1997. T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfashttp.//
www.mfa.gov.tr ya da http://www.byegm.gov.tr/BasnAciklamalari/dis15tem.htm.
748
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 3.10.1997 (Mmtaz Soysal), Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.
501.

176
ama umutlu olduunu ifade ediyor ve Bugn geldiimiz noktada Avrupa Komisyonu
Trkiyeyi 11 aday lkenin dnda tutuyor. Komisyonun karar aynen kabul edilirse,
Trkiye srecin dna der749 diyordu. Focus dergisine verdii mlakatta da, zellikle
Almanyann endiesi olan serbest dolam konusunu kastederek, ABnin Trkiyeyi
hazmetmesinin glklerinin farkndayz, yelik perspektifinin verilmesi halinde
zamanlama ve koullar konusunda esnek davranabiliriz750 diyordu. Biz ne Almanya ne de
AB iin tanmas mmkn olmayan bir yk tekil etmek istemiyoruz751 diyordu. FAZde 29
Eyll 1997de yaynlanan makalesinde ise bu zel ilikiler nedeniyle Almanya Trk D
Politikasnda zel bir yere sahiptir. Trkiye ABye tam yelik konusundaki abalarnda
Almanyann desteini bekliyor752 diyen Ylmaz, Kohlden de Dost (Freund) olarak
sz ediyordu.
Babakan (anslye) Kohl ile 30 Eyll 1997de yaptklar grmenin ardndan Trk
basnna son derece iyimser aklamalar yapan Babakan Ylmaz, Trkiyede hem ABnin
yeniden gndemim tepesine yerlemesine neden olmu, hem de abartl beklentilerin
domasna neden olmutu. Ylmaz stediimizi aldk!... Almanya Trkiyenin mstakbel
tam yeliini destekleyecektir diyordu. Ylmaz, grme sonras dzenledii basn
toplantsnda bir Trk gazetecinin Bu grmeden sonra Trkiye Lksemburg zirvesinde
adayla alnacak 11 lkenin yanna dahil edilecek mi? sorusuna, Bundan sonra
olmamas mmkn deil, beklediimiz oldu, istediimizi aldk!... ABnin genileme
konusundaki nihai karar, Aralk aynda yaplacak olan Lksemburg zirvesinde verilecektir.
Bugnk grmenin nda inanyorum ki, verilecek olan bu karar Trkiyeyi genileme
srecinden dlayan bir karar olmayacaktr diyordu753. Ylmaz, gazetecilere, Gndem
(Agenda) 2000 raporunun AB Komisyonunun gr olduunu, oysa Yunanistann
yeliine de zamannda Komisyonun olumsuz rapor verdiini, ama siyasi iradenin
Yunanistan Komisyonun raporuna ramen ye yapma karar aldklarn hatrlatarak,
Bonnda ok nemli mesafe kattetik. Kesinlikle Kommissionun nerdii gibi Trkiye bu
srecin dnda kalmayacaktr diyordu.754 Bu grmenin Trk kamuoyunda ar bir
iyimserlik havas yaratmasnda, i politik mcadelelerin de nemli yeri vard. Hatta bu i
politik mcadelede Almanya da Ylmaz lehinde katkda bulunma gayreti iindeydi. Eski
Babakan iller ise 1 Ekim 1997de yapt basn toplantsnda Ylmaz eletiriyor ve
Sayn Ylmaz Almanyaya gitmi, Alman tezini Almanlara kabul ettirmi ve dnmtr
diyor ve braktmz noktadan ok ciddi ve vahim dnler olmutur iddiasnda
bulunuyordu. illere gre Trkiye gereki politika adna haklarndan feragat etmi,
hatta Kbrs-RYn yelik yolu da Ylmazn bu temaslar ve verdii tavizler dolays ile
almt.755
Kohl-Ylmaz grmesinin yapld gn Alman Hkmet Szcs Peter Hausmann ise
yapt aklamadaAlmanya Babakan, Trkiyenin ABye ileri bir zamanda yeliini
desteklediini aklad diyordu. 756 Ylmazn aklamalarnn yaratt byk iyimserlii
biraz frenlemeye alld hissedilen aklamada, yelik perspektifi iin her iki taraf da
tatmin edecek bir biimde serbest dolam konusunun makul bir zme
kavuturulmasnn yan sra Trkiyenin Yunanistan ile iyi komuluk ilikileri gelitirmesi
749

Sabah Gazetesi (stanbul) : 30 Eyll 1997 (Fatih ekirge)

Focus (Haftalk Dergi-Almanya): 29 Eyll 1997.
751
Focus (Haftalk Dergi-Almanya): 29 Eyll 1997.
752
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 29.09.1997 (Mesut Ylmaz)
753
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 1 Ekim 1997.
754
Sabah Gazetesi (stanbul) : 02.10.1997 (Fatih ekirge)
755
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 2 Ekim 1997., Sabah Gazetesi (stanbul) : 2 Ekim 1997.
756
Bundespresseamt (Almanya Babakanlk Basn Merkezi ): 30.10.1997.
750

177
ve hzl bir biimde Kbrs sorununa bar bir zm bulunmas da zellikle eklenmiti.757
Ylmazn bu gnlk ziyareti sadece Trkiyede deil Almanyada da medya tarafndan
ok nemsenmiti. Yaplan deerlendirmelerde Ylmazn gereki bir politikac
olduuna zellikle vurgu yaplyor, ancak Trkiyede bir anda ortaya kan ar iyimserlik
paylalmyordu.758 rnein SDZun bal Trkiye AB yolunda: Kohl, ileri bir
dnemdeki yelii destekliyor eklindeydi.759 NABes Dutschlandda ise daha karamsar
bir yorum vard. Thomas Ruttig, Btn dostluumuza ramen, Almanya AB Avrupasnda
Trkiyeyi Birlie kabul edecek son lkedir diyordu.760
Bu erevede 1 Ekim 1997 tarihli FAZde CSU Federal Parlamento Eyalet Grubu Bakan
Michael Glosun Die Trkei-privilegierter Partner ABropas balkl yazs ise
Almanyadaki Hristiyan Demokratlarn Trkiye politikalarndaki deiimi izlemek
bakmndan da son derece ilgintir. Glos Almanyada yaayan iki milyonun zerindeki T.C.
vatandandan hareketle Avrupann hibir lkesi iin Trkiye ile ilikiler i politika
asndan da Almanya iin olduu kadar nem tamamaktadr demekte ve Trkiyede
slamiyeti bir rejimin Avrupa iin gvenlik ve stratejik bakmdan sakncal olacan
anlattktan sonra ise Trkiyedeki (bata Krt sorunu olmak zere) sorunlarn zmne
ilikin samimi abalara destek verilmesi gerektiini belirtiyor ve cesaretlendirmek ve
yardmc olmak, parmakla azarlamaktan daha etkilidir diyordu. Glos, Trkiyenin yelik
perspektifinin 1963 anlamasnda zaten var olduunu, ABnin Trkiyeye olan
ykmllklerini yerine getirmekte ok zorlandn vurguluyor ve makalesini yle
tamamlyordu: ABnin Orta Avrupa lkeleriyle balayacak yelik grmelerinden tr
Trkiyenin madur edildii izlenimi uyanmamaldr. Hi kuku yok ki Trkiyenin
ekonomik sorunlar Bulgaristan veya Romanyannkinden daha vahim deildir.
Slovakyadaki demokrasi aklar en azndan Trkiyedekiler kadar gze arpmaktadr.761
Temelde Trkiyenin genileme stratejisine dahil edilmesini isteyen bu gr, 1998de
757

Essendeki Trkiye Aratrmalar Merkezi Bakan Prof.Dr.Faruk en uzla iin Kinkelin nerdii
Gmrk Birlii + (art) forml yerine Tam yelik (eksi) serbest dolam nerisini getiriyordu.
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 27.10.1997.
758
Bu ziyaret esnasnda Alman medyasnda byk bir ilgi olumu ve onlarca haber-yorum yaynlanmtr.
Bunlarn bazlarnn balklar yledir: Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 29.09.1997 (Evengelos
Antonaros); Der Tagesspiegel: 29.09.1997 (Gerd Hhler Feste Zusagen kann Ylmaz nicht erwarten);
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 29.09.1997 (Gerd Hhler); Berliner Morgenpost (Gnlk
Gazete-Almanya): 29.09.1997 (Susanne Gsten); General Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya): 29.09.1997
(Wolf J. Bell); Focus (Haftalk Dergi-Almanya): 29.09.1997; Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk GazeteAlmanya): 30.09.1997 (Horst Bacia); Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):30.09.1997; Die Welt
(Gnlk Gazete-Almanya): 30.09.1997 (Evangelos Antonaros); Sddeutsche Zeitung (Gnlk GazeteAlmanya): 30.09.1997; (ave.); Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 29.09.1997 (Gerd Hhler).
759
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997.; Die Welt (Gnlk GazeteAlmanya): 01.10.1997 (Karl-Ludwig Gnsche)
760
Neues Deutschland (Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997 (Thomas Ruttig). 1 Ekim 1997 tarihli Alman
medyasnda M.Ylmaz ziyaretine ilkin olarak kan baz haber-yorumlarn balklar yleydi: Kohl
Trkiyeye leri Bir Tarihte yelik ngrsnde Bulundu, General Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya):
01.10.1997 (Thomas Wittke: Kohl stellt Trkei spaetere Mitgliedschaft in Aussicht); Beyler Anlatlar,
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997 (Stephan-Andreas Casdorff Die Herren haben
sich vertanden); Kohl, Trkiye in leri Tarihteki Bir yelikten Yana, Westfallische Rundschau (Gnlk
Gazete-Almanya): 01.10.1997 (Kohl: Spaetere Aufnahme der Trkei in die AB); Kohl Ankradan Gelen
Babakana AB yeliini Destekleyeceini Syledi: Trk Treni Avrupa Yolunda, Bonner Rundschau
(Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997 (Benno Knig :Kohl sagt Ankaras Premier Ylmaz Untersttzung bei
AB-Beitritt zu: Trkischen Zug auf das Gleis nach Europa setzen); Berliner Morgenpost:01.10.1997 (Bonn
untersttz Trkei: Spaetere AB-Mitgliedschaft); Alman Federal Hkmeti, Trkiye in leri Tarihteki Bir
yelii Destekliyor Berliner Zeitung: 01.10.1997 (Bundesregierung unterstttzt spaetere AB-Mitgliedschaft
der Trkei.
761
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997 (Michael Glos: Die Trkeiprivilegierter Partner Europas)

178
CDU/CSUnun iktidardan ayrlmalarnn ardndan neredeyse unutulmu, hatta bizzat Glos
kendisi Aralk 2002de Kopenhagda Trkiyenin yeliine kar kan aklamalar
yapmt.
3. 1. Trkiye Zirvesi: AB Konseyi Lksemburg Zirvesi
a. Lksemburg Zirve ncesinde Trkiyenin Teebbsleri
Trkiyenin Gndem (Agenda) 2000 ile Lksemburg Zirvesi arasndaki dnemde ortaya
koyduu abann ana dayana Ylmazn Almanyadan (daha doru bir ifade ile Babakan
H.Kohlden) aldn aklad destekti. Ancak bu iyimser hava ksa bir sre iinde
Trkiyenin ve zellikle de Ylmazn beklentilerinin dnda gelimeye balad. spanya,
Fransa ve talyann koullarn da belirtilecei ekilde Trkiyenin adaylar listesinde yer
almas konusunda olumlu yaklam Almanya engeline taklaca her geen gn daha iyi
farkediyordu. Birandn Atina, imdiye kadar uygulad yaklam deitirip, ilk defa geri
plana ekilmi, Trkiyeyi nleme operasyonunun liderliini Almanyaya brakmt
dedii bu durum Trkiyede ciddi endie yaratyordu.762 21 Kasm 1997de Lksemburgda
yaplan ve konusu byk lde Trkiye olan AB Konseyi zel (Olaanst) Zirvesi
sonrasnda Kohln yapt aklama son derece ilginti. Kohl Trkiyenin nemini,
Trkiyeye olan ilgisini ve sevgisini zellikle dile getiriyor ancak Trkiyenin adaylar
listesine alnmasna scak bakmadklar da ifade ediyordu. Kohl, bir kez daha altn izerek
vurguluyorum ki, ABnin Trkiye politikas balamnda gelimeleri engellemek istediimiz
gibi bir durum sz konusu deildir diyor ve Trkiyenin Avrupann ve Almanyann
karlar iin ok nemli olduunu, zellikle Trki Cumhuriyetlerin ortaya kmas ile
Trkiyenin neminin daha da arttn, Trkiyenin corafi konumunun bunu ok net
gsterdiini belirtiyor ve ki konuyu tartmamzda vurguladm: Birincisi Almanya olarak
Trkiyeye ABye girmek konusunda bir perspektif verilmesinden yanayz. Ancak bu konuda
nsan ve Aznlk Haklar, Krt Sorunu ve Demokrasinin gelitirilmesi gibi n koullarn
yerine getirilmesi gerekmektedir. Ben ayrca karar verici bir nokta olarak yeliin ancak
serbest dolam konusuna tatminkar bir zmn bulunmas ile mmkn olacan
belirttim. 763
Ama 12 Aralka gelindiinde ortam artk geri dn olmayacak bir biimde gerilmiti.
Kohle zel yaknl ve sempatisi ile bilinen AB Dnem Bakan ve Lksemburg
Babakan Junckerin Alman Haber Ajansndan (DPA) Heinz-Peter Dietriche verdii
deme Lksemburgda yaynlanan Lksemburger Wort gazetesinde yaynlandnda ise
Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde en byk krizlerden birisi yaanmt. Juncker
Trkiye iin, diplomatik teaml snrlarn aan bir biimde ikence uygulayan bir lkeden
gelen temsilcinin AB masasnda oturmas mmkn deildir demiti.764 Bir anda hem
Trkiyenin mitlerinin sona ermesine neden olan hem de byk bir atmaya kaynaklk
eden bu szlerini Juncker BBCde yapt bir mlakatta da tekrarlamt. Juncker, ABnin
genilemesi konusunda tarihi nemde olan bu zirvenin bir Trkiye zirvesi haline
dnmesinden duyduu rahatszl da her frsatta dile getirmiti.765 Artk beklenilen bir
sonu alnmayacann farkna varan Trk siyasiler de krgnlk, kzgnlk, tehdit ve restler
762

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras,, s.504-505.

Alman Basn ve Enformasyon Dairesi:Bulletin- Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, Nr.102,
17.12.1997. (Auch in: Internationale Politik, Januar 1998, s.112-113)
764
Lksemburger Wort (Gnlk Gazete-Lksemburg ) 12.12.1997. (Ayn aklama Die Weltin 18.12.1997
tarihli nshasnda da yaynland.)
765
Juncker bir basn toplantsnda sorularn hep Trkiye konusunda olmasndan rahatszlk duyduunu
gizlemeyerek, Baka soracak sorunuz yok mu, bu zirve Trkiye iin toplanmad demiti.Bkz. Birand [2001]
Trkiyenin Avrupa Maceras,, s.509.
763

179
dolu aklamalarn ard ardna yapmaya baladlar. zellikle bu dnemde Kbrs
konusunun Trkiye ile Yunanistan arasnda ciddi bir sorun olmann snrlarn ap Trkiye
ile AB arasnda bir sorun haline geleceinin fark edilmesi, bu konuya ilikin sert
aklamalar da beraberinde getirdi.766
b. AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar
12-13 Aralk 1997de yaplan Lksemburg Zirvesi her ne kadar bir Trkiye sorunuyla
glgelenmi bir Zirveye dnm olsa da767 aslnda ABnin genileme stratejisi
bakmndan gerek anlamda tarihi bir zirve idi.768 Konsey, byk lde Komisyonun
Gndem (Agenda) 2000 raporunda ortaya koyduu dorultuda genileme stratejisi kabul
etti. ABnin Genilemesi bal altnda 10 ODA ile Kbrs-RYn yelikleri ile ilgili
hazrlk ve grmelerin balatlmas kararn alm, yelik srecinin, 30 Mart 1998de 15
AB yesinin ve 11 aday lkenin (10 ODA ve Kbrs-RY ) Dileri Bakanlarnn
toplanmas ile balamasna ve bu aday lkelerin tm iin bir tek erevenin
oluturulmasna karar verilmitir.769 Zirvede, 11 aday lkenin zamannda AB yesi
olmalarn ve bu amala yelik ncesinde en mmkn olacak ekilde AB mktesebatna
uyum salayacak konuma gelmelerini salamak iin Youn Yaknlatrma Stratejisi
(Die intensivierte Heranfhrungsstrategie) de kabul edilmitir.770 Konsey ayn zamanda
aday lkeleri yelie hazr olma lsne gre iki ayr gruba ayrmtr. Birinci grupta yer
alan ve daha sonra da kendilerine Lksemburg Grubu denilen Kbrs-RY, Macaristan,
Polonya, Estonya, ek Cumhuriyeti ve Slovenyayla ay sonra (Mart 1998) yelik
mzakerelerine balanmasna, ve bunun iin de ikili Hkmetler aras Konferanslar
dzenlenmesine karar verilirken, dier be aday lke, (Helsinki Grubu) Romanya,
Slovakya, Letonya, Litvanya ve Bulgaristan ile de ezamanl bir biimde grmeler iin
hazrlk ve zellikle de topluluk mktesebatnn analitik olarak incelenmesi almalar
hzlandrlmas karar alnmtr. Aday lkelerin ilerlemelerinin Katlm Ortakl
erevesinde Kommission tarafndan ilki 1998 sonunda olmak zere hazrlanacak lerleme
Raporlar ile dinamik bir biimde izlenmesi de bu kararlarla benimsenmitir.771

c. Lksemburg Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar

Lksemburg Zirvesinin en nemli zelliklerinden birisi de 11 aday lke arasna alnmayan
ancak yine de yelie hazrlama strateji erevesinde ayrntl bir biimde ele alnan
Trkiyenin durumu olmutur. Trkiye iin bir Avrupa Stratejisi (Eine Europische
Strategie fr die Trkei) bal altnda Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin nasl bir
strateji erevesinde gelitirilecei ortaya konulmutur.772 Burada ncelikle Trkiyenin
yelik hakknn varln ifade eden bir girie ve Trkiyenin dier aday lkelerle ayn
kstaslar erevesinde deerlendirileceine ilikin ifadeler dikkat ekicidir:
AB Konseyi Trkiyenin ABye yeliinin sz konusu olduunu ve dier aday
lkeler ile ayn zemin ve kriterler erevesinde deerlendirilmeyeceini vurgular.
766

Sabah Gazetesi (stanbul) : 13.12.1997 (M.A.Birand)

Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere):13.12.1997, Emma Tucker.
768
Barbara Lippert [1998] Der Gipfel von Lksemburg: Startschu fr das Abenteuer Erweiterung,
Integration, 21 Jg., I/98, s.12-31.
769
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von
Lksemburg -Bulletin EU: 12-1997, I-1.23-30.
770
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von
Lksemburg -Bulletin EU: 12-1997, I.1.13-22.
771
ibid, I.1.14-16 ayrca 29-30.
772
ibid, I.6. 31-36.
767

180
Konsey ABye her alanda yaklam ngren ve bylece Trkiyenin Birlie
yeliini salayacak bir stratejiyi de belirler.773
Bu giriin ardndan AB sz konusu stratejinin Ortaklk Anlamasnn olanaklarnn
gelitirilmesi, GBnin derinletirilmesi, mali ibirliine ilerlik kazandrlmas, Birlik
mktesebatnn Trkiye tarafndan stlenilmesinin salanmas ve Birliin baz
programlarna Trkiyenin de katlmnn salanmas unsurlarn kapsad
vurgulanmaktadr.774 Strateji Ortaklk Konseyi tarafndan zellikle Ortaklk Anlamasnn
28. maddesi zemininde, Kopenhag Kriterleri nda ve 29 Nisan 1997de yaplan Konsey
kararlar erevesinde deerlendirilmelidir775 Konsey, bu stratejinin bir paras olarak
Trkiyenin Avrupa Konferans (Die Europa-Konferenz)na katlmn da ngrmtr.
Ancak Trkiye ile AB arasnda ilikilerin gelitirilmesinin Trkiyede yaplacak siyasi ve
ekonomik reformlara bal olduu da kararlarda zellikle vurgulanyor ve zellikle insan
haklar, aznlk haklarna sayg ve korunmas, Yunanistan ile Trkiye arasnda tatmin edici
ve stabil bir ilikinin kurulmas, sorunlarn barl yollarla zm, gerekli hallerde
Uluslararas Adalet Divanna gidilmesi, ve BM liderliinde srdrlen, BM kararlar
zemininde bir zm bulunmasna ynelik Kbrs konusundaki grmelerin desteklenmesi
alanlarnda Trkiyenin nlemler almas ve reformlar gerekletirmesi isteniyordu. 776 :
Konseyin ald kararlar iinde Gndem (Agenda) 2000de ngrlenden Trkiye lehine
farkllaan nemli bir husus, sadece 11 aday lke iin hazrlanmas ngrlen lerleme
Raporunun Trkiye iin de hazrlanmasnn kararlatrlmasyd. Aslnda bu durum, AB
iindeki kararszlk ve politikaszln da arpc bir rnei olarak grlebilir. Trkiyeyi
yakndan ilgilendiren hususlardan birisi de Mart 1998de hayata geirilecek olan Avrupa
Konferansna (Die Europa-Konferenz) Trkiyenin zellikle davet edilmesi olmutur.777
Avrupa Konferansna ABye ye lkelerin yansra ABye ye olmalar sz konusu olan
lkeler ile Birliin i ve d hedeflerini benimseyen lkelerin dahil olabilecei
belirlenmitir. Kararda bu teklif ncelikle Kbrs, Orta ve Dou Avrupa lkeleri ve
Trkiye iin geerlidir ifadesine yer verilerek, Trkiyenin de iinde yer alabilecei bir
platformun oluturulmaya alld ortaya konulmutur.
Lksemburgda Trkiyenin en az kendi yelii kadar nemsedii Kbrs-RY konusunda
alnan karar da Trkiyeyi son derece rahatsz edecek bir ekildeydi. Trkiyenin uyar ve
hatta tehditleri sonu vermemiti. Konsey Kbrs-RY ile Kbrs Cumhuriyeti (Cypus
Republic), yani btn Kbrs adna grmeler yapmaya karar verirken, bunun BM
aracl ile srdrlen ve iki toplumsal kesim ve iki blgeden oluacak bir federasyon
amal zm abalarna katk salayaca grn dile getiriyordu. Konsey kararnda
adann Trk kesimi ile ilgili olarak Bu erevede AB Konseyi Kbrs Hkmetinin yelik
mzakerelerini yapacak heyete Kbrs Trk Halknn temsilcilerinin de dahil edilmesi
konusundaki yaklamnn uygulamaya geirilmesinin olanaklarn arar ifadesine yer
verilmitir.778

773

ibid, I.6.31.
ibid, I.6.32.
775
ibid, I.6.33.
776
ibid, I.6.35.
777
Gndem (Agenda) 2000: s.77, Ayrca Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution
des Europischen Rates von Lksemburg - Bulletin EU:12-1997.
778
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von
Lksemburg -Bulletin EU: 12-1997, I.1.28.
774

181
4. Trkiye ABden Gelen Tepkiler: Lksemburg Travmas
Lksemburg Zirvesinde bata Lksemburg Babakan Juncker olmak zere ABnin
Trkiyeye ynelik slubu, deerlendirmelerde ok zaman alnan kararlarn nne
gemitir. Bunun iin de kararlar Trkiyede byk bir hayal krkl ve hatta fke yaratt.
779
Hatta bu tepkiler uzunca bir sre etkisini srdrecek adeta bir Lksemburg Travmas
yaanmasna da neden oldu. Ancak Lksemburg Kararlar konusunda AB tarafnn
deerlendirmesi ile Trk tarafnn deerlendirmesi arasnda da nemli farkllklar dikkat
ekiciydi. Hatta AB tarafndan yaplan pek ok aklamada Trkiyenin bu kararlar ile
genileme srecine resmen dahil edildii, hatta Trkiyenin beklenenin ok tesinde
kazanl olduu gr ska dile getiriliyordu. rnein ngiltere Babakan T.Blair: Kap
Trkiye iin ardna kadar ald. Trkiyenin bizim iin ne kadar nemli olduunu
gsterdik. Geriye Trkiyenin bu kapdan gemesi kalyor derken AB Komisyonu Bakan
J.Santer, Trkiye bizim Gndem (Agenda) 2000 da nerdiklerimizden ok daha fazlasn
elde etti. lk defa resmen tam ye olabileceinin gvencesini ald. Kendine aday dedirtti.
Genileme srecine dahil oldu. Avrupa Konferansna davet etti ve GB konusundaki
aksaklklarn giderilecei szn ald780 diyordu. 26 ubat 1991den 13 ubat 1998e
kadar AB Komisyonu Trkiye Temsilcisi olarak grev yapan Bykeli Michael Lake de
benzer bir biimde, Apeldoornda yaplan AB Dileri Bakanlar toplantsnda Trkiyenin
srece dahil edilmesi kararnn ktn, Lksemburgda ise bu kararn kesinletirildiini,
belirtiyor ve Turkey is part of the enlargement process as a candidate diyordu.781 Benzer
szleri Avrupa Komisyonu D ilikilerden Sorumlu Komiseri Van der Broek da
sylyordu: Lksemburgda kan kararlar yeterince incelenseydi Trkiyeye tam yelik
yolunda son derece olumlu neriler yapld anlalacakt. Trkiye yanl anlad782 AB
iinde Lksemburgda alnan kararlar bir dlama olarak niteleyen ve yanl
bulduunu dile getiren neredeyse tek aklama talya Dileri Bakan Diniden geldi.
FAZde yaynlanan yazsnda Dini, ite tam da bu noktada (AGSP), zellikle de
Trkiyeye ynelik karar, bizim tatmin olmadmz noktadr. Eer Trkiyenin Avrupall
vurgulanacaktysa, Zirve bunu Genileme srecine Trkiyeyi daha iyi entegre ederek
yapabilirdi. Bylece de Konsey ayrmclk (Diskriminierung) hissini vermekten de kanm
olurdu
diyor ve bunun nedenini yle aklyordu: benim deerlendirmem daha ok
Birliin yeteneksizliine ynelik, genilemenin strateji ve zaman planlamas yle yaplmal
ki, kresel jeopolitik karlarmz korunabilsin. Dini Trkiye konusunda yaplan
ayrmcln giderilmesi ve Trkiyenin AB ile salam balar kurmas iin aba
gstereceklerini de bu aklamasnda dile getiriyordu.783
Trkiyede ve zellikle ABD medyasndaki yaygn inana gre, Trkiyenin
Lksemburgda dlanmasnn temel nedeni
AByi bir Hristiyan kulbne
dntrmeye alan ve bunu Mart aynda aka dile getiren Hristiyan Demokratlar ve
onlar lideri olan H.Kohl idi. Hatta artan eletiriler karsnda aklama yapmak zorunda
kalan Lksemburg Babakan Jean-Claude Juncker, Lksemburg Zirvesinde sordum:
Trkiye ile yelik mzakerelerinin balatlmasn isteyen var m? Hibir kimse evet
demedi. Eletiriler sadece Helmut Kohle yneltildi! 784 diyordu.
779

Hseyin Bac [1998a] Trkische Auenpolitik nach dem Luxemburger EU-Gipfel vom Dezember 1997.
Europisch ohne Europa?, Jahrbuch fr internationale Sicherheitspolitik, Hamburg, Mittler, s. 579-603.
780
Sabah Gazetesi (stanbul) :15.12.1997 (Mehmet Ali Birand)
781
Lake, Michael: Turkey: End of Post Report, Unpublished Report, 1998, s.13-14..
782
Sabah Gazetesi (stanbul) :17.12.1997 (Mehmet Ali Birand)
783
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.12.1997 (Lamberto Dini), Ayrca
Internationale Politik, Januar 1998, s.123-124.
784
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Die Welt, Junckerin bu aklamay Nisan 1998de
yaptn kaydediyor.)

182

Kramere gre de Trkiyede byk hayal krkl yaratmasna ramen, aslnda

Lksemburg ABnin genilemesinde Trkiyenin de yer almas bakmnda Avrupa
Konseyinde imdiye kadar alnan en elle tutulur kararyd. 785 Prof.A.Eralp de ABnin
Trkiyeye bir taraftan zel bir stat verdiini, ama te taraftan da uzun dneme
yaylacak bir yelik perspektifini de onaylad grndeydi. Bylece dier adaylara
olduu gibi Trkiyeye katlm ncesi stratejisi uygulamas yaplmayacak, siyasi ve
zellikle de ekonomik bakmdan Trkiyenin hazrlk fonlarndan yararlanmasna da engel
olunacakt. Trkiyenin yelii konusunda ne zaman ve nasl sorular ise belirsiz kalacak,
gelimelere baklacakt.786
Ama Trkiyenin duygusall ar basan tepkisi ok belirgindi. Birand, Asl derin tepki ve
hayal krkl, 35 yldr Avrupayla ilikilerin glendirilmesi iin alm kesimlerde
yaand. Adeta bir rya bozulmu, bir tlsm yok olmutu. Trk kamuoyu birdenbire
bolua dt. Sanki bir daha hi Avrupal saylmayacakm gibi, tam yelik kaplar
tamamen kapanm hissine kapld diyordu.787 Birand Die Welt gazetesindeki yazsnda da
Almanyay kastederek Trkiye en yakn dostunu kaybetmenin aknln yayor!
yorumunu yapyordu.788 Yaplan ilk aklamalarda, Konsey karar revize edilinceye kadar
Trkiyenin AB ile siyasal diyalogu kesecei duyurulmutu. Dileri Bakan smail Cem,
AB ikmale kalmtr. Bizi aralarna almayanlarla neden siyasal diyalogu srdrelim ki
diyordu. Cem, siyasi diyalogun dondurulmasnn ne anlama geldiini de yle anlatyordu:
Bizi bu konuma yerletiren bir ABnde bize verilen konum kadar konuuruz. ncelikle
bizim d politikamza ilikin olan meseleleri Kbrs, Ege, Yunan, insan haklar meselesinin
AB ile konuulmasnn anlam kalmamtr.789 Babakan Yardmcs Ecevit ise zellikle
Kbrs konusunda yaplacak hatalarn Trkiyeye entegrasyon seeneinden baka
seenek brakmayacan sylyor, Ylmaz ise Kltrel Berlin Duvarlar rlmeye
allyor szleri ile yeni bir tartmann sinyallerini veriyor, bir taraftan da ABye bir
Hristiyan Kulb olarak grmek istemeyenlerin desteini almaya alyordu.
Trkiyede ABye kar olduka sert tepki aklamalar yaplrken, biraz da i politik
kayglarla baz kazanmlar olduuna da dikkat ekiliyordu. 14 Aralk 1997da Bakanlar
Kurulu toplantsnn ardndan, birisi Trk Hkmeti, dieri ise Dileri Bakanlndan
Kbrs konusundaki iki ayr aklama yapld. Lksemburg zirve bildirisinde, ABnin
genileme srecinde Trkiyeye yer verilmesi, Trkiyenin ABne katlmasna ynelik bir
Avrupa stratejisi gelitirilmesi, aday nitelii tadnn ortaya kmas eklinde baz olumlu
unsurlara yer verilmitir szleri ile balayan Hkmet aklamasnda, Bununla birlikte,
Konsey Karar Trkiye asndan kabul edilebilir nitelikte deildir deniliyordu.
Aklamada ayrca u hususlara yer veriliyordu: Trkiye, teki aday lkelerle ayn
erevede, ayn iyi niyetli yaklamla ve objektif kstaslara gre deerlendirilmemitir.
Trkiyeye yeni ve olumlu unsurlar gibi sunulanlarn pek ou aslnda, ABnin Trkiyeye
kar gemite stlendii ve yllardr yerine getirmedii ykmllkleridir. ...Trkiye, AB
ile btnleme iradesini Lksemburg zirvesinde ortaya konulan tutuma ramen
785

Kramer [2001b] Deien Trkiye, s.287-88.

, Atilla Eralp [2002] Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye ve AB, Trkiyenin Yeni Dnyas (Turkeys
New World) (ev: Hr Gld), (Ed.) Alan Makovsky-Sabri Sayar, Alfa Yaynevi, stanbul, s.238-240.
787
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras,, s.516.
788
Doru veya yanl. Trk kamuoyu Trkiyenin ABden dlanmasnn temelinde Almanyann
bulunduuna artk inanmtr. ... Trkler, en yakn saydklar bir dost tarafndan srtndan baklandklar
hissine kaplmlardr. ... Hkmetler biribirine krlmazlar. Bir sre sonra yine karlarn gzeterek yeniden
sarma-dola olabilirler. Ancak Trk kamoyunda alan bu yararnn kapanmas daha zor olacaktr. Die
Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 30.12.1997, Sabah Gazetesi (stanbul) : 02.01.1998
789
Sabah Gazetesi (stanbul) : 17.12.1997.
786

183
srdrecektir. Trkiyenin yerinin olmayaca tek Avrupa topluluu, kendisini ayrmclk
ve hogrszlk temelinde tanmlayp snrlayan bir Avrupa topluluudur. 790
Ayn gn yaplan ve Kbrs konusunun zel olarak ele alnd Dileri Bakanl
aklamasnda da 1960'da kurulan ortaklk devletinin 1963 ylnda Rumlarca silah zoruyla
yklmasndan bu yana, Ada'nn tmn temsil etmeye yetkili tek bir devlet, hkmet ve
parlamento mevcut deildir.... Lksemburg'da alnan karar, 1959/60 Anlamalarnn ihlali
anlamna gelmektedir deniliyor ve 1959 Zrih ve Londra Anlamalar, Kbrs'n Trkiye
ve Yunanistan'n birlikte ye olmadklar uluslararas kurululara ve ittifaklara
katlamayacan ngrd, 1960 Garanti Anlamasnn ise Kbrs'n herhangi bir
devletle tamamen veya ksmen siyasi ve ekonomik birlie giremeyecei hkmn ierdiine
dikkat ekiliyor ve geen sre zarfnda AB'nin Kbrs-RY'ne tam yelik yolunda at
kapnn, Kbrs sorununun zmne ilikin grme sreci zerinde ykc etkiler yapt
ve sonuta, Rum Ynetimi'nin, Kbrs Trk taraf ile bir uzlama aramadan AB'ne girerek
Yunanistan'la dolayl yoldan btnlemeyi salamak dnda bir amac kalmamtr
denilmekteydi 791
Trkiyede bu dnemde ABye alternatif saylabilecek araylar ve sylemler de dikkat
ekiciydi.792 Zirvenin hemen ardndan Trkiyeye gelen Rusya Federasyonu Babakan
enomirdinin Trkiyeye yapt ziyaret, zellikle medyada adeta bir ova
dntrld.793 Yine son dnemde ska dile getirilen Trkiye-ABD-srail geninde d
politika tercihine ynelik gelimeler de yaanyordu. Babakan Ylmaz 17 Aralkta
ABDye gitti. Yine ayn gnlerde tarihte ilk kez bir srail Savunma Bakan Trkiyeye
resmi ziyaret yapyordu.794 Gezi ncesi Washington Posta Trkiyenin aday
yaplmamasnn asl nedeni din ayrmcldr. Avrupada kltrel bir Berlin duvar
yaplyor795 eklinde deme veren Ylmaz, Washingtonun Trkiyenin ABden
kopmasnn lkede yaratabilecei anti-Batc rzgardan duyulacak endieyi Trkiye lehine
kazanmlara dntrme abasna girdii aktr.796 Ylmaz bir baka aklamasnda da
eer Lksemburg kararlar Cardiffte dzeltilmezse, tam yelik bavurumuzu geri
ekeriz797 diyordu. rnein Dileri Bakan Cem, Lksemburg sonrasnda Trkiyenin
ABye mahkum olmadn aklyor, ardndan 22 Temmuz 1998de yapt bir basn
toplantsnda da yle diyordu: Gnmz Trkiyesi Avrasyann ekonomik ve siyasal bir
ncs olmaya hazrlanyor. Uluslar aras ilikilerimiz artk Avrupann eteklerindeki bir
evre lkesi, Batnn uzak karakolu, bir kenar lke olmak sfat ile snrl deil. Avrupann
elbette bir unsuruyuz. ABde yer almak istiyoruz ama bizim vizyonumuz ok daha geni.
Kendi hedefimizi, kendi ilevimizi, ykselen Avrasya gereinin merkezi belirleyicisi olarak

790

T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http.// www.mfa.gov.tr .Lksemburg Devlet Ve Hkmet
Bakanlari Zirvesi Sonu Bildirisine likin Olarak Trk Hkmeti Tarafndan Yaplan Aklama (14 Aralk
1997)
791
14 Aralk 1997: Lksemburg Devlet Ve Hkmet Bakanlar Zirvesi Sonu Bildirisine likin Olarak
Dileri Bakanl Tarafndan Yaplan Aklama (14 Aralk 1997), T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas:
www.mfa.gov.tr.
792
Kramer [2001] Deien Trkiye, s.198-199.
793
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 16.12.1997: ABye nisbet: Trkiye ile Rusya asrn anlamasna imza koydu.
Doalgaz anlamas ile Trkiye Rusyadan ylda 16 milyar metrekp doalgaz alacak.
794
Alan Makovsky [1998b] "Israili-Turkish Cooperation: Full Steam Ahead", Policywatch, The Washington
Institute for Near East Policy, Nr.292, 6. January 1998. (http://www.washingtoninstitute.org/)
795
Washington Post (Gnlk Gazete-ABD): 15.12.1997
796
Alan Makovsky [1997b] "A ABro-Battered Mr.Yilmaz Comes to Washington", Policywatch, The
Washington Institute for Near East Policy, Nr.291, 18 Dezember 1997. (http://www.washingtoninstitute.org/)
797
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 20-21.12.1997.

184
tanmlyoruz.798 Btn bu tartmalarda ABD zel bir yer tutuyordu. Zaten bu kararn
ABD tarafndan kendileri iin de bir baarszlk olarak algland ve ABDyi tatmin
etmedii, dahas Trkiyenin istenmeyen bir yne kaymasndan ve uzlamaclktan
uzaklamasndan endie edildii resmi aklamalara da yansd. ABD Dileri Bakanl
Szcs James Foley ABDnin Trkiyeyi Avrupann bir paras olarak grdn,
Lksemburgda kan kararn geici nitelikte bir engel olduuna inandn ve ileride
deiecei umudunda olduklarn; AB iinde kalacak bir Trkiyenin hem ABD hem de
Avrupa iin gerekli olduunu ABDnin resmi gr olarak aklad.799
Alman medyasnn konuya yaklam beklenecei zere ok daha geni boyutlarda
olmutur. Bunun anlalabilecek nedenleri vard. Yorumlarn ok byk blmnde
Trkiyenin tepkileri duygusal ve ar olarak niteleniyor, ancak buna byk lde ABnin
Trkiyeye kar drst ve ak olmayan politikasnn yol at, bu koullarda ABnin
Trkiyeyi almasnn da olanakl olmad, ABnin Trkiyeyi tayabilecek gte olmad
belirtiliyor, ancak Bat dnyas iin Trkiye ile salkl ilikiler gelitirmenin bir zorunluluk
olduu da vurgulanyordu. rnein W.G.Lerch FAZdaki yorumunda Lksemburg
sonrasnda Trkiyenin ortaya koyduu tepkiyi siyasi olarak aptalca, ama duygusal
olarak anlalr olarak nitelendiriyor ve bunun nedenini Trkiyenin aslnda slam lkesi
olmasna ramen Batllama konusundaki ideolojik tercih ve abalarnda olduunu
vurgulayarak yle diyordu: AB yelii, Trkiye iin Batllama dncesinin son ta
olarak kabul ediliyor800 Stuttgarter Zeitungda A.Zielckenin Trkiye ve Avrupa (Die
Trkei und Europa) balkl yazsnda ise yine bu drstlk konusuna deiniliyor ve Blair
ve Kinkel gibi birok Avrupal politikacnn Trkiyenin Avrupal olduu, gelecekte ye
olaca, kapnn hep ak olduu eklindeki aklamalarnn sadece laf cambazl
olduunu vurguluyor yine yalan sylyorlar (Nun lgen sie wieder) yorumunu
yapyordu. Avrupallarn her zaman Trkiye Avrupaldr, ama u an yelie alnamaz
eklinde cevaplar verildiini belirten Zielcke, bahane nedenleri kendi iinde ayrlyor
demekte ve bunun bazen Krtlerle, bazen insan haklar, bazen de ekonomik gerekelerle
temellendirildiini, sonra da bazen gereklerin kendiliinden ortaya ktn vurguluyor.801
W. Koydlun SDZdaki deerlendirmesi ise Almanyadaki genel yaklamn ana hatlarn
iziyordu: Avrupa ve Trkiye, istesek de istemesek de birbirine kenetlenmi durumda.
Buradaki soru, ilikinin nasl bir formda olacadr. Bunun illa ABye tam yelik olmas
gerekmiyor. Ekonomik ve stratejik bir zel iliki muhtemelen her iki taraf iin de daha
kullanl olabilir. Ama bunun olabilmesi iin Avrupallarn ve Trklerin daha drst
olmalar gerekiyor: birbirlerine kar ve daha da nemlisi kendilerine kar drst.802
Lksemburgda Trkiye konusunda alnan karar, Trkiyenin genileme stratejisi dnda
tutulmas isteinden kaynaklanmadysa ve AB yetkililerinin srekli dile getirdikleri gibi
aslnda Trkiyeyi ABye yaknlatrmann bir yntemi olarak dnldyse, burada
nemli bir hata yapld aktr. Bu konuda Barbara von Ow-Freytagn tespiti son derece
isabetlidir: AB perspektifi olmasayd, ODA kesinlikle bu kadar hzla normal

798

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 23.07.1998 ayrca T.C. Dileri Bakanl nternet

Sayfashttp.//www.mfa.gov.tr (Dileri Bakan smail Cemin Basn Toplants: 22 Temmuz 1998).
799
T.C. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl nternet Sayfas:
www.byegm.gov.tr/dsbasin/ 17.12.1997.
800
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 16.12.1997 (Wolfgang Gnter Lerch: Es
begann mit Sultan Selim- Die Trkei sieht hundertfnfzig Jahre der Verwestlichung missachtet)
801
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 16.12.1997 (Adrian Zielcke: Die Trkei und Europa)
802
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 16.12.1997 (Wolfgang Koydl:Der wunde Mann am
Bosporus- Die Trkei hat die Scheidung von Europa eingerichtet, aber es fehlen nABe Partner)

185
demokrasi ve ekonomik byme blgeleri iinde ilk sraya kamazlard.803 Trkiyedeki
kamuoyunun beklentisi de bu perspektifti. Trkiye iin nemli olan kendi siyasal yapsn
modernletirmek ve ayn zamanda ok ynl biimde iinde yer ald Avrupann siyasi
btnleme hareketi iinde yer almaktr. Bu noktada eer AB da ayn grteyse, ki byle
olduu srekli dile getirilmektedir, o zaman ABnin da Trkiyeye en azndan moral destek
vermesi ykmll bulunmaktadr. Ancak zellikle Komisyonun uzun vadeli stratejik
politikalar retmekte ciddi skntlar iinde olduu Gndem (Agenda) 2000da da ortaya
kmt. Bu durumun srdrlemeyecek olduu, konunun uzmanlarnca da dile getirilmiti.
rnein Gndem (Agenda) 2000de Trkiye konusundaki yaklamn stratejik dnme
eksikliinden kaynaklandn belirtiyordu. Khnhardt, ABnin Trkiye konusunda
politikaszlktan kaynaklanan hatalarnn uzun sre devam edemeyeceini de iddia ediyor
ve AB, Trkiye dosyasn erken ya da ge mutlaka yine aacak: Sonu ise geri dn
olmayacak biimde ve dorusu da bu, Trkiyenin aday lke olarak kabul edilmesi
olacaktr diyordu.804
B. Lksemburgdan Helsinkiye Trkiye-AB likilerinin Yeniden Tanmlanmas
Sreci: Aralk 1997-Aralk 1999
1. Lksemburg Travmas ve Ylmazn Almanyaya Eletiri Merkezli AB
Politikas
Lksemburg Kararlar zerine AB ile siyasal diyalogunu kesen Trkiye, ngiltere ve Fransa
tarafndan byk lde Trkiye iin dnlm Avrupa Konferansna katlmay da
reddetti.805 12 Martta Londrada yaplan ilk toplantda Fransa, Belika ve ngiltere devlet
ve hkmet bakanlar; Trkiye'nin, Avrupa'nn geleceinin bir paras olduunu ve bu tr
toplantlarda Trkiye'yi de grmek istediklerini vurguladlar, ancak proje l domu,
ayn zamanda Trkiyenin yelik d alternatifleri kabul etmeyecei net biimde ortaya
kmt.806
Bu arada Trkiye bir taraftan ABye mahkum olmadn ve farkl alternatifleri olduunu
gstermeye alyor, ama bir taraftan da ABnin Lksemburg kararlarn revize etmesini
srarla talep ediyordu.807 Ancak Babakan Ylmazn, biraz da i politik nedenlerle ABye,
zel olarak da Almanyaya ynelik eletiri dozu, ilikileri kopma noktasna getirdi.
Almanyay ve Almancay gayet ile bilen Ylmaz, Almanlar ok rahatsz edeceini bildii
bir kavramla Almanyay ve Babakan (anslye) Kohl eletiriyor ve yle diyordu:
Almanlar eski stratejilerini yani Lebesraum (yaam alan) politikasn devam
ettiriyorlar. Almanlar bu stratejiyi aynen eskisi gibi yrtyorlar. Almanlar ve Avrupa iin
Dou ve Orta Avrupa lkeleri hinterhof (arka avlu) olarak stratejik neme sahipler.808
Ylmaza gre Almanyann Trkiyeyi dlama gayreti de uzun vadede Trkiyeyi
803

Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 15.12.1997 (Barbara von Ow-Freytag : Auf
dem Weg zu einem vereinten Europa)
804
Ludger Khnhardt [1999b] "DABtschlands AB-Ratsprsidentschaft und die AGENDA 2000", Aus Politik
und Zeitgeschichte, B1-2/99, s.3-11.
805
Karluk ve Tonus da Avrupa Konferansnn asl olarak Trkiyenin tatmin edilmesi iin yaratldn
belirtiyorlar. Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.15.
806
Erste Tagung der Europa-Konferen Erffnungstagung am 12. Mrz in London Bulletin EU: 3-1998,
1.3.50.
807
Bu konuda AB Komisyonu Trkiye Temsilcisi Lake, Trkiyedeki tepkilerin de i politik bir manavra
olduunu, Trkiyenin ABden kopmasnn szkonusu olmadn belirtiyordu. Lake [1998a] Turkey: End of
Post Report, s.14.
808
Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere):: 06.03.1998 (John Bahram-Quentin Peel :Turkey Accuses
Kohl of LebeMGKaum Policy), ayrca Hrriyet Gazetesi (stanbul) :08.03.1998.

186
kendisine rakip olarak grmesinin bir sonucuydu. Aslnda Ylmazn aklamalarnn iki
nemli mesaj vard. Birincisi AB iinde ABye bir din birlii olarak grmeyenlerin
desteini almak iin Hristiyan Kulb sulamasnda bulunmak809, ikincisi ise AB iinde
birleen Almanyaya ynelik endieleri Trkiye lehine kanalize etmekti. Almanya engelini
ancak dier lkelerin kar destei ile alabiliriz dncesi ile Ylmaz, Trk-Alman
ilikilerinde hi yaanlmayan byk bir krizi gze almt. Kramere gre Ylmazn bu
aklamalarnn bir amac da tekrar Amerikan kartn kullanmak istemesiydi.810
Ancak Ylmazn aklamalar Alman Hkmeti ve Parlamentosunda byk tepkilerle
karland. Dileri Bakan Kinkel, Ylmazn tavrn Amoklauf (kontrolden km deli
koturmas) olarak niteliyor, Hkmet Szcs Peter Hausmann ise aklamalarn
kesinlikle kabul edilemez olduunu sylyordu. Dileri Bakanl Szcs Martin
Erdmann Trk Babakannn konumas iin setii kavramlar partnerler arasnda rnei
olmayan bir durum. ddialar, Alman politikasna ynelik haksz bir iftiradr szleri ile
Ylmaz eletiriyor ve Ylmazn szlerinin ODA iin de aalayc olduunu
belirtiyordu. Alman medyas da Ylmazn aklamalarna son derece sert tepkiler verdi.811
rnein SDZda Kibar Sayn Ylmazn Utanmazl (Die Schmaehnungen des netten
Herrn Ylmaz) balkl yorumda Onun utanmazln neler ortaya kard bunu
bilemeyiz. Ama ak olan bu aklamalar ile lkesi iin iyi bir ey yapmad812 yorumu
yaplrken, FAZ, lsz (Masslos) balkl yazda, Ylmazn bu anti-Alman
kampanyasnn son derece yersiz ve zararl olduu syleniyordu.813. General Anzeigerdeki
yorum ok daha sertti: Aklamalar tarihe aykr, aptalca ve hakaret biiminde.814
Aslnda M.Ylmaz, 1996daki Der Spiegele verdii bir rportajnda Alman Babakan
(H.Kohl) benim rnek aldm bir siyasi kiiliktir. Onun sorunlara yaklarken ortaya
koyduu kendinden eminlii beni ok etkiler815 diyerek Kohle olan hayranln dile
getiren Ylmazn Lksemburg sonrasnda Kohl bizim eski dostumuzdu, ama yeni
dmanmz oldu szleri, Lksemburgdaki hayal krklnn ne kadar byk olduunu
da gsteriyordu.816 CDUdan M.Glos, yapt aklamada Ylmazn aklamalar
Almanyaya ynelik baya saldrlarn en son blmdr diyordu817. Ayn gn FAZde
kan Byle mi devam edecek Sayn Ylmaz? balkl yorumunda da Ylmaz ok sert
ifadelerle eletiriliyordu. Ylmazn Eyll aynda yaplacak Almanyadaki seimler iin
verdii mesaj da byk eletiri almt. Oy kullanacak yzelli bin Trkn Lksemburgda

809

Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.03.1998 (Ylmaz kritisiert deutsche

Europapolitik- EU als christlicher Klub)
810
Kramer [2001b] Deien Trkiye, s.290.
811
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 7-8.03.1998 (Neue Belastung fr deutsch-trkische
Beziehungen-Ylma Bonn setzt Lebesraum-Politik fort. Die Bundesregierung spricht von unentschuldbarer
Diffamierung), Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):07.03.1998 (Verstimmung
zwischen Deutschland und der Trkei- Ylmaz beschimpft die Bundesregierung- Vergleich mit der Politik der
Nationalsozialisten: LebeMGKaum/ Bonn: Unentschuldbarer Diffamierung); General Anzeiger: 78.03.1998 (Ankara: Bonn betrieb LebeMGKaum- Politik- Ungewhlich scharfe deutsche Reaktion);
General Anzeiger: 7-8.03.1998 (Ylmaz laeuft Amok von Hubert Kleine Stegemann); Bonner Rundschau:
07.03.1998 (Ylma Deutsche setzen auf LebeMGKaum- Trkei wirft Bonn Politik wie zur Nazi-Zeit vor).
812
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 07.03.1998 (ky.)
813
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 07.03.1998 (K.F.)
814
General Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya):: 7-8.03.1998 (Ylmaz laABft Amok von Hubert Kleine
Stegemann)
815
Der Spiegel (Haftalk Dergi-Almanya):: 15.05.1996, s.166-171.
816
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 01.04.1998, Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
02.04.1998. Ylmaz daha sonra yapt aklamada Eski dost dman olmaz eklindeki Trk ataszn
hatrlatmak iin bunu sylediini, eski dostun da dman olabildiinin grlebileceini anlatmaya altn
sylemitir. Turkish Daily News (Gnlk Gazete-Trkiye): 03.04.1998 (lknur evik)
817
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 03.04.1998.

187
yaanan gelimeleri dikkate almalarn istiyorum818 diyen Ylmaz, seimlerden sonra
Focus dergisine verdii mlakatta da Almanya Orta ve Dou Avrupa lkelerini kendi etki
alan olarak grme alkanln terketmedi. .. Maalesef Alman Hkmeti lkemin
ayrmcla uramasnn mimarl yapt diyordu. Ylmaz, Trkiyenin AB yelii
konusunda umudunun Almanya olduunu ama imdi bizim AB yolumuzun en byk
engeli oldu diyordu. 819 Ancak Kramerin de vurgulad gibi Ankara bundan sonraki
dnemde sadece Almanyann deil dier AB lkelerinin de ikna edilmesi gerektiini fark
etti. .820 Trkiye ksa bir sre iinde Ermeni Soykrm karar tasars vesilesi ile Fransa,
Srgnde Krt Parlamentosu ve Boat People vesilesi ile de talyann desteini
kaybedecekti.821
Bu arada 1995deki seimlerde % 21,3 oy ile birinci parti olan ve Parlamentoda en ok
milletvekili olan Refah Partisi, 16 Ocak 1998de Anayasa Mahkemesi tarafndan laiklik
kart glerin oda haline gelmek gerekesi ile kapatld.822 Partinin Genel Bakan ve
eski Babakan Necmettin Erbakan bata olmak zere ynetim kadrosundan baz
politikaclarn eylem ve szleri ile kapatlmaya neden olduklar gerekesi ile de be yl
sre ile siyaset yapmalarnn yasaklanmas, Trkiyede siyasi corafyay da dorudan
etkileyecek sonular douracakt. in ilgi ekici bir yn, kapatlan RP yneticilerinin
konuyu EGHa gtreceklerine ilikin aklamalard.823 AB, baka olaylarla
karlatrldnda nispeten yumuak saylabilecek bir aklama ile olay znt verici
olarak deerlendirdi ve Trkiyenin temel demokratik prensipler erevesinde
ykmllklerini yerine getirmesinin umut edildiini aklad .824
15-16 Haziran 1998de yaplan AB Kardif Zirvesi, Trkiye bakmndan Lksemburgda
alnan kararlarn tekrarlanmasndan baka bir ey yapamad.825 Genileme sreci dnda
kalsa da Avrupa Stratejisi ile Birlie yaknlatrlmas ngrlen Trkiye iin bu
kapsamda salanacak yardmlarn Yunanistan tarafndan veto edilmesi nedeniyle mali

818

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 18.08.1998 (Yavuz Donat: Ylmazdan Kohle); Hamburger Abendblatt:
(Gnlk Gazete-Almanya): 19.08.1998 (Trken sollen Kohl nicht waehlen. Ministerpraesident Mesut
Ylmaz: Er liess uns nicht in die AB)
819
Ylmaz Almanyada yaayan vatandalarna bir ay ncesinde Kohl sememeleri tavsiyesinde
buluyordu. nk Ylmaza gre Kohl, Trkiyenin AB yelii konusunda verdii sz yerine getirmemiti ve
bu nedenle intikam almak istiyordu Focus (Haftalk Dergi-Almanya): 14.09.1998, 38/1998, s.106-110.
820
Kramer [2001b] A Changing Turkey, s.294.
821
Le Monde (Gnlk Gazete-Fransa): 04-05.01.1998 (Leurope et les Kurdes), Sabah Gazetesi (stanbul) :
06.01.1998 (Cengiz andar: Ortadou Denizinde), Sabah Gazetesi (stanbul) : 08.01.1998,(Cengiz andar:
Gneydou-Schengen Hatt)
822
T.C.Resmi Gazete: 23.02.1998 (Anayasa Mahkemesinin RPyi kapatmas ile ilgili Gerekeli Karar.)
ayrca: Udo Steinbach [1997a] Islamischer Staat Trkei? Folgerung fr die Europische Politik,
Internationale Politik, 8/1997, s.51-58.
823
Sabah Gazetesi (stanbul) : 18.01.1998 (Cengiz andar: ki Zihniyet) Karar eletiren andar, Trkiye,
tarihiyle, corafyasyla, dnyadaki unique konumuyla kendisinden ve yneticilerinden ok daha byk bir
lkedir diyor ve RP yetkililerinin AHMne girme ynndeki aklamalarn da paradoksal olarak bu
Trkiyenin bir kazancdr. Trkiye Mslmanlar, artk Bat sistemi iinde yerlemeye bakarken, szde
Batclar, Trkiyeyi dnyadan kopartp, bir bask rejimi iine kilitlemeye urayorlar diyordu.) Ayrca:
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 17.01.1998 (Trkische Verfassungsgericht
verbitet Wohlfahtspartei), Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 19.01.1999 (Horst
Bacia: Kein Verbot konnte in der Trkei den Aufstieg der Islamisten bremsen)
824
Die Europische Union ist besorgt ber die Folgen dieser Entscheidung, was den Pluralismus und die
Freiheit der Meinungsuerung anbelangt, und hofft, da die Trkei klar zum Ausdruck bringt, da sie sich
weiterhin diesen grundlegenden demokratischen Prinzipien verpflichtet fhlt." Bulletin EU: 1/2-1998 1.4.23.
825
Avrupa Parlamentosu Karar: Europaeisches Parlament: Resolution des Europischen Rates von Cardiff Bulletin EU: 6-1998.

188
konularda da ilerleme salanamad. Oysa Komisyonun da srekli dile getirdii gibi, mali
destek olmakszn bu programn uygulanma ans yoktu.826
2. Almanya-Trkiye likilerinde H.Kohl Sonras Dnem
Trkiye ile Almanya arasndaki ilikiler hibir lke ile karlatrlmayacak kadar ok ynl
ve nemlidir. Almanyada yaayan milyonlarca Trk ve son dnemde youn bir biimde
Alman vatandalna geenler, artk iki lkenin ilikilerinin en nde gelen faktrlerinden
birisidir. Trkiyenin Almanya ile ilikilerindeki younluk, yaknlk ve karmaklk,
Trkiyenin AB yolunu da dorudan etkilemektedir.827 L.Rhl ok isabetli bir biimde
Trkiye iin Avrupann merkezi Almanyadr. Trklerin gznde siyasi adres Brksel
deil, Bonn, gelecekte de Berlindir.828 szleri bu durumu ok gzel aklamaktadr. Ancak
zellikle AB politikas, Trkiyedeki Krt sorununa Almanyann yaklam, silah ticareti
ve serbest dolam nedeniyle 90l yllarn zellikle ikinci yars son derce sancl gemitir.
zellikle Lksemburg Kararlar ve Ylmazn aklamalar zerine iyice gerilen TrkiyeAlmanya arasndaki ilikiler iin 27 Eyll 1998deki Almanya seimlerinin Trkiye iin
nemini hi olmad kadar artrmt. Kohln iktidarda kalmaya devam etmesi halinde
Trkiyenin AB yolunun btnyle kapanaca inanc Trkiyede genel kabul gryordu.
Bu nedenle, yllardan beri aslnda bata Almanya olmak zere Avrupadaki Hkmetlerin
sa-muhafazakar partiler olmasn tercih eden Trkiye iin bu sefer tercih deimi ve
belki de ilk kez Almanyada Sosyal Demokrat bir Hkmetin ilikilerdeki tkanmay
amasna umut balanmt. Ylmazn Almanyann i politikasna karr bir biimde Trk
asll semenleri Kohl cezalandrmaya armas da bunun en arpc gstergesiydi.
Ancak Trk asll semenler iin CDUyu tercih etmemeyi gerektiren unsurlar arasnda
CDU/CSUnun Trkiye politikasndan baka nemli hususlar da bulunuyordu. Bunlarn
banda da son yllarda srekli gndemde kalan yabanclar yasas ve ifte vatandalk hakk
gibi konulard.829 Bu bakmdan Almanyada oy kullanan semenler iin siyasal
tercihlerinde asl belirleyici olan
kendi haklarna ynelik dzenlemelerdi. Focus
dergisindeki bir yorumda da belirtildii gibi, ifte vatandalk konusu zaten Trkleri
SPDye yaknlatrmt.830 Yllardan beri, yabanc olarak yaadklar lkede kendi kiisel
ve sosyal haklarnn korunmas ile, anavatanlarnn karlarnn korunmas arasnda
skan Trk asll semenler iin de 1998 seimleri nispeten bu iki amacn bir araya
getirebilecei bir seim olmutur. Seimlerle ilgili olarak yaplan aratrmalarda
Almanyada yaayan Trk asll semenlerin % 80den fazlasnn SPD ve Yeilleri tercih
edecei ortaya konulmutu.831
27 Eyll 1998de yaplan seimleri SPDnin kazanmasnn ardndan kan Trk gazetelerde
Kohln gitmesinden duyulan sevin gizlenmiyordu. Hrriyet, Yeni Dnem-Umut
Dnemi balkl yorumunda hem Almanyadaki Trklerin durumunda iyilemeler
826

Kramer [2001b] Changing Turkey, s.291.

Faruk en [1998] Die Trkei zwischen amerikanischer Globalpolitik und der Innenpolitik der ABLnder. Deutschland vor einer nABen Richtungsentscheidung?, Bonn: Atlantik-Brcke.
828
Lothar Rhl: Partner Trkei Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 03.04.1997
829
Ludger Khnhardt [1998b] Mehr Toleranz, bitte, Rheinischer Merkur, 98-1 (Januar 98)
830
Focus (Haftalk Dergi-Almanya): 14.09.1998, 38/1998, s.106-110
831
Bu konuda Essen niversitesi Trkiye Aratrmalar Merkezinin seimlerden nce Focus dergisi iin
yapt aratrma eitli ynleri ile Alman medyasnda gndeme getirildi (Focus: 14.09.1998, 38/1998, s.106110) ZfT, Almanyada 1998de 200 bin civarnda Trk asll Alman vatanda olduunu, bunlarn 160 bininin
de seme hakkna sahip olduunu tesbit etmi, anket sonular da bu semenlerin temsili 1006s ile
yaplmtr. Ayn aratrmada Yeiller % 17, CDU % 8, FDP ise % 1 olarak tesbit edilmitir. Eyll 1998,
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 26.09.1998). Benzer bir almay da Hrriyet
gazetesinin basit bir yntemle ve telefonla yapt ankette de Trklerin % 77sinin SPDyi, % 4nn
Yeilleri, % 7.5unun ise CDU/CSUyu tercih ettii sonucu kmtr (Hrriyet (Avrupa Basks) 29.09.1998.
827

189
salanacana ynelik umutlar dile getiriyor hem de AB iinde spanya ve rlanda dnda
muhafazakarlarn ynetiminde lke kalmadna dikkat ekerek Almanya ile birlikte
Avrupann biraz daha sola kaymas, eninde-sonunda Trkiyeyle ilikileri etkileyecektir.
AB ile ilikilerde din ve kltr fark gibi ad gerekelerin almas, diyaloga olumlu
katk salar deniliyordu.832 30 Eyll 1998 tarihli Hrriyet gazetesine deme veren Mesut
Ylmaz, Kohl 16 yldr Almanya iin byk iler yapt. Ancak Trkiye iin ayn eyleri
yaptn syleyemem diyor ve Hi olmazsa Schrderin n yarglar yok diyordu.833 Bu
arada son derece ilgin bir aklama da Almanyann Ankara Bykelisi J.Vergaudan
geldi. Seimler konusunda Hrriyete zel aklamalarda bulunan J.Vergau, Sosyal
demokratlarn seimden zaferle kmasnn Trkiye-Almanya ve AB ilikilerinde tarihi
yeni bir balangc beraberinde getireceini sylyor ve ekliyordu: Schrderin Kohln
16 yllk iktidarna son vermesi ile artk AB iinde Hristiyan Kulb anlaynn sonuna
gelinmitir. Bylece Trkiye-AB ilikilerinde son derece nemli bir engel ortadan
kalkmtr.834
SPDnin Eyll 1998deki seimleri kazanmas ile balayan Post-Kohl-Era TrkiyeAlmanya ve buna bal olarak Trkiye-AB ilikilerinde yeni bir umut yaratmt.
Yeilyurtun da vurgulad gibi tarihinde daha nce de bir ka kez yapt gibi Trkiye bir
kez daha umudu Almanya olmutu.835 Zaten daha seimler ncesinde gerek SPD, gerekse
de Yeiller partisinin Trkiyenin AB yelii konusunda, gerekli kriterler yerine getirilmesi
halinde prensipte sorun grmediklerine ilikin yaklamlar, ilikilere kapy aralamt.
Schrdere gre Trkiyenin bir mslman lke olduu iin dlanmas asla kabul
edilemezdi. Trkiyenin AB yesi olabilecei ynndeki umudu ortadan
kaldrlmamalyd.836 Dileri Bakan J.Fischer de AB bir din birlii deil, deerler ve
karlar birliidir diyor ve btn adaylar iin geerli olan kriterleri yerine getirecek bir
Trkiyeye ABnin kaps ak olduunu vurguluyordu.837 Gmrknn de vurgulad
gibi, Rot-Grn Hkmetin Kohln dini-kltrel motiflerle Trkiyenin yelik istemine
kar yrtt politikay hzl bir biimde terkediyordu.838 Bu arada Almanyada zellikle
Muhafazakar politikaclar da Trkiyenin ar hevese kaplmasnn hayal krkl
yaratabileceinin altn iziyorlard. rnein APda EVP milletvekili olan Elmar Brok
yle diyordu: eer Trk dostlarmz Almanyadaki yeni politik kadronun Brkselde
farkl bir tavr alacana inanyorlarsa, yanlyorlar..839
.
3. Abdullah calann Suriyeden karlmas
1998in sonlarna doru Trkiyenin yakn tarihinin en nemli sorunlarndan birisi olan
ayrlk terr konusunda ok nemli gelimeler yaand. Bu gelime, Trkiyenin AB ile
ilikilerini de yakndan ilgilendiriyordu. 27 Kasm 1978de kurulan ve 15 Austos 1984de
Trkiyenin Gneydousunda, Eruhta ilk eylemini gerekletiren Abdullah calan
liderliindeki PKK, 80li ve 90l yllarda on binlerce can kaybna, byk bir ekonomik
832

Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 29.09.1998. Hrriyetin 28 Eyll tarihli saysnda ise u balklar vard:
2000 devrimi: Kohl devrildi. Schrder devri balad; Kara Dev emekli; Sonularda Trk mzas
833
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 30.09.1998.
834
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 29.09.1998 (Almanyann Ankara Bykelisi Vergaudan Tarihi
Aklama: AB artk Hristiyan Klb deil)
835
Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.179.
836
Neue Zrcher Zeitung (Gnlk Gazete-svire): 06.08.1998.
837
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.11.1999.
838
Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.176.
839
Yeilyurt [2000] Trkei-EU, s.178-180. Bu konuya dikkat eken bir deerlendirme iin auch Sabah
Gazetesi (stanbul) : 29.10.1998 (Cengiz andar: Kohl Gitse Bile)

190
maliyete ve belki de daha da nemlisi, Trkiyenin liberal-demokratik geliimine byk bir
engel olmutu.840
Trkiye 1984den beri Suriyenin PKKya destek verdiini ileri sryor ve kantlarn
sunuyor, hatta Suriye ile terrn engellenmesine ynelik baz anlamalar imzalanyor,
ancak Suriye kaynakl PKK eylemleri sona ermiyordu.841 PKKl terristlerin nemli bir
blm yllarca Suriyenin kontrolndeki Bekaa vadisinde toplad, burada eitim grd ve
eylemler sonrasnda da yeniden bu blgeye snd. Bata A.calan olmak zere rgtn
lider kadrosu genelde Suriyenin bilgisi ve kontrol, zaman zaman da destei ile bakent
amda kald. 1991 sonrasnda Kuzey Irakta ortaya kan ynetim boluundan da
yararlanan PKK, Trkiye ile sorunlar olan lkelerin verdii d destei de kullanarak ksa
zamanda ok nemli bir gce ulat. am ynetiminin Trkiyeden su ve toprak
konusundaki talepleri ile 80li yllarn ortalarndan itibaren PKKya verdii destek arasnda
yakn iliki vard.842 Trkiyenin 80li yllarda nem verdii Gneydounun
kalkndrlmas ama ayn zamanda Orta Dounun su kaynaklarn kontrol edebilme olana
salayan Gneydou Anadolu Projesinin hzlanmas ile PKK terrnn benzer zamanlara
denk gelmesi ok da tesadfi deildi.843 calann amda yaadna ve PKKnn
Suriyeden destek aldna dair bilgi ve belgelere ramen Suriye Trkiyenin taleplerini
gzard ediyordu. Ancak 2 Ekim 1998de TBMMnin al konumasn yapan
Cumhurbakan Demirel, Trkiyenin PKK terrnn kayna olarak grd Suriye
konusunda son derece kararl olduunu ortaya koyuyordu. 844 Demirel Suriye, Trkiye'ye
kar ak bir husumet politikas izlemektedir. PKK terr rgtne aktif destek salamay
srdrmektedir. Tm uyarlarmza ve bar almlarmza ramen hasmane tutumundan
vazgemeyen Suriye'ye kar mukabelede bulunma hakkmz sakl tuttuumuzu ve
sabrmzn tamak zere olduunu bir kere daha dnyaya ilan ediyorum" diyordu.845 am
Ynetimi ise Trkiyeyi tehditkar ve tacizkar olarak bulduunu, Suriyenin PKK ile
ilikisinin bulunmadn, Trkiyeden gelen aklamalarn daha ok srailin etkisi altnda
yapldn, uzlamaz, hatta saldrgan tarafn da Ankara olduunu iddia etti.846 Ancak
Trkiyenin bu konudaki ciddiyeti en bata Msr Devlet Bakan Mbarekin devreye
girmesine neden oldu. Suriye Trkiyenin tehdidinin ciddi olduunu farkedince nce
calan topraklarndan karmak, ardndan da Trkiye ile terr ve terrizme kar ortak
hareket etmek konusunda bir anlama yapmak zorunda kalmtr. Bu anlamadan birka
gn sonra, 14 Ekim 1998de ise Suriye, PKK Lideri A.calann artk Suriyede
840

PKK ve Almanyadaki faaliyetleri konusunda : Die Arbeiterpartei Kurdistans (PKK) Strukturen, Ziele,
Aktivitaeten, Bundesamt fr Verfassungsschutz, September 1996, Kln.
841
Bunlardan belki de en nemlilerinden birisi dnemin ileri Bakan smet Sezginin Suriyeye yapt
ziyaretin ardndan 17 Nisan 1992de yaplan ve altnda Trkiye adna Jandarma Genel Komutan Orgeneral
Eref Bitlis ile Suriyeden Tmgeneral Adnan Bedr el-Hasann imzalar bulunan 8 maddelik Trkiye-Suriye
Gvenlik Komitesi Toplant Tutanayd. 19 Ocak 1993de Suriyeye Babakan sfat ile giden Demirel de
buna benzer teahhtler almt. auch Sabah Gazetesi (stanbul) : 22.10.1998 (Cengiz andar).
842
Udo Steinbach [1998] Die Trkei, der Nahe Osten und das Wasser. Veschiebungen des
Krftegleichgewichts, Internationale Politik, 1/1998, s.9-16
843
Sabahattin en [1993] Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yaynlar, Ankara.
844
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.10.1998 (Wolfgang Koydl: berraschung fr
FrABnd und Feinde- Die Trkei schickt 10 000 Soldaten an die Grenze zu Syrien); Frankfurter Allgemine
Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.10.1998 (Unerklaerter Krieg zwischen der Trkiye und SyrienAnkara droht und fordert: Keine Untersttzung mehr fr die PKK- Militaericsche Plaene angeblich fertig),
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.1998 (Ankara droht Damaskus wegen Untersttzung
der PKK mit Militaerschlag- Aegypten vermittelt zwischen Trkei und Syrien)
845
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 03.10.1998.
846
srail bu dnemde srarl bir biimde Trkiye ile Suriye arasndaki ilikilerde hibir tarafta olmadklarn
ilan etmitir. Babakan Benjamin Netanjahu ile Savunma Bakan Jitzhak Mordechai 3.10.1998de yaptklar
aklamalarda srailin tarafszln ortaya koymak iin gerekli tedbirlerin de alnacan tekrar vurguladlar.
Bkz.: Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):05.10.1998.

191
bulunmadn ve kendisinin bir daha lkeye sokulmayaca, PKKnn faaliyetlerine de
kesinlikle izin verilmeyecei aklamasn yapt. calann Suriyeden karlmasnn
ardndan Trkiye ile Suriye arasnda 19-20 Ekim 1998de yaplan grmelerden sonra 20
Ekimde Adana Anlamas yapld. Aslnda buna anlama demekten daha ok,
Trkiyenin Suriyeye onaylatt bir ltimatom adnn verilmesi ok yanl
olmayacaktr.847 Adana Anlamas AB tarafndan da olumlu karlanmt. 27 Ekimde
yaplan aklamada Birlik, sz konusu anlamann iki lke arasndaki gerginlii azaltmas
ve AB tarafndan son derece byk bir endie ile takip edilen gelimelere olumlu katkda
bulunaca umudundadr deniliyordu.848
Trkiyenin basks beklenenden de hzl sonu vermi ve calan Suriyeden karlmt.849
H. Bacia bu olay yle anlatyordu: Hi phe yok: Askeri tehdit ile gizli diplomasi
karm bir bask ile Trkiye drt hafta iinde Gneyindeki komusu ile olan gerginlii
kendi lehine sonulandrd. Bu tehdidin inandrcl Trk Ordusunun, gerekirse Suriyenin
iinde askeri operasyon gerekletirme kararll Esadn pes etmesini salad..850 Bacia,
her ne kadar srail bandan beri bu konuya uzak durduu ve tarafsz olduunu izlenimini
vermeye alm olsa da, Trkiye ile srail arasndaki ilikiler amn Ankarann
tehditlerini ciddiye almasnda ok nemli bir faktr olduunu da burada vurguluyordu.
Suriyeden ktktan sonra Rusyaya giden ancak Trkiyenin basks ile burada kalamayan
ve 12 Kasmda Romaya gnderilen calan havaalannda gzaltna alnmt, ancak
talyan Hkmetinin calan Trkiyeye deil, Almanyaya verme istei bir anda
Trkiyenin AB ile ilikilerinde zaten olumsuz olan havay ok daha fazla bozacakt.
calan konusunda ABD bandan beri calana bir terrist ve PKKya da terr rgt
olarak baktn ortaya koyarken, ABnin ayn kararllk iinde olmad ksa srede ortaya
kmt.851 Roma Hkmetinin Trkiyenin calann iade edilmesi konusundaki talebini,
Trkiyede idam cezasnn varln gereke gstererek reddediyor ve calan, hakknda
tutuklama karar karan Almanyaya teslim etmeyi dndn aklyordu. Son 15 ylda
30 bin kiinin lmne neden olan bir terr rgt liderinin iade edilmemesi Trkiyede
talya aleyhine byk bir tepki yaratmt. Bu konuda Trkiyeye Amerikan ve Avrupadaki
847

Trkiye adna Dileri Bakanl Mstear Yardmcs, Bykeli Uur Ziyalin Suriye adna ise General
Adnan Badr Al-Hassann izlalad. Minutes of the Agreement Signed by Turkey and Syria in Adana - 20
October 1999da u temel hkmler vard: As of now, calan is not in Syria and he definitely will not be
allowed to enter Syria. 2.PKK elements abroad will not be permitted to enter Syria. 3. As of now PKK camps
are not operational and definitely will not be allowed to become active. 4. Many PKK members have been
arrested and have been taken to court. Their lists have been prepared Syria presented these lists to the
Turkish
side.,
Bkz.:
T.C.
Dileri
Bakanl
nternet
Sayfas:
http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/Adanaeng.htm.
848
AB Bakanl Aklamas: 27 Ekim 1998. (Zu den trkisch-syrischen Beziehungen wurde die
nachstehende Erklrung des Vorsitzes im Namen der Europischen Union am 27. Oktober in Wien und
Brssel verffentlicht.) Bulletin EU: 10-1998 1.3.21.
849
Alan Makovsky [1999a] "Defusing the Turkish-Syrian Crisis: Whose Triumph?", Middle East Insight,
The Washington Institute for Near East Policy, January-Feburary 1999. (http://www.washingtoninstitute.org/)
850
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 24.10.1998 (Horst Bacia: Galubwrdig
gedroht- Die Trkei emfindet Genugtuung ber die jngsten Vereinbarungen mit Syrien)
851
ABD Dileri Bakanl Szcs E.Rubin 16 Kasm 1998de "We welcome calan's arrest as an
important step in the fight against global terrorism. We commend the Italian government for its action on this
matter. The U.s. designated the PKK as a foreign terrorist organization under the 1996 Antiterrorism and
Effective Death Penalty Act. We believe he should be extradited and brought to justice, and we believe the
governments of Italy, Germany and Turkey should work together to find a solution that brings him to justice
aklamasn yapmt. Daily Press Briefing of the U.s. State Department by the Spokesman Mr. Eric Rubin
on the PKK 16 November 1998, http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/PKKa1.htm. Ayrca: Press Release by
the United States Information Service on the PKK and Abdullah calan 21 November 1998,
http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/PKKa5.htm.

192
baz evrelerden de destek geldi. rnein 20 Kasm tarihli The Wall Street JournalEuropeda Avrupann tutumu eletiriliyor ve 14 yldr bir NATO yesi lkeye ynelik
terr yapan rgtn lideri konusunda Trkiyenin hakl taleplerine kulak verilmesi gerektii
dncesi dile getiriliyordu. "Europe should be rejoicing. Italy has captured Abdullah
calan, known as "Apo," leader of a bloody 14-year terrorist campaign against Turkey, a
NATO country. Now he can be brought to justice, providing Europe with a victory over
terrorism and demonstrating NATO solidarity with Turkey in its long struggle against
Apo's PKK guerillas" 852 Alman SDZda ise megaloman Krt gerilla lideri calan
konusunda ABnin tavrnn kriz ynetiminde baarszlnn bir kant olduu yorumu
yapyordu.853 talyadaki baz gazetelerde de Hkmetin calan politikas ar biimde
eletiriliyordu. rnein Il Giornale gazetesinde Ruggero Guarini yle diyordu: "Terrorists
all around the world, D'Alema will protect you"..."With the calan case, the Italian
communists have finally made their passion for violence public which they preferred to hide
until recently."854Bu arada ilgin bir aklama da Human Rights Watchdan (HRW)
geliyordu. HRW calann 1951deki anlamalar erevesinde snmac olma hakknn
bulunmadn vurguluyordu.855
AB, calan nedeniyle yaanan krizde talyaya, yesi olmas hasebi ile snrsz
dayanma iinde olduunu aklayarak destek verdi. Ayn aklamada terr knanyor ve
PKK dorudan sulanyor olsa da, iade ileminin uluslararas hukuk erevesinde
gereklemesi gerektii vurgusu da yaplyordu.856 Zaten talyann temel yaklam, idam
cezas nedeniyle calann Trkiyeye iadesinin yaplamayaca eklindeydi. Ancak
talyann asl beklentisi, calan hakknda hkm bulunan Almanyann calan
alacayd., Almanyann calan almaya yanamamas zerine zor durumda kald.
Almanya ve talya Hkmetleri calann Trkiyeye iade edilmesi yerine bir uluslar aras
mahkemeye karlmas grn gndeme getirdiler.857 28 Kasm 1998de iki lke
Babakannn verdii grev zerine bir araya gelerek bu konuyu gren Dileri
Bakanlar Fischer ve L.Dini, gelimeleri Trkiyenin AB perspektifi ile de ilikilendiren u
aklamay yapt: Her iki bakan, Trkiyenin Gneydousunda barl bir zmn
salanabilmesi ve Trkiyenin ABye daha da yaknlatrlabilmesi iin, calann
mahkemeye karlmas konusunda ortak aba gstermeye, bunun iin ortak bir AB
inisiyatifi geekletirmeye karar verdiler. Btn bu gelimeler Lksemburg Travmasn
henz atlatamam Trk kamuoyunun sadece tepkisini ekmiyor, ayn zamanda ABnin bu
tutumuyla yllardr devam eden ve 30 bin kiinin hayatna mal olan PKK terrne destek
verdiini ve
Trkiyenin blnmesi iin aktif-pasif katkda bulunduu inancn
858
glendiriyordu.

852

The Wall Street Journal-Europe: 20.11.1998.

Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 21.11.1998; fr eine aenliche Kommentar siehe auch Die
Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 22.11.1998.
854 Il Giornale
(Gnlk Gazete-talya): 24 November 1998 (Ruggero Guarini) http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/excerpts.htm
855
HRW strongly believes that, in light of the widespread and systematic atrocities against the civilian
population committed by the PKK as a matter of policy under calans leadership, the 1951 Convention
relating to the Status of Refugees dictates that his asylum claim be denied. That convention precludes asylum
for any person with respect to whom there are serious reasons for considering that he has committed... a
crime
against
humanity.
Human
Rights
Watch,
(21
November
1998)
http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/excerpts.htm
856
AB Bakanlk Aklamas (23 Kasm 1998) : Bulletin EU: 11-1998 1.3.19
857
APnin 3 Aralk 1998deki kararnda Krt sorunu konusunda, barl bir zm bulunmas iin btn
taraflarn katlaca uluslararas bir konferans yaplmas nerisi desteklenmektedir deniliyordu. Bulletin
EU: 12-1998 1.3.75 [ ABl. C 398 vom 21.12.1998 ]
858
Alan Makovsky [1999b] "The Ocalan Affair: What's Next?", Policywatch, The Washington Institute for
Near East Policy, Nr.369, 24 Feburary 1999. (http://www.washingtoninstitute.org/)
853

193
calan konusu gndemdeki yerini korur ve Trkiye ile AB arasndaki ilikileri daha da
gererken, AB Komisyonu tarafndan hazrlanan ve ABne yelik iin belirlenmi olan
Kopenhag kriterleri nda kaydedilen gelimelere ilikin Komisyon grlerini ieren ilk
"lerleme Raporu" 4 Kasm 1998de yaynland.859 Yaplan deerlendirmede Trkiye
bakmndan ekonomik kriterler ve Topluluk mktesebatnn stlenilmesi konularnda gayet
pozitif bir tablo ortaya karken, siyasi kriterlerde ok byk eksikliklerin olduu grne
yer verilmiti.860 Ancak Trkiye iin bu raporun sembolik anlam daha nemliydi. Zira
rapor, Trkiyenin genileme srecine dahil olduu anlamna geliyor, hatta
Lksemburgdaki kararlarn deitii eklinde niteleniyordu. rnein Dileri Bakan Cem
16 aydr uyguladmz kararl ve doru politikalar ve yaptmz almalar sonu
vermeye balam, Trkiye tam yelie aday 12 lkeden birisi olarak tanmlanmtr. ...
Bylece Komisyon haksz ayrmclktan biraz daha uzaklamtr861 grn dile
getirmitir. AB Komisyonunun 1991-1998 arasnda Trkiye Temsilcisi olarak grev yapan
Bykeli M.Lake da Komisyon bu raporu ile Trkiyeyi kesin olarak aday lkeler
arasna almt. Lake gre bu karar sadece Lksemburgun revizyonu deil, 1989da verilen
karardan sonra gelime salandnn da bir kantyd.862 Raporda Trkiyeyi en ok
rahatsz eden ksm ise Kbrs konusuydu.863 Aslnda Kbrs konusunda tepkiler sadece
Trkiye ile snrl deildi. rnein L.Khnhardt, hem EuropaeischeKommissionun hem de
Luxemburger AB-Gipfelin bu konuda plansz hareket etmek iinde olduklarn sylyor
ve ardndan da gerekten de ABnin Kbrs ile yelik mzakerelerine balamas eklindeki
perspektif, adann srekli olarak blnmesini salayacak gibi grnmektedir uyarsnda
bulunuyordu.864
11-12 Aralk 1998de yaplan Avrupa Konseyi Viyana Zirvesinde Trkiye konusunda yine
rutin sylem sadece iki cmleye sdrlacak ekilde ve Trkiyenin beklentilerini
karlamayacak ekilde yenilenmiti.865

C. Helsinki Zirvesi ncesi ve Sonras

1999, PKK lideri A.calann yakalanmas ve yarglanmas, genel seimler, deprem
felaketleri, AGTin stanbul Zirvesi ve AB Helsinki Zirvesi gibi pek ok nemli
gelimenin yaand zor ve Trkiyenin d politikas bakmndan da kritik bir yl oldu.866
Trkiye`nin i ve d gndemini belirleyen konu ise PKK lideri calann ka, yakalan
ve yarglanmas sreci olmutu. calann 12 Ekim 1998de Suriyeden kla balayp 16
ubat 1999da Nairobide ele geirilip Trkiyeye getirilmesi ile sona eren ka esnasnda
yaananlar, Trkiyenin d politikasna nemli etkiler yaratm, daha da nemlisi
859

lerleme Raporu-1998 (Gesamtdokument und regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte
der einzelnen Bewerberlnder auf dem Weg zum Beitritt) - KOM(1998) 700 bis 712, Bull. 11-1998, Ziff.
1.3.49, und Beilagen 5/98 bis 16/98 - Bull.
860
Bulletin EU: 11-1998 1.3.49.
861
Dileri Bakan smail Cemin AB Komisyon Kararna likin Aklamas: No:70, 5 Kasm 1998.
(T.C.Dileri Bakanl nternet Sayfas: http://www.mfa.gov.tr)
862
Sabah Gazetesi (stanbul) : 08.11.1998 (Cengiz andar: Avrupaya Hayrola)
863
Hrriyet Gazetesi (stanbul) : 06.11.1998.
864
Khnhardt [1999b] Deutschlands und die Gndem (Agenda) 2000, s.3-11.
865
The European Council underlines the great importance it attaches to the further development of relations
between the AB and Turkey taking forward the European Strategy to prepare Turkey for membership. In this
context it recognises the central role of the further implementation of the European strategy in line with its
conclusions in Luxembourg and Cardiff. Bulletin EU: 12-1998 I.63.
866
Morton I. Abromowitz [2001c] (Ed.): Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas (Org.: Turkeys
Transformation and American Policy, The Century Foundation, New York, 2000), ev.: Faruk akr-Nasuh
Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara, s.1-6.

194
kamuoyunun Lksemburg Zirvesi ile yaad byk hayal krkl, calan olay ile
birlikte, bata AB olmak zere Avrupaya kar toplumsal bir fkeye dnmt.
Bu arada Trkiyede siyasal istikrarszlk yeni bir seime gidilmesini zorunlu klmt.
Kasm ay sonunda, Babakan Ylmazn Hkmeti TBMMde yaplan gven oylamasyla
drld. Politik blnmlk ve rejimle ilgili kayglar, 550 kiilik Mecliste 76
milletvekili ile beinci byklkte olan DSP lideri Ecevite yeniden Babakanla tamt.
Ecevitin Babakanlnda 11 Ocak 1999da seimleri gerekletirmek zere kurulan
aznlk Hkmetin Programnda AB konusunda sadece iki cmlenin yer almas AB`ye kar
son donemde daha da artan soukluun ve krgnlnn arpc bir ifadesiydi: 2000li
yllarn eiinde dnya yeni dnmlere sahne olurken, zellikle Avrupa yeniden
yaplandrlmaktadr. Trkiyede Avrupadaki btnleme srecinde hakk olan yeri, ulusal
haklarndan hibir dn vermeksizin, er-ge alacaktr.867
11 Ocakta kurulan Ecevit Hkmetinin temel ncelii calann ele geirilmesiydi. Bu
arada calan Romadan ayrlm, nce Atinaya ardndan da Nairobideki Yunanistan
Bykeliliinde bir sre kalmak iin Kenyaya gitmiti. Trkiyenin takibi ve ABDnin
destei ile calan 16 ubat 1999da iki haftadan beri kald Yunanistan Bykeliliinden
ayrlp, Hollandaya gitmek zere havaalanna giderken Trk Gvenlik Birimlerinin
operasyonu ile ele geirilmi ve zel bir uakla Trkiyeye getirilmiti.868 calann
zerinde Kbrs-RY pasaportu bulunuyordu. Hi kuku yok ki Trkiye adna byk bir
baar olan bu operasyon,869 Babakan Ecevit, Mays aynda yaplacak seimler iin ok
byk bir avantaj elde etmiti. calann ABDnin destei ile870 yakalanmas ve Trkiye`ye
getirilmesi, Trkiyenin AB ile ilikilerinde son derece nemli etkiler yaratacakt. AB kriz
ynetimindeki baarszl, Trkiyenin ABnin talep ve isteklerini btnyle gzard
edebilmesi gcn vermiti. Ancak Trkiyenin politikas calan konusunu AB yelii iin
yeni bir ara olarak kullanmak eklinde olmutu. ABden yaplan aklamalarda ise
calann tutukluluk koullar, yarglamann adil olmas ve yarglamada uluslararas
gzlemcilerin bulunmas talepleri dile getirilmiti. ABnin yeni durum erevesinde
Trkiye ile uzlama abas 22 ubat 1999`da AB adna Bonn ve Brksel`de yaplan
aklamada aka grlyordu. Aklamada terrn her trnn knand belirtiliyor ve
AB Trkiyenin corafi btnln tanr deniliyordu. Ayn aklamada Trkiye`nin
calan`i adil bir bicimde yarglayacana ilikin inan dile getiriliyor, ancak bu erevede
yarglamada uluslararas gzlemcilerin yer almas gerektii ve ABnin lm cezasna
kesinlikle kar olduu da vurgulanyordu.871 AB adna yaplan bu aklamadan u gn
sonra, 25 ubat`ta Avrupa Parlamentosu da bu konuda bir karar almtr. Ancak AP`nin
artik gelenekselleen `Krt sempatisi ve Trkiye aleyhtarl` (hatta Trk kamuoyunda
867

56. T.C. Hukumeti Programi: TBMM nternet Sayfas : www.tbmm.gov.tr

Alman ZDF Televizyonunun 23 ubat 1999daki Frontol Programnda calann talyadan ayrldktan
sonra 28 Ocak 1999da zel bir uakla Atinaya geldii, burada bir sre askeri danmanln yapt sanlan
eski bir yksek rtbeli subay olan Adonis Naxakis tarafndan lkeye gizlice sokulduu, geceyi bir bayan
yazarn evinde geirdii ve 2 ubatta da Kenyaya utuu anlatlmtr. calan Kenyada Yunanistan
Bykeliliinde yaklak iki hafta ikamet etmiti. Alman televizyonundaki programda, Yunanistann bu
gelimelerden dier AB yesi lkeleri haberdar etmedii de iddia edilmiti.
869
Michael s. Radu [2002] The Rise and Fall of the PKK in: Dangerous Neighbohood, Radu, Michael s.
(Ed.), Transaction Publischers, New Brunswick and London, s. 143-164.
870
Dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel yle diyordu: Abdullah calan olaynda ABD bzim
arkamzda idi. Nitekim calan biz kendimiz mi yakaladk? Biz yakalamadk. calanI bize verdiler. Kim
verdi? Onlar verdi. Ve biz gittik, aldk ve getirdik. Bylece hadise ortadan kalkt. Btn bunlar, dostluk
nianeleridir. Bkz.: Sabah Gazetesi (stanbul) : 26.03.1999 (s.Demirel:Hasta Adamdan Dnya Devletine:
Abdullah calan bize Amerikallar Verdi)
871
Bulletin EU: 1/2-1999 1.4.19 Erklrung der Europischen Union (am 22. Februar 1999 in Bonn und
Brssel verffentlicht.)
868

195
bunun bir Trk nefretinden kaynaklanan Krt sempatisi olduu gr gayet yaygndr)
bu kararda da kendisini ortaya koymutu. AP kararnda genel olarak calann korunmas
ve adil yarglanmasna ynelik taleplere yer vermi, hatta PKK`nin terrist faaliyetleri de
Trkiye`deki demokrasi ve insan haklar alannda yaanan eksikliklere balanmt. AP
ayrca yarglamada uluslararas gzlemciler bulunmas isteini dile getirmiti.872 ABden
gelen talepler Trkiyede kamuoyunun byk tepkisi ile karlanyordu. 30 bin kiinin
lmne neden olan bir kiiye ynelik ABnin bu himaye tavr calan talyada iken zaten
ok net grlmt.
calann ka sonrasnda Yunanistandan ald destek, Trkiyede byk bir fke
yaratmt. D.Alexander Atinann PKKy destekleme gerekelerinin gayet ak: Terr
rgt, sevilmeyen komu lkenin istikrarn bozmak iin bir ara. ... Sonu: Trkiyenin
dman Atinann dostudur! yorumunu yapyordu.873 Bu durum Trkiyede benzer
ekilde grlyordu. Cumhurbakan Demirel 23 ubat 1999da yle diyordu:
Yunanistan terrizmi destekleyen ve terristlere yataklk eden lkeler listesine dahil
edilmelidir. Byle bir lke ancak yasad bir devlet olarak tanmlanabilir...ayet yasad
davranlarn srdrmeyi tercih ederlerse, uluslararas hukuktan doan meru mdafaaya
dnk gerekli tedbirleri alma hakkmz sakl tutuyoruz"874 Ancak Trkiye Yunanistann
PKK konusundaki btn destek ve hatalarnn zerine gitmek, rnein Yunanistann
terrizme destek veren lkeler kategorisine alnmas, en azndan knanmasn salamak
konusunda ok da srarl olmad. Manisal, bu politik tavr deiiminde Trkiyede AB
lobisinin ve ABDnin rolnn byk olduunu belirtiyor.875 Trkiye ABDden bu konuda
destek alamaynca, uzlamay ve konuyu AB iin bir pazarlk unsur olarak kullanmay
tercih etti.876 Bu arada calan skandal hem Uluslararas kamuoyu nnde Yunanistan son
derece zor durumda brakt, hem de Yunanistann i politikasnda nemli sonular
yaratt.877 Ancak Trkiyeyi asl hayal krklna uratan Washington Postta da ok iyi
iaret edildii gibi, uluslar aras camiann Yunanistan terristlii tescil edilmi bir kiiye
yaplan koruma nedeniyle deil, tam tersine bu kiinin Trklerin eline gemesinde
872

Avrupa Parlamentosu Karar: 25 ubat 1999 (Abdullah calann Yakalanmas ve Krt Sorununa Siyasi
Bir zm Bulunmas Hakknda) Entschlieung des Europischen Parlaments zur Festnahme von Abdullah
calan und zur Notwendigkeit einer politischen Lsung der Kurdenfrage.Annahme durch das Parlament am
25. Februar. `Parlamento Trk makamlarndan A.calana ynelik insani bir muamele yaplmasnn garanti
edilmesini, hakknda adil bir yarglama yaplmasn, Avrupa ve Uluslararas Hukuk erevesinde gerekli
ykmllklerin yerine getirilmesi bekler. Parlamento Kzl Han bir komitesinin uluslararas gzlemci
olarak cezaevi koullarnn insani koullar erevesinde incelemesine izin verilmesini ister. Bulletin EU:
1/2-1999 1.2.11. AP 11 Martta bu konuda bir karar daha ald: Avrupa Parlamentosu Karar (11 Mart 1999)
Entschlieung des Ausschusses der Regionen zu der Festnahme von Abdullah calan und der Notwendigkeit,
zu einer politischen Lsung der Kurdenfrage zu gelangen.Annahme durch den Ausschu der Regionen am 11.
Mrz. Bulletin EU: 3-1999:1.4.68.
873
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 27.02.1998 (Dietrich Alexander imzasyla kan yazda u yorum
yaplyordu: Atinann PKKy destekleme gerekelerinin gayet ak: Terr rgt, sevilmeyen komu
lkenin istikrarn bozmak iin bir ara. ... Sonu: Trkiyenin dman Atinann dostudur!
874
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 23.02.1999 (Hasan Cemal: Demirelden Yunanistana Ar, Hatta Son
Uyar)
875
Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.159-166. auch Der Standart (Viyana): 25.02.1999 (Robert Standler:
Yunanistan calan Olay Sonrasnki Gelimelere Kar Mcadele Veriyor)
Yazda, Trkiyenin
Yunanistann terrist lke ilan edilmesi talebine ABDnin kar kt, ABD Dileri Bakanl
szclerinden birisinin, Yunanistann terr desteklediini gsterir deliller bulunmadn sylediini
belirtiyor.
876
RABter: 18.02.1999 (PapandrAB, Yunanistann calan Konusunda Hata Yaptn Aklad); The
Guardian: 26.02.1999 (Chris Morris: calan Yunanistandan Mali Yardm Aldn Kabul Etti), La
Stampa: 23.02.1999 (F.SQ: Apo itiraf etti: Bizi Yunanistan silahlandryordu).
877
Christian Science Monitor (Washington): 26.02.1999 (Ilene R. Prusher: Krdn Yakanlanmas
Yunanistan Sarsyor. PKKnn Bann Yakalanmas Yunanistann ABROya Katlm abalarn Tehdit
Ediyor)

196
gsterdikleri basiretsizlik! nedeniyle eletirilmesiydi. Bu durum zellikle Yunanistanda
ok ak biimde gzleniyordu.878 Yunanistann btn uluslararas anlamalara ramen,
NATO iinde birlikte bulunduu mttefikine kar bir terrist rgte verdii bu destein
zellikle AB iinde ok da ciddi bir tepki grd de sylenemez.879
Trkiyedeki terr sorunun bakmndan byk rahatlama ve zgven art, dahas bata
Yunanistan ve talyann hatalarn kullanarak yeni bir politik alm iine giren Trkiye,
AB konusunu yeniden ciddi bir biimde ele almt. Bu arada ok nemli bir baka gelime
de Yunanistanda yaanyordu. calan olaynn nemli aktrlerinden Dileri Bakan
Pangalos ve dier iki Bakan ile stihbarat efi olmak zere drt nemli posttaki kii
grevlerinden alnmt. Pangalosun yerine greve gelen Yorgos Papandreu ise daha en
batan Trkiyeye kar farkl bir slubun sinyallerini veriyordu. Papandreu ile Trk
meslekta smail Cem arasnda ok ksa srede oluan yaknlama, Trkiyenin hem
Yunanistan hem de AB politikalarnda nemli bir deiim yaratacakt. Hi kuku yok ki
Yunanistan bu politika deiikliine iten sadece Papandreounun slubu deildi. Trkiye
ABden kopabileceine ilikin sinyaller veriyordu. Bu durum en ok Yunanistan
zorlayabilirdi. Dahas calan olay ile son derece zor durumda kalan ve aslnda 1999a
gelindiinde hem kendi hem de Kbrs konusunda AB balamnda neredeyse btn
amalarna ulaan Yunanistann Trkiye ile yeni bir iliki biimi gelitirmesinin zaman
gelmiti ve zellikle calan olaynn ardndan byle bir deiiklik son derece gerekliydi.880
Trkiye bu olay, kendisine birok gereke ile kar kan ABye kar bir ara olarak
kullanmay tercih etmitir.

1. Trkiyede Erken Genel Seimler ve Ecevit-Schrder Arasndaki Mektup

Teatisi ile Balayan Yeni Dnem
11 Ocak 1999da 550 kiilik TBMMde sadece 76 yesi olan DSPnin Ecevitin
Babakanlnda kurduu aznlk hkmeti Trkiyeyi 18 Nisan 1999da genel seimlere
gtrd. calan olaynn ve Trkiyedeki terr ortamnn byk lde rol oynayaca
bandan beri belli olan seimlerde calann ele geirilip Trkiyeye getirilmesi ile byk
prestij kazanan Ecevitin partisi DSP ok ciddi bir oy art gerekletirerek % 22,19 ile
birinci parti oldu. Bu partiyi byk bir srpriz yapan Milliyeti Hareket Partisi (MHP) %
17,98 oyla ikinci olarak takip etti. Kapatlan Refah Partisinin yerine kurulan Fazilet
Partisinin % 15,41 ile nc olduu seimlerde Ylmazn ANAP % 13,22, illerin
DYPsi ise % 12,01 oy ald. Trkiyede en uzun siyasi gelenee sahip olan ve Atatrkn
kurduu tek partinin mirass saylan CHP % 8,71 ile % 10luk lke barajnn altnda
kalarak TBMMye giremezken, Krtlerin oylarna ynelik politika yapan ve Gneydou ve
Dou illerinde ok byk bir baar gsteren HADEP de, Trkiyedeki Krt sorununun
blgesel bir sorun olduunu gsterir biimde lke genelinde % 4,75 oy alarak Meclis
dnda kald. 12 Eyll 1980 darbesini yaptktan sonra 1989a kadar Cumhurbakanl
yapan Kenan Evren MHPnin baarsn ABnin Trkiye politikas ile ilikilendiriyor ve
"Halk bkt. 35 senedir hala AB'ye alalm m? Almayalm m? Trkler byle oyuncak olacak
bir millet deil. Byk bir imparatorluktan gelmi, binlerce yllk mazisi olan bir lke.
Onun da etkisi oldu881 diyordu.
878

Washington Post: 26.02.1999 (Bayaz: Sra Yunanistanda)

Boston Globe: 26.02.1999 (Bayaz) Yunanistann elikili Davran balkl yazda, Yunanistann
yaptklarnn NATO Konseyinde tartlmas ve Amerika ve Avrupal Mttefiklerin Yunanistan ak bir
biimde knamalar nerilmektedir.
880
Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.159.
881
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 23.04.1999 (Evren: Terr ve AB Sonucu Etkiledi)
879

197

11 Ocak 1999da kurulan Ecevitin aznlk Hkmeti dneminde AB ile ilikiler genelde
calan olaynn glgesinde kalmtr. 18 Nisan 1999 seimlerinden birinci parti olarak
kan Ecevitin DSPsinin MHP ve ANAP ile kurduu yeni koalisyon Hkmeti, AB ile
ilikilerde yeni bir atlm dnemi balatlacann sinyallerini vermiti ancak ayn zamanda
MHPnin zellikle AB, Krt sorunu ve calann idam konularnda seim kampanyasnda
ortaya koyduu tavr AB konusunda skntlar yaanacann gstergesiydi. 4 Haziran
1999da TBMMde okunan yeni Hkmet Programnda,882 Avrasyalama sreci olarak
tanmlanabilecek bu eksende, Trkiye, anahtar lke konumuna gelmitir szleriyle her ne
kadar Bat ya da Avrupa yerine Avrasya merkezli d politikann alt izilmi olsa da,
AB konusunda, bir nceki programdan olduka belirgin bir biimde ayrlan zneli ve
olumlu883 bir dil kullanlyordu:
Trkiye'nin ABye tam yelii, tarihten, corafyadan ve anlamalardan doan
hakkdr. Trkiye'nin ABye teki yelerle eit hak ve statye sahip tam yelik
hedefinin gerekletirilmesine allacaktr. Avrupa'daki btnleme sreci iinde
yerini alacak olan Trkiye, bunu gerekletirirken ulusal hak ve karlarn her
zaman titizlikle gzetmeye devam edecektir.
Bu dnemlerde Trkiye, ABye olan krgnlk, kzgnlk ve eletirisini en st dzeyden dile
getirmi olsa da, bu gelimelerin, zellikle de Trkiyeye srekli engel karan
Yunanistann iinde bulunduu zor durumun kullanlarak AB iinde baz kazanmlara
dntrlebilme abas da dikkat ekmekteydi. Yine ayn gnlerde yaanan Kosova krizi
de Trkiyenin politikalarna dolayl bir destek salyordu. Gelimeleri Almanya ile
yeniden yakn ilikiler kurmak iin olduka iyi bir dnem olarak deerlendiren Hkmet,
hem CDU/CSU dneminde yaanan olumsuzluklar ortadan kaldrmak, hem de yaklaan
AB Kln Zirvesi ncesinde dnem Bakan sfatn tayan Almanyaya ynelik zel bir
politika izlemitir. AB Dnem Bakan sfat ile Babakan (anslye) Schrderin hem ikili
hem de AB ile ilikilerin gelitirilmesi konusunda Hkmetinin iradesini ortaya koyan
mektubu ortam daha da yumuatmt.884 Kln Zirvesinden iki hafta nce, 26 Mays
1999da Babakan Blent Ecevitin Babakan (anslye) Schrdere gnderdii mektupta,
Trkiyenin Kopenhag Siyasi Kriterlerini gerekletirme kararll ve istei ortaya
konuluyor, Trkiyenin beklentisinin ayrmcla uramamak olduu vurgulanyor ve Kln
Zirvesinde bu ayrmcln sona erdirilmesi talep ediliyordu.885 Ecevit, mektubunun son
ksmnda ise Dileri Bakan smail Cemin 24 Mays 1999da Yunanistan Dileri Bakan
Papandreouya gnderdii ve ikili sorunlar ve terr konusunda ibirlii ars tayan
mektubundan da sz ediyor ve Trkiye-AB ilikilerindeki bu en nemli sorunun da zm
yoluna girdii mesajn veriyordu. Bu mektup hem Almanya, hem AB hem de Yunanistana
ynelik politikalar bakmndan son derece nemli bir deiimi ortaya koyuyordu.
calann yakalanmas sonrasnda Trkiyenin Yunanistan Uluslararas alanda terre
destek veren lke olarak lanse etmesine ABD ve ABnin engel olma abalar, Trkiyenin
strateji deitirmesine neden olmutu. Hem Ecevitin hem de Dileri Bakannn

882

TBMM nternet Sayfas: www.tbmm.gov.tr/hukumetler

Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.149.
884
Faruk en [1998] "Federal Almanya'nin Dnem Baskanligi ve Trkiye Avrupa Birlii likileri ", Zentrum
fr Trkeistudien, Essen.
885
T.C. Dileri Bakanl Aklamas:What Turkey expects is non-discriminatory treatment. It s therefore
important that the wording adopted at the Cologne Summit this time officialy acknowledges Turkeys status as
a candidate on the same footing as the others and that it is accompanied by concrete steps to help Turkey
prepare for membership 26 Mays 1999.
883

198
mektuplar, bu strateji deiikliinin ok nemli bir gstergesiydi.886 Ancak buna ramen 34 Haziran 1999da Klnde toplanan AB Konseyi ncesinde Trkiyenin ve Trkiye iin
yine devreye giren ABDnin abalarna ramen bir deiim gerekletirememitir.
Gmrknn de vurgulad gibi Trkiyeye kar kn devam ettiren Yunanistana
imdi sve ve talya da eklenmiti. calann yaratt tahribat, 1997 sonunda Trkiyeye
hakszlk yapldn ak bir biimde ortaya koyan talyay tam kar izgiye ekmiti.
Btn bunlar Kln Zirvesinde Trkiye iin bir karar alnmasnn da nne geti. Ancak
Trkiye bakmndan umut verici gelime, Pangalosun yerine Dileri Bakan olan
Papandreounun Babakan Simitis ile birlikte Trkiyeye kar yeni bir politikann ilk
iaretlerini vermeleriydi. Simitis- Papandreou ikilisi Avrupa sistemi iine entegre olmu bir
Trkiyenin Yunanistan iin kendilerinden uzaklaan bir komudan daha yararl olacana
inanmlard. Bu abalar ABD tarafndan da youn bir biimde desteklendi.887
Bu dnemde Kbrs konusunda da nemli baz gelimeler yaand. 10-20 Haziran 1999da
Klnde gerekletirilen G-8 zirvesi sonrasnda aklanan kapan bildirisi Kbrs
konusunda yer alan ifadeler Trkiye ve KKTCde byk bir hayal krkl yaratt. G-8
lkeleri Klnde 20 Haziranda sona eren toplantlarnn sonunda yaptklar aklamada
Kbrsta zm iin grmelerin n koulsuz balamasn neriyorlard. Bu aklama 22
Haziranda BM Genel Sekreterinin Kbrs raporunda da ok benzer biimde tekrarland.
Ancak Trk taraf, bu iki teklifi de, KKTCnin tannmamas ve Kbrs-RYnin adann tek
yasal temsilcisi olarak nitelemesi nedeniyle reddetti. Denkta, G-8 Zirvesinde yaplan
aklama, Rum tarafnn btn adann tek ve meru temsilcisi olduu bir yaklam hatta n
koulu dile getiriyor ve bizden Kbrs Cumhuriyetinin egemenlik, bamszlk ve varln
kabul etmemiz bekleniyor. Bylece G-8 bizzat grmeler iin engel oluturmu
oluyoraklamasn yapt.888 G-8in ald bu tavsiye kararnn Trkiyeyi belki de en ok
rahatsz eden taraf, ABDnin konu hakkndaki Rum tezleri paralelindeki yaklamyd.
2. calann Yarglanmas
calann yarglanma sreci de, zellikle durumalarda gzlemci gndermek isteyen AB ve
Avrupa Konseyinin talepleri nedeniyle baz srtmelere ve sorunlara neden oldu. Ancak,
Trkiyede yarglamann yapl tarz ve akl ile calann Mahkemeye sorun
karmayan, hatta hi beklenmedik ekilde yardmc tavr,889 bu konuda gndeme gelen
886

Bu konuyla ilgili olarak Trkiyede muhalefet ve baz eletirmenler Cemi Yunanistann zerine yeterince
gitmedii iin ar biimde sulamlardr. rnein Erol Manisal [2002] yz ve Perde Arkasyla Avrupa
kmaz, Trkiye-Avrupa Birlii likileri, Otopsi Yaynlar, stanbul.
887
Gmrk [2002] Trkiye ve AB, s.176-177.
888
Kbrs Aktuell: Jg:: 1, Nr.: 5, nel Druck und Verlag, Kln.
889
calan yakalandktan sonra uakta kendine geldiinde ilk syledii s "Trkiye'ye hizmete hazrm'
olmutu. Mahkemenin balad 31 Mays 1999daki ilk durumada da yargcn kimlik tespiti yapmasndan
sonra sz alan calan:Efendim bir konuda ksa bir aklama yapma gerei duyuyorum. Tm uluslararas
alann dikkatini de gznne alarak yakalandm gnden, bar iin yaayacam szn verdiim gnden
bugne kadar kaba bir bask, sz dzeyinde hakaret ve ikence grmediimi belirtmek istiyorum. Bu
balamda, bu temelde demokratik cumhuriyet ekseninde bar ve kardelik iin devletin hizmetinde alma
isteimi, kararllm, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bu konuda gsterdii saygl yaklamn bir gerei
olarak ben de bu dzeyde kararllm sayg ve kranla belirtmek istiyorum.... Benim yarglanmamn ve
dolaysyla savunmamn fazla bir gerei olmayacan belirtmek istiyorum. Ayryeten bar ve kardelik iin
yaamam gerektiini syledim. Savunmam mahkemenizde dile getirmeyi tarihi bir grev biliyorum. calan
daha sonra duruma yargcndan izin isteyerek Sayn saygdeer tm ehit aileleri iin ksa bir aklama
yapmak istiyorum, dedi ve unlar syledi: Kendilerinin yaad znty, acy yrekten paylayorum.
Yine bundaki sorumluluk paymdan znt duyuyorum. Hakikaten bir toplumsal yaradan kaynaklanan bu
kann durmas iin ve bar iin elimden gelen her trl abay gstereceim szn veriyorum. Sayglarmla
efendim demiti. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 01.06.1999

199
eletirilerin byk lde ortadan kalkmas salad. calan, gvenlik nedeniyle tutuklu
bulunduu mral adasnda ina edilen Mahkeme salonunda yaplan yarglamann ilk gnk
(31.05.1999) durumasnda kendisi sz alarak ehit ailelerinin aclarn anlyorum ve
onlardan zr diliyorum! demesi, gerginliin de byk lde ortadan kalkmasn
salamt. Avrupa Konseyi heyetinin Trkiyeye gelerek yapt incelemeler ve calan ile
grmesinin ardndan 21.06.1999da Parlamenterler Asamblesine sunduu rapor da
durumalarn olaanst koullara ramen yasalara uygun ve adil bir ekilde yapldn
ortaya koyuyordu.890 kence ve nsanlk D Muameleyi nleme Anlamas Avrupa
Komitesinin (ABropean Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or
Degrading Treatment) mralda yaptklar aratrmadan sonra akladklar rapor, calann
tek bana tutuklu tutulmasnn kendisi zerinde psikolojik basklar yaratacana ilikin
eletirilerin de yersiz olduunu belirtiyordu.891 AKPM'nin calan davasn izleyen
milletvekillerinden oluan alt komitesi 6 Eyll'de yarg srecinin usulne uygun olarak
gerekletii, insan haklarnn ihlaline ilikin bir durum yaanmad ynnde bir rapor
verdi.Belki de en nemlisi, calann ne kendisine yaplan ilemlerden ve ne de yarglama
srecinden rahatszlk duyduuna ilikin ikayeti olmamasyd.

calan olaynda, bata Yunanistan, talya ve Almanya olmak zere ABnin ok da iyi bir
snav verdii sylenmez. Yunanistandaki baz politikaclarn dmanmn dman benim
dostumdur politikas ve bu erevede PKKya verdii destek gizlenemeyecek biimde
ortaya kmt.892 talya, balangta masum olsa da beceriksiz ve elikili bir politika
izlemitir. Komnist Partisi milletvekillerinin, ne ekilde ve nasl Marksist-Leninist
olduu asla bilinmeyen, aslnda kat bir Krt milliyetilii zerine kurulu PKKy ve onun
liderini kucaklamas, ardndan da bu kiiyi bir bamszlk mcadelesi kahramanna
benzete kalkma abas, calan olayn daha da karmak bir hale getirmitir. Almanya ise
1993 ylndan beri bir terr rgt olduu iin yasaklad rgtn liderini, stelik hakknda
tutuklama emri olmasna ramen, stelik bu kiinin emri ile Almanyada terr eylemleri
yapld kendi mahkemelerince tespit edilmi, kendi istihbarat servislerince defalarca
tekrarlanm olmasna ramen, lkesine getirip yarglayabilme cesaretini gsterememi,
lke ii huzuru, hukuka tercih edecek basit bir politika izlemitir.893 Almanyada bulunan
Trk nfusunun bykl, Alman politikaclarda Trkiyenin bata Trk-Krt
atmas olmak zere i sorunlarnn Almanyaya tanabilecei endiesini yaratmt.
Aslnda PKK ve onun yan rgt olan ERNKy 26 Kasm 1993de bir terr rgt olarak
Almanyada yasaklanmtr. Ancak PKKnn barl faaliyetlerine Alman makamlar
engel ol-a-mamlardr. Bu konuda en arpc gelimelerden birisi Verfassungsschutz ile
PKK arasnda gerekletirilen grmeler ve anlamalard. Der Spiegelin 29 Eyll 1997
tarihli saysnda ayrntl bir biimde bu ilikiler kamuoyuna da aktarlmtr. Dringendes
Bedrfnis-Politik, Justiz und Verfassungsschutz streiten ber den richtigen Umgang mit
dem kurdischen Radikalen. Einem PKK-Fhrer wurden weitreichende Zugestaendnisse
gemacht balkl yazda, Almanya ile PKK arasnda Almanya snrlar iinde iddet
eylemi yaplmamas kaydyla PKKnn nasl tlere edildii resmi kaytlara dayanlarak
anlatlmaktadr.894 Buna gre PKK ile Alman Hkmetinin araclar arasnda 1995in
sonunda bir anlama yapld. PKKnn Almanyada iddet yapmama szne karlk
890

The Council of ABrope ad hoc Committee reported (doc, 8441 of 21.6.99) ayrca:
http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/aip.htm
891
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/acf/aip.htm.
892
Baz Yunan Gazeteleri Krtlerle Yunanistan biraraya getiren unsurun dmann dman benim
dostumdur felsefesi olduunu belirtiyor ancak son gelimelerin bu ilikileri tehlikeli hale getirdiini
vurguluyorlard. Adesmeftos Tipos (Gnlk Gazete-Yunanistan): 22.11.1998.
893
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya):: 24.11.1998 (Roman Asern)
894
Der Spiegel (Haftalk Dergi-Almanya): 27.09.1997, s.13-14.

200
Almanyann taahhd, PKKy bir ulusal direni hareketi, PKK Lideri calan da FK
Lideri Arafat gibi, bamszlk hareketi lideri olarak kabul etmekti. Bu gizli anlama,
Almanyadaki PKK eylemleri bakmndan sonularn hemen verdi, ancak Almanyadaki
asl sorun zaman zaman Babakanlk, ileri Bakanl ve bazen de Eyalet Ynetimleri
arasndaki ortaya kan gr farkllklaryd.895 AB iinde ise tam bir politika birliinden
sz edilemez. Bu konuda da AB, siyasi birlik olma vasfndan ok uzakta olduunu ortaya
koymutur.896 Aslnda ABnin iyi belirlenmi bir Trkiye stratejisi olsayd, PKK ve Krtler
konusunda da bu kadar nemli elikiler yaanmazd belki. Ama bu strateji olmaynca,
romantiklerin ve Trkiye kartlarnn Trkiye halkn rencide etme ve ABden uzak tutma
amalarnn bir arac olarak kalmaya mahkum olmutur.897 Oysa Amerikal Gazeteci
Andrew Finkelin de vurgulad gibi Trkiyenin PKK dolaysyla urad kayplarn en
nemlisi demokratiklemeydi Finkel, Sava, tahminen 30 bin kiinin hayatna mal
olmutu. Ayrca bu sava yrtmek iin harcanan milyarlarca dolar, lkede % 60larn
altna dmeyen, bazen bunun iki kat rakamlara ykselen bir enflasyon yaratmt. Bu
enflasyon Trkiyedeki mevcut siyasi istikrarszl yaratan en nemli sebeplerden birisiydi.
Ancak bu savan Trkiyeye ykledii en byk bedel, Trk demokrasisinin kalitesini
etkilemesi olmutur898 diyordu.
mralda yaplan yarglamas sonrasnda 29 Haziran 1999da kararn aklayan Mahkeme,
TCKnin 125. maddesine gre vatana ihanet suuyla yarglanan calan idama mahkum
etmiti. Karar ne srprizdi ne de ard. Hatta EGH calann bavurusu zerine 2003de
aklad kararnda, cezann ilenen sular ve Trkiyedeki yasalar dikkate alndnda
gayet makul olduunu vurgulamt. Ancak bandan beri Trkiye ile AB arasnda sorun
olan idam cezas bir kez daha, hem de en zor ekliyle gndeme gelmiti. Kararn
alnmasnn hemen ardndan AP 22 Temmuz 1999da beklenen tepkiyi verdi. AP kararnda
Trk Hkmetine, cezann infaz edilmemesi arsnda bulunurdeniliyor ve ayn
zamanda idam cezasnn btnyle kaldrlmas isteniyordu.899 calann cezasnn infaz
bir anda Trkiye ile AB ilikilerinin temel belirleyicilerinden birisi haline gelmiti. Bu
durumu andar yle deerlendiriyordu: sre asl imdi balamtr. Karlkl bir
rehinelik durumu sz konusu. dam hkm bann zerinde duran calan, Trkiyenin
gerek i dzenlemeleri gerekse Uluslararas sahnede yerini yeniden belirleme hesaplarnda

895

calann Avrupadaki en nemli adamlarndan birisi olan ve 1994 ylnda Londrada gzaltna alnp
Almanyaya iade edilen Kani Ylmaz konusunda yaplan yarglama sreci de bu pazarln nemli bir paras
olmutur. PKKnn yasakl bir terr rgt olmasna ve Federal Yksek Mahkemenin ngiltereden iade
talebinde bulunurken belirttii gibi, hakknda Trk Bakonsolosluklarna, Bankalarna, iyerlerine ynelik 55
saldr ve 59 kundaklama olaynn faili olmasna ramen Ylmazn cezalar ortadan kaldrlmt.
896
Reuter: 24.11.1998 (AB calan Krizinde Pasif Kalyor) Burada yaplan yorumda calan konusunda
topluca hareket edemeyen ya da etmek istemeyen AB, bir kez daha ABDnin devreye girmesine neden oldu
deniliyordu.
Kleine Zeitung Graz (Gnlk Gazete- Avusturya): 18.02.1999 (Gnter Lehofer: ABnin kiyzll)
Yorumda, Avrupa kriz ynetiminde ikiyzllk ve korkarlk sergiledi deniliyordu. Tages Anzeiger
(svire): 23.02.1999 (Manfred Rist) Yorumda calan olay ile ABnin bir zayf noktasnn daha ortaya kt
ve i gvenlik konularnda koordineli ve zamannda hareket edilemediinin anlald, Yunanistann da
dier yelerle calan konuasundaki tavrn paylamad aktarlyor.
897
PKKnn nasl bir rgt olduunu anlamak bakmndan PKK kurucu kadrosundan olan ancak calan ile
anlaamad iin Almanyaya kaan, buna ramen calann kendisini ldrlmesi konusunda emir verdii
rkkayann kitab son derece arpcdr. Bkz.: rkkaya, Selim: PKK-Die Diktatur des Abdullah calan,
Fischer, Frankfurt a.M., 1997.
898
Andrew Finkel: Washington Post, 21.02.1999 (Krtler Hakknda Deien Dnceler ve Ben)
899
Avrupa Parlamentosu Karar: (calan Hakkndaki dam Cezas) Entschlieung des Europischen
Parlaments zum Todesurteil gegen Abdullah calan und zur knftigen Behandlung der Kurdenfrage in der
Trkei. Bulletin EU: 7/8-1999 1.2.1.

201
elinde tuttuu bir rehineyi andryor. Tam da ayn sebepten tr, Trkiye de Abdullah
calann ahsnn deil ama Abdullah calan konusunun rehinesi..900
Trkiyede de gndemin en nemli maddesi haline gelen calann idam cezasnn infaz
edilmesi konusu tartmalara neden oluyordu. 25 Ekim 1984den beri idam cezasn
uygulamayan Trkiyede calann idam edilmesi her ne kadar toplumun nemli bir
kesiminde destek bulmu olsa ve zellikle de koalisyon orta MHPnin srarl bir politikas
olsa da, idamn Trkiyeye hem ite hem de dta daha byk zararlar olaca grnde
olanlar idama kar kyordu.901 Babakan Ecevit daha calann ele geirilmesinden be
gn sonra idam cezasna kar olduunu aklamt. Ama Ecevit, 18 Nisandaki seimlerin
Trkiyedeki dengeleri deitirebilecei uyarsnda da bulunmutu.902 Ecevitin bu
endiesi seim sonrasnda MHPnin ald oylarla dorulanmt. Aslnda baz
hukukulara gre Trkiyenin idam cezasn infaz etmeme konusunda Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi'ne verdii taahht calann da idamn engelliyordu. AHM'de yllarca
Trkiye'nin avukatln yapan Prof. Dr. Bakr alar, buna temel olan kararn Trkiye'de
idam cezasna arptrlan lkay nar'n avukatlar 1994'te AHM'ye bavurmas olduunu
belirtiyordu. dam mahkumu narn avukatlar, mvekkillerinin idam korkusuyla
yaamasnn (buna literatrde "lm koridoru sendromu" deniliyor) ikenceye girdiini ne
srerek AHMne Trkiyeyi ikayet etmiler, Trkiye de mahkemeye yazl bir
moratoryum vererek, 1984'ten beri idam cezasnn uygulanmadn, bundan sonra da
uygulanmayacan taahht etmitir. AHM de nar'n davasn Trkiye'nin idam
cezalarn uygulamayaca savunmasna dayanarak reddetmitir. O dnemde Trkiyenin
avukatln stlenen Prof. alar, calann idam halinde Trkiyenin idam cezalarnn
infaz edilmeyeceine dair taahhdne uymam olacan ve bunun da ok ciddi sonular
olabilecei uyarsnda bulunmutu.903
calann yakalanmasnn hemen ardndan Trkiyenin nemli bir gndem maddesi de
Devlet Gvenlik Mahkemelerinin yaps olmutur. AHM nin DGMlerde bulunan askeri
ye dolays ile burada yaplan yarglamalar bamsz yarg ilkesinin ihlali olarak
nitelemesi nedeniyle Trkiye srekli tazminat cezalarna arptrlyordu. calan hakknda
DGMnin verecei kararn da ayn gereke ile AHM tarafndan reddedilmesi ve
Trkiyenin mahkum edilmesi srpriz olmayacakt. Seimlerin hemen ardndan yeni
Hkmeti kurmak iin grev alan Ecevit 57. Hkmet oluur olumaz, DGM'lerin
sivilletirilmesine ilikin yasa deiikliklerini TBMM'ye sevk edeceklerini aklad. Ecevit,
Meclisteki btn partilerin bu konudaki bir deiiklie olumlu baktklarn da syledi.904
Hkmetin kurulmasnn ardndan Meclis`e Hkmetin gnderdii ilk yasa DGM`lerde
deiiklii ngren yasa oldu. 18.06.1999`daki oturumda TBMM'deki DGM'lerin
sivilletiren Anayasa deiiklii, Meclisteki btn partilerin destei ile ve 432 oyla kabul
edildi. Anayasa deiikliine uyum yasasna da, "DGM'lerde sren davalar kald yerden
900

Sabah Gazetesi (stanbul) : 01.07.1999 (Cengiz andar: Bundan Sonras)

TBMM Adalet Komisyonu'nda Temmuz 1999da 47 idam mahkumuna ait 36 idam dosyas grlmeyi
bekliyordu. Komisyon, 1984'te idam edilen lyas Has ve Hdr Aslan'dan bu yana Adalet Bakanl'nca
TBMM'ye gnderilen idam dosyalarn grmedii iin bu tezkereler her seim dneminde kadk oluyor ve
seimlerden sonra bakanlka yeniden TBMM'ye gnderiliyordu. Adalet Bakanl'nca 17 Haziran 1999'da
TBMM'ye gnderilen ve Adalet Komisyonu'nda grlmeyi bekleyen 36 dosyann 14' siyasi sulardand.
Bu idam dosyalarndan sekizi calan'n da mahkum olduu TCK'nn 125. maddesinden, alts TCK'nn 146.
maddesinden olmak zere 19 sank iin verilen idam cezasn ieriyordu.
902
Ecevit, yabanc gazeteciler iin dzenledii basn toplantsnda, "Biz parti olarak, teden beri lm
cezasna karyz, ancak seimlerden sonra nasl bir psikolojik atmosferin ortaya kacan hep birlikte
greceiz" dedi. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 22.02.1999.
903
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 30.06.1999.
904
27.05.1999
901

202
devam eder" ierikli hkm eklenecei bildirildi. Bylece calan 23 Haziran'dan sonraki
durumalarda sadece sivil heyet tarafndan yargland. Karar da `sivil` heyet ald.
calan'n avukatlarndan Hasip Kaplann Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'ne (AHM)
yaptklar "ihtiyati tedbir karar alnmas" bavurusu 30 Kasm 1999da AHMde kabul
edildi ve Mahkeme dava sonulanana kadar cezann infaz edilmemesini istedi.905 AHM
calan konusundaki asl kararn temyiz yolu ak olmak zere, 12 Mart 2003de, aklad.
AHM, calann DGMde yarglanmas ve asker yenin varl nedeniyle adil
yarglanmadna (AHS Md.6), yakalandktan sonra gzalt sresinin uzun olmas ve bu
sre iinde kimseyle grtrlmemesi nedeniyle, kt muamele grdne ve ilk
savunmasnda yannda avukatlarnn olmamas ve savunmas iin yeterince zaman
verilmemesi nedeniyle de savunma hakknn ihlal edildiine karar verdi. Ancak
Mahkeme, verilen cezasnn ilenen sular ve Trkiyedeki mevzuat erevesinde
hakkaniyete uygun olduunu belirterek, calann avukatlarn Trkiyeyi ek bir
tazminata mahkum etme taleplerini reddetti. Bylece kararn z deil, usul hatalar
nedeniyle Trkiyeyi haksz bulan Mahkeme Trkiyenin 100 bin ABroluk mahkeme ve
avukat masraflarnn Trkiye tarafndan denmesine karar verdi. Ne calann Avukatlar
ne de Trkiyenin memnun kald kararn, olayn ok ynl hukuki ve siyasal boyutlar
dikkate alndnda yine de Trkiye lehine kt sylenebilir. Zira Mahkeme DGMnin
kararn ilenen sular ve Trkiyedeki mevzuat erevesinde adil olarak nitelemitir.
Buna ramen Trkiye karar temyiz etmitir.906
calan davas konusunda gndeme gelen ve Trkiye ile Avrupa arasndaki ilikilerde
gerginlie neden olan en nemli sorunlardan birisi de gzlemcilerdi. Buna ramen
Trkiye Trk adaletine gvensizlik olarak grd gzlemcileri kabul etmeyeceini,
ancak uluslararas anlamalardan kaynaklanan ykmllklerini yerine getireceini
aklad. 31 Maysta mralda balayan durumalarda ise ara bir forml bulundu. Trkiye
mral durumalarn izleyecek yabanc diplomatlar ve kurulu yetkililerine, gzlemci ya
da temsilci sfatyla deil, bireysel olarak katlma izni verdi. Bu erevede calan'n 31
Haziran'daki ilk durumasn Avrupa Konseyi (AK) Parlamenterler Asamblesi Trkiye
Raportr Avusturyal Walter Schwimmer'in, BM nsan Haklar Komisyonu iin alan
ABD'li hukuku William Butler ile Kanada, Almanya, Hollanda, ngiltere, Norve ve
Belika bykeliliklerinden birer diplomat da izledi.907 Bu arada 2 Mart 1999da calan'a
yaplan muameleyi yerinde grmek isteyen Avrupa Konseyi kenceyi nleme
Komitesi'nden kiilik heyet mral'ya gelerek calan ile ve daha sonra da avukatlar ile
grt.908 Trkiye'nin de imzalad "Avrupa kencenin ve Gayri nsani veya Kltc
Muamelenin veya Cezann nlenmesi Szlemesi"nin uygulamaya dnk 30 ve 31.
maddeleri gereince yaplan bu ziyaret sonrasnda verdikleri raporda, calann tutukluk
koullarnn Avrupa nsan Haklar Anlamasna uygun olduunu belirttiler. AK
Parlamenterler Asamblesi'nin Trkiye Raportr Macar Andreas Barsony ise 30 Nisan'da
Ankara'da 2 Nolu DGM'de yaplan durumay izlemi ve mahkeme heyetinin durumadaki
tutumu konusunda olumlu bir rapor vermiti. mraldaki Mahkeme beklendii gibi 29
Haziran 1999da sulu bulduu calan idam cezasna arptrd. Bu karar calann
avukatlarnca temyiz edildi, ancak 25 Kasm 1999da da Yargtay tarafndan onanarak
kesinleti.

905

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 01.12.1999.

Hrriyet, Sabah, Milliyet Gazetesi (stanbul) : 13.03.2003
907
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 29.05.1999
908
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 03.03.1999.
906

203
3. 17 Austos Depremi Sonras Trkiye ve Deprem Diplomasisi
17 Austos 1999 saat 03.02de Trkiye tarihinin en nemli doa afetlerinin birisi yaand.
Richter Skalasna gre 7.2 iddetinde olduu tespit edilen merkez ss Marmara
Blgesindeki Glck kasabas olan deprem, 20 bine yakn insann lmne, onbinlerce
yaralya ve Trkiyenin bu en nemli sanayi blgesinde ok byk maddi kayba neden
oldu.909 Ancak deprem Trkiyede ayn zamanda halkn devlete olan birikmi tepkilerinin
patlad ve gerek i, gerekse d politik anlamda byk deiimlere neden olan bir etki
yaratmt. Deprem sonrasnda devletin beklenilen etkinlik ve hzda olaya mdahale
edememesi byk bir fke yaratrken, vatandalar arasndaki mthi dayanma ve
yardmlama ortaya kmt. Bu durum devletin sorgulanmas bakmndan ok nemli bir
rol oynamt. Dnemin Turizm Bakan Erkan Mumcu da sistemdeki hatalar anlatmak iin
asl devlet enkaz altnda kald diyordu. Depremde ok nemli bir baka gelime ise, son
yllarda nerdeyse btn komular ve Avrupa lkeleri ile ilikileri bozulan Trkiyeye bu
lkelerden gelen yardmlarn kamuoyunda yaratt sevinti. Toplumda gerek i ve gerekse
de d politik ekimelerin lkeye zaman kaybettirdii ve yceltilen devletin asl olmas
gereken yerde olmad inanc yaylmt.
Deprem sonras dnemde Trkiyeye btn dnyadan yardm eli uzanmt. Lksemburg
Travmas ve PKK-calan olaynn da katklar ile son dnemde Trkiyenin etraf
dmanlarla dolu. Trkiyenin hibir dostu yok! tr sylemleri yalanlamak
istermiesine beklenenin ok stende dardan Trkiyeye dayanma ve destek geliyordu.
Yardmlar iinde en hzl hareket eden iki lke ise Yunanistan ve sraildi. te bu dnemde
hem AB hem de zel olarak Yunanistan ile Trkiye arasnda adna Deprem Diplomasisi
ad verilebilecek yeni bir dnem balad. Bunda 7 Eyllde 129 kiinin lmne, 100 bini
akn Atinalnn da evsiz kalmasna neden olan ve bu sefer de Atina'da meydana gelen 5.9
iddetindeki deprem de son derece etkili oldu. Doa, sanki yllardr yaplamayan
gerekletirmiti.910 Bata Yunanistan olmak zere birok AB lkesi iin Trkiye ile
yeniden olumlu ilikiler kurmak iin deprem son derece elverili bir ara olmutu.911 Bata
Almanya olmak zere birok Avrupa lkesinde yaplan kampanyalarda sradan
Avrupallarn Trkiyeye yardm yapmak konusundaki duyarllklar, Trk kamuoyunda
olaanst bir duygusal ortam yaratt. Gazetelerin manetlerinde Yalnz deiliz!,
Trkn Trkten Baka Dostu Yoktur! sz ile yllarca kandrldk!, Saol Avrupa! ve
benzeri cmleler dikkat ekiyordu.912
Depremin belki de en arpc ekilde ortaya koyduu gerek, Trkiyedeki hantal ve
fonksiyonel olmayan bir devleti zihniyet ile inanlmaz dayanmac bir grnt izen ve
ok clz olmasna ramen gerek anlamda ilevsel olabileceini kantlayan sivil toplum
rgtlerinin varl ve gerekliliiydi. Bu durum yabanc basnn da ok dikkatini eken bir
husus olmutu.913 ngiliz Observer gazetesinin yorumu gibi enkazlarn arasndan umut
909

12 Kasm 1999da Bolu-Dzcede ok iddetli bir deprem oldu. Binden fazla kiinin yaamn yitirdii bu
depremde devlet kurumlar daha organize olmutu.
910
Yunanistan'da nl sismologlardan Prof. Vasilis Papazahos, son deprem ile Trkiye'nin Yunanistan'a
doru iki metre yaklatn ve iki lke arasndaki mesafenin azaldn tesbit ettiklerini aklad. Milliyet
Gazetesi (stanbul) :19.08.99 (Taki Berberakis: Ege'de iki metrelik yaknlama)
911
Bu dnemde AB da deprem iin zel mali yardmlar yapt. Bulletin EU: 7/8-1999 1.4.78. Bulletin EU: 91999, 1.3.5
912
ABD Bakan Bill Clinton 30 Austos 1999da New Yorkta yapt radyo konumasnda yle diyordu:
Amerikallara sesleniyorum. Trkiyeye yaplan yardmlarda daha cmert davrann. Trkiye ile Amerika
uzun sredir dost ve mttefik olarak iliki iindedir. Trk halk Amerikallarn gerek dostudur ve bu lkenin
gerekten ciddi bir yardma ihtiyac var..
913
La Repubblica (Gnlk Gazete-talya):: 21.08.1999.

204
domutu.914 Gazeteci andar, depremin Trkiyede devlet yapsnda yaplmas gereken
deiimi stlenebilecek ciddi bir zihniyet deiimine yol amasnn en byk kazan
olduunu sylyor ve bir baka yazsnda da bu deiimin d politik yansmalarnn da
kanlmaz olacan vurguluyordu:Depremin bir milat olduu konusunda neredeyse
bir toplumsal konsenss var. Depremden nceki-depremden sonraki Trkiyeden sz
ediliyor. ...Deprem, mayas esasl bir millete sahip olduumuzu ortaya koydu. Trkiyenin
nn hi kimse, hangi gte olursa olsun, kolay kolay karartamayacak. Hele, ABnin
Amerikan destei ile de- Trkiyenin nne at uluslar aras entegrasyon ansnn
birdenbire belirdii 21. yzyln eiinde.915
Bu ortam ABnin Trkiyeye yllardan beridir Yunanistan engellemeleri ile verilemeyen
baz mali yardmlar verilmesinin de nn at.. 4-5 Eyllde Finlandiyada yaplan AB
Dileri Bakanlar toplantsnda, deprem nedeni ile tekrar gndeme gelen Trkiye ile mali
ibirlii konusu ve ABnin genilemesi balamnda Trkiyenin adayl ele alnd. 16
Eyllde ise AP, Trkiye ile dayanma iinde olduklarn belirten ve felaketin ykn
hafifletmek iin ABye daha ok mali destek vermeye aran bir karar ald.916 Ekim aynda
ise Trkiyeye farkl kaynaklardan deprem iin yardmlarda bulunulmutur.917
Deprem Diplomasisi bata Yunanistan, talya ve Almanya olmak zere Trkiyenin son
dnemde ilikilerinin gerildii lkelerle yeni bir sayfa amasna zemin hazrlad. Bunlardan
hi kukusuz en arpc olan Yunanistand. Depremim hemen ardndan Trkiyeye ilk
yardm teklifi Atinadan geldi.918 calan skandal sonrasnda zor durumda kalan Atina iin
deprem son derece elverili bir ara haline geldi. Trkiye ile ilikilerin en nemli i siyasi
gndem konularndan birisi olduu Yunanistanda Hkmet depremin yaratt duygusal
havay, kendi i kamuoyunun tepkilerini karlamak iin de kulland. Yunanistandaki
politikaclar ve medya da srekli olarak dostluk ve dayanma mesajlar verdi.
Yunanistann bu yaklamna Trkiyedeki politikac ve medyann da olumlu yaklamas,
bir anda Trkiye ile Yunanistan arasnda zlenen gerek komuluk havasnn domasna
neden oldu. Yunan Elefterotipiya gazetesinin 12 sayfalk haberinin bal komucayd ve
ok beenilmiti: "Dayan komu!"919 Yunanistan Dileri Bakan Yorgo Papandreu, "ki
halk arasnda dayanma hisleri depolanmt; deprem nedeniyle su yzne kt. imdi bu
veriyi iki lke liderleri de gzard edemez" diyordu. Hatta Papandreu, AB iinde
Yunanistan'n ortak olduu dier ye lkelerin de gemite Trkiye'ye kar izledii
politikay da eletirerek, "ou zaman bizim vetomuzun arkasnda saklanyorlar. Trkiye'ye
gl bir ila deil, aspirin vermek istiyorlar; ufak tefek hediyeler vermek istiyorlar"
szleri ile, Yunanistan'n 4 Eyll'deki AB Dileri Toplants'nda bu kez tutum
deitirerek, Trkiye'ye "nemli miktarda para verilmesi" lehinde tutum taknacann
sinyalini veriyordu.920 Yunanistann Trkiyeye olan scak alm baka alanlarda da
devam etti. Yunanistan'da be byk belediyenin yetkilileri "nsan yardmn bayra;
ideolojisi yoktur" slogan ile hemen stanbula gelerek deprem konusunda yardmlama

914

Observer (Gnlk Gazete-ngiltere): 21.08.1999.

Sabah Gazetesi (stanbul) : 07.09.1999 ve 19.09.1999 (Cengiz andar-Tarihi Belge, Gazete Maneti17
Austos Sreci)
916
Avrupa Parlamentosu Karar: (Trkiyede Deprem) Bulletin EU: 9-1999 1.3.8. Entschlieung des
Europischen Parlaments zu dem Erdbeben in der Trkei. Annahme durch das Europische Parlament am 16.
September.
917
Bulletin EU: 10-1999 1.4.15, Bulletin EU: 11-19991.5.50, Bulletin EU: 11-19991.7.9
918
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 18.08.99 (Yardm eli uzand)
919
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 20.08.1999.
920
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 26.08.99 (Taki Berberakis: "Depolarmz dostluk doluymu")
915

205
nerisinde bulundular.921 Yunanistan ile yaanan bu yaknlama Kbrs-RY de harekete
gemiti. Kbrs-RY Cumhurbakan Glafkos Klerides, Cumhurbakan Sleyman
Demirel'e gnderdii basal mesajnda yardma hazr olduklarn belirtti. Kbrs-RY
vatanda olan doktorlar Trkiye'ye geldi. Yunanistann deprem sonrasndaki politika
deiiklii baka alanlarda da kendini gsterdi. Atina depreminden byk hasar gren
Yunan ordusu, Trk - Yunan ilikilerinde esen "bar rzgarlarnn" yaratt olumlu
ortamdan yararlanarak, nmzdeki yllarda yapaca askeri tatbikatlarda nemli
kstlamaya gidilmesine karar verdi.922 Belki bundan daha nemli bir gelime balayan bu
olumlu diyalog havasnn iki lkedeki okul kitaplarna yanstlmas konusundaki
gelimelerdi.923 Yunanistan'n deprem diplomasisi erevesindeki politikas Trkiyede
olduu gibi, bata AB ve ABD olmak zere d dnyadan da byk takdir toplad. rnein
Clinton ynetimi, Atina'nn deprem felaketi ardndan Trkiye'ye gsterdii destei ok ak
biimde takdir etti ve bu dayanma ruhunun Trk - Yunan ilikilerinin dier vehelerine de
yansmasn dileyen aklamalar yapt.924 Bylece bir byk felaketten Yunanistan adna
ok byk bir diplomatik zaferle klm olundu. 925
Eyll ay banda gerek AB ve gerekse de Trkiye tarafndan Helsinkiye ynelik nemli
mesajlar gndeme geldi. Trk gazeteleri Dileri Bakan smail Cem'in Paris'e yapt
ziyaret srasnda Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac'n AB - Trkiye ilikileri
konusunda net destek verdiini yazdlar.926 Almanya Babakan Schrder ise 1 Eyllde
yapt aklamada, Trkiye'ye ivedilikle AB perspektifi sunulmas gerektiini syledi.
Schrder, dier aday lkelere verilen perspektifin Trkiye'ye de verilmesi gerektiini
belirterek, "Trkiye'nin kar karya kald deprem felaketinden sonra bu lkenin AB'ye
yaknlama srecine ivme kazandrlmas gerekiyor. Bu gerek herkes tarafndan
grlmelidir" dedi. calan krizi konusunda Trkiye ile ilikileri kopma noktasna gelen
talya'dan da AB ile ilikiler konusunda bu dnemde scak mesajlar geldi. talya Dileri
Bakan Lamberto Dini, AB'nin Trkiye'ye adaylk stats vermeyi daha fazla
erteleyemeyeceini belirterek, "AB, Akdeniz'in byk bir lkesi olan Trkiye'yi geri
kazanmak zorundadr" dedi. AB Komisyonu'nun genilemeden sorumlu komiser aday
Alman Gnther Verheugen de, Birliin Trkiye'nin nne koyaca yol konusunda karar
vermesi gerektiini syledi. "Trkiye'nin demokratik, istikrarl ve Batl bir lke olmasn
istiyorsak nne koyacamz yolu aka belirlemeli, dier adaylarla eit perspektif
vermeliyiz" diyen Verheugen, Lksemburg Zirvesi kararlarnn tartldn belirterek,
"Trkiye'ye adaylk stats verilip verilmemesi deerlendiriliyor. Ben bu ynde bir karar
alnmasndan yanaym" dedi.927 ngiltere Dileri Bakan Cook da Trkiyenin adayln
Helsinkide destekleyeceklerini aklamt. Yunanistan ise Trkiyeye destek verdiini
aklyor, te taraftan da ikili sorunlara dikkat ekiyordu. Yunanistan Dileri Bakan,
bunun ayn zamanda Trkiyenin, ABnin srekli Yunanistan bahane eden dier

921

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 25.08.99 (Taki Berberakis: Byk dayanma operasyonu: Yunanistan'da
be byk belediyenin yetkilileri hemen stanbula geldiler. , "nsan yardmn bayra; ideolojisi yoktur"
diyerek depremzedelere elini uzatt.)
922
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 15.09.1999.
923
Milliyet Gazetesi (stanbul) :13.09.1999
924
ABD Dileri Bakan Madeleine Albright, Yunanl mIGHili Yorgo PapandrAB'ya yazd mektupta
"Yunanistan'n, en ok ihtiya duyduklar bir anda Trkiye'deki depremzedelere yardmc olma konusundaki
kararl abasn takdir edenlerin giderek genileyen korosuna bizim de katlmamza ltfen izin verin.
Diyordu. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 30.08.99 (Yasemin ongar:ABD'den Atina'ya "deprem takdiri"
925
Erol Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.159-166.
926
smail Cem [2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul,
s. 104 vd., ayrca Milliyet Gazetesi (stanbul) : 02.09.1999
927
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 02.09.1999

206
yelerinin gerek yzlerini grmeleri iin yaplm bir taktik olduunu aklyordu.928 13
Eyll gn kan ngiliz The Guardian gazetesine bir deme veren Yunanistan Dileri
Bakan Yorgo Papandreu, "Trkiye'nin bir aamada AB yesi olmas, sanlann aksine
Yunanistan'n karnadr" dedi. Trkiye'yi "Avrupa'ya tamak istediklerini" de belirten
Yunanl bakan "Balkan komularmzn AB yesi olmalar, en ok bizim iimize yarar"
diye konutu. Papandreu, "Trkiye ile ilikilerimizin gelimesi, Balkanlar'da istikrarn
yerlemesi ile paralel bir gelimedir" derken, zellikle her iki lkede meydana gelen son
depremlerden sonra iki halk arasnda oluan iyi niyet atmosferinin "Politikaclara da bir
mesaj gnderdiine" dikkat ekti. Yunanistan Dileri Bakan, "Yunanistan sadece
Trkiye'yi AB iinde grmek istemekle kalmyor, Trkiye'yi Avrupa'ya tayan lke olmak
da istiyordu. Avrupa ve Avrupa standartlar ile srekli gerilim iinde olan bir Trkiye
grmektense, bir aamada Trkiye'nin de AB iinde olmas, Yunanistan'n lehinedir"
diyordu.929
Trkiye ile AB arasnda Lksemburg sonrasnda kesilen, calann ka srecinde ise
iyice bir sorun haline dnen siyasal diyalog konusunda da deprem sonrasnda nemli
bir ortam yaratlmt. 13 Eyll 1999da yaplan Genel ler Toplantsna davet edilen Trk
Dileri Bakan Cemin toplantya kabul etmesiyle, iki yldan beri Trkiye ile AB
arasndaki en st dzey toplant gerekletirilmi oldu. Deprem, Komisyonun 1999
lerleme Raporuna da yansd.930 Komisyon raporunda Komisyon, Trkiyenin, henz
yelik mzakerelerine balanmasna uygun bir durumda olmasa da artk aday lke olarak
tanmlanmas grndedir gr dile getirilmitir.931
a. AGT stanbul Zirvesi
Trkiyenin son yllarda D Politika alannda yapt en nemli giriimlerden birisi
stanbulda gerekletirilen Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat zirvesi oldu. Trkiye
AGT'e atfettii nem erevesinde,1996 Lizbon Zirvesinde bir sonraki AGT Zirvesine ev
sahiplii yapmak iin aday olmu ve 2-3 Aralk 1998'de Oslo'da yaplan Bakanlar Konseyi
karar uyarnca, yzyln son AGT Zirvesi 54 AGT Devlet veya Hkmet Bakannn
katlmyla 18-19 Kasm 1999 tarihlerinde stanbul'da byk bir baaryla yaplmtr. Hem
organizasyondaki baar, hem ABDnin Trkiyeyi yeni dnya dzeninin merkezlerinden
birisi olarak grdn ortaya koymas hem de deprem sonrasndaki yeni diplomatik
gelimelerin hepsinin ok uyumlu olarak bir araya geldii bu zirve, Trk insanna da byk
bir moral verdi.932 ABD Bakan Clintonn Trkiyeyi nemseyen ve Trkiyenin AB
928

Gazeteler Trkiye konusundaki tavrlar lke lke u ekilde deerlendiriyorlard: Aday olsun
Hubert Vedrine (Fransa): Helsinki'de Trkiye'yi aday olarak gsterecek ve ayrmcla olanak vermeyecek bir
zm bulunmasn diliyorum. Joschka Fischer (Almanya): Trkiye'ye bu perspektifin verilmesinden yanayz
ancak yelik iin gerekli artlar tartma konusu yapmayz. Herkes zerine den grevi biliyor. Lamberto
Dini (talya): Trkiye'yi aday olarak grmek isteyen lkelerin banda talya geliyor. Aday olmasn: Anna
Lindh (sve): Trkiye adaylk sfatn almadan kriterlerin tm gereklerini yerine getirmeli ve reformlar
gerekletirmeli. Niels Petersen (Danimarka): Trk - Yunan yaknlamasn destekliyoruz ancak adaylktan
nce kriterler gerekletirilmeli.Ortadakiler: Yorgo PapandrAB (Yunanistan): Avrupal ve nihai sonuta AB
yesi bir Trkiye'yi grmek Yunanistan'n karnadr. un son derece olumlu bir hava var ancak bu tm
sorunlarn ald anlamna gelmez.
929
The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 13.09.1999.
930
lerleme Raporu 1999: Regelmiger Bericht 1999 der Kommission ber die Fortschritte der Trkei auf
dem Weg zum Beitritt - KOM(1999) 513 und Bull. 10-1999, Ziff. 1.4.3 ayrca Gesamtdokument und
regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte der einzelnen Bewerberlnder auf dem Weg zum
Beitritt - KOM(1999) 500 bis 513 und Bull. 10-1999, Ziff
931
Bulletin EU: 10-1999 1.4.3. .
932
stanbul Zirvesi srasnda, Avrupa Gvenlik art (stanbul art), AKKA Uyarlama Anlamas, AKKA'nn
adaptasyonuna ilikin Nihai Senet, Gven ve Gvenlik Arttrc nlemlere likin Viyana Belgesi AGT

207
btnlemesi iinde yer almas gerektiini ifade eden aklamalar, bir ay sonra 11-12
Aralkta Helsinkide yaplacak olan AB Zirvesinde Trkiyeye adaylk statsnn resmen
tannmas yolunda nemli bir iaret olarak kabul edildi.
ABD Bakan Clinton, AGT Zirvesi erevesinde Trkiyeye yapaca geziden ksa bir
sre nce 8 Kasm 1989da Berlin Duvarnn yklnn onuncu yldnm dolaysyla
Gergetown niversitesinde yapt konumada Trkiyeye nasl baktnn ve yeni dnya
dzeninde Trkiyenin nasl bir rol stlenmesi gerektiinin ipularn vermiti. Trkiyeye
verdii nemin somut bir yansmas olarak gsterilebilecek bu konumasnda Clinton bir
yeni "tarih tezi"nden hareket ederek Nasl ki Osmanl mparatorluu 20'nci yzyla bir
ekil vermise, 21'inci yzylda nemli lde, "Trkiye'nin geleceini ve roln belirledii
yol ile ekillenecek" diyordu. Clintonn konumasnn belki de en nemli felsefi boyutu
Sovyetler zldkten sonra uygarlklarn "dinler temelinde atacan" dnen
Huntington gibi kuramclarn aksine, Trkiye'nin de katks ile yeni bir Dou - Bat
sentezinden sz etmi olmasyd. Osmanl'nn Birinci Dnya Savanda urad ykm
sonucu, Avrupal glerin verdikleri kararlarla 20'nci yzyln ekillendiine iaret eden
Clinton'a gre, Trkiye'nin bulunduu corafyada en gl lke haline gelmesi pekala
mmknd. nk Trkiye, Avrupa, Ortadou ve Orta Asya kavandadr ve eer
Trkiye istikrarl, demokratik ve laik bir Mslman lke olarak Avrupa'da tam yerini
alabilirse, gelecek daha iyi olacaktr... Clinton bu balamda, Trkiye'ye ve Avrupa'ya iki
nemli tavsiyede bulunuyor: Trkiye'yi, insan haklarna saygl olmaya ve Yunanistan'la
sorunlarn -bu arada Kbrs'- zmlemeye aryordu. Avrupa'dan da "gerek bir
vizyon" gstermesini isteyen Clinton yle diyordu: "Avrupal mttefikler, Batnn ve
Mslman dnyasnn bar ve uyum iinde Trkiye'de buluabileceine inanmal ve
dnyann bu blgesinde yeni binylda ryalarmzn gereklemesine bir ans vermelidir."
Clinton ite o zaman, yeni binylda ryalarmz gerekleebilir..diyordu. 933 1977-1981
arasnda ABD Bakan Carterin Gvenlik Danman olan Zbigniew Brzezinskinin
Byk Satran Tahtas, Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri934
kitabnda dile getirdii grlerle de byk lde rten Clintonn bu grleri, 12
Kasmda Ulusal Gvenlik Badanman Sandy Bergerin Beyaz Sarayda yapt
aklamada da teyit ediliyordu: Trkiye niin ABD iin nemli? sorusuna Berger yle
cevap veriyordu: Trkiyenin Amerika ile ilikisi Souk Sava srasnda olduundan daha
nemli. Trkiye, corafya, nfus, dini eitlilik nedenleriyle 21.Yzylda Dou ile Bat
arasnda, slam Dnyas ile slami olmayan dnya arasnda bir demokratik istikrar
kprs olacak veya komularna ve blgeye ilikin bir istikrarszlk, bir ihtilaf kayna
olacak. Berger, bu balamda Trkiyenin ABden yelik perspektifi almasnn Bat ile
olan ilikilerinin istikrarl bir biimde devam etmesi, Trkiyede demokrasinin gelimesi ve
Trkiyenin bir ilerici lml, slami-Mslman (Islamic-Muslim) modeli olmasnda
karlarmz bulunmaktadr demekteydi.935
Ama bu aklamalarn tam olarak ne anlama geldiini Trkiyeye bir ABD Bakannn
yapt en uzun sreli ziyaret (15-20 Kasm 1999) esnasnda ve zellikle de Clintonn
15.11.1999da TBMMde yapt ve gerek anlamda tarihi olarak nitelenebilecek
belgeleri aktedilmitir:Tm ye lkelerce imzalanan stanbul art, 21.yzyl Avrupas iin bir gvenlik
modeli oluturmutur. art, ye lkeler arasnda ibirliine dayal ilikiler ve daha gvenli bir AGT alan
yaratlmas iin rehber oluturmutur. art ayrca, bar, istikrar ve zgrln hkm srd serbest,
demokratik ve daha fazla btnlemi bir AGT alan yaratlmas asndan salam bir teminat niteliindedir.
933
Sabah Gazetesi (stanbul) : Milliyet Gazetesi (stanbul) : 10.11.1999 (Sami Kohen: Clintonun Trk Tarihi
Merak), Milliyet Gazetesi (stanbul) : 10.11.1999 (Derya Sazak: Clintonun Tezi)
934
Brzezinski, Zbigniew [1997] Die Einzige Weltmacht, 1997 (Org.The Grand Cheeboard, American
Primary and Its Geostrategic Imperatives) BelitzqIGHriga Verlag, Weinheim, Berlin, s.196-215 ayrca 291.
935
Sabah Gazetesi (stanbul) : 16.11.1999 (Cengiz andar: 21. Yzyl in Aynalar)

208
konumasnda grmek mmknd. Ziyaretten sadece iki gn nce 12 Kasmda BoluDzcede binden fazla insann hayatn kaybetmesine neden olan ikinci bir deprem
yaanm olmasna ve art depremlerin devam etmesine ramen Trkiyeye gelme
planndan vazgememesi, hem Clintonn Trkiyeye verdii nemin bir gstergesiydi hem
de Trkiyede ABD Bakanna olan sempatiyi olaanst artrmt.936
Clintonn Trkiyenin geliimi ve ABD ile ortak hedeflere yrmesinin Trkiyede bata
insan haklar ve demokratikleme ile Egede barn salanmasna bal olduunu ska
vurgulamas ve bunu bir dost tavsiyesi olarak nitelemesi, Trkiyedeki yetkilileri de
olumlu ve hzl etkilemiti. Bir gazetecinin Trkiyedeki ikence iddialaryla ilgili sorusunu
yantlayan Demirel yle diyordu: Trkiyede ikence yoktur demek mmkn deil.
kence vardr. Ama ikence devlet politikas deildir. kence sutur. Kim bu suu
ilemise, kim olduuna baklmadan hakknda tahkikat ve cezai ilem yaplr. Ama
ikencenin hi olmamas iin byk gayret sarfediyoruz."937
Yine ok nemli bir konu Bak-Ceyhan Bak - Ceyhan boru hatt ile Hazar geili
Trkmen doal gaz projelerinin Clintonn da ABD adna katlmasyla imzalanm
olmasyd. Clinton, 15.11.1999da ABDnin Bak - Ceyhan projesinin ticari bir gereklik
olmasna verdii destei teyit ettim. Bata Cumhurbakan Demirel olmak zere, Trk
liderliine bu hedefe ulalmasnda gsterdikleri abalar iin teekkr ederim" diye
konutu. Bak - Ceyhan petrol boru hatt anlamas ise 18.11.1999da boazda Fahri
Korutrk gemisinde Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda bir hkmetler aras
anlama olarak imzaland. Hkmetler aras anlama, taraf lkelerin, boru hattn
topraklarndan hangi artlarda geireceklerini ngren, hukuki bir belgeyi oluturuyor.
Cumhurbakan Sleyman Demirel, Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev ile
Grcistan Cumhurbakan Eduard evardnadze imza koyduu anlamay, ABD Bakan
Bill Clinton da ahit olarak imzalad. mza treninde, Bak - Ceyhan projesini teknik olarak
hayata geirecek ayr anlama grubu da parafe edildi. stanbul'da ayrca Bak - Ceyhan
petrol boru hattnn yaama geirilmesi iin bundan sonra da ibirliinin srdrlecei
mesajn ieren bir deklarasyonun Trkiye, Azerbaycan, Grcistan'n yan sra
Trkmenistan ve Kazakistan'n katlmyla imzaland. Bu deklarasyonun imza trenine de
ABD Bakan Clintonn ahit olarak katld.
b. Helsinki ncesinde Deprem ve ABD Destei
AGT Zirvesinin ve Clintonn byk moral destei ve Yunanistan ile bir anda ortaya
kan yaknlama grnts, Trkiyenin btn younluu ile AB Helsinki Zirvesine
ynelmesine neden oldu. Trkiyenin ayn zamanda ODGP konusundaki yeni yaplanmada
da kendine uygun bir yer bulmas iin youn aba gstermesi gerekecekti.938 Helsinki
Zirvesinin hem Trkiye hem de AB iin yine tarihi nemde bir zirve olmaya aday olaca
zaten ok nceden belli olmutu. Trkiye iin Lksemburgdaki (yanl) kararn
dzeltilmesi ve Trkiyenin 12. aday lke olarak resmen tannmas en nemli husustu. AB
bakmndan ise Helsinki hem genileme stratejisi ve AB kimliinin (corafi ve dnsel
anlamda) ne olacana karar verilecei hem de ODGP konusunda belirleyici kararlarn
alnaca bir zirve olacakt. Btn bu gelimeler iinde Trkiyenin komusu ve AB yesi
Yunanistann tavr da son derece nemliydi. Helsinkiye yaklatka, Deprem
936

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 16.11.1999 (Clinton TBMMde: Moral veren szler Bizden biri gibi;
Clinton, Trkiye'ye vg yadrd, ok ynl destek verdi);
937
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 16.11.1999.
938
ODGP, NATOnun imkan ve kapasitelerinden yararlanacakt. Ancak Trkiye ile Yunanistan arasndaki
uzlamazlk, bu konuda yaplacak anlamann ancak 2003 yl Mart ay banda imzalanmasna neden oldu.

209
Diplomasisinin etkileri giderek azalm, Yunanistan temel tezlerin zerinde Trkiye ve
Avrupa politikas yapacann iaretlerini vermiti. Yunanistan ikili bir strateji izliyordu.
Bir taraftan ABden, Trkiyenin adaylna yeil k yaklmasnn (ve hatta ABnin genel
anlamdaki genilemesinin) ancak Kbrs-RYnin tam yeliinin garanti altna alnmasn
istiyor, te taraftan da Trkiyeden Kbrs sorununa zm konusunda Yunanistann
isteklerine yakn bir uzlamaya varmasn, ve Egedeki anlamazlklarn Lahey Adalet
Divannda zlmesini Trkiyenin kabul etmesini istiyordu. Bylece Yunanistan AB
genileme sreci dnda kalmamaya aba gsteren Trkiyeyi de, Trkiyenin
kendilerinden kopmasndan endie eden ama ayn zamanda da genileme ynnde
Yunanistann ortaya koyduu koul nedeniyle baarszla urama endiesi ile skan
AByi ayn anda kontrol edebilme ansna ve kabul etmek gerekir ki becerisine sahip
olmutu. Trkiye ile uzlamak AB bakmndan ODGP iin de hayati nem tamaktayd.
ODGPye verdii nemi Generalsekretaer des Rates und Hohen Vertreters fr die
Gemeinsame Aussen und Sicherheitspolitik gibi bir makam yaratp buraya eski NATO
Genel Sekreteri Javier Solana939y getirerek de gsteren AB, ODGPn NATO imkan ve
kapasitelerinden yararlanmadan gerekletirilemeyecei bilinci ile NATO yesi Trkiyeyi
ikna edebilecei bir balanty nemsemek zorundayd. 940
Bu arada Almanya Trkiyenin adayl konusundaki destei ak bir biimde devam etti.
Almanya bir kez daha Trkiye iin nc rol stlenmiti. 25 Kasm 1999da Bundestagta
bte grmeleri vesilesi ile konuan Almanya Dileri Bakan Joschka Fischer,
''Trkiye'ye Helsinki zirvesinde adaylk stats tannmaldr'' diyordu. Fischer ayrca
Trkiye'ye Avrupa perspektifi verilmesinde demokratik ve hukuk devleti
modernizasyonunun salanacan belirterek, ''Eer bunu yapmazsak Trkiye'yi yalnzla
iteriz'' diyordu. Babakan (anslye) Schrder Bundestagda yapt konumada biz
Avrupal biz Trkiye istiyoruz, bunun iin de Trkiyeye inandrc bir Avrupa perspektifi
amak istiyoruz. diyor ama ancak yelik perspektifi ak ek deil!diye uyarda da
bulunuyordu.941 Genilemeden Sorumlu Komiser G.Verheugenin 4 Aralkta Die Weltte
yaynlanan Kann die Trkei ABropaeisch werden? balkl makalesi ise Trkiyeye
verilecek yer konusunda ok nemli ipular ieriyordu. Verheugen, Trkiyenin nne
eksikliklerini koyup, bunlar ortadan kaldrp gelmesini istemek eklindeki bu gne kadarki
stratejinin baarl olamadn ve artk Trkiye iin yeni bir stratejiye ihtiya olduunu
vurgulad makalesinde yle diyordu: bence AB Trkiye arasndaki ilikilerdeki olumsuz
dngy krmak ve yeni bir strateji retmenin zaman gelmitir. Aka ortaya koymalyz:
Avrupann lehine olan ey nedir? Bizim nerimizde olduu gibi Trkiyeyi kendi deerler
topluluumuza balamak m, yoksa Avrupadan uzaklatrmak m? Aslnda bu sorunun
cevab bellidir. Verheugen makalesinde Trkiyenin adaylnn ksa zamanda yelie
dnmesi endiesi yaayanlar da rahatlatyor ve bu Trkiye ile yelik mzakerelerine
balanaca anlamna gelmiyor diyordu.942 Verheugenin Helsinki Zirvesi ncesinde hem
AB kamuoyunu rahatlatmaya hem de Trkiyeyi uyarmaya ynelik aklamalar devam etti.
939

Bulletin EU: 6-1999, I.3.4.. AB'nin sper dileri bakan olarak adlandrlan ve Konsey Genel Sekreterlii
ile Ortak D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcilii'ne atanan Solana, bu tarihte ayn zamanda AB
Konseyi Genel Sekreterlii'ni ve BAB Genel Sekreterlii'ni de yrtyordu. Almanyada kendisine
Mr.Gasp denilen Solana bir koltukta " karpuzu" tayabilen Solanann Helsinki zirvesinde Trkiyeyi
ikna iin Ankaraya gelii, yeni grevler,indeki ilk ciddi ve nemli ii oldu ve bunu da baar ile yerine
getirdi.
940
Bu konuda nemli bir deerlendirme iin Bkz. Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
07.12.1999 (Peter Hort: Ein Brsseler Tandem- Solana und Patten knnen der Aussen und Sicherheitspolitik
der AB Profil geben)
941
Berliner Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 04.12.1999.
942
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 04.12.1999 (Gnter Verheugen: Kann die Trkei Europaeisch
werden?)

210
Die Zeite verdii mlakatta Eski oyun artk ilemiyor: srekli Trkiyeden nceden
yapmas gereken eyler isteyip, sonra o da belki harekete gemek diyor ve yeni Trkiye
stratejisinin ana hatlarn yle iziyordu: ncelikle Trkiyeyi stratejik olarak
Avrupaya ynlendirmek istiyoruz. Bu bizim en nde gelen karmzdr. Bizim, kendi
blgesinde bir istikrar faktr olarak Avrupal ve demokratik bir Trkiyeye ihtiyacmz
var. kincisi: Biz bu lkede siyasi balamda kkten bir deiim istiyoruz. Ancak ondan
sonra yelik mzakereleri balayabilir. Verheugen Trkiyenin gelecekteki yelii
konusundaki phelerini de gayet ak bir biimde ortaya koyuyordu: Trkiye dier 12
lkeden daha ok uzakta. Trkiyeyi o kadar da hzl bir biimde AB iinde grmyorum.
Bugn kimse Ankarann AB yelii iin mzakereler yapabilecek bir duruma gelip
gelmeyeceini bile kimse bilemez.943 Verheugen Die Weltteki mlakatnda ise Trkiye
ile Yunanistan arasndaki sorunlara deiniyor ve iki lke arasnda bar ortamnn
yaratlmas iin ortam hi bir zaman bu kadar uygun olmamt dedikten sonra bu ansn
AB bakmndan da karlmamas gerektiine dikkat ekiyor Kbrs-RY konusundaki
gelimelerin ABnin balangta arzu ettii gibi gelimediini u szlerle ifade ediyordu:
Kbrs ile yelik grmelerine balanmas ile AB iindeki beklenti adadaki atmann
zmne katkda bulunmakt. Bunu zlerek sylemek gerekir ki, bu gne kadar bu
baarlamad. Ama ben umudumu kaybetmiyorum. Ama AB, Kbrsn yelie alnmas ile
bir atma ya da i sava ithal etmek istemiyor. Kbrs ile ilgili karar, eer grmeler
tamamlandnda hala bir zm bulunamamsa, AB Konseyi tarafndan verilmelidir, yle
ya da byle. Btn bunlara ramen Verheugen Trkiyenin aday lke olarak tannmasnn
ABnin bir iyilii (Wohltaetigkeit) deil, karlarn korumak iin politik bir stratejisi
olduunun altn izen Verheugen, bunun gerekliliini yle temellendiriyordu: Eer biz
Ankara Hkmetine ak bir perspektif vermezsek, Bat Trkiyeyi kaybeder.944
Lksemburg Kararlarnn nemli mimarlarndan olan ve dnemin Babakan Ylmaz
tarafndan ok sert eletirilen Klaus Kinkel de Helsinkide Trkiyenin adaylk statsnn
tannmasndan yana tavr koyuyordu. Kinkelin, Trkiye Dou ile vazgeilemez bir kpr,
slam dnyas iin ok nemli bir etki ve istikrar unsuru, fundamentalizm iin bir tampon.
Bu lke Avrupaldr ve Avrupa raylarnda kalmaldr szleri ile nemini vurgulad
Trkiye iin, adeta Lksemburgdaki politikasnn yanlln kabul eden bir biimde
yle diyordu: bu nedenle bence Trkiyeye Helsinkide adaylk stats verilmesi doru
olacaktr! 945 Kinkel bu yazsnda, ne 1997den sonra demokrasi ve insan haklar
konularnda ilerleme salad pek de sylenemeyecek olan (hatta tam tersine baz
alanlarda geriye gidiin yaand bile iddia edilebilecek olan) Trkiyeye neden iki yl
sonra byle bir staty uygun grdn aklyor; ne de Lksemburga byk tepki
gsteren Trkiyeye ynelik , hayr siz adaysnz, yanl anlyorsunuz eklindeki
cevaplarn mantn aklyordu.946 Btn bunlar adaylk ve yelik konusunda Kopenhag
Kriterlerinin ne lde objektif olduu sorusunu yeniden gndeme getiriyordu. Trkiyede
son dnemde demokratikleme ve insan haklar alannda gerekletirilen baz yasal
943

Die Zeit (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Wie Gross wir Europa- Schluss mit der
Erbsenzaehlerei!- Ein ZEIT Geschraech mit AB-Kommissar Gnter Verheugen)
944
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Die Trkei hat auch nicht ewig Zeit- AB-Kommissar
Verheugen setzt sich nachdrcklich fr Ankara als Beitrittskandidaten ein.)
945
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Klaus Kinkel: Helsinki muss ein Erfolg
werden )
946
Bu arada FDP iinde Trkiye konusunda farkl grler bulunuyordu. rnein FDP Genel Sekreteri
Westerwelle iin Trkiyeye adaylk vermek yanl bir iaret olacakt. Westerwellenin aklamasnda
Hristiyan Demokratlara yakn bir ekilde Hkmetin AB politikasn multi-kulti olarak niteleyip bu
balamda da Trkiyenin dini-kltrel farklla atfta bulunmas ise son derece dikkat ekiciydi. Kllner
Stadt Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya): 10.12.1999 (Trkei keinesfalls reif fr AB FDPGeneralsekretaer Westerwelle: Beitrittsangebot falsches Signal)

211
dzenlemeler947 ile Trk Hkmetinin bu konudaki koullar kesinlikle kabul
etmeyeceine ilikin ak tavr da ABnin Trkiyeye sadece tavsiyelerde bulunmakla
yetinmesine neden oldu. Hatta yle ki calann idam, idam cezasnn kaldrlmas ya da
Krt sorunu gibi konulara Konsey bildirisinde yer bile verilmedi. Bu durum bir baka
tartmay da gndeme getirdi. AB Lksemburg Kararlarn Kopenhag Kriterlerine
dayandrmt. Aradan geen sre AB Helsinki ncesi ve sonrasnda bu kriterlerin aslnda
bir ama olmaktan ok ara olduunu da ortaya koymu oluyordu. stenildii zaman
kriterler unutulabiliyor ya da ertelenebiliyordu. Anavatan Partisi Milletvekili Blent
Akarcal, Avrupallar, sanki yarn mzakerelere balanacak gibi davranyor ve bizden
btn kriterleri hemen karlamamz isteniyor. Bu dier aday lkeler iin hi yaplmad948
Aslnda Akarcalnn vurgulad bu sorun, Lksemburg ile Helsinki arasndaki temel fark
da ortaya koyuyordu. AB ok uzunca bir sre Trkiyeden bu destei esirgeyerek,
sylemde zerinde srarla durduu demokratiklemeyi daha da engelleyen kurum
pozisyonuna girdi.
Trkiye iin Bu arada bir baka nemli ve ilgin gelime de Almanyada muhalefet
kanadnda yaand. 1997 ylnda Trkiyenin AB yeliine dini-kltrel nedenlerle kar
olduunu aklayan H.Kohl Liderliindeki Hristiyan Demokratlar, bu konuda niteliksel bir
deiime gittiklerinin ve Kohln politikasndan ayrldklarn ortaya koydular. Aslnda bu
AB iindeki politikalarda din-kltr eksenli politikann tkandnn da nemli bir
iaretiydi. Trkiyenin bu gereke ile dlanmas, Trkiyeye dier kesimlerden destek
gelmesini salyordu. CDUlu iki politikac Peter Hintze ve Horst Seehofer tarafndan
hazrlanan ve CDUnun yeni genel Bakan Schaeble ve CSU-Vositzende Edmund
Stoiberin benimsedii yeni stratejide Trkiyenin yeliinin kategorik olarak
reddedilmedii, ancak Trkiyenin yerine getirmesi gereken koullar bulunduu ve
nmzdeki Helsinki Zirvesinde adaylk stats verilmesine de kriterleri yerine
getirmedii iin kar kld vurguland. Hristiyan Demokratlar Trkiyenin yelii
konusunda asl sorunun ise snrlarn ABnin tayabileceinden daha fazla genilemesi ve
bunun ABnin fonksiyonel olarak ilemesini engelleyecei idi. 949
Trkiyede ise Dileri Bakan Cem, bir taraftan AB yeliine kabul edilmemesinin
Trkiye'nin istikbalini karartmayacan belirtiyor ve "yelik, Trkiye iin amatr, ancak
saplant deildir"950 diyor, te taraftan da AB lkelerindeki meslektalar ile Trkiyenin
adaylk stats konusunda youn temaslarda bulunuyordu. 6 Aralktaki AB Dileri
Bakanlar toplantsnda bir taraftan Trkiyenin adayl konusunun Zirveye braklmas
karar karken, te taraftan Kbrs konusunda Trkiyenin istemedii gelimeler
yaanyordu. zellikle Fransa gibi daha nce Kbrs-RY'n blnm haliyle Birlie
girmesinin mmkn olmadn savunan lkelerin sylemlerindeki deiim bu konuda
Trkiye'yi rahatsz edecek bir "sylemin" kabileceinin ilk sinyalleri olarak alglanyor.951
Fransa Dileri Bakan Hubert Vedrine'in yapt aklamada "Kbrs 'ta grmeler
947

rnein kence konusunda ciddi mcadele iin yasal deiiklikler yapld, ikenceye uram kiiler
hakknda yanl beyan veren doktorlar da ceza kapsamna alnd. Bkz.: Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB
948
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya):10.12.1999 (Ayhan Bakrdgen: Ankaras Nationalstolz ist verletz)
949
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 03.12.1999 (Stefan Kornelius: Europa nicht nur
Christen- CDU und CSU rcken von der Trkeipolitik Helmut Kohls ab), und Berliner Zeitung (Gnlk
Gazete-Almanya):04.12.1999 ayrca Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 02.12.1999.
950
Milliyet Gazetesi (stanbul) : 03.12.1999
951
Kbrs konusunda Kln'de Fransa, Almanya, talya ve Hollanda bir aklama yaparak "Blnm bir Kbrs
AB yesi olmaz" demilerdi. Ancak Helsinki zirvesi ncesinde bu konudaki kat tutum bir tarafa brakld.
Son gnlede ortaya kan iki sylem mevcut. Ban Almanya ve Fransa'nn ektii eilim Helsinki'de kabul
edilecek metne "Bir aday bir baka adayn yeliini bloke edemez" ibaresine benzer bir ifade yerletirilmesini
ngryordu. Ankara tarafndan "Atina yanls" olarak grlen ve ngiltere'nin savunduu ikinci yaklamda
ise "Kbrs'ta yaanan siyasi blnmlk adann AB yelii iin bir n kabul tekil etmez" ifadesine yer
verilmesi isteniyordu. Neticede ngilterenin formlasyonu metinde yer ald.

