Avrupa Birliği

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI
EKONOMK LKLER (HUKUK)
ANA BLM DALI
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI

VE
GELM SREC
Yksek Lisans Tezi
Semra EREN SAYLAN
Tez Danman
Prof.Dr.Turul ARAT
Ankara 2007
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI
EKONOMK LKLER (HUKUK)
ANA BLM DALI
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI

VE
GELM SREC
Yksek Lisans Tezi
Semra EREN SAYLAN
Ankara - 2007
ZET
AB geliim srecinin balangcndaki uygulamalar, bireyi sadece

ekonomiye olan katklar ile ele almtr. Ancak, Avrupa siyasi birliinin Avrupa
halklarnn aktif katlm olmadan gerekletirilemeyeceinin farkedilmesiyle,
Avrupa halklar arasnda daha sk bir birliin temellerini atma ynnde yeni
politikalar hayata geirilmeye balanmtr. Birlik vatandalna ilikin ilk
kaynaklar, 1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmakta ise de, zellikle
Avrupa Topluluklar Adalet Divannn etkili itihatlar ile kavrama aklk
getirilmeye balanmtr. 1980li yllarda, Birlik vatandalnn ieriinin
oluturulmas almalar hz kazanm, sadece bu kavrama zg birtakm
haklarn dzenlenmesi fikri ortaya atlmtr. Bu alandaki dnm noktas ise,
1 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Antlamasdr. Sz konusu
Antlama, daha nce Toplulukta var olmam bir ekilde ilk kez ye devlet
vatandalar ile Birlik arasnda dorudan bir hukuki ba yaratmtr. Birlik
vatandal kavram, klasik vatandalk kavramndan tmyle farkldr. Birlik
vatandal, bir ye devletin vatanda olma kouluna balandndan,
vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi durumlar ye devletlerin ulusal
dzenlemelerine
braklm;
bylece,
zel
ve
ikincil
nitelikli
bir
yap
ngrlmtr. erik itibariyle Birlik vatandal; serbest dolam ve ikamet,

AP seimlerinde ve yerel seimlerde seme ve seilme, APna dileke verme
ve Ombudsmana bavuru, diplomatik korumadan yararlanma haklarndan
olumaktadr. Belirtilen bu haklara ilikin olarak da, Topluluk hukukunun birincil
ve ikincil kaynaklarnda eitli dzenlemeler yaplmtr. Avrupa btnleme
sreci ierisinde nispeten yeni bir kavram olarak ortaya kan Birlik vatandal
kavram, ABnin geleceini belirleyen anahtar politikalardan biri haline gelmitir.
Zira demokratik ve dengeli bir Avrupann oluturulmas, AB kurumlarnn
olduu kadar, Birlik vatandalarnn da srece dorudan katlmn zorunlu
klmaktadr.
Bu
balamda,
Birlik
vatandalnn
geleceinin,
btnleme srecine bal olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Avrupa
ABSTRACT
The initial applications concerning the process of development in the EU
considers the individual regarding only his contributions to the economy.
However, after it has been realized that the European political union cannot be
achieved without the active participation of the European communities, new
policies on founding a close union between the European communities have
been started to be implemented. Although the primary sources concerning
Union citizenship take their bases from the Council decision in the early 1970s,
the concept has started to be clarified with especially the effective case laws of
the European Court of Justice. In the 1980s, studies on establishing the content
of the Union citizenship have gained pace and the idea of regulating certain
rights unique only to this concept has been introduced.
The turning point in
this field has been the Treaty of Maastricht, entered into force on November 1,
1993. The agreement has established, for the first time, a direct political link
between the member state citizens and the Union in such a way that never
existed before. The concept of Union citizenship is totally different from that of
citizenship in the classical sense. Because the idea of Union citizenship has
been linked to the pre-requisite of being a citizen of a member state, the issues
of gaining or losing citizenship have been left out to be nationally regulated by
the member states; thus, a special and secondary structure has been
envisaged. In terms of content, Union citizenship comprises the right to free
movement and settlement, the right to vote and to be elected in the local and
the EU Parliament elections, the right of petition to the EU Parliament, the right
to apply to the Ombudsman and the right to benefit from diplomatic protection.
Certain regulations have been implemented concerning the primary and
secondary Union sources regarding these rights. The concept of Union
citizenship, emerging as a relatively new idea in the process of EU integration,
has been a key policy in determining the future of the EU, inasmuch as the
establishment of a democratic and uniform Europe necessitates the direct
participation of the Union citizens, as well as the EU institutions, in the process.
In this context, it would not be wrong to comment that the future of Union
citizenship depends on the European integration process.
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI ve GELM SREC

ZET
ABSTRACT
NDEKLER
KISALTMALAR LSTES
GR
1
BRNC BLM
KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL
VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM
I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI

A. Vatandalk Kavram
1. Genel Olarak
2. Terim Sorunu
B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar
C. Vatandalk Hukukunun Nitelii
12
II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM

A. Genel Olarak
14
B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve

Hukuki Temelleri
15
1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler
18
a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi
19
b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi
25
2. Maastricht Sreci
33
a. Martin Raporu
34
b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi
35
c. Maastricht Antlamas
39
(1) Birlik Vatandal Kavram
39
(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler
42
3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler
45
a. Danimarka Sorunu
45
b. Bindi ve Imbeni Raporlar
47
i
c. Veil Grubu Raporu
48
d. Amsterdam Antlamas
52
e. Avrupa Birlii Temel Haklar art
55
C. Avrupa Birlii Anayasas Antlamas
60
III. AVRUPA BRL VATANDALIININ HUKUK NTEL VE KAPSAMI

A. Birlik Vatandal
64
1. Birlik Vatandalna likin Temel Yaklamlar
65
2. Birlik Vatandal Tanm
67
B. Birlik Vatandalnn Nitelikleri
68
1. Birlik Vatandalnn Bamll lkesi
68
2. Birlik Vatandalnn Tamamlayc Nitelii
69
3. Birlik Vatandalnn kincil Nitelii
70
4. Birlik Vatandalnn Yeni Bir Hak ve Ykmllkler Kategorisi Ortaya

karma Nitelii
70
5. Birlik Vatandalnn Sui Generis Nitelii

C. Birlik Vatandal le Klasik Vatandalk Kavram Arasndaki Farklar
72
73
KNC BLM
AVRUPA BRL VATANDALIININ ER VE GELECE
I. AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMININ ER
A. Serbest Dolam ve kamet Hakk
81
1. Serbest Dolam ve kamet Hakknn Geliimi
83
2. Serbest Dolam ve kamet Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler
84
a. AT Antlamasnn Konuya likin Hkmleri
84
(1) AT Antlamasnn (18) inci Madde Hkm
84
(2) AT Antlamasnn (14) nc Madde Hkm
88
(3) AT Antlamasnn Kiilerin Serbest Dolamna likin Hkmleri
90
b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler

3. Serbest Dolam ve Yerleme Hakkna Getirilen Snrlamalar
96
102
a. Kamu Hizmeti (Grevi) stisnas
102
b. Kamu Dzeni, Kamu Gvenlii ve Kamu Sal stisnas
104
ii
B. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakk 108

1. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve
Seilme Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler
110
a. AT Antlamasnn (19) uncu Madde Hkm
110
113
(1) Avrupa Parlamentosu Seimlerinde Seme ve Seilme Hakkna

likin Dzenleme
113
(2) Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakkna likin Dzenleme

2. Seme ve Seilme Hakkna Ynelik Eletiriler
C. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakk
117
121
123
1. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakknn Geliimi
125
2. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler
126
a. AT Antlamasnn (20) nci Madde Hkm
126
129
D. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk ve Ombudsmana Bavuru
1.
Hakk
131
Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk
132
a. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakknn Geliimi
132
b. AT Antlamasnn Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakkna

likin Hkmleri
2.
133
(1) AT Antlamasnn (21) inci Madde Hkm
133
(2) AT Antlamasnn (194) nc Madde Hkm
134
Ombudsmana Bavuru Hakk
137
a. Ombudsmana Bavuru Hakknn Geliimi
137
b. AT Antlamasnn Ombudsmana Bavuru Hakkna likin