212
srmeli, hi bir lke bir baka lkenin katlmn bloke edemez" ifadelerini kullanmas da bu
alglamay kuvvetlendirdi. Cem Egedeki anlamazlklar iin ise Ege konularnda
tutumumuz AB'yle tmyle paraleldir, kouttur. art falan da kabul etmiyoruz. teki
lkeler nasl adayla alnmsa Trkiye de yle alnabilir. Oralarda biraz kabul ettirmie
benziyoruz. Lahey konusu bizi zorlar. Lahey konusunda AB Gndem (Agenda) 2000'in ilgili
paragrafnda bir ey getiriyor. Mzakerelerde bir ey olmazsa Lahey'e gideceksiniz.
Lahey'e gitmeyiz, demiyoruz. Szleri ile nemli bir engelin ortadan kalktn ortaya
koymu oluyordu.952
Zirveye bir gn kala, bata Almanya953 olmak zere Fransa, ngiltere, Belika954 ve AB
Komisyonunun Trkiyenin adayl konusunda olumlu bir tavr ortaya koyduklar ortaya
kt. Lksemburgda n plana kan demokrasi, insan haklar ve zellikle de Krt sorunu,
sorunlarn varl eitli vesilelerle dile getirilmi olsa da, dikkat ekici bir biimde
Helsinkide nemli bir rol oynamadlar. Balangta bu konuda kararl bir tutum izleyen ve
Trkiyenin adayln bu nedenlerle reddeceklerini aklayan sve ve Danimarka da
Trkiye iin engel olmayacaklarn akladlar. Brksel Diplomatlarnn adna
skandinav Sorunu (skandinavische Problem) dedikleri sorun da ortadan kalkm
oldu.955 Bu ok nemli gelimede hi kuku yok ki calann yakalanmas ve PKKnn
zlme srecine girmesi ile birlikte terrn ve ona kar gvenlik glerinin
uygulamalarnn azalmasnn nemli bir pay vard. Hatta calan, iki yl nce hemen hi
kimsenin hayal bile edemeyecei bir mesaj Trkiyede tutuklu bulunduu mraldaki
cezaevinden veriyordu. calan, PKKnn yayn organ olarak kabul edilen zgr Gndem
gazetesine Avukatlar aracl ile yapt aklamada Trkiye nkoulsuz olarak ABye
alnmaldr956 diyordu.
Geriye sadece Yunanistann tavr kalyordu. Yunanistan alld ve beklendii zere
Kbrs konusunu hem adaylk isteyen Trkiyeye hem de genileme srecinde tkanma
istemeyen ABye kar baarl bir biimde bir koz olarak kullanmaktan ekinmedi.957
Aslnda 1999 yl sonunda, zellikle de calan skandalnn ardndan Yunanistann 14lerin
izni olmakszn veto kartn kullanabilme ansnn da ok dk bir ihtimal olduunu bu
arada vurgulamak gerekiyor. G.Hhler, Yunanistann amazn ve hareket alann ok
gzel vurguluyordu: Yunanistan Hkmetinin Helsinkide veto kullanmas Avrupa
politikas bakmndan bir fiyasko olur ve lkenin Para Birliine girmesini en azndan
glgeler ve Trkiye ile yaanan ikili sorunlar yeniden ok kt bir noktaya tar. Biraz
ekinerek de olsa unu sylemek mmkn: Simitis 14 yenin izgisinden uzaklaamaz.958
Baz yazarlar ve politikaclar Yunanistann Trkiyenin adayl iin istedii blnm
952

Milliyet Gazetesi (stanbul) : 07.12.1999.

Albrecht Meier, Der Tagesspiegeldeki makalesinde, Schrderin Ecevite yazd mektupta da ortaya
koyduu gibi, Trkiyenin dlanmamas ve adaylk statsne alnmas, grmelere balanmas ya da yelii
anlamna gelmediine de iaret ediliyor. Der Tageszeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.121.1999 (Albrecht
Meier: Die Trkei soll sich nicht mehr diskriminiert fhlen.)
954
Belika Dileri Bakan Lois Michel, bu statnn verilmemesinin "tarihi bir hata" olacan syledi.
09.12.1999.
955
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya):06.12.1999 (Griechenland nutz Kbrs als Fauspfand )
956
General Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999, Tagessiegel: 09.12.1999.
957
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 06.12.1999 (Andreas Middel: Griechenland nutz Kbrs als
Faustpfand- Nur wenn geteilte Insel in die AB aufgenommen wird, will Athen der trkischen Kandidatur
zustimmen), Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 04.12.1999 (Gerd Hhler: Athen fordert
Garantien: AB-Kandidatenstatus fr Trkei nur bei Aufnahme Kbrss), Frankfurter Allgemine Zeitung
(Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Horst Bacia: Springt Griechenland ber den eigenen Schatten?)
958
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Gerd Hhler: Das darf kein kurzer Flirt
werden-Griechenland verlangt Klarjheit fr das Verhaelnis zwischen der AB und der Trkei- und stellt
Bedinungen)
953

213
Kbrsn yeliinin garanti edilmesi koulunun AB iin ok yksek, stelik de gereksiz bir
bedel olduunu ne sryordu. rnein A.Middel, AB yllar nce iyi niyetlerle bu lkenin
ye olamayacan aklamt. Eer AB bundan vazgeilirse, sonular son derece vahim
olur959 uyarsnda bulunuyordu. AB evreleri, Yunanistann hem Trkiye hem de AByi
antaj ile kendi kontrolnde tutma abas, ilgin bir biimde ciddi bir tepki yaratmad, hatta
byk lde anlayla karland. rnein Verheugen, Yunanistann tarihten gelme
gvenlik kayglar tamas anlalabilir960 derken, Alman Dileri Bakanl Mstear
Christoph Zpel de Atinann gvenlik kayglar ile hareket etmesi merudur961 szleri
ile Yunanistann politikasna dolayl bir destek verdiklerini aka ortaya koyuyorlard. Bu
durum belki de Yunanistann politikasn istedii gibi yrtmek konusunda en nemli
faktr ve Yunanistan bunu kendi ulusal karlar dorultusunda son derece baarl bir
biimde yrtme olanana sahip oldu.962
Zirvede son aamaya gelindiinde, Trkiyenin adaylk statsn almasnn nnde
Yunanistann koulu olan iki engel kalmt. Bunlardan birincisi Egedeki anlamazlklarn
Den Haagdaki Adalet Divannda zlmesi konusunda Trkiyeyi balayc bir karar
alnmasyd. Bu konu Trkiye tarafndan da nemli bir sorun olarak kabul edilmedi, hatta
Cem 7 Aralkta Milliyet gazetesine yapt aklamada, Adalet Divanna gitmeyiz
demiyoruz aklamas ile Trkiyenin bunu sorun etmeyeceini ortaya koymutu. Asl
nemli olan konu Kbrs-RYn ABye yeliinin Kbrsta siyasi bir zm bulunmas
kouluna balayan ABnin bu grn revize etmesi ve Kbrs-RYnin Kbrs Cumhuriyeti
adna ABye tam ye olmasnn yolunun almasyd. Oysa Kbrs konusunda daha nce
son derece net bir tavr vard. Bata Fransa, Hollanda, Almanya ve ngiltere olmak zere
AB iindeki 14 lke blnm bir Kbrs ile grmelere olumlu baksa da, byle bir
lkenin ABye ye olmasna kar olduklarn ortaya koymulard. Trkiye konusunda
alnacak kararda Kbrs konusunda Helsinki zirvesinde varlan mutabakat, Yunanistann
izdii erevede Javier Solana tarafndan ekillendirilmiti. Yunanllar bu formle gre,
zellikle Kbrs-RYn ABye ye olmas iin hi bir engel kalmad iin durumdan
memnundular. Ancak, Hollanda Babakan Wim Kokun byle bir kural onaylamayz,
blnm bir lkenin ABye ye olmas mmkn deildir eklindeki itiraz zerine Simitis
tekrar sz alarak, verilen szler yerine getirilmezse grmelere devam etmeyecekleri
yolunda tehditte bulununca, Fransa Devlet Bakan Jacques Chiracdan destek ald ve
Kbrs konusunu Yunanistann istedii ekilde kabul ettirmeyi baard. te Die Welt yazar
Antonaros, Fransann Yunanistana bu tartmada destek vermesinde, Yunanllarn Parisi
et ihrac konusunda963 Londraya kar desteklemesinin rol oynadna inanld grn
dile getirdi.964 Fransann karar deitirmesinde bu tek neden olmasa da, nedenler arasnda
olmas bile, AB kurumlarnn kendi i mekanizmalarnn nasl altnn ve bunun ok
kolay biimde Trkiye aleyhine nasl dneceinin arpc bir rnei olmutur.

959

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 07.12.1999 (Andreas Middel: Der Kbrs-Pakt)

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Die Trkei hat auch nicht ewig Zeit)
961
Frankfurter Rundschau: 03.12.1999 (Geopolitische Abrundung)
962
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 07.12.1999 (Andreas Middel: AB: Athen bremst beim Thema
Trkei); bu konuda ayrca Bkz.: Frankfurter Rundschau:10.12.1999 (Gerd Hhler:Bis zuletzt wird hoch
gepokert); Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya):06.12.1999 (Griechenland nutz Kbrs als Fauspfand); Die
Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 10.12.1999 (Evangelos Antonaros: Griechenland sucht den Komprimiss mit
der Trkei); Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 08.12.1999 (Athen: Ablehnung der
Trkei keine Katastrophe); Klner Stadt Anzeiger: 09.12.1999 (Pokern um Ankaras AB-Kandidatur- Die
Griechen lassen sich vor dem Helsinki-Gipfel nicht fetlegen),)
963
Der Tagesspiegel: 11.12.1999 (Albrecht Meier: Der britisch-franzsische Streit ums Beef bleibt aus)
964
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Evangelos Antonaros: Trkei hat den Fuss in der Tr zu
Europa)
960

214
Helsinki Zirvesi ncesinde balayan ve son dakikaya kadar devam eden diplomatik
pazarlklar, sonuta her iki taraf da belirli llerde tatmin eden bir uzlamaya varlmasn
salad. Ancak bu sre kendi iinde Trkiye-AB ilikilerinin anlalmas bakmndan son
derece nemli baz olaylarn da yaanmas itibari ile ayrntlar ile incelenmeye deer
gnler, hatta saatler yaanmasna neden oldu. Birand, ABdeki deiimi AB Trkiyeyi
pasifize etmeye karar vermiti. Tek bana brakld takdirde Trkiye tehlikeli bir lke
konumuna girebilirdi. Bundan dolay bekleme salonuna kabul edilecek ve sorunlar ...
burada dzelttirilecekti eklinde yorumluyordu.965 AB, Trkiyeyi yine bu nedenleri ileri
srerek diskriminize etmenin maliyetinin ok yksek olacann da farkndayd. Ancak
yine de Trkiye ok yn ile son derece nemli bir konuydu ve son ana kadar da sonuta ne
kaca belli deildi. Bunda belki de ilk kez Trkiyenin teklifi reddetme olaslnn
varl da nemli bir rol oynuyordu.966 Ankaradaki tereddtler hala devam ediyordu.
Bunun zerine nce AB Konseyi Bakan sfat ile Finlandiya Babakan Lipponen,
Trkiyeye ilave bir garanti anlamna tayacak nitelikte bir mektubu Ecevite gnderdi.
Mektup aynen yleydi:
Sayn Babakan,
Bugn AB Trkiye Cumhuriyetiyle ilikilerine yeni bir yn vermitir. Trkiyeye
dier aday lkeler statsnde adaylk verme yolunda oybirliiyle alnan karar size
resmen tebli etmekten tr son derece mutluyum.
Avrupa Konseyinde bu mektuba ilikin karar taslan grtmzde, hibir
itirazla karlamadan 12. paragrafta Kopenhagdakilere eklenmi yeni bir kriter
olmadn syledim. Ayn ekilde, itirazla karlamadan 4. ve 9. paragraflara
atfta bulunulmasnn yelik kriterleriyle ilgili olmadn, siyasi diyalogun ima
edildiini syledim.
Ortakla kabul, konseyin bugnk kararlar temel alnarak gerekletirilecektir.
5.paragrafta 2004 tarihi, Uluslararas Lahey Adalet Divan nezdinde
anlamazlklarn zlecei son tarihtir.
Kbrsa gelince, politik bir zm, ABnin amacdr. Kbrsn yelie kabulne
gelince, konsey karar alrken tm ilgili faktrler gz nne alnacaktr.
Bu aklamalarn nda sizi dier aday lkelerle birlikte yarn Helsinkiye
alma yemeine davet ediyorum.
Paavo Lipponen. 967
Ancak Lipponenin bu mektubu da beklenen etkiyi yaratmam grnyordu.968 Trkiye
blf yapmyordu, ama belki de ilk kez AB ile bu kadar pazarlk edebilme ansna sahip
olmutu, bunu sonuna kadar kullanacak, gerekirse de red cevabn verecekti. Trkiyenin
kararll ABde de net biimde grlyordu. Bunun zerine Lipponen Trkiyenin en
gl mttefiki olan ve her vesile ile Trkiyenin AB yelii konusunda olumlu gr
veren ABDyi devreye soktu. Lipponen Clintonu telefonla arayarak, Trk liderleri
anlamay kabul etmeleri ynnde ikna etmesini istedi. Clintonun Ecevite bu anlama
Trkiye iin bir zaferdir szleri Ankarada etkili oldu ama yine de tereddtler sona
ermemiti.969
965

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras,s.524-525.

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 08.12.1999 (Evangelos Antonaros: Ankaras Scweigen irritiert die
Friechen), Kllner Stadt Anzeiger(Gnlk Gazete-Almanya): 11-12.12.1999 (Ankara sieht im Angebot
noch einige Probleme)
967
Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras, s.535-536.
968
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Michael Bergius: Eine bewegte Nacht in
Ankara Vor dem Ja-Wort der Trkei stand komplizierte Diplomatie)
969
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Die dramatische Entsendung
ranghoher Emissaere der AB berzABgt Ankara ); Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Peter
Dausend: Dramaturgie eines Polit-Krimis unter finnischer Regie)
966

215

Trkiye ile telefon trafii youn biimde devam ederken, ii ansa brakmak istemeyen AB
yeni Ortak D Politika ve Gvenlik Yksek Komiseri Javier Solana ile Genilemeden
Sorumlu Komiser G.Verheugen ve Finlandiya Dileri Bakanl Mstearn Konsey
kararn aklama ve Trkleri ikna etmek iin Ankaraya gnderme karar ald. Bu hi
allmadk Blitzmission birok sembolik unsurla da desteklendi. ncelikle Trkiyeye
gidecek heyet, Chirac tarafndan tahsis edilen Fransz Hava Kuvvetlerine ait bir uakla
gitmesine karar verildi. Heyet Ankaraya gitme hazrlklar iindeyken Babakan Ecevit
devlet televizyonu TRTye, Trkiyenin adaylnn tannmas nemli bir baar olsa da
Konsey karar konusunda tatminkar olmadklarn ve anlamay bu ekliyle kabul
edemeyeceklerini belirten bir aklama yapyordu. te bu ortam iinde Chiracn metni
aklayn, ama pazarlk etmeyin olarak belirledii misyon erevesinde970 Ankaraya uan
iki Avrupal itfaiyeci971 misyonerleri gece saat 23.00de Ankaraya ulatlar.972 nce
Dileri Bakan sonra Babakanla gren heyet Trkiyenin kayglarn gidermeye alt
ve bu erevede Lipponenin mektubunun da resmi kaytlara geirilerek ilave yazl bir
taahhdn de Trkiyeye verileceini belirttiler. Solana misyonu baz evrelerde kaleci
kalede olmadan atlan bir penalt at gibi973 eklinde tanmlansa da baaryla
sonulanmt.974 Alman delegasyonunun Solana konusundaki memnuniyetini FAZ yle
aktaryordu: Solana Berlinde Mr.ODGP (Mr.ODSP) olarak adlandrlmasna uygun bir
biimde davrand ve AB Hkmetlerini grnts ve sesi ile temsil etti 975 Baarnn en
nemli yn ise hem ABnin hem Yunanistann hem de Trkiyenin bu sonular kendi
adlarna bir zafer olarak tanmlayabilme ans yaratm olmasyd. Bunun iin de
Helsinkide uzla diplomatik formlasyon sanat976 olarak nitelendirildi. Cumhurbakan
Demirelin olumlu yaklam977 ve bu konuda Ecevite telkinleri ile AB ile ilikilerden
970

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Peter Dausend: Dramaturgie eines Polit-Krimis unter
finnischer Regie), Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Michael Bergius: Eine
bewegte Nacht in Ankara Vor dem Ja-Wort der Trkei stand komplizierte Diplomatie)
971
Kllner Stadt Anzeiger: 13.12.1999 (Klaus Bahnhof: Seelenmassage fr die Trken: Wie Solana und
Verheugen das Tauwetter einleiten)
972
Dnemin Hkmet szcs Tunca Toskay, "Solana ve Verheugen'in Trkiye'ye geliini zenli bir jest
olarak deerlendiriyoruz" dedi. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 11.12.1999.
973
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Polit-Krimis unter finnischer Regie)
974
Bu konu 12 ve 13 Aralkta bata Alman medyas olmak zere btn Avrupa medtasnda ok geni biimde
deerlendirilmitir. Konuyla ilgili son derece ilgin baz yazlar iin Bkz.: Frankfurter Rundschau (Gnlk
Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Michael Bergius: Eine bewegte Nacht in Ankara Vor dem Ja-Wort der
Trkei stand komplizierte Diplomatie), Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
13.12.1999 (Die dramatische Entsendung ranghoher Emissaere der AB berzeugt Ankara ); Die Welt
(Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Peter Dausend: Dramaturgie eines Polit-Krimis unter finnischer
Regie), Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.1999 (Albrecht Meier: Mit der Pandeldiplomatie
zum Erfolg Wie die Trkei in einer naechtlichen Blitzmission Javiar Solanas doch noch ungestimmt werden
konnten), Kllnische Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (In Helsinki gelang der
Drahtseilakt), Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Solana besteht die
erste Probe: Mr.Gasp berzeugt die Trken und die EU-Partner), NRZ (Gnlk Gazete-Almanya):
13.12.1999 (Diplomatische Meisterstck: Wie die Trkei-Mission der AB gerettet wurde), Kllner Stadt
Anzeiger (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Klaus Bahnhof: Seelenmassage fr die Trken: Wie
Solana und Verheugen das Tauwetter einleiten).
975
Frankfurter Allgemine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Solana besteht die erste Probe:
Mr.Gasp berzeugt die Trken und die EU-Partner)
976
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Thomas Gack: Arbeit fr die Knstler der
diplomatischen Formulierung)
977
G.Hhlere gre yaknlamann mimarlar iki dileri bakan Cem ve Papandreu ile Demireldi. (Der
Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Gerd Hhler: Die Architekten der Annaehrung ) Trk
gazeteleri de Helsinki Zirvesi'nden kan Trkiye'nin adayl ile ilgili karar metni Ankara'da tedirginlie yol
aarken Demirel kararn olumlu yorumlanmasnda aktif bir rol stlendiini yazdlar. Demirel, metnin
"diplomatik okuma" ile Trkiye asndan olumlu unsurlar tadn belirterek, "Lksemburg'a gre
deerlendirirseniz Trkiye byk mesafe almtr. Trkiye asndan baardr" mesajn verip "Metin dikkatli

216
sorumlu Devlet Bakan rtemelikin adayl alp, bu statnn bize verdii avantajlarla
mcadele edelim eklindeki yorumunun genel kabul grmesinin ardndan Ecevit
bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunda MHPli Bakanlarn da Ecevite itiraz
etmemeleri sonrasnda Helsinki kararlarnn kabulne ve ertesi gnk alma yemeine
Babakan Ecevitin katlmasna karar verdi. Ecevit gece 01.00 de aklamay yapt: Trkiye
Konsey kararlarn kabul ediyordu. iddeti llemeyecek kadar byk siyasi bir deprem
endiesi iinde bulunan Helsinkide karar byk bir rahatlama ile karlanmt. Byk
fiyasko gereklememi, hem Yunanistan, hem AB hem de Trkiye belirli llerde tatmin
olmutu. Bir Brksel diplomat zirve ncesinde Eer Kbrs dm zlrse, hem
Trkiye ve hem de btn Dou genilemesi sorunlarn da zm olacaz978 diyordu.
Trkiyedeki reaksiyon, Lksemburg hatas dzeltilmi olsa da, son derece temkinli ve
llyd. Sevin dans yerine kriz oturumu (Krisensitzung statt FrABdentanz)
balkl yazsnda S.Gsten yle diyordu: AB Trkiyeye on yllardr bekledii aday lke
teklifini getirdiinde Boazdaki hayat hi bir ey olmam gibi devam ediyordu979 AB bu
kadarn arzuluyor muydu bilinmez, ama Trkiyenin AB atei ciddi lde
sndrlmt.980

okunduunda; Trkiye'nin hassasiyet gsterdii baz kavram ve konularn yer almad grlmektedir. Aznlk
ve Krt kavramlar, insan haklar problemleri, demokratikleme talepleri, idamn kaldrlmas istei, calan
konusu, 'Kbrs-RY Cumhuriyeti' tabiri, Ege sorunu kavramlar metinde yer almamtr. ...Bu, Trkiye
asndan nemli bir zaman kazanmdr" deerlendirmesini yapt. Milliyet Gazetesi (stanbul) : 12.12.1999
978
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 06.12.1999 (Andreas Middel: Griechenland nurtz Kbrs als
Faustpfand)
979
Der Tageszeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Susanne Gsten: Krisensitzung statt
Freudentanz)
980
Helsinki Kararnn kesinletii gn en uzun gn olarak niteleyen dnemim Dileri Bakan smail Cem
kitabnda bu konudaki mcadele ve taktik savann arka plann detaylaryla anlatyor: Bkz.: smail Cem
[2005] Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul,103-187.

217
IV. Lksemburgdan Helsinkiye, Helsinkiden Mzakerelere: 1997-2005981
A. 2. Trkiye ZirvesiAvrupa Birlii Helsinki Zirvesi - 11-12 Aralk 1999
11-12 Aralk 1999da Helsinkide gerekletirilen AB Zirvesi, birincisi Lksemburgda
gerekleen Trkiye zirvelerinin ikincisi olarak tanmlanabilir.982 Helsinkide Trkiye
gndemin en arpc konusuydu, ama Helsinki sadece Trkiye ile ilgili deil, ABnin
geleceini ok yakndan ilgilendiren AGSP ve genileme konularnda da tarihi kararlar
da almt. Almanya Babakan G.Schrdere gre zirve tarihi bir oturum, tarihi sonu ve
tarihi kararlarla tamamlanmt.983 AB Komisyonu Bakan Prodi ise zirveyi
Genilemenin zirvesi, AB tarihinin en byk meydan okumas 984 szleri ile
aklyordu.985
1. Helsinki Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar
Balang cmlesinde 10 ve 11 Aralk 1999 tarihlerinde Helsinki'de toplanan Avrupa
Birlii Konseyi Binyl Bildirgesini kabul etti cmlesinin yer ald Helsinki Zirvesi AB
iin olduu kadar, hatta daha ok Trkiye iin gerek anlamda tarihi kararlarn alnd bir
zirve oldu.986 Lksemburg kararlar ile dlanan ve genileme sreci dnda tutulan
Trkiyeye, Helsinkide 13. aday lke olarak AB yelii yolu alarak, Lksemburgun
dzeltilmesi de (correction) gerekleiyordu:987
Trkiye, dier aday devletlere uygulananlar ile ayn kriterler temelinde Birlie
katlmaya ynelmi bir aday devlettir.988
Konsey, bu adayln erevesini ve koullarn ise syle belirliyordu:
Dier aday Devletler gibi Trkiye de mevcut Avrupa stratejisine dayanlarak,
reformlarn tevik etmeye ve desteklemeye ynelik bir katlm ncesi stratejiden
istifade edecektir. Bu erevede, insan haklar konusu ve 4 ve 9 (a) sayl
paragraflarda belirtilen konular bata olmak zere, yeliin siyasi kriterlerini
981

Konunun gncellii nedeni ile bu konuda ounlukla gazete ve dergilerde yer alan haber arlkl alntlara
yer verilmitir. Ancak gelimelerin ayrntlar ve arka plan iin dnemin Dileri Bakan smail Cemin
anlarn ve grlerini dile getirdii kitaplarndan geni lde yararlanlmtr. Bkz: smail Cem [2005]
Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul ve smail Cem
[2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul. Ayrca Bkz.:
Heinz Kramer [2004e] German Policy toward Turkey under the Red-Green Coalition Government (19982003) in: Contemporaty Issues in International Politics, Essay in Honour of Seyfi Tashan, Ankara: Foreign
Policy Institute, 2004, pp. 89-103. aban H. al [2001b] Trkiye Avrupa Birlii likileri: Kimlik Anlay,
Politik Aktrler ve Deiim, Nobel Yaynlar, stanbul, s. 364-384, Rdvan Karluk/ zgr Tonus [2002]
Avrupa Birlii Kapsnda Trkiye, Turhan Kitabevi, Ankara; s.23 vd.; Heinz [2003c] Trkiyenin Avrupa
Biliine Adaylk Perspektifleri, Kreselleme ve Trkiye, (Ed.) Avrupa-Trkiye Aratrmalar Enstits,
Hamburg, s. 101-120; Ercment Tezacan [2005] Helsinkiden 3 Ekime: Mzakerelere Giden Srecin Dn,
Bugn, Yarn, Avrasya Dosyas, ASAM, Ankara, s.15-38.
982
ABnin Trkiye Zirvelerinin ncs Aralk 2002de Kopenhag, drdncs ise Trkiye ile
mzakerelere balanmas konusunda kararn alnd Aralk 2004deki zirve olarak tanmlanabilir.
983
General Anzeiger(Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999.
984
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Nikolaus Blohme: Allergroesste Herausferderung in
der Geschichte der AB)
985
Zive ncesindeki beklentiler ve yaklamlar konusunda Zentrum fr Trkeistudien [1999] HelsinkiGipfel: Neubeginn oder Ende einer langwierigen Beziehung? Perspektiven und Stellung der Trkei aus der
Sicht der AB- Erweiterungs- und Sicherheitspolitik; Protokoll der Gesprchsrunde zum Thema Berlin, den
18. November 1999/- Essen.
986
idem Akkaya/ Faruk en [1999] Neue Dynamik in den Beziehungen zwischen der AB und der Trkei
im Vorfeld des Gipfeltreffens von Helsinki, Zeitschrift fr Trkeistudien (Opladen), 12 (1999) 2, s. 271-284.
987
AB Konseyi,imdi 13 ye olma isteinde olan lke ile yrtlen yelik srecinin tek bir ereve iinde
yer alacan belirtir Bulletin EU: 12-1999, Z: I.3.4
988
AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.12

218
karlama ynnde ilerleme kaydedilmesi zerinde durularak, daha fazla siyasi
diyalog sz konusu olacaktr. Trkiye, Topluluk programlarna ve ajanslarna ve
katlm sreci balamnda aday devletler ile Birlik arasndaki toplantlara katlma
imkanna da sahip olacaktr. 989
Trkiye, Topluluk programlarna ve ajanslarna ve katlm sreci balamnda
aday devletler ile Birlik arasndaki toplantlara katlma imkanna da sahip
olacaktr.990
ifadesi ile de Trkiyenin dier aday lkelerin yararland btn olanaklardan yararlanmas
konusundaki engelleri ortadan kaldrm oldu ve Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin
ncelikle mzakerelere, ardndan da yelie gidebilmesi iin de Katlm Ortakl Belgesi
(Accession Partnership / KOB-2001) oluturulmas ve bu temel alnarak Trkiyenin
de Ulusal Program (Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye
Ulusal Program / National Programme for the Adoption of the Acquis / Nationales
Programme) hazrlayacan belirlendi.991 AB Helsinki Konseyi, Komisyona Trkiye ile
mali ibirliinin koordinasyonu konusunda hazrlk yapmas ve bu yardmlar tek bir fon
altnda toplamas grevini de vermitir.992 Lksemburgun correction ayn zamanda
Lksemburg modeli erevesinde yani tam yelik hedefi dnda bir iliki biimine
Trkiyenin ak olmadn, herhangi bir yelik perspektifi vermeden de Trkiye ile
salkl bir iliki kurulamayacann kant olmutu.
Ayn zirvede daha nce, Macaristan, Polonya, Estonya, ek Cumhuriyeti, Slovenya ve
Kbrs-RY (bunlara Lksemburg Grubu deniliyordu) ile balanan tam yelik
mzakerelerinin, Romanya, Bulgaristan, Slovakya, Letonya, Litvanya ve Malta ile de
(Helsinki Grubu) balamas kararlatrld.993 Bylece Trkiye adaylk statsn alsa da,
1990 sonrasnda Trkiye ile dier aday lkeler arasnda bir mesafe yaratma politikas
tekrarlanm oluyordu.
Zirvede Trkiye ile ilgili olarak dorudan ya da Kbrs ve Yunanistan ile balantl olarak
alnan kararlar ana paragrafta (4,9,12) topland. Drdnc paragrafn ikinci ve nc
blmlerinde, aslnda btn aday lkeleri hedef alan genel ilkeler olarak sunulmakla
birlikte, asl olarak amac Trkiye ile Yunanistan arasnda Egede yaanan snr
anlamazlklarn giderme amal olduu ak olan bir dzenlemeye gidildi. Bu maddeler
yleydi:
4-Bu bakmdan, Avrupa Birlii Konseyi, anlamazlklarn BM Anayasas'na uygun
olarak bar yoldan zlmesi ilkesini vurgular ve aday devletleri, devam eden
snr anlamazlklar ve ilgili dier konular zmek iin her gayreti gstermeye
davet eder. Bunda baarl olunamad takdirde, anlamazl makul bir sre
iinde Uluslararas Adalet Divan'na (UAD) gtrmelidirler. Avrupa Birlii
Konseyi, zellikle yelik sreci zerindeki yansmalaryla ilgili olarak ve en ge
2004 yl sonuna kadar UAD yoluyla zme balanmalarn tevik etmek amacyla,
devam eden anlamazlklara ilikin durumu gzden geirecektir.994

989

ibid.
ibid.
991
ibid.
992
ibid.
993
ibid.
994
AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.4
990

219
Bu dzenleme ile zamanda Yunanistan, tpk Kbrs gibi Trkiye ile ilgili snr
anlamazlklarn da Avrupallatrlmdr.995 Ancak son anda yaplan diplomatik
dzenlemeler ile Egede yaanan sorunlarn UADye gtrlmesi iin belirlenen srenin
2004 yl sonu olmasna ve bu sre snrnn UADye gitme koulu olarak deil, konunun
Konsey tarafndan yeniden deerlendirilmesi bakmndan nem tamas konusunda
Trkiye ile AB arasnda bir uzla salanmtr. Trkiye iin en nemli gvence ise, her
vesile ile referans verilen Finlandiya Babakan Lipponenin AB Dnem Bakan sfat ile
gnderdii mektuptaki ifadeler olmutur. Lipponenin mektubunun AB mktesebat
bakmndan nasl bir nem tad hukuki bakmdan tartlsa da, Trkiye bakmndan bu
mektup Helsinki kararnn ayrlmaz bir paras olarak alglanmtr. Hatta Emekli
Bykeli Elekdaa gre bu mektup ile Kbrs ve Egedeki sorunlarn Trkiyenin
mzakerelere balamas bakmndan bir nkoul addedilmesinin yolu kesilmitir.996
Trkiye ile Yunanistan arasndaki ikili anlamazlklar, zaman zaman scak atmalara
kadar varan bir gerginlik konusudur. ABDnin zellikle Souk Sava dneminde kendi
mttefikleri arasnda bir sorun olmamas konusundaki gayretleri, ok zaman atmalar
engelleyen temel faktr olmutur.997 Yunanistann 1981de EG yesi olmasnn ardndan
daha da zorlaan ikili sorunlara ynelik zm araylarnda ubat 1986da Davostaki
T.zaln inisiyatifi ile balayan grmeler nemli bir yer tutmaktadr. Ancak bu sre
devam ettirilemedi. 1987de Egede petrol arama krizi iki lkeyi savan eiine getirdi.
1990 sonrasnda bu konuda son derece ciddi gerginlikler yaand. 31 Mays 1995de
Yunanistan Parlamentosu, Yunanistann Egede kta sahanln 6 milden 12 mile
karmas olanan veren 1982 tarihli BM Deniz Hukuku Yasasn onaylaynca Trkiye
buna ok sert tepki gsterdi ve 8 Haziran 1995de TBMM Yunan Hkmetinin kara
sularn 12 mile karmaktan kanacan umduunu, ama byle bir adm atlmas halinde
Trkiyenin menfaatlerini korumak iin TC Hkmetine askeri harekatlar da dahil tm
gerekli yetkileri verdiini belirten bir nergeyi kabul etti. 12 mil uygulamas halinde
Trkiyenin Egede ak denizdeki % 49luk pay % 19,7ye dyor ve Ege gerek
anlamda bir Yunan gl haline dnyordu. Onun iin Trkiye bunu asla kabul
edilemez bulduunu aka ortaya koymutu. TBMMnin ald karar, ak bir sava
tehdidiydi ve ilk kez iki NATO lkesi arasnda bir sava tehdidi resmen gndeme
gelmiti.998 1996da illerin Babakanl dneminde yaanan Kardak-Imia krizi de yine
ABDnin mdahalesi ile bastrlabilmiti. 1996da yeniden Babakan olan Ylmaz
Yunanistana geni kapsaml bir teklif gtrm, karlkl anlamazlklarn tm zerinde
ve nartsz grmeler yaplmas teklifini getirmiti. Ylmaz, UADnn karar yetkisi de
dahil, uluslararas nc tarafn tahkimiyle zm retmeye hazr olunduunu
aklyordu.999. Bu konudaki ilk nemli giriim AB dnem bakan Hollanda'nn giriimiyle
1997 Nisan aynda Trkiye ve Yunanistan'n zerinde mutabk kald "Akil Adamlar
Grubu" almasyd.1000 calann yakalanmas esnasnda Yunanistann tavr iki lkeyi bir
kez daha savan snrna getirmiti. calan skandalnn ardndan greve gelen Dileri
Bakan Papandreu, iki lke ilikilerinde ciddi bir yaknlamay Trkiye politikasnn temeli
995

rnein Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.162-168; Zaman (Gnlk Gazete-stanbul): 12.12.1999
(Hasan nal: Atina'nn diplomatik zaferi)
996
Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 13.12.1999: (kr Elekda: Trkiye'nin 21. yzyl misyonu)
997
Heinz-Jrgen Axt / Heinz Kramer [1989] Griechisch-trkische Beziehungen: Von der Konfontration zur
Annhrung? Die jngste Entwicklung vor dem Hintergrund des giskonflikts, SWP, Ebenhausen. auch
George McGhee [1992] ABD-Trkiye-NATO-Ortadou, bstz. Von Belks orak, Bilgi Yaynevi,
stanbul; Nasuh Uslu [2000] Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Yzyl Yaynlar, Ankara.
998
Kramer [2001b] Changing Turkey, s.247-248.
999
Ibid. s.253. Ayrca Heinz-Jrgen Axt [1996] Konflikttriade im stlichen Mittelmeer, Internationale
Politik, 2/1996, s.33-38.
1000
Leyla Eme Tavanolu [1998] Trk-Yunan Sorunlar: Akiller Tartyor, agda Yay., stanbul.

220
yapnca, Mays 1999dan itibaren Trkiye ve Yunanistan arasnda Ortak alma
Komiteleri giriimi balatld. Bu olumlu eilim, deprem afeti ile son derece nemli bir
ivme kazand. Her iki lke de aralarndaki sorunlar zmek konusunda ciddi bir aba iine
girdiler. Yunanistan Trkiyenin AB yeliine destek verirken, Babakan Ecevit de 11
Aralk 1999da Helsinkide yapt basn toplantsnda, Yunanistan ile anlamazlklarn
Den Haagdaki UADye gtrlmesine izin verebileceklerini belirtiyordu. Ancak
Trkiyenin baz kayglar hala devam ediyordu ve Helsinkide Trkiyeyi rahatlatan baz
ek dzenlemeler yapld. Bunlardan birisi UAD iin Yunanistann ne srd 2000
ylnn 2004e ekilmesi, ikincisi ilk kez sorun deil, sorunlardan sz edilmesi,1001
ncs ise UADye gitmenin otomatik bir sre ve bir koul olmaktan karlm
olmasyd. Aslnda iki lke arasndaki sorunlarn uluslararas mahkemeler yoluyla zm
genelde tercih edilmemektedir. Zira mahkemeler neticede hukuki sorunlar ele alrlar, oysa
Trkiye ile Yunanistan arsndaki sorunlarda da olduu gibi pek ok durumda sorunlar
hukuki olmaktan ziyade siyasidir. rnein A.Heraclides, Yunanistan ve Trkiye arasnda
sorunlarn tanmlamasnda bile nemli ayrlklarn varlna ve konunun siyasi boyutu ile
karmaklna dikkat ektikten sonra, Egede UAD aracl ile kalc zm bulunmasnn
ok da gereki olmadn vurgulamaktadr.1002
ok ksa bir sre ncesine kadar sadece Trkiyeden deil AB iinden de youn itirazlar
ykselmesine ramen, Yunanistann blnm bir Kbrsn ABye yeliini olanakl
klmak iin gsterdii youn aba Helsinkide baaryla sonuland ve Konsey bildirisinin
9. paragraf ile Kbrs-RYnin ABye yelii kesinleti.1003 Helsinkide Kbrsda bir
zmn Kbrs-RYnin adayln kolaylatracan ancak bunun bir nkoul olmad
ok ak biimde dile getirilmitir.1004 Trkiyenin itirazlar ve abalar ile son bir esneklik
cmlesi olarak, durumun yine de Konsey tarafndan ve alle mageblichen Faktoren
bercksichtigen eklenmi olsa da, Kbrs-RYnin nndeki Trkiye engeli Helsinkide
btnyle ortadan kalkmtr:
9-b) Avrupa Birlii Konseyi, politik bir zmn Kbrs'n Avrupa Birlii'ne
katlmn kolaylatracann altn izer. yelik mzakerelerinin tamamlanmasna
kadar kapsaml bir zme ulalamam olursa, Konsey'in yelik konusundaki
karar, yukardaki husus bir n art olmakszn verilecektir. Bu konuda, Konsey tm
ilgili faktrleri dikkate alacaktr..1005
Bu dzenleme ile Kbrs-RYnin ABye Kbrs Cumhuriyeti adna katlmasnn yolu
kesin olarak almtr. Aslnda AB evrelerinde daha nce de ska dile getirilen ve
1001

Yunanistan Ege'de sadece "kta sahanl" sorunu olduunu savunuyor ve bunun UADnda zlmesini
istiyordu. Trkiye ise ise Ege'de tek sorun deil, iine FIR hattndan adalarn silahlanmasna kadar birok
sorun bulunduu "sorunlar" bulunduunu savunuyor. Suat A. Bilge [2000] Byk D, Trk-Yunan Siyasi
likileri, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara; auch Alexis Heraclides [2002] Yunanistan ve Doudan Gelen
Tehlike Trkiye, Trk-Yunan likilerinde kmazlar ve zm Yollar, (ev.Mihalis VasilyaD-Herkl
Milas), letiim Yaynlar, stanbul, s.199f.
1002
Heraclides [2002] Yunanistan ve Trkiye, s.221-244.
1003
Heinz-Jrgen Axt [1998] Zankapfel im Mittelmeer. Kbrs vor dem AB-Beitritt, Internationale Politik,
1, s.23-2813 Mart 1998de Financial Timesdaki yorum yleydi: Most members of AB are adamant that a
divided Cyprus cannot join asa full member state Financial Times: 13.03.1998 (Quentin Peel-John Barham:
AB expansion: Turkey dismay). Khnhard ise AB Komisyonunu ve Lksemburg Zirvesini Kbrs konusunda
planlos verhalten yapmakla suluyor ve Kbrs-RY ile grmelere balanmasnn adann blnmeini
kesinletireceini uyarsnda bulunuyordu. : Ludger Khnhardt [1999b] "Deutschlands AB-Ratsprsidentschaft
und die Gndem (Agenda) 2000", Aus Politik und Zeitgeschichte, B1-2/99, s.8-9.
1004
9.a) Avrupa Birlii Konseyi, 3 Aralk tarihinde New York'ta Kbrs meselesinin kapsaml bir zmne
ynelik olarak balatlan grmeleri memnuniyetle karlar ve BM Genel Sekreteri'nin bu sreci baaryla
sonulandrma ynndeki gayretlerine gl desteini ifade eder. Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.9a
1005
AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.9-b9(b)

221
Trkiye gibi AB dndaki bir lkenin ABnin genileme stratejisini engelleyemez
eklindeki yaklam dikkate alndnda, Trkiyenin gerekten de Kbrs-RY yolunu
tkayabilme g ve aralarna sahip olup olmad tartlabilir. Hatta unutulmamas
gereken ey, eer bir taviz verildiyse, bunun Helsinkiden ok nce verildiidir.1006
Konseyin son kararda Bu konuda, Konsey tm ilgili faktrleri dikkate alacaktr1007
eklinde Trkiyeyi ksmen rahatlatan ifadesinin, pratikte bir ilevi olmayaca daha
bandan beri akt. Zira AB yesi Yunanistan, bu konuda btn genileme srecini sabote
etme antajn her safhada aklkla ortaya koymutu.1008 AB ve Kbrs erevesinde
Yunanistan-Trkiye arasndaki bu asimetrik iliki biiminin ABnin genilemesinde en
nemli engel olabileceine ynelik endieler son derece yaygnd.1009 Trkiyede Helsinki
konusunda ortaya kan eletirilerin de temel unsuru olan Kbrs konusunda gazeteci
Kohen,Bu dzenleme, daha nce Fransa ve Almanya'nn dahil bulunduu drt lkenin
"zm olmadan yelik yok" artn fiilen rafa kaldryor diyordu.1010 Trkiyenin hibir
zaman ABye alnmayaca grn dile getiren nal ve Manisal ise bir hayal uruna
KKTCnin feda edildiini iddia ediyordu.1011 Ancak bu iddialara ramen, Trkiye
Helsinkide sunulan biimi ile adaylk statsn reddetmi olsayd, ABnin Kbrsn
yeliinden vazgemesi ya da ertelemesini beklemenin de gereki bir beklenti olmadn
vurgulamak gerekiyor.
2. Helsinki: Avrupa Arabasnn Bagajnda Bir Yer 1012 mi yoksa tarihi bir
karar 1013 m?
Helsinki AB Konseyi kararlar, Trkiye asndan beklentilerin gerisinde kalsa ve somut
garantiler iermese de, Trkiye-AB ilikilerinde niteliksel bir deiimi temsil ettii aktr.
Frankfurter Allgemeine Zeitungun daki yorumda da vurguland gibi iki yl nce alnan
Lksemburg karar Helsinkide dzeltildi.1014 12 Aralk 1999 tarihli Trk gazetelerinin ok
byk blm de kararlar byk bir zafer ve tarihi dnm noktas olarak manetlerine
tamlard.1015 Ancak buna ramen Helsinki, hem mzakerelere balanmas konusunda
tarih verilmemesi, hem de Kbrs ve Ege konularndaki dzenlemeler ile Ankarada
1006

andar bu konuda Hkmeti sulayan T.illere bir hatrlatmada bulunuyor ve Kbrs konusunda asl
tavizin 1995de Gmrk Birlii iin yaplan pazarlklarda bizzat iller tarafndan verildiini, asl dnlmez
srecin o zaman baladn belirtiyordu. Sabah (Gnlk Gazete-stanbul): 16.12.1999 (Cengiz andar:
Eriye Eri)
1007
AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.9-b9(b)
1008
Axt [1998] Zankapfel im Mittelmeer, s.26.
1009
Ludger Khnhardt [2002a] Stolperstein im Mittelmeer: Kbrs vor dem AB-Beitritt, Internationale
Politik, 1/2002: 2002, s.52.
1010
Kohen Trkiyenin Yunanistan ve Kbrs konularnda AByi kendi yanna almasnn yollarn da
aratrmas gerektiini hatrlatyordu. Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul):15.12.1999 (Sami Kohen: AB,
Kbrs iini zorluyor...)
1011
nal ayrca u grlerini dile getirmektedir: Yani AB'ne hareket eden Kbrs-RY gemisine KKTC de
yklenmi ve dmen Rumlara verilmitir. stelik bu geminin hareketini balatan Trkiye'dir. Zaman
(Gnlk Gazete-stanbul):14.12.1999 (Hasan nal: Denkta kzmakta hakl; ancak... ) Benzer grler iin
Manisal [2002] Avrupa kmaz, s. 162-173.
1012
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): (Thomas Seibert: Ein Platz
im Gepaeckwagen)
1013
Almanya Babakan G.Schrder. Bkz.: Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999
(Kritik an die Trkei-Beschluss)
1014
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Horst Bacia: Springt
Griechenland ber den eigenen Schatten)
1015
12.12.1999 gn kan gazetelerin manetleri yleydi: Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): lk
Mslman Aday ; Trkiye (Gnlk Gazete-stanbul): Sonunda Adayz ; Milliyet (Gnlk Gazetestanbul): lk Hedefimiz Avrupa!; Sabah (Gnlk Gazete-stanbul): Sonunda Avrupalyz ; Radikal:
Avrupadayz, Trk Diplomasisinin Baars ; Ortadou: Adaylk Evet, yelik Asla; Posta:
Avrupalyz.

222
temkinli bir sevinle karlamt.1016 Ecevitin AB liderleriyle birlikte katld alma
yemei sonrasnda dzenledii basn toplantsnda1017 "Trkiye, Rudyard Kipling gibi
Dou ile Bat'nn hibir zaman bir araya gelemeyeceini syleyen veya Samuel
Huntington1018 gibi uygarlklar atmasnn kanlmazln dnenlerin kehanetlerini de
boa karan bir lkedir... Bu anlamda Adaylk statsnn tannmas yalnz Avrupa iin
deil, btn dnya iin nemli bir aamadr" dese de Trkiye iin Helsinki zor bir tercihti.
Trkiye'nin AB'nin artl davetinden rahatsz olduunu vurgulayan The New York
Timesn Trkiye, Avrupa'nn teklifini, tatmin olduu iin deil, reddetmesi halinde
gerekleecek alternatiflerden ekindii iin kabul etti yorumu nemli bir geree iaret
ediyordu.1019 Aslnda AB politikaclar ve medyasnn aklamalar da bu gr
destekleyecek trdeydi. Zira Helsinki Zirvesi ncesi ve sonrasnda gerek AB liderleri ve
gerekse de Komisyonun st dzey temsilcileri Trkiyeye verilen statnn yelik, hatta
grmelere balamak anlamna gelmeyeceini ve bunun iin daha ok uzun bir zamana
ihtiya olduunu zellikle dile getiriyorlar, Trkiyenin gereksiz bir hevese kaplmasn
nlemeye alyorlard.1020
Hi kuku yok ki Helsinkinin Trkiye bakmndan en nemli zelliklerinden birisi,
Lksemburg sendromunun yani Lksemburgda incinen onurunun tamir edilmesiydi.
Babakan Ecevitin TBMMde 14 Aralkta yapt konumada bunun nemi aka ortaya
konuluyordu: ... Bundan iki yl nce Lksemburgda ABnin kaps yzmze kabaca
kapatlmt. Trkiyede onurlar incinmi, kimi toplum kesimlerinin ABde yelik umutlar
snme noktasna gelmiti. ... iki yl sonra kapmz alnd ve 10 Aralk 1999 Cuma akam,
Helsinki Doruunda AB iin ye adayl hakk, Trkiyeye nkoulsuz olarak tannd. 1011 Aralkta yer alan olaylar ve gelimeler gz nnde tutulursa, adaylk iin Trkiyeye ne
kadar srarl bir ar yapld grlr. ABden baka herhangi bir lkeye bu kadar youn
ve srarl bir davet kampanyas grlmemitir. Bu sonu, tm ulusumuzun ortak
baarsdr. Ecevitin szleri, Kramerin de vurgulad duygusallk faktrnn Trkiye
iin ne kadar nemli olduunu da ortaya koyuyordu. Kramer, psikolojik faktrleri ihmal

1016

Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Susanne Gsten:

Krisensitzung statt Freundentanz- In Ankara sorgt die Kbrs-Klausel im AB-Angebot fr Unbehagen);
Kllnische Rundschau: 11-12.12.1999 (Neuer AB-Kandidat Trkei unzufrieden- Ankara lehnt Bedinungen
der Union ab); Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Jan Keetman: Die
Kommentare bleiben nchtern- In der Trkei wird die AB-Entscheidung begrsst- Man weiss jedoch um die
kommenden Problemen)
1017
Ecevitin Basn Toplantsndaki konumas iin
T.C.Dileri Bakanl nternet Sitesi:
http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/ab/ecevit.htm
1018
Huntington Clash of the Civilization kitabnda yle diyordu: "... both Europeans and Turks agreed that
the real reasons were the intense opposition of the Greeks and, more importantly, the fact that Turkey is a
Muslim country. European countries did not want to face the possibility of oppening their borders to
immigration from a country of 60 million Muslims and much unemployment. Even more signaficantly, they
felt that culturally the Turks did not belong in Europe. ... The private nightmare of Europeans, one
observer commented, is the historical memory of Saracen raiders in Western Europe and the Turks at the
gates of Vienna. These attitudes, in turn, generated the commen perception among Turks that the West
sees no place for a Muslim Turkey within Europe. Having rejected Mecca, and being rejected by Brussels,
Turkey seized the opportunity opened by the dissolution of the Soviet Union to turn toward Tashkent.
Samuel P.Huntington [1998] The Clash of Civilizations, Touchstone Books, London, New York, s. 146.
1019
The New York Times (Gnlk Gazete-ABD): 12.12.1999.
1020
rnein Schrder Bundestagdaki konumasnda, Ankarann nnde ar ve acl bir yol var diyordu.
Bkz: Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 17.12.1999 (Schrder verteidigt HelsinkiBeschluss). Ayrca Verheugen de Trkiyeyi o kadar da hzl bir biimde AB iinde grmyorum diyordu.
Bkz.: General Anzeiger(Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999.

223
etmelerinin nemli baz tkanklklarn nedeni olduunu vurguluyor ve Trkiye ile
gerekletirilen politikann baars iin muhatab anlamaya almak gerekir diyordu.1021
Trkiye Helsinki kararlar sonrasnda da tam yelie daha ncesinden daha yakn deil.
Ankarann adaylk statsnn kabul, pratikte, sadece ileri bir tarihte Trkiyeye bu yolun
btnyle kapal olmad anlamna gelir ama daha fazlas deil yorumunu yapan
T.Seiberte gre Helsinki'de kan Trkiye kararn bagajda bir yer olarak tanmlayan
Seibert, eer gnn birinde tam yelik gndeme gelse de, Trkiye buna, dierlerinden
farkl olarak ancak onyllar sonrasnda ulaabilir1022 diyordu. Bu deerlendirme ksmen
doru olsa da ABnin Helsinkide Trkiyeyi 13. aday lke olarak tanmlamas, ABnin
Roma-Hristiyan geleneinden gelen ve corafi olarak snr Yunanistan-Bulgaristan
snrnda bitmesi gereken bir birlik olmas grnn bizzat AB tarafndan reddedildii
anlamna geliyordu. 2001 ylnda balayan Konvent almalarnda Trkiyenin de yer
almas bu balamda gerekten anlamldr. Zira Trkiye Avrupann geleceine karar verilen
bir platformda ancak Helsinki karar vesilesi ile yer alabilirdi. Aslnda Helsinki karar
Verheugenin de defalarca ifade ettii gibi bu ABnin ok nemli bir stratejik kararyd:
Verheugen siyaset cesaret sahibi olmal, ve 30 40 yl sonrasn da dnebilmeli.
Trkiyenin Avrupa demokrasi ailesine skca balanmas bizim karmzadr.Biz burada
Trkiyeye iyilik yapmyoruz, aksine bizim Avrupann Gney Dou kanadnda byle bir
stratejik pozisyona ihtiyacmz var1023 diyordu. Bu anlamda Helsinki AB iin gerek bir
meydan okuma (Herausforderung) ve Trkiye ile AB arasndaki ilikiler bakmndan
da niteliksel bir deiim olarak da nitelenebilir.
Helsinki iin Alman Babakan Schrder Trkiyeye adaylk stats verilmesi tarihi bir
karardr derken Dileri Bakan Fischer ise Helsinkiyi ayrmc bir zel statnn artk
ortadan kaldrld ve bir daha geri gelmeyecei belirleyici adm olarak
deerlendiriyordu.1024 Zaten bunun byle olduu bata Almanya olmak zere AB iinde
Trkiyenin adaylk ve yeliini kategorik olarak reddeden evrelerin deerlendirmelerinde
de grmek mmkndr. rnein Die Weltdeki bir yorumda bu niteliksel deiimin
ipular veriliyordu. Yorumda bu tarihi bir hatadr. nk, bugn aday diyen gnn
birinde ye demek zorundadr. Oysa Trkiyenin Birlie yelii ABnin zn
deitirecei iin kimse bunu istemiyor deniliyordu.1025 Almanyadaki Muhalefet de,
Hkmetin ok nemli bir yanl yaptn, bunun hem Almanya hem de AB iin ok
olumsuz gelimelere yol aabileceini ileri sryordu. Helsinki Zirvesinden hemen sonra
Hristiyan Demokratlarn en nemli temsilcilerinden birisi olan W.Schaeuble yle diyordu:
Trkiye ile olan ey, udur: Herkes biliyor, bu i olmaz. Kimse istemiyor, kimse bunu
sylemiyor, ve bunu kimse aka konuamyor, nk bu siyasi doruculuk (Political
Correctness) ilkesi ile atyor. Bylece radikaller ve Avrupa kukucular krklenmi
oluyor1026 Alman Federal Meclisindeki CDU/CSUnun Avrupa Politikalar Szcs Peter
Hintze ise Trkiyeye verilen adaylk stats ile gerekletirilemeyecek umutlar ve AB iin
1021

Heinz Kramer [2001b] Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, (ev: Ali imen), Timas,
Istanbul, 2001. (Org: A Changing Turkey-The Challenge to Europe and the United States, 2000), s.274.
1022
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Thomas Seibert:
Ein Platz im Gepaeckwagen)
1023
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22.12.1999 (Verheugen: Keine Zusagen gegenber
neuen Kandidaten)
1024
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Kritik an die Trkei-Beschluss)
1025
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Nikolaus Blome: Bses Spiel in Helsinki) auch
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (K.F.: Statusfrage)
1026
Der Spiegel(Haftalk Dergi-Almanya):10.01.2000 (2/2000), Trkiyenin AB yeliinin AByu fel
edeceine ilikin bir deerlendirme iin Der Tagessiegel(Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.1999 (Christoph
von Marschall: Europas Grsse, Europas Laehmung)

224
gzard edilemeyecek siyasi ve ekonomik riskler alnmtr1027, yorumunu yapyor,
CSUdan Michael Glos ise Trkiyenin bir Avrupa perspektifine ihtiyac var. Ama bunun
illa da ABye tam yelik olmas gerekmiyor1028 grn dile getiriyordu. Glosun dile
getirdii bir baka nemli kayg ise aslnda AB iindeki geni bir kesimin kaygsyd. Glos
bugn 65 milyon nfus ve 2,3lk doum oran ile Trkiye grnebilir gelecekte AB iinde
Almanyadan da en ok nfusu olan lke olacak diyordu.1029 16 Aralk 1999da Almanya
Federal Meclisinde yaplan grmelerde de Trkiye gndemin banda yer alyordu.
Trkiyeye adaylk statsnn verilmesi muhalefet tarafndan sert bir biimde eletirildi.
Babakan Schrder Trkiye Avrupann birlemesi srecinde kalmaya devam etmeli ve
reform yolunda desteklenmeli grn dile getiriyor ve Hristiyan Demokratlarn,
saklamak isteseler de asl red gerekelerinin Trkiyenin Hristiyan bir lke olmamas
olduunu ileri sryordu.1030 Dileri Bakan Fischer ise CDU/CSUya ikiyzllk ve
hafzaszlkla suluyor ve Trkiyeye Avrupa perspektifinin Hristiyan Demokrat
Hkmetlerce verildiini hatrlatyordu.1031 Fischer burada CSUlu Michael Glosun
FAZde 1 Ekim 1997de yaynlanan makalesindeki grleri ile Aralk 1999daki gr ve
gerekelerinin arasndaki farka dikkat ekiyordu.1032 Aslnda bu konudaki elikiler ve
tartmalar sadece Almanyaya zg deildi. Bu tr bir tartma AB iinde de sklkla
yaanyordu. rnein Genilemeden sorumlu Komiser Verheugene de en ok sorulan
sorulardan birisi olan Trkiyenin adaylnn mantyd. Verheugen, kendisine yneltilen
Helsinki kararn eletirenler Trkiyenin corafi ve kltrel olarak Avrupal bir lke olup
olmadn da sorguluyorlar. AB kendi snrlarn artk dnmek zorunda deil midir?
sorusuna verdii cevapta, nedense grmemezlikten gelinen basit mant ortaya koyuyor ve
yle diyordu: bu kayglar ve dnceleri insanlarn 36 yl nce gndeme getirmesi
gerekirdi. imdi siyaset bu tarih iinde gelien durumu nasl olumluya evirebilir, buna
bakmaldr.. Gazetecinin peki Ukrayna ya da Beyaz Rusya Brkselde yer almak
isterlerse, ne yaparsnz? sorusuna ise ben Trkiyenin durumunu bir model olay olarak
grmyorum, hibir lke Trkiye gibi AB ile benzer anlamalara dayanan bir ilikiye sahip
deil cevabn veriyordu.1033 Helsinkiden yaklak alt ay sonra Almanya Dileri Bakan
Fischerin yapt aklamalar da Trkiye bakmndan Helsinkinin ne anlama geldiini
ortaya koyuyordu. Fischer Helsinkide kabul edilen aday lkelerle ABnin Dou snrnn
kesin olarak belirlendiini sylyordu. Fischere gre Ukrayna, Grcistan, Rusya gibi
lkelerin AB yelii de sz konusu olmayacakt. Yani Trkiye resmen ve eit haklarla bir
aday lkeydi, yelik iin karar ise kendisi verecekti.1034 Trkiyenin adayl ve muhtemel
yelii konusunda ilgin bir deerlendirmeyi de Alman Dileri Bakanl Siyasi
Mstear Christoph Zpel (SPD) yapyordu. Zpel Trkiye iin baka bir forml
1027

Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Kritik an die Trkei-Beschluss)

General Anzeiger(Gnlk Gazete-Almanya): 17.12.1999 (Thomas Wittke: Kein Club des christlichen
Abendlanddes) ayrca Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Kritik an die TrkeiBeschluss)
1029
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 17.12.1999 (Hans-Jrgen Leersch: Union warnt Regierung vor
Risiken der Ost-Erweiterung); Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 17.12.1999 (Richard
Meng: Bundestag streitet wegen der Trkei)
1030
Kllner Stadt Anzeiger(Gnlk Gazete-Almanya): 17.12.1999
1031
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 17.12.1999 (Richard Meng: Bundestag streitet
wegen der Trkei)
1032
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 01.10.1997; (Michael Glos) Glosun
Helsinki sonrasnda yazd bir makalede de kltrel boyuta dikkat ekiyor ve adaylk statsnn yanl
olduunu vurguluyordu: : Michael Glos [2000] Imperiale berdehnung: Eine europaeische Zukunft fr die
Trkei?, Internationale Politik, November 2000, Nr.11, s.19-20.
1033
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22.12.1999 (Verheugen: Yeni adaylara kabul yok)
Verheugenin ok benzer aklamalar iin Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Nikolaus
Blome-Andreas Middle: Verheugen Ankarann Adayln Savunuyor)
1034
Der Spiegel: 29.05.2000.
1028

225
bulunamaz myd sorusuna yle cevap veriyordu: Trkiye adayl istedii srece baka
bir alternatif yoktur1035 W.Koydl ise Trkiyeyi uyaryor ve AB yeliinin ne anlama
geldiini anlamalar gerektiini hatrlatyordu. Koydla gre Helsinki ifte anlaml
sylemlerin sonuydu idi ve Lksemburgdaki hata dzeltilmiti. Koydl, Trkiyede de
artk AB yeliinin ne anlama geldiini konusunda ak, drst bir tartma yaplmas
konusunda iyi bir olanak saladn vurguluyordu. 1036
Helsinki sonrasnda samimi olunmas gerektiini ifade eden ve aksi halde ABnin nemli
bir risk alacan vurgulayan Konrad Adenauer Vakf Trkiye temsilcisi W.Schnbaum,
AB iinde Trkiyenin gerekli kriterleri yerine getirmekte zorlanaca ve hatta asla yerine
getiremeyecei, bunun iin de Trkiyeye aday stats verilerek oyalamak gibi bir taktie
gvenenlerin de hata ettii belirtiyor ve yle diyordu:Trkiyenin bu reformlar
gerekletiremeyecei ya da bunun ok uzun zaman alaca umudunda olanlar
yanlacaklar, nk Batya ynelmi politika, basn, ekonomi ve askeri kesimlerde yer alan
reform istei ve dinamii kmseniyor. Ben mesela Trkiyenin siyasi ve ekonomik
Kopenhag Kriterleri Bulgaristan ve Romanyadan daha nce yerine getireceine
inanyorum1037
Helsinki erevesinde yaplan deerlendirmelerde Trkiyenin adayln ve ileride de
yeliini olumlu olarak deerlendiren az saydaki grlerin en temel ortak noktas ise,
Trkiyeye verilen bu konum ile genelde Bat, zelde ise Avrupann gvenlik ve stratejik
karlarnn ilikilendirilmesiydi. Verheugenin Trkiyeye adaylk stats verilmesi
AB`nin yapt bir iyilik deil, bilakis kendi karlarmz izlediimiz siyasi bir
stratejidir1038szleri de ABnin Trkiye ile ilgili yaklamndaki temel unsurun stratejik
karlar olduunu ortaya koyuyordu. rnein Strmer btn stratejik sebepler Kemalist,
sekler Trkiyenin Avrupa ile yakn ve birbirinden ayrlamayacak ekilde birbirine
balanmas gerekliliini ortaya koyuyor. Bunun n koulu ise Trkiyenin mevcut devlet
dzenini devam ettirebilmesidir diyor ve bu konuda Amerikallarn Avrupallardan ok
daha hzl hareket ettiklerini, Trkiyenin Bat dnyas iin sahip olduu nemin farknda
politikalar rettiini de ekliyor ve yle diyor: Bu bir gerektir ki Trkiyenin 1990da
tekrar Byk Orta Dounun merkezi, srailin mttefiki, fundamentalist glere kar bir
denge unsuru, Arap diktatrlklerine kar bir alternatif olduunu Amerikallar
Avrupallardan daha iyi anlyorlar 1039 Bu yaklam pek ok deerlendirmede de dile
1035

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Trkei-Entscheifung emprt die Union) Peter Hort
ise 1963deki koullarn deitiini vurguluyor ve o zamandan bu yana herey deiti, ama Topluluk
kararn dzeltmedi. Kendini bylece yle bir kapana kstrd ki, oradan kurtulamyor diyordu. Bkz:
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 (Peter Hort: Die trkische Falle)
1036
Bu nedenle ayrcalkl yama olanaklar oyunda yer alyor. Politikaclar, sanayiciler ve hatta askerler
iin. Souk Devlet gcnn temsilcilerinin adayl tehdit olarak alglamalar bouna deil.... Bkz.
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
11-12.12.1999 (Wolfgang Koydl: Ende der
Doppeldeutigkeiten) Benzer bir deerlendirme iin Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk
Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Albrecht Meier: Die Trkei und die AB- Einladung zum Wandel)
1037
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Wulf Schnbohm: Die Trkei ist anders),
Schnbohmun bu konudaki daha ayrntl almas iin Wulf Schnbohm [2000a] Auf dem Weg nach
Europa. Entwicklungen in der Trkei seit Helsinki Internationale Politik (Bonn), 55: 11, s.11-18. Benzer bir
deerlendirme iin : Financial Times Deutschland (Gnlk Gazete-Almanya): : 06.03.2000 (Thomas Klau)
1038
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Nikolaus Blome-Andreas Middle: Verheugen
Ankarann Adayln Savunuyor)
1039
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 20.12.1999 (Michael Strmer: Die Trken vor den Toren)
Strmer, bir baka yazsnda da bu konuda u yorumu yapyor: Amerikallar ile Trkiye arasnda askeri
konularda yaknlk biliniyor, ama Washington iin bu tereli deil: bunun iin de Avrupallar zerine
Trkiyenin sadece szde deil, gerekte de ABye davet edilmesi konusunda anormal bir bask uyguluyor.
AmerikallaranGrand Designi iinde Orta Doudaki Kemalist, sekler Trkiye temel direklerin temel

226
getiriliyor, hem 1952den beri NATO yesi olarak askeri anlamda Bat ittifakna katklar,
hem de bulunduu konum ve sahip olduu kaynaklar bakmndan, siyasi bir birlik
iddiasndaki AB iin Trkiyenin dier btn sorunlarna ve eksiklerine ramen AGSP
iin Trkiyenin vazgeilmez bir partner olduu, ABden dlanmasnn bu anlamda nemli
sakncalar yaratabilecei gr de yine ska dile getirilen grler arasndadr. Hatta
yelik olsun olmasn ABnin Trkiye politikasnn en nemli eksikliinin stratejik dnme
ve politika gelitirme olduunu ska vurgulayan Prof.Khnhardt, Aranyor: stratejik bir
denge
balkl yazsnda Trkiye, Avrupann her trl istikrarl jeopolitik ve
jeoekonomik geleceinin merkezi ve alternatifsiz bir stunudur grn dile getiriyor ve
AByi stratejik dnmeye davet ediyordu.1040 Helsinki sonrasnda bir deerlendirme yapan
Lord Weidenfeld de,. Avrupann Trkiyeye htiyac Var balkl yazsnda Eer bugn
Trkiye nemli ise, 21. yzyln ilk eyreinin sonunda daha da nemli olacaktr.
Rusyadaki belirsizlikler, Orta Dou ve Gney Asyada ayrca gl-gururlu in dikkate
alnnca, kendine gvenli ve sekler demokratik bir Trkiye, kriz dneminde bar iin
tayc bir stn, gl bir kpr ba olaca aktr diyor ve AB entegrasyonundaki
kltrel boyut konusunda da Trkiyeyi bir kazan olarak grdn ortaya koyuyordu.
Trkiyeye zel bir stat verme konusundaki politikalara kar kan, bunun gerekleme
olanann olmadn ortaya koyan Weidenfeld de Trkiyeye yakn komu (nahen
Auslands) ya da Orta Douda eitler iinde birinci gibi bir yere yerletirmek hem
gereki deil, hem de ok safadr demekte ve Trkiyeye gerek bir perspektif verilmesi
gerektiini savunuyordu.1041 AB iinde Trkiye tartmalar nemli lde duygusal bir
zemine kaymt. ok az saydaki yorumcu Trkiyenin de iinde yer alaca bir ABnin
fonksiyonel olabilmesine ilikin neler yaplmas gerektiinden sz ediyordu. rnein
Konrad Adenauer Vakf Trkiye temsilcisi W. Schnbohm, Stratejik jeopolitik nedenlerle
bakldnda Trkiyenin yelii en az Baltk lkeleri, Romanya, Bulgaristan ve Maltannki
kadar nemlidir yorumunu yapyor ve AB mekanizmalarnn Trkiye bata olmak zere
deien koullar dikkate alnarak yeniden oluturulmasn, hatta bunun CDU-CSUlu
politikaclar Schaeuble ile Lamersin yksek entegrasyon seviyesinde ekirdek Avrupa ve
AB yelerinin oluturaca dier bir halka fikri erevesinde ciddi bir biimde ele
alnmas gerektiini vurguluyordu:1042
Trkiyenin AB ile yakn ilikisine zel nem veren ve bu nedenle Helsinki ncesinde
Ankara, Paris, Berlin, Helsinki ve en nemlisi Atina nezdindeki giriimlerde bulunarak
Helsinkide ve Ankarada baz engellerin almasnda son derece etkili olan ABD Bakan
B.Clinton'n, daha Zirve kararlar aklanmadan Ecevit'e gnderdii 10 Aralk 1999 tarihli
mektuptaki ifadeleri, geleneksel amerikan stratejik dnme ve politika retme
yaklamnn tipik bir rnei idi. Clinton, "Bu, Trkiye, ABD ve AB iin kalc yararlar
getirecek olan tarihi bir admdr. teden beri Trkiye'nin geleceinin Avrupa'da olduuna

direi olarak son derece nemli bir yerdedir. Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Michael
Strmer: Neue Koordinaten im Nahen Osten)
1040
Ludger Khnhardt (1997k) Gesucht: ein strategischer Ausgleich. Die Trkei liegt zwischen groen
lvorrten und gierigen Mrkten, Die politische Meinung (Osnabrck), 42: 335, s. 68. auch Ludger
Khnhardt /Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition Interfrom,
Zrich, s. 156-213.
1041
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 18.12.1999 (Lord Weidenfeld: Europa braucht die Trkei) Benzer
bir gr iin Hans Plattner [1999] Die Trkei, Eiene Herausforderung fr Europa, Herbig, Mnchen, s.217218.
1042
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Wulf Schnbohm: Die Trkei ist anders)

227
inanmmdr. Trkiye'nin 21. yzyln biimlendirilmesinde hayati bir rol oynayacan,
AB'nin, bu kararyla kabul etmi olmasndan memnuniyet duyuyorum."1043 diyordu.
AB, Helsinkide, Lksemburgda yaplan hatay dzelterek, Trkiyeye resmen aday
yelik stats tannd. Aslnda burada hatadan sz edilen, yanl ya da doru bir politika
deil, Lksemburgda ortaya konulan politikann ilemediinin tescil edilmesiydi.1044
Ancak her iki tarafta da bu adaylk statsnn ne anlama geldii ve bundan sonra ilikilerin
ne ynde devam edeceine dair kafa karklnn nne geilemedi. ABnin stratejik
karar Trkiyedeki ve Avrupadaki pek ok evre iin bir taktik almdan baka bir ey
deildi. rnein Manisalya gre, 1997de Lksemburgda byk bir taktik hata yaparak
Trkiyeyi ii bo bir adaylkla oyalamama hatas Helsinkide giderilmi, bylece
Ankara kertilmiti. Yani Trkiye, ABnin himayesi altna alnmak iin aday
yaplmt.1045 Benzer bir yaklam dile getiren Dr.nal ise AB'nin ekim alan dnda
tuttuu bir Trkiye'den zrnk dahi koparamayacan Yunanistan son yllarda gayet iyi
grmt oysa imdiki Trkiye'den Kbrs-RY ve Ege konularnda tavizler koparmas
mmkn olabilecekti1046 deerlendirmesini yapyordu.
Trkiyede (ve hatta dnyada) Helsinki konusunda yaplan deerlendirmelerde
Yunanistann baarl politikasnn kazanlarn artrd ynde yorumlar yaplyordu.
Gerektende Kbrs ve Egede elde edilen kozlarn yansra belki de o dnemde Yunanistan
iin en nemli olan konu calan skandal nedeni ile terrizme destek veren lke
sulamalar ile kar karya kald bir dnemde, (ABDnin de arln koymas ile)
Trkiyenin youn basksndan kurtulmak olmutu. Yunanistann bir baka baars da,
Trkiye politikasnda inisiyatifi ele alarak Dnya kamuoyunda dman olan Trkiyeyi
ABye tayan lke olarak tanmlanma ansn yakalamasdr. Dr.nal, meseleye hangi
adan bakarsak bakalm, Helsinki srecine bugnk haliyle girmi bir Trkiye Yunanistan
asndan en ideal Trkiye'dir demektedir.1047 Gerekten de Amerika ve ABnin,
Yunanistann gsterdii bu iyi niyet ve abalar iin hararetle kutlamalar dikkat
Helsinkide
ekicidir.1048 Aslnda bir Yunan diplomatn Die Welte dedii gibi
Yunanllarn Maksimal istekleri ile bir AB partnerinin mini teklifi sz konusuydu
ancak Yunanistan AB iinde Trkiye konusundaki olumsuzluu ya da kaytszl kendi
lehine kullanmay baarabilmiti.1049 Yunanistandaki devlet televizyonu "NET" de Yunan
diplomasisinin bu baarsn "Beklediimizden fazlasn kopardk, Grkemli bir baar
kazanld... te baardk, her artmzda istediimiz oldu, inanlmaz gibi gzkyor"

1043

Ecevit de 14 Aralkta TBMMde yapt konumada ok net bir ifade ile bu abalar iin teekkr etmi
ve teden beri adaylmz ve yeliimizi destekleyen ABD Bakan Sayn Clintona teekkr ederim
demitir. TMBB Tutanaklar: 14.12.1999 ve 15.12.1999 tarihli gazeteler.
1044
Koydl yle diyor: ABnin Helsinki Zirvesinde Avrupallar eski hatalarn yaptlar ve biraz tarih yazm
oldular Bkz.: Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11-12.12.1999 (Wolfgang Koydl: Ende der
Doppeldeutigkeiten)
1045
Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.165 ve 166.
1046
Zaman Gazetesi (stanbul): 13.12.1999 (Hasan NAL: Atina artlarda neden srar etti?)
1047
Bkz.: Zaman (Gnlk Gazete-stanbul): 12.12.1999 (Hasan nal:Atina'nn diplomatik zaferi), Zaman
(Gnlk Gazete-stanbul): 13.12.1999 (Hasan nal: Atina artlarda neden srar etti?)
1048
ABD Bakan ayn zamanda Trkiyeye ynelik olumlu yaklamndan dolay Yunanistan Babakan
Kostas Simitisi vd. Der Tagessiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1999 ; Almanya Dileri Bakan
FischerTrkiye kararn memnuniyet verici olarak tanmlad ve Yunanistann sorumlu yaklam dolays ile
vd : Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11-12.12.1999 (Stefan Ulrich: AB macht die
Trkei zum Beitrittskandidaten)
1049
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.11.1999 (Evangelos Antonaros: Trkei hat den Fuss in der Tr
zu Europa)

228
yorumu ile dile getiriyordu.1050 Hi kuku yok ki, Yunanistann zafer kazanm olmas
her halkarda Trkiyenin kaybettii anlamna gelmez.1051 Ancak Yunanistann
Helsinkide inisiyatifi eline geirdii ve bunu ABye kabul ettirdii rahatlkla
sylenebilir.1052
Helsinkide somutlaan ve eksiklerine ramen belirli bir rotaya giren Trkiye-AB ilikileri
Trkiye iinde beklenen byk tartmay da balatmt.1053 Trkiyede kamuoyunda
ABye ok ciddi bir destek olmasna ramen, byk lde ABnin Trkiye politikas (ya
da daha doru deyimle politikaszl) nedeni ile nemli bir pheci kitle olumutur.
AByi kategorik olarak reddeden kk bir grup dnda, AByi eletirenlerin temel hareket
noktas ABnin Trkiyeye kar drst olmad ve Trkiyeyi ifte standartlarla srekli
oyalamaya alt grdr. Bunda ABnin Trkiyeye kar uygulamalar ve son
kararda bile dikkat eken ar diplomatik ifadelerin nemli yeri vardr.1054 Trkiyede
AByi kategorik olarak reddedenler Helsinkide ok net bir tavr ortaya koyarak Helsinki
ile Trkiyenin hibir kazanm elde etmeden ABye baml hale geldii grn dile
getirmilerdir. Trkiye uydurma bir stat ile yeniden kskaca alnmt. rnein Emekli
General Suat lhan, Bizi Lksemburgda reddetmilerdi, Helsinkide neden kabul ettiler
sorusuna yle cevap veriyordu: kisinin arasnda Trkiyenin uygulad politika etkili
oldu. Kendileri iin nemli olan, sorunlar istedikleri ynde zme kavuturmakt.
Trkiyenin dier sistemlere girmesini nlemeleri gerekti. Trkiyeyi dta brakmak yerine
ye adayl ile etki altnda tutmak istemilerdir. ki toplant arasnda ortaya kan
gelimeler Trkiyeyi blme heves ve planlarnn uygulama ansnn kaybolduunu
gstermitir. Bylece Trkiyedeki blc kii ve evreleri, ye adayl verilerek harekete
geirmeyi, onlara alma imkan salamay dndlerdiyordu.1055 Hatta Manisalya
gre Helsinki, Trkiyenin yava yava Avrupann postmodern smrgesi olmas
anlamna geliyordu.1056 ok benzer bir biimde eski Dileri Bakan ve Denktan
danman olan Prof.Soysal da Adaylk Kapan balkl yazsnda hem Kbrsn feda
edildiini hem de Sevre doru yeni bir gidiin balatldn iddia ediyordu.1057 Soysal, 12
Aralkta yazd yazda da Helsinki Trkiyenin d ilikilerine atlm bir byk kazktan
ibarettir. Trkiye Avrupann bekleme odasnda ifal edilmek zere bekliyor. Bunu ada,
demokrat ve zgrlk olacaz derken insanlar din, mezhep ve dil kavgalaryla dolu bir
1050

Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 11.12. 1999 Taki Berberakis:Atina: Zafer kazandk. Benzer biimde
yazl medya da bir zaferden szediyordu. : Katimerini (Gnlk Gazete-Yunanistan): 11.12.1999
("Yunanistan istediini ald") Elefterotipiya (Gnlk Gazete-Yunanistan): 11.12.1999 (Trk - Yunan
sorunlarnn artk Trk - AB sorunu) ToVima (Gnlk Gazete-Yunanistan): 11.12.1999 ("Avrupa ve
Trkiye Simitis'in grn kabullendiler")
1051
Yunanistann politika deiimi konusunda Jrgen Reuter [2000] Athens Trkeipolitik im Wandel.
Griechisch-trkische Beziehungen vor und nach dem AB-Gipfel von Helsinki, Sdosteuropa Mitteilungen
(Mnchen), 40:1, s.47-64.
1052
Heinz Jrgen Axt [2000] Verbesserte Beziehungen zwischen Athen und Ankara nach Helsinki?
Griechenlands aktuelle Auen- und Sicherheitspolitik. / Stiftung Wissenschaft und Politik. - Ebenhausen/Isar:
SWP.
1053
Trkiyenin nde gelen AB Skeptikerlerinden gazeteci E.laan lke iindeki sorunlarn almasnda
ABnin nemli bir faktr olaca grnden hareketle Helsinkiyi artc bir iyimserlikle karlyordu.
ABne aday lke olarak kabul edildik. nemli bir olaydr, lkemiz iin hayrl olsun... adayla kabul
edilmemiz bile, dnyadaki saygnlmz artracak. Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): 12.12.1999 (Emin
laan: Teraziye Koyunca)
1054
Manisal [2002] Avrupa kmaz, s.162-171.
1055
Trkiye Gazetesi (stanbul): 02.04.2001 (Klal: Emekli Korgeneral Suat lhan : AB lkelere Aykr)
1056
te bu nedenledir ki, Avrupallk ile Avrupaclk zellikle biribirlerine kartrlp hi kimsenin
anlayamaca bir hale getirilmitir. Kimse Trkiyenin yava yava Avrupann postmodern smrgesi olma
yolunda srklendiini anlamasn diye. Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): 26.08.2001 (Erol Manisal:
Avrupallk m, Avrupaclk m?)
1057
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 08.12.1999 (Mmtaz Soysal: Adaylk Kapan)

229
Yeni Ortaaa srklemenin uurum kenarlarnda dolaan yerli ve yabanc entel
salaklara da anlatmak gerekecek diyordu.1058 Emekli Korgeneral Suat lhan ise
Atatrklk, alt ilkesine taban oluturan tam bamszlk, millet egemenlii, hukukun
stnl, ulus devlet genel ilkesine dayanr. Avrupa ile btnlemek bu ilkelerden
hibirinin gerei deildir. Hibirisi ile uyumlu deildir. Bamszlk ve milli egemenlik
haklarndan karlkl olarak vazgeilmesi sz konusu. Bu hususlar Trk devrimi ya da
Atatrklk asndan kabul edilemez1059 diyordu. Hi kuku yok ki, bu endielerde
ABnin Trkiye politikasndaki tutarszlklarn, Krt sorunu konusundaki yaklam
(zellikle de calan konusunda ortaya konulan tavr) ve Yunanistann Trkiye-AB
ilikilerini adeta kendi i politika arac haline getirmesinin de byk yeri bulunmaktayd.
Trkiyede yaanan ve hi de temelsiz olmayan gvensizliin belki de en nemli zellii,
bu endienin artk klasik milliyeti, dinci ya da sosyalist evrelerin dna kmas
ve Trkiyedeki Batc-modernlemeci elit iinde yer bulmasyd. Gmrk Birlii ile
balayan ve Helsinkide dorua kan bu tartmalar ve cephelemeler zaman zaman vatan
hainlii sulamalar ile son derece ularda yaplsa da, Trkiyedeki kamuoyunun AByi
farkl ynleri ile grmesi ve bir muhasebe yapmas bakmndan olduka nemliydi.
Aslnda Helsinki kararlarnn adaylk statsnn resmen tannmasna ramen
Lksemburgdaki zel durumun btnyle ortadan kaldrmad aktr. Her ne kadar
Helsinkide Trkiye, dier aday devletlere uygulananlar ile ayn kriterler temelinde
Birlie katlmaya ynelmi bir aday devlettir1060 ifadesi kullanlyor ve rnein
Bundesaussenminister Fischer, Trkiye iin artk ayrmc stat olmayacak olarak diyorsa
da,1061 Helsinkide de zel durum politikasnn yeni bir ereve iinde devam ettirildii
sylenebilir. Bunun en belirgin ayrm ise dier adaylarn aksine Trkiye ile yelik
mzakerelerine balanmamasdr. Lippert de Lksemburg kararlar ile AB Trkiyeyi zel
bir durum olarak grme politikasn devam ettirmi oldu1062 grn dile getiriyordu. Bu
anlamda Seibertin bagajda bir yer 1063 nitelemesi bu balamda olduka isabetlidir.
Seibert Ankarann adaylnn onaylanmas ile Avrupallardan gelen sadece ileri bir
tarihteki yeliin yolunun kapal olmad ifade edilmi oldu ama daha fazlas deil
szleri belki de Helsinkinin en doru tespitiydi. Ancak buna ramen Helsinki, geri dn
neredeyse artk olanaksz bir sreci balatmas ynyle Trkiye-AB ilikilerinde souk
sava sonrasnda ciddi bir niteliksel deiimi tescil etmektedir.1064 M.Lders, ak bir
hayrdan iki yl sonra adaylk stats veren ABnin Trkiyeye ynelik politikasndaki
Helsinkide gerekletirdii anlam deiiklik jeopolitik kavram ile anlalabilir

1058

Hrriyet Gazetesi (stanbul): 12.12.1999 (Mmtaz Soysal:Be Paralk Adaylk). Bu yazya ayn gazete
yazar olan Hasan Cemal Be Paralk Akl balkl yazsyla cevap veriyordu: Onlara gre Trkiye kendi
kendini kapana sktrd. yle ki: ABnin 14 yesi sanki Trkiyeyi ellerinden kollarndan tutacaklar, 15. ye
Yunanistan da bir gzel dvecek. Kafa bu! Hala 1960larda, 1970lerde yayorlar. Yani, onlar ortak, biz
Pazar slogannn beyinleri tutsak ald yllarn alkanlndan bir trl kurtulabilmi deiller. ... Berlin
Duvar oktan ykld. Souk Sava bitti. Ama onlar, kafalarnn iindeki duvarlar ykmaya bir trl
yanamyorlar. Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): 14.12.1999 (Hasan Cemal: Be Paralk Akl)
1059
Trkiye Gazetesi (stanbul): 02.04.2001 (Klal: Emekli Korgeneral Suat lhan : AB lkelere Aykr)
1060
Schlufolgerungen des Europischen Rates von Helsinki - Bulletin EU: 12-1999.
1061
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.1999 (Trkei soll in die AB augenommen werden)
1062
Lippert, Barbara [1998] Der Gipfel von Lksemburg: Startschuss fr das Abenteuer Erweiterung,
Intergation, 21.Jg., 1/98, s.20.
1063
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya):
:13.12.1999 (Thomas Seibert: Ein Platz im
Gepaeckwagen)
1064
Bu konuda Sami Kohen, yle diyor: Helsinki'de alnan kararn AB iin bir devrim niteliinde olduunu
unutmamal. lk kez bu topluluk (ki bazs buna yllar boyunca bir Hristiyan kulb olarak bakmtr),
Mslman ve ayn zamanda ksmen Asyal olan bir lkeyi kendi saflarna almay kabul ediyor. Milliyet
Gazetesi (stanbul):14.12.1999 (Sami Kohen: Ertesi gn...)

230
belirleyici kavramdr1065 deerlendirmesi, bu deiimin nedenini ortaya koyuyordu.
Ancak Avrupallar iin Trkiyenin kategorik olarak reddedilmemesi kmsenmeyecek
lde nemli hatta Verheugenin dikkat ektii gibi zamana oynayanlar iin olduka da
riskli bir karard.1066 nk hem Trkiyedeki nceden kestirilmesi son derce g olan
byk dinamizm, hem de dnyadaki nemli gelimelerin (rnein 11 Eyll gibi)
Trkiyenin dnya politikasndaki konumuna yapt ve yapaca etkilerin ngrleri ciddi
biimde deitirdii ilikilerde unutulmamas gereken bir gerekliktir. Helsinkide
Trkiyenin resmen AB yeliine aday bir lke olarak tanmlanmas ii ne kadar bo ve
engellerle doldurulmu olsa da Trkiyenin AB mekanizmalarna yerlemesi, AB
kaynaklarndan yararlanmas anlamna geliyordu. rnein AB Trkiye iin, tpk dier
adaylar iin hazrland gibi bir KOB-2001 hazrlamak ve bunu siyasi ve mali aralarla
destekleme zorunluluu altna girmitir. En nemlisi Trkiye artk bir yol haritasna sahip
olmutu. Verheugen de bunun altn iziyor ve eer Trkiye siyasi koullar yerine
getirirse, bir sonraki admn gelmesi gerekir. Bir sonraki adm ise yelik mzakereleridir
diyordu. 1067 Netice itibari ile, Helsinki kararlarnn Trkiye bakmndan btn sorular ve
belirsizlikleri gidermese de son derece nemli, tarihi kararlar olduu ve Trkiyenin uzun
bir vadeye de yaylsa, 1990 sonrasnda ilk kez somut bir AB perspektifine kavutuu
sylenebilir.1068
B. Aday lke Trkiye ve Katlm Ortakl
Lksemburg Zirvesi sonrasnda, Trkiyeye adaylk stats verilinceye kadar siyasi
diyalogun kesildiini aklayan Trkiye ile AB arasnda, Trkiyenin adaylk statsnn
belirlenmesinden sonra Ortaklk Konseyi (OK) ilk kez 11 Nisan 2000de Bakanlar
dzeyinde Lksemburgda topland (34. OK).1069 Dileri Bakan Cem burada yapt
konumada, aday lke stats bizim reformlar uygulamaya geirmemiz konusunda
motivasyonumuzu glendirecektir1070 szleri ile adaylk stats ile Trkiyedeki politik
sorunlar arasndaki ilikiyi ortaya koyuyor ve Trkiye hazrlk safhasn mmkn
olduunca ksa tutmay istemektedir diyordu.1071 Bu arada Trkiyede i politik alanda
yine nemli deiimler ve gelimeler yaand. 17 Nisan 1993de len zaln yerine
Cumhurbakan seilen ve yedi yldr bu grevi yrten S.Demirelin grev sresinin
Anayasada yaplacak bir deiiklikle en azndan yl daha uzatlmas iin Babakan
Ecevit tarafndan gsterilen youn abalar sonu vermeyince, TBMMde bulunan siyasal
partiler kendi aralarnda uzlaarak bu grev iin dnemin Anayasa Mahkemesi Bakan
Ahmet Necdet Sezeri aday olarak belirlemiler ve Sezer 5 Mays 2000de Cumhurbakan
seilmiti. Bir hukuk adam olarak bilinen Sezerin Cumhurbakanl, toplumda ok geni
bir kabul grm ve AB yolunda nemli bir kazanm olarak deerlendirilmiti.1072 Ayn
dnemde Helsinkide alnan adaylk stats sonrasnda, bata Ulusal Program olmak zere
1065

Die Zeit: 09.12.1999 (Michael Lders: Wir gehren zur Familie)

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.1999 (Nikolaus Blome-Andreas Middle)
1067
Stuttgarter Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22.12.1999 (Mariele Schulze Berndt-Thomas Gack:
Keine Zusagen gegenber neuen Kandidaten)
1068
Karluk ve Tonus, 1993 Zirvesinde Trkiyenin 1987deki tam yelik bavurusunun grmezden gelindiini
ve o dnemde tam yelik bavurusu bile olmayan MOELne tam yelik yolunun aldn hatrlatyor. Bkz.
Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.37. auch Buletin EG 6-1993: I.1 und 12. Bu konuda ayrca
William Park [2000] Turkey's European Union Candidacy. From Luxembourg to Helsinki - to Ankara?,
Mediterranean Politics (London), 5: 3, s.31-53.
1069
Bulletin EU: 4-2000, Z: 1.5.1
1070
Internationale Politik: 11/2000, s.74-79.
1071
Oliver Ernst [2001] Die Trkei ein Jahr nach Helsinki:Von der militanten zur liberalen Demokratie?
Liberal (Sankt Augustin), 43:1, s. 56-59.
1072
Sabah Gazetesi (stanbul): 02.05.2000 (Cengiz andar: 5e 5 Kald)
1066

231
AB konusunda yaplacak almalar koordine etmek iin AB Genel Sekreterliinin
kurulmas ve bana Bykeli Volkan Vural atanmas Trkiyenin adaylk statsne
verdii nemin bir gstergesi olarak da kabul edilebilir.1073 Yine AB ile ilikilerde srekli
gndeme gelen insan haklar alannda da nemli bir kurum olarak sivil toplum rgtlerinin
de katlm ile nsan Haklar Koordinasyon st Kurulu da yine ayn dnemde greve
balad.
1998de Lksemburg Grubu ile balatlan grmelerden sonra 15 Ocakta Helsinki
Grubu aday lkeleri (Malta, Romanya, Slovakya, Letonya, Litvanya ve Bulgaristan) ile
ABye katlm mzakereleri Brkselde balamtr. Trkiye ile AB arasnda 2000 ylnn
ilk eyreinde yaanan en nemli gelime ise Genilemeden Sorumlu Komiser
G.Verheugenin 9-10 Mart 2000de Trkiyeye yapt ziyaret olmutur.1074 stanbul
Boazii niversitesinde yapt konumada Helsinkide Trkiyenin adaylnn dier
adaylarla eit bir biimde tescil edildiini vurgulayan Verheugen, AB ile Trkiye arasnda
bir stratejik partnerlikten sz ediyor ve Trkiyenin AGSP konusunda AB iin ok nemli
bir kazanm olacan vurguluyordu:
AB ile Trkiye stratejik bir partnerlik ile birbirine baldr. Bizim Trkiyeye
gvenilir bir partner olarak D ve Gvenlik Politikalarnda ihtiyacmz vardr
Bizim ortak abamz olan blgemizde bar ve istikrar salamak bakmndan
Trkiyenin yapc katklarn almak bizim karmzadr1075
Helsinkide Trkiyenin adaylk statsn ald zirvenin ardndan 19-20 Haziran 2000de
Portekizde (Feira) gerekleen zirvede ise Trkiyenin yelik kriterlerini yerine getirmesi
gereklilii vurgulanyor ve Komisyonun Trkiyeye salkl bir mali yardm
gerekletirilmesi konusunda nlemeler almas tavsiye ediliyordu.1076 Komisyon katlm
ncesi mali yardmlarna ilikin tm AB kaynaklarnn egdmyle ilgili tek bir
ereveyi 26 Temmuz 2000 tarihinde kabul etti.1077 Bylece Trkiye iin bir Katlm
Ortakl oluturmak iin gerekli hukuki temeli oluturmak ve Trkiye'ye ynelik tm
katlm ncesi AB mali yardmlarnn koordinasyonuna ilikin tek ereveyi tanmlamak
olanakl hale gelmitir. Avrupa Komisyonu bu erevede Trkiye iin 450 Milyon Euro
tutarnda bir kredi finansman paketini de onaylamtr.1078
1. Kbrs Sorunu Etrafnda Katlm Ortakl Belgesinin Hazrlan
1 Temmuz 2000 itibari ile AB Dnem Bakanlnn Fransaya geti. Bu dnemde Trkiye
iin ok nemli iki belge aklanacakt: lerleme Raporlarndan ncs (R-2000) ve
Trkiyenin gerek bir aday olduunun da kant olan KOB-2001du. Trkiyenin AB
yelii balamnda hazrlanan ve karlkl tartma ve deiikliklerle kabul edilen KOB2001, Verheugenin de vurgulad gibi yaknlatrma stratejisinin ekirdeidir.1079 KOB2001, bir taraftan Trkiyenin tam yelik yolunda somut bir ilerleyii anlamna gelirken,
te taraftan da Trkiye ile AB arasndaki anlamazlk konularnn ayrntlar ile ortaya

1073

T.C.Resmi Gazete: 04.07.2000: 4587 Sayl AB Genel Sekreterlii Tekilat ve Grevleri Hakknda
Kanun
1074
Bulletin EU: 3-2000, Z:1.5.7.
1075
Internationale Politik, 11/2000, s.73.
1076
Schlufolgerungen des Europischen Rates von Feira -Bulletin EU: 6-2000, Z:I.13. 17.
1077
(COM(2000) 502 final)
1078
Bulletin EU: 7/8-2000, Z:1.5.6; sowie [KOM(2000) 502]
1079
Internationale Politik, 11/2000, s.73.

232
konulmas bakmndan nemliydi.1080 KOB-2001 ile ortaya konulan yol haritasnn
gelecekteki yelik bakmndan tad nem her iki tarafa da bilindii iin, son ana kadar
ABDnin de dahil olduu grmeler ve pazarlklar yaplmtr.1081 8 Kasm 2000de
Komisyon tarafndan bir taslak olarak aklanan KOB-2001, Trkiye iin 2000 yl ilerleme
Raporunun analizine dayanlarak hazrlanm, dier tm aday lkeler iin kullanlan
yntem kullanlmtr. KOB-2001 Taslann ksa ve orta vadede zlmesini istenen ve
temel olarak demokratikleme ve insan haklar erevesinde dile getirilen talepleri
(aznlk haklar kavram dnda) Trkiyede genel olarak kabul grd. Ancak KOB-2001
tasars Trkiyede zellikle Kbrs ve Yunanistan ile sorunlar nedeniyle dier aday
lkelerden farkl bir ierie brnmtr. Trk Dileri Bakanlnn defalarca Trkiye,
Kbrs meselesine zm bulma araylar ile AB adayl arasnda bir balantnn varln
hibir zaman kabul etmemitir... Trkiye, bu balamda, kendisini sadece Helsinki Zirvesi
sonular ve bu sonularn kabulne ilikin Trkiye ile AB arasndaki yazmalar ve
grmeler nda bal saymaya devam edecektir1082 aklamalarnda bulunuyordu.
Yine 25 Kasm 2000de Cumhurbakan Sezerin Bakanlnda Ankarada yaplan ve
KKTC Cumhurbakan Denkta, Babakan Ecevit, Babakan Yardmclar Baheli ve
Ylmaz,
Dileri Bakan Cem ve Genelkurmay Bakan Orgeneral Hseyin
Kvrkolunun katld Kbrs Zirvesinde hem AB uyarlyor hem de Denkta BM
gzetiminde yaplan ve be turu tamamlanan aracl grmelere devam etmelerinin,
zellikle de Cenevrede yaplan ve taraflarn eitlii ile federasyon fikrinden geriye giden
neriler nedeniyle artk mmkn olamadn ve grmelerden ekileceini
aklyordu.1083, Babakan Ecevit de Denktan bu grnn btnyle desteklemiti.
Ecevit, Trkiyedeki Kbrs politikasnda nemli bir deiimi ortaya koyan bir biimde
Artk sadece Kbrstaki soydalarn bar ve gvenlii bakmndan deil, Trkiyenin
siyasi ve ekonomik karlar bakmndan da Kbrstan vazgeilemez diyordu. KKTC'yi
yok sayp, Gney Kbrs'n AB'ne alnmas, Trkiye'yi gneyden kuatmak anlamna gelir...
Trkiye, KKTC iin ne denli nemli bir gvenceyse, Trkiye'nin gvenlii iin de KKTC o
denli nemli bir gvencedir. .. KKTC'nin yok olmasna, yok saylmasna izin veremez.
Gazeteci F.Bilann da dedii gibi bu dnemde Ankarann AB mi, KKTC mi, diye bir
dayatma karsnda verecei yant belli olmutu: KKTC!1084 Ancak Ankaradan gelen bu
aklamalara sadece ABde deil, ABD ve UNde de tepkiler yaratt..1085 27 Kasmda
Viyanada Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) Bakanlar Konseyi toplants
erevesinde Dileri Bakan smail Cem ile ikili bir grme yapan ABD Dileri Bakan
Madeleine Albright da Trk tarafnn Kbrs grmelerinden ekilmesinden duyduu
rahatszl iletiyordu. Bu arada BM Genel Sekreterinin Kbrs zel Temsilcisi Alvaro De
Soto, Cumhurbakan Rauf Denktan 6nc tur grmelere katlmasn istemi, ancak
Denkta, "Genel Sekreterin 12 Eyllde taraflarn eitliini vurgulayan aklamasnn1086
1080

Trkiye iin hazrlanan ilk KOBdan sonra 15 Nisan 2003de de ikinci bir KOB hazrlanmtr. kinci
Beitrittspartnerschaft, Aralk 2002de yaplan Kopenhag Zirvesi kararlar nda Trkiye ile mzakerelere
balanmas hedefine ynelik olarak birinci belgenin gzden geirilmi, yenilenmi eklidir.
1081
Bulletin EU: 9-2000, Z:1.5.17, Bulletin EU: 10-2000, Z: 1.5.20. Ylmaz Kasm ay banda da Atinaya
gitmitir.
1082
T.C. Dileri Bakanl Aklamas: AB Komisyonu Tarafndan Aklanan Trkiye'ye likin
Beitrittspartnerschaft-No:211-08 Kasm 2000 http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/ca/2000/11/
1083
Milliyet Gazetesi (stanbul):25.11.2000
1084
Milliyet Gazetesi (stanbul):26.11.2000 (Fikret Bila: KKTC ve Bak-Ceyhan)
1085
Milliyet Gazetesi (stanbul): 25.11.2000 sowie Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 28.11.2000
1086
BM Genel Sekreteri Kofi Annan, nc turu New Yorkta yaplan grmelerin alnda yapt
konumada, New Yorka gelen taraflarn eit statde olduklar aklamasn yapmt. Trk tarafnn byk
zafer, Rum tarafnn ise kabbul edilemez bir gaf olarak deerlendirdii bu aklamadan sonra Annana
yaplan basklar netice vermi, Annan, bu eitliin sadcee grmelerin yaplmas ile snrl olduu
aklamasn yapmtr. Bkz.: Zaman (Gnlk Gazete-stanbul): 18.09.2000 (Hasan nal: Kbrs-RY Dolayl
Grmeleri)

233
ardndan oluan denge 8 Kasmda Cenevrede bozulmutur. Rumlarn istedii
federasyonun herkesin istedii yere yerleme, istedii yerden mal mlk alma
federasyonudur. Bu da bizim iin yok olma formldr" diyerek neriyi geri evirmitir.1087
Trkiye ile AB arasndaki ilikiler her dnemde gerilimli ve krlgan bir nitelik tamtr.
Bunda karlkl gvensizliin ve her iki tarafn da netlemi politikalarnn bulunmamas
son derece byk paya sahiptir. Ne Trkiyenin salkl ve kararl bir AB Politikas, ne de
ABnin bir Trkiye politikasndan sz etmek mmkndr. Bu durum, ilikilerin pek ok d
faktrden de etkilenmesine neden olmutur. Trkiyenin ok hassas olduu bir faktrlerden
birisi de Ermeni sorunu dur. KOB-2001 Taslann aklanmasndan bir gn nce Fransz
Senatosunda Ermeni Sorunu konusunda alnan karar da bu anlamda byk bir
talihsizlik olmutur (alnan karar daha sonra Fransz Meclisinin onayndan gemitir).
Trkiyede ABye ynelik temel gvensizlik, AB Dnem Bakanl yapan Fransz
Meclisinde alnan kararla daha da derinlemi, AB ve AB lkelerinin Trkiyeyi rencide
eden, mahkum eden ve hatta blmek isteyen bir tavr iinde olduklar phesi, neredeyse bir
inan haline dnmtr. Gl Ermeni Lobisinin etkili almalar neticesinde alnan
kararda, I.Dnya Sava dneminde Osmanl Devleti iinde yaayan Ermenilere ynelik
uygulamalarn UN General Assemblyin 9 Aralk 1948de kabul ettii The Convention on
the Prevention and the Punishment of the Crime of Genocide tanmna uygun den bir
soykrm olduu kabul ediliyor ve Trkiye Cumhuriyetinin bunu kabul etmesi
isteniyordu. Trkiyede toplumun btn kesimleri iin bu karar son derece kt niyetli,
yanl ve dmanca bir tutum olarak nitelendirildi. Dileri Bakanl, tarihi
gereklere tamamen ters den ..son derece talihsiz ve yanl bir adm oluturan bu karar
knyor ve reddediyoruz aklamasn yapt ve Baka lkelerin tarih ve kltrleri
konusunda karar almak, baka uluslar yarglamaya kalkmak milletvekillerinin ve
senatrlerin grevi de deildir denildi.1088 Trkiyenin bu konudaki tepkileri devam
ederken, 10 Kasmda Vatikanda bir baka gelime daha yaand. Katoliklerin ruhani lider
Papa 2. Jean Paul, Vatikan' ziyaret eden Ermenistan katoliklerinin lideri 2. Karekin'le
yaynlad ortak aklamada "Ermeni soykrm"n tandn ilan etti ve 1915 olaylarnn
"20. yzyldaki saysz ktln balangc" olduunu ileri srd. ki din adamnn, St.
Peter Katedrali'nde dzenlenen ayinden sonra yaptklar ortak aklamada u ifadeler
kullanld:"Ermeni soykrm, u korkun olaylarn balangc olmutur: ki dnya sava,
saysz blgesel atmalar ve milyonlarca inanann hayatna mal olan, planl imha
kampanyalardr"..1089 Ermeni soykrm sylemine 15 Kasmda AP de katld. Fransz
parlamenter Philippe Morillon tarafndan hazrlanan Trkiye raporuna eklenen kararda
Trkiyeden soykrm ak bir biimde kabul etmesi istendi.1090 Aslnda APda bu konuda
1987de de bir karar almt.1091 Kararn alnd tarihin KOB-2001 ile ilgili pazarlklarla
ayn dneme gelmesine dikkat ekiciydi. AP iindeki baz evrelerin Trkiyeyi yldrma
abalarna bu konuyu da dahil ettikleri dncesi Trkiyede egemendi.1092
1087

Milliyet Gazetesi (stanbul):05.12.2000

Fransz Senatosu'nun Ermeni Soykrm Konusunda Kabul Ettii Kanun Teklifi-No:210-08 Kasm 2000
http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/ca/2000/11/
1089
Milliyet Gazetesi (stanbul):11.11.2000.
1090
Bulletin EU: 11-2000, Z: 1.5.2 :Avrupa Parlamentosu Karar: Entschlieung des Europischen Parlaments
zu dem Regelmigen Bericht 1999 der Kommission ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum
Beitritt. Annahme durch das Europische Parlament am 15. November: Ermenilere ynelik Soykrmn
(Vlkermord) kabul edilmesini destekler.
1091
1987de bu konuda alnan karar ok daha sert ve geni kapsamlyd. Bkz.: Resulation on the political
solution to the Armenian question, 18 June 1987
1092
ABD Temsilciler Meclisi'ne de benzer bir tasar sunulmu, ancak Bakan Clinton'n giriimleri zerine
geri ekilmitir. Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin Bkz.: Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul):
04.12.2000 (kr Elekda: "Soykrm" kantlar!..)
1088

234

KOB-2001 Trkiyenin ve Yunanistann talepleri dorultusunda yaplan baz deiiklikler

ile 4 Aralkta yaplan Genel ler Konseyi'nde onaylanmtr1093. ABD Bakan Clintonun
da bizzat mdahil olduu pazarlklar neticesinde asl deiiklik ve uzla, Kbrs ve
Yunanistan ile ilikiler balamnda gerekletirilmi ve KOB-2001da sorun yaratan Kbrs
ve Ege konular "glendirilmi siyasi diyalog ve siyasi kriterler" bal altnda
toplanmtr. Bu erevede Kbrs konusu, "Ksa Vadeli Hedefler" blmnde, Ege sorunu
ise "Orta Vadeli Hedefler" blmne alnd. Her iki konuya ilikin ifadeler de AB, Helsinki
Srecine, kararlarna ve siyasi diyaloga atfta bulunuyor. Bu formlasyon hem Ankara hem
de Atinay tatmin etse de "glendirilmi siyasi diyalog ve siyasi kriterler" balnn
yorumlanmasnda taraflarn farkl dndkleri de grld. KOB-2001 adaylktan yelik
srecine geite ok nemli bir dneme. Bu dneme alnmtr diyen Dileri Bakan
Cemin kendi Bakanl ise yapt aklamada nemli kayglarn hala devam ettiini
gsteriyordu.1094
Trkiye-AB ilikilerinde son derece nemli bir niteliksel deiimi ifade eden KOB-2001la
ilgili hazrlk ve tartmalarn yapld dnem (zellikle de Kasm ve Aralk 2000de)
Trkiyenin AB ile ilikilerini yakndan etkileyen ok nemli baka gelimeler de
yaanmtr. AB hedefi dorultusunda demokratikleme (zellikle de Krte yayn)
konusunda devletin en st makamlar arasnda yaanan tartmalar ile Aralk aynda
yaanan ok ciddi mali kriz, AB konusunu Trkiyenin btn sorunlarnn ve buna ilikin
tartmalarn platformu haline getirmitir. Ancak zellikle Milli stihbarat Tekilat
Mstear enkal Atasagun ile Mstear Yardmcs Mikdat Alpayn gazetecilere yapt
sra d aklamalar, bir anda devletin gvenlik kurumlarn kar karya getirmitir.
MT Mstear, 29 Kasmda yaplacak ve AB ve Krte TVnin grme gndeminde yer
alaca bildirilen MGK Toplantsndan iki gn nce baz gazetelerde yer alan
aklamalarnda calann lkenin menfaatleri gereince idam edilmemesi gerektiini
sylyor ve Krte TV konusunda ise yle diyorlard: Oradaki vatandalarmz
kazanmak istiyor musunuz, istemiyor musunuz? stiyorsanz derdinizi anlatmanz lazm.
Neyle anlatacaksnz, iaretle mi? Oradaki kadnlarn % 60 Trke bilmiyor. Orada
analar kazanamadk. Anadili bir sorun. Analar kazanabilseydik zaten, mesele bu gnlere
kalmazd. MT Yetkilileri Atasagun ve Alpayn AB konusundaki szleri de son derece
nemliydi: AB yelii Trkiyeyi blmez. Demokrasiyi de tm kurallar ile kabul
etmeliyiz.. 1095
Bu aklamalara zellikle iktidar orta MHPde ok sert eletiriler gelmi, Atasagun Apo
gibi konumakla sulanmt.1096 Babakan Ecevit ise MT Mstearnn konumasna
kendisinin izin verdiini aklyor, Atasagunun aklamalarn yadrgamamak ve
gzlemlerinden yararlanmak gerektiini sylyordu. Dou ve Gneydou Anadoluda
1093

Bulletin EU: 12-2000, Z:1.5.6.

KOBda gerek Kbrs ve gerekse de Ege konular, "siyasi diyalog"la snrlanmtr. Bylece, blmn alt
paragraflarnda yer alan "siyasi kriterlerden" ayrlmtr. ...Esasen, her iki konu da, AB adaylnn
ncesinde de, sonrasnda da, tarafmzdan her zaman siyasi diyalog erevesinde muhataplarmzla ele
alnmtr. Ancak, hibir zaman ve hibir rgtle, devletle ilikilerimizde, bir siyasi lt, koul olarak kabul
edilmemitir. Bundan sonra da kabul edilmeyecei aktr.T.C.Dileri Bakanl: AB Nice Zirvesi'nde Yer
Alan Hususlara likin Basn Aklamas-No:240-11 Aralk 2000.
http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/cf/2000/12/02.htm
1095
Hrriyet, Sabah, Milliyet ve Star gazeteleri MTe davet edilmi ve burada ncelikli olarak MTin yeni
yaplanmas konusunda gazeteciler bilgilendirilmitir. Daha sonra ise MT Mstear enkal Atasagun ve
Yardmcs Miktad Alpay gazetecilerin gncel sorunlar hakkndaki sorularn cevaplandrmlardr. Bu koyla
ilgili haberler de 28 Kasm 2000 tarihli gazetelerde yeralmtr.
1096
MHP zmir Milletvekili Yusuf Krkpnar yle diyordu: MT Mstearnn demeci Aponun demecine
benziyor. diyordu. Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 29.11.2000.
1094

235
Krt kkenli kadnlardan ounun Trke bilmemesinin devletin kusuru olduunu
vurgulayan Ecevit, "Krte sorununa ulusal btnlmze zarar vermeyecek bir zmn
bulunmas gerekir1097 diyordu.1098 Aslnda btn bu tartmalarda asl merak edilen ise
TSKnin grleriydi. TSKnin Trkiyedeki demokratikleme hamlelerini Trkiyenin
bamszl, lkenin blnmesi ve rejimin kar karya bulunduu tehlikeler bakmndan
deerlendirerek, siviller tarafndan yaplacak hatalar engelleme gibi bir misyon
stlendii son be ylda iyice ortaya kmt. TSKnin AB hedefi dorultusunda bata Krt
sorunu ve idam konusu olmak zere genel olarak nasl bir yaklam iinde bulunduu
konusundaki aklamalar 8 Aralkta Babakan Blent Ecevit'in Nice'teki AB fotorafna
katld saatlerde yaplyordu. Genelkurmay Genel Sekreterlii'nce datlan "2000 yl
Gvenlik Harekat Deerlendirmesi" raporunda "PKK, terrn ikinci boyutu olan
siyasallamada ana dilde eitim ve yayn konularn toplumu ikna temalar olarak
kullanmaktadr" diyen Genelkurmay, PKK'y en fazla cesaretlendiren gelimelerin
Trkiye'nin AB'ye giri srecinde yaanmasna da dikkat ekiyordu.1099 Genelkurmaya
gre Szde demokrasi ve insan haklar savunuculuu platformunda kendine yer edinme
gayretlerinde PKK'y en ok cesaretlendiren gelimeler Trkiye'nin AB'ye giri srecinde
yaanmaktadr. Genelkurmay aklamasnda sadece Trkiyedeki liberalleme
eilimlerine sert tepki gsterilmiyor, AB lkeleri de ak ve gizli olarak terr rgt
PKK'ya destek vermekle sulanyordu. Ancak basnn tavr Genelkurmayn bu sert
aklamasna ramen genel olarak demokratikleme ve AB ynndeydi.1100.
2. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2001) -8 Mart 20011101
8 Kasm 2000de Komisyon tarafndan bir taslak olarak aklanan, ardndan 4 Aralk
2000de Genel ler Konseyinde baz deiikliklerle kabul edilen KOB-2001, AB Bakanlar
Konseyinin 8 Mart 2001de toplantsnda resmilemitir.1102 KOB-2001in hukuki
zeminini oluturan Rahmenverordnung ise ABye ye devletlerin Dileri Bakanlarn
bir araya getiren 26 ubat 2001 tarihli Genel ler Konseyinde kabul edilmitir. Bu karar
ile KOB-2001in ksa ve orta vadedeki hedefleri belirlendi. Ayn zamanda btn aday
lkeler iin de geerli olan siyasi ve ekonomik kriterlere (yani Kopenhag Kriterleri)
uyumun nemi bir kez daha vurguland.
KOB-2001 belgesi 1997'deki Lksemburg
Zirvesinde aday lkelere ynelik tm yardmlar tek bir ereve altnda yrten
gelitirilmi katlm ncesi stratejinin kilit elerinden biri olarak kabul edildiinin
hatrlatld aklamada, Trkiye'ye AB tarafndan yaplacak yardmlarn tm kaynaklarn
koordine etmek iin gerekli tek ereveyi oluturmaya ynelik bir Ynetmelik nerdii,
Trkiye'ye ynelik bu ereve Ynetmeliin dier 10 Orta ve Dou Avrupa aday
lkelerinin ynetmelikleri rnek alnarak hazrland belirtilmitir.1103
1097

Milliyet Gazetesi (stanbul):: 29.11.2000.

Bu tartmalar konusunda T.Akyol yle diyordu: Trkiye Krte yasaklarn bu ada uzun sre devam
ettiremez. ...Krt vatandalarmz Krte yayn istiyorlar, anak antenlerle PKK'nn TV'sini izliyorlar. Yasak,
Krt vatandalarmzda dlanma ve yabanclama hissini beslemektedir. Milliyet Gazetesi
(stanbul):01.12.2000 (Taha Akyol: Cumhuriyet Eitimi ve Trke). Ayrca Hasan Cemal [2003] Krtler
(Kurden), s.354-348. auch: Sabah Gazetesi (stanbul): 30.11.2000 (Can Dndar: Neyin Kavgas?); Yeni
afak Gazetesi (stanbul):30.11.2000 (Fehmi Koru: Adn Doru Koyalm: Bu bir ynetim Krizidir)
1099
Milliyet Gazetesi (stanbul): 08.12.2000 (Ordudan Son Dakika Gol)
1100
Cemal [2003] Krtler (Kurden), s. 345-348, ayrca Milliyet Gazetesi (stanbul):09.12.00 (Taha Akyol)
1101
KOB ile ilgili hazrlklar 2000 yl iinde tamamlanmtr. Ancak szkonusu belgenin resmilemesi
Bakanlar Konseyinin 8 Mart 2001de toplantsnda gerekletii iin bu almada 2001 yl esas alnm ve
ksaltma da KOB-2001 eklinde yaplmtr.
1102
Bulletin EU: 3-2001, Z:1.5.6 :Beschluss 2001/235/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten,
Zwischenziele und Bedingungen der Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik. Annahme durch den
Rat am 8. Mrz. [ABl. L 85 vom 24.3.2001 ]
1103
Verordnung des Rates 622/98; OJL85,20.3 1998, s.1.
1098

236

Balang ksmnda KOB-2001in amac, siyasi ve ekonomik kriterler ile ye lke

ykmllkleri nda katlm hazrlklarnn younlamas gereken ncelikleri ierecek
ve mktesebatn benimsenmesi iin Ulusal Programa elik edecek olan bir belge olarak
aklanmaktadr. Konsey, KOB-2001 temelinde, Trkiyenin AB mevzuatna uyuma ilikin
NP'nin bu yl iinde benimsemesi beklendiini vurgulanyor ve Her aday Devlet
Kopenhag kriterlerim yerine getirme yetenei ile balantldr denilmektedir. Konsey, bu
arada aday devletlerin katlma srecine eit koullarda katldklarn ve aday Devletlerin AB
Antlamalarnda belirlenen deerleri ve amalar paylamalar gerektiini de ilkeler
bal altnda belirtmi ve bu balamda, AB Konseyi, Birlemi Milletler Yasas'na uygun
olarak uyumazlklarn bar zm ilkesini dorultusunda, aday Devletlerin mevcut tm
snr sorunlarn ve ilgili dier sorunlar zmek iin her trl gayreti gstermeleri
nemle talep edilmitir. Dahas bu bir sreye de balanm ve makul bir srede bu
gereklemedii takdirde, aday Devletler uyumazl Uluslararas Adalet Divan'na
gtrmelidirler.... AB Konseyi ayrca, zme kavumayan herhangi bir soruna ilikin
durumu, zellikle katlm srecine yansmalar asndan ve bunlarn UAD vastasyla
zmn salamay tevik iin, en ge 2004 yl sonuna kadar gzden geireceini
kararlatrmtr ifadesi ile Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlara ve zm
yollarna iaret etmitir. Ayrca, AB Konseyi, Trkiye'nin reformlarn, derinletirilmi
siyasi diyalog da dahil olmak zere zellikle insan haklarna da atfta bulunarak, katlma
ilikin siyasi kriterlerin karlanmas ynnde ilerlemeye ve Helsinki sonularnn 4 ve 9(a)
paragraflarnda yer alan hususlara da arlk vererek tevik etmek ve desteklemek amacyla,
Trkiye'nin katlm ncesi stratejiden yararlanacan vurgular; bu anlayla, AB,
Trkiye'yi, tm taraflarla birlikte, Kbrs sorununun kapsaml zmn amalayan srecin
baaryla sonulanmas ynnde, BM Genel Sekreteri'nin abalarna destek olunmasna
devam edilmesi ynnde tevik etmektedir.
Konsey, Ksa Vadeli ncelikler bakmndan Trkiyenin bunlar 2001 yl sonuna kadar
tamamlamas veya somut olarak ileriye gtrecek admlar atmas olarak anladn, Orta
Vadeli nceliklerde sralananlarn ise, tamamlanmas bir yldan fazla srmesi mmkn,
ancak imkanlar lsnde almalar 2001 yl iinde balatlmas beklenen konular
olarak tanmlamtr.1104 Ayrca Konsey, AB Konseyi, Lksemburg Zirvesi'nde
mktesebatn mevzuata meczinin gerekli olduunu belirtmi; ancak bunun da kendi bana
yeterli olmadn ve asl nemli olann uygulama olduu vurgusu ile uygulamalar
konusundaki beklentisini aka ortaya koymutur.
Bu genel giriin AB Bakmndan Ksa ve Orta Vadeli nceliklerin neler olduunu ayrntl
olarak ortaya koymutur.
KOB-2001ta 2001 Yl in Ksa Vadeli ncelikler: Glendirilmi Siyasal Diyalog ve
Siyasal Kriterler bal altnda ortaya konulan ABnin ksa vadeli siyasi ncelikleri u
ekilde sralanmtr:
* Siyasi diyalog balamnda Birlemi Milletler Genel Sekreterliinin Kbrs
sorununa kapsaml bir zm bulma srecinin baarl bir biimde sonulanmas
yolunda gsterdii abalara gl destek vermek .
* Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10.maddesi dorultusunda, ifade zgrl
hakk iin Yasal ve anayasal gvenceleri glendirmek. Bu balamda iddet
iermeyen grlerini aklamaktan hkum giymi kiilerin durumuna iaret etmek.
1104

29.08.2000 tarih ve 2000/22 Sayl T.C.Babakanlk Genelgesinde ksa vade 31 Aralk 2001, orta vade ise
31 Aralk 2003 olarak ifade edilmitir.

237
* Dernek kurma zgrl ve barl toplant hakk ve sivil toplumun gelimesini
cesaretlendirmek iin yasal ve anayasal gvenceleri glendirmek.
* kence uygulamalarna kar mcadeleyi pekitirmek iin yasal hkmleri
glendirmek ve bu ynde gereken btn tedbirleri almak ve Avrupa kenceyi
nleme Szlemesine uyumu salamak.
* Mahkeme ncesi gzalt ile ilgili yasal uygulamalar (prosedrleri), Avrupa nsan
Haklar Szlemesi hkmleri ve kenceyi nleme Komitesi tavsiyeleri
dorultusunda daha fazla uyumlulatrmak.
* Her trl insan haklar ihlaline kar hukuki yeniden yarglama olanaklarnn
glendirilmesi
* Dier lkeler ve uluslararas rgtlerle ibirlii iinde kanun uygulayc
yetkililerin insan haklar konusunda youn olarak eitimi.
* Yargnn - Devlet Gvenlik Mahkemeleri de dahil olmak zere ileyi ve
etkinliini uluslararas standartlara uygun olarak iyiletirmek. zellikle, hakim ve
savclarn Avrupa Birlii mevzuat insan haklar alan dahil olmak zere
eitimlerini glendirmek.
* lm cezas ile ilgili fiili moratoryumun devam etmesi.
* Trk vatandalarnn kendi anadillerinde televizyon ve radyo yayn yapmalarn
yasaklayan her trl yasal hkmn kaldrlmas.
* Btn vatandalarn ekonomik, sosyal ve kltrel olanaklarn artrc bir bak
asyla, blgesel dengesizliklerin azaltlmasna ynelik, ve zellikle
Gneydoudaki durumun iyiletirilmesi iin kapsaml bir yaklam gelitirmek.
KOB-2001de Orta Vadeli ncelikler: Glendirilmi Siyasal Diyalog ve Siyasal
Kriterler bal altnda sralanan hususlar ie unlardr:
* Helsinki sonular bildirgesine uygun olarak, siyasal diyalog balamnda,
anlamazlklarn Birlemi Milletler Anayasasna uygun ekilde bar yollardan
zlmesi ilkesi kapsamnda, Helsinki sonular bildirgesinin 4. maddesinde atf
yapld gibi, devam eden snr anlamazlklarn ve dier ilgili konular zmek
iin her abay sarf etmek
* Hibir ayrma tabi tutulmakszn ve dil, rk, renk, cinsiyet, politik dnce, felsefi
inan veya dinlerine baklmakszn tm bireylerin btn insan haklar ve temel
zgrlklerden tam olarak yararlanmalarnn gvence altna alnmas. Dnce,
vicdan ve din zgrlklerinden yararlanma koullarnn daha da gelitirilmesi.
* Trk Anayasasnn ve dier ilgili mevzuatn, btn Trk vatandalarnn hak ve
zgrlklerini Avrupa nsan Haklarnn Korunmas Szlemesinde belirtildii gibi
gvence altna alan bir bak asyla, tekrar gzden geirilmesi ve bu tr yasal
reformlarn uygulanmasnn ve Avrupa Birlii ye Devletlerinin uygulamalaryla
uyumun salanmas.
* lm cezasnn kaldrlmas, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6 No.lu
Protokolnn imzalanmas ve onaylanmas.
* Uluslararas Meden ve Siyas Haklar Szlemesi ve tercihli Protokolnn, ve
Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin onaylanmas.
* Cezaevlerindeki gzalt koullarnn Birlemi Milletler Hkml ve Tutuklularn
Muamelesinde Gzetilecek Standard Asgari Kurallar ve dier uluslararas normlara
uygun hale gelecek ekilde dzeltilmesi.
* Milli Gvenlik Kurulunun hkmete bir danma organ niteliindeki Anayasal
rolnn Avrupa Birlii ye lkelerinin uygulamalarna uyumlulatrlmas.
* Gneydouda halen devam etmekte olan Olaanst Halin kaldrlmas.

238
* Kltrel eitliliin salanmas ve kkenlerine baklmakszn tm vatandalarn
kltrel haklarnn gvence altna alnmas. Bu haklarn kullanlmasn engelleyen
her trl yasal hkm eitim alanndakiler de dahil olmak zere kaldrlmaldr.
KOB-2001, siyasi kriterlerin yansra ksa ve ortavadeli ncelikler olarak Ekonomik
Kriterler, Pazar, Vergilendirme, Balklk, Ulatrma, statistikler, stihdam
ve Sosyal Politika, Enerji, Telekomnikasyon, Blgesel Politika ve Yapsal
Aralarn Egdm, Kltr ve Grsel-itsel Politikas, evre, Adalet ve ileri,
Gmrk, dari ve Adli Kapasitenin Glendirilmesi, Ekonomik ve Parasal Birlik
balklar altnda ayrntlar belirlenmitir.
KOB-2001da Trkiye bakmndan rahatszlk verici noktalar olsa da, ABnin bu konuda
hassas davrand ve ilkeleri belirlerken Trkiyeyi provoke etmeyecek bir slup kulland
da grlmektedir.1105 rnein aznlklar konusu, sadece Kopenhag Siyasi Kriterleri
balamnda ve genel bir ilke olarak dile getirilmi, Krt kelimesine hibir yerde yer
verilmemi, idam cezasnn kaldrlmas ve MGKnn yapsnn deitirilmesi gibi hassas
konular da orta vadeli ncelikler arasna alnmtr. KOB-2001 konusunda 11 Aralk
2000 tarihinde Trkiye Dileri Bakanlnca yaplan aklamada,. KOB-2001un tek
tarafl bir belge olduu zellikle vurgulanm ve KOB-2001da yer alan Kbrs ile
Yunanistan konularna ilikin dzenlemelerin Helsinki Zirve Karalar ve Lipponenin
mektubu erevesinde siyasal diyalog olarak anlaldn vurgulam ve bu konuda farkl
bir yaklamn kabul edilemeyeceini aklamtr.1106 Trkiye ile ilgili ABde varolan
btn kayglara ve yaanan aksaklklara ramen, KOB-2001 ile Trkiyenin ABye bir
adm daha yaklam olduu ise hemen her kesim tarafndan kabul edilen bir gr
olmutur.1107
3. Nis Zirvesi: 7-9 Aralk 2000
AET ve EUROTOMun 1957de kurulmasnn ardndan zamanla ortaya kan ihtiyalarn
karlanmas iin yaplan Kurucu Anlamalar ndan sonuncusu olan ve bu nedenle de
Genileme Perspektifi, Kurumsal Reformlara Ynelik Hkmetler aras Konferans, ve
Temel Haklar art konularnn ele alnp tartld Nice Zirvesi, AB tarihinin en
nemli zirvelerinden birisi olmutur.1108 Zirve ile sona eren Hkmetleraras Konferans,
Amsterdam Anlamasnn baz eksikliklerinin tamamlanmas ve genileme srecine uygun
yeni bir yaplanma iin yaplmt. Ancak Nice Zirvesi, tarihi olmakla birlikte AB iindeki
lkelerin ulusal karlarn koruma kayglarnn glgesinde eksik ve hatta minimal
reformlarn gerekletirilebildii baarsz bir zirve olarak da deerlendirilmitir. Alman
medyasna gre bu baarszlkta Fransa nemli bir oynamt.1109 Kurumsal Reformlar
1105

Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 06.12.0000 (Susanne Gsten)

T.C.Dileri Bakanl: AB Nice Zirvesi'nde Yer Alan Hususlara likin Basn Aklamas-No:240-11
Aralk 2000. http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/cf/2000/12/02.htm
1107
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.12.00 (K.F.)
1108
Kurucu Anlamalar: AKT (18. April 1951), Roma Andlamas (25. Maerz 1957), Avrupa Tek Senedi
(28. Feburar 1986), AB Andlamas (Maastricht) (7. Feburar 1992), Amsterdam Andlamas (1999), Nice
Andlamas (2002). Hkmetleraras Konferanslarda hazrlk almalar yaplan taslak deiiklikler, AB
Liderlerince son ekli verildikten sonra imzalanyor, ardndan da her lkenin mevzuatna gre ya referandum
ya da ulusal parlamento karar ile onaylanyor ve btn onaylar tamamlandktan sonra Kurucu Anlamalara
ekleniyor.
1109
Bkz.: Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.00 (P.Dausend); Berliner Zeitung (Gnlk GazeteAlmanya): 11.12.2000 (G.Bchner); Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 12.12.2000
(M.Winter); Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.2000 (BC.). Frankfurter
Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.2000 (P.Hort); DieWelt (Gnlk Gazete-Almanya):
12.12.00 (J.Hehn); Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.2000 (T.Gack)
1106

239
konusunda ise ulusal kayglarn n plana kmas nedeni ile nemli ilerleme
salanamamtr. Ancak buna ramen rnein ABnin karar alma srecinde nemli bir
engel olan oy birlii ilkesi, baz konularda daha yumuatlmtr. Konseydeki oy
arlklar ve basit ounluk oylama sisteminin yeniden dzenlendii zirve kararlar ile 29
farkl konu ve alt st dzey brokratn atanmasnda 2/3 nitelikli ounluk ilkesine
geilmitir. Ancak Demografik Gvenlik A olarak tanmlanan bu uygulama
erevesinde yelerin 2/3nin kabul yannda, bu 2/3n AB nfusunun en az yarsn da
karlamas gerekecektir (% 74,78, yani 345 / 258 oy). Bu durum paradoksal olarak ABnin
genilemesi sonrasnda halen baz konularda gerekli olan yzde 71lik nitelikli ounluun
yzde 73e ykselmesi anlamna da gelmektedir. Yine AB Bakanlar Konseyindeki oy
dalmnda da deiiklie gidilmitir. AB Parlamentosunun gcnn artrlmas
konusunda da zirvede beklentilerin ok gerisinde kalnmtr. Toplam ye saysnn 626dan
738e karld APdaki temsil lke nfuslarna endekslendi.1110 Komisyon yelikleri iin
yaplan reformla, byk lkelerin ikier temsilci bulundurma haklar, 2005 ylnda sona
erecek ekilde yeniden dzenlendi. Bu durumda her lkenin sadece bir komiserinin
olmasna ve ksmi bir rotasyonun uygulanmasna karar verildi. Bu arada Komisyon
Bakannn, aralarnda Komiserlerin grevine son vermenin de olduu yeni haklar tannd
ve yetkileri artrld. Nice Zirvesinde AB Ortak D ve Gvenlik Politikas balamnda bir
Acil Mdahale Gc kurulmas kararlatrld. Ancak bu konuda daha nce planland
kadar net ve ayrntl bir anlamaya varlamamtr. NATO ve ABD ile AB Ordusunun
ilikilerinin boyutlar da netletirilememitir.
Nice Zirvesinin belki de en belirgin zellii, AB iinde siyasal entegrasyonun ne kadar zor
gerekleeceinin ortaya kmasdr. Alman Medyasnda da vurguland gibi Nice
Zirvesinde Avrupay birletirme hedeflenirken, adeta milli devletler yeniden
domutur.1111 Bu balamda ye lkelerin vazgemek istemedikleri en nemli silah ise
veto haklar olmutur. Die Weltten N.Blome bu durumu ilgin bir benzetme ile
eletiriyordu: ABnin Hayat Kadn: Veto (Die Hure der Europaeischen Union- Das
Veto). Blome vetodan pek ok insann nefret ettiini ama vazgeilmediini ve
kullanmaktan da ekinilmediini vurguluyordu.1112 Bu durum 2003 ve 2004 yllarnda AB
Anayasas tasla iin yaplan almalarn tkanmasnda da bir kez daha ortaya kt.
Byk devletlerin kendi aralarndaki atmalar, eski-yeni ye lke blnmeleri, kkbyk lke, Akdeniz-Kuzey lkeleri atmalar vs. ortaya karmtr ki, AB siyasi
entegrasyonunda ulusal nceliklerin yerine Birlik nceliklerinin gemesi ve bylece daha
entegre, daha ileyen bir AB yaratmak kolay olmayacaktr. Nicede ortaya kan bu nemli
sinyaller, 2003 ylnda ABDnin Iraka mdahalesinde daha da dramatik bir hal ald.
ABDnin mdahalesine ABnin en nemli lkeleri Almanya ve Fransa kar karken,
spanya ve Portekiz ABDden yana tavr aldlar. Ama daha da arpc ve dndrc olan
Polonya, Bulgaristan, Macaristan gibi AB aday lkeler tercihlerini ABden deil ABDden
yana koymalaryd.

1110

Bu nedenle Parlamentodaki dalm Almanya lehine degitirilmi oldu. Parlamentonun burada

Almanyann halen var olan 99 yelii korumasna karar verilirken, nfuslar Almanyadan sonra gelen
byk lkenin (Fransa, ngiltere, talya) halen 87 olan parlamenter says 74e drlmtr.
1111
Nice Zirvesi konusunda Alman basnnda kan baz nemli deerlendirmeler iin Berliner Zeitung::910.12.2000 (B.Vestring); Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.2000 (N.Blome); Frankfurter
Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.2000 (B.); Welt am Sonntag: 10.12.2000; Die Welt
(Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.2000 (A.Mindel); Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya):
11.12.2000 (K.Preis); Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): :11.12.2000 (M.Bergius); Der
Tageszeitung: 12.12.2000 (P.Schwarz)
1112
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.2000 (Nikolaus Blome: Die Hure der Europaeischen UnionDas Veto )

240
ABnin genileme stratejisi ve bu balamda yeniden yaplanmas balamnda son derece
nemli olan Nice Zirvesinde, Aralk 1999daki AB Helsinki Zirvesi ve 4 Aralk 2000
tarihinde sunulan KOB-2001a ramen, yaplan projeksiyonlarda Trkiye hi bir ekilde
yer almad. Trkiyeye Zirvenin kapan bildirisinde sadece bir paragrafta deinilmi ve
yaknlatrma stratejisinde mesafe alnmasndan ve KOBun hazrlanm olmasndan
duyulan memnuniyet ifade edilmitir.1113 Ancak bu Zirvede stelik Trkiyeyi ok
yakndan ilgilendiren konularn olmasna ramen Trkiyenin projeksiyonlarda yer
almamas
AB Dnem Bakan sfatyla 10 Aralk 2000 tarihinde bir basn toplants dzenleyen
Fransa Dileri Bakan Hubert Vedrine, Trkiye'ye belgede yer verilmemesini yle
aklyordu: "Trkiye'nin konumu dier aday lkelerden farkl. nk dier adaylarla
yelik mzakereleri balam bulunuyor. Trkiye farkl, zel ve ayr bir duruma sahip.
Helsinki'de Trkiye'ye adaylk stats tannd ancak bildiiniz gibi Trkiye ile yelik
mzakereleri henz almad." Hi kuku yok ki bu aklama tatmin edici olmaktan uzakt.
Nice Zirvesinde Trkiye unutuldu diyen Karluk ve Tonusun da vurgulad gibi, Nicede
ortaya konulan projeksiyonun pratik anlam, Trkiyenin en az 2010 ylna kadar ABye
tam ye olamayaca konusundaki kararllktr..1114 Zira bu zirvede, rnein 2009 Avrupa
Parlamentosu seimlerine ilikin kontenjanlarda Trkiyeye yer verilmedi. Bylece
Trkiyenin 2010 ncesinde tam ye olma ans olmayaca Nice ile net bir biimde tescil
edilmitir.
Nice Zirvesinin nemli zelliklerinden birisi de AGSP konusunda alnan kararlard. Bu
konuda Fransa ile ngiltere arasnda yaana derin gr ayrlklar, beklentilerin gerisinde
kalnmasna neden olsa da Nice ile birlikte Acil Mdahale Birlii nin oluturulmasna
ynelik takvim ve bu gcn esaslar konusundaki kararlar son derece nemlidir.1115 Nice
Zirvesinde zerinde anlama salanan AB Ordusu`nun ekirdeini oluturacak Acil
Mdahale Birlii konusunda ngiltere Babakan Blairn ngiltere ve ABDnin
nceliklerini ABnin gelecekteki yaplanmasnn nnde tutmas ve bunun iin de baz
konularda uzlamaya yanamamas1116, AB iinde birlik hedefleri ile ulusal karlar
arasndaki anlay farklln yeniden gzler nne sermitir. Ancak btn olumsuzluklara
ramen, Acil Mdahale Gc konusunda kan karar, ABnin Ortak D ve Savunma
Politikas bakmndan nemli bir adm olarak nitelendirilebilir. Zirvede zerinde anlalan
metnin en nemli eksii AB yesi olup da NATO yesi olmayan lkeler ile NATO yesi
olup da AB yesi olmayan Avrupal lkeler ile ilgili dzenlemelerdir. Trkiyenin bu
konudaki endieleri giderilememitir. Belki de en nemlisi, 2010 ylna kadar hibir ekilde
tam ye olamayaca Nice ile ortaya kan Trkiyenin, yakn zamanda AB yesi olacak
olan ve aralarnda Kbrs-RYnin de bulunduu lkelerin NATO kaynaklarn
kullanmalarna ynelik Trkiyenin isteksizliidir.1117 Bu sorun ancak 2002nin sonu
2003n banda zel bir anlama ile alabilmitir.
Trkiyede KOB-2001nin 4 Aralkta kesinlemesinin ardndan 26 ubat 2001de Katlm
Ortaklna ilikin usuller ile Katlm Ortakl erevesinde Trkiyenin alaca
1113

Schlufolgerungen des Europischen Rates von Nizza - Bulletin EU:12-2000, Z:I.5.9

Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.26.
1115
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.2000 (Horst Bacia)
1116
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.2000 (Andreas Middel), Sddeutsche Zeitung (Gnlk
Gazete-Almanya): 11.12.2000 (Udo Berdgold); Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 910.12.2000 (A.Oldag).
1117
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):10.12.2000 (Udo Bergdoll)
1114

241
yardmlarn temelini oluturacak ereve Belgesinin Genel ler Konseyinin
toplantsnda kabul edilmesi ile Trkiyenin yelie giden yolda ABnin mali ve siyasi
destei ile hazrlanmas almalarnda on derece nemli bir aama kaydedilmitir.1118 Bu
belge ile Trkiyeye zellikle sosyal ve ekonomik alanda Ulusal Program erevesinde
yaplacak uygulamalar iin destek verilmesi amalanmtr.1119
Ancak Trkiyede bu dnemde en nemli konu, Gottschlichtin Bir lke parampara
oluyor1120 diye tanmlad ekonomik-mali kriz olmutur. 2000 yl Kasm aynda ilk
nemli sinyalini veren ekonomik-mali kriz ubat 2001de Trkiye tarihinin belki de en
byk mali krizinin yaanmasna neden olmutur. Kriz ekonomik-mali nitelikte olsa da,
kamuoyunda krizin temelde siyasi bir kriz olduu gr egemen olmutur. Bu durum
Trkiyenin AB perspektifine ynelik grlerin de baka bir alanda gndeme gelmesine
neden olmutur. 19 ubat 2001 tarihli MGK toplantsnda, Cumhurbakan Sezerin
yolsuzluklarla yeterince mcadele edilmedii ve bunun sorumlusunun Hkmet olduuna
dair sert eletirileri sonrasnda, toplanty terkeden Babakan Ecevitin yapt Bu ciddi bir
krizdir aklamasnn ardndan, TLnin deerinin birka gnde neredeyse yarsndan fazla
bir kayba uramasna, milyarlarca dolara mal olan ve Trkiyeyi IMFe en borlu lke
haline getiren byk mali kriz yaanmtr.1121 Mali krizin tetikleyicisi 19 ubattaki
MGK toplantsndaki tartmalar olsa da, Trkiyedeki krizin asil nedeninin, lkedeki
yapsal ekonomik ve siyasal sorunlar olduu konusunda genel bir gr birlii
bulunmaktayd.1122 Bu krize ncelikle Trkiyede, devletin kontrolnde milyarlarca dolarlk
kaynaklarn keyfi biimde datlmasna olanak veren eskimi ve km banka sistemi
neden oldu. lkenin byk devlet bankasnn 20 milyar dolar aan kamu zarar olarak
nitelenen kayplar ya ekonomik deil siyasi poplist amalarla krediler verilmesi ya da
tarmn sbvansiyonu iin heba edilmi oldu.1123 Tarmda alan byk bir nfus (% 45)
olmasna ramen, verimliliin son derece dk olduu lkede, politikaclar iin tarmn
aktan sbvansiyonlarla desteklenmesi daha ok bir seim hesab olarak ve ksa vadeli
poplist bir yaklamn sonucu olarak ska uygulanan bir yntem oldu. Oysa tarmn
Trkiyenin GSMHne katks % 15i bulamyor. Krizde devletin her yl daha fazla
borlanmas da nemli bir faktr oldu. Bu srdrlen ekonomi ve sosyal politikann
(Kleintelsystem) gereksinim duyduu taze para iin gerekliydi. effaflktan uzaklk,
yolsuzluu da ok ciddi boyutlara tad. Trkiye, Davosda yaplan Dnya Ekonomik
Formunda, PriceWaterhouseCoopersn yapt aklamaya gre dnyada yolsuzluun en
ok yaand 4. lke olarak tanmlanyordu. Olumsuz koullar ve gvensizlik, lkeye
dorudan yabanc yatrmlarn gelmesini de engelledi. Yksek enflasyon ve yksek faiz,
yabanc yatrmcy sadece speklatif amalarla Trkiyeye ekebildi, onlar da Trk
1118

Bu arada 4 Ocak 2001de AB Konseyi Trkiyeye 2001-2003 yllar iinde verilecek olan toplam 135
Milyon EURO tutarndaki hibeyi onaylamtr.
1119
Bulletin EU: 1/2-2001, Z: 1.5.3. Verordnung (EG) Nr. 390/2001 des Rates ber die Hilfe fr die Trkei
im Rahmen der Heranfhrungsstrategie, und insbesondere ber die Errichtung einer
Beitrittspartnerschaft.Annahme durch den Rat am 26. Februar. [ ABl. L 58 vom 28.2.2001 ]
1120
Die Tageszeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 31.03.2001 (Jrgen Gottschlicht: Ein Land bricht
zusammen)
1121
Trkiyedeki ekonomik kriz konusunda : Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
20.02.2001 (Rainer Hermann); Die Tageszeitung:20.02.2001 (Jrgen Gottschlich) Die Welt (Gnlk GazeteAlmanya): 20.02.2001 (Evangelos Antonaros); Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 21.02.2001
(Christiane Schltzer); Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 21.02.2001 (Susanne Gsten)
1122
Krizin temel nedenleri konusunda : Berliner Morgenpost: 26.02.2001 (Evangelos Antonaros), auch
KAS:Welt-Report, Juni 2001, s.29-30.
1123
Krizin etkileri konusunda Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.02.01
(R.Herrmann/ctg); Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 21.02.2001(R.Hermann);
Die Tageszeitung: 23.02.2001 (Jrgen Gottschlicht); Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 23.02.2001
(Evangelos Antonaros).

242
ekonomisine yarar deil, daha fazla zarar ve bor getirmi oldular. Yksek faiz doal olarak
yatrmlar da engelledi. Trk firmalar, ok daha fazla ve hzl bir biimde bankalara para
yatrarak para kazanmay tercih ettiler.1124 Btn bunlarn yannda Trk politikaclarn
zelletirme konusunda yeterince gayret gstermemeleri de bu yapsal sorunlar artran
faktr olmutur. Ancak yaanan kriz, Trk ekonomisinde yapsal deiikler konusunda
ciddi bir istek ve kararll da ortaya karm, bunun iin muhtemelen yksek miktarda
d bor bulabilecei umudu ile ekonomide kendisine nemli bir grev verilmek zere
Trkiyeye davet edilen Dnya Bankas Bakan Yardmcs Kemal Dervi, ekonomi
ynetiminden sorumlu bakan olmu ve reformlar onun liderlii ve IMF ile ibirlii iinde
gerekletirilmitir. Ancak bu balamda Trkiyede belki de en nemli gelime,
vatandalarn AB konusundaki taleplerinin daha da artmas biiminde olmutur. AB sadece
siyasi deil ayn zamanda ve hatta daha ok ekonomik istikrar ve gelimilik bakmndan
daha da nemsenen bir hedef haline gelmitir.

C. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program

1. Ulusal Program (UP-2001)1125
Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program(UP2001)1126 Kopenhag Kriterleri, Helsinki Zirvesi sonular, KOB-2001, ve 1998, 1999, 2000
yllar lerleme Raporlar ile Trkiye 8. Be Yllk Kalknma Plan erevesinde AB Genel
Sekreterlii tarafndan hazrlanmtr. 19 Mart 2001de Bakanlar Kurulu tarafndan da
kabul edilen UP-2001 20 Martta Komisyona, 26 Mart 2001de ise Verheugene
sunulmutur.
ki ciltten oluan ve UP-2001nin birinci cildi, Giri, Siyasi Kriterler, Ekonomik Kriterler,
yelik Ykmllklerinin stlenilebilmesi Yetenei, Mktesebatn Uygulanmasna
Ynelik dari Kapasite ve Reformlarn Mali Adan Global Deerlendirilmesi balklar
altndaki toplam alt ana blmden olumaktadr ve yaklak 450 sayfadr. 350 sayfadan
oluan ikinci ciltte ise bamsz bir blm olarak AB Mktesebat Listesi yer almaktadr.
Giri blmnde Modern Trkiye Cumhuriyetinin znde, bar bir d politika ile
laiklik, hukukun stnl, oulcu ve katlmc demokrasi, insan hak ve zgrlkleri
bulunur. denilen UP-2001de AB yeliinin Trkiye iin ne anlama geldii u ekilde
ifade ediliyordu:
Trk Hkmeti, Trkiyenin Avrupa Birlii yeliini, Cumhuriyetimizin kurucu
felsefesini ve Atatrkn gelecee bakn dorulayan kilit bir aama ve Trkiye
Cumhuriyeti iin yeni bir basamak olarak deerlendirmektedir.

1124

Berliner Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 09..2001 (Martina Doering), KAS:Welt-Report, Juni 2001,
s.29-30
1125
Trkiye, Mart 2000de ABnin sunduu KOBu dikkate alarak yaklak bir yl sonra 20 Mart 2001de
birinci NPyi Komisyona sunmutur. kinci NP ise Aralk 2002deki Kopenhag Zirvesi sonrasnda
Komisyonca hazrlanan ikinci Beitrittspartnerschaft dikkate alnarak 24 Temmuz 2003de Komisyona
sunulmutur. Bu nedenle karkl engellemek iin NPler UP-2001 ve UP-2003 olarak verilmektedir.
1126
Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program
http://www.euturkey.org.tr/abportal/content.asp?CID=866&VisitID={2D4DCD59-9532-4E1A-89BE7135FDC98E50}&Time=3715, ayrca: Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal
Program, T.C.Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Ankara. UP-2001 19 Mart 2001 tarihinde
Bakanlar Kurulunca kabul edilmi (2001/2129) ve 24 Mart 2001de Resmi Gazetedeyaymlanmtr.

243
UP-2001de zerinde tartmalarn younlat Siyasi Kriterler 5 sayfada (17-22.
sayfalar) toplanmtr. Burada, Hkmetin, siyas, idar ve yarg reformlarna ilikin
almalarn 2001 ylnda hzlandraca ve nerilerini mmkn olan en ksa zamanda
TBMM'ye sunaca bu balamda Demokrasi ve insan haklar alanlarndaki reform
srecinde, ncelikle Anayasa gzden geirilecei belirtilmektedir. Bu erevede, bata
dnce ve ifade zgrl olmak zere bireysel insan hak ve zgrlklerinin daha da
gelitirilmesi, dernek kurma ve bar toplant hakk ile sivil toplumun glendirilmesi,
yargnn ilevsellii ve verimliliinin arttrlmas, duruma ncesi gzalt ve
cezaevlerindeki tutukluluk koullarnn iyiletirilmesi, ikenceyle mcadeleye hz verilmesi,
insan haklar ihlallerinin caydrlmas, lke iinde blgesel dengesizliklerin azaltlmas,
devlet memurlar ve dier kamu grevlilerinin insan haklar alannda eitilmesi ve benzeri
alanlarda, ksa ve orta vadede bir dizi yasal ve idari tedbir alnmas ngrlmektedir.
Yukarda ortaya konulan ve erevesi belirlenen amalar dorultusunda Siyasi Kriterler
KOB-2001e paralel olarak 16 alt balk altnda ayrntl olarak ksa ve orta vadeli
ncelikler biiminde dile getirilmitir. Bunlarn nemli bir blm demokrasi, sivil toplum
insan haklar alanndaki dzenlemeleri iermektedir. Dnce ve fade zgrl
konusunda yaplan dzenlemede bir taraftan Trk Hkmetinin bu konudaki kararll
ortaya konulurken, te taraftan bunun snrnn ne olduu ortaya konulmakta ve yle
denilmektedir:
Trk Hkmeti, ifade zgrlnn Avrupa Birlii mktesebat ile Avrupa Birlii
yesi lkelerin uygulamalar nda gelitirilmesine nem ve ncelik vermektedir.
Anayasa ve dier mevzuattaki ilgili hkmlerin, Avrupa nsan Haklar
Szlemesi'nin 10'uncu maddesi erevesindeki toprak btnl ve ulusal
gvenliin korunmasn da ngren ltler ile lik ve demokratik Cumhuriyeti,
niter devlet yapsn ve mill birlii koruma kriterleri temelinde gzden geirilmesi
ngrlmektedir. .
UP-2001 bu erevede ksa ve orta vadeli nceliklerini belirlemitir. Ksa vade 31 Aralk
2001e kadar olan sreyi, Orta Vade ise 31 Aralk 2003 olarak tanmlanmtr.1127 Ksa
vadeli nceliklerin banda Anayasann temel hak ve hrriyetlerle ilgili blmlerinin, bata
dnceyi aklama ve yayma, bilim ve sanat ile basn zgrlkleriyle ilgili hkmler
olmak zere gzden geirilmesi gelmektedir. AB ile ilikilerde srekli gndeme gelen
Trk Ceza Kanunu'nun 312. maddesi ile Terrle Mcadele Kanunu'nun 7. ve 8.
maddelerinin, koruduu deerler zedelenmeden1128 gzden geirilmesi ngrlmektedir.
lm Cezasnn Kaldrlmas konusu, zellikle de calann durumu dolays ile UP2001de en ok zerinde durulan konulardan birisiydi. ktidar orta olan MHPnin
calann idam edilmesi ynndeki tavr, UP-2001de idam cezasnn kaldrlmasna
ynelik radikal bir dzenlemenin gerekletirilmesine engel olmutur. Bu konuda UP2001 TBMMnin yetkisine ve bu yetkinin 1984den bu yana kullanlmamas konusundaki
iradesine atfta bulunarak, idam cezasnn kaldrlmas deil, ama dolayl olarak
uygulanmamas ynnde bir anlay ortaya koymu, cezann kaldrlmasnn orta
vadede TBMM tarafndan ele alnabileceini ngrmtr. Benzer bir yaklamla
Kltrel Yaam ve Bireysel zgrlkler bal altnda Krtenin konuulabilir,
renilebilir ve kullanlabilir olmas konusundaki dzenleme, negatif yaklamn
vurgulanmas nedeniyle UP-2001 iinde en ok eletirilen maddelerden birisi olmutur.
MHP ve TSKnin grlerinin etkili olduu anlalan bu maddede nce, farkl dil ve
lehelerin gnlk yaamda kullanlmasna ynelik bir engel olmad belirtiliyor, ardndan
da bu hakkn ktye kullanlmas halinde engellenebilecei gibi bir yaklam ortaya
1127
1128

Bu tanmlama Babakanln 29 Austos 2000 tarihli (2000/22) Genelgesi ile belirlenmiti.

Trk Ceza Kanunu'nun 312. maddesinin, koruduu deerler zedelenmeden gzden geirilmesi.

244
konulmutur: Bu serbestlik, ayrlk veya blc amalarla kullanlamaz. Trkiye-AB
ilikileri balamndan gndemin en banda gelen konulardan birisi olan TSKnin sivil
ynetim zerindeki etkinlii ve bu balamda MGKnn yaps konusunda da UP-2001de
yeni bir dzenlemeden sz edilmemekte, bu konudaki sorun MGKnn yap ve ilevi
konusunda belirsizlik olarak tanmlanmaktadr.
UP-2001de Trkiyenin AB ile siyasi ilikileri erevesinde dile getirilen nemli bir konu
da AGSPtr. Uzun sreden beri Trkiyeyi tatmin edecek bir uzlamaya varlamad iin
NATO olanak ve kapasitelerinin AB tarafndan kullanlmas konusunda bir anlama
imzalanamamt. UP-2001de Trkiyenin yelik sreci ile AGSP arasndaki yakn
balantya dikkat ekilmekte ve yelik ya da somut bir yelik perspektifi olmakszn
Trkiyenin tavrn yumuatmayacann sinyali ak biimde verilmekteydi.
UP-2001deki nc ana balk olan Ekonomik Kriterler blmnde ise, Ekonomik
Politika ncelikleri, Ekonomik Gelimeler, Kopenhag Kriterleri Asndan Deerlendirme
ve Genel Deerlendirme blmleri altnda Trkiye ile AB arasndaki ekonomik ilikilerin
varl ve gelecei analiz edilmi, alnmas ngrlen tedbirler belirlenmitir. (S.:23-32).
UP-2001nin en uzun blm (S.:33-433) olan yelik Ykmllklerinin stlenilebilmesi
Yetenei (Kapasitesi) balkl drdnc blmnde ise 29 ana balk altnda toplanan
Topluluk mktesebatnn Trkiye tarafndan stlenebilmesi iin almas gereken eitli
nlemler ele alnyor. . UP-2001, ayn zamanda Trk mevzuatnda yaplacak deiiklik ve
yenilemelerin gerektirdii finansman ve bu finansmann kaynaklarn da ortaya koymutur.
Buna gre UP-2001 kapsamnda Trkiyenin AB Mktesebatn stlenmesi iin gereken
reformlarn toplam deeri yaklak 4.2 milyar Euro olarak ngrlmtr. Ortak Tarm
Politikasna uyum iin ngrlen 8-10 milyar Euroluk kaynak ihtiyac ve KOBlere
ynelik 3 milyar Euroluk kredi finansman bunun dndadr.
2. Trkiyenin zel Koullarnn Ulusal Program
UP-2001, Trkiyenin siyasal, ekonomik ve sosyal alanlarda kendi hedeflerini, sorunlarn
ve zm yollarn ortaya koymas bakmndan Trkiye iin son derece nemli bir belge
olarak nemli bir anst. Zira bu tr bir alma ile lkenin global hedefleri belirlenmi
oluyor ve bu hedeflere ynelik uyumlu bir program ortaya konulmu oluyordu. Bu anlamda
daha demokratik, daha medeni, daha zengin ve daha zgr insanlarn lkesi olmak
bakmndan ortaya konulan program, bu zellikleri itibari ile ABden daha ok Trkiyeyi
ilgilendiren bir belge niteliindedir. Ancak UP-2001, amala uyumsuz bir tereddt ve
snrllk iinde bulunduu gerekesi ile Trkiyede de ABde de eletirilere neden oldu.
lkenin iinde bulunduu koullar, lkedeki koalisyon iktidarnn ve bata TSK olmak
zere dier iktidar odaklarnn hedefler, sorunlar, zm yollar ve bunlarn vadeleri
hakknda sahip olduklar neredeyse uzlamaz yaklamlar, neticede UP-2001nin bir
Trkiyenin bir meydan okumas olarak deil, daha ok zaman kazanma amal kk
apl deiimler katalogu olarak ortaya kmasna neden oldu.1129 Kbrs, Yunanistan ile
ilikiler, idam cezas, DGMler, bata yerel diller, bu dillerde TV-radyo yayn
yaplabilmesi olanaklar olmak zere kltrel haklar, MGK gibi en temel tkanma
noktalarnda ortaya konulan perspektif olduka yetersiz, yar gnll kald.1130 AB
1129

Bu konuda Trkiyede yaplan baz eletiriler iin : Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 21.03.2001 (Taha
Akyol), Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 20.03.2001 (Can Dndar); Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul):
21.03.2001(Derya Sazak)
1130
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22.03.2001 (Rainer Hermann: Nicht
verhandeln, sondern handeln- Die Trkei tut sich schwer mit ihrer Antwort auf die Beitrittspartnerschaft der
AB)

245
Parlamenteri C.Konrad, UP-2001n,in ileriye doru bir adm olarak nitelenemeyecei ileri
sryor ve ilgin bir yorum yapyordu:: Srekli devrim ilkesini anayasaya koyan Trkiye
Cumhuriyetinin atas Kemal Atatrk lkesinin u an iinde bulunduu durgunluktan dolay
mezarnda dnyordur! 1131 Hi kuku yok ki, UP-2001nin hazrlanmasnda, ABnin
Trkiyeye ynelik politikalarndan duyulan kukular da son derece etkili olmutur. Bu
durum FAZde yaynlanan bir yorumda da arpc bir biimde dile getirilmiti. Komisyon
Trkiyeye kar fazlaca hassas davranmyor ve Trkiyedeki i siyasi dinamii dikkate
almadan ksa bir sre iinde ye olacak dier lkelere davrand gibi sert
davranmaktadr. Trkiyeye srekli olarak grevleri hatrlatlrken, kendisi yapmas
gerekeni yapmyor. Helsinkiden bu yana Trkiyeye bir Euro bile akmad gibi
Komisyonun hibir teknik yardm giriimi de olmad demektedir. 1132 Program Trkiyede
iktidar sahiplerinin AB konusunda temkinli hatta endieli olduklarnn da bir
gstergesiydi.1133
Ama daha karamsar yorumlar da vard. rnein G.Hhler Sonsuza kadar aday, asla ye
deil (Ewig Kandidat, niemals Mitglied?)1134 sorusunu sorduu makalesinde,
Trkiyenin sunduu programn hayal krkl yarattn anlatyordu. Gsten ise Die
Trkei bleibt die ewige Kandidatin balkl yorumunda yle diyordu: Trkler o kadar
da erken gelmiyor. Trkiye AB yelik sreciyle ilgili olarak sunduu program ile yakn
zamanda bir yelik ansn minimalize etti. ... Trkiye Avrupadaki yerini buldu: sonsuza
kadar aday! Ne tam iinde ne tam dnda. Sonsuza kadar adaylk ile her iki taraf da iyi
yaayabilir: Trkiye opsiyonlarn ak tutmu oluyor, hem de ac reformlar yapmasna
gerek kalmakszn; AB ise Trkiyeyi grnr bir gelecekte iine almak zorunda kalmadan
Trkiye ile balantsn korumu oluyor. 1135
15-16 Haziran 2001de svein Gteborg kentindeki AB Zirvesinde de insan haklar
alannda daha fazla beklentisi olduu da ortaya konuluyordu: Ancak insan haklar gibi
baz alanlarda daha fazla ilerleme gerekmektedir.1136
AB Konseyi Dnem Bakanln Belikann devrald 2001 ylnn ikinci yars hem
Trkiye, hem AB hem de btn dnya iin son derece nemli gelimelerin yaand bir
dnem olmutur. 11 Eyllde ABDde gerekletirilen byk terr eylemi, jeopolitik
konumu, mslman kimlii ve Bat ile balants itibari ile Trkiyeyi yeniden gndeme
tam, hi beklenmedik bir anda Trkiyenin AB ile ilikilerini de youn bir biimde
etkileyen bir faktr olacakt.
D. 11 Eyll 2001 (11/9) ve Trkiye-AB likileri
11 Eyll 2001de ABDnin New York, Washington ve Pennsylvania kentlerinde
gerekletirilen terrist saldrlar, zellikle gvenlik kayglarnn n plana kt yepyeni
bir dnya yaratt. ABD, tarihinde ilk kez evinde saldrya uruyordu. Deien gvenlik
1131

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 23.03.2001 (Christian Konrad)

Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 22.03.2001 (Reiner Hermann)
1133
Trkiyenin ok rkek ve tedirgin bir yaklam sergiledikleri konusunda Alman basnnda kan baz
nemli deerlendirmeler iin : Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 21.03.2001(Evangelos Antonaros);
Berliner Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 21.03.2001 (Sigrid Averesch) Frankfurter Rundschau (Gnlk
Gazete-Almanya): :20.03.2001; Berliner Morgenpost (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.2001.
1134
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 30.02.2001 (Gerd Hhler: Ewig Kandidat, niemals
Mitglied?)
1135
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.2001 (Susanne Gsten:
Die Trkei bleibt die ewige Kandidatin)
1136
Bulletin EU: 6-2001, Z: I.4.10.
1132

246
konsepti, uluslararas terre kar modern dnyann kendisini savunmas ad altnda
nleyici operasyonlara yneldi ve dnya gvenliini iin mevcut ve potansiyel tehdit
odaklarna ynelik zor kullanm ABDnin en nde gelen stratejilerinden birisi oldu.
Amerikadaki Neo-Con ekibinin etkili olduu W.Bush ynetiminin Ya bizden yana
olacaksnz, ya da terrden eklindeki aklamasnn yaratt yeni saflama kendi iinde
nemli sorunlar da dnya siyaset sahnesine tam oldu. USA, 11 Eylln yaratt ac ve
oku, ayn zamanda oluturmak istedii yeni dnya dzeninin temel hareket noktas haline
getirdi. 11 Eyll, sadece ABDye deil, btn Batl zgrlk dnyaya kar bir saldr
olarak kabul edildiinden, 12 Eyllde AB Devlet ve Hkmet Bakanlar, AB Komisyonu
Bakan, AB Parlamentosu Bakan ve Ortak D ve Gvenlik Politikas Yksek
Temsilcileri, akladklar Ortak Bildiride ABD ile tam bir dayanma iinde olduklarn
deklare ettiler.1137 11 Eylln belki de en vahim olan taraf, eylemlerin dinsel motiflerle
tanmlanmasyd.
11 Eylln zerinde en ok etki yaratt lkelerden birisi Bat ile youn bir ittifak ilikisi
iinde olan dnyadaki slam lkeleri iinde neredeyse tek demokratik-zgrlk rejime
sahip, AB aday ve corafi olarak da slam lkeleri ile birlikte olan Trkiye idi. Trkiye
daha en bandan ABD ile dayanma iinde olduunu ve terrizmle mcadelede ABDye
snrsz destek verecei aklamasn yapan lkelerden oldu. Trkiyenin bu tavr, hem
geopolitik konumu ve ABD ile olan youn stratejik ilikileri hem de terrizm konusunda
yaad tecrbelerin nda son derece anlalr bir tepkiydi. Trkiye ayn zamanda 11
Eyllde ortaya kan yeni dengeleri hem genel politikalar hem de zellikle AB politikas
iin de kendisi lehine kullanmaya alacakt.1138 Trkiyedeki siyasi kadrolar da, 11
Eyll z gvenini artrc ve kendi siyasi ve ekonomik hedefleri iin bir krlma noktas
olarak grd. Trkiyenin 11 Eyll sonrasnda belki de en nemli amac, bu gelimeleri AB
yelii iin kullanmak, bunda da Washingtonun desteini daha gl bir biimde
salamakt. Die Trkei nach dem 11. September balkl yazsnda Kramer Trkiye
kendi jeopolitik pozisyonunun katks ile gncel durumdan bir kez daha yararlanyor diyor
ve her halkarda AB kendine daha ok gvenen bir Ankara ile kar karya kalacan
hesap etmek zorundadr deerlendirmesini yapyordu.1139 Kendine Daha ok Gvenen
Trkiye balkl makalesinde Axt da tabii ki son dnemde yaanan gelimeler TrkiyeAB ilikilerini de etkiliyor. Trk politikaclar Birlik nnde daha da artm bir gvenle
ortaya kyor ve bunun gereini bekliyorlar diyordu.1140 Gerekten de Trkiyenin 11
Eyll sonrasnda ortaya kan z gveninin en ok n plana kt yer AB ile ilikileri
olmutur. Axtn da vurgulad gibi Trkiye ABnin PKK ile yaplan mcadeleyi yeniden
deerlendirmesini, Trkiyenin ABye giriini kolaylatrmasn, ESVP konusunda
Trkiyenin talep ve karlarnn daha geni biimde dikkate alnmasn ve Kbrs-RY
konusunda Trkiyeyi zorlamamasn talep ediyordu. Btn bunlarda Trkiye ABDnin
gl desteini her zamankinden daha fazla arkasnda hissediyordu. Trkiye, baz risklerine
ramen, 11 Eylln kendisine daha ok avantaj salamas konusunda inisiyatif almaya da
kararlyd. 12 ubat 2002de stanbulda dzenlenen ve 75 lkeden Devlet Bakan,
Babakan veya Dileri Bakan dzeyinde katlmn gerekletii Civilisation and
Harmony: The Political Dimention: Meeting of Ministers of Foreign Affairs of the Member
and Candidate States of the AB and Member States and Observers of the OIC toplants
Trkiye iin ok nemli bir prestij unsuru oldu. Bu baarl organizasyona ev sahiplii
1137

Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 13.09.2001.

Bu konuda dnemin Babakan Yardmcs Mesut Ylmazn Frankfurter Allgemeine Zeitunge yazd
Die Trkei und Europa nach dem 11. September balkl makalesi son derece arpcdr. Frankfurter
Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 25.10.2001.
1139
Heinz Kramer [2001a] Die Trkei nach dem 11. September, SWP-Aktuell, 17, Oktober 2001, s.1 und 6.
1140
Axt [2002a] Selbstbewusstere Trkei, s.47.
1138

247
yapan Trkiyenin gc ve anlamn, toplantnn ilk gn Fransa Dileri Bakan Hubert
Vedrinenin "Spirit of Istanbul kavram ile tanmlam, ve bu ruhun yeni dnyann
vazgeemeyecei bir ruh olduuna dikkat ekilmitir. Gerek anlamda tarihi olma vasfn
tayan bu buluma, 11 Eyll sonras dnyada Trkiyenin oynayabilecei rol konusunda
son derece arpc ipular da vermitir.1141
Trkiyenin 11 Eyll sonrasnda ikinci nemli ata ise ABDnin Afganistandaki Taliban
Rejimi ve El Kaide rgtne ynelik yrtt operasyona nce lojistik destek, ardndan da
20 Haziran 2002den itibaren alt ay sre ile ve 1400 kiilik bir g ile Afganistandaki
International Security Assistance Force-ISAFn
komutasn stlenmek olmutur.
Trkiyenin bu grevi stlenmesi konusunda bata Almanya olmak zere ABdeki itiraz ve
tartmalar, 11 Eyll sonras yeni dnyada Trkiyenin roln anlamak bakmndan da son
derece nemliydi.1142 11 Eylln, genel olarak stratejik-gvenlik temelinde gelien
Trkiye-AB ilikilerinde ne kadar nemli bir rol oynadn en arpc biimde Kopenhag
Zirvesi ncesinde 4 Aralk 2002de Bundestagda yaplan tartmalarda bir kez daha ortaya
konuldu. Burada CDU/CSUnun youn muhalefetine kar Dileri Bakan Fischer, 11
Eyll saldrlarndan itibaren, AB'nin dou snrlarna ilikin sorunun deitiini vurguluyor
ve Trkiyenin AB iin stratejik bir gereklilik olduunu sylyordu.1143 Bu durumu bir yl
sonraki bir mlakatta G.Verheugen de ok arpc biimde dile getirmiti. Verheugen 4.
Kasm 2003de Der Spiegele verdii mlakatta ilikiler bakmndan 11 Eyll der
Wandel olarak tanmlayan Verheugen yle diyordu: Gerekten de pro-Trkiye olanlarn
sylemleri daha belirgin oldu. Bu durum 11 Eyll ile geldi. 21. yzylda muhtemel atma,
Batl demokrasiler ile slam dnyas arasnda olabilir. Eer Trkiye bizim tarafmzda
salam bir yere sahip olursa bu tr bir atmay engelleme ya da onu barl biimde
zme konusundaki ansmz ok yksek oranda artar. Biz bylece dnyaya ayn zamanda
bir slam lkesinde de demokratik hukuk devletinin alabileceini, insan haklarna sayg
gsterilebileceini ve aznlklarn korunabileceini gstermi oluruz.1144 Uzunca bir sre
sadece Amerikallar ve stratejik dnmenin gerekliliini vurgulayan az saydaki Avrupal
akademisyenin dile getirdii bu grlerin1145, 11 Eyll sonrasnda arpc bir gereklik
olarak AB yetkililerince de dile getirilmesi, 11Eylln zihinsel deiime etkisini
gstermesi bakmndan olduka arpcdr.1146
Ancak 11 Eyll sonras gelimeler, Kramerin de vurgulad gibi, ayn zamanda Trkiye
ile AB arasndaki ilikiler riskleri de beraberine getirmekteydi. Trkiye ile AB arasnda
terrle mcadele tanmlamalarndaki ciddi ayrla dikkat eken Kramer, 11 Eyll
sonrasnda Trkiyenin zellikle terrle mcadele balamnda insan haklar alannda
eletirilmesi ve dinsel-kltrel kimlii itibari ile AB dnda tutulmasnn da zorlatna
dikkat ekiyor ve yle diyor: uluslararas alanda ortaya konulan reaksiyonlar ve dier
gelimeler, Trkiyenin yelii konusunu, zellikle de Trkiye-AB ilikilerini hi de
1141

Milliyet Gazetesi (stanbul):13.02.2002, ayrca: www.mfa.gov.tr .