(195) inci Madde Hkm
138
3. AT Antlamasnn (194) ve (195) inci Madde Hkmleri Arasndaki Farklar 143

iii
II. AVRUPA BRL TEMEL HAKLAR ARTI VE AVRUPA ANAYASASI

EREVESNDE BRLK VATANDALII VE BRLK VATANDALIININ
GELECE
A. Avrupa Birlii Temel Haklar art ve Birlik Vatandal Balamnda
Salanan Gelimeler
145
B. Avrupa Anayasas Antlamas ve Birlik Vatandal
151
C. Birlik Vatandalnn Gelecei
157
SONU
163
KAYNAKA
167
iv
KISALTMALAR LSTES
AB
: Avrupa Birlii
AET
: Avrupa Ekonomik Topluluu
a.g.e.
: Ad geen eser
a.g.m. : ad geen makale

AKT
: Avrupa Kmr ve elik Topluluu
AP
: Avrupa Parlamentosu
AT
: Avrupa Topluluu / Avrupa Topluluklar
ATAD
: Avrupa Topluluklar Adalet Divan
ATRG : Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesi

AYM
: Askeri Yksek dare Mahkemesi
bknz.
: Baknz
C.
: Cilt
ev.
: eviren
ECJ
: European Court of Justice
ECR
: European Court Reports
Ed.
: Editr
M.
: Madde
O.J.
: Official Journal
Rap.
: Raportr
s.
: Sayfa
v.
: versus (kar)
vol.
: volume (cilt)
GR
Avrupay kurduk; imdi sra Avrupallar yaratmaya geldi1. Avrupa

Birliinin
bugnk
durumunu
ksaca
byle
zetlemek
olanakldr.
Gnmzdeki aamaya ulaabilmesi iin, nce ekonomik bir btnleme

srecinden geen, lkeler arasndaki snrlar, gmrk duvarlarn, ticari
engelleri kaldran, tek bir para birimini benimseyen Avrupa devletleri, siyasi
bir birlik olma iddialarn, glendirerek srdregelmilerdir. Bylece, Avrupa
Birliinin ilk dnemlerinde ekonomik btnlemeye ilikin kararlarn alnma
srecinde
dorudan
yer
almayan
ye
devlet
vatandalar,
siyasi
btnlemeyi salayacak temel unsur olarak ne kmlardr.

Bu olgudan hareketle, 1 Kasm 1993te yrrle giren Maastricht
Antlamas ile Birlik vatandaln ihdas etmek yoluyla ye devletlerin
uyruklarnn hak ve karlarnn daha gl bir biimde korunmasn
salamak, Birliin yeni grev ve hedefleri arasnda saylmtr. Ancak bu
dzenleme yaplrken, Birlik vatandal kavramna yeterince aklk
getirilmemi; bu vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi hususlara
ilikin olarak herhangi bir hkm ngrlmemitir. Bir baka deyile, hangi
koullarda
vatandalk
haklarnn
verilecei
ya
da
vatandaln
kaybedilecei, ye devletlerin egemenlik alannda braklmtr. Benzer

yntem taslak halindeki Avrupa Anayasas iin de benimsenmi, konu ile ilgili
eitli hkmlere yer verilmesine karn, Birlik vatandalnn tanmlanmas
yoluna bavurulmayarak, bunun ulusal vatandaln tamamlaycs olduu
ERDENR, Burak, Avrupa Kimlii, Ankara, mit Yaynclk, 2005, s.13.
ifade edilmitir. Bununla birlikte, Avrupa Anayasas Antlamasnn Birliin

Temel
Haklar
Antlamas
balkl
II.Blmnn
nsznde,
Birlik
vatandalnn kurulmas ve bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan

oluturulmas suretiyle bireyin Birlik faaliyetlerinin merkezine yerletirildii
aka vurgulanmtr.
Tezde ayrntl olarak zerinde durulduu gibi, Birlik vatandal
kavram, klasik vatandalk kavramndan byk farkllklar gstermektedir.
Sz konusu bu farkllklar, Avrupa Birliinin ve onun kendine zg hukuk
sisteminin zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Uluslarst bir yap niteliini
tayan Avrupa Birliinde, vatandalk kavramnn hukuki temelini ve
kapsamn oluturmak da kendine zg bir sreci zorunlu klm; sonu
itibariyle ye devletlerin vatandalna bal, tamamlayc nitelikte bir kavram
ortaya kmtr. Bu noktadan hareketle, almann ileriki blmlerinde Birlik
vatandal, tanm ve kavram olarak irdelenecek; bunun iin de ncelikle
klasik vatandalk kavramnn ne olduu, nasl bir hukuki ierie sahip
bulunduu aktarlacaktr. Hemen ardndan Birlik vatandal kavramnn neyi
ifade ettii ve bu kavramn klasik vatandalk kavramndan farklarnn ne
olduu zerinde durulduktan sonra, geliimi ve kapsam hakknda bilgi
verilecek, sz konusu kavramn Avrupa Birlii hukukundaki yeri ve
geleceine ilikin perspektif ortaya konacaktr.
BRNC BLM
KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL
VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM
I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI

A. Vatandalk Kavram
1. Genel Olarak
Vatandalk kavramnn neyi ifade ettii hususu, devlet kavram ile

yakndan ilikilidir. Geni anlamda vatandalk, vatanda ile devlet arasndaki
kurumsallatrlm ilikileri belirler. Bu ilikiler, vatandan siyasi ve
toplumsal katlm iin gerekli prosedrleri de dzenleyen hukuki, sosyal ve
kltrel normlarn ortaya kmasn hem gerektirir, hem salar. Vatandalk,
toplum menfaatlerini dier devletlere ve onlarn vatandalarna kar
bamsz olarak temsil etmeyi ieren bir devlete bal olma hakkn ifade
etmektedir.2
Her
ne
kadar
gnmzde
ulusal
snrlarn
ortadan
kalkt,
kreselleme eilimlerinin hz kazand ve uluslararas rgtlenmelerin daha

kapsaml hale geldii grlmekte ise de, bir hukuki stat olarak vatandalk
hl nemini korumaktadr. Bu zellii ile vatandalk, bir devletin tbiiyetini
bir
baka
devletin
tbiiyetinden,
yabanclardan
ve
vatanszlardan
ayrmaktadr.
Uluslararas hukukta genel kabul gren bir tanma gre;
2
WIENER, Antje, European Citizenship Practice-Building Institutions of

a Non-State, USA, Westview Press, 1998, s.21.
insan topluluu,
lke,
kendi stnde herhangi bir otoriteye bal olmayan siyasal ynetim
devletin oluabilmesi iin gerekli olan temel gedir.3