Bu konuda baknz: Zorlu, Hilmi Akn, Turkey has been successful as the leader of the international force
in Afghanistan, in:The Washington Institute: Policywatch-Special Policy Forum Report: Nr.: 682, November
27, 2002.<www.washingtonisntitute.org>
1143
Sddeutsche Zeitung 05.12.2002.
1144
Der Spiegel (Haftalk Dergi-Almanya):: 04.11.2003 (Interview: Sylvia Schreiber )
1145
Ludger Khnhardt/Hans-Gert Pttering [1994] Weltpartner Europische Union, Zrich: Edition
Interfrom, Fromm, Ostnabrck, s. 159-191.
1146
Souk sava sonrasnda bata Amerikal bilim adam Z.Brzezinskinin dile getirdii Trkiyenin AB
iinde yer almasnn nemi ( Zbigniew Brzezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der
Vorherrschaft, (bz. Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin, s. 291 ff.) konusu 11
Eyll ile ayr bir hakllk kazanmtr. The New York Timesn nl yazar Friedmann Trkiyenin AB
iinde yeralmas btn dnya bar iin gereklidir. Hatta gerekirse bunun ABya maliyeti bile ABD
tarafndan karlanmaldr szleri de bu erevede dile getirilmiti. ( The New York Times:11.01.2004)
1142

248
kolaylatrmayacaktr. Trkiye ataa geecek ve AB Trkiyeye kar verecei mesafeli
mesaj ya da red kararnn maliyetini karlamak durumunda kalacaktr.1147 Kramerin
dikkat ektii farkl terr yaklamlarnn bir krize dnmesi ok fazla zaman almad. 28
Aralk 2001de AB Komisyonu tarafndan aklanan AB ye lkeleri iin tehdit oluturan
terr rgtleri listesi iinde Trkiye bakmndan nem tayan ve AB nezdinde srarl
giriimlerle listeye alnmas istenilen bata PKK olmak zere baz terr rgtlerinin yer
almad grld. ABden yaplan aklamalarda, sz konusu rgtlerin sadece AB yesi
lkeler iin tehdit oluturan rgtler olduu, AB aday lkeler ve nc lkeler iin
hazrlanan bir baka listede, Trkiyenin taleplerinin dikkate alnaca belirtilmi olsa da,
bu aklama Trk kamuoyunu tatmin etmedi.1148 AB daha sonra bu hatay dzeltmi olsa
da, bu hata Trk kamuoyunda ABnin PKKya destek veren bir g olduu imajn
yaratmtr. Ayn gnlerde PKKnn kendisini feshetmesi ve KADEK ad altnda yeniden
rgtlenmesi ve bylece ikinci listenin aklanmas sonrasnda PKKnn devam olan
KADEKin yine liste d kalmasnn salanmas stratejisi, Trk kamuoyunda sadece
PKKnn deil ayn zamanda PKKy Trkiye aleyhine kullanan Avrupal devletlerin bir
taktii olarak grld. Bu durum ABde Trkiye konusunda yaanan kafa karkl ve
gnlszln ok arpc bir rnei olmu ve sadece ilikileri tahrip eden, ABye duyulan
gvensizlii daha da artran ve Trkiyedeki reform srecini engelleyen bir rol oynam ve
Trkiyede AB kart cephede yer alanlarn ne srdkleri en nemli ve belki de en hakl
kant olmutur. Bu dnemde ABnin PKK/KADEKi terr listesine almaynn yaratt
tepkiler daha dinmeden AB Komisyonu Trkiye Temsilcisi Bykeli Karen Foggun ele
geirilen e-mailleri de nemli bir tartma yaratt. Trkiyede ABnin samimiyeti
konusunda fazlas ile var olan endie ve kukular, bu mailler ile birlikte daha artmtr.1149
Austos 2001de Dr.Necip Hablemitolu tarafndan yaynlanan Alman Vakflar ve
Bergama Dosyas1150 isimli kitabn bata Almanya olmak zere ABye kar kamuoyunda
ortaya kard kukular, Foggun zel yazmalar ile neredeyse kesin bir yarg halini
almtr. Kitabnda Alman Vakflar ve ABnin baz sivil toplum rgtleri aracl ile
Trkiyenin siyasi ve ekonomik varlklarna kar kampanya balatt iddiasn dile getiren
Hablemitolunun Aralk 2002de esrarengiz bir suikastle evinin nnde ldrlmesi de
Kopenhagda tarih bekleyen Trkiyede kafalarn daha da karmasn neden olmutu.1151
Bu arada 11 Eylln, bata zgrlklerin sembol olan ABD olmak zere, btn dnyada
gvenlik gereksinimlerini, bireysel ve toplumsal zgrlklerin nne ald bir ortamda,
Trkiye UP-2001 erevesinde Anayasa ve yasa deiikliklerinden oluan ok ciddi bir
reform paketini 3 Ekim 2001de kabul ediyordu. Btn dnyada izofrenik bir zgrlk
kstlamas dalgas yaanrken Trkiyede gerekleenleri T.Seibert Mollalardan
korkmuyorlar! bal ile veriyor ve slam Dnyasnn demokrasiye kar gvensizlie ve
kukuya kaplmamas iin, Batllarn Trkiyenin bu konudaki almna destek vermesi
gerekir diyordu. 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi sonrasnda yaplm olan 1982
Anayasasnn 34 ayr maddesinde yaplan deiikler, Trkiye bakmndan gerek anlamda
bir devrim niteliindeydi.1152 13 Kasmda yaynlanacak olan lerleme Raporuna
yetitirilme amacyla hzla gerekletirilen deiikliklerin bazlar, KOB-2001da
istenilenlerden hem nitelik bakmndan daha kapsaml, hem de belirlenen sreden ok daha
1147

Kramer [2001a] Die Trkei nach dem 11. September, s.4.

Trk Dileri Bakanl bu konudaki kayglarn ve szkonusu terr rgtlerinin listeye alnmasn bir
aklama ile dile getirdi: T.C.Dileri Bakan Aklamas: NO-236, 28 Aralk 2001.
1149
Dou Perinek [2002] Karen Foggun E-Postallar, Kaynak Yaynlar, stanbul.
1150
Necip Hablemitolu [2001] Alman Vakflar ve Bergama Dosyas, Toplumsal Dnm Yaynlar,
3.Bask, stanbul..
1151
Hablemitolunun iddialar zerine Trkiyede faaliyet gsteren Konrad Adenauer Vakf ve H.Bll Vakf
yneticileri aleyhine davalar alm, ancak bu davalar beraatle sonulanmtr.
1152
Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.2001 (Susanne Gsten)
1148

249
nce tamamlanm oluyordu. zellikle dnce ve toplanma zgrlnn geniletilmesi,
aznlk haklarnn geniletilmesi, parti kapatmalarn zorlatrlmas, lm cezasnn
snrlandrlmas ve askerlerin etkisinin kstlanmas, gibi konularda yaplan deiiklileri
iinde en ok dikkati eken, MGKnn sivil-asker yeleri arasndaki denge, Adalet Bakan
ve Babakan Yardmclarnn da MGKya katlmnn salanmas yolu ile ilk kez siviller
lehine deitirilmesiydi.1153 Yaplan deiiklikler arasnda yer alan ve baz yaynlarda
kullanlacak dil konusunda esneklik getiren madde ile Krte nndeki yayn engelinin
kaldrlmas amalanmtr. Bu dzenlemeye de kimi engelleyici istisnai maddeler
konulmu olsa da, nemli bir psikolojik eik almtr.1154 Anayasa deiikliklerinin bir
zellii de iktidar orta MHPnin kar kmasna ramen muhalefet partilerinin destei ile
gerekletirilmi olmasyd.1155
Trkiyenin gerekletirdii bu deiiklik, AB ve Avrupa Konseyi tarafndan
memnuniyetle karland.1156 Trkiye ilk kez, hem de uluslararas konjonktrn hi de
uygun olmad bir dnemde, beklentilerin ok tesinde bir reform gerekletirmiti. Hi
kuku yok ki, Trkiye bu deiikliklerle ABye doru ok nemli bir adm atmt.1157
Trkiyede gerekletirilen anayasal ve yasal reformlarn temel adresi olan 94 sayfalk
Regelmaesige Bericht 2001 13 Kasm 2001de akland.1158 Son dnemdeki beklentilerin
ok tesindeki yasal deiikliklere ramen raporda Trkiyenin 13 aday lke arasnda
Kopenhag Kriterlerini tamamlamayan tek lke olduunun belirtiliyor, ksa bir sre nce
gerekletirilen Anayasa deiikliklerinin nemli bir ilerleme olduu, ancak hem mevzuatta
daha yaplmas gereken deiiklikler olduu hem de asl belirleyici olann, yaplan
deiikliklerin uygulamaya sokulmas olduu vurgulanyordu. Kbrs konusunda ise
Trkiyenin ve Denktan zme ynelik daha youn ve istekli olmalar istenmitir. Bu
arada Komisyon bu raporda, ABnin birikmi kararlarn kapsayan mktesebat ile, aday
lkenin yasalar arasnda uyumu belirleyen ve yelik mzakerelerinin yolunu aan Tarama
(Screening) Srecine gei iin henz koullarn uygun olmad grn dile getirmitir.
Ancak bunun yerine, aslnda pratikte ayn anlama gelen analitik incelemenin
derinletirilmesi ad altnda yeni bir alm nerilmitir. Bu neri, AB yasalarna uyum
hususunda 2000 ylnda balatlan ve sekiz alt Komite tarafnda yrtlen almalarn daha
da younlatrlmas anlamna gelmektedir.1159 RB-2001e ek olarak aklanan Strateji
Belgesinde1160 de Trkiyenin tespit edilen eksiklikleri ne ekilde yerine getireceine ilikin
tavsiyelere yer verilmi, burada da yine analitik inceleme srecinin derinletirilmesi
konusu vurgulanmtr. Hatta Trk Dileri Bakanl, RB-2001 ve SB-2001 konusunda
yapt aklamada, genel olarak memnuniyetini dile getirilen, tarama srecine
1153

Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.2001( Nm), Der Tagesspiegel (Gnlk
Gazete-Almanya): 05.10.2001 (Susanne Gsten)
1154
Kramer [2002b] Trkei-Kopenhagen Kriterien, s.9-10; Frankfurter Rundschau (Gnlk GazeteAlmanya): :22.09.2001 und 05.10.2001 (Gerd Hhler); Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya):
05.10.2001 Susanne Gsten
1155
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.2001 (Christiane Schltzer)
1156
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): :06.10.2001; Der Tagesspiegel (Gnlk GazeteAlmanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.2001
1157
Reformlar ile Trkiyenin ABye yaknlat ve yelik iin bask yapaca gr neredeyse btn
deerlendirmelerde dile getiriliyordu. Financial Times Deutshland: 26.09.2001 (Marina Zapf), Frankfurter
Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya) :05.10.2001 (Gerd Hhler), Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk
Gazete-Almanya): 05.10.2001(Nm.), Financial Times Deutschland (Gnlk Gazete-Almanya): :
05.10.2001(L.Boulton- Marina Zapf), Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 05.10.2001 (Andreas Middel)
1158
Kommission der EG, Regelmaessiger Bericht 2001 ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum
Beitritt, Brssel, 13.11.2001 [SEK(2001)| 1756.
1159
Bkz.Karluk-Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.60.
1160
Strategy Paper,SEC(2001) 1756, Brussels, 13.11.2001, 62-65.

250
geilmemesini eletirmi, hatta bunu bu belgelerdeki en olumsuz yn olarak
nitelemiti.1161 Karluk ve Tonusun da vurgulad gibi, RB-2001de yaplan eletirilere
ramen, Trkiyenin kendi zerine deni yapmas halinde mzakerelere geilmesi
konusunda bir tarih alnmas bu raporlarla birlikte daha da mmkn hale gelmitir.1162
14-15 Aralk 2001de Belikann Leaken kentinde toplanan AB Konseyinde Trkiyenin
AB perspektifi bakmndan iki nemli sonu kmtr. Bunlardan birincisi Trkiye ile
mzakerelere balama tarihine yaklaldna dair aklamadr. Burada Trkiye yelik
kriterleri ynnde, zellikle de yaplan Anayasa deiiklikleri ile ilerleme kaydetmi; bu da
Trkiyeyi yelik mzakerelerine yaknlatrmtr ifadelerine yer verilmitir.1163 kinci
nemli gelime ise Trkiyenin, ABnin geleceine karar verilen ve btn ye lkeler ile
aday lkelerin temsil edilecei AB Konvansiyonuna dier aday lkelerle eit koullarda
davet edilmesi kararnn alnm olmasdr.

F. Trkiyede Byk Deiim Yl ve Kopenhag Zirvesi: 2002

2002 yl, Trkiye-AB ilikileri bakmndan pek ok yn ile bir dnm noktas olma
niteliini tayan bir yl oldu. 11 Eyll sonrasnda ABDnin Afganistan operasyonu ve bu
konuda Trkiyenin stlendii grevler, Trkiyeye yeni olanaklar sunarken, te taraftan da
ikinci hedefin Irak olmas ihtimalinin her geen gn artmas Trkiyeyi endielendiriyor,
dahas btn bu gelimeler Trkiyenin AB politikasn da yakndan ilgilendiriyordu.1164
ABDnin blgede en yakn mttefiki olan Trkiye iin Irak ok yn ile hassas bir
konuydu. Trkiye Iraka yaplacak bir ABD mdahalesinin kendi i politikasna
yansyacak etkilerinden endieliydi. ABD mdahalesi ile Irakn merkezi ve ulusal
btnlnn bozulmas halinde Kuzey Irakta bamsz bir Krt devleti kurulmas ya da
Irakn federal bir yapya dntrlmesi ile Krtlerin bu federasyon iinde gl bir
konuma gelmesi Trkiye iin zaman zaman abartl bir korku senaryosu haline gelmiti.
Trkiyenin bir baka kaygs da, Kuzey Irakta eski Trk kentleri Musul ve Kerkkteki
petrol kaynaklarnn bata Trkmenler olmak zere btn Irak iin deil, sadece Krt
gruplar iin bir kazanca dnmesiydi. Bu durumun, ksa zamanda zenginleecek bir Krt
blgesi ve dolaysyla da bir Krt kimlii yarataca, bunun da Trkiyede yaayan
Krtlerin bamszlk taleplerini kkrtmas olasl Trkiyeyi huzursuz ediyordu.
Trkiyenin bir baka endiesi de PKK-KADEK unsurlarnn yine kontrol dna kmas ya
da ABD gleri ile yeni bir uzlamaya varmas olasl idi. Trkiyede terrn
nlenebilmesi iin uzun yllardan beridir Irakta asker bulunduran Trkiye, bu blgeyi
yeniden belirsizlie terk etmek istemiyordu. Yllardan beridir hem siyasal hem de
ekonomik anlamda Iraktaki rejim boluunun ve buraya uygulanan ambargolarn olumsuz
etkilerini yaayan Trkiye balangta Iraka yaplacak mdahaleyi geciktirme politikas
izliyordu. Aslnda bu konuda Trkiyenin en nemli eksiklerinden birisi de Irak Kuzey
Irak ve tehlikeli Krt oluumlarndan ibaret grmesiydi.

1161

T.C.Dileri Bakanl Basn Aklamas: No:200 13 Kasm 2001.

Karluk / Tonus [2002] AB Kapsnda Trkiye, s.61.
1163
Bulletin EU: 12-2001, Z: I.6.12
1164
Mart 2003de gerekletirilen Freedom for Irak operasyonu ncesi ve sonrasnda Trkiyenin pozisyonu
ve politikalar iin Bkz.: Heinz Kramer [2003a] Zur Gefolgschaft verdammt: Ankaras Irak-Dilemma, SWPAktuell, 7, Feburar 2003.
1162

251
1. Trkiyeden AB in Dev Admlar: Geliyoruz Avrupa!1165
Helsinki sonrasnda i politik sorunlar ve ekonomik kriz nedeniyle ABye ynelik ciddi bir
atlm gerekletiremeyen Trkiye iin 2002 yl olaanst gelimelerin yaand bir yl
oldu.1166 Trkiyede koullar ve tarihi sre dikkate alndnda gerek birer devrim
niteliindeki drt ayr yasa ve anayasa deiiklii paketinin kabul edildii btn bu
gelimelerin, 11 Eyll sonrasnda tercihlerin gvenlik kayglarndan yana kullanld bir
ortamda yaplmas da son derece anlamlyd. 2001 yl sonunda balayan ve 2002 ylnn
ubat, Nisan, Austos ve Kasm-Aralk aylarnda devam ettirilen AB mktesebatna uyum
amal yasa deiiklikleri paketleri ile temel olarak Kopenhag Siyasi Kriterleri, die KOB ve
UP-2001 erevesinde eitli dzenlemeleri gerekletirmitir.1167 Bu deiiklikler ile sivil
toplum rgtlerinin faaliyetleri, gsteri yapma haklarnda, ocuk haklarnda ve kadn-erkek
eitlii alannda ciddi ilerlemeler saland. ubat 2002 ile Temmuz 2003 arasnda AB
Uyum Yasalar olarak bilinen ve yedi ayr paket olarak gerekletirilen bu yasa
deiiklikler, zellikle 2002 ylnda Trkiyeyi srekli eletiren gruplarn kararlarnn
kt AP bile aknlk ve takdirle karland.1168 Mart 2002de gerekletirilen 2. uyum
yasalar paketinde ise Basn Kanunu, Dernekler Kanunu, Toplant ve Gsteri Yryleri
Kanununda nemli deiiklikler yaplyor ve dnce hrriyeti, ifade hrriyeti, basn
zgrl alanlarnda nemli gelimeler saland.
Aslnda Trkiyede yaplan ve genel anlamda daha demokratik, daha zgr ve daha kendine
gvenli bir toplum-devlet yaklam, zellikle 11 Eyll 2001den sonra daha da anlamlyd.
11 Eyll, hi kuku yok ki Trkiye-AB ilikileri bakmndan da nemli bir dnm
noktasyd. Trkiye ile AB arasnda sorunlara yol aan terrle mcadele konusunun
yeniden tanmlanmas gerekecekti. Dahas Trkiye ABDnin desteini her zamankinden
daha ok alabilir, bu da Trkiyenin AB ile ilikilerine yansyabilirdi. Bu konuda Axtn
11 Eylln etkisi Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde atmalar yaratabilir, Trkiyenin
stratejik anlamda neminin artmas, Trkiyenin demokratikleme abalarnda gerilemeye
yol aabilir1169 gr genelde paylalyordu. Ama bunun byle olmayacann ilk
iaretleri 11 Eyllden sadece hafta sonra TBMMnin gerekletirdii srpriz
reformlarla ortaya konulmutu. Ancak asl byk srpriz, Austos 2002de gerekleecekti.
3 Austos 2002de yrrle giren bu anlamda son derece nemli bir dnm noktas olarak
nitelenebilir. AB'ye uyum srecinde eitli yasalarda deiiklik yapan 4771 sayl yasa, 14
yasada deiiklik yapyor ve deiiklikler Trkiyedeki en hassas hatta tabu olarak kabul
edilen alanlar kapsyordu. Bunlarn iinde Abdullah calan hakknda verilmi idam
kararna ramen lm cezasnn kaldrlmas1170, bireysel kltrel haklar konusundaki
kstlamalarn kaldrlmas,1171 (yani T.C. vatandalarnn (ki burada zel olarak Krtler
1165

Milliyet Gazetesinin 5 Austos 2002deki maneti Geliyoruz Avrupa! idi. Bu arpc balk Avrupa
medyasnn birok yorumunda da kullanld. Milliyet Gazetesi (stanbul): 05.08.2002.
1166
Kaleaas [2003] Avrupa Yolunun Haritas,: 2003, s.320f.
1167
Bu konudaki ayrntl deerlendirmeleri Trkiye ve Kopenhag Kriterleri blmnde bulabilirsiniz.
1168
Avrupa Parlamentosu Karar: 28 ubat 2002 (HADEP) (Entschlieung des Europischen Parlaments zu
den demokratischen Rechten in der Trkei, insbesondere zur Situation der HADEP: Annahme durch das
Europische Parlament am 28. Februar.) Bulletin EU: 1/2-2002, Z: 1.2.8.
1169
Heinz-Jrgen Axt [2002a] Selbstbewusstere Trkei: Worauf sich die AB einstellen muss, Internationale
Politik, 1/2002, s.50.
1170
Paketin zerinde en ok tartlan maddesi olan idam cezasn n kaldrlmas iin yaplan oylamada 253
kabul (ANAP:72, DYP:39, SP:23, YTP:56, DSP:57, TDP:3), 152 red (MHP:114, AKP:27, DYP:6, ANAP:2,
BBP:1, Bamszlar:2) , ve 1 ekimser oyu verilirken, 123 milletvekili oylamaya katlmamay tercih etti.
(DYP:40, AKP:23, SP:23, MHP:9,YTP:5, ANAP:5, DSP:8, BBP:1, Bamsz: 9) Oylamaya katlmama,
tasary destek olarak yansd.
1171
Krte yayn, krte eitim ve renime olanak tanyan ve yasann idamdan sonra en ok tartma yaratn
maddesi 265 kabul, 114 red oyu ile kabul edidldi. Red oylarnn 111ini MHP verdi.

252
kastedilmektedir) gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve
lehelerde yayn yaplmas ve bunlarn renilmesi nndeki hukuki engeller kaldrlmas),
zellikle nemliydi.1172
Sz konusu deiikliklerin belki de en nemli taraf, Trkiyede konunun toplumun
neredeyse btn kesimlerinin bir uzlas olarak ortaya kmasyd. ktidar orta milliyeti
MHP ve baz kk sol-sosyalist-ulusalc siyasal gruplar dnda AB hedefi ve bu ynde
yaplan reformlar ok byk lde desteklenmiti. Hkmet orta MHPnin uyum
yasalarn gereke gstererek erken seim teklif etmesi ve bunun TBMMce kabul
edilmesine ramen Austos aynda gerekletirilen anayasa ve yasa deiikleri, Trkiyenin
genelinde AB konusundaki kararllnn ok arpc bir rneidir.1173 Hatta Kramerin de
vurgulad gibi MHP lideri Bahelinin, erken seim kararnda, neredeyse tek balarna
temsil ettikleri AB kart politikann seimde bir kazanca dnme hesabnn da bulunduu
sylenebilir.1174 Bu arada reformlarn gerekletirilmesinde dnemin ANAP Lideri ve
Babakan Yardmcs M.Ylmazn ok nemli bir rol oynad da kaydedilmeye deer bir
husustur. Yaplan artc reformlar Kaleaasnn da vurgulad gibi AByi ve AB iinde
Trkiye kart olan gruplar gafil avlamt. tirazlara ve muhalefet odaklarna ramen bu
deiikliklerle Trkiye Kopenhag Kriterlerine uyum, yani AB konusunda kararn
netletirmiti.1175 Kramer, tarihi olarak nitelenebilecek bu deiiklikler, eer bu
dzenlemeler uygulamaya sokulabilirse, lkenin siyasi kltrn gelecekte ciddi biimde
deitirebilir. Bu konuda belirleyici bir unsur da ABnin Trkiyenin bu admlarna kar
nasl tavr koyacadr yorumunu yapyor, ABden gelecek tepkinin, Trkiyede 3
Kasmda yaplacak olan seimleri etkileme gcne de dikkat ekiyordu. ABnin tepkisi ise
aknlk ve ihtiyatllk eklindeydi. Verheugen "Trklerin gerekletirdikleri, AB'nin
insan haklar ve aznlklarn korunmas konularndaki sert tutumunda ne kadar hakl
olduunu gsteriyor" diyordu.1176 6 Austosta Brksel ve Kopenhagta AB Bakanl
adna yaplan aklamada, ise yaplan reformlar ilk izlenimlere gre doru ynde son
derece nemli adnlar olarak nitelendiriliyor, bir taraftan da reformlarn uygulamaya
geirilmesi ve bu srecin devam ettirilmesi konusunda ar yaplyordu.1177 svirede
yaynlanan Le Temps gazetesi ABnin bu tavrn AB Trk Heyecann Soutuyor! bal
ile veriyordu.1178 Kramer de AByi eletirerek, Pek ounuz Trkiyenin yelik srecini
mmkn olduunca yavalatmak istiyorsunuz diyor ve bunun nedenini de yle
aklyordu: AB lkeleri, Trkiyeye kar kendi sorumsuz politikalarnn kurban oldular.
Helsinkide Trkiyeye aday stats verilen karar da, sadece nasl olsa Trkiye ile yelik
konusunu ciddi bir biimde ele almak iin en iyi artlarda bile az on yl srecek olan bir
srecin ardndan gerekleebilecei inancyla verildi. Hatta bazlarna gre Ankara asla
yelik grmelerine balamak iin gerekli koullar asla yerine getiremeyecekti. 1179
1172

Uyum Yasalar iin Bkz.: www.belgenet.com/uyum

MHP Lideri Devlet Baheli, yasay karanlarn gaflet iinde olduklarn sylyor, MHPli TBMM
Grup Bakanvekili olan Koray Aydn ise AB yasalarnn arkasnda Trkiyeyi blme projesi olduunu iddia
ediyor, Dn Sevri datyatanlar ve yerli teeronlar lkemizi blmek istiyor. Silahla yapamadklarn
ekonomik ve siyasal gle yapmak istiyorlar diyordu. Sabah (Gnlk Gazete-stanbul): 04.08.2002, Milliyet
Gazetesi (stanbul): 04.08.2002
1174
Bkz.: Kramer, Heinz: [2002a] berraschung in der Trkei: Vorgezogene Neuewahlen, SWP-Aktuell,
28, August 2002, s.2-4. auch Financial Times: 05.08.2002 (Semih diz) :Trkiyenin Reformlarna
Milliyeti Muhalefet).
1175
Kaleaas [2003] Avrupa Yolunun Haritas, s.320.
1176
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.08.2002.
1177
Bulletin EU: 7/8-2002, Z: 1.6.36
1178
Le Temps (Gnlk Gazete-svire): 06.08.2002 (AB Trk Heyecann Soutuyor)
1179
Heinz Kramer [2002c] Ein wichtiger Schritt in Richtung AB, SWP-Aktuell, 29, August 2002. Bu
konuda Avrupa ve ABD medyasnda yaynlanan baz nemli deerlendirmeler iin Der Tagessiegel am
Sonntag (Gnlk Gazete-Almanya): 04.08.2002 (Susanne Gsten), Financial Times (Gnlk Gazete1173

253

Bu dnemde Trkiyeyi AB balamnda en ok etkileyen gelimelerden birisi de

Almanyada yaanmaktayd. 22 Eyll 2002de Almanyada yaplan genel seimler
ncesinde en nemli tartma konularndan birisi Bundesregierungun Trkiye politikas
olmu ve Hristiyan Demokratlar ak bir biimde Trkiyenin AB yeliine kar bir tavr
ortaya koymulard. Yani Almanyada gerekleecek olan bir iktidar deiikliinin
Trkiyenin AB yolunu uzunca bir sre tkayaca Trkiyede de biliniyordu. Nefeslerin
tutularak izlendii bu seimlerde kl pay ile da olsa Trkiyenin istedii gibi sonuland
ve SPD-Yeiller koalisyonu devam edebildi.1180 Almanyada Trkiyeyi kategorik olarak
reddeden bir Hkmetin ibana gelmemi olmas, Trkiyenin AB yolundaki ilerlemesini
kolaylatrmasa da en azndan daha da zorlatrmayacakt.1181 Bu durum Trkiyedeki
iyimserlii artrmt. Almanyadaki gelimelerin Trkiyeyi ne kadar yakndan
ilgilendirdiini 1997deki bir deerlendirmede
Khnhardt yle ifade ediyordu:
Almanyann Trkiye politikasnn Trkiyenin Avrupa politikas zerinde diyalektik bir
etkisi vardr. Ayn ekilde Trk i politikas da br ynde etki yaratmaktadr. 1182
2. Kopenhaga Be Kala: 2002 Trkiye lerleme Raporu ve Strateji Belgesi
spanyann dnem bakanln yrtt 2002 ylnn ilk yarsnda Trkiyede i politik
bakmdan yaanan byk sorunlara ramen AB ile ilikilerde younlama dikkat ekiciydi.
21-22 Haziran 2002de yaplan Sevilla Zirvesinde genel temenniler dnda Kopenhag
Zirvesi iin balayc saylabilecek herhangi bir karar alnmamt.1183 1 Temmuz 2002de
Danimarkann AB Dnem Bakanln stlendii dnem Trkiye ise iin son derece
nemli ve ama ayn zamanda zor bir dnemdi. Zira Babakan Ecevitin iyice bozulan
sal, ekonomik kriz ve AB konusunda devletin en st dzeyinde ekimeler yaanrken,
bir de 31 Temmuz 2002de TBMM seimlerin 3 Kasm 2002de yenilenmesi kararn
almt. Bu arada Babakan Ecevitin partisi DSP iinde yaanan ve Kramerin Saray
Darbesi (Palastrevolution adn verdii byk blnme zerine, birka gn iinde
DSPli yedi bakan ve 50den fazla milletvekili partilerinden ayrldlar. Bylece Hkmetin
Meclis iinde ounluu da kalmam oldu.1184 Ancak buna ramen, Kopenhag son ans
olarak deerlendiren sivil toplum rgtlerinin de abalar ile Parlamento artc bir istek
ve kararllkla AB konusundaki reformlar ncelikli olarak yapyordu. Kramer in de
vurgulad gibi Trkiyede 2001 Sonbaharndan bu yana i politik mcadelede pro-AB
gleri statkonun devamndan yana olan glere kar srekli olarak belirgin bir stnlk
saladlar1185
2001de balayan 2002de hzlanan reform srecinin AB Komisyonunu ne lde tatmin
edecei ve bunun mzakere tarihi verilmesini salayp salamayacana ilikin olarak 2002
ngiltere): 06.08.2002; Il Sole 24 Ore(Italien):04.08.2002, Washington Post:04.08.2002 (Karl Vick);
Elefterotipia (Yunanistan): 03.08.3003 (Aris Abaci); Der Standard (Gnlk Gazete-Avusturya) 05.08.2002
(Jrgen Gottschlich); Le Temps (Gnlk Gazete-svire): 05.08.2002 (Eric Jozsef ve Frederic Koller); De
Morgen (Gnlk Gazete-Belika) 06.08.2002 (Frank Schlmer), The New York Times (Gnlk GazeteABD): 04.08.2002 (Daniel Simpson); Berliner Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):05.08.2002 (Martina
Doering)
1180
SPD: 38,5 % (251 s.), Bndnis90-Grnen: 8,6 % (55 s.), CDU/CSU: 38,5 (248 s.), FDP: 7,4 % (47 s.),
PDS: 4% (2 s.)
1181
Milliyet Gazetesi (stanbul): 24.09.2002 (Sami Kohen: Hayrl Sonu)
1182
Khnhardt [1997k] Gesucht: ein strategischer Ausgleich, s. 75. auch Ludger Khnhardt [1997h] On
Germany, Turkey and the United States, Reflections on Europe, Dennis, L. Bark, (Ed.) Hoover Institution
Press, Stanford University, Standford, s.105-113.
1183
Bulletin EU: 6-2002, Z: I.8.25.
1184
Kramer, [2002a] berraschung in der Trkei, s.1-2.
1185
Kramer [2002b] Die Trkei und die Kopenhagen Kriterien s.6.

254
Trkiye lerleme Raporu ve AB Komisyonu Strateji Belgesinin hayati nemi
bulunmaktayd. lerleme Raporu, Komisyonu tarafndan, Trkiyede seimlere sadece
hafta, Kopenhag Zirvesine ise 9 hafta kala, 9 Ekim 2002de akland.1186 Ekonomik
kriterler ve mktesebatn stlenilmesi konularnda Trkiyeyi tatmin eden grlere yer
verilen R-2002de, Komisyona gre son dnemde ok ciddi bir ilerleme salanm
olmasna ramen, 13 aday lke iinde Kopenhag Siyasi kriterlerini sadece Trkiye yerine
getirmemiti ve daha epeyce baka abalar gerekmekteydi. R-2002de Trkiye ile
mzakerelere balanmas konusunda ise herhangi bir neride bulunmuyor, Komisyon bu
konudaki karar Kopenhag AB Konseyine brakyordu.
Raporu tatmin edici olmak noktasndan ok uzakta bulunduunun aklayan Trk
Dileri Bakanl ise Kopenhag Kriterleri balamnda baz eksiklikler bulunsa da
dinamik bir nitelik tayan yelik sreci balamnda ulusumuzun ortaya koymu
bulunduu siyasi iradenin dikkate alnmad belirtiliyor ve TBMMnin son dnemde
kabul ettii devrimsel nitelikte reform yasalarn Komisyonca yeterince dikkate
alnmadn ileri sryordu.1187 Trkiyeden gelen asl nemli tepki ise, ABnin Kbrs-RY
konusunda tek yanl tavrna ynelik olmu ve raporun 1999 Helsinki-Gipfelinde ortaya
konulan grlerle elitii, dahas adadaki zm srecini sabote ettii gr dile
getiriliyordu.1188
3. 3 Kasm 2002 Seimleri ve Trkiyede Siyasal Deprem:
a. Sandktan kan fke1189
1946da balayan ok partili Trk siyasal hayatnda gerek bir siyasal devrim niteliinde ve
tek bana iktidarlarn saland seim yaand sylenebilir. Bunlardan birincisi
1950de Atatrkn kurduu ve 1950ya kadar tek parti iktidarn srdren CHPnin
karsnda byk bir zafere ulaan DPnin iktidara geldii seimlerdir.1190 kinci nemli
seim 1980 Askeri Mdahalesinin ardndan 6 Kasm 1983de yaplan ve askeri ynetimin
arzu etmediklerini ok ak biimde ortaya koyduklar T.zaln liderliindeki ANAPnn
tek bana iktidara geldii seimler olmutur. Bunlardan sonuncusu ise 3 Kasm 2001de
yaplan ve kapatlan Fazilet Partisinin yerine kurulan iki partiden birisi olan ve liderliini
eski stanbul Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoann yapt Adalet ve Kalknma
Partisi (AKP, AK Parti)nin kazand seimlerdir. Trkiyedeki bu seimin de ortak
zellii, kazanan tarafn evreyi temsil etmesi ve merkezdeki asker-sivil-brokrat elitin
(establishment) dorudan ya da dolayl olarak kar kmalarna ramen ezici ounlukla
iktidara gelmeleridir. Hi kuku yok ki AKPnin seim zaferinde, lkede uygulanan %
10luk seim barajnn da rol byk olmutur. Zira % 34 oy alan AKP, 550 sandalyeli
TBMMde 365 sandalye ile % 66lk bir ounlua sahip olmu, bylece Anayasay tek
bana deitirmek iin gerekli olan sayya da ulamtr. TBMMye giren ikinci parti ise
bir nceki seimlerde baraja taklan Atatrkn kurduu CHP olmutur. CHP 3 Kasm
1186

lerleme Raporu 2002 (Kommission der Europaeischen Gemeinschaften, Regelmaessiger Bericht 2002
ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt, Brssel, 09.10.2002 (SEK[2002] 1412)); Bulletin
EU:10-2002, Z:1.5.2. Die Erweiterung erfolgreich gestalten - Strategiepapier und Regelmige Berichte 2002
der Europischen Kommission ber die Fortschritte jedes Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt sowie:
Strategiepapier zur Erweiterung und Regelmige Berichte 2002: KOM(2002) 700
1187
T.C.Dileri Bakanl Aklamas: NO-112, 9 Ekim 2002 (ww.mfa.gov.tr)
1188
Erklrung des Auenministeriums zum Fortschrittsbericht und dem Strategie-Papier der Europischen
Union fr die Zypern-Frage: NO-113:10.10.2002 (Fr Deutsche: .:Webseite von Trkische Botschaft Berlin:
http://www.tcberlinbe.de/de/archiv/2002/al1410021.htm)
1189
Vatan Gazetesi (stanbul): 07.11.2002.
1190
Matthes Buhbe [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte, Leske+Budrich, Opladen, s.65 f, sowie 248f.

255
seimlerinde ald % 19.40lk oy ile 177 milletvekillii kazanmtr. Ayn seimlerde 8 de
bamsz milletvekili TBMMye girmitir.
Vatan gazetesinin Sandktan fke kt: Yoksulluk, Yolsuzluk, adaletsizlik ve magazin
lgnl AKPyi tek bana iktidara getirdi szleri genelde kabul gren seim
deerlendirmesiydi. Kramer ve Goltz,n politischer Erdrutsch bei den Wahlen in der
Trkei balkl makalelerinde, epeydir beklenen srpriz1191 olarak niteledikleri 3 Kasm
seimleri, Trkiyede son yllarda yaanan siyasi ve ekonomik istikrarszla, yoksullua,
yolsuzluklara, ilevini yitiren ve artk bir yk ve engel olmaktan baka bir ilevi kalmam
gibi bir grntye brnen devlet yapsna, adaletsizlie, koalisyon ynetimlerinin yaratt
kaosa... verilen bir tepkiydi. Bu tepkinin nemli rol oynad tercihler, lideri yasakl olan ve
seimlerden sadece on hafta nce kurulan bir partiyi tek bana iktidara tad. The New
York Times, Semenler Trkiyedeki Liderleri Kovdu diyordu.1192 Trk semeni, 3
Kasm seimleri ile Trkiyedeki siyasal gereklik ile establishment tarafndan
oluturulmaya ve korunmaya allan siyasal tablo arasndaki uyumsuzluu giderme
yolunda nemli bir adm atm oldu. Bu anlamda seim, galipleri kadar, maluplar
bakmndan da son derece dikkat ekici sonular karmtr. Seimler sonrasnda sadece
siyasal partiler deil, milletvekilleri de deimiti. Parlamentodaki 550 milletvekilinden
yaklak 450si ilk kez milletvekili oluyordu. Seim ncesinde TBMMde bulunan
partilerden AKP (ki AKPde seimlerden sadece 10 hafta nce, 14 Austos 2002de
kurulmutu) dndaki btn siyasal partiler % 10luk baraja taklarak meclis dnda
kaldlar. (Mecliste temsil edilen partilerden T.illerin DYPsi (9,55), D:Bahelinin
MHPsi (8,34), M.Ylmazn ANAP (%5,13), Babakan Ecevitin DSPsi (1,22), Recai
Kutann SPsi (2,48) ve smail Cemin YTPsi (1,15) oy alabildiler). Meclis d kalan bu
partilerin bir nceki seimde aldklar oylarn toplam yzde % 80,81 iken 2002
seimlerinde % 27,87 gibi bir orana gerilemiti. Meclis dnda olan CHP, bir nceki
seimlerde ald % 8,71lik oyunu 19,40a karmt, ancak bu durum Trkiyedeki
merkez sol oylarda da ciddi bir erimeyi gsteriyordu. Seimlerde AKPnin birinci parti
olmas zaten beklenen bir gelimeydi. Bu arada yaanan en nemli srprizlerden birisi yine
seimlerden ksa bir sre nce kurulan Medya imparatoru Cem Uzann Gen Partisinin
ald % 7,25 (2.420.345 oy) oydu. Kentsel ve ekonomik seviyenin Trkiye ortalamasnn
zerinde olduu yerlerde Gen Partinin ortaya koyduu performans halkn btn siyasi
kadro ve zihniyeti deitirme talebinin arpc bir gstergesiydi.1193 Gney ve Dou
Anadoludaki 13 ilde birinci parti olan ve baz blgelerde % 50nin zerinde oy alarak
blgesel-etnik temelli bir siyasal oluum olduu bir kez daha ortaya kan DEHAP ise %
6,23 oy almt. DEHAPn oylarnn toplam 1.802.653 olmutu.1194

1191

Kramer-Goltz: [2002] Politischer Erdrutsch, s.1.

The New York Times: 04.12.2002 (Ian Fischer: Semenler Trkiyedeki Liderleri Kovdu)
1193
Kramer ve Glotz GPYi poplist ve yabanc dman olarak niteliyorlar. Le Mond ise Semenlere
ynelik mesaj poplist, milliyeti ve IMF kart olan ve bu seim kampanyasnn sprizi konumundaki Gen
Parti, Berlusconi tarz bir medya sahibi tarafndan ynetiliyor. Gen Parti, daha iyi bir gelecee umutsuzca
inanmak isteyenlere imkansz vaat ediyor yorumunu yapyordu. Kramer-Goltz: [2002] Politischer Erdrutsch,
s.1. Ayrca Le Monde: 02.11.2002 (Nicole Pope)
1194
DEHAPn seimlere gerekli n koullar yerine getirmeden girdii seimlerden yaklak bir yl sonra
Yksek Seim Kurulu tarafndan tesbit edildi ve oylar iptal edildi. DEHAPn seimlerde birinci parti olarak
kt iller ve oy oranlar: ald Kars (%19,56), Idr (% 32,45), Ar (% 35,1), Mu (% 38,0), Bitlis (%
29.5), Tunceli (% 32.5), Diyarbakr (% 56.1), Batman (% 47.11), Mardin (% 39.63), rnak (% 45.95), Siirt
(%32.28, 9 Martta yenilenen seimlere katlmamtr)), Van (% 41.05), Hakkari (%45.17).
1192

256
3 Kasma gelinen yolda, ekonomik sorunlar1195 ve siyasal istikrarszlk kadar, genel olarak
28 ubat Sreci olarak bilinen ve 1995 sonrasnda TSKnin siyasal srece youn bir
biimde mdahale etme ihtiyacn hissettii gelimelerin de nemli bir pay bulunduu
ska dile getirildi. AKP lideri Erdoan bu srecin en sembol kiilerinden birisi olmutu. O
dnemde stanbul Bykehir Belediye Bakan olan Erdoann Trk milliyetiliinin en
nemli kuramclarndan birisi olan Ziya Gkalpin bir iirini okumas zerine hakknda
dava alan davada stanbul Bykehir Belediye Bakanl grevinden alnma ve bununla
balantl olarak da 5 yl iin her trl siyasi faaliyetten yasaklanmak ve on ay da hapis
cezas karar kmt.1196 Siyaseten yasakl olsa da, karizmas ve liderlik gc, ona
balanan umutlar azaltacana artrd. Siyasi corafyadaki byk apl deiimler ve btn
siyasal sistem ve partilerden duyulan tatminsizlik, Erdoann beklenenden de ok hzl
biimde aktif siyasetin iine ekti. almalarn FP iinde gerekletirmektense, tek bana
hareket etmeyi tercih eden ve bu sre iinde geleneksel Milli Gr izgisi ve bunun lideri
olan Necmettin Erbakandan uzaklaan Erdoan, Peter Scholl-Latoura biz slami bir
hareket deiliz, biz Trkiyede bir eriat devleti kurmaya da almyoruz. Biz demokratik,
laik ve sosyaliz. Ama biz insan haklarna sayg gsterilen bir hukuk devletinde yaamak
istiyoruz. Temel haklar arasnda Mslmanlarn zgrl ve dinlerinin gereini de
yaayabilecekleri bir ilke de sz konusudur1197 diyordu. Erdoan, biraz da AB uyum
yasalar erevesinde gerekletirilen yeni dzenlemeler sayesinde siyasi yasaklarndan
ksmen kurtuldu ve 14 Austos 2002de AKPyi kurdu. Ancak seimlerden 6 hafta nce
Yksek Seim Kurulu Erdoann Anayasadaki esaslar erevesinde daha nceki
mahkumiyeti nedeni ile seilme hakkna sahip olmadna karar verdi.1198 Bu karar pek ok
evrede hukuki olmaktan ok, 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren younlaan
toplum ve siyaset mhendislii abalarnn bir paras olarak nitelendirildi.1199 Erdoana
gelen yasak, AB konusunda beklenenin ok stnde bir performansla yasal ve idari
dzenlemeler yaparak Kopenhagda mzakereler iin tarih almay hedefleyen evrelerde de
hayal krkl yaratt. Eski Dileri Bakan Cem, lerleme Raporu ve Kopenhag Zirvesine
dikkat ekerek ''Binbir emekle ktmz AB yolunda iimizi ok zorlatran bir
durumdur''1200 diyor, eski Adalet Bakan Hikmet Sami Trk de, YSKnn son dnemde
yaplan yasal deiiklikleri dikkate almamasndan znt duyduunu aklyordu.
Erdoann Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yapt bavuru da neticesiz kalnca,
AKPnin seimlere Erdoansz girmesi kesinlemiti. Avrupadaki deerlendirmelerde de
bu kararn Trkiyenin Kopenhagda bir takvim almas ansn azaltt belirtiliyordu.1201
1195

Ankara Ticaret Odasnn (ATO) verilerine gre 3,5 yllk Ecevitin Babakanlndaki koalisyon
Hkmetinin Ekonomide yaratt etkiler olduka arpcdr. rnein 1998 sonunda GSMH 206 milyar $
iken, bu 2002 sonunda 148 milyar $a dmtr. Kii bana GSMH ise 3255 $dan 2.160 $a gerilemitir.
Bu rakamlar Trk ekonomisinin 3,5 yl iinde % 28den fazla kldn, Trk halknn da % 33 daha
fakirletiini gstermektedir. Bu arada i bor stoku 37 milyar $dan 87 milyar $a, d bor stoku ise 97
milyar $dan 120 milyar $a ykselmitir. Borlarn GSMHya oran % 65den % 133e ykselmitir. sizlik
oran % 7,3den % 9,6ya karken dolar kuru % 300den daha fazla artarak 405.250 TLden 1.581.000e
kmtr. Star: 19.11.2002.
1196
Ziya Gkalpin Osmanlnn Yunan, talyan, Fransz ve ngiliz glerince igaline kar halk mcadeleye
armak iin yazd ve Erdoan mahkum eden iir yleydi: Minareler sng, kubbeler mifer, camiler
klamz, Mminler askerimizdir..."
1197
Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten, s.249.
1198
YSK Erdoan ile birlikte kapatlan RP'nin Genel Bakan Necmettin Erbakan, eski HADEP Genel
Bakan Murat Bozlak ve eski Sosyalist Demokrasi Partisi Genel Bakan Akn Birdal'n milletvekili
adaylklarn da reddetti. Bozlak ve Birdaln kararlar oy birlii ile alnd.
1199
rnein bakn: Yeni afak Gazetesi (stanbul): 20.09.2002 (Cengiz andar: Sokaklar, T.Erdoan ve
Toplum Mhendislii)
1200
Milliyet Gazetesi (stanbul): 21.09.2002.
1201
Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere):21.09.2002 (Leyla Boulton), Le Monde (Gnlk GazeteFransa): 24.09.2002 (Nicole Pope), Libertion (Gnlk Gazete-ngiltere): 23.09.2002 (Ragp Duran), The
Daily Telegraph (Gnlk Gazete-ngiltere): 21.09.2002 (Amberin Zaman), Frankfurter Allgemeine Zeitung

257
Aslnda Trkiyede slamc bir iktidara en souk bakmas beklenen ABDden yaplan
aklama ise, son derece dikkat ekiciydi ve ABD tavrnn Trkiyede demokratik
srelerin iletilmesinden yana olduunu ortaya koyuyordu. Bu ayn zamanda seimler
sonrasnda ortaya kabilecek bir AKP iktidarna ABDnin kategorik olarak kar
kmayacann da gstergesiydi.
1983-2002 Arasnda Trkiyede Yaplan Genel Seimler ve Alnan Oy Yzdeleri1202
Parti

1983 1987 1991 1995 1999

2002

ANAP
MDP
HP
SHP
CHP
DYP
RP/FP/SP
DSP
MP/MHP
HEP/HADEP/DEHAP
YTP
GP
AKP

45,15 36,29 24,01 19,65

23,27
30,46
24,78 20,75
10,71
19,15 27,03 19,19
7,10 16,88 21,38
8,60 10,75 14,64
2,90
8,18
4,17

13,22

5,13

8,71
12,01
15,41
22,19
17,98
4,75

19,40
9,55
2,48
1,22
8,34
6,23
1,15
7,25
34,28

Son yllarda Trkiyenin en nemli gndem maddelerinden birisi olan ABnin Kasm 2002
seimlerinde tek bana belirleyici bir rol oynadn sylemek mmkn grnmemektedir.
AB konusunda en youn abay gsteren parti ANAP % 5,1, en sert muhalefet eden parti
olan MHP ise % 8.3 oy almlardr. Trkiyede yaplan kamuoyu aratrmalarnda toplumun
ABye olan istei % 60-70ler olarak tespit edilmektedir. ABye reddeden % 30luk
kitlenin blok halinde MHPye ya da dier radikal partilere ynelmedii ok net ortaya
kmtr. Trk semeninin seimlerdeki ncelii yeni, refah reten ve istikrarl bir siyasi
yapy ortaya karmak ynnde olduu sylenebilir. 9 Ekim 2002de lerleme Raporu
aklandnda, Babakan Ecevit kamuoyu aratrmalarnda en nde giden parti olarak
grnen AKPyi iaret ederek "Bu AB'nin semene uyarsdr. Laiklie ters bir hkmet
karsa, AB kaplar kapanr" deerlendirmesi yapmt.1203 Ecevitin bu korku senaryosu,
ne ABye ok yksek bir destek veren Trk halkndan, ne de ABde kabul grd. AKPnin
seim zaferine TSKnin nasl bir tepki verecei de en ok merak edilen konulardan
birisiydi.1204 Ancak Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk, yapt ksa aklama
(Gnlk Gazete-Almanya): 23.09.2002 (Rainer Hermann), Die Tageszeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
23.09.2002 (Jrgen Gottschlicht)
1202
Seimlerde % 10 lke baraj uygulandndan ancak bu orann zerinde olan partiler TBMMde temsil
edilmilerdir. 1982 Anayasaya gre be ylda tekrarlanmas gereken seimler, her dnemde erkene alnmitir.
1203
Milliyet Gazetesi (stanbul): 10.10.2002.
1204
Trkiyedeki demokrasinin mant ve bu erevede TSKnin mdahaleleri konusunda son derece ilgin
bir yaklam dile getiren Barbara Lerner, TSKnn Trkiyede demokrasinin ileyiindeki roln, Batl
demokrasilerdeki Anayasa Mahkemesine benzetiyor ve Anayasann dna klmasn Batda yarglar,
Trkiyede ise generaller salyor demektedir. National Review: 06.11.2002 (Barbara Lerner: Trk
Demokrasisinin Srr). Bu konuyu ileyen ilgin baz makaleler iin : The Washington Times(Gnlk
Gazete-ABD): 03.11.2002 (Andrew Borowiec); The Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 04.11.2002 (Suna
Erdem), Financial Times Deutschland (Gnlk Gazete-Almanya): 06.11.2002 (Leyla Boulton/Marina Zapf),
La Repubblica(Gnlk Gazete-talya): 06.11.2002 (Marco Ansaldo)

258
ile en azndan balangta bir kriz yaanmayacan aka ortaya koymu ve Trk halk
kararn vermitir. Bu tercihe sayg duyuyorum demiti.1205
b. Seim Sonras Gndem: Erdoan, AB, Kbrs, Irak
Tarihi Kopenhag Zirvesine sadece 38 gn kala tek bana iktidara gelen AKPnin yasakl
Lideri Erdoan seimlerin sonularnn belli olmasnn ardndan yapt ilk aklanmasnda
Bizim iin en ncelikli konu ABdir. lk iimiz AB srecini takip etmek olacak diyor ve
Kopenhagda mzakereler iin tarih alnmas konusunda youn bir aba iine gireceini
aklyordu.1206 Erdoan Siyasi oluumlar arasnda ABye girmeyi en fazla isteyen parti
biziz. nk ABye girmeyi bizzat Trk halk istiyor. Trkiye, ABnin slam dnyasna
alan penceresi olacak1207 diyordu. AB Komisyonu, AKPnin seim zaferine ve ilk
aklamalarna olumlu tepki veriyordu. AB Komisyonu Szcs Joathan Faull ve
Verheugenin szcs Jean-Christophe Filori yaptklar aklamalarda, Trkiyedeki yeni
hkmeti etiketlerine ynelik n yarglarla deil, yapaca uygulamalarla
deerlendireceklerini, ABnin Trkiye politikasnn deimeyeceini ve Kriterlerin yerine
gelmesi halinde aday lke olan Trkiyenin ye olmas nnde bir engel olmadn
aklyorlard. Verheugen Reuter ajansna Avrupada da dinci partiler var. Ama bunlarn
demokratik olmadn syleyemem. Neden olmasn. Hem bylece kendini mslmandemokrat olarak tanmlayan AKPnin Avrupadaki Hristiyan Demokratlarn roln
oynayp oynamayaca da test edilmi olur aklamasn yapyordu. ABD ise tavrn
Dileri Bakan Yardmcs Marc Grossman ile ortaya koyuyor ve AKP Hkmeti ile
ibirlii yaplacan, Trkiyenin ABden mzakere tarihi almasna da destek olacaklarn
aklyordu. Dikkat ekici bir baka gelime de Yunanistann tavryd. Yunanistan
Babakan K.Simitis Erdoan ilk arayanlar arasndayd ve yeni dnemin hem TrkiyeYunanistan hem de Trkiye-AB ilikileri bakmndan olumlu gelimelere yol aacana
ilikin beklentilerini ortaya koyuyordu. Simitis Erdoan hemen Atinaya davet
ediyordu.1208 Genelde olumlu havann istisnas Alman Hristiyan Demokratlarda
grlyordu. rnein Avrupa Parlamentosu'nun D Politika Komisyonu Bakan Elmar
Brok, "bu radikal deiim sonrasnda tabii ki Aralk aynda katlm mzakereleri iin tarih
verilemez" diyordu.1209 Ancak Brok gibi baz istisnalar dnda Bat dnyasnda slamc
AKPnin seim zaferi rkntden daha fazla, biraz da 11 Eylln etkisi ile, daha nceki
deneyimlere oranla genelde pozitif bir sonu olarak nitelendirildi ve Trkiyede yaanan bu
gelimenin btn slam dnyas iin bir model olabilecei, olmas gerektiine ilikin
yorumlar yapld. Oysa Aralk 1995de yaplan seimler sonrasnda Refah Partisinin % 21
oy ile birinci parti olmas, Juni 1996da da T.iller ile koalisyon hkmeti kurmas Bat
dnyasnda byk tedirginlik yaratmt. Khnhardt ve Ptteringin igdsel nyarg
(instiktive Verurteilung) olarak niteledikleri bu yaklam, 2002de yerini byk lde
islamn Bat ve demokrasi ile uzlatrlmas iin bir ans dncesine brakmt.1210
Ancak yine de AKPnin gerekte nasl bir izgi izleyecei konusunda ite olduu kadar
dta da nemli pheler vard.1211 Bunun en nemli nedeni de, bata AKP lideri Erdoan
1205

Financial Times-Deutschland (Gnlk Gazete-Almanya): 06.11.2002 (Leyla Boulton/Marina Zapf)

Vatan Gazetesi (stanbul): 04.11.2002.
1207
La Repubblica (Gnlk Gazete-talya): 04.11.2002 ve Vatan (Gnlk Gazete-stanbul): 05.11.2002.
1208
Vatan Gazetesi (stanbul): 05.11.2002
1209
Berliner Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 05.11.2002 (Rouven Schellenberger:u anda bir yelik
tarihi verilemez) Bu konuda ilgin bir yorum iin Bkz.: The Times (Gnlk Gazete-ngiltere) : 05.12.2002
(Peter Riddell:Dnya Liderleri Neden Trkiyeyi Konuuyor?)
1210
Khnhardt / Pttering yle diyorlard: Almanyada renim gren Erbakan 1996da Trkiyenin ilk
islamc Babakan olunca seklerlemi Avrupa da birdenbire Hristiyanln zelliklerini ve dinler aras
kartl kefetti. Khnhardt / Pttering [1998] Kontinent Europa, s.179-180.
1211
rnein The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 02.11.2002 (Bayaz)
1206

259
olmak zere parti ynetiminin ksa bir sre ncesine kadar ortaya koyduklar siyasal
sylemin daha slamc nitelikler tamasyd.1212 Ancak buna ramen arlkl bir biimde
Trkiyedeki yeni gelime bir ans olarak grlyor ve AKPnin AB hedefinde samimi
olduu vurgulanyordu. Bu deerlendirmeler iinde en arpc olanlardan birisi Christoph
von Marschalln yorumu olduka arpcyd: Trkiye'nin Avrupa gayretleri sona m
eriyor? Kesinlikle deil. Bu slamclar, normalde slam dnyasndan tandklarmzdan ok
farkl. Bunlar eriat getirmek istemiyorlar. Hatta AB'ye yeliin en hararetli savunucular
arasndalar. Laik devleti caminin etkisinden kurtarmak iin Trkiye'de dine konan
kstlamalar da dahil olmak zere, vatanda zgrlkleri ve temel haklarna getirilen
kstlamalardan kurtulmak iin bunun tek yol olduunu anladlar. (...) Trkiye'yi, AB'ye
girebilecek derecede temelden deitirmek iin gereken siyasi enerjinin nereden gelecei
imdiye dek tahmin edilemiyordu. Kemalist model artk bunun yolu olmaktan ziyade, artk
almas g bir engel oluturmaktadr. Geleneksel Mslman gler imdiye dek,
Avrupa'daki devlet ve vatanda grntsne pek ak deillerdi. Erdoan ve partisi,
Batllama ile Mslman mirasn nasl bir araya gelebileceini gsterecek bir model
sunuyorlar.1213
Trkiyede son on ylda gerekten de dindar-muhafazakar politik izginin ABye baknda
radikal bir deiiklik gzlenmektedir. Bu deiim Trkiyede zelikle Kemalist evrelerde
asl hedef olan eriat devleti iin demokrasiyi kullanma ve bir taktik (takiyye) olarak
nitelendirilse de, Trkiyedeki muhafazakar-dindar-islamc izgide niteliksel bir deiim
olduu ve bu izginin liberal demokrat sylemleri daha byk bir ilgiyle karladklar da
inkar edilemez. Trkiyenin nde gelen slamc dnrlerinden birisi olarak bilinen Ali
Bula, AB konusunda muhafazakar-slamc kanattaki deiimi anlatrken Toplumsal sivil
talepler ile dsal bask ve beklentiler artk rtyor diyordu.1214 Bu durum AKPnin
tavrnda da kendini ortaya aklkla ortaya koyuyordu. AK Partinin nde gelen
liderlerinden birisi olan ve 3 Kasm seimleri sonrasnda da TBMM Bakan seilen Blent
Arn, bir toplantda bu siyasal izgideki deiimi u arpc szlerle dile getiriyordu:
Eskiden ABye girmeyi vatana ihanet gibi dnrdm. Ayam takld dtm,
kalktmda ABye girmenin daha iyi olacan dndm. 1215 Bu balamda AB politikas
konusunda AKPnin samimi olmas biraz da kendi hareket alanlarn geniletmek ve dinsel
zgrlklerle ilgili taleplerini karlayabilmek iin de gerekliydi. AKPnin ald yksek
oy, partinin merkeze ynelmesi zorunluluunu ortaya karrken, AB hedefi bu alm en
uygun arac da olacakt. Erdoann siyasi liderliindeki baar ve zgven bu deiimin
daha da hzla ve radikal biimde gereklemesini salyordu. Daha birka yl nce 1,5
milyarlk bir slam Birliinden sz eden Erdoann 18 Ocak 2004de Ciddede slam
lkelerine slamn yenilenme ihtiyacn ortaya koyarak Ben slam Ortak Pazar anlayn
doru bulmuyorum. parann dini olmaz, slam ekonomik birlii fikrinin de anlam yok,
dnya siyaseti ve ekonomisi ile entegre olmalyz arsnda bulunmas deiimin ne denli
gl ve daha da nemlisi kalc olduunun bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.1216
Bat medyas, Trkiyede AKPnin mslman-demokrat bir model yaratmak iin byk
bir ans yakaladn vurgularken, bunun baarsn, bata AB olmak zere Batnn
Trkiyeye ynelik almna balyorlard. rnein Gsten Eer AKP Trk devletinin
1212

Trkiyede siyasal slamn deiimi ve Erdoan konusunda Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten,
s.183 f.
1213
Der Tagespiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 03.11.2002 (Christoph von Marschall: (Yaasn slamclar
Geliyor)
1214
Ali Bula [2001] AB ve Trkiye, Eyll Yaynlar, stanbul, s.217.
1215
Milliyet Gazetesi (stanbul): 03.08.2003.
1216
Milliyet Gazetesi (stanbul): 18.01.2004.

260
dinle ilikisini yumuatabilir ve yeni bir slamc demokrat sentez gelitirebilirse, bu 11
Eyll'den sonra oluan meydan okumay karlama ynnde AB ve ABD'deki mttefikler
iin de byk bir frsat olabilir. Avrupallar da Trk semenler gibi davranmal ve AKP
hkmetine bir ans vermelidir diyordu.1217 The New York Timesdaki deerlendirmede
ise, AB'ne girme konusunda en istekli ve en yetenekli Trk partisinin slamc bir parti
olmas modern tarihin ironilerinden biri gibi gzkyor deniliyor ve Trkiyenin
Mslman-demokrat bir kimlik gelitirebilmesi ve model olabilmesi iin ABye byk
grev dt vurgulanyordu.1218 Avrupann Trkiye iin bir strateji gelitirmesi
ihtiyacnn altn izen Strmer ise Trkiyeye ABden mzakereler iin bir takvim
verilmemesi halinde Ankarann ynn hilale evirebilecei, bunun da Avrupay ok
zor bir tercihle kar karya braktn belirtiyor ve Trkiyenin de iinde yer alabilecei
yeni bir AB konseptinin (rnein Schaeble-Lamersin deiken geometri Plannda olduu
gibi) gelitirilmesi gerektiinin altn iziyordu.1219
Erdoann Babakanla getirilmesi konusunda birtakm formller zerine allrken,
AKP Hkmeti 18 Kasm 2002de Abdullah Gln Babakanlnda kuruldu. Hkmetin
temel ncelii Kopenhag Zirvesinde mzakere tarihi almak ve bu nedenle de bir taraftan
Kopenhag Kriterleri iin yasal reformlar hzla gerekletirmek, te taraftan da Kbrs
sorunu konusunda inisiyatif stlenmek olarak belirlenmiti. Trkiye'nin AB'ye tam
yeliinin, hkmetin hedeflerinin banda geldii belirtiliyordu. Hkmet programnda,
Kbrs konusunda da, AKPnin seim bildirisinde de olduu gibi Belika Modelinden sz
ediliyor ve Annan Planna scak, ancak i politik dengeleri gzeten olduka dikkatlice
formle edilmi bir yaklam dikkat ekiyordu..1220
Trkiyenin nde gelen gazetecilerinden Hasan Cemalin Lozandan bu yana Trkiye iin
en yaamsal dnm noktas1221 olarak niteledii bu dnemde, Trkiyede siyaseten yasakl
olsa da liderlii tartma gtrmeyen Erdoann ilk ziyareti 13 Kasmda talyaya oldu.
Buradaki hava son derece olumluydu. Avrupadaki en iyi dostunuzun evindesiniz.
Kopenhagda tarih almanza alacam. ABde Trkiyenin avukatln yaparm diyen
Berlusconinin yaklam, Trkiyenin uzun sredir zlemini duyduu bir politik
destekti.1222
c. Avrupa Konvansiyonu, Trkiye ve Valery Giscard dEstaing
i. Avrupa Konvansiyonu
Aralk 2000de Nisde yaplan AB Konseyi, gelecein ABsi konusunda derinlemesine
tartmalar yaplmas arsnda bulundu. Bu nedenle de Nis Andlamasna Birlii
Gelecei" (Zukunft der Union) blm de eklendi.1223 Ancak bu konudaki asl kararlar ve
yaplanma 14-15 Aralk 2001de yaplan AB Laeken Zirvesinde kesinleti. Bu Zirvede
bana eski Fransa Devlet Bakan Valery Giscard dEstaingin getirildii, AB Danma
Meclisi olarak tanmlanabilecek Avrupann Gelecei Konvansiyonu (Convention on
1217

Stuttgarter Nachrichten (Gnlk Gazete-Almanya):04.11.2002 (Susanne Gsten) ok benzer bir

deerlendirme iin Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 05.11.2002 (Christiane Schltzer)
1218
The New York Times (Gnlk Gazete-ABD): 04.12.2002 (Soli zel)
1219
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 07 11.2002 (Michael Strmer)
1220
Trkiyenin 58. Hkmeti olan Gl Hkmeti 28 Kasm 2002de TBMMde gvenoyu ald. 9 Mart
2003de Recep Tayyip Erdoann Siirtte yenilenen seimlerde milletvekili seilmesi zerine 11 Mart
2003de Babakanlk grevinden istifa etti.
1221
Milliyet Gazetesi (stanbul): 14.11.2002 (Hasan Cemal).
1222
Milliyet Gazetesi (stanbul): 14.11.2002
1223
Schlufolgerungen des Europischen Rates von Nizza - Bulletin EU:12-2000.

261
the Future of Europe) kuruldu. Konvente hkmet temsilcileri, ulusal parlamentolarn
temsilcileri, Avrupa Parlamentosu temsilcileri, AB Komisyon temsilcileri, sivil toplum
rgtleri temsilcileri davet edildi. Aday lkeler de, ABnin geleceinin esaslarnn
belirlendii Konvansiyona dahil edildiler. Helsinki Zirvesinde kendisine aday stats
verilen Trkiyenin Konventte yeralp almayaca konusunda yaplan tartmalar, Laeken
Zirvesi ile netleti ve Trkiyenin de dier aday lkelerle ayn stat ve temsilci says ile
(bir Hkmet temsilcisi ve iki milletvekili) ABnin geleceinin tartlaca Konvente
dahil edilmesine karar verildi.1224 Aslnda bu konuda yaplan tartmalar, ABnin iinde
Trkiye konusunda varolan gr farkllklar ve hatta politikaszlnn da bir kez daha
arpc biimde ortaya kmasna vesile oldu.
28 ubat 2002de al toplantsn yapan Konvansiyon, almalarn Temel Haklar
artnn stats, ulusal parlamentolarn rol, AB kurumlar ve ye lkeler arasndaki yetki
paylam, AB Antlamalarnn sadeletirilmesi ve bu erevede yeni AB anayasas veya
Anayasal Antlamann hazrlanmas konularna odaklanmas ngrlmtr. Konvansiyon
almalar 10 Haziran 2003e kadar devam etti. almalarnn sonunda Konvansiyon AB
Selanik Zirvesine 20. Haziran 2003de Anayasal Antlama Taslan sundu.1225 Ancak
Hkmetler aras Konferansta ele alnan taslak konusunda 2004 yl ilk yarsna kadar ortak
bir metin konusunda uzlalamamtr. Anayasaya ilikin bu kilitlenme durumu, daha fazla
ve hzl entegrasyon isteyen lkelerdeki ok vitesli Avrupa, ekirdek Avrupa, a la carte
Avrupa tartmalarn da hzlandrd. Tartmalarn baarszlkla sonulanmas olasln
gz nnde tutarak aylardr bu fikri inceleyen Almanya ve Fransa, kendi dncelerinde
olan dier lkelerle daha yakn bir ibirlii yapma niyetinde olduklarn akladlar.
Almanya ve Fransann bu dncesi, Belika, Macaristan ve ek Cumhuriyeti tarafndan
desteklenirken, Alman-Fransz liderliindeki ekirdek Avrupa dncesi ngiltere
tarafndan kuku ile karlanyordu. Komisyonun ye saysnn 15 ile snrlanmas,
Konseyde karar alnabilmesi iin sz konusu kararn AB toplam nfusunun %60n temsil
eden ye devletlerin en az %50si tarafndan kabul edilmesi (ift ounluk sistemi) ilkesi;
Avrupann kltrel, dini ve insani miras konusundaki vurgu, karlkl savunma
maddesi, AB btesinin tm zerinde Avrupa Parlamentosuna (AP) yetki verilmesi, AB
Dileri Bakannn yetkileri bata olmak zere pek ok konuda yaanan tkanklk, temelde
ulusal karlar ile birlik amalar arasndaki elikilerin ortaya kmas bakmndan son
derece arpc olmutur.1226
ii.Valery Giscard dEstaingin Trkiye Konusundaki Aklamalar
Avrupa Konvansiyonu Bakan Valery Giscard dEstaingin 7 Kasm gn Brksel'de basn
mensuplaryla yapt syleide, AB'nin genilemesini 12 lkeyle snrlanmas gerektii,
Trkiye'nin corafi konumu, demografik ve kltrel yaps itibariyle "Avrupal olmad"
iddiasna yer vererek, Trkiye'nin AB'ye yeliini destekleyenlerin aslnda Birlii
zayflatmay amaladklarn ileri srm ve AB Konseyi'nin byk ounluunun
1224

Konventte Trkiyeyi Hkmet temsilcisi olarak Babakan Yardmcs Mesut Ylmaz (ANAP),
Parlamentoyu temsilen de milletvekilleri Ayfer Ylmaz (DYP) ve Ali Tekin (DSP) Trkiyeyi temsil
ediyordu. 3 Kasm 202deki seimler sonrasnda ise bu grevleri Hkmet adna nce Dileri Bakan Yaar
Yak, ardndan da son Dileri Bakan olan Abdullah Gl stlenmitir. Parlamento adna ise Zekeriya
Akam (AKP) ile Kemal Dervi (CHP) bu grevi yrtmektedir.
1225
Entwurf Vertrag ber eine Verfassung fr Europa (auf Deutsch: http://europeanconvention.eu.int/docs/Treaty/cv00850.de03.pdf, auf Trkisch: Avrupa in Bir Anayasa Oluturan Antlama
Tasla http://european-convention.eu.int/docs/Treaty/850TR.pdf) auch Bericht des Vorsitzes des Konvents
an den Prsidenten des Europischen Rat es Brssel, den 18. Juli 2003 CONV 851/03 http://europeanconvention.eu.int/docs/Treaty/cv00851.de03.pdf. Schlufolgerungen des Europischen Rates von
Thessaloniki -Bull. 6-2002
1226
Bu konuda ayrntl bir deerlendirme iin : http://www.ikv.org.tr/turkiye-ab/guncel/hak.htm

262
Trkiye'nin AB'ye katlmna kar olmasna ramen bunu Trklere sylemedikleri
dncesini dile getirmitir. Fransann 1974-1981 yllar arasnda Cumhurbakan,
Trkiye'yi kabul etmenin, "AB'nin sonu olacan", nk AB'nin imdiki 15 yesi ve
muhtemelen ye olmaya davet edilecek olan 10 lkeye benzemeyen Trkiye'nin, "farkl bir
kltr, farkl bir yaklam ve farkl bir yaam tarz olduunu" belirtiyor ve "Trkiyenin
bakenti bile Avrupa'da deildir, halknn yzde 95'i Avrupa'nn dnda yaamaktadr,
Trkiye, bir Avrupa lkesi deildir" diyordu.1227
AB iinde dEstainge ilk tepki AB Parlamentosu Bakan Pat Coxdan geldi ve Cox bu
aklamalar kabul edilemez olarak niteledi. AB Komisyon Szcs Jean-Christophe
Filori de " Komisyonun ve AB Konseyinin bu konudaki yaklamn 1999 ylndaki
Helsinki Zirvesinde Trkiye'nin adayln ilan ederek aka ortaya konulmutur
diyordu.1228 Uluslararas Liberallerin Bakan ve Belika Dileri Bakan Yardmcs
Annemie Neyts ise Valery Giscard dEstaingin aklamalarn aptallk olarak
nitelendiriyor ve "AB'nin toprak anlay yoktur, ekonomik ve siyasal anlay
vardr....Stratejik konumu nedeniyle Trkiye nemli bir lkedir. ... Uygarlmzn kkeni
Musevi-Hristiyan geleneklerden kaynaklanmaktadr, ancak hal mantn ortaya
atmamak gerekir diyordu.1229 AB'nin Gvenlik ve D Politika Yksek Temsilcisi Javier
Solana'nn szcs Christina Gallach da benzer bir aklama ile Trkiyenin adayl
konusunun kapandn belirtiyordu.1230 Fransadan yaplan resmi aklamalarda da Valery
Giscard dEstaingin aklamalarnn onun kendi ahsi gr olduu vurgusu
yaplyordu.1231 Ayn gn Trk Dileri Bakanl tarafndan yaplan aklamada da,
Trkiye'nin Avrupa ynelimi, tm kart grlere ramen tam yelik hedefine doru
ilerlemeye devam edecektir deniliyordu.1232
Giscard dEstaingin Huntingtonian tezleri destekleyen trdeki bu aklamalar, Kasm
1997de Avrupa Hristiyan Demokrat Partileri Liderlerinin yapt aklamann bir
benzeriydi ve bu anlamda ok da yeni saylmazd.1233 Ancak aklamay yapan kiinin
ABnin geleceinin belirlendii ve dahas Trkiyenin de dier aday lkeler gibi eit
konum ve koullarda katld Konventin Bakan olmas, konuya niteliksel bir farkllk
katyordu. ABden gelen resmi nitelikli aklamalara ramen; d'Estaing'in grlerini
ifade ederken kulland slup ve zamanlamas hatal olsa da, onun grlerini paylaan
nemli bir kesim olduu biliniyordu.1234 The Washington Post da bu noktaya iaret ederek
Eski Fransa Cumhurbakan, birok Avrupalnn inand, fakat sadece ahsi
1227

Le Monde (Gnlk Gazete-Fransa): 09.11.2002, The Washington Post (Gnlk Gazete-ABD):

09.11.2002 (Keith B. Richburg) Aklamalarn yapld gn Die Welt gazetesinde yaynlanan Berlin
Humbold niversitesi Tarih profesr Heinrich August Winklerin lmne Geniliyoruz balkl yazs da
ok benzer bir yaklamla Trkiyenin AB iinde yeralmasnn ABnin sonunu getirecei tezini iliyordu.
Winklerin grleri iin Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 07.11.2002 (Heinrich August Winkler)
1228
The Washington Times (Gnlk Gazete-ABD):09.11.2002 (Martin Sieff: Neden Giscard Trkiyeyi
Yzst Brakt)
1229
Knack (Gnlk Gazete-Belika):18.12.2002
1230
AB'nin Gvenlik ve D Politika Yksek Temsilcisi Javier Solana'nn szcs Christina Gallach yle
dedi: "AB liderleri Aralk 1999 tarihinde, Trkiye'nin resmen bir aday ye olmasna karar verdiler ve bu
karar oybirliiyle alnd." The Washington Post (Gnlk Gazete-ABD): 09.11.2002 (Keith B. Richburg)
1231
Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 11.11.2002 (Bayaz)
1232
T.C.Dileri Bakanl Aklamas: NO-127 : 8 Kasm 2002.
1233
Kopenhag Zirvesi sonrasnda L'Expressde yaynlanan ve Valery Giscard dEstaingin deerlendirmelerini
destekleyen bir yorumda iin siehe L'Express (Gnlk Gazete-Fransa): 12-18.12.2002 (Claude Allgre:Trk
Meselesi)
1234
rnein Le Figarodaki makale Valery Giscard dEstaing destek veriyor ve Trkiyenin AB iinde
yerinin olmadnu akca ortaya koyuyordu. : Le Figaro (Gnlk Gazete-Fransa): 18.12.2002 (Alexandre
Del Valle: Kltrel Adan Tarafsz Deiliz)

263
konumalarnda dile getirdii bir gr aka syleyerek bugn Avrupa'daki yaygn bir
ihtilafa temas etti: Kalabalk Mslman Trkiye, hibir zaman AB'ne ye olmaya davet
edilmeyecektir deerlendirmesini yapyordu. The Washington Times da ok benzer bir
deerlendirme yapyor ve dEstaingin Trk halkna gnderdii bu acmasz ve sert
mesaja verilen tepkilerin yanltc olmamas gerektiini vurguluyor ve Brksel'deki AB
yetkililerinin hemen, Giscard d'Estaing'in szlerine katlmadklarn aklamalarna
ramen, milyonlarca Trk, d'Estaing'in kelimesi kelimesine gerekleri sylediine pekala
inanabilir1235 yorumunu yapyordu. The Guardianda yaynlanan yorum ise yleydi:
Arl olan nfuz sahibi biri kt ve AB diplomatlarnn ve siyasetilerinin yllardr
azlarnda gevelediklerini yksek sesle syleyiverdi. Trkiye, tatl dille, kandrmaca
"yanndayz" mesaj ile aldatlyor ve nfusunun yzde 70'inin en ok istedii eyin, Brksel gneinin altnda bir sandalyenin- mmkn olduuna ve yelik grmeleri iin
belli bir tarih alnabileceine inanmaya sevk ediliyor olabilir. Ancak iler umulduu gibi
gitmeyince Brksel onu bandan savabilir. Kullandmz gzel szler iki yzl
aklamalardan ibaret. 1236
Valery Giscard dEstaingin yeniden gndeme getirdii Trkiye konusu, Trkiyenin AB
iinde varlna kar kan cephenin gerekelerinin ortaya konulmas bakmndan da son
derece nemli bir rol oynamtr. rnein Le Figaroda Valery Giscard dEstaingin
grlerini destekleyen ve aslnda bir islam lkesinde demokrasi gerekleemez grn
dile getiren ve neredeyse Huntintonun ortaya koyduu alamaz tabloyu daha keskin
hatlar ile yeniden izen Alexandre Del Valle felaket senaryosunda u grlerini dile
getiriyordu: Birlie Trkiyenin girmesi demek, yaknda 100 milyon Avrupal Trk demek,
banliylerimizle Anadolu (ki Asyann uyuturucular, inli veya Pakistanl kaaklar ve ElKaide ebekeleri oradan akyor) arasnda snr kalmad demek, Avrupa Parlamentosu'nda
Fransann 72 milletvekiline karlk 90 Trk milletvekili demektir. Dahas Avrupa
ordusunun en byk birlikleri Mslman Trk olacaktr..1237 Trkiye'ye ynelik kta
Avrupasnn yaklamnn temelinde, nfus art konusundaki gvensizlikler ve korkular
yattnn vurguland The Washington Timesdaki yorumda u ilgin uyar yaplyordu:
Ancak, Trk liderlerinin aka, d'Estaing'in szlerine katldklarn aklamalar, hem
kendileri hem de Avrupallar iin bir felakete yol aabilir. Siyasi yelpazenin farkl
yerlerinde bulunan Trk liderler yllardan beri, siyasi ve sosyal istikrar srdrebilme
ynndeki tek gereki mitlerinin, AB'ye tam ye olarak katlmann uzun vadeli ekonomik
kazanlarn ileri srmek olduu konusunda hemfikirler.1238
Ancak dEstaingin aklamalar Trkiye iin olumlu saylabilecek bir etki yaratmt.
zellikle AByi bir Hristiyan Klub olarak deil, ilkeler ve deerler btn olarak
grmek isteyen evreler, Trkiyenin kategorik olarak reddedilmesine kar kmlard.
rnein Estaingin Cumhurbakan olan Chirac 70 milyon Mslman Trkn ABye
girmesi ABde endie yaratyor mu? sorusuna Neden 70 milyon Hristiyan Fransz
1235

The Washington Times (Gnlk Gazete-ABD): 09.11.2002 (Martin Sieff) ayrca Financial Times (Gnlk
Gazete-ngiltere): 11.11.2002 (Bayaz), Valery Giscard dEstaingin aklamalarn The Times de gaf
olarak nitelendiriyordu. Bkz.: The Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 05.12.2002 (Peter Riddell)
1236
The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 11.11.2002 (Peter Preston: Avrupann Karanlk Kalbine Bir
Bakn)
1237
Le Figaro (Gnlk Gazete-Fransa): 18.12.2002 (Alexandre Del Valle: Kltrel Adan Tarafsz Deiliz)
Tam tersi iki farkl yorum iin Bkz.: Trk slam, zellikle de bir gn AB'nde yerini bulursa, tm Mslman
dnyas iin referans grevi yapabilecektir : Le Monde (Gnlk Gazete-Fransa):18.12.2002 (Henri
Tincq:Avrupadaki Trkiye slamin Bir anstr) ve Liberation (Gnlk Gazete-Fransa):16.12.2002
(Maine niversitesi retim grevlisi Prof. Michel Gresillon: Grnmez Snrlar)
1238
The Washington Times (Gnlk Gazete-ABD):09.11.2002 (Martin Sieff: Neden Giscard Trkiyeyi
Yzst Brakt)

264
demiyorsunuz da Mslman Trk diyorsunuz cevabn veriyor ve Avrupa deerlerini
paylat srece Trkiyenin yeri Avrupadr diyerek dEstaingin ortaya koyduu
grlere katlmadn, Trkiyenin yeliini kategorik olarak reddetmediini belirtmi
oluyordu. Bu balamda 20 Mart 2003de AB Parlamentosunda alnan karar son derece
arpcyd. AB Parlamentosunda Genileme Raporlarnn onaylanmas esnasnda Hristiyan
Demokrat grup tarafndan sunulan bir deiiklik nergesinde, Trkiyeye yelik yerine
zel ortaklk ilikisi kurulmasn neren bir deiiklik nergesi verilmi, bunun iin
yaplan oylama, Trkiyeyi srekli mahkum eden AB Parlamentosunda ak bir farkla
Trkiyenin istedii ekilde sonulanyor ve AB Parlamentosu Parlamenterleri deiiklik
nergesini, sosyalist, liberal ve yeil gruplarn destei ile 156ya kar 376 oyla
reddediyorlard. Bunda dEstaingin aklamalarnn da Trkiye lehine etkisi olduu
sylenebilir.
d. AB Srecinde Scak 30 Gn ve Kofi Annann Kbrs Plan
Kbrs sorunu, zellikle 2002nin son eyreinde gndemin en nemli maddelerinden birisi
haline geldi. Bunun en bata gelen nedeni, Helsinkide ve KOBde Trkiye iin ortaya
konulan takvim ve BMin gzetimi altnda yrtlen Kbrs grmelerinde de nemli bir
dnemce gelinmesiydi. BM Genel Sekreter Kofi Annan, Kopenhag Zirvesinden sadece drt
hafta nce, 11 Kasm 2002de Annan Plan olarak anlan yaklak 150 sayfalk zm
plann taraflara sundu.1239 K.Annann planm masann zerinde ve adada zm iin
Kbrs Rumlar ve Trklerini bekliyor cmlesi ile taraflara sunduu bu plann AB takvimi
ile ilikilendirilmesi zm iin olduka mantklyd. Ancak Trkiyede iktidarn ciddi bir
deiimden gemesi ve plann sunulduu tarihlerde yeni Hkmetin kurulmam olmas,
dahas Denktan New Yorkta ak kalp ameliyat geirmeden nce tedavide olmas,
zellikle Trkiye bakmndan byk bir zaman sknts douruyordu. Yunanistan ve
Kbrs-RY bakmndan ise zaman basks AB yelii ile ilgiliydi. Kbrsda zm KbrsRYnin yelii iin bir n art haline gelebilirdi. Yunanistan ve Kbrs-RYdeki muhalefet
plan byk bir tepki ile karladlar. Politis gazetesi yapt kamuoyu aratrmasnda,
Kbrs Rumlarnn % 64nn plana red oyu vereceklerini tespit ediyordu.
Btn zamanlarn en kapsaml bar plannn ierii kadar takvimi de son derece nemli
tartmalar yaratt. Kbrsta svire-Belika (ve bir lde de Finlandiya) modellerinin
bir karm niteliinde bir yaplanmay ngren plan, tek devlet (United Cyprus
Republic) ve tek vatandalktan hareket ediyor bunun yan sra iki kurucu devlet, iki
ynetim, iki ayr milli kimlik, iki dil, garantr ngryordu. Planda ayrca Trkiye ve
Yunanistann askerlerini azaltmas ve ok uluslu bar gcnden de sz ediliyordu. Plann
zellikle Trk tarafnda en ok tartma yaratan blm ise gmenler konusundayd, zira
plan gmenlerin belirli ller erevesinde 1974den nceki topraklarna geri
dnebilmesine olanak salyordu. Annan, bu plann znn deitirilmemesi ve Mart
2003de de her iki kesimde de referanduma gtrlmesini teklif ediyor, dahas, taraflar bu
konuda da uzlaamazlarsa, bar grmelerine son vereceini aklyordu. Annan Plan,
drt nemli tarih belirlemiti. Bunlardan birincisi bir haftalk sre iinde taraflarn plan
grmeye uygun bulup bulmadklarnn bildirilmesiydi. kincisi drt haftalk, yani 12
Aralktaki Kopenhag zirvesine kadar sreydi. Annan bu sre iinde nemli anlamazlk
konular olan egemenlik, toprak dalm ve gmenler gibi konularda genel bir uzlama
beklentisiydi. nc tarih ise anayasa dzenlemeleri ve zm plannda ikinci derecede
nem tayan detaylarn deerlendirilecei 28 ubat 2003 tarihiydi. Bu toplantda taraflarn
uzlatklar plann referanduma sunulmas iin karar alnmas gerekecek ve 10 Martta da
1239

Annan Plan iin siehe UN resmi internet sitesi: : http://www.cyprus-un-plan.org/

265
rapor referanduma gtrlecekti. Annann Klerides ve Denktaa gnderdii sayfalk
Note of Guidance balkl mektubunda, Kopenhag Zirvesine kadar temel konularda
uzlama salanamamas halinde mzakerelere devam edilmeyecei imasnda
da
bulunuluyordu.1240
Erdoan, seimlerin hemen ardndan ilk olarak Yunanistana yapmay planlad gezisini
Trkiyede baz evrelerden gelecek tepkileri dikkate alarak deitiriyor ve 15 Kasm
1983de ilan edilen KKTCnin kurulu yldnm vesilesi ile ilk yurtd ziyaretini
KKTCye gerekletiriyordu. Erdoan burada Annan Plannn "mzakere edilebilir
olduunu" aklyor ancak, hem Trkiyedeki Hkmet almalar hem de Denktan
hastal nedeniyle ortaya konulan takvime BM planna, (bir gn sonra "niyet beyan" ve 12
Aralka kadar "kesin yant") Trkiye ve KKTC tarafndan uyulmasnn mmkn
olmadn kaydediyordu. Denkta ise rahatszl nedeniyle bulunduu New Yorkta
yapt aklamada, zaman tahditlerine boazmza basarak zm olmaz diye itiraz
ediyor, ardndan da Plann ieriini, zellikle de gmenler ve harita konularn
eletiriyordu. Denkta, "G meselesini halledecekler diye kendiliinden halledilmi olan
sorunu yeniden yaratyorlar. 50 - 60 bin Trkn yer deitirmesini gndeme getirip buna
sorunun zm diyorlar diyordu.1241.
Hem AB hem de Kbrs-RY konusunda grmeler yapmak zere 18 Kasm 2002de
Atinay ziyaret eden Erdoan, Yunanistan tarihi rakibimiz olarak deil, en yakn
komumuz ve yarnlarmzn stratejik orta olarak gryoruz diyordu. Simitis ise,
Trkiyeye Kopenhagda mzakereler iin tarih verilmesi iin Yunanistann tam destek
vereceini aklyordu. Erdoann bu dnemde zerinde en ok tartma yaratan
aklamas ise AB-Kbrs-ODGP konular arasnda kurduu ilikiydi. Erdoann nereye
gitsek bunlar soruyorlar. Biz diyoruz ki, gelin hepsini bir paket halinde grelim szleri,
Trkiyenin yllardr reddettii Kbrs-AB balantsn kabul etmek anlamna geliyor ve
Kbrs AB pazarlnn bir paras olarak deerlendiriyordu. Londrada Blair ile gren
Erdoan, burada da bamz kuma gmmekten vazgeelim. Kbrs-RY, AGSP ve AB
birbiriyle balantl aklamasn yapyordu. 1242 zetle Erdoan-Gl ikilisinin teklifi
Kbrs-RY ye olsun, buna biz itiraz etmeyelim, Kbrs sorununun Annan plan
erevesinde zmne de aba sarfedelim, bunun karlnda da AB Trkiyeye
mzakereler iin tarih versin eklindeydi. Erdoann Annan plannn mzakerelere zemin
olarak kabul edilmesi ve AB-Kbrs balants konusundaki yaklam Trkiyede Kbrs
sorununun bir an nce zlmesi gerektiine inanan ve Trkiyenin karn da bunda gren
evrelerde geni bir kabul grd.1243 Trkiyede belki de ilk kez, Kbrs konusu
tabulatrlm bir milli dava olmaktan ziyade, Trkiyeye ve Kbrs Trklerine yeni bir
alm salayacak nemli bir koz olarak deerlendiriliyor ve Trkiyede de bir milli
kahraman olarak bilinen Denkta, hi olmad kadar eletiriliyordu. Denktaa destek verip
1240

Milliyet Gazetesi (stanbul): 15.11.2002.

Milliyet Gazetesi (stanbul): 16.11.2002
1242
Erdoan aynen yle diyordu: "Avrupada nereye gitsek hep ayn. Zypern-GV, Avrupa Gvenlik ve
Savunma Politikasn (ODGP) ne yapacamz soruyorlar Devekuu gibi bamz kuma sokmann bir yarar
yok. Zypernta adil, kalc, salkl bir zm bulmaktr asl vatanseverlik... Bugne kadar ahin politikalar
izledik de ne oldu? Netice alabildik mi? Netice yoksa istediin kadar ahin ol, ne olacak? " Milliyet Gazetesi
(stanbul): 21.11.2002
1243
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 18.11.2002 (Ferai Tn, Zypernta ilk kez doru balant), Yeni afak
Gazetesi (stanbul15.11.2002 (Cengiz andar: Zypern veya Trkiyeye AB Yolu, AKPye ktidar Yolu)
Yeni afak Gazetesi (stanbul): 15.11.2002 (Cengiz andar: ahinlerin Zypern Komplosu), Milliyet
Gazetesi (stanbul): 15.12.2002 (Sami Kohen: Ankarann tutumu ne?) Milliyet Gazetesi (stanbul):
14.11.2002 Hasan Cemal: Trkiye iin tarihi dnm noktas), Milliyet Gazetesi (stanbul): 14.11.2002
(Gneri Civaolu: gen)
1241

266
Erdoan eletirenlerin ok nemli bir blmnn ABye kar tavr belirleyen olmas ise
tesadf deildi. Tam bu tartmalar esnasnda en ok merak edilen eylerden birisi de
TSKnin tavryd. Ancak 20 Kasmda eski Genelkurmay Bakan olan ve 1980 askeri
darbesi ile Devlet Bakan olan Kenan Evren Kbrs konusunda herkesi artan ve
Erdoana nemli koz veren bir aklama yapt. Evren BM plannn adada zm iin
tarihi bir frsat olduunu sylyor, ardndan da toprak tavizi konusundaki tartmalar
yersiz buluyordu. 1974de Trkiye Kbrsa mdahale ettiinde Kara Kuvvetleri Kurmay
Bakan olan Evren, Bizim harekat planmzda bugnk (KKTC) snrlar yoktu. Daha
geride bir snr dnlmt. Ama bizim kuvvetlerimiz karlarnda kimseyi bulamaynca,
daha nceden belirlenen snrlarn tesine ilerlediler ve daha fazla toprak ald.. Bu
aamada ileride masaya oturulduu zaman toprak tavizleri vermek zorunda kalabiliriz,
ite buradan taviz verebiliriz, diye dnlerek ekilmedik diyor ve Kbrs sorununun
halledilmesi iin Annan Plann gayet iyi bir frsat olarak grdn aklyordu.1244
Erdoann Madridde Babakan Jose Maria Aznar dan da destek vaadi alyordu.
Erdoan'n, yakalad olumlu havann ilk duraksad yer Berlin oldu. 19 Kasmda
Berline yapt ksa ziyareti srasnda Babakan Schrder ve Dileri Bakan Joschka
Fischer'le gren Erdoana destek szleri ekinceleriyle birlikte veriliyordu.1245 Bunda
uzun sreden beridir artk Alman i politikasnn nemli bir malzemesi haline gelen
Trkiyenin AB yeliinin, Essen ve Niedersachsenda yaklaan seimleri etkileme
ihtimalinin de rol oynad sylenebilir.1246 Ksa bir sre nce talya Babakannn Berlin
ziyaretinin de konusunu oluturan Trkiyeye tarih verilmesi konusunda Almanyann
kararn etkileyebilecek ok nemli bir faktr de, yaklaan Irak savanda Trkiyeye
ihtiyac daha da artan ABDnin tavryd. ABDli politikaclar, son dnemde ok bozulan
ABD-Almanya ilikilerinin dzelebilmesi iin ortaya koyduklar arttan birisi
Trkiyenin AB yelii konusunda Almanyann destek vermesi olduu pek ok basn
organnda dile getirildi. Buna ramen Almanyann mzakerelere hemen balanmasna
kesinlikle kar kt, mzakereler iin bir takvim verilmesinden (yani tarih iin tarih)
yana olduu anlalyordu. Cumhurbakan Johannes Rau da bence Trkiye'ye yelik
mzakereleri iin somut bir takvim verilmesi iin henz erken'' diyordu. Almanyadaki bu
temkinli hava Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in 26-27 Kasm'da yapt ziyarette
de devam ediyordu. Trkiyeye destek yine ABD ve ngiltereden geliyordu. 20 Kasm
2002de NATOnun tarihi genilemesi iin dzenlenen Zirve iin Pragda bulunan ABD
Bakan G.Bush Dileri Bakan Colin Powell, Savunma Bakan Donald Rumsfeld ve
Ulusal Gvenlik Danman Condoleezza Ricen da hazr bulunduu grmede
Cumhurbakan Sezere Trkiyenin yeri Avrupadr. Grtm AB liderlerine
lkenizin nemini vurgulayarak, 12 Aralkta tarih verilmesini istiyorum ve isteyeceim
diyor ve Trkiyeden Iraka yaplacak mdahale konusunda destek istiyordu. 1247
1244

CNN-Trk: 20.11.2002, Hrriyet Gazetesi (stanbul): 2111.2002, Vatan Gazetesi (stanbul): 21.11.2002.
Yeni afak Gazetesi (stanbul): 22.11.2002 (Cengiz andar), Hrriyet Gazetesi (stanbul): 22.11.2002
(Ferai Tn) Bu konuda ayrca Bkz.: Yeni afak Gazetesi (stanbul): 15.11.2002 (Cengiz andar:); Vatan
Gazetesi (stanbul): 23.11.2002 (Gngr Mengi); Hrriyet Gazetesi (stanbul):23.11.2002 (Cneyt lsever);
Hrriyet Gazetesi (stanbul):23.11.2002 (Hadi Uluergin). Bu arada ayn gn Radyo Televizyon Yksek
Kurulu, devlet televizyonu olan TRTde Krte yayn yaplmasna olanak salayan bir karar alyordu.
1245
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 20.11.2002, Hrriyet Gazetesi (stanbul):
21..11.2002 (Yaln Doan)
1246
Seimlerin yaplaca Essen Eyaleti Babakan Roland Koch (CDU) ile Aa Saksonya Eyaleti CDU'nun
babakan aday Christian Wulff, Trkiye'nin AB yeliine kar ktklarn defalarca dile getiren
politikaclard. Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 20.11.2002
1247
20-21 Kasm 2002de Pragda yaplan NATO Zirnesi, NATOnun tarihi zirveler,inden birisi olmutur.
Souk Sava Sonrasnda Polonya, Macaristan ve ek Cumhuriyeti ile 19 yeye kan NATO, yedi lkeyi
(Lotonya, Litvanya, Estonya, Slovakya, Slovenya, Romanya, Bulgaristan) 2004 ilkbaharnda, Arnavutluk ve
Makedonyay ise daha ileriki bir tarihte ittifaka dahil etme kararn almtr. Rusyadan gelen tepkilere

267

23 Kasm 2002de Gl Hkmetinin TBMMde okunan Hkmet Programnda da

Trkiyenin ABye tam yeliinin Hkmetin hedeflerinin banda geldii belirtilerek,
Kopenhag Kriterlerini tam olarak yerine getirme iin programa ald 36 maddelik Anayasa
deiiklik paketinin hazrland belirtiliyordu. Bu pakette AHMnin sank lehine ald
yeniden yarglama kararlarnn i hukukta uygulanmasn salama (ki bu bata Leyla Zana
olmak zere yaklak 300 kiiyi ilgilendiren bir dzenlemeydi), siyasal partilerin
kapatlmasnn zorlatrlmas, ikencede zaman am sresinin kaldrlarak, bu tr su
ileyenlere ynelik sfr tlerans ilkesinin getirilmesi ve Erdoann milletvekili
seilmesini engelleyen siyasi yasaklarla ilgili dzenlemeler de bulunuyordu ve sz konusu
tasar ksa bir sre iinde yasalat.
AK Parti Genel Bakan Erdoann ortaya koyduu performans1248 ve AK Partinin AB
konusunda ortaya koyduu tavr, zellikle AB iinde gerek bir aknlk yaratmt.
Sddeutsche Zeitungdaki bir yorumda, Ankara'daki yeni muhafazakar gcn deiim
hz, kendi lkesini akna evirirken, Avrupallar da hayrete dryor...Avrupa'nn
Trkiye'yi kap nnde bekletmesi giderek zorlaacak yorumu yaplyordu.1249 Frankfurter
Allgemeine Zeitung de benzer kayglar dile getiriyor ve ''Avrupa hkmetlerinin
Trkiye'deki slamc hkmeti sevmek zorunda kalacaklar'' belirtilerek, ''Zira bu
hkmetin bugn kadar grlmedik byk bir evkle AB yelii kriterlerini yerine
getirmeye soyunduu grlyor'' deniliyordu.1250
Ayn gnlerde asl gndemi dolduran ise Kbrs oluyordu. 12 Aralk tarihine iki hafta kala
taraflarn imza atp atmama konusundaki tavrlar hala ok karmakt. Bu arada Erdoan
ve Hkmetin de nemli bir kaygs vard ve bu kayg zellikle Erdoann ikinci Avrupa
turu sonrasnda daha da byd. Kayg uydu: Kbrsta zm iin Denktaa bask yaplr
ve Trkiyedeki kamuoyuna ramen bu gerekletirilebilirdi. Ama eer buna ramen
Trkiyeye tatmin edici bir mzakere tarihi verilmezse, yeni hkmet ok zor durumda
kalabilirdi.1251 Bu durum Kbrs-RY konusunda ok radikal bir dnm salayaca mit
edilen Erdoann da tavr deiikliinde nemli rol oynam ve Erdoan Yakn
Denkta ziyaretinin hemen ardndan gittii Portekizde "Kbrs AB sreci ile ilintili hale
getirmeyelim. lintili hale getirdiimiz zaman, korkuyorum ki bu i, ok daha farkl bir
zmszle doru gider" diye konuuyordu.1252 Bu aklamalarn ardndan Trkiyede 28
Kasmdaki MGKnn da Denktaa net biimde destek veren aklamas geldi:
Trkiye'nin, KKTC Cumhurbakan Rauf Denkta'n mzakere sreci itibariyle
alm olduu son tutumu destekledii kaydedilmitir.''1253
Bylece Trkiye Kbrs-RY politikasnda Ocak 2004e kadar srecek bir dnemde baa
dnm oluyor, Erdoan ile gndeme gelen srpriz zm yolunun ilemeyecei belli

ramen alnan bu karar, eski Sovyetler Birlii lkesin de NATOya girmesi ile daha da farkl bir anlam
kazanm oldu.
1248
Erdoan, 3 Kasmda yaplan seimlerin ardndan telefonla yrt youn temaslarn ardndan ilk d
ziyaretini 13 Kasmda talyaya yapm, ardndan Yunanistan, ngiltere, Almanya, Belika, rlanda,
spanyaya gitmiti. Erdoann ikinci tur ziyaretleri ise 26 Kasmda Portekizde balam, buradan
Finlandiyaya, Danimarka, sve, Fransa, Lksemburg ve Hollandada temaslarda bulunmutur. Erdoan 15
AB yesi iinde sadece 14 Kasmda seimlerin yaplaca Avusturyaya gitmemitir.
1249
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.11.2002.
1250
Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.11.2002
1251
Dileri Bakan Yaar Yakn, Yunanistanl meslekta Papandreu ile 26 Kasmda yapt telefon
grmesinde Kopenhagdaki zirveye kadar Zypernta zm bulur, buna ramen tarih verilmezse Trkiye
zorsda kalr. Bunu halka anlatamayz dedii bildiriliyordu. Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 27.11.2002.
1252
Hrriyet Gazetesi (stanbul):26.11.2002
1253
Milliyet Gazetesi (stanbul):29.11.2002

268
oluyordu.1254 Annan da Denktan ve Kleridesin ne kan itirazlarn dikkate alarak,
taraflara baz yeni teklifler ve almlar getiren ek bir belge sunuyor ve 30 Kasma kadar
cevap verilmesini istiyordu. Oysa Denkta 29 Kasm tarihli Milliyete verdii demete,
Annann Plan konusunda Kopenhag Zirvesine kadar bir n anlamaya varlmasn
"hayal" olarak niteliyordu. 12 Aralkta ABye tam yelikleri kesinlemek zere olan
Kbrsdan gelen mesajlar da iyimser deildi. Annan Plannn kabul konusunda AB
Dnem Bakan Danimarkann Dileri Bakan Per Stig Mller de arda
bulunuyor, Kbrs konusundaki uzlamann Trkiye ile ilgili karar da etkileyeceini
vurguluyordu. 2 Aralkta Ankaraya yapt ziyarette "Aslnda Kopenhagda alnacak
kararla ilgili her ey sizin elinizde" diyen Mller "zme ulalmas iin Denkta biraz
daha cesaretlendirin" telkininde bulunuyordu. Kbrs-RY konusundaki d basknn bir
baka halkasn da Londra oluturuyordu. The Times gazetesi, ngiliz Dileri Bakan Jack
Strawun 3 Aralkta yapaca Trkiye ziyaretinin amacn Kbrs sorununun AB Kopenhag
Zirvesi ncesinde zlmesi iin son bir diplomatik giriimde bulunmak olarak aklyor ve
"Anahtar Trkiyenin elinde" yorumunu yapyordu. Straw ile ayn gn Ankaraya gelen
Yunanistan Dileri Bakan Papandreu da bu konuda bir uzlama arayn dile getiriyordu.
AB Ortak D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi Javier Solana ise hem Trkiyenin
AB yelii hem de ODGP iin Kbrs sorununun zlmesi gerektiini de vurgulad
makalesinde BM Genel Sekreteri Kofi Annan'n sunduu Kbrs-RY plann ''ada iin tarihi
frsat'' olarak nitelendiriyordu1255 Kbrs konusuna hkimiyetiyle de tannan Avrupa
Parlamentosu (AB Parlamentosu) Bakan Pat Cox da Annan Plann "bir nesilde bir kez
gndeme gelen bir frsat" olarak tanmlyordu.1256 Btn bu karmaa iinde Yunanistandan
bir baka jest daha geliyordu. Yunanistan Dileri Bakan Papandreu 3 Aralkta Ankaraya
yapt ziyareti Kbrs Cumhuriyeti Garantr Devlet Temsilcisi olarak gerekletiriyordu.
1964den bu yana ilk kez gerekleen bu ziyaret, hem Kbrsta Trkiye ve Yunanistann
garantrlk haklarnn devam edecei ortak bir zme ulalmas hem de yenilenecek olan
Kbrs Anayasas iin ok anlamlyd.1257 Trkiyede belki de ilk kez Denktaa gelen tepki
ok ak ve sert biimde ortaya konuluyordu. Bunun nemli bir nedeni Trkiyenin AB
ansnn Kbrs nedeniyle ortadan kalkabileceine, dahas zmsz kalan bir Kbrsn
ABye ye olmas sonrasnda Trkiyenin ok daha zor durumda kalabileceine ilikin
endieler yer alyordu. Trkiyede ilk defa farkl niversitelerdeki retim elemanlarndan
oluan 59 kiilik bir grup, Uluslararas likiler Akademisyenlerinden Kbrs zn
Bildirisi balkl bir bildiri yaynlyordu.1258 Bildiride Kbrs sorunu ve Trk d
politikasn yakndan izleyen bizler, BM Genel Sekreteri Kofi Annann Kbrs sorununun
zmne ilikin taraflara sunduu neri paketinin mzakere edilebilir bir ierik tadn
dnyoruz deniliyordu. Medyada da ok gl bir zm basks grlyordu.
nemli d politika yazarlarnn ok byk blm ve niversitelerdeki akademisyenler
iin de Annan plan, eksikliklerine ramen btn zamanlarn en ideal planyd ve frsat
karlmamalyd. andar, olayn bir baka nemli ynne dikkat ekiyor ve Kbrsn AK
1254

al da Erdoann almyla balatlan politikann devam ettirmesi gerektiini vurguluyordu: Bkz.:

aban al: Kbrus Sorununu AB ats Altnda zmek http://www.liberal.org.tr/guncel/Diger/sc_ab.htm
1255
Solana yle diyordu: ''Kofi Annan'n plan, diplomasi evrelerinin ve uluslararas komitelerin yllar
sren gayretlerinin, byk istekli ve cesaretli sonucudur. Zypern'taki her iki taraf da bu plana onay vermek
zorundalar...Eer Trkiye bunu anlar ve kabul ederse, NATO ile AB arasnda askeri anlamalarn
sonulandrlmasna da yardm edecektir..'' Corriere della Sera (Gnlk Gazete-talya) :04.12.2002.
1256
"Bu ileriye doru adm atabilmek iin en iyi ans. Benim tm taraflara arm bu frsat iyi kullanmalar"
diyen Cox, "Kbrsta zm Trkiye - AB ilikileri asndan tatl bir mzik etkisi yaratr. AB - Trkiye
arasndaki dier ilikiler asndan da kpr rol oynar" grn dile getiriyordu. Milliyet (Gnlk Gazetestanbul): 06.12.2002
1257
Hrriyet Gazetesi (stanbul):04.12.2002.
1258
Do. Dr. hsan D. Dann koordinatrlnde hazrlanan bildiriye 21 niversiteden (13 devlet, 8i
zel), uluslararas ilikiler blmlerinde grev yapan toplam 59 (15 Prof., 18 Do., 20 Yrd.Do., 6 Dr.)
retim yesi imza atmtr.

269
Parti iktidar iin Trkiyede devlet brokrasisinin egemenliine son vererek gerek iktidar
olmann ciddi bir snav olduunu vurguluyordu.1259 andara gre Kbrs iin direnmenin
bir baka nemli boyutu da Trkiyenin AB yolunu engellemek, ya da en azndan
yavalatmakla ilgiliydi. Bu konuda yle diyordu: Kbrs konusu, sadece Kbrs konusu
deildir. Olmaktan da kmtr. Trkiye'deki AB kartlarnn en nemli ve belki de son
'savunma mevzii'dir ve bu mevzii korumak iin ellerinden geleni artlarna koymuyorlar1260
ok benzer bir gr Dr.Da da dile getiriyor ve Kbrs sorununun zmlenmemesi
durumunda Trkiyenin AB yelii asla gereklemeyecektir. Tam yelii braknz,
Rumlarn Kbrs tmyle temsil ettii mevcut durumun devam halinde 2004 sonras
Trkiyenin tam yelik mzakerelerini dahi balatmas son derece zor
olacaktr...Trkiyenin AB ile entegrasyonuna kar kan kesimlerin Kbrs konusunda
uzlamaz bir tavr sergilemeleri ite tam da bu nedenlerden kaynaklanmaktadr. AB sreci,
Kbrs
sorunu
etrafnda
milliyeti/ulusalc
reaksiyonerizmle
durdurulmaya
1261
allmaktadr diyordu.
Bu arada Trkiyede nemli i politik gelimeler de yaanyordu. 30 Kasmda Diyarbakr
ve rnakta Olaanst Hal uygulamas sona ermesiyle, Trkiyede yllardan bu yana
uygulanan olaanst hal btnyle sona eriyor ve demokratikleme anlamnda ok nemli
bir engel de ortadan kalkm oluyordu. Blgede ilk olarak Diyarbakrda 1978de ilan
edilen Olaanst hal 24 yl srm ve AB ile ilikilerde zellikle insan haklar ihlalleri
balamnda srekli bir sorun kayna olmutu.1262 Bir baka nemli gelime ise 2 Aralkta
YSKdan geldi. AK Parti Erdoann Babakan olmas konusunda anayasal deiiklikler
iin formller ararken, Siirtte yaplan seimlerde bir kyde seim kurullarnn olumad
konusundaki itiraz dikkate alarak YSK tarafndan iptal edilmesi bir anda Erdoann ksa
bir sre iinde milletvekili, dolaysyla da Babakan olma yolunu ayordu.
Bu gnlerde Trkiye ile ABD arasndaki ilikiler bakmndan da ok youn bir dnem
yaanyordu. Iraka mdahale etme konusunda kararll ok belli olan ABD, bir taraftan
Trkiyeye AB iin ok ynl destek hatta bask politikas uygularken, te taraftan Iraka
gerekletirilecek operasyonda Trkiyenin tam desteini salamaya alyordu.1263 Bu
nedenle Savunma Bakan Yardmcs Paul Wolfowitz ve Dileri Bakan Yardmcs Marc
Grossman 3 Aralkta Trkiyeye geldiler.Bu ziyaretlerde Kbrsda zm iin Annan
Planna ABDnin destei de eitli vesilelerle ortaya koyuyordu. ABD Ynetiminin bu iki
gl ahsiyetinin bir zellii de ABDnin karlar iin Trkiye ile ibirliini ok
nemseyen kiiler olmalaryd. Bu arada Bush, srpriz bir kararla AKP lideri Erdoan 10
1259

Yeni afak Gazetesi (stanbul):28.11.2002 (Cengiz andar)

Yeni afak Gazetesi (stanbul): Cengiz andar: Kbrs: Trkiye iin AB, AK Parti in ktidar Snav
1261
18 ubat 2003, Radikal (hsan Da: Kbrs Sorunu Neden zmlenmeli) ayn makale Liberal Dnce
Topluluunun
internet
adresinden
de
elde
edilebilir:
http://www.liberal.org.tr/guncel/Dagi/id_kibrissorunu.htm
1262
Olaanst Hal uygulams 12 Eyll 1980 mdahalesi ncesinde yaygnlaan terr engellemek iin
1978de ilan edilen ve 1987ye kadar devam eden skynetim uygulamas ile balam, 19 Temmuz 1987de
OHAL Valilii kurulduktan sonra da Olaanst Hal olarak devam etmiti. OHAL Blgesinde Diyarbakr,
Bingl, Elaz, Hakkari, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illeri birinci derecede Adyaman, Bitlis, Mu ise ikinci
derecede (mcavir il) baland. 6 Mays 1990da bu illere Batman ve rnakn il olmalar vesilesi ile iki il
daha katlm oldu ve OHALe dahil blge 13 ile kt. 19 Mart 1994de Bitlis de OHAL kapsamna alnd.
Elaz ise ayn tarihte bu kapsamdan karld. OHALin en son kaldrld iller ise Diyarbakr ve rnak
oldu.
1263
The Economist, Kendi stratejik nedenlerinden dolay Trkiye'nin AB'ye kabul edilmesini ok isteyen
Amerika Birleik Devletleri de, AB'ye iddetli bir bask yapyor deerlendirmesini yapyordu. The Economist
(Haftalk Dergi-ngiltere): 07.12.2002 (Haydi Douya)
Washington Post:05.12.2002 (Vernon Loeb-Karl Vick:Amerikal Yetkililer Trkiyeden Gelecek Destekten
Emin); Vatan Gazetesi (stanbul): 04.12.2002.
1260

270
Aralkta grmek zere Beyaz Saraya davet ediyordu. Ayn gnlerde Trkiyede Irak ve
Kbrs konularnda nemli politik kararszlklar ve elikiler de gze arpyordu.1264
Trkiyenin Kopenhagda alaca perspektif bakmndan bu srete en nemli
grmelerden birisi, 4 Aralkta Berlin yaknndaki Storkowda bir araya gelen Babakan
(anslye) Schrder ve Fransa Cumhurbakan Chiracn Kopenhag Zirvesinde Trkiye
dahil her konuda ortak tavr belirlemek iin1265 her iki lkenin Dileri Bakanlar ve
uzmanlar ile birlikte gerekletirdii mini zirve olmutur.1266 Bu zirveden kan sonu
Trkiye'nin baz itirazlarna yol asa da aslnda mzakereler iin ak sinyal veriyor ve
sreci geri dnlmesi imkansz bir hale getiriyor, ancak mzakerelere balanlmas iin
Almanyann nerdii Aralk 2004 yerine Fransann srar ile ortaya Temmuz 2005 tarihi
kyordu.1267 Buna gre AB Komisyonu, 2004 yl ortasnda Trkiye'deki reform sreci
konusunda bir rapor sunacak; bu raporun, ye devletler tarafndan olumlu deerlendirilmesi
halinde de 1 Temmuz 2005'de yelik mzakerelerine balanacakt. Ancak bunun art da
Kopenhag zirvesi ncesinde, NATO ve ODGP ibirlii konusunda Trkiye ile bir
mutabakata varlmas olarak belirlenmiti. Die Welt gazetesinde de, ''Schrder ve Chirac,
Trkiye'ye ak sinyal verilmesinden yana'' balyla verilen haberde, Federal Meclis'te,
Birlik partileri (CDU/CSU) tarafndan Trkiye'nin AB yeliine kar bir gn nce sunulan
ve reddedilen nergeye de dikkat ekiliyor1268, ve buna ramen Schrder'in, ''Trkiye'ye
Brksel'de alnan kararlardan te bir sinyal verileceini'' belirtiliyordu. Trkiyenin
yeliine olumsuz yaklaan kesimler bu uzlay iddetle eletirdiler. rnein Avrupa
Parlamentosundaki en geni grup olan Hristiyan Demokratlarn lideri H.G.Pottering
"Tarih iin tarih, baka bir deyile ikinci bir tarih vermek taktikten baka bir ey deil"
diyor ve Trkiyeyle zel ilikiyi her iki taraf iin de daha doru bir opsiyon olduu
grn dile getiriyordu.1269 Alman Hristiyan Demokratlar'n lideri Edmund Stoiber de
bir kez daha, "Trkiye"nin yelii Avrupa'nn siyasi birliinin sonu anlamna gelir. Dzgn
bir siyasi birlik istiyoruz, sadece serbest ticaret blgesi deil, ama Trkiye katlrsa sonunda
olacak budur" diyor ve Alman-Fransz zirvesinden kan karar da eletirerek "Babakan
Schrder gibi 2005'i muhtemel bir tarih olarak tespit ederseniz, bu sreci durdurma
imkannz artk kalmaz" diyordu.1270 Der Spiegelde yaynlanan yorumda da Trkiyenin
1264

The Wall Street Journal (Gnlk Gazete-ABD): 04.12.2002, The Guardian(Gnlk Gazete-ngiltere):
04.12.2002 (Jonny Dymond ve Julian Borger), Hrriyet Gazetesi (stanbul):04.12.2002
1265
Buna "Blaesheim-Prozess" ad veriliyor.
1266
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 04.12.2002 (Die Stunde der Trken) Bu zirvede Almanyadaki en
byk Trk iadamlarndan birisi olan Vural gerin grleri de alnmt. Hrriyet Gazetesi (stanbul):
05.12.2002.
1267
Alman Federal Hkmeti szc yardmcs Thomas Steg, 5 Aralkta yapt aklamada Chirac ve
Schrder'in, AB Komisyonu'ndan, 2004 ylnda Trkiye'deki gelimelere ilikin bir lerleme Raporu
hazrlamasn, raporun olumlu olmas durumunda 1 Temmuz 2005 tarihinde Trkiye ile yelik mzakerelerine
balanmasn isteyeceklerini resmen aklyordu.
1268
4 Aralkta Bundestagda yaplan grmelerde Babakan (anslye) Schrder, Ankara'ya Kopenhag'da
yaplacak AB Zirvesi'nde yelik perspektifi verilmesinden yana olduunu tekrarlyor, Dileri Bakan Fischer
de, uluslararas terrizme kar mcadelede Trkiye'nin stratejik nemini n plana karyordu. Grmelerde
Trkiye'ye Kopenhag'da AB'ye yelik imkan verecek her trl szden kanlmas ynnde Hristiyan
Birlik partileri tarafndan verilen nerge, SPD ve Yeiller ounluu tarafndan reddedildi. FDP ise oylamaya
katlmad. Schrder, CDU ve CSU partilerini, Trkiye ile olan ilikilerde Alman d politikasnn
devamlln ortadan kaldrmakla sulad ve "kk d politikac" olarak niteledii Glos'un, 1997 ylnda
Trkiye'ye, AB'ye yelik perspektifi verilmesini aka savunduu bir aklamasn okudu. Dileri Bakan
Fischer de, 11 Eyll saldrlarndan itibaren, AB'nin dou snrlarna ilikin sorunun deitiini vurgulad.
Sddeutsche Zeitung 05.12.2002. auch Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):
06.12.2002 (elo./mic./now.)
1269
Milliyet Gazetesi (stanbul):07.12.2002
1270
The Times:09.12.2002 (Roger Boyes). Stoiber, Zirveden bir gn nce Sddeutsche Zeitunga yazd
yazda da benzer kayglarn dile getiriyor ve Trkiyeye ayrcalkl ortaklk neriyordu. : Sddeutsche

271
yelik yolunun almasnn Alman kamuoyunu nasl tedirgin ettii aktarlyordu. Dergi,
Trkiyenin 2013den nce ye olmasnn mmkn olmadn kaydediyor ama, Schrder
ve Chirac'n nerisi hayata geecek olursa, Prens Eugen'in 500 yl nce Avrupa
ortalarndan geriye srd Trklerin n alacak. Trkiye'nin katlm halinde AB,
Avrupal kimliinin temel sorunlarna ilikin bir deiim geirecek deerlendirmesini
yapyordu.1271 S.Ulrich de, Trkiye'ye "gl bir sinyal" gndermesine kararnn,
Ankara'nn gelecekteki yeliinin imdiden teyidi anlamna geldiini, Kopenhagda da bu
konuda uzlama salanmas halinde artk, Trkiyenin yeliinin olup olmayaca deil,
sadece ne zaman olaca sorusunun kalacan belirtiyordu.1272 Ayn dnemde ngiltere, ,
talya, Portekiz ve Zypernla ilgili rezervleri olsa da Yunanistan ak bir biimde
Kopenhagda Trkiyeye tarih verilmesinden yana tavr belirlemilerdi. ngiltere 2003 Mart
ayndan sz ederken, Romada bir araya gelen talya Babakan Berlusconi ile Yunanistan
Babakan Simitis Haziran 2003 uygun grdklerini aklyor ve Biz Avrupada
Trkiyenin avukatlaryz aklamasn yapyorlard.1273 Hatta Trkiye iin tarih verilmesi
iin kararl olan be lke, Alman-Fransz teklifine Mart 2003 teklifi ile cevap veriyor ve
Trkiyenin Kopenhag Kriterleri, Kbrs ve ODGP konularnda gl zm sinyalleri
vermesi halinde Mart 2003de Yunanistanda gerekleecek ara zirvede Trkiyeye tarih
verilmesi teklifini getiriyorlard. Portekiz ve Belika ise 2003 Aralk tarihinin uygun olduu
grndelerdi. spanya, rlanda, Lksemburg, Finlandiya, Belika, net bir tavr
belirmemilerdi. Fransa, Almanya, sve, Danimarka, Hollanda, Avusturyadaki eilim ise
gl bir sinyal, ama tarih verilmemeli ynndeydi.
9 Aralkta Kopenhagda AB Dnem Bakan Danimarka'nn Babakan Anders Fogh
Rasmussen ile gren AK Parti Lideri Erdoan, grme sonrasnda yaplan ortak basn
toplantsnda AB iinde gelinen noktadan memnun olmadn aka ortaya koyuyor ve
AB iinde ar sert hatta antaj olarak nitelenen baz aklamalar yapyordu.1274
Erdoan ''Trkiye'ye hala bir mzakere tarihi verilmeyiinin ifte standardn ta kendisi''
olduunu sylyordu. Erdoan, Kopenhag kriterleri uygulama alan olarak
deerlendirildiinde, Lksemburg ve Helsinki zirvelerinde aday lkelerle mzakerelere
balandn hatrlatyordu. Erdoann Rasmussen ile yapt grme, Trkiyeye 2004
ncesinde mzakere verilmeyeceini ortaya koymutu. Bu arada Danimarka Resmi Ajans
(RTZAU), AKP lideri Recep Tayyip Erdoann Danimarka Babakan Anders Fogh
Rasmussene elden verdii Trk hkmetinin ABye mektubunun ieriini aklyor ve
Trk Hkmetinin "Eer Trkiyeye bir mzakere tarihi verilirse, Kbrs sorununun
zmnde olumlu bir atmosfer oluur ve sorunu zme imkn doar" biiminde bir
taahht ortaya koyduunu vurguluyordu.
Kopenhagdan 30 saatlik bir jet ziyaret iin Washingtona gelen Erdoan, yine protokol d
bir ilgiyle ve "Trkiyenin yakn gelecekteki babakan" olarak arland. Erdoan, nce
ABD Dileri Bakan Colin Powell, Ulusal Gvenlik Danman Condoleezza Rice ve
Bakan Bushla Beyaz Sarayda bir araya geldi. Erdoan ayrca, ABD Savunma
Bakanlnda Irak konulu geni bir alma toplantsna katld ve ABDli yetkililerden
brifing ald. Bush ile son derece scak bir havada geen grme sonrasnda Erdoan
Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 11.12.2002 (Edmund Stoiber) ok benzer bir deerlendirme iin Bkz.:
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 09.12.2002 (Nikolaus Blome) Blome yle diyordu:Byle bir tarih
verenin, geri dn olana yok. 2010'mu, 2013 ya da 2015'mi hi farketmiyor; Trkiye AB'nin yesi
olacak..
1271
Der Spiegel (Haftalk Dergi-Almanya): 09.12.2002 (Wo endet die Europa?)
1272
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 06.12.2002 (Stefan Ulrich)
1273
Vatan Gazetesi (stanbul):07.12.2002.
1274
Zirve sonrasnda Erdoann bu slubunun kararlarda olumsuzluk yaratt vurgulanyordu. Posta Gazetesi
(stanbul): 14.12.2002 (M.Ali Birand: Bacy Dvmeyi Tercih Ettik)

272
Busha AB konusunda verdii destek iin teekkr ediyor, bu destein devam ettirilmesini
istiyordu. ABD Bakan George W. Bush, Erdoana, ahsi olarak en ok ihtiyac olan
szleri de sylemeyi ihmal etmiyor ve ''Aramzda ortak bir ba var. Siz de Allah'a
inanyorsunuz, ben de inanyorum. Siz de bu inancnzdan dolay utanmyorsunuz, ben de
utanmyorum''1275 szlerinin ardndan "Sizin liderliinizden ve partinizden ok etkilendik.
Demokrasiye ve bamszla ballnz iin size teekkr ediyoruz. ABne ye olma
arzunuzda sizinle omuz omuzayz" diyordu.1276 Bush Erdoan ile grmesinin hemen
ardndan Rasmussen ve Chirac aryor ve ABnin iilerine karmak istemem ama
Kopenhagda Trkiyeye olumlu ve gl bir sinyal verilmeli diyordu.1277
Ancak Erdoana ve Trkiyeye ABD tarafndan verilen youn destek, zellikle de Iraka
mdahale hazrl gndemde olduu iin AB iinde Trkiyenin iini daha da zorlatran
bir ileve dnyor, ABnin st dzey yetkilileri ve AB yesi lkelerde bu durum tepkiyle
karlanyordu.1278 Souk Sava sonras dengelerin farkllatnn belki de en somut
rneklerinden birisi olan Irak operasyonu, Trkiyenin ABD aracl ile ABye yaknlama
stratejisini anlamsz hatta tehlikeli klmt.1279 AB iinde Amerikallarn Trkiye iin
yapt lobi faaliyetini bir bask ve ABnin i ilerine mdahale olarak gren
Avrupallarn says Kopenhagda daha da artmt.1280 rnein Danimarkann DR
Radyosuna konuan AB Komisyonu Bakan Romano Prodi, ABDnin Trkiyenin
adayl ynnde ABne yapt bask iin, "Bu bir evliliktir. Karmz ya da kocamz
kendimiz semeliyiz...Avrupann snrlarna Avrupa karar vermelidir"" diyor, ABnin,
Ankaray memnun etmek iin ABD basksna boyun ememesi gerektiini de
vurguluyordu. Hatta Fransa Sanayi Bakan Nicole Fontaine, ''Avrupallarn alaca karara
mdahil olmak Amerikan bakannn ii deil'' diyordu.1281 Danimarkal gazeteci Christofer
Guldbrandsenin Kopenhag 2002 zirvesinde Danimarka Babakan Anders Fogh Rasmusen
ve Dileri Bakan Per Stig Mllerin grnt ve ses kaytlarn kulland belgeselde de
Bush srekli aryor ve Trklerin Birlie bir an nce alnmas konusunda srarl
davranyor szleri zerine Babakan Gle ksa bir randevu veren Danimarka Babakan
Anders Fogh Rasmusenin Bush ile grtm. Ama taleplerini kabul etmedim. yle
herkesin sylediini yapmamz mmkn deil dedii gsteriyordu. 1282
Zirveye sadece iki gn kala, 10 Aralkta BM Genel Sekreteri Annan, ilk plana yaplan
itirazlar dikkate alarak hazrlad ve 12 Aralkta imzalamalarn istedii yenilenmi
Kbrs-RY plan sunuyordu. Yeni belgede, Kbrs Trk Ynetimi altndaki blgelere
dnecek Rumlarn toplam Trk nfusa oran yzde 33ten yzde 28e indiriliyor; Rumlarn
dn sresi de 20 yldan 15 yla indiriliyordu. Kbrs Trk Ynetimi altndaki blgelere
1275

The Wall Street Journal (Gnlk Gazete-ABD): 13.12. 2002 (Trkiye NAFTAya)
Milliyet Gazetesi (stanbul): 11.12.2002. Bu arada ayn gn ABD ynetimi PKKnn devam olan
KADEKi terr listesine alyordu. Trk Dileri Bakanlndan yaplan aklamada, ABD kararnn dier
lkelerce de ayn duyarllkla deerlendirilmesi ve rgtn AB terr rgtleri listesine yeni ad KADEK ile
dahil edilmesine ilikin talep yineleniyordu.T.C. Dileri Bakanl Aklamas:NO-142, 10 Aralk 2002.
1277
Vatan Gazetesi (stanbul):12.12.2002.
1278
rnein Gsten Trkler, Washington'un da yardmyla Avrupallara bask yapyor diyordu. Der
Tagespiegel (Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.2002 (Susanne Gsten)
1279
Bu konuda : Cagaptay, Soner: Turkey and the AB at a Crossroads: Americas Role in:The Washington
Institute: Policywatch-Special Policy Forum Report: Nr.: 688, December 10, 2002.
<www.washingtonisntitute.org>
1280
rnein The Washington Post Trkiye Iraka Kar Yardmn Fiyatn Belirledi diy or ve bunlarn
arasnda ABDden AB iin istenen destek de saylyordu. : The Washington Post (Gnlk Gazete-ABD):
11.12.2002 (Karl Vick), Bu konuda ok arpc bir yorum iin Bkz.: L'Express (Gnlk Gazete-Fransa): 1218.12.2002 (Claude Allgre:Trk Meselesi)
1281
Milliyet Gazetesi (stanbul):12.12.2002.
1282
Hrriyet Gazetesi (stanbul):9 Nisan 2003 (Fischerin Trkiye taktii: nce uyutalm sonra unutalm)
1276

273
dnecek Rumlar, ilk 4 yl iinde burada 3 geceden fazla kalamayacaklard. Annann ilk
plannda 3 yl olarak ngrlen ebakanlk sresi 2.5 yla indiriliyor, ilk planda, Kbrsta
kalacak Trk ve Yunan askerlerinin saysnn her bir taraf iin 1000 - 9999 arasnda olmas
ngrlmken bu say da 2500 - 7500 olarak azaltlyordu. Trkiyeden Kbrsa g eden
Trklerin, 18 yan tamamlam olmalar ve Kbrsl Trkle evli olmalar halinde Adada
kalabilmeleri ngrlyor, ayrca 35.500 Trk gmenin daha Kbrsta kalabilmesine izin
veriliyordu. Ancak yeni belgeyle birlikte BM tarafndan Kopenhaga da davet edilen
Denktan rahatszl nedeniyle gidemeyecei 10 Aralkta Babakan Gl tarafndan
aklanyordu.1283
Trkiye-AB ilikilerinin son yirmi ylnn en belirgin freni pozisyonundaki
Yunanistann Kopenhagda ortaya koyduu tavr son derece arpcyd. Yunanistann
Simitis-Papandreu ikilisi ile ortaya koyduu yeni d politika, hem Yunanistann AB iinde
saygnln artrm, hem de Yunanistann Trkiye politikalarnn ABnin politikalar
haline dnmesine de neden olmutu. AB bakmndan Yunanistan faktr Trkiye
politikasnn adeta vazgeilmez bir unsuruydu.Zaman zaman ls kasa da, Trkiyenin
AB yolunun yavalatlmasnda Yunanistan fazlasyla yardmc oluyordu.1284 Ancak 1999
sonrasnda Yunanistann deien politikas ABnin Trkiye iin baka politik dayanaklar
bulmasn gerektiriyordu. zellikle Kopenhagda ngiltere ve talya ile birlikte Yunanistan
Trkiyeye mzakereler iin mmkn olan en ksa zamanda tarih verilmesi iin en youn
abay gsteren lke olmutur. Yunanistann bu deiimini The Wall Street Journal
Europedeki makalesinde Yunanistan Dileri Bakan George A. Papandreu Eski Dman
Yunanistan Trkiyeyi Neden Destekliyor? balkl makalesinde AB iinde bizim
edindiimiz tecrbe, komumuzun istikrarnn bize g verdiini retmitir... yl nce
balayan uzlama srecinin stratejik nemi ortadadr.1285 grn dile getiriyordu.
Papandreu, dini-kltrel gerekelerle Trkiyenin reddedilmesine de ok ak bir tepki
veriyor ve yle diyordu: Trkiye ile ilgili tutumumuz, ayn zamanda, ierisinde yaamay
setiimiz Avrupa'nn modeli bakmndan nihai bir snav niteliindedir. Din gerekesiyle
Trkiye'ye Avrupa geleceini vermeyi reddetmek, Avrupa'daki mevcut eitlilii
reddetmektir1286
Hi kuku yok ki, Atina iin bu aklc politika Yunanistann d politik hedefleri iin
olabilecek en optimal yaklamd. Atina, Trkiye AB'ye girdii taktirde hem Ege'de, hem
de Kbrs'ta rahat edecek, Trkiye ile varolan sorunlar kendi lehine zebilecektir. Yine
Trkiye ile varolan anlamazlklardan kaynaklanan ve NATO lkeleri iinde lke
GSMHnn % 5ine varan bir oranla Trkiyenin de nnde birinci srada yer alan askeri
harcamalarn, ekonomiye ve refah artrc alanlara ynlendirebilecektir.1287 Netice itibari ile
1283

The Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 09.12.2002 (Judy Dempsey); Basler Zeitung (Gnlk
Gazete-svire): 06.12. 2002 (Jan Keetman)
1284
M.Ali Birand bu durumu yle aktaryor: Yunanistan adeta Trkiye'nin hamisi, elinden tutup EUne
sokmaya alan bir karde rolndeydi. Bu deiiklik en ok AB'yi keye sktrd. Ne zaman bir skma
olsa, Yunanllar hemen araya giriyorlar ve Trkiye'nin nn ayorlard. zetle, ok aklc bir yaklam
sergiliyorlar. Posta Gazetesi (stanbul):14.12.2002 (M.Ali Birand: Trkiye Bacy Dvmeyi Yeledi)
1285
The Wall Sreet Journal Europe: 11.12.2002 (Yunanistan Dileri Bakan George A. Papandreu: Eski
Dman Yunanistan Trkiyeyi Neden Destekliyor?)
1286
The Wall Sreet Journal Europe: 11.12.2002 (Yunanistan Dileri Bakan George A. Papandreu: Eski
Dman Yunanistan Trkiyeyi Neden Destekliyor?)
1287
SIPRI verilerine gre 1988 ile 2000 yllar arasnda GSMHdan askeri harcamalar iin ayrlan pay
Yunanistanda % 5.1 ile % 4.2 arasnda deimi, 2000 ylnda ise % 4.9 olarak gereklemitir. Trkiyede
ise bu oran 1988de % 3 iken, srekli ve dzenli bir artla 2000 ylnda % 4.9a kmtr. Yunanistann
yllk askeri harcamalar 5-6 milyar dolar civarndadr. Trkiyenin ise 1988de 4 milyar dolar olan
harcamalar 1990la yllarn sonunda 9 milyar dolara kmtr. Bkz.:.T.C.Milli Savunma Bakanl Savunma
Sanayi Mstearl, Savunma Sanayinsinde Stratejik likiler Sempozyumu, Ankara, 2002, s. 297-299.

274
Yunanistann yllardr izledii ve baarl olduuna phe bulunmayan Trkiye
politikasndaki bu deiim de, yine baarl ve zamannda bir deiim olarak nitelenebilir.
Bu arada Kopenhag Zirvesi ncesinde Brkselde bir araya gelen AB Dileri Bakanlar
Trkiye konusunda alnacak karar eflerin i (Chef Sache) olarak belirliyor ama baz
temel konularda uzlayorlard. Buna gre Trkiyenin adaylk statsne itiraz btnyle
ortadan kalkyor, Kbrsn zm olmadan da ye olmasna yeil k yaklyor, Trkiyeye
mzakereler iin tarih verilmesi ve ancak bunun "koullu takvim" eklinde olmas
konusunda anlamaya varlyor, bu tarihin ne olacann ise Kopenhagda belirlenmesine
karar veriliyordu. Trkiyenin nerisi olan, "mzakerelere 2003te balayalm" fikri "erken"
bulunurken, Alman-Fransz plannda ne kan 2005 ise, "ge" olarak nitelendiriliyordu.1288

4. 3. Trkiye Zirvesi: AB-Kopenhag Zirvesi 12-13 Aralk 2002

ABnin tarihinde Lksemburg ve Helsinkiden sonra bir baka Trkiye Zirvesi de
Kopenhagda gerekleti.1289 Kopenhagda ok nemli ilkler de yaanyordu. Bunlardan
birincisi Yunanistann ak biimde Trkiyeyi destekleyen bir tavr sergilemesiydi. En az
bunun kadar nemli ikinci konu ise Kbrs sorununun Trkiyenin yeni alm ile birden
bire Trkiye iin AB konusunda bir engel olmaktan kp koz olmasyd. Yllarca
retorikte reddedilse de pratik uygulamada pazarlk unsuru olan AB-Kbrs balants ilk kez
bu kadar aklkla ve Trkiye tarafndan ortaya konuluyordu.1290 Bu arada Ankaradaki yeni
iktidarn Kbrs konusunda verilecek tavizlere ramen Trkiyeye mzakere tarihi
verilmemesi halinde ortaya kacak i tepkilerden kayg duyduu son gnlerde iyice
belirginlemiti.1291
Son anda yaplan rtularla belirlenen Trkiye konusundaki zirve karar, ne FransaAlmanya mutabakat gibi 1 Temmuz 2005'te Trkiye ile mzakerelere balanmas", ne de
Trkiyenin istedii gibi 2003 oldu. Karar tarih iin tarihti, ancak bu Rasmussenin bir
gn nce akladndan daha salam dayanaklara sahip olmutu. Blair AB'nin Trkiye'ye
kesin bir tarih verdiini grndeydi ve Trkiye son 30 yldr tarih istiyor, ite bu
verdiimiz de, Trkiye'nin istedii kesin bir tarih'' eklinde konuuyordu. Konsey kararnda
2004 sonunda Kriterlerin yerine getirildiinin tespiti ve Komisyonun nerisi zerine
Trkiye ile mzakerelere gecikmeksizin/ertelemeksizin ( the European Union would
open accession negotiations without delay) balanlacann belirtilmesi, Alman-Fransz
teklifindeki Temmuz 2005 tarihinin 7 ay nceye ekilmesi olanan tanyordu. AlmanFransz teklifindeki Temmuz 2005 tarihinin de ancak koularn yerine getirilmesi halinde
uygulanacak bir tarih olduu dikkate alnrsa, Konsey kararnn bu tekliften daha olumlu
olduu sylenebilir.

1288

Trk medyasnn son bir ayda adeta gnlk yaynlad Euro-Metre deki son durum yle veriliyordu:
Yunanistan, ngiltere, Belika, talya, spanya ve rlanda, 2004de mzakerelere balanmas grnde
uzlarken, Danimarka, Hollanda, sve, Finlandiya, Lksemburg ve sve
reformlar tamamlanr
tamamlanmaz tarih verilsin grn savunuyor, Almanya, Fransa ve Portekiz Temmuz 2005de
mzakerelere balansn grn dile getiriyordu. Avusturya ise mmkn olan en ge tarihi istiyordu. Bkz.:
Vatan Gazetesi (stanbul): 11.12.2002.
1289
Washington Post (Gnlk Gazete-ABD): 10.12.2002 (Trkiyenin Haftas); The Economist:
07.12.2002 (Haydi Douya)
1290
Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 12.12.2002 (Evangelos Antonaros)
1291
Zirve sonrasnda yaplan bir deerlendirmede, Trkiyenin Kbrs kozunu iyi kullanamad ve artk
pazarlk gcnn daha da azald yorumu yaplyordu. : Le Figaro: 16.122002 (Philippe Glie:Ankara
Zypern Konusunda Elini Kaybediyor)

275

Kopenhag Zirvesi kararlarnda Trkiyenin Kopenhag Kriterleri erevesinde

gerekletirdii reformlara ve bu konuda kararlln ortaya koyan yeni Hkmet takdir
ediliyor, Trkiyenin dier btn aday lkelerle ayn kriterler erevesinde
deerlendirilecei, bu deerlendirmenin hem yasal dzenlemeler ve hem de uygulamay
ierdii dile getiriliyordu.1292 Genel giriin ardndan somut olarak Trkiye konusunda
alnan kararlar zirve bildirisinde u ekilde ifade edilmitir:
19. AB, Trkiyeyi reform srecini enerjik bir ekilde srdrmeye tevik eder. AB,
Aralk 2004te AB Komisyonunun rapor ve tavsiyesine dayanarak Trkiyenin
Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiine karar verdii takdirde, Trkiyeyle
katlm mzakerelerini gecikmeksizin balatacaktr. 1293
20. Trkiyeyi AB yelii yolunda desteklemek amacyla Trkiye iin mevcut
Katlm Stratejisi glendirilecektir. Komisyon, gzden geirilmi bir Katlm
Ortakl nerisi sunmaya ve mevzuatn incelenmesi srecini younlatrmaya davet
edilir. Buna paralel olarak, Avrupa Topluluu ile Trkiye arasndaki Gmrk
Birlii geniletilmeli ve derinletirilmelidir. AB, Trkiyeye katlm ncesi mali
yardmn kayda deer lde artracaktr. Bu yardm, 2004ten itibaren bte
iinde katlm ncesi harcamalar bal altnda finanse edilecektir. 1294
Trkiyenin 2003de grmelere balanmas isteinin en nemli nedeni, ABnin 2004
sonrasnda aralarnda Kbrs-GVnin de olduu on lke ile genilemesi ve ye saysn 25e
karmasyd. Trkiye bu genileme ncesinde AB ile mzakerelere balamann kendisi iin
avantajl olacan hesap ediyordu. AB Konseyi Trkiyenin bu kayglarn azaltmak iin,
ye ve aday lkelerle birlikte zel bir aklama hazrlayarak, Trkiyenin baz haklarn
garanti altna alm, bylece yeni yelerin Trkiyenin mzakere tarihi almasna engel
olmasn engellemeye almt.1295 Bu paragraf, yeni katlacak lkelerden herhangi
birinin, AB ile Trkiye arasnda katlm mzakerelerine balamasna set ekmesini 'kesin'
biimde nleyecek ekilde, bu hkm balayc bir hale sokmak, bir 'mktesebat' haline
getirmek zere karar metnine eklenmitir.
Kopenhagda kan karar, Trkiye-AB ilikilerinin artk alldk Fil tarifi grntsyd:
Baz evreler, bu kararn Trkiyenin reddi, Trkiye iin byk hayal krkl anlamna
geldiini savunuyor, baz evreler ise, Trkiye iin zafer, Trkiye ABden kesin tarih
almtr diyebiliyordu. Kopenhagda alnan karar, Trkiyede son bir ayda ortaya kan
ar iyimser havada oluan beklentiler erevesinde deerlendirildiinde, bir hayal
krkl, hatta New York Timesda belirtildii gibi Trkiye ve Bushun Yenilgisi olarak
nitelenebilir.1296 Ancak konu Trkiye-AB ilikilerinin mant ynnden ele aldnda,
kararnn Trkiyenin ABye somut olarak ok ciddi bir adm daha att bir karar olarak
nitelendirmek mmkndr. 1999da Trkiyeye yelik stats verildii gnlerde,
1292

AB Konseyi Kopenhag Zirve Bildirisi (Schlufolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen) Buletin der AB 12-2002 I.3.18.
1293
AB Konseyi Kopenhag Zirve Bildirisi -Buletin AB: 12-2002, Z: I.3.19.
1294
AB Konseyi Kopenhag Zirve Bildirisi -Buletin AB: 12-2002, Z: I.3.20.
1295
Abve yeni ye olan lkeler Tek Avrupa ("Das eine Europa) balkl aklamalarnda geri dn
olmayan bir genileme srecinde iinde bulunulduu konusundaki aklamalar yelik szlemesine
ekleyeceklerdir AB Konseyi Kopenhag Zirve Bildirisi -Buletin AB: 12-2002, Z: I.3.19-21.
1296
Financial Times, beklentiler ok yksekti deerlendirmesini yaptyordu.: Financial Times:14.12.2002,
New York Timesdaki yorumda yle deniliyordu: Bu karar ayn zamanda, ABD'nin bir devlet olarak btn
arln Trkiye lehine koyan ve yelik mzakerelerine balanmas iin tarih belirlenmesi ve nihayetinde
Trkiye'nin AB yelii iin youn kulis yapan Bakan Bush ve Dileri Bakan Colin Powell iin de bir
bozgundur. New York Times: 13.12.2002 (Elaine Sciolino). Benzer bir yorum da USA Todayde yaynland:
ABnin ald red karar sadece Trkiyeye deil, Trkiyenin yelii iin youn lobi faaliyetinde bulunmu
olan ABDye de indirilmi bir darbedir. USA Today:16.12.2002.

276
grnebilir bir gelecekte mzakerelere balanacana hibir politikac ve AB yetkilisi
inanmyor, bu da ok ak ekilde ifade ediliyordu. Kopenhagda gelinen nokta, artl da
olsa (2004 sonunda Komisyonun hazrlayaca ilerleme raporunda Kopenhag kriterlerinin
yerine getirildii tespit edilmesi halinde) 2005 ylnda Trkiye ile mzakerelere
balanlmasn neredeyse garanti altna almtr. Sddeutsche Zeitungdaki sabr
snavndaki lke balkl yorumda, Kopenhag karar ile birlikte Trkiyenin bir kez daha
sabr snavndan geirildii deerlendirmesi yaplyor ancak buna ramen zirvenin
sonucunu kmsememeli aksine, bir baar olarak gstermelidirler deniliyordu.1297
andarn da belirttii gibi Trkiye, geri dnlmez, n alnmaz biimde 'AB yolu'na
Kopenhag Zirvesi'nde yerlemitir.1298
te yandan Trkiyenin 2004 yl sonunda Kopenhag Kriterleri erevesinde zellikle de
uygulamalar bakmndan yeniden deerlendirilmesi, Trkiye bakmndan risklerin devam
ettiini gsteriyordu. Kramerin de ok arpc biimde ortaya koyduu gibi,1299 Kopenhag
Kriterleri konusunda yaplan ve bundan sonra da yaplacak olan deerlendirmelerin, her
lke iin farkl ekilde yapld ve bu anlamda objektif bir deerlendirme olmad
dikkate alnrsa, mzakerelere balamak iin Trkiyenin Kopenhag Kriterlerini Trkiyeye
uygulamalarn grlmesi gibi bir gereke ile mzakerelere balanmas her an
ertelenebilir. Hatta bu formln, Trkiyenin oyalanmas ve hatta mmkn olursa zel
statye raz edilmesi abalarnn bir rn olarak deerlendirilebilir. rnein Bulgaristan,
Romanya, Litvanya, Letonya ve Slovakya, 'Kopenhag siyasi kriterleri'ni tam olarak yani
yzde 100 yerine getirmemiken, bu 5 lke ile 'mzakereler' balatlmasnn gerekesi,
Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmek dorultusunda adm attklarnn saptanmas
olarak aklanmt. 2004 ylnda AB yesi olmas ngrlen ve 16 Nisan 2003de AB ile
yelik anlamas imzalayan aday lkeler iinde Kopenhag Kriterlerine tam uyum iinde
olmayan lkeler de mevcuttur. Trkiye, bugne dek, Kopenhag siyasi kriterlerini yerine
getirebilmek iin 174 maddeli Anayasasnn 48 maddesini deitirdi. Aralk 2002deki
Kopenhag Zirvesi'nden nceki bir ayda 21 yasada ve 30'dan fazla maddede deiiklik
yapld. Kopenhag sonrasnda da 6. ve 7. Uyum Paketleri ile Kriterlerin gerekletirilmesi
ynnde ok nemli ve niteliksel deiimler gerekletirildi. Bunlarn arasnda MGKnn
yapsnn deitirilerek sivil otoriteyi Trkiye Cumhuriyeti tarihinde hi olmad kadar
glendirmek de bulunuyordu. Trkiyenin gerekli dzenlemeleri yerine getirmek
konusundaki kararll devam ederse, ki bu konuda tereddt bulunmamaktadr- o zaman
mzakerelere balanlmas iin neden 2004n sonuna kadar beklenmesi gerei ak
deildir. Ancak AB iinde, zellikle de Almanyadaki Trkiyeye kar tepkilerin bu
konuda etkili olduu sylenebilir.1300 Almanyada Trkiyenin yelii ynndeki gl
muhalefet (ki bu sadece CDU/CSUdan ibaret deildir1301) yllar boyu Trkiyeyi AB
iinde destekleyen, hatta Helsinki kararlarnda ok nemli katks bulunan Almanyann
tavrnda deiiklie neden olmutur.1302
1297

14.12.2002 (Christiane Schltzer: Sabr Snavnda Bir lke)

Yeni afak Gazetesi (stanbul) 15.12.2002 (Cengiz andar: Kopenhag:Trkiyenin Yolu Ak)
1299
Kramer: 2002b, s. 5-6.
1300
rnein CSU Lideri Stoiber "Babakan Schrder gibi 2005'i muhtemel bir tarih olarak tespit ederseniz, bu
sreci durdurma imkannz artk kalmaz" diyordu. The Times: 09.12.2002 (Roger Boyes). Der Spiegelde
CDU iinde tartmasz olan tek ey Trkiye'nin AB'ye yeliine kar klmas deerlendirmesi
yaplrken, baz sosyal demokratlarn da Trkiyenin ABya alnmasna zellikle fonksiyonelliin kaybolaca
endiesi ile kar ktndan szediliyordu. Der Spiegel: 09.12.2002.
1301
9 Aralk tarihli Der Spiegelde . CDU iinde tartmasz olan tek ey Trkiye'nin AB'ye yeliine kar
klmas deniliyordu. Ayn makalede baz sosyal demokratlarn da Trkiyenin ABya alnmasna zellikle
fonksiyonelliin kaybolaca endiesi ile kar ktndan szediliyordu. Der Spiegel (Haftalk DergiAlmanya): 09.12.2002.
1302
Danimarkal gazeteci Christofer Guldbrandsen, Kopenhag 2002 zirvesinde Danimarka Babakan Anders
Rasmusen ve Dileri Bakan Mllerin grnt ve ses kaytlarnn da arasnda bulunduu belgeseli bir
1298

277

Beyaz Saray szcs Ari Fleischer Kopenhag kararlarn "gerekten ak bir Birlik" iin
yolu aan bu selamladn aklasa da,1303 Amerikan ve ngiliz medyas Alman-Fransz
eksenini banazlkla suluyor ve Trkiyeye hakszlk yapld grn dile
getiriyordu. The Washington Timesdaki yorumda, ABnin Trkiyenin kymetinin
farknda olmad, bu konuda ABDnin AB zerinde bask yapmaya devam etmesi
gerektii ve ABnin verdii olumsuz cevap giderilemezse, bu nemli lkede nemli bir
hayal krkl ve politik deiim yaanabileceine dikkat ekiliyordu.1304 Aslnda AngloSakson gelenein Alman-Fransz eksenli bir AB projesine duyduklar alerji de Trkiye
zelinde net biimde ortaya kyordu. Sunday Telegraphdaki yorum bu konuda ok
arpcyd. K.Myers, yle diyordu: d'Estaing'in u szlerini hatrlamakta fayda var:
"Trkiye, Avrupa lkelerinden daha farkl bir kltr, yaklam ve yaam tarzna sahiptir.
Hakldr. Trkiye, yllar boyunca ok kltrl ve etnik adan zengin bir cumhuriyet olmu;
bu sre zarfnda Almanya gibi aznlklarn gaz vererek bomam; Fransa gibi milyonlarn
yaamna mal olan smrge savalar vermemi; ngiltere gibi devlet dini politikas
gtmemi; talya gibi Babakann hapse atmak zorunda kalmam ve rlanda'da olduu
gibi mahkemeleri terrizm zerinde tam bir belirsizlik iinde kalmamtr.1305 Myers
Trkiye'nin aramza katlmas, z kalbimizden ziyade akllarmzda ve czdanlarmzda
yatmas gereken bir birlie saduyu getirecektir sonucuna ulayordu. The Timesda
yaynlanan Bayazda da Alman-Fransz ikilisi banazlkla sulanyor ve ngilterenin
tutumu vlyordu: ngiltere, Trkiye'nin Mslman yaps nedeniyle AB'de yeri
olmadn iddia eden d'Estaing ve dierlerinin banaz tutumuna kar kmtr. ...Fransa
ve Almanya ise daha dar bir adan, ovenist ve korumac bir anlayla muhalefet
yapyordu.1306
Kopenhagda kan sonucun ne anlama geldii konusundaki karmaa Trkiyede de
yaanmaktayd. Babakan Gl, taslak metin ktktan sonra bile Trkiye'yi memnun etmek
iin admlar atldn ifade ederek, imdiye kadar tereddtl bir sanal bir alemde
dnlen Trkiye'nin AB yelii, imdi reel ortama ekilmitir. Raylar denmitir.
Trkiye yerini almtr'' diyordu ama AB konusunda scak bakanlar bile, kan karar
ihtiyatl bir iyimserlikle deerlendiriyordu. Kopenhagda daha iyi bir karar kmamasnda
Trkiyedeki yeni siyasal tablonun ve zellikle de Erdoan-Gl ikilisinin
tecrbesizliklerinin de etkisi olduu sylenebilir.1307. andar, eer, kendimizi ar ve
Danimarka Televizyonunda yaynlamt. Burada Dileri Bakan Mller, Babakan Rasmussene yle
diyordu: Trkiye uzun sre bekletilirse, bu bekleyi Trkiyeyi slam dnyasna itebilir. ..Almanlarn ieride
ve darda syledikleri biribirini tutmuyor. J.Fischer ile grtm. 12 saat iinde kez fikir deitirdi.
nce Trkiyenin Birlie tam yeliini istemediklerini, Trkiyenin darda tutulmas gerektiini syledi.
Sonra benden kendisi iin Trkiyeye kar bir oyalama forml bulmam istedi, daha sonra da unutalm
dedi. Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): 9 Nisan 2003 (Fischerin Trkiye taktii: nce uyutalm sonra
unutalm). Bu haberler zerine bir aklama yapan Alman Dileri Bakanl olay yalanlad ve Alman
Hkmetinin Trkiyeye AB yolunda en gl destei veren lke olduunu belirtti. : Almanya Bykelilii
Ankara Basn Bildirisi: 09.04.2003, No: 8 Almanya Trkiye'yi Avrupa Yolunda Destekliyor
(http://www.germanembassyank.com/tr/press/bildiri/2003/08_09042003.html.)
1303
Bkz.: Le Journal du Dimanche (Gnlk Gazete-Fransa)::15.12.2002 (Nicolas Cheviron: Washington
Neden Avrupal Bir Trkiye in Militanlk Yapyor)
1304
The Washington Times (Gnlk Gazete-ABD): 16.12.2002 (John C. Hulsman-Brett D. Schaefer: Batl
Bir Trkiye)
1305
: Sunday Telegraph (Gnlk Gazete-ngiltere): 15.12.2002 (Kevin Myers: Trkiyenin Avrupada Yeri
Var) auch The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 14.12.2002; The Independent (Gnlk Gazetengiltere): 13.12.2002 (Adrian Hamilton)
1306
The Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 14.12.2002 (Bayaz)
1307
: Financial Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 14.12.2002; The Guardianda da Trk liderlerin taktik
hatalarna dikkat ekiliyor ve Trkiye'deki yeni lider kadrosunun elini zorladn ve halka mit vererek daha
yksekten dtn syleyebiliriz deniliyordu. The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 14.12.2002;

278
abartmal beklentiler iine sokmasaydk, bu Kopenhag Zirvesi kararlarndan pekala
mutluluk duymamz gerekecekti ve artk olan-bitene, kendimizi duygusallktan syrarak
'gereki' bakarak, yine o mutluluu duymamz lazm1308 yorumunu yapyor ve
Kopenhag Zirvesi, Kbrs'ta bir zme ulalamam olmas bakmndan Trkiye
asndan 'baarsz'dr. Kbrs'tan gayr bir baarszlk sonucu yoktur diyor ve
ekliyordu:Kopenhag'da 'daha iyi bir sonucun kmas imkanszd.1309 M.A.Birand ise
Mzakerelerin balamas iin bir tarih elde edilmitir. Belki bu istendii gibi 2003 sonu
veya 2004'n ba olmamtr, ancak ilk defa Trkiye'ye net bir tarih verilmitir. AB,
Trkiye'yi tam ye yapmak iin kendini balamtr; Avrupa Ordusu (ODGP) konusunda
Trkiye istediini elde etmi ve Kbrs-RY ODGP dnda tutulmutur ve Trkiye ile
ilikilerin gelitirilmesi iin ek dnler elde etmitir grn dile getiriyor ve ErdoanGl ikilisi, tay ok yukarda tuttuklarndan dolay bu sonuca sert tepki gstermilerdir...
Trk hkmeti kolaylkla "Belki istediimizi tam olarak alamadk ancak, zafer kazandk"
diyebilecei bir sonucu, baarszlk diye gstererek, kendi kendini yaralamtr yorumunu
yapmaktayd.1310 .al da Kopenhagda ABnin tavrnn aslnda ak olduunu,
Trkiyenin o zirveye kadar ortaya koyduu 4 uyum paketinin olumlu karlandn ama
yeterli bulunmadn, kan kararn da bunun bir yansmas olduunu ifade etmektedir.1311
Kopenhag Zirvesinin ikinci gnnde de Kbrs-RY grmeleri ara verilmeksizin
srdrld. Ancak bundan da sonu kmad ve ABnin Kbrs konusunda sadece KbrsRYni kapsayan bir yelikten sz etmesi kesinleti. Buna ramen, Trk tarafnn da Kbrs
iinde ABye dahil edilmesi iin kap ak brakld ve Kbrs-RYnin Kbrs Cumhuriyeti
adna tam yelii kesinlese de, birlemi bir adann tercih edilecei, bunun iin 28 ubata
kadar sre olduu zellikle vurgulanyordu. Konsey, "zm olmamas halinde AB
mktesebatnn adann kuzey blmne (KKTC) uygulanmasnn, AB Zirvesi ittifakla
aksine karar vermedike, askya alnacandan" sz ediliyordu.
Bylece Kbrs Trklerinin AB'ye Rumlarla eit haklarla katlabilmesi iin 28 ubat 2003'e
kadar bir 'esneklik marj' ortaya konulmutur. Ancak Trkiyede bu konudaki tepkiler son
derece farklyd. AKP gibi establishment tarafndan hi de ho karlanmayan bir
iktidarn daha iin banda olmas hem bir ans hem de anszlkt. rnein Kbrs:
Trkiye iin AB, AK Parti iin ktidar snav balkl makalesinde andar, Kbrsn
Trkiyede i politikada AB kartlarnn en nemli ve belki de son 'savunma mevzii
olduunu vurguluyor ve asl zmszln nedenini AB kart evrelerin direniinden
kaynaklandn vurguluyordu.1312
Zirvede Trkiye konusunda alnan karar etkileyen nemli faktrlerden birisi de ODGP
konusu olmutur. NATO yesi olmasna ramen AB iinde aday statsnde olan
Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 14.12.2002 (Christiane Schltzer: Sabr Snavnda Bir
lke) .Ancak az sayda olsa da Erdoann AB zirvesindeki tavrn sonu alan bir strateji olarak gren
deerlendirmeler de vard. rnein Corriere della Sera (Gnlk Gazete-talya): 13.12.2002 (Franco
Venturini)
1308
Yeni afak Gazetesi (stanbul): 15.12.2002 (Cengiz andar)
1309
Yeni afak Gazetesi (stanbul): 17.12.2002 (Cengiz andar)
1310
Posta Gazetesi (stanbul): 14.12.2002 (M.Ali Birand)
1311
al [2006] Trkiye-AB, s.455 vd.
1312
andar ayrca u grleri de dile getiriyordu: Denkta ve Trkiye'deki destekileri ayak srdler.
Annan Plan, Helsinki kararlar dnlrse, Rumlar deil, Trkler iin; Zypern Trklerinin 13 Aralk'ta
AB'li olabilmesi iindi. Ne gariptir ki, Annan Plan'na Rauf Denkta, yzde 1,5 oy desteine sahip, yat
Blent Ecevit ve Dileri'nin bir avu brokrat kar karak, Zypern Trk halknn hevesini kursanda
braktlar..... Trkiye yoksa, KKTC yoktur. Ve, Trkiye, KKTC'ye rehin braklamaz. KKTC'nin Trkiye'ye,
Trkiye'nin 'millet iradesi ile' olumu 'siyasi otoritesi'ne tabi olmas gerekir.Yeni afak Gazetesi (stanbul):
17.12.2002 (Cengiz andar:Kbrs: Trkiye iin AB, AK Parti iin ktidar snav)

279
Trkiyenin ABnin NATO kaynaklar ve kapasitelerini kullanmas ve karar mekanizmas
konusunda yapt itirazlarn yol at uzun sreli pazarlklarn ardndan ngilterenin
nclk ettii bir uzlamaya varld ve bylece ABnin NATO kaynak ve kapasitelerini
kullanmasnn yolu da alm oldu. Trkiyenin bu konudaki tavrnn belirleyici olaca 4
Aralk 2002deki Schder-Chirac zirvesinde de ok net ortaya kmt. Gndemdeki dier
konular nedeniyle kamuoyuna snrl lde yansm olsa da ODGP sorununun giderilmesi
son derece nemliydi. Kopenhagda varlan uzlamay AB'nin D Politika Yksek
Temsilcisi Javier Solana 13 Aralkta aklad ve Trkiye'nin, AB-NATO ibirliini
nleyen vetosunu, Birliin, Kbrs'n tekrar birlemesi halinde bile blgesel gvenlik
yaplarnn dnda tutulmasna dair taahhd karlnda kaldrdn bildirdi.1313
Babakan Gl ise ''Her ey Ankara anlamas erevesinde geliti. Trkiye'nin inisiyatifleri
kabul grd ve burada bir neticeye vardk. Trkiye'nin arzu ettii ynde bir neticeye
ulald1314 diyordu.
The Guardianda Kopenhag Zirvesi konusundaki bayazda Vizyon sahiplerine ve devlet
adamlarna ihtiyac olunan bir dnyadayz, ancak Avrupa'da sadece siyasetiler var
grnyor eletirisinden sonra Trkiye kt bir senaryodan en iyi sonucu elde
etmitir1315 yorumunu yapyordu. Financial Times ise AB gelecekteki potansiyel ye
Trkiye'ye de kucak at diyordu.1316 Kopenhagda kan karar ilikilerde artk klasikleen
fili andrsa da, artk bu filin en az bir ayann AB iinde olduu ve ynnn de AB
olduu Kopenhagda tescil edilmi oldu. kan karar, koullu olarak tarih iin tarih
karardr ve Trkiye-AB ilikilerinde bu tr belirsizliklerin neredeyse hep Trkiyenin
beklentilerinin gerisinde sonular verdii de bilinmektedir. Ancak Trkiyede AB
konusunda kararl ve Kopenhag Siyasi kriterlerini yerine getirmek konusunda ok nemli
bir mesafe kaydeden Trkiyede AB konusunda son derece kararl ve tek bana iktidarda
olan bir Hkmetin varl ile AB iinde Trkiye konusundaki tartmann bir biimde
ortadan kalkmas ve Trkiyenin adaylk-yelik statsnn tartma d kalmas
Kopenhagdaki karar niteliksel bir deiim olarak deerlendirmeye olanak salyor. Buna
Kbrs ve Yunanistan konusunda yaanan sorunlarn giderilmesi ynndeki irade ve
Yunanistann Trkiyenin yeliini kendi karlar iin olumlu bulmas ve politikalarn
bu ynde belirlemesinin getirdii ok nemli katklar da bulunmaktadr. Erdoan-Gl
ikilisinin ykselttii tann da etkisi ile kan karar yetersiz bulunabilir ve eletirilebilir1317,
ancak bata Valery Giscard dEstaing ve E.Stoiber gibi Trkiyeyi ABde istemeyenlerin
endieleri hakldr: 2007, 2010, 2013 ya da en karamsar senaryo ile 2019. Trkiye ABnin
bir yesi olacaktr.1318 Solanann da vurgulad gibi artk Trkiyenin yelii konusunda

1313

The Washington Post:18.12.2002 (Nora Boustany:AB-NATO birlii in Yolun Almas)

Milliyet Gazetesi (stanbul): 14.12.2002
1315
The Guardian (Gnlk Gazete-ngiltere): 14.12.2002 (Bayaz: AB Anlamas leride Ba Artacak
Gibi)
1316
Financial Times: (Gnlk Gazete-ngiltere):16.12.2002 (Bayaz: Avrupa Yeniden Kazand)
1317
Sddeutsche Zeitungdaki yorumda da Erdoan ve Babakan Abdullah Gl buna ramen zirvenin
sonucunu kmsememeli aksine, bir baar olarak gstermelidirler deniliyordu. Sddeutsche Zeitung
(Gnlk Gazete-Almanya): 14.12.2002 (Christiane Schltzer: Sabr Snavnda Bir lke)
1318
Stoiber, "Trkiye"nin yelii Avrupa'nn siyasi birliinin sonu anlamna gelir. Dzgn bir siyasi birlik
istiyoruz, sadece serbest ticaret blgesi deil, ama Trkiye katlrsa sonunda olacak budur... Babakan
Schrder gibi 2005'i muhtemel bir tarih olarak tespit ederseniz, bu sreci durdurma imkannz artk kalmaz"
diyordu. Siehe: The Times (Gnlk Gazete-ngiltere): 09.12.2002 (Roger Boyes) Stoiber zirveden bir gn
nceki yazsnda da Trkiye'nin AB yelii, AB'nin bundan sonraki rotasn belirleyebilir.Avrupa'nn uyum
gcn zorlamayacak ve Avrupa'nn siyasi birlik fikrini koruyacak daha iyi bir alternatif, Trkiyeye
ayrcalkl ortaklk verilmelidir diyordu. --Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya):11.12.2002
(Bavyera eyaleti Babakan ve CSU Partisi Bakan Edmund Stoiber: Kapnn Dnda)
1314

280
karar verecek olan Trkiyenin kendisidir.1319 Yunanistan ile sorunlarn ortadan kaldrm
bir Trkiyenin nmzdeki dnemde ABnin yeni yaplanmas ve genilemesi sayesinde
bugn olandan daha iyi olmasa da daha kt olmayan bir durumda olaca da sylenebilir.
Newsweekde yaplan bir yorumda bu duruma dikkat ekiliyor ve Trkiye daha da
batllarken Avrupa daha da eitleniyor. Gler gelecek yllarda Avrupa'y deitirecek
ve bir Hristiyan kulbnden ziyade, ok kltrl -Amerika kadar deilse de artan kltrel
eitlilik mekan- karm potasna benzeyecek1320 deniliyor, The Washington Times ise,
ABye katlacak yeni yelerin ABDye yaknlna dikkat ekiyor ve bunun Trkiye iin
bir avantaj olacan kaydediyordu.1321
Ancak 14 Nisan 1987de Babakan zaln ATye tam yelik bavurusu yaptktan sonra
syledii Bu uzun ve meakkatli bir yoldur. Bizi caydrmak iin ok ey yapacaklardr.
Ama ylmamalyz szleri Kopenhaga gelen yolun en arpc grntsdr. Trkiyenin
olduu bir AB ile olmad bir AB birbirinden farkl AB olacaktr. Zaten Trkiyenin AB
iindeki en nemli tartma ve atma konusu olmas da bundan kaynaklanmaktadr.
Trkiye iin, zaten neredeyse btn kurumlar ve sosyal-siyasal ilikileri ile entegre olunan
AB, bu boyutlarda alternatifi olmayan bir medeniyet projesidir. Bu proje ABnin
isteksizliine, oyalama taktiklerine, Trkiyeye ynelik hakszlklarna, Yunanistana ve
Trkiye iindeki kararszlk, endie, derin ekonomik ve siyasal ayrlklara ramen devam
edebilmitir. Bugnden sonra da bu yolun kapatlmas olana neredeyse ortadan
kalkmtr.1322 ABye den, Trkiyeli bir ABnin nasl olacana ynelik stratejik
kapasitesini harekete geirmesi ve Trkiyeli ABnin mekanizmalarn oluturmas,
Trkiyeye den ise AB iinde yer alacak bir Trkiyenin zihinsel, yasal ve kurumsal
yaplarn AB standartlarna ykseltmek iin samimi aba gstermesidir. Her lke bu sreci
kendi zel koullarn dikkate alarak gerekletirmek durumundadr. Trkiye iin de bu
durum geerlidir. Ancak zel koullar standartlarla atma halindeyse, ya da zel
koullar ABye giriin olmasa bile srecin yavalatlmas iin bir bahane olarak
kullanlacaksa, o zaman Trkiyenin AB yeliinin ne anlama geldiini tartmas ve karar
vermesi gerekmektedir. AB Trkiyeye sosyal, siyasal ve ekonomik bakmlardan katk
salarsa anlamldr. Oysa Trkiyede AB son dnemde ABnin de hatal politikalar ile ya
her trl gzelliin kolayca gerekleecei kr bir tutku, ya da zaman zaman izofren
bir endie boyutuna ulaan ve lkenin paralanmasna ve sindirilmesine ynelik Bat
tuza olarak tartlmaktadr. Trkiyede taraflarn birbirini ok rahatlkla vatan
hainlii ile sulamasna neden olan AB konusunun rasyonel bir zeminde ve gri tonlarnn
da fark edilmesi ile tartlmas gerekten son derece nemli bir husustur.
1319

Solana yle diyordu: Trkiye Avrupa'daki yerini almtr. Aralk 1999'da Avrupa Birlii, Trkiye'nin
adaylk statsn resmen kabul etmitir. Bu karar, AB'nin 15 devlet ve hkmet bakan tarafndan oybirlii
ile kabul edilmitir. Hi kimse bu karara kar kmamtr. Hi kimse bugn bu karara corafya nedeniyle
kar kamaz. Byle bir itiraz, genileme srecini ve bu srecin dayand ilkeleri tehlikeye sokar...
International Herald Tribune (Gnlk Gazete-ngiltere): 07.12.2002 (Javier Solana: Avrupann Trkiye
Yolu)
1320
Newsweek (Haftalk Dergi-ngiltere) 23.12.2002 (Michael Meyer: Avrupann Sonu)
1321
The Washington Times (Gnlk Gazete-ABD): 18.12.2002 (Helle Dale: Avrupal Kimdir) Bunun
tamtersine bir deerlendirme ise The Washington Postta yaynland. J.Gedmin Trkiyenin uzun sre daha
ABye girememesi nndeki engelleri ABnin genilemesinin yava gitmesi ve bunun maliyetinin ykseklii,
Fransz-Alman AB ideali ile Trkiyeli ABnin uzlamaz olmas ve Valery Giscard dEstaingin akca ortaya
koyduu dncelerin aslnda AB iinde ok yaygn olduu noktalarnda topluyor ve Avrupa'da Trkiye'nin
yeliine kar geni ve derin bir nefret var. Bu nefret, yeni yelerin katlm ile daha da glenebilir
deerlendirmesini yapyordu. Siehe: The Washington Post (Gnlk Gazete-ABD):13.12.2002 (Jeffrey
Gedmin: Trkiyenin Taknts)
1322
Trk adamlar Dernei TSADn Brksel temsilcisi Bahadr Kaleaas da Demokratik reformlar
sayesinde tam yelik sreci artk geri dn olmayan bir yola giriyor. Son aamaya geemiyoruz. Son
aamaya geiin balang noktasna geliyoruz. diyor. Kaleaas: 2003, s.307.

281
Kopenhag ile ilgili bir belgeselde Danimarka Babakan Anders Fogh Rasmusen kendi
sesinde Masada onlarn dostlarndan hibiri yoktu. Kimse Trkiyeyi desteklemedi 1323
derken, hem nemli bir gerei dile getiriyor, hem de Trkiyenin elde ettiinin deerini
ortaya koyuyordu. Trkiye, zellikle son 15 ylda AB iinde destekisi ve dostu olmad
halde belirli bir noktaya gelmitir. Bu noktada AB d faktr olan ABDnin katks da
snrl lde olabilmi, hatta zaman zaman ters etki yaratm, Trkiyeyi AB iinde
istemeyen evreler iin Trkiyenin reddedilmesi iin ne srlen bir gereke olmutur.
Ancak btn bu srete, eer bir hata varsa, o da ABnin Trkiye konusunda strateji
gelitirememesinden kaynaklanmtr. Trkiye iin strateji gelitirmek yerine, Trkiyenin
kendi engellerine gvenmek bu anlamda belirgin bir politikadan ok bahaneler ileri
srme ve oyalamalardan oluan taktik-politik tavr tkanm ve Trkiye tarafndan
almtr. AET ve AT dneminde varolan gr Trkiye zaten istemezdi. Trkiye
1987den itibaren, zaman zaman kopukluklar olsa da istedi. ABye aday lkeler iinde
AByi en ok isteyen toplumlardan birisi Trk toplumu oldu. kinci set, zellikle AB kanal
ile usandrc eletiri ve knamalarn da destei ile Trkiye gerekli koullar yerine
getiremez eklindeydi. Bu da ald. zellikle Austos 2002deki reformlar Trkiyenin
dinamik yapsn ve reformlar konusundaki artcl ortaya koydu. nc set ise
Yunanistand. Uzun sre Yunanistann valyelii Trkiyenin nne engel olarak
konuldu, Yunanistan da bunu son derece baarl biimde yerine getirdi. Ama Kopenhagda
Trkiyeye en byk destek Yunanistandan geldi. Yani ABnin bu seti de ortadan kalkt.
Son bir gayretle ortaya atlan ve H.Kohl, Valery Giscard dEstaing, E.Stoiber, H.Schmidt,
W.Schaeble gibi politikaclarn ortaya koyduu yeni set, din-kltr-corafya, belki de
AB iin en bandan ortaya konulmas gerekli olan bir ara olabilirdi, ama bu konuda da
ok ge kalnd.
Peki Trkiyenin n btnyle ak m? Buna evet demek kolay deil, ama soruyu
tersinden sorup, Trkiye artk engellenebilir mi? diye sorulduunda, buna evet cevab
vermenin daha zor olduu aktr. Ancak Trkiyede AB belki de ilk kez bu kadar somut
ve yakn bir olgu haline gelmitir. Bu durum en ok da Trkiyedeki geleneksel
ilerlemesi evreleri zor durumda brakmtr. zellikle 2003-2004 iinde gerekletirilecek
reformlar Trkiyede ciddi bir atmay da gndeme getirecektir. Bunda genel olarak
cumhuriyeti demokrasiye tercih eden geleneksel Trk elitinin iktidardaki AK Partiye
ynelik endieleri de nemli rol oynayacaktr. Yllarca AByi reddeden milli gr
izgisinin AB iin seferber olmas ve Trkiyenin geleceini AB izgisinde kurmaya
ynelmesi Trkiye iin ok nemli bir kazantr. Ancak Mecliste Anayasa deitirme
ounluna sahip bir parti olan AK Partinin AB konusunda kararl olmas, 2003e
gelindiinde Trkiyenin AB yolunda her trl reformu gerekletirebilecei anlamna
gelememektedir. Hatta tam tersine, TBMMdeki yapya ve toplumun isteklerine ramen
vatann gerek sahibi ve koruyucusu olduu iddia ve inancnda olan, AByi yllarca ksmi
bir modernleme projesi olarak grp, ABnin demokratikletirme ynn grmemezlikten
gelen kurum ve evrelerdeki hassasiyet daha da artabilecektir. Bu hassasiyetin, TSKnin
1323

Hrriyet Gazetesi (stanbul): 9 Nisan 2003 (Fischerin Trkiye taktii: nce uyutalm sonra unutalm)
Danimarkal gazeteci Christofer Guldbrandsen Kopenhag 2002 zirvesinde Danimarka Babakan Anders Fogh
Rasmusen ve Dileri Bakan Per Stig Mllerin grnt ve ses kaytlarnn da arasnda bulunduu belgeseli
bir Danimarka Televizyonunda yaynlam daha sonra da bu belgeseldeki diyaloglar 9 Nisan 2003 tarihli
Hrriyet gazetesinde Fischerin Trkiye taktii: nce uyutalm sonra unutalm bal ile verilmiti.
Burada Danimarka Babakan Rasmussen yle diyordu Ben onlara tarih konusunda srarl olmamalarnn
Trkiyenin yararna olacan anlatmaya altm, anlamadlar. Tarih konusunda srar ettiler. imdi
Trkiyenin durumu sadece 2004te grlecek. Trkiyeyi Birlie istemeyenler, o zaman da bir bahane
bularak kar kacaklar ve bu i uzayacaktr. Tarih verilmeseydi, 1999dan beri devam eden durum devam
edecek ve 2003 yl iinde ve 2004 yl ilk 6 aynda Trkiyenin durumu srekli ele alnacak ve mzakere ans
doacakt. imdi 2004e kadar Trkiye konusu kapanmtr.

282
ve MGKnn demokratik normlara uygun bir yeniden yaplandrmaya tabi tutulmas
noktasnda zellikle artaca aktr. Bu konuda endie ve itiraz, Trkiyede AB kartl
ile bilinen evrelerin adeta szcs olarak bilinen etkili ke yazar Emin laann u
arpc deerlendirmesinde kendisini ortaya koymaktadr: Bu iktidar ve yandalar, ABye
girebilmek iin neden byle srar ediyor, rica minnette bulunuyor, yalvarp, yakaryor?
nk o zaman TSKnin arl azaltlacak. Cumhuriyet rejiminin, devrimlerin ve lke
btnlnn koruyucusu olan en gvenilir ve salam kurum bylece devre d
braklacak. Meydan fikir ve ifade zgrl ad altnda irtica ve blcle kalacak.
Sre balad bile. Oynanan oyun ok byk ve bilinli. yi grelim.1324
Trkiyenin bundan sonraki dnemde AB yolunda, Trkiyede AK Parti iktidar ile bata
TSK olmak zere devlet kurumlar arasndaki ilikiler kadar, ABnin yapc ve inandrc
tavr da belirleyici olacaktr. Trkiyeli bir AB nasl deiik bir AB olacaksa, ABli bir
Trkiyede de deiik bir Trkiye olacaktr ve bu konudaki kararn sancl olmas da
artc deildir. Ancak artk nemli bir noktaya varlmtr. Eer Trkiye i ve d politik
endielerini, vizyonunun nne geirme hatasn yapmaz ve kararl olursa, yani gerekten
isterse, bunu ABnin engelleme ans neredeyse hi kalmamtr. Trkiye ok zor bir ii
baarmtr. 1999da adaylk stats verilirken, mzakereler iin on yllardan sz edenler,
2000de Nicede Trkiyeyi 2010a kadar hibir ekilde hesaba katmayan, 2001de
adayln bir snr vardr aklamalar yapan AB yetkilileri, imdi en kt ihtimalle
2005de mzakerelere balanabileceini ifade ediyorlar. Trkiyenin Bulgaristan ve
Romanya grubunda 2007de ye olmas teknik nedenlerle olanaksz olsa da, 2010un
banda ABye ye olmas, Trkiyedeki dinamizm ve dnyadaki konjonktr dikkate
alndnda artc olmayacaktr.

G. Kopenhag Zirvesi Sonrasndan Mzakerelere Trkiye AB likileri

Aralk 2002de Kopenhag Zirvesinde AB ile mzakerelere balamak iin Aralk 2004
zirvesinin beklenilmesine, yani tarih iin tarih karar verilen Trkiye, 2003 ylna d
politikasn derinden etkileyecek ok nemli gelimelerin yaanaca bir ortamda girdi.
ABDnin Iraka mdahalesinin gndemin en nnde yer ald bu dnemde, Trkiye bir
taraftan Kbrs konusunda yeni bir politika belirlemeye alyor, te taraftan da AB hedefi
dorultusunda gerekli reformlar iin, Verheugenin deiim temposunun inanlmaz bir
hzda olduunu sylemek zorundaym1325 eklinde zetledii ciddi bir aba iine giriyordu.
Bu dnemin belki de en nemli zellii ise Trkiyedeki Ak Parti Hkmetinin artc bir
biimde AB politikalarn benimsemesi ve bata Kbrs olmak zere, AB yolunda nemli
sorunlarda beklenenin zerinde inisiyatif almasyd. AK Partinin iktidarda olmasnn, i
1324

Hrriyet Gazetesi (stanbul): 27.05.2003 (Emin laan: zkk aklk getirince). laan Kopenhaga
kadar AB konusundaki grlerinde zellikle ABnin Trkiyeyi oyalad ve Trkiyeye kar samimi
olmadn, bu nedenle de AB iin Trkiyenin reformlara ynelmesinin gereksiz ve hatta zararl tavizler
olduunu ileri sryordu. Ancak AB konusundaki somut gelimeler laann AB Trkiye iin ktdr
izgisine glmesine neden olmutur. laann Trkiyede bu konuda sembol bir isim olmas ve grlerinin
devlet eliti iinde son derece ciddiye alnr bir yazar olmas, yazdklarnn enimi de artrmaktadr. laann
ileri srd grler, Trkiyede Kemalist-Cumhuriyeti evrelerdeki genel rahatszln yansmas olarak
deerlendirilebilir. laan bir baka yazsnda da bu konuya deiniyor ve yle diyordu. Bu iktidar ABye
girmeyi niin bylesine istiyor? Yant gayet ak: Devrimlerin ve Cumhuriyet rejiminin bekisi Trk Silahl
Kuvvetleri ile birlikte ilerici kesimlerin etkinliini AB emsiyesine snp azaltmak, hatta yok etmek iin.
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 25 Mays 2003 (Emin laan: nce Taktik)
1325
Spiegel Online (Haftalk Dergi-Almanya): 04.11.2003

283
politik dengeler ve tereddtler bakmndan, dier partilere gre daha da hassas bir durum
yaratt da kamuoyunda kabul gren bir grt. Yani 3 Kasm 2002de TBMMye
Anayasay deitirebilecek oy ounluu ile giren AK Parti, hem iktidara yabanc olu,
hem hakknda zellikle asker-sivil brokrasiden kaynaklanan endieler, hem de iinden
geldii geleneksel siyasi izginin neredeyse btnyle dna kan politik almlar ile
dikkat ekici bir performans ortaya koyuyordu. AK Partinin zellikle AB politikalarnda,
i ve d meruiyet kaygsn da ncelikle dikkate ald sylenebilir. Ancak vizyon, ama
ya da hangi kayg ya da gizli amalar iin olursa olsun, Trkiye 2002 ile 2005 arasnda
AK Parti Hkmeti ile AB konusunda en kkl reformlar gerekletirdi. Bu dnem ayn
zamanda Trkiyeyi yakndan ilgilendiren d politik gelimelerin de yaand bir dnem
oldu. AK Parti Hkmeti, grevi devraldktan hemen sonra nemli d politik konuda
kritik kararlar almak zorunda kald. Bunlar ABDnin Irak mdahalesi, Kbrs ve Avrupa
Birlii konularyd. Irak konusu Trkiye iin btn dier lkelerden daha fazla neme
sahipti. Hem ABDnin kararnn tartlyor olmas, hem Irakn Mslman bir komu
olmas, hem PKK terr, hem Krt sorunu nedeni, hem de ABDnin Trkiyenin dier
uluslararas sorunlarna (rnein AB, IMF, Kbrs) ynelik tavr itibari ile son derece
nemliydi. Zaten Trkiyenin ABDye bekledii destei vermemesinin etkileri ksa
zamanda ortaya kt. Kbrs konusunda AK Parti Hkmeti ciddi bir risk ald ve AB hedefi
ile bu sorun konusunda ilk kez dorudan bir iliki kurarak, KKTCnin efsanevi lideri
Cumhurbakan Rauf Denkta karna alacak kadar kararl davrand. Ancak bu politikann
beklenen sonular verdii sylenemez. Bugn Trkiye ile AB arasndaki en nemli sorun
alan Kbrs konusudur. Ancak buna ramen Trkiyenin Kbrs konusunda referandum
ncesi duruma gre daha gl olduu ve kendini daha rahat ifade edebildii sylenebilir.
AK Partinin AB politikas da belirli lde sonu verdi ve Aralk 2004de AB Konseyi
Trkiye ile mzakerelere balama karar ald. 3 Ekim 2005de Kbrs-RY, Avusturya ve
Fransann yaratt skntlar ile son derece skntl balayan sre tarihi ve niteliksel bir
deiime iaret etse de, sonraki dnem srecin fazlasyla skntl olacan da ortaya koydu.
Bu dnemde yaanan nemli d politik sorunlardan birisi ise Ermeni Soykrm iddialar
konusunda oldu. AK Parti Hkmeti dalga gelen bu ciddi sorunla mcadele etmek zorunda
kald ve AB ye lkeleri ile aslnda yelikle hibir alakas olmayan bu sorun nedeni ile
krizler yaad. ABnin kendi iinde yaad ama Trkiye ile ilikilerine yansyan bir baka
kriz ise AB Anayasas konusunda Fransa ve Hollandada yaanan byk hayal krklklar
oldu. zellikle Trkiyeyi kltrel-dinsel nedenlerle ABde grmek istemeyen pek ok
ABli politikac, bu gelimeyi Trkiyeye mal etmeye altlar. Trkiyenin AB ile
ilikilerini ok derinden etkileyen ve zellikle 2005-2006da ilikilerde tkanklara neden
olan bir husus da Almanyada yaanan iktidar deiiklii oldu. Almanyann CDUlu
Babakan A.Merkelin seim stratejisinde en ncelikli konusu olan Trkiyenin ABye
yeliine kar kma politikas her ne kadar iktidara gelmesi ile arka plana atlsa da,
Trkiyenin Schrder-Fischer Hkmetinin verdii destei arad bir dneme girildi.
Yeni Alman Hkmeti Trkiyeye ahde vefa ilkesi gereince engel olmad, ama
Trkiyenin ihtiya duyduu destei de salamad.
1. ABD ile Zor Dnem
11 Eyll sonrasnda ABDnin d politikasnda meydana gelen nemli deiikliklerin en
youn biimde ilikilerini etkiledii lkelerden birisi de Trkiye oldu. 11 Eyllden sadece
9 gn sonra 20 Eyll 2001de ilan edilen ve literatre Bush Doktrini olarak giren ABD
Ulusal Gvenlik Stratejisi, lkenin korunmas iin tehlikenin ortaya kmasn
beklemeksizin erken davranarak, nkleer silah kullanm ve rejim deiiklii salama da
dahil olmak zere her alanda nalc saldr (pre-emptive strike) ilkesi ile
tanmlanmtr. Bu yeni strateji, ayn zamanda ABD politikalarna herhangi bir anlama ya

284
da rgtn de (rnein BM) engel olmasnn reddi, herhangi bir stratejik rakibin bandan
engellenmesi, askeri ve ekonomik siyaset balantsnn aka ortaya konulmasn da
iermekteydi. ABD bu temel stratejisine dayanarak nce bata Talibana destek olduu
iddias ile Afganistana askeri mdahalede bulundu, ardndan da oluturmak istedii yeni
uluslar aras dzene uymayan ya da kar kanlar er ekseni (axis of evil) olarak
tanmlad.1326 Ya benimlesin, ya dmanlasn, yani dmanmsn! yaklamnn egemen
olduu bu yeni strateji, Trkiye gibi komular ABD ile fiili ya da potansiyel atma
halinde olan bir lke iin son derece ciddi sorunlar beraberinde getirmekteydi. ABDnin
belirledii ilkelerin yan sra mttefikleri iin yaratt asl byk sknt karar alma ve
ynetim tarzndan kaynaklanyordu. Bu tarz Avrupa lkelerinde de Trkiyede tepkiler
yaratacakt.
2003 yl banda ABDnin Irak planlar Trkiyeyi son derece zor durumda brakt.
Trkiye, zellikle 2. Dnya Sava sonrasnda Bat ile ilikilerinde iki temel referans ile
hareket etti. Bunlardan birincisi Bat Avrupa, ikincisi ise ABD oldu. Gerek Sovyetler
Birliinin Batl demokratik-kapitalist sistemine alternatif olmas ve hatta bu anlamda
ABD-Bat Avrupa karsnda yeni bir blok olarak ortaya kmasnn ardndan ABDnin
Trkiyeye kar ilgisi younlat. ABDnin Avrupaya ynelik projelerine (en bata da
Truman Doktrini ve Marshall Yardmlar) Trkiyeyi de dahil etmesi ile ok hzla gelien
siyasi, askeri ve ekonomik bir birliktelik ortaya kt.1327 Trkiye ABD iin nceleri
Sovyetler Birlii ve komnizm, 70li yllarn ortasndan itibaren de slam tehditleri
karsnda en ok ihtiya duyduu lkelerden birisi oldu. ABDnin klasik pragmatik d
politika yaklamndan Trkiye de byk lde istifade etti. Zaman zaman yaanan krizler
de ksa srede atlatld. Dou blounun kmesinin ardndan ABD iin Trkiye ok daha
nemli bir ilev stlendi. Trkiye yeni dnya dzeninin olumasnda ABDnin Orta Asya,
Kafkaslar ve Orta Doudaki referans ve destek noktas olarak belirlendi.1328 Sz konusu
blgelerin sahip olduu hayati enerji kaynaklar ve Trkiyenin bu balamda sahip olduu
avantajlar, Trkiyeyi Amerikan d politikasnn vazgeilmez unsurlarndan birisi haline
getirdi.1329 Hatta 90l yllarda ncelikleri ciddi bir biimde deien ve Trkiyeyi kendi
iinde bir ye olmaktansa, zel ilikiler iinde bulunduu bir partner olarak grmeyi daha
ok tercih eden ABnin bu tutumu, Trkiyeyi stratejik ve pragmatik gereklerle kendisine
sahip kan ABDye doru ynlendirdi. 1990l yllarda yaanan byk terr dalgas ve
Avrupallardan gelen eletiriler karsnda Trkiyenin ABD ve onun Orta Doudaki en
nemli mttefiki olan srail ile gelitirilen ilikiler, stratejik partnerlik erevesinde
geliti ve Trkiyenin batl kurda kalmasnda nemli rol oynad. ABDnin Trkiye
politikas stratejik ve pragmatik temeller zerinde ina edilmiti ve bu erevede
Trkiyenin AB ile yaknlamas son derece nemli bir unsurdu. Zira iinde bulunduu
blge, geleneksel kkleri ve lke iindeki atmal ortam gereince Trkiyenin uzun
sreli ve istikrarl biimde bat ittifakna bal kalmasnn yolu Trkiyenin AB iinde yer
almasyla olanakl grnyordu. ABD, ok zaman Avrupal dostlarn rahatsz eden bir
tavr iine girse de, ABnin Trkiye ile alaca btn nemli kararlara mdahil olmaya
almaktan da geri kalmyordu. ABDnin bu tutumu her zaman olumlu etkiler yaratamad,
hatta tam tersine souk sava dneminin sona ermesinin de verdii bir zgvenle
1326

Mehmet ahin [2006] Irak likileri Balamnda Trk-Amerikan likileri , Be Deniz Havzasnda
Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s.205
1327
Bac[1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas.
1328
Zbigniew Brezezinkski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz.
Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin. (Org.:The Grand Chessboard, American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives-1997)
1329
Morton, I. Abromowitz [2001b] Amerikann Trkiye Politikasnn Belirlenmesi Srecinde Karlalan
Glkler, Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar,
Ankara, s.221-268. (Org.:Turkeys Transformation and American Policy-2000)

285
Avrupallarn tepkileri ile karland.1330 Ancak buna ramen ABD, Trkiye ile AB
ilikilerinde gzard edilemeyecek bir arla sahip oldu.
3 Kasm 2002de yaplan seimlere yasakl bir liderle giren ama byk bir zafer kazanan
AKPnin lideri, Kopenhagda Trkiyeye mzakereler iin bir tarih verilmesi konusunda
youn aba harcarken, buna destek veren lkelerin banda yine ABD geliyordu. O
dnemde sadece bir parti Genel Bakan sfatn tayan Erdoan, Bakan Bush ile
grmek zere Washingtona davet edilmiti. Bu davetin iki nemli gndem maddesinden
birisi Kopenhagda Trkiyeye mzakereler iin tarih verilmesini salamak, ikincisi ise
artk kararl olan ABD ynetiminin Irak mdahalesinde Trkiyenin desteinin
salanmasyd. Bu davet ayn zamanda ABD ynetiminin Trkiyede slamc bir siyasal
partinin iktidarna yeil k yakt anlamna geliyordu. 10 Aralk 2002deki bulumada
Bushun Erdoana ikimizin ok nemli bir ortak yn var, kimiz de dindarz ve Tanrya
inanyoruz. Bunu sylemekten de utanmyoruz szleri 11 Eyll sonrasnda neo-con
ideolojinin egemen olduu bir dnemde ok anlamlyd. Bu grmede, biraz Erdoan ve
ekibinin tecrbesizliinden, biraz da neo-con ekibin tavrndan kaynaklanan vahim yanl
anlamalarn da yaand ksa sre iinde ortaya kacakt.
Ancak Kopenhagda ABDnin Trkiyeye salamaya alt destek, ABDnin Irak
politikas nedeniyle AB iinde byk lde bir dezavantaja dnt. The Washington
Post, Trkiyenin ABDye Irakta destek olmak iin AB konusunda yardm istediini
vurgulayan Trkiye Iraka Kar Yardmn Fiyatn Belirledi bal da bunu
gsteriyordu.1331 ABDnin Trkiyeye youn destei, ayn zamanda AB iinde Avrupal
bir AB dncesini nemseyen evreleri rahatsz da ediyordu. Biraz da bu tepkilerden
kaynaklanan biimde ABDnin destei yeterince baarl olamad ve Kopenhagda Trkiye
ksmen hayal krklna urad.
Kopenhag Zirvesi sonrasnda Trkiyenin en nemli hatta tek d politik gndemini
Irakkonusu oluturdu. Trkiyenin komusu Irakta istikrarszlk ve siyasal otorite eksiklii
Trkiyeye son 15 ylda ok nemli maddi ve siyasi sorunlar yaratmt. Burann istikrara
kavumas, hele ABDnin iddia ettii gibi demokratik bir sistem iinde gelimesi en ok
Trkiyenin yararna olacakt. Ancak hem Iraka yaplacak bir mdahalenin inandrc
kantlar ortada yoktu, hem de Trkiye bakmndan ortaya karaca riskler son derece
bykt. Dahas, islam referansl yeni iktidarn hem tecrbesizlii ve ABDdeki neocon iktidarn aragonz tavr, 50 yldan beri son derece istikrarl bir geliim gsteren ve
gelecee ynelik olarak da pek ok projeksiyonun yapld Trk-ABD ilikilerinde ok
nemli bir krizin yaanmasna neden oldu. ABDnin Irak iin hazrlad A plan, Iraka
mdahalede Trkiyenin tam desteini ve bununla birlikte Trkiye zerinden (Kuzey)
cephesinin almasn ngryordu. Yeni AKP iktidar, ABDnin Trkiyedeki sler ve
limanlarn bakm, onarm ve geniletilmesine yeil k yakmas, ABDnin byk lde
Trkiyenin desteinden emin olunmasna neden oldu. Ancak dnya kamuoyunda olduu
gibi Trk kamuoyunda da ABDnin Iraka mdahalesini meru klacak kantlarn
bulunmad inanc Trk Hkmetinin de iini zorlatrd. Irakn komu olmas, Krtler
konusundaki nemli endieler, Mslman bir lkeye yaplacak bu igale slam referansl bir
siyasal iktidarn destek vermesi konusundaki skntlar ve en nemlisi ABD taraf ile
yaplan grmelerde ABDli yetkililerin kendilerini Trkiyeye gven verme ihtiyac
iinde hissetmemelerinden kaynaklanan pek ok psikolojik faktr, Trkiyedeki tereddtleri
daha da artrd. Bunlara bir de Trkiyenin sava nedeniyle katlanmak zorunda kalaca
1330

Heinz Kramer [2001b] Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, (ev: Ali imen), Timas,
Istanbul, 2001. (Org: A Changing Turkey-The Challenge to Europe and the United States, 2000).
1331
Karl Vick. The Washington Post (Gnlk Gazete: ABD):11.12.2002 (Karl Vick)

286
muhtemel ekonomik ve mali kayplarnn karlanmas iin nceden taahhtler almaya
almasnn ABD medyasnda Trkiyeyi aalayc yaz ve karikatrlerin kmasna
neden olmasnn yaratt tepki de eklenmiti. AB ise bu dnemde ciddi bir blnme
yayordu. Bir taraftan Almanya ve Fransa gibi arlkl lkeler mdahaleye ok ak
biimde kar kyorlar, ama te taraftan yine AB yesi ngiltere, Portekiz ve spanya,
daha da artc bir biimde AB aday lkeleri Polonya ve Bulgaristan ABDye destek
veriyorlard. Ancak ayn gnlerde AB srekli olarak Trkiyeyi uyaran aklamalar yapyor
ve Trkiyenin Iraka mdahalede yer almamas gerektiini, byle bir durumun Trkiye ile
ilikilerin kopmasna neden olacan vurguluyordu. Trkiye AB ilikilerinde yaanan ifte
standartlara nemli bir rnek olan bu tutum Trkiyenin Irak konusundaki kararnda ok
nemli bir oynamasa da olduka rahatsz ediciydi.
Trkiyenin Irakta ABDye destek vermesi, hi kuku yok ki Kuzey Iraktaki Krtlerle
yakndan ilikiliydi. Trkiye ABDye destek vermezse Krtlerin n plana kmasndan ve
bamsz ya da Federal Iraktaki bir Federe devlet olmasndan byk endie ediyordu.
Trkiyenin bir baka endiesi ise blgedeki Trkmenlerin haklarnn korunmasyd. ABD
ile hareket etmek blgedeki yeni oluuma katlma ansn sunacakt. Trkiyenin Irak
politikasnda ciddi bir etki yaratmasa da, Trkiyenin abas sava nleyebilme ynnde
oldu. Ancak kamuoyunda ABDnin tavrna ynelik tepkiler oalyordu. Buna ABDnin
mdahalesi iin uluslararas oydalk gerekliliinden sz eden Cumhurbakan Sezerin
tavr ve TSKnin daha ncekilerden olduka farkl bir biimde srece mdahale etmeme
ve siyasi iktidar ABD ile Irak arasnda karar vermeye zorlama politikas eklenince TrkAmerikan ilikilerinde en ciddi krizin yaand bir dneme girildi. Trkiyenin ABD ile
birlikte hareket edebilmesi, daha da nemlisi ABD askerlerinin Trkiye zerinden Iraka
mdahale edebilmesi iin Babakanlk tarafndan hazrlanan tezkere iin TBMMnin
onaynn alnmas gerekiyordu. 1 Mart 2003de yaplacak oylamann bir gn ncesinde 28
ubatta toplanan MGKda, Cumhurbakan Sezerin kar ve TSKnin tereddtl tavr
nedeniyle herhangi bir karar alnamad. Ancak bu konuda MGKda herhangi bir tavsiyenin
kmamas genelde TSKnin ABDye destek vermeme tavr olarak anlald. Kamuoyunda
sava kart, ABD kart gsteri ve aklamalarn da nemli etkisinin olduu 1 Mart
2003deki tarihi oylamada, iktidar partisi kendi milletvekillerini kararlarnda serbest
brakt. Muhalefetteki CHP ise red karar almt. Yaplan oylamada ok ilgin bir sonu
kt: Karara evet diyenler (264), hayr (250) diyenlerden 14 oy daha fazlayd. Ancak 19
ekimser oy nedeni ile katlanlarn yarsndan fazla evet oyu salanamad anlald ve
tezkere reddedilmi oldu. Prof.Bacnn duygusal olarak doru ama politik olarak yanl
bir karar olarak niteledii bu sonu Trkiye-ABD ilikilerinde ok ciddi bir krlma
anlamna geliyordu.1332 ABDnin A Plan hi beklemedii bir biimde suya dmt.
Trkiyenin bu karar Fransa-Almanya izgisindeki ABde byk bir memnuniyetle
karland. Ancak bu karar AB ile USA arasnda bilinli bir tercihten olmaktan ok,
Trkiyedeki kararszlk ve tereddtleri yanstt iin Trkiyenin yeni AB politikas olarak
da alglanmad. Adeta byk bir politik kaza yaanmt. Bu arada Babakan Abdullah
Gl 9 Martta milletvekili seilen Tayyip Erdoann nn amak iin istifa ediyor ve 15
Martta Erdoan hkmeti kuruluyordu. Erdoann Babakan oluundan sonraki ilk
icraatlarndan birisi TBMMye yeni bir tezkere gndermek oldu. 20 Martta TBMM 332ye
202 oyluk bir ounlukla ABDye hava koridorlarn aan tezkereyi kabul etti. Ayn gn
ABD Iraka ynelik operasyonu balatt. hafta bile olmadan, 9 Nisanda ABD ve onunla
birlikte hareket eden mttefik gler Badat ele geirmiti. Badatn dmesinin
ardndan da ABDnin Trkiyeye ynelik soukluu ak bir biimde devam ediyordu.
ABD, kendisi ile birlikte hareket etmeyen Trkiyenin Kuzey Iraka mdahale etme ve
1332

TRT-1 (Ulusal Televizyon Kanal): 1 Mart 2003.

287
gelecekle ilgili planlar paylamasna izin vermeyecei ok ak ortaya koymutu. Daha da
arpc olan iki nemli st dzey politikacnn aklamalaryla geliyordu. ABD Savunma
Bakan Yardmcs P.Wolfowitz ve Dileri Bakan Yardmcs M.Grossman 5 ve 6 Mays
2003de Trk gazetecilere verdikleri rportajlarda Trkiyeyi hi alk olunmayan bir
tarzda eletiriyorlar ve artk stratejik ibirliinin sona erdiini sylyorlard. Beyaz Saray
ve Pentegonda ar Trkiye dostlar olarak bilinen bu iki politikacdan P.Wolfowitz
Trk ordusu kendisinden beklenilen liderlii gerekletiremedi. likilerin yeniden
dzelebilmesi iin Trkiye bir biimde hata yaptn kabul etmeli ve zr dilemelidir
eklindeki szlerinin ardndan M.Grossman da Bizim hatamz, Trkiyenin kendisini ok
nemli sanmasna yol amakt diyordu.1333 Trk-Amerikan ilikiler tarihinin en alt
noktasna inmiti. Temmuz banda ise sadece stratejik ibirliinin sona erdii deil,
Trkiyenin artk komusu haline gelen ABD ile atmasna yol aabilecek bir baka
gelime oluyordu. 4 Temmuzda Irakn Sleymaniye kentinde bulunan Trk zel Harekat
timi brosunu basan 100 kadar Amerikan askeri, 11 Trk askerini msadere etmi,
kafalarna torbalar geirerek bilinmeyen bir yere gtrmlerdi. Daha da ilgin bir biimde
Trkiyenin en st dzeyde bu konuda yapt giriimler bile etkili olamamt.1334
Babakan Erdoan, ''Tamamen irkin bir olay. Olmamas gereken bir olay. Byle bir ittifak
ierisinde olan bir lkenin, mttefikine byle bir davranta bulunmas, hibir siyasi slupla
ifade edilemez''1335 dese ve Trk askerler iki gn sonra serbest braklsa da ABDnin bu
operasyonla Trkiyeye ok nemli bir mesaj verdii akt: Irakta sadece ABD politika
belirleyebilirdi ve Trkiye en azndan belirli bir sre iin- stratejik ortak saylmyordu.
ABDnin Irak vesilesi ile Trkiyeye uygulamak istedii bask ve red politikas, aslnda
gelecee ynelik bir politik-psikolojik stnlk elde edebilme abasyla yakndan ilikiliydi
ve sadece Trkiyeyi deil, ABDye yakn ama itirazlar olan tm mttefikleri hedef
alyordu.
1 Mart 2003, Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerde yeni bir dnemin baladn iaret
ediyordu. Hi kuku yok ki, neo-con iktidarn ya bizden ya dmandan yanasnz
tarzndaki yaklamnn nemli lde katkda bulunduu bu sorunlarn yaanmasna
ramen, Trkiye gibi bir lkenin ABD tarafndan gzden karlmas beklenemezdi. Zaten
Amerikan Ynetiminin yeniden gndeme tad Greater Middle East projesinin en
nemli unsurlarndan birisi de Trkiye olarak belirlenmiti. 11 Eyll sonrasndaki
gelimeler ve Trkiyenin her zaman ABD iin blgede oynayaca rol dikkate alndnda
stratejik ibirlii kavramnn yeniden gzden geirilmesi gerei kendiliinden ortaya
kmtr. Zaten son dnemde, zellikle de El Kaidenin 15 ve 20 Kasm 2003de
stanbulda gerekletirdii eylemlerin ardndan ortaya yine olumlu km, Babakan
Erdoann Ocak 2004 sonunda ABDye gerekletirdii ziyarette de bu olumlu ivme hz
kazanmtr. Trkiyenin ABDye kar tavr, kendi iinde blnen ve gelecee ynelik
olarak a son derece karamsar senaryolarn yaplmasna neden olan AB iin de nemli bir
kazan olarak nitelenemez. Eer Trkiye bandan itibaren tavrn ABD ile birlikte hareket
etmeme eklinde belirleyebilseydi, o zaman durum daha farkl olurdu. Yani Trkiye, zaten
kendi iinde tarihinin en vahim paralanmalarndan birisini yaayan AB ile ABD arasnda
bir tercih yapma durumunda olmamtr.1336 Tam tersine Hkmet isteksiz de olsa- ABD
ile birlikte hareket etme karar alm, TBMM ise bu konuda daha ok oy ile destek vermi
olmasna ramen, teknik bir nedenle 4 oy eksik kald iin tezkere reddedilmiti.

1333

Hrriyet Gazetesi (stanbul): 5-6-7 Mays 2003

T.C. Dileri Bakanl Aklamas: 06.07.2003 [www.mfa.gov.tr/aciklamalar]
1335
Milliyet Gazetesi (stanbul):06.07.2003.
1336
17 ubat 2003de Irak konusunda AB Dnem Bakan Yunanistan tarafndan Brkselde olaanst bir
Avrupa Konseyi Zirvesi dzenlenmi, ancak burada da ortak bir tutum gelitirilememitir.
1334

288
Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerde 1 Mart Tezkeresi hi kuku yok ki ok ciddi bir
krlma noktasna iaret ediyordu. ki lke arasnda pek ok alanda kar birlikteliine
ramen, biraz da 11 Eyll sonras ABD Ynetiminin genel tavrndan kaynaklanan bir
biimde Trkiyenin hi olmad kadar eletirildii bir dneme girildi. Bu eletiriler
Irakta ABDnin baarszl ortaya ktka bazen Trkiye destek verseydi, bu sorunlar
da yaanmayacak, operasyon baarl olacakt. Yani baarszlkta en nemli faktrlerden
birisi Trkiyedir eklinde eletirilere neden olurken, bazen de tam tersine dnemin ABD
ynetiminin son derece buyurgan tavrnn ve yapt hatal mdahalenin 1 Mart olaynn
yaanmasna neden olduu eklinde yorumlar dile getiriliyordu. rnein eski ABD
Dileri Bakan M.Albright kitabnda ABDnin Trkiyeyi Irak politikasnda devre d
brakmak istemesinin Trkiyede tepki yarattn, doal olarak da asl hatann ABD
tarafnda olduunu dile getirmektedir.1337 Ancak nereden baklrsa baklsn, Trkiye ile
ABD arasnda ciddi bir gven bunalm yaand ve bunun da Souk Sava yllarnda
gelitirilen, Souk Sava Sonrasnda ise byk ivme kazanan Trk-ABD ilikilerinde
gerilimler hatta gerilemelere neden olduu sylenebilir. T.C. Dileri Bakanlnn resmi
internet sayfasnda, baz konularda zaman zaman ortaya kan farkl grlere ramen, iki
lkenin ortak deer ve idealleri benimsedikleri ve birok noktada rten yaklamlar
olduu vurgulanmakta, iinde bulunulan uluslararas ortamda ABD tek kresel sper g,
Trkiyenin ise, dnyann en istikrarsz blgelerinden birinde yer alan istikrarl ve gvenilir
byk bir lke olduundan hareketle ortaya kan gr ayrlklar karlkl sayg ve
anlay temelinde zme kavuturulabilmekteTrkiye ve ABD iki yakn mttefik olarak,
kriz nleme ve kriz ynetimi, blgesel atmalar evreleme, uluslararas teamllere uygun
davranmayan lkelerin caydrlmas, terrizmle mcadele ve kitle imha silahlarnn
yaylmasnn nlenmesi konularnda birbirleriyle yakn ibirlii iinde olduklar gr
dile getirilmektedir. Trkiye ABD ile savunma ve gvenlik alanlarnda ibirlii temeline
dayanarak gelien ilikilerin, ekonomik ve ticari ilikilerle desteklenmesine de nem
verdiini vurgulamaktadr.1338 Ancak buna ramen Irakta Irakn btnl, Kuzey
Iraktaki Krtlerin durumu, Bamsz Krt Devleti konusundaki tartmalar, Trkmenlerin
durumu, Kerkkn stats ve zellikle de Kuzey Irakta PKKnn varl son derece hayati
atma alanlar olarak varln srdrmektedir. ABDnin Irakta ciddi baarszla
uramas, burada uygulayaca politikalarda Krtlerin n plana kmasna da neden
olmakta, bu da Trkiyeyi rahatsz etmektedir. Yakn gelecekte Irak konusunda ABDnin
alternatif projelerinin gndeme gelmesi kesindir. Bunlarn Trkiye ile ne lde ibirlii
iinde gelitirilecei ve Trkiyenin bu projelerden ne lde memnun kalacan kestirmek
olduka zordur ve bu ilikilerde gerilime neden olmaktadr. Trkiye, ABDnin Iraka
mdahalesi ile birlikte hukuken olmasa da fiilen ABD ile komu olmutur. Bu durum
ilikilerde yeni ve olduka nemli bir farkll da ortaya koymaktadr. Trk-Amerikan
Temmuz 2006da her iki lke arasnda adna Stratejik Ortakln leri Gtrmek in
Ortak Vizyon ve Yaplandrlm Diyalog ksa ad ile Stratejik Vizyon Belgesi denilen
bir belge gelitirildi. Bu belgede Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin belirleyici
unsurlar; gl dostluk balar, ittifak, karlkl gven ve vizyon birliidir. Blgesel ve
kresel hedeflerimiz balamnda ayn deerler ve idealler btnn paylayoruz. Bunlar:
bar, demokrasi, zgrlk ve refahn gelitirilmesidir. Bu nedenle, Trkiye ve ABD,
birlikte aba harcamalarn gerekli klan ortak snamalar ve frsatlarla kar karyadr.
stiare ve ibirliine dnk ortak gndemimizin unsurlarn bu snama ve frsatlar
ekillendirmektedir. Ortak vizyonumuzu etkin ibirlii ve yaplandrlm diyalog yoluyla
mterek abalara dntrmek hususunda anlam bulunmaktayz deniliyor ve Trkiye
1337

Madeleine Albright [2006] The Mighty and the Almighty: Reflections on America, God, and World
Affairs, s. 283.
1338
T.C. Dileri Bakanl Resmi nternet Sayfas:
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/KuzeyAmerika/ABD/ABD_Siyasi.htm

289
ve ABDnin aada sunulanlar dahil olmak zere, btn ortak ilgi alanlarnda birlikte
almay taahht ettikleri ifade ediliyor. Bu ncelikli sorun alanlar yle tespit edilmitir:
Geni Orta Dou'da bar ve istikrarn demokrasi yoluyla yaygnlatrlmas; srail-Filistin
ihtilafnn iki-devletli zm temelinde halli dahil, Arap-srail ihtilafnn kalc zmne
ynelik uluslararas abalarn desteklenmesi; Birleik bir Irak'ta istikrarn, demokrasinin
ve refahn tevik edilmesi; ran'n nkleer programna ilikin son P5+1 giriimi dahil
diplomatik abalarn desteklenmesi; Karadeniz blgesi, Kafkaslar, Orta Asya ve
Afganistan'da istikrar, demokrasi ve refaha katkda bulunulmas; Kbrs sorununa BM
gzetimi altnda adil ve kalc, kapsaml ve karlkl olarak kabul edilebilecek bir zm
salanmasnn desteklenmesi ve bu balamda Kbrs Trklerinin zerindeki izolasyonun
kaldrlmas; Enerji gvenliinin, kaynak ve gzergahlarn Hazar havzasndan olanlar da
dahil olmak zere eitlendirilmesi suretiyle gelitirilmesi; Transatlantik ilikilerin
glendirilmesi
ve
NATO'nun
dnm.
PKK ve buna bal rgtlerle mcadele dahil olmak zere terrizme kar konulmas.
KS yaylmasnn nlenmesi; nsan ticareti, uyuturucu ve silah kaakl ile mcadele
edilmesi; Dinler ve kltrler iinde ve arasnda anlay, sayg ve hogrnn artrlmas.
Uluslararas snamalara ve ortak endie kayna olan krizlere zm bulunmasnda etkin
ok-tarafl abalarn birlikte tevik edilmesi. Belgede ayrca ABDnin Trkiye'nin Avrupa
Birlii'ne yeliini ve srmekte olan yelik srecini kuvvetle destekledii de dile
getirilmektedir. Bu belge ne kadar ilevsel olabilecektir, bu ayr bir tartma konusu
olmakla birlikte, burada ABD Hkmetinin 1 Mart tezkeresi sonrasnda bozulan ilikileri
yeniden tamir etme ve bu anlamda buyurgan politika belirleme anlayndan belirli
Bilindii zere bu belgenin ortaya koyduu
lde uzaklat dnlebilir.1339
sorunlardan birisi olan terrle (zelde PKK ile) mcadele balamnda Eyll-Ekim 2006da
ABD, Trkiye ve Iraktan terrle mcadele koordinatrleri ya da yaygn deyimi ile PKK
koordinatrleri atanmtr. ABD'den eski NATO Bakomutan emekli Org. Joseph
Ralston, Trkiye'den eski kinci Ordu Komutan emekli Org. Edip Baer, Irak'tan SnniArap bir general olan Amir Amet Hassun bu grevi stlenmitir.
Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin gelecei olduka karmak gzkmektedir. Iraktaki
gelimeler bu konuda en nemli belirleyici olacak gibi grnmektedir. Ancak ksa bir sre
sonra ran-ABD arasndaki gerilim de Trkiye-ABD arasndaki ilikilere yansyabilir.

2. Trkiyede Reform Sreci ve Kopenhag Kriterleri iin Drt Ayr Uyum

Yasas Paketi
1 Ocak 2003de Yunanistan Dnem Bakanln devralmas sonrasnda gelimeler daha
ok Irak krizinin glgesinde kalmtr.1340 Ancak bu dnemde de dikkat ekici bir biimde
Trkiye Kopenhag Kriterleri konusundaki reform srecini hem de hi beklenmedik bir
radikallikle devam ettirmitir.
11 Ocakta Siyasi Partiler Kanunu, Basn Kanunu,
Dernekler Kanunu, Dileke Kanunu olmak zere toplam 16 ayr yasada deiiklik yapan
4. uyum paketi; 25 Ocakta ise Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu ile Ceza
Muhakemeleri Usul Kanununda AHM kararlar dorultusunda yarglamann iadesine
gidebilme konusunda nemli deiiklikler getiren sog. 5. Uyum Paketi yrrle
girmitir. Bu arada 19 Nisan 2003de TBMMde Trkiyenin Avrupa Birliine katlm
srecine ilikin gelimeleri izlemek ve mzakere etmekle grevlendirilen Avrupa Birlii
1339

ABD Ankara Bykelilii Resmi nternet Sayfas:

http://turkish.turkey.usembassy.gov/konusma_070506.html
1340
Ocak ay sonunda Komisyon yesi Gnter Verheugen Ankaraya gelmitir. Bulletin EU: 1/2-2003,
Z:1.5.16

290
Komisyonu kurulmutur. AB iin hazrlanan son iki paket ise 12 Haziran (6.) ve 29-30
Temmuz 2003de (7.) TBMMde kabul edilmitir. Bu deiiklikler genel olarak MGKnn
yapsna ilikin olarak gerekletirilmi ve MGKnn hem danma organ nitelii n plana
karlarak yetkileri daraltlm hem de Genel Sekreterin sivil birisi olabilmesinin yolu
almtr. Gerek anlamda birer devrim niteliindeki bu deiiklikler ile Kopenhag
Kriterlerine uyum konusunda Trkiye zerine deni ok byk lde gerekletirmitir.
Trkiyenin bu abalarna AB Bakanlndan da olumlu tepkiler gelmitir. 31 Temmuz
2003de Brksel ve Romda yaplan aklamada bu paketle, askerlerin sivil kontrol
altna alnmas, ikence ile mcadele ve temel haklar gibi KOBda sz edilen ncelikler
bakmndan reform sreci derinletirilmi, geniletilmitir deniliyordu. 1341 Aklama
dikkat eken bir baka unsur ise sz konusu aklamann aday lkeler ve EFTA lkeleri
adna da yapldnn belirtilmesiydi.1342
2003 yl ilk yarsnda AB Komisyonu ile Trk Hkmeti arasnda Trkiye iin ngrlen
2002 katlm ncesi mali yardm programnn finansman zapt imzalam, ayn gn AB
Troikas (AB Dnem Bakan Yunanistann, mteakip Dnem Bakan talyann Dileri
Bakanlar ve AB Komisyonunu temsilen Genilemeden Sorumlu Komisyon yesi Gnter
Verheugenden oluan) Trkiyeyi ziyaret etmitir. (31 Ocak 2003). 1 ubat 2003de
ABnin tarihindeki en byk genilemenin yolunu aan ve bunun iin gerekli kurumsal
yaplanmay dzenleyen Nice Antlamas yrrle girmi, 5 ubatta ise COREPERde
2004 ylnda tam ye olacak 10 aday lkeye ilikin Katlm Antlamas metnini onaylam,
aday lkelerde de Mart-Eyll aylar arasnda yaplan referandumlarla katlm anlamalar
onaylanmtr.1343 9 Nisan 2003de Avrupa Parlamentosunda yaplan oturumda da bu 10
aday lkenin Birlie katlmn onaylamtr. Ayn gnlerde Trkiyede Anayasa
Mahkemesi HADEPin kapatlmasna karar veriyor ve ayn gn DEHAP hakknda da
kapatlma davas alyordu (14 Mart 2003). AB Bakanl adna yaplan aklamada, bu
gelimelerden kayg duyulduu belirtiliyor ve Kopenhag Kriterlerine uyum konusunda
gsterilen abalarla bu tr uygulamalar arasnda elikilere dikkat ekiliyordu.1344
3. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2003) ve Ulusal Program (UP-2003)
Trkiye ile AB arasnda 1999 Helsinki Zirvesinde ortaya konulan adaylk statsnn bir
gerei olan ve Komisyon tarafndan hazrlanan ve 24 Mart 2001de resmileen Katlm
Ortakl Belgesinin1345 Aralk 2002 Kopenhag Zirvesi kararlar ve son gelimeler nda
yenilenmi hali 19 Mays 2003de sunulmutur.1346 AB Komisyonu, 2000 yl sonunda
yaynlad ilk KOB'dan sonra 27 sayfalk "gzden geirilmi KOB" belgesinde kapsaml
bir durum analizi yaparak, son gelimeler nda "tm beklentiler" dile getirilmitir.
1341

Bulletin EU: 7/8-2003, Z: 1.6.39 Zum Reformprozess in der Trkei wurde die nachstehende Erklrung des
Vorsitzes im Namen der Europischen Union am 31. Juli in Brssel und Rom verffentlicht.
1342
Bulletin EU: 7/8-2003, Z: 1.6.39.
1343
Mays 2004de ABya tam ye olacak olan aday lkeler 2003 yl iinde kendi lkelerinde referandumlar
yaptlar. 9 Mart 2003 Maltada, 12 Nisanda Macaristanda, 23 Martta Slovenya, 10-11 Maysda Litvanya,
17-18 Maysda Slovakya, 7-8 Haziranda Polonyada, 12 13-14 Haziranda ek Cumhuriyetinde, 14
Haziran 2003 Zypern-GVde, 14 Eyll Estonyada ve 20 Eyllde Letonyada yaplan referandumlar
sonucunda bu on aday lke ABye katlm karar almlar, yani Katlm Antlamalarn onaylamlardr.
1344
Bulletin EU: 3-2003, Z:.22. Zum Verbot der HADEP-Partei in der Trkei wurde die nachstehende
Erklrung des Vorsitzes im Namen der Europischen Union am 14. Mrz in Brssel und Athen verffentlicht.
1345
Beschluss 2001/235/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und Bedingungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik - ABl. L 85 vom 24.3.2001 und Bull. 3-2001, Ziff. 1.5.6
1346
Beschluss 2003/398/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und Bedingungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik, 19. Mai 2003. (ABl. L 145 vom 12.6.2003 und Bull. 52003, Ziff. 1.5.7) Bulletin EU: 6-2003, Z:1.5.8. Heranfhrungsstrategie Beitrittspartnerschaft Trkei.
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/revised_ap_de.pdf.

291
Belgede, Trkiye'nin AB'ye "aday" olduunun 1999'da Helsinki zirvesinde teyit edildii,
daha sonra yaplan Laeken, Sevilla, Brksel ve Kopenhag zirvelerinde Trkiye'nin siyasi
kriterlere ilikin kaydettii ilerlemelerin tannd belirtildi. 2002 Kopenhag Zirvesi'nde,
"2004 yl Aralk aynda AB Komisyonu'nun hazrlayaca rapor nda AB Konseyi'nin,
Trkiye'nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiine karar vermesi halinde, Trkiye
ile tam yelik mzakerelerinin hemen balatlaca karar verildii" hkmnn de
hatrlatld KOB-2003de Trkiyeye yaplacak mali yardmn esaslar da belirlenmitir.
2003de Trkiye'ye yaplacak yllk mali yardmn 177 milyon euro olarak belirlendii,
ancak bu miktarn nemli lde artrlmasnn ngrld belirtilen komisyon raporunda,
2004 yl iin 250 milyon, 2005 iin 300 milyon, 2006 iin 500 milyon euro olmak zere,
ylda toplam 1 milyar 50 milyon euroluk bir yardm plan nerildi.
KOB-2003de Glendirilmi Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler bal altnda u hususlara
dikkat ekilmiti:
Birlemi Milletler Genel Sekreteri'nin Kbrs sorununa ynelik abalarnn gl bir
biimde desteklenmesi, anlamazlklarn bar yollardan zm ilkesini dikkate alarak
Birlemi Milletler art'nda belirtildii biimde, mevcut snr sorunlar ve buna bal
sorunlarn zm iin tm abalarn uygulamaya koyulmas; Uluslararas Medeni ve
Siyasi Haklar Szlemesi, ihtiyari Protokol ile Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel
Haklar Szlemesi'nin onaylanmas, nsan Haklar Szlemesi 6 no.lu protokolnn
onaylanmas; Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmas Szlemesi ve
zellikle Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlarna uyum salanmas (Szleme'nin II.
Blm); Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin 5. maddesi ile Avrupa kenceyi nlenme
Komitesi'nin tavsiyelerine uygun olarak yasa uygulayclar tarafndan ikence ve kt
muameleye kar mcadeleye ynelik nlemlerinin uygulamaya koyulmas; Tm bireylerin
dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, din ve inanca dayanan ayrm ve ayrmcla maruz
kalmakszn Trkiye'nin taraf olduu uluslararas ve Avrupa dzeyindeki enstrmanlara
uygun olarak temel haklar ve insan haklarna sahip olmalarnn yasal dzeyde ve
uygulamada gvence altna alnmas; Basn zgrl de dahil olmak zere ifade
zgrlne ilikin reformlarn yrrle koyulmas ve srdrlmesi; Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi'nin kararlar erevesinde yeniden yarglama hakkna ilikin yasal
dzenlemelerin uygulamaya koyulmas; Dernek kurma ve bar toplant hakkna ilikin
reformlarn yrrle koyulmas; Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. maddesine uygun
olarak tm bireylerin ve dini topluluklarn dnce, inan, dini zgrlklerini
kullanmalarna ilikin dzenlemelerin kabul edilmesi ve yrrle koyulmas; Kltrel
eitliliin ve menei ne olursa olsun tm vatandalarn kltrel haklarnn gvence altna
alnmas; mevcut dzenlemelerin uygulamaya koyulmas ve bu alanlarda kalan
kstlamalarn esnekletirilmesiyle radyo ve televizyon yaynlar ile Trke dnda dier
dillerde eitime somut bir biimde eriimlerinin gvence altna alnmas; Milli Gvenlik
Kurulu'nun ileyiinin Birlie ye lkelerdeki askeri ilerin sivil kontrolne ilikin
uygulamalarla uyumlu olacak ekilde uyarlanmas; Btn vatandalarn ekonomik, sosyal
ve kltrel imkanlarnn artrlmas hedefiyle blgesel farkllklarn azaltlmasna ilikin
global bir strateji gelitirilmesi iin abalarnn srdrlmesi; zellikle Gneydou
Anadolu blgesindeki durumun iyiletirilmesi..1347

1347

http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kob_2003-1.html

292
Katlm Ortakl Belgesi-2003n 19 Mays 2003de sunulmasnn ardndan 24 Temmuz
2003de Trkiye de gzden geirilmi Ulusal Programn (UP-2003) AB Komisyonuna
sundu.1348
KOB-2003 ve UP-2003 sonrasnda Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde en nemli gerilme
noktas yine APda kabul edilen bir raporla gndeme geldi. Avrupa Halk Partisi-Hristiyan
Demokrat Grup yesi Arie Oostlander tarafndan Trkiyeye ilikin olarak hazrlanan rapor,
bata Trkiye olmak zere eitli evrelerden gelen ok saydaki ve nemli deiikliklerle 5
Haziran 2003de AP Genel Kurulunda kabul edildi.1349 Deiikliklere ramen Trkiyede
olduka byk tepki yaratan Oostlander Raporude Trkiyenin Kopenhag Kriterleri
erevesinde gerekletirdii yasal dzenlemelerin uygulamaya geirilmediinden sz
ediliyordu. Ancak rapor ayn zamanda Trkiyenin nne uzun bir de katalog koyuyor ve
Trk askerinin Kbrstan ekilmesinden, Trkiyenin su kaynaklarnn paylamna,
Ermeni Soykrm iddialarndan Krtlere ynelik politik taleplere kadar pek ok alanda
talepleri dile getiriyordu.
19. ve 20. Haziran 2003de Avrupa Anayasas Taslann da sunulduu Selanik
Zirvesinde Trkiye aday lke sfat ile ve dier aday lkelerle birlikte gzlemci olarak
grmelere katlmtr. Trkiye zirvede Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Gl
tarafndan temsil edilmitir.1350 Zirvenin bir baka zellii de ABnin g konusunu "en
nemli siyasi ncelik olarak belirlemesidir. Zirve kararlarnda Trkiye konusunda
Kopenhag Kriterlerinin yerine getirilmesi ve Kbrs sorununa bir zm bulunmas iin
aba gstermesinin istendii kararlar alnmtr:
AB Konseyi, Trk Hkmetinin bata geri kalan mevzuat almalarn 2003 yl
sonuna kadar tamamlamak olmak zere reform srecini ileri gtrme taahhdn
memnuniyetle karlamakta ve Hkmetin Birlikle katlm mzakerelerine
balamak iin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirme ynnde halen
srdrmekte olduu abalarn desteklemektedir. imdiye dein kaydedilen
gelimeler dikkate alndnda, bu amaca ynelik olarak hala daha fazla nemli
gayret sarfedilmesi gerekmektedir. Trkiyenin bu amaca ulamasna yardmc
olmak amacyla Konsey, Trkiyenin yerine getirmesi gereken ncelikleri belirleyen
ve miktar nemli lde artrlm katlm ncesi mali yardmla desteklenen gzden
geirilmi bir Katlm Ortakl belgesini ahiren kabul etmi bulunmaktadr.
Helsinki Sonular uyarnca, bu nceliklerin yerine getirilmesi Trkiyeye AB
yelii yolunda destek olacaktr. Katlm Ortakl belgesi, zellikle Aralk 2004te
AB Konseyince alnacak karar nda, Trkiye-AB ilikilerinin temel tan tekil
etmektedir.1351

1348

Turkish National Programme for the Adoption of the Acquis of 24 July 2003, Secretariat General for AB
Affairs (Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, T.C.Babakanlk
Avrupa Birlii Genel Sekreterlii) Ankara.
http://www.euturkey.org.tr/abportal/content.asp?CID=5254&VisitID={2D4DCD59-9532-4E1A-89BE7135FDC98E50}&Time=3356. (Official Gazette Dated 24 July 2003 No. 25178 bis)
http://www.abgs.gov.tr/NPAA/up.htm
1349
Oostlanderin sunduu ilk rapor taslanda otoriter Kemalist devlet prensipleri Avrupa hukuk devleti
ilkesine uymamaktadr. Trkler ncelikle yeni ve demokratik bir Anayasa yapmallar ki mzakereler
dnlebilsin grne de yer verilmi ve bu Trkiyede byk tepki yaratmt. Daha sonra bu cmle
rapordan karld. Avrupa Parlamentosu Karar (5 Haziran 2003) Entschlieung des Europischen
Parlaments zu dem Antrag der Trkei auf Aufnahme in die Europische Union. Annahme durch das
Europische Parlament am 5. Juni. Bulletin EU: 6-2003, Z:1.5.8
1350
Bulletin EU 6-2003: Europischer Rat von Thessaloniki , 19. und 20. Juni 2003
1351
Bulletin EU: 6-2003, Z:1.5.1.

293
Bu arada 21 Haziran 2003de Avrupa Birlii-Balkan lkeleri Zirvesi Porto Carrasda
gerekletirilmi ve bu Zirvede Balkan lkelerinin yelik kriterlerini karlamalar halinde
Birlie tam ye olabilecekleri belirtilerek sz konusu lkelerin yelik perspektifi teyit
edilmitir.
4 Ekim 2003de ABye ye ve aday lkelerin hkmet ve parlamento temsilcileri ile
Avrupa Parlamentosu ve Komisyonu temsilcilerinin katld Avrupann Geleceine likin
Konvansiyon tarafndan hazrlanan Anayasal Antlama Taslana son halinin verilmesi
amacyla toplanmtr. 16-17 Ekim 2003de ise Avrupa Birlii Brksel Zirvesi ve 15 Birlik
yesinin yan sra 1 Mays 2004 tarihinde AB tam yesi olacak 10 aday lke ile Romanya,
Bulgaristan ve Trkiyenin gzlemci stats ile katld Hkmetler aras Konferans
gerekletirilmitir.
Ayn dnemde Trkiye-AB ilikilerinde ok nemli bir gelime yaanm ve ABden
salanacak mali yardmlarn kullanlmasnda Trkiyeye yetki verilmitir. 2003 yl Nisan
aynda AP, Konsey ve Komisyon Trkiyeye 2004-2006 yllar iin toplam 1.050 milyon
Euro mali destek salamak konusunda uzlamtr. 8. Ekim 2003de ise bu mali kaynan
kullanm iin Trk makamlarna yetki verilmesini ngren sisteme Merkezi Olmayan
Yaplanmaya (Decentralised Implementation System) geilmitir. Yine ayn erevede AB
Komisyonu temsilciliinin kapasitesinin Trkiyede glendirilmesine de karar
verilmitir.1352
4. lerleme Raporu (R-2003) ve Strateji Belgesi (SB-2003)
Trkiye iin bu dnemde aklanan lerleme Raporu-2003 ve Strateji Belgesi de son derece
nemliydi. 5 Kasm 2003de yaynlanan ve sadece Bulgaristan, Romanya ve Trkiyeyi
kapsayan bu belgelerde Trkiyeye ilikin olarak, Kopenhag Kriterlerilerinin yerine
getirilip getirilmediine ilikin olarak 2004 ylnda Komisyon tarafndan hazrlanacak
raporun, Aralk 2004deki zirvede Trkiye ile yelik mzakerelerine balanp
balanlmamas konusundaki karara esas tekil edecei hatrlatlyor ve Son 12 ay iinde
Trkiye etkileyici yasal abalarn srdrerek Kopenhag siyasi kstaslarna uyum ynnde
nemli bir ilerleme salamtr. Bununla birlikte yargnn bamszl ve ileyiinin,
dernekleme, ifade ve din zgrl gibi temel haklarn kullanmnn genel erevesinin
glendirilmesi, sivil-ordu ilikilerinde Avrupa uygulamalarna daha da yaklalmas,
Gneydounun durumu ve kltrel haklar bata olmak zere, bu raporda yer alan
sorunlara eilinmesi gerekmektedir. Trk vatandalarnn Avrupa standartlarnda insan
haklar ve temel zgrlklerden yararlanmasn salamak amacyla tam ve etkin uygulama
salanmaldr grne yer veriliyor, ancak Hkmetin bu konulardaki kararllna
ramen Komisyon Kopenhag Siyasi Kriterlerinin yerine getirilmedii grndedir
deerlendirmesi yaplyordu. Kbrs konusunda ise Komisyon, Kbrs sorununun
zlebilmesi bakmndan Kbrsn 1 Mays 2004de yelii ncesinde hala uygun koullar
ve zaman olduu kansndadr. Bu konuda yaanabilecek olumsuz gelimeler Trkiyenin
AB arzusunu olumsuz etkileyebilir deniliyordu.1353 Trk Dileri Bakanl yapt
aklama Trkiyedeki reform srecinin AB Komisyonu tarafndan tespit edilmesinden
memnuniyet duyulduunu kaydediyor, ancak Kopenhag Kriterleri nin yerine getirilmesi
konusunda Komisyonun genel gidiat ve Trkiyenin samimi abalarn yeterince dikkate
1352

SP-2003, s.20.
R-2003 (Regelmiger Bericht 2003ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt, sowie
Erweiterung Fortsetzen: Strategiepapier und Bericht der Europischen Kommission ber die Fortschritte
Bulgariens, Rumniens und der Trkei auf dem Weg zum Beitritt.
[Beitritthttp://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/docs.htm]
1353

294
almadn, uygulamann bir sre iinde gerekleebilecei, dahas bu konuda sorunlar
olan ok saydaki aday lkenin yelik anlamalarn bile imzaladna dikkat ekiliyordu.
5. Trkiyenin 11 Eyll: stanbul: 15-20 Kasm 2003
15 ve 20 Kasm 2003de stanbulda Trkiyenin 11 Eyll olarak adlandrlan drt ayr
bombal saldr ile Trkiye sarsld. El Kaide balantl terr rgtnn ilk eylemi
15.11.2003de saat 09.30'da stanbulun iki ayr semtindeki Neve alom Sinagogu ve
Betyaakov Sinagogu'nun nnde bomba ykl aralarn havaya uurulmas ile
gerekletirildi. Bu saldrlarda 20 kii ld, 303 kii de yaraland. Bu olaylardan be gn
sonra, 20 Kasmda bu sefer ngiliz hedefler seilmiti. Saat 11.00de ngiliz
Bakonsolosluu ve HSBC Bank Genel Mdrlk binalarna yaplan bombal saldrlarda
30 kii hayatn kaybetti, 450 kii yaraland. lenler arasnda ngiltere'nin stanbul
Bakonsolosu Roger Short da bulunuyordu. Trkiyeyi derinden yaralayan ve tedirgin eden
bu eylemler, d dnyada da nemli yank buldu. Bata ABD ve AB olmak zere dnyann
her tarafndan Trkiyeye destek mesajlar geldi. Saldrlar Trkiyede yaplm olsa da hr
topluma ynelik olarak algland.. rnein ABD Dileri Bakan Yardmcs Richard
Armitage, stanbul'da meydana gelen bombal saldrlarn, aralarnda Trkiye ve ABD'nin
de olduu uygar uluslar birbirine yaklatrdn bildiriyordu ve Bize 11 Eyll'de olanlar,
Trkiye'de bir haftada iki defa gerekleti. Btn bunlar bizi birbirimize daha da
yaknlatryor" diyordu. Avrupadan gelen tepkilerde ise Trkiyenin AB ile ilikileri ska
gndeme geliyordu. Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Walter Schwimmer "Aka
grlyor ki, bu cinayet eylemleri sadece Trkiye'yi deil, btn Avrupa'y hedef alyor
diyordu. AB Dnem Bakan sfatn da tayan talya'nn Babakan Silvio Berlusconi ise,
"fkemiz byk. Nefret ve sindirme stratejisi, Trkiye'yi AB'nin bir paras olma
hedefinden saptrmayacaktr diyordu. Avam Kamaras'nda konuma yapan ngiltere
Dileri Bakan Jack Straw, bir soru zerine, stanbul'daki saldrlarn ardndan
"Trkiye'nin AB'ye daha fazla yaklatrlmas gerektii fikrine aynen katlyorum"
aklamasn yapyordu. Straw'un aklamasna benzer bir aklamay da Almanya ileri
Bakan Otto Schily yapyor ve stanbul'daki saldrlarn Trkiye'nin AB yelik
mzakerelerine balanmasnn gerekliliini gsterdiini sylyordu. Verheugen de
saldrlarn Trkiye'yi AB'ye yaklatrdn savunuyordu.1354
6. Loizidiu Davasnda Ara zm
Trkiye ile Avrupa Konseyi arasnda ok nemli bir konu olan ve Trkiye ile AB
arasndaki ilikileri de yakndan ilgilendiren bir gelime de Aralk 2003de yaand ve
Loizidiu Davasnda ara bir zme ulald. AHM, 1974den sonra Kbrs'n kuzeyinde
(KKTC topraklar iinde kalan) evine ve topraklarna dnmesinin engellendii gerekesi ile
mahkemeye dava aan Rum kadn Loizidu'yu 1996da hakl bulmu, bu engellemeyi
Trkiyenin yaptndan hareketle Trkiyeyi hem tazminat cezasna arptrm, hem de
Loizidunun haklarnn kendisine iadesine, yani topraklarna geri dnmesinin salanmasna
karar vermiti. Trkiye, bu kararn siyasi olduunu, muhatabnn kendisi deil KKTC
olduunu ileri srse de Avrupa Konseyi bu ayn zamanda konuyu Kopenhag Kriterleri
erevesinde uyulmas gereken bir hkm olarak gren ABnin basklar ile politika
deiikliine gitmek zorunda kald.1355 Haziran-Aralk 2003 arasnda yaplan grme
maratonunu Trkiyenin srarla istedii iki oylama ile neticelendi. Trkiyenin tazminatn
denmesi halinde bu davann emsal tekil etmemesi eklindeki nerisi, Yunanistann
1354

Milliyet Gazetesi (stanbul):22.11.2003

rnein 2003 yl SPde zellikle Loizidu davas kastedilerek yle deniliyordu: Bu arada Trkiyenin
AHMnin baz kararlarn uygulamaktan kand kayg ile izlenmektedir. SP-2003, s.18.
1355

295
itirazlarna ramen 45 ye lkenin temsil edildii AK Avrupa Konseyi Delegeler
Komitesi'nde 34 oy ile; Loizidu'nun Girne'deki mal ve mlkn tekrar kullanabilmesine
ilikin grmelerin 2005den nce gndeme getirilmemesi konusundaki karar ise 31 lke
destei ile kabul edildi. Aslnda ikinci konuda tam da Trkiyenin istedii sonu kmad.
Zira kararda "2005 ylna ilikin neriler de dikkate alnarak konunun mlkiyete ilikin
blm zaman geldiinde ele alnacak" deniliyordu. Buna ramen Trkiye iki karar da
tazminat demek iin yeterli sayd ve sz konusu tazminat faizi ile birlikte 2 Aralk
2003de dedi.1356 Dileri Bakanl'ndan yaplan yazl aklamada, AHM'nin Loizidou
kararnn, Avrupa Konseyi Delegeler Komitesi'nde kabul edilen kararla gndemden
drld belirtiliyor ve Delegeler Komitesi toplants srasnda Trkiye tarafndan
yaplan ve AHM'nin Loizidu ile ilgili kararnn gereinin yerine getirilmesine ilikin
anlay vurgulayan beyann, Komite'nin kabul ettii kararda not edilerek kayda geirildii
bildiriliyordu. Dileri aklamasnda, ''Bylece, Kbrs sorunuyla ilgili mzakereleri
etkileyebilecek olas gelimenin nlenmesi amalanmtr'' deniliyor ve demenin yaplmas
''Loizidu kararnn yerine getirilmesi, sz konusu karar tarafmzdan haksz ve yanl olarak
deerlendirilse de, AHM'nin saygnlnn korunmasnda stlendiimiz ortak
ykmlln yerine getirilmesi anlamn tamaktadr. Ayrca, Avrupa Konseyi ve Avrupa
Birlii ile ilikilerimizde ilerlemeyi engelleyen bir unsur ortadan kalkm olacaktr szleri
ile gerekelendiriliyordu. Dileri brokrasisine gre tazminatn denmesi ile Trkiye u
kazanmlara sahip olmutu: 1.Trkiye, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi'nin insan
haklar denetimi altndaki lkeler listesinden km oldu. 2. AKPM denetiminden
kamayan bir Trkiye, Kopenhag Kriterlerinin deerlendirilecei 2004'te AB'den
mzakere tarihi almayacakt. Trkiye'yle ilgili kararn nnden nemli engel kaldrlm
oldu. 3. Trkiyenin Avrupa'nn temelini oluturan uzlama kltrn benimsedii ortaya
konuldu, 4.EGMR'nin saygnl Trkiye tarafndan korunmu oldu.1357
7. Kbrsta zm in Taktik Mcadele
2003 yl sonuna doru Trkiye ile AB arasndaki ilikileri yakndan ilgilendiren bir baka
gelime de KKTCdeki seimlerdi. 2002 yl sonunda ve 2003 yl balarnda KKTCde
yaanan gelimeler, muhalefetin nemli bir mesafe kaydettiini gsteriyordu. 30 yl akn
bir sredir Kbrs Trk tarafnn liderliini tartlmaz biimde tayan Cumhurbakan Rauf
Denkta, zellikle Annan Plannda ortaya konulan zm reddettii iin son dnemde
zmszl zm olarak kabul eden bir kii olarak sulanmaya balanmt. Aslnda
Denktan mcadelesinin bir zaferi olarak da nitelenebilecek ve bu anlamda Rumlarn da
kabul edilemez olarak niteledikleri Annan Planna Denktan kar kmasnn makul
gerekeleri de vard. Ancak Denktan deien koullar ve dengeler erevesinde taktik
bakmdan ok iyi admlar atmad konusunda onu ulusal kahraman olarak kabul eden
Trkiyede de kendi lkesinde de artk ok ciddi eletiriler vard.1358 Annan Plan ile ksa
bir sre iinde ABye katlabilme olana, adadaki pek ok insan iin son derece ekiciydi.
KKTC zerindeki siyasi ve ekonomik ambargolarn sona ermesi, AB yardmlarndan ok
ksa zaman iinde yararlanabilme ve kalknabilme mitleri, Kuzey Kbrsta ok nemli bir
kitleyi Annan Planndan yana tavr almaya ynlendirmiti. Denktan Euro-Politik
yaplyor ve insanlarmz kandrlyor, satn alnmaya allyor diye eletirdii biimde
1356

Yar resmi Anadolu Ajans denen parann faizleri ile birlikte 900 bin US $ olduunu aklad. Ancak
medyada bu konuda farkl rakamlar vard ve genelde 1.200.000 US $ dendii iddia ediliyordu.
1357
T.C.Dileri Bakanl: Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'nin Loizidou Karar hk.NO-205 / 02 Aralk
2003
1358
Bu taktik savanda Rum taraf daha baarlyd. Zaten Kbrs-GV Cumhurbakan Glafkos Klerides de,
Mahi gazetesine verdii demete, Kbrs mzakerelerinde "hibir eyi kabul etmeyerek, hibir taviz vermeden
ve baarszl Trk tarafna ait gsterme" taktii uygulayarak Avrupa Birlii (AB) yelii hedefine
ulatklarn sylyordu.

296
hem AB, hem BM hem de ABD adada Annan Plannn mutlaka kabul edilmesi konusunda
bask politikas uyguluyordu. rnein AB Komisyonu SP-2003de Birleik bir Kbrsn
ABye yelii btn taraflara avantaj getirecek ve bar ve karlkl anlay da
destekleyecektir. Kbrsn yelii, blgedeki istikrar iin de bir katk olacaktr. Bu arada
AB, birleme halinde Adann Kuzeyine 206 milyon Euro vermeyi ngrmektedir1359
ifadesine zellikle yer veriliyordu. Ancak asl nemli olan Trkiyenin tavryd ve
Trkiyede hem iktidar hem de kamuoyu hi olmad kadar Denkta ile farkl grleri
dile getiriyorlard. Erdoan, daha AKPnin seim zaferinin hemen ardndan Kopenhagda
Trkiye iin mzakere tarihi almaya alrken de Annan Plann mzakereler iin uygun
bir zemin olarak grdn dile getirmi, hatta Trkiyenin yllardr reddettii AB ile
Kbrs balantsnn politik bir gereklik olarak ortada durduunu dile getirmiti. Ancak
Kopenhagda Trkiyeye mzakere tarihi verilmesi konusunda yeterince gl emareler
olmaynca, daha iktidarlarnn ilk gnlerinde Trk kamuoyunda zor durumda kalmamak
iin Erdoan klasik Kbrs politikasna dn yapmt. 2003 yl iinde Erdoan ve
Dileri Bakan Gl zaman zaman yaptklar aklamalarla Denktan iddetle
reddetmesine ramen Annan Plan zemininde zm sylemini dile getiriyorlard. Bu
anlamda 14 Aralk 2003 tarihinde KKTCde yaplacak seimler hem Kbrs sorunu hem de
Trkiyenin AB ile ilikileri balamnda ok nemli bir dneme haline gelmiti. zellikle
ABden gelen baz aklamalar seimin nemli malzemesi olmutu. rnein Belika
Senatosu Dileri Komisyonu'nda konuan Verheugen, KKTCyi tanmadklar iin burada
yaplan seimlerin meru olmadn iddia ediyor, ardndan da "Eer muhalefet kazanrsa
bu seimler bir potansiyel ve deer kazanr. Muhalefet zm ve AB'ye girmek istiyor"
szleri ile, ancak muhalefetin kazanaca bir seimi meru sayabilecekleri anlamnn
kabilecei bir aklama yapmt.1360
Bu arada 23 Nisan 2003de Kbrsta 40 yldan beri oynanan satran oyununda Trk
tarafnn gerekletirdii hamle de adadaki zm araylarn etkilemiti. Hkmetin
Turizm Bakan olan Cumhurbakan Denktan olu Serdar Denkta 1974den beri kapal
olan snrda gei kapsn(Ledra Plas, Pila ve kibuukmil) nce gnbirlik ardndan da
daha uzun sreli bir biimde Rumlara at. Buna bir sre sonra Rum taraf da cevap verince,
ok ksa bir sre iinde yz binlerce Kbrsl kar tarafa geme ansna kavutu. Geilerin
sorunsuz yaanmas ve olay kmamas, iki kesimin bar iinde bir arada yaayabileceine
dair sylemleri de glendirdi.
Adeta Annan Plannn referandumu havasna giren 14 Aralk seimlerinde iktidardaki
Babakan Dervi Erolunun Ulusal Birlik Partisi ve Rauf Denktan olu Serda
Denktan lideri olduu Demokrat Parti Annan Planna kar, muhalefetteki Cumhuriyeti
Trk Partisi (Mehmet Ali Talat) ve BDH (Mustafa Aknc) ise Annan Planndan yana tavr
koymulard. Seimlerde Annan Planna tam destek veren CTP, 1998de ald 13,4 oyu
neredeyse e katlayarak 35.1% ile birinci parti oldu. Hkmet partilerinden UBP %
40,4den 32,9a, Serdar Denktan lideri olduu DP ise % 22.6dan % 12,9a geriledi.
Yaplan hesaplamalara gre eer bu bir Annan Plan referandumu olsayd, evetilerin %
51 ile kazanacan gsteriyordu.1361 AB, seim sonucunu "Kbrsl Trklerin statkoya
son verme istei" olarak okudu. Komisyon szclerinden Jean Christophe Filori, AB
Komisyonu'nun konuya ilikin aklama yapmasnn "seimlerin tannd" anlamna
gelmediini ancak ortada siyasi bir gerek olduunu belirtiyor ve bu sonu grmelere
dnlmesinin zamannn geldiini gsteriyor. Birlemi bir Kbrs'n yelii iin de "1
Mays 2004'e kadar hl sre var. Umarm bu frsat kullanrlar" eklinde
1359
1360
1361

SP-2003, s.6.
Hrriyet Gazetesi (stanbul):08.12.2003.
Hrriyet Gazetesi (stanbul):17.12.2003 (Cneyt lsever)

297
konuuyordu.1362 Ancak partilerin kazandklar milletvekilleri saylar zorunlu bir uzlay
gndeme getirdi. nk muhalefet ile iktidar partilerinin kazandklar milletvekillii says
50 sandalyeli mecliste 25er idi. Bunun zerine Cumhurbakan Denktatan Hkmeti
kurma grevini alan CTP lideri Talat, Trkiyenin de mdahalesi ile Denktan olunun
partisi DP ile ve sadece bir oy ounlua (26-24) dayal bir hkmet kurdu. Serdar
Denktan Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan olduu bu hkmet Annan Plann
grmeler iin zemin olarak kabul ettii akland. 2004 yl banda da Kbrs konusu
Trkiyedeki en nemli d politik nceliklerden birisi olmaya devam etti. Babakan
Erdoann Davosda BM Genel Sekreteri ile grmesinin ardndan 24 Ocak 2004de
MGKda tartlan Kbrs iin Annan Plan zemininde ancak adadaki gereklerin de gz
nnde tutulaca bir zm srecinin desteklendii karar kt. Bu Trkiyenin Kbrs
konusunda ciddi bir politika deiikliine iaret ediyordu. Trkiye zmszle neden
olan taraf imajndan bir an nce syrlmak ve Mays 2004e kadar Kbrs Trk tarafnn da
ABye dahil olmasn salamak iin zel aba gstermeye kararlyd. Bu kararllk
Babakan Erdoann Ocak aynn son haftasnda ABDye yapt ziyaretin de en nemli
gndem maddesiydi. Bush da Trkiyenin bu abalarna ve kararllna destek verdiini
aklyordu. Bir baka gelime ise 4 ubat 2004de Ankarada Babakan Erdoan, Dileri
Bakan Gl, KKTC Cumhurbakan Rauf Denkta, KKTC Babakan M.E.Talat ve KKTC
Dileri Bakan Serdar Denktan katlm ile yaplan Kbrs Zirvesinde yaand ve bu
zirvede de Trkiye ve KKTC BM Genel Sekreterinin abalarna yardmc olmak ve
destek vermek zere ortak gayretler sarf etmek konusunda mutabk kalmlardr
aklamas yaplyordu. Ayn gn Annan da taraflar birka gn iinde mzakerelere
yeniden balamak zere davet edeceini aklyordu. Gelinen noktada Annan Plan
konusunda hem Trk hem de Rum tarafnn nemli ekinceleri olsa da taraflar uzlamaz
sulamasndan syrlmak ve zmszl kar tarafa mal etmek iin taktik baz
almlarda bulunmay tercih etmilerdir. Her iki taraf iin de belki de en byk handikap,
Annann Nisan aynda kadar taraflarn zerinde anlaamad konular BM Genel
Sekreterinin tamamlamas kaydyla ve eksikleri ile birlikte referanduma gtrlmesinin bir
n art olarak koymasyd. Dnya tarihinde eine rastlanmayan byle bir durum, Kbrs gibi
50 yl aan karmak bir sorunda istikrarl ve kalc bir zm iin ok ideal bir yntem
olarak grlmemektedir. Bu konuda her iki tarafn da nemli kayglar bulunmaktadr.
Ancak 2004 yl banda hzlanan trafik, taraflar yine masa bana toplayacak gibi
grnmektedir. Bu konuda Trkiyenin hedefi Aralk aynda ABden mzakereler iin tarih
alnmas esnasnda Kbrs engeline taklmamaktr. Rum taraf ise daha ok ABnin basks
altndadr. Zira her eye ramen AB kendi iin ok ciddi bir sorunu ithal etmek
istememektedir.
Trkiye- AB ilikileri bakmndan 2004 banda yaanan en nemli gelimelerden birisi de
AB Komisyonu Bakan Romana Prodi ve Genilemeden Sorumlu Komiser
G.Verheugenin Trkiye ziyaretleriydi. Ziyaret hem yl sonunda yaplacak zirvede AB
Konseyinin kararna esas tekil edecek olan raporu hazrlayacak olan ve grev sresi de
yine ayn dnemde sona erecek olan Komisyonun en st dzey iki yetkilisinin Trkiyeyi
ziyareti bakmndan, hem de 1963den beri ilk kez AB Komisyonu Bakannn Trkiyeyi
ziyareti dolays ile son derce nemliydi. Prodi TBMMde yapt konumada Trkiyenin
olaanst reform abalarndan vg ile sz etti, Kbrsn hibir ekilde bu son
deerlendirme raporunda gndeme gelmeyeceini de vurgulad. Ancak insan haklar
alannda zellikle uygulamada karlalan aksaklklara dikkat eken Prodi, buna rnek
olarak Europaeisches Parlamentin Sacharov dln verdii ve halen yeniden yarglanan
ve Leyla Zanann durumunu verdi. Komisyon olarak hazrlayacaklar raporda bir durum
1362

Milliyet Gazetesi (stanbul):16.12.2003

298
tespiti yaplacan vurgulayan Prodi, Konseye Trkiye ile mzakerelere balanlp
balanlmamas konusunda herhangi bir tavsiyede bulunmayacaklarn dile getirdi. Bu
durum, eitli vesilelerle Trkiyenin yeliine scak bakmadn ve Trkiye iin
"privilegierte Partnerschaft"dan sz eden Prodinin kiisel tercihinin Komisyon grne
yansyaca eklinde yorumland.1363 Zira Komisyon daha nceki rneklerde olumlu ya da
olumsuz btn aday lkeler iin grn ortaya koymutu. Prodi Trkiyenin yeliine
kendisi yeil k yakmak istememiti.
12-13 Aralk 2003de Brkselde gerekletirilen AB Zirve toplantsnda Konsey,
Komisyonun raporu ve tavsiyeleri temelinde, 2004 Aralk aynda yaplacak olan Zirvede
alnacak karar nda Trkiye ile birlikte alaca taahhdn vurguluyor ve Trkiyeyi
reform sreci iin tevik ediyordu.1364 1 Ocak 2004den itibaren de rlanda, AB Dnem
Bakanln stlenmitir.
8. Trkiye-AB ilikilerinde Son Dnem: 2004-2006
12-13 Aralk 2003de Avrupa Birlii Zirve toplants Brkselde gereklemi, Konsey,
Komisyonun raporu ve tavsiyeleri temelinde, 2004 Aralk aynda yaplacak olan Zirvede
alnacak karar nda Trkiye ile birlikte alaca taahhdn yinelemi, ayrca Konsey,
tam yelik mzakerelerine balanabilmesi iim yaplan hazrlklar erevesinde kaydedilen
nemli ilerlemelere dayanarak Trkiyeyi tevik ettiini vurgulamtr.1365
2004 yl Trkiyenin mzakerelere balamak konusunda belirleyici olacak olan ve AB
Komisyonu tarafndan hazrlanacak ve Kasm aynda yaynlanacak olan 2004 Yl lerleme
Raporunun ieriini olumlu yapabilmek bakmndan son derece nemli bir yl olmutur
ve youn aba gsterilmitir.1366 Bu kapsamda TBMM tarafndan kaldrlm olan idam
cezas ile ilgili son aama olan dam cezasnn kaldrlmasn ngren Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin 13. protokol 9 Ocak 2004de Trkiye tarafndan Strazburgda imzaland.
Bylece Trkiye ile AET/AT/AB arasndaki ilikilerin bandan beri en nemli sorun
balklarndan olan bir konu geride braklm oldu. Bu arada Trkiyede demokratikleme
ve insan haklar alannda uyum paketleri ile birlikte 7 Mays 2004de 1982 Anayasasnda
ok nemli deiiklikler yapan bir Anayasa Reform Paketi de TBMMde kabul edilmitir.
Bu gelimeler Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesinin 22 Haziran 2004de 1996dan
beri devam eden Trkiye zerindeki denetim srecini sona erdirmesine temel olmutur.
AKPA Genel Kurulunda, 141 parlamenterin ''evet'', 8 parlamenterin ''hayr'' oyu kulland
bu oylama ABye verilen gl bir iaret anlamna gelmitir. ABnin Trkiyenin
Kopenhag Kriterlerine uyumu balamnda son derece nem verdii bu gelime Trkiyenin
nn aan bir gelime olmutur..
2004 ylnn en nemli zellii bir Kbrs yl olmasyd. Her ne kadar AB Kbrs
sorununa zm bulunamamas halinde de Kbrs-RYnin Kbrs Cumhuriyeti adna ve
btn aday temsil edecek ekilde Mays 2004de ABye ye olacan aklam olsa da
Trkiyenin abalar nemli sonular dourdu. KKTC Cumhurbakan Rauf Denktan
itirazlarna ramen Trkiyenin basks ile 19 ubatta Annan Plan erevesinde grme
konusunda uzlamaya varan taraflar, Kbrsta mzakerelere balad. Bu mzakerelerin
1363

Spiegel Online (Haftalk Dergi-Almanya): 04.11.2003

AB Konseyi Brksel Zirvesi Sonu Bildirisi: Schlufolgerungen des Europischen Rates von Brssel-Bull. 12-2003.
1365
AB Konseyi Brksel Zirvesi Kararlar: Bulletin EG: 12-1993
1366
Bu blmde ktisadi Kalknma Vakfnn internet sayfasndan geni lde yararlanlmtr:
www.ikv.org.tr
1364

299
sonunda da yani 24 Nisan 2004de Kbrsta Annan Plan erevesinde birleme konusunda
referandum yaplm, Kbrs Trk halknn yzde 64.9u Annan Plann onaylarken Kbrs
Rum kesiminde halkn yzde 75.83 plan reddetmitir. Referandum ncesinde Kbrs
Rum tarafndaki politikaclarn birleme ve zm reddeden ak tavrlar AB tarafnda
eletirilse de somut yaptrmlara dnememitir. Ancak referandumdan hemen sonra, 29
Nisanda AB Konseyi Kbrs Tzn onaylam, bu tzkle, Kbrsta yaplan
referandumun ardndan sorunun zme ulamamas zerine mevcut duruma ve zellikle
mallarn dolamna ilikin nlemler alnmtr. 7 Temmuzda ise Avrupa Komisyonu
Kbrsl Trklerin izolasyonunu sona erdirmek iim kapsaml neriler aklad. Burada
Annan Planna evet diyen KKTC iin AB Komisyonunun hazrlad ve toplam 259
milyon Euro olan mali yardm, sonraki dnemde AB yesi olan Kbrs Rumlar tarafndan
bloke edildi. Bu yardmn 38,1 milyon Euroluk ilk dilimi ise 27 Ekim 2006da serbest
braklabildi.
Kbrsta yaplan referandum bir zm getirmemi olsa da Trkiyenin zerinde eletiri
ykn ve zm istemeyen taraf imajn ciddi biimde deitirmitir. Referandumda
Trk tarafndan hayr Rum tarafndan evet sonucu km olsayd, Trkiye ile AB
arasndaki ilikilerin daha farkl olacan sylemek yanl olmayacaktr.
2004 ylnn en nemli olay hi kuku yok ki Mays 2004de ABye aralarnda KbrsRYnin de bulunduu 10 yeni lkenin tam ye olarak katlmasyd. AB tarihinin en byk
genilemesi olan bu gelime, hem Kbrs hem de genel olarak AB dinamikleri balamnda
Trkiye ile ilgili tartmalara da yeni boyutlar getirmitir.
6 Ekimde Avrupa Komisyonu, 2004 Trkiye lerleme Raporu ve rapora bal tavsiye
belgesini yaymlad. Sz konusu belgelerde Trkiyenin siyasi kriterleri gerekli lde
karlad belirtilerek, birlie katlm mzakerelerinin balatlmas tavsiyesinde bulunuldu.
16-17 Aralk 2004de ise Avrupa Parlamentosu, Hollandal Hristiyan demokrat
parlamenter Camiel Eurlingsin hazrlad, ABnin Trkiye ile 3 Ekim 2005te tam yelik
mzakerelerini balamasn tavsiye eden raporunu 262ye 402 oyla kabul etti. Bu kararn
alnmas esnasnda Avrupa Parlamentosunda Trkiyenin lehine yaplan sembolik
gsteriler de bir ilke iaret ediyordu.
2004 ylnn Aralk aynda Brksel'deki AB Konseyi Zirvesi'nde, Konsey, 2004 yl
lerleme raporu ve tavsiyesi nda, Komisyon tarafndan belirlenen alt balk altndaki
hukuksal dzenlemeyi yrrle koymas artyla Trkiye'nin, Kopenhag siyasi kriterlerini
katlm mzakerelerine balamak asndan yeterli lde karladna karar verdi. AB
Konseyi, Komisyon'u, 23. paragraf temelinde Trkiye'yle mzakerelerin erevesi
hakknda bir neri sunmaya davet etti. 3 Ekim 2005 tarihinde mzakereleri amak zere,
Konsey'i bu mzakere erevesi zerinde anlama salamaya ard.1367 Trkiye ile AB
arasndaki ilikiler bakmndan son derece nemli olan bu Zirvenin Sonu Bildirisinde 1723. maddeleri Trkiyeye ayrlmtr ve aynen yledir:
Trkiye 1368
17. Avrupa Konseyi, Trkiyeye ilikin olarak, Helsinkide Trkiye, dier aday
lkelere uygulananlar ile ayn kriterler temelinde Birlie katlmaya ynelmi bir
aday lkedir ve bunu takiben eer Aralk 2004 tarihli toplantsnda Avrupa
1367

http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?pId=4&lang=0&prnId=1&fId=4&ord=0&docId=347&fop=1
AB Konseyi Brksel Zirvesi Kararlar: (Schlufolgerungen des Europischen Rates von Brssel )Bulletin EU:12-2004, I.17-23.
1368

300
Konseyi, Komisyon raporu ve tavsiyesi zerine Trkiyenin Kopenhag siyasi
kriterlerini karladna karar verirse, Avrupa Birlii, Trkiye ile katlm
mzakerelerini gecikmeksizin balatacaktr. eklinde alnan nceki sonular
hatrlatmaktadr.
18. Avrupa Konseyi, Trkiyenin geni kapsaml reform srecinde gstermi olduu
kararl ilerlemeyi memnuniyetle karlamakta ve Trkiyenin bu reform srecini
devam ettireceine dair inancn ifade etmektedir. Ayrca, Trkiyeden, Komisyon
tarafndan belirlenmi olan alt ayr mevzuat balnn yrrle koyulmasna
ynelik abalarn etkin bir ekilde srdrmesini beklemektedir. Siyasi reform
sreci, bu srecin geri dnlmezliinin temin edilmesi ve tam, etkili ve kapsaml
uygulamann salanmas iin, zellikle temel zgrlkler ve insan haklarna sayg
gsterilmesi kapsamnda, Komisyon tarafndan yakn bir ekilde izlenmeye devam
edilecektir. Komisyon, bu balamda, ikence ve kt muameleye sfr-hogr
politikas da dahil olmak zere, 2004 yl raporunda alt izilen hususlar ve
tavsiyeler temelinde, Konsey tarafndan dzenli rapor vermeye davet edilmitir.
Avrupa Birlii, siyasi reform srecine ilikin kaydedilen aamay, Katlm Ortakl
Belgesinde belirlenmi olan ncelikler temelinde yakndan izlemeye devam
edecektir.
19. Avrupa Konseyi, Trkiyenin, yeni AB yesi lkelerin katlmn dikkate alarak,
Ankara Anlamasnn uyarlanmasna dair protokol imzalamak ynndeki kararn
memnuniyetle karlamaktadr.
Bunun nda, Trkiyenin, Trk hkmeti, Ankara Anlamasnn uyarlanmasna
ilikin Protokol katlm mzakerelerinin fiilen balamasndan nce ve AB
yeliinin mevcut durumu erevesinde gerekli olan uyarlamalarn zerinde
anlamaya varlmas ve tamamlanmas ertesinde imzalamaya hazrdr ynndeki
deklarasyonunu memnuniyetle karlamaktadr.
20. Avrupa Konseyi, iyi komuluk ilikileri kurulmasna ynelik ak taahhtler
verilmesi gereinin altn izerek, Trkiyenin komularyla ilikilerini gelitirmesini
ve bekleyen snr uyumazlklarnn Birlemi Milletler artnn uyumazlklarn
bar zm ilkesine uygun bir ekilde zme kavuturulmas iin ilgili ye
lke ile ibirliine devam etmeye hazr olmasn memnuniyetle karlamaktadr.
Konuya ilikin olarak, bata Helsinkide alnm olanlar olmak zere, nceki sonu
bildirgeleri uyarnca, Avrupa Konseyi, bekleyen uyumazlklara ilikin durumu
gzden geirmitir ve buna ilikin istikafi (aklayc) temaslar memnuniyetle
karlamaktadr. Bu balamda, katlm srecini sekteye uratabilecek nitelikteki
zmlenmemi uyumazlklarn, gerektii takdirde, sonulandrlmak iin
Uluslararas Adalet Divanna gtrlebilecei ynndeki grn teyit
etmektedir. Avrupa Konseyi, kaydedilen ilerlemeler konusunda bilgilendirilecek ve
konuyu, uygun grld taktirde, gzden geirecektir.
21. Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu tarafndan 15 Aralk 2004 tarihinde
kabul edilen karar not etmektedir.
22. Avrupa Konseyi, Komisyon tarafndan belirlenmi olan alt mevzuat balnn
kabul edilmesini memnuniyetle karlamaktadr. Yukarda belirtilenler ve
Komisyonun raporu ve tavsiyesi nda, sz konusu mevzuatn yrrle girmesi
kaydyla, Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini, mzakerelerin balatlmas
salayacak lde tatmin edici bir ekilde karladna karar vermektedir.

301
Bu balamda, Komisyon, 23. paragraf temelinde Konseye Trkiye ile yrtlecek
mzakerelerin erevesine ilikin bir neri sunmaya davet edilmektedir.
Konseyden, mzakerelerin 3 Ekim 2005 tarihinde almasna ynelik olarak sz
konusu ereve zerinde uzla salamas talep edilmektedir.
Mzakerelerin erevesi
23. Avrupa Konseyi, aday lkelerin her biriyle yrtlecek katlm mzakerelerinin
bir mzakere erevesine dayanmas zerinde uzlamaya varmtr. Komisyonun
nerisine dayanarak Konsey tarafndan oluturulacak her ereve, 5. genileme
srecindeki tecrbeleri ve gelimekte olan mktesebat gz nnde bulundurarak,
her aday lkenin kendine has artlarna, zel durumuna ve niteliklerine gre
aada sralanan unsurlar ele alacaktr:
Daha nceki mzakerelerde olduu gibi, mzakerelerin esas, ye lkelerin bir
tarafta aday lkenin dier tarafta yer ald, kararlarn oybirliine dayand
Hkmetler aras Konferansta belirlenecek ve her biri ayr bir politika alann
kapsayan mzakere balklarna ayrlacaktr. Komisyon tavsiyesi zerine oybirlii
ile hareket eden Konsey, mzakere balnn geici olarak kapatlmas ve uygun
olduunda her baln almas iin gerekli kyas koullarn belirleyecektir; ilgili
mktesebat balna bal olarak bu koullar, mevzuat uyumu ve mktesebatn
yeterli derecede uygulanmasnn yan sra Avrupa Birlii ile szlemeye bal
ilikilerden doan ykmllklere dayanacaktr.
Uzun gei dnemleri, istisnalar, zel dzenlemeler ya da kalc koruma
nlemleri; rnein koruma nlemlerinin temelini oluturacak daimi olarak
kullanlabilecek maddeler, gz nnde bulundurulabilecektir. Komisyon, uygun
grd hallerde bunlar, kiilerin serbest dolam, yapsal politikalar ya da tarm
gibi alanlarda mzakere erevesi nerilerine koyacaktr. Ayrca, kiilerin serbest
dolamn nihai olarak tesis edeni karar alma mekanizmas, ye lkelere azami rol
vermelidir. Gei dzenlemeleri ya da koruma nlemleri rekabete ve Tek Pazarn
ileyiine etkilerine gre gzden geirilmelidir.
Aday lkenin Birlie katlmnn mali ynleri, uygulanan Mali ereve
kapsamnda ele alnmaldr. Bundan tr, mzakerelere henz balamam ve
Birlie katlm mali reform gerektirecek kadar byk mali sonular yaratacak olan
adaylar ile mzakereler, olas nemli mali reformlarla birlikte ancak 2014 ylndan
sonraki dnemi kapsayan Mali erevenin oluturulmasndan sonra
tamamlanabilecektir.
Mzakerelerin ortak hedefi Birlie yeliktir.
Sonular nceden garanti edilemeyen bu mzakereler ak uludur.
Tm Kopenhag kriterleri dikkate alndnda, aday lkenin yeliin tm gereklerini
tam olarak stlenecek durumda olmamas halinde, aday lkenin Avrupa yaplarna
en sk balarla balanmas temin edilmelidir.
zgrlk, demokrasi, insan haklarna ve temel zgrlklere sayg ve hukukun
stnl gibi Birliin zerine kurulduu deerlerin bir aday lkede ciddi ve srekli
ihlal edilmesi durumunda, Komisyon kendi giriimi ya da ye lkelerin te birinin
talebiyle mzakerelerin askya alnp alnmamasn tavsiye edebilir ve
mzakerelerin yeniden balayabilmesi iin gerekli koullar nerebilir. Konsey,
aday lkeye sz hakk verdikten sonra, mzakerelerin askya alnmas ve yeniden
balatlmas koullarna ilikin Komisyon nerisi ile ilgili kararn nitelikli
ounlukla alacaktr. ye lkeler, Hkmetler aras Konferansta (HAK), oybirlii
ile karar alma gerekliliine halel getirmeksizin, Konsey kararna gre hareket
edeceklerdir. Avrupa Parlamentosu bu konuda bilgilendirilecektir.

302
Katlm mzakerelerine paralel olarak Birlik her aday lkeyle kapsaml bir siyasi
ve kltrel diyaloga girecektir. Bu kapsaml diyalog, kiileri bir araya getirerek
karlkl anlay iyiletirmek amacyla sivil toplumu da kapsayacaktr.
AB Konseyinin 17 Aralk 2004de ald bu kararlar btn sorunlarna ramen hem Trk
hem de AB tarafndan tarihi olarak nitelendirildi. AB Dnem Bakan Hollanda'nn
Babakan Jan Peter Balkenende, "Bugn tarih yazdk, 21. yzyl Avrupas iin tarihi bir
karar aldk, Avrupa'nn geleceine imza attk. Trkiye, AB'nin uzatt eli tuttu.
Mzakerelerin 3 Ekim 2005'te balamas karar srdrlebilir olup tam yelii
hedefleyecek, ama sonu nceden garanti edilemez. Tam katlm, uzun bir sre. Bu karar
baardr. Oybirliinden ok mutluyum" diyor, Avrupa Komisyonu Bakan Jose Manuel
Barroso ise "AB, kaplarn Trkiye'ye at. Bugn Trkiye halk, Avrupal geleceklerini
kucaklayacak. Trk halkna mesajm u: Srecin sonuna gelmedik, henz bandayz.
Bugn, Trkiye AB'nin ina edildii temel deerlere ball teyit etti. Bugn, Avrupa ve
Trkiye tarihine nemli bir gn olarak yazld" aklamasn yapyordu. Babakan Erdoan
da dzenledii basn toplantsnda, "Beklediklerimizin yzde yzn alamadk ama
baardk. Bu tarihi adm lkemize ve AB'li dostlarmza hayrl olsun" diyor ve zellikle
Kbrs konusundaki basklara dikkat ekiyordu. Babakan Erdoann Zirveyi terk etmeyi
riske edecek kadar hassasiyetle zerinde durduu konu Kbrs RYnin tannmasna yol
aacak taleplerdir. Zira zirvenin ilk gnnde Trkiye ile tam yelik mzakerelerinin 3
Ekim 2005 tarihinde balanmas karar alnd. Ancak bu tarih, Yunanistan, Fransa ve
Avusturya'nn desteini alan Rum Ynetimi'nin talebi zerine, "Gmrk Birlii'nin Kbrs
Rum Ynetimi dahil 10 yeni yeye geniletilmesini ngren Ankara Anlamas'nn ek
protokolnn imzalanmas (parafe edilmesi)" artna baland. Trkiye "zirve bitmeden
protokol parafe etme" artn reddetti. Trkiye'nin bu art reddetmesi zerine zirve
kilitlendi. Uzun sren mzakerelerden sonra Babakan Recep Tayyip Erdoan'n "zirveyi
terk" resti zerine tekrar grmelere baland. Trkiye, protokol Brksel'de parafe
etmeyeceini, ancak 3 Ekim 2005'de "mzakereler balamadan" nce imzalayacan teyit
etti. Trkiye'nin bu tavr, Zirve Sonu Bildirgesi'nde, Trk hkmeti, Ankara
Anlamasnn uyarlanmasna ilikin Protokol katlm mzakerelerinin fiilen
balamasndan nce ve AB yeliinin mevcut durumu erevesinde gerekli olan
uyarlamalarn zerinde anlamaya varlmas ve tamamlanmas ertesinde imzalamaya
hazrdr eklinde yer ald ve Konsey'in bu karardan memnuniyet duyduu belirtildi. AB
Dnem Bakan Hollanda'nn Babakan Jan Peter Balkenende, "Ankara'nn protokol
imzalamas, hukuki adan yasal bir tanma deildir. Ama bu aamaya ynelik atlm bir
admdr ve gelecek iin gven verecektir. Altn izmek istiyorum. Bu imza, mzakerelerin
balamasndan nce atlacak. Sonu bildirisi bu konuda ok ak. Trkiye'nin taahhdn
duymaktan memnun olduk. Ankara nemli ve cesur bir adm att" aklamasnda
bulundu.1369
Hi kuku yok ki tarihi olduu kadar tartma yaratan Zirve Kararlar Trkiyenin daha
sonraki dnemde AB ile ilikilerindeki motivasyon ve atmalar belirleyecek nemdeydi.
Sadece mzakerelerin ucunun ak olmas ya da kalc kstlamalar deil, zellikle de Kbrs
konusu Trkiyede buruk bir sevin yaanmasna neden oldu. ABnin ortaya koyduu
tablonun ok da umut verici olmamas, Trkiyenin mzakereler iin atayaca
Bamzakerecinin kimliini de etkiledi. Daha sonraki dnemde Trkiyeye ynelik artan

1369

Bu konudaki tartmalar ve bilgiler iin Bkz.: http://www.belgenet.com/arsiv/ab/brukselzirve_12200401.html

303
motivasyon eksiklii ve benzeri eletirilerle 17 Aralk Brksel kararlar arasnda yakn
balant bulunduu unutulmamaldr.1370
2005 yl Trkiye ile AB ilikileri bakmndan yeni sorunlarn yaand bir yl oldu. AB
Trkiyeden srekli olarak Ankara Anlamasn G.Kbrs da kapsayacak ekilde
genileten Protokol onaylamasn talep ederken, AB Anayasas konusunda yaplan
referandumlarda alnan sonular da AB iinde Trkiye tartmalarn yeniden alevlendirdi.
29 Maysta Fransa ve 1 Haziranda da Hollandadaki referandumlarda Anayasayaya red
oyunun kmas byk bir hayal krkl ve moral bozukluu yaratt. Fransada halkn %
54.8'si, Hollandada ise % 61.6's Anayasay reddederken hem AB projesi ar darbe ald,
hem de AB iindeki muhafazakarlar bunun Trkiyenin yelii konusunda bir tepki olduu
grn ileri srdler. Fransa ve Hollanda halknn verdii hayr oyunun ne anlama
geldii ok ksa bir sre sonra Avrupa Birlii'nin resmi aratrma kurumu Eurobarometre
tarafndan yaplan bir aratrmada ortaya konuldu. Her iki lkeden eit sayda, 18 ya ve
st toplam 4 bin kii katl aratrmaya gre Anayasa'y reddeden Fransz semenler,
'Neden 'Hayr' dediniz?' sorusuna karlk, birinci srada 'Anayasa'nn istihdam zerinde
olumsuz etki yaratacan' (%31), ikinci olarak da 'Fransa ekonomisinin gsz ve isizliin
yksek olduunu' (%26) sylediler. 'Hayr' demeyi tercih eden Franszlar ayrca
'Anayasa'nn ok liberal olduunu' (%19) ya da 'yeterince sosyal olmadn' (%16) da ret
gerekeleri arasnda saydlar. Fransa'da, 'Anayasa'y, Trkiye'yi AB yesi olarak grmek
istemediim iin reddettim' diyenlerin' oran ise %6 oldu. Hollanda'da ise 'Hayr' diyenler,
buna gereke olarak ilk srada 'Anayasa konusundaki bilgi eksikliini' (%32) kaydettiler.
Ayrca saylan dier nedenler arasnda, 'Ulusal egemenlik kaybolacak' (%19), 'Hkmete
kar olduum iin' (%14), 'Avrupa ok pahal' (%13) da bulunuyordu. Hollanda'da,
'Anayasa'ya, Trkiye'yi AB yesi olarak grmek istemediim iin 'Hayr' dedim' diyenlerin
oran ise sadece %3 idi.1371
Bu arada biraz daha yavalam olsa da Trkiyede AB konusundaki reformlar devam etti.
rnein 1 Haziran 2005de Trk ceza sisteminde kkl deiiklikler getiren Yeni Trk
Ceza Kanunu yrrle girerek AB uyum srecine ilikin nemli bir adm daha atld.
13 Haziranda Lksemburgda toplanan AB Dileri Bakanlar, Ankara Anlamasn
G.Kbrs da kapsayacak ekilde genileten Protokol onayland. 16-17 Haziranda ise AB
Hkmet ve Devlet Bakanlar Zirvesinin sonu bildirgesinde Trkiyeye ilikin dorudan
bir ifade yer almamakla birlikte, nceki Zirve Kararlarna atfta bulunarak, bu kararlarn
tam olarak uygulanmas gerektiini vurguland. 29 Haziran 2005de ise Avrupa
Komisyonu, 2005 yl iinde Trkiyeye ynelik olarak hazrlanmas ngrlen
belgelerden, Trkiye in Katlm Mzakereleri erevesi Taslan aklad. Taslakta,
mzakereleri dzenleyen genel ilkeler, mzakerelerin ierii, mzakere prosedrleri ve
mzakere balklarna ilikin taslak liste yer ald. 30 Temmuzda Trkiye, AB ile
ilikilerinin hukuki temelini oluturan 1963 tarihli Ankara Antlamasn, 1 Mays 2004
tarihinde AB yesi olan 10 lkeyi kapsayacak ekilde genileten Ek Protokol imzalad.
Trkiye bu imzay takiben, Ek Protokol imzalamasnn, Protokolde Kbrs
1370

Bu konuda ayrntl bir deerlendirmeler iin Bkz.: Sanem Baykal [2006] 1999 Helsinkiden 2004
Brksele Mukadder yelikten Ucu Ak Mzakerelere: Trkiye-AB likileri , Be Deniz Havzasnda
Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s.137-190; Ercment Tezcan [2005]
Helsinkiden 3 Ekime: Mzakerelere Giden Srecin Dn, Bugn, Yarn, Avrasya Dosyas, ASAM,
Ankara, s.15-38; Erol Manisal [2005] Trkiye-AB likileri Nereye Gtrlyor, Avrasya Dosyas, ASAM,
Ankara, s.5-14; aban H. [2006b] Trkiye Avrupa Birlii likileri, s. 439 vd.
1371
Flash Eurobarometer: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl171_fr.pdf;
http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl172_en.pdf

304
Cumhuriyeti adyla ifade edilen Rum Kesimini tand anlamna gelmeyeceine ynelik
deklarasyonu yaynlad.
Mzakere ereve Belgesi ve Mzakere Sreci:
2 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda dzenlenen AB Dileri Bakanlar
toplantsnda, Trkiye ile Avrupa Birlii arasndaki katlm mzakerelerinin genel
prensiplerini belirleyen mzakere ereve belgesi onaylanmtr.1372 Sz konu belgenin
kabul edilmesini takiben yine 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda yaplan hkmetler
aras konferansla Trkiyenin ABne katlm mzakereleri resmi olarak balatlmtr.1373 20
Ekimde yelik mzakerelerinin ilk aamasn oluturan tarama sreci, bilim ve aratrma
alannda dzenlenen tantc tarama toplants ile balad. 26 Ekimde ise eitim ve kltr
balndaki tarama toplants gerekleti. Bu arada AB Komisyonu, 9 Kasmda
Trkiyeye ynelik 2005 yl lerleme Raporunu ve yeni Katlm Ortakl Belgesinin
aklad.
2006 yl tarama srecinin tamamland ve Kbrs sorunu merkezinde ilikilerin ska
kesintilere urama tehdidi altnda kald bir yl oldu. 2006 yl sonuna kadar Trkiyenin
Kbrs RYne Gmrk Birli ek protokoln uygulamaz ise mzakerelerin kesilebilecei AB
yetkililerince sa dile getirildi. Bu nedenle yln bandan itibaren Trkiye de Kbrs
konusunda yeni giriimler balatt. rnein 20 Ocakta Trkiye, Kbrs sorununun
zmne ynelik yeni plan ngiltere Dileri Bakan Jack Strawun KKTC, G.Kbrs ve
Trkiye ziyareti ncesinde, BM Genel Sekreteri Kofi Annana sundu. Annann inisiyatif
almas istenen bu planda, Trk limanlarnn Rumlara almas karlnda KKTCye
izolasyonlarn kaldrlmas istendi.
12 Haziran 2006da bir ilk daha gerekleti ve taramas tamamlanan Bilim ve aratrma
faslnda fiili mzakereler Lksemburgda dzenlenen Hkmetler aras Konferansta
gerekleti. Fasln alp kapanmasna ynelik Rum Ynetiminin itirazlar AB Genel ler
ve D likiler Konseyinde alarak, Trkiyenin gerekli kriterleri yerine getirdii belirtildi
ve bu fasl ayn toplantda kapatld. 15-16 Haziranda Brkselde yaplan AB Konseyi
zirve toplantsnda da Konseyin Trkiye ile fiili katlm mzakerelerinin balamasndan
duyduu memnuniyet dile getirildi; birliin de Trkiyenin yelik ykmllklerini yerine
getirme ynndeki gayretlerini destekleyecei belirtilmitir.
Hollandal Parlamenter Camiel Eurlings tarafndan hazrlanan Trkiyenin yelik srecine
ilikin taslak rapor 4 Eyll 2006da AP Dileri Komitesinde kabul edildi. Taslak raporda,
fiili mzakerelerin almas memnuniyetle karlanrken, reform srecinin yavaladnn
alt izildi. Raporda tam yelik ncesi Trkiyenin szde Ermeni soykrmn tannmas bir
kez daha istenirken, Sryani ve Pontus soykrm ifadeleri de eklendi. Avrupa Parlamentosu
Genel Kurulu, 27 Eyllde yapt toplantda sz konusu raporu deiikliklerle kabul etti ve
szde Ermeni soykrmnn tannmasnn yelik ncesi n koul olarak getirilmesi yolunda
yaplan ary geri ekti. Hollandal parlamenter Camiel Eurlingsin raporu, soykrm
maddesi karlarak, kabul edildi.
3 Ekim 2005de AB ile fiili mzakerelere balayan Trkiye, 35 faslda tarama srecini 13
Ekim 2006da tamamlad. Ancak Trkiye, Ekim 2006ya kadar olan srede taramas sona
eren fasllardan sadece bilim ve aratrmada mzakereyi tamamlayabildi. Tarama srecinde
1372

Mzakere ereve Belgesi: http://www.dtm.gov.tr/Ab/SonGelismeler/muzakerecerceve.doc

Bu karar Kbrs RY ve ona destek Avusturya ile Fransann tavr nedeni ile son derece zor alnd ve hatta
pazarlklar devam ederken, mzakere balang tarihinin daha nce alnm kararlar erevesinde 3 Ekime
yetiebilmesi iin gece saat 20.00 olmadan nce sembolik olarak saatler durduruldu.
1373

305
Trkiyeyi en ok zorlayan unsur, Mart aynda Fransann eitim ve kltr faslnn almas
iin siyasi kriterlere atfta bulunulmas talebi oldu. Trkiye, mzakere davet mektubundan
bu unsurun kartlmasnda baarl olsa da, Fransa ve Rum Kesiminin bu fasla ynelik
vetosu sryor.

306

V-Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Kopenhag Siyasi Kriterleri

AETyi kuran Roma Anlamasnn 237. maddesi Toplulua ye olmann temel artn
Avrupal olmak olarak belirlemiti. AET/ATnin 1990l ylara kadar olan genileme
srecinde ve Yunanistan, Trkiye gibi lkelerle yaplan ortaklk anlamalarnda da bu
madde dikkate alnmtr. Ancak 1990 sonrasndaki gelimeler, ATyi daha ncekilerden
ok farkl ve geni bir genileme ile kar karya brakmtr. Bu beklenmeyen gelime,
Topluluun 80li yllarn ikinci yarsnda ncelii verdii derinleme ve bu nedenle de
genilemeye ara verme politikalarnn deimesini gerektirmiti. Bu durum Roma
Anlamasnn da revize edilmesini zorunlu klm ve 7 ubat 1992de imzalanan ve 1
Kasm 1993de yrrle Maastricht Anlamas ile hem Avrupa Topluluu, siyasi birlik
hedefini vurgulamak balamnda Avrupa Birlii adn alm, hem de genilemenin
esaslar yeniden belirlenmitir. Bu balamda EU Anlamasnn yeni ye olmak isteyen
lkeleri ilgilendiren O maddesi, Roma Anlamasnn 237. maddesini biraz geniletmi ve
Avrupal olmak artnn ABye ye olmak iin tek bana yetmeyecei, yeliin ABnin
eitli kurumlarnca da benimsenmesi gerektii burada belirlenmitir.1374 Ancak 1990
sonrasndaki neredeyse btn Orta ve Dou Avrupa lkelerinin (MOEL) AB yesi olmak
istei ve Avrupann Yeniden Bar Btnl felsefesi dorultusunda ABnin yeni ve
btn aday lkeler iin geerli yeni kriterler benimsemesi gerekliliini ortaya
karmtr.1375 21-23 Haziran 1993de toplanan AB Konseyi Kopenhag Zirvesinde, bir
lkenin ABye ye olabilmesinin siyasi ve ekonomik alandaki genel kriterlerini
(Kopenhag Kriterleri) ortaya koymutur. Buna gre:
yelik, aday lkenin demokrasiyi, hukukun stnln, insan haklarn ve
aznlklarn korunmas ve sayg grmesini teminat altna alan kurumlarn istikrara
kavuturulmu olmasn, ileyen bir piyasa ekonomisinin mevcudiyetini, AB iindeki
rekabet ve piyasa gleriyle ba etme kapasitesini gerektirmektedir. yelik, adayn,
siyasi, ekonomik ve parasal birlie katlm da dahil olmak zere, yeliin getirdii
ykmllkleri stlenebileceini varsayar.
Birliin, Avrupa'nn entegrasyonu momentumunu muhafaza ederken, yeni yeleri
zmseme kapasitesi de Birlik ve aday lkeler iin nemlidir.1376

1979-1993 yllar arasnda ABnin, demokrasi ve insan haklar konusunda eitli bildiriler
yaymlam olmasna karn, bu hususlar 1993 ylna kadar Birliin kurucu antlamalarnn
iine dahil edilmemitir. 1993 ylnda, ABnin Anayasas nitelii tayan Roma
Antlamasna ok byk deiiklikler getiren Maastricht Antlamasnda demokrasi ve
insan haklar konular ilk kez yer alm, daha sonra 1997 ylnda ise gene kurucu
Antlamalara deiiklik getiren Amsterdam Antlamasnn 6. Maddesinde, bu unsurlarn
AB yelii iin vazgeilmez olduu net bir ekilde belirlenmitir.
Kopenhag Zirvesinde ortaya konulan genileme plan iinde Trkiye yer almamtr. Bu
anlamda, 1993de yelik iin benimsenen yelik kriterleri sadece ODA ve Kbrs iin
geerli kriterler olarak sunulmutur. Bu iki farkl yoruma yol amtr. Bir gre gre
Trkiyenin AB ile 1959dan bu yana srndrd ilikiler baz kazanmlar salamtr ve
Trkiyenin yeniden bu kriterlere tabi olmas sz konusu olmayacaktr. Ancak ikinci ve
gereki yorum, Trkiyenin 90l yllarn zellikle ilk yarsnda genileme stratejisinin
btnyle dnda brakld ve asl olarak Gmrk Birliinin gelitirilmesi ve
1374

Bundeszentrale fr Politische Bildung [1996] Die Vertragstexte von Maastricht, Bonn., s.34.
Werner Weidenfeld [1997] (Hrsg.) Europa ffnen, Anforderungen an die Erweiterung, Gtersloch.
1376
Bulletin EG: 6-1993, I.13.
1375

307
tamamlanmas hedefine ynelik bir politika izlendii eklindedir. Eer AB Trkiye
konusunda yeni bir perspektif verirse, o zaman da Trkiyenin dier aday lkeler gibi
Kopenhag Kriterlerini yerine getirmesi gerekecektir. Bylece Trkiyenin yelik
balamnda 1963den 1993e kadar olan sre iinde, yani tam otuz yllk kazanmlar ve
avantajlar bir anda ortadan kaldrmtr.1377 Trkiyenin AB yelii ilk kez yeniden
1996da gndeme gelmitir. Trkiyenin 1990 sonrasnda ABye ye olmas sz konusu
adaylar arasna girmesi ancak 1999daki Helsinki Zirvesindeki kararlarla mmkn
olabilmitir.1378
ABnin genileme stratejisinin ortaya konulduu Gndem (Agenda) 2000 belgesi ve
genileme bakmndan tarihi Lksemburg Zirvesi, Trkiyenin AB genileme stratejisi
iinde yer almadn bir kez daha ortaya koymutur. AB, ODAlerine ynelik bir
genileme kararn Lksemburgda benimserken, bu genilemenin esaslarn da Kopenhag
Kriterlerine dayandrmtr. Bu erevede AB Komisyonu Kopenhag Kriterleri
erevesinde ABye uyum ynnde kaydedilen ilerlemeleri dzenli olarak izlemek
amacyla iki ara gelitirildi: Katlm Ortakl Belgesi ve yllk gelimelerin AB
Komisyonunca izlendii "lerleme Raporu" 1998 ylndan itibaren her yl btn aday
lkeler iin bir lerleme Raporu (Regular Report on Progress Towards Accesion) ve
aday lkelerin yelik yolundaki geliimlerinin topluca deerlendirilip karlatrld ve
ABnin genilemesi ynnde stratejilerin ortaya konulduu Strateji Belgesi1379 (Strategy
Paper) belgelerinin hazrlanmasna ve bylece aday lkelerin genel genileme stratejisi
iinde izlenmesine karar vermitir.1380
Lksemburg Zirvesi, Trkiye bakmndan son derece nemli bir zirve olmutur. Bir taraftan
Trkiye Gndem (Agenda) 2000de ortaya konulan perspektif dorultusunda genileme
stratejisinin dna karlarak bir zel statye alnm1381, ancak te taraftan Trkiyenin
youn itirazlar ve baz AB lkelerinin istei ile AB ile btn balarn kopmamas iin baz
mekanizmalara dahil edilerek Avrupa Konferans da bunlardan birisidir), dolayl da olsa
1990 sonrasnda ilk kez resmi bir yelik perspektifine kavumutur. Trkiyenin formel
olarak ABnin genileme perspektifi iine yerletirildii kararlar da burada alnmtr.1382
Konsey, Trkiyenin AB yelii yolunun ak olduunu belirtirken, zel stats
Trkiyenin Kopenhag Kriterlerine uyum bakmndan dier adaylardan ok daha geride
olmasyla gerekelendirmi ve Trkiye iin zel bir hazrlk stratejisi hazrlanmasna karar
vermiti.1383

1377

Karluk-Tonus[2002] AB Kapsnda Trkiye, s.37.

ABGSnin internet sayfasnda bu duruma zellikle deinilmektedir:
http://www.euturkey.org.tr/abportal/content.asp?CID=2800&VisitID={CD9F4349-A3AF-4581-97CC1A1DC602023B}&Time=257
1379
Bu belge 1998 ve 1999da Birleik Rapor (Composite Paper) ad altnda yaynlanyordu.
1380
AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar: (Schlufolgerungen des Europischen Rates von Lksemburg
)- Bulletin EU:12-1997, I.5.23.
1381
A.Makovsky, aslnda Trkler uzun vadeli unut ve ksa dnemli bir adiliyet istiyordu diyordu.
Makovsky, Alan, Turkeys Faded European Dream, . in: The Parameters of Partnership: Germany, The
U.s. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.), American Institute for
Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, 1998, s.63. Bu konuda ayrca :
Kabaaliolu, Haluk A.: The relations between Turkey and the EU. A Turkish perspective, in: Parameters of
Partnership, Hseyin Bagci (eds.). (Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 1999), (Schriften des Zentrum
fr Europische Integrationsforschung; Bd. 14), s. 19-67; Bac, Hseyin (1998a) Trkische Auenpolitik
nach dem Luxemburger EU-Gipfel vom Dezember 1997. Europisch ohne Europa?, Jahrbuch fr
internationale Sicherheitspolitik 1999. - Hamburg .: Mittler, 1998, s. 579-603
1382
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.288-289.
1383
Schlufolgerungen des Europischen Rates von Lksemburg - Bulletin EU:12-1997, I.6.31.
1378

308
Lksemburg Zirvesi ile uygulanmasna karar verilen Trkiye in Bir Avrupa Stratejisi
erevesinde 1384 Kopenhag Kriterleri balamnda aday lkelerin geliimini izlemek iin
Komisyon tarafndan yllk olarak hazrlanan lerleme Raporlarnn aday olmasa da
yelik perspektifi var olan Trkiye iin de hazrlanmas karar alnmtr. Bylece
Komisyon Trkiyenin yelik srecine aidiyetini vurgulamtr .1385 Komisyon buradan
hareketle 1998, 1999 ve 2000de ilerleme raporlarn raporlar hazrlamtr.
Kopenhag Kriterlerinin aday lkelerin ABye yelii iin kabul edilmesi, genileme
stratejisinde AB organlarna nemli bir ara salam, ayn zamanda aday lkelerin reform
srecini belirli siyasi ve ekonomik hedeflere yneltmelerinde etkili olmutur. Ancak btn
aday lkeler iin geerli olduu iddia edilen Kopenhag Kriterlerinin ne lde objektif ve
llebilir kriterler olduu konusu son derece tartmaldr. Her lkenin zel koullarnn
yaratt farkllklarn btnyle ortadan kalkmas beklenemez. Bugn Alman demokrasisi
ile rlanda, Portekiz demokrasisi ile sve demokrasisi arasnda da farkllklar
bulunmaktadr. Dolays ile zellikle kriterlerin genel standartlarnn ne ekilde
deerlendirilecei konusunda tereddtler sz konusudur. Kramer Kopenhag Kriterlerinin
genileme balamnda iinde tad politik sorun hi tartlmad diyor ve bunun aday
lkelerde Birliin ifte standartlar uyguladna ilikin kanlarn uyanmasna neden
olabilecei uyarsnda bulunmaktadr. Kramer, Kopenhag Kriterlerinin objektiflii
konusunda unlar sylyor: bu kriterler ilk bakta ak ve belirgin gibi geliyor. Ama
gerekte btn ayrntlar kesinlikle belirgin deil. ye lkeler arasnda bile demokrasi,
hukuk devleti ve zellikle de aznlklarn korunmas konusunda ciddi farkllklar
bulunmaktadr. An alt standartlarn belirlenmesi bile AB iindeki eitlilik ve siyasi
yaklama baldr.1386
Helsinki Zirvesinde ABnin yllarca sren Trk basksna dayanamayarak pes
etmesinin1387 ardndan Trkiye resmen aday lkeler arasna alnmtr. Bu erevede
Komisyon tarafndan hazrlanan ve aday lkenin yelik ynndeki temel hedeflerini ortaya
koyan Katlm Ortakl Belgesi (KOB) de 8 Aralk 2000ta resmiyet kazanarak
Trkiyeye sunulmutur. Gerek Helsinki Zirvesinde ve gerekse de KOBda, AB yelik
mzakerelerine balayabilmesi iin Kopenhag Kriterlerini yerine getirmesi gereini
ayrntl olarak tekrarlamtr.1388 Ayrca Trkiyenin, dier aday lkelerden farkl kriterler
ya da n koullarla karlamamak ve daha da nemlisi Kbrs ile Yunanistan ile ilikilerin
1384
1385

AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar: Bulletin EU 12-1997: I.6.31-36.

Heinz Kramer [2002b] Die Trkei und die Kopenhagen Kriterien, SWP-Aktuell, 39, November 2002,

s.9.
1386

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.9.

ibid, s.8.
1388
Bulletin EU: 12-1999, I.3.12. 12. Avrupa Birlii Konseyi, Komisyon'un ilerleme raporunda iaret
edildii gibi Trkiye'de son zamanlarda yaanan olumlu gelimeleri ve ayrca Trkiye'nin Kopenhag
kriterlerine uyum ynndeki reformlarn srdrme niyetini memnuniyetle karlar. Trkiye, dier aday
devletlere uygulananlar ile ayn kriterler temelinde Birlie katlmaya ynelmi bir aday devlettir. Dier aday
Devletler gibi Trkiye de mevcut Avrupa stratejisine dayanlarak, reformlarn tevik etmeye ve desteklemeye
ynelik bir katlm ncesi stratejiden istifade edecektir. Bu erevede, insan haklar konusu ve 4 ve 9 (a) sayl
paragraflarda belirtilen konular bata olmak zere, yeliin siyasi kriterlerini karlama ynnde ilerleme
kaydedilmesi zerinde durularak, daha fazla siyasi diyalog sz konusu olacaktr. Trkiye, Topluluk
programlarna ve ajanslarna ve katlm sreci balamnda aday devletler ile Birlik arasndaki toplantlara
katlma imkanna da sahip olacaktr. Mktesebatn benimsenmesi iin ulusal bir program ile birlikte, siyasi ve
ekonomik kriterler ve bir ye devletin ykmllkleri nda yelik hazrlklarnn younlamas gereken
ncelikleri ieren bir katlm ortakl nceki Konsey sonular temelinde oluturulacaktr. Uygun izleme
mekanizmalar kurulacaktr. Trkiye'nin mevzuatnn ve uygulamasnn mktesebat ile uyumlulamasn
younlatrmak zere, Komisyon, mktesebatn analitik tarzda incelenmesine ynelik bir sre hazrlamaya
davet edilir. Avrupa Birlii Konseyi, Komisyon'dan, tm katlm ncesi tm AB mali yardm kaynaklarnn
koordinasyonu iin tek bir ereve sunmasn talep eder.
1387

309
mzakerelere balanlmas ya da yelik iin birer nkoul haline gelmemesi iin varlan
tereddtlerin giderilmesi iin AB Dnem Bakan ve Finlandiya Babakan Lipponenin
Trkiyeye gnderdii mektup da Trkiyenin yelii ynnde zellikle de Trkiye
bakmndan son derece nemli bir dokmandr.1389
KOBda Trkiye konusundaki kriterler detaylar ile yer alm ve Trkiyenin
gerekletirmesi istenilenler, ksa vadeli ncelikler ve orta vadeli ncelikler balklar
altnda belirli zaman snrlaryla tanmlanmlardr.1390 Ancak Kramerin de vurgulad
gibi lerleme Raporlar ya da KOBda siyasi kriterleri tam olarak niteleyebilecek objektif
llerden sz etmek mmkn deildir. Ksa ve orta vadeli olarak tanmlanan kriterler de
bir baka glktr. Zira orta vadeli ncelikler iin en az bir yl sre tannmtr. O zaman
zellikle orta vadeli nceliklerin btnyle yerine getirilmesi mzakerelere balanmas iin
ne kadar zorunludur sorusu da gndeme gelmektedir.1391 ABnin KOBda Trkiyenin
siyasi kriterleri, yani temel insan haklarnn ve temel zgrlklerin garanti altna alnmasn
orta vadeli bir ncelik olarak belirlemesi deerlendirmeyi daha da zorlatrmakta ve
sbjektifletirmektedir. Burada yasal garantilerden sz ediliyorsa, sadece bu bile
mzakerelere balanmasn ok uzak bir tarihe ertelemeyi salayabilir. Ayrca baz kriterler
var ki, bunlar baz ye lkeler tarafndan bile yerine getirilmemitir. rnein ingeneler
konusunda hala ok ciddi sorunlar pek ok AB ye lkesinde dahi zlememitir. Bu
anlamda ok geni bir yorum alan olduu da aktr.1392
Benzer biimde ABnin haklarn ve zgrlklerin garantisine dair hususlarn uygulamasnn
gerekletirilmesine dair kural da sorunludur. Bu konuda acaba hangi ulusal deneyim
temel alnacaktr: Fransadaki aznlk haklar m, sveteki dnce zgrl m,
Yunanistandaki basn-yayn yasas m yoksa talyadaki hukuk devleti ilkesi mi? unu da
unutmamak gerekiyor ki, Trkiyenin devlet yaps, siyasi kltr ve gelenekleri de dier
AB lkelerinden ciddi biimde farkllamaktadr. Kramer, Kemalist devrim ile Avrupal
ulusal devlet modeli dncesi alnd ama uygulamadaki tecrbeler istikrarl biimde byle
olmad diyor. 1393
Benzer bir biimde uygulama konusu da son derece karmak ve standardn salanmasnn
zor olduu bir alandr. Baz somut konular, rnein idam cezasnn kaldrlmas ve
AHS'nin 6. numaral protokolnn onaylanmas, olaanst halin kaldrlmas, anadilin
radyo ve tvde yayn dili olarak kullanm gibi konularda yaplan dzenlemeler nispeten
llebilir nitelikte olsa da, bu kadar ak tanmlanmas olanakl olmayan ve lkenin
geleneine, sosyal-siyasal yapsna, corafyasna yani ksaca zel koullarna ilikin
farkllklarla ilgili kurum ve kurallarn nasl deerlendirilecei de belli deildir. Bunlar
arasnda en ok tartlanlardan birisi Trkiyede askerlerin siyasal yaam zerindeki
1389

T.C.Dileri Bakanl Resmi nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr/eu .Ancak hemen belirtmek gerekir ki,
Liponenin verdii gvenceler Trkiye iin bir teminat olarak grlse de, Kramerin de vurgulad gibi
Trkiye ile mzakerelere balanmasnda bu sorunlarn grmemezlikten gelinmesi pek de gereki deildir ve
bu anlamda deerlendirmede, ister buna n koul, ister kriter, ister ilave koul denilsin, bu faktrlerin
de gndeme gelecei beklenmelidir. 3 Kasm 2002 seimlerini kazanan AK Parti Lideri Erdoan, nereye
gitsek bize Kbrs soruyorlar. Bamz kuma gmmeyelim. Bunlar hepsi birarada ele alnmaldr szleri
Trkiyenin bu konudaki yeni tavrnn sembol alm olmutu. Bu konuda Kramer de, Helsinkide
vurgulanmam olsa da Kbrs ve Egedeki anlamazlklar da kararda etkili olacaktr demektedir: Eer yelik
yolunda son derece byk engeller hala ortadan kaldrlmamsa yelik mzakerelerine balamak da anlaml
olmaz Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.8
1390
Trk Hkmeti, KOBun aklanmasnn ardndan ksa vadeyi 31 Aralk 2001, orta vadeyi ise 31 Aralk
2003 olarak benimsemitir. Babakanlk Genelgesi: 29 Austos 2000-No: 2000/22.
1391
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.9.
1392
ibid, s.9.
1393
ibid, s.9-10.

310
etkinlii konusudur. KOBa gre Milli Gvenlik Kurulu (MGK) orta vadede bir danma
organ niteliine kavuturulmaldr. Aslnda 1982 Anayasasnn 118. maddesinde de Milli
Gvenlik Kurulu (MGK) bir danma organ olarak nitelendirilmi, kendisine Hkmete
kar bir yaptrm gc tannmam, sadece burada alnan tavsiye kararlarnn ncelikle
dikkate alnmas ngrlmtr. Ancak bu dzenlemelere ramen, Trkiyede de ileyite
bu anlamda liberal demokratik normlar aan ve askerlerin siyasi kararlar zerinde etkili
olmasn ortaya karan bir ileyie sahip olduu da reddedilmemektedir.1394 Benzer bir
belirsizlik bunlara Kramer Gri Blgeler 1395diyor- insan ve vatanda haklarnda genel
iyiletirme taleplerinde sz konusu olduunu belirtiyor. AB, 1950de kabul edilen nsan
Haklar ve Temel zgrlklerinin Korunmasna likin Szleme, yani Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin (AHS) dnce zgrl ile ilgili 10. maddesi erevesinde
dnce zgrlnn gelitirilmesini talep etmektedir. Trkiyede insan haklar ve
kltrel zgrlkler konusu gndeme geldiinde hemen akla gelen Krtler konusu da, bir
taraftan btn ilikileri etkileyen ama ayn zamanda da olduka zor deerlendirilebilecek
alanlardan birisidir. Trkiyenin tarih ve geleneinden gelen aznlk kavram ve Krt
konusundaki hassasiyetleri dikkate alnarak KOBda bu iki kavrama da yer verilmemi ve
konu daha ok bireysel insan ve vatanda haklar ile kltrel haklarn gerekletirilmesi
balamnda ele alnmtr. Bylece Trkiyenin blclk konusundaki duyarll
dikkate alnmtr. Hatta bu durum Avrupa da ve baz Krt evrelerinde nemli eletirilere
de neden olmutur. rnein Kramer, ayn zamanda Krt sorunu konusunda Ankara ile
fazlasyla bir uyum sz konusu grnmektedir1396 deerlendirmesini yapyordu.
Helsinki ve ardndan da KOBda AB tarafndan ortaya konulan ve kriterlerin belirlendii
bu yol planna Trkiyenin bir itiraz olmad ve dier adaylarla ayn koullar altnda
deerlendirilmeye ak olunduu, Trkiye tarafndan farkl vesilelerle ifade edilmi, ayrca
bunun bir devlet politikas olarak benimsendii de Babakanlk Devlet Planlama Tekilat
Mstearlnn Haziran 2000de aklad VIII. Be Yllk Kalknma Plannda aka
belirtilmitir:
yelik mzakerelerinin balatlmasnn Kopenhag siyasi kriterlerine bal olduu
gz nnde bulundurularak, demokratikleme srecindeki eksikliklerin
giderilmesine ve insan haklarnn gelitirilmesine ynelik almalara ncelik
verilecektir. 1397
Ancak Kopenhag Kriterleri ve KOB erevesinde Trkiyenin yerine getirmesi gerekli olan
hususlar konusunda AB tarafnda ortaya kan karmaa ve standart sorunu Trkiyede de
youn olarak yaanmaktadr. Trkiyede baz evreler iin ABnin ileri srd koullar
Trkiyenin milli birliinin zayflatlmas, istikraszlamas ve hatta blnmesine neden
olacak unsurlardr ve bu nedenle de mmkn olan en az dzeyde ve zamana yaylarak bu
istekler yerine getirilmelidir. Bu minimalist grup iinde genel olarak askerleri evreler,
devlet brokrasisi ve farkl siyasi oluumlar iinde yaralan milliyeti gler saylmaktadr.
Buna karn Trkiyede AB yanls olan kitle iin ise, Kopenhag Kriterleri ve KOB ile
ortaya konulan erevede yaplacak reformlar ve uygulamalar Trkiyenin liberal bir
demokratik sisteme kavumas iin olmazsa olmaz koullardr ve AB aracl ile bu
reformlarn hzlandrlmas da Trkiyenin yararnadr, grndedirler. Bu grup iinde ise
sivil toplumun farkl gruplar, byk sanayiciler ve batl-demokratik siyasi ynelimler
1394

R-2001 (Kommission der Europaeischen Gemeinschaften: Regelmige Bericht 2001 ber die
Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt, Brssel, 13.11.2001 [SEK(2001)1756,) s.19;
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.10.
1396
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.11.
1397
DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, Haziran 2000, Madde 352, s.57 ve Karluk-Tonus: 2002,
s.38.

311
iindeki siyasi gruplar yer almaktadr.1398 te Trkiyenin KOB erevesinde Mart 2001de
aklad NP, bu iki hassasiyetin uzlatrlmaya alld bir program olmutur.1399
Ancak AB tarafndan ortaya konulan koular Trkiyede zellikle 2001 sonrasnda ok
youn olarak yerine getirilme yoluna girmi, AB yanls gler, her geen gn daha radikal
deiiklikleri gerekletirebilmilerdir. Bunda AB tarafndan ortaya somut bir yol haritas
konulmasnn byk pay bulunmaktadr. Bata Askerler olmak zere, Trkiyede ABnin
istedii reformlarn yaplmasna direnen ya da bunlar zamana yaymak isteyen evrelerin
AB kart olduunu sylemek son derece gtr. AB ile temsil edilen batllama bu
evreler iin de Atatrkn koyduu ve mutlaka eriilmesi gereken bir hedeftir. Ancak Bir
hedef iin kendi otorite ve glerinden fedakarlk yapma durumunda kalan evrelerin,
bunun karlnda Trkiyenin ABye doru ciddi bir yol aldna da inanmalar
gerekmektedir. Bu konuda ABnin ok zaman zerine deni yapmad ve kendi
kararszl ve Trkiye konusundaki elikilerini Trkiyeye ynelik srekli yeni taleplerde
bulunarak kapatma yolunu setii, son 12 ylda ska grlmtr. Verheugenin Austos
2002de Trkiyede yaplan siyasal reformlara tepkisi olduka arpcdr. Verheugen, bu
yaplanlar, Trkiyeye bu ynde bask yapmann gereklilii ve haklln ortaya
koymutur deerlendirmesini yapyordu.1400 Bu byk lde doru bir tespittir. Ancak
unutulmamas gereken, Trkiyedeki AB yanllarnn AB yelii iin reform yapabilmeleri
iin, ncelikle ABnin gvenilir olduu, yani yelik sznn ciddi olduunun" ortaya
kmas gerekmektedir.1401 1999dan 2003 yl ortasna kadar 7 ayr Uyum Yasas Paketi
TBMMde kabul edilmitir. Bu paketlerde Trk Anayasas, yasalar ve idari
dzenlemelerde Kopenhag Kriterleri dorultusunda reformlar yaplm, baz konularda
uluslararas anlamalarn onaylanmas da bu kapsamda gerekletirilmitir.
Trkiyenin Kopenhag Kriterleri erevesinde gz nnde bulundurulmas gereken bir
baka nemli husus da, dier aday lkelerden farkl olarak Trkiye-AB arasndaki
ilikilerin yayld 40 yl aan sredir. Kopenhag Kriterleri ile AB, yeni ye olacak olan
lkeler iin yeni bir balang izgisi izmi olsa da, Trkiyenin bu sre iinde edindii
olumlu-olumsuz etkileimler de bu sre iinde yer almaktadr. Bu konuda yaanan bir
baka sknt ise, gerekletirilen reformlarn uygulanmas konusundaki beklentilerin, dier
aday lkelere gre daha yksek dzeyde olmasdr. Bunda ABnin Trkiyeye kar isteksiz
tavr ve biraz da politikaszlndan kaynaklanan erteleme dncesinin pay kadar,
Trkiyede zellikle 1980 sonrasnda yaanan siyasi gelimelerinde nemi byktr. Bu
dnemde gerekletirilen baz reformlarn uygulanmamas ve kat zerinde kalmas ya da
verilen reform szlerine ramen hareketsiz kalnmas bata AP ve Komisyon olmak zere
AB kurumlarnn youn tepkisi ile karlamtr.
Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda yelik mzakerelerinin balad 3 Ekim 2005e kadar
olan srede Trkiyenin Kopenhag Kriterlerine uyumunun incelenmesi balamnda AB ve
Trkiye tarafndan hazrlanm olan temel belgeler unlardr:
AB Konseyi Kopenhag Zirvesi1402 (21-22. Haziran 1993)
Agenda (Gndem) 20001403 ve buna bal lke Raporlar (Temmuz 1997)
1398

Murat Erdoan: lkenin zel Koullarnn Ulusal Program-I, II Dnya Gazetesi-Almanya Basks:
30.03.2001 und 06.04.2001.
1399
Heinz Kramer [2001c] Das Nationale Programm der Trkei fr die bernahme des gemeinschaftlichen
Besitzstandes <http://www.swp-berlin.org/fgs/02/NatProgTur.pdf.>
1400
Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 05.08.2002
1401
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.12; Karda, aban: Human Rights and Democracy
Promotion: The Case of Turkey-EU Relation, Alternatives-Turkish Journal of International Relations, Vol.1,
Nr.3, Fall: 2002, s.136-150.
1402
AB Konseyi Kopenhag Zirve Kararlar: (Schlussfolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen)
Bulletin EG: 6-1993.

312
"Trkiye in Bir Avrupa Stratejisi (Europische Strategie fr die Trkei)1404
AB Konseyi Lksemburg Zirvesi1405 (12-13. Aralk 1997)
AB Konseyi Helsinki Zirvesi1406 (10-11. Aralk 1999) ve Lipponenin Mektubu1407
Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi (1)1408 (8 Aralk 2000)
Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi (2)1409 (19 Mays 2003)
Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi (3)1410 (9 Kasm 2005)
AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program (1)(Ulusal
Program)1411 (26 Mart 2001)
AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program (2)(Ulusal Program)
Trkiye'nin Katlm Ynnde lerlemesi zerine Komisyon'un Dzenli Raporu1412:
19981413, 19991414, 20001415, 20011416, 20021417, 20031418, 20041419, 20051420
1403

Gndem (Agenda) 2000- Eine staerkere und erweiterte Union KOM(97) 2000, Bulletin EU: 7/8-1997,
I.1, und Beilage.
1404
Komisyon Gr: Mitteilung der Kommission "Europische Strategie fr die Trkei: Erste operative
Vorschlge der Kommission" - ABl. C 398 vom 21.12.1998 und Bulletin EU: 12-1998, Ziff. 1.3.75
1405
AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar: Bulletin EU: 12-1997.
1406
AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar: Bulletin EU: 12-1999.
1407
Offizielle Web-Seite von Trkishe Aussenministerium: <www.mfa.gov.tr/eu>
1408
KOB-2001: (Trkesi) http://www.euturkey.org.tr/abportal/uploads/files/kob_tr_2001.pdf. Beschluss des
Rates vom 8. Maerz 2001 ber die Grundsaetze, Prioritaeten, Zwischenziele und Bedinungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik, Amtsblatt der Europaeischen Gemeinschaften (Abl.), L 85,
24.3.2001.
(http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!CELEXnumdoc&lg=de&numdoc=32001
D0235 )
1409
KOB-2003: Trkesi: http://www.euturkey.org.tr/abportal/uploads/files/2003.pdf , Beschluss
2003/398/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und Bedingungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik, 19. Mai 2003. L 145/40
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/revised_ap_de.pdf
1410
KOB-2005e u internet sayfalarndan ulalabilir: www.deltur.cec.eu.int,
www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab, www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr,
www.dpt.gov.tr.
1411
AB Genel Sekreterlii: Trkiye Ulusal Program, Ankara, 2001. Sowie: T.C. Devlet Planlama Tekilat
Resmi nternet Sayfas: http://www.dpt.gov.tr/abigm/
1412
lerleme
Raporlarna
u
internet
sayfalarndan
ulalabilir:
www.deltur.cec.eu.int,
www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab, www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr,
www.dpt.gov.tr.
1413
Europaeische Kommission, Regelmaessiger Bericht der Kommission ber die Fortschritte der Trkei auf
dem Weg zum Beitritt, Brssel, November 1998,
http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_11_98/pdf/de/turkey_de.pdf und Gesamtdokument und
regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte der einzelnen Bewerberlnder auf dem Weg zum
Beitritt - KOM(1998) 700 bis 712, Bulletin EU: 111998, Ziff. 1.3.49, und Beilagen 5/98 bis 16/98 - Bulletin EU:
1414
Gesamtdokument und regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte der einzelnen
Bewerberlnder auf dem Weg zum Beitritt - KOM(1999) 500 bis 513 und Bulletin EU: 10-1999.
1415
R-2000: Regelmiger Bericht 2000 der Kommission ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum
Beitritt - Bulletin EU: 11-2000, Ziff. 1.5.1
1416
R-2001: Kommission der Europaeischen Gemeinschaften: Regelmige Bericht 2001 ber die
Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt, Brssel, 13.11.2001 [SEK(2001)1756). Sowie
Strategiepapier zur Erweiterung und Regelmige Berichte 2001 der Kommission ber die Fortschritte jedes
Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt: KOM(2001) 700 und Bulletin EU: 11-2001, Ziff. 1.5.1
1417
R-2002: Kommission der Europaeischen Gemeinschaften, Regelmaessiger Bericht 2002 ber die
Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt, Brssel, 9.10.2002 (SEK[2002] 1412). Sowie: Die
Erweiterung erfolgreich gestalten - Strategiepapier und Regelmige Berichte 2002 der Europischen
Kommission ber die Fortschritte jedes Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt - KOM(2002) 700 und
Bulletin EU: 10-2002, Ziff. 1.5.2
1418
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,
www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.

313
Strateji Belgeleri (Birleik Rapor)1421 19981422, 19991423, 20001424, 20011425, 20021426,
20031427, 20041428, 20051429
AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program (1)(Ulusal
Program)1430 (26 Mart 2001)
AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program (2)(Ulusal
Program)1431
Uyum Yasalar
Anayasa Deiiklikleri
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab, www.abgs.gov.tr,
www.mfa.gov.tr

Maastricht ve Amsterdam Anlamalar ile demokratik yaps daha da glendirilen ve

yeni almlar iin temel unsurlar yeniden belirlenen AB, genileme stratejisinde
demokratik bir rejim ve zgrlkleri ABnin varlnn en temel unsurlarn bana
yerletirmitir. AB Anlamasnn giri blmnde bu husus ok net biimde dile
getirilmitir:
zgrlk, demokrasi, insan haklarna sayg, temel zgrlkler ve hukuk devleti
zellikleri temel ilkeler olarak tannr1432
Bu durum aday bir lkenin ele alnmasnda da nceliin ekonomik kriterler yerine siyasi
kriterler olmasnn da gerekesidir. AB, Kopenhagda belirlenen siyasi kriterleri, AB yelik

1419

www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,

www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.
1420
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,
www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.
1421
Stateji Belgelerine u internet sayfalarndan ulalabilir: www.deltur.cec.eu.int,
www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab, www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr,
www.dpt.gov.tr.
1422
SB-1998: Gesamtdokument und regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte der einzelnen
Bewerberlnder auf dem Weg zum Beitritt - KOM(1998) 700 bis 712, Bulletin EU: 111998, Ziff. 1.3.49, und Beilagen 5/98 bis 16/98 - Bulletin EU:
1423
SB-1999: Gesamtdokument und regelmige Berichte der Kommission ber die Fortschritte der einzelnen
Bewerberlnder auf dem Weg zum Beitritt - KOM(1999) 500 bis 513 und Bulletin EU: 10-1999
1424
Regelmiger Bericht 2000 der Kommission ber die Fortschritte der Trkei auf dem Weg zum Beitritt Bulletin EU: 11-2000
1425
Strategiepapier zur Erweiterung und Regelmige Berichte 2001 der Kommission ber die Fortschritte
jedes Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt: KOM(2001) 700 und Bulletin EU: 11-2001. Sowie: Strategy
Paper, SEC(2001) 1756, Brussels, 13.11.2001, s.62-65.
1426
Die Erweiterung erfolgreich gestalten - Strategiepapier und Regelmige Berichte 2002 der Europischen
Kommission ber die Fortschritte jedes Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt - KOM(2002) 700 und
Bulletin EU: 10-2002, http://europa.eu.int/comm/enlargement/report2002/strategy_de.pdf
1427
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,
www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.
1428
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,
www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.
1429
www.deltur.cec.eu.int, www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab,
www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr, www.dpt.gov.tr.
1430
AB Genel Sekreterlii: Trkiye Ulusal Program, Ankara, 2001. Ayrca: T.C. Devlet Planlama Tekilat
Resmi nternet Sayfas: http://www.dpt.gov.tr/abigm/
1431
Ulusal Programlara u internet sayfalarndan ulalabilir: www.deltur.cec.eu.int,
www.foreigntrade.gov.tr/ab/Ab.htm, www.belgenet.com/arsiv/ab, www.abgs.gov.tr, www.mfa.gov.tr,
www.dpt.gov.tr,
1432
Ayn zamanda EU-Vertrag Art. F[Demokratiegebot, Menschenrechte und Grundfreiheiten] de de EUnun
bu konulardaki hassasiyeti vurgulanmaktadr.

314
mzakerelerinin bir n koulu olarak benimserken, ekonomik kriterlerin yerine
getirilmesinde aday lkenin yelie geecei dneme kadar esneklik tannmaktadr.
Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylk konusundaki kriterler erevesinde ve hem yasalformel ve hem de uygulamalarnn
sistematik olarak gzlenmesi (gzleme
mekanizmas), Trkiyenin adayla hazrlanmas iin mali yardm yaplmas1433 ve dier
aday lkelerin yararland topluluk programlarna katlmnn salanmas da
kararlatrlmtr. Ancak Trkiye ile Topluluk arasndaki mali ibirlii de her zaman
salkl yrtlememi, Trkiye aday lkeler arasnda Topluluun mali olanaklarndan en
snrl ekilde yararlanan bir aday lke olarak Kopenhag Kriterlerinin gereklerini yerine
getirmeye almtr.1434
Helsinki Karar ve bu erevede hazrlanan KOB Trkiye bakmndan Birliin ayrmc
yaklamnn dzeltilmesi olarak grlr iken, AB iin bunun anlam biraz daha farklyd.
Kramerin Birliin baz bakentlerinde Trkiyenin AB yelii sorununun daha uzunca
sre masann zerinde kalaca beklentisi vard. imdiye kadar edinilen tecrbeler nda
Trkiyenin ABnin siyasi kriterler konusundaki beklentilerini tatmin edici bir bi,imde
karlayacak duruma gelemeyecei inanc vard1435 eklinde aktard bu durum, daha
sonraki dnemlerde Trkiyenin mzakerelere balanmas iin derhal tarih verilmesi
konusundaki taleplerine ve srekli olarak kriterlerin yerine gelmedii, ya da formel
dzeyde yerine getirilen kriterlerin uygulamalarnda aksaklklar olduu eklinde
tartmalara neden olmutur. En son Aralk 2002deki Kopenhag Zirvesinde de
Trkiyenin mzakerelere balanmas konusundaki srarl beklentisine karn AB,
Komisyon raporlar dorultusunda, Trkiyenin mzakerelere balanmas iin n koul
olarak Kopenhag Kriterlerinin tamamnn yerine getirilmesi gerektiini, bunun iin 2004
yl sonunda bu konuda Komisyon tarafndan yaplacak bir deerlendirmede bu konuda
tatmin olunmas halinde 2005de mzakerelere balanabilecei kararn almtr.1436 19
Mays 2003de aklanan ikinci KOBda ksa ve orta vadeli ncelikler ve bunlarla ilgili
dzenleme ve uygulama dnemleri yeniden deerlendirilmitir. AB Komisyonu KOBdaki
ncelikleri ksa ve orta vadeli olarak ikiye ayrd ve ksa vadedeki nceliklerin
2003/2004de gerekletirilmesini, orta vadedekilerin ise gerekletirilmesi bir yldan daha
fazla zaman alacak konular olduu ancak 2003/2004de bu konularla ilgili teebbslerin
balanmasnn beklenildii belirtildi.1437 te bu noktada Trkiyenin nne konulan
kriterlerin gerekten ne kadar objektif olduu, KOB erevesinde gerekletirilen
reformlarn yeterli olup olmad, yani bunlarn uygulamasna da baklp baklmayaca;
Trkiyenin sz konusu kriterleri yerine getirme iradesinin nasl deerlendirilecei ve son
olarak da Trkiyenin kriterleri yerine getirmesi halinde mzakerelere balanmas iin yine
de 2004 yl sonundaki deerlendirmenin beklenip beklenmeyecei Trkiye ve AB iinde
en nemli tartma konular olmutur.

1433

Bu konudaki Verordnung: 26. Feburar 2001 (Nr.390/2001) tarihinde kabul edilmitir. (Abl.,L 58,
28.2.2001)
1434
T.C. Dileri Bakanl Resmi nternet Sayfas: <www.mfa.gov.tr/eu>
1435
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.8.
1436
Schlussfolgerungen des Europischen Rates von Kopenhagen -Bulletin EU: 12-2002.
1437
Beschluss 2003/398/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und Bedingungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik, 19. Mai 2003. L 145/40
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/revised_ap_de.pdf

315

1. Trkiye Balamnda Kopenhag Kriterleri

Kopenhag Kriterleri erevesinde yelie aday olan lkenin n koul olarak aday lkenin
demokrasiyi, hukukun stnln, insan haklarn ve aznlklarn korunmas ve sayg
grmesini teminat altna alan kurumlarn istikrara kavuturulmu olmas gerekmektedir.
Her ne kadar Kramerin de ska vurgulad zere, sz konusu kriterlerin standart bir
tanm ve uygulama biimi bulunmuyor olsa da, deerlendirmelerde Trkiyenin kar
karya kalaca sorunlarn ok daha fazla olaca bellidir. Bu, Trkiyenin dier aday
lkelere gre kriterler bakmndan daha vahim bir durumda olmalar anlamna gelmez.
Trkiyenin AB ile yaad sre, bykl, nfusu, corafi konumu, lke iinde yaanan
blc terr, ekonomik-sosyal standartlar bakmndan sorunlar ve en nemlisi AB
tarafndan yelie arzu edilebilirlik ls bakmlarndan dier lkelerden
farkllamaktadr. Souk Savan sona ermesi sonrasnda ortaya kan yeni yaplanma ve
buna elik eden kltr-tarih-din eksenli yaknlamalar, Trkiyenin iini zaten
zorlatrmt. 1990 sonrasnda ok nemli bir cazibe merkezi haline gelen ABnin
kendisine ye olmak isteyen lkelerden istedii standartlarn bir katalogu olarak ortaya
kan Kopenhag Kriterleri konusunda btn aday lkeler ciddi bir aba iine girmiti. Ayn
dnemde Trkiye bakmndan belirsiz, kararsz ve en hafif deimiyle bu sreci takip
edebilmek bakmndan politik anszlklarla dolu yllar yaanyordu. Btn Dnya, zellikle
de Orta ve Dou Avrupa toplumlar iki bloklu sistemin ortadan kalkmasnn ardndan daha
demokratik, daha zgrlk daha ak bir modele ynelirken, Trkiyede sre neredeyse
tam tersine iliyordu. 1990dan hemen sonra Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Douda ortaya
kan yeni durum nedeniyle, biraz da ABDnin arzusu ile dikkatini Avrupaya
younlatrmakta glk eken Trkiye, 1995e kadar neredeyse AB konusunu buzdolabna
koymutu. Bu politikada 1984de balayan ama 1990-91 Krfez Krizi sonrasnda daha da
younlaan blc terr de etkili oldu. Trkiyenin bu konuda ABDden anlay,
Avrupadan ise neredeyse srekli olarak eletiri almas, AB ile yaknlamada da iki tarafta
da sknt yaratyordu. Ancak hem AB iindeki olumlu gelimeler, hem Trki
Cumhuriyetler ve Orta Dou politikalarndaki gereklik duvarlarnn kendini belli etmesi ve
hem de ABDnin Russia First politikasna dnmesi ile Trkiye yeniden AByi
kefetmeye balad. Bu anlamda Gmrk Birlii sreci son derece etkili oldu ve Trk
kamuoyu ciddi bir biimde AB konusu ile tanm oldu. Ancak Trkiyede blc terr
ve slamc tehdit balamnda ortaya kan yeni durum, lkede zgrlemeci,
demokratiklemeci yaklamlarn da nn kesti. Bu ansz dnem Trkiye ile dier aday
lkeler arsndaki farkllamay daha da artrd. Buna ilaveten Avrupada ortaya kan ve
slami dier olarak hatta zaman zaman yabanc olmaktan teye dmen olarak gren
kltrel-tarihsel-dinsel birliktecilik taraftarlarnn ortaya koyduklar AB projesi de
Trkiyenin kategorik olarak reddedilmesi anlamna geldii iin, Trkiyede reformcu
glerin hareket alan daha da daralm oldu.
AB Konseyi 1993de Kopenhagda adaylk ve yelik iin kriterleri akladnda
Trkiyenin 1959dan bu yana elde ettii kazanmlar da adeta sfrlanm oldu. Artk
1963 Ankara Anlamas deil, bundan tam 30 yl sonra ortaya konulan Kopenhag Kriterleri
vard. Trkiyede 1994e kadar AB konusunda yaanan karmaa 1994den itibaren zellikle
de AB trenini yakalamann son olana gibi grlen Gmrk Birlii vesilesi ile
deimeye balaynca, kriterlerin yerine getirilmesi iin ksmi ve dnemsel abalar devri de
alm oldu. 1995 yl bu bakmdan olduka arpc dzenlemeleri beraberinde getirdi.
Ancak Birliin genilemesi ve gelecei konusunda 1997de AB Komisyonu tarafndan
hazrlanan Gndem 2000 raporu, ardndan Aralk 1997deki Lksemburg Zirvesi
kararlarnda Trkiyenin ABye yeliinin ve hatta adaylnn siyasi kriterleri salama ya

316
da bunlar salayabilme potansiyeli bakmndan son derece olumsuz bir grnt verdii
gerekesi ile Trkiye genileme srecinin dnda zel bir stat ile yalnz brakld
tarihten sonra, her iki tarafta da ciddi gelimeler yaand. 1999da AB Trkiyeye yeniden
aday lke stats vermek zorunda kald. Bu yeni karar, Trkiyenin 1997-99 arasnda
kriterler konusunda ilerleme kaydettii anlamna gelmiyordu, tam tersine bu dnemde
Trkiye AB ile siyasi diyalogu kestii iin ve ayn dnemde konsantrasyonunu hem blc
terr hem de slami tehdidi ortadan kaldrmaya ynelik uygulamalara ynlendirdii iin
kriterlerden daha da uzaklamt denilebilir. Ancak AB Trkiye ile ilikilerinin yelik
sreci dnda yrtlmesine Trkiyenin izin vermeyeceini net olarak grm ve siyasi
bir karar ile (bunda ABDnin de byk rol olmutur) Trkiyeyi yeniden AB gzergahna
sokmutur. te 1999 sonrasnda Trkiyenin kriterlerin yerine getirilmesi konusunda ok
gayretli davrand AB Komisyonunun lerleme Raporlarnda da net biimde gzlenmiti.
2001 ve 2002de, stelik Trkiyede siyasi ve ekonomik istikrarnn neredeyse en zayf
olduu dnemlerde Hkmet ve TBMM byk gayretlerle Anayasa ve yaslarda
deiiklikler yapm, demokratikleme, insan haklar, aznlk haklar ve dier kritik
konularda AByi de artacak bir hzla reformlar gerekletirmitir. Kasm 2002de
AKPnin iktidara gelmesi ve TBMMde Anayasa deiiklii bile yapabilecek 2/3
ounlua ulamas ve daha da nemlisi AB konusunda beklentilerin ok tesinde son
derece kararl ve gayretli bir politika izlemesi Kopenhag Kriterleri konusunda Trkiyenin
zerine deni byk lde yerine getirmesini salamtr. 2001de balayan AB Uyum
Yasalar Paketlerinin temel amac 2002 Kopenhag Zirvesinde alnan karar erevesinde
Trkiyenin yelik mzakerelerine balamasn salamakt. lki 6 ubat 2002de, 7. ise 30
Temmuz 2003de TBMMde yasalaan bu yasalardan Trk siyasi hayatn kkten
etkileyecek zelliklere sahipti. Anayasa deiiklikleri ve sz konusu uyum yasa paketleri
sonrasnda Trkiye amacna ulam ve AB Komisyonu tarafndan hazrlanan 2004
lerleme Raporunda Trkiyenin Kopenhag Siyasi Kriterlerini yerine getirdii ve yelik
mzakerelerine balanmasnn uygun olaca belirtilmitir. 17 Aralk 2004deki AB Zirvesi
ise bu rapor dorultusunda Trkiye ile 3 Ekim 2005de yelik mzakerelerine
balanlmasna karar vermitir.
Bu erevede Kopenhag Kriterlerinin Trkiye bakmndan ne anlama geldii ve sre
iinde nasl gelimeler yaandn kurumsal istikrar, hukuk devleti, insan haklar ve aznlk
haklar balamnda ele almak gerekmektedir.
a- stikrarl- Kurumsallam Kurumlar
Demokrasiyi, hukukun stnln, insan haklarn ve aznlk haklarn gvence altna
alan kurumlarn varl Kopenhag Kriterlerin en nde gelen unsurudur. Bir lkenin bu
zellii itibari ile deerlendirilmesi her ne kadar ok somut lm aralar sunulamasa da
nispeten daha kolaydr. Bir devlette hkmetin, parlamentonun, hukuk sisteminin varl ve
bunun devamll en temel koullardr. Bununla birlikte, sz konusu hkmetin, toplum
tarafndan belirlenebilir ve deitirilebilir olmas, hkmetin ynetimine talip olan birden
fazla siyasal rgtn, yani siyasal partinin eit koullarda yarabiliyor olmas, ounluun
tek bana ya da koalisyonlarla ynetimi belirlemesine izin verilmesi ve btn bu ileyii
bamsz bir biimde denetleyebilecek ve gler ayrm ilkesine gre kurumlam
bamsz bir yarg organnn varl gerekmektedir. Bu erevede deerlendirildiinde
Trkiyede istikrarl demokratik bir sistemin temel kurum ve kurallarnn varl
konusunda phe bulunmamaktadr. 1945de ok partili siyasal yaama geilen Trkiyede,
1960, 1971, 1980de (ve bir lde de 1997de) askeri mdahaleler ile siyasal ileyie
mdahaleler sz konusu olsa ve bu esnada parlamento feshedilmi ya da birok siyasal parti

317
kapatlm olsa da Trkiyede demokratik sistemin iler olduu rahatlkla sylenebilir.1438
Bu durum 3 Kasm 2002de Trkiyede yaplan seimlerde de bir kez daha onaylanm
oldu. Parlamento iinde yer alan ve seimlere kadar partili koalisyon hkmetini
oluturan siyasal partiler seimlerde % 10luk lke barajn aamayarak parlamento dnda
kalrken, daha nce meclis dnda kalan bir siyasal parti (CHP) bu seimlerde AK Parti ile
birlikte parlamentoya giren ikinci parti olmu, gerekli prosedrel aamalarn ardndan da
seimlerde ortaya kan tabloya uygun bir hkmet kurulmutur. Trkiyede seimler ve
siyasal iktidara gelmenin kurum ve kurallar bu srete aksaksz bir biimde yrmtr.
Bu, Trkiyede yaanan baz demokrasi aksaklklarnn olmad anlamna gelmese de
istikrarl-yerlemi kurumlarn Trkiyede varln ok net biimde ortaya koyan bir
durum olarak deerlendirilebilir. Kopenhag Kriterlerinde kurumsallam demokrasi
(konsolidierter Demokratie)
olarak tanmlad ve demokratik bir sistemde
vazgeilmezler arasnda yer alan Parlamentonun varl ve ilevsel olarak halk adna
Hkmeti denetleyen g olmas, Hkmetin ortaya kan siyasal tablo erevesinde el
deitirilebilir olmas, gler ayrm, kurumlarn effafl ve meruiyet unsurlar
Trkiyede vardr ve stelik rejime tehdit olarak alglanan siyasal oluumlarn bile bu
erevede yarmalarna ve iktidara gelmelerine byk lde izin verilmektedir. Ancak bu
noktada da Kopenhag Kriterlerinin deerlendirilmesi konusunda ciddi sorunlarla
karlalmaktadr.
Bir demokrasinin kurumsallam demokrasi olup olmad
konusunda yaplacak baz teknik analizler olabilir. Ancak asl olan ayrntlardr ve bu
konuda verilecek karar hem sz konusu lkenin zellikleri ile balantldr hem de netice
itibari ile sbjektif bir deerlendirmedir. Kramerin de vurgulad gibi, aratrmalar, 2002
ylnda Orta ve Dou Avrupa lkesindeki aday lkelerden pek ounun hala yerlemiliberal bir demokratik sistem yaratamadn ortaya koymaktadr, demektedir.1439 Bu
nedenle, Trkiyenin Kopenhag Kriterlerine ne derecede uyum salam olduunu
grebilmek iin, istikrarl-kurumsallam kurumlar ile anlalan unsurlara biraz daha
yakndan bakmak yardmc olabilecektir.
aa- Anayasa
Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan bu gne kadar ilki 1921deki Tekilat- Esasiye
Kanunu olmak zere toplam drt anayasa yaplmtr. 1924de Cumhuriyetin temel
nitelikleri ve devlet yapsn belirleyen ve 20 Nisan 1924de kabul edilen anayasa 27 Mays
1960 askeri mdahalesine kadar yrrlkte kalmtr.1440 Askeri Ynetim tarafndan
hazrlanan ve 09 Temmuz 1961de yaplan halk oylamas ile kabul edilen (%62 evet, % 38
hayr) 1961 Anayasas ise, bir sonraki askeri mdahalenin yapld 12 Eyll 1980e kadar
yrrlkte kalmtr. 7 Kasm 1982deki halk oylamas ile kabul edilen (% 91,4 evet) 1982
1438

Bu konuda baz nemli almalar iin : Ergun zbudun: Contemporary Turkish Politics. Challenges to
Democratic Consolidatiobn, Boulder, London, 2000William Hale: Turkish Politics and the Military, London,
1994; Fikret Adanr (1995) Geschichte der Republik Trkei, B.I.-Taschenbuch Verl., Mannheim.; Matthes
Buhbe: Trkei, Politik und Zeitgeschichte, Leske+Budrich, Opladen, 1996;; Ergun zbudun: Contemporary
Turkish Politics. Challenges to Democratic Consolidatiobn, Boulder, London, 2000; lkay Sunar: State,
Society and Democracy in Turkey, in , Mastny, Vojtech / Nation, R.Craig, (Eds.), Turkey between East and
West: New Challanges for a Rising Regional Power, Boulder, Colo.: Westview Press, 1996, pp.141-154;
Clement Dodd: Developments in Turkish Democracy in (Eds.), Turkey between East and West: New
Challanges for a Rising Regional Power, Mastny, Vojtech / Nation, R.Craig, Boulder, Colo.: Westview Press,
1996, s.131-140; Erik J. Zrcher, Turkey, A Modern History, London-New York, 1993; Christian Rumpf: Das
trkische Verfassungssytem, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996. Feroz Ahmad: The Making of Modern
Turkey, Routledge, 1993; Michael, W. Weithmann: Atatrks Erben auf dem Weg nach Westen, Die Trkei im
Spannungsfeld zwischen Nahost und Europa, Wilhelm Heyne Verlag, Mnchen, 1997.
1439
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.14.
1440
Bu konuda ayrntl bir alma iin: Mustafa Erdoan [1999] Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, (2.Bask)
Liberte Yaynlar, Ankara.

318
Anayasas ise Trkiye Cumhuriyetinin zerinde en ok deiiklik yaplan anayasas olarak
halen yrrlktedir. 1921 ve 1924 Anayasalar son derece ksa, z ve devletin genel
tekilatn ortaya koyan zellikte yaplmtr. 1960da yaplan askeri mdahale, iktidardaki
Demokrat Partinin uygulamalarndaki yanllklarn anayasadaki boluklar ve yrtme
erkine verilen geni yetkilerden kaynaklandndan hareketle1441, yasama ve yarg
organlarna arlk veren, ynetimin faaliyet alann ksan ve denetimi artran bir anlay ile
yaplm, dahas bu anayasa ile iki meclisli bir yapya karar verilmitir. 1961 anayasas
bireysel ve toplumsal haklar bakmndan ileri grlebilecek baz nemli deiiklikler
yaparken, seimlerin dnda Cumhurbakannn atayaca senatrler ile 27 Mays darbesini
gerekletirenlere mr boyu senatrlk (tabii senatrlk) ad altnda, atama ile senatr
olan ve yasama erkini paylaan asker-sivil devlet elitine anayasal bir konum salayarak,
millet iradesine kar bir devlet iradesi freni oluturmutur.1442 Temelde milletin yanl
seim yapmas endiesinden kaynaklanan bu dzenleme, 1961 Anayasasnn en belirgin
demokrasi korkusu olarak nitelendirilebilir.1443
70li yllarn sonlarnda Trkiyede bir taraftan ok ciddi ekonomik sorunlar, te taraftan da
neredeyse bir i sava boyutunda yaanan anarist ortam ve sa ve sol gruplar arasndaki
atmalar, blc terrn harekete gemesi ve siyaset iinde dinin daha dorudan
kullanld siyasal oluumlarn g kazanmas, Trkiyede Silahl Kuvvetlerin, bu sefer
1961dekinden farkl bir biimde, hem emir-komuta zinciri iinde hem de halkn da
byk desteini alarak yapt askeri mdahale sonrasnda ise Trkiyenin ncelikleri daha
farkl belirlenmi ve neredeyse 1961 Anayasasna tepki saylabilecek bir anayasa
hazrlanmtr. 1982 Anayasas, Trkiyedeki anarik ortamn temel nedeninin fazla
zgrlk 1961 Anayasas olduundan hareketle, birey, vatanda ve toplumsal haklar
alannda ok daha kstlayc hkmler getirilmitir. 1982 Anayasasnn temel
zelliklerinden birisi, blnme ya da rejim tehdidi karsndaki kutsal Trk
devletinin1444 bireye, bireysel haklara kar savunmas olmutur. Bunun iin de oligarikbrokratik kurumlar devreye sokulmu (Yksekretim Kurumu gibi) ve bunlarn yeleri
iinde mutlaka TSKnin ya da MGKnn temsilcilerinin yer almas salanmtr. 1961
Anayasasndaki demokrasi ayb olan kontenjan senatrl kaldrlm, ancak bu sefer
de depotilize bir toplum istei ile demokratik kltr ve sivil toplumu destekleyebilecek
birok yaplamaya engel olunmutur. ok geni bir kitlenin bata siyasal partiler olmak
zere sivil toplum rgtlerinde faaliyet gstermeleri (renciler, retim yeleri, memurlar
vs.) engellenmitir. Milli Gvenlik Kurulu (MGK)nun ilevsellii ve arl artrlm,
Cumhurbakanlna parlamenter sistemi aan geni yetkiler tannm ve insan ve vatanda
haklar alnnda pozitif zgrlk, liberal demokrasinin esas olan negatif zgrlk
anlay yerine tercih edilmitir. Bugne kadar balangcndan geici maddelerine kadar ok
1441

1961 Anayasasnn balang ksmnda yle denilmektedir: Anayasa ve Hukuk d tutum ve

davranlaryla meruluunu kaybetmi bir iktidara kar direnme hakkn kullanarak 27 Mays 1960
Devrimini yapan Trk Milleti...
1442
1961 Anayasas Md.70-71-72-73.
1443
1961 Anayasasna gre Millet Meclisi ve Senatodan oluan yasama organnn Millet Meclisi btnyle
genel seimlerle belirlenmekteydi. Buna karn Senatonun 150 yesi genel seimlerde seilirken, iki ayr
kanaldan da Senatr olma ngrlmt. Bunlardan birincisi Cumhurbakannca 15 senatr atanmaktadr
(Md.72: Cumhurbakannca seilecek yeler, eitli alanlarda sekin hizmetleriyle tannm ve krk yan
bitirmi kimselerden olur.) Ayrca 27 Mays 1960 askeri darbesini yapan Milli Birlik Komitesi Bakan ve
yeleri mr boyu tabii senatr olarak yasama organna dahil edilmilerdir. Bunlarn says 18di. Eski
Cumhurbakanlar da tabii senatrler arasnda saylmtr. ( 1961:Md.70) . <www.tbmm.gov.tr/anayasalar>
1444
1982 Anayasasnn balang ksmnda Ebedi Trk vatan ve milletinin btnlne ve kutsal Trk
devletinin varlna kar varolan saldr ve tehlikelere kar gerekletirilen mdahaleden ve bu tehlikeleri
berteraf edecek yeni dzenlemelerden szedilmekteydi. 1982 Anayasasnn deitirilen hkmleri arasnda
kutsal devlet kavramnn bulunduu balang ksm da bulunmaktadr. Offizielle Web-Seite von TBMM
<www.tbmm.gov.tr/anayasalar>

319
sayda maddesi deitirilen 1982 Anayasas, kabul edildii gnden bu yana Trkiye-ATAB ilikilerinde ve zellikle de Trkiyenin Kopenhag Kriterleri karsndaki uyumu
bakmndan en ska karlalan atma alandr.1445
Trkiyede yaplan anayasalarda demokratiklik konusunda baz farkl vurgulamalar ve
eksiklikler bulunsa da, bu anayasalarn hepsi Trkiyede genel hatlar ile bir demokratik
dzenin kurum ve kurallarn ortaya koymulardr. Askeri darbeler sonrasnda yaplan 1961
ve 1982 Anayasalar, askeri mdahalelere gereke olan hususlar n plana karm olsalar
da, demokrasinin millet egemenlii unsurunu dlamamaya gayret etmiler, belki de daha
da nemlisi, modern, batl Trk devletinin demokratik olmas gerektii konusunda
tereddt gstermemilerdir. Trkiyede siyasal srece yaplan mdahalelerin byk lde
etkiledii paral siyasi grntye ve koalisyon hkmetlerine ramen, zaman iinde
Anayasada yaplan deiiklikler, millet iradesinin devletin temel yasasn kendi istedii
ynde deitirme kararllnn ve olanaklarnn ne kadar gl olduunu da ortaya
koymaktadr. Trkiyede 1960 ve 1980 anayasalarnn askeri rejimlerce yaplm olmas,
yani gerekte bir anayasay yapmas gereken TBMMnin btnyle srecin dnda
kalmas, bylece Milletin deil devletin temsilcilerinin anayasay belirlemesinin olumsuz
etkileri kendini ska ortaya koymaktadr. Ancak bunlara ramen, Trkiyede demokratik
anayasal sistem, btn eksiklik, eliki ve mdahalelere ramen, varln belirli bir
standarda srdrmektedir.
ab-Hkmet
Cumhuriyetin kuruluundan 2003 yl ortasna kadar geen 80 yllk srede Trkiyede 58
Hkmet grev yapmtr.1446 59 Hkmetin ilk 14 Atatrkn kurduu ve nnnn
devam ettirdii Halk Partili (daha sonra CHP adn ald) tek partili siyasal dzende
kurulmutur. 1945de balayan ok partili siyasal yaam1447, 14 Mays 1950de yaplan ilk
zgr seimleri muhalefetin (Demokrat Parti) kazanmas ile niteliksel bir deiim
gstermitir. 1950deki bu seimlerin ardndan yaanan iki askeri mdahale (27 Mays
1960 ve 12 Eyll 1980) dnemleri dnda Trkiyede ok partili siyasal yaam devam
etmitir.1448 Ancak 1960 ve 1980 darbeleri sonrasnda siyasal partilerin kapatlmas
nedeniyle, Trkiyedeki siyasal izgilerde nemli krlmalar yaanmtr. Bu krlmalar,
slamc ve etnik (bu Krt partileri diye de okunabilir) partilerin Anayasa Mahkemesi
tarafndan kapatlmas ile daha da karmak bir hal almtr. Siyasal srece dardan
yaplan mdahaleler nedeniyle bugn Trkiyede siyasal partilerin en eski olan 1983de
T.zal tarafndan kurulan ANAPtr.
1445

rnein : AB Parlamentosu Karar: Europaeische Parlament: Resulation on the political Situation in

Turkey: 8 July 1982.
1446
3 Kasm 2002 seimlerinde 550 milletvekilliinin 365i kazanarak tek bana iktidara gelen AK Partinin
siyasal yasakl lideri Recep Tayyip Erdoan Babakan olamadndan 58. Hkmet Abdullah Gl
Babakanlnda kurulmutur. Ancak yeni meclisin Erdoann yasaklarn ortadan kaldran yasal ve anayasal
dzenlemeler yapmas sonrasnda Siirt ilinde seimlerin yenilenmesi ile Erdoan milletvekili seilmi ve ok
ksa bir sre sonra da 59. hkmeti kurarak 14 Mart 2003den itibaren yeni Babakan olarak greve
balamtr.
1447
Trkiyede Atatrk zamannda kez ok partili siyasal hayat denemesinde bulunulmu, ancak devlet
partisi CHPnin karsna kan ve aslnda yine Cumhuriyeti kuran veM.Kemale ok yakn olan gruplarn
banda bulunduu bu siyasal oluumlarn ok ksa bir zaman sonra kontrolden karak Atatrke,
Cumhuriyete ve Rejime gelen tepkilerin oda olmas nedeniyle, bu denemelerden vazgeilmitir.
Terrakkiperver Cumhuriyet Frkas (17.11.1924-03.06.1925), Serbest Cumhuriyet Frkas (????193017.11.1930) : Buhbe: 1996, s. 39-42.
1448
T.C. Hkmetlerinin listesi iin: T.C.Babakanlk nternet Sayfas :
http://www.basbakanlik.gov.tr/sour.ce/index.asp?wss=EE606C25-964C-44DE-8A2A250D0DE8BF4B&wpg=224EB3C7-E547-4C25-98C7-99A24735123C

320

Trkiyede hkmetlerin grev sreleri de olduka ksa grnmektedir. 27 yl sren Tek

partili dnemde 14 Hkmet kurulmu (ortalama 23,1 ay), 1950den sonra balayan ok
partili mecliste ise 30 ylda 44 Hkmet grev yapmtr (ortalama 11,7 ay). Bunlar iinde
7 Hkmet askerler tarafndan kurulmu, ya da onlarn talebi dorultusunda gei
dnemi, ara dnem, teknokratlar Hkmetleri olarak kurdurulmutur.1449
Trkiyede Hkmetlerin mrlerinin ksa srmesinde koalisyonlarn yeri byktr. 1950
sonrasnda sadece Adnan Menderesin Babakanlnda 1950-1960 arasnda DP,
S.Demirelin Babakanlnda 1965-1971 arasnda AP, T.zal-M.Ylmaz-Y.Akbulut
Babakanlnda 1983-1991 arasnda ANAP tek bana iktidara gelecek milletvekili
ounluuna sahip olabilmilerdir. 3 Kasm 202 seimleri sonrasnda da bu ans AK Parti
yakalamtr. Bunun dndaki dnemlerde 16 koalisyon ve iki de aznlk hkmeti1450
Trkiyede grev yapt. Hi kuku yok ki, Hkmetlerin tek bana iktidar olmalar ve
Mecliste kendi istedikleri yasalar karabilme ansna sahip olmalar, Hkmetin
etkinliini artran bir faktrdr. Trkiyedeki siyasal istikrarszlklarn en nemli
nedenlerinden birisi de koalisyon hkmetlerinin varldr. Ancak koalisyon
hkmetlerine neden olan faktrler seimlerde ortaya kan siyasal tablonun da bir
yansmadr. Siyasal srece dtan yaplan mdahaleler, merkezde byk partilerin
kurumlamasna ve bymesine engel olmaktadr. Bu durumun bir baka nedeni de
Trkiyede yaanan byk ekonomik ve siyasi sorunlar karsnda Hkmetlerin
ounlukla aciz kalmalardr. Toplumda deiim talebinin ok yksek olmas ve ideolojik
olmaktan ok daha fazla dnemsel kararlar verilmesi, yani neredeyse her seimde % 50yi
aan bir kitlenin son anda siyasal parti tercihinde bulunmas, her seimde farkl bir meclis
aritmetiinin ortaya kmasna ve doal olarak da farkl Hkmet kompozisyonlarnn
ortaya kmasna neden olmaktadr. Ancak en az bunun kadar, askeri rejim sonrasnda
ilevsellik ve demokrasi amacndan ok daha fazla istikrar ve gvenlik amalar ile
oluturulan anayasalar ve yasalarn da bu parall ortaya kard bir gerektir.
ac- Seimler ve Partiler
Mustafa Kemal, Trkiye Cumhuriyetinin ilk siyasal partisini 9 Eyll 1923de Halk
Partisi1451 adyla kurduunda daha Cumhuriyet (29 Ekim 1923) ilan bile edilmemiti. ok
partili hayat konusunda Mustafa Kemalin bizzat balatt ve yakn evresini
grevlendirdii giriimler ise (1924 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve 1930 Serbest
Cumhuriyet Frkas) ok ksa mrl olabildi. M.Kemal tarafndan kurulan ve ilkeleri
1449

Trkiyede parlamenter sistemin dnda ve/ya da zorlanmas ile sekiz hkmet kurulmutur: Cemal
Grsel I, Cemal Grsel II (Mai 1960-November 1961), Nihat Erim I, Nihat Erim II (Maerz 1971-Mai 1972),
Ferit Melen (Mai 1972-April 1973), Mehmet Naim Talu (April 1973-Januar 1974) Blent Ulusu (September
1980-Dezember 1983). Cemal Grsel, 1960 darbesini yapan gen subaylarn darbe sonrasnda Milli Birlik
Komitesinin bana getirdikleri eski Kara Kuvvetleri Komutandr. Grsel 26 Ekim 1961de de yeni Meclis
tarafndan Cumhurbakanlna getirildi ve bu grevini 28.03.1966ya kadar srdrd. B.Ulusu ise eski
Deniz Kuvvetleri Komutan iken 12 Eyll sonrasnda greve getirildi. Bu tr hkmetler Trkiyede toplam
79 ay (6,5 yl) kadar grev yapmtr. Bu arada seim hazrl yapmak zere 1974de Sadi Irmakn
Bakanlnda kurulan teknokrat hkmetini de bu hkmetler arasnda saymak mmkndr.
12.11.1974de Hkmeti kurma grevini devralan Sadi Irmakn hkmeti Mecliste gvenoyu alamad ancak
Nisan 1975e kadar Hkmet devam etti. TBMM nterset Sayfas: www.tbmm.gov.tr/hukumetler.htm.
Kramer, 1997de Erbakan ve iller liderliinde kurulan RP-DYP iktidarnn istifa ettirilmesi ve ardndan
Ylmaz liderliinde kurulan hkmetin, 1971de Demirel Hkmetine kar verilen askeri muhtra sonras
gelimelerle benzer olduunu, ancak 1971de Hkmetin meclis iinden oluturulduunu belirtiyor. : Kramer
[2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.15.
1450
Aznlk Hkmetlerinin her ikisi de B.Ecevitin Babakanlnda 1977 ve 1999da kurulmutur.
1451
Parti 10.11.1924den itibaren Cumhuriyet Halk Partisi adn ald.