Bir baka deyile, belirli bir lke, bu lke zerinde srekli olarak
yerlemi bir insan topluluu ve lke zerinde egemenlik kurmu olan bir
kamu gc, devleti oluturan temel gelerdir. Bu adan insan gesi,
devletin vazgeilmez kurucu gelerinden biridir. Devletin insan gesinin
belirtilmesi iin eitli deyimler kullanld grlmektedir. Ulus (millet), halk,
ahali, tebaa (teba, teba), nfus gibi. Ama hangi deyim kullanlrsa kullanlsn,
devletin insan gesinin, bireylerden (tek tek insanlardan; hukuk deyimiyle
gerek kiilerden) olutuu ak bir gerektir.4
Devleti oluturan insan topluluunun say ve niteliinin bir nemi
bulunmamaktadr. Bununla birlikte, kurucu ge niteliini haiz bu topluluun
kendisine hangi hukuki stat ile balanaca hususunun devlet tarafndan
bilinmesi, bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Zira bu husus, i hukuk
bakmndan olduu kadar, uluslararas ilikilerde de devlet asndan byk
nem tamaktadr. Her ne kadar kii ile devlet arasndaki ilikinin
belirlenmesi hukuki bir sorun olarak nitelendirilmekte ise de, bu sorunun
sosyolojik, kltrel, siyasal ve tarihsel boyutlarnn da bulunduu ak bir
3
PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap, Ankara, 1993,

s.5. Konu dnda kald iin bu tezde ele alnmam bulunan tzel kiilerin
tbiiyeti ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyeti iin srasyla- bkz. ARAT,
Turul, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara, 1970; BERK, Osman Fazl,
Devletler Hususi Hukuku, Tbiiyet ve Yabanclar Hukuku, C.I, Ankara,
Gzel Sanatlar Matbaas, 1963, sh.133 vd.
4
AYBAY, Rona, Vatandalk Hukuku, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar, 2004, s.3.
gerektir. Zira, tarih boyunca devlet olarak nitelendirilen topluluklarn

neredeyse hepsinde insan faktr soy, dil, din gibi pek ok bakmdan
farkllklar gstermitir. yleyse, devlet ile birey arasnda kurulacak ban
hukuk tesi nedenler yerine, ncelikle hukuksal bir ba olarak kabul edilmesi
ve vatandalk kavramnn devlet ile insan topluluu arasnda kurulacak
bada tek lt olmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr.5
Nitekim,
Uyrukluk
Konusunda
Avrupa
Szlemesine
gre
vatandalk (uyrukluk-nationality), bir kiiyle bir devlet arasndaki hukuksal

ba (legal bond)6 olarak tanmlanmtr. Uluslararas Adalet Divannn
Nottebohm kararnda yaplan tanmlamaya gre ise vatandalk, temelinde
bir toplumsal ballk vakas, karlkl hak ve grevlerle birlikte gerek bir
varlk, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas yaratan bir hukuki badr.7
Sz
konusu
uluslararas
metinler
dnda,
doktrinde
farkl
tanmlamalar da yaplan vatandalk kavramna ilikin temel ortak nokta,

devlet ile kii arasndaki hukuki ba ifade etmesidir. Bylelikle, kii, sahip
olduu haklar talep edebilecei devleti; ayn ekilde devlet de hangi
bireylerin kendisine kar ykmllk altnda bulunduunu bilme imknna
kavuacaktr. Zira, devlet sadece kendisine vatandalk ba ile bal olan
kiilerden mkellefiyet altna girmesini isteyebilecek; kiiler de tbiiyetinde
bulunduklar devletten belli haklar talep edebileceklerdir.
DOAN, Vahit, Trk Vatandalk Hukuku, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002,

s.25.
6
AYBAY, a.g.e., s.7.
7
UNAT, lhan, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:205-187, 1966,
s.21.
2. Terim Sorunu
Yukarda da belirtildii zere, en temel ifadesiyle tbiiyet, kii ile devlet

arasndaki hukuki ba olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte tbiiyet,
uyrukluk, vatandalk, yurttalk, milliyet, soy gibi kavramlarn ayn anlam
tayp tamadklar hususu doktriner bir tartma olarak ortaya kmaktadr.
Bu konuda muhtelif grler bulunmaktadr.
Sz
edilen
kavramlardan
tbiiyet,
uyrukluk,
vatandalk
ve
yurttaln hukuksal bir ba ifade etmelerine karn, milliyet ve soy

terimlerinin politik amalarla da kullanlabilen sosyolojik kavramlar olduunu
sylemek yanl olmayacaktr. Baka bir anlatmla, milliyet ve soy terimleri
rk, dil, din ve kltr gibi geleri kapsayan ve hukuksal olmayan terimlerdir.8
Dolaysyla sz konusu iki terim inceleme konumuz dnda kalmakta
olup, konumuzla ilgili olarak dilimizde kullanlan drt terim (tbiiyet, uyrukluk,
vatandalk, yurttalk) nem kazanmaktadr.
Doktrinde uyrukluk, tbiiyetin; yurttalk da vatandaln e anlamls
olarak kabul edilmektedir. Bu genel kabule karn, tbiiyet ve vatandalk
kavramlarnn ayn anlam tayp tamadklar hususu tartmaya aktr.
Yabanc dillerde de karlalan (rnein; citizenship, nationality kavramlar
gibi) bu sorunun kkeni tarihsel birtakm nedenlere dayanmaktadr.
Tarihsel adan zerinde durulmas gereken ilk konu, antik alardan
gelen ve site halkn aktif ve pasif olarak ikiye ayran uygulamadr. Antik
sitelerde yabanclar, serfler (kleler), kadnlar ve ocuklar edilgen (pasif) halk
AYBAY, a.g.e., s.7.
saylyorlar
ve
topluma
kar
ileri
srebilecekleri
haklardan
yoksun
braklyorlard. Buna karlk, etkin (aktif) halk saylan ve erkek nfusun bir
aznln oluturan kesim yurtta (civis) saylyordu. Topluma kar hak ve
devler de bunlarn tekelindeydi.9
Ancak, ada anlamda bir hukuk kavram olarak vatandalk ok
daha sonra ortaya kmtr. Halk, hak sahibi (tam yurtta) olanlar ve
olmayanlar biiminde ikiye ayrma uygulamas, Site devletlerinin ortadan
kalkmasndan sonra da yzyllarca etkisini srdrmtr.10
Vatandalk kavramnn ifade ettii anlam, zellikle Avrupa lkelerinde
19 uncu yzyldan itibaren kullanlmaya ve yer etmeye balayan modern
terminolojide belirmeye balamtr. Gerekten, monari ile ynetilen
devletlerde uzun sre vatandalk hukuku alannda, vatanda ile hkmdr
arasndaki ilikiden, daha dorusu vatandan hkmdra olan ballndan
hareketle Tebaa Hukuku, Tbiiyet ve Tebaa tabirleri kullanlmtr.11
Terim karmaasna neden olan bir baka etmen de, smrgecilik veya
koloniyalizmdir. Smrge halklar, smrgeci devlete veya o devletin
monarkna sadakat borcu altnda olan uyruk saylmlar, fakat smrgeci
devletin anayurdu halkn smrge halkndan ayrmak iin, bu asl halk
oluturanlara citizen (yurtta) denildii grlmtr.12
Bir devlete aidiyeti belirten tbirlerin vatandalk hukuku alannda
kullanlmas nispeten daha yenidir. Bununla birlikte, bugn dahi vatandal
AYBAY, a.g.e., s.8.

AYBAY, a.g.e., s.9.
11
NOMER, Ergin, Vatandalk Hukuku, 8.Bask, stanbul, Filiz Kitabevi,
1989, s.9.
12
AYBAY, a.g.e., s.10.
10
belirten tbirler arasnda farklar grlmektedir. Ancak bu farklar, terminolojik

bir neme sahip olup, hepsi kapsam olarak modern vatandalk hukuku
anlaynda bir devlete aidiyeti ifade etmektedir.13
Trk hukuku asndan ise, doktrinde tbiiyet ve uyrukluk terimlerinin
eanlaml
olduklar
kabul
edilmekle
birlikte,
tbiiyet
ve
vatandalk
kavramlarnn ayn anlam ifade edip etmedii hususunda farkl grler

bulunmaktadr. Ancak, vatandalk kavramn, gerek kiilerin tbiiyetini ifade
edecek ekilde kullanmak yerinde olacaktr. Zira, tbiiyet kavram genitir;
tzel kiilerin ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyetini de iermektedir.
B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar
Tbiiyet konusunda asl ilke, devletin serbestisidir. Zira, tbiiyet,

devletin oluum ve varlnn temelini tekil etmektedir. te, devletler, bu
serbestiye dayanarak tebaalarn belirlemektedirler. Baka bir deyile,
devletler; kendi anlay, fikir ve menfaatlerine; tarihi, corafi, sosyal ve siyasi
durumlarna uygun olarak tbiiyetin kazanlmasna ve kaybedilmesine dair
hkmler ngrmektedirler.14
Her ne kadar devletlerin, tbiiyet hukuku ile ilgili dzenlemeler
yaparlarken, uluslararas hukuka riayet etmek art ile kendi menfaatlerini
esas almakta serbest olduklar kabul edilmekte ise de, devletlerin
uygulamasnda, uluslararas alanda kabul grm baz genel esaslarn yol
gsterici olduu gerei de benimsenmektedir. Tbiiyet hukukunun genel
13
14
NOMER, a.g.e., s.10.

BERK, a.g.e., s.17.
esaslar olarak kabul edilen bu esaslar, uluslararas alanda direktif ilkeler

olup, kural olarak bu esaslarn pozitif geerlilii yoktur.15
Bir baka ifadeyle, bu ilkeler devletlerin ulusal yetkilerinin alanna giren
vatandalk sorunlarn dzenlerken gznnde bulundurmalar uygun
grlen ilkelerdir. Yaptrmlar yoktur, ancak genellikle devletler bu ilkelere
uygun davranmaya alrlar. 1948 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu
tarafndan kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 15 inci maddesinde
de herkesin bir tbiiyete hakk olduu ve hi kimsenin keyfi olarak
vatandalndan yoksun braklamayaca veya vatandaln deitirme
hakknn elinden alnamayaca belirtilmitir.16 Buna gre;
a. Herkesin bir tbiiyeti olmaldr: Bu ilkenin bir baka anlatm udur:
Hi kimse vatansz olma durumuna dmemelidir.17 Vatanszlk, tbiiyetin
yokluu veya tayin edilememesi; vatansz ise, tbiiyeti olmayan veya tbiiyeti
tayin edilemeyen kimse eklinde tanmlanabilir. Bir ok yerde kendini
gsteren bu durum, kiilerin Medeni Hukuk ilikilerinin geerliliini etkileme,
birtakm kamusal ykmllklerin eit biimde dalmna engel oluturma ve
kiileri diplomatik korumadan yoksun brakma gibi olumsuz sonular
dourmaktadr. Bu nedenle, hem kiinin kendisi, hem de devlet ve
uluslararas topluluk bakmndan nemli bir eksiklik, kanlmas ve
nlenmesi gereken olaan d bir durum saylmas gerekmektedir.
Gerekten, tbiiyet bann kurulmam olmas; kiilerin, bulunduklar
devletlerde yasal korumaya sahip olmalarna ramen, o devlete kar tbiiyet
15
DOAN, a.g.e., s.12.

17
16
bandan doan ykmllklerle bal olmamalar gibi sakncalar gndeme

getirmektedir.18
b. Herkesin yalnz bir tbiiyeti olmaldr: Birden fazla devletin bir ahs
zerinde tbiiyet ba iddiasnda bulunmas halinde, ifte tbiiyet ya da ok
tbiiyet olarak adlandrlan durumlar ortaya kmaktadr. Her iki durumun da,
iinden klmas zor sorunlara yol aaca hesizdir. Bu nedenle, kiinin
hak ve devlerinin belirlenmesi, hangi devlet tarafndan himaye edilecei gibi
sorunlarn bertaraf edilebilmesi iin, herkesin yalnz bir tbiiyetinin bulunmas
ilkesi benimsenmitir.19 Ancak, kiinin birden ok devletin vatandalna
sahip olmas halinde de, ilgili devletlerin her birinin kendi vatandalna
ncelik tanmas ve kiiyi kendi vatanda saymas, uluslararas hukukta
kabul gren dier bir nemli prensiptir.20
c. Kii tbiiyetini semede ve deitirmede zgr olmaldr: Tbiiyet,
kiinin doumundan lmne kadar devam eden, deimez bir ba deildir.
Kii, arzu ettii takdirde, siyasi ve hukuki bala bal olduu devlet ile ilikisini
keserek, dier bir devletin tbiiyetini kazanabilir.21 Bu ilkenin insan haklar
kavram ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Zira, yukarda da belirtildii gibi,
tbiiyete sahip olma hakk da insan haklar kavram ierisinde mtalaa
edilmi ve bir ahsn tbiiyet deitirme talebinin devlete keyfi olarak
reddedilemeyecei ilkesi de nsan Haklar Evrensel Bildirisinin ierisinde yer
18
BERK, a.g.e., s.22.

BERK, a.g.e., s.30-31.
20
21
BERK, a.g.e., s.36-37.
19
10
almtr. Hi kimse keyfi olarak bu hakkndan mahrum braklamayacaktr. 22

Kii, doumu srasnda iradesi dnda kazanm olduu tbiiyetini sonradan
deitirme olanana sahip olmaldr. Bu nedenle de, kiiye, hukuksal
koullar yerine getirmesi halinde tbiiyetini deitirebilme imkn tannmas
gerektii kabul edilmektedir. Kiinin, sahip olduu bu hakk ktye
kullanmamas gerekmektedir. Hakkn ktye kullanm hukuken kabul
edilemeyeceinden, kiiye vatansz kalma hakk tannmamaktadr. Dier bir
deyile, sz konusu ilkeye getirilen genel snr, kiinin vatansz kalma hali
olmaktadr.23
Yukarda belirtilen direktif ilkelerin dnda, Uluslararas Adalet
Divannn Nottebohm Karar ile pozitif geerlilik kazanan bir dier ilke de,
tbiiyetin gereklii ilkesidir. Sz konusu kararda Divan; birden fazla devlete
tbiiyet ba ile bal olan kiinin tbiiyeti konusunda ihtilaf ortaya kmas
halinde, ilgili kii ile tbiiyet ba olan devletlerden hangisi arasnda daha
gl bir fiili ba mevcut ise, o baa dayanan tbiiyetin gerek tbiiyet
olarak kabul edilmesi gerektiini belirtmitir. Gerek tbiiyet kavramn, ilk kez
bu
ekilde
tanmlayan
Divana
gre,
tbiiyet,
biri
hukuki,
dieri
ruhsal-toplumsal olmak zere iki temel unsurdan olumaktadr. Devletle fert

arasnda karlkl hak ve grevleri kapsayan bir hukuki ba olan tbiiyetin
temelinde, bir toplumsal ballk vakas, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas
yatmaktadr. Sonu itibariyle tbiiyet, kiinin, tbiiyetini tad devlet
22
Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, 10 Aralk 1948de

kabul edilmitir (Beyanname metni iin bknz. 27.05.1949 gn ve 7217 sayl
Resmi Gazete).
23
DOAN, a.g.e., s.39.
11
halkna, dier btn devletler halklarna oranla daha sk balarla bal

olduunun hukuk tarafndan tespit ve tescilini ifade etmektedir.24
Vatandalk konusunda kanun koyma yetkisini snrlayc mahiyette
olmak zere uluslararas hukukta benimsenmi esaslar da vardr. Bunlar
yle belirtilebilir: Dier devletlerin egemenliine ve haklarna sayg, hakkn
ktye kullanlmamas, iyiniyet ilkesi, makul llere bal kalma zorunluluu.
Ayrca, uluslararas toplumun menfaatlerini zedelememek zorunluluunu da
dier bir snr olarak ne sren hukukular da bulunmaktadr.25
C. Vatandalk Hukukunun Nitelii
Vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi, ispat gibi hususlara ilikin

hukuki dzenlemeler, bir btn ierisinde deerlendirilmelidir. Her devletin bu
konular kapsayan kurallarnn oluturduu mevzuat, kendi ulusal hukuk
sisteminin bir parasdr ve teki devletlerin ayn konulara ilikin kurallarndan
bamszdr. Bir baka deyile, her devletin vatandalk hukuku kendine
zgdr; o devletin kendi i hukukunun bir paras olarak incelenmesi
gerekir. Zira, devletle kii arasndaki ba, temelde ayn olmakla birlikte,
ayrntlar
eitli
lkelerde
deiik
biimde
anlalabilmekte
ve
dzenlenebilmektedir.26 Bir nceki blmde ele alnan esaslar ve ilkeler ise,
24
UNAT, a.g.e., s.21-22.