321
belirlenen devlet partisi CHPnin tek parti iktidar 1950ye kadar aralksz devam etti.
lkede tek partili ynetime duyulan tepkiler, lke sorunlarnn zlemeyii ve dnyadaki
konjonktrel deiimlerin de etkisi ile yeniden siyasal partilerin kurulabilmesine ve
seimlere katlabilmesine olanak tannd. 7 Ocak 1946da CHP iinden ayrlan
milletvekillerince kurulan Demokrat Parti Trkiyedeki siyasal iklimi ok ynyle
deitirecek bir siyasal oluum oldu.1452 21 Temmuz 1946da muhalefetin de katld ilk
tek dereceli seimler yapld.1453 16 ubat 1950de yeni seim kanunu (Say:55 45) kabul
edildi. Bylece tek dereceli, gizli oy ve ak tasnif esas kabul edildi. Bu kanuna gre
yaplan 14 Mays 1950 seimlerinde DP 396, CHP 68, MP 1 ve bamszlar 7
milletvekillii kazandlar. Trkiyede ilk kez iktidar el deitirmiti.
1950deki seimlerden sonra, seim yasalarnda zellikle iktidar partilerine avantaj
salayacak baz deiiklikler yaplm olsa da genel demokratik seim ilkeleri korundu.
Trkiyede demokratik standartlarda yaplan seimlerle oluan bir parlamento ve bu
parlamentonun iinden kan hkmetler varl 50 yldan bu yana srdrmektedir. 1960 ve
1980de yaplan askeri darbelerde bile yaplan ilk aklama, NATOya ve dier Batl
kurumlara ballk ve mmkn olunan en ksa zamanda demokratik sisteme geri dnn
salanaca eklindedir ve bu da gerekletirilmitir. Bu anlamda Trkiyedeki
parlamenter sistem, dzenli ve vatandalarn zgrce katld seimler, ounluun
iradesinin kabul edilmesi de dikkate alndnda istikrarl bir demokratik yap olarak
nitelenebilir.1454
Trkiyede 1950 sonrasnda yaanan siyasal deiim, ayn zamanda merkez ile evre
arasndaki ilikilerin de bir yansmasdr. Gelimeler dikkate alnarak Anadoludan
kaynaklanan evrenin merkeze kar bir g paylam mcadelesi olarak anlalabilir.1455
Devlet organnn demokrasinin verdii olanakla evre tarafndan ele geirilmesi sreci
ayn zamanda geleneksel devleti gruplarn direnii ile karlam, zellikle askeriye,
maliye, dileri ve hukuk organlar, millet iradesinin snrlarn belirleyen kurumlar olarak
varlklarn devam ettirebilmilerdir. Okur-yazar kitlenin son derece az olmas, okumuaydn devlet brokrasisinin, seilmi halk temsilcilerine kar kendilerini bir ilerleme
motoru ama zaman zaman da fren olarak grmelerine neden olmutur. Osmanldan
gelen ve Cumhuriyet dneminde daha da netleen bu atma, siyasal partilere de yansm,
halka yakn ve millet iradesini vurgulayan siyasal oluumlar halk ve zaman zaman da
poplist bir sylemle geni kitlelere ulaabilir ve bunlardan destek alrken, devleti temsil
eden elitler, glerini halktan ok devlet aygtndan ve hatta zaman zaman da zinde
gler olarak tanmlanan bata ordu olmak zere Kemalist Cumhuriyetin
1452

Demokrat Parti Genel Bakan olan Celal Bayar, M.Kemalin Ekonomi Bakan olarak uzun yllar grev
yapt. Atatrk Bayar yaamnn son yllarnda nnnn yerine Babakanla getirdi. Bayar 25.10.1937den
25.01.1939e kadar Babakanlk yapt, ancak Atatrkn lmnn ardndan nn Cumhurbakan seilince
grevinden istifa etti. Celal Bayar DPnin 1950de seimleri kazanmasnn ardndan Cumhurbakan seildi ve
on yl bu grevi yerrine getiridi. 27 Mays 1960 askeri darbesi sonrasnda ise dier DPlilerle birlikte
yargland ve idama mahkum edilen drt kiiden birisi oldu. Devrik Hkmetin Dileri Bakan Fatin Rt
Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan 16 Eyll 1961, Babakan ise Menderes ise 17 Eyll 1961de idam
edildiler. Bayarn cezas nce ertelendi, ardndan da 1966da yann yksek oluu nedeniyle affedildi.
1453
Seimlerin ak oy-gizli tasnif ilkesi ile yapld bu seimlerde, CHPnin seim hileleri yapt
konusunda ok youn iddialarn gndeme geldi. Buna ramen seimlerde CHP 396, DP 69 ve Bamszlar da
7 milletvekillii kazand. stanbulda CHPnin 5, DPnin ise 18 milletvekillii kazanmas dikkat ekiciydi.
1454
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.15.
1455
Trkiyedeki siyaset ve sosyal yaam zerinde gelitirilen en nemli modellerden birisi olan merkezevre modeli iin Bkz. erif Mardin: Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri
in: Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, Ed. By Ersin Kalaycolu/ Ali Yaar Sarbay, Der Yaynlar,
stanbul. Ayrca Ersin Kalaycolu: Turkish Democracy: Patronage versus Governance, in: Turkish Studies, 2
(Frhjahr 2001) 1, s.54-70 sowie Metin Heper: The State Tradition in Turkey, Walkington, 1985.

322
koruyucularndan g almlardr. Birinciler daha ilk Meclis iinde ikinci grup olarak
adlandrlan, daha sonra DP ile balayan AP ile devam eden bir sa-muhafazakardemokrat-taral siyasal izgiyi, ikinciler ise CHP ile balayan ve halen de CHP ile devam
eden sol-ilerlemeci-cumhuriyeti-kenti izgiyi temsil eden siyasal oluumlar
olmutur.1456 Birinci grubun sosyal ve ideolojik temelini byk lde etkileyen evre
unsurlar iinde doal olarak yer alan ve Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte iyice bastrld
iin zaman zaman tabulatrlan dinsel motiflere ak oluu, Cumhuriyeti-merkezci
glerde bir gericilik tehdidi olarak alglanmtr. Bu algnn ekil ve younluu deise
de gnmze kadar devam etmitir. Bat siyasal literatrnde her zaman karlklar
bulunmayan bu karmak ilikiler, Trkiyede ilerici-gerici nitelemelerini de temelsiz
klabilmektedir. evrenin her geen gn daha ok merkezin alanna yerlemesi ve bata
dinsel gelenekler olmak zere evre deerlerinin Cumhuriyetin belirlenen deerleri ile
atma halinde olmas, savunma mekanizmalarn da beraberinde getirmektedir.
Demokratik siyasal kltrn gelimesine engel baz geopolitik unsurlar ve dnemlerin de
etkisi ile seimlerde ortaya kan iktidar ile devletin iktidarnn her zaman rtmemesi de
ska yaanlan bir siyasal olgudur. Trkiyede parti politikalarnn evreye kar salayan
ve paylamc bir yaps olmas da biraz bu iktidar karmaasnn rndr. Demokratik
sre eksikliklerine ramen Trkiyede siyasal iktidar seimler yoluyla belirlemektedir,
te bu evrenin parlamenter demokraside asl belirleyici g olmas engellenemese de
bunu dengeleyen baka unsurlar da bulunmaktadr. Demokratik srelerden ok daha
fazla devletin ve sistemin devamllna konsantre olan devlet merkezi balangta devleti
modernletirmeye alan bir ilerici-ilerlemeci g iken, ok partili siyasal yaamla birlikte
kendi iine kapanan ve devlet ve sistemi koruma telana den bir deiim geirmitir.
Devletin ekirdek birimleri zellikle de askeriye, maliye ve yarg gibi kurumlar, Osmanl
Devletinden bu yana geleneksel devlet kltrnde sahip olduklar ayrcalklar korumak
isteyebilirler. Trkiyede bugnk parlamenter sistem de zaten patronajn egemen olduu
siyasi partiler ile devlet merkezindeki brokrasi arasnda kendine bir yer bulmaktadr.
Bunlarn iinde askeriyenin durumunda ortaya kmaktadr. Bunlarn iinde en belirgin olan
Askeriyenin geni siyasi rol de, partisel kar politikalar karsnda ali devlet karlar
koruma sylemi ile merulatrlyor.1457
Trkiyede siyasal sistemin nemli bir zellii de siyasal partiler arasndaki blnmelerdir.
Bu tablonun ortaya kmasnda hi kuku yok ki en nemli faktrlerin banda siyasal
sisteme yaplan mdahaleler gelmektedir. Her mdahale sonrasnda siyasal izgilerde
krlmalar ve yeni siyasal oluumlar gndeme gelmektedir. Bu durum zellikle 12 Eyll
1980deki askeri mdahale sonrasnda btn siyasal partilerin kapatlmas ile
younlamtr. Bununla balantl olarak siyasal istikrar hedefi ile yine ara rejimler
dneminde getirilen baz dzenlemeler de sistemin demokratiklemesinde baka trl
skntlar yaratmtr. rnein seimlerde lke genelinde % 10 baraj uygulamas istikrar
iin 12 Eyll ynetimi tarafndan ortaya konulan bir zmd. Ama bu durumda % 10
barajnn altnda kalarak mecliste temsil edilemeyen birok siyasal oluum gndeme
gelmekte ve bu durum sistemin demokratikliinin sorgulanmasna neden olmaktadr. Son
seimlerde meclise giren siyasal partilerin aldklar toplam oy oran % 55 civarnda
kalmtr. % 45 oyun verildii temsil olana bulamamas ok ciddi bir demokratik

1456

Ecevitin nnden CHPyi aldktan sonra nisbeten daha halk bir syleme gemesi, toplumda hemen
etkisini gstermi ve CHP sadece Ecevitin bu ideolojik alm dneminde birinci parti olmay
baarabilmitir. Ayn Ecevit 1980 sonrasnda Demokratik Sol Partiyi de bu ideolojik zemine oturtmaya
almtr.
1457
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.15.

323
eksikliktir.1458 Seim barajnn % gibi ok yksek bir dzeyde bulunmasna ramen, 2002
seimlerine kadar TBMMde en az siyasal parti temsil edilmiti. Barajn makul bir
seviyeye ekilmesi halinde sistemin demokratiklemesi ve semen iradesinin meclise daha
iyi yansmas bakmndan nemli bir kazanm salanabilir. Ancak bunun dier yn de son
derece nemlidir. Trkiye gibi srekli reform ihtiyac olan bir lkede ok paral
koalisyonlarn varl da bal bana bir handikaptr. Bu durum zellikle devleti ve kendi
iinde muhafazakar devlet brokrasisinin gcn artran ve dolaysyla da
demokratiklemenin sadece TBMMye yansd bir politik dzen de karabilir. rnein
son seimlerde % 5 gibi bir baraj uygulanm olsayd, TBMMye toplam 7 siyasal
partinin1459 girebilecek olmasnn ne derece olumlu olaca da sorgulanmaldr. ktidar
partileri seim yasalarn kendilerine avantaj salayacak ekilde ok sk deitirme yoluna
giderken de bunu istikrarl bir meclis tablosu iin yaptklarn vurgulamlardr. Belirtmek
gerekir ki Trkiyede genel olarak semen de demokratik ve adil olmasa da ok
paralanmam ve istikrarl bir meclis yapsn tercih etmektedir.
Trkiyede siyasal partiler, slamc-muhafazakar siyasal izgideki Refah Partisi, Fazilet
Partisi ve ksmen ayn siyasal kltr ve metotlar paylaan AK Parti haricinde ounlukla
toplumla ok balantl oluumlar deildir. Bu durum, siyasala patilerin sadece seimlerden
seimlere aktif hale gelmesi ve merkez ynetimin genel bakanlk vb seimlerinde
nemsenmelerine neden olmaktadrlar. Hi kuku yok ki, siyasal partilerin bu ekilde
toplumla balantsz oluu, siyasal kltrn geliimine ve toplumun btn kesimleri ile
siyasal sistem iinde yer almasna da engel olmakta, siyasal patiler ok ksa bir sre sonra
sadece genel bakan ve merkez ynetiminin buyrukluuna girmektedir. 12 Eyll 1980
sonrasnda genel depolitizasyon politikas erevesinde siyasal partilere yeliin
zorlatrlmas, genlik kadn tekilatlarnn yasaklanmas da bu geliimi engelleyen
unsurlar arasnda yer almtr.
Siyasal partilerin yaplanmas ve yerel tekilatlarn snrl etkinliinin en nemli olumsuz
etkisi kendisini siyasal partilerin lider kadrolarnn ok zor deimesi ya da
deimezliinde ortaya koymaktadr. Siyasal partiler iinde demokratik sreler ve
liyakat ilkesi yerine siyasal lidere yaknln, zaman zaman hemerilik ya da siyasal
anlay koalisyonlarnn etkili olmas, bu lider kadrolarn deitirilmesine de engel
olmaktadr. Daha da nemlisi, siyasal partiler yasasnn parti ynetimine ve zellikle de
parti liderine tand haklar, liderin kendi semenlerini (delegeler) kendisinin belirlemesi
olanan vermektedir. Lider de hem parti yneltimini hem de milletvekili adaylarn yine
bu anlay erevesinde belirlemekte, sre kendi iinde devam etmektedir. Bu durum son
on ylda ANAP ve DYP iinde ok net biimde yaanmtr.1460
Trkiyedeki parti sisteminin ar oligarik yaps, partilerin g ve kaynak paylamnn da
oda olmasna neden olabiliyor. Kramerin de vurgulad gibi bu durum partilerde g

1458

Trkiye genelinde kullanlan 32.338.188 oydan DYP 2,961.396 (% 9,55), MHP 2.599.003 (% 8,34), GP
2.246.056 (%7,25), DEHAP 1.907.242 (% 6,23) , ANAP ise 1.606.635 (% 5,13) oy almlardr.
1459
3 Kasm 2002 seimlerinde % 5den ok alan partiler: AKP, CHP, DYP, MHP, GP, DEHAP, ANAP.
1460
Mesut Ylmaz 1989dea ANAP zaldan devraldnda ANAP tek bana iktidardayd. Mesut Ylmazn
liderliinde yaplan btn seimlerde ANAP ok ciddi oy kayplarna urad (1991: % 24,01, 1995: % 19,65,
1999: % 13,22, 2002: %5,13). Buna ramen Mesut Ylmaz ANAP Genel Bakanlndan ayrlmad ve her
seferinde daha yksek bir oyla yeniden parti liderliine getirildi. ok benzer bir durum Tansu iller
liderliindeki DYP iin de szkonusuydu. DYP her seimde ciddi oy kaybna urasa da (1991:%27,03,
1995:%19,19, 1999:%12,01, 2002: %9,54) iller kendi partisinde her seimde daha yksek bir oyla liderlie
seildi.

324
paylamnda tatminkar olmayanlarn yeni partiler kurmasn da tevik ediyor.1461 Siyasal
partilerle ideolojik ya da sosyal taban ilikili balantnn olmamas, yani parti-lilik
kimlii toplumda olduka zayf olmasna da neden oluyor ve bu semen davranlarna da
yansyor. te bu nedenle Trkiyedeki hemen her seimde siyasi tablo da byk lde
deimektedir. Son drt genel seimin her birinde ayr bir siyasal partinin en ok oy alan
parti unvann elde etmesi son derece yksek bir semen kaymas ve ok byk
orandaki deiken semenler olduunu ortaya koymaktadr. Baz siyaset bilimcilerine
gre bu durum demokratik konsolide bakmndan olumsuz bir gsterge olarak kabul
edilmektedir.1462 Bu durum Trkiyenin airet yaps ve/ ya da akrabalk balarnn hala
ok gl olduu Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde son derece arpc grntler
ortaya karmaktadr. Bu blgelerde sz konusu toplum liderleri oylarn
mobilizasyonunda neredeyse tek bana karar verebilmekte ve ok daha primitif beklenti ve
zaman zaman da pazarlklarla oylar blok olarak bir siyasal partiye
ynlendirilebilmektedir.1463 Ancak hemen belirtmek gerekir ki, demokratik yerlemilik
iin semen kaymas tek bana bir olumsuzluk olarak kabul edilemez. Trkiyede
semen davranlarnn batl siyasal davran kstaslarna gre deerlendirilmesi ok zaman
yanltc olabilmektedir.
Trkiyedeki oligarik parti yaps ve bununla balantl parlamenter demokrasi, Trk
toplumunda politikaclara ynelik ciddi bir gven kaybnn da temel nedenlerinden birisidir.
Trkiyede var olan sorunlarn beklenilen ekilde ve hzla zmlenememesi yan sra,
iktidardaki siyasal partilerin kendi yandalarna sistemin btn avantajlarn amas,
toplumda siyasal partilerin birer yolsuzluk kurumu olarak alglanmalarna neden
olmaktadr. Yaplan pek ok kamuoyu aratrmasnda, siyasal partiler ve politikaclar
toplumda kendilerine en az gvenilen kurumlar olarak tanmlanmaktadr. Trkiyedeki
politikaclarn ok nemli sorunlarndan birisi de primitif bir politik kar beklentisinin,
lkenin genel sorunlarna zm aramak ve bunun iin aba gstermenin nne gemesidir.
Bu durum Ankara, stanbul ve zmir gibi byk metropollerin dndaki blgelerdeki
politikaclarn genel sorunudur. Bir politikacnn d politika, isizlik ya da eitim
politikalarna younlamasndansa bir kiiyi ie yerletirmesi, bir doktorun tayinini
gerekletirmesi ya da bir partilinin ocuuna yurt bulmas toplumda ok daha fazla
nemsenen bir siyasal aktivite olarak deerlendirilmektedir. Semenlerin gnlk sorunlar
ile uraan politikaclarn, lkenin genel sorunlarna ynelik faaliyetleri minimum dzeyde
kalmakta, ancak parti lideri ya da Babakann yakn evresi bu konularla yakndan
ilgilenebilmektedir. Btn bunlarda merkezi-hantal devlet yapsnn da nemli yeri
bulunmaktadr. Yerel ynetimlerin son derece gsz oluu, hem demokratik yaam
kurallarnn yerlemesini geciktirmekte, hem de semenlerin ok basit yerel sorunlarnn da
merkezdeki politikaclara tanmasna neden olmaktadr.
Ancak konuya Kopenhag Kriterleri ynyle baktmzda, hemen belirtmek gerekir ki ne
semen kaymas ve ne de siyasi yolsuzluklar tek bana Trkiyeye zg sorunlardr.
Trkiyede parlamenter sistemin sorunlar olduu bir gerektir. Ancak demokratik siyasal
1461

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.17. Bu durum Ecevitin partisi olan DSPde 2002
ortasnda yaanan Saray Darbesinde (Palastrevolution) de tekrarland.
1462
Ergun zbudun: (1980) Voting Behavior: Turkey, in Ed. E.zbudun/ J.Landau/ F.Tachau: Eloctoral
Politics in the Middle East: Issues, Voters and Elites, s.107-143.
1463
Yaplan bir aratrmada Gneydoudaki 21 kyn 1969, 1973, 1977, 1983 ve 1987 seimlerinin tmnde
ayn partiye oy verdikleri tesbit edilmitir. Bu kylerin bazlarnda ideolojik-siyasal izgi devam etmektedir.
Ancak bazlarnda her seimde tamamen farkl bir tercih ortaya konulmaktadr. Bkz.: M.Murat Erdoan:
Olaand Oy Verme Davran ve Mobilize Katlm: Gneydou Anadolu Projesi Blgesinde Toplu Oy
Veren Kyler zerine Bir Aratrma A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi (Prof.Gndz kne
Armaan) Cilt: 47, Ocak-Haziran 1992, Say: 1-2, s. 277-310.

325
sistem, belirli bir gelenee kavumutur. Sorunlar birikmi ve acil zm bekleyen bir
lkede semenlerin sabrszl ve her seferinde baka bir siyasal partiyi denemek istemesi
hem anlalr hem de rasyonel bir davrantr. deolojik tercihlerin katlamas, parti
oligarilerini daha da glendiren etki yapabilir. Dahas rnein semen kaymas
konusunda Slovakya, ek Cumhuriyeti, Polonya, Romanya ya da Bulgaristanda da benzer
bir durum sz konusudur. Siyasi yolsuzluklar konusunda ise durum daha da genel bir
sorundur. Bugn Almanya, Fransa gibi lkelerde bile en st dzeyde yolsuzluklarn varl
reddedilemez bir gerektir. Aslnda Trkiyede bu anlamda vahim olan, yolsuzluk ve
rvetin en alt birimlere kadar inmi ve bir anlamda toplumda da kabul grm olmasdr.
Yoksa yolsuzluun boyutu birok AB lkesinden daha alt dzeydedir. Bu noktada nemli
bir faktr de Trkiyede altyap yatrmlarnn ok yaygn olarak son 20 ylda
gerekletirilmesidir. Bu durum bazen yolsuzluk kavram ile bu ii yapan kiilerin iin
ap itibari ile elde ettikleri byk kazanlarnn biri birine kartrlmasna da neden
olmaktadr. Trkiyede yolsuzluun ayandan birisi olan politikaclarn dokunulmazlk
zrhnn son derece kaln ve geni olmas, ilerin yaplmasna engel karma konusunda
ellerinde ok ara bulunan brokratlarn kolay kolay yarglanamamas ve iadamlarnn
yolsuzluu iselletirmesi ve zenginlemenin yolunu devlet ihalelerinde bulmas ve btn
bunlarla birlikte devlet sektrnn genilii, lke topraklarnn yarsndan fazlasnn
Hazinenin elinde bulunmas, ok karmak brokratik sre ile effaflktan uzak siyasalekonomik yap yolsuzluklar krklemektedir. Btn olumsuzluklara ramen, Trkiyede
her geen gn effaflk ynnde daha ciddi bir ilerleme yaanmakta ve bu da yolsuzlukla
mcadelenin etkinlemesinde umut vermektedir. Son seimlerde ortaya kan sonu iin
Vatan gazetesi Sandktan fke kt1464 baln kullanmt. Geekten de semenin AK
Partiye verdii oylar da, eski iktidar partisinden esirgedii oylarn nemli bir blm de
yolsuzluklara ve zm retememeye kar bir isyann ifadesi olarak deerlendirilebilir.
Semen kaymas Trkiyede semenin ciddi bir araynn ifadesidir. Kramerin de
vurgulad gibi Trkler hzla dier iyi ve kaliteli parti ve politikaclara yneliyorlar ama
baka bir sistem aray kmyor ortaya. Kramer buradan hareketle Trkiyenin yelik
kriterleri balamnda deerlendirildiinde kesinlikle istikrarl-oturmu kurumlar
koulunu gerekletiremedii sonucunun karlamayacan sylemektedir. Tam tersine,
Trkiye bu koulu salamaktadr.1465
ad-Sivil Toplum
Kopenhag Kriterleri iinde sivil toplumun gelitirilmesi zel bir nem tamaktadr.
Yerlemi bir demokraside sivil toplum olmazsa olmaz unsurlarndan birisi olarak kabul
eden ve bu konuda btn ye ve aday lkelerdeki sivil toplum oluumunu destekleyen AB,
Trkiye iin hazrlad KOB'da da bunu net olarak ortaya koymu ve sivil toplumun
gelitirilmesi her iki KOBda da nemli bir ncelik olarak benimsenmitir.1466
Trkiyede sivil toplum alannda son 20 ylda, zellikle de 1990 sonrasnda son derece
nemli gelimeler yaanmtr.
1991-1998 arasnda AB Komisyonunun Trkiye
temsilciliini yapan Bykeli Michael Lake, End of Post Reportunda bu durumu son
yedi ylda Trkiyedeki en nemli gelime, sivil toplum alannda yaanmtr. STlerin
hzl ekonomik ykselie paralel biimde glenen sivil toplum hareketi basnn da
eitlenmesi ve glenmesi ile Trkiyenin ok daha effaflamasna yol at. Trkiyede

1464

Vatan Gazetesi (stanbul): 04.11.2002.

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.19.
1466
KOB-2003
1465

326
sivil toplum imdi siyaset kurumu ve askeriyeden sonra nc g haline gelmitir1467
szleri ile ifade ediyordu.
Gerekten de Trkiyede son yllarda sivil toplumun gcnde ve demokratik srece
katlmnda hem niceliksel hem de niteliksel anlamda ok ciddi bir gelime gzlenmektedir.
stelik bu gelime, zellikle 90l yllarda yaanan ok ar blc terrn varlna
ramen devam edebilmitir. Bykeli M.Lakein de vurgulad gibi, Trkiyede ok ksa
bir sre ncesinde tabu kabul edilen ve zerinde neredeyse konuulmas bile mmkn
olmayan pek ok konu, hatta biraz da abartl biimde tartlr, konuulur hale gelmitir.
Lake bazen Trk halk ar derecede eletirel ((hyper-critical) oluyor. Basn da son
derece ak ve yksek dzeyde eletireldir1468 deerlendirmesi de bu duruma iaret
etmektedir.
Trkiyede sivil toplumun geliimi, Trkiyenin geopolitik konumu ve bununla balantl
olarak tarihi tecrbeleri nedeniyle olduka sorunlu olmutur. Gen Cumhuriyetin rejimi ve
devletin btnl koruma kaygs, sivil toplumun gelimesinde ounlukla bir engel
olarak ortaya kmtr. M.Kemalin kurduu Cumhuriyetin varln ve rejimini koruma
ve kollama grevinin Trkiyede Ordu tarafndan stlenilmesi de, tehdit alglamas doal
olarak daha st bir seviyeye tamtr. Bu durum gnmzde de etkisini gstermektedir.
TSK bir taraftan sivil toplum rgtlenmelerini devletin temel ilkeleri erevesinde
denetlemeye almakta, te taraftan da kendisi bizzat ya da yan kurulular ile bir ST
olarak faaliyet gsterebilmektedir.
Neredeyse btn bilim adamlarnn gr birlii iinde olduu gibi 80li yllar Trkiyedeki
politik kltrn ciddi bir deiimine sahne olmutur.1469 rnein Gle Tanzimattan beri
sregelen, 20li yllarda kurumsallaan devlet arlkl modernlemecilik hareketleri,
yerlerini 50lerde balayan, 80lerden itibaren de deiimin eksenini oluturan toplum
arlkl modernlik araylarna braktn, yani devlet tamal modernlemecilikten,
toplum eksenli modernlie geiin yaandn ifade etmektedir.1470 Benzer bir ifadeyi
T.Akyol da dile getirmekte ve bireylerin devlete ve topluma ynelik vazifelerini
vurgulayan otoriter devlet anlayndan bireysel zgrlklerle snrlanan liberal devlet
anlayna ynelik ok ciddi bir zihniyet devriminin Trkiyede gerekletiini
belirtmektedir. 1471 Bu deiimde T.zaln Babakanl dneminin ekonomik, teknolojik
ve siyasal liberalleme politikalarnn ok nemli pay bulunmaktadr. Telekomnikasyon
alannda gerekletirilen byk atlm, sesli ve grntl medyann eitlenmesinde etkili
olmu, 1990laran balarnda sadece devlet televizyonu ve radyosunu dinleyebilme
durumunda olan geni kitleler bir anda ok sayda zel TV ve Radyoya sahip olmutur.
Bunun gibi eitim dzeyinde art, kentleme, da ak politikalar her geen g
evrenin merkeze daha ok yerlemesine ve ok zaman da kendi deerlerini merkeze
kabul ettirmesine neden oldu. Bu durum toplumun ekonomiden, siyasete, spordan eitimi
neredeyse btn alanlarnda kendisini hissettirdi. Trkiyede toplumsal ve kamusal alanda
sosyal geikenliin son derece yksek oluu, evre deerlerine sahip kitlelerin ynetimde
etkin olmalarn daha da kolaylatrd. Bu anlamda ok nemli bir baka deiim de
1467

Michael Lake[1998] Turkey: End of Post Report.

Lake [1998] Turkey: End of Post Report.
1469
Bu konunun farkl ynleriyle tartld ve kitaplatrld iki ayr alma: Bkz.: Trkei-Programm der
Krber Stiftung (Hrgs) Perspektiven der Zivilgesellschaft/ Sivil Toplumun Gelecei, Hamburg, 2001;
Yerasimos, , s./ Seufert, G./ Vorhoff, K.: Civil Society in the Grip of Nationalism: Studies on Political Culture
in Contemporary Turkey, stanbul, 2000.
1470
Nilfer Gle [1994] 80 Sonras Politik Kltr, ed. E.Kalaycolu/ A.Y.Sarbay: Trkiyede Siyaset:
Sreklilik ve Deiim, Der Yaynlar, stanbul, s.518-519.
1471
Milliyet Gazetesi (stanbul): 11.06.2003 (Taha Akyol: Kemalizm Tartmas)
1468

327
niversitelerde gerekleti. Trkiyede neredeyse stanbul, Ankara ve zmir
niversitelerinin tekelinde olan entelektel ve bilimsel alma, son on ylda Anadolu
niversitelerinin almas ile ciddi bir deiime sahne oldu. Normal koullarda biraz da
sosyal gemileri nedeniyle niversitelere alnmalar son derece g olan evredeki
akademisyen adaylarnn, 90l yllarn bandan itibaren merkezi bir snavla bata ngiltere
ve ABD olmak zere yurtdnda dil renme ve doktora yapma ansna sahip olmalar
Trkiyedeki entelektel tekelini ciddi bir biimde atlatt. Her ne kadar Anadolu
niversitelerinde hala ok nemli akademik, mali ve ynetsel sorunlar olsa da her geen
gn yurtdnda eitim alm ve bu niversitelerde grev yapan akademisyenlerin sosyal
kken ve dn balamnda
aykrlklar topluma bir eitlilik olarak
yansmaktadr.1472
Cumhuriyetin kuruluundan beri zaman zaman ncelikleri deise de devletin tanmlad
iki nemli ideolojik tehdit -lkenin btnlne ynelik blclk ve devletin rejimine
ynelik tehdit olarak laiklik kartlalgsnn sivil toplum rgtlenmesi ve
faaliyetlerine phe ile bakmas, sivil toplumun geliiminde sorunlar yaratsa da, sivil
toplum devlet kurumlar karsnda srekli olarak mevzilerini geniletmilerdir. Bata
eitim dzeyi olmak zere toplumun sz konusu sivil toplum oluumuna ve rgtlerine
ynelik desteinin fazla olmamas, dahas bu oluumlara ynelik ok sayda snrlayc ve
kstlayc yasal ve idari dzenlemelerin varl, sivil toplumun geliiminde d faktrleri
nemli klmtr. Bu d faktrlerin banda da Bat Avrupa lkeleri, AB ve Avrupa Konseyi
gelmektedir. Ancak burada hemen belirtmek gerekmektedir ki, Trkiyede politik sre ve
toplumsal destek olmakszn d destein etkinlii son derece kstl kalrd. Trkiyede bu
anlamda ok ciddi bir zihniyet deiimi kendisini belli etmektedir. Bu arada sivil toplum
oluumuna ynelik d destek, devlet ve toplum iindeki baz evrelerin sivil topluma
ynelik endielerini daha da artrmakta, dardan siyasi ya da mali destek alan STler
vatan hainliine varan sulamalara muhatap olabilmektedir.
Bu arada belki bir baka nemli d faktr olarak, Trkiyeden bata Almanya olmak zere
yurtdna almak zere giden ancak lkeleri ile balarn koruyan insanlar da saymak
mmkndr. Devletin bir ama deil bir ara olduu, devlet grevlilerinin efendi deil,
hizmet eden kiiler olduu, devletin politikalarnn belirlenmesinde toplumun her kesiminin
ortaya koyduu grlerin dikkate alnmas gerektii gibi pek ok demokratik algnn
Trkiyeye tanmasnda bu kitlenin de nemli pay bulunmaktadr.1473
Trkiyede sivil toplumun geliiminin nnde bulunan ideolojik ve kurumsal engeller
arsnda 1980 askeri ynetimi tarafndan yaplan 1982 Anayasas nemli bir yer tutmaktadr.
1982 Anayasasnn devletin gvenliini zgrlklerin nne alan ve bu amala da sivil
topluma ait kurum ve kurulular da oligarik bir yaplanmaya iten felsefesi, 1984de
1472

rnein Gktrk, bu durumu evrenin merkezin tekelindeki akademik iktidar paylamaya balamas
olarak niteliyor ve yle diyor: Bu olay sadece niversite retim yesi profilinde ciddi bir deiime yol
amyor; daha nemlisi, bir btn olarak akademik dnyada bir kabuk deiikliine, bir mentalite deiimine
sebep oluyor. Zira bu yeni retim yesi tipi, ynetici elitle sk akrabalk balaryla bal bulunan eski
retim yesinden farkl olarak, statkonun devamndan yana deil, daha deiimci daha dinamik ve
kesinlikle daha alkan.Dnden Bugne Dnden Bugne Tercman Gazetesi (stanbul): 12.06.2002 (Glay
Gktrk: Anadolu Kaplanlar)
1473
Yurtdnda yaayan pekok Trk, iinde bulunduklar lkenin resmi kurumlarnda grdkleri sayg ve
brokratik pratikliin kendi lkelerinin yurtd temsilciliklerine olmadndan ikayet etmektedirler. Bu
ikayetler ou zaman sonu vermekte ve vatandalarn istek ve ihtiyalar istikametinde baz deiikliklere
gidilmektedir. Ayn vatandalar Trkiyeye geldiklerinde de son derece eletirel olmakta ve olmas gereken
konusunda pratik yaam tecrbelerinin verdii rnekleri de ska dile getirerek baz deiimlerin yolunu
aabilmektedirler. stelik halen yurtdnda uyaayan 3-4 milyon civarndaki Trkn akraba ve yaknlarn da
ska yaadklar lkeye davet etmeleri sreci ayrca hzlandrmaktadr.

328
balayan blc terr ve 1990l yllarda irtica-siyasal slam endiesi ile de btnleince,
sivil toplumun gelimesi nnde ciddi engeller ortaya kmtr. 1983den bu yana anayasal
ve yasal dzeyde yaplan deiikliklerin iinde, sivil toplumun rgtsel ve yapsal
geliiminin nndeki engellerin almas ciddi bir yer tutmutur. Bu anlamda asl sorun ii
ve i evrelerinin rgtleri ya da meslek kurulularnn faaliyetlerinden daha ok, temel
olarak siyasi ya da sosyal amalarla rgtlenen lokal ya da ulusal dzeyde faaliyet gsteren
dernek, vakf ve benzeri kurulularn faaliyetlerinde yaanmaktadr. Bu tr rgtlenmeler
iin blclk ve rejime ynelik gerici oluum tr tehdit alglamalar daha st
dzeydedir.
Trkiyede STlarn genel olarak kentsel merkezlerde younlat da bilinmektedir.
Ancak her geen gn yerel dzeyde de sivil toplum rgtlenmeleri yaygnlamaktadr. Bu
tr rgtlenmelere bata AB olmak zere dardan verilen destek Trkiyede genel bir
pheyi beraberinde getirmektedir. Trkiyede sa ve sol devleti-milliyeti gruplar iin
sivil toplum rgtlenmeleri AB ve batl zengin lkelerin Trkiyede ekonomik ve siyasal
karlarnn gerekletirilmesinde temel aralar olarak nitelendirilmektedir. Bu konuda
belki de en arpc rneklerden birisi Bergamada siyanrle altn karmaya alan
Eurogold firmasnn faaliyetine ynelik ortaya konulan tepkilerdir. Bu tepkilerin
Trkiyede faaliyet gsteren Henrich Bll ve Konrad Adenauer gibi Alman Vakflarnca
maddi ve siyasi anlamda desteklenmesi, Almanyann Trkiye zerinde STler ve
demokratikleme bahanesi ile ticari bir nfuz mcadelesi olarak nitelendiren Alman
Vakflar ve Bergama Dosyas balkl almay yapan Do.Dr.Necip Hablemitolu,
Bergamada karlacak olan altnn aslnda evreye zarar vermeyecei, bu konudaki
kampanyay halk yanl bilgilendiren ve maddi olarak da destekleyen Alman vakflarnca
rgtlendii, bunun amacnn da Almanyann altn pazarndaki payn Trkiye ile
paylamak istememesi olduu iddiasn ortaya koyuyordu. Bu yaklam, Trkiyede AB
kart evrelerde ok byk bir kabul grmtr. Trkiyede bir anda infial yaratan bu
iddialarn sahibi olan Do.Dr.Necip Hablemitolu, bu konuda alan davann
grlmesine sadece 10 gn kala 17 Aralk 2002de evinin nnde bir suikasta kurban
gitmesi, STler ve bunlara verilen d destek konusuna daha byk bir phe ile
baklmasna neden olmutur.1474
Trkiyede son yllarda dini motifler erevesinde yaplanan vakf ve dier dayanma
derneklerinin saysnda nemli bir art gerekleti. Bu rgtler bir taraftan Trkiyede dini
motifleri n plana karan siyasal partilere destek salyor ve bunlarn adeta yerel brolar
gibi bir ileve brnebiliyor, te taraftan da yoksul aile ocuklarnn eitim ve
barnmalarn stlenerek kendilerine yakn bir yeni Anadolulu elitin yetimesine katkda
bulunuyorlar. Bu alanda hem nitelik hem de niceliksel nemli bir genilemenin varl da
dikkat ekmektedir.1475 Mazlum-Der gibi insan haklar alannda faaliyet gsteren, MSAD
1474

Hablemitolu kitabnn kapanda yle diyordu: Trkiyede her trl etnik, dinsel-mezhepsel ajitasyonu
gerekletiren, toplumsal, siyasal, ekonomik ve hatta genetik alanlarda hazrlatt projelerle her trl
espiyonaj faaliyetini srdren, yerel basnda, yerel ynetimlerde, niversitelerde, sendikalarda, kamu kurum
ve kurulularnda, ksaca stratejik neme sahip birimlerde etki ajan ve Alman sempatizan yetitiren,
eriat yaplanmalardan evreci rgtlere, blc yaplanmalardan, terr rgtlerine, legal derneklerden
siyasi partilere kadar uzanan izgide, Trkiyeye ve Atatrk ilke ve devrimleri ile Cumhurietin tm
deerlerine kar olan, ulus devletin paralanmasn isteyen tm rejim kartlarna lojistik destek veren, bu
lkeyi alttan oyan bir avu Alman istihbarats, Trkiyede Vakf Temsilcisi statsnde grev yapmakta ve
Trkiyedeki sivil toplum rgtleri (NGO) olgusunu ok iyi kullanmaktadr Necip Hablemitolu: Alman
Vakflar ve Bergama Dosyas, 1. Bask, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2001. Bu konuda ayrca : Berliner
Zeitung:20.12. 2002 (Gnter Seufert sowie von Stefan Melle) Los Angeles Times:20.12.2002 (Amberin
Zaman)
1475
Bu konuda : Hakan Yavuz [1999]: Search for a New Social Contract in Turkey: Fetullah Glen, the
Virtue Party and the Kurds SAIS Review, vol. 19 (Winter-Spring 1999) pp. 114-143

329
gibi ekonomik alanda faaliyet gsteren ok sayda slamc rgtlenme bunlar arasnda
saylabilir. Her ne kadar bu tr rgtlenmeler ile daha devlete yakn rgtlenmeler arsnda
da sivil toplum vasf bakmndan baz anlay ve yaklam farkllklar ciddi bir biimde
ortaya km olsa da Trkiyede sivil toplumun geni bir alana yayld ve eitlendii
rahatlkla sylenebilir.1476
ae-Silahl Kuvvetler
Trkiye ile AB aday dier lkeler arasnda belki de en temel farkllklarn banda
Ordunun siyasal hayattaki yeri ve nemi gelmektedir. Tarihi, sosyal ve siyasal nedenlerle
Trkiyede Ordunun devlet yaps ve politika iinde ok zel bir rol bulunmaktadr.
Osmanldan balayp, modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna ve daha sonrasnda da
hem lkenin btnlnn korunmas ve rejimin srdrlebilmesi asnda TSKnin nemi
ve arl neredeyse Trkiye konusunda yaplan btn almalarn ortak kabullerinden
birisidir.1477 Hatta rnein Weithmann, M.Kemal, ordunun kendi politikasnn garantr
olduu konusunda hibir pheye yer brakmad diyor ve Mustafa Kemalin ortaya
koyduu devletin alt doktrininin1478 yannda 7.ok olarak ordunun nc roln
eklenmesi gerektiini belirtiyor.1479 Kramer ise Trkiyede asker, daha dorusu askeri
lider kadro, siyasi sitemin ayrlmaz ve srekli bir ayadr tespitini yapmaktadr.1480
Trkiyede askerin politik yaamdaki rol sadece tarihi ve sosyal bir gereklik olmann
tesinde anayasal sistemde de belirgin bir zelliktir.1481 Genelkurmay Bakanlnn
Savunma Bakanl yerine dorudan Babakana bal olmas ve protokolde de
Genelkurmay Bakannn Savunma Bakannn nnde yer almas bunun en arpc
gstergesidir. 1482 Ancak Trkiyede TSKnin siyasal sistem zerinde kurumsal ve srekli
etkinliinin en nemli arac Milli Gvenlik Kurulu (MGK)dr. lkenin bata gvenlik
olmak zere neredeyse btn genel politikalarnn grlp kararlarn alnd MGK,
Cumhurbakannn bakanlnda ayda bir kez toplanarak adeta askerin siyasal sisteme
mdahalesini sisteme esnek biimde entegre etmitir. Sivil iktidar, TSKnin sknt, endie
ve taleplerini her ay renmek ve ivedilikle talepleri yerine getirmekle ykml klnmt.
Buna son 20 ylda yaanan terr dalgas, Trkiyenin komularnda yaanan istikrarsz
gelimeler ve belki de en nemlisi sivil iktidarlarn blnm ve zayf yaps da eklenince,
zellikle 90l yllar TSKnin lke politikasnda n plana kt yllar olmutur. Ayn
dnemin ABnin byk genileme hamlesi ile ayn dneme gelmesi byk bir anszlk
olarak grlebilir. 1961 Anayasasnda yer alan ve 1982 anayasasnda da korunan bu
anayasal kurum aracl ile TSKye, politik yaama ilikin kararlara dorudan, hatta daha
arlkl olarak mdahale edebilme olanana kavumasnda MGKnn banda bir generalin

1476

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.20.

Bu konuda yaplm en iyi almalardan birisi olarak : William Hale: Turkish Politics and the Military,
London, 1994 Ayrca: Hans Plattner [1999] Die Trkei, Eiene Herausforderung fr Europa, Herbig, Mnchen,
s. 77-83; Gerhard Weiher: Die Innenpolitische Rolle des Militaers in: Klaus-Detlev Grothusen (Hrsg.)
Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen 1985, s.303-315.
1478
M.Kemal 10. Mays 1931de CHP-Parti Kongresinde 6 Oktan oluan devlet doktrini aklad:
Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Laiklik, Devletilik, Devrimcilik, Halklk. Bu 6 ilke (ok) 5 ubat 1937de
Anayasaya alnd. Buhbe: 1996, s.47 vd.
1479
Michael, W.,Weithmann [1997] Atatrks Erben auf dem Weg nach Westen, Die Trkei im Spannungsfeld
zwischen Nahost und Europa, Wilhelm Heyne Verlag, Mnchen, s.191-192.
1480
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.20-21.
1481
Trkiyede askerlerin siyaset iindeki roln tarihi perspektifte ayrntl olarak inceleyen bir alma
olarak Bkz.: William Hale [1996] Trkiyede Ordu ve Siyaset, berst. von Ahmet Fethi, Hil Yayn, stanbul.
1482
Bu konuda ok nemli bir alma iin Bkz.: Mustafa Erdoan: [1990] Silahl Kuvvetlerin Trk
Anayasa Dzeni indeki Yeri, SBF Dergisi, Vol. XLV, No: 1-4, 1990.
1477

330
bulunduu sekretaryasnn yaps ok nemli bir rol oynamtr.1483 Rumpf da bu kurum
sayesinde askerler yrtme erkine stelik formel olarak meruluk temeline oturmam olsa
da, dahil olmaktadrlar demektedir.1484 olarak tanmlad MGKnn 1982 Anayasas ile
belirlenen grev ve yetkileri konusunda ilk deiiklikler, ok uzun sren bir tartma
dneminin ardndan ancak 3 Ekim 2001de gerekleebilmitir. MGK konusunda yaplan
iki deiiklikten birisi MGK yelerinin asker-sivil dengesinin siviller lehine bozulmas
olmutur. 1982 Anayasasnda Cumhurbakannn bakanlnda toplanan MGKda
Hkmet drt ye ile (Babakan, Mill Savunma, ileri, Dileri Bakanlar) temsil
edilirken, askeri kanadn ye says be (Genelkurmay Bakan, Kara, Deniz ve Hava
Kuvvetleri Komutanlar ve Jandarma Genel Komutan) olarak belirlenmiti. Yaplan
deiiklik sonrasnda MGKya Babakan yardmclar ile Adalet Bakan da dahil edilerek
Hkmetin arl saysal olarak artrlmtr.1485 Ancak MGKda kararlar oy okluuna
gre alnmadndan, bu deiikliin niteliksel nemi ok byk deildir.1486 Askerlerin
siyasal sistem zerindeki etkinliinin snrlanmas konusundaki asl nemli adm ise
MGKda alnan kararlarn Hkmet iin ne anlama gelecei konusunda yaplmtr. 1982
Anayasas Kurulun, Devletin varl ve bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii,
toplumun huzur ve gvenliinin korunmas hususunda alnmasn zorunlu grd
tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnr dzenlemesi,
kararlar Bakanlar Kurulunca
deerlendirilir eklinde deitirilmitir.1487 Bu
deiikliklerin tek bana yeterli olmad ve askerin siyasal yaama mdahalesi ve
etkinliinin neredeyse hi deimeden devam ettii yukarda aktarlan deiiklikler
sonrasnda da ortaya kmtr. Bunun temel nedenlerinden birisi MGK Genel
Sekreterliinin yaps ile ilgilidir. andar da bu konuya temas ediyor ve asl sorun MGK
Genel Sekreterlii'nde dmlenmektedir. Yetkileri ve sivil toplum mhendisliine kadar
uzanan geni misyon anlay her meseleyi abartl bir gvenlik anlay ile deerlendirmek
eilimi1488 iinde bulunan MGKda Genel Sekreterlie ynelik bir deiim
gerekletirilememesi halinde, niteliksel bir dnmn salanmas son derece g
grnmektedir. Bu balamda belki de en nemli husus, asl olarak siyasal sorumluluu
tayan sivil iktidarn, iktidarna sahip kmasdr. 2001 ylnda yaplan deiiklikler, sivil
iktidara bu gc kullanma alan yaratmaktadr. Bu teorik alan fiili alana dntrmek,
iktidarn ykmll ya da tercihi olacaktr.1489

1483

MGKnin Trk anayasa sistemi iindeki yeri konusunda : Christian Rumpf: (1996a) Das trkische
Verfassungssystem, Harrassowitz Verlag,Wiesbaden, 1996, und Mustafa Erdoan:1990 Silahl Kuvvetlerin
Trk Anayasa Dzeni indeki Yeri, SBF Dergisi, Vol. XLV, No: 1-4, 1990.
1484
Christian Rumpf [1996a] Das trkische Verfassungssytem, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, s.180.
1485
rnein deiikliin yapld dnemde iktidarda olan 57. Hkmette (B.Ecevit koalisyon hkmeti)
Babakan Yardmcl bulunduundan, Kurulda Hkmeti temsilen (sivil ye) 8 Bakan bulunurken,
Askeri kanat 5 ye ile temsil ediliyordu. 59. Hkmet (T.Erdoan) dneminde de kabinede 3 Babakan
yardmcs bulunmakta, ancak Babakan Yardmcs (A.Gl) ayn zamanda Dileri Bakan olduundan
kurula katlan Bakan (sivil kanat) says 7, asker says ise 5 olmutur.
1486
2001de Anayasada deiiklik yaplmas ve MGKde sivil saysnn artrlmas konusunda yaplan
tartmalar esnasnda dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Hseyin Kvrkolunun istiyorlarsa
MGKde sivil ye saysn 1000e karsnlar! szleri, MGKdeki karar srecinin matn ortaya koymas
bakmndan son derece arpcdr.
1487
3.10.2001-4709 Sayl Yasa: 32 md.
1488
Dnden Bugne Tercman Gazetesi (stanbul): 26.05.2003 (Cengiz andar: Ya 28 ubat 1997; Ya AB
2004)
1489
3 Kasm 2002 seimlerinde tek bana iktidara gelen AK Parti Hkmetleri, AB uyum yasalar
erevesinde MGK ve MGK Genel Sekreterliinin yaps konusunda nemli deiiklikler planlamaktadrlar.
Bunlarn banda MGKdaki sadece Genelkurmay Bakannn daimi asker ye olmas, dier kuvvet
komutanlarnn, MGK gndemi gerekli klarsa toplantya arlmas ngrlmektedir. Yine ayn deiiklikler
iinde (ki bu Eyll-Ekim 2003deki 8. Uyum paketi iinde dnlmektedir) MGK Genel Sekreterinin
Hkmet tarafndan atanan sivil bir kii olmasnn da yolu almaktadr.

331
Trkiyede sivil idarenin ordu zerinde denetim salayabilmesi iin MGK ve Savunma
Bakanl-Genelkurmay
Bakanl
arasndaki
ilikilerde
yaplmas
gereken
dzenlemelerden bir bakas da savunma giderlerinin tmyle parlamenter denetime
almasdr. Bu konu da son dnemde tartmaya almtr. Aslnda Trkiyede MSB ve
Genelkurmay Bakanlna ait birimlerin mali denetimi Maliye Bakanl ve Saytay
tarafndan rutin olarak yaplmaktadr. Ancak bu genel olarak sembolik bir denetim olarak
alglanyor ve gizlilik-sr alannn ok geni tutulmas nedeniyle boluklar domaktadr.
Bu nedenle Temmuz aynda TBMMye getirilecek olan 7. Uyum Paketinde Saytayn bu
konuda yetkileri artrlyor ve effaflk TSK, Cumhurbakanl, MGK ve MTin iinde
bulunduu btn kurumlar iin temel bir ilke haline getirilmeye allmaktadr. Ordunun
denetim d harcamalarnda en nemli blm, silah alm ve retim projelerinin
ynlendirildii Savunma Sanayi Mstearlnda (SSM) gereklemektedir. Ordunun
byk apl askeri alm ve modernizasyonunu gerekletiren SSMnn sadece i denetim
mekanizmas yetersiz grlyor ve denetim kapsamna alnmas genel olarak asker kesimde
de siyasilerde de gerekli bir dzenleme olarak kabul edilmektedir.1490 Kramer, Trkiye bu
konuda alnan karar mekanizmasn deitirmedike, ABnin ye lkelerinden ciddi
biimde ayrlm olacaktr1491 szleriyle ABnin bu konudaki beklentisini ortaya
koymaktadr. 2003 yl ortalarnda bu konuda yaplan youn tartmalara Genelkurmay
Bakanl da katlm ve btn hesaplarnn effaflk iinde denetime ak olduunu,
dahas, NATOnun belirledii 18 potansiyel tehlike ve tehdit alanlarnn 16snn
Trkiyenin evresinde bulunmasna ramen Trkiyedeki savunma harcamalarnn kii
bana NATO lkeleri iinde en dk seviyede bulunduunu, bu konuda yaplan
yorumlarn TSKyi ypratmaya ynelik aslsz iddialar olduunu belirtmitir.1492
Trkiyede politikaclarn TSKnin politik yaam zerindeki etkinliini snrlama
konusundaki abalar ile AB yelii hedefi son derece yakndan ilikilidir. Hkmetler
ve TBMM, temelde AByi Atatrkn gsterdii muasr medeniyet hedefinin stratejik bir
unsuru olarak gren TSKyi ikna etmek iin AB hedefini bir kaldra olarak kullanmaya
almaktadrlar. 2001 ylnda yaplan ve aslnda tarihi olarak nitelenebilecek
deiiklikler de bu balamda gerekletirilebilmitir. Ancak buna ramen, TSKnin ve
TSKyi sivil glere kar srekli bir rejim ve lke bekisi gibi gren evrelerin lke
ynetiminde sivil iktidara ynelik duyduu endie, AB konusundaki tavrna da
yansmaktadr.1493 lke olarak TSKnin ABye kar olmad, bizzat TSKnin en st
dzeydeki komutanlarnca dile getirilmektedir. Ancak TSKyi AB ile ilgili tartmalarn da
gndemine getiren iki temel sorun alan varln srdrmektedir. Bunlardan birincisi,
ABye uyum erevesinde yaplan baz yasal ve idari dzenlemelerin, TSKnin lke rejimi
ve btnlne ynelik olarak stlendii koruma-kollama vazifesi bakmndan
yaratabilecei baz sakncalara ynelik ekincelerdir. kinci konu ise, ki bu daha ok AB
evrelerinde dile getirilmektedir, ABye yaknlama srecinde gerekletirilen neredeyse
btn reformlarn TSKnin lke ynetimindeki etkinliini ve alann daraltma ynnde
geeklemekte oluudur. Btn bunlara ABnin zaman zaman kararsz, zaman zaman da
Trkiyeyi oyalama eklinde ortaya kan politikas eklenince, TSKnin ABye kar
olmayan ama destek vermekte ekinceleri olan bir kurum haline dntrebilmektedir.
Son dnemde bu konuda younlaan tartmalar zerine 29 Mays 2003de TSK adna bir
1490

Sabah Gazetesi (stanbul): 21.06.2003 (Mehmet Altan: Vergileri Kim Nasl Paylayor)
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.23.
1492
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 21.06.2003.
1493
rnein keyazar Emin laan Bu iktidar ABye girmeyi niin bylesine istiyor? Yant gayet ak:
Devrimlerin ve Cumhuriyetin bekisi Trk silahl kuvvetleri ile birlikte ilerici kesimlerin etkinliini AB
emsiyesine snp azaltmak, hatta yok etmek iin yorumunu yapyordu. : Hrriyet: 25.05.2003 (Emin
laan: nce Taktik!)
1491

332
aklama yapan Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Yaar Bykant, Trkiye
kendisini bat btnlemesi iinde tanmlamtr. Bunun iin de ABye tam ye olmak
isteini ABli muhataplarna ok net biimde ifade etmitir dedikten sonra TSKnin tavrn
ok ak bir biimde ortaya koyarak yle diyordu:
Avrupa Birlii konusunda, TSK, haksz bir saldrnn hedefi durumuna gelmitir.
lke ii ve lke d evrelerde, hibir hakl nedene dayanmadan, TSKnin Avrupa
Birliine kar olduu konusunda yaygn kanaatler oluturulmutur. Aka ifade
ediyorum, bu tr iddialar doru deildir.
Bu konudaki Silhl Kuvvetlerin grlerini byk harflerle tekrar ifade ediyorum:
TSK Avrupa Birlii kart olamaz. nk Avrupa Birlii, Mustafa Kemal
Atatrkn Trk toplumuna gsterdii adalama hedefinin, jeopolitik ve
jeostratejik adan zorunluluudur. Bu zorunluluk, ayn zamanda; Trkiyenin
sosyal, politik, ekonomik ve gvenlik hedefleri ile de tam olarak rtmektedir. AB
hedefi, lkenin niter yaps ve lik rejimi konusunda farkl dncelere sahip
kesimlerin a d ve blc hedefleri ile uyuamaz. Avrupa Birliinin de bu tr
amalara sahip dncelerle uyum iinde olmas dnlemez... Trkiye Avrupann
bir parasdr ve Avrupa Birliine girecektir. Bu yarg, baz evrelerin dncesi ile
elise bile, Trkiyenin ve T.S.K.nin kesin kararlnn ak bir ifadesidir ve
TSKyi her frsatta tm olumsuzluklarn nedeni olarak topluma yanstan evrelere
de ak bir cevaptr. Cumhuriyet tarihi boyunca, taassubu ortadan kaldran ve
Trkiyeyi ada ve aydnlk dnyann onurlu bir yesi yapmay amalayan
Atatrk Devrimlerinin itici ve nc gc olan Trk Silahl Kuvvetleri, gemite
olduu gibi bugnde; niter, laik ve demokratik Trkiye Cumhuriyetinin ylmaz bir
savunucusu olmaya devam edecektir. Bu temel yaklam; ABnin temel felsefeleri ile
de tam bir uyum iinde bulunmaktadr.1494
Bykantn ABye ynelik eletirileri ise iki ana noktada toplanyordu. Bunlardan
birincisi, bata terrle mcadele olmak zere Trkiyede niter devlet yaps ve
demokratik-laik siyasal rejime ynelik tehditler konusunda ABnin Trkiyeye destek
vermemesi, ikincisi ise yelik yolunda srekli yeni engeller kararak Trkiyeyi
oyalamas konusuydu.
Aslnda bu konuda TSK iinde de nemli gr ayrlklar son dnemde ska gndeme
gelmitir. MGK Genel Sekreteri Orgeneral Klnn 2001 ylnda Trkiyenin, kendisini
oyalayan ve hatta blnmesi iin faaliyet gsteren gruplara destek veren AB yerine Rusya
ve ran ile yaknlamasna ynelik aklamalar da bunun bir gstergesidir. Kln, AB
konusunda TSKnin iinde AB Kukucusu kanadnn nde gelen temsilcilerinden birisi
olduu 2003 Nisannda yurtdndaki Trk dernekleri ile yapt grmelerde ortaya
koyduu grlerde de net biimde ortaya kmt.1495
Aslnda TSKnin genel modernletirmeci, ilerlemeci, batc tavrnn AB ile ters dmesi,
gerekten de iin doasna aykrdr. Bu anlamda Orgeneral Bykantn szlerinin
1494

Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Yaar Bykant: Harp Akademileri Komutanlnda dzenlenen

Kreselleme ve Uluslararas Gvenlik Sempozyumunun al konumas. 29 Mays 2003. Konumann
tam metni iin :<www.ntv.com.tr>. Bykantn konumas Trkiyede ok nemli bir yank bulmutur.
Ancak baz yorumcular burada verilen mesajn ABye destekten dha ok ABye engel olmamak eklinde
yorumlanabileceini iddia etmiler ve bunu da son dnemde Trkiyede her alanda kendini hisettiren, Irak
sava ile daha artan bir eilim olan cnc dnyaclk ve krteselleme kartlna balamlardr. Bu
konuda : Dnden Bugne Dnden Bugne Tercman: 02.06.2003 (Cengiz andar: TSK nc Dnyac
m?)
1495
Milliyet Gazetesi (stanbul):22.04.2003, Hrriyet Gazetesi (stanbul):24.04.2003 (Erturul zkk:
Kriptodan Okuduum O Cmle) ve 23-25 Nisan 2003 tarihli gazeteler.

333
TSKnin gr olduunda da phe bulunmamaktadr. Bu durum AB yetkililerince de
belirtilmektedir. rnein 1991-1998 yllar arasnda Trkiyede grev yapan AB
Komisyonu Temsilcisi Bykeli Lake, Avrupallarn Trkiyede askerlerin roln
anlamalarndaki glklere dikkat ektikten sonra asker Trkiyenin ABye tam ye
olmasn istiyor diyor ve ardndan TSKnin tavr belirlemesinde ABnin yaklamnn ne
kadar nemli olduunu u szlerle ortaya koyuyordu: eer Trkiyenin yelii yakn bir
gereklik haline dnrse, mzakereler balar ve yelik iin bir tarihten sz edilirse, ben
eminim ki ordu kendini buna gre ayarlayacak ve ABnin Trkiyenin laik-demokratik
yapsnn koruyucusu olaca inancyla hareket edecektir.1496
Son yllarda, zellikle de 90l ylarn ikinci yarsnda TSKnin lke politikalarna ynelik
tavrnda nemli bir deiiklik gzlenmektedir.1497 Bu dnem ncesinde lkenin ve rejimin
koruyucusu olarak kendini gren ve toplumun da yle grd TSK nispeten
politikalarn arka planda siyasi iktidara kabul ettirme yolunu seiyor ve kamuoyuna
ynelik aklamalarn da istisnai olarak yapyordu. Ancak TSKnin yeni stratejisi, siyasi
tartmalara srekli olarak mdahil olma ve sivil karar mekanizmasn asker lehinde
belirleme ynnde tkanklklar yaanrsa, bu durumda yeni bir darbe de gndeme
gelebilir.1498 Bu erevede TSK, tpk bir ST gibi siyasal, sosyal ve hatta ekonomik
konularda lke sorunlarna ynelik almalar yapmakta ve sk sk da bu konulardaki
grlerini kamuoyuna aklamaktadr. Kamuoyunda, zellikle de medyada TSKnin
aklamalarnn Hkmetin aklama ve uygulamalarnn nnde yer bulmas, bir nedensonu ilikisi tartmas bir yana, lke politikalar hakkndaki arln ortaya koymas
bakmdan dikkat ekicidir.1499 Yaplan btn kamuoyu aratrmalarnda Toplumda en ok
ypranan kurumlarn banda parlamentonun gelmesi, te taraftan en ok gvenilen
kurumun TSK olarak kmas1500, TSKnin yasal ve anayasal konumunun tesinde
toplumsal saygnlnn da ne derecede yksek olduunu aka ortaya koymaktadr.
Son yllarda ordunun Trkiyedeki konumu, rol ve siyasal sre iindeki yeri konusunda
ok youn bir tartma yaanmaktadr. Bu tartmalarn yaplmasnda AB yelii temel bir
rol oynamaktadr. Kopenhag Kriterleri balamnda gerekletirilen siyasi ve ekonomik
reformlar tamamlandka, Trkiyede askerin konumu daha da ska gndeme
tanmaktadr. MGKda sivil ye saysnn artrlmasnn ardndan, son dnemde hem MGK
Genel Sekreterliinin grev alann iyice belirlenmesi ve sivilletirilmesi1501, hem de
MGKdaki askeri ye saysnn azaltlmas tartlmaktadr. Genel olarak i ve d tehditlere
kar ulusal gvenlik kavram erevesinde ele alnan MGKnn ilevi konusunda son
dnemde yaplan deerlendirme, tartma ve eletiriler (rnein 2001 ylnda dnemin
1496

Lake, TSKnn ayn zamanda bir ST olarak hareket ettiini de dile getirmektedir: In the meantime the
military has been acting like an NGO, a cross between an unelcted political party and private university,
proclaiming human rights, running seminars and given briefings to important elements of civic society,
including hitherto strongly antagonistic journalists who appear to have been convinced of the militarys new
uniform. : Lake [1998] The Final Report,, s.9.
1497
TSKnn Trk siyasal hayat ve d politikas iindeki rol ve AK Parti iktidar ve TSK arasndaki
ilikilerin de incelendii nemli bir alma iin : Gareth Jenkins. The Turkish Military and Politics. New
York: Oxford University Press, 2001.
1498
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.21.
1499
Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Abdulah Gl, bizim aklamalarmza i sayfalarda azck yer
ayran gazeteler, Ordudan gelen aklamalar manetten veriyor diyerek bu konudaki rahatszln dile
getirmitir.
1500
Bu destek konusunda son dnemde bir anma olduu da yaplan aratrmalarda ortaya kmaktadr.
Ancak yine de TSK Trk toplumunda kendisine en ok gvenilen kurum olma zelliini ak ara
srdrmektedir.
1501
Aslnda 1983de karlan 2945 sayl MGK Genel Sekreterlii yasasnda sivilletirme hususu
yeralmaktadr. Ancak bu deiim 20 yl akn sre iinde gerekletirilememitir.

334
Babakan Yardmcs Mesut Ylmazn balatt gibi) TSK tarafndan ounlukla sert
aklamalarla bastrlm olsa da bugn gelinen nokta kmsenemez. Asl nemli olan
TSKnin bu konuda daha ak ve sivillemeye izin veren tavrndaki deiimdir.1502 Bu
sreci TSKnin en st dzey komuta kademesinin bireysel tavrlar da yakndan
etkilemektedir.1503
Trkiyede Anayasa ya da yasalar baznda deiikliklerin TSKnin siyasal ve toplumsal
yaamdaki yerinin deiiminde tali bir nemi olduunu vurgulamak gerekiyor. TSKnin
Trk Cumhuriyetinin tarihi temelleri, Trkiyenin geopolitik ve jeostratejik konumu,
Trkiyenin kar karya bulunduu bata blclk olmak zere real tehditler, Trkiyede
M.Kemal Atatrk tarafndan ekillendirilen modernlemeci-ilerlemeci devlet yaps iinde
askerlerin bulunduu zel konum ve toplumda sahip olduklar gvenirlik ve saygnlk
gibi nedenlerle TSK sistem iindeki arln daha uzunca bir sre srdrecee
benzemektedir.1504 andar, TSKnin AB'ye kar olmad kesin. Fakat platonik destek
yetmez. TSK; pro-aktif bir tutum iine girmezse, Trkiye AB trenini karr. Bu nedenle,
MGK'nn ve ncelikle Genel Sekreterliin yeniden yaplanmasnda, Kopenhag kriterlerine
kar ekincelerin bertaraf edilmesinde TSKnin bizzat inisiyatif almas son derece
nemlidir"1505 demektedir. Zaten TSKnin sivil ynetime Hkmete, bata laiklik ve
lkenin blnmez btnl olmak zere Cumhuriyetin temel ilkeleri konusunda gven
duymas ve ABnin gereki bir perspektif vermesi halinde bu inisiyatifi alaca konusunda
genel bir gr birlii bulunmaktadr.
Son dnemde bu uyumun gerekletirilmesi iin youn bir alma ve bununla balantl
tartmalar dikkati ekmektedir. Bu konuda nemli bir ayrnty da hatrlatmakta yarar var:
Trkiyede TSKnin dier AB yelerindeki silahl kuvvetlerin konumuna getirilmesini dile
getirenlerin temel bir varsaymdan, yani Trkiyenin demokrasi iindeki dier btn
kurumlarnn da AB lkelerindeki benzerleri ile ayn konum ve standartta olduu
varsaymndan hareket etmektedirler ki, bunun byle olmad son derece aktr.1506 Bu
1502

Aralk 1999da Trkiyeye adaylk stats verilmesinin ardndan, Kopenhagen Kriteriene uyum iin be
ayr reform paketi kabul edildi. 6. Uyum Paketi ise 20 Haziran 2003de TBMMde iktidar ve muhalefet
milletvekillerinin tamamnn destei ile kabul edildi. Hkmet yeni Ulusal Program ile 7. ve son bir paketi ise
Haziran ay sonu, Temmuz ay banda Meclise tamay planlyor. Yeni UPdeMGKnn danma organ
nitelii anayasa ve ilgili yasa deiiklikleriyle yeniden tanmlanmtr. MGK Genel Sekreterliinin ve
MGKnn ilevleri bu niteliklerle uyumlatrlacaktr eklinde bir yaklam ortaya konulmas dikkat ekicidir.
(: Dnden Bugne Dnden Bugne Dnden Bugne Tercman:20.06.2003) 7. Uyum Paketinin MGKnn
sivilletirilmesi konusunda nemli deiiklikleri gndeme getirecei beklenmektedir. Bu arada gazetlere szan
haberlerde Askerlerin MGK Genel Sekreterinin bir asker olarak kalmas konusunda srarl olduklar, bunun
karlnda da MGKdaki asker ye saysnn azaltlmas ya da drt kuvvet komutannn sadece kendi
konularyla ilgili toplantlarda yeralmas ancak genel tartma ve kararlara katlmamas eklinde
dzenlenmesini istedikleri yeralmaktadr. : Hrriyet: 19.06.2003.
1503
rnein AB konusunda Genelkurmay Bakan zkk ile bir nceki Genelkurmay Bakan Kvrkolu
arasndaki gr farkll 2003 ylnda arpc biimde ortaya kmtr. Genel Sekreteri Orgeneral Klnn
da AB konusunda daha skeptiker grupta yerald, bu bakmdan zaman zaman zkk ile elitii de son
dnemde gzlenmektedir.
1504
90l yllarn ortasndan itibaren TSKnn tehdit alglamasnda irtica blclkten de ncelikli bir
sorun olarak belirlenmi, hatta bu durum Erbakan-iller Hkmetinin istifa etmesi, toplumda nemli baz
yazar ve gazetecilerin eitli yntemlerle sindirilmesi vb. uygulamalarn kamuoyu nnde cereyan etmesine
neden olmutur. TSKnn demokrasi yerine laiklikin en nde gelen kural olduu bir Cumhuriyetilik
anlay ile hareket etmesi, toplumda destek ald kadar tepki de alm ve bu sre TSKnn prestijinde ciddi
bir erezyon yaratmtr. Ancak buna ramen TSK toplumda en ok sayg ve gven duyulan kurum olma
zelliini devam ettirecek prestije sahiptir.
1505
Dnden Bugne Dnden Bugne Tercman Gazetesi (stanbul): 26.05.2003 (Cengiz andar: Ya 28
ubat 1997; Ya AB 2004)
1506
Bu konuda ilgin bir deerlendirme iin : Radikal Gazetesi (stanbul): 21.06.2003 (Mehmet Ali Klal:
Eteklerdeki Talar)

335
durum her iki tarafn birbirlerine yaknlamas ile ortak bir noktada zlebilir. Ancak
bunun iki temel koulu bulunmaktadr: Trkiyede devlet kurumlar AB yelii konusunda;
AB de Trkiyeyi makul llerde koullar yerine getirildiinde iine almak konusunda
samimi olmaldr. Trkiyenin modernlemesinde hi gz ard edilemeyecek byk bir
katks bulunan TSKyi bugn AB konusunda nc g olmaktan alkoyan da ABye
duyulan gven eksikliidir ki, Trkiyenin ve zellikle de TSKnin bu konuda elinde
yeterinden ok fazla neden bulunmaktadr. ABnin PKK ve KADEKi terr listesine
almakta direnmesi bile bu konuda yeterince nemli ve arpc bir nedendir.
Kramerin ok isabetle vurgulad gibi Ordu AB konusunda yaplacak siyasi reformlar
lkede farkl siyasi grlerin temsil edildii siyasi partilerdeki milliyeti gler kadar
frenlemez.1507 Ancak btn bunlara ramen, Kramerin de vurgulad gibi Trkiyedeki
durum Kopenhag Kriterleri ile temelde bir kartlk anlamna da gelmez. Burada belirleyici
olan demokrasinin kalitesidir. Trkiyede ordunun demokratik-sivil kontrol formel olarak
bulunsa da, askeri ynetimin kendi karar srecinde, sivil kontrol dnda ve kendi bana
kald da bir baka gerekliktir.1508 KOBda AB yesi devletlerin uygulamalar
dorultusunda, Milli Gvenlik Kurulu'nun anayasal rolnn Hkmete bir danma organ
olarak uyumu orta vadeli bir ncelik olarak ngrlmt. 2003 ylnda da bu tekrarland:
MGKnn fonksiyonel durumu, sivillerin askeri ynetim zerinde kontrol sahibi olabilmesi
ve bunun uygulanabilmesi konusunda AB yesi lkeler standardna gelmelidir.1509 Trk
Hkmeti de bu konuda Trkiye tarihindeki en ciddi abay ortaya koymaktadr.
Trkiyede TSKya ramen bir reform gerekletirmek son derece gtr, onun iin de bu
konuda TSKnin tavr son derece nemlidir.1510
b-Hukuk Devleti
Dann isabetle vurgulad gibi, insan haklar ve demokratikleme, zellikle 90l
yllardan itibaren Trkiye ile AB arasndaki ilikileri en belirgin biimde belirleyen faktr
olmutur.1511 1980 Askeri Darbesi ile AT iinde demokrasi ve insan haklar alanndaki
almlarn younlamas, daha da nemlisi Avrupa Parlamentosunun AT politikalarna
daha youn bir biimde mdahil olmas benzer dnemlere denk gelmitir. APnin Trkiye
konusunda ald yzlerce knama kararnn ok nemli bir blm demokrasi ve zellikle
de insan haklar alannda Trkiyede yaanan sorunlara ynelik olmutur. Trkiyede
1984de balayan blc terr, bu alanda zal Hkmetlerince balatlan liberal almlar
engelleyici bir rol oynam, 90l yllar terrle mcadele ve rejimin muhafazas adna
zgrlk alanlarnn kstland bir dnem olmutur. Souk sava dneminin sona
ermesinin adndan btn Dou ve Orta Avrupada yaanan liberalleme, demokratikleme
ve insan haklarna saygnn alnnn geniletilmesi eilimi, Trkiyede ok daha yava ve
sancl bir biimde gereklemitir. Ayn dnemde ABnin genileme stratejisinin
1507

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.23. rnein Trkiyede AB konusunda srekli
olarak phes,ini dile getiren etkili ke yazar Emin laan ABnin Trkiyede blclk ve eriatn yolunu
aaca kaygsn dile getirmektedir: : Hrriyet (Gnlk Gazete-stanbul): 20.06.2003 (Emin laan:
hanet mi, Deil mi?)
1508
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.23.
1509
KOB-2003
1510
TSK Haziran 2003de Trkiyede askerlik sresini ksaltan bir teklifi Hkmete sundu ve Hkmet bunu
hemen kabul ederek yasalatrd. TSKnn bu srpriz kndan daha da nemlisi srpriz gerekeydi: TSK,
Trkiyenin evresindeki tehdit ve belirsizliklerin azalmasn bu reforma gereke olarak gsteriyordu. Oysa
ksa bir sre ncesine kadar asker-sivil dengesinin siviller lehine bozulmas konusunda ileri srlen en
belirgin kar tez bu tehdit alglamasyd. TSKnn kendiliinden yapt bu reform, siyasi olarak da son
derece anlamldr.
1511
hsan D. Da [2001b] Human Rights, Democratization and the European Community in Turkish
Politics: The zal Years, 1983-1987, Middle Eastern Studies, 37:1, s.17.

336
nceliklerinden birisi haline gelen insan haklar konusu, zaman zaman ls kaan ve
Trkiyeyi tevik edici olmaktan ok daha fazla krc ve Trkiyedeki reform srecini
olumsuz etkileyici youn bir eletiriye tabi tutulmutur. T2de bu dnemde asl rahatsz
edici olan bu konudaki taleplerin zellikle Krt sorunu ile balantl biimde dile getiriliyor
olmasyd. AB, Trkiyedeki insan haklar konusundaki sorunlar btn Trkiye
Cumhuriyeti vatandalar iin genel bir sorun olarak grmektense, bunun neredeyse sadece
Krt sorunu balamnda gndeme getirmesi, blc terrn 30 bin cana mal olduu bir
lkede ok da yapc olmaktan ok reaksiyon yaratmtr.
Aslnda Kopenhag Kriterlerinin zorunlu bir ilkesi olan hukuk devleti nitelii, 1982
Anayasasnn deitirilmesi teklif dahi edilemeyecek ekilde dzenlenmitir:
Trkiye Cumhuriyeti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
(Anayasa (1982) Md: 2)
Bu erevede Trkiyede bir hukuk devletinin temel zelliklerinin anayasal gvence altnda
olduu sylenebilir. Hukuk devletinin dier zellikleri de, rnein gler ayrm
(Gewaltanteilung), vatandalarn haklarn yarg yolu ile aramalarna ynelik engel
bulunmamas, devletin uygulamalarnn yasal denetime tabi olmas, mahkemelerin
bamszl vb. Trkiyede mevcuttur. Ancak bu, kurumsal, yasal ve uygulama ile ilgili
eksikliklerin yaanmad anlamna gelmemektedir. Son dnemde, zellikle de Trkiyenin
adaylk stats ald Aralk 1999 sonrasnda Trkiyede hukuk devleti ve insan haklar
alannda ok hzl bir ilerleme kaydedilmitir. Bunda hi kuku yok ki, hem alnan
perspektifin, hem de PKK lideri calann yakalanmas sonrasnda youn terr
eylemlerinin sona ermesinin de byk pay bulunmaktadr. Kramer, Trk hukuk devleti
tam deildir. Ancak eksiklikler baz AB ye lkelerinden bile fazla deildir. En byk
eksiklik, Trk hukuk devletinin materyal boyutunda sz konusudur deerlendirmesini
yapmaktadr.1512 ABnin Mays 2003de aklad ikinci KOBda hukuk devleti
konusunda Trkiyenin yerine getirmesi gereken ncelikler yeniden sralanmtr.1513
c-nsan Haklar
AB-Trkiye ilikilerinde belki de en bata gelen sorun, Trkiyede insan haklar alannda
yaanan skntlardr. Aslnda Trkiyenin bu konudaki eksiklikleri Ankara Anlamasnn
imzaland dnemde de biliniyordu. Ancak Trkiye, Yunanistan, Portekiz ve spanya, AT
iine zaten demokrasi ve insan haklar alanndaki standartlarn daha kolay ykseltmeleri
iin entegre edilmeye allm, bunda da byk baar salanmt. Ancak Trkiye ile
1959da balayan ilikilerde uzunca bir sre siyasi konular ikinci planda kalm, bu konular
en youn olarak TSKnin 12 Eyll 1980de ynetime el koymas ile birlikte gndeme
gelmiti. Bunda Trkiyeden kaan ve ok byk bl sol-sosyalist-komnist izgide olan
snmac ve gmenlerinde pay byk olmutur. AT, Trkiyedeki i siyasi sorunlarn
kendi iine tanmasna ilk kez 1980de tank olmutu. 1990larda ise Trkiyedeki insan
haklar Krt sorunu ile zde bir biimde alglanm, ilikiler de youn biimde
demokrasi ve insan haklar alanndaki gelimeler ile ilikilendirilmitir. Dann bu AB
ile Trkiye arasndaki ilikilerin yapsndaki bir deiim olarak grlebilir1514 dedii bu
deiimde, AETnin bir siyasal ve deerler birlii olmaya ynelik geliimi kadar
Trkiyedeki 12 Eyll Askeri Darbesi ve ynetiminin de rol byk olmutur. Avrupa
Parlamentosu 12 Eyllde bu konularda ald ilk kararnda Askeri idareyi insan haklarna

1512

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.6

KOB-2003.
1514
Da, the issues of human rights and democratization have in recent years emerged as significant aspects
of Turkey-EU relations deerlendirmesini yapyor. Da [2001b] Human Rights, s.17.
1513

337
saygl olmaya aryordu.1515 1980li yllarn banda ortaya kan bu eilim, 1993de
Kopenhag Kriterleri ile baka bir nitelie ve btn aday lkeleri kapsayan yeni bir formata
kavumu, erevede Trkiyeden de belirli konularda ve belirli bir takvim erevesinde
insan haklar alannda AB standartlarna uygun dzenleme ve uygulamalar talep
edilmitir.1516 1980li yllarn ortasnda balayan ve 1999da PKK lideri calann ele
geirilmesine kadar ok ciddi biime devam eden ayrlk terr, Trkiyede
demokratikleme ve insan haklar alannda yaplabilecek dzenlemelerin nndeki temel
engel olarak ortaya kmtr. Ancak buna ramen insan haklarnn uluslarararaslamas
(the internationalization of human rights) Trkiye gibi byk skntlar olan lkelerde
bile insan haklar nndeki engellerin almasnda temel deiim gc olmutur.1517
rnein 1990 ylnda Trkiye aznlk haklarna saygy, yani aznlklarn kltrlerini,
dillerini ve dinlerini koruma ykmlln ieren AGTin Paris Szlemesini imzalad.
Trk Hkmetinin Nisan 1991de Krtenin kullanmn serbest brakan karar da bu
erevede alnd. Hkmette nsan Haklarndan sorumlu bir bakanln bulunmas, 1997de
itibaren Babakanlkta nsan Haklar Yksek Konseyinin oluturulmas ve bu Konseye
STlerin de alnm olmas, imzalanan pek ok uluslararas anlama, bu konuda
Trkiyenin samimiyetini gstermesi bakmndan son derece nemli gelimelerdi. Trkiye,
2003de de uzuca sre sorun olan Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve
Anlamasn imzalad.1518 Bu arada Trkiyede baz konularda uluslararas anlamalar
imzalanm olmakla birlikte onay sreci henz tamamlanmamtr. Ancak bu konuda da son
iki ylda ok gl bir ivme yakalanm ve onay sreci de hzlanmtr.
Trkiyede yaplan yasal ve idari deiiklikler ve Uluslararas anlamalara uyumuma
ramen asl aksaklk bunlarn uygulamalarnda yaanmaktadr. Bu konuda yine blclk
ve gericilik gibi lkeye ynelik tehdit alglamalar kadar, bata yarg mensuplar olmak
zere uygulama konumunda olan kiilerin konuya ilikin yeterli birikime sahip olmamalar
ya da bu kararlar dikkate alarak geni, demokratikletirici, liberal yorumlar yapmak
konusunda yaadklar tereddtler nemli bir rol oynamaktadr.1519 Kramerin de
vurgulad gibi, pek ok yarg, bilgisizlik ya da isteksizlikten dolay Trkiyede de geerli
olan uluslararas normlar sistematik olarak kararlaryla ilikilendirmekten
kanmaktalar.1520
AB ile Trkiye arasndaki ilikilerde insan haklar konusu ok geni bir yer tutmakta ve
Trkiye genellikle eletirilmektedir. Ancak ABnin Trkiyede liberal demokrasiye gei

1515

Resulation on the Events in Turkey: 18.09.1980. Benzer biimde 10.04.1981, 22.01.1982, 8.07.1982,
tarihli kararlarda da bu konu zellikle ele alnmtr.
1516
Bu konuda ok nemli alma iin : hsan D. Da (2001c): Human Rights, Democratization: Turkish
Politics in the European Context, Southeast European and Blak Sea Studies, Vol. 1, No:3 (September 2001),
pp.51-68. hsan D. Da: (2001b): Human Rights, Democratization and the European Community in Turkish
Politics: The zal Years, 1983-1987, Middle Eastern Studies, Vol. 37, No. 1, January 2001, pp.17-40.
Meltem Muftuler-Ba: (1997): Turkeys relations with a changing order, Manchester and New York:
Manchester University Press. (Meltem Mftler-Ba: Trkiye ve AB: Soguk Savas Sonrasi Iliskiler, Alfa,
Istanbul, 2001, s.127-158)
1517
. Da, insan haklarnn siyaset ve dier normatif alanlarda uluslararaslamas, ulusal hkmetlerin de
bunlar stlenmesini gerektirdi. Trkiyedeki durumda budur. Bkz.: Da [2001c] Human Rights- European
Context, s.66.
1518
Bu anlama rnein AB yesi olan Fransa tarafndan henz imzalanmamtr.
1519
Avrupa Konseyi Trkiye Temsilcilii ve Ankarada bulunan Liberal Dnce Derneinin Trkiye
apnda AB ve zel olarak da insan haklar alannda yaptklar aratrmada, Trk toplumunun insan haklar ve
demokrasi konusunda yarg yelerinden daha liberal ve AB standartlarna daha yakn olduklar tesbit
edilmitir. : Radikal Gazetesi (stanbul): 03.07.2003.
1520
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.27.

338
ve insan haklarna saygl bir devlet anlayn hzlandrd da bir gerektir.1521
Trkiyedeki reform almalarnn de deerlendirilmesi bakmndan son derece nemli
olan lerleme Raporlar ve 2003de aklanan 2. KOBda Trkiyenin insan haklar alannda
ok ciddi bir ilerleme ortaya koyduu aka grlmektedir.1522 Her ne kadar Kramerin,
AB yelii perspektifi son yllarda insan haklar sylemi ile Trkiyenin siyasi gndemini
belirliyor. Ancak arasal uyum ile bunlarn iselletirilmesi konusunda hala ciddi bir
ayrlk hala alamad1523 grnde hakllk pay olsa da, bu alandaki siyasal reformlarn
ve bununla balantl mental deiimin de Trkiyede yaand bir gerektir. Son dnemde
yaplan kamuoyu aratrmalarnda, sadece Trk entelektelleri ve politikaclarnn deil,
toplumun geni kesiminin de ABnin bu ilevinin farknda olduu ve bunu desteklediini
ortaya karmtr.1524 Yani F.Ahmadn Trkiye ABye girerse, insan haklar ve hukukun
hakimiyetine sayg duyan liberal, demokratik bir rejimin yaratlmas bakmndan byk bir
frsatn kazanlacan gr1525, Trk toplumunca da artk geni bir kabul grmektedir.
2001 KOBinde yer alan bu balamdaki neredeyse btn ksa vadeli ncelikler
konusunda yasal ve idari dzenlemeler yaplm, orta vadede olanlarn da ok nemli bir
blm tamamlanmtr.1526 Mays 2003de aklanan ikinci KOBda dile getirilen Tm
bireylerin dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, din ve inanca dayanan ayrm ve
ayrmcla maruz kalmakszn Trkiye'nin taraf olduu uluslararas ve Avrupa
dzeyindeki enstrmanlara uygun olarak temel haklar ve insan haklarna sahip olmalarnn
yasal dzeyde ve uygulamada gvence altna alnmas1527 talepleri, Trkiyede hi
olmad kadar iselletirilmekte ve hem toplum hem de devlet katnda zaten
gerekletirilmesi gerekli reformlar olarak desteklenmektedir.

ca- lm Cezas
lm cezas, Trkiyenin AET, AT ve AB ile ilikilerinde srekli gndeme gelen bir
sorundu. Temmuz 1959da AETye ortaklk iin bavuruda bulunan Yunanistan ile Trkiye
AET ile ortaklk anlamas iin almalara baladktan yaklak on ay sonra Trkiyede 27
Mays askeri darbesi yaplm ve dnemin Cumhurbakan C.Bayar, Babakan
A.Menderes, Dileri Bakan F.R.Zorlu ve Maliye Bakan H. Polatkan hakknda idam
cezalar verilmiti. Cumhurbakan Bayar iin verilen ceza, ya dikkate alnarak infaz
edilmemi, ancak dier politikac idam edilmiti. Bu durum Trkiye ile AET arasnda
yaanan ilk byk krizi de gndeme getirmi, infaz ncesinde bata Fransa Devlet Bakan
1521

Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB, s.143; hsan D. [2001c] Human Rights-European Context, s.62-66.
Trkiyede idam cezasnn kaldrlmas ve ana dilde yayn olanann da saland Austos 2002deki byk
reform paketi sonrasnda Verheugen, Trkiyeye kar uyguladmz bask politikasnn hakll ortaya
kmtr yorumunu yapmt. : Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 05.08.2002.
1522
KOB-2003: Beschluss 2003/398/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und
Bedingungen der Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik, 19. Mai 2003. L 145/40
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/revised_ap_de.pdf; Die Erweiterung erfolgreich gestalten Strategiepapier und Regelmige Berichte 2002 der Europischen Kommission ber die Fortschritte jedes
Bewerberlandes auf dem Weg zum Beitritt - KOM(2002) 700 und Bulletin EU: 10-2002, Ziff. 1.5.2,
Beschluss 2001/235/EG des Rates ber die Grundstze, Prioritten, Zwischenziele und Bedingungen der
Beitrittspartnerschaft fr die Trkische Republik - ABl. L 85 vom 24.3.2001 und Bulletin EU: 3-2001, Ziff.
1.5.6
1523
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.27.
1524
rnein bu aratrmada, AB olmakszn Trkiyede insan haklar alannda siyasal reformlar
gerekletirilebilir miydi? eklindeki soruya % 60n zerinde hayr cevab verilmektedir. Liberal
Dnce Topluluunun AB Komisyonu Trkiye Temsilcilii ile ibirlii iinde 2002-2003 yllarnda Trkiye
apnda yapt araltrmann ayrntlar iin : Radikal (Gnlk Gazete-stanbul): 03.07.2003.
1525
Feroz Ahmad [1993] The Making of Modern Turkey, Routledge, London-New York. s.226.
1526
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http://www.mfa.gov.tr/gruppe/el/01.htm
1527
KOB-2003.

339
De Gaulle olmak zere Avrupadan gelen uyarlar dikkate almayan askeri ynetim
infazlar gerekletirince, Fransa ortaklk anlamasnn yaplmasn engellemiti.1528 Bu
engelin almas yllar ald ve Trkiyenin balangta eit koullarda balad AET
serveninde rakibi Yunanistann yaptndan daha farkl ve nispeten daha olumsuz bir
anlamay kabul etmek zorunda kalmasnda, siyasi idamlar ok nemli bir rol oynad.
1970li yllarda benzer bir kriz bu sefer solcu gen iin yaand. Deniz Gezmi ve
arkadalar idama mahkum edildiler. Bunun infaz edilmemesi iin de Trkiyeye AET ve
Avrupa Konseyinden srekli uyar ve basklar geldi. Ama Trkiyedeki ynetim infazda
kararlyd. nfaz sonrasnda ilikiler yine olumsuz ynde etkilendi. 1980 askeri darbesi
sonrasnda da benzer tecrbe yaand. Bata Avrupa Parlamentosu olmak zere AT ve
Avrupa Konseyinin uyarlar ve eletirilerine ramen ok sayda idam cezas infaz edildi.
Kasm 1983de yeniden demokrasiye geilmesinden ksa bir sre sonra ise zal Hkmeti
idam cezalarn uygulamama gibi bir tutum benimsedi. Trk Ceza Yasasnda idam cezas
yer almasna ve baz sulardan dolay bu ceza verilmesine ramen, 1984den bu yana
Trkiyede idam cezalar infaz edilmiyordu. Trkiyede bir idam cezasnn infaz karar
Millet adna TBMM tarafndan verilmekteydi. Prosedre gre mahkemenin verdii ve yarg
sreci iinde kesinleen idam cezas karar nce Adalet Bakanlna, oradan Hkmete
geliyor ve Hkmet bunu TBMMye havale ederek karar aldryordu. Son karar TBMM
alnyor ve infaz bu kararn alnmasnn ardndan gerekletiriliyordu. 1984de Trkiye
idam cezalarn infaz etmeme konusunda tek ynl bir karar alarak bunu Avrupa
Konseyine de bildirdi. Ancak idam cezasnn uygulanmamas, onun varln ortadan
kaldrmad ve her an iin Trkiyenin infaza ynelebilecei endiesi ile 1984 sonrasnda
da gerek bata AP olmak zere AB kurumlar ve gerekse de Europarat Trkiyeden idam
cezasn kaldrmasn, AHSnin 6 nolu protokoln de onaylamasn talep ediyordu.
1999da PKK lideri calann yakalanmas sonrasnda idam cezasnn kaldrlmas bir anda
daha da gleti. Bata PKK ile mcadelede ehit olan ya da PKK tarafndan ldrlen
kiilerin aileleri ve yaknlar (ehit Aileleri) ve iktidardaki MHP calann mutlaka idam
edilmesi gerektiini dile getiriyorlar ve hatta calan idam edilsin, sonra hemen idam
cezas kaldrlsn gibi bir forml sunuyorlard. Oysa 1999da Trkiyeye adaylk stats
verilmesinin ardndan hazrlanan KOBda ksa vadede dam cezasna ilikin fiili
moratoryumun muhafaza edilmesi yani idam etmeme uygulamasnn devam edilmesi
isteniyor, orta vadede ise idam cezasnn kaldrlmas, Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin 6. Protokolnn imzalanmas ve onaylanmas isteniyordu. Ancak btn
tartma ve toplumda belirli bir kesimin eletirisine ramen idam cezas iki aamada
kaldrld. nce idam cezas, MHPnin etkisi ile terr sular hari olmak zere olarak
kaldrld. Ancak bu ABnin beklentilerini karlamyordu. Bunun zerine ANAP lideri
Ylmazn nclnde TBMMde yeni bir uzla arand ve MHP dlanarak muhalefetle
ibirlii halinde 3 Austos 2002de idam cezasn KOBda istenilen biimde kaldrld.
TBMMde AB konusunda ortaya kan bu arpc ibirlii ve uzla, MHPnin lkeyi erken
genel seimlere gtrmesinin de gerekesi oldu. Kramerin de vurgulad gibi, aslnda
PKK sorunu ve calan olay olmasayd, idam cezas ok daha kolayca kaldrlabilecekti.1529
Trkiye 2003de idam cezas ile ilgili Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6 Numaral ek
protokoln de (Zusatzprotokoll Nr. 6 zur AHS) onaylad.
cb- Cezalarn nfaz ve kence
12 Eyll 1980de yaplan askeri darbenin ardndan Trkiye ile bata AT/AB ve Avrupa
Konseyi olmak zere pek ok uluslararas kurulu ve lke ile ilikilerde ikence konusu
srekli gndeme gelmitir. APnin Trkiye konusunda ald pek ok kararda ikence
1528
1529

Birand [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras.

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s. 27.

340
konusunda uyarlar yaplyordu. Yine Avrupa kencenin nlenmesi Komitesi 1982de
Trkiyeyi yaygn ikence ve gzaltndakilere kt muameleden dolay knamt. AP
Trkiye her zaman ikencenin bir devlet politikas olmadn, hatta cezalara bal bir yasak
olduunu, ancak uygulamada baz mnferit olaylarn yaanabildiini, bunun da Trkiyenin
ikence yaplan bir lke olarak nitelendirilmesine neden olmamas gerektiini ileri
srmtr. kence konusunun Trkiye-AB ilikilerinde en yksek perdeden gndeme
gelmesi ise Aralk 1997de Lksemburgda yaplan ve genileme iin tarihi bir nemi olan
Zirvede yaanmtr. AB Dnem Bakan Lksemburg Babakan J.C.Juncer kence
yaplan bir lkenin ABde yeri yoktur. Biz ikence yaplan bir lkenin temsilcileri ile ayn
masay paylamak istemiyoruz szleri ile Trkiyeye aday stats verilmeyiinin
gerekesini aklarken, Trkiyeden ok byk tepki alm, hatta Lksemburg kararlarndan
ok daha fazla Juncerin uslbu eletirilmiti.1530 Ancak Trkiyede ikencenin bir devlet
politikas olarak benimsenmedii bilinse de mnferit bazda da olsa varl genelde kabul de
edilmitir. Hi kuku yok ki, bir devletin ikenceyi bir ara olarak grmemesi ikencenin
ortadan kalkmas iin yeterli bir unsur deildir. kencenin ortadan btnyle kalkmas iin,
aslnda ikenceyi kendi devleti, kendi lkesi iin gerekletirdiine inanan kiileri aktif
olarak engellemesi de gerekmektedir. kencenin varl konusunda Trkiyedeki
politikaclar da zaman zaman rahatszlklarn dile getirmektedirler. rnein Ekim 1999da
ABD Bakan Clintonun AGT Zirvesi vesilesi ile Trkiyeye yapt ziyaret esnasnda
yabanc gazetecilerin Clintonla birlikte basn toplants yapan dnemin Cumhurbakan
Demirele Trkiyede ikence var mdr? eklinde sorduklar soruya Demirel,
Trkiyede ikencenin olmadn sylemek maalesef mmkn deildir cevabn vermi,
ancak olaylarn mnferitliine dikkat ekmiti.
kence konusu doal olarak her iki KOBa da ncelikle giderilmesi gereken bir sorun
olarak yer almtr. 2002 ylna kadar gerekletirilen dorudan ve dolayl dzenleme ve
yasa deiiklikleri ile ok nemli bir mesafe alnm olsa da, belirli blgelerde ve zelikle
de polis karakollarnda ikence ve kt muameleye ilikin ikayetler devam etmektedir.
Mays 2003 de revize edilen KOBda bu konudaki mcadelenin devam etmesi ve
AHSnin 3. maddesi ve Avrupa kenceyi nlenme Komitesi'nin kurallarna uyulmas ksa
vadeli bir ncelik olarak isteniyordu.1531
Aslnda Trkiyede bata ikence olmak zere, insan haklar ihlallerinin nlenmesi
konusunda 1983 sonrasndaki zal Hkmetlerinin ok ciddi abalar oldu.1532 Bu
erevede belki de en nemli dzenleme, 23 Ocak 1987de Trk vatandalarna Avrupa
nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuruda bulunma hakk tannmasyd. Ayn yl
TBMMde insan haklar konusundaki gelimeleri izleyecek bir daimi komisyon kuruldu,
ardndan da 1988de ikenceyi nlemeye ynelik BM ve Avrupa Konvansiyonlarn
(Avrupa kenceyi nleme Anlamas) imzalayan ilk Avrupa lkesi oldu. Daha da
nemlisi Trkiye bu szlemelerin 15. maddesinde yer alan ve bask altnda alnan
ifadelerin kant olarak kabul edilemeyeceine ilikin hkm de kabul ederek, ikence ile
mcadele konusunda ok nemli bir adm atmtr.1533 Ama bu ve benzeri yasa
deiiklikleri Trkiyede ikencenin nlenmesine tek bana yetmedi. Bu konuda yaplan
mcadelenin btnyle baarya ulamamasnda, toplumsal duyarllk ve destein
yetersizlii nemli bir rol oynamaktadr. Demokratik ve insan haklarna saygl bir
Mentalitaetin yerlemesi, zellikle de lke btnl ve rejim tehdidi algs altnda
1530

Die Welt (Gnlk Gazete-Almanya): 13.12.1997

KOB- 2003.
1532
hsan D. Da [2001b] Human Rights, Democratization and the European Community in Turkish
Politics: The zal Years, 1983-1987, Middle Eastern Studies, 37:1, pp. 17-40.
1533
Mftler-Ba [2001] Trkiye ve AB, s.146-147.
1531

341
zaman almaktadr. Bu durum ikenceyi uygulayanlara hareket alan salarken, ikence
madurlarnn haklarn aramalarna da engel olmaktadr. kencenin nlenmesinde yarg
mensuplarnn da nemli bir ilevi bulunmaktadr. Trkiyede yarg mensuplarnn insan
haklar konusundaki duyarllnn artrlmas iin zel almalar yaplmaktadr. kinci
KOBde de hakim ve savclarn Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve AHMnin kararlar
konusunda eitilmeleri bir hedef olarak belirlenmi ve bu konuda AB kaynaklar ile
Trkiyeye destek verilmesi kararlatrlmtr. KOB-2003 kinci nemli husus gvenlik
glerinin eitim seviyesi ve zanllara ynelik kant edinme teknikleri ile ilgilidir. Genel
olarak Gestaendnisse zerine kurulu sorgulama biimi, Trkiyede zanllarn itiraf
etmeleri iin eitli ekillerde bask yaplmasn kolaylatrmakta, hatta
merulatrmaktadr. Bir baka nemli faktr 1984 sonrasnda yaanan ve 1999a kadar
30 bine yakn kiinin lmne neden olan blc terrdr. lkenin btnln tehdit
eden ve binlerce insann canna mal olan, milli serveti tketen, hatta enflasyonu artran,
askerlerin lke ynetimine egemen olmalarna aralk eden terr karsnda toplumun
tepkisi, gerekli her trl aracn kullanlmasna meruluk salamtr. Hatta bu, bir lkenin
varlna kasteden dmanlara kar kendini korumasnn bir gerei olarak grlmtr.
Bylece Trkiyede lkenin gvenliini, bireysel zgrlkler nne karlmas konusunda
hem devlet hem de toplum katnda ciddi bir anlay birlii olumasna neden olmu, bu
balamda ikence uygulamas da birok evrede doal bir ara olarak grlmtr.1534
Bu durum olaanst hal uygulamas yaplan ve daha ok Krt asll vatandalarn
oturduklar blgelerde kendini daha arpc olarak hissettirmitir. Btn bu toplumsalpsikolojik ortama ilaveten olaanst hal uygulamas ve dier baz yasal dzenlemeler de
ikencenin yaplabilmesine olanak tanmaktayd. rnein Olaanst Hal Blgesinde
gzalt srelerinin uzun olmas ve bu sre zarfnda zanllarn d dnya ile balantlarnn
kesilmesi, ikence uygulamalarna olanak tanmaktayd. Bu konudaki i ve d eletiriler
dikkate alnarak gzalt sreleri ksaltld ve gzalt koullarnda deiiklikler yapld. Yine
DGM Kanunu'nun 16'nc maddesinde Maerz 2002de yaplan deiiklikle 3 veya daha
fazla kiinin katlmyla ''toplu olarak'' ilenen sularda, Cumhuriyet savcsnn talebi ve
hakim kararyla 7 gn olarak uygulanan gzalt sresi, 4 gne indirildi.1535 Hakimin karar
vermeden nce, yakalanan veya tutuklanan kiiyi dinlemesi zorunlu hale gelirken, Tutuklu
sann avukat ile her zaman grebilmesine imkan da tannd, CMUK'un ''Sann
tutuklanmasndan haber verilecek kiileri'' hkme balayan 107'inci maddesi de yasayla
yeniden dzenlendi. CMUK'un ''Yakalanan kimsenin sorguya ekilmesi'' balkl 128'inci
maddesi de buna paralel olarak yeniden dzenlendi. Deiiklikle ''yakalama ve yakalama
sresinin uzatlmasna ilikin emirden, yakalanann bir yaknna veya belirledii bir kiiye
Cumhuriyet savcsnn kararyla gecikmeksizin haber verilmesi'' hkme baland. Bunun
gibi 1991de yaplan Terrle Mcadele Yasasnn baz hkmleri de ikencenin nlenmesi
mcadelesini zorlatracak hkmler iermekte ve bu haliyle de Avrupa nsan Haklar
Szlemesine de aykrlklar tamaktayd. Zira bu yasada ikence ile sulananlara kar
ancak ileri Bakanlnn izniyle dava alabilmesi ve bu davann da sadece DGMlerde
grlebilmesi hkm mevcuttu (Md.15). Bu durum hem prosedr uzatyor, hem de kurum
ii dayanma ve dengeler nedeniyle ikence eylemini gerekletirenler mahkemeye
karlamyordu. kinci nemli husus da kiilerin 30 gne kadar polis nezarethanesinde
tutulabilmesine olanak tanyan 11. maddeydi ki, ikence konusundaki iddialar da
uygulamalar da gelelikle bu srede ve polis karakollarnda gndeme geliyordu. Gerek
yukarda anlan maddeler ve gerekse de bata CMUK olmak zere dier yasalarda
ikenceye olanak tanyan hkmler 1992den bu yana aama aama ortadan kaldrld ve
1534

Hasan Cemal bu garip toplumsal duyarszlk ve tepkisizlii aktaryordu. : Cumhuriyet Gazetesi

(stanbul): 23.06.1985 (Hasan Cemal)
1535
Olaanst Hal ilan edilen blgelerde, yakalanan veya tutuklanan kiiler hakknda belirlenen 4 gnlk
sre, Cumhuriyet savcsnn talebi ve hakim kararyla 7 gne kadar uzatlabilecek.

342
son olarak da 2003deki dzenlemelerle bu konudaki yasal mevzuat btnyle AB
standartlarna ulatrld. Bylece Trkiyeye kar AHMde alan davalarn ok byk
blmn kapsayan ikence iddialar azaltld. 2. Uyum paketinde (26. Maerz 2002) yine
nemli bir karar alnd ve ikence dolays ile AHMnin ya da yerel bir mahkemenin
tazminata hkmetmesi halinde bu tazminatn (Kompensationszahlungen) devlet
tarafndan deil, ikence konusunda birinci dereceden sorumlular tarafndan denmesi
karara baland. Btn bu ok nemli dzenlemelere ramen gerek Amnesty
International1536, Helsinki Watch gibi uluslararas organizasyonlar1537 ve gerekse de Avrupa
Konseyi kenceyi nleme Komitesi (CPT) 1538, Avrupa Konseyi Parlamenterler
Asamblesi1539, ve ABD Dileri Bakanlnn Bureau of Democracy, Human Rights, and
Labor Trkiyede ikence uygulamalarnn devam ettiine dair raporlar yaynlamaya
devam etmektedirler.
Trkiyede insan haklar alanndaki nemli bir sorun da cezalarn infaz konusudur.
KOBda bu konuya da deinilmekte ve cezaevlerinde ikence ve kt muameleye engel
olunacak nlemlerin alnmas istenmektedir.1540 Son yllarda ar sulular ve Anti-Terr
Yasas gereince mahkum edilen siyasi hkmllerin kalmas iin yksek gvenlikli FTipi cezaevlerinin yaplmas, bu konuda yeni bir tartma ortaya kard. Trkiyede
geleneksel olarak cezaevlerindeki kou sistemi uygulamasna son verilmesi ve yeni
cezaevlerinde 1 ve 3 kiilik hcrelerin ina edilmesi, bata sol terr rgt Devrimci Halk
Kurtulu Partisi Cephesi (DHKP-C) olmak zere baz evrelerin eylemlerine neden oldu.
F-Tipi cezaevlerinin mahkumlar izole ederek insanlk d bir ortam yarataca ve daha da
nemlisi mahkumlara yaplacak ikence ve kt muamelenin daha da kolaylaacan iddia
eden bu rgt, ok geni apl bir lm orucu eylemi balatt. 2002 yl sonuna kadar bu
eylemler neticesinde rgt mensubu ya da yakn olan ve ounluu cezaevinde bulunan 97
kii hayatn kaybetti. Hkmet ise, kou sisteminin rgtlerin terr ve ideolojik
eitimlerine olanak salad, mahkumlarn slahna rgt basks ile izin verilmedii ve
lm orucu gibi eylemlerin de rgt karar ile yapan kiilere zorla kabul ettirildiini iddia
ederek bu F-Tipi Cezaevi politikasndan vazgemeyeceini aklad. Aralk 2000de 20
cezaevindeki lm orucu eylemini sona erdirmek ve mahkumlar F-Tipi cezaevlerine
yerletirmek iin balatlan ve 16 mahkumun lmne neden olan operasyon Avrupada da
byk yank uyandrd.1541 Ancak bu konuda gerek CPT ve gerekse de dier uluslararas
kurulularca yaplan incelemelerde Trk Hkmetinden daha fazla DHKP-Cnin de
gelimelerden sorumlu olduu, uzlamaya yanamad ifade edildi. DHKP-Cnin uzlamaz
tutumu, 2001 yaznda Trkiyede incelemeler yapan AB Parlamentosu delegasyonunca da
dile getirildi.1542 Delegasyon Trk Devletinin cezaevlerindeki koullarn gelitirilmesine
daha da nem vermesini isterken, DHKP-Cnin tutumunu da eletiriyorlard. F-Tipi
cezaevlerindeki koullar konusunda Avrupa Konseyi kenceyi nleme Komitesi (CPT) 26
Haziran 2003de yapt aklamada, Trkiye iin olduka pozitif bir tablo ortaya
koymutur. Bylece hem mahkumlara ynelik ikence ve kt muameleye engel olunmas
ve hem de terr rgtlerinin sempatizanlar zerindeki etkinliinin krlmas ve bu kiilerin
1536

Amnesty International: Turkey: Systematic Torture Continues in Erly 2002, London, September 2002.
Human Rights Watch : Human Rights Watch World Report 1996: Turkey, New York: 1996.
1538
European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment
(CTP) des Europarates: Strassbourg:23.07.2002 (CTP/Inf[2002]13).
1539
Council of Europe Parliamentary Assambly: Implementation of Decisions of the Court of Human Rights
by Turkey, Strassburg, 23.09.2002 (Resulation 1297 (2002))
1540
KOB-2003.
1541
Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): 20.12.2000 (Gerd Hhler/ Edgar Auth); Die Welt
(Gnlk Gazete-Almanya): 21.12.2000 (Evangelos Antonaros); Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya):
20.12.2000 (s.Gsten/T.Seibert); Frankfurter Allgemeine Zeitung:21.12.2000 (Rainer Hermann)
1542
Hrriyet Gazetesi (stanbul): 09.06.2001.
1537

343
yeniden topluma kazandrlabilmesi iin konusunda F-Tipi cezaevleri olumlu gelimelere
neden oldu.
Trkiyede ikencenin ve kt muamelenin nlenmesi konusunda son yllarda ok ciddi bir
aba gsterilmektedir. Bu konuda yaplan eitim almalar, terrn byk lde ortadan
kalkmas ve son yllarda Trkiyede ve ABde ok sk gndeme gelen Manisal
Genler1543 davas gibi konular, bu konuda kamuoyunda da ciddi bir duyarllk yaratt ve
mental deiime katkda bulundu. Kasm 2002de seimleri kazanan AK Parti Hkmetleri
de bu mcadele samimi olduklarn ve ikence konusunda null Tleranz uygulanacan
ak bir biimde ifade ettiler. ok ksa bir sre ncesine kadar Trkiyede ikence ve kt
muamele konusunda nemli eksiklikleri dile getiren ve Hkmeti eletiren Avrupa Konseyi
kenceyi nleme Komitesi (CPT) 25 Haziran 2003de kamuoyuna aklad raporda da
Trkiyedeki olumlu gelimelerin alt iziliyor ve ikence ile mcadelede nemli yol
alnd vurgulanyordu.1544 Kramer, bu konudaki sorunlar iin bir baka nemli noktaya da
dikkat ekerek, ABnin Trkiyede ikenceye neden olan hususlarn ortadan kaldrlmas
iin daha youn ve dzenli kaynak aktarmas gerektiini hatrlatmaktadr.1545

cc- Dernek, Toplant zgrl ve Basn zgrl

12 Eyll 1980 Askeri Darbesi ardndan hazrlanan 1982 Anayasas ve bununla ilgili yasal
dzenlemeler, devleti koruma ve anarik ortama izin vermeme adna Trkiyede
Dernek, Toplant zgrl alannda da Bat demokrasileri standardndan olduka
uzaklaan dzenlemelere yer vermitir. Demokratik, zgrlk hukuk devleti ilkesi ile
badatrlmas olduka g olan bu alandaki dzenlemeler AHS 10 (Abz.2) ve 11.
maddelerine de aykrlk tamaktayd. Bu nedenle ABnin Trkiyeden istedii siyasi
reform talepleri iinde Dernek, Toplant zgrl alanndaki eksiklikler ska dile
getirilmitir. Daha ncekilerde olduu gibi 2. KOBdaki ncelikler arasnda Dernek ve
toplant zgrl alannda hukuk reformlarn srdrmek1546 da saylmtr.
Trkiyede bu alanda yaanlan sknt nn en bata gelen nedenini Kramer laik, tek ulus
devleti ve tek halk kimlik anlay olarak gstermektedir. Bu durum, laiklik, lkenin
blnmez btnl ve milli gvenlik konular bata olmak zere, devlet ideolojisine
ters den hemen her dncenin snrlanabilecei bir ortam yaratmaktayd.1547 Bylece
hem bireyler, hem de bata siyasal partiler olmak zere Vereinigunglarn cezalandrlmas
ya da yasaklanmas mmkn olabilmekteydi. Ancak hemen belirtmek gerekiyor ki, bu
snrlayc yasal dzenlemeler ve devlet ideolojisine ramen Trkiyede son yllarda
liberalleme devletin eletirilmesi balamnda ok nemli bir zihniyet deiimi
gereklemitir. Bu durum EU ilerleme raporlarnda da ok net olarak izlenmektedir. Ekim
2001, ubat, Mart, Austos, Aralk 2002 ve 2003 yl iinde pek ok yasa, Anayasa
maddesi ve ynetmelikte yaplan dzenleme ve zellikle 2003 ylnda onaylanan bu
konudaki uluslararas anlama ve protokoller, dnce zgrl alannda son derece ciddi
bir alm salamtr. Kramer de normalde eletirilerin dile getirilmesi halinde hala
1543

Manisada yasad rgt yesi olduklar gerekesi ile gzaltna alnan lise rencilerine ikence yapld
iddias ile 1995de alan dava 2003de sona erebilmitir.
1544
NTV-Trkiye: 25.06.2003 (<www.ntv.com.tr>)
1545
rnein halen AB kaynaklar ile yaplan ve 5000 civarndaki emniyet mensubuna 3 ile 5 yl arasnda
srecek olan insan haklar konusundaki eitim almasnn daha da yaygnlatrlmas gerekmektedir.
Kramer: 2002b, s.29.
1546
KOB- 2003
1547
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.30.

344
cezalandrlabilir olmasna ramen, Atatrk dnda hibir konu tabu konu olarak kalmad
demektedir.1548
Son dneme kadar zerinde en ok tartlan yasal dzenleme Ceza Yasasnn 312.
maddesi ve Anti Terr Yasasnn 7. ve 8. maddeleriydi. 312. madde 312. madde,halk,
snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik
etmenin cezalandrlmasn ngryordu. Bu maddede ilk deiiklik Ekim 2001de
gerekletirilmi, ancak asl olarak 6 ubat 2002deki ikinci deiiklikte hukuk ve dzeni
tehdit etmek olmadka dncenin aklanmasnn cezalandrlmayaca ilkesi
getirilmitir. 312. Maddede son deiiklik ise 3 Kasm 2002 seimlerini kazanan AK Parti
tarafndan Aralk 2002de gerekletirilmitir. Zira seim yasas, 312. maddeden mahkum
olanlar affa uram olsalar bile milletvekili seilemezler maddesi AK Parti lideri olan
T.Erdoann seimlere katlmasn engellemiti. Siirtte seimlerin iptal edilmesi zerine
bu konuda da deiiklik yaplarak Erdoann seimlere girmesi salanmt. Benzer bir
baka dzenleme Ceza Yasasnn 159. maddesinde yaplmtr. Bu madde TSK da dahil
olmak zere 'Anayasa kurulularn ve kamu ahsiyetlerini tahkir'i ceza kapsamna
alyordu.1549 Yaplan deiiklikle tahkir ve tezyif suu iin koullar ortaya konuldu ve
maddenin esnekliinin nne geilmeye alld. Bu durum hi kuku yok ki bata
politikac ve gazeteciler olmak zere lke sorunlar zerinde eletiren grler ortaya koyan
ve TSK da olmak zere devlet kurumlarn eletiren kiilerin bu dncelerini
aklayabilmeleri nndeki engelleri byk lde ortadan kaldrmaktadr. TMY 8. madde
ise propaganday, yani bir bakma dnceyi ifade etmeyi su sayyordu. MGK Genel
Sekreterliinin kar gr vermesine ramen TBMMde kaldrlmasna karar verilen bu
madde Cumhurbakan A.N.Sezer tarafndan veto edilmi ve yeniden grlmek zere
Meclise iade edilmiti. Hkmet, bu maddenin btnyle kaldrlmas konusunda taviz
vermeyince yasa ayn ekliyle Cumhurbakannca 18 Temmuz 2003de onayland ve
bylece Trkiyede dnce suu kapsamnda en nemli yasal snrlamalar olarak kabul
edilen deiiklikler gerekletirilmi oldu.1550
Trkiyede bu alanda belki de en nemli eksiklik, bata yarg kurumlarnda karlalan
demokratik-liberal zihniyetle ilgili sorunlardr. 202 yl lerleme Raporunda da yarglarn
uyum paketleri ile getirilen deiiklikleri, AHS ve AHM kararlarn kendi kararlarnda
dikkate almadklarndan ikayet edilmektedir.1551 Bunlarn ortadan kalkmas iin zamana ve
zellikle yarg ve gvenlik personelinin eitimine ihtiya olduu aktr. Ancak her konuda
olduu gibi, bu alanda da Trkiyede deiim son derece hzl gereklemektedir.
Bu anlamda bir baka nemli sorun da Trkiyede medya alannda yaanmaktadr. 2002 yl
sonuna kadar yaplan yasal deiiklikler bu konuda hala tatmin edici bir ortam
yaratamamtr. Gerek R-2002 ve gerekse de ikinci KOBda Fikir hrriyeti ve basn
1548

ibid, s.31.
TCK 159. madde /Eski hali: Trkl, Cumhuriyet'i, Byk Millet Meclisi'ni, hkmetin manevi
ahsiyetini, bakanlklar, devletin askeri veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya adliyenin manevi
ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif edenler bir seneden alt seneye kadar ar hapis cezas ile cezalandrlrlar.
TCK 159. madde / Yeni hali (Ocak 2002): Trkl, Trk milletini, Trkiye devletini, Trkiye Byk Millet
Meclisi'ni, Bakanlar Kurulu'nu, bakanlar, adliyeyi, devletin askeri veya emniyet ve muhafaza kuvvetlerini
veya bunlar temsil eden bir ksmn alenen tahkir ve tezyif eden kimseye bir yldan yla kadar hapis cezas
verilir. Bu konuda ayrca: TSAD 2001 Perspectives on Democratisation in Turkey and EU Copenhagen
Criteria, stanbul, s.16-20.
1550
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr, sowie Milliyet:19.07.2003.
1551
FBde yarg mensuplarnn i ykne dikkat ekilmi ve bunun adli sistemede tkanklklar yaratt
belirtilmitir. 1,153 bin ceza, 548 bin hukuk davasnn bekledii, bunun davalarn uzamasn da beraberinde
getirdii, Trkiyede ortalama olarak bir ceza davasnn 406, hukuk davasnn ise 241 gn srd
belirtilmektedir.
1549

345
zgrl alanndaki reformlara devam etmek, kstlamalar kaldrmak. iddet iermeyen
gr bildirdikleri iin yarglanan veya mahkum edilen kiilerin durumunu dzeltmek 1552
bir ncelik olarak ortaya konulmaktadr.kinci uyum paketiyle Basn Kanununda yaplan
deiiklikler basn zgrlnn garanti altna alnmas bakmndan yetersiz kalmtr.1553
Trkiyede TV, Radyo ve Internet yaynlar konusundaki dzenleme ve denetimi zerk bir
yaps olan Radyo Televizyon st Kurulu (RTK) tarafndan gerekletirmektedir. Mays
2002de yaplan yasal dzenlemeler ile internet de dahil olmak btn yaynlar konusunda
denetlemeler yapma ve son derece yksek cezalar verme yetkisine sahip olan RTK, bu
denetlemelerini karamsarlk yaratmak, yanl-yalan haber ya da geree aykr haber
gibi son derece esnek ve sbjektif kriterler erevesinde yapmakta, kapatma ve yksek
para cezalar verebilmekteydi. Neue Zrcher Zeitungun sansr yasas1554 olarak
niteledii RTK yasas, 2003 yl ortasnda tamamlanmaya allan yeni Basn Yasas ile
Kopenhag Kriterlerine uyumlu hale getirilmeye allmaktadr. AK Parti Hkmeti,
RTKn bir sansr kurumu olarak almamas, medyada tekellemenin nne
geilebilmesi ve hem de uyum yasalar erevesinde Krte bata olmak zere yerel
dillerde de yayn yaplabilmesini olanakl klmak iin bu konuda da deiiklikler
hazrlanmaktadr.
Bu alanda bir baka sorun da Trkiyedeki gayri-mslimlerin durumuyla ilgilidir.
Trkiyede Lozan anlamas ile dinsel aznlk olarak tanmlananlarn haklarna sayg
gsterilmise de zellikle son dnemde farkl kanallardan Trkiyeye gelen, ksa ya da uzun
sreli Trkiyede yerleen gayri mslmlerin dini vecibelerini yerine getirmeleri konusunda
nemli tartmalar yaanmaktayd. KOBda bu konu da bir ncelik olarak Trkiyenin
nne konulmutu: Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. maddesine uygun olarak tm
bireylerin ve dini topluluklarn dnce, inan, dini zgrlklerini kullanmalarna ilikin
dzenlemelerin kabul edilmesi ve yrrle koyulmas. Birlie ye lkelerdeki
uygulamalara uygun olarak bu topluluklarn ileyilerine ynelik kurallarn belirlenmesi.
Sz konusu koullar, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ne uygun olarak dini topluluklarn,
yelerinin ve mal varlklarnn hukuki dzeyde koruma altnda olmas, eitimleri, dini
eitimleri, mal varl edinme haklarn kapsamaktadr.1555 Trkiyede son dnemde bu
konuda da ABnin taleplerine uygun dzenlemeler yaplm TBMM Tarafndan 19 Haziran
2003 Tarihinde Kabul Edilen Kanun 4903 Sayl Kanun
ile farkl din ve inanlara sahip
bireylerin ibadet yerlerine ilikin kstlamalar byk lde ortadan kaldrlmtr.1556 Yine
bu tr vakflarn gayrimenkul edinmelerine de olanak salanmtr. Ancak Rde, bu
konudaki snrlamalarn btnyle kaldrlmas, resmen aznlk olarak kabul edilsin
edilmesin, btn cemaat ve topluluklarn din zgrl, eitim hakk ve faaliyette bulunma
haklar bata olmak zere yasal engellerle karlamamasn talep etmitir. Ermeni Patrii,
Yunan Ortodoks Kilisesi gibi Trkiyede bulunan dier dini topluluklar da (Sryaniler ve
Trk olmayan Katolik ve Protestanlar) din adam yetitirme bata olmak zere dier dini
faaliyetler konusundaki engellemelerin kaldrlmas talep edilmektedir.
Dernek, Toplant zgrl konusunda son dnemde daha ska gndeme gelen bir baka
konu da Trkiyede faaliyet gsteren yabanc dernek, vakf vb kurulularla ilgili
dzenlemelerdir. 2003de aklanan KOBda bu konu da net biimde dile getirilmekte ve
1552

KOB- 2003.
FBde 2001 ylnda Trkiyede 1309 kitabn yasakland, Ocak-Mays 2002 arasnda 40 kitabn
soruturmaya tabi tutulduu ve Basn mensuplar aleyhine alm yz kadar davann devam ettii
vurgulanmaktadr.
1554
Neue Zrcher Zeitung (Gnlk Gazete-svire): 17.05.2002 ( Trkisches Mediengesetz als
Zensurgesetz)
1555
KOB- 2003.
1556
T.C. ABGS nternet Sayfas: <http://www.abgs.gov.tr/uploads/files/6Paket.doc>
1553

346
yle denilmektedir: Dernek kurma ve bar toplant hakkna ilikin reformlarn
yrrle koyulmas; Avrupa nsan Haklar Szlemesine (11,17,18 maddeleri) uygun
olarak zellikle sendikalara ilikin kstlamalarn kaldrlmas. Sivil toplumun geliiminin
tevik edilmesi.1557 Trkiyede yabanc derneklerin faaliyet gstermeleri ok uzunca bir
sre yasal bir zemine oturtulmamt. Bu durum Trkiyede AB kart gruplarn da ok sk
gndeme getirdii konulardan birisiydi. lkenin btnl ve laik dzene kar faaliyetler
yrttkleri ve casusluk yaptklar gerekesi ile 2002 ylnda Alman Konrad Adenauer,
Friedrich Ebert, Henrich Bll Vakflar ve Orient Institut aleyhine DGM tarafndan alan
dava AB tarafnda byk tepki yaratmt. Bu konudaki yarglamalar beraatla sonuland.
Ancak Hkmet, yabanc vakf ve derneklerin Trkiyede almasna yasal zemin salayan
yasay da hazrlad ve yasa tasars Aralk 2002de TBMMde kesinleti.

cd- Siyasal Partiler ve Partilerin Yasaklanmas

Trkiyede uzun bir sre liberal-demokratik siyasal yaamn zne aykr siyasi yasaklar
egemen olmutur. Kiilerin siyasetten yasaklanmas ve siyasal partilerin kolayca
kapatlmas da bu erevede en arpc engellemeler olarak ortaya kmtr. rnein TCK
312. maddesinden, yani devlete kar ve milli gvenlik alannda ilenen sulardan bir yldan
fazla mahkumiyet cezas alanlar, hem be yl boyunca siyasi faaliyetlerden yasaklanyorlar,
hem de cezalar affa uram olsa bile milletvekili seilme haklarn mr boyu kaybetmi
oluyorlard (Anayasa: Md.: 76). AK Parti lideri R.T.Erdoann da yasaklanmasna ve 3
Kasm 2002 seimlerine katlmasna engel olan bu yasan baka nemli muhataplar da
vard. rnein Halkn Demokratik Emek Partisi (HADEP), Murat Bozlak; ve eski nsan
Haklar Dernei Bakan Akn Birdal ve eski Refah Partisi Genel Bakan Necmettin
Erbakan da seimlere girmekten alkoydu. Yksek Seim Kurulu, seimlerin yaplmasna
sadece 6 hafta kala, 20 Eyll 2002de Anayasann 76. maddesi gereince anlan kiilerin
seimlerde milletvekili aday olamayacaklarn aklad.1558 Aslnda bu konuda Austos
2002de kabul edilen paket iinde bu konuda da siyasi yasaklar ortadan kaldrmaya ynelik
dzenlemeler yaplmt. Seimler ncesinde yaplan btn kamuoyu yoklamalarnn AK
Partinin ak ara birinci parti kacan ve bu durumda Erdoann da Babakan olacan
gsterdiine dikkat eken Kramer, YSKnn bu karar yasal olabilir, ancak ideolojik
yan daha ar basmaktadr deerlendirmesini yapyor ve bu kararn reformlar konusunda
yargnn da iinde bulunduu devlet brokrasisinin isteksizliinin bir gstergesi olduunu
iddia ediyor ve hatta bunun Yksek Yargnn Kemalist hassasiyetinin ortaya k olarak
niteliyor.1559 Her ne kadar Erdoana getirilen yasak Trkiyede muhtemelen Erdoann
partisine tepkisel destei daha ok artrm olsa da, ortaya kan durumun Trk devlet
elitince yeterince alglanmas da dikkat ekicidir.1560 Son dnemde bu konuda yaplan
Anayasal ve yasal deiikliklerle, milletvekili seilmeye engel hususlar terr sular ile
snrlandrlarak, bu alanda ciddi bir rahatlama salanmtr.
Benzer bir baka sorun da siyasal partilerle ilgilidir. Trkiyede Cumhuriyet tarihinde
20nin zerinde siyasal parti, rejim ve lke btnl iin tehlike yarattklar gerekesi ile
kapatlmtr. Kapatlan ilk iki siyasal partinin de mrleri bir yl bile olamamtr. Aslnda
1557

KOB- 2003.
Erdoan bu konuda yrtmeyi durdurma talebi ile EGMRa gitti, ancak Mahkeme bu konuda
Erdoann beklentisini karlayacak acil bir karar almd.
1559
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.32.
1560
Kinzler, Trkiyede toplumun devletin ok daha ilerisinde olduunu, devletin yasak tavrnn toplum ve
bireylerce mutlaka bir biimde delindiini ok ilgin rneklerle anlatyor: Stephan Kinzler [2002] Hilal ve
Yldz: ki Dnya Arasnda Trkiye (Org.: Crescent and Star: Turkey Between Two Worlds-2001) ev:
Funda Keskin, letiim Yaynlar, stanbul.
1558

347
M.Kemalin tevik ve arkadalarnca kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasdr (19241925 ) ve Serbest Frka (1930-1931) bir anda lkedeki farkl muhalif gruplarn ar
ilgisine mazhar olunca kapatlmak zorunda kalnmtr. Daha sonraki dnemde kapatlan
siyasal partilerin kapatlmasnda iki temel gereke yer almtr: laiklik ilkesine aykrlk ve
blclk. 27 Mays 1960 Askeri Darbesi ile kapatlan Demokrat Parti (ki lideri Babakan
Adnan Menderes idam edilmitir) ve 1995 seimlerinde % 21 oy ile birinci parti olan,
ardndan da T.illerin DYPsi ile koalisyon hkmetini kuran Erbakann lideri olduu
Refah Partisinin 1998de kapatlmalar, Trkiye tarihinde aplar itibariyle son derece
nemli olaylardr. Ekim 2001de ve Austos 2002de yaplan deiiklikler, lkedeki hukuk
evrelerince siyasal parti kapatlmasna engel olamaynca, Aralk 2002de yaplan
dzenlemelerle siyasal partilerin kapatlmas zorlatrlmtr. Yeni dzenlemelere gre hem
siyasal partilerin ciddi anlamda lke rejimi ve devletin btnlne kar odak haline
gelmesi ve eylemlerle de bunlarn desteklenmesi gerekmekte, hem de Anayasa
Mahkemesinin kapatma kararnn nitelikli ounluk olmas kural getirilmitir. Bu konuda
kayda deer nemli bir baka dzenleme de siyasal partilerin propaganda yapmalar
nndeki engellerin kaldrlmas ynnde olmutur.1561
d-Aznlklarn Korunmas
Aznlklar konusu, Avrupann yakn tarihinde yaanlanlarn etkisi ve demokratiklemenin
bir gerei olarak 1990 sonrasnda yeniden yaplanma srecinde n plana kan konu
olmutur. Aznlk haklar konusunda Avrupa Konseyinin Ulusal Aznlklarn Korunmas
Konusundaki ereve Szlemesi ve Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinin 1993 ylnda
kabul ettii 1201 sayl Tavsiye Karar son derece nemli uluslar aras dayanaklardr. Bu
durum ve KK inde de ak bir ncelik olarak benimsenmi, ABye ye olmasnn bir
zorunluluun da aznlklar koruyan ve garanti altna alan kurumlara sahip olmak
olduunu ak bir biimde ortaya koymutur.1562
Aznlklar konusu Trkiyenin AB ile son dnem ilikilerinde ska gndeme gelen olduka
karmak bir konudur. Trkiye, toplumda farkl etnik kkenlere sahip gruplarn varln
kabul etmekle birlikte, bunlara ynelik farkl bir hukuk sistemi yaratmay reddetmektedir.
Trkiye bir ulus devleti olarak (Fransann da benimsedii yaklam gibi) farkl etnik
kkenleri aznlk olarak tanmlamak yerine, hepsinin eit hak ve ykmllklere sahip
Trkiye Cumhuriyeti vatanda olduklarndan hareket etmektedir.1563 Trkiye bu anlamda
Avrupann dier yerlerindeki eilimden farkl bir yaklam ile eit haklarn vatandalarca
paylald tek bir devletin milleti konseptini benimsemitir. Trkiyedeki aznlk politikas
bu anlamda slami ya da Trk milliyetilik anlayndan deil, Avrupal yaklamdan
etkilenmitir. 1564 Trkiyenin resmen kabul ettii aznlklar, 1923 Lozan Bar Anlamas
ile kimlikleri tanmlanan ve garanti altna alnan gayri mslm aznlklar olan Rumlar,
Ermeniler ve Yahudilerdir. ok byk blm stanbulda yaayan bu dini aznlk
mensuplarnn toplam saylar 150 bin civarndadr, yani gnmzde toplam nfus iindeki
pay yaklak % 0,2dir.

1561

TBMM Tarafndan 19 Haziran 2003 Tarihinde Kabul Edilen Kanun 4903 Sayl Kanun ile 26.4.1961
tarihli ve 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunun 55/A maddesi
deitirilerek, Hohe Wahlratn yaynlar zerindeki yetkileri kstlanmtr.
1562
Bulletin EG 6-1993, I.13.
1563
Christian Rumpf [1993] Minderheiten in der Trkei und die Frage nach ihrem rechtlichen Schutz, in:
Zeitschrift fr Trkeistudien, 6 (1993) 2, s.173-209.
1564
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s. 33-34.

348
Birinci ve ikinci KOBda da Trkiyedeki bu anlay dikkate alnarak, vatanda haklarnn
geniletilmesi aracl ile farkl toplumsal, dinsel ve etnik gruplarn haklarnn ve
kimliklerini yaamalarnn yolu almaya allm ve yle denilmitir:
Kltrel eitliliin ve menei ne olursa olsun tm vatandalarn kltrel
haklarnn gvence altna alnmas. Mevcut dzenlemelerin uygulamaya koyulmas
ve bu alanlarda kalan kstlamalarn esnekletirilmesiyle radyo ve televizyon
yaynlar ile Trke dnda dier dillerde eitime somut bir biimde eriimlerinin
gvence altna alnmas.1565
Ancak Trkiyede aznlklar konusunda drt farkl aznlk grubu ve bunlara ynelik farkl
sorunlardan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi Trkiyenin uluslar aras hukuk
gereince aznlk stats verdii gruplarn aznlk haklarnda yaanlan baz sorunlardr.
kincisi kendilerine aznlk stats verilmemekle birlikte gayri-mslim olan Trk vatanda
ya da yabanclarn oluturduu aznlklarn sorunlardr. nc grup aznlk tanm
konusunda yaanlan karmaay da yanstan ve aslnda en byk sorunlarn yaand
etnik alandr ki, burada zellikle Krtler konusunda gndeme gelmektedir. Drdnc
grup olarak da Trkiyedeki Aleviler saylabilir.1566

da- Gayri-Mslim Aznlklar

Trkiyede resmen aznlk statsne haiz dinsel gruba (Rumlar, Ermeniler ve
Yahudiler) mensup yaklak 150 bin kii bulunmaktadr. Trkiyede zellikle RumOrtodoks ve Ermeni Kilisesinin temsil ettii aznlk gruplarnn yaad baz sorunlar ve
zellikle de ayrmclk ilerleme raporlarnda ve KOBlarda dile getirilmitir. Trkiyede
de bu konuda son dnemde ok nemli reformlar gerekletirilmitir. rnein dini
cemaatlere ait vakflarn mal edinme ve bunlar iletme ve miras olarak devretme haklar 3
Austos 2002de yaplan reformlarla salanm,1567 Kiliseler ve okullaryla ilgili
kstlamalar kaldrlmtr. Son dnemde en ok tartlan konulardan birisi, 1971den
itibaren kapatlan Heybeli Ada Ruhban Okulunun faaliyetlerine yeniden izin verilmesidir.
Bu konuda gerekletirilen yasal ve idari reformlar son derece nemli olmakla birlikte,
gayri-mslim aznlklara ynelik idari ve yasal engellerin btnyle ortadan kalkt
sylenemez. Ayrca bu konuda toplumsal endienin de daha uzunca bir sre devam edecei
beklenebilir. Osmanlnn paralanmasnda katklar byk gayrimslimler, lkedeki snnimslman ounluk tarafndan genel olarak d glerin Trkiye zerindeki oyunlarnn bir
kolu olarak grlmektedir. Scholl-Latourun 1919 ile 1922 arasnda Bat Anadolunun
Yunanllar tarafndan igali bugne kadar ac ve ar bir hatra brakmtr szleri ile
tespit ettii bu durum1568 Ermeni ve Rum tezlerinin Trkiyeden toprak talepleri ya da
Trkiyeyi igalci gren Yunanistan ve Ermenistan gibi lkelerle balantlar, bu
aznlklarn sosyal konumlarn daha da zorlatrmaktadr. 1970li ve 80li yllarda Ermeni
terr rgtlerinin Trk diplomatlara ynelik saldrlar ya da her yl gndeme gelen
Ermeni soykrm konusundaki tartmalar da Ermeni aznln potansiyel bir siyasal
1565

KOB- 2003.
Bu tartmalar iin : Pulat Tacar [2000] Copenhagen Criteria: Minorities- Turkey, in: D Politika/ Foreign
Policy, 25 (2000) 3-4.
1567
nc Uyum Paketi kapsamnda Vakflar Kanunu ile Vakflar Genel Mdrlnn Tekilat ve
Grevleri hakknda Kanun hkmnde Kararnamede yaplan deiiklikler de yrrle girmitir. Drdnc
Uyum Paketi Kapsamnda ise Vakflar Genel Mdrlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun
Hkmnde kararnameye ek madde deimitir. Ayrca Cemaat Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri ve
Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar Hakknda Ynetmelik yrrle girmitir. Drdnc Uyum Paketi
ile ilgili Kanunun 1. maddesine tanmaz mlk edinme koullarna ilikin yeni bir deiiklik getirilmitir.
1568
Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten ber Atatrk, s.342
1566

349
tehdit olarak alglanmasnda etkili olmaktadr. Benzer durum Rum aznlk iin de
geerlidir. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikilere paralel olarak bu aznlk da siyasi
sorunlarla karlaabilmektedir. Ancak Trkiyede yaayan gerek Yahudi, gerek Ermeniler
ve gerekse de Rumlarn gnlk yaamlarnda engellenmesi ya da diskrimine edilmesi sz
konusu deildir. ok byk blm stanbulda yaayan ve ticaretle uraan bu aznlk
mensuplarnn sosyal ve ekonomik statlerinin, ortalama Trklerin ok ok stnde
olduunu sylemek abart saylamaz. zellikle Juden Trkiyeye son derece entegre
olmutur ve siyasi faaliyetler de dahil olmak zere toplumun her alannda rahata faaliyet
gsterebilmektedirler. EUnun dile getirdii bir baka sorun da Sryanilerdir. Sryaniler
aznlk statsnde olmadklarndan, resmen tannm aznlklarn yararland haklardan da
yararlanamamaktadrlar. EU Lozan dnda kalan aznlklarn tannmasn ak bir dille
talep etmitir. EU Romanlarn da yasal ve zellikle de sosyal bazda karlatklar
ayrmcln kaldrlmasn talep etmektedir.

db- Krt Sorunu

Krt sorununun ne olduu ve nasl tanmlanaca, Trkiyenin Cumhuriyetin
kuruluundan bu yana megul olduu bir konudur. 1984de calan liderliindeki PKKnn
Eruhta balatt blc terr, soruna baka bir boyut daha eklemitir. Ancak Trkiyede
baz evrelerinde vurgulad gibi, PKKnn son 20 ylda ortaya koyduu profil,
Cumhuriyetin kuruluundan bu yana Krtlerin gerekletirdii isyanlarn bir devam, hatta
en by olarak da kabul edilebilir.1569 Cumhuriyetin Trk milliyetilii zerine kurulu
milli ve blnmez devlet yaklam, Osmanl dneminde Trklere en sadk olan ve
neredeyse hi sorun yaanmayan Krtlerin yeni rejimden rahatszlk duymalarnn nemli
nedenlerinden birisidir. Trklerle Krtleri bir araya getiren Osmanllkn en temel
unsurlarndan birisi olan din kardelii ve ortak tarih balarnn Cumhuriyet tarafndan
laikliin temel alnd yeni ulusal devlet balamnda ortadan kaldrlmas, Trk devletinin
merkezci yaps, Krtlerin yaadklar blgenin corafi koullarnn gelimeyi zorlatran
zellikleri, uluslar aras glerin bu hassas blgedeki byk enerji kaynaklar ve jeostratejik
gereklerle Krtleri kullanmaya alyor olmalar1570 gibi hususlar, Trkiyede Krt
sorununu tepkisellik ve devleti tehdit eden unsurlar olarak srekli olarak gndemde
tutmutur. PKKnn faaliyetleri ve bu faaliyetlerin Avrupaya da tanmas, Krt sorununun
Avrupallatrlmasnda nemli bir rol oynamtr.1571 Trkiyenin sorunu mcadele
edilmesi gerekli ve hakl d destekli bir blc terr olay olarak tanmlamas ve bu
mcadele esnasndaki neredeyse btn siyasi nlemleri birer taviz olarak grmesi,
Avrupann da olayn terr boyutunu ve Trkiyedeki genel demokrasi ve insan haklar
alanndaki eksikliklerle sorunun balantsn kurmadan, gelimeleri bask altnda tutulan
ve haklar gaspedilen bir aznlk olarak grmesi konunun zmn son derece
gletirmitir.1572 Trk politikac ve brokratlarda nce terr sona erdirilmeli, ardndan
1569

Hasan Cemal [2003] Krtler, Doan Kitap, 2.Bask, stanbul; sowie Sabah:07.11.2000 (Cengiz andar:
Tehis ve Tedavi)
1570
Erich Feigl [1995] , Die Kurden, Geschichte und Schicksal eines Volkes, Universitas Verlag, Mnchen.
1571
rnein Dr.Philip Robins, Krt sorununun artk bir Avrupa sorunu olduunu dile getiriyordu. : Krber
Stiftung: [1997] Im Kreuzpunkt der Krfte- Die Trkei in einer vernderten Politischen Umwelt, Bergdorfer
Gesprchkreis, Protokoll 109, Hamburg , s.77.
1572
Krt sorunu konusunda iin : Philip Robins [1996] "More Apparment Than Real? The Impact of the
Kurdish Issue on Euro-Turkish Relations", in Olson, Robert, The Kurdish Nationalist Movement in the
1990's: It's Impact on Turkey and Middle East, Univ. of Kentucky Press;, Edgar OBallece [1996] The
Kurdish Struggle 1920-94, Houndsmills-London: Macmillan Press, 1996; Martha Brill Olcott [1996] Central
Asias New States, Independency, Foreign Policy and Regional Security, United States Institute of Peace

350
siyasal haklar verilmeli, aksi halde terre taviz verilmi olur yaklam, 1984-1999 yllar
arasnda son derece skntl bir dnemin yaanmasnda etkili olan hususlardan birisidir. Bu
durum en ok da Trkiye-AB ilikileri erevesinde gndeme gelmitir.1573 1999da
liderlerinin ele geirilip tutuklanmas ile PKKnn yenilgisi kesinlemi oldu. Ama
PKKllar, Trk Gvenlik Gleri ve sivillerden olmak zere, PKK terr 30 binden fazla
insann lmne, yz milyarlarca mali kayba ve belki de en nemlisi, btn dnyada
liberal-demokratik-insan haklarna saygl almlarn yaand bir dnemde Trkiyede
anti-demokratik ve anti-liberal bir geliime engel olan ya da engel olarak gsterilen bir
unsur olmutur. Btn bu gelimelerden en byk zarar gren de bizzat Krtler olmutur.
25 yl sren Olaanst Hal koullar, blge insannn geri kalmln daha da artrm,
entegrasyonunu daha da gletirmi, yeni ve radikal bir Krt milliyetiliinin gen
zihinlerde yerlemesinde etkili olmutur.
Krt sorununun zmnde hi kuku yok ki Hkmetlerin ve bata askerler olmak zere
devlet brokrasisinin konuyu sosyal-ekonomik ve siyasal sorun olarak grmektense, d
kaynakl bir terr olay, daha yumuak bir sylemle gvenlik olay boyutunda ele
almalar ve baz reformlarn yaplmasn taviz olaca endiesi ile ertelemelerinin de
byk pay bulunmaktadr.1574 rnein 12 Eyll 1980 Askeri ynetiminin yasaklad
Krte konumann yeniden serbest braklmas bile uzun tartmalara neden olmutur.
Turgut zaln, Krte yayn yapan Televizyonlara izin verilmesi konusunda daha 80li
yllarda ortaya koyduu grler ok byk tepkilerle karlanm, bu konuda bir
dzenleme yaplabilmesi iin 2002 ylna kadar beklenilmesi gerekmitir. Terr dneminin
at yaralarn kapanmas kolay olmayacaktr.
Bugn gelinen noktada terr byk lde ortadan kaldrlm olsa da Krt sorununun
varlnn ortadan kalkt sylenemez. Ancak Trkiyede sorunun siyasi ve ekonomik
ynleri ok daha ncelikli bir biimde ele alnmaktadr. Trk Hkmetleri, Krt sorununa
bir aznlk sorunu olarak deil, Trkiyedeki bireysel ve toplumsal haklar erevesinde
yaklamakta ve btn bireylerin birinci snf vatanda olarak yaamalarn salayacak bir
demokrasi anlayn ortaya koymaktadrlar. Bu erevede, calann yakalanmas ile
yenilgiye urayan PKKnn da eylemlerine ara vermesi ve ABden adaylk statsnn
alnmasnn ardndan, Trkiye-AB ilikilerinin son 15 yln ok yakndan etkileyen Krt
sorunu konusunda ok ciddi admlar atlmtr. Bunlar arasnda idam cezasnn
kaldrlmas da saylabilir. Zira Trkiyede 1984den bu yana uygulanmayan idam
cezasnn 1 Nolu Devlet Dman calan iin son bir kez uygulanmas konusunda ok
ciddi bir talep sz konusuydu. Bu ise Trkiyede Krt sorununun zlmesinde sembolik
deeri olduka yksek olan hassas bir konuydu. Sonunda TBMMde Austos 2002de
yaplan deiiklikle Trkiye Krt sorunu konusundaki yeni tavrn da ortaya koymutur.
Krt sorunu Trkiyenin AB politikasnn bundan sonraki dnemde de en nemli atma
alanlarndan birisi olmaya adaydr. Zira AB iinde Krt sorununu bir aznlk sorunu
olarak alglama eilimi yksektir. Oysa bu durum Trk halknda, Avrupal devletlerin kendi
ulusal karlar iin aznlk haklar gerekesi ile blc terr rgt PKKy destekledii
Press, Washington D.C.; Henri J. Barkey [1993] Turkeys Kurdish dilemma, Survival 35(4), 51-70; Henri
J.Barkey [1996] "Under the Gun: Turkish Foreign Policy and Kurdish Question", in Robert Olson (Ed.), The
Kurdish Nationalist Movement in the 1990's, In Impact on Turkey and the Middle East, The Univ.Press of
Kentucky, 1996, pp.65-83; Henri J.Barkey, and Graham E. Fuller [1997] Turkeys Kurdish Question:
Critical Turning Points and Missed Opportunities Middle East Journal, Winter 1997, pp.59-79; Graham
E.Fuller [1993c] "The Fate of the Kurds", Foreign Affairs, pp.108-121.
1573
Bu konuda ok etrafl bir alma iin : Kemal Kirii/ Gareth M. Winrow [1997] : The Kurdish Question
and Turkey: An Example of Tran-State Ethnic Conflict, Portland, Ore: Frank Cass.
1574
Hasan Cemal [2003] Krtler, Doan Kitap, stanbul, s.51-62.

351
eklinde yorumlanmtr.1575 Bunda AB ve baz AB lkelerinin son on ylda izledikleri
politikann byk pay bulunmaktadr. zellikle calann Suriyeden karlmasnn
ardndan Avrupada yaad trafik, Trk kamuoyunun endie ve gvensizliini daha da
artran bir faktr olmutur. Yine 11 Eyll saldrlar sonrasnda ABnin hazrlad terrist
rgtler listesine Trkiyenin srarna ramen uzunca bir sre PKKnn alnmamas
Trkiyede asla unutulmamtr.1576 Mcadelesinde bamsz bir Krt devletinden sz eden
PKKnn yeni bir strateji ile ve Avrupadan ald destekle oluturduu KADEK (Hrriyet
ve Demokrasi in Krt Kongresi) otonomi hakk iin demokratik yollardan mcadele
edeceini aklam olsa da, Kuzey Irakda silahl be binin zerindeki PKK-KADEK
militannn varl, Trkiyedeki endieleri artrmaktadr. ABDnin Irak igali sonrasnda
ortaya kan yeni koullar konuyu daha da karmak hale getirmitir. Trkiyede 2003 yl
ortasnda hazrlanan ve adna eve dn yasas denilen dzenleme ile PKK-KADEK
militanlarnn affedilerek Trkiyeye dnmesi ve silahlarn brakmas hedeflenmektedir.
Ancak artk bu konuda yepyeni bir faktr de ABDdir. Afganistan ve Iraka uluslararas
terr ile mcadele iin girdiini ilan eden ABDnin kendi terr listesinde de yer alan
Stalinist PKK-KADEK konusunda nasl bir tavr taknaca 2003 yl ortas itibariyle
belirsizdi.
Trkiyede Krt sorunu konusunda KK erevesinde gerekletirilmesi gereken nlemler
Temmuz 2003 itibari ile byk lde tamamlanmtr. Tm Bireylerin Herhangi bir
Ayrm Yaplmakszn Tm nsan Haklar ve Temel zgrlklerden Yararlandrlmas
erevesinde gerekletirilen ve ksa bir sre ncesinde gerekletirilmesi neredeyse
olanaksz gibi grnen1577 reformlar konusunda ciddi gelimeler salanmtr. Baz illerde
25 yldan bu yana devam eden Olaanst Hal uygulamasnn btnyle kaldrlm olmas;
ana dili renme hakkna ilikin yasal deiikliklerin gerekletirilmesi1578; ana dilde yayn
yaplmasn engelleyen yasal hkmlerin kaldrlmas1579; ana dilde yayn hakknn anayasal
gvence altna alnmas1580; Nfus Kanununda deiiklik yaplarak, isim koyma
konusundaki kriterler daraltlarak, farkl kltrlere ve rf-adetlere sahip bireylerin zel
hayatlarna ve aile hayatlarna ilikin zgrlkler korunmas; Jandarma Tekilat Grev ve

1575

Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.34. Eski Babakanlardan M.Ylmaz da 1993de
yapt bir aklamada, Batl lkelerin PKKy Trkiyeye kar bir sopa olarak kullandn, bylece
PKKya salanan lojistik destekle Trkiyenin iddet d Krtlere ynelik alma zorlamaya altklarn
iddia ediyordu ve Batnn gnn birinde Krtler iin ulusal aznlk haklar isteyebileceini sylyordu..
Cemal [2003] Krtler, s.59
1576
30 bin kiinin lmne neden olan ve silahli bir mcadeleyi sadece Trkiyede deil AB lkelerinde de
yllardan bu yana yrten PKKnn bu listeye alnmamas Trkiyede byk bir fke yaratm, Krt
sorununun AB tarafndan yaratlan ve Trkiyeyi paralamay hedefleyen bir sorun olduu dncesi
gelnelde kamuoyunda kabul grmtr. Trkiyenin ve ksmen de ABDnin zorlamas ile PKKnn terr
rgtleri listesine alnmasndan ksa bir sre nce KADEK de, sadece PKKnun deil, hatta asl olarak
Avrupal devletlerin bir manevras olarak grlmtr.
1577
Bu konuda Krber Vakfnca gerekletirilen ve sorunun zmszlne ilikin tezlerin ska gndeme
getirildii bir toplantnn kitaplatrlm tutanaklar iin : Krber Stiftung: [1997] Die Trkei in einer
vernderten Politischen Umwelt, s.81.
1578
nc Uyum Paketikapsamnda Yabanc Dil Eitimi ve retimi Kanununun 1 ve2. maddelerinde
yaplan deiiklik yrrle girmitir. .Trk Vatandalarnn Gnlk Yaamlarnda Geleneksel Olarak
Kullandklar Dil ve Lehelerin renilmesi Hakknda Ynetmelik de yrrle girmitir.
1579
nc Uyum Paketi kapsamnda Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 4
ve 26. maddelerinde yaplan deiiklik yrrle girmitir. Ayrca Radyo Televizyon Yaynlarnn Dili
hakknda Ynetmelik de yrrle girmitir.
1580
Anayasann Temel Hak ve devler blmndeki13, 14., Kii Hak ve devleri blmndeki 19, 20, 21,
22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38. ve Ekonomik Hak ve devler blmndeki 40, 46,49,55,65, siyasi hak ve
devler blmndeki 67,ve 69 Cumhuriyetin Temel organlar blmnn 149 ve geici 15. maddelerinde
deiiklik gereklemitir

352
Yetkileri Kanununun baz madelerinde yaplan deiiklikler vb. bu reformlardan
bazlardr.
PKK terrnn blgede brakt derin izlerin silinmesi iin de byk bir gayret ortaya
konulmutur. Zaten 2.KOBda da PKK ile mcadele gerekesi ile boaltlan ky ve
mezralarda oturanlarn yeniden evlerine dnmelerinin salanmas Trk Hkmetinden KK
erevesinde istenmiti.1581 Bu konuda balatlan almalar, istenilen hzda olmasa da
devam etmektedir.
Hi kuku yok ki, Krt sorununun boyutlar tek bana bir terr ya da blgesel sorun
olmay aan bir niteliktedir. Ancak sorunun bu iki boyutu gzard edilerek de bir yere
varlmas son derece gtr. AB de bu gerei ve Trkiyenin hassasiyetlerini dikkate
alarak aznlk ya da Krt kavramna yer vermemi, sorunu Trkiyede genel bireysel
haklar ve ekonomik gelime ile ilikilendirmitir. rnein II.KOBda bu durum yle ifade
edilmitir:
Btn vatandalarn ekonomik, sosyal ve kltrel imkanlarnn artrlmas
hedefiyle blgesel farkllklarn azaltlmasna ilikin global bir strateji gelitirilmesi
iin abalarnn srdrlmesi; zellikle Gneydou Anadolu blgesindeki durumun
iyiletirilmesi.1582
Trkiyede bata GAP (Sdostanatolien Project) olmak zere daha pek ok ekonomik ve
sosyal boyutlar olan entegre projelere ihtiya bulunmaktadr. Bir sreden beri bu erevede
Dou Anadolu Projesi (DAP) ad altnda ve AB destei ile yeni bir projeye balama
hazrlklar yaplmaktadr. Kramerin de vurgulad gibi, ABnin KOBda dile getirdii
blgeleraras dengesizlikler ve Gneydounun kalkndrlmas ynndeki taleplerinin
gerekleebilmesi iin geni kapsaml bir konsept ve mali destek program gelitirmesi
gerekirdi Aksi halde zaten krizden yeni km bir lke olan Trkiyenin grlebilir
gelecekte byle bir konsepti tek bana gerekletirebilmesi olanakszdr.1583

dc- Aleviler
lerleme Raporlar ve KOBde Aleviler Vakflar, Din zgrl ve Aznlklarn
Korunmas bal altnda ele alnmakta ve Alevilerin haklarnn korunmas talep
edilmektedir. Trkiyede laiklik ilkesi gereince btn dini faaliyetlerin devletin denetimi
altna alnmas ve bunun dndaki her trl dini rgtlemenin yasaklanm olmas
Alevilerin dini gereklerini yerine getirmelerinde sorunlarla karlamalarna neden
olmaktadr. rnein son dnemde yaplan yasal ve idari dzenlemelere ramen ubat
2002de Alevi ve Bektai Dernekleri, Anayasann 14 ve 24., Dernekler Yasasnn 5.
maddesi erevesinde Alevi ve Bektai ismiyle vakf kurulamayaca gerekesi ile
kapatlmtr. Aslnda bu benzeri dernek ve vakflar, Cumhuriyetin ilanndan sonra
faaliyetlerine devam etmiler ve byk lde de tlere edilmilerdir. Ancak yasal olarak
rgtlenmeleri ve faaliyet gstermeleri laiklik ilkesine aykr bulunduundan, ikayet
olmas halinde sorunlar yaanmtr.
slamda, en belirgin zellii Muhammedin ehl-i Beyti ve soyuna, yani Hz.Ali ve soyuna
gsterilen sevgi ve yandalk olan siyasi ve itikadi gruplarn genel ad olan Alevilik,
Hz.Muhammedin lmnn ardndan ortaya kan halifelik mcadelesinin bir rn
1581

KOB- 2003.
KOB-2003.
1583
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.35.
1582

353
olarak slam dnyasnda son derece nemli ayrmlara ve iilerin ortaya kmasna neden
olmutur. Ancak Trkiyedeki Alevilik ile slamdaki ii gelenek arasnda sosyal kkenler
itibari ile neredeyse hibir balant bulunmamaktadr. Trkiye Aleviliinin bileiminde,
slamiyet ncesi Trk inanlar, hatta Ortadoudaki eski putperest kltrlerinin izleri de
bulunmaktadr.1584 Kkeninde, slamn amanist Ouzlarca kendi inanlarna uygun
biimde kavranmas yatan Aleviliin oluum sreci, gebe Trkmenlerin kitle halinde
Anadoluya yerlemesi ile balar. Bu anlamda Alevilerin kendine zg bir Anadolu
islam yarattklar sylenebilir.1585 Trk Alevileri, Snni ve ii Mslmanlardan ayran
temel zellik ibadet biimleridir. Genelde Aleviler namaz, oru, zekat vb dini ibadetleri
yapmaz, Hz.Alinin doum gn olarak bilinen 21 Martta (Nevroz) 12 gn oru tutarlar.
Ama alevilikteki en nemli dinsel etkinlik, ki bu ayn zamanda son derece nemli bir
toplumsal etkinliktir de, dede ya da pir olarak bilinen eyhlerin bakanlnda yaplan
cem ayinleridir. Dedelik soydan geerek devam eder ve cem evleri toplumdaki sorunlarn
giderilmesinin de alan olarak kullanlr.
Trkiyedeki saylar 10-20 milyon arasnda tahmin edilen Alewiten konusunda yaanan
sorunlara hangi erevede baklaca da son derece karmaktr. Kramerin dedii gibi
slami aznlk olan Alevilerin dlanmas Trkiyeye ait zel bir durum, zel bir
sorundur1586 Trkiyede din ile ilgili devlet kurumlarnn (ki bunun banda da Diyanet
leri Bakanl gelmektedir. Trkiyede laik devlet prensibi gereince dini aznlklar
dndaki ibadethaneler, ki bundan Camiler anlalmaktadr, devletin denetimine aittir.
Buralarda alan din adamlar da (imamlar) devlet memurlardr. Trkiyede 80 binden
fazla cami bulunmaktadr. Bunlarda 55 bin civarnda da devlet memuru olan imamlar grev
yapmaktadr. Aleviler hem DBnda temsil edilmemekte, hem de kendi ibadethanelerini
kendileri yapmak zorunda kalmaktadrlar. Zaman zaman sadece Alevilerin yaad
yerleim birimlerine cami yaplmas, Alevilerin tepkisine neden olmaktadr Aleviler, bunun
alevileri snniletirme politikasnn bir paras olarak grmektedirler. Aleviler, Trkiye
Cumhuriyeti vatanda olarak dedikleri vergilerle kendilerine din hizmeti verilmeyiini,
tam tersine bu kaynaklarn sadece snni mslmanlar iin kullanlmasna da tepki
gstermektedirler.
Her ne kadar Alevilere kar Steinbach1587 ya da Tibinin1588 iddia ettii boyutta bir
ayrmclk ve asimilasyondan sz etmek abartl bir gr olsa da, devletin, aslnda hedefi
Alevilerden ok Snniler olan kat laiklik anlayndan kaynaklanan sorunlar olduu
bilinmektedir. Aleviler konusunda ilk yaplmas gerekenlerden birisi Diyanet leri
Bakanlnn Alevileri de kapsayacak biimde yeniden rgtlenmesi ve Alevilerin de bu
kurumda grev almalarnn yolunun almasdr. Bu durum ilkokullardaki zorunlu Din
Kltr ve Ahlak Dersleri iin de geerlidir.
Aleviler konusunun Avrupada byk ilgi yaratmasnn belki de en nemli nedenlerinden
birisi yurtdnda youn olarak bulunan Alevilerin Trkiyede de olduu gibi ok gl
1584

Celal Toprakolu [2002] Anadolu Solu, Demos Yaynlar.

Peter Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten ber Atatrk: Die Trkei in der Zerrissprobe, Seidler Verlag,
Berlin, s. 308 ff.
1586
Kramer [2002b] Trkei und Kopenhagen Kriterien, s.34.
1587
U.Steinbach Trkiye konusundaki tezlerinde srekli olarak Trkiyede toplumsal dzeyde yaanan bir
Alevi-Snni gerginliinden szetmektedir. (rnein Steinbach [1996a] Die Trkei im 20. Jahrhundert, s.439441) Trkiyede Alevilerin yasal ve idari anlamda yaadklar skntlar bulunmaktar. Ancak bu Trkiyedeki
btn dinsel evreler iin geerli bir durumdur ve devletin kat laiklik anlayndan kaynaklanmaktadr. Ancak
sosyal bir gerginlikten sz etmek son derece zordur.
1588
Bassam Tibi [1998] , Aufbruch am Bosporus, Die Trkei zwischen Europa und dem Islamismus, Diana
Verlag, Mnchen, Zrich.
1585

354
rgtlenme ve seslerini duyurabilme yeteneidir. Ama en az bunun kadar nemli bir husus
da Alevilerin modern Mslmanlar olarak kabul edilmeleridir. Kadn-erkek
ilikilerinden, ibadet ekillerine, sevgiyi-hogry n plana karan felsefelerinden,
yksek eitime verdikleri neme kadar pek ok konuda Aleviler klasik mslman kitleden
daha gelikin ve barl kabul edilmesine neden olmaktadr. Alevilerin genellikle sol ve
Atatrk bir izgide olmalar Trkiyede laiklik kart gelimelerden rken evrelerin
Alevileri zaman zaman kullanmaya almasna da neden olmutur.1589 Ancak btn
bunlara ramen Trkiyede Alevilerin diskriminize edilmesi Trkiyedeki genel vatanda
haklar erevesinde ele alndnda sorunun daha kolay zmlenebilecei sylenebilir.
Alevilerin aznlk kabul edilmesi, bizzat Alevilere yaplacak ayrmclk anlamna da
gelebilir.

1589

Scholl-Latour, Osmanl dneminde bask altnda kalan ve merkeze tepki duyan Alevilerin, M.Kemalin
1919dan itibaren Anadoluda verdii ve ksmen de stanbula kar olan mcadelede daha en bandan destek
olduunu vurguluyor. Scholl-Latour [1999] Allahs Schatten ber Atatrk, s.308.

355

VI. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu: Eski likiler-Yeni

Oluumlar
T.Ashn bir yzyl grevden uzaklatrld1590 szleri ile tanmlad ve 9 Kasm 1989da
Berlin Duvarnn ykl ile simgeleen iki kutuplu dnya dzeninin barl-kansz
biimde sona ermesi genelde bir aknlk yaratt. F.Fukuyamann mehur tarihin
sonu1591 kavramlatrmas ile iaret ettii kapitalist-demokratik baarnn hemen
ardndan, ban bu baarnn en byk aktr olan ABDnin ekecei Yeni Dnya
Dzeni arayna zemin hazrlad akt. 1990da balayan ve aktrleri, yntemleri,
kapsam ve bazen de nitelii deise de gnmzde de youn olarak devam eden dnyann
siyasi g dengeleri ve ibirlikleri erevesinde yeniden yaplandrlmas mcadelesinde,
baz lkeler ve blgeler srece olan etkileri bakmndan daha da n plana kt. Bu kresel
egemenlik-yeniden paylam mcadelesinin akla gelen ilk alan ise Avrasya oldu. Dier pek
ok siyaset bilimci ve stratejistin de zerinde gr birlii iinde olduu gibi,
Z.Brzezinkinin bir satran tahtas (The Grand Chessboard) olarak tanmlad
Avrasya, daha en bandan itibaren bu mcadelenin en nemli alan olarak n plana
kt.1592 nk Brzezinki ve pek ok stratejiste gre Dnya egemenliinin yolu, dier
dnemlerde de olduu gibi, Avrasyann hakimiyetinden geiyordu. Hi kuku yok ki,
Souk Sava sonrasnda Avrasya zerinde salanacak hakimiyetin nitelii ve dinamikleri
de deimi, retilen politikalar ok daha karmak bir grnt vermitir. rnein tarihin
sonunda yeni tarih konsepti oluturulurken, kresel, blgesel, ulusal ve hatta ok daha
mikro dzeyde yeni kimlik araylar artk mutlaka dikkate alnmas gereken bir faktr
haline gelmiti.1593 Bat Avrupallar, Dou Avrupallar, Balkanlar, Orta Asya, Kafkaslar,
Orta Dou ve tabii ki btn bu oluumlarn kavandaki Trkiyede de 90l yllarda
kimlik konusunun youn olarak gndeme geldi. Bu yeni srete ayn zamanda ibirlikleri
kadar, riskler ve atma alanlar da tartld. Biraz daha bat merkezli ve karamsar
grlerle atma ve risklere dikkat eken S.Huntingtonun 1993de ortaya att ve byk
tartmalar yaratan Medeniyetler atmas (The clash of civilizations?) tezinin hala
tartlyor olmas biraz da bununla ilgiliydi. Hi kuku yok ki, btn bu gelimelerde,
corafi konumu, etnik ve dinsel zellikleri, kltr, tarihi, Bat ile ilikileri ve potansiyeli
ile zerinde en ok durulan konulardan birisi Trkiye oldu. Ancak tartmalar ne ekilde
olursa olsun, iki konu zerinde uzlald: Trkiyenin Souk Sava sonrasnda ortaya kan
yeni dinamiklerin belirledii yeni bir jeostratejik konumu sz konusuydu ve bu klasik
askeri-gvenlik alanndan teye, daha fazla bir durumu anlatyordu. kincisi ise Trkiyenin
Souk Savanda oynad rol son derece nemliydi, ama yeni dnemde bu rol eitlenerek
glenecekti ve Trkiyenin zellikle Bat iin jeopolitik-jeostratejik nemi artmt.1594
Souk Sava sonras gelimelerin en ok etkiledii konulardan birisi de, Trkiyenin
AT/AB ile ilikileri olacakt. Zira 1959dan beri ilikilerin zn oluturan Trkiyenin
Bat Avrupa gvenlii iin tad jeostratejik nem ve bunun dorudan etkiledii ilikiler
1590

Timoty Garton Ash [1990] Ein Jahrhundert wird Abgewhl, (bz. Aus englischen von Yvonne Badal)
Carl Hanser Verlag Berlin.
1591
Fukuyama Francis [1992] Das Ende der Geschichte. Wo stehen wir?, Mnchen.
1592
Zbigniew Brzezinki [1997] Die Einzige Weltmacht (Org.:The Grand Chessboard, American Primacy and
Its Geostrategic Imperatives-1997) br. Angelika Beck,, Beltz-Quadriga Verlag, Berlin
1593
Ludger Khnhardt /Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition
Interfrom, Zrich, s.170 vd.
1594
Samuel P. Huntington, [1993] The clash of civilizations?, Foreign Affairs 72(3), 22-49; ayrca Samuel
P. Huntington [1996] Der Kampf der Kulturen, (Org.: The clash of civilizations and the remaking of world
order-1996) bz.:Holher Fliessbach, Europaverlag, Mnschen-Wien.

356
biiminde ciddi bir deiim yaanmaktayd.1595 L.Rhl Trkiyenin Sovyetler Birliinin
zlmesi sonrasnda ktada yaanan byk deiimden en fazla etkilenen lke olduunu
belirtirken, bu durumun Bat Avrupay da yeni politikalar belirleme zorunluluu ile kar
karya braktna dikkat ekiyor1596, W.Gumpel ise Trkiyenin AB iin yeni bir arac
rol (mitler) stlendiini ve nemini artrd grn dile getiriyordu.1597
A.Karaosmanolunun da iaret ettii gibi Sovyet tehdidi ve onunla paralel oluan ift
kutuplu sistemin gerei olan nispeten istikrarl ve disiplinli ortam ortadan kalknca gvenlik
endieleri tamamyla deiti ve eitlendi.1598 Sava dnemi Souk Savan iki bloklu,
istikrarl, hatta rahat dengeleri iinde kendine nispeten salam bir yer edinen ve Bat
gvenlii iin ok byk jeopolitik nemi olan Trkiyenin bu durum nnde hem ok
ciddi olanaklar ama ayn zamanda riskler de domutu.1599 Hatta Trkiye iin zellikle
Amerikal politikac ve stratejistler tarafndan belirlenmeye alan rol1600 ve bata Orta
Asya ve Kafkaslarda yeni bamszlklarna kavumu olan lkeler olmak zere
Trkiyeden beklentiler1601, Trkiyenin klasik d politikasndan zorunlu bir kopuu ve
inisiyatif alan (aktif) bir d politika yaplmasn gerektiriyordu. W.G.Lerch, Trkiye
90larn banda birdenbire 5 milyon km2 byd ve Ankara istese de istemese de bu be
lke ile ilgilenmek zorunda diyordu.1602 U.Steinbachn da dedii gibi Trkiye yeni bir
dnyaya kavumu, bu ok nemli blgede anahtar konumuna kavumutu.1603 Batdaki
bu beklentiler Trkiyede de karlk buluyor, zellikle Cumhurbakan zaln
Adriyatikten in Seddine, 21. Yzyl Trk Yzyl olacaktr! szleri dneme damgasn
1595

Ali Karaosmanolu [1991] Die Trkei, die europische Sicherheit und der Wendel der International
Beziehungen, Europa-Archiv, 5, s. 143-152.
1596
Lothar Rhl [1992] Die Trkei zwischen Europa und dem Orient, Europa-Archiv, Folge 11/1992, s.295302.
1597
Werner Gumpel [1991c] Determinanten der Europabeziehungen der Trkei zu begin der neunziger
Jahre in: Werner Gumpel (Hrsg.), Europa und die Turkei in den neunziger Jahren, Sudosteuropa-Gesellschaft
Nr.11, .Mnchen: 1991, ss.9-13
1598
Ali Karaosmanolu [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii: Jeopolitik ve Demokratik
Ufuk, in: al, H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan,Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte
Yaynlar, Ankara, s. 65-72.
1599
Bu konuda cok geni bir literatr szkonusudur. Baz rnekler iin baknz: Brzezinki [1997] Die Einzige
Weltmacht, s.3, ayrca Graham E. Fuller / Ian O. Lesser [1993] (Ed.) Turkeys New Geopolitics, From
Balkans to Western China, Rand, Westview Press, Boulder, Oxford; Heinz Brill [1998] "Die geopolitische
Lage der Trkei im Wandel: Von der Sdostflanke der NATO zur eurasischen Regionalmacht?", MZ, 2/98,
s. 113-120; Andrea K. Riemer [1997] "Die Trkei: Ein Groer 'Regional Player' mit geopolitischer Relevanz:
Mythos oder Realitt?", Sdosteuropa, 46. Jhg., 11/1997, s.562-599; Heinz Kramer [1996e] Die Trkei im
Schnittpunkt der Regionen und Kulturen, Geographische Rundschau, Oktober 10-1996, s.590-594; Udo
Steinbach [1996a] Die Trkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas, Lubbe V., Nurnberg, s.265312.
1599
Andrew Mango [1995] Trkiyenin Yeni Rol, (Org. Turkey: The Challenge of a New Role, 1994) Cev.
E.Ykselci - s.Demircan, Ankara, mit Yayincilik, s.145; auch Steinbach [1996a] Die Trkei im 20.
Jahrhundert, s.434-442.
1600
rnein ABD Dileri Bakan Baker 1992 banda Orta Asyaya yapt ziyarette, bu blgede
Trkiyenin liderlik yapmas gerektiini aka dile getiriyordu. Heinz Kramer [1996d] Will Central Asia
Become Turkeys Sphere of Influence?, Per ceptions -Journal of International Affairs (Ankara), Vol 1, Nr 1,
May 1996, s.112-115.
1601
Cumhurbakan S.Demirel, Orta Asya ve Kafkaslarda ortaya kan gelimeleri Trkiyenin emperyal bir
giriimi olarak eletirenlere kar, bu olay bizi bizim irademize bal olmakszn ilgilendirmitir.Orta Asya
Trkiyenin burada ne olursa olsun diyemeyecei bir blgedir diyordu. Bkz.: Sleyman Demirel [1994]
Gnmzde Avraysa, Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara), 3, Sonbahar, 1994, s.100-108. Bu konuda ayrca
Mustafa Aydn [1998] (Ed.), Turkey at the Threshold of the 21st Century, Ankara.
1602
Wolfgang Gnter Lerch [1993] "Die Trkei als regionale Gromacht, Hoffnungen und Illusionen einer
weltpolitischen Umwalzung, APuZ, 38-39 (1993), s.3-9.
1603
Udo Steinbach [1996a] Die Trkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas, Lubbe V.,
Nurnberg, s.440-441.