NOMER, a.g.e., s.9.
26
25
12
mnferit ulusal hukuklarn tmn ayn lde snrlandran ortak esaslar ve

ilkelerdir.27
Bu noktadan hareketle, her devletin kendi i zelliklerine gre ve
tmyle kendine zg koullarna uygun olarak vatandalk hukuku
kurallarnn belirlenebilecei ileri srlebilir. Sz edilen bu kurallarn lkeden
lkeye farkllk gstermesi, konunun bir i hukuk sorunu olarak ele alnmasn
da zorunlu hale getirmektedir. Bununla birlikte, vatandalk hukuku alanna
ilikin dzenlemelerin devletin lkesi dnda da birtakm etkileri olacandan
ve hibir devletin uluslararas alandaki ilke ve kurallardan tmyle bamsz
hareket etmesinden sz edilemeyeceinden, konunun bir uluslararas hukuk
boyutunun varl da kabul edilmelidir.
27
13
II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM
A. Genel Olarak
Avrupa Birlii, bugne kadar ortaya kan ve uluslararas hukukun

balca sjeleri olarak kabul edilen klasik devlet ve uluslararas rgt
kavramlarndan nemli farkllklar gstermekte, farkl bir yapy ifade
etmektedir. Bir baka deyile; Avrupa Birlii, hukuksal olarak ye devletler ve
bireyler asndan hak ve ykmllkler douran, dorudan etki gcne
sahip ve ulusal anayasalarn da stnde yer alan dzenlemeler kabul etme
kapasitesine sahip bulunmaktadr.28
Sz
edilen
bu
ayrks
durumun
vurgulanmas
iin
seilen
uluslarstlk (supranasyonalite) teriminin ise, uluslararas ilikilere Avrupa

Topluluklarnn kurulmasyla getirilen bir yenilik olduu29 ileri srlmektedir.
Zira, Birliin temelini oluturan Avrupa Topluluklarnn k noktas da, her
alanda gbirlii oluturacak bir rgtsel yapy oluturmak ve bu yapy
klasik uluslararas rgtlenmelerden farkl klarak tek bir Birlik olma hedefi
dorultusunda nemli yetkilerle donatmaktr. Bunun iin de egemenlik
kstlamas deil, kimilerinin egemen yetkilerin bir blmnn devri
olgusu30 olarak ifade ettii yol seilmitir. Dorusu, ye devletler kendi
28
TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Hukukunda Birey, stanbul, letiim

Yaynlar, 2002, s.13.
29
GNUUR, Haluk, Avrupa Topluluu Hukuku, Ankara, Eitim Yaynlar,
1993, s.17.
30
GNUUR, a.g.e., s.16.
14
yetkilerini kstlarken, Topluluklara bu yetkileri ikme edecek yetkiler

tanmlardr.
Avrupa Birliinin bnyesinde tad uluslarst nitelik, Birlik
hukukunu da dorudan etkilemitir. yle ki, Birlik hukuku ile ulusal hukuk
kurallarnn atmas halinde Birlik normlarna ncelik tannmas31 olarak
belirtilebilecek, AT Hukukunun ncelii ilkesi temel bir prensip olarak kabul
edilmi ve bu durum uluslarst yapnn doal bir sonucu biiminde
deerlendirilmitir.
B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve

Hukuki Temelleri
Maastricht
Antlamasndan
nce
vatandalk
stats
kurucu
Antlamalarda yer almamakla birlikte, bu statnn alt yapsn oluturan

birtakm
hkmler
ngrlmtr.
Bunlarn
en
tipik
rnei,
AT
Antlamasnda yer alan tbiiyete bal ayrmcln yasaklanmasna ilikin

6 nc madde (yeni numaralandrmada 12 nci madde) ve Pazarda serbest
dolamn salanmasna ynelik 7A (yeni numaralandrmada 14 nc)
maddesidir.32
Balangta bireyleri, ye devlet yurttalar olmalarndan daha ziyade,
ekonomik zgrlkler asndan ele alan yaklam, adeta Topluluk yesi
devletlerin vatandalaryla ilgili olarak hukuki bir ara kategori yaratmtr. Bu
31
BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii

Hukuku, Ankara, Nobel Yaynlar, 2001, s.140.
32
TEZCAN (ABde Birey), s.23.
15
ara hukuki kategori, ye devletin kendi vatandalarna nazaran daha snrl

haklara sahipken, yabanclara nazaran daha iyi bir konuma sahip
bulunmaktayd. Dolaysyla, bir ye devlette ikmet eden dier ye devletlerin
vatandalar, bir nc lke vatanda gibi muamele grmemekteydi.
Vatandalk konusunda olduka ksmi33 nitelik tayan bu yaklamn
salad en nemli katk; bireylere, serbest dolama ve vatandalk ile
cinsiyet temelinde ayrm grmemeye dair haklar tanmas ve bu haklarn ye
devlet vatanda olan serbest alanlara ve iilere uygulanmasdr.34
Bireyleri yalnzca ekonomik yaama olan katklar ile ele alan
uygulamalar, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD)nn kararlar ile
akla kavuturulduu gnden itibaren, birlik dzeyinde geleneksel
vatandalk haklarnn benzeri haklar bulunmas asndan bir esas tekil
etmitir. ATAD, en bandan beri Roma Antlamasnn, gmen olsun veya
olmasn, farkl lkelerdeki bireylere ortak haklar tandn kabul etmitir.
Kendi lkeleri dahil, tm ye lkelerin topluluk hukukuna uymalarn
beklemenin, bu bireylerin hakk olduu ATAD tarafndan vurgulanm ve bu
ilke ilk kez Vand Gend en Loos davasnda gndeme getirilmitir.35
Vatandalar Avrupas, byk lde ye devlet temsilcilerinin
Avrupada siyasal bir birlik kurulmas amacyla alma yapma yolundaki
33

KAYA, Gzde, Avrupa Vatandal Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003, s.12.
35
MEEHAN, Elizabeth, Citizenship And Social Inclusion in the European
Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche
and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997,
s.24-25.
34
16
kararlar sonucunda ortaya kmtr. Vatandala ilikin ilk kaynaklar,

1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmaktadr.36
Bu dnemdeki siyasi ortamn incelenmesi, dnemin AETsinde daha
ileri bir btnleme ihtiyac duyulmasnda, baz d nedenlerin de etkili
olduunu gz nne serecektir. 1950lerde blnen ve 60larda souk sava
tehdidi nedeniyle politik gerilime maruz kalan Avrupa, 70ler ile yumuama
dnemine girmitir. Bu dnemde Avrupal devletler, zerlerindeki ABD
etkisini azaltmak istemilerdir. Sovyetler Birliinden gelen tehdit algsndaki
azalmann etkisi, bu istekte belirleyici unsurdur. 70li yllarda bir dier nemli
olay ise, petrol krizi ve devamnda yaanan ekonomik alkantdr. Refah
toplumunun yaamakta olduu sorunlar nedeniyle, lke ekonomileri bu
durumu daha fazla kaldramamtr. Sorunlar AETyi daha ileri dzeyde bir
entegrasyona ve makro dzeyde bir kollektif planlama srecine yneltmitir.
Bu durum, ancak dardan gelen zorluklar karsnda birlik olma ve beraber
mcadele etme gds ile aklanabilir.37
Oysa ayn hedef, Avrupann btnlemesi projesinin balarnda, bu
projede nemli bir yere sahip olan Jean Monnet tarafndan; biz devletler
arasnda koalisyon deil, insanlar arasnda birlik kuruyoruz denilmek
suretiyle ortaya konmutur.38
Ancak, Avrupa halklarndan uzak bir ekilde yrtlen btnleme
projesi, ekonomik ve teknik alardan baarl olmusa da, siyasi ve kltrel
boyutta ciddi eksiklikler iermekteydi. Bir baka ifadeyle, bandan itibaren,
36
KAYA, a.g.e., s.13.