357
vuran hrsl bir politikay iaret ediyordu. stelik Trkiye bu konuda zellikle 90l yllarn
ilk yarsnda tek sper g olma lksn yaayan ABDnin de ciddi desteini ve hatta
tevikini alyordu. Bu yeni yaklam, Trkiyenin kazand jeopolitik konum ve
potansiyelin Trk politikaclar da heyecanlandrdnn bir gstergesiydi. Ancak Trkiye
ksa bir sre iinde, bu potansiyelin kendiliinden bir gce dnmediini ve hatta egemen
olunamayan jeostratejik nemin, kendisine sorun olabileceini de kefedecekti. Souk
Savan hemen sonrasnda 1993de Jeopolitik ve Jeokltr isimli kitab yazan
I.Wallerstein, Trkiyenin jeopolitik neminin yeni dnemde yerini belirsizlie braktn
dile getirdikten sonra, Trkiyenin kar karya kalaca jeopolitik meseleler, jeokltr
meseleler yannda ok kk kalacaktr ngrsnde bulunuyordu.1604
Uluslararas sistemin bu ba dndrc dnmnn Trkiyenin jeopolitik neminde ok
ciddi bir arta yol at konusunda zellikle Bat dnyasnda gr birlii vard.1605
Eskiden byk lde Sovyetler Birliinin nnde Bat Avrupa iin bir tampon olarak
grlen Trkiyenin yeni gelimeler nda sahip olduu anlam hem artt hem de
eitlendi. Trkiye ise kendisi iin ortaya kan yeni olanaklar ve avantajlar elinden
geldiince deerlendirmeye alyor, ancak Osmanldan balayan ve Cumhuriyet ile
pekien Batya yneliinde pheye yer brakmayacak bir biimde AT iinde yer almak
istediini dile getiriyordu.1606 Ancak bu durum, zellikle yeni bir kimlik araynn
heyecanna kaplm Avrupallar ve onlarn kurumu olan AT/AB iin daha farkl bir
yaklamn gndeme gelmesine de neden oluyordu. Avrupallarn nemli bir blm iin
Trkiyenin de iinde yer ald kader birlii ittifaknn (Schiksalgemeinschaft) artk
srdrlmesi gerekmiyordu. Avrupada ezamanl bir biimde Trkiyenin nemi ama
farkll ska dile getiriliyordu. Bunun doal sonucu da Trkiyenin AT/ABye yelii
yerine daha farkl bir iliki biimi zerine dnlmesiydi. Siyasi etik bakmndan ok
doru bir yaklam olmasa da, byk bir heyecan ile yeniden kimlik tanmlamas abasna
giren Avrupallar iin Trkiye adeta artk tanmas gerekmeyen bir yk olmutu.1607
AT/AB yeni koullar erevesinde uluslararas gvenlik ile demokrasi arasnda kurduu
dorudan iliki Trkiyenin jeopolitik neminin deerinin de azalmas anlamna gelecekti.
Demokrasiye sahip lkeler savamaz gibi bir manta da dayanan bu yaklamla
demokrasi ve insan haklarna riayet, adeta Avrupada uluslararas gvenliin temel art
haline getirildi. Bu anlamda A.Karaosmanolunun isabetle vurgulad gibi Avrupann
Trkiye politikalarn ok yakndan ilgilendiren jeopolitik ufku daralrken, demokratik ufku
geniledi. Oysa Trkiyede bunun tersi yaand, yani jeopolitik ufuk geniliyor, demokratik
ufuk ise darald. Bylece Avrupal mttefiklerle Trkiye arasnda Souk Sava dneminde
oluan ve gelien ortak stratejik kltr ortadan kalkm oldu. Hatta yle ki Trkiye artk
Avrupa gvenliine katkda bulunan bir mttefik olarak deil, Avrupallarn gvenlik

1604

Yazar bu grn kitabn 1998de yaplan Trke evirisinin sunuunda aka dile
getirmektedir.Immanuel Wallerstein [1991] Geopolitics and Geopolitics: Essays on the Changing WoldSystem, Cambridge Univ. Press, Cambridge (ev.: Mustafa zel, z Yaynclk, stanbul, s.12.)
1605
Bu konuda: Graham E. Fuller / Ian O. Lesser [1993] (Ed.) Turkeys New Geopolitics, From Balkans to
Western China, Rand, Westview Press, Boulder, Oxford; Heinz Brill [1998] "Die geopolitische Lage der
Trkei im Wandel: Von der Sdostflanke der NATO zur eurasischen Regionalmacht?", MZ, 2/98, s. 113120; Andrea K. Riemer [1997] "Die Trkei: Ein Groer 'Regional Player' mit geopolitischer Relevanz:
Mythos oder Realitt?", Sdosteuropa, 46. Jhg., 11/1997, s.562-599; Heinz Kramer [1996e] Die Trkei im
Schnittpunkt der Regionen und Kulturen, Geographische Rundschau, Oktober 10-1996, s.590-594; Udo
Steinbach [1996a] Die Trkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas, Lubbe V., Nurnberg, s.265312.
1606
Andrew Mango [1995] Trkiyenin Yeni Rol, (Org. Turkey: The Challenge of a New Role, 1994) Cev.
E.Ykselci - s.Demircan, Ankara, mit Yayincilik, s.145; auch Steinbach [1996a] Die Trkei im 20.
Jahrhundert,s.434-442.
1607
Thomas Jansen [1998a] Europas Seele Die Politische Meinung, 341, s. 45-54

358
ykmllklerini gereksiz yere artran onlara almak istemedikleri yeni riskler yaratan bir
lke olarak grlmeye baland.1608
Sz konusu yeni ufukla birlikte uzunca bir sredir derinleme politikalar ile megul olan
AT bir taraftan 1992de parasal birlik hedefi iin abalarken, te taraftan ekonomik ve
zellikle de politik yapsn ciddi bir biimde etkileyecek iki Almanyann AT bnyesi
iinde birletirilmesi hazrlklarn yapyordu. Ama birdenbire ekicilii daha da artan
ATnin nndeki asl nemli misyonu, tarihin verdii bu nemli ans kullanarak
Avrupann bar yollardan yeniden birlemesini salamak olarak tanmlanyordu.
Immanuel Kantn bar iinde bir arada yaama vizyonu Avrupallar iin artk her
zamankinden daha yaknd. 1609
Trkiyenin 1987deki yelik bavuruna Komisyonun Souk Savan sembol olan Berlin
Duvarnn 9 Kasmda yklndan tam 39 gn sonra, 18 Aralk 1989da verdii grnde
(Avis), ATnin Trkiyeye ynelik temel karlarndan sz ediliyor, Toplulukla ortaklk
kurmu olan Trkiye byk, gelien, Atlantik ttifak iinde jeopolitik pozisyonu ve stratejik
nemi olan bir lkedir1610 deniliyor, ancak derinleme nceliinde olan Topluluun
Trkiye gibi ap geni bir lkeyi almaya hazr olmad, Trkiyenin de mevcut koullar
ile AB ile yelik mzakereleri yapabilecek politik ve ekonomik yetkinlikten uzak
olduundan sz ediliyordu. Yani stratejik nem vurgulansa da Trkiyenin bavurusu,
temel haklar teslim edilse ve gelecek perspektifi verilse de reddediliyordu.
Hi kuku yok ki, 1989-1990da yaanan dramatik deiim, Trkiyenin jeostratejik
neminin AT bakmndan tad anlam bakmndan da farkllklar yaratmtr. ABnin
Trkiye politikas bir anda ABnin kendisiyle ilgili temel karar ve politikalarn en nemli
unsurlarndan birisi haline geliyordu. Yani nasl bir AB sorusunun iinde Trkiyenin de
yeri sorgulanyordu. rnein ortak bir d ve savunma politikas ile dnyada sadece
ekonomik deil ayn zamanda siyasi ve askeri bir g olmak isteyen ATnin Trkiye
politikas ile yksek dzeyde bir ekonomik entegrasyon salayan ama politik anlamda
iddiasz bir ABnin Trkiye politikalar birbirinden kolayca ayrlabilecekti. Ya da AByi bir
deerler ittifak, hatta kltrel-tarihi bir birlik olarak yeniden tanmlamak isteyenler iin
Viyana kaplarna kadar dayanm tarihi bir yabanc (hatta dmann) iinde
Trkiyenin olmayaca bir AT/AB sz konusuydu. Ancak bu ve benzer pek ok fikir
ortalkta dolarken, biraz da Avrupann yan banda meydana gelen baz gelimeler
(rnein Bosnadaki vahet gibi) ciddi kafa karklklarna da yol at. AB-Trkiye
ilikilerinde 90 sonras yaanan atma, nasl bir AB arzulandna ynelik ortak ve net bir
politikann belirlenememi olmasnn glgesinde kald. Khnhardt ve Pttering de
1998deki kitaplarnda bu bir elikidir: Trkiye stratejik bakmdan ne kadar nemli
olursa, AB ile ilikilerini dzenlemek o kadar da zorlayor. Trkiye NATO iinde bir
salam bir savunma stunu olma durumda iken AB ile problemli ilikiye de sahiptir.
Trkiyenin rolnn ne olacana karar verilememitir1611 demektedirler. ABnin sadece
ekonomik bir g olarak srekliliini salayamayaca grnde olan ve bu nedenle de
ABnin gelecei iin duygusal olmaktan ok stratejik dnmenin gerekliliini vurgulayan
1608

Karaosmanolu [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii, 66-67.

Ludger Khnhardt [1996c] Von der ewigen Suche nach Frieden, Immanuel Kants Vision und Europas
Wirklichkeit, Bouvier Verlag, Bonn 1996.
1610
Die Stellungnahme der Kommisssion der Europaeischen Gemeinschaften (SEK (89) end. Brssel, 18.
Dezember 1989, Art.-12.sowie Stellungnahme der Kommission zum Beitrittsantrag der Trkei - Bull. 121989, 2.2.37. ayrca aban H. al [2006] (3. Bask) Trkiye Avrupa Birlii likileri: Kimlik Anlay,
Politik Aktrler ve Deiim, Nobel Yaynlar, stanbul, s. 597.
1611
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen, Edition
Interfrom, Zrich, s.182.
1609

359
yazarlar, AB kelimenin tam anlam ile stratejik dnmek zorundadr. Trkiye ile AB
arasndaki ilikilerin AB yelii sorununa indirgenmesi de anlamszdr grn ska dile
getirmilerdir.1612
Aslnda Trkiyenin Ortadou, Kafkaslar, Orta Asya ve Balkanlardaki gelimelerin
ardndan kazand yeni jeopolitik nem ve ayn dnemde Cumhurbakan zaln ortaya
koyduu yeni d politik almn ATyi de etkiledii ve Trkiye konusunda yeni bir
yaklam gelitirildii 26-27 Haziran 1992 tarihinde Lizbonda yaplan zirvede de net bir
biimde ortaya kmt. Bu zirvede, Trkiyenin Bat Avrupa iin oynad roldeki arta
dikkat ekildikten sonra, Trkiye ile ilikilerin younlatrlmas ve siyasi diyalogun 1964
ylnda imzalanm olan Anlamann da ngrd gibi en st dzeyde gerekletirilmesi
gerei dile getirilmitir.1613 Burada Trkiyenin yeliine hi deinilmiyor, ancak
Trkiyenin gelecein Avrupa Mimarisi iine yerletirilmesinden sz ediliyordu. Zaten
1990da balayan ve zellikle 1997de zirvesine ulaan bir srete Trkiyenin AB yelii
konusu sylem dzeyinde bile neredeyse hi dile getirilmedii, genelde Gmrk Birlii ya
da zel statl bir iliki grnn n plana karld gzlenmektedir.1614 Souk Savan
sona ermesinin hemen ardndan gelen srete Trkiyenin de farkl bir heyecan ve
ABDnin ok ciddi destei ile kendi blgesinde g olma konusunda abalar iine girdii
ve bu balamda ABdeki gelimeleri de bir lde gz ard ettii de sylenebilir.
Trkiyenin yeniden AB konusunda younlamas 1993den sonra balar. Bu tarih, ayn
zamanda ABDnin ilk Krfez mdahalesinin ac faturalarnn yaand ve Orta Asya ve
Kafkaslarda Trkiye-ABD ibirliinin, ABD tarafndan Russia first politikasyla birlikte
tkand, Trkiyenin bir anda yeniden Avrupa gereini fark ettii tarihtir.
A. Kavram Olarak Jeopolitik-Jeostrateji
Genel olarak Trkiyenin d politik parametrelerindeki deiim, lkenin ulusal, blgesel ve
kresel gvenlik politikalar balamnda tad nemle ilikilendirilerek aklanmaya
allr. Bu anlamda jeopolitik-jeostrateji kavramlar bu tanmlama iinde merkezi bir
nem tamaktadr. Her ne kadar bu gne kadar jeopolitika konusunda herkesin gr
birlii iinde olduu tek bir kavramdan sz edilemese de bir lkenin stratejik deerinin
tespitinde corafyasnn temel hareket noktas olduu kabul edilebilir. Bir kavram olarak
Jeopolitik sveli Hukuku Rudolf Kjelln (1864-1922) tarafndan 20. yzyln banda
gndeme getirilmitir. Bu politik corafya kavram, daha sonra Alman Geograf Friedrich
Ratzel tarafndan jeopolitik-geostrateji kavramlarnn temelini oluturmutur. Karl
Haushofer 1924de Jeopolitik Dergisini ("Zeitschrift fr Jeopolitik") kurmu ve bu btn
dnyada ilgi uyandrmt. Ama bu dergi ve kavram ayn zamanda Nasyonal-Sosyalistlerin
propaganda organ haline gelmiti. Jeopolitik 20li yllardan bu yana dnya ve g
politikas yapan lkelerin kavram gibi alglanmt.1615 I. Dnya Sava sonrasnda
Kjellenin dnceleri ve kavram, zellikle Bat Avrupada ve Almanyada ok saydaki
bilim adam tarafndan gelitirilmitir. Almanyada, zellikle Karl Haushofer, Erich Obst,
Hermann Lautensach ve Otto Maull bu konuda ne kan isimler oldular. ngilterede

1612

A.g.e. s.199.
Bulletin EG: 6-1992, I.1.
1614
AB Komisyonunun resmi aratrma istatistik kuruluu Eurosatn ylda iki kez yaptrd Eurobarometre
almasnda AB vatandalarna aada hangi lkelerin yakn bir gelecekte ABnin iinde yer almasn
istersiniz balkl sorusunda 1996ya kadar Trkiye bir seenek olarak dahi sunulmamtr. 1963de yaplan
Ankara Anlamas ve 1987deki tam yelik bavurusuna ramen Trkiye yer almazken rnein Rusya,
Ukrayna, Arnavutluk, Beyaz Rusya bu listelerde yer bulabilmitir. Trkiye ancak 1999 sonrasnda srekli
olarak bu listede yer almtr.
1615
Karlatrn: Wikipedia-Internet Enzyklopdie [http://de.wikipedia.org/wiki/jeopolitik]
1613

360
Halford Mackinder ve Fairgrieve, Fransada ise Vidal de la Blache ile Vallaux isimleri bu
kavramla birlikte anlmtr.1616
Jeopolitik, corafya, siyaset bilimi, tarih ve sosyal bilimlerin karmndan oluan bir
kavramdr. Stefan Frhliche gre siyasi corafya ve jeopolitik genel kategoriye
ayrtrlabilir. Bunlardan birincisinde jeopolitik, siyasi corafyann e anlamls olarak
anlalr ve aralarnda zorunlu bir diyalektik dzen olduu varsaylr. kinci kategoride
Mekana-Yere bal siyasi ilerleyi olarak tanmlanyor ve bu anlamda aslnda igalyaylma politikasnn (Eroberungspolitik) bir unsuru olarak kabul ediliyor. nc
kategori ise zellikle Anglo-Saksonlu evrelerin dile getirdii bir husustur ki o da ulusal
g ve sava politikasn kapsayan bir kavramdr.1617
A.Skiba,jeopolitik kavramnn ok dinamik bir ierie sahip olduu, dnya
politikasndaki deiimlere gre deiim gsterdii ve gittike de daha karmak bir kavram
halini aldn vurgulamaktadr. Kavramn eski kapsamnda bir lkenin corafik konumu ile
dnya politikasndan sahip olduu nem yer alrken, gnmzde bu kavram askeri g,
nfus says, yeralt kaynaklar, komular ve o lkenin diplomatik ilikilerini de
kapsamaktadr. Bununla birlikte sz konusu lkenin ideolojisi, yani dnya gr de
jeopolitik roln ve nemin belirlenmesinde artk nemli bir rol oynamaktadr.1618 Heinz Bill
ise
jeopolitii, bir devletin corafi konumunun siyasi alanna etkisi olarak
tanmlamaktadr.1619
Birbirine yakn kavramlar olarak jeopolitik, jeoekonomi, jeostrateji gibi kavramlar
lkelerin g tanmlamalarnda daha sk biimde kullanlmaya balanmas, nce I. ve
zellikle de II. Dnya Savanda, ardndan da Souk Sava sonras dnemin dinamik
artlarnn getirdii zel konjonktr ile birlikte daha da belirgin bir nitelik kazanmtr.1620
zellikle 90l yllarn ikinci yarsndan itibaren jeopolitik ve geostrateji kavramlar, klasik
tanmlarn da aarak ok daha fazla eitlendirilmitir. Son dnem tanmlamalarda
istikrarllk, uluslararas terre kar ibirlii olanaklar, g hareketleri, yer alt ve yerst
kaynaklar, demografik zellikler gibi dier baz faktrler de devreye girmitir. Souk
savan sona ermesi sonrasnda Trkiyenin jeopolitik bir g olarak nerede bulunduu
konusunda farkl yaklamlarn dile getirildii ve Trkiye bir jeopolitik g mdr
sorusunun ska sorulduu grlmektedir. Bu konuda sadece Trkiyenin olanak ve
koullar deil, evresindeki gelimeler ve byk glerin bu konudaki tavrlar da
1616

Bu konuda Nicholas Spykmann The Geography of the Peace (1944) ve Welter Lippmannn US
Foreign Policy (1943) ve US War Arms (1944) ) almalarnn zel bir yeri bulunmaktadr. Geni biimde
bu konuda ayrca baknz: Stefan Frhlich [1998] Amerikanische jeopolitik, Von den Anfaengen bis zum
Ende des Zweiten Welkrieges, Olzog Verlag, s. 12 ff., Landsberg am Lerch; Immanuel Wallerstein [1991]
Geopolitics and Geopolitics: Essays on the Changing Wold-System, Cambridge Univ. Press, Cambridge;
Ortwin Buchbender u.A. [2000] (Ed.) Werterbuch zur Sicherheitspolitik mit Stichwrtern zur Bundeswehr,
4. Auflage, Mittler, Hamburg, Berlin, Bonn.
1617
Frhlich [1998] Amerikanische jeopolitik, s. 12-13.
1618
Alexander Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei: Kann Europa von den USA lernen?, Maerz
2003, [http://www.geopowers.com/Machte/Sudflanke/Skiba_T_rkei.pdf], 5-6 sowie 25f. Immanuel
Wallerstein [1991] Geopolitics and Geopolitics: Essays on the Changing Wold-System, Cambridge Univ.
Press, Cambridge; Stefan Frhlich [1998] Amerikanische jeopolitik, Von den Anfaengen bis zum Ende des
Zweiten Welkrieges, Olzog Verlag. , Landsberg am Lerch; Ortwin Buchbender u.A. [2000] (Ed.)
Werterbuch zur Sicherheitspolitik mit Stichwrtern zur Bundeswehr, 4. Auflage, Mittler, Hamburg, Berlin,
Bonn;
1618
Heinz Brill [1998] Die geopolitische Lage der Trkei im Wandel: Von der Sdostflanke der NATO zur
eurasischen Regionalmacht? , MZ-sterreiche Militaerische Zeitschrift, 2, s. 114.
1619
Hans Brill [1998] Jeopolitik in der Diskussion, in: Zeitschrift fr Politik, 92 (1998) 2, s. 205.
1620
Ahmet Davutolu [2004] Stratejik Derinlik ve Trkiyenin Uluslararas Konumu, (17. Auflage), Kre
Yaynlar, stanbul.

361
belirleyici rol oynamaktadr. Trkiyeye zg bir grand strategy ne kadar zor ise,
Trkiyeye biilen rol konusunda dier glerin uzlamas da son derece zor
grnmektedir.1621 Ancak zellikle 90l yllarn yarsndan itibaren Trkiyenin d ve hatta
i politik tavrnda en nde gelen unsurun ABnin Trkiye politikas ile yakndan ilikili
olduu rahatlkla sylenebilir.1622 Aslnda ilgin bir biimde AB bakmndan da stratejigeostrateji kavramlar ile Trkiyeye ABde verilecek rol arasnda yakn bir iliki
grnmektedir. Trkiye AB iin stratejik bir konudur ve bunun iin de sre zaman ve
koullardan ok etkilenmektedir.1623
Jeopolitik kavramna ilikin tanmlamalar Souk Sava sonras dnemde zenginlemitir.
Bu balamda 1990da yazd Bound To Lead: The Changing Nature of American Power
adl kitab ile ilk kez Soft Power kavramndan szeden Joseph Nyen katks son derece
nemlidir.1624 Nye, Dnyada tek sper g olarak kalan ABDnin politik hegemonyasn
srdrebilmesi iin bir taraftan soft powera nem vermesi gerektiini, te taraftan ise
globalleme ve teknolojik gelimeleri dikkate alarak tek sper g olmann getirecei ar
zgveni bir tarafa brakarak dnyadaki dier glerle mutlaka ibirliine gitmesi
gerektiini (Multilateralismus in der Auenpolitik) belirtmektedir. Nye Soft Power
ekonomik ve askeri g yannda nc nemli g olarak tanmlamakta ve bunun iine de
bir lkenin kltrel ve siyasi ekiciliini yerletirmektedir. Soft Power, kresel ihtiyalar
karsnda uluslar arasndaki karlkl destek ilikisini de ortaya koymaktadr. Nyen soft
power kavram, farkl ekilde dile getirilmi olsa da 1993de S.Huntigtonun ortaya
koyaca The Clash of Civilizations? teziyle de ilikilendirilebilir.1625 Ancak Nyen
tezlerinin nemi zellikle 11 Eyll 2001 ve sonras gelimelerde ortaya kmtr ve bu
anlamda Nyenin uzak grllnn de kant olarak grlmektedir.1626 Nyee gre 11
Eylle (11/9) kadar Amerikallar iin lkeleri en gl dnya gcyd ve dier lkeleri
dikkate almas gerekmiyordu.Ancak 11 Eyll sonrasnda ok net anlald ki kreselleme
ile birlikte zellikle iletiim ve enformasyon alanndaki olaanst ilerlemeler nedeniyle
ortaya kan yeni uluslararas konularn tek bir lke tarafndan zlebilmesi olanakszdr.
Amerika da artk ibirliine ihtiya duymaktadr. Ve artk ulusal karlar ile uluslararas
karlarn bir biimde uzlatrlmas gerei ortaya kmaktadr. J.Nyea gre ABD dnya
gc olmak istiyor ise, gl ve zayf gler arasnda bir denge bulmal ve ayn zamanda
Amerikann geleneksel tek kutuplu, hegemonik ve egemen g konseptinden de
uzaklamaldr.

1621

Hseyin Bac [2000] Die Grand Strategy der Trkei, Studien und Berichte zur Sicherheitspolitik
(Wien), 1, s. 5-23.
1622
Nezihi [1996] Turkeys Security Challanges, Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara), 1:2,
s.5-14.
1623
Die Diskussion um die Aufnahme der Trkei in die Europische Union (EU) zeigt: Niemand wei dieser
Tage so recht, was Europa eigentlich ist, wo seine Grenzen liegen und welche Themenfelder nach
europischer Steuerung verlangen. Ulrike Guerot / Andrea Witt [2004] Europas neue jeostrateji, Aus Politik
und Zeitgeschichte (B 17/2004) , <http://www.bpb.de/publikationen/17M0AQ.html>
1624
Joseph s. Nye [1990] Bound to lead. The changing nature of American power, New York.
1625
Samuel P Huntington [1993] The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs 72:3, pp. 22-49, Sowie
[1996] Der Kampf der Kulturen, bz.:Holher Fliessbach, Europaverlag, Mnschen-Wien. (Org.: The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order-1996).
1626
Nyen soft power konusunu derinlemesine ele ald dier almalar 2003de Das Paradox der
amerikanischen Macht, 2004de yazd Power in the Global Information Age. From Realism to
Globalization ve 2005de yazd Soft power. The means to success in world politics and understand
international conflictdir.

362
B. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu ve Avrasyadaki Satran
Tahtas1627
Souk Sava sonrasnda Trkiyenin jeostratejik ve jeoekonomik nemi, zellikle de
Sovyetler Birliinin zlmesinden sonra Kafkaslar ve Orta Asyada ortaya kan
bamsz devletler (Trki Cumhuriyetler) nedeni ile yeni bir boyut kazand ve nemli
lde artt konusunda genelde gr birlii bulunmaktadr.1628 Khnhardt ve Ptteringin
de ifade ettii gibi Trkiye Balkanlarda, Kafkaslarda ve Orta Doudaki kriz blgelerinin
merkezinde bir istikrar unsuru olarak n plana kmtr. Bu atmalar geninin
merkezinde yer alan Trkiyenin blgesinde bir gvenlik dzeni oluturulmasnda son
derece nemli bir rol olaca aktr.1629
Merkezinde Trkiyenin yer ald bir baka nemli gelime de ideolojik boyutta yaand.
1990 sonrasndaki genel olarak slam dnyasnda, zel olarak da Orta Douda gerekleen
deiim balamnda da Trkiye hem diyalog unsuru hem de bir model ska dile getirildi.
Bu aslnda slam ile Bat arasndaki ilikilerde de bir kaymaya iaret ediyordu. Batnn
slam adna muhatab artk Arap olmayan lke ile gereklemeye balad: Trkiye, ran
ve Pakistan. Trkiye, hem Bat ile ilikileri, hem benimsedii slam kltr hem de model
olma zellikleri ile dier iki lkeden de pek ok anlamda daha nemsenen stratejik lke
haline dnt. Yani Trkiye hem AB ile slam dnyas arasndaki ilikilerde anahtar
konumuna geti, ya da yle olmas arzuland, hem de eski Sovyetler Birliindeki Trki
Cumhuriyetlere Batl siyasal, sosyal ve ekonomik dzen konusunda rnek olarak n
plana karld.1630
Trkiyenin Souk Sava sonrasnda, zellikle de 90l yllarn banda yeni konumu ve
zellikle Batt iin tad strateji nem konusunda Anglo-Sakson ile Avrupal baklarda
da ciddi farkllklar da dikkat ekmekteydi.1631 Amerika Souk Sava kazanan bir g olsa
da, yeni bir dnemin aldnn ve bu dnemde, zellikle de Trkiyenin bulunduu
blgede ok daha farkl nceliklerle stratejiler gelitirilmesi gerektiinden hareket ediyor ve
bu erevede de Trkiye konusundaki politikalarn hzla netletiriyordu. Aslnda bu, Tek
sper g olmann gerei olarak da aklanabilir. Oysa ayn dnemde Avrupada farkl
rzgarlar esiyor ve Avrupallarn bir taraftan farkl ulusal kar ve beklentiler dorultusunda
yeni frsatlar deerlendirmeye alrken, te taraftan da tarihi-kltrel elerin n plana
1627

Zbigniew Brzezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz.
Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin (Org.:The Grand Chessboard, American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives-1997) s.53-88. auch Ernst Woit [2005] Geostrategische und
ideologische Aspekte der EU-Integration Europas, Arbeitspapiere der Dresdener Studiengemeinschaft
Sicherheitspolitik (DSS), im Heft Nr. 73, Dresden (http://www.unikassel.de/fb5/frieden/themen/Weltordnung/woit.html).
1628
Bu konuda baknz: Ian O. Lesser [1998] Turkeys Strategic Options. In: The International Spectator,
34(January-March 1999)1, s. 79-88; Heinz Brill [1998] Die geopolitische Lage der Trkei im Wandel: Von
der Sdostflanke der NATO zur eurasischen Regionalmacht? , MZ-sterreiche Militaerische Zeitschrift, 2,
s. 113-120; Heinz Brill [2002] Strategische Allianzen in der internationalen Politik, MZ-sterreichische
Militrische Zeitschrift - 5/2002 [http://www.bundesheer.at/omz/ausgaben/artikel.php?id=23], Hseyin Bac
[2002a] Turkey and Europe: Security Issues, in: Radu, Michael s. (Ed.) Dangerous Neighborhood,
Transaction Publischers, New Brunswick and London, s. 49-76; Mustafa Aydn [1998] (Ed.) Turkey at the
threshold of the 21st century. Global encounters and/vs regional alternatives. Ankara: International Relations
Foundation; Mehmet cal [2005b] Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Trkei, in: Der Brger im Staat:
Europa und die Trkei, Landeszentrale fr politische Bildung Baden-Wttenberg, s. 144-151;
1629
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa Kern, bergnge, Grenzen, Edition
Interfrom, Zrich, s.156.
1630
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1994] Weltpartner Europische Union, Zrich: Edition
Interfrom, Fromm, Ostnabrck, s.171 ff. sowie 185-186.
1631
Hseyin Bac [2000] Die Grand Strategy der Trkei, s. 5.

363
kt yeni bir kimlik yaratma ve neredeyse geriye kalan btn global stratejileri
Amerikallara terketmek gibi romantik bir dneme girdikleri gzleniyordu. Avrupadaki
bu siyasi atmosferin yakn zamanda tkanaca ve Avrupann ortak d ve gvenlik
politikalar retmesi gerektii, stratejik dnmeyi ve politika retmeyi renmesi
gerektiine dair uyar ve eletiriler hem Avrupa hem de ABDden gelse de, Yugoslavyada
yaanan soykrmn canllna ramen, 2000li yllara, zellikle de 11 Eyll 2001e kadar
Avrupallar harekete geirmek kolay olmad. Avrupal politikaclarn bu dnemde poplist
basklara uzun vadeli stratejik planlamalardan daha ak durduklar sylenebilir. ABnin
genel strateji eksikliini Guerot ve Witt de dile getiriyor ve 15lerin Avrupa entegrasyonu
hala resmi bir jeostratejiden habersiz eletirisini dile getiriyorlard.1632
Hi kuku yok ki, 1990 sonrasnda Avrupallarn bu stratejik dnme eksiklii ve politika
retme ksrlnn en arpc olarak ortaya kt alanlardan birisi Trkiye konusu oldu.
Aslnda Souk Sava Sonrasnda AB Projesine ne anlam verildii, yani nasl bir AB
arzuland ile Trkiye konusundaki tutum arasnda yakn balar ortaya kyordu, bu
gnmzde de devam etmektedir. rnein Alexander Siedschlag Trkiyenin ABye ksa
sre iinde ye olmasna kar kanlarn ortaya koyduklar gerekelere bakldnda bunda
AB entegrasyonunun ayn zamanda bir gvenlik politikalar projesi olduunun atland
grlmektedir. Bu gzlem, ABnin gvenlik politikalar balamndan bir konsept
gelitiremediini, rnein Trkiyenin Kafkasyadaki etki potansiyelinin gereki biimde
hesap edilemedii ve kullanlmadn da ortaya koymaktadr.1633 Bu durum hi kuku yok
ki ABnin Trkiye politikasn da etkileyen bir faktr oldu. rnein Knhhard ve Pttering
1998de kaleme aldklar kitaplarnda AB kelimenin en geni anlam ile stratejik
dnmelidir diyor ve buradan hareketle hem d ve gvenlik politikalar konusunda ve
hem de Trkiye konusunda kapsaml dnmeye davet ediyorlard. Yazarlar, Trkiye
konusunun AB yelii kskacndan kurtarlmasnn ve genel AB stratejisi iinde
deerlendirilmesinin gerekliliini de vurguluyorlard.1634 Aslnda bu hakl eletiriler, 90l
yllarda, hatta daha sonrasnda da ABnin Trkiye politikasn ekillendiren, ya da daha
doru bir anlatmla ekillenememesinde, yani ABnin bir Trkiye politikas
gelitirememesinde de en bata gelen faktr oldu.
Souk Savan sona ermesinin hemen ardndan Trkiye konusunda Avrupadaki kafa
karkl devam ederken, yeni dnyann tek ve en byk patronu olarak ortaya kan
ABDnin politikas, zaman zaman baka d faktrlerden kaynaklanan etkilerle deiimlere
urasa da (rnein Rusya Federasyonu ve Yakn Komu politikas) ok daha net bir
grnm sergiliyordu.1635 Amerikan (buna Anglo-Sakson da denilebilir) politikac ve
akademisyenler iin Trkiye Batnn gvenlii ve refah iin eskiden oynad rolden daha
fazlasn oynayacak ve blgesel hatta kresel balamda son derece nemli bir lke
olacakt.1636 Hatta 21 Eyll 1991 tarihli The Economistde Tomorrows Empires (Yarnn
mparatorluu) bal ile kan makalede Trkiye gelecein sper gc olarak
tanmlanyordu.1637 Ayn dergide Turkey, Star of Islam (Trkiye, slamn Yldz)
balkl makalede de Trkiyenin artan neminin Avrupa ve ABD iin nemi
1632

Ulrike Guerot / Andrea Witt [2004] Europas neue jeostrateji, Aus Politik und Zeitgeschichte (B 17/2004)
, <http://www.bpb.de/publikationen/17M0AQ.html>.
1633
Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei, s.18-19.
1634
Khnhardt und Pttering [1998] Kontinent Europa, s.199.
1635
ABDnin bu tavrnn 11 Eyll 2001 sonrasnda ciddi yara ald, Trkiye balamnda ise 2003 ylnda
daha nceki dnemlerle karlatrlamayacak lde karmak, elikili ve bazen de belirsiz bir hal aldn
eklemek gerekir.
1636
Graham E. Fuller / Ian O. Lesser [1993] (Ed.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western
China, Rand, Westview Press, Boulder, Oxford.
1637
The Economist, Tomorrows Empires, 21. September 1991, pp.15-16.

364
vurgulanyordu.1638 Benzer bir gr, Pierre Hassnerin grnden hareketle Brill
tarafndan dile getiriliyor ve Almanya ile birlikte Trkiyenin yeni dnemin k yapacak
lkeleri olacaklar neredeyse kesin bir dille ifade ediliyordu.1639 Bu dnemde ok sk dile
gelen bir baka kavram ise model lke Trkiye idi. rnein G.Winrow Orta Asya ve
Kafkaslarda Rusya Federasyonu ve ran ile rekabet eden Bat yanls Trkiyenin, blge
lkelerinde laik, demokratik, barl ve liberal piyasa ekonomisi ile model bir lke
olduunu belirtiyordu.1640 rnein Dayton Anlamasnn da mimar olan Richard
Holbrooke Trkiyenin stratejik nemi ve model lke olma vasflarn en ok dile
getirenlerden birisiydi.1641 Trkiye nin blgesinde, slam ile demokrasiyi ve
modernlemeyi bir arada yaatabilen tek lke olmas ve bunun Batnn karlar iin hayati
bir ans olduu genelde kabul gren bir yaklam olmutur. AB iin bu son derece
nemlidir ve eer ok dar kapsaml, ksa vadeli baklmaz ise anlalr ki Trkiye gibi
lkelerin varl dorudan ABnin karnadr. Trkiye geni apl reformlarla, byk bir
deiim sreci iinden gemektedir. Bu durum dier slam lkelerine ynelik politikalarn
gelitirilmesinde de anahtar olabilir. Trkiyenin ABye yelii konusunda gelen
itirazlardan birisi, bu yelikle birlikte ABnin Kafkasya, Orta Dou ve Orta Asyaya komu
haline gelmesidir. Ancak eer AB gerekten kresel bir aktr (oyuncu) olmak istiyorsa,
bundan kanmak da mmkn deildir.
Ancak Trkiyenin Bat dnyas iin neminin vurgulanmas bakmndan ABD Bakannn
eski Gvenlik Danman (1977-1981) Zbigniew Brzezinskinin 1997de yazd Die
Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft zel bir yere sahiptir.1642
H.Bacnn da isabetle vurgulad gibi, kitabn yaymland dnemde Trkiye ile AB
arasndaki ilikilerin byk bir kriz yaamasnn da etkisi ile kitap Trkiyede strateji reten
evrelerde adeta doruyu gsteren bir ncil olarak grld.1643 Brzezinskinin kitabnda,
gelecein dnyasndaki siyasi ve askeri dengeler ile bu erevede rol oynayacak aktrler
dile getirilirken, ABDnin Trkiyeye verdii nem de ortaya konuluyordu. Kresel ve
blgesel politikalara etkileri bakmndan lkeleri jeostratejik oyuncu (geostrategische
Akteure) ve jeopolitik mihverler (Geopolitische Dreh- und Angelpunkte) olarak iki
kategoriye ayran Brzezinskiye gre jeostratejik oyuncu mevcut jeopolitik durumu
Amerikann karlarn etkileyecek derecede- deitirmek amacyla snrlarnn tesinde g
uygulama ya da etkide bulunma yeteneine ve ulusal iradesine sahip olan devletlerdir ve
Avrasyada bu tanma uyan be oyuncu vardr: Fransa, Almanya, Rusya, in ve Hindistan.
Brzezinski, jeostratejik denklemi (ya da satran oyununu) etkileyen ikinci bir gruptan sz
eder. nemleri g ve motivasyonlarndan deil daha ok hassas konumlarndan ve
potansiyel olarak saldrya ak durumlarnn jeostratejik oyuncularn tavrlar iin
douraca sonulardan kaynaklanan devletler olan ve Jeopolitik mihver olarak
tanmlanan ikinci kategorideki lkeler ise unlardr: Ukrayna, Azerbaycan, Gney Kore,
Trkiye ve ran. Ancak Brzezinski, Trkiye ve ran, jeopolitik mihver olmasna ramen
ayn zamanda jeopolitik oyuncu olarak da adlandrlabilirler.1644 Brzezinskinin zellikle de
enerji kaynaklarnn gvenlii ve Trkiyenin kltrel-dinsel zellikleri ve corafi konumu
balamnda Trkiye iin tanmlad rol, siyaset bilimciler ve politikaclar tarafndan da
1638

The Economist, Turkey, Star of Islam, 14. December 1991.

Brill [1998] Geopolitische Lager der Trkei, s.113.
1640
Gareth Winrow [1995] Turkey in Post-Soviet Central Asia, Former Soviet South Project, RIIA, London.
1641
Bkz.: Henri J. Barkey [1996a] (Ed.) Reluctant Neighbor: Turkeys Role in the Middle East, US Institute
of Peace Press, Washington, D.C., s. vii.
1642
Kitabn orjinal ngilizce ad The Grand Chessboard: American Primary and Ist Geostrategic Imperatives
(Basic Books, 1997); Almancas ise Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft olarak
verilmitir. Bu almada referanslar Almanca kitap esas alnarak verilmitir.
1643
Bac [2000] Die Grand Strategy der Trkei, s.14.
1644
Brzezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, s. 66 ff.
1639

365
genel olarak kabul grd ve Trkiyenin jeopolitik nemi konusundaki deerlendirmelerde
neredeyse vazgeilemeyecek bir kavram oldu.
Sovyetler Birliine kar Bat savunmasnda hayati bir nemi olan Trkiyenin Souk
Sava sonrasnda Bat iin stlenebilecei yeni rollerin tanmlanmasnda ortaya kan
tereddt, zaten 1990-91 I. Krfez Krizi esnasnda sadece teorik deil reel alanda da
cevabn bulmutur.1645 I. Krfez Krizi Orta Doudaki enerji kaynaklarnn gvenlii
konusu ile Trkiyenin nemini bir baka boyutta yeniden gndeme tamtr. Holbrooke
Irak Sava ncesinde bile Trkiyenin ABDnin yeni n cephesi olduun u ve Avrupada
Almanyann yerini aldn iddia etmekteydi. Yine Balkanlarda yaanan ve soykrma
kadar varan kriz, Trkiyenin jeostratejik, politik, gvenlik ve ekonomik neminin
artmasna yardmc oldu. Trkiyenin neredeyse corafi olarak tam da merkezinde
bulunduu atmalar geni nin, zellikle de Batnn hem Ortadou hem de Kafkasya ve
Orta Asyadaki enerji karlar iin hayati nem tayor olmas, Trkiyeye bak da youn
biimde etkilemitir. Bu balamda Skibann da vurgulad gibi Trkiye Avrupa ve
Amerika iin olaanst nemde bir mihver lkesi olarak tanmlanmaya balanmtr.1646
G.Fuller de Trkiyenin siyasi, ekonomik ve kltrel anlamda bir ekim merkezi haline
geldiinden sz eder ve ardndan da zellikle Orta Asyada kurulan yeni lkeler iin
sekler bir model olarak ok nemli olduunu sylemektedir.1647 Ancak hi kuku yok ki
bir lkenin jeostratejik neminin artmas sadece avantajlar deil, dezavantajlar ve baz
riskleri de beraberinde getirmektedir. Trkiyenin istikrarsz bir blgede yer almas
nedeniyle Ankara daha fazla sorumluluk almak zorunda kalacaktr. Bu riski Andrea K.
Riemer Trkiye: Kronik atma ve atlamalarn olduu blgedeki lke cmlesi ile
anlatmaktayd.1648 I.Lesser ise baka bir endieyi dile getiriyor ve Trkiyenin jeostratejik
neminin kurban olarak yalnz braklabileceine dikkat ekmektedir.1649
Blgesel g ve buna bal olarak gelecek ykler Trkiye gibi ekonomik ve siyasi
kaynaklar snrl olan bir lkenin baka sorunlarla uramasna neden olabilir. Trkiyenin
90l yllarda yaad blc terr ve mcadele edilen PKKya ynelik baz d destekler
bu balamda arpc bir rnek olabilir. unu da belirtmek gerekir ki Trkiye Dnya
sahnesinde Batl mttefiklerinden bamsz bir biimde yer almaya alrsa, bu hem ok
zor olacak hem de muhtemelen mttefiklerle ilikilerde sorunlar yaratacaktr. Hem
istikrarsz hem de sorunlarla dolu komular ile lkenin Gneydousunda 1984den sonra
srekli artarak ciddi bir sorun olan blc terr (ki bunda Kuzey Iraktaki iktidar
boluunun nemi bykt) Trkiyenin jeopolitik nemi ile bunun getirdii sorunlar ayn
anda yaamasna neden oldu. Trkiye 1990n ilk yllarnda ortaya kan ve byk lde
ABD tarafndan desteklenen heyecanl, umutlu beklentilerini ksa sre iinde revize etmek
ve bamsz bir aktr olmak yerine, blgesel g dengeleri iinde kendisine uygun bir
1645

Mehmet cal [2005b] Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Trkei, in: Der Brger im Staat: Europa
und die Trkei, Landeszentrale fr politische Bildung Baden-Wttenberg, s. 145 ve Ahmet Davutolu [2001]
Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, (Strategische Tiefe, Internationale Lage der Trkei),
Kre Yaynlar, stanbul.
1646
Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei, s.3.
1647
Graham E. Fuller [1993] Conclusions: the Growing Role of Turkey in the World, in: Fuller, Graham E.
and Lesser, Ian O., (Ed.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China eds. Boulder, Colorado:
Westview Press, s.163-183. auch Andrea K. Riemer [1997b] "Die Trkei: Ein Groer 'Regional Player' mit
geopolitischer Relevanz: Mythos oder Realitt?", Sdosteuropa, 46: 11, s. 562-599.
1648
Andrea K. Riemer [1997b] "Die Trkei: Ein Groer 'Regional Player' mit geopolitischer Relevanz:
Mythos oder Realitt?", Sdosteuropa, 46: 11, s.562-599.
1649
Ian O. Lesser [1993] Bridge or Barrier? Turkey and the West After the Cold War, in: Fuller, Graham E.
/ Lesser, Ian O. (Ed.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China, Rand, Westview Press,
Boulder, Oxford, s. 100.

366
yermeye alacakt. Bu durum Trkiyenin 1994 sonrasnda Avrupa Birlii politikasna da
belirgin biimde yansmtr.
Souk Sava Sonrasnda Trkiyenin iinde bulunduu krizler geninde gvenlii ve
istikrar salayacak bir g olarak ortaya kmaya alt ve aktif bir politika ile sorun
alanlarnda bayrak gstermeye altna ahit olundu.1650 U.Steinbach da bu noktaya
dikkat ekiyor ve AB lkelerinin karlar Trkiyeyi uzun vadeli ve srekli bir biimde
Avrupaya balamaktr diyordu. Steinbacha gre Trkiyenin bulunduu blge kadar
ABD, ran ve srail ile olan olumlu ilikileri de, Trkiyenin jeostratejik nemini artran
faktrlerdendi.1651
Bir lkenin geostratejik nemi, o lkenin kaynaklar, snrlarndaki komular, nfusu,
corafi bykl, uluslararas ilikilerdeki tercihleri ve pozisyonu ile tanmlanr. Bu
balamda Trkiyenin hem olaanst frsatlar, ama ayn zamanda ciddi risklerle kar
karya kald grlmektedir. Ancak Trkiyedeki dinamizm ve kendi iinde byk lde
kurum ve kurallarn oturtmu, istikrarl bir lke olmas iyimser olmay gerektirmektedir.
780.000 kmlik alan ve 2005 rakamlarna gre 75 milyonu aan nfusu ile Trkiye sadece
enerji kaynaklar deil, yakn zamanda ok daha fazla nemli bir unsur haline gelecek su
kaynaklar bakmndan da nemli bir lkedir. Trkiyenin modern jeostratejik anlamn
glendiren bir baka nemli faktr de Avrupada yaayan ve saylar 4 milyonun
zerindeki Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn varldr. Her ne kadar imdiye kadar bu
kitleler tpk Ermeni ya da Rum diasporalar gibi modern lobicilik yapamam olsalar da,
yakn zamanda bu anlamda da ciddi kazanmlarn olaca beklenebilir.
Stratejik kayglardan hareketle ABD Trkiyenin Bat balantsnn gl biimde devam
etmesi ve zellikle slam lkeleri iin bir model olmas bakmndan Trkiyenin AB
yeliini ciddi biimde desteklemektedir. ABDnin bu konudaki abalar Truman Doktrini
dneminden bu yana artarak devam etmi, hatta zaman zaman Avrupallarnn
rahatszlklarn dile getirmek durumunda kalacaklar bir srece dnmtr. Hatta
ABDnin bu srar, Trkiyeye itiraz eden AB lkelerinde ABDnin Truva At abas
olarak da deerlendirilmektedir.1652 Baz Avrupallar ise ABDnin Trkiye konusundaki
yaklam kendi i ilerine mdahale hatta bir taciz olarak niteliyor, hatta Amerikallar
faturasn kendileri demeyecekleri eyleri bakalarna yklemeyi ok severler! szleri ile
rahatszlklarn dile getiriyorlard.
Trkiyenin 1990a kadar temel olarak Varova Pakt karsnda bir bariyer ya da
tampon olarak nitelenen jeostratejik nemi ve anlam 1990 sonrasnda olaanst
eitlendi ve alan olarak da geniledi. Trkiyenin Bat iin tad nem nce Krfezde
Irakn Kuveyti igali ile balayan kriz, ardndan Balkanlardaki atmalar, Trkiyenin
Bat ile gerekletirebilecei somut ibirlii alanlar kendiliinden ortaya karmtr.
Trkiye 1990 sonrasnda BM, NATO, AGT gibi yesi olduu uluslararas kurumlarla
birlikte gvenlik ve bar koruma, kurma ve srdrme amal pek ok uluslararas
faaliyetin iinde aktif olarak yer ald. 1990-91de Krfezde ABDnin nclndeki
operasyon ile balayan srete Trkiye aralarnda Sudan, Bosna-Hersek, Makedonya,
Kosova, Grcistan, Afganistann da bulunduu lke ve blgelerde askeri operasyonlarda
yer ald. Trkiye, NATOnun Bar in Ortaklk (Partnership for Peace-PfP) projesi
erevesinde Orta Asya ve Kafkasyadaki lkelerin gvenlik ve dier personeli iin bir
eitim merkezi oluturdu ve bu merkez ok saydaki partner lkenin asker ve sivil
1650
1651
1652

cal [2005b] Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Trkei, s.144.

Udo Steinbach [2000] Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft
Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei, s.21.

367
brokratlarna eitim hizmeti vermektedir. Benzer biimde Bosna-Hersek, Kosova ve
Makedonyal iin AGTin bir program erevesinde polis eitimi salad. iin Btn
bunlar Avrupa gvenlii bakmndan Trkiyenin tad nemi de net biimde ortaya
karm oldu. 11 Eyll sonrasnda ise ABDnin nclnde NATO tarafndan
gerekletirilen Uluslararas Terrizmle Sava kapsamnda Afganistana ynelik
operasyonun ardndan oluturulan ve dokuz bin askerin grev ald Uluslararas Gvenlik
ve Yardm Kuvveti'nin (ISAF) (International Assistance Force) Haziran 2002den ubat
2003e kadar komutasn da stlendi. Trkiye komuta grevini 1600 askere kan bir gle
ubat-Austos 2005de tekrar alt ay iin stlendi. Bu grev Ayn zamanda TBMM eski
Bakan ve Dileri eski Bakan Hkmet etin, Ocak 2004den 2006 ylna kadar
NATOnun en st dzey sivil temsilcilii grevini stlenmitir. Trkiye, 2006 yl itibari
ile Bosna-Hersek, Kosova, Afganistan ve Darfur/Sudanda icra edilen bar destekleme
hareketlerine aktif olarak itirak etmektedir.1653
Hi kuku yok ki Trkiye iinde de yeni koullar erevesinde nasl bir ulusal politika
belirlenecei tartma konusu oldu. Bu sre gnmzde de youn biimde devam
etmektedir. Zira Trkiyenin Cumhuriyet geleneinde ortaya kan atmalar, son
dnemde daha da younlamtr. Bu nedenle de Trkiyenin d politik tercihleri de
lkedeki iktidar odaklar iin byk lde politik kayglar erevesinde belirlenmeye
allmaktadr. Bu dnce ve stratejiler de son elli yl iinde ska deiiklie uramtr.
rnein nceleri lkedeki slamc ve Milliyeti, sonralar ise zellikle Kemalist evrelerce
dile getirilen anti-Batc-Avrupac yaklamdan zellikle demokratikleme srecine ok da
nem vermeyen ve hatta hzl bir demokratiklemeyi lkenin karna aykr bulan gruplar
kazan salamaktadrlar. Bunlarn iinde baz gruplar, ABye kar alternatif olarak ABD
ve srail ile yakn ve hatta stratejik ibirliini nermektedirler. Ancak bu sylemin
snrllklar ve alternatif olmak konusundaki amazlar genellikle gz ard edilmektedir. Bu
konuda A.Makovskynin baz Trkler Trkiyenin ihtiyac olan Bat balants-desteinin
adresi olarak ABD ve srail ile ok yakn ibirliini ileri sryorlar. Ancak bu iki lkeden
birisi ok uzakta,dieri ise ok ufak kalyor ve Bat Avrupann yaratt ekimi de
yaratamyorlar. Makovsky Trkiyeyi Avrupasz Avrupal ("european without Europe")
olmaya abalamak son derece zordur szleriyle de uyaryordu.1654 Oysa I.Lesserin de
vurgulad gibi u an Trkiye iin zellikle eski dneme ait genelletirmeci politikalar bir
tarafa brakarak yeni ve farkllaan bir politika izlemesi gerekmektedir. Corafik, ideolojik
ve ekonomik durum Balkanlarda, Kafkasyada, Ortaasya'da, Orta Douda ve Rusyada
deiti. Trkiye de kendine yeni bir yer edindi. Ancak bu Trkiyeye blgesel lider olmak,
nc g olmak gibi ok byk anslar getirdii gibi byk riskler de getirmektedir.1655 u
ana kadarki tecrbe unu da gsterdi ki Trkiye Batnn destei olmakszn blgede ciddi
bir pozisyon da alamayacak.
Trkiye yeni dnya dzeni iinde eskiden ok daha fazla bir biimde jeopolitik atmalarn
merkezinde yer almaktadr. deolojik bakmdan Dou-Bat kartl, ekonomik bakmdan
Kuzey-Gney ayrl, ve dini-kltrel bakmdan da Hristiyanlk ile slam arasnda yer
alan Trkiyenin bu durumu Batnn Trkiye ile yapaca ibirliini ok daha karmak bir
hale sokmaktadr. Ay zamanda Trkiye ile Bat arasndaki kar yaklamlar da farkllat
1653

Daha ayrntl bilgi iin: T.C.Genelkurmay Bakanl nternet Sayfas:

http://www.tsk.mil.tr/uluslararasi/barisidestekharekatkatki/barisdestekkatki_p.htm, (Eriim:15.06.2006)
1654
Alan Makovsky [1998a] Turkeys Faded European Dream, The Parameters of Partnership: Germany,
The U.s. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.), American Institute for
Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, s.61.
1655
Ian Lesser [1993] Bridge or Barrier? Turkey and the West After the Cold War, in: Fuller, Graham E. /
Lesser, Ian O. (Ed.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China, Rand, Westview Press,
Boulder, Oxford, s. 99-140.

368
ve karlarn uzlatrlmasnda da ciddi atma alanlar ve potansiyeli kendisini belli
etmeye balad. Trkiye iin farkl ibirlii alanlar ve kar alglamalar bakmndan arpc
rnekler Batnn Rusya Federasyonu ile daha sonra da Irak ve ran ile ilikilerinde net
olarak ortaya kmtr. Btn bu politikalarn bir yn de Trkiyenin iinde yaanlan
kimlik arayyla balantlanmakta ve bu zellikle i politikada nemli etkiye sahip
olmaktadr. 1990 sonrasnda ortaya kan Trki Cumhuriyetlerin ortaya kard heyecan
daha ok milliyeti hatta Trk havann destei ile younlarken, daha sonraki
dnemde siyasal slamn g kazanmas ile i politikada ve hatta zellikle Refah Parti ve
AK Parti iktidarlar dneminde d politik tercihlerde kendisini ortaya koymutur. Btn
bunlara e zamanl olarak kendini her dnemde hissettiren Avrupallk-Batllk
kimliinin de farkl versiyonlar ska gndeme tanmtr. Hi kuku yok ki btn bu
srete AB en nemli tartma platformu olmu, AB tarafndan Trkiyenin
Avrupallnn, Batllnn tartma konusu edilmesi farkl reaksiyonlarn da gelimesinde
asl faktr olmutur. Trk toplumu byk lde Avrupall tercih etse de buna
Avrupallardan gelen, ki bu AB olarak anlalmaktadr, tepki ve dlamalar Trkiye
iinde rk ya da din-kltr temelli yaklamlar ve araylar kamlamtr. Daha da
nemlisi Trkiye bu sre iinde unu farketmitir: rksal, dini ya da kltrel benzerlikler
ibirlii iin bir zemin olutursa da tek bana yeterli olamamaktadr. Trkiyenin Arap
lkeleri ile ilikileri ya da rnein bir Trki Cumhuriyet olan zbekistan ile ilikilerle
Grcistan ile ilikiler karlatrldnda da, Souk Sava sonrasnda ortaya kan duygusal
ibirlikleri dncesinin gerekleemedii ve reel-politik yaklamlarn n plana kt
grlr.
Bu erevede unu da vurgulamakta yarar bulunmaktadr: Trkiyenin Souk Sava
sonrasndaki ortamda dier btn iddial lkeler gibi yeni alanlara almas ve yeni iliki
biimlerine ynelmesinde artc bir taraf bulunmamaktadr. Hatta Trkiyenin zellikle
Trki Cumhuriyetlerle ilikileri Trkiyeden ok daha fazla Batl evrelerde bir alm
olarak heyecan yaratt. Oysa Trkiyedeki politikaclarn neredeyse tamam iin Trki
Cumhuriyetler ya da slam Dnyasna yaknlamak, Osmanldan bu yana temel hedef olan
Batllama, Avrupallama iin bir alternatif olarak grlmedi. Trkiye bu almlarla
Avrupa iin cazibesini ve ekiciliini artrmay denedi, bunda da belirli lde baarl
oldu. Yani Trkiyenin politikas duygusal ve ideolojik olmaktan ok pragmatik ve realist
bir politikayd. Ancak ABDnin Rusya politikasndaki deiim ve Trkiyenin yeni d
politik almlar iin konsept ve kaynak yaratmadaki eksiklikleri bir sre sonra Trkiyenin
Orta Asya-Kafkasya alanna ynelik younlamasnn azalmasna neden oldu. Ancak btn
bu gelimeler Trkiyenin bu alandaki etki potansiyeli, enerji hatlarnn ve atmalarn
merkezindeki bu alanda istikrar unsuru olmasn ve model olarak Batya verdii destei
ortadan kaldrmamakta ve Trkiyenin jeostratejik nemini de artrma olduu da bir
gerektir. AB yesi bir Trkiyenin bu alanda ok daha etkili olaca ve hem kendisi hem
de AB iin ciddi kazanmlar salayaca aktr.

C. 11 Eyll 2001 ve Trkiyenin Yeniden Tanmlanan Jeopolitik nemi

11 Eyll 2001 gn sabah saatlerinde dnya daha nce benzeri grlmemi ve siyasi,
askeri, psikolojik ve ekonomik etkileri olaanst boyutlara ulaan bir terr saldrs ile
sarsld. 2823 kiinin ld bu saldrnn en nemli zelliklerinden birisi ABDnin evinde
saldrya uramas ve bunun btn dnyann gzleri nnde gereklemi olmasyd. ABD
Hkmetinin aratrmasna ve 11 Eyll Komisyon Raporu'na gre Usame Bin Ladin'in
lideri olduu El Kaide rgtnn intihar komandosu 19 yesi tarafndan karlan drt
yolcu ua ile eylemler gerekletirildi ve bu uaklardan ikisi New Yorktaki Dnya

369
Ticaret Merkezi gkdelenlerine, biri Washington, D.C.'de Pentagona arpt. Sonuncu uak
ise hedefine varamadan ABD Sava uaklar tarafndan drld. M.Strmerin sanayi
medeniyetinin Pearl Harbor baskn olarak tanmlad bu eylem1656 ayn zamanda sadece
2003e kadar 650 milyar dolar aan bir ekonomik maliyet de yaratacakt. Harvard
niversitesi Siyaset Bilimcisi Joseph Nye, bu terr eylemini dnyay derinden
deitirecek dehetli bir semptom olarak nitelerken, 11 Eyll sonras dnyann jeostratejik
gereklerinin de farkllatn ortaya koymutur.1657
Dnyann tamamnda etki yaratan bu eylem asimetrik sava ve slam-Bat kartl
kavramlarn gndeme tad. Bu balamda 11 Eyll Trkiyenin jeostratejik deerinin
yeniden tanmlanmasna ve daha da nemsenmesine neden olmutur. 11 Eyll sonrasndaki
Trkiye Bat iin ok daha nemli bir lke haline gelmitir. Bunda Trkiyenin hem hard
power hem de Guerot ve Wittin de vurgulad gibi 11 Eyll sonrasnda daha da n plana
kan Nyein soft powera salad katknn pay bykt.1658
Pek ok Batl stratejist ve politikac iin Trkiye Batnn (NATO, AB, ABD bir lde de
srailin) gvenilir mttefiki ve daha da nemlisi tek demokratik slam lkesi olarak son
derece nemlidir. Bu durum Trkiyenin stratejik nemini artrmtr. ABD eski Dileri
Bakan Henry Kiisenger da 2002de yazd Does America Need a Foreign Policy? :
Toward a Diplomacy for the 21st Century kitabnda slam lkeleri arasndaki atma ve
savalarn srail ile slam lkeleri arasnda var olandan daha ok cana mal olduunu ve bu
atmalarn Bat gvenliini de olumsuz etkileyecek bir potansiyele sahip olduunu
hatrlattktan sonra, Bat iin kritik lkenin blgede en byk askeri gce sahip, Batnn
mttefiki, srail ile dost ve corafyasnn kanlmazl nedeniyle, ekien btn gler
iin nemli olan Trkiye olduunu sylemesi de yine bununla ilikilidir.1659 Benzer
grler ABD eski Dileri Bakan M.Allbrightn The Mighty and the Almighty
kitabnda da dile getirilmekte ve Trkiyenin AB ile ilikisinin bu balamda ne derecede
nem tadn vurgulamaktadr.1660
Bata blc terr olmak zere farkl terr akmlar ve gruplara kar uzun sredir
mcadele eden Trkiyenin Souk Sava Sonrasnn en nemli sorunu olan asimetrik
sava yani uluslararas terrizm konusunda da Bat ittifakna salayabilecei katk
kmsenemez. Trkiyenin bu alanda hem kapasitesinden hem de bu konudaki
tecrbelerinden zgr Dnyann geri kalannn nemli karmlar yapmas mmkndr. Bu
balamda son derece nem tayan bir husus da, terrizmden ok ekmi bir lke olan
Trkiyede terrle mcadeleye halkn verdii byk destektir. Toplumda terrnn her
trlsne kar bir antipati bulunmaktadr. Bu yaklam baka lkelere ynelik terr
eylemleri iinde geerlidir. Bilindii zere Trkiye bu balamda gerekletirilen
uluslararas pek ok operasyonun da iinde yer alarak terr konusundaki tavrn net olarak
ortaya koymutur. 11 Eyll saldrlarnda tereddtsz ABDnin yannda yer alan Trkiye,
Terrizme Kar Sava kampanyasnda da aktif rol stlenmitir. Bu tam da J.Nyen
szn ettii soft power ve d politikada ok eitlilik bakmnda Trkiyenin ne
derece nemli bir lke olduunu da ortaya koymaktadr.
1656

Michael Strmer, Zeitenwende, in: Die Welt, 12.09.2001, s. 8.

Joseph s.Nye [2003] Das Paradox der amerikanischen Macht. Warum die einzige Supermacht der Welt
Verbndete braucht, Hamburg.
1658
Ayrca: Guerot Ulrike / Andrea Witt [2004] Europas neue jeostrateji, Aus Politik und Zeitgeschichte (B
17/2004) , <http://www.bpb.de/publikationen/17M0AQ.html
1659
Henry Kissenger [2002] Does America Need a Foreign Policy? : Toward a Diplomacy for the 21st
Century,
1660
Madeleine Albright [2006] The Mighty and the Almighty: Reflections on America, God, and World
Affairs, s. 277-285.
1657

370

C.Hackenin de vurgulad gibi, 11 Eyll sonrasnda terrle mcadelede ncelikler de

deimitir. zellikle ABD iin gvenlik politikalar ve askeri karlar, insan haklar
kayglarnn zerinde yer almaya balad.1661 Hatta bu durum Heinz-Jrgen Axtn da ifade
ettii gibi Trkiye iin hem terrle mcadele ve insan haklar balamnda yaplan
eletirilerden uzaklamak hem de yeni olanaklara ynelik kaplar da am oldu. Kendine
Daha ok Gvenen Trkiye: AB Kendini Buna Gre Dzenlemeli balkl makalesinde
Axt da Trkiyenin slam lkesi olmasna dikkat ekerek, islamc terrle mcadelenin
saflarnda bir slam lkesinin bulunmasnn Bat iin ne kadar nemli bir unsur olduundan
sz ettikten sonra Trkiyenin bu durumda kendine olan gvenini artraca ve bylece Bat
ittifaknn sknt yaayabileceini vurgulamaktadr Bu durumun uzun sredir terrle
mcadele konusunda AB tarafndan eletirilen Trkiyenin AB yolunda ilerlemesine
yardmc olaca ve buna ABDnin desteinin daha da younlaacan iddia eden Axt
Trkiye iin Blgesel G olma konusunun yeniden aldn ve ABnin bu yeni duruma
ynelik politikalar gelitirmesi gerektiini savunmaktadr.1662
Kramerin de vurgulad gibi 11 Eyll Trkiyenin ABD ve genel olarak da btn Bat iin
Trkiyenin jeostratejik neminin kantland ve kabul grd bir tablo ortaya kard.1663
Trkiye 11 Eyll sonrasnda konumu itibari ile Gney Avrupa, hala istikrarsz olan
Balkanlar, Orta Dou, Kafkaslar ve Orta Asya blgesinde ya da nemli bir koridor haline
geldi. Avrasya olarak da tanmlanan btn bu blgede Trkiyenin ekonomik ve kltrel
zelliklerinin de son derece nemli katklar sz konusudur. Trkiyenin bu anahtar
pozisyonu Trkiyeyi ABD, srail, AB ve NATO bata olmak zere btn Batl kurulular
ve lkeler iin nemini artrmaktadr. zellikle AB bakmndan btn Orta Dou ve
Akdeniz blgesi yumuak karn olarak nitelenebilecek potansiyel sorun alanlar olarak
grlmektedir. Buradaki sknt sadece terr, askeri atmalar, kimyasal ve hatta nkleer
silahlarn ortaya kard tehdit deil, ayn zamanda zellikle zengin AB Klub iin
gler ve gelime standartlar bakmndan ortaya kan bir meydan okuma ile de ilgilidir.
Blgeden ABye var olan ve u an bile hazmedilmesi son derece zor olan g, istikrarszlk
ve atmalarn yaratt siyasi etmenler ile her an kapasiteleri aacak bir younlua ulama
potansiyeli tamaktadr. Bu durum, blgedeki kar yaratan en nemli deerin istikrar
olduunu ve atmalarn nceden makul ekillerde giderilmesi gerektiini de kendiliinden
ortaya koymaktadr.1664
Ancak 1990 sonrasnda yaanan btn gelimelere, potansiyel tehditlere ve bu tablo iinde
Trkiyeye ynelik ihtiyaca ramen Avrupada Trkiye konusunda politik karar alclarn
bir blmnn, Trkiyenin n plana kmasndan, hatta bu zellikleri nedeniyle ABye
entegre edilmesinden rahatszlk duyduklar da bir gerektir. Yani Trkiyenin Souk Sava
Sonrasnda Avrupa iin de stratejik nemi ok ciddi lde artarken Avrupadaki pek ok
politikac bunun farkna varamadlar ya da varmak istemediler.1665 Avrupal politikaclarn
nemli bir blm, Trkiyeye olan gereksinimi Trkiye ile youn ibirliine gitmek
yoluyla karlamay ncelikli bir politika olarak belirlediler. zel stat, imtiyazl
ortaklk vb sylemler de bu noktadan hareketle retildi. Yani AB iinde deil, ama
1661

Christian Hacke [2001] Die weltpolitische Rolle der USA nach dem 11. September 2001, Aus Politik und
Zeitgeschichte (B 51/2001), [http://www.bpb.de/publikationen/CEAYPN.html]
1662
Heinz-Jrgen Axt [2002] Selbstbewusstere Trkei: Worauf sich die EU einstellen muss, Internationale
Politik, 1, s. 45 vd.
1663
Heinz Kramer [2001a] Die Trkei nach dem 11. September, SWP-Aktuell, 17, Oktober 2001, s.1.
1664
Udo Steinbach [2000]Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft: Die Standortbestimmung der Trkei in der
Region und in der Welt
1665
Ludger Khnhardt / Hans-Gert Pttering [1994] Weltpartner Europische Union, Zrich: Edition
Interfrom, Fromm, Ostnabrck, s. 170 f.

371
yannda, karar mekanizmas dnda kalacak bir Trkiye arzuland. Ancak byle bir
politikann Trkiyenin rzas olmakszn uygulanabilme ans olmad da ksa zamanda
ortaya kmtr. Trkiye ise tavrn gayet net olarak ortaya koymutur. Trkiye AB yelii
(ya da en azndan ciddi bir perspektifi) olmadan AB ile ibirliine yanamamaktadr. Bunu
AKGP konusunda aka ortaya koymu, rnein NATO olanaklarnn AB tarafndan
kullanmna snrlamalar getirmekten ekinmemitir. AB tarafnn Trkiye konusundaki
kayglar ile yeni kresel koullar erevesinde nasl bir AB istenildii konusunda karar
vermesi gerekmektedir. Pek ok Batl stratejist gibi H.Kramer de yle demektedir:
"Trkiyenin yapc destei olmakszn Avrupann etrafndaki kritik blgelerde ya da iinde
istikrar
ve
gvenlik
salamas
olanakszdr.
AGSP
da
Trkiyesiz
gerekleemeyecektir.1666
Kramer, 11 Eyll sonrasnda din ve kltr farkllklarnn n plana kmas ile Trkiyenin
neminin ok ynl olarak birka kat daha arttn, Trkiyenin ok gl bir orduya sahip
olmas, hibir baka lkenin sahip olmad hareket kabiliyeti de saladn,rnein
Afganistanda ISAFn komutasn stlenerek ortaya koyduu askeri rol ve bilinen
eksiklerine ramen Trkiyenin pek ok adan laik bir islam lkesi olarak dier slam
lkelerine model olarak grlebileceinden sylemektedir.1667 Bu durum sadece askeri g
ile deil, hatta daha ok lkenin ideolojik dnya gr ile balantlanmaktadr.
Jeopolitik ya da jeostratejik kavram ideolojilerle birlikte de tanmland mddete de
Trkiye bu gcn elinde tutmaya devam edecektir. Aslnda burada Trkiyenin artan yeni
geostratejik nemi, J.Nyen soft-power tanmlamas ile rtyordu.1668 Aslnda buradan
hareketle, gelimelerin Trkiyenin ABye yelii konusunda olumlu katkda bulunaca
sylenebilir. Zaten ABDnin Trkiyeye verdii destein arkasnda da srekli olarak, her
dnemde stratejik adan nemli olan bu lkenin Bat ittifaknda tutulmas hedefi vard.
1977-1981 arasnda ABD Bakan J.Carterin Gvenlik Danmanln yapan Zbigniew
Brzezinski, Trkiyenin Batnn Ortaasya, Kafkaslar ve Ortadoudaki karlarn korunmas
bakmndan nemini vurgularken bu nedenlerle ABD, Trkiyenin ABye tam yelii
konusunda Avrupallar zerinde etkisini kullanmas ve Trkiyenin bir Avrupal lke olarak
kabul edilmesi iin aba gstermelidir demektedir. Brzezinski iin bunun tek n art
Trkiyenin dramatik lde i politikada slamc bir ynelie girmemesidir.1669
te tam da bu noktada Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde atmalar da yaanyordu.
Bunun en nemli nedeni, ABnin zellikle de Souk Sava sonrasnda ortak gelecei hangi
reel ve jeostratejik gerekler zerine oturtmak konusundaki belirsizlikti. Ekonomik dev ama
siyasi cce1670 grnmndeki ABnin yeni dnemde Trkiye konusunda verecei
kararlar, gelecekte nasl bir AB istendii ile dorudan ilikiliydi. Buna bir de zellikle
Souk Sava Sonras dnemde daha da artan ve belirginleen ABD ile AB arasnda gr
farkllklar ve hatta kar atmalar da eklenince, Trkiye konusu sradan bir aday lke ile
olan ilikinin tesinde anlam kazanyordu. E.Woitin de vurgulad gibi, AB iinde son
dnemlerde en nemli tartmalardan birisi, Trkiyenin ABye entegrasyonunun ABnin
g yaplanmasna ne ekilde yansyaca konusu olmakta ve bu hem ABD ile rekabet hem
de NATOnun merkezinde olduu jeostratejik kayglarla erevesinde ele alnan bir konu
1666

Heinz Kramer [1997f] "Soll die Trkei EU-Mitglied werden?: Die EU Mitgliedschaft der Trkei ist
wichtig fr Europas Stabilitt und Sicherheit", Internationale Politik und Gesellschaft, 4/97, s. 444.
1667
Heinz Kramer [2001a] Die Trkei nach dem 11. September, SWP-Aktuell, 17, Oktober 2001.
1668
Joseph s.Nye [2003] Das Paradox der amerikanischen Macht.
1669
Zbigniew Brezezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz.
Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin. (Org.:The Grand Chessboard, American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives-1997), s.291.
1670
Paul Kennedy [1996] In Vorbereitung auf das 21. Jahrhundert, ins Deutsch von Gerd Hrmann, Fischer
Taschenbuch Verlag, Frankfurt, s.334.

372
olarak gndeme gelmektedir.1671 Ancak bu konuda stratejistler ayn grte olsalar da,
Trkiye konusundaki deerlendirme ve politikalar genelde daha farkl bir srele
oluturulmaya alld. Khnhardt und Pttering bu durumu bir eliki (Paradoks)
olarak niteliyor ve Trkiyenin stratejik nemi arttka AB ile ilikileri zorlamaktadr...
Trkiyenin AB iindeki rol tartlmakta ve belirsiz kalmaktadr. ABD-AB-Trkiye
geni ise asimetrik bir gen olarak ortaya kmaktadr. Aslnda bu anlamda sz konusu
problem, empirik olarak Batl yapnn iindeki merkezi bir boluu da ortaya koymaktadr
grn dile getiriyorlar.1672 Bu durum bir eliki mi yoksa O.ymenin ifade ettii gibi
Avrupallarn gl bir ortak istememelerinden kaynaklanan bilinli bir tercih midir,
tartlabilir.1673
Ancak 11 Eyll sonrasnda Trkiye konusundaki kararda geostratejik faktrlerin yeniden ve
ok daha gl biimde gndeme geldii konusunda genel bir gr birlii bulunmaktadr.
Bu gr deiikliini arpc biimde vurgulayanlardan birisi de 1998-2005 arasnda
Almanya Dileri Bakanl yapan Joscka Fischer olmutur. Fischer, ABnin gelecei
konusundaki grlerinin 11 Eyll sonrasnda deitiini, bu erevede Trkiyeye
baknn da farkllatn, hatta ekirdek Avrupa dncesinin de artk ABnin
ihtiyalarn karlayamayacan ifade ettii rportajnda eskiden Trkiyenin yeliine %
51 olumlu bakar, % 49 da phe ile bakardm. Ama 11 Eyll saldrlarndan sonra bu
dncem btnyle deiti. O zamandan bu yana her geen gn benim iin daha da ak
bir biimde anladm ki, Avrupann birliinin stratejik bir boyutunun da vardr. Burada
Avrupa standartlarna ulam bir Trkiye ABnin D ve Gvenlik Politikas iin de byk
katk salayacaktr diyecekti.1674 Bu konuda Fischer Die Rckkehr der Geschichte isimli
kitabnda da Bat ve zel olarak da Avrupa gvenlii iin Trkiyenin tad nemi srarla
vurgulamaktadr.1675
Skiba da, ABnin Trkiyenin jeopolitik neminin kavranamadn, pragmatik ve hedefler
balamnda ynlendirilebilecek karlara hitap edecek politikalar retemediini belirtmekte
ve Trkiyenin jeopolitik konumundan faydalanmay salayacak mekanizmalarn
yaratlamadndan sz etmektedir. Skibaya gre bu konudaki eksikliklerin giderilmesi
halinde Trkiye zellikle de AGSP konusunda uzun vadede ciddi katklar salayabilecektir.
Khnhardd ve Ptteringin de ska dile getirdiklerine benzer biimde Skiba ABnin
kapsaml bir Trkiye stratejisi gelitirme ihtiyacndan szeder ve bu yaplrken 11 Eyll
sonras gelimelerin de zellikle dikkate alnmas gerektiini vurgulamaktadr. Trkiyenin
jeostratejik ve gvenlik politikalar balamndaki zelliklerinin Avrupa iin son derece
deerli ve gerekli olduunun altn izen Skiba, gelecekte AGSPnin daha ilevsel ve gl
geliebilmesini de buraya balamaktadr. Skiba, Trkiyeye ile jeostratejik bir konseptle d
politika gelitirmenin iyi bir rneinin ABD tarafndan gerekletirildiini de zellikle
vurgulamakta ve bunu ABye nermektedir. Ancak Skiba da AB iinde karlarn gereki
ve net bir tanmlamasnn hala sz konusu olmamas ve buna ynelik siyasi bilincin
gelimemesini temel sorun olarak dile getirmektedir.1676

1671

Ernst Woit [2005] Geostrategische und ideologische Aspekte der EU-Integration Europas, Arbeitspapiere
der Dresdener Studiengemeinschaft Sicherheitspolitik (DSS), im Heft Nr. 73, Dresden (http://www.unikassel.de/fb5/frieden/themen/Weltordnung/woit.html).
1672
Khnhardt / Pttering [1998] Kontinent Europa, s. 181 f.
1673
Onur ymen [1998] Trkiye'nin Gc, AD Kitapclk, stanbul.
1674
Berliner Zeitung: 28.02.2004.
1675
Joschka Fischer [2006] Die Rckkehr der Geschichte, Die Welt nach dem 11. September, und die
Erneuerung des Westens, Knaur.
1676
So Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei, s. 4-5.

373
ABnin genel olarak kendisi zel olarak da Trkiye konusunda bir strateji gelitiremedii,
orta ve uzun vadeli planlamalarda jeostratejik ncelikleri gzard ettiine ynelik youn
eletiriler yaplsa da bir hususu teslim etmek gerekmektedir. Trkiyenin AB ilikisi
bandan beri aslnda jeostratejik bir temele dayanyordu. 1959da Trkiyenin bavurusu
da bunun AET tarafndan kabulnden balayan ve 1999da adaylk, 3 Ekim 2005de yelik
mzakerelerine balanlmasna karar verilmesi olaylarnda Trkiyenin Avrupa Mimarisi
iindeki yeri belki de baka hibir konuda olmad kadar ok tartlmtr. Hatta
kamuoyunda Trkiye konusunda malum ciddi tereddtlere ramen AB Hkmetleri
zellikle de 1999dan sonra Trkiye ile ilgili kararlarn uzun vadeli planlamalarla
ilikilendirmilerdir. Aslnda bu anlamda Trkiye iin verilen karar ok bilinli-planl bir
oyalama taktii deilse, bunun ABnin Byk Stratejisinin (The Grand Strategy of
the EU) olduu rahatlkla sylenebilir. Yetersiz olsa da son yllarda ABnin Trkiyenin
stratejik grnm ve nemi konusunda daha fazla aba gsterdii de aktr. 6 Ekim
2004de AB Komisyonu tarafndan aklanan "Trkiye'nin yelii Perspektifinden
Kaynaklanan Hususlar hakknda Komisyon Birimleri alma Belgesi"nin "Jeopolitik
Boyut " blm Trkiyenin AB iin jeostratejik nemini yle aktarmaktadr:
Trkiye AB asndan stratejik neme haiz blgesel bir kavak noktasnda yer
almaktadr: Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya, Ortadou ve Dou Akdeniz.
Topraklar, Asya ile kara ve hava ulam, Rusya ve Ukrayna ile deniz ulam iin
transit bir konumda bulunmaktadr. Kayda deer su kaynaklarna sahip olan
Trkiyenin komular, Avrupa iin hayat enerji arz salamaktadr. Ekonomi ve
nfus asndan, Trkiye nemli bir aktrdr; byklk olarak dnyann 21.
ekonomisidir ve AB yesi olarak nfus asndan en byk ye devlet olacaktr. ler
bir demokrasiye sahip Laik bir Mslman lke olarak, blgede istikrar iin bir
unsurdur. Bat ittifakyla olan btnlemesi ve birok ekonomik ve blgesel kurulua
yelii vastasyla, Avrupann ve komu blgelerinin gvenliine katk
salamaktadr. 1677
Ayn almann Deerlendirme blmnde ise u hususlarn alt izilmitir:
Trkiyenin katlmnn ABnin d ilikilerine potansiyel etkisinin
deerlendirilmesi birok deikenden etkilenmektedir: Trkiyenin olas katlmnn
zamannn belirsizlii, genel olarak uluslararas ve zellikle Trkiyenin yakn
evresindeki gelimelerin kestirilemezlii, nmzdeki 10-15 yl iinde ABnin nasl
ekillenecei sorusu ve nihayetinde ayn zaman diliminde Trkiyenin evrimi ve i
dnmnn mecras.
Nfusunun bykl, ekonomik hacmi ve istikrarszlk, uluslararas gerilimler, i
atmalar, aznlk meseleleri ve atan ekonomik ve enerji karlaryla dolu bir
blgedeki corafi konumu Trkiyeyi de dahil edecek bir AB genilemesinin daha
nceki genilemelerden farkl klmaktadr.
Yukardaki analizden u unsurlar ortaya kmaktadr:
Trkiye, AB yelii istikrarszlk potansiyeli olan Akdeniz, Ortadou, Kafkaslar ve
Orta Asya gibi komu blgelerde d politikay etkileyecek stratejik olarak nemli
bir lkedir.
ABye halihazrda ye olan devletler ile Trkiyenin ad geen blgelerde birok
adan rten, fakat baz hallerde farkllk arzeden nemli karlar vardr.

1677

http://www.belgenet.com/arsiv/ab/etki_2004-2.html

374
Trkiye ekonomik modernizasyonunu, sosyo-ekonomik geliimini ve blgeyle
entegrasyonunu srdrd takdirde blgede nemli bir istikrar unsuru
olabilecektir.
AB yesi olarak Trkiyenin birok ulusar konuda (enerji, su kaynaklar, snr
ynetimi, terrle mcadele) nemi olacaktr.
Byk askeri harcamalar ve insan gcyle Trkiye ABnin gvenlik ve savunma
politikalarna kayda deer katk yapabilecek maddi kapasiteye sahiptir.
Uluslararas konularda Trkiye genel olarak tutumunu ABnin ortak d ve gvenlik
politikasyla uyumlatrmakla birlikte baz hassas konularda (insan haklar,
Ortadou) durum farkldr.
Trkiyenin AB entegrasyon srecine baaryla katlmas slam dnyasna
inanlarnn AB deerleriyle badar olduunun ak bir kant olabilecektir.
Bununla birlikte, Trk d politikasnn gelecekteki geliimi Trkiyenin zellikle
ordunun, dinin ve sivil toplumun rol alanlarnda i gelimelerinden nemli lde
etkilenecektir.
Potansiyel olarak ABnin en byk yesi olabilecek Trkiye, d politikada nemli
etkiye sahip olabilecek, bununla birlikte yelikten ve Avrupa kurumlarnda ortak
karar alma srecinden ileri gelen kstlamalara tabi olacaktr.
D ilikilerde ABnin rol konusunda Trkiyenin katlm beraberinde hem
avantajlar hem zorluklar getirecektir. Trkiyenin katlm atmalara meyilli
Ortadou blgesine istikrar gelmesine katkda bulunabilecek, bununla birlikte AByi
blgenin zorlu siyasi ve gvenlik sorunlarnn daha ok iine ekebilecektir.
Trkiyenin yelii, ABnin blgesel ve kresel arln artrabilecek, bununla
beraber
zellikle
oybirlii
gerektiren
alanlarda
karar
almay
karmaklatrabilecektir.
zetle, Trkiye blgede istikrar ve ABnin arln gelitirecek bir faktr
olabilecek, fakat ayn zamanda yelii d politika alannda frsatlarn yannda
zorluklar da yaratabilecektir.
Yukardaki metinde de net biimde ortaya konulduu gibi, Trkiyenin AB iin nemi ile
ABnin orta ve uzun vadede nasl bir aktr olmay hedefledii sorusu ile yakndan
ilikilidir. Blgesel ve kresel anlamda iddial bir AB iin Trkiye vazgeilmez olarak
kabul edilebilir. Ancak politik ve zellikle de askeri konulara uzak durmak ve temel olarak
zenginleen, refahn artran, kltrel homojenlii daha ok ncelleyen ve kendi iinde daha
az riskli bir geleceini hedefleyen AB iin Trkiye ciddi bir istikrarszlk unsuru olarak
grlebilir. Bu nedenle, Trkiyenin AB ile ilikilerini de belirleyen, tam da nasl bir
AB? sorusuyla balantldr. Blgesellemenin ve Kresellemenin ok nemli rol
oynadn ve ekonomik dev, siyasi cce elikisinin zellikle de 11 Eyll sonras
dnyasnda zorlat bir ortamda ABnin varln ve refahn nasl srdrlebilir
klacana ilikin grand strategynin ne olduuna da AB karar verecektir.
D. kili ve Blgesel likiler erevesinde Trkiyenin D ve Gvenlik Politikas
1. Balkanlar
Tarihin hemen her dneminde nemli siyasi, ekonomik ve askeri gelimelerin oda olan
Balkanlar hem Trkiyenin ait olduu hem de Bat ile dorudan temasn salad blge
olarak Trkiyenin jeostratejik konumu ve d politikas iinde de zel bir yere sahiptir.1678
Balkanlarda bar ve istikrarn korunmas, blge iin olduu kadar Trkiye iin de hayati
1678

Souk Sava Sonrasnda Balkanlarn gvenlik politikalar ve jeopolitika anlamnda Trkiye ile ilikisi
konusunda ayrntl bir alma iin Bkz.: Hseyin Bac [1994] Gvenlik Politikalar ve Risk Analizi
erevesinde Balkanlar (1991-1993), D Politika Enstits, Ankara.

375
nem tamaktadr. 1990 sonrasnda bu istikrarn salanmas ve srdrlebilmesi ok daha
fazla aba gerektirmi, hatta Trkiyenin en ncelikli d politika hedeflerinden birisi
olmutur.1679 Souk Sava Sonrasnda Balkanlardaki gelimeler ve Trkiyenin Balkan
politikas, Trkiyenin Bat iin tad jeopolitik nemin ortaya kmas bakmndan da
son derece etkili bir rol oynamtr. .Kutun da vurgulad gibi Balkanlar Trk D
Politikasnda deiimin ve devamlln greli bir rahatlkla sergilendii bir blgedir.1680
Trkiyenin Balkanlar politikasnda ikili ilikilerin n planda olduu grlmektedir. Bunda
en nemli unsur, Osmanlnn Balkanlardaki alt yzyl aan gemii olarak nitelenebilir.
19. ve 20. yz ylda milliyetilik akmlarnn en canl sahnesi olan Balkanlarda, sz konusu
milliyetiliin muhatab da Osmanl Devleti olmutu. Milliyetilik akmlarnn ve zellikle
de I.Dnya Savann ortaya kard yeni konjonktrde bamsz Balkan devletleri ortaya
karken, etnik yapnn karmakl da dikkat ekici bir unsur olarak Balkan kltrnde ve
siyasi yaplanmasnda etkili olmutur. Hatta bu durum 1923de kurulan Trkiye
Cumhuriyetinin politikalarnda uzunca bir sre grmemezlikten gelinen, zaman zaman
da sadece mbadeleye konu olan snrl bir alana hapsedilmitir.1681 Balkanlar ile
ilikilerde Yunanistann zel bir yeri olduu aktr.
Trkiye ve dier Balkan lkeleri halklar arasnda nemli kltrel ve sosyal balar
mevcuttur. Baz Balkan lkelerinde Trk ya da mslman aznlklar yaarken, Trkiye
iinde de atalar, ebeveynleri ve/veya kendileri Balkanlardan deiik blgelerinden
Trkiyeye g etmi ok ciddi saylarda vatanda bulunmaktadr. 90l yllarda ok canl
bir biimde yaanana olaylar, Balkanlarda ortaya kan istikrarszlk, sava ve benzeri
gelimelerin Trkiyeyi ok yakndan ilgilendirdiini, en bata da Trkiyeye ynelik ciddi
bir mlteci akmna yol atn gstermitir. Trkiyenin 1990 sonrasnda izledii
Balkanlar politikasnn dikkatli ve sorumluluk kaygs ile ekillendiini belirten
U.Steinbachn da vurgulad gibi Trkiye Balkanlardaki gelimelere kesinlikle ilgisiz
kalmazken, abasn istikrardan yana ortaya koyarak nemli bir prestij de kazanmtr.
Trkiye, Balkanlarda yaanan ve soykrma kadar varan etnik-dinsel temelli politikalar da
mmkn olduunca engellemeye almtr.1682
Bu itibarla Balkanlarn bar ve istikrarna byk nem veren Trkiye, blgenin geleceini
etkileyebilecek gelimelerle yakndan ilgilenmektedir. Trkiye, bu erevede, BosnaHersek ve Kosova krizleri srasnda kan dklmesinin ve etnik temizliin engellenmesi
amacyla yrtlen uluslararas faaliyetlerde n planda yer almtr. Trkiye, eski
Yugoslavyann pek ok blgesinde, sivillerin can gvenliinin ve esenliinin salanmas
amacyla yrtlen faaliyetlere, asker, polis ve gzlemci katks salamaya devam
etmektedir. Trkiye, savatan zarar grm Balkan lkelerine, savan yaralarn
sarabilmeleri iin nemli miktarda maddi ve ayni yardm da salamtr. Trkiye, ikili
abalarna ek olarak, Balkanlarda yumuama, bar ve istikrarn salanmas amacyla
blgesel dzeyde de gayret gstermektedir. Trkiyenin, Gneydou Avrupa lkeleri
(GDA) birlii Sreci ve Gneydou Avrupa ok Uluslu Bar Gc (GABG) gibi
nemli giriimlerin hayata geirilmesinde oynad rol, Balkan lkeleri arasndaki
ilikilerin daha da gelitirilmesine ve Balkanlarda kalc bir bar iinde birlikte yaama
anlaynn yerlemesine verdii nemin gstergesidir. Bu erevede, blgesindeki
1679

hsan Uzgel [2002] Trkiye ve Balkanlar: stikrarn Salanmasnda Trkiyenin Rol, Barry RubinKemal Kirii (Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, s. 86.
1680
ule Kut [2002] Trkiyenin Balkanlar Politikas, Alan Makovsky-Sabri Sayar (der.) Trkiyenin Yeni
Dnyas, s.101.
1681
Bu konudaki eletirel yaklamlara rnek olarak Bkz. Davutolu [2004] Stratejik Derinlik, s.120 vd.
1682
Udo Steinbach [2000] Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft

376
ekonomik srelerde de zerine den rol oynamakta kararl olan Trkiye, yesi olduu
Gneydou Avrupa stikrar Pakt (P) ve Gneydou Avrupa birlii Giriimi (SECI)
iinde de aktif siyaset takip etmektedir.1683
Trkiye, Avrupa-Atlantik ve Avrupa kurumlarnn, kalc bar, istikrar ve refah salamak
amacyla Balkanlar blgesini kucaklamas ve blgenin ok eitli tarihi mirasn Avrupa
kltr ve medeniyetinin kurucu unsurlar olarak kabul etmesi zamannn geldiine
inanmakta ve bu erevede, Adriyatik art lkelerinin (Arnavutluk, Makedonya,
Hrvatistan) NATO yeliklerini desteklemektedir.1684 Bylece Trkiye sadece bar
koruyucu operasyonel faaliyetlerle yetinmeyerek ok ynl blgesel kalknma ve ibirlii
abalarnn da nde gelen tayclarndan birisi olmutur.1685 .Uzgelin de ifade ettii gibi,
bu politikalarn baarya ulamasnda ABD ile Trkiyenin karlarnn ve politikalarnn
uyumlu olmas da nemli rol oynamtr.1686
2. Gney Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri ve Enerji Merkezli Politikalar
Souk Savan bitii ile ortaya kan gelimelerin Orta ve Dou Avrupa ile birlikte en ok
etkiledii alanlardan birisi Kafkasya ve Orta Asya blgesi olmutur. Sovyetler Birliinin
dalmas ile onlarca lke bamszlna kavumu ve blgedeki dengeler byk lde
deimitir.1687 Bu siyasi deiime paralel olarak sz konusu blgenin ayn zamanda enerji
kaynaklar bakmndan tad nem son derece bykt. Souk Sava sonras dnya
dzeninde Avrasyadaki enerji ve ulatrma koridorlarnn kesitii bu noktada stratejik
deiimler bata Bat dnyas olmak zere kresel dengeleri etkileme potansiyeline sahiptir.
Blgede son derece karmak olan ve hem blgesel hem de kresel gler bakmndan ciddi
bir g mcadelesinin yaanmas adeta kanlmaz olduu Kafkaslar ve Orta Asyada bar
ve istikrarn tesis edilmesi ve srdrlebilmesi hayati nem tamaktayd.1688 1997deki
kitabnda enerji kaynaklarnn nemine dikkat ekerek Avrasyann gelecek dnemde
oynayaca rol erevesinde tek sper g ABD iin ortaya koyduu stratejide
Brezezinskinin de bu konuya zellikle dikkat ektii grlr.1689
Kafkasya ve Orta Asyada yaanan gelimeler, Trkiye iin sz konusu blgedeki akraba
milletler nedeni ile ok daha zel bir anlam ieriyordu. Trkiye iin tarihi bir srpriz
olan bu gelimeler, itah kabartc olanaklar, frsatlar ama ayn zamanda ciddi riskleri
birlikte getiriyordu.1690 Baz Batl dnrler-stratejistler iin ise Trkiye blgesel bir g

1683

T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Balkanlar/

ibid.
1685
.Kut [2002] Trkiyenin Balkanlar Politikas, s. 122-123.
1686
.Uzgel [2002] Trkiye ve Balkanlar, s.118.
1687
Peter Ferdinand [1994] (Ed.) The New Central Asia and its Neighbours, Royal Institute of International
Affairs, Pinter Publishers, London
1688
Alvin Z. Rubenstein / Oles M. Smolansky [1995] (Ed.) Regional Power Rivalries in the New Eurasia,
Russia, Turkey and Iran, M.E.Sharpe, London, Newyork.
1689
Brezezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, s. 281 vd.
1690
Gareth M. Winrow [2002b] Trkiye, Orta Asyada Bamszln Yeni Kazanm Devletler, Trans
Kafkasya in: Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Barry Rubin / Kemal Kirii (Der.) Boazii ni.
Yaynlar, stanbul, s. 260-283;
Gareth M. Winrow [2002a] Trkiyenin Orta Asya ve Trans-Kafkasya Politikas, in: Makovsky, Alan/
Sayar, Sabri (Ed.)Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld,
Alfa Yaynlar, s. 157-178; (Org.: Turkeys New World-2000); Gareth M. Winrow [1999] Turkey and
Caspian Energy, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. Abu Dhabi.
1684

377
olarak daha Trk ya da slamc bir politika izlemeye ynelebilir, bu da kendi iinde
baz olumlu ve olumsuz sonular dourabilirdi.1691
Ancak ak olan, Trkiyenin bu blgeye ynelik olarak 1923den bu yana srdrd
uzak durma, mdahale etmeme eklindeki pasif politikasnda kkl bir deiim
olduu eklindeydi. 1991den itibaren ard arda bamszlklarn kazanan Orta Asya ve
Trans Kafkasya lkeleri iindeki be lkenin (Azerbaycan, zbekistan, Trkmenistan,
Kazakistan, Krgzistan) Trki Cumhuriyetler olarak ortaya kmalar ve hem Batl hem
de Trk siyasi ve akademik evrelerce Trkiyenin de bu lkeler iin model olarak
gsterilmesi ile Batnn Trkiye zerindeki dikkati daha da younlat.1692 Sz konusu
lkelerin bamszlk ilanlarn ilk kabul eden lke olan Trkiye, nemli lde o dnemde
Cumhurbakan olan Turgut zaln da nemli katks ve ABDnin verdii destek ile ok
nemli bir ekim merkezi haline dnt. Hi kuku yok ki, bu lkelerin bata petrol ve
doalgaz gibi enerji kaynaklarna sahip olmalar onlarn da cazibesini artryordu.
Blgedeki g dengeleri iinde Trkiye, Rusya ve ran arasnda yaanan rekabette,
ABDnin desteini alan Trkiye nemli de bir avantaj yakalamt. Trkiyenin model
olmas, sz konusu lkelerin Bat ile dost, koyu slamc rejimlere kapal, enerji
kaynaklarnn Batnn karlarn da koruyacak ekilde garanti altna alnmasn ve bu
lkelerde demokratik-insan haklarna saygl rejimlerin yeermesine olanak salama
potansiyeli bakmndan son derece elverili grnyordu.1693 Trkiyenin blgeye ynelik
politikalar zaman zaman d dnyada abartl deerlendirmelere hatta bazen de endielere
yol asa da, Trkiyenin bandan beri politikas yeni bamszlna kavumu lkelerle
ayrm gzetmeksizin ilikiler gelitirmek, blgesel kalknmaya yardmc olmak ve birlikte
bymeyi salamak eklinde olmutur. M.Aydnn da belirttii gibi Kafkasya ve Orta
Asya Cumhuriyetlerinin bamszlklarnn siyasi ve ekonomik alanda pekitirilmesi, bu
lkelerin NATO, AGT ve Avrupa Konseyi gibi Avrupa-Atlantik ve KE (Karadeniz
Ekonomik birlii) gibi Batl kurumlara yelikleri Trk d politikasnn ana hedefleri
arasnda yerini almtr. Trkiye Kafkasya ve Orta Asya lkeleri arasnda kapsaml bir
ibirlii anlaynn gelimesine yapaca katknn, blgesel bar ve istikrara da katkda
bulunaca stratejisinden hareket etmitir. 1694
Trkiye iin bu lkelerin enerji konusunda tadklar nem hem genel hem de zel
anlamda nem atfetmektedir. Zira Trkiye de enerji ihtiyacn dardan salamak
durumunda olan ve bu ihtiyac srekli olarak artan bir lkedir. Trkiyenin enerji profili
rakamlar baznda incelendiinde Trkiyenin net enerji ithalats bir lke olduu ortaya
kmaktadr. 1999 ylnda enerji ihtiyacnn %65i ithalatla karlanmtr. Bu orann 2010
ylnda %73e, 2020 ylnda ise %78e ykselmesi beklenmektedir. te taraftan Trkiye
iin bu lkelerden gelecek petrol ve doal gazn Batl piyasalara datlmas konusunda
stlenilecek roln de hem ekonomik hem de siyasi avantajlar olduu aktr. Blgede
enerji kaynaklarnn varl ve bunlarn gvenli, istikrarl biimde Avrupal tketiciye
ulatrlmas gerei, Trkiyenin jeopolitik neminde ciddi bir art da yaratmtr. Yani
Blgedeki istikrar ve gelimeler Trkiyenin kendi ekonomik, sosyal ve siyasal gelimesine
1691

Heinz-Jrgen Axt [1992] Der islamische Bogen vom Balkan bis nach Zentralasien: Die Trkei als neue
Regionalmacht?, Sdosteuropa, 41: 9, s. 546-557.
1692
Werner Gumpel [1998b] An der Nahstelle von Europa und Asien. Die Mittelrolle der trkischen
Regionalmacht, Internationale Politik, 1, s. 17-22 ve Werner Gumpel [2000] Ordnungsfaktor in unsicheren
Umfeld, Internationale Politik, Nr.11, November 2000, s. 21-28.
1693
Werner Gumpel [1999] (Der.) Turkey as a Political and Economic Faktor in Europe and Central Asia,
Sdosteuropa Aktuell-29, Mnchen; Werner Gumpel [1998] Determinanten der trkischen Auenpolitik in
der Schwarzmeerregion und in Mittelasien. In: Sdosteuropa Mitteilungen, 38:1, s. 23-32.
1694
Mustafa Aydin [2000] Trkiye'nin Enerji Politikas, New Geopolitics of Central Asia and the Caucasus
Causes of Instability and Predicament, SAM PAPERS 2/2000, Ankara.

378
dorudan katk salayacak zellikler de iermektedir. Trkiyenin enerji stratejisini, enerji
kaynaklarn eitlendirmek ve enerji arz gvenliini salamak, blgenin nde gelen
tketim ve transit terminali olmak, ayn zamanda Trk enerji piyasasnn liberalizasyonu
srecini devam ettirmek eklinde zetlemek mmkndr.1695
Sovyetler Birliinin dalmasn mteakip Hazar havzas petrol ve gaz kaynaklar youn
bir ilginin oda olmutur. lkemiz de, enerji alanndaki ihtiyalar ve blgesel ekonomik
bymeye verdii nem erevesinde, bata Hazar blgesi olmak zere eski Sovyetler
Birlii corafyasnda bulunan enerji rezervlerinin gelitirilmesinde ve alternatif
gzergahlara ynelik almalarda aktif rol stlenmitir. Blge lkeleriyle tarihi ve kltrel
balar bulunan ve jeostratejik konuma sahip lkemizin enerji zengini Hazar ve Ortadou
blgeleri ile Avrupa arasnda bir kpr tekil etmesi, ayrca kendi ihtiyalarn da farkl
kaynaklardan karlamas hedeflenmitir. Avrasya blgesindeki yeni oluumlara cevap
verebilmek iin Dou-Bat Enerji Koridoru projesi gelitirilmitir. Dou-Bat Enerji
Koridoru projesi trans-hazar ve trans-Kafkasya petrol ve doalgaz boru hatlarnn yapmna
dayanmaktadr. Dou-Bat Enerji Koridoru znde Kafkasya ve Orta Asya lkelerinin
enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna gvenli ve eitli gzergahlardan ulatrlmasn
ngrmektedir. Dou-Bat Enerji Koridoru, Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru
Hatt, Bak-Tiflis-Erzurum Doalgaz Boru Hatt ile Hazar Geili (Trkmenistan-TrkiyeAvrupa) Doalgaz Boru Hatt tasarlarn kapsamaktadr.1696 M.Aydnn aktard gibi
Avrasya blgesindeki yeni oluumlara cevap verebilmek iin gelitirilen Dou-Bat Enerji
Koridoru projesi trans-hazar ve trans-Kafkasya petrol ve doalgaz boru hatlarnn yapmna
dayanmaktadr. Dou-Bat Enerji Koridoru znde Kafkasya ve Orta Asya lkelerinin
enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna gvenli ve eitli gzergahlardan ulatrlmasn
ngrmektedir. Dou-Bat Enerji Koridoru, Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru
Hatt, Bak-Tiflis-Erzurum Doalgaz Boru Hatt ile Hazar Geili (Trkmenistan-TrkiyeAvrupa) Doalgaz Boru Hatt tasarlarn kapsamaktadr. 1697
M.Aydnn da vurgulad gibi Avrupa Birlii Komisyonunca aklanan Kasm
2000deyaynlanan Enerji Temini Gvenlii in Bir Avrupa Stratejisine Doru balkl
Yeil Kitabn Avrupa enerji temini gvenlii iin eitli kaynaklardan kesintisiz gaz ak
temasn ilemi olmas Trkiye iin yeni olanaklar yaratmtr. Enerji gvenliine byk
nem atfederek lkemizce izlenen enerji stratejisi erevesinde son yllarda gelitirilen
projeler ve enerji piyasasnn serbestlemesi Avrupann kaynak eitlendirmesi iin
Trkiyeyi nemli bir partner konumuna getirmitir. 2020 ylnda yzde 40 orannda
artmas beklenen AB doalgaz ihtiyacnn karlanmasnda lkemiz, RF, Norve ve Kuzey
Afrikadan sonra drdnc arteri tekil edebilir. Trkiyenin Avrupann enerji arz
gvenlii asndan bu nemli konumu AB Komisyonu tarafndan birok vesile ile en st
dzeyde dile getirilmitir. Ayrca Trkiye, Avrupa Birliinin INOGATE program

1695

Trkiyenin enerji profili rakamlar baznda incelendiinde lkenin net enerji ithalats bir lke olduu
ortaya kmaktadr. 1999 ylnda enerji ihtiyacnn %65i ithalatla karlanmtr. Bu orann 2010 ylnda
%73e, 2020 ylnda ise %78e ykselmesi beklenmektedir. A.g.e.
1696
BTC Co.yu oluturan irketler: BP (%30.10), SOCAR (%25), Unocal (%8.90), Statoil (%8.71), TPAO
(%6.53), ENI (%5), TotalFinaElf (%5), Itochu (%3.40), Inpex (%2.5), ConocoPhillips (%2.5)) ve Delta Hess
(%2.36). Mustafa Aydin [2000] Trkiye'nin Enerji Politikas. Age.
1697
BTC petrol boru hatt projesinin hayata geirilmesi iin gerekli hukuki alt yap 2000 ylnda
tamamlanmtr. Temel mhendislik ve detay mhendislik almalarn mteakip, 32 ay srmesi ngrlen
projenin son safhas inaat aamasna 10 Eyll 2002 tarihinde geilmitir. BTC boru hattnn temel atma
treni 18 Eyll 2002 tarihinde Sangachal-Bakde Sayn Cumhurbakanmz, Azerbaycan ve Grcistan
Cumhurbakanlar ve ABD Enerji Bakannn katlmlaryla gerekletirilmitir.Temmuz 2006da ise BTC
Ceyhanda yaplan trenle faaliyetine balamtr. Age.

379
erevesinde gelitirilen Gney Avrupa Gaz Ringi projesinde aktif bir rol oynamak iin
de gerekli almalar balatmtr.1698
Trkiyenin blgedeki gelimeler balamnda ciddi olarak artan jeostratejik neminin bir
ayan enerji kaynaklar, dierini blgenin istikrar olutururken, en az bunlar kadar nemli
olan dier bir faktr de bir model olarak tad anlamd. Trkiyenin Batl, laik,
demokratik ve serbest piyasa ekonomisine dayal yapsnn ncelikle nfusunun nemli
blm Mslman ve / ya da Trk olan yeni devletlerce benimsenmesi ve bu yolda
ilerlenilmesi zellikle ABD iin son derece byk nem tayordu. Trkiyenin zellikle
zal ksmen de Demirelin Cumhurbakanlklar dneminde bu konularda nemli abalar
gstermeleri Trkiye ile rekabet ya da dmanlk iinde bulunan lkelerde zaman zaman
abartl tereddtler yaratmtr. 1992de yaplan ilk Trk Zirvesinde sz konusu olan
Adriyatik Denizinden in Seddine Trk Dnyas trnden sylemler, aslnda
Trkiyenin kendine gelen gveninin blgesinde iddial olma, yeniden ekillenen dnyada
sz sahibi olma politikasnn bir yansmas olarak grlrken, bazen Trkiyenin
emperyalist hevesleri olarak da yorumlanabilmitir.1699 Oysa Yine de Trkiyenin bu
dnemdeki abalar, bu ynde dikkate deer gelimelerin yaanmasna da neden oldu.
rnein Azerbaycan yaz dilinde Krill alfabesinden Latin alfabesine geerken bunu byk
lde Trk alfabesini dikkate alarak yapt. Trkiye sadece uzaktan bir model olmakla da
kalmad. Blgenin insanna ve topraklarna yaplan yatrmlarn nemli bir blm de
Trkiyeden saland. Trkiyenin be lkeye verdii krediler 1,5 milyar dolar buldu.
Trk yatrmclarn blgedeki yatrmlar ise 2005 ylnda 7 milyar dolar amt. Ayrca
blgeden 10 binden fazla renci, eitici ya da memura Trkiyede eitim yapmalar iin
burslar saland. Blge politikas iinde ABD, Rusya Federasyonunun, ksmen de rann
oynad nemli roller ve Trkiyenin kstl mali olanaklar nedeni ile balangta ortaya
koyulan iddial hedef ve projelerin, yerini ok daha dingin ve sakin bir ekonomik ibirlii
alanna brakmas da zellikle 90l yllarn ikinci yarsnda ortaya kmtr. Bu srete
ABDnin Rusya politikasnn, Blgede, Trkiyenin rol de dahil olmak zere pek ok
konuda asl belirleyici faktr olduu da aka ortaya kmtr.1700
Blgede ortaya kan ve Trkiyeyi de hem blge lkesi hem de sorunlarn nitelii gerei
ksmen de olsa dorudan ilgilendiren iki nemli sorun ise 2006ya kadar zlememitir.
Bunlar Ermenistann Azerbaycanda Yukar (Dalk) Karabada srdrd igal ve
eenistan sorunudur. Yukar Karaba ve Abhazya gibi donmu sorunlar blgede bar
ve istikrarn tesisinin nndeki engellerdir. Trkiye iin rnein Yukar Karaba sorununun
zm Trkiye-Ermenistan arasndaki ilikilerin iyiletirilmesinin de nkouludur.
Gerek enerji kaynaklarnn Trkiyenin ve Batnn karlar ynnde kullanlmas, gerek
sz konusu lkelerin laik, demokratik, Batyla kavgal olmayan ellerde kalmas ve gerekse
de Blgede ran etkisinin krlmas iin Trkiyenin oynad rol hala son derece nemlidir
ve daha da artacak gibi grnmektedir. Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya politikas
1698

Mustafa Aydin [2000] Trkiye'nin Enerji Politikas.

Udo Steinbach [2000] Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft.
1700
Bu konuda Gareth M. Winrowun nemli deerlendirmeleri iin Bkz.: Gareth M. Winrow [2002]
Trkiyenin Orta Asya ve Trans-Kafkasya Politikas, in: Makovsky, Alan/ Sayar, Sabri (Ed.)Trkiyenin
Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar, s. 157-178.
(Org.: Turkeys New World-2000); Gareth M. Winrow [1999] Turkey and Caspian Energy, The Emirates
Center for Strategic Studies and Research. Abu Dhabi; Gareth Winrow [1997] NATO Genilemesinin ve
Ittifakin Avrupallamasnn Trkiye Asndan Anlam, Avrupa Yeniden Yaplanrken Trkiye
(ev.E.Zeybekolu), Fridrich-Ebert-Vakf, 6, s. 91-99. Gareth Winrow [1996] Turkeys Relations with the
Transcaucasus and the Central Asian Republics, Perceptions-Journal of International Affairs, (Ankara) 1:1,
pp. 128-145;
1699

380
zellikle 2000li yllarda duygusal zeminden neredeyse btnyle ayrlp ok daha rasyonel
ve karlkl kar ortaklklar erevesinde gelitiini sylemek mmkndr. Bu konuda
Trkiyenin pek ok Trki Cumhuriyetten daha iyi iliki kurduu Grcistan rnei
olduka arpc bir rnektir.
3. Rusya Federasyonu
Trkiyenin jeopolitiinden, jeostratejik neminden sz edilmesi ile Sovyetler Birlii
arasnda bandan beri son derece yakn balan bulunmaktadr. Kiriinin de belirttii gibi
Trkiyenin Souk Sava dnemindeki gvenlii Sovyetler Birliinin komusu olmakla
ekillenmiti.1701 ABD nderliindeki kapitalist Bat ittifaknn kart, kt hatta 1945
sonrasnda aka dman olarak grd temel varlk Sovyetler Birlii ve onun rejim
ihra ettii Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki sosyalist-komnist rejimler olduu
rahatlkla sylenebilir. Almanyann II. Dnya Savandan yenilgiye uratlmasnn
ardndan ortaya kan saflama ABD liderliindeki Batl-Kapitalist gler (ki bu birliktelik
4 Nisan 1949da NATOda askeri bir birliktelii de dnmtr) ile Sovyetler Birlii
liderliindeki sosyalist-komnist lkeler (1955de Varova Pakt ile ortak askeri yaplanma
kuruldu) her alanda g mcadelesi iine girmilerdi. Trkiyenin Sovyetler Birliine
komu olmas, Bat ittifak iin Trkiyenin tad neminin belki de en gl ayan
oluturmaktayd. Trkiyenin Batl ittifaka yakn olmasn salayan koullar ile Sovyetler
Birlii ile ok eski zamanlara kadar uzanan ciddi anlamazlk ve endieler bir araya gelince,
Trkiye tercihini NATOdan yana yapm, ABDnin Truman Doktrini erevesinde verdii
Marshall yardmlarndan da faydalanma olanana kavumutur. Batl ittifak ile Trkiye
arasnda Sovyetler Birliine ve genel anlamda da Varova Paktna ynelik oluturulan
ittifakta hi kuku yok ki Trkiyenin Baty tercih etmesinin yansra tarihte Ruslarla
yaanan mcadele ve rekabetin de pay bykt. Btn Souk Sava dneminde Trkiye,
Bat ttifak, zellikle de ABD iin vazgeilmez bir deer tad. Trkiyenin dier Batl
kurumlarla ilikilerinde de bu ok net ortaya konuldu. 1990 sonrasnda Sovyetler
Birliinin ortadan kalkmas, Varova Paktnn 25 ubat 1991de askeri, 1 Nisan 1991de
ise askeri kanadnn feshedilmesi ile ortaya kan yeni durum Trkiyenin Bat iin tad
jeostratejik anlam da farkllatrd. Trkiyenin yan bandaki dman kendini yok
etmiti. Sovyetler Birliinin dalmas, blgede ok hzl yaanan ulusal devletlerin
bamszlk ilanlar srecini, ardndan 25 Aralk 1991de Rusya Federasyonu ilan
edilmitir. Halen Rusya Federasyonunun en nemli sorunu, Federasyon iinde kalmay
reddederek Mart 1992de bamszlk ilan eden eenistandaki sorunudur.
eenistandaki ngularn da bamszlk talebi, blgedeki siyasi tabloyu daha da karmak
bir duruma sokmutur. eenistan sorunu, Ermeni-Azeri atmalar ile birlikte Trkiyenin
Rusya Federasyonu ile ibirlii gelitirmesinde uzunca bir sre gerginlik unsuru olmutur.
eenistann Orta Asya ve Kafkaslardaki enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna
ulatrlmas balamnda sahip olduu nem, Trkiyenin blgedeki en nemli
politikalarndan birisi olan boru hatlar projeleri konusunda da baz sorunlarn
yaanmasnda nemli rol oynamtr.1702
1992de dnemin Babakan Sayn Sleyman Demirelin Rusya Federasyonu ziyareti,
ilikilerde nemli bir aamay temsil etmektedir. Bu ziyaret esnasnda (25 Mays 1992)
imzalanan Trkiye ile Rusya Federasyonu Arasndaki likilerin Esaslar Hakknda
Antlama Trk-Rus ilikilerinde yeni dnem iin genel ereveyi en st dzeyde
1701

Kemal Kirii [2002b] Trkiyenin Ortadou Politikasnn Gelecei, in: Barry Rubin / Kemal Kirii
(Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii ni. Yaynlar, stanbul, s. 150.
1702
Zeynep Da [1998] Rusyann Yakn evre Politikas ve Trkiye, hsan, D. Da (Ed.) Trk D
Politikasinda Gelenek ve Deiim, Siyasal Kitabevi, Ankara, 79-114

381
belirleyen bir belge niteliindedir. Burada siyasi bamszlk, egemenlik ve toprak
btnlne sayg, iilere karmama, hak eitlii ve ortak yarar, sorunlarn zmnde
kuvvete ve kuvvet tehdidine bavurmama gibi ilikilere temel tekil eden ilkeler ortaya
konulmu, her iki tarafn ibirliine yeni almlar kazandrma iradesi sergilenmitir. Yine
kili birliinden ok Boyutlu Ortakla baln tayan Avrasyada birlii Eylem
Plannda, dnyada meydana gelen kkl deiikliklerin Trkiye ile Rusyaya, ikili ve
blgesel ibirliini her alanda dostluk ve karlkl gven ruhuyla gelitirecekleri yeni bir
dnem at ve bu erevede iki lkenin, mevcut ilikilerini glendirilmi yapc ortaklk
dzeyine tamak hususunda kararl olduklar vurgulanmakta; taraflarn mevcut iyi
ilikilerini, siyasi danmalarn ve ekonomik ibirlii alanndaki deneyimlerini Avrasya
boyutuna da tama ve bylece ikili ilikilerinde yeni ve yksek bir dzeye ulama
kararllnda olduklarnn alt izilmektedir. Planda, ayrca, Avrasyadaki diyalog ve
ibirliinin bu blgedeki ihtilaflara bar, adil ve kalc siyasi zmler getirilmesine
olumlu katkda bulunaca inanc paylalmaktayd. 1703
Trkiye ile Rusya Federasyonu arasndaki ilikiler Souk Sava sonrasnda karmak bir hal
almtr.1704 zellikle 90l yllarn ilk dneminde siyasi, ekonomik ve gvenlik politikalar
balamnda ciddi bir rekabet ortamnn ortaya kt, blgede ran ile birlikte lke
arasndaki dengelerin kresel gleri de ilgilendiren bir biimde zaman zaman atma
snrna varacak gelimelerin yaand bilinmektedir.1705 Ayn dnemde jeostratejik
balamda ilikilerin nereye varacana ynelik ortaya konulan grlerde Trkiyenin
blgedeki en ansl lke olduu, bunda Batnn (daha dorusu tek sper g olarak kalan
ABDnin) tam desteini almasnn ve blgedeki yeni akraba toplumlarn Trkiyeye
avantaj salad vurgusu ska dile getirilmiti. Ancak U.Steinbachn da vurgulad gibi
Trkiyenin blgedeki etkinlii Rusyada tereddtler ve tepkiler yaratmakta ge
kalmad.1706 Blgede sadece Trkiyenin resmi olarak yapt almalar deil, bata dini
zellikleri ar basan baz kurulular olmak zere baz Trk sivil toplum rgtlerinin
faaliyetleri de Rusya tarafndan kayg ile takip edildi. Trkiyenin politikalar bazen
pantrkist bazen panislamist tanmlamalarna hedef oldu. Ancak zellikle ABDnin
Rusya Federasyonuna first Russia ve arka bahe politikalar ile yaknlamaya
balad 90l yllarn ikinci yarsndan itibaren Trkiyeye verdii aktif destekte de azalma
grld. Ayn dnemde Trkiyede de Trki Cumhuriyetlere ynelik heyecann yerini bir
tr gerekilie brakt bir dneme girildi. Trkiyenin Blgede oynayaca roln
ABDnin aktif destei ve/ya da Rusya Federasyonu ile ibirlii iinde yrtlmesi gerei
ortaya kt. Rusya Federasyonu ile mcadele ve atma yerine ibirlii daha n plana
kt. Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt da srf bu dengeler ve rekabet nedeni ile beklenenden
ok daha uzun bir zamanda, 2006da tamamlanabildi. E zamanl olarak Trkiye Rusya
Federasyonu ile Mavi Akm projesini gerekletirdi. Bu proje zellikle Rusya ile
ibirliinin ekonomik karlar ve karlkl bamllk zerine bina edilmesi bakmndan
1703

Ayrnt iin Bkz.: T.C.Dileri Bakanl nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr

Duygu Bazolu Sezer [2002b] Rusya: Jeopolitik Yarma ile Ekonomik Ortakl Badatrmann
Zorluklar, in: Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Barry Rubin / Kemal Kirii (Der.) Boazii ni.
Yaynlar, stanbul, s. 229-258.
1705
Bu konuda kapsaml almalar iin Bkz.: Alvin Z. Rubinstein / Oles M. Smolansky [1995] (Ed.) Regional
Power Rivalries in the New Eurasia, Russia, Turkey and Iran, M.E.Sharpe, London, Newyork; Trevor Taylor
[1994] European Security and the Former Soviet Union, Dangers, Opportunities and Gambles, The Royal
Institute of International Affairs, London; Adeed Dawisha / Karen Dawisha [1995] (Eds.) The Making
Foreign Policy in Russia and the New States of Eurasia, The International Politics of Eurasia, 4, M.E.Sharpe,
Newyork, London; Graham E. Fuller[1993] Turkeys new Eastern Orientation in: Turkeys New
Geopolitics: From Balkans to Western China eds. Graham E. Fuller and Ian O. Lesser Boulder, Colorado:
Westview Press, s. 37-98; Mustafa Aydn [1998] (Ed.) Turkey at the Threshold of the 21st Century: Global
encounters and/vs regional alternatives, International Relations Foundation, Ankara.
1706
Udo Steinbach [2000] Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft
1704

382
son derece nemliydi.1707 Kafkaslar ve Orta Asyadaki gaz ve petrol rnlerinin Bat
pazarlarna Trkiye zerinden yaplacak boru hatlar ile tanmas politikas hi kuku yok
ki Blgede sz sahibi olma konusundaki mcadele stratejisinin nemli bir parasyd ama
2006da gelinen nokta ibirliinin tercih edilmesi eklinde ortaya kmtr. Aksi halde
blgede geleneksel atmalara yeni boyutlar eklenmesi ihtimali olduka yksekti.1708 Hatta
onyllarca iki dman kampta yer alan Trkiye ile Rusyann, son dnemde askeri ve
savunma sanayi alannda da ciddi ibirlikleri gelitirme abas iine girmeleri de dikkat
ekicidir.
Son yllarda ilikilerin nemli bir boyutunu da Trkiyeye byk blm turist olarak gelen
Rusya Federasyonu vatandalarnn yaratt sosyal alanda yaanmaktadr. 2005 ylnda
Trkiyeye gelen turist saysna bakldnda Bamsz Devletler Topluluundan 3.431.601
kii olduu, bunun yarsndan fazlasnn Rusya Federasyonundan geldii grlmektedir.
Trkiyeye 2005de gelen toplam 21.124.886 turiste lke baznda bakldnda Rusya
Federasyonu Trkiyeye gelen turist saysnda 1.864.682 kii ile Almanyadan (4.240122)
sonra ikinci sradadr ve srekli olarak bu say artmaktadr.1709
4. Orta Dou
Souk Sava dneminde Trkiye iin Ortadou ncelikli bir gvenlik olgu olmamtr.
Trkiyenin bu blgeye ynelik politikas, kresel boyuttaki atma ile balantl olarak
ekillenmitir. Trkiyenin jeopolitik jeostratejik konumuna Ortadounun dahil olmas
Souk Savan sona ermesi ile belirginlemitir.1710 Trkiyenin blgeye ynelik ilgisi
ncelikle 1990-91de I.Krfez Krizi ile ortaya km, ardndan younlaarak artmtr.
Trkiyenin Ortadou ile ilikilerinde enerji kaynaklarnn gvenlii ve Blgede srail ile
balantl kronik atmann yansra, kendi i gven kayglarnn da nemli yeri
bulunmaktadr. PKKnn 1984den beri yrtt terrist faaliyetlerde lojistik s olarak
Ortadouyu (zellikle de Suriye, Bekaa Vadisi ve Irak) kullanmas, Trkiyenin Blgeye
ilgisini ve blgedeki gelimeleri izleme, baz durumlarda mdahil olma zorunluluunu da
beraberinde getirmitir. Blgede Iraka yaplan mdahalelerin sonrasnda ortaya kan
iktidar boluklarnn sadece PKK tarafndan deil, baka unsurlar tarafndan da
kullanld, hatta bunlarn (bamsz Krt devletine alan yol gibi) nemlice bir
blmnn Trkiye iin ciddi tereddtleri beraberinde getirdii sylenebilir.
Trkiye iin Souk Sava Sonras dnemde Ortadoudaki gelimeler genelde skntlar
sorunlar yaratsa da bunlar ayn zamanda Trkiyenin Bat dnyas bakmndan jeostratejik
nemini artrmtr. Bu balamda Bat dnyas iin Trkiyenin enerji kaynaklarnn
gvenlii ve Batl glerin karlar dorultusunda kullanmnn salanmasnda verecei
destein yansra, zellikle 11 Eyll sonrasnda din-kltr eksenli atma potansiyelinden
hareketle Trkiyenin bu blgede (tpk Kafkaslarda ve Orta Asyada da sunulduu gibi) bir
model lke olmas balamnda da etkili olmutur. ABDdeki Bush Ynetiminin Byk
Ortadou projesinde (Trkiye bunu genelde ho karlamasa da) Trkiye Bat kart
olmayan, demokratik, insan haklarna saygl, kapitalist ekonomik dzenine sahip bir lke
olarak Ortadouya model lke olarak sunulmutur. Ancak, btn dnemlerde olduu
1707

Atakan Gl / Ayfer Yazgan Gl [1995] Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, Balam Yay., stanbul.
Gareth Winrow [1995] Turkey in Post-Soviet Central Asia, Former Soviet South Project, RIIA, London.
Gareth M. Winrow [1995] Regional Security and National Identity: The Role of Turkey in Former Soviet
Central Asia, in: Balm, idem (Ed.) Turkey: Political, Social and Economic Challanges in the 1990s,
E.J.Brill, Leiden and New York, pp. 22-41.
1709
T.C. Trkiye statistik Kurumu Internet Sayfas: http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=72
1710
Kemal Kirii [2002b] Trkiyenin Ortadou Politikasnn Gelecei, in: Barry Rubin / Kemal Kirii
(Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii ni. Yaynlar, stanbul, s. 151 vd.
1708

383
gibi 2000li yllarda da Trkiyenin Ortadou politikasnn ABD ile ilikilerinin glgesinde
kaldn da vurgulamak gerekir. Bu durum Trkiyenin bata srail ile ilikilerinde ortaya
konulduu gibi geleneksel Ortadou politikasnda kendini aka ortaya koymaktadr.
ABDnin Irak igal etmesi ncesinde Trkiye ile yaplan mzakerelerin sonucunda
TBMMnin Hkmetin ABD liderliindeki koalisyon glerine Iraka Trkiye zerinden
ikinci bir almas olanan verecek tezkereyi reddetmesi (1 Mart 2003) sonrasnda iine
girilen kriz, Trkiyenin Ortadoudaki hareket alann ve politikalarn youn biimde
etkilemitir. Trkiyenin blge zerinde kendisini yakndan ilgilendiren bata PKK terr,
Krt Devleti ve Trkmenlerin haklar gibi konular olmak zere neredeyse hibir konuda
sz sahibi olmaktan uzak tutulmasna neden olan bu reddiye, ayn zamanda Trkiyenin ne
kadar sancl bir jeopolitik konumda olduunun da ak bir kant olarak grlebilir.
Blgede ABDnin ok belirgin g mcadelesi, srail politikalar, Irak ve Suriye konusunda
gerekleen dorudan mdahaleler ve son olarak rana ynelik politikalar, Trkiyenin
Ortadou politikasnn d dinamiklerinin ne kadar nemli olduunun da birer gstergesi
olarak kabul edilebilir. Trkiye geleneksel olarak Ortadou ile mesafeli bir ilikiyi tercih
etmi ve blge sorunlarna mslman dayanmas iinde bakmam olsa da, blgenin
istikrarszlamasndan son derece byk zararlar grmesinden kaynaklanan bir politika ile
belirli llerde gelimelere mdahil olmaya almaktadr.
Trkiyenin tpk Kafkasya ve Orta Asyada olduu gibi bu blgedeki politikalarnda temel
ABDnin stratejisi ve uygulamalarnn son derece etkili olduu sylenebilir. Ancak Souk
Sava sonrasnda ABDnin tek sper g olarak hareket etmesi ve zaman zaman da Batl
mttefiklerinin karlar gzard eden, onlarla birlikte hareket etmektense, politikalarn
dikte ettirmeye alan tarz Avrupada tepkilerle karlanmtr. Benzer biimde hem
corafik hem kltrel-dinsel hem de ekonomik nedenlerle Trkiye de ABDnin Ortadou
blgesinde zellikle de Irak, srail, Suriye ve rana ynelik politikalarndan rahatszlklar
duymutur. Her ne kadar AB kendi iinde tarihinin en blnm manzarasn vermi olsa
da, TBMMnin 1 Mart 2003de Irakta ABD ile birlikte hareket etmeyeceine dair karar,
Trkiyenin Batl ittifak iinde ABye daha yakn bir yerde olmas anlamna gelmitir.
yaanan bu atmalar, AB ile Trkiyenin biraz da kendiliinden daha da yaknlamas
gereini ortaya koymutur. ABnin siyasal ve askeri g olma ynndeki abalar ile
Trkiyeye ynelik politikalar arasndaki yakn balant, yakn gelecekte daha sk n plana
kma potansiyeli tamaktadr.1711
5. Kbrs
Kbrs, Trkiyenin II.Dnya Sava sonrasndaki d politikasnn en nemli balklarndan
birisi olmutur. 1571de Lala Mustafa Paa komutasndaki Osmanl Donanmasnn
Venediklilerden ele geirilmi, sonraki dnemde de adaya Anadoludan Trkmen aileler
yerletirilmiti. 300 yllk Osmanl ynetimi sonrasnda Osmanllarn 1878de Rusya ile
girdikleri savata ngilterenin destek sz ile hukuki ve siyasi olarak Osmanl topra
olmakla birlikte ynetimi ngilizlere devredilen ada, I. Dnya Savanda (1914) Osmanl
Devleti ngiltereye kar Almanya ile birlikte savaa girince ngiltere tarafndan
smrgeletirilmitir.1712 II. Dnya Sava sonrasnda Yunanistan Kbrs kendisine
vermesini isteyince Trkiye de devreye girmi ve mzakerelere balanmtr. Bylece
Kbrs Cumhuriyeti, ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda yaplan 1959 Londra ve
1960 Zrih Anlamalar sonrasnda, garantr devlet ve toplumlararasnda iktidarn
paylamn esas alan bir erevede 16 Austos 1960da bamsz bir devlet olarak kuruldu.
1711

Werner Gumpel (Ed.) Deutschland und die Turkei- Gemeinsame Interessen in Europa, im Mittleren Osten
und Mittleasien, Sudosteuropa-Gesellschaft, Band 7, Munschen s. 43-46.
1712
kr Sina Grel [1984] Kbrs Tarihi-I (1878-1960) Kaynak Yaynlar, stanbul.

384
Ancak ok ksa bir sre sonra, aday Yunanistana balama (Enosis) politikasn
uygulamaya sokmak isteyen Rumlar, sz konusu anlamalardaki hkmleri hie sayarak,
adadaki Trkleri ge zorlayacak iddet eylemlerini gerekletirmeye baladlar.1713
1963de Kbrs Rumlar Anayasann adadaki Rumlarn haklarn artracak, Trklerinkini
kstlayacak ekilde deitirilmesini talep etti. Bu talep Trkiye tarafndan reddedildikten
sonra da gerginlikler atmalara dnmtr. 1964de Adaya BM Bar Gc
gnderilmesi de sorunu zmeye yetmemitir. Trkiyenin o dnemde atmalara askeri
olarak mdahale etme teebbs ABD ynetiminin sert tepkisi ile engellenmi, bylece
Trkiye ile ABD arasnda da ciddi bir kriz yaanmtr. Dnemin ABD Bakan Lyndon
Jonhsonun Trkiyeyi tehdit eder tarzndaki nl mektubuna (5 Haziran 1964) dnemin
Babakan nn dnya yeniden kurulur ve Trkiye kendisine orada bir yer bulur szleri
ile cevap verse de Kbrs sorunu o dnemden itibaren Trkiyenin gndeminde en st
sralarda yer almaya devam etmitir. 21 Nisan 1967de Yunanistanda yaplan askeri darbe
sonucu iktidara gelen ve 1974e kadar iktidarda kalan ynetim, Kbrs konusundaki
pazarlklara yeni bir boyut kazandrmtr. Bu dnemde Trkiye ile Yunanistan arasnda bir
zm iin yaplan araylar sonu vermedi ve Rum Milli Muhafz Alay 15 Kasm
1967den itibaren Trklere ynelik iddet eylemlerine balad. U.Steinbachn da
vurgulad gibi Adann Yunanistanla birlemesi ve Trklerden arndrlmas iin
sistematik biimde politik ve askeri uygulamalar yapld, dahas ama iin iddetten
ekinilmedi.1714 Trkiyenin adaya kartma yapacan bildirmesi zerine Yunanistan geri
adm atm, ardndan da adadaki Trkler, 29 Aralk 1967de 16 Austos 1960 tarihli
Anayasann btn kurallar uygulanncaya kadar kendi ilerini kendileri grmek zere
federal bir devlet yaplanmasna da yol amak zere Kbrs Geici Trk Ynetimini
kurmu ve saylar ok az kalan Trk grevliler de Kbrs Cumhuriyeti kurum ve
kurulularndaki grevlerinden ekilmilerdir. Bu tarihten itibaren yaklak yedi yl
Rumlarn saldrlarna maruz kalan Trkler iin asln nemli gelime 1974de yaand. 15
Temmuz 1974de Enosis iin Yunanistann da desteini alarak Kbrs Cumhuriyeti
Cumhurbakan Makariosu askeri bir darbe ile devirip yerine geen Nikos Sampson, ayn
gn adann tamamn kapsayan Kbrs Elen Cumhuriyetini ilan etmi, ayn zamanda
Trklere ynelik youn bir saldrya balamtr. Bu darbeyi adann Yunanistana ilhak
olarak gren Trkiye, Londrann da ekimser kalmas zerine Garanti Anlamasnn 4.
maddesindeki hakkn kullanarak 20 Temmuz 1974de adaya karma yapmtr. 2 gn
sonra yaplan atekes ile 1. Kbrs harekat sona ermitir. BMGK 353 nolu karar ile
taraflar atekese armtr. BMin gzetiminde uzlama iin araylar devam ederken
adada atmalarn devam etmesi ve ada Trklerinin Rum saldrlar karsnda kalmasndan
rahatszlk duyan Trkiye Cenevredeki toplantlar terk etmi ve ayn gn (14 Austos
1974de) atekesi sona erdirerek ikinci mdahalede bulunmutur. ki gn sonrasnda
Trkiye BMGKin 360 sayl kararndaki atekes arsna uyarak harekatn sona
erdirmitir. Ama bu harekat sonrasnda Trkiye adann % 38ine varan bir ksmn
kontrolne almtr. 2. mdahale dnyada toprak almna ynelik bir mdahale olarak
grlm ve tepkilerle karlanmtr. 15 Austos 1974de Yunanistan NATOnun askeri
kanadndan ekilmitir. 16 Austosta BM Gvenlik Konseyi Trkiyeyi adada igalci
olarak grdn ilan eden bir karar alm (benzer bir karar da 1 Kasm 1974de BM Genel
Kurulu tarafndan alnmtr) ve yabanc askerlerin adadan ekilmesini talep etmitir.
Ardndan Yunan lobisinin gl destei ile, stelik dnemin ABD Bakan G.Fordun iki
kez veto etmesine ramen ABD Kongresi 5 ubat 1975de Trkiyeye silah ambargosu
uygulama karar almtr. ABD ynetimi, zellikle de Dileri Bakan H.Kissenger, byk
lde Souk Sava koullarn dikkate alarak ambargonun hafifletilmesi ve hatta
kaldrlmas konusuna srekli bir aba iine girmilerdir. Trkiyenin bu gelimelere tepkisi
1713
1714

kr Sina Grel [1985] Kbrs Tarihi-II, Kaynak Yaynlar, stanbul, s.102 vd.
Udo Steinbach [2000] Auf dem Wege zur EU-Mitgliedschaft

385
13 ubat 1975de Kbrs Trk Federe Devletinin kurdurulmas eklinde olmu ve Rauf
Denkta bu devletin ilk Cumhurbakan olarak seilmitir. BM Gvenlik Konseyi ise bu
gelimeyi 367/1975 sayl karar ile teessrle karladn duyurmu ve Kbrsn toprak
btnlne vurgu yaparak, tanmasa da, kurulan devletin adadaki zm abalarna engel
olmamas temennisini de dile getirmitir. Trkiye 1975 ylnda ABD ile ilikilerde son
derece nemli etkisi olacak iki hamle daha yapmtr. Bunlardan birincisi 20 Temmuz
1975de (yani Kbrs harekatndan tam bir yl sonra) Yunanistann Kbrs ve Egedeki baz
abalarn dikkate alarak Egede NATOnun kapsam dnda brakt 4.Orduyu
kurmutur. kincisi ise ambargonun kaldrlmamas halinde 1969da ABD ile yaplan
slerle ilgili anlamann feshine ynelik aklamadr. ABD ambargoyu kaldrmaynca,
NATO ss olan ncirlik hari, ABD sleri kapatlmam ancak faaliyetleri durdurulmutur.
Bunun zerine yeniden uzlama abalar ortaya konulmu ve ABD ile yeni bir anlama
1976da imzalanmtr. Ancak 1977de iktidar devralan Ecevit bu anlamada deiiklikler
istemi, bu talep ABD tarafndan reddedilince de anlama yrrle girmeden kaldrmtr.
Ecevitin sol sylemleri ve hatta ambargonun kalkmamas halinde NATOdan
klabileceine dair aklamalar ABDnin ambargoyu 1979da kaldrmasnda etkili
olmutur. Ancak ambargo, Trkiye ile ABD ve hatta Bat ilikilerinde nemli bir krlma,
B.Bostanolunun kavramlatrmas ile bir sapma olarak kendini uzun bir sre politik,
askeri ve sosyolojik adan hissettirmitir.1715
Kbrsta 1980 sonrasndaki gelimeleri nemli olayn belirlediini sylemek
mmkndr. Bunlardan birincisi 1980de Trkiyede gerekleen Askeri Darbedir. Askeri
Ynetim, Gerekletirdikleri darbeye ABDden destek alma ihtiyacnn da nemli rol
oynad bir kararla Yunanistann 1974de Trkiyenin Kbrs mdahalesi nedeni ile
kt NATOnun askeri kanadna dnmesine, hem de ne Kbrs ne de Ege konusunda
hibir balayc sz almadan izin vermitir.1716 Bu hatal karar1717, Trkiyenin 80li
yllardan itibaren Kbrs ve Ege konusunda srekli olarak mevzi kaybetmesinden son derece
etkili olmutur.1718 Ayn dnemde ikinci nemli gelime 1981de Yunanistann ABye tam
ye olarak katlmasdr. Yunanistan bata Ege ve Kbrs olmak zere Trkiye ile varolan
btn ihtilaflarn AT/ABye tama ve buradaki oy birlii-veto ilkesinin kendisine verdii
hareket alanndan faydalanarak ikili sorunlar Avrupallatrmay baarmtr. nc
nemli gelime ise, Yunanistann NATOya dnnde byk hata yapan Askeri
Ynetimin Trkiyede sivil ynetime geilmek iin yaplan 6 Kasm 1983deki seimleri
Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisinin kazanmasnn hemen ardndan daha sivil
hkmet kurulmadan 15 Kasm 1983de Rauf Denktaa Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyetini ilan ettirmek olmutur.1719 Bu nemli gelime, daha sonraki dnemde
sorunun kronik bir hal almasnda temel rolleri oynamtr denilebilir.
Kbrs konusunda 1980-1990 arasnda, dnemin BM Genel Sekreterlerinin sonusuz kalan
baz iyi niyet abalar dnda ok da nemli gelimeler olmamtr. Ancak Kbrs sorunu
Souk Sava dneminin kapand ve bata Avrupa olmak zere btn Dnyada radikal
deiimlerin yaand 1990 ve sonrasnda Dnya kamuoyunun youn ilgisini ekecek bir
konu olmutur. BM Gvenlik Konseyi, 12 Mart 1990da ald 649 sayl kararnda,
Adadaki her iki taraf da, kabul edilebilir bir zm bulma yolunda aba gstermeye
1715

Burcu Bostanolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi, Ankara, s. 429 vd. Ayrca
Hseyin Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara, s.101 vd.
1716
Ufuk Gldemir [1986] Kanat Operasyonu, Tekin Yaynlar, stanbul.
1717
Burcu Bostanolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, s. 458-459.
1718
Nasuh Uslu [2000] Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Yzyl Yaynlar, Ankara.
1719
Turgut zaln biz Kbrs sorununu zerdik ama kucamza yle bir ey braktlar ki, hareket dahi
edemedik dedii iddia edilmektedir.

386
ard. Bu karar byle bir zmn iki toplumlu, iki kesimli bir anlaya sahip olmas ve
zmn siyasi olarak iki eit toplum liderinin direkt grmeleri yoluyla salanmas
gerektiini vurguluyordu. BM Kararnn, Kbrs Sorununu 1974 deil de, 1960lara hatta
ncelerine dayandryor olmas nemli idi. Ancak bu kararn etkisi son derece clz kald.
Yunanistan ve Kbrs RY yeni dnemde kendi lehlerine bir zm iin AT/AByi
kullanacak bir stratejiyi daha 1990da uygulamaya baladlar. 1990 Temmuzunun ilk
haftas iinde Kbrs Rum Ynetimi, adann tamamn temsil iddias ile ve "Kbrs
Cumhuriyeti" adna ATye yelik iin bavurdu. AT de, BMnin ve Trk tarafnn
uyarlarna ramen 11 Eyll 1990da bu bavurunun normal sre iinde
deerlendirilmesini kararlatrd. Byle Kbrs RY sorunu Avrupallatrmann kapsn
aralam oldu. Hi kuku yok ki, yeni dnemde ortaya kan ortam, Yunanistan ve Kbrs
Rumlar lehine daha olumlu bir hava yaratyor, Trkiyenin ABD ve ATnin baz lkeleri
tarafndan komnizm tehdidine kar vazgeilemez ve hatta zaman zaman naz ekilmesi
gerekli lke konumuna getiren koullar deimiti. Kbrsl Rumlarn, ABye Kbrs
Cumhuriyeti yani adann tamam adna
tam yelik bavurusunda bulunduktan sonra
Yunanistan ok net bir tavr sergileyerek Kbrsn genileme srecine dahil edilmemesi
halinde ABnin yeni genileme dalgasn engelleyeceini ilan etmitir. Bu antaj
politikasn srarla uygulayan Yunanistan sonunda baarya da ulamtr.1720
Kbrs konusunda 1990dan sonra da youn bir trafik yaand. Cumhurbakan zal,
1991de Kbrs konusunda bir "drtl konferans" toplanmasn nererek, o gne kadar
sorunun iki toplum arasnda grlmesi gerektiini savunagelmi olan Trkiyenin bu
anlayna da deiiklik getirdi. Daha nemlisi bu neri 28 Haziran 1991de BM Gvenlik
Konseyine sunduu raporda BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar tarafndan da
desteklendi. Bir yl sonra, 1992de BM, 100 paragraftan oluan BM Fikirler Dizisini
taraflarn onayna sundu ve bu konudaki grmeler
New Yorkta srdrld.
Grmelerin ardndan, BM Genel Sekreteri Butros Gali, toprak dzenlemeleri ve anayasal
konularn tmn kapsayacak bir paket anlama hazrlad. Trk taraf 100 paragraftan
91ini onayladn aklad. Kbrs Rum lideri Yorgo Vasiliu paketi onaylarken, daha sonra
iktidara gelen Glafkos Klerides bu pakete kar kt. Ancak ayn dnemde Yunanistann
byk abalar ile Kbrs sorununun Rumlar lehine avrupallatrlmas balamnda ok
nemli bir gelime oluyor ve AB Komisyonu, Haziran 1993te Kbrsn tam yelik iin
gerekli artlar tadn belirten grn yaynlyordu. Ayn yl Yunanistan ve Kbrs
Rum kesimi arasnda Ortak Savunma Doktrini de imzalanyordu. 1994de ABD ve
Trkiyenin gayretleri ile BM Genel Sekreteri Butros Galinin giriimleriyle ortak anlama
zemininin oluturulmas iin "Gven Arttrc nlemler Paketi" dzenleniyor ancak Rum
tarafnn kar kmas ile bu paket ayn yl rafa kaldrlyordu ancak te taraftan Avrupa
Birlii Korfu, Essen, Cannes ve Madrid zirvelerinde (1994-1995) aka topluluun
genilemesinin ilk adaylarnn Malta ve Kbrs Cumhuriyeti olduunu belirtiyor,
Trkiyenin uluslararas hukuka aykr eletirilerini de srarla duymamazlktan geliyordu.
Bu arada Rumlar zellikle 1996da adada gerginlii trmandrmay tercih ediyor ve bu da
zaman zaman insan lmlerine varacak atmalara neden oluyordu.
Hi kuku yok ki bu noktada da Souk Sava dneminde sahip olduu jeostrateji deeri
zellikle Avrupallar iin geici olarak da olsa kaybetmi olan Trkiyenin yeterince direni
gsterememesi, hatta zaman zaman (rnein Gmrk Birlii vesilesi ile) ciddi tavizler
vermesi Rumlarn hedeflerine ulamalarnda son derece etkili olmutur. T.iller
Hkmetinin ne pahasna olursa olsun Gmrk Birlii politikas 2 ubat 1995deki
Londra Zirvesinde Trkiyenin Kbrs Rumlarnn AB ile mzakerelere balamas
1720

Heinz-Jrgen Axt [1994] Zahkapfel im Mittelmeer. Zypern vor dem Beitritt einer geteilten Insel?
Eurokolleg, Friedrrich Ebert Stiftung (Ed.) Reihe 30.

387
konusunda zmni bir olur vermeleri ile sonulanmtr.1721 O gne kadar Avrupada ve
Trkiyede Kbrs sorunu zlmeden mzakerelere balanlamayacana ynelik yaygn
gr de ortadan kalkmtr. 1995 sonrasnda Kbrs, hi olmad kadar bir Avrupa sorunu
olarak gndeme yerlemitir. 1997de aklanan AB Komisyonunun ABnin geleceinin
stratejisini belirleyen Agenda (Gndem) 2000 Raporunda Kbrs Rum Ynetimi, btn
Kbrs adna ABye ye olmas tavsiye edilen alt aday lkeden birisi olarak yer almtr.
Aralk 1997deki Lksemburg Zirvesinde de sz konusu strateji aynen benimsenmi, Kbrs
Rum Ynetimi resmen aday lke olmutur. Trkiyenin sert tepkileri ve AB iindeki gr
ayrlklarna ramen Kbrs Rum Ynetimi 2004de ABye tam ye olmak zere
mzakerelerini yrtmtr. Gmrk Birlii kararnn hemen ardndan 1995de TrkiyeKKTC ortak deklarasyonunda Trkiyenin GBden doan ykmllklerinin KKTCyi
kapsamayaca akland.1722 1996nn hemen banda yaanan Kardak Krizi, yine ayn yl
Kbrsl Rumlarnn yaptklar taknlklar ve Trk bayrann indirilmesi teebbsnn yol
at lm olaylar, Rumlarn Rusyadan S-300 fzeleri alma talebinin ortaya kmas ile
yaananlar gerilimi daha da artrnca, ve zellikle de Trkiye ABden umudunu kestike
tavr sertleti ve Ocak 1997de aklanan yeni dayanma deklarasyonu ilk kez bir savunma
ibirliini de ierecek ekilde kaleme alnd.1723 4 Ocak 1997de Kbrsl Rumlarn,
Rusyadan S-300 yerden havaya 150 km. menzilli fze almna ilikin anlamaya imza
koymas uluslararas arenay ve dolaysyla hassas Trk-Yunan ilikilerini kartrd.
Trkiye, Kbrsl Trklerin gvenliini tehdit edecek herhangi bir gelimeye gz
yummayacan aklad. ngiltere ve BM de anlamaya sert tepki gsterdi.24 ubat
1997de AB, Kbrsn ABye tam yeliine ilikin geleneksel tavrn deitirerek, Kbrsn
ABye tam yeliinin gerekleebilmesi iin adada nce siyasi bir zmn art olduunu
aklad ve Yunanistan da bu aklamaya tepkilerini bildirdi. AB, ilk defa toplulua tam
yelik konusunda Kbrs Trklerinin de dikkate alnmas gerektiini, tam yelik
grmelerine Ada Trklerinin de katlmas gerektiini belirtmek suretiyle net bir ekilde
ifade ediyordu. Yunanistan Dileri Bakan Theodoros Pangalos, bu aklamalarn hemen
ardndan, ABnin Douya doru genilemesini veto edeceini aklad. 1724 Bu dnemde
hem KKTC hem de Trkiye tarafnda da KKTCnin Trkiyeye entegre edilmesi tezleri
dile getirilmeye balanmt.1725

1721

Burcu Bostanolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, s.468. Bu konuda ayrca Manisal [1996]
Gmrk Birliinin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, Balam Yaynlar, Istanbul
1722
Clement H. Dodd [2000] Kbrs Sorunu ve Trkiye, in: Makovsky, Alan / Sayar, Sabri (Eds.)
Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa Yaynlar,
2002, s. 229.
1723
Heinz-Jrgen Axt [1996] Konflikttriade im stlichen Mittelmeer, Internationale Politik, 2, s. 33-38;
Heinz Kramer [1997d] Trkei: Die Rckkehr zur Normalitt- aber was ist normal? FES-Analyse, Friedrich
Ebert Stiftung, Bonn.
1724
idem Akkaya [1998] Der Zypernkonflikt und der Beitritt von Zypern in die Europische Union,
Zentrum fr Trkeistudien, ZfT-Aktuell 59; Heinz-Jrgen Axt [1998] Zankapfel im Mittelmeer. Zypern vor
dem EU-Beitritt, Internationale Politik, 1, s. 23-28; Heinz Jrgen Axt [1999] Zypern: EUBetrittsverhandlungen mit offenem Ausgang, Integration, 22: 2, s. 127-139; Heinz-Jrgen Axt / Hansjrg
Brey [1997] (Ed.) Cyprus and the European Union, New Chances for Solving an Old Conflict?, Sdosteuropa
Aktuell, Sdosteuropa-Geselschaft, (Mnchen) 23; Ludger Khnhardt [2002a] Stolperstein im Mittelmeer:
Zypern vor dem EU-Beitritt, Internationale Politik, 1/2002, s. 51-53.
1725
Konuyla ilgili o dnemde yazlan dikkat ekici makaleler iin Bkz.: Fsun Arsava [1997] Der
Zypernkonflikt: Eine vlkerrechtliche Bewertung, Institut fr Friedensforschung und Sicherheitspolitik:
Hamburg s. 39-51; Heinz-Jrgen Axt / Hansjrg Brey [1997] Cyprus and the European Union, New Chances
for Solving an Old Conflict?, Sdosteuropa Aktuell, Sdosteuropa-Geselschaft, (Mnchen) 23; Oliver Bauer
[1997] Zypern: holt sich die EU den Konflikt ins Haus? Beitrittsverhandlungen mit der Republik Zypern,
Antimilitarismus Information Berlin, 27: 11, s. 21-24; Bruno Schoch [1998] Zankapfel Zypern,
Friedensgutachten 1998, Institut fr Friedensforschung und Sicherheitspolitik an der Universitt Hamburg,
Mnster: Lit Verl., s. 63-74; Heinz Kramer [1997c] "The Cyprus Problem and European Security", Survival,

388

Clintonun 1997 yln "Kbrs Yl" ilan etmesinin ve BM Genel Sekreteri Kofi Annann
1993ten beri direkt grmelerde bulunmayan iki toplum liderinin 1997 ylnn ilk alt ay
ierisinde masaya oturacan aklamasnn ardndan, uluslararas diplomasi trafii
hzland. 11 Martta, ngiltere Kbrs zel Temsilcisi Hannay, Denkta ve Klerides ile ayr
ayr grerek, iki toplum lideri arasndaki grmelerin birka ay ierisinde BM Genel
Sekreterinin kararyla balayacan aklad. Yunanistan, Trkiyeye kar bilinen sert
tutumunu yumuatmaya balad.9-10 Nisan 1997 Denkta ile BM Genel Sekreteri Kofi
Annan, svirenin Cenevre kentinde biraraya geldiler.30 Nisan 1997 BM Gvenlik
Konseyinin be daimi yesi, Genel Sekreterin iki ay ierisinde gerekletirilecek Denkta
- Klerides direkt temaslarna nderlik etmesini desteklediini akladlar. 1999 ABnin 1011 Aralk 1999da yapt Helsinki zirvesinde Trkiyenin ABye tam yelik iin adayl
resmi olarak kabul edildi. Trkiye iin tarihi bir neme sahip olan bu zirvenin sonu
belgesinde genileme srecindeki Trkiyenin konumu ve Kbrs sorunuyla ilgili zel
maddeler de yer ald. Buna gre "Avrupa Birlii Konseyi, 3 Aralk tarihinde New Yorkta
Kbrs meselesinin kapsaml bir zmne ynelik olarak balatlan grmeleri
memnuniyetle karlar ve BM Genel Sekreterinin bu sreci baaryla sonulandrma
ynndeki gayretlerine gl desteini ifade eder. Avrupa Birlii Konseyi, politik bir
zmn Kbrsn Avrupa Birliine katlmn kolaylatracann altn izer. yelik
mzakerelerinin tamamlanmasna kadar kapsaml bir zme ulalamam olursa,
Konseyin yelik konusundaki karar, yukardaki husus bir n art olmakszn verilecektir.
Bu konuda, Konsey tm ilgili faktrleri dikkate alacaktr." denildi. 2000 AB
Komisyonunun 7 Kasm 2000de aklad ve Trkiyenin ABye yelik srecindeki "yol
haritasn" izen Katlm Ortakl Belgesinde (KOB) yer alan Kbrsla ilgili ifadeler
Trkiye-AB arasnda byk bir krize neden oldu. Komisyonun, Yunanistann basksyla
KOBun ksa vadeli ncelikler blmne Kbrs sorununun zmne ilikin baskc
ifadeler eklemesi Trkiye tarafndan nkoul olarak algland. KOBun ieriinin
Helsinki zirvesinin izgisinde yer almasn isteyen Trkiye, ABnin bu tutumuna Babakan
Blent Ecevit dahil tm st dzey yetkilileriyle sert tepki gsterdi. KOBun aklanmas
ardndan ankayada dzenlenen Kbrs zirvesinden ise ABye sert ve net bir mesaj kt.
Zirvede KKTC lideri Rauf Denktan BM nezdinde yaplan dolayl grmelerden
ekilmesi kararlatrld.
1992den beri yrtlen ve zm iin zemin oluturmay amalayan Fikirler Dizisinin
1997de geldii nokta umutsuzdu. Buna ramen Kbrsn iki tarafnn liderlerinin de
katlm ile New York ve Montrde BM Genel Sekreter Yardmcs Diego Cordovez
gzetiminde grmeler yapld ve burada da beklenildii zere hibir sonuca ulalamad.
31 Austos 1998de Trkiye yapt aklama ile grmelerin ancak her iki tarafn siyasi
eitlii baznda yrtlebilecei dncesini net olarak ortaya koymutur. 1997 sonrasnda
Trk tarafnn bamszlk abalar hem Trkiye ile entegrasyon hem de Rumlarla ortak bir
zm dncesinin nne gemitir. 1999da PKK lideri A.calann Kbrs Rum
Ynetimi pasaportu ile Kenyadaki Yunanistan Bykeliliinde yakalanmas, ardnda
yaanan deprem felaketi ve sonrasnda da ortaya kan hzl yaknlama Aralk 1999da
Trkiyenin ABye aday lke olarak ilan edilmesi ile bambaka bir boyut kazanmtr.1726

39:3, pp. 16-32; Heinz Kramer [1997e] Brennpunkt Zypern, SWP-Arbeitspapier, Stiftung Wissenschaft und
Politik, Ebenhausen/Isar.
1726
Heinz Jrgen Axt [2000] Verbesserte Beziehungen zwischen Athen und Ankara nach Helsinki?
Griechenlands aktuelle Auen- und Sicherheitspolitik, Stiftung Wissenschaft und Politik. - Ebenhausen/Isar:
SWP.

389
Kbrs sorununa zm bulunmas konusunda btn zamanlarn en kapsaml ve zme en
yakn plann 2002 ylnda BM Genel Sekreteri Kofi Annan sunmutur. Kbrs Sorununa
Kapsaml zm Temeli balkl Birlemi Milletler Kbrs Plan, Annan tarafndan 11
Kasm 2002'de taraflara iletildi ve kamuoyuna aklandnda hem Trk hem de Rum
tarafndan ok farkl, ounlukla da olumsuz tepkilerle karland.1727 Trk tarafndan
Cumhurbakan Denkta ile Rum tarafndan Kleridesin bata anavatanlar ve AB olmak
zere uluslararas baskya direnemedikleri iin grmeleri yapmay kabul ettikleri plan,
Kbrs Rum Ynetiminin tek bana ABye tam ye olarak katlmas ncesindeki son
abayd.1728 Ayn dnemde son derece nemli bir deiiklik ise Trkiyede i politikada
meydana geliyor, 3 Kasm 2002de yaplan Milletvekillii Genel Seimleri daha ay nce
kurulmu olan, liderleri Recep Tayyip Erdoann yasakl olduu iin seimlere bile
giremedii Adalet ve Kalknma Partisi kazanmtr. Trkiyenin siyasi corafyasn
neredeyse btnyle deitiren bu seimlerden sonra, AET/AT/AB konusunda geleneksel
olarak olumsuz bir tavr sergilemi bir siyasi gelenekten gelen AK Parti, hem kendi
iktidarnn devam hem de Trkiyenin son treni karmamas gibi bir yaklam ile AB
politikalarna ok ciddi bir destek vermitir. 2002 ylnda Trkiyenin AB ile mzakerelere
balamasnn yolunda en nemli ve zm zor engel, adeta kriter olmayan kriter Kbrs
sorunu olarak grlmekteydi. AK Parti Hkmeti Kbrs konusunda Trkiyedeki
muhalefetin ve KKTC Cumhurbakan Rauf Denktan itiraz ve direnilerine ramen,
iktidara gelmelerinden itibaren AB konusunda kararl bir tutum iine girerek mzakerelere
tarih alnmas abas iine girdii iin, Annan Plan erevesinde bir zm iin kararl
tavr ald ve bu durum, nemli deiimleri de beraberinde getirdi. Trkiyenin hedefi, bu
yolla hem 2002de mzakereler iin tarih alnmasn salamak, hem de Kbrs Rum
Ynetiminin ABye Nisan 2003de tam ye olma anlamas imzalamas ncesinde Kbrs
sorununa makul bir zm bulunmasn salamakt. Aksi bir durumda, Kbrsn btnn
temsil ettii kabul edilen Kbrs Rum Ynetiminin hem kozlar artacak ve ABnin iinde
ye olmann btn avantajlarn kullanaca, hem de Trkiyeyi kendi topraklar ve artk
ayn zamanda AB topraklarnda igal gerekletirdii tezini dillendirmesine engel
olunacakt. Trkiyenin ilk kez bu kadar gl bir destek verdii ve uluslararas
kamuoyunun da konjonktrel olarak son derece elverili olduu bu ortamda zm aray
Dnyada ok yakndan izleniyordu. rnein 1 Ocak 2002 tarihli gazeteler Norve Nobel
Enstits Mdr Geir Lundestadn Kbrs'ta zm salanmas durumunda, KKTC
Cumhurbakan Rauf Denkta ve Rum Ynetimi lideri Glafkos Kleridis'in Nobel Bar
dl'ne aday gsterilebileceklerini sylediini duyuruyorlard.1729 Bu dnemde yeni
Hkmetin, ki Hkmet ancak 18 Kasm 2002de kurulabildi, en nemli handikap zaman
darl idi. 18 Kasm ile 13 Aralk 2002de yaplacak olan AB Kopenhag Zirvesi arasnda
zamann son derece kstl olmas, Hkmetin yeni ve hatta acemi olmas, daha da
nemlisi Annan Plan gibi son derece kapsaml ve her kesimi de huzursuz eden bir plann
bu kadar ksa bir sre iinde deerlendirilmesinin zorluklar ortadayd. Bunlara bir de kalp
rahatszl geiren KKTC Cumhurbakan Denktan durumu eklenince, son haftada
zellikle Babakan Abdullah Gl ve AK Parti Genel Bakan sfat ile R.T.Erdoann
gsterdikleri ok youn abalara ramen Kbrs Rumlar ve Trklerinin tavrlar nedeni ile
bir neticeye ulalamad. Hatta R.T.Erdoan, seim galibi partinin Genel Bakan olarak 18
Kasm 2002de Trkiyeye AB konusunda destek verilmesi iin Atinaya yapt
ziyaretinde ilk kez Kbrs sorunu ile Trkiyenin AB yelii arasnda balant bulunduunu
dile getirdi ve Kbrs R.Y. ile AB arasnda Nisan 2003de yaplacak yelik anlamasnn,
1727

Trkiyede olumlu saylabilecek deerlendirmelerden birisi TESEV (Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler
Vakf) tarafndan yaplmtr: <http://www.tesev.org.tr/etkinlik/kibris_neden_annan_plani.php>
1728
Heinz-Jrgen Axt [2003] Zypern: Vertane Chance, Internationale Politik, Januar 2003, Nr. 1, 58. Jahr,
s.23-24.
1729
Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul) 02.12.2002.

390
Kbrs sorununu zmek iin zamana olan ihtiyaca dikkat ekerek Haziran 2003e
ertelenmesi talebinde bulundu.1730 Bu talep kabul edilmese de Trkiye ilk kez Kbrs
sorunun zm konusunda samimi aba gsteren bir lke olduunu ortaya koymu ve
Kbrs RY ve Yunanistan daha savunma konumuna sokmu oldu. Trkiye, AB ile tam
yelik mzakereleri iin 2003 yl garanti edilirse, Kbrs konusunda daha fazla inisiyatif
alnabilecei mesaj verse de, ABnin 2004den nceki bir tarihe scak bakmamas Kbrs
konusunda Denkta zerine yaplan basklarn bir sre iin de olsa- gevetilmesine neden
oldu.
BM Genel Sekreterinin taraflarn revizyon talepleri dorultusunda deiikliklere urayan
Annan Plan, AB Zirvesinden gn nce Annan tarafndan yenilenerek taraflara
sunuldu. Ancak KKTC ynetimi de Kbrs RY de plan yeterince tatminkar bulmaynca,
Kofi Annann, ABnin, ABDnin ve hatta Trkiyenin abalarna ramen Kopenhagda
Zirvenin hemen ncesinde iki tarafn liderlerinin Annan Plann kabul ettiklerine dair belge
imzalanamad. Bu nemli bir hayal krkl yaratt ve bu belgenin imzalanmas halinde
KKTCnin Kbrs Cumhuriyetinin bir paras olarak AB iinde yer almasnn yolunun
alaca ve Trkiye iin de en kritik sorunun ortadan kalkaca grleri ska dile
getirildi. KKTC Cumhurbakan Denkta, sorunu zmek istiyoruz ancak bize plan
mzakere etme olana tannmad, zorla bir bar da salanamaz, zaten Kbrs Rumlar
KKTCnde 14 Aralk
plana bizden daha karlar, ama bizi suluyorlar diyecekti.1731
2003 tarihinde parlamento seimleri yaplmtr. Katlm orannn %86.4 olarak
gerekletii seimlerde CTP %35.18 oy oran ile 19, UBP %32,93 ile 18, BDH %13,14 ile
6, DP ise %12,93 ile 7 milletvekiliyle Parlamentoda temsil edilmeye hak kazanmtr. 29
Aralk 2003 tarihinde, Cumhuriyeti Trk Partisi - Birleik Gler (CTP-BG) Genel
Bakan M.Ali Talat KKTC Cumhurbakan Sayn Denkta tarafndan hkmeti kurmakla
grevlendirilmitir. CTP-DP Koalisyon Hkmeti 13 Ocak 2004 tarihinde greve
balamtr.
Kopenhag Zirvesinde Kbrs R.Y. daha nce planland zere, mzakereleri de
tamamlad iin ABye tam ye olmak zere Nisan 2003de AB ile Anlama yapacak
lkelerden birisi olarak sayld. Ancak bu kararda Annan Plan erevesinde 28 ubat
2003e kadar bir zm arzusu srarla dile getirildi.1732 Trkiye bakmndan ise Kopenhag
1730

ibid.
GKRY lideri Papadopulos ve GKRY eski lideri Klerides'in Laheyde son bulan Kbrs mzakereleri
hakknda 2003 Kasm aynda Rum basnna verdikleri Denkta da dorular nitelikteki demeler byk
yank bulmutur. GKRY eski lideri Klerides demecinde, mzakerelerde Trk tarafnn bilinli olarak
uzlamaz gsterildiini ve GKRY'nin "hibir eyi kabul etmeyerek, hibir taviz vermeden ve baarszl
Trk tarafna ait gsterme" taktii uygulayarak Avrupa Birlii yelii hedefine bir adm daha yaklatn
ifade etmitir. GKRY lideri Papadopoulos ise, Sayn Denkta'n mzakerelerde Annan Plan'n kabul
etmediini aka ortaya koymasndan istifade ettiini, esasen Mart 2003 aynda Lahey'de Denkta Annan
Planna imza atm olsa bile kendisinin Plan' imzalamay dnmediini aklamtr. Milliyet (Gnlk
Gazete-stanbul) 13.12.2002.
1732
10. Yukarda yer alan 3. paragraf uyarnca, Kbrs ile katlm mzakereleri tamamlandg iin Kbrs
Avrupa Birligine yeni bir ye devlet olarak kabul edilecektir. Buna ragmen, Avrupa Konseyi Avrupa
Birligine birlesmis bir Kbrsn katlm ynndeki gl tercihini yinelemektedir. Bu baglamda, Avrupa
Konseyi Birlesmis Milletler Genel Sekreterinin nerileri temelinde, Kbrsl Rumlarn ve Kbrsl Trklerin
28 Subat 2003 tarihine kadar Kbrs sorununa kapsaml bir zm bulmak amacyla mzakerelere devam
etme kararllgn memnuniyetle karslamaktadr. Avrupa Konseyi, nerilerin, ilerideki haftalarda zm
saglanabilmesi iin benzersiz bir frsat sunduguna inanmakta ve Kbrs Rum ve Kbrs Trk toplumlarnn
liderlerini bu frsat kullanmaya agrmaktadr. 11. Birlik zm kosullarnn, ABnin kuruldugu temel
ilkelere uygun olarak, Katlm Antlasmasnda yer almas konusundaki arzusunu yinelemektedir. zm
durumunda Konsey, Komisyon nerileri temelinde oybirligi ile, Kbrs Trk toplumu ile ilgili olarak Kbrsn
ABye katlm kosullarnn uyarlanmas konusunda karar verecektir. 12. Avrupa Konseyi zm
saglanamadg takdirde, Komisyon nerisi temelinde oybirligi ile aksi kararlastrlmadka, AB
1731

391
Zirvesinin hedefleri ksmen yakalanm olduu sylenebilir. Kopenhag Zirvesinde 2004
yl Aralk aynda yaplacak olan AB Zirve toplantsnda, Avrupa Komisyonu'nun
hazrlayaca 2004 lerleme Raporu dikkate alnarak, Trkiye'nin Kopenhag siyasi
kriterlerine uyduu karar verilirse katlm mzakerelerine gecikme olmadan balama karar
verildi.1733 Zirve'de ayrca, Kbrs bal altndaki 21. maddede AB'ye 2004'te ye olacak
olan lkelerin Katlm Antlamasna eklenecek "Tek Avrupa" Ortak Bildirisiyle, bu
lkelerin kendilerinden sonra AB'ye ye olacak adaylarn yeliklerini engellememeleri ve
genileme srecini geri dndrmemelerinin garanti altna alnmas, bu balamda da sz
konusu deklarasyonun yeni ye olacak lkelerce kabul edildii hkm aka ortaya
konulmutur.1734 Hi kuku yok ki bu madde, en ok da Trkiyenin ihtiya duyaca bir
maddedir.
2003n hemen banda, 15 Ocak 2003de, 28 ubata kadar uzlama, 30 Martta da Annan
Plannn referanduma sunulmas amacyla Denkta ve Kleridesin bakanlndaki heyetler
arasnda dorudan grmeler balad. Ancak 16 ubatta Kbrs RY de yaplan
Cumhurbakanl seimlerinde, Annan Planna ok kesin kartl ile bilinen sac DKO
ve komnist AKELin ortak aday Tasos Papadopulos % 51 oy alarak seilince Kbrsta
dengeler daha da karmak bir hale geldi. 28 ubatta greve balayan Papadopulos, greve
balamadan iki gn nce Annann sunduu nc versiyonu ve planda ngrlen sreci
kabul edip etmediklerini bildirmek zere 10 Martta Denkta ile birlikte Laheye davet
edildi. Rum tarafnn srarla yaplacak olas bir referandumu 16 Nisanda yaplacak olan AB
yelik anlamas imzas sonrasna brakmaya aba gstermi, Denkta ise 9 Mart gn BM
Genel Sekreterine sunduu deiiklik talepleri ile plana ynelik endielerini bir kez daha
dile getirmitir. 10 Martta Laheyde garantr lkeler Trkiye, Yunanistan ve ngilterenin
de katld mzakerelerde somut sonular kmaynca 11 Martta Annan mzakerelere son
verildiini aklam, BMGSnin Kbrs zel Danman De Soto ise, grmelerin
sonunda Genel Sekreter adna yapt aklamada, Sayn Denkta sorumlu gstermeye
ynelik bir slup kullanlmakla beraber, Papadopulosun plan kabule yanamad da
saklanmamtr. Ancak BMGS Annan, ortaya belirgin bir uzla imkan kt takdirde, iki
tarafa yardmc olmaya hazr olduunu belirtmitir.1735
BM Gvenlik Konseyinin 14 Nisan 2003 tarihli toplantsnda BMGSnin 1 Nisan tarihli
raporuna istinaden Kbrs konusunda bir karar kabul edilmitir. 1475 sayl bu kararn ilem
paragraflarnda taraflardan BM Genel Sekreterinin iyi niyet misyonu erevesinde Annan
planndan yararlanarak kapsaml bir zme ulalmas maksadyla mzakerelere devam
etmeleri istenmekte ve Genel Sekretere iyi niyet misyonunu srdrmesi ynnde destek
verilmektedir. Genel Sekreter 1 Nisan tarihli raporunda iki tarafn talep etmesi halinde
mzakere sreciyle ilgili misyonunu devam ettireceini kaydetmiti. Ancak 16 Nisan
tarihinde, Atinadaki AB Zirvesinde dier 9 aday lkeyle birlikte GKRY de AB ile Katlm
Antlamasn imzalamtr. Bunun zerine KKTC Bakanlar Kurulu, 16 Nisan 2003
tarihinde iki taraf arasndaki ticaretin serbestletirilmesi ynnde bir karar almtr. Buna
mktesebatnn adann Kuzey ksmnda uygulanmasnn askya alnmasna karar vermistir. Ayrca Konsey,
Komisyonu Kbrs Hkmeti__ ile dansma iinde, Kbrsn kuzey ksmnn ekonomik kalknmasnn
desteklenmesi ve Birlige yaknlastrlmasnn yollarn incelemeye agrmaktadr. Bulletin der EU: 12-2002, I10, 11, 12.
1733
Bulletin der EU: 12-2002, I-18, 19, 20.
1734
Avrupa Birligi ve katlan lkeler, Katlm Antlasmasna eklenecek olan ve genisleme srecinin srekli,
kapsayc ve geri dndrlemez yapsna iliskin (bkz. Doc. 369/02) Tek Avrupa adl ortak deklarasyonu
kabul etmistir. Bulletin der EU: 12-2002, I-21.
1735
BM Genel Sekreteri Annann 1999 ylndan beri devam eden dolayl ve dorudan mzakere sreci ve
zm plannn sunulmasndan sonraki gelimelere ilikin 1 Nisan 2003 tarihli raporu 7 Nisan gn BM
Belgesi olarak yaynlanmtr.