OKMAN, M.Tayfun, Avrupa Birlii Anayasasnn Temelleri, Ankara,
Atlm Yaynlar, 2005, s.70.
38
FONTAINE, Pascal, Citizens Europe, Brussels, COM.Ec.1993, s.5.
37
17
devletler arasnda deil de, halklar arasnda bir birlik ngrlmse de,
sonu olarak hem kltrel anlamda, hem de politik katlm asndan
Avrupallardan kopuk bir btnleme sreci ortaya kmtr. Avrupa
btnleme srecinin ne temelleri atlrken, ne de tm hzyla devam ederken
Avrupallarn grleri dikkate alnmtr. zellikle 1970lere gelindiinde,
neo-fonksiyonel yaklamn snrlarna ulald, teknik dzenlemelerin
siyasi, kltrel ve sosyal alanda bir btnleme iin ar mekanik ve yetersiz
kald anlalmtr.39
1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler
Avrupa btnlemesinin Avrupa halknn dnda, kimi lk sahipleri

tarafndan gerekletirildii, Avrupalnn olup biteni pek bilmedii, zaten
nemli bir blmn de ilgilendirmedii kimi zaman sylenmektedir. te
yandan, Avrupa Topluluunun aslnda bir pazardan ibaret olduu ve
ncelikle (belki de sadece) iadamlarn ilgilendirdii de sylenmitir. Bu
dorultuda bir baka gr, Topluluun ncelikle bir liberal ekonomi kalesi
olduu ve serbest rekabeti kutsal bir hedef haline getirdiidir. Geri pazarn
genilemesinin ve rekabetin tketiciye, istihdamn gelimesinin ve serbest
dolamn alana yararl olduu, Topluluklarn Avrupa ekonomisine nemli
bir ivme kazandrd, dorudan seilen Avrupa Parlamentosu kanalyla halk
39
ERDENR, a.g.e., s.17-18.
18
katlmnn saland kolayca kantlanabilecek olsa bile, bu olumsuz

yarglarn btnyle gereklerden uzak olduunu sylemek gtr.40
Maastricht
Antlamas,
yukarda
belirtilen
eletiriler karsnda,
vatandalar Avrupasnn yaratlmas asndan byk neme sahiptir.

Gzden uzak tutulmamas gereken nokta, sz konusu antlamadan nce de
birtakm dzenlemelerin ve almalarn yaplm olmasdr. Ancak, ye
devlet vatandalarn, renci, ii, ifti olarak deil, bir btn olarak
kapsayan ve vatandaln temel hukuki erevesini izerek Kurucu
Antlama metninde somutlatran Maastricht Antlamas olmutur. Bu
nedenle, Avrupa vatandal asndan bir milat olarak kabul de mmkn
grlmektedir.
a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi
Birlik vatandal kavramnn geliiminde Avrupa Topluluklar Adalet

Divan (ATAD), Avrupa Komisyonu ve Avrupa Parlamentosunun byk rol
bulunmaktadr. ATAD, serbest dolam hakkn sosyal ve medeni haklar
erevesinde ele alan yaklam ile Kurucu Antlamalarn bu alanda
ngrdkleri
dzenlemelerin
gvencesini
oluturmutur.
te
yandan,
Komisyon ve Avrupa Parlamentosu da, Kurucu Antlamalarda yer alan siyasi
40
BOZKURT, mer, Maastricht Antlamas ve Avrupa Btnlemesi,

Amme daresi Dergisi, C.26, Say 1 (Mart 1993ten ayr bas), Ankara, 1994,
s.15-16.
19
haklarn yaama geirilmesi hususunda ye devletler zerinde birer bask

unsuru olmulardr.41
Nitekim, siyasal haklar asndan bu balang, 1960 ylndaki Avrupa
Parlamentosu seimlerinin dorudan gerekletirilmesine ilikin teklif ile
balamakta ise de, Konseyde yeterli destein salanamamas nedeniyle bu
gelimeler 1970li yllara kadar ertelenmitir.42
Ortak bir Avrupa kimlii yaratma almalar, Avrupa Topluluklar
Bakanlar Konseyinin ilgi alan olmakla beraber, 1970lerin banda ksmen
de Almanyann basksyla Avrupa zirvelerinin gndeminde yer almaya
balamtr.
1972 Paris Zirvesi : 1972 ylnda gerekletirilen Zirvede, talya ve
Belika Babakanlar, Avrupa vatandan, Avrupann inasnn merkezine
tama fikrini ileri srmler; ye devletlerin vatandalarnn sahip olduklar
vatandal tamamlayacak nitelikte bir Avrupa vatandal yaratlmasn
nermilerdir. Fakat o dnemde bu aklamalar, Topluluk hukuku temelinde
Topluluk vatandalar iin somut ve uygulanabilir nitelikte herhangi bir hak
iermeyen, siyasi beyanlar olmaktan ibaretti. Yine ayn Zirvede, o dnemin
Komisyon Bakan Xavier Ortoli, ekonomik krizin ve uluslararas ilikilerdeki
deiimlerin
Topluluk
dayanmasn glendirmekten
41
uzak
olduunu
KOSLOWSKI, Rey, Intra-EU Migration, Citizenship and Political Union,

Journal of Common Market Studies, Volume 32, No:3, Oxford, Blackwell,
s.387.
42
SPRINGER, Beverly, The European Union and Its Citizenship:The
Social Agenda, Connecticut (USA), Greenwood Press, 1994, s.147;
KOSLOWSKI, a.g.m., s.387.
20
belirtmi ve dnyann geri kalanna kar bir Avrupa kimliinin oluturulmas

gerekliliine iaret etmitir.43
1973 Kopenhag Zirvesi : Paris Zirvesini izleyen en nemli gelime,
1973 ylndaki Kopenhag Zirvesinde kaydedilmi, Avrupa Kimliine likin
Bildiri44 yaymlanmtr. Dnemin dokuz ye lkesinin paylat ortak
Avrupa uygarl, ortak miras, deerler ve yaam tarznn vurguland belge,
Avrupa kimlii kavramnn ilk defa resmi olarak gndeme gelmesi asndan
nem tamaktadr. Ancak bu belgede kimlik kavram, kltrel saiklerden ok,
dnya apndaki ekonomik ve siyasi krizler karsnda bir savunma
mekanizmasyla ve Avrupa btnleme hareketinin karlat tkanmaya
kar zm sunmak gayesiyle gndeme getirilmitir.45
1974 Paris Zirvesi : 10 Aralk 1974 tarihinde toplanan Devlet ve
Hkmet Bakanlar toplantsnda da konu gndeme alnmtr. Bu Zirvede,
Avrupa btnlemesi balamnda bireyler ilk kez tketici olarak deil,
vatanda olarak ele alnmlardr.46
Ayrca, serbest dolam ve Avrupa vatandalna bal haklarn
geliimine ilikin olarak, ye devletlerin vatandalarna Topluluk yeleri
olarak Avrupa vatandalna zg baz haklarn tannmas koullarn ve
bunun zamann tespit etmek amacyla bir alma grubu kurulmutur.47
43
KAYA, a.g.e., s.14.

Declaration on European Identity, Bulletin of the European
Communities, December 1973, No:12, s.118-122.
45
ERDENR, a.g.e., s.105.
46
WIENER, a.g.e., s.74.
47
44
21
Bu srada, Komisyon tarafndan hazrlanan Avrupa Vatandalna

Doru adl rapor48, bir pasaport birliinin oluturulmasna ve Avrupa
vatandalna zg haklarn tannmas politikasna ynelik problemleri
belirlemitir. Bu rapor, 29 Aralk 1975 tarihinde Konseye gnderilmitir.49
Rapor, Avrupa Birliini gerekletirme asndan dnldnde,
ye devletler bakmndan tm siyasal haklarn tannmasnn uzun vadede
olduka cazip olacan belirtmitir. Rapor, ayn zamanda, bu tr anayasal
deiikliklerin iinde bulunulan dnemde gerekletirilmesinin mmkn
olmadn ve Komisyonun yerel seme ve seilme haklarn geici bir zm
olarak grdn ifade etmitir.50
Avrupa Parlamentosunun 1975 ylnda Topluluk vatandalarnn
haklarna ilikin bir art hazrlanmas konusundaki giriimi , bu erevede bir
baka
nemli
gelimedir.
Bu
noktada,
Avrupa
Parlamentosundaki
milletvekillerinin 1979 ylndan itibaren dorudan seimlerle seilmesi de,

gene Birlik vatandal asndan olduka nemli aamalardan birini
oluturmaktadr.51
Tindemans Raporu : 1975 ylnda Belika Babakan Leo Tindemans
tarafndan hazrlanan raporda52, ilk kez Avrupa vatandal fikri yazl olarak
ortaya atlm, vatandalar lehine birtakm haklarn ngrlmesi hususuna
yer verildikten sonra da yle denilmitir: Avrupa btnlemesi, ye devletler
48
Towards European Citizenship, Report prepared by the Commission,

Bulletin of the European Communities, No:7/8-29/12/1975, point 1303.
49
50
KOSLOWSKI, a.g.m., s.387-388.
51
TEZCAN, Ercment; Avrupa Birlii Yurttal: Geliim ve Perspektifler,
Birikim Dergisi, Say:157, Mays 2002, s.54.
52
1976 ylnda yaymlanmasndan dolay, baz kaynaklarda bu raporun tarihi
1976 olarak yer almaktadr.
22
arasnda bir ibirliinden daha farkl bir eydir. Bu, uluslar arasnda bir
yaknlamadr... Avrupa, yurttan yannda olmaldr.53
Tindemans; raporunda54, Vatandalar Avrupas (A Citizens Europe)
bal altnda iki temel yol nermitir. Bunlardan ilki, vatandalara tannan
temel haklarn korunmas, dieri ise vatandalarn gnlk yaamna ilikin
yaklamlarn birletirilmesidir.55
Sz edilen Raporda, ABD Anayasasnn ilk cmlesi olan Biz Halk
anlamna gelen (We the People) girizgahnn ok benzeri olan, Biz Avrupa
Topluluu Halklar (We the Peoples of the European Community) cmlesi de
kullanlm, Avrupa vatandal arzusu su yzne kmtr.56 Bu nedenle,
raporun, vatandalk haklarnn gerekliliinin bir politika amac olarak
vurgulanmasna dair Komisyon nerisi ile de hemfikir olduu grlmektedir.
Ayrca rapor, bir birlik yaratmaya ynelik siyasal proje iin yeni fikirler
retmenin nemini de vurgulamtr.
Tindemans Raporunun sonu blmnde, Vatandalar Avrupasnn
yaratlmas iin, ncelikle iki alana nem verilmesi gerektii vurgulanmtr.
Bunlardan ilki temel hak ve zgrlklerin korunmas, dieri Avrupa
dayanmasnn glendirilmesidir. Bu nedenle, ATADn, Topluluk politikalar
balamnda, bu haklar ve pasaport birlii kapsamnda kiilerin serbest
53
BOZKURT, mer, a.g.m., s.16.

Report on European Union, Bulletin of the European Communities,
Supplement 1/76, s.26.
55
Report on European Union, s.26-27.
56
OKMAN, a.g.e., s.71.
54
23
dolamn garanti altna almak iin sorumlu kurum olarak ele alnmas
gerektii ifade edilmitir.57
Scelba Raporu : Avrupa Parlamentosu Siyasal ler Komitesi
Raportr
Scelba
tarafndan
16
Ekim
1977
tarihinde
Avrupa
Parlamentosuna sunulan Topluluk vatandalarna Avrupa vatandalna

zg haklar tannmasna dair Scelba Raporunda58; Avrupa Topluluklarnn,
ulus-devlet sonras dnemde, devletlerden oluan uluslarst bir yapya
doru benzersiz ekildeki geliiminin, Topluluk vatandalarnn Birlik
vatandalndan doan bu haklara, zellikle de kiisel, siyasal ve temel
haklara sahip olmalar gerektii anlamna geldii belirtilmitir.59
Rapor, Avrupa vatandalna zg haklar, bireyin hukuki bir varlk
olarak
devlete
kar
sahip
olduu
kiisel
kamu
haklar
olarak
nitelendirmektedir. Bu haklar, ye devletlerden birinin kendi vatandalarna

tanm olduu haklarn, o ye devletin lkesinde yerleen dier ye devlet
vatandalarn da kapsar ekilde zel olarak geniletilmesi sonucunda ortaya
kmaktadr.
Floransa Toplantlar : Bayerl ve Scelba tarafndan hazrlanan
raporlarn ardndan, Floransada gerekletirilen toplantlarda, Topluluk
kurumlarnn ne lde ilerleyecei, yapsal deiikliklerin nelerden oluaca
ve tm bunlarn vatandala zg haklar ierip iermeyecei zerine
younlalmtr.60
57

Report on granting special rights to the citizens of the Community,
Report of the Political Affairs Committee, 25/10/1977.
59
KAYA, a.g.e., s.18.
60
58
24
Grld zere, kimlik olgusundan hareket ederek Avrupallk,

Topluluun kurumsal yapsnda vatandalk kavram ile formle edilmeye
allmtr.
Vatandalk
kavramnn
doasnda
bulunan
yasallk
ve
meruiyet gibi unsurlarn balamnda, nasl bir ynetim yaplanmasna

gidilmesi gerektii tartlmaya balanmtr. Bu hususa ilikin nemli bir
eletiri, dnemin AETsini ve en bata Parlamentonun yapsn tartmaya
amtr. 1979 ylna kadar ulusal parlamentolar tarafndan belirlenen Avrupa
Parlamentosu yeleri, ilk olarak 1979 seimlerinde dorudan seilen
parlamenterlere kavumutur. Avrupa vatandalnn fiiliyata gemesi
asndan ilk somut adm olan dorudan parlamento seimleri, AET
yaplanmasndaki meruiyet eletirilerini ortadan kaldrmaya yetmemi,
ancak geri dnlemeyecek bir Avrupallama srecine doru hzlanan bir
ynelim balatmtr.61
b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi
1980li yllarda, vatandalk kavramnn yerletirilebilmesi iin, Avrupa

Pragmatizmi yaklamnn ngrd yntemler kullanlmtr. Bu yntemler
dahilinde, kltrel ortaklklara vurguda bulunulmu ve medya aralarndan
faydalanlmtr. Bu ekilde, youn olarak ortak bir Avrupa vatandalnn
propagandas yaplmtr.62
1981 Lksemburg Zirvesi : 1981 ylna gelindiinde, o ana dek
zerinde allan, fakat ye devletlerin d ve gvenlik politikalarna ilikin bir
61
62