392
benzer ekilde, 21 Nisan tarihinde KKTCnden GKRYne ve GKRYnden KKTCne
geilerin de serbestletirilmesine ynelik bir dizi dzenlemeyi tek yanl olarak uygulamaya
koymutur. Karar, 23 Nisan 2003 gn yrrle girmitir. KKTC Bakanlar Kurulu 29
Nisanda Rumlarn Kuzeydeki turistik tesislerde haftada 3 gn konaklamalarna da imkan
salamtr.1736
2001 Avrupa Birlii Komisyonu Bakan Romano Prodi Kbrs sorunu zlmeden de
Gney Kbrsn yelik bavurusunun deerlendirilebileceini syledi. Trk Dileri
Bakan smail Cem Kbrs konusunda ilerin olumlu gitmediini aklad. Ecevit ve Baheli
Kbrsta bedel demeye hazr olduklarn sylediler. Yl sonunda Rauf Denktan, Glafkos
Kleridese mektupla yapt grme teklifi sonucunda iki lider 4 Aralkta Lefkoadaki
Yeil Hatta BM gzetiminde biraraya geldiler. Grme sonunda BM Genel Sekreterinin
Kbrs zel temsilcisi Alvaro De Soto, liderlerin 2002 Ocak aynda yine Yeil Hatta
biraraya geleceklerini ve mzakereleri srdreceklerini aklad. 16 Ocak 2002 Dorudan
grmelere balayan Denkta ve Klerides, Ocak 2003de 8 kez bir araya geldi. 15 Mays
2002 Dorudan grmelere ivme kazandrmak amacyla Kbrsa gelen BM Genel
Sekreteri Kofi Annan, KKTC Cumhurbakan Denkta ve Rum lider Kleridesle akam
yemei iin bir araya geldi. 11 Kasm 2002 BM Genel Sekreteri Kofi Annan, Annan
Plan olarak tarihe geecek olan bar plann taraflara sundu. 10 Aralk 2002 Kopenhag
Zirvesi ncesinde bir anlamaya varlmasn salamak iin Annan plannda baz
deiiklikler yapld. Revize edilen plan 2.Annan Plan adn ald. 12-13 Aralk 2002
Kopenhag Zirvesinde, Kbrs Rum ynetiminin tek yanl mracaat zerine, Kbrsn
ABye ye olarak kabul edilmesi karar alnd. 5-14 ubat 2003 Denkta ve Klerides 13 kez
bir araya geldi. (ki lider 16 Ocak 2002de balayan yz yze grmeler kapsamnda 71
kez Kbrsta bir araya gelmi oldu.) 26 ubat 2003 BM Genel Sekreteri Kofi Annan,
gzden geirilmi plann 3. eklini (3.Annan Plan) taraflara sunmak zere 26 ubatta
Kbrsa geldi. Ayn gn nce Papadopulos, sonra da Cumhurbakan Rauf Denkta ile bir
araya geldi ve taraflara yeni plan sundu. Denkta, Planda genelde deien bir ey yok
aklamasn yapt. 27 ubat 2003 Denkta, Klerides ve Papadopulos ile ara blgede bir
araya geldi. Annan liderlerden, 10 gn iinde kendisine yant vermesini istedi ve yantlarn
aklamas iin de 10 Martta Laheye davet etti. Ayn gn Lefkoa nn Meydannda
yaplan zm ve ABye hazrz mitingine ABD Dileri Bakanl Kbrs zel
Koordinatr Thomas Weston da katld. 28 ubat 2003 Annan, Denkta ve Papadopulos
ile yeniden bir araya geldi ve adadan ayrlrken de "yolun sonuna gelindi" aklamasn
yapt. Denkta ise "Yolun deil, grmelerin sonu olur" karln verdi. 10-11 Mart 2003
BM Genel Sekreteri Annann, Laheyde Denkta ve Papadopulos ile yapt
grmelerden bir sonu kmad. Papadopulos, 13 Martta, Trk tarafnn yz yze
grme arsn reddetti. 31 Mart 2003 Trkiyenin Kbrsta 5li konferans yaplmas
nerisini, Rum ynetimi reddettiini aklad. 2 Nisan 2003 Cumhurbakan Denkta,
Kbrs Rum tarafna 6 maddeden oluan gven artrc nerilerini sundu. neri, Kbrsn
her iki tarafna uygulanan her trl kstlamalarn karlkl olarak kaldrlmasn, Maran
yeniden iskana almas iin Rumlara verilmesini, Trk tarafnn Temmuz 2000 tarihinden
itibaren BM Bar Gcnn dolam ile ilgili olarak uygulad tedbirlerin kaldrlmasn
ve iki taraf arasnda karlkl sayg, hogr ve anlayn gelitirilmesi amacya bir Uzla
Komitesi kurulmasn ngryordu. Denkta, Papadopulosa, nerisiyle birlikte, grme
ars yapan bir de mektup gnderdi. 3 Nisanda Papadopulos, Denktan nerisini
reddetti ve Kendisiyle sadece BM erevesinde grebilirim yantn verdi. Denkta, 4
Nisanda Papadopulosa ikinci bir mektup gndererek grme arsn yineledi ve
nerilerimiz masada duruyor dedi. 5 Nisan 2003 Dileri Bakan ve Babakan
1736

T.C.Dileri Bakanl nternet Sayfas : <www.mfa.gov.tr>

393
Yardmcs Abdullah Gl, KKTCyi ziyaret etti ve KKTCnin 2 Nisanda Rum tarafna
sunduu nerileri desteklediini belirtti. 14 Nisan 2003 BM Gvenlik Konseyi, Annann
Kbrs raporunu oybirliiyle onaylad. Raporda, zm abalarnn sonusuz kalmasndan
Trk taraf sorumlu tutuldu, KKTC rapora tepki gsterdi. 16 Nisan 2003 Avrupa Birlii
Atina zirvesinde Kbrs Rum kesimi ABye giri szlemesini imzalad. 18 Nisan 2003
Yunanistan Babakan Kostas Simitis, Rum kesimini ziyaret etti ve Rum kesiminin ABye
giri szlemesini imzalamasyla ilgili olarak "Enosisi baardk" ifadesini kulland. Simitis,
19 Nisanda KKTCdeki baz muhalefet partilerinin yetkilileriyle Rum kesimindeki Yunan
Bykelilii binasnda grt. 21 Nisan 2003 KKTC Bakanlar Kurulu, yapt
olaanst toplantda, KKTC ile Rum kesimi arasndaki geilerin serbest braklmas
ynnde tarihi karar ald. Rum Ulusal Konseyi, 22 Nisanda topland ve KKTCnin serbest
geilerle ilgili kararn tanmadn, ancak geileri engellemeyeceini duyurdu. KKTC
Bakanlar Kurulunun 21 Nisanda ald karar, 22 Nisanda Resmi Gazete yaymland ve 23
Nisan sabah KKTC ile Rum kesimi arasnda, belli kurallara bal olarak serbest geiler
balad. lk gnlerde, beklenenlerin aksine, snr kaplarna Kbrsl Trkler deil, Rumlar
yld. Rumlar, KKTCye gemek iin saatlerce uzun kuyruklarda beklemeyi gze ald. lk
iki haftada, gn iinde KKTCye geen Rumlarn says 30 bine kadar kt. KKTC
Bakanlar Kurulu, 29 Nisanda da Rumlarn KKTCdeki otellerde 3 gn konaklamasna izin
veren karar ald. Rumlarn youn ekilde KKTCye gemeleri ve buradaki otellerde
konaklamalar, Rum yetkilileri rahatsz etti. Rum milletvekilleri, KKTCde eski sahibi Rum
olan otellerde konaklayan Rumlara para ve 2 yl hapis cezas verilmesi ngren yasa
tasarsn Rum meclisine sundu. 9 Mays 2003 Babakan R.Tayyip Erdoan, KKTCye
yapt ziyarette, Ledra Palace Snr Kapsn da ziyaret ederek, Yeil Hata kadar gitti ve
KKTCye giri yapmak iin bekleyen baz Rum ailelerle sohbet etti. 17-18 Haziran 2003
Avrupa Birliinin genilemeden sorumlu yesi Gnter Verheugen, Kbrs Rum kesimini ve
KKTCyi ziyaret etti ve siyasi soruna baklmakszn Rum tarafnn Mays 2004te ABye
ye olacan syledi. Haziran 2003 Trkiye, Titina Loizudu isimli Rum kadna tazminatn
deme karar ald ve 2 Aralkta tazminat dedi. Temmuz 2003 KKTCnin, Kbrs
sorununun temelini oluturan mal-mlk sorununun takas ve tazminatlar yoluyla
halledilmesi amacyla Trkiye ve Avrupa Komisyonunun desteiyle hazrlad Takas ve
Tazminat Yasas, 1 Temmuzda yrrle girdi. Rum ynetimi, vatandalarnn komisyona
bavurularn engellemeye alt. 14 Temmuz 2003 Rum meclisi, 16 Nisanda imzalanan
ABye yelik szlemesini onaylad. 8 Austos 2003 Trkiye-KKTC Ortaklk Konseyi
toplants Girnede yapld ve toplantnn sonunda, iki lke arasnda Gmrk Birlii
ereve Anlamas imzaland. Gmrk Birlii karar Brksel ve Atinada olduu gibi
Ankarada da farkl tepkiler yaratt. Ankara, anlamay KKTCye uygulanan ambargonun
kaldrlmamas nedeniyle yaptn duyursa da, yaygn kanaat bu anlamann l doan ve
poplist basklardan kamak iin yaplan stelik hibir fayda da salayamayacak nitelikte
bir belge olduu ynndeydi. KKTC Babakan Yardmcs Serdar Denkta ile sz konusu
ereve anlamasna imza atan Babakan Yardmcs Abdllatif ener, KKTC
ekonomisinin AB ile entegrasyonu ncesindeki hazrlklar asndan anlamann byk
nem tadn dile getirirken de aslnda asl amacn Gmrk Birlii deil, hem i
kamuoyunda Kbrs konusunda Hkmete ynelik eletirileri gslemek, hem de AB ve
BM nezdinde koz edinmek olduu akt.1737 KKTC'deki toplantya gayri resmi temsilci
gnderen AB, GB anlamasnn Trkiye'nin birlikle ilikilerini bozabilecei mesajn verdi.
AB Komisyonu Szcs Eric Mamer, ngiliz Reuters ajansna aklamasnda, ''Bu anlama
imzalanmadan nce bize danlmas gerektii kanaatindeyiz. Bu anlamay, Trkiye ile AB
arasnda var olan gmrk birlii ve AB ile ilgili dier anlamalar erevesinde
deerlendireceiz'' dedi. Brksel szcleri, anlamann Trkiye'nin AB ile yapt Gmrk
1737

Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul) 09.08.2003.

394
Birlii anlamasna da aykr olacan belirtirken, Ankara bu gre katlmad yant
verdi. Hatta KKTC Cumhurbakan Denkta, Gney Kbrs Rum Ynetimi ile Trkiye ile
imzaladklarna benzer nitelikli bir gmrk birlii anlamas imzalamay da arzu ettiklerini
aklyordu. Ancak ABden gelen olumsuz sinyaller ve Trkiye ile KKTCnin byle bir
anlamann n hazrln yapmamalar nedeniyle ile sadece ereve anlama
imzalanabildi ve Trkiye ile KKTC Ortaklk Konseyi toplantsndan bir gn nce
gerekletirilen Ortak Ekonomik Komite toplantsnda GB'nin srece yaylmas ve ilan
tarihinin ertelenmesine karar verildi.
Austos ile Aralk 2003 arasnda KKTCde son derece heyecanl ve st dzeyde katlml
bir seim sreci yaand. 14 Aralk 2003de yaplan milletvekili genel seimleri ncesinde
temel tartma konusu Annan Plan ve Trkiyenin AB yelii konusu oldu.
Cumhurbakan Rauf Denktan da dardan katld bu seim srecinin sonunda kazanan
Annan Planna evet diyen Mehmet Ali Talat liderliindeki CTP oldu. CTPnin bu seim
zaferi KKTCdeki btn siyasi dengeleri hem de uzun vadeli bir biimde etkileme
potansiyeline sahipti, nitekim daha sonraki gelimeler de bu ynde oldu. CTP seimden
birinci parti olarak karken, Babakan Dervi Erolu liderliindeki UBP ikinci srada
kald. Serdar Denktan DPsi ise kilit parti haline geldi. 50 sandalyeli Cumhuriyet
Meclisine, Cumhuriyeti Trk Partisi (CTP) 19, Ulusal Birlik Partisi (UBP) 18, Demokrat
Parti (DP) 7, Bar ve Demokrasi Hareketi (BDH) 6 milletvekili gnderdi. Bylece 50
kiilik parlamento iin 14 Aralk 2003de yaplan, tarihin en nemli seiminde Annan
Plan'n destekleyen partilerle, iktidar partileri 25'er milletvekili kazand.Ancak yzde 85
gibi yksek bir katlm saland seimde Annan Planna destek konusundaki kararllk da
ortaya km oldu. Genel oy saym sonunda, Annan Plan'na kar kan iktidarn byk
partisi UBP'nin oylar gerilerken, koalisyonun orta Serdar Denkta'n DP'si de byk oy
kaybna urad. 29 Aralkta Cumhurbakan Denktan Babakanlk iin grevlendirdii
Talat 13 Ocak 2004de Serdar Denktan lideri olduu DP ile koalisyon hkmetini kurdu
ve Dileri Bakanlna Serdar Denkta getirildi. Seimlerin yaplmasndan sonra yeni
hkmetin kurulmas ile Kbrs sorununun zmne ilikin diplomatik trafik de hzland.
KKTCdeki deiim, Trkiyede de nemli kararlara yol at ve 23 Ocak 2004 toplanan
MGKda Annan Plan referans alnarak grmelere balanmas konusunda gr birliine
varld. 28 Ocak 2004 ABDde Bakan Bushla gren Tayyip Erdoan, Kbrsta zm
iin ABDnin devreye girmesini istedi. 10 ubat da ise Kbrs Rum cumhurbakan
Papadopulos ile Trk cumhurbakan Denkta, Newyorkta BM Genel Sekreteri Annann
arabuluculuu ile bir araya geldiler. Taraflar, mzakerelerin Adada srdrlmesi
konusunda anlatlar. 19 ubat 2004 Lefkoa Havaalannda Trk ve Rum taraflar bir araya
gelerek mzakerelere baladlar.
19 ubat 2004 tarihinde balayan mzakereler iki aamal olarak 31 Mart 2004 tarihine
kadar devam etmi, mzakerelerin birinci aamas, 19 ubat -22 Mart 2004 tarihleri
arasnda Adada, ikinci aamas ise, 24 Mart 2004 tarihinde svirenin Brgenstock
kasabasnda anavatanlarn da katlmyla balam ve 31 Mart 2004 tarihinde BM Genel
Sekreterinin Annan Plannn nihai halini taraflara sunmas ile sonulanmtr. sviredeki
grmelerin belki de en nemli zellii 1974den beri Kbrs Trk tarafnn
Cumhurbakan olan Rauf Denktan bu toplantlara Trkiyenin de zel isteine ramen
katlmay reddetmesi olmutur.1738 svire'deki Kbrs grmelerinde KKTC heyetine
Babakan Mehmet Ali Talat bakanlk ederken, DP Genel Bakan ve Dileri Bakan
Serdar Denkta da, babas Cumhurbakan Denktan Annan Plan konusundaki btn
itirazlarna ramen grme heyetinde yer alyordu. Hem KKTCde hem de Trkiyede
1738

Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul) 25.03.2004.

395
Kbrs konusunda ilk kez ciddi gr ayrlklar yaanyordu. Ayn dnemde zm
engelledii gerekesi ile Denktaa hem Trkiyede hem de AB evrelerinde yaygn bir
eletiri olduu da grlmektedir. rnein Genilemeden Sorumlu Komiser Verheugen AB
Komisyonu'nun genilemeden sorumlu yesi Gnter Verheugen, KKTC Cumhurbakan
Rauf Denkta'n, ''bar yolundaki frsatlar kullanmakta baarsz olduunu ve artk
halknn ounluunu temsil etmediini'' ileri srd. Verheugen, 24 Martta Reuters haber
ajansna verdii demete, Taraflarn aklamalar arasnda byk farkllklar bulunduunun
ak olduunu syleyen Verheugen, 20 Nisan'da yaplacak referandumda, BM planna,
Trklerin ''Evet'', Rumlarn ''Hayr'' deme ihtimali bulunduunu hatrlatt ve bir soru
zerine, Gney Kbrs'n tek bana AB'ye ye olmasnn sorumluluunun Denkta'a ait
olacan iddia ediyordu. Ayn gnlerde (28 Mart 2004) Trkiyede yaplan yerel ynetim
seimlerinde AKPnin genel seimlerde ald oylarn % 7 civarnda artrarak % 41,9a
ulamas ve byk bir baar elde etmesi de Hkmetin Kbrs konusunda geleneksel
politikadan ayrlan ve risk alan politikasna destek olarak yorumland. rnein CNN'in
haberinde, ''bu sonularn, reformlarn devam ve Kbrs konusunda Babakan Erdoan'n
elini glendirecektir'' yorumu yaplyordu.
svirenin Brgenstock kasabasnda yaplan mzakerelerde her iki tarafn itiraz ve
taleplerini deerlendiren Annan 4. kez revize ettii Kbrs plan taslan 29 Mart 2004de
taraflara sundu. Plan son ekli ile Trk tarafn daha ok tatmin eder bir grnt
vermekteydi. Kofi Annan, planda, ''Kurucu anlama, Trk ve Kbrs kurucu devletlerinin
anayasalar, yeni Kbrs devletinin ileyiine ilikin konular dzenleyen anlama, Birleik
Kbrs Cumhuriyeti'nin AB'ye katlmn dzenleyen taslak uyum senedi, BM Gvenlik
Konseyi'ne karar almas iin sunulacak konular ve Nisan 2004'de alnacak nlemler''
konularnn bulunduunu belirtiyordu. Annan son eklini 31 Mart 2004de verdii plann
taraflarca imzalanmasn da istiyordu. Ancak zellikle Tasos Papadopulosun bakanlk
ettii Rum taraf, herhangi bir imza vermemek konusunda srarl davrannca, belge
imzalanamad ve grmeler 24 Nisan 2004de plann referanduma sunulmas uzlas ile
31 Martta sona erdi. Papadopulosun 7 Nisanda halka hitaben yapt ve alad
konumasnda Rumlara verdii mesaj netti: Plan bizim kazanmlarmz sona erdirir, gl
bir oranla reddedilmelidir.
Mzakereler neticesinde nihai hale getirilen zm plan 24 Nisan 2004 tarihinde Kbrs
RY ve KKTCde ayr ayr fakat ezamanl olarak dzenlenen referandumlarla Kbrstaki
iki halkn onayna sunulmu, Rum halknn %75.83 Plan reddederken, Kbrs Trk
taraf %64.91 ounlukla Plana evet demitir. Sonu Papadopulosun istedii gibi
olmu ve referandum sonrasnda BM ve AB dahil tm uluslararas camiann destekledii bu
kapsaml zm plan geersiz hale gelmitir.
Kbrsta Annan Plan zemininde birleme amacyla yaplan referandumlarn ortaya
kard arpc sonular, Kbrs konusundaki tartma ve uygulamalarn yapsn da kkten
etkileyecek sonular dourmutur. BM, AB, ABD, ngiltere, Almanya gibi lkeler Kbrs
Trk tarafnn tutumunu vm, Rum tarafnn plan reddetmesinden duyduklar znty
dile getirmilerdir. Yaplan aklamalarda Kbrs Trk tarafnn zm arzusunu gsterdii,
bu anlamda zerine deni yapt ifade edilmi ve izolasyonunun artk devam
edemeyeceini vurgulayan aklamalar gelmitir. 26 Nisan 2004 tarihinde AB Genel ler
ve D likiler Konseyinin Lksemburgda gerekletirilen toplants srasnda Kbrs
konusunda alnan kararda, Konsey, Kbrs Trk toplumunun izolasyonunun sona
erdirilmesine kararl olduunu ifade etmi ve bu amala Komisyonu kapsaml tedbirler
almaya davet etmitir. Ayrca, Kuzeye 259 milyon Euroluk bir yardmda bulunulmas da
kararlatrlmtr. 29 Nisanda ise Avrupa Birlii Konseyi Kbrs Tzn onaylamtr.

396
Tzkle, Kbrsta yaplan referandumun ardndan sorunun zme ulamamas zerine
mevcut duruma ve zellikle mallarn dolamna ilikin nlemler alnmtr.
Annan Plann reddetmesine ramen 1 Mays 2004 tarihinde GKRY, Kbrs Cumhuriyeti
ad altnda ve btn aday temsil ettii iddias ile ABne tam ye olmutur. T.C. Dileri
Bakanlndan ayn gn yaplan aklamada, ABye katlacak olan Rumlarn, Kbrs
Trklerini veya Kbrsn tamamn temsil etmeye yetkili olmadklar, eit statye sahip
Kbrs Trkleri veya Kbrs Adasnn tamam zerinde yetki veya egemenliklerinin
bulunmad, Kbrs Cumhuriyetinin Kbrs Trklerine zorla empoze edilemeyecei,
kendi anayasal dzenleri altnda ve kendi snrlar ierisinde rgtlenmi bulunan Rumlarn,
Kbrs Trklerini veya Kbrsn tamamn temsil eden yasal hkmet olarak kabul
edilemeyecei belirtilmi, ayrca, Kbrs Trklerinin, kendi lke snrlar ve anayasal
dzenleri ierisinde rgtlenmi bir halk olarak, hkmet etme yetkisini ve egemenliklerini
kullanmakta olduklar, bu erevede, Trkiyenin, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini
tanmaya devam edecei ve Gney Kbrsn ABye giriinin Trkiyenin 1960
Anlamalarna dayanan Kbrs zerindeki hak ve ykmllklerine hibir ekilde haleldar
edemeyecei ifade edilmitir.1739
Trkiyenin bu tutumuna dolayl destek saylabilecek nemli bir aklama da, zm iin
son derece youn bir aba gsteren BMGS Kofi Annann 28 Mays 2004de sunduu yi
Niyet Misyonu Raporunda ortaya konulmutur.1740 Annan Raporunda referandumlar
sonrasnda Kbrs Trklerinin durumunun uluslararas camia tarafndan ele alnmas
gereine iaret etmekte ve Kbrs Trklerine bask uygulamak veya onlar dnyadan tecrit
etmek iin hibir gereke kalmadn kayda geirmektedir. Bu erevede Kbrs Trklerine
ynelik ambargo ve kstlamalarn kaldrlmas iin uluslararas camiaya ve Gvenlik
Konseyine kuvvetli bir arda bulunmakta, Kbrs Trk tarafnn kalknmasn engelleyen
ve onlar dnyadan tecrit eden uygulamalara son verilmesini istemektedir. Genel Sekreter
raporunda ayrca, Kbrsta kalc bir zmn siyasi eitlik ve ortaklk temeline dayal
olmas gerektiini vurgulamakta, zm Plannn baarszla uramasnn
sorumluluunu Kbrs Rum tarafna yklemektedir. Rumlarn Annan Plann deil, esasen
zm reddettiklerini de kayda geiren Genel Sekreter, Trkiyenin ve Kbrs Trk
tarafnn mzakereler ncesinde, srasnda ve sonrasndaki olumlu tutumunu ak ifadelerle
dile getirmektedir.1741
Annan Plan referandumu ile ortaya kan tablo Kbrs Trkleri ve Trkiyenin btn
beklentilerini karlamaktan uzak kald. Ancak hi kuku yok ki, ortaya kan sonu
Trkiyenin Kbrs politikalar bakmndan bir milad olarak kabul edilebilir. Yerleik
zm Trkler reddediyor imaj bir anda ortadan kalkt ve Rum taraf yeterince bask
altna alnmasa da Trk taraf politik basklardan ksmen kurtulmu oldu. Bu durum BM,
AB, K gibi uluslararas camiada da yank buldu. Trkiyeye yakn duran lke ya da
birlikler, referandum sonrasnda Kbrs konusunda Trkiye bakmndan daha olumlu
politikalar izlemeye baladlar. rnein slam Konferans rgt, 14-16 Haziran
tarihlerinde stanbulda dzenlenen Dileri Bakanlar Konferansnda Kbrs Trklerini
izolasyonunun krlmas konusunda gl bir arda bulundu ve imdiye kadar Kbrs

1739

T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas : www.mfa.gov.tr

BMGSnin iyiniyet misyonu ve mzakere srecine ilikin 28 Mays 2004 tarihli raporu 3 Haziran 2004
tarihinde (S/2004/437) yaynlanmtr.
1741
Bkz.: T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas:
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Kibris/Kibrissongelismeler082002.htm
1740

397
Mslman Trk Toplumu ad altnda K faaliyetlerine katlan KKTCnin bundan byle
rgt iinde Kbrs Trk Devleti adyla anlmasna karar verdi.1742
Kbrsta Trk tarafnn evet tercihi, Trkiyenin AB ile gelecei balamnda iin hayati
nemi olan 2004 yl AB Komisyonu Trkiye lerleme Raporuna da yansd. Kuku yok ki
tersi bir sonu ksayd, ya da Trkiye sreci srdrmek konusunda ortaya koyduu politik
irade ve kararll gstermeseydi, bu 2004 lerleme Raporuna yansyacak ve muhtemelen
Trkiye ile mzakerelerin balanlmasna ilikin vize de verilmeyecekti. ABnin bu konuda
-belki de 1980den bu yana- Trkiye bakmndan ilk olumlu aklamas Brksel'de 17 ve 18
Haziran 2004'de toplanan Zirvede bildiriye yansm,1743 ardndan da 2004-lerleme
Raporunda daha ayrntl olarak Trkiyenin samimi abalar vgyle dile getirilmitir.1744
Bu arada Trkiye Mays 2004'de AT-Trkiye Gmrk Birlii Kararn Gney Kbrs Rum
Ynetimi dndaki btn AB yesi lkelere temil eden bir kararname yaymlamtr.
Trkiye, 2 Ekim'de yaymlad yeni bir kararname ile, gmrk birlii hkmlerinin
uygulanaca lkelerin listesine Kbrs' eklemitir.
1974den bu yana, nce Kbrs Trk Federe Devleti ardndan da 1983de itibaren KKTC
tarihinde hi kuku yok ki 2002-2005 aras zellikle byk deiimlerin, tarihi
saylabilecek gelimelerin yaand yllar oldu. Trkiyede AK Partinin iktidara gelmesi
ve Kbrs politikasnn ABye endekslenmesi ile ortaya kan yeni politik durum, Annan
Plan, referandumlar, KKTCde iktidar deiimi ve en son olarak da Kbrs denilince akla
ilk gelen isim olan Rauf Denktan 2005deki Cumhurbakanl seimlerine katlmayarak
grevinden ayrlmas son derece nemli gelimelerdi.1745 17 Nisan 2005deki seimlerde
Denktan Annan Plan konusunda da muhalifi olan KKTC Babakan ve Cumhuriyeti
Trk Partisi (CTP) lideri Mehmet Ali Talat seildi. Talat, seimde ilk turda oylarn yzde
55.6'sn alarak Cumhurbakan seilirken, Kbrsta son 30 yln Cumhurbakan/Devlet
Bakan olan Denkta devri de sona ermi oldu. Talatn seimi, KKTCdeki Annan Plan

1742

BM 59. Genel Kurul Genel Grmeleri erevesinde 28 Eyll gn New York'ta dzenlenen K
Dileri Bakanlar Yllk Koordinasyon Toplants'nda da, Haziran aynda stanbul'da yaplan 31. slam
Dileri Bakanlar Konferans'nda alnan karar uyarnca KKTC Kbrs Trk Devleti sfatyla temsil edilmi
ve toplantya KKTC Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs Serdar Denkta katlmtr.
1743
AB Konseyi, Trk Hkmetinin BM Genel Sekreterinin Kbrs sorununa kapsaml bir zm bulma
ynndeki abalarna olumlu katksn memnuniyetle karlamaktadr. Bulletin EU: 06-2004.
1744
Trk hkmeti, Kbrs sorununa kapsaml bir zm bulunmas konusunda etkilinve yapc aba
gstermitir. Trk Babakan, BM Genel Sekreterinin daveti zerine, Yunan meslekta ile birlikte Mart
2004'de Kbrs'taki her iki toplumun liderinin de hazr bulunduu Brgenstock'ta dzenlenen mzakerelere
katlmtr. Trkiye, Mart 2004'de BM Genel Sekreteri tarafndan sunulan nihai plan desteklemitir. Trkiye,
ayrca referandumu destekleyerek Kbrs Trk toplumuna plana evet oyu vermesi arsnda bulunmutur.
Kbrs Trk toplumunun ounluu plan onaylam, ancak Kbrs Rum toplumunun ounluu plan
reddetmitir. 1 Mays 2004'de Kbrs, blnm bir ada olarak Avrupa Birliine katlmtr. Brksel'de 17 ve
18 Haziran 2004'de toplanan Zirvede, Kbrs sorununa kapsaml bir zm bulunmas iin BM Genel
Sekreteri tarafndan sarfedilen abalara Trk hkmetinin olumlu katksndan duyulan memnuniyet ifade
edilmitir. T.C. Babakanlk, Devlet Planlama Tekilat Avrupa Birlii ile likiler Genel Mdrl [2004]
Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2004 Yl lerleme Raporu ve Tavsiye Metni, Ankara,
http://ekutup.dpt.gov.tr, s.43-45.
1745
Kbrsn yakn tarihine en gl iz brakan ahsiyetlerin banda Rauf Denkta gelmektedir. 1948den
beri Kbrsda Rumlarn politikalarna kar karak her alanda faaliyetlerde bulunan Denkta, 1970
seimlerinde ilk kez Kbrs Trk Cemaat Meclisi Bakanl'na seildi. 28.2.1973'e kadar Kbrs
Cumhurbakan Muavini ve Kbrs Trk Ynetim Bakan olarak seimle grev yapan Denkta 13 ubat
1975'te Kbrs Trk Federe Devleti'nin ilanndan sonra ilk devlet ve meclis bakan grevlerini de yrtt ve
anayasa uyarnca 1976'da yaplan ilk genel seimlerde devlet bakanlna seildi. 1981 ylnda ikinci kez
devlet bakan olan Denkta 22.4.1990'da yaplan erken seimde ikinci kez, 1995de nc, 2000de ise
drdnc kez cumhurbakan seildi. 17 Nisan 2005de yaplan seimlere katlmad ve grevini aralksz 30
yl srdrm oldu.

398
referandumu, genel seimler, yerel seimler ve son olarak da Cumhurbakanl seimleri
ile ortaya kan deiim arzusunun bir yansmas olarak deerlendirilebilir.
2005 sonrasnda Kbrs konusunda zm abalar ve bununla ilgili tartmalar, yerini daha
ok Kbrs RYnin ABye tam ye olmas ile ortaya kan bata Gmrk Birlii olmak
zere pek ok siyasi ve teknik soruna brakt. Her ne kadar Trkiye 13 Haziran
2005 Lksemburgda toplanan AB Dileri Bakanlar toplantsnda Ankara Anlamasn
G.Kbrs da kapsayacak ekilde genileten Uyum (Ek) Protokol onaylam olsa da, imza
aamasnda yaymlad bir deklarasyon ile Protokolde Kbrs Cumhuriyeti olarak yer
alan Rum Ynetimini tanmadn ilan etmi, ayrca Kapsaml bir zm bulununcaya
dein, Trkiyenin Kbrsa ilikin tutumu deimeyecektir ifadesini kullanmtr.
Trkiyenin byk yank uyandran ve AB ile Trkiye arasnda bir krize neden olan
aklamasnn 2. maddesinde bu Protokolde atfta bulunulan Kbrs Cumhuriyeti,
1960ta kurulan asl ortaklk devleti deildir ifadesine yer veriliyor, 4. maddede ise
Trkiye bu Protokoln imzalanmas, onaylanmas ve uygulanmasnn, Protokolde atfta
bulunulan Kbrs Cumhuriyetinin herhangi bir biimde tannmas anlamna gelmediini ve
Trkiyenin 1960 Garanti, ttifak ve Kurulu Anlamalarndan kaynaklanan hak ve
mkellefiyetlerini haleldar etmediini beyan eder denilmektedir.1746 Bu deklarasyonun
ilanndan bir gn sonra, 30 Temmuz 2005de Trkiye, AB ile ilikilerinin hukuki temelini
oluturan 1963 tarihli Ankara Antlamasn, 1 Mays 2004 tarihinde AB yesi olan 10
lkeyi kapsayacak ekilde genileten Ek Protokol imzalamtr. Trkiye ile AB Dnem
Bakan ngiltere arasnda mektup teatisiyle yrtlen imza sreci, imzal metnin,
Trkiyenin Ek Protokol imzalamasnn, Protokolde Kbrs Cumhuriyeti adyla ifade
edilen G. Kbrs tand anlamna gelmeyeceine ynelik deklarasyonla birlikte
gnderilmesiyle tamamlanmtr. Ancak Kbrs RY, Yunanistan, Avusturya ve Fransann
youn abalar ile AB Trkiye iin kar deklarasyon hazrln srdrmtr. 21 Eyll
2005 AB Daimi Temsilciler Komitesi (COREPER) toplantsnda kabul edilen ABnin
Kbrsa ilikin Kar Deklarasyonu Konsey tarafndan onaylanmtr. Kar
deklarasyonda, Trkiye'nin 29 Temmuz'da Ankara Antlamas Ek Protokol'n imzalarken
''Kbrs Cumhuriyeti'' ile ilgili bir deklarasyonda bulunma ihtiyac hissetmesinin
''zntyle'' karland ifade ediliyor. Belgede deklarasyonun tek tarafl olduu,
protokoln bir parasn oluturmad, Trkiye'nin protokolden kaynaklanan
ykmllkleri zerinde herhangi bir yasal etkisi bulunmad da savunuluyor, AB'nin, Ek
Protokol'n Trkiye tarafndan tam olarak, ayrm yaplmakszn uygulanmasn ve mallarn
serbest dolam zerindeki, ulatrma aralaryla ilgili olanlar dahil tm zorluklar ortadan
kaldrmasn bekledii ifade ediliyor. ABnin, protokoln pratik uygulamasn 2006'da
yakndan izleyecei ve durumu deerlendirecei belirtilen deklarasyonda Trkiye'nin
ykmllklerini yerine getirmemesi halinde, 3 Ekim'de resmen balamas ngrlen tam
yelik mzakerelerinde balklarn almayaca mesaj da veriliyor ve 1 Mays 2004'ten
itibaren AB yesi olan ''Kbrs Cumhuriyeti''nin, uluslararas hukuk erevesinde devlet
olarak tannd kaydediliyordu.
7. Yunanistan
Trkiyenin d politik anlamda en karmak ve ok ynl ilikilerinin Yunanistan ile
olduunu sylemek mmkndr. Bugn Yunanistan olarak bilinen topraklar, Osmanlnn
kuruluundan itibaren Batya ynelik genileme-fetih politikasnn hem corafi hem de
ideolojik hedeflerinin en banda geliyordu. 1453de Fatih Sultan Mehmetin Dou Roma
mparatorluunun Bakenti Konstantinapol fethetmesi ve ardndan da buray stanbul
1746

29 Temmuz 2005 tarihli bu deklarasyon metni iin Bkz.: T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas :
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Kibris/Deklarasyon_29Temmuz2005.htm

399
adyla Osmanlnn bakenti ilan etmesi ile balayan sre Trkler ile Yunanllar arasndaki
ilikilerin temel talarn da oluturmu oldu. Bamszln ilan ettii 1829a kadar
Osmanlnn egemenlii altnda kalan Yunanistan, I. Dnya Savana 1917de katlsa da
galip devletler safnda sava tamamlam olmann ve Almanlar ile birlikte hareket eden
Osmanl karsnda ngiliz, Fransz ve Rus gleriyle birlikte hareket etmenin kazanlarn
da salamtr. Osmanlnn yenilmesi sonrasnda 1918 ile 1921 arasnda Anadoluda
topraklarn geniletme abas iine giren Yunanistan, bunda baarl olamasa da iki taraf
arasnda dmanln ve atmalarn yeni ilikilere yansmas kanlmaz oldu. 1923
ylnda yaplan Lozan Anlamas, her iki lkenin corafi snrlar bata olmak zere siyasi
konumlarn ve ileriye ynelik ilikilerini belirleyen temel belge oldu. 1747Birbiri ile
savam ve hatta neredeyse bamszlklarn birbirine kar ilan etmi iki komu lke olan
Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler Venizelos ile M.K.Atatrk dneminde olduka
iyi bir seyir gsterse de, Kbrstaki gelimeler ve Lozan Anlamasndaki baz belirsizlik ya
da tatminsizlikler 2. Dnya Sava sonrasnda (daha da belirgin olarak Yunanistanda be
yl sren i savan 1949da sona ermesinin ardndan) kendini iyice belli etmeye
balamtr.1748 Her ne kadar Trkiye ile Yunanistan ayn anda (1952) NATOya ye olarak
alnm olsalar da, NATO yesi iki lke arasndaki sorunlar giderilememitir. Trkiye ile
Yunanistan arasndaki sorunlarn banda Hava Sahas, Kta Sahanl, FIR hatt, adalarn
silahlandrl-ma-mas, aznlklarn durumu, Egedeki ihtilaflar gelse de zellikle Kbrs
konusu, Adadaki Rumlarn Yunanistan tarafndan desteklenmesi ve adann Yunanistana
balanmas hedefini gden hareketlerin atmalara dnmesi ile srekli olarak n plana
kan bir konu olmutur. M.K.Atatrkn Selanikte doduu eve sabotaj yapld
ynndeki aslsz haberlerin yaylmas zerine stanbul ve zmirde gerekleen 6-7 Eyll
1955 olaylar da, hem lkede yaayan Rumlara hem de Kbrs konusundaki mcadele ile
balantl bir siyasi mesaj niteliini tar. 1955de ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda
yaplan grmelerin ardndan adadaki Rum ve Trklerin ortak devleti olarak tasarlanan
Kbrs Cumhuriyeti 1960da ilan edilmi olsa da, 1963-64 ve 1967 krizlerinde iki lke
savan eiine gelmi, 1974de ise Adann Yunanistana balanmas iin yaplan darbe
sonrasnda ise Trkiye adaya mdahale ederek Yunanistan ile savamtr. 1974den
gnmze kadar olan dnemde Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikileri belirleyen temel
unsur Kbrs sorunu olmutur.
AB balamnda Trkiye ile Yunanistan arasnda da olduka nemli balantlar sz
konusudur. Trkiyenin 1959da AETye ortak yelik bavurusunda Yunanistann iki
hafta nce yapt bavurunun pay byktr.1749 Yunanistan 1974 sonrasnda yeniden
demokrasiye dn, ardndan da ok hzl bir biimde 1981de ATye tam ye olarak
girmesi, daha sonraki dnemde Trkiyenin AT-AB ile ilikilerinde son derece nemli bir
mekanizma yaratmtr. Trkiye bir anda, tam veto yetkisi olan rakip bir lkenin de artk
yesi olduu bir birlie girmek iin Yunanistan tarafndan tavizlere zorlanan lke
konumuna gelmitir.
1981de Yunanistan ATye tam ye olurken Trkiyede askeri rejim sz konusuydu, daha
da nemlisi 1983de Trkiyede demokrasiye dn iin yaplan seimlerden hemen sonra
Askeri Ynetimin ald en nemli kararlardan birisi uygulanarak KKTC ilan edilmiti
(1983). zellikle Trkiyedeki askeri rejimin Yunanistana verdii avantaj da byk oldu.
ncelikle kolayca ve hibir konuda taviz ya da uzla olmadan askeri ynetimin izni ile
askeri darbenin hemen sonrasnda NATOnun askeri kanadna yeniden dnen
Yunanistann Trkiye politikasnda artk en nemli ara AT olmutu. 1981-1990 arasnda
1747

Baskn Oran [2003] Trk D Politikas: 1919-1980 (I.Cilt), (Der.), 5. Bask, letiim Yay., stanbul.
Oral Sander [1994] (4.Bask) Siyasi Tarih: 1918-1994, mge Yaynevi, Ankara, s. 81 vd.
1749
Birand [2000] Tnin Avrupa Maceras, s. 41 vd.
1748

400
Trkiyenin ATye yaknlama abalarnn hepsinde Yunanistan direnci ortaya kyor,
Trkiyenin Birlie ye olmasn istemeyen ya da erken bulan dier byk lkeler de
Yunanistann bu reddiyeci tutumundan ounlukla memnun kalyorlard. 1983-1987
arasnda Babakan T.zeln youn abalarna ramen, Yunanistan ile ilikilerde ok fazla
yol alnamad. 1990 sonrasnda ise Trkiye ile Yunanistan arasndaki dinamiklere yeni
faktrler eklendi. Bir taraftan Souk Savan sona ermesi ile Trkiyenin Bat tarafndan
kstrlmeme korunma, en azndan Yunanistana kar dengeli tutulma
gereksiniminin artk ortadan kalkt dncesi egemen oldu. Ayn dnemde Avrupada
Trkiyeyi darda brakan ve kltrel-dinsel nceliklerin gzetildii bir AB dncesi de
younlaarak artyordu. Daha da nemlisi Trkiye, i savaa yakn bir blc terr deheti
yayordu. Bu terrn ana kayna PKK ise, bata Suriyeden ama hemen onun ardndan da
Yunanistandan destek alyordu. Bu durum iki lke arasndaki ilikileri daha da bozan,
hatta ciddi bir fke yaratan durumdu. Yunanistann dmanmn dman dostumdur!
politikas ile PKKya verdii destek, Trkiyede onbinlerce insann lmne, ok ciddi
mali kayplara, kaosa ve bunalmlara neden oluyordu. Ayn dnemde bir taraftan da yine
Yunanistann veto antaj silah ile Kbrs Rum Ynetimi Kbrs Cumhuriyeti adyla
ABye tam yelik iin giriimlerde bulunuyordu. 1995de Trkiye ile AB arasndaki
Gmrk Birliinin tamamlanmasna ynelik mzakerelerin de asl aktr Yunanistan
olmu, Kbrs her vesile ile gndeme getirilmiti. Yunanistan ok baarl bir antaj
politikas ile Kbrs sorununu bir AB sorunu yapmay ve AB ile Trkiyeyi kar karya
getirmeyi baarmt. 1997deki ABnin yeni genileme stratejisinin belirlendii
Lksemburg Zirvesinde Trkiye hem genileme stratejisinin dnda braklyor hem de
Kbrs Rum Ynetimi Kbrs Cumhuriyeti adna ilk genileme grubuna alnyordu.
Trkiyenin Lksemburga itirazlar da bu iki noktada toplanyor ve Trkiye Kbrs
konusunda bir oldu-bittiye izin vermeyeceini, Kbrs Rum Ynetiminin Kbrs
Cumhuriyeti adna herhangi bir uluslar aras rgte aralarndan Trkiyenin de bulunduu
garantr lkelerin onay olmakszn yeliinin mmkn olamayacan, srecin devam
etmesi halinde Kbrs Anavatana entegre edeceini de aklyordu. Ylmaz-Ecevit
Hkmeti, Lksemburg kararlarna tepkilerini Avrupa Konferansna katlmay derhal
reddederek ve AB ile siyasi diyalogu kestiklerini aklayarak ortaya koyuyorlard. Btn bu
gelimelerde Yunanistann Kbrs yelii olmazsa, btn genilemeyi bloke ederiz
politikasnn izleri belirgin biimde grlyordu.1750
1998 yl Trkiye ile AB, Almanya ve Yunanistan arasnda son derece atmal bir yl
oldu. AB belirli llerde Yunanistan yumuatmaya ve Trkiyenin srete bir biimde
kalmasn salamaya alyordu. Ancak bu ok baarl olmad. Ayn dnemde
Almanyadaki iktidar deiiklii Trkiye iin byk bir politik deiiklii sembolize
ediyordu. ABD Bakan Clintonun da destei ile Trkiyenin yeniden genileme
srecinde yer almas iin formller arnyordu.1751 1999da Trkiyede terrle mcadele
konusu n plana km, AB ile siyasi diyalogun kesilmesinin de verdii rahatlkla Trkiye
bata Suriye olmak zere PKKya destek veren lkelere, savamay dahi gze alacak ciddi
uyarlarda bulunmaya balamt. Bu bask sonu verdi ve PKK Lideri calan Suriyeden
kmak zorunda kald ve Rusya zerinden talyaya gitti. Buradaki basklarn neticesinde
calan Kenyaya kat ve burada Yunanistan Bykeliliinde sakland. Ancak
Trkiyenin srarl takibi ile calan cebinde Kbrs Cumhuriyeti Pasaportu ile Kenyada ele
geirildi ve Trkiyeye getirildi. Yunanistan terr ak biimde destekleyen bir lke
konumunda yakalanmt. Her ne kadar bata ABD olmak zere Batl gler Trkiyenin
1750

smail Cem [2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul.
James M. Wilkinson [2001] Amerika, Trkiye ve Yunanistan- Kii Kalabalktr, in: Morton, I.
Abromowitz (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte
Yaynlar, Ankara, s. 269-322 (Turkeys Transformation and American Policy, 2000)
1751

401
Yunanistana fazla yklenmesini istemeseler de bu gelimeler Yunanistanda ok nemli
bir politik kadro deiimini zorunlu kld. Trkiyeye dmanlk politikasnn nemli ismi
olan Dileri Bakan Pangalos yerini Yorgos Papanendreuya brakt. Yeni Bakan Trkiye
ile uzlamann ve tansiyonu drerek Trkiyeyi AB sreci iinde tutmann Yunanistann
karlarna daha ok fayda getireceinden hareketle Trk Dileri Bakan smail Cem ile
yakn bir diyaloga girdi. 17 Austos ve 12 Kasm 1999da Marmara Blgesi'nde yaanan ve
20 bine yakn insann lmne neden olan deprem felaketi, iki lkenin ilikilerinin
gelitirilmesine olaanst bir zemin hazrlad ve her iki lkede de olumlu bir havann
esmesine neden oldu. Ksa bir sre sonra Yunanistanda yaanan depreme Trkiyede ayn
scaklkla karlk verdi. Deprem diplomasisi, hem calan krizini (Yunanistann lehine)
unutturdu, hem de ilikilerin gelitirilmesi ve Trkiyenin 1999 sonunda yaplacak Helsinki
Zirvesinde aday lke olarak kabul edilmesinin yolunu byk lde at.1752
Trkiyenin Helsinki Zirvesinde aday lke olarak kabul edilmesinin temel pazarlk alan da
Kbrs konusunda oldu, hatta Trkiye Kbrsn ileride bir koul olarak nne gelmesini
engellemek iin ilave garantiler istedii iin Finlandiya Babakan Lipponenin AB Dnem
Bakan sfat ile bir mektup yazmas gerekti.1753 Her ne kadar bu mektup daha sonraki
dnemde ok da beklenen garantileri vermeye elverili olmasa da Trkiye iin Yunanistan
ile ilikilerde de yeni bir safhay iaret ediyordu. Bu balamda 1999u iki lke arasndaki
ilikilerde bir milad olarak kabul etmek mmkndr. calan skandal sonrasnda Trkiye
ile Yunanistan arasnda terrizmle mcadele konusunda bir anlama imzalanm, ardndan
da yapc ibirlii turizm, evre, kltr, ticaret ve blgesel kalknmay da ieren daha geni
kapsaml bir ibirliine doru gelitirilmitir. Bu mekanizmalar, Dileri Bakanlarnn
ylda birer kez gerekletirdikleri karlkl ziyaretler; Dileri Bakanlklar Mstearlar
arasnda Ege sorunlaryla ilgili olarak srdrlen istikafi temaslar; Dileri Bakanlklar
Siyasi Direktrleri arasnda dzenli siyasi istiareler gerekletirilmesi; Dileri
Bakanlklar Siyasi Direktrlerinin ebakanlnda toplanan Ynlendirme Komitesinin
himayesinde faaliyet gsteren alma Gruplar ve Dileri Bakanlklar Siyasi
Direktrleri arasndaki Gven Artrc nlemler (GA) grmeleridir. 2002 Mart aynda
balatlan istikafi grmeler uzun yllardan sonra Ege sorunlar ile bunlarn barl
zmleri konusunda fikir teatisinde bulunulmasnn yolunu am; siyasi istiareler ise, iki
lkenin blgesel ve uluslararas konularda kapsaml gr alveriinde bulunmalarn
salamtr. ki lke arasnda gvenlie ilikin sorunlarn zm iin ihtiya duyulan
karlkl gvenin yerlemesini salamaya ynelik olarak srdrlen Gven Artrc
nlemler srecinde 11 GA zerinde mutabakat salanmtr. Diyalog srecinde, Trkiye
ile Yunanistan arasnda 25 anlama (mutabakat muhtras ve protokoller dahil) imzalanm,
bylece iki lke arasndaki ikili ilikilerin yasal erevesi oluturulmutur.1754 2002de
AKPnin iktidara gelmesinin hemen ardndan Yunanistann Trkiyenin AB abalarna
aktif destek vermesi ve Kbrs sorununda zm araylarna makul bir zemin zerinde
hareket etmek zere iki lke arasnda Babakanlar dzeyinde de temaslara balanm ve 16
yl aradan sonra bir Trk Babakann Yunanistana yapt ilk resmi ziyareti oluturan

1752

Tzn Baheli [2002] Trkiyenin Yunanistan Politikas, in: Makovsky, Alan/ Sayar, Sabri, (Eds.)
Trkiyenin Yeni Dnyas: Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa Yaynlar, s.
179-208. (Org.: Turkeys New World-2000); Alexis Heraclides [2002] Yunanistan ve Doudan Gelen
Tehlike Trkiye, Trk-Yunan likilerinde kmazlar ve zm Yollar, (ev.Mihalis VasilyaD-Herkl
Milas), letiim Yaynlar, stanbul.
1753
smail Cem [2005] Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv. Yaynlar,
stanbul, s.181-187; Heinz Jrgen Axt [2000] Verbesserte Beziehungen zwischen Athen und Ankara nach
Helsinki? Griechenlands aktuelle Auen- und Sicherheitspolitik, Stiftung Wissenschaft und Politik. Ebenhausen/Isar: SWP.
1754
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr.

402
Babakan Erdoann 6-8 Mays 2004 tarihlerinde gerekletirdii Atina ziyareti TrkYunan ilikilerinde yeni bir dnm noktas tekil etmitir.
Hi kuku yok ki iki lke arasnda diyalogun gelimesi ve karlkl gvensizlik ve
dmanlk politikasnn yerini ibirliine brakmas her iki taraf iin de hem siyasi, hem
ekonomik, hem askeri hem de sosyal balamda katklar getirecektir. AB iinde yer alacak
ya da en azndan AB ile yakn balar ve beklentileri olacak bir Trkiye, Yunanistan iin en
uygun Trkiye olarak grlmektedir. Yunanistann ATye ye olmasnn ardndan ortaya
koyduu Trkiyeyi engelleme ve Trkiyeye yaplacak btn destekleri sabote etme
politikasnn sonuna gelinmitir. Yunanistan da artk bu politikann ie yaramayacan, AB
rayndan kan bir Trkiye ile mcadele etmenin ok daha zor olacann farkndadr. ok
nemli bir nokta da udur: Yunanistan AT-AB aracl ile Trkiyeden alaca tavizlerin
neredeyse tamamna yaknn, ki bunlar iinde Kbrs Rum Ynetiminin ABye Kbrs
Cumhuriyeti adna ye olmasnn salanmas da bulunmaktadr- 1999a kadar zaten
gerekletirmitir. Artk gelinen noktada Trkiyenin AB ile balantl olmas kadar
Yunanistann karlarna daha uygun bir politika olmad aktr. 2006ya gelindiinde,
Yunanistann AB yolunda Trkiyeyi desteklemesi, ya da en azndan sorun karmamas,
phesiz en ok Yunanistann karnadr. Hatta Yunanistan 1999 sonrasnda komusu
Trkiyeyi ABye tayan g roln oynamaya almaktadr.
8. Amerika Birleik Devletleri
Trk-Amerikan ilikilerinin balangc Osmanl mparatorluu ve Amerika arasnda
1830da yaplan ticaret anlamasna kadar uzanmakla birlikte, asl olarak II. Dnya Sava
sonrasnda ok ynl ve youn ilikiler yaanmtr. Bunun temel nedeni ise, iki bloklu
souk sava dneminde Trkiyenin ABDnin rakibi Sovyetler Birliinin komusu
olmasdr. Hi kuku yok ki Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin en temel zellii askerigvenlik ibirlii alannda olmu, bunun yan sra ticari, mali, siyasi, askeri alanlardaki
ibirlikleri, genelde askeri-gvenlik ibirliinin etrafnda ekillenmitir.1755 Souk Savan
sona ermesinin ardndan ABDnin klasik anlamda rakipsiz-dmansz kalmas da
Trkiyenin ABD iin askeri nemini azaltmam, tam tersine ortaya kan yeni durum,
Trkiyenin ABD iin ok ynl stratejik deerinin daha da artmasna neden olmutur.
Trkiye iin ABD Sovyetler Birliinin talep ve basklarndan ve belirli bir dnemde de
toprak taleplerinden korunmak iin neredeyse zorunlu bir mttefik, mali-askeri ve
ekonomik yardmlar yapan bir hami ve Trkiyenin Bat entegrasyonu srecinde
Avrupann yan sra en nemli hedef lke olarak ortaya kmaktadr. Avrupa ve Asyann
kavanda, slam ile Batnn kesime noktasnda, etraf Suriye, ran, Irak, Bulgaristan,
Yunanistan gibi lkelerle evrili Trkiyenin gvenlik gereksinimleri, gerek Souk Sava
dneminde, gerekse de daha sonraki dnemde sadece Sovyetler Birliinden gelen ideolojik
ve askeri tehditle snrl kalmamtr. Bu nedenle Trkiye yan bandaki Avrupadan ok
daha fazla ABDyi nemseyen ve ABD ile yakn ibirliine giden politikalar izlemi, hatta
ABD ile birlikte hareket etmenin bir gerei haline gelen NATOya girebilmek iin ABD
gleri nclndeki BM gcne asker gndererek fiilen savaa dahil olmutur. te
taraftan Trkiye'nin gvenliinin salanmas, daha baka bir anlatmla Trkiyenin
Sovyetler Birlii tarafna kaymasnn engellenmesi de Amerikan karlar son derece uygun
bir politika olarak ortaya km, hatta bu nedenle ABD Truman Doktrini ve Marshall
Plan'nn Trkiyeye de uygulanmasn zellikle gerekletirmitir.1756 Trkiyenin
Kore'deki BM Gcne katlmasnn ardndan 1952 ylnda Trkiye NATO yesi olmutur.
Bu tarihten sonraki d ve gvenlik politikalarnda ABDnin etkinlii son derece
1755
1756

Burcu Bostanolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Yaynevi, Ankara, 219 vd.
Baskn Oran [2003] Trk D Politikas: 1919-1980 (I.Cilt), (Der.), 5. Bask, letiim Yay., stanbul.

403
artmtr.1757 Souk Sava dneminde Trkiye ile ABD arasnda en nemli sorunlar Kbrs
konusunda ortaya kmtr. 1964 ylnda Trkiyenin Kbrsa mdahaleye hazrland bir
dnemde dnemin ABD Bakan Johnson tarafndan Babakan nnye hitaben gnderilen
nl mektup, etkisi yllarca srecek etkiler brakmtr. Johnson, Trkiye'nin Kbrsa
mdahalesinin Sovyetler Birlii'ni harekete geirmesi durumunda, ABD ve mttefiklerinin
Trkiye'nin yardmna gelmek istemeyebilecei bildirdii mektubunda son derece sert ve
krc bir slup kullanm, bu da Trkiyenin adeta bir ryadan uyanmasna yol amt.
1974de Trkiyenin Kbrsa yapt mdahaleden bir yl sonra ABD Senatosunun Rum
Lobisinin byk abalar ile Trkiyeye silah ambargosu koymas, krizin dorua kt
yllar da beraberinde getirmitir. 1978de Ambargo kaldrlm olsa da, bu ambargo
Trkiyenin stratejik hesaplamalarnda ABDnin yerini temelden etkilemitir.1758 Bu
dnemde Trkiye iin en nemli g kayna Souk Savan rekabet-dmanlk ortam
olmu, Trkiyeye ynelik hakl ya da haksz yaptrmlar, Trkiyenin Sovyetler Birliine
kaybedilme riski nedeni ile hzla gevetilmek zorunda kalnmtr.1759 ABDnin bu
dnemdeki Trkiye politikasnn nnde Trkiyenin Avrupa ile yakn bir entegrasyon
iinde olmas, belirli llerde demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine ak olmas
ynnde olmutur. Bu balamda Trkiyenin AETye ynelmesi de ABD iin son derece
arzu edilen bir politika olmutur. 1979 ylnda randa yaanan slam Devrimi, ABD iin
Trkiyenin nemini daha da artran bir faktr olmu, sadece komnist deil, ayn zamanda
slamc bir tehdide kar da Trkiye -Batyla uzlaan, demokratik, zgrlk bir slam
lkesi olarak- nemli bir model olarak grlmtr. Souk Sava yllar boyunca TrkAmerikan ilikilerinin doas, baz zamanlar ekonomik yardm sz konusu olsa dahi,
genelde askeri ibirliine dayal olmutur. Askeri ibirlii ise ounlukla Amerikan
gvenlik yardm eklinde tezahr etmitir. Trkiye, ABD ile ortaklk ibirlii ve NATO
ierisindeki siyasi-askeri mekanizmalarla gvenliini salarken, Sovyetler Birliiyle en
uzun ortak kara snrna sahip "Kanat lkesi" olarak ulusal btesinin drtte birini savunma
giderlerine ayrmak zorunda kalmtr. Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas (SEA)
Kuzey Atlantik Antlamas'nn 2nci ve 3nc maddeleri (ekonomik ibirlii ve savunma
kapasitesinin gelitirilmesi) erevesinde Trkiye ile ABD arasnda imzalanan ve 1981
ylnda yrrle giren "Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas" (SEA), 19 Haziran
1951'de akdedilen, lkemizin 10 Mart 1954 tarihinde taraf olduu "Kuzey Atlantik
Antlamas'na Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme"yle
(NATO/SOFA) birlikte, bugn iin Trkiyede Amerikan askeri varlnn tabi olduu
esaslar belirleyen temel belgelerin banda gelmektedir.1760
Souk sava sonras dnem, Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin eitlendii ve
glendii bir dnem olmutur.1761 Kriinin de vurgulad gibi iki lke arasnda Souk
Savan koullandrd uzun vadeli stratejik ibirlii, Trkiyenin eitli blgesel
konularda oynad-oynayabilecei nemli role dayanan farkl bir ortakla dnt. ABD
Trkiyeyi artk Sovyet yaylmaclna kar bir kale olarak deil, Ortadou, Balkanlar ve
Kafkasya-Orta Asya blgelerinde nemli bir stratejik g olarak dnd.1762 1990-91deki
1. Krfez Krizi ve bir lde de Balkanlarda yaanan gelimeler Trkiyenin yeni rol ve
1757

Hseyin Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara
Nasuh Uslu [2000] Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Yzyl Yaynlar, Ankara.
1759
Baskn Oran [2002] Trk D Politikas: 1980-2001 (II.Cilt), (Der.), 6. Bask, letiim Yay., stanbul.
1760
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr.
1761
Heinz Kramer [2001b] Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, (ev: Ali imen), Timas,
Istanbul, 2001. (Org: A Changing Turkey-The Challenge to Europe and the United States, 2000).
1762
Morton, I. Abromowitz [2001a] (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akrNasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara; Kemal Kirii [2002c] ABD-Trkiye likileri: Yenilenen Ortaklkta
Yeni Belirsizlikler, in: Rubin, Barry / Kirii, Kemal (Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii
ni. Yaynlar, stanbul, s. 201 vd.
1758

404
ilikilerinin arpc biimde ortaya kt bir gelime oldu. Trkiye burada ok net olarak
yeni dnemde de Bat ile birlikte hareket edecei mesajn vermi ve ABDnin yannda yer
almt. 1991 ylnda "Gelitirilmi Ortaklk" adl yeni bir kavram ortaya atlarak ilikilerin
eitlendirilmesi hedeflenmitir. Ayn dnemde Trkiyeye Orta Asya ve Kafkaslarda
alan yeni frsat kaplar iin ABDnin hem siyasi hem de entelektel balamda ok gl
destei de gzlenmitir. ABD iin Trkiyenin yeni dnemde ok farkllaan ve
zenginleen jeopolitik neminde nemli art olmutur ve Trkiyenin ibirliine ak
olmas ABD politikalarnn blgede uygulanabilmesi iin kanlmaz olarak
nitelenmekteydi.1763 Bu dnemde yazlan makale ve kitaplarda tek sper g ABDnin,
kresel egemenliini srdrebilmek iin ve Avrasyadaki politikalar iin Trkiyenin ne
kadar nemli olduu konusu youn olarak dile getirilmekteydi.1764 Zira sper gler
arasnda geni kapsaml bir nkleer sava kma tehdidi azalmakla birlikte, yeni ve
potansiyel olarak daha tehlikeli sorunlar ortaya kmtr. Bunlarn arasnda, Balkanlarda ve
Kafkaslarda meydana gelen ve tm blgeyi etkileyen etnik yaylmacla bal atmalar
ile terrizm, din fanatizmi, gelimekte olan lkelerdeki hzl nfus art, kresel kirlilik, rk
ayrm, yabanc dmanl saylabilir.1765
1997'de Trkiye ve ABD, aralarndaki ibirliini "Be Blml Gndem" bal altnda
incelemeye karar vermilerdir. Bu Be Blml Gndemin maddeleri enerji, ekonomi
ve ticaret, blgesel ibirlii, Kbrs ve savunma ve gvenlik alanlarnda ibirlii olarak
belirlenmitir. 1999 ylnda, dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel'in Nisan aynda
NATO zirvesi erevesinde ve dnemin Babakan Blent Ecevit'in Eyll aynda ikili
erevede Amerika'ya yaptklar ziyaretler ile ABD Bakan Bill Clinton'n Kasm aynda
Trkiye'ye yapt resmi ziyaret, iki lke arasndaki ilikilerin daha da gelimesine ve
derinletirilmesine olanak salamlardr. Bu ziyaretler, Avrupa, Kafkaslar, Orta Asya ve
Orta Dou'ya kadar uzanan blgelerdeki geni apl rten karlarda ok boyutlu ve ok
ynl bir stratejik ibirlii anlamna gelen "stratejik ortaklk" kavramn salamlatrmtr.
Bu balamda; ticaret ve enerji alanndaki temaslar, Hazar Denizi evresindeki enerji
kaynaklarnn gelitirilmesi ve tanmasna ynelik verimli ibirlii ve bu erevede Bak
Ceyhan boru hattnn inasna balanmas (2006da tamamland ve petrol sevkyat fiilen
yaplmaya baland) iki lke gr ve ilgi alanlarndaki paralellii gstermesi bakmndan
son derece arpc rnekler olmutur.1766
1763

Ian O. Lesser [1992] Bridge or Barrier? Turkey and the West after Cold War, Santa Monica, Calif: Rand
Corporation; Gareth M. Winrow [1995] Regional Security and National Identity: The Role of Turkey in
Former Soviet Central Asia, in: Balm, idem (Ed.) Turkey: Political, Social and Economic Challanges in
the 1990s, E.J.Brill, Leiden and New York, pp. 22-41; Graham E. Fuller/ Ian O. Lesser [1993] (Ed.) Turkeys
New Geopolitics: From Balkans to Western China, Rand, Westview Press, Boulder, Oxford; Zbigniew
Brezezinski [1998] Byk Satran Tahtas, Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri (ev.
E.Dikba, E.Kocabyk) Sabah Kitaplar, Istanbul, Hseyin Bac / Jacson Janes/ Ludger Khnhardt [1999b]
Parameters of Partnership (Eds.) Nomos Verlagsgesellschaft, Schriften des Zentrum fr Europische
Integrationsforschung: Baden-Baden, Bd. 14; Heinz Brill [1998] Die geopolitische Lage der Trkei im
Wandel: Von der Sdostflanke der NATO zur eurasischen Regionalmacht? , MZ-sterreiche Militaerische
Zeitschrift, 2, s. 113-120; Heinz Kramer [1992] Die Trkei zwischen Europa, und Asien und dem Nahen
Osten-eine aufstrebende Regionalmacht?, Sdosteuropa Mitteilungen, 32:1, s. 129-140.
1764
Alexander Skiba [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei: Kann Europa von den USA lernen?, Maerz
2003, [http://www.geopowers.com/Machte/Sudflanke/Skiba_T_rkei.pdf].
1765
Morton, I. Abromowitz [2001b] Amerikann Trkiye Politikasnn Belirlenmesi Srecinde Karlalan
Glkler, in: Abromowitz, Morton, I. (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk
akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara, s. 221-268.
1766
T.C. Dileri Bakanl nternet Sayfas: www.mfa.gov.tr; Heinz Kramer /, Mller Friedemann [1997]
Relations with Turkey and the Caspian, und Bain Countries, in: Blackwill, Robert / Strmer, Michael (Ed.)
Divided Allies, Cambridge, s. 175-203; Stephan F. Larabee [1997] U.s. and European Policy toward Turkey
and the Caspian Basin Countries, in: Blackwill, Robert / Strmer, Michael (Ed.) Divided Allies Cambridge,
pp. 143-174;

405

Trkiye ile ABD arasndaki ilikiler, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerle de yakndan
ilikilidir. 1990n ilk yarsnda (1994deki Gmrk Birlii ile ilgili gelimelere kadar)
Trkiye iin yeni alan frsatlar penceresinin en nemli dayana ABD olmutur.
Trkiyenin blgede oynayaca roln, ABDnin destei olmasa bile kabul olmadan
gerekletirilmesi olduka zor grnyordu. Ayn dnemde blc terrn trmana
gemesi ve Avrupadan srekli olarak Trkiyeyi rencide edecek dzeyde eletirel bir bak
ortaya konulmas Trkiyenin ABDye yaknlamasnda nemli rol oynad. Hatta, biraz da
bu nedenle AB yerine, ABD ve srailin destei ile blgesel g olma alternatifi geni bir
kitlede taraftar buldu. Ancak ABD konusundaki iyimser havada, iki nemli sorun nedeni ile
krlmalar yaand. Bunlardan birincisi, ABD nclndeki koalisyon glerinin Iraka
yaptklar mdahalenin ardndan Krtlerin youn olarak bulunduu Kuzey Irakn hem
Barzani ve Talabani liderliindeki Irak Krtlerine hem de PKKya hareket serbestisi
salamas ve bunun Trkiyeye ok ciddi bir saldr olarak yansmas; ikincisi ise ABDnin
Orta Asya ve Kafkaslar politikasnda Trkiyeye verdii destein reel snrlarna arpmas
oldu. ABDnin, enerji kaynaklarnn gvenlii ve blgesel atmalarn yan etkilerinden
korunmak iin Rusya Federasyonuna ynelik politikasnda deiiklie gitmesi (arka
bahe ve nce Rusya!!) Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asyadaki hareket alann
nemli lde kstlam oldu. ABDnin pragmatist d politika yaklam, Trkiyenin
dlanmasn gerektirmese de, Rusyann istikrar ve blgesel atmalarn ve kaynak
paylamnn Rusya ile daha yakn ibirlii ile yaplmas politikas Trkiyenin hznn
kesilmesinde nemli rol oynad. Bu durum Trkiyenin bir sredir ok da nemsemedii
Avrupa Birlii politikalarna yeniden dnmesinde etkili oldu. Hi kuku yok ki, dnemin
yneticileri iin Trkiyenin Orta Asya ve Kafkaslara ynelik yaknlama, liderlik
politikas ABye bir alternatif olarak ngrlmemiti. Hatta tam tersine bu politika,
Trkiyenin Avrupa ile daha iyi koullarda pazarlk edebilmesi, kozlarn artrabilmesi iin
daha ok bir ara olarak grlmt. Ayn dnemde Avrupada esen kltrel-tarihi birlik
rzgar zaten Trkiyeyi dlayc zellikler gsteriyordu. Ancak Souk Savan sona
ermesinin ardndan ksa srede toparlanan ve yeni bir genileme politikas ile Orta ve Dou
Avrupaya ynelik olarak bymeye karar veren AB, istikrarl, zengin, baarl portresi ile
btn lkelerin cazibe merkezi haline gelmeyi baarmt. Trkiye, I.Krfez Krizinde kar
karya kald mali ve siyasi faturann da etkisi ile AB politikalarnn dnmeyi daha uygun
bulmutu. Bu nedenle 1973de yrrle giren Katma Protokoln ngrd gibi, 22 yl
sonra yani 1995de gerekleecek Gmrk Birlii Trkiye ile AB arasnda yeni bir
yaknlama olana sunduu iin Trkiye tarihinin en youn AB politikalar dnemine
girmeye karar veriyordu. ABD ile yollar ayrlmasa da daha gereki bir zeminde ilikiler
yrtmeye karar veren Trkiyenin 1994den sonra bir numaral d politika ncelii AB
ile yaknlama olacakt. Trkiyenin ABye yaknlama politikas ABD tarafndan da byk
lde desteklenecekti. ABD iin Trkiye Batl (ya da en azndan Batya dmanlk
beslemeyen, Bat ile atmayan) laik, demokratik, piyasa ekonomisinin var olduu bir
lke olarak kalmal, bu hali ile model lke olmal ve bir lde de AB iinde kontrol
altnda tutulmalyd. Bunun iin ABD zaman zaman Avrupallar fazlasyla rahatsz edecek
hatta kukulandracak bir biimde Trkiyenin AB yeliini destekler bir pozisyon
almt.1767 ABD 1997de ABnin Trkiyeyi de aday lkeler arasna almas konusunda
aba gstermi, ancak baarl olamamt. Ancak, ABde uzaklaan bir Trkiyenin
Batdan da uzaklaabilecei ve istikrarszlaaca, bunun da bata ABD olmak zere
Batl karlara da zara verecei grnde olan ABDnin abalar aralksz devam etti.
1998de Almanyada Klnde yaplan G-8 Zirvesinden nemli konu balklarndan birisi
1767

Faruk en [1998b] Die Trkei zwischen amerikanischer Globalpolitik und der Innenpolitik der EULnder. Deutschland vor einer neuen Richtungsentscheidung?, Bonn: Atlantik-Brcke, 8.s. (Rundschreiben /
Atlantik-Brcke; Nr. 2)

406
Trkiyenin AB ile ilikileri oldu. Ayn dnemde Almanyada yaanan iktidar deiimi,
ABDnin Trkiye politikasna Almanyadan da destek gelmesini salad. Hi kuku yok ki
Aralk 1999daki Helsinki Zirvesinde Trkiyenin aday olarak aklanmasnda Clinton
Bakanlndaki ABDnin ok nemli pay vard.1768
AGT Zirvesi ncesinde Trkiyeye yapaca ziyaretten ksa bir sre nce ABD Bakan
Clintonun Georgetown Universitesinde 8 Kasm 1999da (ki bu tarih Berlin Duvarnn
yklnn 10. ylyd) yapt konumada Trkiyenin Bat Dnyas, AB ve ABD iin
nemini vurgulayan szleri son derece nemliydi. Clinton Trkiyenin yeni dnya
dzeninde nemli roller stlenmesi gerektiini vurguluyor ve bir zamanlar Osmanlnn
blgesinde oynad rol imdi Trkiye oynayacaktr diyor ve Avrupallara da uyarlarda
bulunuyordu. Clinton, Trkiye insan haklar alannda mesafe almal, Yunanistan ile
ilikilerini gelitirmeli, Kbrs sorununun zmnde aktif rol oynamal dedikten sonra,
gereki bir vizyon olarak unu sylyordu: Avrupal mttefiklerimiz Bat Dnyas ve
Mslman Dnyas bar ve uyumun Trkiyede toplanacana inanmaldrlar ve yeni
yzylda hayallerimizin gerekleebilmesi iin Trkiye bir anstr diyordu.1769 Benzer
szler bir kez de ayn dnemde Clintonun Gvenlik Ba Danman Sandy Berger
tarafndan tekrar ediliyordu. Beyaz Sarayda kendisine yneltilen Trkiye ABD iin neden
nemlidir sorusuna Berger yle yant veriyordu: ABDnin Trkiye ile ilikileri Souk
Sava dneminkinden daha da nemlidir. Jeopolitik konumu, nfusu, dinsel eitlilii
Trkiyeyi 21. yzylda Dou ile Bat arasnda, slam ile slam olmayan arasnda,
demokratik bir istikrar kprs klmaktadr. Ya da tersine blgesinde bir istikrarszlk ve
atma ortam yaratan g olabilir. Bergere gre bu erevede Trkiyenin ABden
yelik perspektifi almas Trkiyenin Bat ile ilikilerinde salkl bir zemin ve istikrar
salayacak, bu ayn zamanda Trkiyenin demokratiklemesine de katkda bulunacaktr.
Bergere gre Trkiyenin gelimi bir slam modeli gelitirmesi btn Batllarn yararna
olacaktr.1770
2000 yl sonrasnda Trkiyenin ABD ile ilikilerine birbiri ile balantl iki nemli olay
damgasn vurdu. Bunlardan ilki btn dnyada etkili olan ABDye ynelik 11 Eyll
2001deki terr saldrlar oldu. Terrn kresellemesi ve daha da vahim bir biimde
belirli bir din adna yaplyor olmas Batl Trkiyenin nemini zellikle ABD nezdinde
son derece artrd. Yllarca terr nedeni ile byk skntlar yaayan Trkiyenin iten
destei ve dayanmas, ABDnin Trkiye politikalarn olumlu ynde etkiledi. Trkiye,
ABD nclnde srdrlen terre kar savan ilk nemli adm olan Afganistandaki
Taliban Ynetimine kar yrtlen operasyonda aktif olarak grev ald, Afganistandaki
birliklere uzun sre komuta etti ve ayrca blgedeki en st dzey sivil grevli de Austos
2006ya kadar bir Trk, eski TBMM Bakan ve Dileri Bakan Hikmet etin oldu. El
Kaidenin ABD saldrlarnn ardndan gerekletirdii en geni apl ikinci eyleminin
stanbulda yaplmas Trkiye ile ABD arasnda yeni bir kader birliktelii yaratt. Ancak iki
lke arasnda en ciddi krlma da 2003 ylnda yaand. ABD liderliindeki koalisyon,
terrle mcadele adna Iraka mdahale etme ve Saddam Rejimini devirmeye karar
vermiti. Trkiye iin bu son derece zor bir durumdu. zellikle de Kasm 2002de tek
bana iktidara gelen AKP Hkmeti iin. AKPnin yasakl olduu iin seimlere
giremeyen ve Babakan olamayan lideri R.T.Erdoann ABD Bakan Bush tarafndan
1768

Cengiz andar [2000] Trklerin Amerikaya Bakndan rnekler ve Amerikann Trkiye Politikas,
Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara,
2001, s. 169-220.
1769
Milliyet: 10.11.1999 (Sami Kohen: Clintonun Trk Tarihi Merak (Das Interesse Clintons an der
Trkischen Geschichte)), Milliyet: 10.11.1999 (Derya Sazak: Clintonun Tezi (Die These Clintons))
1770
Sabah: 16.11.1999 (Cengiz andar: 21. Yzyl in Aynalar (Spiegel fr das 21. Jahrhundert))

407
davet edilmesi ve burada yaplan grmede Trkiyenin yaklaan Irak mdahalesinde
ABDye destek vereceine ynelik szlere ramen, Iraka ynelik askeri bir mdahalede,
ABDnin Trkiye zerinden bir kuzey cephesi aabilmesine olanak salayacak tezkere,
Anayasamzn 92. maddesi uyarnca, 1 Mart 2003 gn TBMMde salt ounluk
salanamad iin kabul edilmeyince, kelimenin tam anlam ile iki lke ilikilerinde
kyametin kopmasna neden oldu. Her ne kadar TBMM 20 Mart 2003 tarihinde alnan
karar uyarnca, Trk hava sahas ABD ve ngiltere kuvvetlerinin st uularna am,
ayrca 7 Ekim 2003de Trk Silahl Kuvvetlerinin Irakta gvenlik ve istikrara katk
yapmak amacyla Iraka gnderilmesine imkan tannm olsa da, bu karar Kasm 2003de
dondurulmu ve ilikilerde yaanan ok uzun sre youn biimde hissedilmitir.
Aslnda ABD ile yaanan sorun, Trkiyenin ABDnin Iraka ynelik aaca cepheye izin
verilmemesinden daha ok, dnemin Babakan A.Gl ynetimindeki AKP Hkmetinin
baz elikileri ile ilikili olduu gr yaygn olarak dile getirildi. R.T.Erdoann AKP
lideri olarak ABD Bakan Bush ile Beyaz Sarayda yapt grmenin ieri tam olarak
bilinmese de, ABDye destek olunaca eklinde bir tavrn sergilendii anlalmaktadr.
Hatta Hkmet 1 Mart tezkeresi ncesinde kard bir baka karar ile ABD liderliindeki
koalisyon glerinin Trkiyedeki liman ve slerde altyap almalar ve ynak
yapmalarna da izin vermiti. Bu izinler verilmemi olsa ve Trk Hkmeti ABDye ikinci
cephe iin destek verecei izlenimi vermemi olsayd, 1 Martta ABDnin yaad hayal
krkl ve devamndaki fke muhtemelen daha snrl kalacakt. Yaplan alt yap
almalar, inaatlar, havaalanlar ve limanlarn geniletilmesi, asker ve silah sevkyat iin
gemilerin Trk limanlarna yanamas ve Irak harekat iin Trkiyeden alacak cephe
dnlerek yaplan stratejik planlamalarn tamam ortada kalmt. Trkiyenin tavr
onurlu olmak ile acemi-kriz ynetememek arasndaki pek ok ynde tartld. Ancak
ak olan uydu: Hkmet Tezkere konusunda ak bir politika gelitirememi, kararsz
kalm (hatta AKP milletvekillerinin verecekleri oy konusunda grup karar da alnmamt)
ve ortaya kan sonucu da kestirememiti. Trkiyenin bu karar ile AB iinde iki nemli
g olan Fransa ve Almanyann yannda yer ald da sylenebilir. Ancak kararn biraz da
tesadfi gereklemesi, Trkiyenin bunu da mzakere tarihi iin bir olumlu nokta olarak
sunmasn kstlamtr. Zira TBMMde tezkere iin yaplan oylamada 264 kabul, 250
red oyu km, 19 milletvekili de ekimser kalm, hatta tezkerenin kabul edildii
aklanmt. Ancak Ana muhalefet Partisi CHP, ''TBMM Toplant ve Karar Yeter Says''
balkl Anayasann 96. maddesinde, ''Anayasa'da bakaca bir hkm yoksa, TBMM ye
tamsaysnn en az te biriyle toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluuyla karar
verir'' hkm erevesinde sonuca itiraz etti ve ekimser oylar dikkate alndnda salt
ounluun salanamad ileri srd. Bunun zerine yaplan deerlendirmenin sonucunu
aklayan TBMM Bakan Blent Arn, yaptklar deerlendirmede Anayasa'nn 96.
maddesinin ak hkm tadn bildirerek, Babakanlk Tezkeresi'nin Anayasa'nn
ngrd salt ounlua ulalamadn, yani TBMMnin Hkmetin bu tezkeresini
reddettiini aklad.1771
Trkiyede kamuoyunun olduka youn olarak srece dahil olmas bakmndan da
Tezkerenin reddedilmesi nemli bir gelime idi. ABDnin buyurgan tavr, Trkiyeye
gnderilecek gcn nitelik ve nicelik bakmndan vasflarnn belirlenmemi olmas,
Trkiye zerinden alacak ikinci cephenin karl olarak srekli olarak rencide edici
mali destek szlerinin ve pazarlklarnn gndemi doldurmas ve komu bir lkede ABD
varlnn Blgedeki Krtlere bamszlk yolunu aacana dair endieler Trkiyede

1771

Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 02 Mart 2003.

408
kamuoyunun Tezkerenin reddedilmesi ynnde belki de tarihte eine rastlanmayacak
lde bir younlukla- srece mdahil olduu gzlendi.1772
Tezkere oylamas sonrasnda Trkiyeye yakn olduklar bilinen Wolfowitz ile ??? in
yaanan hayal krkln anlatan aklamalar ayn zamanda Trkiye ile ABD ibirliinin
snrl tutulacan gsteriyordu. zellikle Wolfowitzin bizim en nemli hatamz,
Trkiyeyi ABD iin vazgeilmez olduuna inanmasna izin vermemizdi eklindeki
aklamas, ABDnin Blgede Trkiye d glerle ve zellikle de Trkiyenin en ok
rahatszlk duyaca Irak Krtleri ile ibirlii yapacann gstergesiydi ve nitekim de byle
oldu. likilerdeki nemli trmanma noktalarndan birisi ise ???? Temmuz 2003de Kuzey
Irakta bulunan bir Trk Birliine ABD glerince yaplan basknd. Bu baskn ABDnin
Tezkere konusundaki intikam ve Kuzey Irakta Trkiyenin artk sz gemeyeceine dair
bir mesaj olarak algland. ABD glerinin, karlarndakilerin Trk askeri olduunu
bilmelerine ramen Trk askerlerine terrist muamelesi yapmas ve balarna uval
geirerek nakletmesi, Trk-ABD ilikilerinde izleri uzun sre hissedilecek bir krlma
noktas oldu. 1949dan 2003e kadar askeri alanda en yakn ibirliini yapan iki lke, adeta
dman cephelere dmt. Bu olay Trk halknn bata ABD olmak zere btn Batl
glere endie ile bakmasna ve anti-batc eilimlere sempati duymasnda son derece
etkili olmutur. Daha sonraki dnemde ilikilerin yeniden gelitirilmesine ynelik karlkl
abalar belirli lde sonu vermi olsa da (rnein Babakan Erdoan, ABD tarafndan
gelen davete icabetle, 25 Ocak-1 ubat 2004 tarihlerinde ABDyi resmen ziyaret etti, 9
Haziran 2004 de ABDde dzenlenen G-8 Zirve toplantsna Trkiyenin Demokratik
Ortak sfatyla katlmas saland ve Bakan Bush NATO Zirvesi vesilesiyle 26-29
Haziran 2004 tarihleri arasnda Trkiyeye geldi ve Galatasaray niversitesinde
Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika balkl bir konumasnda Trkiyenin gururunu
okayacak nemli aklamalar yapt) her iki taraftaki gvensizlik ve krlganlk devam
etmitir. Yllarca iki lke arasnda stratejik ortaklk olduu grn dile getiren
akademisyen1773 ve politikaclar, hatta askerler iin de, gelinen noktada bir stratejik
ortaklktan deil en fazla zaman zaman ortaya kan bir ibirliinden sz edilebilirdi.

E. AB Ortak D ve Gvenlik Politikas (ODGP-ODGP) Avrupa Gvenlik ve

Savunma Politikas (AGSP-ESVP) ve Trkiye
1. Genel Olarak AGSK-AGSP-AOGSP
Ksa ad AGSK olan Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii NATO'nun Sovyetler
Birlii'nin datlml koullarnda gelitirdii yeni savunma konseptinin addr. Ksa ad
AGSP olan Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas ise Avrupa Birlii tarafndan
gelitirilen ve Bat Avrupa Birlii'nin (BAB) yerine ina edilen bir politikadr. ABnin
Trkiye politikas balamnda 1990 sonrasndaki gelimeler dikkate alndnda bu iki
politikann da son derece nemli yeri olduu aktr. 1774
1772

Milliyet (Gnlk Gazete-stanbul): 01 Mart 2003.

rnein Friedrich Wilhelm Korkisch [1999] Die amerikanisch-trkischen Beziehungen, sterreichische
militrische Zeitschrift (Wien), 37:2, s.131-140.
1774
Bu konuda baknz: Institut fr Friedensforschung und Sicherheitspolitik an der Uni-Hamburg und
Stiftung Entwicklung und Frieden (IFSH) [1995] Europische Sicherheitsgemeinschaft: Das
Sicherheitsmodell fr das 21. Jahrhundert, Bonn; Andreas Jacobs/ Carlo Masala [1999] "Vom Mare Nostrum
zum Mare Securum: Sicherheitspolitische Entwicklungen im Mittelmeerraum und die Reaktionen von EU und
NATO, Aus Politik und Zeitgeschichte, B 17/99, 23. April 1999, s. 29-37; Heinz Kramer [1997f] "Soll die
Trkei EU-Mitglied werden?: Die EU Mitgliedschaft der Trkei ist wichtig fr Europas Stabilitt und
1773

409

II. Dnya Savann sona ermesinin hemen ardndan Avrupada ban Fransann ektii
ortak gvenlik politikalar konusundaki abalar iki temel ama zerinde ekilleniyordu.
Bunlardan birincisi yenilmi, yklm, blnm olsa da Almanyann yeniden bir tehdit
olmasn engelleyecek mekanizmalar ve kalc ibirlikleri gelitirmek ve bylece onu
kontrol altnda tutmak; ikincisi ise, Sovyetlere kar nlemler almakt. Sava sonras byk
glerin siyasi paylamna tabi tutulan Almanyann Dousu Sovyetler Birliine
braklm, bu durum Avrupann ayn zamanda saldrgan-ideolojik bir yaylma politikas
ile karlaabileceine dair endieler de yaratmt. Sovyetler Birliinin ilk rnei
Demokratik Almanya Cumhuriyetinde (Dou Almanya) gerekletirdii yeni bloklama
hareketinde 1947deki ekoslovakya igali byk bir korku yaratnca, Bat Avrupann
yeni bir savunma arayna girmesi kanlmaz oldu. 1948 ylnda Sovyetlerin Prag
igalinden rken Belika, Fransa, Lksemburg, Holanda ve ngiltere, daha sonra Bat
Avrupa Birliinin (BAB) de ekirdei olan ilk teebbs gerekletirdiler. Brksel
Anlamas olarak da bilinen Ekonomik, Sosyal ve Kltrel birlii ve Ortak Savunma
Anlamas sonralar BAB ismini ald.1775 BABn amalar Bat Almanyann yeniden
silahlanmasn kontrol altnda tutmak, Sovyetlerden gelecek bir tehdide kar dayanma
iinde olmak, ama daha da nemlisi ABDyi Avrupadaki savunma sisteminin iine
ekmek eklinde belirlenmiti. 4 Nisan 1949da NATOnun kurulmasna katks bulunan bu
oluum, NATOnun kuruluu ile savunma alanndaki ilevini yitirmitir.1776 O dnemde
atom silah sahibi olan ABDnin Avrupann gvenliinde bu ekilde aktif rol stlenmesi
Avrupallar iin sn derece nemliydi. Ancak NATOnun ABDnin tek nkleer g
olmasndan hareketle belirledii Kolektif Savunma Stratejisini (MRS:Massive Retalion
Strategy); yani dmandan gelecek saldrya atom silahlar da dahil her trl silahla cevap
verileceine ilikin politikay , ABDnin Sovyetler Birlii atom silahna sahip olunca
rkerek birdenbire Esnek Karlk Stratejisi (FRS:Flexible Retalion Strategy). olarak
deitirmesi, bylece Sovyetler Birliinde Avrupallara ynelecek konvansiyonel
saldrlara ancak konvansiyonel silahlarla kar konulabilmesi gibi bir geri ekilmeye
ynelik bir strateji deiiklii gndeme gelince olunca Fransa 10 Mart 1966da NATOnun
askeri kanadndan ekildi. Fransa bununla da yetinmedi ve ABDnin bu politikay
NATOya benimsetmesinin ardndan 1967de de ABD askerlerini de lkesinden kard.
Fransaya gre ABD, kendisini dehet dengesi iinde garantiye alm, ama Varova
Paktndan gelebilecek konvansiyonel saldrlarn menzili iinde kalan Avrupay
savunmasz brakmt. Trkiyenin de uzun sre itiraz ettii bu stratejik dnm
Fransann kendi nkleer silahn gelitirme almalarn younlatrmasna da neden
olmutur. Fransa bu konuda yalnz kalmamak iin ncelikle NATOdan nce kurulan ve
NATO kurulduunda ilevsiz kalan BAB yeniden canlandrmaya almtr. Fransann
Sicherheit", Internationale Politik und Gesellschaft, 4/97, s. 443-446; Heinz Kramer [1997a] Ein wichtiger
Sicherheitspartner. Die Europische Union darf die Trkei nicht auf Dauer aussperren, Frankfurter
Allgemeine Zeitung (Frankfurt/Main), 52 (21. Mai 1997) 115, s. 11.; Ali Karaosmanolu [1991] Die Trkei,
die europische Sicherheit und der Wendel der International Beziehungen, Europa-Archiv, 5, s. 143-152. ;
Atila Eralp [2000] European Security and Turkey, Privateview, s. 52-55; Javier Solana [2000] Die
Gemeinsame Europische Sicherheits und Verteidigungspolitik-Das Intergrationsprojekt der nchsten
Dekade, Integration, 23: 1, s. 1-6.Institut fr Friedensforschung und Sicherheitspolitik an der Uni-Hamburg
und Stiftung Entwicklung und Frieden (IFSH) [1995] Europische Sicherheitsgemeinschaft: Das
Sicherheitsmodell fr das 21. Jahrhundert, Bonn; Andrea Grotthaus: Die Gemeinsame Auen- und
Sicherheitspolitik der Europischen Union :ODGP Erreichbar ber [http://www.europareden.de/info/gasp.htm]; Deutsche Aussenministerium: Die Europische Sicherheits- und
Verteidigungspolitik. Erreichbar ber [http://www.auswaertiges-amt.de/www/de/eu_politik/gasp/esvp_html];
http://www.europa-reden.de/info/gasp.htm;
1775
BAB 1954 ylnda talya ve F.Almanyann da katl ile yedi yeli bir birlik haline gelmitir.
1776
Mehmet zcan: AB Ortak D ve Gvenlik Politikas, Journal of Turkish Weekly, (29.10.2004)
http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=18#

410
ABDye gvensizlikle ilgili politikas bugne kadar uzanan izler de brakmtr. Fransann
Avrupa politikalarnn merkezinde Avrupal Bir Avrupa, Avrupa in Avrupal Bir
Savunma Politikas uzunca bir sre etkinliini srdrm, hatta bu politika, ABD ile ok
yakn ibirlii iinde olan ngilterenin AETde iki kez veto edilmesi dahil, pek ok konuda
Fransa tarafndan dlanmasnda da etkili olmutur. Aslnda Fransann tutumuna ramen
Roma Antlamasnn imzalanmasndan 1970li yllara kadar ortak d ve savunma
politikas kavram, Topluluk iin zerinde durulan konulardan biri olmamtr. 1970de
kabul edilen Davignon Raporu, Avrupa Siyasi birlii (AS) projesini balatmtr.
1986 tarihli Tek Avrupa Senedi, sz konusu projenin kurumsal hale getirilmesi asndan
ayr bir nem tamaktadr. Bu erevede siyasi ibirlii, Avrupa Konseyi, Dileri
Bakanlar ve Siyasi Komite dzeyinde ilemeye balamtr. Buna ramen, ye lkeler
arasnda ortak tutumlarn benimsenmesi konusu tam olarak zmlenememitir.1777
2. Souk Sava Sonras Dnemde Ortak Avrupa Gvenlii Politikalar
Dou Blounun Avrupadaki en nemli simgesi olan Berlin Duvarnn yklnn ve Orta
ve Dou Avrupada balayan zgrlk ve bamszlk hareketlerinin ardndan gvenlik
politikalarnn gzden geirilmesi gerei de ortaya kmt. Henz Sovyetler Birlii
yklmadan nceki gnlerde 27 ubat 1990da Brkselde AB ile ABD ynetimi arasnda
gerekletirilen toplantda, iki taraf arasnda gvenlik politikalar balamnda gelimelerin
deerlendirilmesi ve ortak politikalar iin ylda iki kez toplanlmas karar alnmt. NATO
Temmuz 1990da Londradaki Zirvesinde tarihi bir adm atarak, nce Varova Pakt
yelerini dman olarak grmediini deklere etmi, ardndan da 20 Aralk 1991de, eski
Varova Pakt yeleri, eski Sovyetler Birliinden kopan lkeler ve Baltk devletleri ile
NATO yelerinin birlikte yer alacaklar bir Kuzey Atlantik birlii Konseyini kurmutur.
Toplam 38 lkenin iinde yer ald Konseyin ylda iki kez Savunma ve Dileri
Bakanlar dzeyinde toplanmas, yeler arasnda siyasi askeri ve evre sorunlar
konularnda bir danma ve gr alverii platformu olarak kullanlmas kararlatrlmtr.
Kasm 1990da Pariste Rusya ve Dou Avrupa lkelerinin de katldklar Avrupa Gvenlik
ve birlii Konferansnda (AGT) ise ABD ile AB arasnda ibirlii amal bir
Transatlantik Bildirisi imzalanmtr.1778
NATO stratejisinde bir dnm noktas olarak kabul edilen 6-8 Kasm 1991 tarihli Roma
Zirvesinde, yeni koullar erevesinde Kapsaml Gvenlik Stratejisinin temel alnmasna
karar verilmitir. Buna gre NATO glerinde kapsaml indirime gidilecek, hareket
yetenei daha fazla ve acil mdahale gcne sahip ok uluslu (evik Tepki Gc gibi)
oluumlar gelitirilirken, nkleer silahlanmada indirimler yaplacaktr. Kapsaml Gvenlik
Stratejisinin nemli bir ayan ise Bunalm-Kriz Ynetimi oluturmaktadr. Bylece
krizlerden nce bunlarn giderilmesi, diplomatik yollar kullanlarak ibirliin ve diyalogun
gelitirilmesi ve nereden geliecei belli olmayan risklerin azaltlmasna allacaktr. Yeni
strateji ile NATOnun zellikle bunalm ynetimi ve krizleri nleme misyonu Avrupada
BABa devredilmesine karar verilmitir. Ancak Avrupada yine Fransann ban ektii
genel istek Avrupann kendi savunma politikalarn gelitirebilecei bir srece ynelmek
eklindeydi.
Ocak 1994de NATO tarafndan sunulan, Rusyann da kendisine ayrcalkl bir konum
verilmesi iin uzun sre itiraz ettikten sonra 22 Haziran 1994de imzalamasnn ardndan
1777

Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii Resmi nternet Sayfas:

http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=3&fId=10&prnId=13&hnd=1&ord=12&docId=323&fo
p=0
1778
Haydar akmak [2005] Avrupa Birlii Trkiye likileri, s. 71 vd.

411
yrrle giren Bar in Ortaklk Projesi de (Partnership for Peace) KAKnn askeri ve
gvenlik boyutunu oluturmaktadr. Ayni Zirvede NATO ile BAB arasnda salanmas
ngrlen ibirliinin temelleri de belirlenmi, ABnin daha fazla inisiyatif almasndan
duyulan memnuniyet dile getirilmi, ancak gvenlik alannda NATOnun asl adres olduu
vurgusundan da vazgeilmemiti. Bu ayn zamanda Amerikann Avrupa'daki askeri
varlnn da devam edecei anlamna geliyordu.1779
1991 ylnda genel gvenlik stratejilerinin deimesi, zellikle NATO Konseyinin yeni
stratejik konsepti ve bunun iinde BABa bar koruma almalarnda NATOnun Avrupa
aya olarak grevinin verilmesi ve ardndan da Roma Anlamasnda en kkl
deiiklikleri gerekletiren ve AByi kuran tarihi Maastricht Zirvesinde (10 Aralk 1990)
alnan kararlar erevesinde AB Anlamasnn nemli ayandan birisi olarak Ortak D
ve Gvenlik Politikasnn esaslar ortaya konulmutur.1780 Maastricht Zirvesinde, BABa
AB yesi olan lkelerin tam ye olacaklar karar alnm, bylece 12 AB lkesi BABa
tam ye olarak arlm, NATO yesi olan anacak AB yesi olmayan Trkiye, Norve ve
zlandaya ise ortak yelik stats verilmitir. Bylece ilk kez Avrupallar kendilerine
zg bir d ve gvenlik politikas gerekletirme konusunda uzlamaya varm ve buna
ilikin bir hukuki zemin de yaratmlard. ABnin gvenlik politikalar balamnda neleri
hangi amalar erevesinde gerekletireceine ilikin en nemli ilkeler ise BAB tarafndan
19 Haziran 1992de alnan Petersberg Kararlar ile belirlenmitir. Petersberg
Kararlarnda, insani yardm ve kurtarma faaliyetleri, bar koruma operasyonlar,
gerektiinde kuvvet kullanmn da ierecek ekilde kriz ynetimi ve barn yeniden tesisi
gibi giriimlerde ABnin kararlarnn BAB tarafndan uygulanmas ngrlmtr.1781
Ancak ABnin gerektiinde NATO kaynak ve kapasitelerini kullanarak gerekletirmeyi
planlad bu giriiminin NATOya bir alternatif olmayaca, hatta politika deil sadece
kimlik olarak zikredilmesi konusunda ciddi bir hassasiyet gsterilmitir. BABn
stlenecei ilevlerin NATOnun Avrupa ayan glendirmeyi hedefledii vurgusu
yaplrken, AGSK terimi bile tek bana deil ounlukla NATO iindeki AGSK eklinde
dile getirilmitir. Hem Avrupa kendi gvenliini NATO emsiyesi altnda salayacak hem
de kendisinin Petersbergde belirlenen amalar erevesinde gerekletirecei uygulamalar
NATOdan bamsz olmayacakt.1782 Buna ramen Fransa ve Almanyann, NATO ile
uyumlu olsa da daha zerk bir yaplanma istei iinde olduu akt. Bu nedenle de
NATOnun 10-11 Ocak 1994deki Brksel Zirvesinde AGSK yerine AGSPyi neren bu
iki lke yeterince destek bulamasalar ve Zirve Bildirisinde politikalarn belirlenme yeri
NATOdur denilse de, ABnin 1997deki Amsterdan Zirvesi ve Anlamas bu ynde atlan
admlar bakmndan son derece nemli dzenlemelerin gerekletirilmesiyle neticelendi.
Bunda eski Yugoslavya'da meydana gelen olaylar karsnda Birliin d politika da olduu
gibi savunma politikalar konusunda da kendi blgesi dahil etkisiz kalmas ve sorunlara
zm iin NATO, BM gibi dier uluslararas rgtlerin varlna gereksinimini
srdrmesi ve Maastricht Antlamas ile yaplan dzenlemelerin yetersizliini ortaya
kmas nemli rol oynamtr. Bu nedenlePetersberg Grevleri, Maastricht Antlamasn
revize eden Amsterdam Antlamas ekinde yer alan bir bildiri ile AB bnyesine dahil
edilmi ve daha kararl bir tutum sergilenmitir.1783 Netice olarak, gnmzde Avrupa
Birlii bnyesinde askeri ibirliinin snrlarn, Petersberg Grevleri temelinde gelitirilmi
1779

ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikalar, s. 353-354.

Avrupa Birlii (Maastricht) Anlamas 5.1 ve J.4.1 paragraflar.
1781
Bu konuda AB Konvansiyonundaki bir deerlendirme iin:
http://register.consilium.eu.int/pdf/de/02/cv00/00437d2.pdf
1782
ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.353.
1783
Mehmet zcan [2005] AB Ortak D ve Gvenlik Politikas, http:// www.turkishweekly.net/turkce/
makale.
1780

412
bir ereve belirlemektedir. Buna literatrde Petersberg Plus ad da verilmektedir. 16-17
Haziran 1997deki Amsterdan Zirvesinde kabul edilen Anlamann 12. ve 18. maddelerinde
bir adm daha atlarak kimlikden deil artk politikadan sz edilmesinin yan sra ortak
strateji ve ortak eylemden sz edilmektedir. Bu anlamasn 18. maddesi, Avrupa
Gvenlik ve Savunma Politikalar iin yetkiyi de AB Bakanlna vermektedir. Anlama
bu konudaki kararll ve politik devamll salamak iin de Ortak D ve Gvenlik
Politikalar Yksek Komiserlii makam yaratm ve buna da NATO eski Genel Sekreteri
Javier Solanay atamtr. Solana bu grevi Ekim 1999da stlenmitir. Anlama Mart
2000de faaliyete geen Siyasi ve Gvenlik Komitesi, Avrupa Askeri Komitesi ve
Avrupa Askeri Personeli kurumlarn da yaratmtr.
1998e kadar AGSK ile ilgili tartmalar Avrupa gvenliinde NATOyu esas alan ve
ABnin bu alanda ataca admlarn ttifakn Avrupa ayan glendireceini vurgulayan
ana tema erevesinde srdrlmtr. Ancak 1998, ayhann da vurgulad gibi
AGSK/P tartmalarndan yeni bir dnemin balad gelimelere sahne olmutur.1784 II.
Dnya Savann sona ermesinin ardndan, savunma, gvenlik politikalar ve d politik
tercihlerinde Avrupadan ok daha fazla ABDye yakn duran ve hatta balangta ABnin
bu konulara girmesine de scak bakmayan ngiltere, Avrupann savunma yeteneklerinin
gelitirilmesinin (NATOnun yansra) AB erevesinde gelitirilebileceine ilikin
Fransann tutumunu desteklediini Aralk 1998deki St. Maloda Fransa-ngiltere ikili
zirvesinde ortaya koyunca, ABnin AGSKya yaklamnda yeni bir dnem almtr. Zirve
bildirisinde NATOya balln yansra ABye zerk bir askeri yaplanmann gerei de
vurgulanm, bylece ABnin uluslararas alanda daha arlk bir rol oynayabilmesi
bakmndan NATOdan bamsz olmasa da zerk bir yaplanma dile getirilmitir.1785
St.Malo sreci olarak adlandrlan ve ABnin yeni savunma kimlii konusunda son
derece nemli bir yeri olan bu gelime, ksa bir sre patlak veren Kosovadaki krizde etkili
olacak mekanizmalar gelitirmeyince, bu giriim de hayal krkl yaratm oldu.1786
Ancak sre daha sonraki AB Zirveleri kararlarna daha ska yansd ve bu konuda genel
bir aba iine girildi.
AGSP bakmndan Haziran 1999da yaplan AB Kln Zirvesi ile Aralk 1999daki
Helsinki Zirvesi nemli bir rol oynad ve burada NATOnun mdahale etmek istemedii
uluslararas krizlerde ABnin kendi bana kabul edecei kararlar erevesinde mdahale
edebilecei karar alnd.1787 ye devletlerin ODGPnin ancak nemli bir savunma gcyle
desteklendiinde baarl olabileceini vurgulamalar sonucunda, Haziran 1999 tarihinde
Klnde gerekleen Avrupa Birlii Zirvesinde, BABn 2000 ylnda feshedilmesine karar
verilmi ve Petersberg grevleri olarak adlandrlan BABn kriz ynetim grevlerini,
Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP) kapsamna almtr Helsinki, Feira ve
Nice Zirvelerinde de, Birliin uluslararas kriz ynetiminde zerk eylem kapasitesi
kazandrma istei daha somut hale gelmitir.1788

1784

ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.354.

ibid, s.354 vd.
1786
Her ne kadar daha sonraki dnemde bu sre balamnda Avrupa dnda baz kk apl operasyonlar
gerekletirilse de, bataki amaca ulalamad akt: Bkz: St Malo: Britain and France working together in
Africa,
http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=101775600
4455.
1787
AB Zirveleri ve bu balamda AGSPnin geliimi konusunda bir makale iin Bkz.: Mehmet zcan [2005]
AB Ortak D ve Gvenlik Politikas, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=18#
1788
http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=3&fId=10&prnId=13&hnd=1&ord=12&docId
=323&fop=0
1785

413
AB iinde Kln ve Helsinki Zirvesi sonrasnda artk AGSKdan deil, AGSPden, yani
kimlik gibi belirsiz bir kavramdan deil, politika gibi daha arlkl ve uygulamaya
ynelik bir kavramdan sz edilmesine de bu dnemde baland. Helsinki Zirvesinde
Birliin Dnyadaki Rol: Ortak D ve Gvenlik Politikas balkl paragrafnda, AGSP
erevesinde dnyann farkl blgelerinde ortaya kan ya da kacak olan krizlerin
zmnde askeri ve askeri olmayan metotlarla uluslararas bara katkda bulunmann
amaland, Birliin, Birlemi Milletler Bildirisindeki ilkelere uygun olarak uluslararas
gvenlie ve bara katkda bulunaca teyit edilerek BM Gvenlik Konseyinin, barn ve
uluslararas gvenliin salanmasnda temel bir sorumlulua sahip olduuna dair inan
belirtilmitir. Avrupa Konseyi, uluslararas krizlere cevaben AB ynetimi altnda askeri
operasyonlar oluturma ve yrtme gibi konularda, NATO dahil olmasa da zerk bir karar
yetkisine sahip olduunun altn izmitir. Bu yntemin gereksiz tekerrrlerden kanmay
amalad ve Avrupa ordusunun yaratlmas anlamna gelmedii vurgulanmtr. 1789
Helsinki Zirvesi'nde, gvenlik ve savunma konusunda gerek Kln Zirvesi sonularna gerek
eitli bakanlk raporlarna atfta bulunularak ayrca u kararlar da alnmtr:
ABnin yrtt- operasyonlarda ye devletlerin gnll ibirlii erevesinde, 2003
ylna kadar Petesberg grevlerinin tamamn gerekletirebilecek ekilde 50000-60000
kiilik bir askeri gc en az bir sene boyunca destekleyebilecek ve 60 gnlk bir sre iinde
sava dzeninde tutabilecek lde bir ordu oluturulmas; ABnin tek idari ereve
balamnda, operasyonlardaki siyasi ve stratejik ynlendirici grevini stlenebilmesi iin
Konsey ierisinde yeni siyasi ve askeri birimler oluturulmas; AB ve NATO arasnda
karlkl danma, ibirlii ve tam bir effaflk salama amacyla oluturulacak koullarn,
AB yesi devletlerin ihtiyalar da gz nnde bulundurularak belirlenmesi; Birliin, karar
alma mekanizmalarnn zerk yaps korunmak suretiyle, AB yesi olmayp NATO yesi
olan devletler ve dier ilgili lkelerin AB kriz ynetimine dahil olmasnn salanmas ve
Askeri olmayan kriz ynetimi iin sivil kaynaklarn kullanlmas ve egdm amacyla
Birlii'n ve ye devletlerin sahip olduu askeri kaynaklar arasnda bir paralellik
oluturulmas gerekmektedir.1790 Bu balamda Haziran 2000de gerekleen Feira
Zirvesinde de, hem ye devletlerin kriz ynetiminde kullanlabilecek 5000 kiilik bir polis
gcn oluturmalar ngrlm; hem de Trkiyeyi ok yakndan ilgilendiren ve ciddi
itirazlarna neden olan bir konu olan AB yesi olmayan ancak NATO yesi olan lkelerin
bu politikaya nerede ne ekilde katlacaklarna dair esaslar belirlenmitir. 2001 ylna
ABDnin gzetiminde Trkiye ile AB adna mzakereler yrten ngiltere arasnda
imzalanan Ankara Mutabakat bu sefer de Yunanistann itiraz ile karlam ve NATO
ile AB arasndaki ibirliinin esaslarnn kesinleememesine neden olmutur. Yunanistan
bu mutabakataNATO yesi bir lke AB yesi bir lkeye askeri mdahalede bulunamaz
eklinde bir cmlenin de eklenmesini srarla talep etmitir.1791 Ancak buna ramen Aralk
2001deki Laeken Zirvesinde AB AGSP balamnda Petersberg Grevlerini yerine
getirecek olan askeri gc operasyonel ilan etmitir.1792 Bu konudaki uzlama ancak
Aralk 2002deki Kopenhag Zirvesinde salanabilmi ve NATO ile AB arasnda 16 Aralk
2002de ibirlii ereve anlamas imzalanmtr. 1793 "NATO-AB Avrupa Gvenlik ve
Savunma Politikas Ortak Bildirisi"nde de bu uzlama ile AB`nin, Avrupa Gvenlik ve
Savunma Politikas (AGSP) erevesinde oluturaca askeri birimlerin, NATO`nun
lojistik, stratejik ve istihbarat alanlarndaki yeteneklerini kullanabilmesine olanak
tannmtr.1794 Bu sayede, rnein ABnin uzun zamandan beri hedeflemekte olduu
1789

Bulletin EU: 12-1999, 1.3.1 ve I.9.

ibid; ayrca http://www.ikv.org.tr/pdfs/helsinkizirvesonuc-tr.pdf.
1791
http://www.zaman.com.tr/2002/06/22/dis/h1.htm
1792
ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.357.
1793
[ ABl. L 80 vom 27.3.2003 ]
1794
ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.359.
1790

414
Makedonya ve Bosna Herekteki askeri operasyonu ynetme istei, daha ksa zamanda
gerekleebilir duruma gelmitir. 2003 ylnn ubat aynda yrrle giren Nice
Antlamas erevesinde, BABn AB iindeki rolyle ilgili maddeler AB Antlamasndan
karlm, ODGP ile ilgili zel temsilcilerin seiminde ve anlamalarn onaylanmasnda
ounluk sistemi kabul edilmi, ODGP alannda daha ok ibirliinin balatlmasn
herhangi bir ye devletin durdurma hakk sakl tutulmutur.1795 akmakn da belirttii gibi
BABn btn grevleri ABye devredilmi ve BAB ilevsiz adeta bir tabela rgt
haline dnm olsa da kapatlmamtr. Bunun nedeni de BAB Senedinin 5. madesinde
sz konusu olan snrlarn karlkl garantisi konusudur. Bu karlkl garantinin ayr bir
anlama sreci gerektirmemesi iin BABn anlamas yrrlkte kalmaya devam
etmektedir.1796
Souk Savan bitiminin hemen ardndan ard arda ortaya kan blgesel krizler, son derece
baarl bir ekonomik-sosyal entegrasyon projesi olan ABnin de eksiklerini grmesi, yeni
ihtiyalar belirlemesi ve kendini yeni dnya dzeninin koullarnda yeniden tanmlamasn
gerektirmitir. 1990-91 Krfez Krizinde siyasi ve askeri bakmdan son derece yetersiz
kalmasn dnemin Belika Dileri Bakan ok arpc szlerle ifade etmi ve AB
ekonomik bir dev, siyasi cce ve askeri olarak da bir meyve kurdu kadardr demiti. Bu ve
buna yakn tanmlama ve eletirilerin ortaya kard bir gerek vard, o da ABnin Souk
Sava sonrasndaki dnemde eski yap ve zihniyetinin srdrlemez olduu idi. Bu gerek,
Krfez Krizinden ok daha fazla Balkanlarda yaanan dramatik gelimelerde btn Avrupa
kamuoyunun gndemine yerleti ve btn evrelerde de kabul grd.
nmzdeki dnemde ABnin kresel bir g olabilmek ve karlarn daha iyi
koruyabilmek, gelitirebilmek iin kendi ortak d politikasn ve bununla balantl
savunma ve gvenlik politikalarn gelitirmesi kanlmazdr.1797 te tam da bu noktada
Trkiye ile AB arasndaki ilikiler srete en nemli unsurlardan birisi olarak karmza
kmaktadr. Aralk 2002de varlan uzlamaya ramen, AGSPnin ileyiinde NATO yesi
olan ancak AB ile yelik mzakerelerini yrtse de henz ye olmayan Trkiyenin
pozisyonundaki belirsizlik genel politikalar da etkileyecek nemde bir rol oynamaktadr.

3. Avrupa (Ortak) Gvenlik ve Savunma Politikas ve Trkiye

Trkiye ile AET/AT/AB arasndaki ilikilerde gvenlik boyutu en nde gelen
unsurlardan birisi olmutur. Trkiyenin 1959da AETye bavurusunun da, bu bavurunun
kabulnn znde de, sadece ekonomik, sosyal, siyasal unsurlar deil, hatta daha fazla
gvenlik kayglar bulunmaktayd.1798 ABnin Trkiyeye ynelik politikalarnda, Avrupa
Gvenliinin en nemli garantisi olan NATOnun nc gc ABDnin srekli olarak
devrede bulunmas da bu durumla aklanabilir. 1990 sonrasnda AT/ABnin Trkiye
politikas da yine ama bu sefer daha farkl bir gvenlik algs zerinde ekillenmi,
nceleri Sovyet tehdidinin sona erdii dncesi ile aslnda Trkiyeye de ihtiya
kalmad dncesi dillendirilmi olsa da, ksa bir sre sonra, yeni dnyann yeni tehditler
ve sorunlar ierdii, bunlarla ba etmede de Trkiyenin desteinin gzard edilemeyecek
kadar nemli olduu farkedilmitir. Yeni tehdit artk Orta ve Dou Avrupann,
1795

http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=3&fId=10&prnId=13&hnd=1&ord=12&docId
=323&fop=0
1796
akmak [2005] Avrupa Birlii Trkiye likileri, s.75.
1797
Hasret omak [2005]Trkiye'nin AB yelii Dnya'da Bar ve Gvenlii Ne Ynde Etkileyecek?
http://www.tasam.org/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=206
1798
Bac [2006] Trkiye ve AGSK, s.967.

415
Kafkaslarn, Orta Asyann ve Ortadounun kkl deiimlere uramasndan kaynaklanan
istikrarszlk ve belirsizliklerden kaynaklanyordu. Bu tehdit algs sadece sylem
dzeyinde de kalmam, 1990-91de I.Krfez Krizi, ardndan eski Yugoslavya
topraklarnda soykrma varan atmalarn yaand gelimeler kanlmaz biimde
Avrupann gvenlik konularnda inisiyatif almas gerektiini ortaya koymutur. te bu
inisiyatifin gereklemesinde Trkiyenin konumunun ne olaca en nemli tartma
konularndan birisi olmutur. Bunda Trkiyenin Yunanistan ile ilikileri ve Kbrs sorunu
kadar, Trkiyenin NATO yesi olduu halde AB yesi olmamasndan kaynaklanan znde
siyasi ama zaman zaman da teknik sorunlar da etkili olmutur.
1990dan sonra Avrupallar tarafndan dile getirilen AGSK, Avrupa savunmasnda NATO
esas aktr olarak devam etse de hem NATO hem de ABD zerindeki ykn paylalmas
balamnda Avrupallarn daha fazla inisiyatif stlenmelerinin bir arac olarak
deerlendirilmiti.1799 1998 sonrasnda ise, sadece sylem olarak deil, inisiyatif olarak da
artk bir kimlik deil, politikadan sz edilmeye balanlmtr. Bylece AGSP,
Maastricht Anlamas ile ABnin 2. stn olarak tanmlanan Avrupa Ortak D ve
Gvenlik Politikasnn (AODGP) gvenlik ve savunma boyutunun ad haline gelmitir.
Ancak bu niteliksel deiim, hem NATOnun ve bunun iindeki ABD liderliinin
zayflamas endiesi tayan ABD ile AB arasnda sorunlara neden olmu, hem de Trkiye
gibi, NATO yesi olan ancak AB yesi olmayan Avrupal lkeler iin ciddi skntlarn
yaanmasna neden olmutur. ABD ve AB yesi olmayan NATO lkelerindeki temel kayg,
ABnin bir sre sonra kendi d politik ncelikleri ile NATO ve ABDden bamsz
davranabilme kapasitesine ulama ve bunlar ynetebilme kabiliyetine ulaabileceine dair
endielerdi. AB ise srekli olarak NATOya alternatif bir yaplanmaya gidilmeyeceini,
hatta Avrupa Ordusu ya da benzeri bir silahl g de oluturulmayacan, sadece
NATOnun Avrupa ayann AB tarafndan glendirilmesinin hedeflendiini ifade
etmitir. Aslnda zellikle Bosna ve Kosova krizleri, ABD ile AB arasndaki askeri g
dengesizliini iyice gzler nne sermi, hatta bizzat ABD Avrupallarn daha ok askeri
harcama yapmalarn ve savunma btelerini artrarak ABDye destek olmalarn
nermekteydi. Ancak ban Fransann ektii Avrupac yaklam, kendi iinde
tereddtler ve endieler de yaratmyor deildi. Bu balamda son derece nemli bir baka
faktr de, krizlere ynelik operasyonlarn kara harekatlarna ABDnin uzak durma istei ile
ilgiliydi. Vietnam sonrasnda ABD mmkn olduunca yksek teknolojiye dayal havadan
operasyonlar tercih etmi, kara birliklerinin harekete dahil olmas ve gerektiinde scak
atmalara girmesine izin vermemitir. Bu durumda, canl rnei yaanan Balkanlarda
yaanan krizlerde hava harekatn mteakip kara harekatlar ya da barn salanmas,
korunmas trnden misyonlar iin gerekli askeri destein Avrupadan karlanmas
ABDnin tercihi olmutur. Ancak bu konuda da AB ciddi bir kapasite sorunu ile kar
karya kalmaktayd. AGSP bu an hem de NATO ve ABD lehine kapatlmasnn bir
arac olarak da tasarlanmt. 1800 Ancak yine de AGSP konusunda ABDnin de endieleri
vard. ABD zaman zaman tehdide varacak ekilde AGSPnin NATOnun ya da ABDnin
Avrupa'daki bir alternatifi olarak getirilmesi halinde buna izin vermeyeceini, gerekirse
Avrupadan btnyle ekilmeyi bile dnebileceini ifade eden aklamalar yapmt.
Aralk 1998de dnemin ABD Dileri Bakan M.Albrightn NATO Bakanlar Konseyinde
ABDnin temel bak asn 3-D adn verdii decoupling, duplicating, discriminating
ilkeleriyle tanmlyordu. Buna gre AGSKy NATOdan ayrarak ttifakn karar almasnn
nemini azaltacak herhangi bir giriimden, halihazrdaki almalarn tekrarndan ve AB
yesi olmayan lkelere ynelik ayrmclktan kanlmalyd. Ancak ABDnin bu ikaz ve
itirazlar AB tarafndan da kabul grd. Bu durum Albrightn aklamasnn zerinden
1799
1800

ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.358.

ibid, s.358 vd.

416
yaklak bir yl getikten sonra ABDnin daha pozitif bir yaklam benimseyerek NATIO
Genel Sekreteri Lord Roberstson aracl ile 3-D yerine 3-I y yeni konsept olarak
ortaya koyduunu grmekteyiz. Buna gre AGSP konusundaki yaklam ttifakn
blnmezlii (indivisibility), gelitirilmi Avrupa yetenei (improved) ve tm taraflarn
kapsanmas (inclusiveness) olarak revize edildi. Kavramlar deise de, ABD tarafndan
ortaya konulan temel prensipler Trkiyenin endielerini de karlamaktayd. 1801
Trkiye AGSP konusundaki gelimelerden genelde endie duymutur.1802 zellikle ortak
ye statsnde yer ald ve pratikte btn karar alma srecine dahil olduu BABn
feshedilmesi ve AGSP konusundaki btn kararlarn AB yesi lkelere tannd bir
mekanizmann yaratlmas Trkiyenin endielerini daha da artrmtr. Bunda Kbrs
konusundaki AB politikalarnn da pay byktr. Ancak AB de Trkiyenin bu kayglarna
duyarsz kalmamtr. Zaten ABnin AGSP bnyesinde gerekletirecei operasyonlarda
Trkiyenin tam yesi olduu NATOnun kaynak ve kapasitelerini kullanmaya ynelik
vazgeilmez gereksinmesi, Trkiyenin AB ile pazarlk etme gcnde son derece nemli
bir rol oynamtr. Trkiye ak biimde, sreten ve karar mekanizmalarndan dlanmas
halinde NATO kaynak ve kapasitelerinin AB tarafndan kullanmn veto edeceini ifade
etmitir. Bacnn da ifade ettii gibi Souk Sava sonras gvenlik artlarna intibak
srecinde Trkiye, Avrupa gvenlii ve yaps konusunda gerek bir ibirliin temelinde
NATOnun bulunmas giriimlerini destekledi.1803 Bunda Trkiyenin ABye ye olmamas
ve bu balamda karar alma mekanizmasndan yeterince sz sahibi olamayacann otaya
kmas temel unsur oldu. Aslnda hem askeri kapasitesi, hem fazlas ile kantlanm Bat
ile ibirlii misyonu ve hem de Blgedeki konumu itibari ile Trkiyenin AGSPnin
darda braklmasnn da hibir makul nedeni bulunmamaktadr. Ancak ABnin
politikalarn ancak AB yesi lkeler belirleyebilir biimindeki yaklam, Trkiyenin
otomatik olarak darda kalmasn gerektirdiinden, bu yaklamn revize edilmesi ve yan
anlama-mutabakatlarla Ankarann tatmin edilmesi gerekmitir. ngiltere ve ABDnin
ciddi abalar ile Aralk 2001de Trkiye ile AB arasnda AGSP konusunda belirli bir
uzlamaya varlmt. Trkiye ile varlan Ankara Mutabakatna gre younlatrlm
konsltasyon ad verilen bir danma mekanizmas oluturulacak ve hem Trkiye karar
mekanizmasndan dlanamayacak hem de AB askeri gc, NATO yesi lkeler arasnda
kacak ihtilaflarda (burada Yunanistan ile Trkiye kastediliyordu) kullanlamayacakt.
Trkiyenin kabul ettirdii bir baka husus da Kbrs RY ile ilgiliydi. Buna gre Kbrs RY
AB yesi olduktan sonra Trkiyenin blgesinde yaplacak bir operasyonda Rum askerler
Trkiyenin talebi zerine operasyon d kalacakt. Bylece 1999 ylnda gerekleen Kln
Zirvesinden itibaren, ABnin ortak gvenlik ve savunma politikas alannda atm olduu
somut admlar erevesinde, NATOnun askeri imkan ve yeteneklerinden yararlanma
talebi, AB karar mekanizmasnda yer almayan ve kendisine ynelik olas tehditlere kar
kayglar bulunan Trkiye asndan sorun belirli lde zlmt. Bu balamda, Ege
sorunu gibi NATO mttefikleri arasndaki sorunlara ve Kbrs sorunu gibi BM
gzetimindeki konulara ABnin taraf olmamas konusunda anlamaya varlmtr. Ancak bu
uzlama beklenecei zere, kendi d politik taleplerini Avrupallatrma ile elde etmeyi
zellikle 1981den bu yana srdren Yunanistann itirazlarna neden oldu. Yunanistan
aralarnda ABden Trkiye ile olas bir atmada destek alacana dair sz verilmesinin
istenmesi de olmak zere pek ok yn ile sz konusu mutabakat gndemde tutmutur.
Ancak Yunanistann istei zerine Ankara Mutabakatna Laeken ve Sevilla Zirvelerinde
yer verilemedi. AB yesi olmayan Avrupal mttefiklerin AGSPye katlmlar konusunda
ilerleme ancak 24-25 Ekim 2002 tarihlerinde Brkselde yaplan Avrupa Konseyi
1801

Bac[2006] Trkiye ve AGSK, s.977 vd.

cal [2005] Trkische Aussen und Sicherheitspolitik, 81 vd.
1803
Bac[2006] Trkiye ve AGSK, s.978.
1802

417
toplantsnda salanabildi. Bu ilerleme 12-13 Aralk 2003 tarihlerinde gerekleen
Kopenhag Zirvesinde Trkiyenin AGSPnin geliimi konusundaki kayglar rnein
AGSPye katlm konusunda Trkiyeye gvence verilmesi ve NATO ile Bar iin
Ortaklk Anlamas imzalamam olan Kbrsn NATO imkanlar kullanlarak yrtlecek
operasyonlara katlmamas dikkate alnmas zerine belirli lde zmlenmitir.1804
Bylece AB ile NATO arasnda AGSP konusunda bir anlama imzalanmas mmkn
olabilmitir. ayhann da vurgulad gibi bu konuda salanan uzlama Trkiye ile
Yunanistan tarihlerini bilenlerin de onaylayaca gibi bir dnm noktas dr.1805 AB Zirve
kararlarnda ABnin NATO olanaklar ile giriecei askeri operasyonlara sadece NATO
yesi olan veya NATOnun Bar in Ortaklk programna dahil olarak NATO ile ikili
gvenlik anlamas imzalam olan AB yesi lkeler katlacaktr. Buna gre Kbrs ve
Malta devre d kalmtr. AB ile NATO arasnda bu erevede 16 Aralk 2002de ibirlii
anlamas kabul edilmitir.
AB ile NATO arasnda ortaya kan bu yeni ibirlii modelinin mr ne yazk ki ok ksa
zaman iinde deiik yaklamlara da neden olmutur. ABD ve ngilterenin Iraka
mdahale etme istei ve bu erevede Avrupal mttefiklerinden destek istemesi ile birlikte
ciddi bir kriz yaand. Iraka ynelik bir sava tehlikeli, gereksiz ve yararsz bulan Fransa,
Almanya, Belika ve Lksemburg, hem ABDnin operasyonu engellemeye altlar hem
de 29 Nisan 2003 tarihinde bir toplant yaparak ABnin askeri operasyonlarnda
kullanlmak zere ortak bir merkez kurulmas konusunda da ABD ve ngilterenin youn
muhalefetine ramen, uzlamaya vardlar. Ancak AGSP bakmndan Iraka yaplan
mdahale ciddi bir kriz anlamna da gelmitir. nk ABnin nc gleri olarak nitelenen
Almanya ve Fransann kar kmalarna ramen, AB yesi ve aday pek ok lke ABD ile
birlikte hareket etme karar alm, bu da ABnin AOGSPden daha ne kadar uzakta
olduunun arpc bir rnei olmutur.1806 Ancak bu dnemde Trkiyenin tutumu da
ABnin iki lider gc olan Almanya ve Fransannkine yakn olmutur. Hatta bu durum
Trkiyenin ABDden uzaklaarak AB ile AOGSP gelitirilmesinde ciddi ve samimi bir
destek salayacana dair yorumlara da neden olmutur. Almanya ve Fransa Liderleri,
Trkiyenin bu tutumundan memnun kaldklarn ve bunun Trkiyenin AB yoluna ciddi bir
katk salayacan eitli vesilelerle dile getirmilerdir.
4. Trkiye'nin Ortak Dileri ve Gvenlik Politikasna Uyumu
Trkiye iin hazrlanan yllk ilerleme raporlarnda, Trkiyenin AODGPye ne lde
katk salad, ne gibi ibirliklerin yapld ve hangi sorunlar bulunduu da dile
getirilmektedir. Bu balamda 2005 Yl lerleme Raporunda ifade edilenler, ayn zamanda
AODGPde Trkiyenin nerede bulunduunu ve uyumun seviyesini gstermek bakmndan
nemlidir.1807 2005 yl lerleme Raporunda (rapora konu olan dnemde) Trkiyenin d ve
gvenlik politikasn ABnin bu alandaki politikasyla uyumlu hale getirmeyi genel olarak
srdrd ifade edilmektedir. Trkiyenin, ABnin yaptrmlar ile kstlayc nlemlerine,
aklamalarna, bildirilerine ve giriimlerine katlm ynnde sergiledii tutum ile AB ile
Trkiyenin grlerinin nemli lde birletiini grld, Katlm stratejisi
kapsamnda Trkiye ile tesis edilen dzenli, glendirilmi siyasi diyalogun, Gney
1804

http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=3&fId=10&prnId=13&hnd=1&ord=12&docId=
323&fop=0
1805
ayhan [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, s.362.
1806
ibid, s.362.
1807
6 Ekim 2004de AB Komisyonu tarafndan aklanan "Trkiye'nin yelii Perspektifinden Kaynaklanan
Hususlar hakknda Komisyon Birimleri alma Belgesi"nin "Jeopolitik Boyut " blmnde de AGSP ve
Trkiye balants konusunda benzer bir yaklam dile getirilmitir.

418
Kafkasya, Bat Balkanlar, Ortadou Sreci, Akdeniz ve Ortadou Blgeleri, Irak, ran ve
Afganistan gibi uluslararas konularda gr alveriinde bulunulmas suretiyle devam
ettii; Trkiyenin AGSPye ilikin gelimeler konusunda da olmak zere, AB ile siyasi
diyalogu aktif bir ekilde srdrme ynnde byk istek ortaya koymu olduu
belirtilmektedir. Ayn raporda, Trkiyenin, iyi komuluk ilikilerini gelitirme, siyasi
istikrar tevik etme, insan haklar sorunlarnn zmn takviye etme ve demokratik
gelimeleri destekleme saikleriyle Barselona Srecini, baz kk farklarla da olsa,
desteklemeye devam ettii de vurgulanmaktadr. Trkiyenin AGSPnin gelitirilmesi
konusuna aktif ilgi sergilemeyi srdrd, bu balamda, Kosova (UNMIK), BosnaHersek (EUPM), Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya (Proxima) ile Demokratik
Kongo Cumhuriyetinde (EUROPOL KINSHASA) AB nderliinde yrtlen polis
misyonlarna halihazrda itirak ettii, ayrca UNPROFOR ile balayan, IFOR, KFOR ve
Aralk 2005te, Trkiyenin de katld, EUFOR-ALTHEA tarafndan devralnan SFOR
gibi Balkanlardaki muhtelif BM ve NATO misyonlarnda yer ald ifade edilmektedir.
Trkiye, Temmuz 2003ten itibaren, Gneydou Avrupa Savunma Bakanlar Sreci
Egdm Komitesi (SEDM/CC) Dnem Bakanlnn yansra, Gneydou Avrupa
okuluslu Gc Siyasi Askeri Ynlendirme Komitesi (PMSC-MPFSEE) Dnem
Bakanl grevini yrtmtr. Trkiye ayrca, Gneydou Avrupa iin stikrar Paktna
ve Gneydou Avrupa birlii Giriimine (SECI) katk salamtr. Trkiye,
BLACKSEAFOR, Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat, Ekonomik birlii rgt ile
D-8 dahil dier giriimlere de itirak etmektedir.. lerleme Raporu ve Strateji Belgesinde
Trkiyenin terrle mcadele iin uluslararas kampanyada aktif bir rol oynamaya devam
ettii, bu balamda BMnin tm Anti-Terr protokolleri ile szlemelerine taraf olduu,
Ocak 2005de Terrizmin nlenmesi Avrupa Szlemesini Tadil Eden Protokol
onaylad da vurgulanmakta, byle Trkiyenin AOGSPNN artk en nemli
unsurlarndan birisi haline gelen terrle mcadele konusunda salad katklar
anlatlmaktadr. Trkiyenin BM Genel Sekreterinin yeni giriimi Medeniyetler
ttifakna, 2005 Haziran ayndan bu yana, spanya ile birlikte ortaklaa bakanlk ettii de
zellikle 11 Eyll sonras yeni dnyann yeni gereksinimleri balamnda dile
getirilmektedir. Raporda Trkiyenin katklar ve ilevi konusunda belki de tek olumsuzluk
Kbrs balamnda ortaya kan sorunlardan kaynaklanan ve AB ile NATO arasnda
ibirliinin tam olarak gerekletirilmesini engelleyecek sonular olan konulardr. Raporda
da ifade edildii zere, Trkiye ve AB, AB ile NATO arasndaki Berlin (1996) (+)1808
anlamalar konusunda farkl yorum sz konusudur ve bunun sonucunda, Trkiyenin,
Kbrs ile Maltann kriz ynetimi konusundaki AB-NATO stratejik ibirliinin dnda
tutulmalar ynndeki srar, AB ile NATO arasndaki ibirliinin tam olarak
gereklemesine de engel olmaktadr. 1809
AOGSPdeki temel sorun, Trkiyenin AB yesi olmad gerekesi ile AOGSPnin karar
mekanizmalar dnda tutulmas abasdr. Ancak AB hem sadece AB yeleri ABnin
politikalar konusunda karar verebilir gibi ilke olarak doru olan bir noktadan hareket
etseler de, hemen ardndan bu politikay gerekletirmek iin Trkiyenin tam yesi olduu
ve oluumuna hem mali hem insani kaynakla ok ciddi kaynak salad NATOnun imkan
ve kapasitesi kullanmak istemeleri bir tutarszlk yaratmaktadr. Daha da nemlisi ABnin
1808

Berlinde 3 Haziran 1996 tarihinde yaplan NATO Bakanlar Konseyinde Avrupa Gvenlik Savunma
Kimliinin NATO iinde gelitirilmesine karar verilmi, bu karar daha sonraki NATO ve AB Zirvelerindeki
dier kararlarla gelitirilmitir.
1809
lerleme Raporu- 2005: (COM(2005) 561 nihai), SEC (2005) 1426, s. 148-153
(http://www.mfa.gov.tr/NR/rdonlyres/4175572C-1552-478D-A44C-419993B33372/0/2005_ilerleme.pdf) ve
Komission der EG : EG Strategiepapier 2005 zur Erweiterung, {SEC(2005) 1433 } KOM(2005) 561,
(http://www.europarl.eu.int/omk/sipade3?PUBREF=-//AB
Parlamentosu//TEXT+TA+P6-TA-20060096+0+DOC+XML+V0//EN&L=EN&LEVEL=0&NAV=S&LSTDOC=Y&LSTDOC=N), s.38.

419
AOGSPnin temel amac olarak benimsedii krizler ve kriz blgeleri konusunda da
Trkiyenin hakl endieleri sz konusudur. nk NATO uzmanlarna gre Avrupa
gvenliini tehdit eden ve ABnin mdahale etmesi olas olan 23 scak blgeden 21i
Trkiyenin hemen evresindedir. 1810 Bu balamda, olas bir mdahale Trkiyenin hem
ulusal gvenliini hem de ulusal karlarn ok yakndan ilgilendirecektir. Oysa AB bu
konuda Trkiyenin kaynaklar ile oluan NATOdan kapasite ve olanaklar kullanmay,
ancak AB yesi olmad gerekesi ile karar mekanizmasna katlmamasn
istemektedir.1811 Trkiye iin en ciddi sorun da, NATO yesi olmad halde AB yesi olan
lkelerle ilgili olarak ortaya kmaktadr. Bu balamda Kbrs Cumhuriyeti adna AB iinde
yer alan Kbrs Rum Ynetiminin AOGSPnde yer almas ve NATO kaynaklarnn da
kullanlaca bir politikann karar mekanizmasnda bulunmas Trkiyenin kabul
edemeyecei bir durumdur. Trkiyenin AOGSPye itiraz Kbrs R.Y. (ve Malta)nn
konumlaryla da yakndan balantldr.1812
AB 2003 ylnda AOGSP konusunda nemli bir adm atarak Kriz Ynetim Merkezi
oluturdu. Zaten Aralk 2002deki Kopenhag Zirvesinde AB Konseyi NATO ile varlan
uzlama ve anlamadan hareketle, NATOnun kaynak ve kapasitesinden faydalanarak
Bosnada SFOR sonrasndaki askeri operasyonun ynetimine talip olduunu aklamt.1813
Bu Zirvede ayrca "AGSPnin hibir koulda ve krizde herhangi bir NATO mttefikine kar
kullanlmayaca gibi, NATO askeri kriz ynetiminin de karlkl olarak, AB'ye ve ye
lkelerinden herhangi birine kar eyleme geemeyecei kararlatrlmtr. Bylece
Trkiye iin de gvence verilmitir.1814 Ancak bu operasyonun gerekleebilmesi iin
NATO ve ABDnin onay gerekmekteydi. NATO Dileri Bakanlar da Aralk 2003de bu
grev devri konusunda grme karar almlard. Ancak 2003 iinde AB AGSP
erevesinde ilk kez operativ hale gelerek eitli grevler stlendi. AGSPde varlan
uzlamann hemen ardndan ABnin Makedonyadaki bar koruma grevini 1 Nisan 2003
tarihinden itibaren 320 kiilik bir gle stlenmesi sz konusu olabilmi, ayrca Bosna
Herseke ABnin 7000 kiilik bir g gndermesi ve oradaki bar koruma grevini
devralmas sz konusu olabilmitir. Avrupa Birlii'nin Kongo'da 1300 kiilik bir gle
yrtmekte olduu baka bir bar koruma grevi de bulunmaktadr.1815
Trkiyenin son gelimeler nda kendi gvenlik konseptinde de ciddi deiimler
gereklemitir. Bu deiimin Trkiyenin i ve d politik yapsna da ciddi etkileri
bulunmaktadr.1816 Ancak zellikle 11 Eyll sonrasnda Trkiyenin AOGSP iindeki yeri
1810

Mehmet Ali rtemelik Die Trkei als Regionalmacht: Strategische Beziehungen zwischen der Trkei
und der Europischen Union, bei der Sdosteuropa-Gesellschaft Mnchen, 2. Dezember 2003
[www.tuerkischebotschaft.de/archiv] Bu konuda farkl saylar da verilmektedir. rnein rsik blgeleri ve
Trkiye ile balantsn Bac 16 scak blgenin 13 olarak vermekte ve bu blgeleri Bosna-Hersek,
Sancak, Kosova, Karada, Arnavutluk-Makedonya snr, Dalk Karaba, eenistan, Grcistan-Abhazya,
Grcistan Gney Osetya, Kuzey Irak, ran, Sriye, Kbrs, Voyvodina, Prevleka ve Belarus olarak vermektedir.
Bkz.: Bac[2006] Trkiye ve AGSK, s.969.
1811
Ramazan Gozen [2003] SAM Papers: Turkey's Delicate Position Between NATO and The ESDP.
1812
Bac[2006] Trkiye ve AGSK, s.969-970.
1813
EU Presidency Conclusions . Copenhagen, 12 and 13 December 2002,
http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/73842.pdf, 27-29.
1814
Mehmet zcan [2005] AB Ortak D ve Gvenlik Politikas,
http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=18#
1815
Ocak 2003den itibaren Bosna-Hersekde Polis grevi (EUPM), Mart-Aralk 2003de Makedonyada
NATO kaynak ve kapasiteleri ile Concordia Oprasyonu; Haziran-Eyll 2003de Kongoda askeri operasyon;
Aralk 2003 ortasndan itibaren Makedonyada polis grevi (EUPOL Proxima).
http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=3&fId=10&prnId=13&hnd=1&ord=12&docId=
323&fop=0
1816
cal [2005] Trkische Aussen und sicherheitspolitik; Udo Steinbach [2000]Auf dem Wege zur EUMitgliedschaft: Die Standortbestimmung der Trkei in der Region und in der Welt; ayrca: Graham E. Fuller

420
ve konumu da yeniden her iki tarafn da deerlendirmeye tabi tuttuklar bir alan olmutur.
11 Eyll sonrasnda gvenlik politikalarnda atma potansiyelinin kltrel-dinsel merkezli
bir yapya brnmesi ve daha da nemlisi dman bir lke ya da blok deil, terr
rgtleri olmasnn getirdii asimetrik sava Trkiyenin dlanmas iin kullanlan
gerekelerin Trkiyenin dahil edilmesi iin kullanlan gerekelere dnmesine neden
olmutur. IISS uzman G.Jenkins de Trk ordusunun yetkinlii ve lkenin zellikleri
nedeniyle AB iin ne kadar nemli olduunu vurguladktan sonra kltrel duyarll
verimlilikle birletiren bir Trk bar gcnn Mslman ounluklu blgelerde bara
yapaca katky hibir Avrupa lkesi yapamaz grn dile getirmektedir.1817 Aslnda
sadece son dneme bakldnda bile Trkiyenin AOGSPye ne kadar nemli katklar
salad ve salayabilecei aka ortaya kmaktadr.1818 Trkiye rnein Acil Mdahale
Gcne AB yesi btn lkelerden daha fazla katk salayabilecek kapasite, yetenek ve
tecrbeye sahiptir. Trkiyenin her an Avrupal glerle hareket edebilecek 20 binlik bir
gc de hazr bulunmaktadr.
Trkiyenin bu politikada kar karya kald neredeyse en ciddi sorun AB yelii ile ilgili
olarak ortaya kmaktadr. Aslnda Karaosmanolunun da vurgulad gibi Souk Sava
sonrasnda Trkiyenin Avrupa iin salayaca gvenlik ve savunma katks en bata
Avrupann nasl bir ey istedii ile ilgili olacaktr. Eer Avrupa dar snrlar iinde kalan
gvenlik konularnda kendi iine dnk bir Avrupa isterse srtn daha kolayca Trkiyeye
dnebilecektir. Eer Avrupa menfaatlerini Avrupa dndaki blgelerde de korumak, o
blgelerde istikrara katkda bulunmak zere imkan ve kabiliyetlerini kullanma iradesine
sahip bir Avrupa isterse, Trkiyeyi kendi iine daha kolay entegre edecektir. Ancak
Avrupa'nn tercihi hangisi olursa olsun, demokrasi ile uluslararas gvenlik arasnda
kurulan ba varln devam ettirecek gibi grnmektedir. Bu durumda Trkiyenin
Avrupann jeopolitik ufkunun genilemesini, Avrupa da Trkiyenin demokratik ufkunun
genilemesini bekleyecektir. kisi arasndaki yaknlama, sorunun genel zmne de
dorudan katkda bulunacaktr.1819 ki Buna paralel olarak Yunanistan ve Kbrs R.Y.nin
AB yelii, Trkiyenin ulusal karlarnn korunmas bakmndan zel skntlar da
yaratmaktadr. Trkiye, ABnin kendi karlarnn aleyhine ileyecek bir eyleme girimesi
ve bunu stelik NATO kaynaklar ile yapmas sz konusu olduunda AGSP karar alma
mekanizmalarndan uzakta kalmann getirecei potansiyel sorunlar balamnda rahatszlk
duymaktadr.1820 Bu nedenle de Trkiye iin AGSPnin karar mekanizmasnda yer
almamas ciddi bir tehdit olarak anlalmaktadr. Ancak te taraftan bata Fransa olmak
zere baz AB yesi lkeler ise, ye olmayan bir lke olarak grdkleri Trkiyenin karar
mekanizmasnda yer almasnn ABnin Ortak D ve Savunma Politikalarna dardan ve
hi de meru olmayan bir biimde bir mdahale olarak alglanmaktadrlar. Trkiyenin
NATO kaynaklarnn kullanm konusundaki tavr, Fransa liderliindeki ayrlk kanad
[1993] Turkeys new Eastern Orientation in: Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China
eds. Graham E. Fuller and Ian O. Lesser Boulder, Colorado: Westview Press, s. 38f. auch Hseyin Bac
[1996a] Bir Devlet Adam Olarak Turgut zal ve D Politika, in: Sezal, hsan (Ed.) Devlet ve Siyaset
Adam Turgut zal, 20 Mayis Eitim, Kltr ve Sosyal Dayanma Vakf, Istanbul, s. 20-27; Ali
Karaosmanolu [1991] Die Trkei, die europische Sicherheit und der Wendel der International
Beziehungen, Europa-Archiv, 5, s. 143-152; Frank Waltmann [1995] Formen der regionalen
Zusammenarbeit am Schwarzen Meer und in Zentralasien vor dem Hintergrund europaischer
Integrationserfahruhgen; Geostrategische Implikationen fur die Aussenpolitik der Turkei, Diss., AlbertLudwigs-Universitat Freiburg, s.143 ff.
1817
Gareth Jenkins [2004] Trk ordusu, ABnin kazanc, Zaman (Gnlk Gazete-stanbul) 12.12.2004.
Ayrca Hasret omak [2005] Trkiye'nin AB yelii Dnya'da Bar ve Gvenlii Ne Ynde Etkileyecek?
http://www.tasam.org/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=206
1818
http://www.abgs.gov.tr/tarama/tarama_files/31/agsp.pdf
1819
Karaosmanolu [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii, s.69.
1820
Bac[2006] Trkiye ve AGSK, s.978-979.

421
da harekete geirdii iin ABD sorunu ortak bir noktada zmeye almaktadr. nk
ABD iin blnm ve btnyle ABDnin kontrolnden km bir Bat savunmas hem
ilevsel olmak bakmndan hem de ABDnin gc ve prestiji bakmndan son derece
risklidir.

422

Sonu ve ngrler
Dnyann yakn tarihinde ok ynl etkiler brakan, Trkiyenin bata Bat olmak zere d
dnya ile ilikilerini belirleyen temel unsur olan Souk Savan sona ermesinin ardndan
Trkiye ile Avrupa Birlii ilikilerinin yeni yapsn, mantn ve temellerini anlamaya
alan bu almada, belki de ortaya kan en belirgin gerek, net bir sonu
karlamayacadr. likinin son derece karmak olan tarihi, kltrel, politik, corafi,
sosyal, psikolojik ynleri bir yana, ABnin Trkiye politikasndaki belirsizlik, kararszlk ve
zaman zaman da yeteneksizliinin getirdii karmaa salkl analizler yapmay daha da
zorlatrmaktadr. Yine d faktrlerin bu ilikilere etkisinin youn olmas da dikkate
alnmaldr. Ancak ABnin 1959da balayan Trkiye ile ilikilerinin, baka aday ya da ye
lkelerle karlatrlmayacak zel ama ayn zamanda zor bir iliki olduu aktr.
Trkiyenin iinde yer alaca bir AB ile almayaca bir AB arasndaki fark, zellikle AB
bakmndan olaanst byktr. Trkiyenin hem ideolojik nedenlerle, hem siyasi, sosyal,
gvenlik hem de blgesel rekabet ilikileri erevesinde AB iinde yer alma arzusu byk
lde anlalr ve makul zemini olan bir taleptir. Ancak AB iin Trkiye konusundaki
politika bu kadar belirgin ve net deildir. Yani ilikilerde bir kafa karkl varsa, bunun
genelde AB tarafnda olduu sylenebilir. Bu anlamda her ne kadar ilikilerde ska tarihi
nitelemesi yaplan aamalar yaanm olsa da asl tarihi karar AB tarafndan henz btn
netlii ile alnamamtr. Bunda hi kuku yok ki srarla ABye ye olmak konusunda bir
irade sergileyen Trkiyenin tavr nemli rol oynamaktadr. Zaman zaman aksaklklar,
gnlszlkler, geri admlar, elikiler yaansa da Trkiyenin AB konusunda kendi
stratejik kararn verdii sylenebilir. AB ise, tam da Khnhardt ve Ptteringin ifade
ettikleri gibi hala stratejik dnme kapasitesi gelitirememi bir birlik olarak Trkiye
konusunda net ve kalc bir karar almakta sknt ekmektedir. Aslnda dnyann grd en
baarl entegrasyon projesi olan ABnin en son Anayasa olaynda yaand gibi kendi
Anayasas zerinde uzlamak konusunda bile ciddi sorunlar bulunduu, ortak d ve
gvenlik politikas gelitirmekte aksad dikkate alnrsa, Trkiye gibi AByi nitelik ve
nicelik bakmdan ciddi biimde deitirecek ama ayn zamanda ABnin kresel g olma
iddiasyla yakndan ilgili bir kararn kolay alnamayaca da bir gerektir.
Bu almann, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin, Souk Sava sonrasnda ok ynl,
kapsaml ve karmak hale gelen jeostratejik-jeopolitik koullarla ncelikle balantl
olduu biimindeki ana tezi, byk lde dorulanmtr. Ancak burada nemli
unsurun n plana ktn grmekteyiz. Bunlardan birincisi Karaosmanolunun szn
ettii gibi Souk Sava dnemindeki ortak stratejik kltrn deimesi ile ilgilidir. 1990
sonrasnda Avrupada bar, demokrasi ve insan haklar temelinde gelien demokratik
ufuk ayn zamanda ABnin genilemesinin de temel unsuru olmutur. Kopenhag Kriterleri
de bunu vurgulamaktadr. Oysa ayn dnemde Trkiyede ABDden de byk destek alan
jeopolitik-stratejik ufuk n plana kyordu. Bu ayrma, 90l yllarda ska atmalara
da neden olacakt. Hi kuku yok ki bu ayrmada Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doudaki
gelimeler ile Trkiyede yaanan blc terrn de etkisi bykt. kinci nemli gelime
ise ABnin 90l yllarda tehdit alglamasndaki deiimdi. Bandan beri Trkiyeyi
gvenlik balamnda stratejik bir ortak olarak gren Avrupallar, Sovyet tehdidinin ortadan
kalkmasnn ardndan Trkiyeye olan ihtiyacn azald gryle hareket etmeyi tercih
ettiler. Bu dar stratejik-gvenlik alglamas ksa sre sonra Irakda, Balkanlarda ardndan
da 11 Eyll ile ABDde yaanan gelimeler ile deise de 90l yllarn ilk dnemine
damgasn vurduu sylenebilir. Bu kapsamda nc nemli gelime ise Avrupada
yaanan byk kimlik aray oldu. nceleri savalarn, ardndan da Sovyet faktrnn

423
bld Avrupa, barl bir birleme olana yakalam, bunun da ortak Avrupa
deerleri zerinde yaplmas, dolays ile de Avrupallk kimliinin gelitirilmesi gerektii
ortaya kmtr. Tpk bir zamanlar talyay yarattk, sra talyanlar yaratmaya geldi
denildii gibi 90l yllar da Avrupallarn yaratlmaya alld bir dnem olmutur.
Ancak bu srete Trklerin, ounlukla onunla zde tutulan slamn
yabanclatrlmas, tekiletirilmesi youn olarak gndeme gelince Avrupa
kamuoyunda Trkiye iin var olan tereddtler daha da artmaya hatta belirli lde
dmanla dnmeye balamtr. Zira Avrupann yeniden inasnn temel motoru ABye
entegrasyon olunca, bu entegrasyon ile genileme srecine giren ABnin eski AB yesi
vatandalarnda yaratt tedirginliin ap ve gelimilik seviyesi itibari daha fazla rknt
yaratan Trkiye balamnda daha da artmas artc deildi. AB iindeki en nemli
glerden birisi olan ve Trkiye ile ilikilerin neredeyse belirleyicisi konumundaki
Almanyadaki Hristiyan Demokrat hkmetin de nemli etkisi ile 1997de aklanan
Gndem 2000 raporunda aday lkeler arasnda alnmayan, ardndan da 1997deki
Lksemburg Zirvesinde onaylanan dlayc yaklam 1999da ABDnin byk abalar
ve ayn zamanda Almanyadaki iktidar deiiminin etkisi ile deitiinde, AB kamuoyunun
Trkiye konusundaki ilgisinde de patlama yaand. Bu arada aday yelik statsnn
ardndan Trkiyenin Kopenhag Kriterlerini yerine getirmek konusunda ortaya koyduu
artc performans ile 11 Eyll sonrasnda Avrupada ortaya kan yeni gvenlik
ihtiyalar Trkiyenin Birlie yaklamasnda son derece etkili oldu. AB Trkiyesiz bir
gvenlik stratejisi gelitiremeyeceinin bilinci ile daha orta bir zm gelitirmeye alt.
Ancak Trkiyenin ABye ye olmas yerine ortak, imtiyazl ortak, ayrcalkl ortak
ya da partner olmas konusundaki politika seeneklerine Trkiyenin rza gstermemesi
ile zamana yaylm ve ucu ak bir yelik perspektifini zorunlu olarak ortaya kt.
Yoksa AB iin Trkiyenin iinde, yani karar mekanizmasna da dahil biimde deil,
ama yannda olmas en ideal zm gibi alglanmaktayd. Bu politik tercih hala AB
iindeki ounluun arzulad, ancak uygulayamad bir tercih olarak kendisini
hissettirmektedir.
90larn ikinci yarsndan itibaren ortaya kan yeni jeopolitik-jeostratejik tanm ve kresel
politikalarda yaanan atmalar ABnin iinde Trkiyenin de yer almas gereken farkl bir
konsepti gndeme getirmesini gerektirdi. AB, yeni kresel koullarda siyaseten, askeri
olarak ve ekonomik olarak rekabet edebilmek ve varln daha da gelitirerek
srdrebilmek iin ortak d ve savunma politikas gelitirmesi gerektiini, bu anlamda
ABDden belirli lde bamszlamas gerektiini daha net biimde gndemine ald.
ABD ile AB arasnda ortaya kan farkl kar alglamalar ve ABDnin zellikle 2000li
yllardaki buyurgan politik tavr ABnin stratejik hedeflerini gzden geirmesinde etkili
oldu. Blgedeki istikrarn bozulmamas ve srdrlebilir klnmas en ncelikli strateji
olurken, buna bir de kresel terrn eklenmesi politik-askeri ncelikleri yeniden gndeme
tad. Huntingtonun Medeniyetler atmas tezi eletirilse ve genel zellikleri itibari ile
reddedilse de, din-kltr ekseninde atmalarn artaca ortaya km, bunu n somut
rnekleri de yaanmt. te tam da bu noktada Trkiye yine baka hibir aday lkede
olmayan zellikleri ile ekicilik yaratyordu. ABnin mevcut refah toplumunun
srdrlebilirlii ne garanti edilebilirdi ne de bu konu ABDye braklabilirdi. Bu bakmdan
11 Eyll 2001deki terr saldrlar pek ok Avrupal politikacnn Trkiyeyi
kefetmesinde son derece etkili oldu. Artk Trkiyenin ABye salayaca katklar
sadece askeri, corafi ve demografik unsurlarla tanmlanmayacak, ayn zamanda
Trkiyenin 90l yllarda dlanmas iin gereke olan dini-kltrel-tarihi zellikleri AB
iin en nemli ekicilik faktrlerinden birisi olacakt. Bunun en sembolik rneklerinden
birisi de BM destei ile spanya ve Trkiyenin nderliinde yrtlen Medeniyetler
ttifak projesiydi. Trkiye, Bat ile atmayan, laik, demokratik, kapitalist ve Mslman

424
bir lke olarak yeni dnemin en nemli deerlerinden birisi haline geldi. Zaten pek ok
yeni ye lkeden birle ok ABye entegre olmu bir Trkiyenin dlanma maliyeti,
kazanma maliyetinden daha fazla grnyordu. Belika Dileri Bakannn I.Krfez
Krizinde syledii gibi, ekonomik dev, siyasi cce, askeri olarak ise bir elma kurdu
gcnde olan AB iin Trkiye hazmedilmesi zor ama kolayca da vazgeilmeyecek bir
lke haline gelmiti.
almada incelenen alt tezler balamnda ayrca u bulgular ve ngrlerden sz etmek
mmkndr:
- ABnin Trkiye konusunda net bir politika belirleyemedii ve politikasn temel
olarak zaman kazanma ve srece yayma zerine bina ettii; Trkiyeli bir AB ile
Trkiyesiz bir AB arasndaki derin farkllk konusunda tercihin yaplamad, bu
balamda da Trkiye konusundaki tartmalarn temel olarak ABnin kendi ii
sorunu olduu tezi byk lde dorulanmtr;
- AB iin Trkiye karar nemli avantajlar ama ayn zamanda ciddi riskleri olan bir
karardr. Anayasa da dahil olmak zere nemli politik konularda ortak politika
retme becerisine hala ulaamayan ABnin Trkiye konusunda net bir karar vermesi
kolay deildir ve kresel gelimelerle yakndan balantldr;
- ABnin kararszl ve jeopolitik ufuk darl Trkiyenin motivasyonunu
dorudan etkilemekte, Trk kamuoyunda ciddi bir tahribat yaratmaktadr;
- Avrupada Trkiyeyi nereyse btnyle dnda brakan yeni bir kimlik
heyecannn yaand ve Trkiyenin bu kimlik alan iinde yer almad iin
ABye ye olamayaca eklindeki yaklamn nemli bir arlk kazand; bunun
karsnda AByi daha kltrel-tarihi bir kimlikten daha ok hukuk devleti-insan
haklar-demokrasi-piyasa ekonomisi gibi ilkelerden oluan ok kltrc bir
yaklamn Trkiyenin yelik perspektifine destek verdii grlmtr. Buna
2000li yllardaki kresel gelimelerin yaratt yeni ekici unsurlar da eklenmitir;
-Bu srete AB kimliinin tanmlanmasnda Trk kimliinin nemli bir rol
oynam, bu roln dar tanm yapmak isteyenler iin kimliin snr, ya da
tekisi, geni tanm yapmak isteyenler iin ise kimliin zenginlii,
oulculuu olarak deerlendirilmitir;
- ABnin Trkiye politikasnn her geen gn daha ok duygusal temeller zerine
oturdu, ama ayn dnemde Trkiyenin ok daha rasyonel gerekelerle AB ile
ilikileri talep ettii dnlmtr;
- Trkiyenin AB (AET/AT) ile ilikilerinin AB iindeki en nemli aktrnn
Almanya olduu, Almanyadaki i ve d politik gelimelerin Trkiyenin AB ile
ilikilerine dier btn AB yesi lkelerden daha ok etkide bulunduu, bu
balamda Almanyadaki Hristiyan Demokrat (CDU/CSU) ve Hr Demokrat Parti
(FDP) koalisyonu (1990-1998) ile Sosyal Demokrat Parti (SPD) ve Birlik-Yeiller
Partileri koalisyonu (1998-2005) arasndaki AByi alglama baznda ortaya kan
farklln Trkiyenin AB ile ilikilerine de byk lde yansd grlmtr;
- AB-Trkiye ilikilerinin Souk Sava dneminde olduu gibi sonrasnda da
kresel ve blgesel gelimelere son derece duyarl olduu ve bu erevede de
zellikle ABDnin ilikilerde nemli rol stlendii, baka bir anlatmla en nemli ve
etkili d faktr olduu grlm, ancak Trkiyenin ABD balantsnn her
zaman olumlu bir unsur olmadnn da zellikle alt izilmitir; bu balamda
ayrca ABDnin Irak politikasnn gelecei ve daha da nemlisi yakn ve orta vadede
ABD ile ran arasnda kacak bir atmann Trkiye ile AB ilikilerine de youn
biimde yansyabilecei grne ulalmtr;
- Trk politikaclarn zellikle Orta Asya ve Kafkaslarda yaanan deiimin rzgar
ve ABDnin byk destei ile heyecanla ilgi gsterdii blgesel g olma

425
abasnn 1993de artk yerini gerekilie brakt, Trkiyenin AB dnda
herhangi bir ciddi alternatif bulamad, bunun iin de 1993 sonrasnda AB
trenini yakalamak adna zaman zaman kesintiler ve elikilerle de olsa ciddi aba
sarf ettii gzlenmitir;
- Trk kamuoyunda AB iin verilen destein dorudan ABnin gvenirlii ile ilgili
bir sorun olduu, yani AB kukuculuunun Trkiyede AByi reddetmekistememek deil, ABnin Trkiyeyi oyalad ve son aamada almayacana olan
inancn belirledii tespit edilmitir. Bu balamda ABnin Trkiyeyi entegre etmeye
ynelik ciddi bir politik tavrnn Trkiyede ksa zamanda byk destek bulaca
dnlmtr;
- Btn olumsuzluklar ve atmalara ramen Trkiyenin 1990a gre ABye
olmasa da Avrupaya daha ok yaknlam olduu tespit edilmitir;
- Batc-lerlemeci Trk elitinin bu srete ciddi bir blnme yaad ve bu
kesimin ulusal karlardan daha ok bamszlklk ve ulusal onur
kavramlarnn n plana karld bir politika gelitirdikleri ortaya konulmutur;
- Trkiyede ayn zamanda evre olarak tanmlanabilecek muhafazakr-dindar
kesimlerin Trkiyede politika ve ekonomide daha fazla pay alabilmek iin zellikle
de 2000li yllarda AB projesine genel olarak arasallk balamnda yaklatklar
ve ABye destek verdikleri grlm, AK Parti Hkmetinin de balangta ABye
bir ama ya da vizyon olarak deil, byk lde ara olarak bakt, ancak her
geen gn AB politikalarnn iselletirildii bir srecin AK Parti iinde de
yaand kansna varlmtr;
- Trkiyenin AB ile ilikilerinin i politikada son derece nemli etkileri olduu ve
iktidarlarn AByi i politikada dnmn bir arac olarak da kullandklar, bunun
AK Parti dneminde de net biimde ortaya kt tezi de byk lde
dorulanmtr.
Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii liikleri: 1990-2005 balkl bu
almada, yukarda sz edilen gelimeler erevesinde yaplmaya allan analizler net
biimde unu ortaya koymaktadr: Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin nitelii ve gidiat
AB tarafndan ve karmak gvenlik-stratejik ncelikler erevesinde belirlenmeye
allmtr. Ancak hala kesin, net bir Trkiye kararrndan sz etmek mmkn deildir. Bu
durum Trkiye bakmndan ciddi bir motivasyon eksiklii ve gerilime neden olmaktadr.
ABnin Souk Sava sonrasnda yeterli ve kapsaml bir Trkiye politikas gelitirememesi,
ilikilerde tkanklklarn da temel nedeni olarak grlebilir. 3 Ekim 2005de ABnin en st
dzey karar organ olan AB Konseyinin oy birlii ile ald karar ile yelik mzakerelerine
balanlmasna ramen hala bir lkenin Avrupal olup olmadnn tartlyor olmas ya
da yelik d formllere Trkiyenin ikna edilmeye allmas bu politik-stratejik kararn
henz tam oturmadnn arpc rnekleri olarak grlebilir. Trkiye ile AB arasndaki
ilikileri yakn ve orta vadede de yine baz nemli stratejik gelimelerin etkileyecei ve her
iki taraf iin de son kararn verilmesinin zaman alaca aktr.
Burada ok nemli bir husus da udur: Trkiye konusundaki karar stratejik bir karardr ve
bu karar AB politikaclar, liderleri orta ve uzun vadeli kar alglamalar erevesinde
vereceklerdir. Ancak stratejik kararlarn topluma anlatlmas her zaman kolay olmayabilir.
sizliin ok artt, ekonomide duraanlk yaanan Avrupadaki sradan vatanda
ilgilendiren eyler daha ok ksa vadelidir ve genel olarak reddetme ynndedir. Yani, iini
kaybetmekten, Trkiye iin daha fazla vergi vermekten ya da Trkiyenin sahip olduu
sorunlu komularndan dolay ortaya kacak atmalara taraf olmaktan kayglanan sradan
Avrupa vatandann Trkiyenin yeliine scak bakmas zaten mantkl olmazd. Bunu
ancak lkesinin karlarn orta ve uzun vadede dnen liderler aabilir ve Trkiyenin

426
kendi ulusal karlar iin gerekli olduunu aktarabilirler. Eurobarometre aratrmalarna
gre 2004de ABye ye olan son 10 lkeden hibirisi, hatta 370 bin nfusu olan Maltann
bile AB vatandalarnn % 50den ok desteini alamad grlmektedir. 2007de ye
olacak Bulgaristan ve Romanyaya verilen destek oranlar da bunu gsteriyor. 10 yllk
srede yaplan aratrmalarn ortalamasna bakldndan Bulgaristan ye olsun diyenler %
37,9, olmasn diyenler % 38,2, Romanya iin ise % 37,0 ile 37,5tur. lkelerin yardan
ou AB vatandalar ounlukla reddettikleri halde ABye ye yapld. Trkiye iin on
yllk sredeki destek Trkiyenin sradan Avrupa vatandan tedirgin edecek zelliklerine
ramen hi de kmsenmeyecek bir oranda % 31,7dir. Kar kan oran % 46dr. Ancak
politik-stratejik kararlar risk tar ve risk almak politikaclarn, liderlerin iidir. Bu Trkiye
konusundaki karar iin fazlas ile geerlidir. AB liderleri uzun vadeli karlar yerine ksa
vadeli politik manevray tercih ederler ve poplist yaklamlar ile Trkiye konusunu i
politik malzeme haline dntrrlerse, Trkiye konusunun nemini ve hatta Avrupa iin,
AB yesi lkelerin ulusal karlar iin hayatiliini sradan vatandaa anlatmak da son
derece zor olacaktr. Trkiyenin kendisini tantacak ve iletiimi, kuracak bir stratejiyi
gelitirmesi de bu balamda son derece nemlidir.
Benzer bir baka nemli husus da udur: ABnin Trkiye karar Bacnn da ifade ettii
gibi Grand strategy olarak belirlenmitir. nk kresel gelimeler dikkate alndnda
Trkiyeli bir AB ile Trkiyesiz bir AB biri birinden ok farkl olacaktr ve uzun vadeye
de yaylm olsa AB Trkiyeli bir AB olmaya karar vermitir. 25 ye ile 450 milyonluk
AB iinde Trkiyenin sorunlu olduu Kbrs-RY gibi 700 bin nfuslu bir lke de yer
almaktadr. Kbrs-RY ABye ye olduktan sonra Trkiye konusunda nemli bir rol
stlenmi grnmektedir. Yani Trkiye gibi AB iin hayati bir konuda, Kbrs-RY ABdeki
veto hakk nedeni ile karar verici konumda grnmektedir. Bunun hibir mantk dayana
olmayaca aktr. Zaman zaman Fransann, zaman zaman Avusturyann verdii g ile
pozisyon alan Kbrs-RYnin gerek arl ile ABnin netleecek Trkiye politikas
arasnda dorudan iliki bulunmaktadr. Bu u anlama gelmektedir: Gerek son dnemde
dile getirilen Avrupadaki kamuoyu basks, gerekse de Trkiye ile ikili sorunlar olan
lkelerin ABnin Trkiye politikasn temelden etkileme gleri olduunu dnmek
abartl olacaktr. AET ile Trkiye arasndaki ilikilerin balad 1959da Kbrs
Cumhuriyeti kurulmamt bile. Ancak burada sorun Kbrs Rumlarnn tavr deil, ona bu
imkann sunulmasdr. yle anlalyor ki, AB kendi geleceini de son derece yakndan
ilgilendiren Trkiye konusunda tarihi-son kararn veremedii srece bu tr tali konular
gndemin ve ilikilerin asl belirleyicileri haline gelecektir. Ancak, eer sonunda Trkiye
birlie entegre olacaksa bu ypratc srecin Trkiyede yaratt tahribatn da AB
tarafndan dikkate alnmas gerekmektedir. Trkiye ABye entegre edilmeyecek ve farkl
bir stat ile ilikiler srdrlecekse, bunun da AB tarafndan net biimde ortaya konulmas
gerekir. Bu tr bir aklk, yelik vaadine ramen Kbrs ya da Ermeni sorunu gibi baka
mikro bahanelerin arkasna snmaktan daha az ypratc olacaktr. Avrupa ABden ibaret
deil, ama Trkiyenin Avrupaya siyasal, askeri, kltrel, sosyal anlamda bu kadar entegre
olduktan sonra ABnin karar alma sreci dnda hem de biraz da rencide edilerek tutulmas
ciddi bir tahribat hatta dmanlk yaratabilir. Jeostrateji, iinde hem avantaj hem de risk
barndrr. Bu avantajn ortak kullanm gerekleemezse, hem dnyann en baarl
entegrasyon projesi olan AB, hem de gerek anlamda baarl bir model olarak nitelenen
demokratik-mslman-laik Trkiyenin modernleme projesi ciddi yara alabilir. Orta ve
uzun vadeli ortak karlar iin gelitirilecek bu ortak mcadele zellikle de 11 Eyll
sonras dnyasnn en iddial giriimlerinden birisi olacaktr. Projenin ne kadar baarl
olaca ise ortaya konulacak vizyonla ilgilidir.

427

Biblografya
ABROMOWITZ, Morton, I. [2001b] Amerikann Trkiye Politikasnn Belirlenmesi Srecinde Karlalan
Glkler, in: Abromowitz, Morton, I. (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.:
Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara, S. 221-268. (Org.:Turkeys Transformation and
American Policy-2000)
ABROMOWITZ, Morton, I. (Ed.) [2001a] Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk
akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara (Org.:Turkeys Transformation and American Policy2000)
ABROMOWITZ, Morton, I. [1993] Dateline Ankara: Turkey After zal, Foreign Policy, 91, pp. 164-181.
ADANIR, Fikret [1995] Geschichte der Republik Trkei, B.I.-Taschenbuch Verl., Mannheim.
AHMAD, Feroz [1993] The Making of Modern Turkey, Routledge, London-New York.
AKKAYA, idem [1998] Der Zypernkonflikt und der Beitritt von Zypern in die Europische Union,
Zentrum fr Trkeistudien, ZfT-Aktuell 59.
AKKAYA, idem [1997] Die wirtschaftliche Entwicklung in der Trkei, Aus Politik und Zeitgeschichte,
B11-12, S. 13-23.
AKKAYA, idem [1996b] Die Schwarzmeerwirtschaftsregion, Gegenwart, Zukunft und Moglichkeiten
einer deutsch-turkischen Zusammmenarbeit in der Region, in: Deutschland und die TrkeiGemeinsame Interessen in Europa, im Mittleren Osten und Mittleasien, Gumpel, Werner (Ed.)
Sudosteuropa-Gesellschaft, Band 7, Mnchen, S. 47-54.
AKKAYA, idem [1990] Komparative Darstellung der sozio-konomischen Strukturen der und der Trkei
und drei neuen EG-Mitgliedslnder Spanien, Portugal und Griechenland, Zentrum fr
Trkeistudien, 4:2, S. 125-132.
AKKAYA, idem / EN, Faruk [1999] Neue Dynamik in den Beziehungen zwischen der EU und der
Trkei im Vorfeld des Gipfeltreffens von Helsinki, Zeitschrift fr Trkeistudien (Opladen), 12: 2,
S. 271-284
AKKAYA, idem / EN, Faruk, ZBEK, Yasemin [1996] Wer whlt die Wolhlfahrtspartei und warum?,
ZfT-Aktuell, 44, Zentrum fr Trkeistudien, Essen.
AKMAN, Vedat [1995] Avrupa Topluluu ve Trkiye, Alfa Yaynlar, stanbul.
AKTAN, Okan [1972] Effects of Joining the European Economic Community on the Turkish Economy,
(Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy, Univ. Of Oxford, Linarce Colloge, Oxford.
AKTAR, O. Cengiz [2000] A Political Stand-by Agreement Between the European Union and Turkey,
Zeitschrift fr Trkeistudien (Mnster) 13: 1, S. 109-113.
ALBRIGHT, Madeline [2006] Der Mchtige und der Allmchtige. Gott, Amerika und die Weltpolitik,
Droemer/Knaur; Mnchen.
ALEXANDROVA, Olga, VOGEL, Heinrich [1994] Rulands Politik gegenber dem nahen Auland,
Restauration vor Konselidierung, Europa-Archiv, 5, S. 132-140.
ALKAN, Mustafa Nail [1994] Perzeption der Trkei im Spiegel der deutschen Presse von 1960 bis 1971
(Zugl.Diss. Bonn- Univ, 1993).
ATLUNIIK-BENL, Meliha [2002] Trkiyenin srail Politikas, in: Makovsky, Alan / Sayar, Sabri (Ed.)
Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, (Org.: Turkeys New
World-2000) ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 79-100.
ALTUNIIK-BENL, Meliha [1997] Avrupa Birliinin Akdeniz Politikas ve Trkiye, in: Eralp, Atilla
(Ed.) Trkiye ve Avrupa , Imge Kitabevi, Ankara, S. 353-383.
ALTINIIK-BENL, Meliha [1995] Political and Security Implications of Oil in the Middle East, Foreign
Policy-D Politika (Ankara) 19: 3-4, pp. 11-16.
American Institute for Contemporary German Studies (Ed.) [1998] The Parameters of Partnership:
Germany, The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, The
Johns Hopkins University, Washington.
ANDR, Meral [2000] Die Trkei- langer Weg zur Europischen Union, Sdosteuropa Mitteilungen, 40: 4,
S. 340-350.
Ankara Ticaret Odas (ATO)-Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM) [2002] Gmrk Birliinin
Trk Ekonomisi ve Btesine Etkilerinin Analizi, Ankara.
ARAL, Berdal [1999] Trk D Politikas Sylemine Eletirel Bir Yaklam: Trkiye-Avrupa Birlii
Ortakl, Liberal Dnce (Ankara) 13:4, S. 58-71.
ARAL, Berdal [1997] Turkeys Insecure Identity from the Perspective of Nationalism, Mediterranean
Quarterly, 8:1, pp. 77-91.
ARI, Tayyar [1997] Full Membership- Utopia? Problems and Prosperity in Turco-European Relations,
Marmara Journal of European Studies (Istanbul) 5: 1-2, pp. 211-224.

428
ARIK, mit [1996] 21. Yzylda Uluslararas Gvenlik Sistemi ve Trkiye, Avrasya Etdleri, TIKA
(Ankara) 4, S. 2-11.
ARSAVA, Fsun [2003] Gelecein AB yesi Olarak Trkiyenin Egemenlik Haklarnn Devri Sorunu,
Kreselleme ve Trkiye, (Ed.) Avrupa-Trkiye Aratrmalar Enstits, Hamburg, S. 121-132.
ARSAVA, Fsun [1997] Der Zypernkonflikt: Eine vlkerrechtliche Bewertung, Institut fr
Friedensforschung und Sicherheitspolitik: Hamburg S. 39-51.
ARSAVA, Fsun [1985] Avrupa Topluluklar Hukuku ve Bu Hukukun Ulusal Alanda Uygulanmasndan
Doan Sorunlar, A..S.B.F. Yaynlar, Ankara.
ARSLAN, Rza [2000] Die Europische Union und die Trkei. Ungleiche Partner, Sdosteuropa (Mnchen)
49: 5-6, S. 325-339.
ASH, Timoty Garton [1990] Ein Jahrhundert wird Abgewhl, (bz. aus englischen von Yvonne Badal)
Carl Hanser Verlag.
ASH, Timoty Garton [1996] In Namen Europas. Deutschland und der geteilte Kontinent, Fischer Verlag,
Franfurt am Main.
ASH, Timoty [1998] Europes Endangered Liberal Order, Foreign Affairs, 77: 2, pp. 51-65.
ATAV, Trkkaya [1993] Turkey, the CIS and Eastern Europe, in: Balkr, Canan and Williams, Allan M.
(Eds.)Turkey and Europe, London and New York, Pinter Publishers Ltd. pp. 191-218.
AXT, Heinz-Jrgen [2005] Das Trkei-EU-Dilemma, Sdosteuropa Mitteilungen, 04-05/2005, S. 17-23.
AXT, Heinz-Jrgen [2003] Zypern: Vertane Chance, Internationale Politik, Januar 2003, Nr. 1, 58. Jahr,
S.23-24.
AXT, Heinz-Jrgen [2002] Selbstbewusstere Trkei: Worauf sich die EU einstellen muss, Internationale
Politik, 1, S. 45-50.
AXT, Heinz Jrgen [2001] Enttuschte Hoffnungen auf Zypern, Europische Rundschau, 29: 2, S. 67-80.
AXT, Heinz Jrgen [2000] Verbesserte Beziehungen zwischen Athen und Ankara nach Helsinki?
Griechenlands aktuelle Auen- und Sicherheitspolitik, Stiftung Wissenschaft und Politik. Ebenhausen/Isar: SWP.
AXT, Heinz Jrgen [1999] Zypern: EU-Betrittsverhandlungen mit offenem Ausgang, Integration, 22: 2, S.
127-139.
AXT, Heinz-Jrgen [1998] Zankapfel im Mittelmeer. Zypern vor dem EU-Beitritt, Internationale Politik,
1, S. 23-28.
AXT, Heinz-Jrgen / BREY, Hansjrg [1997] (Ed.) Cyprus and the European Union, New Chances for
Solving an Old Conflict?, Sdosteuropa Aktuell, Sdosteuropa-Geselschaft, (Mnchen) 23.
AXT, Heinz-Jrgen [1996] Konflikttriade im stlichen Mittelmeer, Internationale Politik, 2, S. 33-38.
AXT, Heinz-Jrgen [1994] Zahkapfel im Mittelmeer. Zypern vor dem Beitritt einer geteilten Insel?
Eurokolleg, Friedrrich Ebert Stiftung (Ed.) Reihe 30
AXT, Heinz-Jrgen [1992] Der islamische Bogen vom Balkan bis nach Zentralasien: Die Trkei als neue
Regionalmacht?, Sdosteuropa, 41: 9, S. 546-557.
AXT, Heinz-Jrgen / BREY, Hansjrg [1997] Cyprus and the European Union, New Chances for Solving an
Old Conflict?, Sdosteuropa Aktuell, Sdosteuropa-Geselschaft, (Mnchen) 23.
AXT, Heinz-Jrgen, KRAMER, Heinz [1989] Griechisch-trkische Beziehungen: Von der Konfontration
zur Annhrung? Die jngste Entwicklung vor dem Hintergrund des giskonflikts, SWP,
Ebenhausen.
AYBET, Glnur / MFTLER-BA, Meltem [2000] Transformations in Security and Identity After the
Cold War. Turkeys Problematic Relationship with Europe, International Journal (Toronto) 55: 4,
S. 567-582.
AYDIN, Mustafa [2006a] Trkiyenin Orta Asya Politikalar , Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa
Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, S.3-32.
AYDIN, Mustafa, [2001] Global Deiim ve Genileyen Trk Dnyas: Trkler ve Trkiler, in: al,
H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan, Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar,
Ankara, S. 271-291.
AYDIN, Mustafa [1998] (Ed.) Turkey at the Threshold of the 21st Century: Global encounters and/vs
regional alternatives, International Relations Foundation, Ankara.
AYDIN, Mustafa / ERHAN, ar (Ed.) [2006] Be Deniz Havzasnda Trkiye, Siyasal Kitabevi, Ankara.
AYKAN, Mahmut Bali [1996] Turkish Perspectives on Turkish-US Relations Concerning Persian Gulf
Security in the Post-cold War Era, 1989-1995, The Middle East Journal, 50:3, pp. 344-358.
BACIA, Horst [1996] Ankara Streben in die WEU, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 278:28, November
1996: S. 14.
BACI, Hseyin [2006] Trkiye ve AGSK: Beklentiler, Endieler, 21. Yzylda Trk D Politikas, Ed. dris
Bal, S.967-986.
BACI, Hseyin [2002b] Turkey's Relations With the EU After the Copenhagen Summit, An AICGS At Issue
Report. [http://www.aicgs.org/at-issue/ai-bagci.shtml]

429
BACI, Hseyin [2002a] Turkey and Europe: Security Issues, in: Radu, Michael S. (Ed.) Dangerous
Neighborhood, Transaction Publischers, New Brunswick and London, S. 49-76.
BACI, Hseyin [2001b] Die Trkei als regionaler Stabilittsfaktor fr die EU? von security
consumingzum security producing country, in: Reiter, Erich (Hrsg.) Jahrbuch fr internationale
Sicherheitspolitik, S. 233-243.
BACI, Hseyin [2001a] Trk D Politikasnda 1950li Yllar, 2. Bask, ODT Gelitirme Vakf
Yaynclk, Ankara.
BACI, Hseyin [2000] Die Grand Strategy der Trkei, Studien und Berichte zur Sicherheitspolitik
(Wien), 1, S. 5-23.
BACI, Hseyin [1999] Turkish Reactions to the EU Approch, in: Baier-Allen, Susanne (Ed.) Looking into
the Future of Cyprus-EU Relatins, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos
Verlagsgesellschaft, Baden Baden, S. 39-50.
BACI, Hseyin [1999] Trkische Auenpolitik nach dem Luxemburger EU-Gipfel vom Dezember 1997:
Europisch ohne Europa? In: Erich Reiter (Hrsg.): Jahrbuch fr internationale Sicherheitspolitik,
Hamburg-Berlin-Bonn: Verlag E.S. Mittler und Sohn, S. 579-603.
BACI, Hseyin [1998] Trkische Sicherheitspolitik. Mittelpunkt des neuen geopolitischen
Koordinatensystems. In: Internationale Politik, 53(Januar 1998)1, S. 29-34.
BACI, Hseyin [1998e] Changing Security Perspective of Turkey, in: Aydn, Mustafa (Ed.) Turkey at the
Threshold of the 21st Century, Ankara, pp. 77-94.
BACI, Hseyin [1998d] Trkische Sicherheitspolitik: Mittelpunkt des neuen geopolitischen
Koordinatensystems, Internationale Politik, 1, S. 29-34.
BACI, Hseyin [1998c] Trk D Politikas: Genel Bir Bak, in: Da, hsan D. (Ed.) Trk D
Politikasnda Gelenek ve Deiim, Siyasal Kitabevi, Ankara, S. 1-14.
BACI, Hseyin [1998b] Die Trkei und die NATO-Osterweiterung: Innen- und auenpolitische
Reaktionen, in: Pradetto, August/Alami, Fouzieh Melanier (Ed.) Die Debatte ber die Kosten der
NATO-Osterweiterung, Namos Verlaggesellschaft, Baden Baden, S. 133-141.
BACI, Hseyin [1998a] Trkische Auenpolitik nach dem Luxemburger EU-Gipfel vom Dezember 1997:
Europisch ohne Europa?, Jahrbuch fr internationale Sicherheitspolitik, Mittler, Hamburg, S.
579-603.
BACI, Hseyin [1997c] Alman D Politikas ve Trk-Alman likileri: Sorunlar Beklentiler, in: Eralp,
Atilla (Ed.) Trkiye ve Avrupa, Imge Kitabevi, Ankara, S. 279-306.
BACI, Hseyin [1997b] Die Trkei wird sich andere Partner suchen und sie braucht neue Visionen, Die
Weltwoche, Nr. 52, 24. Dez. 1997, Zrich.
BACI, Hseyin [1997a] Neue Probleme, aber vor allem Vorteile fr die Trkei: Die NATO Ostrerweiterung
aus trkischer Sicht, Das Parlament, 21/16. Mai 1997, S. 9.
BACI, Hseyin [1996a] Bir Devlet Adam Olarak Turgut zal ve D Politika, in: Sezal, Ihsan (Ed.)
Devlet ve Siyaset Adam Turgut zal, 20 Mays Eitim, Kltr ve Sosyal Dayanma Vakf,
Istanbul, S. 20-27.
BACI, Hseyin [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara.
BACI, Hseyin / SNKAYA, Bayram [2006] Byk Ortadou Projesi ve Trkiye: AK Partinin
Perspektifleri, Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Zeynep Da (Der.), Orion,
Ankara, S.97-113.
BACI, Hseyin / KARDA, aban [2003] Turkeys Strategic Future: Post- 11 September Impact: The
Strategic Importence of Turkey Revisited, IISS-European Security Forum-ESF Working Paper,
No: 13, May 2003, S. 19-53.
BACI, Hseyin/ JANES, Jacson/ KHNHARDT, Ludger (Eds.) [1999b] Parameters of Partnership
Nomos Verlagsgesellschaft, Schriften des Zentrum fr Europische Integrationsforschung: BadenBaden, Bd. 14.
BAHADIR, Sefik Alp [1997] Die Zollunion der Trkei mit der Europischen Union. Ein Schritt auf dem Weg
zur Vollmitgliedschaft?, Aus Politik und Zeitgeschichte: Bonn (7. Mrz 1997) B11-12, S. 33-40.
BAHEL, Tzn [2002] Trkiyenin Yunanistan Politikas, in: Makovsky, Alan/ Sayar, Sabri, (Eds.)
Trkiyenin Yeni Dnyas: Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa
Yaynlar, S. 179-208. (Org.: Turkeys New World-2000)
BAIER,-ALLEN, Susanne [1999b] Assessing the Impact of the EU Accession Process on the Cyprus
Conflict: Incentive for Conflict Resoluation?,in: Baier-Allen, Susanne (Ed.) Looking into the Future
of Cyprus-EU Relatins, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft:
Baden Baden, S. 171-186.
BAIER,-ALLEN, Susanne (Ed.) [1999a] Looking into the Future of Cyprus-EU Relatins, Zentrum fr
Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft: Baden Baden.
BAKI, Mehmet Ata [1993] Trkische Nahostpolitik seit dem Zweiten Weltkrieg, Ein Beitrag zur
trkischen Auenpolitik [1945-1991) Peter Lang, Frankfurt a.M., Berlin.

430
BAL, dris (Ed.)[2006b] Deien Dnyada Uluslararas likiler, Lalezar Kitabevi, Ankara.
BAL, dris (Ed.)[2006a] 21. Yzylda Trk D Politikas, (Geniletilmi 3. Bask), AGAM-Lalezar Kitabevi,
Ankara.
BALIM, idem [1995] (Ed.) Turkey: Political, Social and Economic Challanges in the 1990s, Leiden and
New York: E.J.Brill
BALKIR, Canan, A.M.WILLIAMS, [1993] (Ed.) Turkey and Europa, Pinter Pub., London.
BANUAZIZI Ali, WEINER, Myron [1994] (Ed.) The New Geopolitics of Central Asia and ist
Borderlands, India University Press, Great Britain.
BARCHARD, David [1998] Turkey and the European Union, Centre for European Reform, London.
BARCHARD, David [1985] Turkey and the West, Chatham Hause Papers 27, RIIA, London.
BARK, Dennis L. (Ed.) [1997] Reflections on Europe, Hoover Institution Press, Stanford University,
Standford.
BARKEY, Hanri J. [2003] Turkeys Strategic Future: A US Perspective, IISS-European Security ForumESF Working Paper, No: 13, May 2003, S. 19-53.
BARKEY, Henri J. [1996b] Under the Gun: Turkish Foreign Policy and Kurdish Question, in: Olson,
Robert (Ed.) The Kurdish Nationalist Movement in the 1990's: In Impact on Turkey and the
Middle East, The Univ.Press of Kentucky, pp. 65-83.
BARKEY, Henri J. [1996a] (Ed.) Reluctant Neighbor: Turkeys Role in the Middle East, US Institute of
Peace Press, Washington, D.C.
BARKEY, Henri J./ FULLER, Graham E. [1997] Turkeys Kurdish Question: Critical Turning Points and
Missed Opportunities Middle East Journal, pp. 59-79.
BARLAS, Mehmet [1994] Turgut zaln Anlar, Sabah Kitaplar, stanbul.
BARTELS, Henning [1997] Ein Langer Weg nach Europa, Europische Sicherheit, 46:5.
BAUER, Dieter [2001] Umstrittene Entwicklung: Die Staudammprojekte der Trkei an Euphrat und Tigris,
E+Z, 42:6, pp. 188-191.
BAUER, Oliver [1997] Zypern: holt sich die EU den Konflikt ins Haus? Beitrittsverhandlungen mit der
Republik Zypern, Antimilitarismus Information Berlin, 27: 11, S. 21-24.
BAYDAROL, Can [2003] Topluluk Mktesabat ve Trkiye in: Avrupa Birlii ve Trkiye, Eds.: M.kr
Erdem Sibel Mehter Aykn, Akdeniz niversitesi, Ezgi Kitabevi, Bursa, S. 449-493.
BAYKAL, Sanem [2006] 1999 Helsinkiden 2004 Brksele Mukadder yelikten Ucu Ak Mzakerelere:
Trkiye-AB likileri , Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal
Kitabevi, Ankara, S.137-190.
BIANCHI, Robert [1984] Interest Group and Political Development in Turkey, Princeton Univ. Press,
Princeton.
BIERLING, Stephan [1998] Amerika fhrt-Europa folgt?, Eine Beziehung sucht ihren Zweck
Internationale Politik, 2, S. 9-18.
BLGE, Suat.A. [2000] Byk D: Trk-Yunan Siyasi likileri, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara.
BLGE, Suat [1995] Bamsz Devletler Topluluu ve Trkiye Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara),4, s. 63100.
BLC, Nurettin [1997] Avrupa Birlii Mali Yardmlar ve Trkiye, Aka Yay., Ankara.
BLC, Nurettin [1996] Trkiye Avrupa Birlii likileri-spanya Deneyimi Inda, Turhan Kitabevi,
Ankara.
BILL, Park [2000] Turkey's European Union Candidacy: From Luxembourg to Helsinki to Ankara?
International Studies Association, 41st Annual Convention, Los Angeles, CA, March 14-18. 2000.
BRAND, Mehmet Ali [2001] Trkiyenin Avrupa Maceras: 1959-1999, Doan Kitap, stanbul.
BLANK, Stephan J. [1993] Turkeys Strategic Engagement in the Former USSR and U.S. Interests, in:
Blank, Stephan /Pelletier, Stephan C/ Johnson, William T (Eds.) Turkeys Strategic Position at the
Crossroads of World Affairs, Carlisle, S. 55-88.
BOMMSDORF, Falk / CARNOVALE, Marco / COMES, Stefan und die andere. [1993] Die Risiken des
Umbruchs in Osteuropa und die Herausforderungen fr die Europische Gemeinschaft, DGAP,
Europa Union Verlag, Bonn.
BOROVALI, Ali Fuat [1994] The Caucasus within a Historical Strategic Matrix: Russia, Iran, and Turkey,
Foreign Policy-D Politika (Ankara) 18, pp. 22-47.
BOSTANCIOLU, Burcu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi, Ankara.
BOZDA, Abidin Die Zentralasienpolitik der Trkei, Arbeitspapiere zu Problemen der Internationalen
Politik und der Entwicklungslnderforschung, S. 27-43
BOZER, Ali [1991] Trkiye AT likileri ve 1992 Tek-Pazar Program, Marmara Journal of European
Studies (stanbul), 1: 1-2, S. 1-16.
BOZER, Ali (Ed.) [1991] Turkey and the European Community: A Forum Europe Conference, Mary
Strang Arlene, Brssel.
BOZKURT, Veysel [1993] Avrupa Birlii, Ezgi Yaynlar, Bursa.

431
BOZKURT, Mahmut [1995] Die Beziehungen der Trkei zur Europischen Union, Peter Lang,
Europische Hochschulschriften Reihe: 31, Frankfurt a.M., 1995. (Zugl.: Gieen, Univ., Diss., 1994)
BLKBAI, Sha [1997] Trkiyenin Yaknndaki Avrupa ile likileri: Trk-Yunan Sorunlar, in: Eralp,
Atilla (Ed.) Trkiye ve Avrupa, Imge Kitabevi, Ankara, S. 243-276.
BLKBAI, Sha [1999] Trkiye ve Israil: Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla, Liberal Dnce
(Ankara) 13:4, S. 138-152.
BREY, Hansjrg [1999] Turkey and the Cyprus Question. In: The International Spectator, 34:1, S. 111-121.
BREZEZINSKI, Zbigniew [1998] Byk Satran Tahtas, Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik
Gerekleri (ev. E.Dikba, E.Kocabyk) Sabah Kitaplar, Istanbul. (Org.:The Grand Chessboard,
American Primacy and Its Geostrategic Imperatives)
BREZEZINSKI, Zbigniew [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz.
Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin. (Org.:The Grand Chessboard,
American Primacy and Its Geostrategic Imperatives-1997)
BRILL, Heinz [2002] Strategische Allianzen in der internationalen Politik, MZ-sterreichische
Militrische Zeitschrift - 5/2002 [http://www.bundesheer.at/omz/ausgaben/artikel.php?id=23]
BRILL, Heinz [1998] Die geopolitische Lage der Trkei im Wandel: Von der Sdostflanke der NATO zur
eurasischen Regionalmacht? , MZ-sterreiche Militaerische Zeitschrift, 2, S. 113-120.
BROSTONE, Adam [2000] European Security into the Twenty-first Century: Beyond Traditional
Theories of International Relations, Aldershot, Ashgate.
BROWN, Bess /FULLER, Elizabeth [1994] Die Trkei und die mslimischen Republiken der ehamaligen
Sowjetunion, Konrad-Adenauer-Stiftung, Interne Studien 84, St.Augustin.
BROWN, James [1989] The Military and Society: The Turkish Case, in: Middle Eastern Studies, 25.
BRCKNER, Wolfgang /MAIER, Roland /PRZYKLENK, Andrea [1993] Der Europa Ploetz:
Besiswissen ber Europa von Heute, Verlag Ploetz, Freiburg-Wrzburg.
BUCHAN, David [1993] Europa: The Strange Superpower, Adershot, Ashgate.
BUCHBENDER, Ortwin u.A. (Ed.) [2000] Werterbuch zur Sicherheitspolitik mit Stichwrtern zur
Bundeswehr, 4. Auflage, Mittler, Hamburg, Berlin, Bonn.
BUHBE, Mattias [1998] Trkei und die Grenzen der europischen Integration, Internationale Politik und
Gesellschaft, 2, S. 157-172.
BUHBE, Matthes [1996] Trkei, Politik und Zeitgeschichte, Leske+Budrich, Opladen.
BULA, Ali [2001] Avrupa Birlii ve Trkiye, Eyll Yaynlar, stanbul.
BURROWS, Bernard [1990] Options for Future Relations between Turkey and the European Community,
in: Evin, Ahmet/ Gefoffery Denton (Eds.) Turkey and European Community, Schriften des
Deutschen Orient-Instituts-Hamburg, Laske und Budrich, Opladen, pp. 65-69.
BUZAN, Barry / DIEZ, Thomas [1999] The European Union and Turkey, Survival, 41:1, S. 41-57.
CAMERON, Fraser [1999] EU-Turkey relations -Turkey as a political and economic factor in Europe and
Central Asia in: Gumpel, Werner (Hrsg.) Sdosteuropa Aktuell, Mnchen, SdosteuropaGesellschaft, S. 5-13.
CANBOLAT, brahim S [2005] Almanya, Fransa ve ngilterenin Avrupa Birliindeki kar Politikalar
Karsnda Trkiyenin AB yelii Sorunu, Avrasya Dosyas, ASAM, Ankara, S.72-85.
CANBOLAT, brahim S. [1995] Deien Dnya ve Alman D Politikas, Ezgi Yay., Bursa.
CANBOLAT, brahim S. [1994] Uluslarst Siyasal Sistem, Avrupa Topluluu, Avrupa Birligi rnei,
Ezgi Yayinlari, Bursa.
CANSEVD, Hrrem (Ed.) [2002] Avrupa Birliinin Gmrk Birlii, Mallarn Serbest Dolam, Ortak
D Ticaret Politikalar ve Trkiyenin Uyumu, KV, stanbul.
CATRANIS, Alexander [1998] Die Zukunft des Mittelmeeraumes aus der Sicht Griechenlands, Politische
Studien, 357: 49, S. 64-81.
CEBEC, Mnevver [1999] A Delicate Process of Participation: The Question of Participation of WEU
Associate Members in Decision-making for EU-led Petersberg Operations, with Special Reference to
Turkey (Occasional Papers /Institute for Security Studies of the Western European Union; 10)
Institute for Security Studies, Paris.
CEDERMAN, Lars-Erik (Ed.) [2001] Constructing Europes Identity: The External Dimension, Lynne
Reinner,London;
CEM, smail [2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul.
CEM, smail [2005] Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv. Yaynlar,
stanbul.
CEM, smail [1997] Turkey: Setting Sail to the 21st Century, Perceptions-Journal of International Affairs
(Ankara) 2: 1, pp. 5-12.
CEMAL, Hasan [2003] Krtler, Doan Kitap, stanbul.
CENGZER, Altay [1993] Turkey and European Community at the Threshold of Custom Union, Foreign
Policy-D Politika (Ankara), 17:3-4, 1, pp. 65-73.

432
Centre de Relations Europens [1997] La Turquie: L'analyse de l'conomie Turque travers les critres
de 1989 et ceux de Copenhague Bruxelles.
CEVZOLU, Hulki [2001] Postmodern Darbe, Ceviz Kabuu Yaynlar, Ankara.
CEVZOLU, Hulki [1992] Krfez Sava ve zal Diplomasisi, Belgesel, Form Yaynlar.
CHIKVAIDZE, Alexander [1994] Karadeniz Ekonomik birlii, Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara) 3, S.
109-116.
CLESSE, Armand TAHAN, Seyfi [2004] Turkey and the European Union: 2004 and beyond,
Luxembourg Institute for International Studies, Dutch University Press, Amsterdam.
COHEN, Ariel [1996] Yeni Byk Oyun Avrasyada Boru HattI Siyaseti, Avrasya Etdleri, TIKA,
(Ankara) 1, S. 2-15.
CORDIER, Bruno de [1996] The Economics Cooperation Organization: Towards a New Silk Road: Ankara
the Ruins of the Cold War?, Central Asia Survey, 15:1, pp. 47-57.
CORNISH, Paul [1997] Partnership in crisis: the US, Europe and the fall and rise of NATO, Royal
Institute of International Affairs, London.
ALIS, aban H. [2006b] Trkiye Avrupa Birlii likileri: Kimlik Anlay, Politik Aktrler ve Deiim,
3. Basm, Nobel Yaynlar, stanbul.
ALIS, aban H. [2001a] Ulus, Devlet ve Kimlik Labirentinde Trk D Politikas, in: al, H.aban,
Da, hsan, D., Gzen, Ramazan (Eds.) Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar,
Ankara, S. 3-34.
ALI, aban / AKGN, Birol / KUTLU, nder (Ed.) [2006] Uluslar aras rgtler ve Trkiye, izgi
Kitabevi, Konya.
AKAR, Nezihi [1998] A Strategic Overview of Turkey, Perceptions-Journal of International Affairs
(Ankara), 3:2, pp. 5-15.
AKAR, Nezihi [1996] Turkeys Security Challanges, Perceptions-Journal of International Affairs
(Ankara), 1:2, S.5-14.
AKMAK, Haydar [2005] Avrupa Birlii-Trkiye likileri, Platin Yaynlar, Ankara.
AKMAK, Haydar [2003] Avrupa Gvenlii, Aka Yaynlar, Ankara.
ANDAR, Cengiz [2000] Trklerin Amerikaya Bakndan rnekler ve Amerikann Trkiye Politikas,
Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar,
Ankara, 2001, S. 169-220. (Org: Turkeys Transformation and American Policy, Abromowitz, Morton,
I. (Ed.) The Century Foundation, New York, 2000)
ANDAR, Cengiz [1994] Deimekte Olan Dnyada Trkiyenin Bamszln Kazanan Yeni Trk
Cumhuriyetlerle liskileri in: en, Sabahattin (Ed.) Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, Balam
Yayinevi, 3.Baski, Istanbul, S. 133-142.
ARII, Emin [2001] GB, Trkiye EU Ekonomik likileri ve Alternatif Politikalar, in: Kahramanyol,
Mustafa (Ed.) Trkiye-EU likileri, Trk Ocaklar Genel Merkezi-Ankara Ticaret Odas, Ankara, S.
399-427.
AYHAN, B. Esra [2003] Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas: Gelimeler, Sorunlar, Tartmalar in:
Avrupa Birlii ve Trkiye, Eds.: M.kr Erdem Sibel Mehter Aykn, Akdeniz niversitesi, Ezgi
Kitabevi, Bursa, S.347-363.
AYHAN, B.Esra [1997] Dnden Bugne Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Siyasal Partilerin Konuya
Bak, Boyut Kitaplar, stanbul.
AYHAN, B.Esra ve GNEY, Nursin Ateolu [1996] Avrupada Yeni Gvenlik Araylar, NATO,Avrupa Birlii-Trkiye, AFA Yaynclk ve TSES Vakf, Istanbul.
ETNSAYA, Gkhan [2006] Trkiye-ran likilerinin Tarihi Temelleri zerine Notlar , Be Deniz
Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, S.361-388.
EVKZ, nal [1997] European Integration and Regional Co-Operation in Southeast Europe,
Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara) 2:4, pp. 143-153.
RKKAYA, Selim [1997] PKK: Die Diktatur des Abdullah calan, Fischer Tashenbuch Verlag (ins
Deutsch von Gerd Landau), Frankfurt.
DADEMR, Elif Ukan [1998] Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Trkiyenin Avrupa Birliine Tam
yeliklerinin Avrupa Birliinin Btnleme ve Genileme Dinamikleri Ynyle
Deerlendirilmesi, Iktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 150, stanbul.
DAI, hsan D. [2005] Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking the West and
Westernization, Turkish Studies, Vol.6, No.1, 2005.
DAI, hsan D. [2003] Batllama Korkusu: Avrupa Birlii, Demokrasi, nsan Haklar, Liberte Yaynlar,
Ankara.
DAI, hsan D. [2001c] Human Rights, Democratization: Turkish Politics in the European Context,
Southeast European and Black Sea Studies, 1:3, pp. 51-68.
DAI, hsan D. [2001b] Human Rights, Democratization and the European Community in Turkish Politics:
The zal Years, 1983-1987, Middle Eastern Studies, 37:1, pp. 17-40.

433
DAI, hsan D. [2001a] Avrupa Birlii ve Trkiye: Batllamann Neresindeyiz?, in: al, H.aban/ Da,
hsan, D./ Gzen, Ramazan (Eds.) Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar, Ankara, S.
113-136.
DAI, hsan D. [1998c] Ortadouda slam ve Siyaset, Boyut Kitaplar, Ankara.
DAI, hsan D. [1998b] Kimlik, Sylem ve Siyaset: Dou-Bat Ayrmnda Refah Partisi Gelenei, mge
Yaynevi, Ankara
DAI, hsan, D. (Ed.) [1998a] Trk D Politikasinda Gelenek ve Deiim, Siyasal Kitabevi, Ankara.
DAI hsan D. [1997] nsan Haklar ve Demokratikleme: Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Siyasal
Boyut, in: Eralp, Atila (Ed.) Trkiye ve Avrupa, Imge Kitabevi, Ankara, S. 120-176.
DAI, hsan D. [1993] Human Rights in World Politics: International Constraints and Govermental
Responses in the Turkish Case, Yaymlanmam Doktora Tezi, Lancaster.
DAI, hsan D. / Necati Polat [2004] Herkes in Demokrasi ve nsan Haklar, N. Polat, Liberte, Ankara.
DAI, Zeynep (Der.) [2006] Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Orion, Ankara.
DAI, Zeynep [2005] Avrupa Kimliinin Snrlar ve Trkiyenin AB yelii, Avrasya Dosyas, ASAM,
Ankara, S.53-71.
DAI, Zeynep [1998] Rusyann Yakn evre Politikas ve Trkiye, hsan, D. Da (Ed.) Trk D
Politikasinda Gelenek ve Deiim, Siyasal Kitabevi, Ankara, 79-114.
DAVUTOLU, Ahmet [2001] Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, (Strategische Tiefe,
Internationale Lage der Trkei), Kre Yaynlar, stanbul.
DAWISHA, Adeed / DAWISHA, Karen [1995] (Eds.) The Making Foreign Policy in Russia and the New
States of Eurasia, The International Politics of Eurasia, 4, M.E.Sharpe, Newyork, London.
DEBINSKI, Matthias [2001] Bedingt handlungsfaehig, Eine Studie zur Trkeipolitik der EU, HSFK,
Report 5/2001.
DEDEOLU, Beril [1996] Adm Adm Avrupa Birlii, narYaynlar, stanbul.
DEMREL, Sleyman [1994] Gnmzde Avrasya, Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara), 3, S. 100-108.
DEMREL, Sleyman [1994] Turkish Foreign Policy at the Threshold of 21st Century, Foreign Policy-D
Politika (Ankara) 18, pp. 1-21.
DEMRHAN, Ali A. [1995] pekyolu zerinde Ekonomik birlii, Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara) 1, S.
75-87.
DEMRKOL, Mrit / SOLMAZ, Erdem [1997] Die PKK und die Kurdenfrage in der Trkei, Verlag fr
Wissenscaft und Bildung, Berlin.
DENKTA, Rauf, [1996/97] Urgent Need to Rethink Cyprus, Perceptions-Journal of International
Affairs (Ankara) 1:4, pp. 5-16.
Deutsche Gesellschaft fr Auswrtige Politik [1998] (Hrgs.) Die Trkei in Europa, Niederschrift ber die
Sitzung der Studiengruppe "Gesamteuropische Fragen" am 30. Mrz 1998 (Studiengruppe
Gesamteuropische Fragen. - Bonn, 1998)
Deutschen Bundestages [1996] (Hrgs.) Gehrt die Trkei zu Europa? Wissenschaftliche Dienste des
Deutschen Bundestages, Fachbereich XII. - Bonn, 1996. (Ausarbeitung / Wissenschaftliche Dienste
des Deutschen Bundestages; 22/97)
Deutschen Bundestages [1997] Aspekte der Beziehungen EU-Trkei / Wissenschaftliche Dienste des
Deutschen Bundestages, Fachbereich XII. - Bonn, 1997. (Ausarbeitung / Wissenschaftliche Dienste
des Deutschen Bundestages; 247/97)
DPT (Babakanlk Devlet Planlama Tekilat) [2003] Main Economic Indicators-2003 Ankara.
DPT (Babakanlk Devlet Planlama Tekilat) [2001] Turkey-European Union Association Council
Decisions 1964-2000, Ankara.
DPT (Babakanlk Devlet Planlama Tekilat) [1975] 1838 Ticaret Szlemesi, DPT, 1435, M.38, Ankara.
DIEZ, Thomas [2000] Last Exit to Paradise? The EU, the Cyprus Conflict, and the Problematic Catalytic
Effect, Koebenhavn: Working Papers / Copenhagen Peace Research Institute, 4, S. 33
DINI, Lamberto [1997] Europischen Gipfel von Lksemburg, FAZ, 15.12.1997. (IP:1998/1, 122)
DODD, Clement H. [2000] Kbrs Sorunu ve Trkiye, in: Makovsky, Alan / Sayar, Sabri (Eds.)
Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa
Yaynlar, 2002, S. 209-234. (Org.: Turkeys New World-2000).
DODD, Clement H. (Ed.) [1992] Turkish Foreign Policy, New Prospects, SOAS, The Oethen Press.
DODD, Clement H. [1983] The Crisis of Turkish Democracy, Walkington, Eothen Press.
DODD, Clement H. [2001] Gathering Storm, The World Today (London), 57: 3, S. 18-19.
DODD, Clement H. [1996] Developments in Turkish Democracy in: Mastny, Vojtech / Nation, R.Craig,
Boulder (Eds.) Turkey between East and West: New Challanges for a Rising Regional Power,
Westview Press, Colo., S. 131-140.
DPT (Devlet Planlama Tekilat) [2002b] Main Economics Indicators Ankara.
DPT (Devlet Planlama Tekilat) [2002a] Economic and Social Indicators [1950-2001) Ankara.
DPT (Devlet Planlama Tekilat) [2001] Turkey-EU Association Council Desicion: 1964-2000 Ankara.

434
DUNA, Cem / KUTAY, Pars [1996] Gmrk Birlii ile Nereye? - Where to with Customs Union,
Globalization, Macro-Regionalism and the EU, Intermedia, stanbul.
DUNA, Cem [1997] Trkiye ve Avrupa, Ortaklkta Son Durum, Gr-TSIAD, 29, S. 24-28.
DUNER, Bertil / DEVERELL, Edward [2000] Too Bumpy a Road? Turkey, the European Union and
Human Rights, The Schwedish Institute of International Affairs, Stockholm.
DURAN, Khalid [1992] Rivalitten in und um Zentralasien, Aussenpolitik, 4, S. 375-380.
DURUGL, Esma [1995] ber die Reislamisierung in der Trkei als sozial-religise Bewegung, PeterLang, Frankfurt am Main.
DTM (D Ticaret Mstearl-Republic of Turkey Prime Ministery Undersecretariat of Freign Trade) [2002]
Trkiye D Ticaret Stratejisi, Ankara.
EISENSTADT, Michael [1997] Turkish-Israeli Military Cooperation: An Assessment, Policywatch, The
Washington Institute for Near East Policy, 262, 24 July 1997. (http://www.washingtoninstitute.org/)
EIZENSTAT, Stuart E. [1995] U.S. Views of European Integration and European Union- Turkey Customs
Union, Yased, No:51, S. 5-24.
EKSI, Hasan [1977] Wirtschaftpolitische Probleme der Assoziierung der Trkei an D Europische
Wirtschaftgemeinschaft, Diss. Uni. Kln.
ELEKDA, kr [1994] Karadeniz Ekonomik birlii in Sabahattin Sen (Ed.) Yeni Dnya Dzeni ve
Trkiye, Istanbul.
ENDRUWEIT, Gnter [1998] Turkey and the European Union: A Question of Cultural Difference,
Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara) 3:2, pp. 54-72.
ERALP, Atilla [2002] Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye ve AB, in Makovsky, Alan / Sayar, Sabri
(Ed.) Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld,
Alfa Yaynlar, S. 235-254. (Org.: Turkeys New World-2000).
ERALP, Atila [2000] European Security and Turkey, Privateview, S. 52-55.
ERALP, Atila (Ed.) [1997d] Devlet, Sistem ve Kimlik, Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar,
Iletiim Yaynlar, Istanbul.
ERALP, Atila [1997c] Hkumetleraras Konferans ve Esnek Entegrasyon Projeleri Inda Trkiye-Avrupa
Birlii liskileri, Avrupa Yeniden Yaplanrken Trkiye, Friedrich-Ebert-Stiftung, S. 67-99.
ERALP, Atila (Ed.) [1997b] Trkiye ve Avrupa, Imge Kitabevi, Ankara.
ERALP, Atila [1997a] Souk Savatan Gnmze Trkiye Avrupa Birlii likileri, in: Eralp, Atilla (Ed.)
Trkiye ve Avrupa, Imge Kitabevi, Ankara, S. 86-119.
ERALP, Atila [1998] "Turkey and the European Union", in Aydn, Mustafa (Ed.) Turkey at the Threshold of
the 21st Century, Ankara, S. 141-147.
ERALP, Atila [1993c] Turkey and the European Community in the Changing Post-War International
System, in: Balkr, Canan / Williams, A.M. (Ed.) Turkey and Europe, Pinter Pub., London.
ERALP, Atila (Ed.) [1993b] The Political and Socioeconomic Transformation of Turkey, Westport, Conn.:
Praeger.
ERALP, Atila [1993a] Turkey and the European Community in the post-war international system,in: Balkr,
Canan / Williams, A.M. (Ed.) Turkey and Europa, Pinter Pub., London, S. 24-44.
ERBAY, Yusuf [1998] Aslnda Avrupa da ABD de Ayn Trkiyeyi stiyor, Trkiye Gnl (Ankara) 49,
S. 28-31.
ERDENR, Burak F.H. [2005] Avrupa Kimlii, mit Yaynevi, Ankara.
ERDOAN, Mustafa [1999] Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, (2.Bask) Liberte Yaynlar, Ankara.
ERDOAN, Mustafa [2002] Anayasa ve zgrlk, Yetkin Yaynlar, Ankara.
ERDOAN, M. Murat [1992] Olaand Oy Verme Davran ve Mobilize Katlm: Gneydou Anadolu
Projesi Blgesinde Toplu Oy Veren Kyler zerine Bir Aratrma A..Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi (Prof.Gndz kne Armaan) 47: 1-2, S. 277-310.
EREN, Nejat [1995] Gmrk Birliinde Gelimeler ve ngrler, Gr-TSIAD (Ankara), S. 16-27.
ERGN, smet [1990] "The Problem of Freedom of Movement of Turkish Workers in the European
Community", in: Evin, Ahmet / Denton, Gefoffery (Eds.) Turkey and European Community,
Schriften des Deutschen Orient-Instituts-Hamburg, Laske und Budrich, Opladen, pp. 183-194.
ERGN, smet [1995] Zur Wirtschaftslage der Trkei, Sdosteuropa-Mitteilungen, 35:4.
ERGVENC, Sadi [1996] Turkey, Strategic Partner of the European Union, Foreign Policy (Ankara) 20:12, pp. 3-22.
ERGVENC, adi [1998] Turkeys Security Perceptions, Perceptions-Journal of International Affairs
(Ankara) 3: 2, pp. 32-43.
ERGVENC, adi [1995] Turkish Security Implications of Oil in the Middle East, Foreign Policy (Ankara)
19, No:3-4, pp. 1-10.

435
ERHAN, ar [2006] Trkiye ve Blgesel rgtler , Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn /
ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, S.389-422.
ERNST, Oliver [2001] Die Trkei ein Jahr nach Helsinki:Von der militanten zur liberalen Demokratie?
Liberal (Sankt Augustin) 43:1, S. 56-59.
ERTEKN, Kemal [1998] Der trkische Beitritt zur Europischen Gemeinschaft, Peter Lang: Mnchner
Studien zur internationalen Entwicklung:8, Frankfurt a.M., 1989.(Zugl.: Berlin Freie Univ., Diss.,
1988).
ESCHE, Matthias [1990] A History of Greek-Turkish Relation, in: Evin, Ahmet / Denton, Geoffrey (Eds.)
Turkey and European Community, Opladen, S. 101-116.
ESEN, Erol [2005] Grundzge der Kommunalverwaltung und die europaeische Integration der Trkei,
Strukturen, Aufgaben und Standpunkte, ZEI (Zentrum fr Europische Integrationsforschung) Discussion Paper, 147-2005, Bonn.
ESEN, Erol [1990] Die Beziehungen zwischen der Trkei und der Europischen Gemeinschaft: 1973-80,
[1990] Centaurus-Verlagsgesellschaft, Pfaffenweiler, (Zugl.:Bonn Univ. Diss.)
ESMERTAN, Mnih Kemal [1984] Die Europische Gemeinschaft und Problematik der
Vollmitgliedschaft der Trkei, Eine Untersuchung in Vlker-, Europa und Staatsrecht, Zugl.:
Mnschen, Univ. Diss.)
EU-Magazin [1998] EU-Erweiterung. Die Aspiranten, (Baden-Baden) 1-2, S. 8-19.
European Commission (Ed.) [1996] TACIS: Technical Assistance to the CIS, Brssel.
EVANS, Michael C. [1998] European Union Expansion. The Case for the Admission of Turkey Strategic
Review (Boston/Mass.) 26: 4, S. 16-21.
EVANS, Michael C. [1999] Turkey and the European Union. A Strategic Discontinuity The RUSI Journal
(London) 144:5, S.11-15.
EVIN, Ahmet / DENTON, Geoffery(Ed.) [1990] Turkey and European Community, Schriften des
Deutschen Orient-Instituts-Hamburg, Laske und Budrich, Opladen.
FARLEY, Jonathan [1995] Turkeys Foreign Policy, The Round Table, 333, pp. 81-88.
FAUL, Erwin [1997] "Eine Aufnahme der Trkei untergrbt die Legimitt und innere Sicherheit der EU",
Internationale Politik und Gesellschaft, 4: 97, S. 446-450.
FEIGL, Erich [1995] Die Kurden, Geschichte und Schicksal eines Volkes, Universitas Verlag, Mnchen.
FERDINAND, Peter(Ed.) [1994] The New Central Asia and its Neighbours, Royal Institute of International
Affairs, Pinter Publishers, London.
FERDOWSI, Mir A. (Ed.) [1995] Die Welt der 90er Jahre, Das Ende der Illusionen, Dietz Verlag, Bonn.
FIRAT, brahim [1990] Nirgends zu Hause!?, Trkische Schler zwischen Integration in der BRD und
Reimigration in die Trkei, Verlag fr Interkulturelle Kominikation, Frankfurt (Zulg. Diss., UniBielefeld)
FONTAINE, Pascal /STRANG, Mary / REDMOND, Arlene (Eds.) [1991] Turkey and the European
Community, A Forum Europe Conference in Partnership with the Turkish Permanent Delagation to
the EC, October 30-31, Brussels.
Forschungsinstitut der Deutschen Gesellschaft fr Auswrtige Politik e.V. [1993] Die Risiken des
Umbruchs in Osteuropa und die Herausforderungen fr die Europische Gemenschaft (Ed.)
Arbeitspapiere zur Internationalen Politik 74, Europa Union-Verlag, Bonn, 1993.
FRIEDMAN, R.E., WIMBUSH, S.E. [1996] Central Asia and the West: Key Emerging Issues, Perceptions
-Journal of International Affairs, (Ankara) 1: 1, pp. 96-111.
Friedrich-Ebert-Stiftung [1994] Trkiyenin Avrupa Birliine Sanai Mamullerinde Gmrk Birlii ile
Katlmas, Wirtschaftsforum (Ekonomi Forumu)
FRITTSCHE, Michael [1996] "Beobachtungen zum deutsch-trkischen Bilingualismus in der Trkei",
Zentrum fr Trkeistudien, 9:1, S. 5-17.
FRITZLER, Marc / UNSER, Gnther [1998] Die Europische Union, Bundeszentrale fr politische
Bildung, Bonn.
FRHLICH, Stefan [1998] Amerikanische Geopolitik, Von den Anfaengen bis zum Ende des Zweiten
Welkrieges, Olzog Verlag. , Landsberg am Lerch.
FUKUYAMA, Francis [1992] Das Ende der Geschichte, Wo stehen Wir?, Mnchen.
FULLER, Elizabeth [1993] Konflikte im Transkaukasus: Wer knnte vermitteln?, Europa-Archiv, Folge
7/1993, S. 193-201.
FULLER, Elizabeth [1994] The Transcaucasus: War, Turmoil, Economic Collapse, The Post-Soviet States,
3: 1, 7 January 1994, S. 51-58.
FULLER, Graham E. [1996] Alternative Turkish Roles in the Future Middle East in: Barkey, Henri J. (Ed.),
Reluctant Neighbor: Turkeys Role in the Middle East, US Institute of Peace Press, Washington,
D.C., S.205-219.
FULLER, Graham E. [1993c] "The Fate of the Kurds", Foreign Affairs, pp.108-121.

436
FULLER, Graham E. [1993b] Turkeys new Eastern Orientation in: Turkeys New Geopolitics: From
Balkans to Western China eds. Graham E. Fuller and Ian O. Lesser Boulder, Colorado: Westview
Press, S. 37-98.
FULLER, Graham E. [1993a] Conclusions: the Growing Role of Turkey in the World, Turkeys New
Geopolitics: From Balkans to Western China eds. Graham E. Fuller and Ian O. Lesser Boulder,
Colorado: Westview Press, pp. 163-183.
FULLER, Graham E. [1998] The Institutional Framework of German-Turkish Relations The Parameters
of Partnership: Germany, The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign
Policy (Ed.) American Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University,
Washington, pp. 1-10.
FULLER, Graham E. / LESSER, Ian O. (Ed.) [1993] Turkeys New Geopolitics: From Balkans to
Western China, Rand, Westview Press, Boulder, Oxford.
FUKUYAMA, Francis [1992] Das Ende der Geschichte. Wo stehen wir?, Mnchen.
FUNKE, Manfred [2001] Zwischen Staatsvernunft und Gefhlskultur Aspekte innerer und uerer
Sicherheit, Aus Politik und Zeitgeschichte (B 51/2001)
[http://www.bpb.de/publikationen/SIBBXO.html]
GALLE, Marc, [1995] Sevilmeyen lke Trkiye (ev. Kaya Trkmen) Bilgi Yaynevi, Ankara.
GASTEYGER, Curt [1996] lpoker am Kaspischen Meer, Frankfurter Allgemeine Zeitung, no.106,
7.Mai 1996: 12.
GAZIOLU, A.C. [1998] Cyprus, EU and Turkey, Selected Extracts from the World Press, Nicosia.
GEORGE, Alexander L. [1996] D Politikada Teori ve Pratik: Boluu Kapatan Kpr, (ev.
Yaln Tahan) D Politika Enstits, Ankara.
GIANNAKOPOULOS, Angelos / MARAS, Konstadinos [2005b] Beziehengen EU-Trkei: Positionen der
Komission und der Ratpraesidentschaft, 1996-2003, Sdosteuropa, 53. Jg., 2/2005, S. 109-129.
GIANNAKOPOULOS, Angelos / MARAS, Konstadinos [2005a] Einstellungen der Fraksionen des
Europaeischen Parlaments zu einem EU-Beitritt der Trkei, Eine empirische Auswertung von
Sitzungsprotokollen 1996-2004, Sdosteuropa, 53. Jg., 1/2005, S. 109-129.
GLOS, Michael [2000] Imperial Overstretch Eine europische Zukunft fr die Trkei, Internationale
Politik (Bonn) 55: 11, S. 19-20.
GORAWANTSCHY, Beatrice [1995] Die Rolle des fundementalistischen Islam in der Trkei:
Beobachtungen zu den jngsten Entwicklungen, Konrad Adenauer Stiftung-Auslandsinformation,
2, S. 40-54.
GKALP, Faysal M. / YIlDIRIM, Aynur [2004] Trkiye-AB Gmrk Birlii Srecinin Ekonomik
Etkileri, in Avrupa Birlii Srecinde Trkiye, (Ed.) Turgay Uzun, Serap zen, Sekin Yaynlar,
Ankara, S. 263-288.
GKAY, Blent (Ed.) [1997] Trkiye Avrupann Neresinde? Gmrk Birlii Anlamasnn
Dndrdkleri, (ev. Selda Paydak), Ayrac Yay, Ankara.
GLE, Nilfer [1997] Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites,
Middle East Journal, 51: 1, pp.46-58.
GLE, Nilfer [1994] 80 Sonras Politik Kltr, ed. E.Kalaycolu/ A.Y.Sarbay: Trkiyede Siyaset:
Sreklilik ve Deiim, Der Yaynlar, stanbul, S.518-519.
GLE, Nilfer [1992] Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, Metis Yaynlar, stanbul.
GNEN, Emre [1997] Avrupa Birliinin Yeni Mimarisi ve Trkiye ile likilere Yansmas, Iktisadi
Kalknma Vakf Dergisi (Istanbul) 138.
GNLBOL, Mehmet /KRKOLU, mer [1996] Olaylarla Trk D Politikas 1919-1995, Siyasal
Kitabevi, Ankara.
GTZ, Roland [1997] Politische Interessensphren im sdlichen Kaukasus und Zentralasien, Aussenpolitik
3, S. 257-266.
GZEN, Ramazan [2001] Trkiyenin Avrupa Birlii ile Entegrasyon Srecinin Amazlar ve Almlar,
Trkiyenin D Politika Gndemi, (Ed.) al, H.aban/ Da, hsan, D.,/ Gzen, Ramazan, Liberte
Yaynlar, Ankara, S. 137-160.
GZEN, Ramazan [1999] "Trk-Amerikan Ilikileri ve Trk Demokrasisi: "Realist Balant", Liberal
Dnce, (Ankara) 99, 13:4, S. 87-108.
GZEN, Ramazan [1996] Turgut zal and Turkish Foreign Policy: Style and Vision, Foreign Policy
(Ankara), 20: 3-4, S. 69-101.
GZEN, Ramazan [1997] Two Processes in Turkish Foreign Policy: Integration and Isolation, Foreign
Policy/ D Politika (Ankara) 21: 1-2, S. 106-125.
GROTHUSEN, Klaus-Detlev [1985] Aussenpolitik, in derselbe (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch,
Band 5, Gttingen, S.89-168.
GROTHUSEN, Klaus-Detlev [1985] Aussenpolitik, in Grothusen, Klaus-Detlev (Ed.) Trkei
Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, S. 89-168.

437
GRNING, Friedrich [2000] Turkey at the Doorsteps of the European Union. A Roadmap to Accession
Negotiations, Stiftung Wissenschaft und Politik (Ebenhausen) 53, Lit. S. 50-53 (SWP-Arbeitspapier;
3116)
GUROT, Ulrike / WITT, Andrea [2004] Europas neue Geostrategie, Aus Politik und Zeitgeschichte (B
17/2004) , <http://www.bpb.de/publikationen/17M0AQ.html>
GUMPEL, Werner [2000] Ordnungsfaktor in unsicheren Umfeld, Internationale Politik, Nr.11, November
2000, S. 21-28.
GUMPEL, Werner [1998b] An der Nahstelle von Europa und Asien. Die Mittelrolle der trkischen
Regionalmacht, Internationale Politik, 1, S. 17-22.
GUMPEL, Werner [1998a] "Determinanten der trkischen Auenpolitik in der Schwarzmeerregion und in
Mittelasien", Sdosteuropa Mitteilungen, 38: 1, S. 23-32.
GUMPEL, Werner [1998] Determinanten der trkischen Auenpolitik in der Schwarzmeerregion und in
Mittelasien. In: Sdosteuropa Mitteilungen, 38:1, S. 23-32.
GUMPEL, Werner [1996] Stand und Moglichkeiten einer Zusammenarbeit der Turkei mit den Staaten
Zentralasiens, Gumpel, Werner (Ed.) Deutschland und die Turkei- Gemeinsame Interessen in
Europa, im Mittleren Osten und Mittleasien, Sudosteuropa-Gesellschaft, Band 7, Munschen S. 4346.
GUMPEL, Werner [1992] "Die wirtschfatliche und soziale Lage in den Turkrepubliken Mittelasiens",
Zentrum fr Trkeistudien, 5:1, S. 33-48.
GUMPEL, Werner [1991c] Determinanten der Europabeziehungen der Trkei zu begin der neunziger Jahre
in: Gumpel, Werner (Ed.) Europa und die Turkei in den neunziger Jahren, SudosteuropaGesellschaft (Mnchen) 11, S. 9-13.
GUMPEL, Werner [1991b] "Die Auenwirtschaftsbeziehungen der Trkei und die Europische
Gemeinschaft", Sdosteuropa Mitteilungen 31: 3, S. 201-207.
GUMPEL, Werner [1991a] (Ed.) Europa und die Trkei in den neunzieger Jahren, SudosteuropaGesellschaft-Munchen, Sudosteuropa Aktuell: 11.
GUMPEL, Werner [1988b] "Die Mitgliedschaft der Trkei in der Europischen Gemeinschaft und die
deutschen Interessen", Die Trkei und die Europische Gemeinschaft Gumpel, Werner (Ed.)
Sosteuropa Aktuell, 3 (Mnchen), S. 43-49.
GUMPEL, Werner [1988a] (Ed.) Die Trkei und die Europische Gemeinschaft, Sosteuropa Aktuell, 3,
(Mnchen)
GUMPEL, Werner [1979b] Die Vollmitgliedschaft der Trkei im Lichte der Problematik unterschiedlicher
Wirtschaftsysteme, Die Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer
Vollmitgliedschaft der Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Gumpel, Werner (Ed.)
Wirtschaft und Gesellscaft in Sudosteuropa 1, Oldenbourg Verlag, Mnchen-Wien, S. 11-18.
GUMPEL, Werner [1979a] (Ed.) Die Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer
Vollmitgliedschaft der Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Wirtschaft und Gesellschaft in
Sudosteuropa 1, Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien.
GUTMANN, Rolf [1996] Die Assoziationsfreizzigkeit trkischer Staatsangehriger, Ihre Endeckung
und Ihr Inhalt, Baden Baden, Nomos Verlag (Zugl.: Hamburg, Univ., Ds.1995).
GUTTENBERG, Karl-Theodor zu [2004] Die Beziehungen zwischen der Trkei und der EU eine
"Privilegierte Partnerschaft", Aktuelle Analysen 33, Hanns-Seidel-Stiftung e.V., Mnchen
<www.hss.de>.
GL, Abdullah [1997] "Trkiye Bir Avrupa lkesidir", Gr-Tsiad (Istanbul), 29, S. 34-39.
GL, Atakan /GL, Ayfer Yazgan [1995] Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, Balam Yay., stanbul.
GLDEMR, Ufuk [1986] Kanat Operasyonu, Tekin Yaynlar, stanbul.
GMRK, Harun [2003] Kreselleme ve Trkiye, (Ed.) Avrupa-Trkiye Aratrmalar Enstits,
Hamburg.
GMRK, Harun [2002] Trkiye ve Avrupa Birlii, Avrupa-Trkiye Aratrmalar Merkezi, Hamburg.
GMRK, Harun [1999b] Grundlagen und Funktionen der Assoziierung im Zusammenhang mit dem
Beitrittsstreit, ITES-Jahrbuch Hrsg. Harun Gmrkc (Hamburg: Institut fr Trkisch-Europische
Studien, 1999)(Schriften des Instituts fr Trkisch-Europische Studien; Bd. 11), S. 21-53.
GMRK, Harun [1999a] Ortaklk Kavram ve Ortakln zellikleri, Avrasya Dosyas, 5: 4, S. 22-2.
GMRK, Harun [1997] Trkei und Europische Union im Lichte der vollendeten Zollunion. Die
Geschichte der Irrungen und Wirrungen der EU-Trkei-Beziehungen, 1.Aufl. (Hamburg: ITES,
1997). (Schriften des Instituts fr Trkisch-Europische Studien; 6) (Europa-Reihe)
GMRK, Harun [1989] EG-Trkei Beziehungen unter dem Aspekt von Bevlkerungswachstum,
Beschftigung und Auswanderung, Deutsches Orient Institut- Mitteilungen 34, Hamburg.
GMRK, Harun [1994] Rechs(un)sicherheit in Europa?, Die Auseinandersetzunggen um den
Rechtsstatus trkischer ArbeitnehmerInnen in der Europische Union, Hans-Bckler-Stiftung,
Berg Verlag, Dsseldorf.

438
GNDZ, Aslan [2001] Human Rights and Turkey's Future in Europe, Orbis (New York) 45: 1, S. 15-30
GNGR, Ali [1995] Dere Geerken At Deitirilir mi?, Grs-TSIAD (Ankara) S. 36-44.
GNUUR, Haluk [1992] Avrupa Siyasal birlii ve Trkiye, Iktisadi Kalknma Vakf Dergisi,
(stanbul), 107-108.
GNUUR, Haluk [1996] Turkeys Profile towards European Union, Istanbul.
GR, Grsel [1998] Das Trkeibild in der deutschen Presse unter besonderer Bercksichtigung der
Europische Union-Trkei Beziehungen, Peter Lang, Frankfurt, Berlin, (Zugl: Diss.
Mnster(Westfallen), 1997).
GRBEY, Glistan [2001] The Kurdish Conflict in Turkey- (not) a Subject for the OSCE?, Helsinki
Monitor, 1, pp. 7-20.
GRBEY, Glistan [1991] "Das deutsch-trkisch Verhltnis im politischen Streit um den "Bndnisfall" im
Golfkrieg", Zentrum fr Trkeistudien, 4:1, S. 89-94.
GRBEY, Glistan, [1994] "Die Trkei und der Nahe Osten. Die politische Interessenkonstellation der Trkei
im Golfkrieg", in: Konflikte, Konfliktlsung und Friedenssicherung in Sdosteuropa, Gnther
Wagenlehner (Ed.) Sdosteuropa-Gesellschaft, Mnchen, S. 208-224.
GRBEY, Glistan [1990] Die Trkei -Politik der Bundesrepublik Deutschland unter Konrad Adenauer
[1949-1963), Centaurus-Verlagsgesellschaft, Pfaffenweiler (Zugl.: Bonn Univ., Diss., 1990)
GREL, kr Sina [1984] Kbrs Tarihi-I (1878-1960), Kaynak Yaynlar, stanbul.
GREL, kr Sina [1985] Kbrs Tarihi-II (1878-1960), Kaynak Yaynlar, stanbul.
GVEN-LISANILER, Fatma/WARNER, Jonathan [1998] Cyprus-Bridge or Bunker?, PerceptionsJournal of International Affairs (Ankara), 3: 1, pp. 86-103.
HABLEMTOLU, Necip [2001] Alman Vakflar ve Bergama Dosyas, Toplumsal Dnm Yaynlar,
stanbul.
HACKE, Christian [2005] Zur Weltmacht verdammt, Ullstein Bcher Nr.36722, Ullstein TB.
HACKE, Christian [2003b] Die Auenpolitik der Bundesrepublik, Ullstein Bcher Nr.36391 Ullstein TB.
HACKE, Christian [2003a] Auen- und Sicherheitspolitik, in: Herfried Mnkler (Hrsg.), Politikwissenschaft.
Ein Grundkurs, Reinbek, S. 324-373. http://www.politik.unibonn.de/main/lestha/files/hacke_auspol.pdf
HACKE, Christian [2002] Die Auenpolitik der Regierung Schrder/Fischer: Zwischenbilanz und
Perspektiven, in: AusPolitik und Zeitgeschichte, B 48/2002 (www.bpb.de/ publikationen/apuz).
HACKE, Christian [2001] Die weltpolitische Rolle der USA nach dem 11. September 2001, Aus Politik und
Zeitgeschichte (B 51/2001), [http://www.bpb.de/publikationen/CEAYPN.html]
HACKE, Christian [1995] Die Groen Mchte, in: Karl Kaiser/Hans-Peter Schwarz (Hrsg.), Die neue
Weltpolitik, Baden-Baden 1995, S. 316-336.
HAHN, Barbara / WELLENREUTHER, Ronald [1996] Die wirtschaftliche Entwicklung der Trkischen
Republik Nordzypern. Analyse konomscher Strukturen eines international nicht annerkanten Staates
an der Peripherie Europas, Orient, 37: 4, S. 673-689.
HALBACH, Uwe [1997] "Zentralasien: eine Weltregion formiert sich neu", Internationale Politik und
Gesellschaft, 3, S. 305-322.
HALBACH, Uwe [1992] Weltpolitik und Entwicklung in Zentralasien, Aussenpolitik, 4, S. 381-391.
HALBACH, Uwe [1991] Weies Gold, weier Tod, Materialle Kriese und ethnische Unruhe in SowjetischZentralasien, Bericht des Bundesinstituts fr ostwissenschaftliche und internationale Studien.
HALE, William [1981] The Political and economic Development of Modern Turkey, St.Martins, London.
HALE, William [2002] Trk D Politikasnda Ekonomik Sorunlar, in Makovsky, Alan /Sayar, Sabri (Ed.)
Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa
Yaynlar, S. 29-52. (Org.: Turkeys New World-2000)
HALE, William [1996] Trkiyede Ordu ve Siyaset, berst. von Ahmet Fethi, Hil Yayn, stanbul. (.Org:
Turkish Military and Politics, Routledge, London)) .
HALE, William [1990] Turkish Industry and the Common Market in: Evin, Ahmet / Denton, Geoffery (Ed.)
Turkey and the European Community, Opladen.
HALM, Dirk [2000] Zur Theorie der Werthaltungen in den internationalen Beziehungen vor dem Hintergrund
des EU-Trkei-Verhltnisses in den neunziger Jahren Zeitschrift fr Trkeistudien (Mnster) 13: 1,
S. 69-83.
HANNAY, David [1997] "Cyprus at the Crossroads", Studia Diplomatica, 50:3, S. 33-41.
HARRIS, George S. [2002] ABD-Trkiye likileri, in Makovsky, Alan /Sayar, Sabri (Ed.) Trkiyenin
Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 255274 (Org.: Turkeys New World-2000).
HENZE, Paul [2002] Turkey and the Caucasus: Relation with the New Republics in Radu, Michael S. (Ed.)
Dangerous Neighbohood, Transaction Publishers, New Brunswick and London, S. 77-90.
HENZE, Paul B. [1998] Turkey and Atatrk's Legacy, Turquoise Series, SOTA, Haarlem, Nederlands.

439
HENZE, Paul B. [1993] Turkey towards the twenty-first century, in Fuller, Graham E. / Lesser, Ian O.
(Eds.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China, Rand, Westview Press,
Boulder, Oxford, S. 1-35.
HEPER, Metin (Ed.) [1993] Turkey and the West: Changing Political and Cultural Identities, I.B.Tauris,
London-New York.
HEPER, Metin [1997] Islam and Democracy in Turkey: Toward a Reconciliation? Middle East Journal,
51:1, pp. 32-45.
HERACLIDES, Alexis [2002] Yunanistan ve Doudan Gelen Tehlike Trkiye, Trk-Yunan
likilerinde kmazlar ve zm Yollar, (ev.Mihalis VasilyaD-Herkl Milas), letiim
Yaynlar, stanbul.
HERMANN, Reiner [1996] Die drei Versionnen des politischen Islam in der Trkei, Orient, 37 1, S. 35-57.
H, Mkerrem [1979] The Importance of Turkeys Development Strategy for her Integration into the EEC,
in: Gumpel, Werner (Ed.) Die Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer
Vollmitgliedschaft der Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Wirtschaft und Gesellschaft in
Sudosteuropa 1, Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien, S. 19-46.
HICKOK, Michael Robert [1998] "The Imia/Kardak Affair, 1995-96: A Case of Inadvertent Conflict",
European Security, 7:4, pp. 118-136.
HIRO, Dilip [1994] Between Marx and Muhammed, The Changing Face of Central Asia, Harper Collins
Publishers, London.
HIZYETER Resul [1992] Ein Vergleich zwischen Finanzausgleichssystemen der zentralisierten und
dezentralisierten Staaten unter besonderer Bercksictigung der BRD und der Trkei, Diss., UniMannheim.
HODGE, Carl Cavanagh [1999] Turkey and the Pale Light of European Democracy, Mediterranean
Politics (London) 4:3, S. 56-68, Lit. S. 67-68
HOFRICHTER, Jrgen [1993] Public Opinion on EC Membership of Turkey and the Turkish People in the
Countries of the European Community, Mannheim: MZES,. 27 S., graph. Darst., Tab., Lit. S. 26-27
(Arbeitspapiere / Mannheimer Zentrum fr Europische Sozialforschung; AB III / Nr. 3)
HOLLIS, Rosemary [2000] Turkey and the Geo-political Consequences of EU Enlargement in: Hanelt,
Christian-Peter (Eds.) Future Perspectives for European-Gulf Relations Bertelsmann Foundation,
Center for Applied Policy Research, Univ. of Munich. Gtersloh, S. 5-17.
HOLLSTEIN, Miriam [2000] Dokumente zur Europa-Politik der Trkei, Internationale Politik (Bonn),
55: 11, S. 55-80.
HORROCCKS, David /KOLINSKY, Eva [1996] Turkish Culture in German Society Today, Berghahn
Books, Oxford.
HORT, Peter [1991] Europas Auenpolitik- ein Fernziel, Europa-Archiv, Folge 20, S. 577-582.
HOTTINGER, Arnold [1992] Wasser als Konfliktstoff, Eine Existenzfrage fr Staaten des Nahen Ostens
Europa Archiv, Folge 6, S. 153-163.
HOTTINGER, Arnold [1992] Zukunftsfragen fr Zentralasien, Europa-Archiv, Folge 14, S. 397-402.
HOWE, Marvine [2000] Turkey Today: A National Divided over Islam's Reviwal, Westview Press,
Boulder/Colo.)
HHFELD, Volker [1995] Trkei, Schwellenland der Gegenstze, Perthes Laenderprofile, Gotha.
HUBEL, Helmut [1996] Die schwierige Partnerschaft Mit Ruland, in: Kaiser, Karl / Krause, Joachim (Ed.)
Deutschlands neue Aussenpolitik, Band-3: Interessen und Strategien, R.Oldenbourg Verlag,
Mnchen, S. 137-141.
HUBEL, Helmut [1985] Die Trkei nach der Parlamentswahl von 1983, Europa-Archiv, Folge 7, S. 211218.
HUNTER, Shireen T. [1996] Central Asia Since Independence, The Washington Papers, The Center for
Strategic and International Studies, Washington, D.C., Praeger, London.
HUNTINGTON, Samuel P. [1996] Der Kampf der Kulturen, bz.:Holher Fliessbach, Europaverlag,
Mnschen-Wien. (Org.: The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order-1996)
HUNTINGTON, Samuel P [1993] The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs 72:3, pp. 22-49.
BRE, Yusuf Ziya [2002] Trkiyenin D Ticaretinde EU ve nemi, in: Kahramanyol, Mustafa (Ed.)
Trkiye AB likileri, Ankara, S. 313-326.
KV-ktisadi Kalknma Vakf ve T.C. Babakanlk Gmrk Mstearl [2002] (Ed.) 7 Yl nce, 7 Yl
Sonra Gmrk Birlii, Ankara.
KV-ktisadi Kalknma Vakf [2000] Gmrk Birliinin Trkiye Ekonomisine Etkileri, KV Dergisi, No.
159, stanbul.
LHAN, Suat [1995] Geopolitic Developments and the Turkish World, Eurasian Studies (Ankara), 2: 3, S.
23-37.
LYASOGLU, Eyp [1997] Trk Bilgi Teknolojisi ve Gmrk Birlii, Trkiye Istanbul Bankas Yaynlar,
Istanbul.

440
NALCIK, Halil [1997] Turkey and Europe: A Historical Perspective, Perceptions-Journal of
International Affairs (Ankara) 2: 1, pp. 76-92.
NALCIK, Halil [1998] Turkey Between Europe and the Middle East, Perceptions-Journal of
International Affairs (Ankara) 3:1, pp. 5-18.
NALCIK, Halil [1993] The Middle East and the Balkans under Ottoman Empire: Esays on Economic
History of the Middle East, Vol.9 India University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture
Joint Series, Bloomington.
NAN, Kamran [1995] 2000in Eiinde Trk D Politikasnn Acil Meseleleri, Trkiye Gnl
(Ankara), No:32, S. 28-35.
NAN, Kamran [1979] Die Innenpolitischen Wrzeln der trkischen Kritik Ankara Westeuropa, in: Gumpel,
Werner (Ed.) Die Turkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer
Vollmitgliedschaft der Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Wirtschaft und Gesellscaft in
Sudosteuropa 1, Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien, S. 192-198.
NAN, Kamran [1996] Hayr Diyebilen Trkiye, Timas Yay., Istanbul.
INBAR, Efraim [2002] Turkeys New Strategic Partner: Israel in: Radu, Michael S. (Ed.) Dangerous
Neighbohood, Transaction Publischers, New Brunswick and London, S. 165-190.
Informationen zur politischen Bildung [1989] Trkei, 223, 2. Quartal.
Institut fr Auslandsbeziehungen [1997] Die Trkei und Deutschland: Schwieriger Dialog, Zeitschrift fr
Kultur und Austausch, Stuttgart, 47. Jahrgang, 1& 2/ 97.
Institut fr Friedensforschung und Sicherheitspolitik an der Uni-Hamburg und Stiftung Entwicklung
und Frieden (IFSH) [1995] Europische Sicherheitsgemeinschaft: Das Sicherheitsmodell fr das
21. Jahrhundert, Bonn.
Intermedia [1997] (Ed.) Turkey and European Integration, Istanbul.
Intermedia [1998] Executive's Handbook Turkey '98-Almanac, Istanbul.
Internationale Politik und Gesellschaft [1997] Soll die Trkei EU-Mitglied werden?,Bonn, 4, S. 443-450
RTEMELK, Mehmet Ali [2003] Rede :Die Trkei als Regionalmacht: Strategische Beziehungen
zwischen der Trkei und der Europischen Union, bei der Sdosteuropa-Gesellschaft Mnchen, 2.
Dezember 2003.
YBOZKURT, Erol [1996] Trkiye Avrupa Birlii Gmrk Birlii, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa.
YLK, Levent [1996] Die Trkei und die EG in der Jahren 1980-1993 unter besonderer
Bercksichtigung der deutsch-trkischen Beziehungen, Tectum Verlag, Marburg.
JACOBEIT, Cord / YENAL, Alparslan (Ed.) [1993] Gesamteuropa, Opladen.
JACOBS, Adam S.[2000] Die Beziehungen der Trkei zur Europischen Union und die Frage des trkischen
EU-Beitritts, Aus Politik und Zeitgeschichte (Bonn), (14. Juli 2000) B29-30, S. 22-28.
JACOBS, Andreas / MASALA, Carlo [1999] "Vom Mare Nostrum zum Mare Securum: Sicherheitspolitische
Entwicklungen im Mittelmeerraum und die Reaktionen von EU und NATO, Aus Politik und
Zeitgeschichte, B 17/99, 23. April 1999, S. 29-37.
JANES, Jackson [2002] Talking Turkey after Copenhagen, An AICGS At Issue Report,
http://www.aicgs.org/at-issue/ai-jjturkey.shtml
JENKINS, Gareth [2001] The Turkish Military and Politics, Oxford University Press, New York.
JANSEN, Thomas [1998a] Europas Seele Die Politische Meinung, 341, S. 45-54.
JOVOVIC, Aleksandar [2001] A Turning Point for Turkey, Schlesinger Working Group Report,
Georgetown University, Institute for Study of Diplomacy.
JUNG, Dietrich [1998] "Turkey and Europe or Turkey in Europe" in: Aydn, Mustafa (Ed.) Turkey at the
Threshold of the 21st Century, Ankara, S. 159-163.
JUNG, Dietrich [1998] Wie europisch ist die Trkei?, Bltter fr deutsche und internationale Politik
(Bonn), 43: 4, S. 410-414.
JNEMANN, Anette [1999] "Deutsche Mittelmeer Politik im Europischen Rahmen, Defizite im Nahen Osten
und die Trkei", Aus Politik und Zeitgeschichte, B17/99, 23.April 1999, S. 11-19.
KABAALIOLU, Haluk A. [1999] The Relations between Turkey and the EU: A Turkish Perspective, in:
Bac, Hseyin (Ed.). Parameters of Partnership, (Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft),
(Schriften des Zentrum fr Europische Integrationsforschung; Bd. 14) S. 19-67.
KABAALIOLU, Haluk [1996] Completion of the Customs Union and the Accession of Turkey to the
European Union, The European Union in a Changing World, Third ECSA-World Conference,
Bruxelles, pp. 385-427.
KAIKITIS, Lambros [1998] Zypern und die Europische Union. Erwartungen und Probleme einer
eventuellen Vollmitgliedschaft Zyperns, Bd. 12 Aachener Studien Sozialwissenschaften, AlanoHerodot-Verl., Aachen.
KALEAASI, Bahadr [2003] Avrupa Yolunun Haritas: Brksel Seyir Defteri, Dnya Yaynlar, stanbul.
KAISER, Karl /KRAUSE, Joachim (Ed.) [1996] Deutschlands neue Aussenpolitik, Band-3: Interessen
und Strategien, R.Oldenbourg Verlag, Mnschen.

441
KAISER, Karl /SCHWARZ, Hans Peter (Ed.) [1995] Die neue Weltpolitik, Nomos Verlag, Baden Baden.
KALAYCIOLU, Ersin [1994] Yeni Dnya Dzeni ve Trk D Politikasi in: Snmezolu, Faruk, Trk
D Politikas'nn Analizi (Die Analyse des turkische Aussenpolitik) Istanbul, S.409-417.
KALAYCIOLU, Ersin / SARIBAY, Ali Yaar (Ed.) [1994] Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deisim,
Der Yayinlar, stanbul.
KALEAASI, Bahadr [1995] 2000 Ylna Doru Avrupada Trkiye, Gr-TSIAD (Ankara) S. 28-35.
KAMP, Karl-Heinz [1997] Die NATO nach Madrid, Perspektiven der Osterweiterung des Bndnisses,
Internationale Politik, 5, S. 37-42.
KARACA, Ali [1986] Die Problematik des Beitritts der Trkei
zur EG unter besonderer
Bercksichtigung der Assoziation der Trkei mit der EWG,: Diss., J.W.Goethe Univ.
KARAGANOV, Sergei [1995] Ruland und das nahe Ausland, Internationale Politik, 5, S. 10-16.
KARAOSMANOLU, Ali [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii: Jeopolitik ve Demokratik
Ufuk, in: al, H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan,Trkiyenin D Politika Gndemi,
Liberte Yaynlar, Ankara, S. 65-69.
KARAOSMANOLU, Ali [2000] The Evolution of Turkeys Security Culture and the Military in Turkey,
Journal of International Affairs, 54, S. 199-217.
KARAOSMANOLU, Ali [1999] "Avrupa Gvenlik Kimlii ve Trkiye", Liberal Dnce, (Ankara) 13:4,
S. 72-74.
KARAOSMANOLU, Ali [1996] NATO Enlargement: Does it Enhance Security?, Foreign Policy-D
Politika (Ankara) 20:1-2, pp. 23-34.
KARAOSMANOLU, Ali [1993] Die neue regionale Rolle der Trkei, Europa-Archiv, Folge 15, S. 425434.
KARAOSMANOLU, Ali [1991] Die Trkei, die europische Sicherheit und der Wendel der International
Beziehungen, Europa-Archiv, 5, S. 143-152.
KARAUCAK-OUZ, ebnem [1994] "Avrupa Topluluunun Akdeniz Politikas-I, Iktisadi Kalknma Vakf
Dergisi, S. 13-19.
KARDAS, aban [2002] Human Rights and Democracy Promotion: The Case of Turkey-EU Relation,
Alternatives-Turkish Journal of International Relations, 1:3, S. 136-150.
KARIMOVA, Nigar / DEVERELL, Edward [2001] Minorities in Turkey, Utrikespolitiska Institutet, The
Swedish Institute of International Affairs, Stockholm.
KARLUK, Rdvan / TONUS, zgr [2002] Avrupa Birlii Kapsnda Trkiye, Turhan Kitabevi, Ankara.
KARLUK, Rdvan [1997] Gmrk Birlii Dnemecinde Trkiye, Gmrk Birlii Ne Getirdi, Ne
Gtrd?, Turhan Kitabevi, Ankara.
KARLUK, Rdvan [1996] Avrupa Birlii ve Trkiye, Istanbul Menkul Kymetler Borsas, Istanbul.
KARPAT, Kemal K. [1996] The Ottoman Rule in Europe From the Perspective of 1994, in: Mastny,
Vojtech and R.Craig (Eds.) Turkey between East and West: New Challanges for a Rising Regional
Power, Boulder, Colo.: Westview Press, S. 1-44.
KARPEN, Ulrich [1997] "Turkey, Europe and Germany, Facets of a Complicated Partnership", Zentrum fr
Trkeistudien, 10:2, S. 55-64.
KARTAL, Zeki [1995] Die Darstellung der EG in der trkischen ffentlichkeit zwischen 1959 und 1990,
Diss: Ossietzky Univ.
KAY, Sean; YAPHE, Judith S. [1997] Turkey's International Affairs. Shaping the U.S.-Turkey Strategic
Partnership, Strategic Forum, No. 122 NDU Press Washington/D.C.
KENNEDY, Paul [1996] In Vorbereitung auf das 21. Jahrhundert, ins Deutsch von Gerd Hrmann, Fischer
Taschenbuch Verlag, Frankfurt.
KENNEDY, Paul [1995] Savata ve Barta Byk Stratejiler, Cev. Ahmet Fethi, Eti Kitaplar.
KESKN, Yldrm [1979] The Turkey-ECC Association and its Problems, in: Gumpel, Werner, (Ed.) Die
Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer Vollmitgliedschaft der
Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Wirtschaft und Gesellscaft in Sudosteuropa 1,
Oldenbourg Verlag, Mnchen, Wien, pp. 65-72.
KINKEL, Klaus [1993] Was heit europische Auenpolitik?, Ein Kontinent im Umbruch, Perspektiven
fr eine Europischen Aussenpolitik, Armin Laschet / Peter Pappert (Ed.) Popylen Verlag,
Frankfurt am Main, S. 11-24.
KINKEL, Klaus / VERDINE, Hubert [1998] Gemeinsame deutsch-franzsische Positionen zu aktuellen
Themen der Europapolitik, Bulletin / Presse- und Informationsamt der Bundesregierung (Bonn), (9.
Februar) 10, S. 116-118.
KINROSS, Lord [1977] The Ottoman Centuries: Rise and Fall of the Turkish Empire, New York, Morrow
Quill.
KINZLER, Stephan [2001] Crescent and Star: Turkey Between Two Worlds, New York.

442
KR, Kemal [2002c] ABD-Trkiye likileri: Yenilenen Ortaklkta Yeni Belirsizlikler, in: RUBIN, Barry
/ KR, Kemal (Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii ni. Yaynlar, stanbul, S.
200-228.
KR, Kemal [2002b] Trkiyenin Ortadou Politikasnn Gelecei, in: RUBIN, Barry / KR, Kemal
(Der.) Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii ni. Yaynlar, stanbul, S. 150-179.
KR, Kemal [2002a] Trkiye ve Mslman Ortadou in: Makovsky, Alan / Sayar, Sabri (Ed.)
Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev: Hr Gld, Alfa
Yaynlar, S. 53-78. (Org.: Turkeys New World-2000)
KR, Kemal [1995] "New Patterns of Turkish Foreign Policy Behaviour", in: idem Balm (Ed.)
Turkey: Political, Social and Economic Challanges in the 1990s, E.J.Brill, Leiden and New York,
S. 1-21.
KR, Kemal [1994] Uluslararas Sistemdeki Deismeler ve Trk D Politikasnn Yeni Ynelimleri,
Snmezolu, Faruk (Ed.) Trk D Politikas'nn Analizi Istanbul, S. 393-408.
KR, Kemal [1993] The End of the Cold War and Changes in Turkish Foreign Policy Behaviour,
Foreign Policy-D Politika (Ankara) 17: 3-4, pp. 1-43.
KR, Kemal /WINROW, Gareth M. [1997] The Kurdish Question and Turkey: An Example of
Tran-State Ethnic Conflict, Frank Cass, Portland, Ore.
KISSENGER, Henry [2002] Amerikann D Politikaya htiyac Var m? ev: Tavfun Evyapan, METU
Press, Ankara. (Org: Does America Need a Foreign Policy-2001).
KONGAR, Emre [1998] 21. Yzylda Trkiye, 2000'li Yllarda Trkiye'nin Toplumsal Yaps, Remzi
Kitabevi, Istanbul.
Konrad Adenauer Stiftung [1994] Das Schaeble-Lammers-Papier. Nationale und Internationale
Reaktionen, St.Augustin.
KOYDL, Wolfgang [1998] Heilsame Trkenkriege. Krach zwischen Bonn und Ankara, Die politische
Meinung, 43: 348, S. 59-63.
Krber Stifftung [1996] Kulturkontakte: Deutsch-Trkisches Symposium-1995 (Hrgs.) Berlin.
Krber Stiftung [1997] Im Kreuzpunkt der Krfte- Die Trkei in einer vernderten Politischen Umwelt,
Bergdorfer Gesprchkreis, Protokoll 109, Hamburg.
KRNER, Heiko / SCANS, Rasul [1990] (Eds.) Institutional Aspects of Economic Integration of Turkey
into the European Community, Weltarchiv Verlag, Hamburg.
KRAMER, Heinz [2005b]KramerTrkei-Verhandlungen als Spielball der Interessen SWP-Aktuell 2005/42,
September 2005.
KRAMER, Heinz [2005a] EU - Trkei: Vor schwierigen Beitrittsverhandlungen SWP-Studie 2005/S 11,
Mai 2005.
KRAMER, Heinz [2004e] German Policy toward Turkey under the Red-Green Coalition Government (19982003) in: Contemporaty Issues in International Politics, Essay in Honour of Seyfi Tashan, Ankara:
Foreign Policy Institute, 2004, pp. 89-103.
KRAMER, Heinz [2004d] Demokratieverstndnis und Demokratisierungsprozesse in der Trkei, in:
Sdosteuropa Mitteilungen, 44 (2004) 1, S. 30-43.
KRAMER, Heinz [2004c] Whither Turkey's EU accession? Perspectives and Problems after December 2004
in: Turkey and the European Union, AICGS Working Paper Series, Washington, D.C., p. 9-21.
KRAMER, Heinz [2004b] Die Trkei im Prozess der "Europisierung", Aus Politik und Zeitgeschichte, B
33-34/2004 (9. August 2004), S. 9-17.
KRAMER, Heinz [2004a] Die Gemeinsame Auen- und Sicherheitspolitik der Europischen Union und die
Trkei, Integration, 27 (Mai 2004) 1-2, S. 44-55.
KRAMER, Heinz [2003c] Trkiyenin Avrupa Biliine Adaylk Perspektifleri, Kreselleme ve Trkiye,
(Ed.) Avrupa-Trkiye Aratrmalar Enstits, Hamburg, S. 101-120.
KRAMER, Heinz [2003b] EU-kompatibel oder nicht? Zur Debatte um die Mitgliedschaft der Trkei in der
Europischen Union, SWP-Studie 2003/S 34, August 2003.
KRAMER, Heinz [2003a] Zur Gefolgschaft verdammt: Ankaras Irak-Dilemma, SWP-Aktuell, 7, Febuar
2003.
KRAMER, Heinz [2002d] Did Germany Spoil Turkey's EU Hope in Copenhagen? An AICGS At Issue Report,
[http://www.aicgs.org/at-issue/ai-kramer.shtml]
KRAMER, Heinz [2002c] Ein wichtiger Schritt in Richtung EU, SWP-Aktuell, 29, August 2002.
KRAMER, Heinz [2002b] Die Trkei und die Kopenhag Kriterleri, SWP-Aktuell, 39, November 2002.
KRAMER, Heinz [2002a] berraschung in der Trkei: Vorgezogene Neuewahlen, SWP-Aktuell, 28,
August 2002.
KRAMER, Heinz [2001c] Das Nationale Programm der Trkei fr die bernahme des gemeinschaftlichen
Besitzstandes <http://www.swp-berlin.org/fgs/02/NatProgTur.pdf.>
KRAMER, Heinz [2001b] Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, (ev: Ali imen), Timas,
Istanbul, 2001. (Org: A Changing Turkey-The Challenge to Europe and the United States, 2000).
KRAMER, Heinz [2001a] Die Trkei nach dem 11. September, SWP-Aktuell, 17, Oktober 2001.

443
KRAMER, Heinz [2000] Europaeische Union: Die Institutionelle Reformdebatte, SWP-Zeitschriftenschau,
Feburar 2000.
KRAMER, Heinz [1998b] The Institutional Framework of German-Turkish Relations, in: The Parameters
of Partnership: Germany, The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign
Policy, (Ed.), American Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University,
Washington, pp. 11-32.
KRAMER, Heinz [1998a] Europische Interessen in den Beziehungen zur Trkei in: Die Trkei und
Europa, Landesverteidigungsakademie, Militrwissenschafltiches Bro. - Wien, - Informationen zur
Sicherheitspolitik; 5/98, S. 33-51.
KRAMER, Heinz [1997f] "Soll die Trkei EU-Mitglied werden?: Die EU Mitgliedschaft der Trkei ist wichtig
fr Europas Stabilitt und Sicherheit", Internationale Politik und Gesellschaft, 4/97, S. 443-446.
KRAMER, Heinz [1997e] Brennpunkt Zypern, SWP-Arbeitspapier, Stiftung Wissenschaft und Politik,
Ebenhausen/Isar.
KRAMER, Heinz [1997d] Trkei: Die Rckkehr zur Normalitt- aber was ist normal? FES-Analyse,
Friedrich Ebert Stiftung, Bonn .
KRAMER, Heinz [1997c] "The Cyprus Problem and European Security", Survival, 39:3, pp. 16-32.
KRAMER, Heinz [1997b] Wo endet Europa? Bltter fr deutsche und internationale Politik (Bonn) 42:
5, S. 526-530.
KRAMER, Heinz [1997a] Ein wichtiger Sicherheitspartner. Die Europische Union darf die Trkei nicht auf
Dauer aussperren, Frankfurter Allgemeine Zeitung (Frankfurt/Main), 52 (21. Mai 1997) 115, S. 11.
KRAMER, Heinz [1996e] Die Trkei im Schnittpunkt der Regionen und Kulturen, Geographische
Rundschau, Oktober 10-1996, S. 590-594.
KRAMER, Heinz [1996d] Will Central Asia Become Turkeys Sphere of Influence?, Perceptions -Journal
of International Affairs (Ankara), 1:1, pp. 112-127.
KRAMER, Heinz [1996c] Turkey and European Union: A Multi-Dimentional Relationship with Hazy
Perspectives, in: Mastny, Vojtech / R.Craig Nation (Eds.) Turkey between East and West: New
Challanges for a Rising Regional Power, Westview Press, Boulder, Colo.
KRAMER, Heinz [1996b] Die Trkei unter Erbakan: Kontunitt und islamischer Wandel, Aussenpolitik,
IV/96, S. 379-388.
KRAMER, Heinz [1996a] The EU-Turkey Customs Union: Economic Integration Amidst Political Turmoil,
Mediterranean Politics (London) 1: 1, S. 60-75.
KRAMER, Heinz [1995] Die Assoziierungsabkommen der Europische Union: Die Trkei und
Mittelosteuropa in einem Boot? Die Reihe Eurokolleg 32, Friedrich-Ebert-Stiftung, Bonn.
KRAMER, Heinz [1994b] Trkiye Avrupa Birlii Arasndaki Gmrk Birliinin Gelimesi ve
Perspektifleri, Iktisadi Kalknma Vakf Dergisi, (Istanbul) Say:117.
KRAMER, Heinz [1994a] EC-Turkey Relations: Unfinished Forever?, in: Ludlow, Peter (Eds.) Europe and
the Mediterranean, Brasseys (UK), London, New York, S. 190-249.
KRAMER, Heinz [1992] Die Trkei zwischen Europa, und Asien und dem Nahen Osten-eine aufstrebende
Regionalmacht?, Sdosteuropa Mitteilungen, 32:1, S. 129-140.
KRAMER, Heinz [1989a] Politische Voraussetzungen eines EG-Beitritts der Trkei, Politische und
wirtschaftliche Voaussetzungen eines EG-Beitritts der Trkei, Konrad Adenauser Stiftung (Ed.) St.
Augustin, S. 3-31.
KRAMER, Heinz [1988c] Westeuropa und die Trkei: Auf dem Weg zum 13. Mitglied der EG?, Stiftung
Wissenschaft und Politik, Forschungsinstitut fue Internationale Politik und Sicherheit, Ebenhausen.
KRAMER, Heinz [1988b] Sicherheitspartner Trkei: Die sicherheitpolitische Dimension
westeuropischer Trkeipolitik, Manuskript, Ebenhausen.
KRAMER, Heinz [1988a] Die Europaeische Gemeinschaft und die Trkei, Internationale Politik und
Sicherheit-Stiftung Wissenschaft und Politik/ SWP, 21, Nomos Verlag, Baden Baden.
KRAMER, Heinz [1987c] Der trkische EG-Beitrittsantrag und der griechische Faktor, Europa-Archiv,
Folge 21, S. 605-614.
KRAMER, Heinz [1987b] Fr und Wider einer trkischen EG-Mitgliedschaft, Die Integration, 10:4,
Beilage zur Europischen Zeitung, S. 151-162.
KRAMER, Heinz [1987a] Der trkische EG-Beitrittsantrag und der griechische Faktor, Europa-Archiv,
Folge 21, S. 605-614.
KRAMER, Heinz [1985] Der NATO-Partner Trkei, Ebenhausen (SWP-Avrupa Parlamentosu 2454).
KRAMER, Heinz [1981] Die Trkei: gefhrdeter Partner der westlichen Allianz, Ebenhausen, (SWP-S 288).
KRAMER,Heinz / KRAUSS, Hanna-Lena [2004] Ein kluger Wegweiser Der Trkei-Bericht der
Europischen Kommission, SWP-Aktuell, 2004/50, November 2004.
KRAMER, Heinz /Goltz, Gabriel [2002] Politischer Erdrutsch bei den Wahlen in der Trkei, SWPAktuell, 48.

444
KRAMER, Heinz /FRIEDMANN, Mller [1997] Relations with Turkey and the Caspian, und Bain
Countries, in: Blackwill, Robert / Strmer, Michael (Ed.) Divided Allies, Cambridge, S. 175-203.
KRAUSE, Keith [1996] Insecurity and State Formation in the Global Military Order: The Middle Eastern
Case, European Journal of International Relations, 2: 3.
KRECH, Hans [1992] "Die Trkei auf dem Weg zur Regionalmacht im Nahen Osten und in Mittelasien",
Zentrum fr Trkeistudien, 5: 2, S. 239-254.
KREMP, Herbert [1997] Erweiterung und Trkei sind Bleigewichte Europas in: WAMS, 21.12.1997.
KUNIHOLM, Bruce R. [1996] Turkey and the West since world war II, in: Mastny, Vojtech / Nation,
R.Craig (Eds.) Turkey between East and West: New Challanges for a Rising Regional Power,
Westview Press, Boulder, Colo., op.cit. 45-69.
KUNIHOLM, Bruce R. [1991] "Turkey and the West", Foreign Affairs, pp. 34-48.
KUSHNER, David [1994] Turkey and Europe: A Relationship of Patience and Pain, Pergamon- History of
European Ideas, 18:5, pp.683-695.
KUT, ule [2002] Trkiyenin Balkanlar Politikas, in: Makovsky, Alan /Sayar, Sabri (Eds.) Trkiyenin
Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 101124. (Org.: Turkeys New World-2000).
KUTLU, Melahat, [1997] Avrupa-Akdeniz Ortakl, Iktisadi Kalknma Vakf Dergisi, Say:134.
KUTLU, Rasim [2003] Gmrk Birliinin Trk D Ticareti zerine Etkisi, stanbul niversitesi,
Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul.
KHNHARDT, Ludger [2004b] Auf dem Weg zu einem europischen Verfassungspatriotimus, in: Neue
Zrcher Zeitung, 16.7.2004, S.6.
KHNHARDT, Ludger [2004a] From National Identity to European Constitutionalism, European Integration:
The First Fifty Years , ZEI (Zentrum fr Europische Integrationsforschung) - Discussion Paper,
141-2004, Bonn.
KHNHARDT, Ludger [2003] Die Trkei und Europa, Mut-Forum fr Kultur, Politik und Geschichte,
Nr.431, S. 42-47.
KHNHARDT, Ludger [2002b] Devrim Zamanlar (ev.: Hseyin Bac-enay Plassman) Avrasya
Aratrmalar Merkezi, Ankara (Org. Revolutionszeiten, Das Umbruchjahr 1989 im geschichtlichen
Zusammenhang, Mnschen, 1994).
KHNHARDT, Ludger [2002a] Stolperstein im Mittelmeer: Zypern vor dem EU-Beitritt, Internationale
Politik, 1/2002, S. 51-53.
KHNHARDT, Ludger [2000] Europas Identitaet und die Kraft des Christentums, ZEI (Zentrum fr
Europische Integrationsforschung)- Discussion Paper, 60-2000, Bonn.
KHNHARDT, Ludger [1999e] On Germany, Turkey, and the United States in: Parameters of
Partnership (Eds.) Hseyin Bac/ Jacson Janes/ Ludger Khnhardt, Nomos Verlagsgesellschaft,
Schriften des Zentrum fr Europische Integrationsforschung: Baden-Baden, Bd. 14, S. 217-235.
KHNHARDT, Ludger [1999d] Europa auf der Suche nach einer neuen geistigen Gestalt, ZEI (Zentrum
fr Europische Integrationsforschung)- Discussion Paper, 41, Bonn.
KHNHARDT, Ludger [1999c] "Die Europische Union zwischen Reformerfordernissen und
Erweiterungsfolgen: Zur Ausgestaltung der Gndem (Agenda) 2000", in: Wittschorek, Peter (Ed.)
Gndem (Agenda) 2000: Herausforderungen an die Europische Union und an Deutschland,
Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden Baden, S. 33-44.
KHNHARDT, Ludger [1999b] "Deutschlands EU-Ratsprsidentschaft und die AGENDA 2000", Aus
Politik und Zeitgeschichte, B1-2/99, S. 3-11.
KHNHARDT, Ludger [1999a] Zukunftsdenker: Bewhrte Ideen politischer Ordnung fr das dritte
Jahrtausend (Schriftenreihe des Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Band 3) BadenBaden.
KHNHARDT, Ludger [1997e] Gesucht: ein strategischer Ausgleich. Die Trkei liegt zwischen groen
lvorrten und gierigen Mrkten, Die politische Meinung (Osnabrck), 42: 335, S. 67-75.
KHNHARDT, Ludger [1997d] On Germany, Turkey and the United States, in: Dennis, L. Bark, (Ed.)
Reflections on Europe, Hoover Institution Press, Stanford University, Standford, pp. 93-124.
KHNHARDT, Ludger [1997c] Die Trkei liegt zwischen groen lvorrten und gierigen Mrkten,
Gesucht: ein strategischer Ausgleich, Die Politische Meinung, 335, S. 67-75.
KHNHARDT, Ludger [1997b] Die Trkei als logischer Partner Europas, Neue Zricher Zeitung, 13/14
Dezember 1997.
KHNHARDT, Ludger [1997a] Die Osterweiterung klug organisieren, FOCUS 50/ 08.12.1997.
KHNHARDT, Ludger [1996b] Die NATO im Proze der dritten inneren und ueren Vernderung, Aus
Politik und Zeitgeschichte, B5/96, 26 Jan. 1996, S. 12-20.
KHNHARDT, Ludger [1996c] Von der ewigen Suche nach Frieden, Immanuel Kants Vision und
Europas Wirklichkeit, Bouvier Verlag, Bonn.

445
KHNHARDT, Ludger [1996a] Alman D Politikasnn Temel Deerleri, Silahli Kuvvetler Dergisi
(Ankara), (ev. Hseyin Bac), Ekim 1996, S. 13-27.
KHNHARDT, Ludger [1995b] Die Zukunft der Demokratisierung, in: Karl Kaiser/Hans-Peter Schwarz
(Hrsg.), Die neue Weltpolitik, Baden-Baden, S. 177-186.
KHNHARDT, Ludger [1995] Mitten im Umbruch, Historisch-politische Annhrungen an Zeitfragen,
Bouvier Verlag, Bonn.
KHNHARDT, Ludger [1994b] Multi-German Germany, (Transl. L. Anderson) Daedalus, (USA), Winter
94, S. 193-209.
KHNHARDT, Ludger [1994a] Revolutionszeiten, Das Umbruchjahr 1989 im geschichtlichen
Zusammenhang, Mnschen.
KHNHARDT, Ludger [1993b] Ideals and Interests in Recent German Foreign Policy, Occasional Papers
10, German Historical Institute, Washington.
KHNHARDT, Ludger [1993a] Europische Union und fderele Idee. Europapolitik in der
Umbruchzeit, Mnschen.
KHNHARDT, Ludger [1992] Stufen der Souvernitt. Staatsverstndnis und Selbsbestimmung in der
Dritten Welt, Bonn-Berlin.
KHNHARDT, Ludger / BACI, Hseyin /JANES, Jackson [1999] Parameters of Partnership: Turkey,
Europe and the United States, Baden-Baden.
KHNHARDT, Ludger /Hans-Gert Pttering [1998] Kontinent Europa, Kern, bergnge, Grenzen,
Edition Interfrom, Zrich.
KHNHARDT, Ludger /PTTERING, Hans-Gert [1994] Weltpartner Europische Union, Zrich:
Edition Interfrom, Fromm, Ostnabrck.
KHNHARDT, Ludger /PTTERING, Hans-Gert [1991] Europas vereinigte Staaten, Annaehrung an
Werte und Ziele, Edition Interfrom, Zrich.
KUNIHOLM, Bruce [2001] Turkeys Accession to the Eurepean Union: Differences in European and US
Attitudes and Challanges for Turkey, in: Turkish Studies, Vol.2, Nummer 1, Spring 2001, S. 25-53.
KUTLU, Rasim Kutlu [2003] Gmrk Birliinin Trk D Ticareti zerine Etkisi, stanbul niversitesi,
Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul.
KYAW, Dietrich von, Die strategische Bedeutung der Trkei fr die Europische Union, 13.Oktober 2003,
Europischen Akademie Berlin, [http://www.eab-berlin.de/berichte/k-o/berichtkyaw131003.PDF]
LACHET, Armin /PAPPERT, Peter, (Hrsg) [1993] Ein Kontinent im Umbruch: Perspektiven fr eine
europaeische Aussenpolitik, Propylaeen Verlag, Berlin.
LAKE, Michael J. [1998] Turkey and European Union, in: The Parameters of Partnership: Germany,
The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.) American
Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, pp. 45-50.
LAKE, Michael J. [1998] Turkey: End of Post Report, Unpublished Report, Ankara.
LANG, Kai-Olaf [2003] Amerikas bester Freund? Polens atlantizistisch-europaeischer Kurs, SWP-Aktuell,
6, Feburar 2003.
LANGEN, Werner [1997] "Die Trkei- ein wichtiger Partner Europas! Zwischenbilanz einer unversichtbaren
Zusammenarbeit", in: Rinsche, Gnter /Ingo Friedrich (Ed.) Europa als Auftrag: Die Politik deutscher
Chrisdemokraten im Europischen Parlament 1957-1997, Bhlau Verlag, Kln, Weimar, Wien, S.
217-224.
LANGGUTH, Gerd [1992] Auenpolitische Chancen der Europischen Integration, Die Europische
Gemeinschaft und die Dritte Welt, Europa-Archiv, Folge 8, S. 222-230.
LARRABEE, Stephan F. [1999] "US Policy toward Cyprus and the Eastern Mediterranean: Changing
Strategic Perspectives after Cold War", in: Baier-Allen, Susanne (Ed.) Looking into the Future of
Cyprus-EU Relations, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft,
Baden Baden, S. 231-247.
LARRABEE, Stephan F. [1997] U.S. and European Policy toward Turkey and the Caspian Basin Countries,
in: Blackwill, Robert / Strmer, Michael (Ed.) Divided Allies Cambridge, pp. 143-174.
LARRABEE, Stephen [1998] The Troubled Partnership: Turkey and Europe, RAND, Washington/D.C.
LASCHET, Armin /PAPPERT, Peter [1993] (Ed.) Ein Kontinent im Umbruch, Perspektiven fr eine
Europischen Aussenpolitik, Popylen Verlag, Frankfurt am Main.
LAURSEN, Finn [1991-2] The EC and its European Neighbours: Special Partnership or Widened
Membership?, International Journal, 11: 7, pp. 29-63.
LEICESTER, Graham [1995] Turkey and the European Union: The case for a Special Relationship,
University of Reading Discussion Papers in European and International Social Science Research: 55,
Univ. of Reading, Reading.
LENZI, Guido [1998] The WEU between NATO and European Union, ZEI (Zentrum fr Europische
Integrationsforschung) Discussion Paper, 4-1998, Bonn.

446
LERCH, Wolfgang Gnter [1993] "Die Trkei als regionale Gromacht, Hoffnungen und Illusionen einer
weltpolitischen Umwalzung, Aus Politik und Zeitgeschichte, 38-39, S. 3-9.
LERCH, Wolfgang Gnter [1991] "Das gegenwrtige Trkei-Bild in den deutschen Medien und in der
ffentlichkeit", Zentrum fr Trkeistudien, 4:1, S. 83-88.
LESSER, Ian O. [1993] Bridge or Barrier? Turkey and the West After the Cold War, in: Fuller, Graham E. /
Lesser, Ian O. (Ed.) Turkeys New Geopolitics: From Balkans to Western China, Rand, Westview
Press, Boulder, Oxford, S. 99-140.
LESSER, Ian O. [1992] Bridge or Barrier? Turkey and the West after Cold War, Santa Monica, Calif:
Rand Corporation.
LESSER, Ian O. [1998] Turkeys Strategic Options. In: The International Spectator, 34:1, S. 79-88.
LEWIS, Bernard [1998] Der Atem Allahs, Die islamistische Welt und der Westen- Kampf der Kulturen?
(bz. Hans-Ulrich Mhring), dtv (Ungekrzte Ausgabe).
LEWIS, Bernard [1991] Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, Ankara.
LIPPERT, Barbara [1998] (Ed.) Europa an der Schwelle zum 21. Jahrhundert, Reform und Zukunft der
Europischen Union, Bundeszentrale fr politische Bildung, Bonn.
LIPPERT, Barbara/ WESSELS, Wolfgang [1993] Entwicklungskonzepte und Erweiterungsmglichkeiten,
in: Jacobeit, Cord / Yenal, Alparslan (Ed.) Gesamteuropa Opladen, S. 439-458.
LIPPERT, Barbara [1998] Der Gipfel von Lksemburg: Startschu fr das Abenteuer Erweiterung,
Integration, 21: I, S. 12-31.
LOHRMANN, Astrid-Marina [1997] Der Textil- und Bekleidungssektor in der Trkei und die
Auswirkungen der Zollunion mit der Europaeischen Union, Zeitschrift fr Trkeistudien, 10: 2, S.
203-222.
LOHRMANN, Astrid-Maria [1999] Handels- und Entwicklungseffekte der Zollunion zwischen der EU
und der Trkei, Peter Lang-European Hochschulschriften, Frankfurt.
LOWRY, Heath W. [2001] Ne O ne de Bu: Yirmibirinci Yzyln Banda Trkiyenin Siyasi Yaps in:
Morton, I. Abromowitz (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akrNasuh Uslu, Liberte Yaynlar, Ankara, S. 33-87. (Org: Turkeys Transformation and American Policy,
New York, 2000).
MacBRIDE, Edward [2000] Atatrk's Long Shadow. A Survey of Turkey, The Economist (London), 355
(June 10, 2000) 8174, S. 1-18.
MacLAREN, Lauren M. [2000] Turkey's Eventual Membership of the EU: Turkish Elite Perspectives on the
Issue, Journal of Common Market Studies (Oxford) 38: 1, S. 117-129.
MAKOVSKY, Alan [2001] ABDnin Trkiye Politikas: Gelime ve Sorunlar, in: Morton, I. Abromowitz
(Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte
Yaynlar, Ankara, S. 221-268. (Org: Turkeys Transformation and American Policy-2000, S. 323396).
MAKOVSKY, Alan [1999c] "The New Activism in Turkish Foreign Policy", SAIS Review (The Washington
Institute for Near East Policy, (http://www.washingtoninstitute.org).
MAKOVSKY, Alan [1999b] "The Ocalan Affair: What's Next?", Policywatch, The Washington Institute for
Near East Policy, Nr. 369, 24 Feburary 1999. (http://www.washingtoninstitute.org/).
MAKOVSKY, Alan [1999a] "Defusing the Turkish-Syrian Crisis: "Defusing the Turkish-Syrian Crisis: Whose
Triumph?", Middle East Insight, The Washington Institute for Near East Policy, January-Feburary
1999. (http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1998c] "Turkey's Political Tangle", Policywatch, The Washington Institute for Near East
Policy, Nr.333, 12 August 1998. (http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1998b] "Israili-Turkish Cooperation: Full Steam Ahead", Policywatch, The Washington
Institute for Near East Policy, Nr.292, 6. January 1998. (http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1998a] Turkeys Faded European Dream, in: The Parameters of Partnership:
Germany, The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.),
American Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, pp.
51-64.
MAKOVSKY, Alan [1997b] "A Euro-Battered Mr.Yilmaz Comes to Washington", Policywatch, The
Washington
Institute
for
Near
East
Policy,
Nr.291,
18
Dezember
1997.
(http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1997a] "Turkey's Fading European Dream", Policywatch, The Washington Institute for
Near East Policy, Nr.288, 11 Dezember 1997. (http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1996c] "U.S. Relations with Erbakan's Turkey", Policywatch, The Washington Institute
for Near East Policy, Nr.213, 8 August 1996. (http://www.washingtoninstitute.org/)
MAKOVSKY, Alan [1996a] "Turkish-Israeli Cooperation, The Peace, and the Region", Policywatch, The
Washington
Institute
for
Near
East
Policy,
Nr.195,
26
April
1996.
(http://www.washingtoninstitute.org/)

447
MAKOVSKY, Alan /SAYARI, Sabri [2002] (Ed.) Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn
Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar (Org.: Turkeys New World-2000)
MAKOVSKY, Alan /LESSER, Ian [1996] "Special Policy Forum Report: Erbakan's Turkey: An Early
Assessment", Policywatch, The Washington Institute for Near East Policy, Nr.209, 29 July 1996.
(http://www.washingtoninstitute.org/).
MANGO, Andrew [2002] Trk D Politikasnn Atatrk Kkenleri ve Bunlarn Balantlar zerine
Dnceler, in: Alan Makovsky / Sabri Sayar, (Ed.) Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D
Politikasnn Deien Dinamikleri, ev. Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 13-28. (Org.: Turkeys New
World-2000).
MANGO, Andrew [1995] Trkiyenin Yeni Rol, ev. E.Ykselci - S.Demircan, mit Yaynclk, Ankara.
(Org. Turkey: The Challenge of a New Role, 1994)
MANGO, Andrew [1994] Turkey: The Challenge of a New Role, Washington Papers No. 163, WestportLondon.
MANGO, Andrew [1993] The Turkish Model, Middle Eastrien Studies, 29: 4, pp. 726-757.
MANGO, Andrew [1990] "Turkish Foreign Policy", in: Evin, Ahmet / Denton, Geoffery (Ed.) Turkey and
European Community, Schriften des Deutschen Orient-Instituts-Hamburg, Laske und Budrich,
Opladen, pp. 95-99.
MANGO, Andrew [1983] The Third Turkish Republic, The World Today, Jan. 1983, pp.30-38.
MANSALI, Erol [2002] yz ve Perde Arkasyla Avrupa kmaz, Trkiye-Avrupa Birlii likileri,
Otopsi Yaynlar, stanbul.
MANSALI, Erol [1998b] Trkiyenin Yeni Avrupa Politikas Ne Olmal?, Trkiye Gnl (Ankara), 49,
S. 5-7.
MANSALI, Erol [1998a] Trkiye Avrupa likileri, ada Yaynlar, Istanbul.
MANSALI, Erol [1996] Gmrk Birliinin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, Balam Yaynlar, Istanbul.
MANSALI, Erol [1995] Gmrk Birlii, Yunan Vetosu, Kbrs ve Ege, Trkiye Gnl (Ankara), 32, S.
41-43.
MARCHETTI, Andreas [2004] (Ed.) The CSCE as a Model to Transform Western Relations with the Greater
Middle East, ZEI (Zentrum fr Europische Integrationsforschung) - Discussion Paper, C137-2004,
Bonn.
MARDN, erif [1991] "The Just and the Unjust, Dedalus, 120, pp. 113-129.
MARDN, erif [1990] "European Culture and the Development of Modern Turkey", in: Evin, Ahmet /
Denton, Geofferey (Ed.) Turkey and the European Community, Leske+Budrich, Opladen, pp. 1323.
MARDN, erif [1989] Religion and Social Change in Modern Turkey. The Case of Bedizzamman Said
Nursi, Albany (State Univ.Press, N.Y.).
MARDN, erif [1973] Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?, Dedalus, 102:1.
MARDN, erif [1962] The Genesis of the Young Ottoman Thought, Princeton.
MARKUSHIN, Vadim [1997] Russia-Turkey: Doomed to Eternal Neighbourhood, Perceptions-Journal of
International Affairs (Ankara), 2: 1, pp. 93-99.
MASALA, Carlo [2004] Die Zukunft europischer Sicherheits- und Verteidigungspolitik im transatlantischen
Kontext, in: Reinhard C. Meier-Walser (Hrsg.), Gemeinsam sicher? Vision und Realitt
europischer Sicherheitspolitik, Mnchen, S.279-291.
MASTNY, Vojtech / NATION, R.Craig [1996] (Eds.) Turkey between East and West: New Challanges for
a Rising Regional Power, Westview Press, Boulder, Colo.
MAYER, Tilman [2000] Zwischen Atlantizismus und Abkoppelung, Politische Studien, Sonderheft 4
(Oktober 2000), Seite 49 - 57.
McGHEE, George [1992] ABD-Trkiye-NATO-Ortadou, ev.: Belks orak, Bilgi Yaynevi, stanbul.
MERAL, Andre [2000] Die Trkei - langer Weg zur Europischen Union, Sdosteuropa Mitteilungen
(Mnchen) 40:4, S. 340-350.
Militrwissenschaftliches Bro des Bundesministeriums fr Landesverteidigung [1998] Die Trkei und
Europa / Wien, Landesverteidigungsakademie (Informationen zur Sicherheitspolitik; Nr. 5)
MOISI, Dominique [1997] A European Triangle: France, Germany, and the United Kindom, in: Dennis, L.
Bark (Ed.) Reflections on Europe, Hoover Institution Press, Stanford University, Standford, pp. 7392.
MORALI, Turan [1997] "21. Yzylda Avrupa Gvenlii: NATO, Bat Avrupa Birlii ve Genileme" Avrupa
Yeniden Yaplanrken Trkiye, Fridrich-Ebert-Vakfi, Politika ve Toplum Serisi, S. 78-90.
MORGL, Orhan [2004] EU-Turkey economic relations and prospects in the perspective of accession, in:
Turkey and the European Union: 2004 and beyond, Eds.: Armand Clesse and Seyfi Tahan,
Luxembourg Institute for International Studies, Dutch University Press, Amsterdam, S. 233-243.
MFTI, Malik [1998] Daring and Caution in Turkish Foreign Policy, Middle East Journal, 52:1, pp. 3250.

448
MFTLER-BA, Meltem [2001] Trkiye ve AB: Souk Sava Sonras likiler, Alfa, Istanbul.
MFTLER-BA, Meltem [2000b] Turkeys Role in the EUs Security and Foreign Policies, Security
Dialogue 31, pp. 489-502.
MFTLER-BA, Meltem [2000a] The Impact of the European Union on Turkish Politics, East
European Quarterly (Boulder/Colo.), 34: 2, S. 159-179.
MFTLER-BA, Meltem [1998] The Never-ending Story. Turkey and the European Union, Middle
Eastern Studies (London), 34: 4, S. 240-258.
MFTLER-BA, Meltem [1996b] "Turkey's Predicament in the Post-Cold War Era", Futures, 28:3, pp.
255-268.
MFTLER-BA, Meltem [1997] Turkey's Relations with a Changing Europe, Manchester Univ. Pres,
Manchester.
MTERCMLER, Erol [1993] 21.Yzyln Eiinde Uluslararas Sistem ve Trkiye- Trk
Cumhuriyetleri likiler Modeli, Anahtar Kitaplar, stanbul.
NAS, idem [1997] The Enlargement Policy of the Europische Union and its Link with the External
Dimention of Human Rights Policy: Turkish Case, Marmara Journal of European Studies
(Istanbul) 5: 1-2, pp. 179-198.
NEUMANN, I.B. [1999] Uses of the Other: The East in European Identity Formation, Manchester
University Press, Manchester.
NIENHAUS, Voker [1999] "Entwicklung und Entwicklungsprobleme in Lndern des sdlichen
Mittelmeersraums", Aus Politik und Zeitgeschichte, B 17, 23. April 1999, S. 20-28.
NIENHAUS, Volker [1992] "konomische und politische Vorteile einer EG-Vollmitgliedschaft der Trkei fr
die Europischen Gemeinschaften", Zentrum fr Trkeistudien, 5:1, S. 49-74.
NISSMAN, David [1995] Krtler, Ruslar ve Boru Hatt, Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara), 1, S. 30-35.
NOEL, Emile [1991] "Yarnn Avrupas zerine Dnceler", Marmara Journal of European Studies
(Istanbul), 1:1-2, S. 17-26.
NONNEMAN, Gerd / NIBLOCK, Tim / SZAJKOWSKI, Bogdan (Ed.) [1997] Muslim Communities in
the new Europe, Ithaca Press, Reading.
NUNEZ VILLAVERDE, Jesus A. [1998] Turkey-European Union Relations in the Framework of the EuroMediterranean Partnership in: Aydn, Mustafa (Ed.) Turkey at the Threshold of the 21st century,
International Relations Foundation (Ankara) S. 149-158
NURAY, Haluk [1997] kinci Yl Tamamlanrken Gmrk Birliinden Kaynaklanan Ykmllkler
Bakmndan Hangi Noktadayz?, ktisadi Kalknma Vakf Dergisi, 139.
NYE, Joseph S. [2005] Soft power. The means to success in world politics and understand international
conflict, New York.
NYE, Joseph S. [2004] Power in the Global Information Age. From Realism to Globalization, New York.
NYE, Joseph S. [2003] Das Paradox der amerikanischen Macht. Warum die einzige Supermacht der
Welt Verbndete braucht, Hamburg.
NYE, Joseph S. [1990] Bound to lead. The changing nature of American power, New York.
OBALLACE, Edgar [1996] The Kurdish Struggle 1920-94, Macmillan Press, London.
OLCOTT, Martha Brill [1996] Central Asias New States, Independency, Foreign Policy and Regional
Security, United States Institute of Peace Press, Washington D.C.
OLOUGHLIN, John [1994] Dictionary of Geopolitics, Greewood Press.
OLSON, Robert (Ed.) [1996] The Kurdish Nationalist Movement in the 1990's: In Impact on Turkey and
the Middle East, The Univ.Press of Kentucky.
O'NEILL, Michael [1996] The Politics of European Integration, Routledge, London-New York.
ORAN, Baskn [2003] Trk D Politikas: 1919-1980 (I.Cilt), (Der.), 5. Bask, letiim Yay., stanbul.
ORAN, Baskn [2002] Trk D Politikas: 1980-2001 (II.Cilt), (Der.), 6. Bask, letiim Yay., stanbul.
CAL, Mehmet [2005b] Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Trkei, in: Der Brger im Staat: Europa
und die Trkei, Landeszentrale fr politische Bildung Baden-Wttenberg, S. 144-151.
CAL, Mehmet [2005a] Die trkische Aussen- und Sicherheitspolitik nach dem Ende des Ost-West
Konflikts (1990-2001), Bonner Islamstudien, Band 10, EB-Verlag, Schenefeld.
TC, Mehmet [1994b] Avrasya Enerji Kaynaklarna Bak: Uzun Vadeli Bir Bat Stratejisi htiyac
Avrasya Etdleri, TIKA, (Ankara) 3, S. 62-99.
TC, Mehmet [1994a] Religion Bias in the West Aganist Islam: Turkey as a Bridge in Between,
Foreign Policy-D Politika (Ankara) 17, pp. 87-119.
TC, Mehmet [1992] Turkeys Place in the New Architecture of Europe: An Updated Assessment,
Bruges.
KTEM, Kerem [2005] British Media Perspectives on Turkeys EU Accession Propects: Euro-scepticisim
and Turco-philia, Sosteuropa, 53. Jg., 4/2005, S. 586-597.
NIS, Ziya [1999] Turkey, Europe and the Paradoxes of Identity, Mediterranean Quarterly 10:3, pp. 107136.

449
NIS, Ziya [1995] Turkey in the Post-Cold War Era: In Search of Identity, Middle East Journal, 49:1, pp.
48-68.
YMEN, Onur [2001] Turkey and the New Challenges to European Sucurity, European Foreign Affairs
Review, 6, pp. 401-405.
YMEN, Onur [1998] Trkiye'nin Gc, AD Kitapclk, Istanbul.
ZAK, Halil / DAYEL, Yldrm [1989] (Ed.) Die Trkei im Umbruch, Dayeli Verlag, Frankfurt a.M.
ZAL, Turgut [1991] Turkey in Europe and Europe in Turkey, K.Rustem&Brother, Nicosia.
ZAR, nder [1997] ECO: A Promising Future, Perceptions Journal of International Affairs (Ankara),
2: 1, pp. 15-23.
ZARTAN, Nusret [1989] Mittel oder Mittler?, Zu den politisch-kulturellen Grundlagen eines EGBeitritts. Unter besonderer Bercksichtigung der historisch gewachsenen Identittsstruktur der
Trkei, Lit Verlag, Mnster, (Zugl.: Mnster (Westfallen), Univ., Diss.)
ZBUDUN, Ergun [2000] Contemporary Turkish Politics. Challenges to Democratic Consolidation,
Boulder, London.
ZBUDUN, Ergun [1980] Voting Behavior: Turkey, in: zbudun, E. / Landau, J. / Tachau, F. (Ed.)
Electoral Politics in the Middle East: Issues, Voters and Elites, S. 107-143.
ZDEMR, Cem [1997] Ich bin Inlnder, 2. Auflage, DTV, Mnschen.
ZDA, mit [2002] Trkiye-Avrupa Birlii likileri: Jeopolitik nceleme, Avrasya Stratejik
Aratrmalar Merkezi (ASAM), Ankara.
ZEL, Soli Devlet Bakan Abdullah Gl:Trkiye bir Avrupa lkesidir, Gr-TSIAD, Ocak-Subat 97,
29, S. 34-39.
ZEN, Cinar [1998] Neo-functionalism and the Change in the Dynamics of Turkey-EU Relations
Perceptions (Ankara) 3:3, S. 34-57.
ZER, Ercan [1997] The Black See Economic Cooperation Ankara Deutschland Regional Security,
Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara) 1:3, pp. 76-106.
ZPEK, Bekir Berat [2004] Muhafazakarlk Akl, Toplum, Siyaset (Konservatismus Verstand,
Gesellschaft, Politik), Liberte Yaynlar, Ankara.
ZKAN, . Reat [1999] Trkiyenin D Politika Sorunlar, mit Yaynclk, Ankara.
ZKAN, . Reat [1996] Gmrk Birlii: lkeler ve Baz Gerekler, Gmrk Birliine Hayr, Trk
Devrim Kurumu Yaynlar, S. 25-27.
ZKAN, . Resat, [1995] Yeni Dnya Dzeni inde Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Gmrk Birlii,
Trkiye Gnl (Ankara) 32, S. 22-27.
PARK, William [2000] Turkey's European Union Candidacy. From Luxembourg to Helsinki - to Ankara?,
Mediterranean Politics (London), 5: 3, S. 31-53.
PARK, William [1998] Rethinking European Security, in: Park, W. / Rees, G.Wyn (Eds.) Rethinking
Security in Post-cold war Europe, Longman, London and New York, pp. 1-20.
PAYDAK, Selda [1999] Avrupa Akdeniz Ortaklna Bak, Avrasya Dosyas, ASAM, (Ankara) 5: 4, S.
266-293.
PAZARKAYA, Yksel (Ed.) [1995] Mln ve Solingenden Sonra Almanya zerine, Sis Cani Yaynlar,
stanbul.
PERNEK, Dou [2002] Karen Foggun E-Postallar, Kaynak Yaynlar, stanbul.
PERNEK, Dou [2000] ABye Hayr: Avrasya Gerei Yeni Trkiye, AB zel Says, No: 35, Ankara,
S. 46-56.
PESMAZOLU, Stephanos [1997] Turkey and Europe, Reflections and Refractions Towards a Contrapuntal
Approach, South European Society and Politics, 2:1, pp. 138-159.
PFETSCH, Frank R. [1997] Die Eurupische Union, Eine Einfhrung, Wilhelm Fink Verlag, (UTB),
Mnschen.
PIEPENSCHNEIDER, Melanie [1998] Der Vertrag vom Amsterdam, Analyse und Bewertung,
(3.Auflage) Konrad-Adenauer-Stiftung, St.Augustin.
PIETZONKA, Barbara [1995] Etnisch-territoriale Konflikte in Kaukasien, Eine politisch-geographische
Systematisierung, Nomos Verlag, Baden-Baden.
PINDER, John [1991] European Community: The Bulding of a Union, Opus, Oxford University Press,
Oxford.
PIPES, Daniel [1999] Zwei Teams im Nahen Osten, Syrien und Iran gegen Israel und die Trkei,
Internationale Politik, 7, S. 17-24.
PLATTNER, Hans [1999] Die Trkei, Eiene Herausforderung fr Europa, Herbig, Mnchen.
POPE, Nicole /Hugh, POPE [1997] Turkey and Unveiled, Atatrk and After, John Murray, London.
PTTERING, Hans-Gert, [1991] Die EG auf dem Weg zur gemeinsamen Sicherheitspolitik, Aussenpolitik
1, S. 146-150.
PTTERING, Hans-Gert [1990] Perspektiven fr eine gemeinschaftliche Auen- und Sicherheitspolitik der
EG, Europa-Archiv, Folge 11, S. 341-350.

450
RADU, Michael S. (Ed.) [2002b] Dangerous Neighbohood, Transaction Publischers, New Brunswick and
London.
RADU, Michael S. [2002a] The Rise and Fall of the PKK in: Radu, Michael S. (Ed.)Dangerous
Neighbohood, Transaction Publischers, New Brunswick and London, S. 143-164.
RAMOLU, Kemal [1994] Die Politischen und Wirtschaftlichen Aspekte der Beziehungen zwischen der
EG und Trkei seit den 60er Jahren bir 1992, (Zugl.Bonn, Univ., Diss).
RASHID, Ahmet [1994] Central Asia: Islam or Nationalism?, Oxford Univ. Press, Oxford.
REDMOND, John [1992] The Next Mediterranean Englargment of the European Community: Turkey,
Cyprus and Malta?, Dartmouth.
REDMOND, John/ PACE, Roderick [1996] European Security in the 1990s and Beyond: the Implications of
the Accession of Cyprus and Malta to the European Union, Contemporary European Security 17:3,
pp. 430-450.
REGELSBERGER Elfriede /de SCHOUTHEETE de TERVARENT, Philippe / WESSELS, Wolfgang
(Ed.) [1997] Foreign Policy of the European Union, From EPC to CFSP and Beyond, London.
REUTER, Jrgen [2000] Athens Trkeipolitik im Wandel. Griechisch-trkische Beziehungen vor und nach
dem EU-Gipfel von Helsinki, Sdosteuropa Mitteilungen (Mnchen) 40:1, S. 47-64.
RIEDEL, Sabine [1999] "Die Trkei und Europa. Probleme zwischen Integration und Migration" Sdosteuropa,
48:1-2, S. 48-74.
RIEMER, Andrea K. [2003] Die Trkei und die Europaeische Union-Eine unendliche Geschichte?, Aus
Politik und Zeitgeschichte, Beitrittverhandlungen-10-11/2003, S. 40-46.
RIEMER, Andrea K. [1997b] "Die Trkei: Ein Groer 'Regional Player' mit geopolitischer Relevanz: Mythos
oder Realitt?", Sdosteuropa, 46: 11, S. 562-599.
RIEMER, Andrea K. [1997a] Die Trkei: Wandel und Kontinitt. Der kranke Mann oder Die schne am
Bosporus, 2. Teil, sterreische Militrzeitschrift, 2, S. 153-162.
RINSCHE, Gnter / FRIEDRICH, Ingo [1997] (Ed.) Europa als Auftrag: Die Politik deutscher
Chrisdemokraten im Europischen Parlament 1957-1997, Bhlau Verlag, Kln, Weimar, Wien.
ROBERSON, B.A. [1998] (Ed.) The Middle East and Europe, The Power Deficit, Routledge, London.
ROBINS, Philip [2001] Trkiye ve Krtler: Bir Frsat Daha Kayor mu? in: Abrmowitz, Morton, I. (Ed.)
Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu, Liberte Yaynlar,
Ankara, pp. 87-136. (Org: Turkeys Transformation and American Policy, 2000).
ROBINS, Philip [1996] "More Apparment Than Real? The Impact of the Kurdish Issue on Euro-Turkish
Relations", in: The Kurdish Nationalist Movement in the 1990's: It's Impact on Turkey and Middle
East, Olson, Robert Univ. of Kentucky Press.
ROBINS, Philip [1991] Turkey and the Middle East, Royal Institute of International Affairs, London.
ROCHTUS, Dirk /De VYLDER, Gerrit /Yksel, Veli (Eds.) [2002] Turkije: springstof voor de Europese
Unie?, Grant, Antwerpen.
ROULEAU, Eric [1993] The Challenges to Turkey, Foreign Affairs, pp. 110-126.
RUBIN, Barry [2002] Trkiyenin Uluslararas Alanda Deien Rol, in: Gnmzde Trkiyenin D
Politikas, RUBIN, Barry / KR, Kemal (Der.) Boazii ni. Yaynlar, stanbul, S. 1-18.
RUBIN, Barry / KR, Kemal (Der.) [2002] Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii ni.
Yaynlar, stanbul.
RUBINSTEIN, Alvin Z., /SMOLANSKY, Oles M. (Ed.) [1995] Regional Power Rivalries in the New
Eurasia, Russia, Turkey and Iran, M.E.Sharpe, London, Newyork.
RUMPF, Christian [1996b] Das trkische Antiterrorgesetz Artikel 8, Konrad Adenauer StiftungAusslandinformationen, 2, S. 27-65.
RUMPF, Christian [1996a] Das trkische Verfassungssytem, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
RUMPF, Christian [1993] Minderheiten in der Trkei und die Frage nach ihrem rechtlichen Schutz, Zeitschrift
fr Trkeistudien, 6: 2, S. 173-209.
RUMPF, Christian [1989] Die Verfassungslage Zyperns, Zentrum fr Trkeistudien, Working Papers 4.
RUMPF, Christian [1987] Laizismus und Religionsfreiheit in der Trkei. Rechliche Grundlagen und
gesellschaftliche Praxis, Stiftung Wissenschaft und Politik, Ebenhausen.
RHL, Lothar [2000] Die Trkei am Rande Europas - Jahrbuch internationale Politik, 1997-1998,
Forschungsinstitut der Deutschen Gesellschaft fr Auswrtige Politik, Mnchen: Oldenbourg, S. 182-191.
RHL, Lothar [1998] Die Trkei: prekre Regionalmacht an den Toren Europas, Jahrbuch internationale
Politik, 1995-1996, Forschungsinstitut der Deutschen Gesellschaft fr Auswrtige Politik. - Mnchen:
Oldenbourg, S. 203-210.
RHL, Lothar [1995] Kollektive Sicherheit und Allianzen in Die neue Weltpolitik, (Ed.)Karl Kaiser /
Hans Peter Schwarz Nomos Verlag, Baden Baden, 426-435.
RHL, Lothar [1992] Die Trkei zwischen Europa und dem Orient, Europa-Archiv, Folge 11, S. 295-302.
RUSTOW, Dankwart, A. [1990] Die Trkei, Brcke zwischen Orient und Okzident (bz. Barbara Paulsen),
Zentrum fr Trkeistudien, Gttingen.

451
RUSTOW, Dankwart, A. [1973] The Moderinization of Turkey in Historical and Comparative Perspective,
in: Kemal H. Karpat (Ed.) Social Change and Politics in Turkey, Leiden, S. 93-120.
SAM Papers [1996] Turkish-German Round Table Meeting, Center for Strategic Researsch, Ministry of
Foreign Affairs, , Ankara.
SANDER, Oral [1994] Yeni Bir Blgesel G Olarak Trkiyenin Hedefleri (Ziele der Turkei als eine neue
Regionalmacht), in: Snmezolu, Faruk (Ed.) Trk D Politikas'nn Analizi Istanbul, S. 419-424.
SANGUINETI, Vittorio [1999] The Enlargement of the European Union. Turkey: the Controversial
Road to aWwrong Candidacy. - Firenze: Biblioteca della "Rivista di Studi Politici Internazionali",
94. S. pp. 90-94.
SANGUINETTI, Vittorio [1997] Turkey and the European Union: Dreaming West but Moving East,
Mediterranean Quarterly 8:1, pp. 11-26.
SANTER, Jacques [1999] "Gndem (Agenda) 2000- fr eine strkere und erweiterte Union", in: Wittschorek,
Peter (Ed.) Gndem (Agenda) 2000, Herausforderungen an die Europische Union und an
Deutschland, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden
Baden, S. 21-31.
SARIBAY, Ali Yaar [1994] D Politika Kararlarn Belirlemede Psikolojik Etkenler ve Trkiye
Snmezolu, Faruk (Ed.) Trk D Politikas'nn Analizi, Istanbul, S. 383-390.
SAYARI, Sabri [1998] Turkish Perspectives Toward German and U.S. Foreign Policy, in: The Parameters
of Partnership: Germany, The U.S. and Turkey: Challenges for German and American Foreign
Policy, (Ed.) American Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University,
Washington, pp. 33-44.
SAYARI, Sabri [1994] Turkey, the Caucasus and Central Asia, Banazizi, Ali / Weiner, Myron, (Ed.) The
New Geopolitics of Central Asia and Its Borderlands, India University Press, London, Newyork,
pp. 175-196.
SAYARI, Sabri [1992] Turkey: The Changing European Security Environment and the Gulf Crisis, Middle
East Journal, 46: 1, pp. 9-21.
SCHLEGEL, Dietrich [2000] Die Rolle der Trkei whrend der Konflikte in Ex-Jugoslawien, Zeitschrift
fr Trkeistudien, 13:1, S. 257-270.
SCHLEGEL, Dietrich [1991] "Die auenpolitische Position der Trkei in der Golfkrise und das Verhltnis zu
Europa", in: Gumpel, Werner (Hrsg.) Europa und die Trkei in die neunziger Jahren, Sdosteuropa
Aktuell, (Mnchen), S. 271-276.
SCHMIDT, Helmut [2002] Die Selbstbehauptung Europas und Auf der Suche nach einer ffentlichen
Moral, Econ Tb., Frankfurt a.M.
SCHLADEBACH, Marcus [2003] Rechtsfragen des EU-Beitritts der Republik Zypern, Sdosteuropa, 52.
Jg., 1-3/2003, S. 136-147.
SCHOLL-LATOUR, Peter [1999] Allahs Schatten ber Atatrk: Die Trkei in der Zerrissprobe, Seidler
Verlag, Berlin.
SCHLOTTER, Peter [1999] "Das Magrep und Europa, Perpektiven des "Barcelona-Prozesses", Aus Politik
und Zeitgeschichte, B 17/99, 23. April 1999, S. 3-10.
SCHMUCK, Otto [1994] Der Erweiterung der Europische Union. Probleme und Perspektiven,
Friedrich-Ebert-Stiftung, Bonn.
SCHOCH, Bruno [1998] Zankapfel Zypern, Friedensgutachten 1998, Institut fr Friedensforschung und
Sicherheitspolitik an der Universitt Hamburg, Mnster: Lit Verl., S. 63-74.
SHORE, C. [2000] Building Europe: The Cultural Politics of European Integration, Routldge, London
SCHNBOHM, Wulf [2000b] Die trkische Haltung zur Europischen Union- Eindrcke aus der Trkei,
Zeitschrift fr Trkeistudien, 13 :1, S. 115-124.
SCHNBOHM, Wulf [2000a] Auf dem Weg nach Europa. Entwicklungen in der Trkei seit Helsinki
Internationale Politik (Bonn) 55: 11, S. 11-18.
SCHWARZ, Hans-Peter (Ed.) [1992] Europa im Umbruch, Elf Botschafter ber die innen- und
auenpolitischen Perspektiven ihrer Lnder, Bouvier Verlag, Bonn, Berlin.
SEUFERT, Gnter [2004] Staat und Islam in der Trkei, SWP-Studie 2004/S 29, August 2004.
SEUFERT, Gnter [1998] Ein parlamentarisches System ohne Demokratie. Die Trkei in den Fesseln
nationalistischer Mythen, E&Z (Entwicklung und Zusammenarbeit), 39:9.
SEUFERT, Gnter [1997] Caf Istanbul, Alltag, Religion und Politik in der modernen Trkei, Verlag
C.H.Beck, Mnchen.
SEZAL, hsan (Ed.) [1996] Devlet ve Siyaset Adam Turgut ZAL, 20 Mays Eitim, Kltr ve Sosyal
Dayanma Vakf, Istanbul.
SEZER, Duygu Bazolu [2002b] Rusya: Jeopolitik Yarma ile Ekonomik Ortakl Badatrmann Zorluklar,
in: Gnmzde Trkiyenin D Politikas, RUBIN, Barry / KR, Kemal (Der.) Boazii ni.
Yaynlar, stanbul, S. 229-258.

452
SEZER, Duygu Bazolu [2002a] Trk-Rus likileri: Dmanlktan Fiili Yaknlamaya, in: Makovsky, Alan
/Sayar, Sabri (Ed.) Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev.
Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 125-156. (Org.: Turkeys New World-2000).
SEZER, Duygu Bazolu [2000] Turkeys Political and Security Interests and Policies in the New Strategic
Enviroment of the Expanded Middle East. Occasional Paper, 19, Hanry L. Stimson Center,
Washington, D.C.
SEZER, Duygu Bazolu [1993] Turkey and European Idea, NATOs Sixteen Nations, 38: 4, S. 82-88.
SHAW, Standford [1985] Historical Foundation: Turkey from the Young Turk Revolution until Worl War
II, in: Grothusen, Klaus-Detlev (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, S.27-56.
SHAW, Stanford /SHAW, Ezel [1977] History of Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 vols.,
Cambridge University Press.
SIEDSCHLAG, Alexander [2002] Trkei, Vor verschlossener Tr, Y. Magazin der Bundeswehr, 11/2002.
SKIBA, Alexander [2003] Geostrategische Aspekte der Trkei: Kann Europa von den USA lernen?, Maerz
2003, [http://www.geopowers.com/Machte/Sudflanke/Skiba_T_rkei.pdf].
SMUTK-RIEMER, Andrea [1996] Die Trkei von 1987 bis 1995, Leske+Budrich, Opladen.
SOUK, Handan [2001] Gmrk Birliinin Trkiye Ekonomisine Etkileri, KV Yaynlar, stanbul.
SOLANA, Javier [2000] Die Gemeinsame Europische Sicherheits und Verteidigungspolitik-Das
Intergrationsprojekt der nchsten Dekade, Integration, 23: 1, S. 1-6.
SONNENHOL, Gustav Adolf [1990] Die Trkei Land zwischen zwei Welten, Zentrum fr Trkeistudien,
Leske+Budrich, Bonn.
SNMEZOLU, Faruk [1995] Uluslararas Politika ve D Politikann Analizi, Filiz Kitabevi, Istanbul.
SYLEMEZOLU, Faruk (Ed.) [1994] Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, Istanbul.
SPANIK, Stefan Werner D. [2000] Trkische Optionen fr Europa, Europische Sicherheit (Hamburg)
49: 5, S. 52-53.
SPILLMANN, Kurt R. / KRAUSE, Joachim [1999] International Security Challenges in Changing
World, Peter Lang, Bern, Berlin.
SPOHN, Margret [1993] Alle Getrkt, 500 Jahre (Vor)Urteile der Deutschen ber die Trken,
Bibliotheks- und Informationssystem der Universitt Oldenburg, BIS Verlag, (94/14281)
STECHOW, Andreas von [1989] Der Beitrittsantrag der Trkei aus der Sicht der Bundesrepublik
Deutschland, in: en, Faruk /Rehwinkel, Dieter (Ed.) Trkei und europische Integration, Zentrum
fr Trkeistudien, Dokumentation einer gemeinsamen Tagung der Friedrich-Ebert-Stiftung und des
Zentrums fr Trkeistudien vom 15. bis 17.12.1989, S. 99-112.
STECHOW, Andreas von [1989] Die Rolle der Bundesrepublik beim trkischen Antrag auf EG Beitritt,
Sdosteuropa Mitteilungen, (1989) 29: 4, S. 285-292.
STEINBACH, Udo [1999] Die Trkei - regionale Macht oder Verbndeter des Westens? In: Erich Reiter
(Hrsg.): Jahrbuch fr internationale Sicherheitspolitik, Hamburg-Berlin-Bonn: Verlag E.S. Mittler
und Sohn, S. 562-578.
STEGER, Hans Alfred [2000] Die Trken und Europa, Liberal (Sankt Augustin), 42: 1, S. 47-50.
STEINBACH, Udo [1998b] "Der Nahe Osten in der deutschen Auenpolitik: Bonn auf der Suche nach einem
Konzept", Aus Politik und Zeitgeschichte, B12/98, 13 Mrz 1998, S. 25-38.
STEINBACH, Udo [1998a] Die Trkei, der Nahe Osten und das Wasser. Veschiebungen des
Krftegleichgewichts, Internationale Politik, 1, S. 9-16.
STEINBACH, Udo [1997b] Aussenpolitik am Wendepunkt? Ankara sucht seinen Standort im internationaler
System, Aus Politik und Zeitgeschichte, B 11-12, 7. Mrz 1997, S. 24-32.
STEINBACH, Udo [1997a] Islamischer Staat Trkei? Folgerung fr die europische Politik, Internationale
Politik, 8, S. 51-58.
STEINBACH; Udo [1996b] Europas Brcke zur islamischen Welt, Die Trkei auf Identittssuche, Bltter
fr deutsche und Internationale Politik, 10, S. 1232-1241.
STEINBACH, Udo [1996a] Die Trkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas, Lubbe V.,
Nurnberg.
STEINBACH, Udo [1994] Die deutsch-trkische Beziehungen: Alte Freundschaft am Scheideweg?,
Sdosteuropa Mitteilungen, 34:2.
STEINBACH, Udo [1979b] Die Identittskrise der Trkei und die EG, in: Gumpel, Werner (Ed.) Die
Trkei auf dem Weg in die EG, Mglichkeiten und Probleme einer Vollmitgliedschaft der
Trkei in der Europischen Gemeinschaft, Wirtschaft und Gesellscaft in Sudosteuropa 1,
Oldenbourg Verlag, Munchen, Wien, S. 185-191.
STEINBACH, Udo [1979a] Kranker Waechter am Bosporus, Die Tuerkei als Riegel zwischen Ost und
West, Ploetz Verlag, Freiburg-Wrzburg.
STONE, Leonard, [1997] Interpreting the Interpretation: Contemporary Turkish Foreign Policy,
Perceptions Journal of International Affairs (Ankara), 2: 1, pp. 24-30.

453
STONE, Norman [2000] Talking Turkey, The National Interest (Washington/D.C.) 61, S. 66-73.
STRANG, Mary /REDMOND, Arlene [1991] (Eds.) Turkey and the European Community: a Forum
Europe Conference, Belgien.
STRAUSZ-HUPE, Robert [2001] Turkey: Where Worlds Collide, Orbis (New York/N.Y.) 45:1, S. 12-91.
SNYDER, Jed C. [1995] Turkeys Role in Greater Middle East, JFQ Forum, pp. 58-63.
SUNAR, lkay [1996] State, Society and Democracy in Turkey, in: Mastny, Vojtech /Nation, R.Craig (Eds.)
Turkey between East and West: New Challanges for a Rising Regional Power, Westview Press,
Boulder, Colo., pp. 141-154.
AHN, Mehmet [2006] Irak likileri Balamnda Trk-Amerikan likileri , Be Deniz Havzasnda
Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, S.191-218.
AHN, Mehmet, KAUFELDT, Ralf [2000] Lsung der Kurdenfrage mit dem EU-Beitritt der Trkei? ,
Berliner Debatte Initial (Berlin), 11: 4, S. 82-92.
EN, Faruk [2001] Die Trkei zu Beginn der EU-Beitrittspartnerschaft. Politik, Wirtschaft und Gesellschaft
im Wandel, Aus Politik und Zeitgeschichte (Bonn), (23. Mrz 2001), B13-14, S. 27-38.
EN, Faruk [1998c] Drauen vor der Tr? Die Trkei, Deutschland und Europa, Internationale Politik, 1,
S. 45-47.
EN, Faruk [1998b] Die Trkei zwischen amerikanischer Globalpolitik und der Innenpolitik der EU-Lnder.
Deutschland vor einer neuen Richtungsentscheidung?, Bonn: Atlantik-Brcke, 8.S. (Rundschreiben /
Atlantik-Brcke; Nr. 2)
EN, Faruk [1998a] "Die Europische Union und die Trkei: Perspektiven eines schwierigen Verhltnisses",
Zentrum fr Trkeistudien, Essen.
EN, Faruk [1997c] Die gegenwrtige politische Lage in der Trkei unter der neuen Regierung, Aus Politik
und Zeitgeschichte, B11-12, S. 3-12.
EN, Faruk [1997b] Auf dem Weg nach Europa: Zum Verhltnis der Trkei zur Europischen Union,
Wirtschaft und Wissenschaft (Essen), 5: 4, S. 35-39.
EN, Faruk [1997a] "Die Trkei auf dem Weg vom multikulturellen Osmanischen Reich in die multikulturelle
Europische Union", Sdosteuropa, 46: 11, S. 600-609.
EN, Faruk [1996d] Trken als Unternehmer, en, Faruk / Goldberg, Andreas (Ed.) Zentrum fr
Trkeistudien, Leske+Budrich, S. 11-45.
EN, Faruk [1996c] Trkei, Becksche Reihe-Lnder, 4.Aufl., Mnchen.
EN, Faruk [1996b] Erbakan- Ein Wolf im Schafspelz, Internationale Politik, 51: 9, S. 53-56.
EN, Faruk [1996a] "Die wirtschaftlichen Beziehungen zwischen der Trkei und der Europischen Union und
die Auswirkungen der Zolunion auf die trkische Wirtschaft", Sdosteuropa, 45: 4-5, S. 330-341.
EN, Faruk [1994] Die Trkei als Ordnungsmacht in: Gnther Wagenlehner (Ed.) Konflikte,
Konfliktlsung und Friedenssicherung in Sdosteuropa, Sdosteuropa-Gesellschaft, Mnchen, S.
252-263.
EN, Faruk [1993b] Trkischer Islam- eine Harausforderung fr Europa?, Zentrum fr Trkeistudien,
Uni-Essen, Essen.
EN, Faruk [1993a] Schwarmeer-Wirtschaftskooperation: Ergnzung zur EG?, Aussenpolitik, 3, S. 281286.
EN, Faruk [1990b] "Die Trkei zwischen Golfkrise und potantiellem EG-Betritt- Entwicklungsperpektiven
fr die neunziger Jahre", Zentrum fr Trkeistudien, 3: 2, S. 235-246.
EN, Faruk [1990a] Die Mglichen Auswirkungen eines potentiellen EG-Betritts der Trkei auf die
Finanzen der Gemeinschaft, insbesondere auf Regiona- und Sozialstrukturfonds, Zentrum fr
Trkeistudien, Uni-Essen, Bonn.
EN, Faruk /GOLDBERG, Andreas (Ed.) [1996] Trken als Unternehmer, Zentrum fr
EN, Faruk / KORAY Sedef [1993] Trkiyeden Avrupa Topluluuna G Hareketleri, Zentrum fr
Trkeistudien, nel Verlag.
EN, Sabahattin (Ed.) [1994] Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, Balam Yaynevi, Istanbul.
EN, Sabahattin (Ed.) [1993] Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yay, Istanbul.
TALBOTT, Strobe [1998] The United States, Germany, and the idea of Europe. Address to the New
Traditions Conference, Berlin, Germany, March 20, 1998. Washington/D.C. 7.S.
TANK, Pnar [2001] Turkey as a Special Case for the EU-Will the Generals Retreat from Politics?,
Security Dialogue, 32: 2, pp. 217-230.
TAHAN, Seyfi [1996] A Turkish Perspective on Europe-Turkey Relations on the Eve of the IGC, Foreign
Policy-D Politika (Ankara), 20:1-2, pp. 55-68.
TAHAN, Seyfi [1995] Meda Regions A Perspective from Ankara, Foreign Policy-D Politika (Ankara),
19:3-4, pp. 39-48.
TAHAN, Seyfi [1993] The Caucasus and Central Asia, Foreign Policy-D Politika (Ankara), 17:3-4, pp.
44-64.
TAVANOLU, Leyla Eme [1998] Trk-Yunan Sorunlar Akiller Tartyor, ada Yay. Istanbul.

454
TAYLOR, Trevor [1994] European Security and the Former Soviet Union, Dangers, Opportunities and
Gambles, The Royal Institute of International Affairs, London.
TEKEL, lhan /LKN, Selim [2000] Trkiye ve Avrupa Topluluu, Ulus Devletini Ama abasndaki
Avrupaya Trkiye nin Yaklam, III.Kitap, mit Yaynclk, Ankara.
TEKEL, lhan /LKN Selim [1993b] Trkiye ve Avrupa Topluluu, Ulus Devletini Ama abasndaki
Avrupaya Trkiye nin Yaklam, II.Kitap, mit Yaynclk, Ankara.
TEKEL, lhan /LKN, Selim [1993a] Trkiye ve Avrupa Topluluu, Ulus Devletini Ama abasndaki
Avrupaya Trkiye nin Yaklam, I.Kitap, mit Yaynclk, Ankara.
TETZLAFF, Rainer [1995] Die Dekolonisation und das neue System, Die neue Weltpolitik, Karl Kaiser
/ Hans Peter Schwarz (Ed.), Nomos, Baden-Baden.
TEZCAN, Ercment [2005] Helsinkiden 3 Ekime: Mzakerelere Giden Srecin Dn, Bugn, Yarn,
Avrasya Dosyas, ASAM, Ankara, S.15-38.
TEZEL, Yahya Sezai [2000] Gefangen zwischen Demokratie und Autoritarismus. Staat und Gesellschaft in
der heutigen Trkei Internationale Politik (Bonn) 55: 11, S. 1-10.
TEZEL, Yahya Sezai [1996] Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Gmrk Birlii, Yazlar, maj Yaynevi,
Ankara.
TIBI, Bassam [1998b] Die postkemalistische Trkei, zwischen Europische Union und pantrkischem
Islamismus, Internationale Politik, 1, S. 1-8.
TIBI, Bassam [1998a] Aufbruch am Bosporus, Die Trkei zwischen Europa und dem Islamismus, Diana
Verlag, Mnchen, Zrich.
TOCCI, Nathalie [2003] Turkeys Strategic Future: Anchorning Turkey to Europe: The Foreign Policy
Challenges ahead, IISS-European Security Forum-ESF Working Paper, No: 13, May 2003, S. 4-8.
TOCCI, Nathalie [1999] Turkey and the European Union: Reversing Vicious Circles in Turkey's Political
Economy, Draft document.- Brussels: Centre for European Policy Studies, - 33. S., 5 Tab., Lit. S.
32-33.
TOKGZ, Erdin [1997] Gmrk Birlii, Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi ve Dou Karadeniz
Ekonomisi, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara.
TOPRAKOLU, Celal [2002] Anadolu Solu, Demos Yay., stanbul.
TOROS, Aykut [1997] How Compatible is the Turkish Population Structure with the Europische Union
Countries, Perceptions-Journal of International Affairs (Ankara), 2: 3, pp. 156-166.
TORUMTAY, Necip [1997] Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, Milliyet Yaynlar, Istanbul.
TOVIAS, Alfred [1993] Integrating Turkey into the European Community. A stabilizing factor for the Middle
East, Futures (Guildford), 25: 9, S. 949-962.
Tunander, Ola [1995] A new Ottoman Empire? Euro-asian Centre vs National Fortress, Security Dialogue
26:4, pp. 413-426.
TURAN, Ilter [1998] Turkish-Greek balance. A key to peace and cooperation in the Balkans. In: East
European Quarterly (Boulder/Colorado), 32:4, S. 469-488.
TURAN, lter [1995] Deisen Dnya Koullar, NATO ve Trkiye, Trkiye Gnl (Ankara) 32, S. 3640.
TURAN, lter / BARLAS, Dilek [1994] Bat Ittifakna ye Olmann Trk D Politikas zerindeki Etkileri
in: Faruk Snmezolu (Ed.) Trk D Politikas'nn Analizi (Die Analyse des trkische
Aussenpolitik), stanbul, S. 425-439.
Trk Devrim Kurumu (Ed.) [1996] Ekonomik Bamszlk Ulusal Kalknma ve Sanayileme iin Gmrk
Birliine Hayr, Sam Yay. Ankara.
Trkiye Avrupa Topluluu Dernei [1994] (Ed.) Tam yelik Bavurusunun 7. Ylnda Trkiye-Avrupa
likileri, Ajans ORA, Ankara.
Trkiye Byk Millet Meclisi Disleri ve Protokol Mdrl [1996] 1980 Ylndan Bu Yana Avrupa
Parlamentosunda Trkiye ile lgili Alnan Kararlar, TBMM, Ankara.
Trkiye Cumhuriyeti Disleri Bakanl-TIKA (Ed.) [1996] Kafkasya ve Orta Asyada Bamszlktan
Sonra Gemi ve Gelecek, 25 Mays 1995, TIKA Yaynlar: 30, Ankara.
Trkiye Gen adamlar Dernei [1994] (Ed.) Avrupa Birlii ve Gmrk Birlii, TGIAD, Istanbul.
TRKNE, Mmtazer [2003] Trk Modernlemesi, Lotus Yaynlar, Ankara.
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2002b] Towards EU political reforms in
Turkey (10.02) T/2002, 10-329 (Prof.Dr.Sheyl Batum)
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2001f] Information Society and Turkey
Towards EU (06.01) T/2001, 07-304 (Do. Cemil Arkan, Prof. Metin Durgut and Tsiad)
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2001e] Perspectives on Democration in
Turkey And EU Copenhagen political Criteria-Views And Priorities (06.01) T/2001, 07-305
(Prof.Sheyl Batum)
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2001d] Turkey-EU Relations The Way
Forward (06.01) T/2001, 07-306

455
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2000b] Perspectives on Democracy in
Turkey: Progress Report-2001 (03.01) T/2001, 03-293 (Prof.Blent Tanr)
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [2000a] Political Stability and Two-Round
Single District Election System: Simulation Model (Exe.Sum) (01.00) T/2000, 01-278 (Prof.
Seyfettin Grsel)
TSAD (Turkish Industrialists and Businessmens Association) [1999b] Perspectives on Democratisation in
Turkey, Progress Report-1999 (10.99) T/99, 10-267 (Prof. Blent Tanr)
TSAD (Turkish Industrialists And Businessmens Association) [1999a] Turkey's Window of Opportunity,
Demographic Transition Process and its Consequences (03.99) T/99,3-254 (Prof. Cem Behar)
TSIAD-Avrupa Birlii Temsilcilii [1997] Trkiye Avrupa Birlii likileri, Rapor No: 7.
TZERMIAS, Pavlos [1997] A United Cyprus as a Factor of Stability in the Eastern Mediterranean,
Mediterranean Quarterly, 8: 1, S. 27-35.
UUR, Mehmet [1999] The European Union and Turkey: An anchor-credibility Dilemma, Aldershot:
Ashgate.
ULCHENKO, Nataliya [2000] Turkey-EU Economic Relations: Problems and Prospects, in: Aydn,
Mustafa (Ed.) Milletleraras Mnasebetler Trk Yll 1998: The Turkish Yearbook of
International Relations 1998, Research Center for International Political and Economic Relations,
Faculty of Political Science, Univ. of Ankara- Vol. 28. Ankara niv. Basmevi, Ankara, S. 139-145, 1
Tab., 12.
USLU, Nasuh [2000] Trk Amerikan likilerinde Kbrs, Yzyl Yaynlar, Ankara.
UYSAL, Erkan [1998] Probleme des trkischen Markenrechts aus der Sicht des deutschen und
deutschen und europischen Rechts, Carl Heymanns Verlag, Kln, Berlin. (Zugl. Diss., Uni.Mnchen, 1998)
UZUN, Erturul /SUNER, Murat (Ed.) [1994] Die neue Rolle der Trkei zwischen Europa und Asien,
Babel Verlag, Berlin.
UZUNOLU, Sadi [1997] The Implementation of the Customs Union in Turkey and its Macroeconomic
Effects, Zentrum fr Trkeistudien, 10:2, S.191-202.
ER, Okan [1997] Maastricht Kriterleri ercevesinde Trkiye Mali Disiplinin Neresinde?, ktisadi
Kalknma Vakf Dergisi, (Istanbul), 134.
NAL, Hasan [1999] Implications on the EU-Turkey Relationship, in: Baier-Allen, Susanne (Ed.) Looking
into the Future of Cyprus-EU Relatins, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos
Verlagsgesellschaft, Baden Baden, S. 83-90.
USLU, Nasuh [2001] Trk Taraf Asndan Kbrs Sorununun Boyutlar in: al, H. aban/ Da, hsan, D./
Gzen, Ramazan (Eds.) Trkiyenin D Politika Gndemi Liberte Yaynlar, Ankara, S. 213-242.
VALI, Frenc A. [1971] Bridge Accors The Bosporus: The Foreign Policy Of Turkey, Baltimore, London.
VAN Westering, Jolanda [2000] Conditionality and EU Membership: The Cases of Turkey and Cyprus,
European Foreign Affairs Review (London), 5: 1, S. 95-118.
VANER, Semih [1996] Zyperns Aufnahme in die Europische Gemeinschaft, Europische -Rund-Schau,
24:2, S. 47-58.
VANER, Semih [1999] Die Trkei. Die Gre der Einsamkeit, Europische Rundschau (Wien), 27: 1, S.
95-105.
VARDAR, Deniz [1994] Trkiyenin Bat Kurumlarna Girii ve Kamuoyu, in: Snmezolu, Faruk (Ed.)
Trk D Politikas'nn Analizi, stanbul, S. 373-382.
VEREMIS, Thanos [1998] Greece, the Balkans and the European Union, ZEI (Zentrum fr Europische
Integrationsforschung) - Discussion Paper, 9-1998, Bonn.
VERHEUGEN, Gnter [2000] Die EU Erweiterungsverhandlungen: Stand und Ausblick, Integration
(Bonn), 23: 4, S. 221-228.
VILLAVERDE, Jesus Nunez [1998] Turkey-European Union Relation in the Framework of the EuroMediteranean Partnership, in: Aydn Mustafa, (Ed.) Turkey at the Threshold of the 21st Century,
Ankara, S. 149-158.
VOGLRIEDER, Sabine [1997] Abkehr der Europische Union von der Trkei? Zum Bedeutungszuwachs
kulturuller Zugehrigkeit im Kontext der Erweiterungsdebatte, in: Reulecke, Jrgen (Ed.) Spagat mit
Kopftuch, Krber Stiftung, Hamburg, S. 218-244.
VOLKAN, Vamik, D. / ITZKOWITZ, Norman [1994] Turks and Greeks, Neighbours in Conflict, The
Eothen Press, England.
VOLLE, Angelika, WEIDENFELD, Werner [1998] Europa hat Zukunft, Der Weg ins 21. Jahrhundert,
Verlag fr Internationale Politik, Bonn.
VOLMER, Ludger [2000] Vor einer neuen Trkeipolitik? Die deutsche Auenpolitik vor einer mglichen
EU-Mitgliedschaft der Trkei, Zeitschrift fr Trkeistudien, 13: 1, S. 95-102.

456
WALLACE, William [1997] The Dynamics of European integration, in: Wallace, William (Ed.) The
Dynamics of European integration, Pinter Publishers, Royal Institute of International Affairs,
London and New York, pp. 1-23.
WALLACE, William [1990] The Trasformation of Western Europe, RIIA- Chatham House Papers, Printer
Publishers, London.
WALLACE, William [1999] Europe After the Cold War: Interstate Order or Post-sovereign Regional
System? , Review of International Studies, 25, pp. 201-223.
WALLERSTEIN, Immanuel [1991] Geopolitics and Geopolitics: Essays on the Changing Wold-System,
Cambridge Univ. Press, Cambridge.
WALTMANN, Frank [1995] Formen der regionalen Zusammenarbeit am Schwarzen Meer und in
Zentralasien vor dem Hintergrund europaischer Integrationserfahruhgen; Geostrategische
Implikationen fur die Aussenpolitik der Turkei, Diss., Albert-Ludwigs-Universitat Freiburg.
WAXMAN, Dov [1999] Turkey and Israel: a new balance of power in the Middle East. In: The Washington
Quarterly, 22:1, S. 25-32.
WEIDENFELD, Werner [1997] Europa ffnen. Anforderungen an die Erweiterung, Gtersloh.
WEIDENFELD, Werner [1996] Sicherheitspolitik im Mittelmeer-Raum, Internationale Politik, 2, S. 3944.
WEIDENFELD, Werner [1995] Europa-Weltmacht im Werden, Internationale Politik, 5, S. 17-22.
WEIDENFELD, Werner [1985] Europa- aber wo liegt es Die Identitt Europas, Weidenfeld, Werner (Ed.)
Mnchen, Wien, S. 13-41.
WEIDENFELD, Werner / WESSELS, Wolfgang (Ed.) [2002] Europa von A-Z. Taschenbuch der
europischen Integration, Bonn.
WEIHER, Gerhard [1985] Die Innenpolitische Rolle des Militaers in der Trkei, in: Grothusen, KlausDetlev (Ed.) Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, S. 303-315.
WEITHMANN, Michael, W. [1997] Atatrks Erben auf dem Weg nach Westen, Die Trkei im
Spannungsfeld zwischen Nahost und Europa, Wilhelm Heyne Verlag, Mnchen.
WESSELS, Wolfgang [1995] Die Europische Union als Ordnungsfaktor, Die neue Weltpolitik, Karl
Kaiser, Hans Peter Schwarz (Ed.), Nomos Verlag, Baden Baden, S. 486-496.
WESTERING, Jolanda Van [2000] Conditionality and EU Membership: The Case of Turkey and Cyprus,
European Foreign Affairs Review, 5, pp. 95-118.
WILKINSON, James M. [2001] Amerika, Trkiye ve Yunanistan- Kii Kalabalktr, in: Morton, I.
Abromowitz (Ed.) Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, ev.: Faruk akr-Nasuh Uslu,
Liberte Yaynlar, Ankara, S. 269-322 (Turkeys Transformation and American Policy, 2000)
WILLIAMS, Allan M. [1993] Turkey: The Mediterranean Context", in: Balkr, Canan/ Williams, Allan M.
(Eds.) Turkey and Europa, Pinter Pub., London, S. 45-68.
WINROW, Gareth M. [2002b] Trkiye, Orta Asyada Bamszln Yeni Kazanm Devletler, Trans
Kafkasya in: Gnmzde Trkiyenin D Politikas, RUBIN, Barry / KR, Kemal (Der.)
Boazii ni. Yaynlar, stanbul, S. 260-283.
WINROW, Gareth M. [2002a] Trkiyenin Orta Asya ve Trans-Kafkasya Politikas, in: Makovsky, Alan/
Sayar, Sabri (Ed.)Trkiyenin Yeni Dnyas, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, ev.
Hr Gld, Alfa Yaynlar, S. 157-178. (Org.: Turkeys New World-2000)
WINROW, Gareth M.[1999] Turkey and Caspian Energy, The Emirates Center for Strategic Studies and
Research. Abu Dhabi.
WINROW, Gareth [1997] NATO Genilemesinin ve Ittifakin Avrupallamasnn Trkiye Asndan
Anlam, Avrupa Yeniden Yaplanrken Trkiye (ev.E.Zeybekolu), Fridrich-Ebert-Vakf, 6, S.
91-99.
WINROW, Gareth [1996] Turkeys Relations with the Transcaucasus and the Central Asian Republics,
Perceptions-Journal of International Affairs, (Ankara) 1:1, pp. 128-145.
WINROW, Gareth [1995] Turkey in Post-Soviet Central Asia, Former Soviet South Project, RIIA, London.
WINROW, Gareth M. [1995] Regional Security and National Identity: The Role of Turkey in Former Soviet
Central Asia, in: Balm, idem (Ed.) Turkey: Political, Social and Economic Challanges in the
1990s, E.J.Brill, Leiden and New York, pp. 22-41.
WINTLE, M. (Ed.) [1996] Culture and Identity in Europe, Avebury, Aldershot.
WITTSCHOREK, Peter (Ed.) [1999] Agenda 2000, Herausforderungen an die Europische Union und an
Deutschland, Zentrum fr Europische Integrationsforschung, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden
Baden.
WOIT, Ernst [2005] Geostrategische und ideologische Aspekte der EU-Integration Europas, Arbeitspapiere
der Dresdener Studiengemeinschaft Sicherheitspolitik (DSS), im Heft Nr. 73, Dresden
(http://www.uni-kassel.de/fb5/frieden/themen/Weltordnung/woit.html).
WOOD, Pia Christina [1999] Europe and Turkey: A Relationship Under Fire, Mediterranean Quarterly,
pp. 95-115.

457
WRNER, Manfred [1993] Europische Auenpolitik und Nordatlatische Sicherheitspolitik- Chansen und
Grenzen der Gemeinsamkeit,in: Laschet, Armin/ Pappert, Peter (Ed.) Ein Kontinent im Umbruch,
Perspektiven fr eine Europischen Aussenpolitik, Popylen Verlag, Frankfurt am Main, S. 11-24.
YAPLE, Judith S. [1999] Turkey's Year of Living Dangerously, Strategic Forum, 155: 4, NDU Press,
Washington/D.C.
YAVUZ, Hakan (Ed.) [2006] The Emergence of A New Turkey: Democracy and the AK Parti, Utah Series
in Turkish and Islamic Stud.
YAVUZ, Hakan [1999] Search for a New Social Contract in Turkey: Fetullah Glen, the Virtue Party and the
Kurds SAIS Review, 19, pp. 114-143.
YAVUZ, Hakan [1995] The Patterns of Political Islamic Identity: Dynamics of National and Transnational
Loyalities and Identities, Central Asian Survey, 14: 3, pp. 341-372.
YAYLA, Atilla [2003] Fikir Hareketleri ve Liberal Dnce Topluluu, Liberte Yaynlar, Ankara.
YAZICIOLU, Muhsin [2000] Hibir Fayda Trkiyenin Blnmez Btnlnden Daha nemli Deildir,
Yeni Trkiye (Ankara) AB zel Says, 35, S. 37-43.
YERASMOS, S./ SEUFERT, G./ VORHOFF, K. [2000] Civil Society in the Grip of Nationalism: Studies
on Political Culture in Contemporary Turkey, stanbul.
YELADA, Birol A. [2002] Turkish-U.S. Relations Dangerous Neighborhood, Radu, Michael S. (Ed.)
Transaction Publishers, New Brunswick and London, S. 191-214.
YESILYURT, Gndz Zuhal [2003] Welches Europa fr die Trkei?, Internationale Politik, Januar 2003,
Nr. 1, 58. Jahr, S.25-31.
YELYURT, Zhal [2000] Die Trkei und Europische Union, Chansen und Grenzen der Integration,
Osnabrck: Der Andere Verlag,. (Zugl.: Bonn Univ., Diss., 1999)
YILMAZ, Bahri [1999] Das verlorene Jahrzehnt. Eine Zwischenbilanz der wirtschaftlichen und politischen
Reformen in der Trkei, Internationale Politik (Bonn) 54: 12, S. 43-48.
YILMAZ, Bahri [1998] Wirtschaftkrise in der Trkei. Mgliche Folgen der ausbleibenden Reformen,
Internationale Politik, 1, S. 35-38.
YILMAZ, Bahri [1995] Regionalmacht Trkei, Hat sie ihre Fhrungsrolle verpat?, Internationale Politik,
51, S. 37-42.
YILMAZ, Bahri [1994] "Turkey's New Role in International Politics, Aussenpolitik, 45: 1, S. 90-98.
YILMAZ, Bahri [1993] Die Trkei als regionale Wirtschaftsmacht, Europa-Archiv, 24, S. 718-724.
YURDUSEV, Nuri [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Ed. Atila Eralp,
mge Yaynevi, Ankara, S. 17-85.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1999] Die Trkei in der EU-Zollunion: Empirie-Theorie-Perspektiven,
LIT.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1998] Trkei Jahrbuch 1998, Lit, Mnster.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1996] Die Schwarzmeerwirtschaftsregion (SMWR), Leske+Budrich
Verlag, Opladen
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1995] Inwieweit stimmen die Contra-Argumente gegen die
Vollmitgliedschaft der Trkei in der Europische Union?, Essen.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1994a] Aktuelle Situation in den Turkrepubliken, nel Verlag, Essen.
Zentrum fr Trkeistudien [1992b] Trkei und Europische Gemeinschaft, Uni-Essen, Leske+Budrich,
Opladen.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1992a] Trkei und Europische Gemeinschaft. Eine Untersuchung zu
positiven Aspekten eines potentiellen EG-Beitritts der Trkei fr die Europische Gemeinschaft,
Band 10, Opladen.
Zentrum fr Trkeistudien (Ed.) [1989] Die Trkei und die Europische Gemeinschaft: Eine eventuelle EG
Vollmitgliedschaft der Trkei und ihre Alternativen, Uni-Essen.
ZSCHIEDRICH, Harald / ADALI, Filiz [2003] Auswirkungen der Zollunion mit der EU auf die Wirtscahft
der Trkei, Sdosteuropa, 52. Jg., 4-6/2003, S. 292-314.109-129.
ZRCHER, Erik J. [1993] Turkey: A Modern History, London-New York.
ZVIAGELSKAYA, Irina [1994] Central Asia and Transcaucasia: New Geopolitics, in: Naumkin, Vitaly V.
(Ed.) Central Asia and Transcaucasia, Etnicity and Conflict, Greenwood Press, England, pp.127156.

458

zet
Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii likileri: 1990-2005 balkl bu
almada, Trkiyenin AB ile son dnemdeki ilikilerinin mant ve sre incelenmeye
allm, buradan hareketle ilikilerin gelecei ile ilgili ngrlerde bulunulmutur.
almann ana tezi, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin temelinin Avrupann geni
kapsaml gvenlik ihtiyalarna Trkiyenin yapaca katk olduu, bunun da Souk Sava
sonrasnda ABnin nasl bir gelecek tasarlad ile dorudan ilgili olduu eklindedir.
ABnin Trkiye ile ilikilerinde jeopolitik-jeostratejik nem asl belirleyici unsur olmakla
birlikte, ABnin nasl bir kresel rol oynamak istediine dair kararszlk ve
politikaszlnn da ilikilere ciddi bir biimde yansd deerlendirilmitir. Yine Souk
Sava sonras dnemde Avrupada youn olarak yaanan ve genelde de Trkiyeyi dlayc
zellikler tayan kimlik aray, yeni dnemin ilikilerin sorunlu-atmal olmasnda son
derece etkili olmutur. 1990l yllarda demokrasi, insan haklar ve hukuk devleti gibi
temeller zerinde demokratik bir ufuk gelitiren AB ile blgesinde jeopolitik ufku
genileyen bir Trkiye arasnda ortaya kan asimetrik ilikinin ortak bir gelecek
planlamasn uzunca bir sre zorlatrd sylenebilir. Ancak Aralk 1999da adaylk
stats almas ile birlikte Trkiyenin Kopenhag Kriterlerinin tamamn yerine getirecek
kadar demokratik ufka, 11 Eyllden sonra ABnin de Trkiyeye daha ok vurgu yapan
bir stratejik ufka yaknlamas uzlama alanlarn nemli lde artrmtr.
Trkiyenin AB ile ilikilerinde yelik dndaki formllerin Trkiye tarafndan
reddedilmesi, ABnin ise Trkiyeyi btnyle dlayabilme riskini alamamas ciddi bir
tkankla neden olmutur. Corafyas, nfus yaps, kltrel zellikleri, ekonomik
sorunlar, i politik sorunlar, ama ayn zamanda AB iin bata gvenlik alannda olmak
zere ok ynl nem ve potansiyeli ile Trkiye, AB iin yeni dnemin en zor politik
tercihlerinin ismi olmutur. AB bu dnemde Trkiyeyi mmkn olan en az maliyetle,
yani karar mekanizmalarnn dnda ama gerektii yerlerde yannda tutmaya aba
gstermitir. Trkiyeli bir AB ile Trkiyesiz bir AB arasndaki derin farkllk,
Trkiyenin yeliinin Trkiyeden ok daha fazla ABnin karar vermesi gereken bir
vizyon sorunu olduunu da ortaya koymaktadr.
Yukarda sz edilen tezlerin snanmas ve genel erevenin analizi iin almann
I. Blmnde Osmanldan Cumhuriyete, Cumhuriyetten 1959a kadar Trklerin Avrupa
ile etkileimi aktarlm, ayn blmde Trkiyenin AETye bavurusunun her iki taraf iin
mant ve Ankara (Ortaklk) Anlamas temelinde bunun hukuki-kurumsal yaps ortaya
konulmaya allmtr. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli
Test: Gmrk Birlii Sreci; Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB
likileri: 1996-1998 Lksemburgdan Mzakerelere: Dlanmlktan yelie (mi?):
1997-2005 balklarn tayan blmlerde Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin karmak
doas sre iinde ele alnmtr. V. Blmde ise Trkiye Avrupa Birlii likilerinde
Kopenhag Siyasi Kriterleri bal altnda Trkiyenin bu konulardaki sorunlarnn analizi
ve gerekletirdii reformlar ele alnmtr. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik
Konumu: Eski likiler-Yeni Oluumlar balkl VI. ve son blm ise Trkiye ile AB
arasndaki ilikilerin temel zemini olarak kabul edilen Trkiyenin genelde Bat zelde ise
Avrupa iin tad jeopolitik-jeostratejik nemine, Avrupa Savunma ve Gvenlik
Politikalarna ve Trkiyenin bunun iindeki yerine ayrlmtr.

459
Summary
In this thesis, titled Turkey-EU Relationship after the Cold War: 1990-2005,
reason and the process of the latest period in Turkey-EU relationship have been studied,
and following this point, estimations have been suggested concerning the future of the
relations. The main argument of this thesis is that basis of the Turkey-EU relationship lies
on Turkeys contribution to Europes extended security needs, and it is directly related to
the ways in which the EU plans a future after the end of Cold War era. Even though geopolitical and geo-strategical importance is the primary factor in Turkey-EU relationship, it
has been argued that EUs being indecisive and having no policy over what sort of the
global role it will play, are crucially reflected in the relationships. Furthermore, identity
quest that has been experienced in Europe after the Cold War, and generally excluding
Turkey, lead the new term relations to be problematic and conflicted. It can be said that
asymmetric relationship between the EU that developed a democratical vision based on
democracy, human rights and state of law in 1990s, and Turkey whose geopolitical
vision within its region extended, made it difficult to have a common future plannings for
a long time. However, Turkeys progress towards a democratical vision to allow itself
implementing all requirements of the Copenhagen Criteria after gaining the membership
status in December 1999, and EUs rapprochement towards a strategical vision
emphasizing Turkey after 11th September, increased reconciliation areas to a large extent.
In Turkeys relations with the EU, Turkeys refusal of formulations excluding
membership, and EUs inability to take the risk of excluding Turkey altogether, caused a
serious deadlock between Turkey and the EU. Both with its geography, demography,
cultural features, economical problems, internal political problems, and with its multidimensional importance and potential, particularly for the security of the EU, Turkey has
been the name of the most difficult political choices for the EUs recent period. In this
period, EU made efforts to keep Turkey with the possible least cost, that is, outside the
decision-taking mechanism, but close to the EU when needed. The divert difference
between a EU with Turkey and a EU without Turkey, states that Turkeys membership
is a question of vision to be decided by the EU, rather than by Turkey.
In order to examine the arguments above, and to analyze the overall framework, the
interaction of Turkey with Europe has been incorporated from the Ottoman Empire to the
Republic, and from the Republic to 1959 in the 1st chapter of the thesis. The reasons of
Turkeys application to EEC and the legal-institutional structure, based on Ankara
(Association) Agreement have been evaluated. Under the following Chapter titles, The
First Test in Turkey-EC/EU Relationship after the Cold War: Customs Union Process;
Turkey-EU Relationships from Customs Union to Copenhagen Summit: 1996-1998; From
Luxembourg to Negotiations: (Is it) from Exclusion to Membership? 1997-2005, the
complicated nature of EU-Turkey relationships has been considered. In Chapter V,
Copenhagen Political Criteria in Turkey-EU Relations, the analysis of Turkeys problems
in these subjects, and the reforms being carried out, have been discussed. The last chapter,
Turkeys New Geo-political/Geo-strategical Situation: Old Relations-New Conditions,
deals with the geopolitical and geo-strategical significance, which is regarded as the basic
background in EU-Turkey relationships, Turkey holds for the West in general, and for
Europe in particular, together with the European Defense and Security Policies, and
Turkeys role in it.