OKMAN, a.g.e., s.71-72.
25
konu olmas nedeniyle yava bir geliim gsteren pasaport politikasnda

nemli bir gelime salanmtr. 1981 Lksemburg Zirvesinde, Konseyin
Tek Tip Bir Avrupa Pasaportu Oluturulmasna Dair Karar63 kabul
etmesiyle
birlikte,
Avrupa
pasaportu
yaratlmtr.
Tek
tip
Avrupa
pasaportunun oluturulmas, pasaport birliine uzanan srete byk bir

projenin ilk adm olarak alglanmtr.64
Spinelli Raporu : Ayn dorultuda , Avrupa Parlamentosunda talyan
asll parlamenter Altiero Spinelli tarafndan 1984 ylnda Avrupa Birliini
Kuran
Antlama
Tasla65,
Topluluu
kuran
Antlama
olan
Roma
Antlamasnn yerine gemek zere hazrlanmtr.66 Taslan 3 nc

maddesinde Birlik vatandal kavramna yer verilmi, bu kavramn ye
devlet vatandalna bal olduu ifade edilmitir.67 Giri ve 87 maddeden
oluan Taslak, ok gl federal ilkeleri ierdii iin, tam bir sonuca
ulaamamtr.
1984 Fontainebleau Zirvesi : Avrupa Topluluunun 25-26 Haziran
1984 tarihlerinde Fontainebleauda gerekletirdii zirve, 1974 Paris Zirvesi
sonras, Avrupann btnleme srecinde gerekletirilen en nemli
zirvelerden biridir.68
63
Resolution of the Representatives of the Governments of the Member

States of the European Communities, meeting within the Council of 23 June
1981, O.J., C 241 ,19/09/1981, s.0001 0007.
64
KAYA, a.g.e., s.20.
65
Draft Treaty Establishing the European Union, O.J., C 77, 19/03/1984,
s.0053.
66
BOZKURT, Veysel, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul, Alfa Yaynlar,
1997, s.147.
67
TEZCAN (AB Yurttal), s.54.
68
KAYA, a.g.e., s.21.
26
Ad geen zirve sonunda Fransa Cumhurbakan Franois Mitterand,

daha derin bir Avrupa btnlemesine ilikin olaslklar konusunda rapor
hazrlamak zere iki geici komitenin kurulmasn tevik etmitir. Bu
komitelerden birincisinin, Avrupa btnlemesinin ye lke vatandalarnn
gndelik hayat zerinde bariz etkileri olan retim, mesleki eitim ve seyahat
gibi ynlerini ele almas; ikincisinin ise ATnin siyasi, ekonomik ve kurumsal
reformu hakknda tavsiyelerde bulunmas ngrlmekteydi.69 Bu amala,
halklarn Avrupasnn yaratlmasnn nemi vurgulananarak, bu alanda
alnmas gereken nlemleri, kstaslar belirleyecek bir rapor hazrlamak zere
Pietro Adonnino bakanlnda ad-hoc bir komite kurulmutur.70
Adonnino Komitesi : Ad geen komite tarafndan hazrlanan
raporda71, Avrupa vatandal i ve d boyutlu olmak zere iki boyutlu
olarak ele alnmtr. D boyutta daha ziyade nc lkelere kar bir
Avrupa kimliinin gstergesi olarak ele alnan vatandalk, i boyutta ye
devlet
vatandalarnn
gnlk
yaamlarnda
birtakm
iyiletirmeleri
ngrmektedir.72
Adonnino Komitesi, 1974 tarihli Paris Zirvesinden bu yana yaanan
gelimeleri gznnde bulundurarak, Birlik vatandalndan doan haklara
ilikin nerilerini balca be alanda toplamtr:73
a. Topluluun siyasal srecine katlmc olarak vatanda,
69
DNAN, Desmond, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, C.1, stanbul, 2005,

s.43.
70
Report from the Commission on the Citizenship of the Union,
Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993, s.2.
71
A People's Europe, Reports from the ad hoc Committee, Bulletin of the
European Communities, Supplement 7/85.
72
73
27
b. ye devletlerin siyasal srelerine katlmc olarak vatanda,

c. Vatandan Topluluun snr tesi konularna ilikin bilgi ihtiyac,
d. Vatandan Topluluun yasal belgelerine eriimi,
e. Topluluk dnda seyahat eden vatanda.
Yukarda belirtilen konular, siyasal hak olarak seme ve seilme hakk,
serbest dolam hakk, dava ama hakk ile diplomatik korunma hakk
balamnda ele alnmtr.74
Avrupal kimliini ne karan ve Avrupa vatandal yaratlmasnn
zorunluluuna dikkat eken rapor, ye devlet halklarnn duyarllklarnn
artrlmas gereini de ortaya koymutur. Ortak Avrupa kimliini vurgulayan
ve Avrupallk bilincini alamay hedefleyen simgelerden, mavi zemin
zerinde altn rengindeki 12 yldzn yer ald Avrupa bayra, bu
gelimelerin hemen ardndan 1985 Hazirannda resmi bayrak olarak kabul
edilerek, ilk kez 29 Mays 1986 tarihinde resmi bir trenle Komisyonun
Brkseldeki merkezinde gndere ekilmitir. Komisyona gre bu simge,
Avrupa
kimlii
ve
Avrupa
btnlemesinin
mkemmelliini
temsil
etmektedir.75
Ayn dnemde, Avrupa ortak kltrel mirasnn nemli bir eseri olan
Ludwig van Beethovenn 9 ncu Sefonisinin 4 nc blm Avrupann resmi
mar, 9 Mays ise Avrupa gn olarak kabul edilmitir. Tm bu giriimler,
ortak gemileri hakknda Avrupallar bilinlendirmek amacn gtmektedir.76
74

76
75
28
Schengen Antlamas : Tek pazara geilebilmesi iin insanlarn

serbest dolamlar balamnda snrlarda yaplan denetlemelerin, yani en
geni anlamda kimlik kontrollerinin kaldrlmas gereine eskiden beri baz
ye
lkelerce
iaret
edilmitir.
Buna
ek
olarak,
nc
lkelerin
vatandalarna uygulanacak vize ve iltica hakk ilemlerinin tek dzene

balanmas da arzu edilmekteydi.77
Benelks lkeleri, Almanya ve Fransa hkmetleri, 14 Haziran 1985
tarihinde bu konular dzenleyen Ortak Snrlardaki Denetimlerin Kademeli
Olarak Kaldrlmasna Dair Schengen Antlamasn78 imzalamlardr.
Antlamann yapld Schengen kasabasnn, imzac devletlerin ortak
snrnda olmas gibi sembolik bir anlam bulunmaktadr.79
Aslnda i snrlarda kontrollerin kaldrlmas tartmas, Toplulua
zg bir konu olup, Topluluk karar mekanizmalar devreye sokularak
zlmesi gerekirdi. Bilindii gibi, Shengen sistemi, bireylerin serbest
dolam kavramnn anlam konusunda ye devletlerin uzlaamamas
sonucu domutur. Bir ksm ye devletler, serbest dolamn yalnzca ye
devletlerin vatandalarna mahsus olmas gerektiinden hareketle, nc
lke vatandalaryla ilgili kontrollerin yaplabilmesi iin ye devletler
arasndaki snrlarn kaldrlmasna taraftar deillerdi.80
77
TEKNALP, Glren, TEKNALP, nal, Avrupa Birlii Hukuku, 2.Bas,

stanbul, Beta Yaynlar, 2000, s.12.
78
Schengen Agreement on the Gradual Abolition of Checks at Their
Common Borders (Schengen Antlamas ve buna dayanlarak kabul edilen
dier hukuki dzenlemeler, Amsterdam Antlamasnn eki olan bir protokol
ile Avrupa Birlii mktesebatna dahil edilmitir).
79
80
29
Kar tezi savunan ye devletler ise, gerekli dzenlemelerin yaplarak

ye devletler arasndaki snrlarn tamamen kaldrlmasndan yanayd. Hatta
bu erevede, ye devletler aras snrlarda, ye devletlerin vatandalarnn
kontrolsz biimde gemesine olanak tanyan ve bu fikri ortaya atan
Komisyon yesinin ismine atfla Bangemann Yolu olarak adlandrlan zel
gei yollarnn yaplmas bile teklif edilmiti. Bu iki tez arasnda bir uzlama
salanamamas sonucu yukarda saylan alt ye devlet tarafndan Schengen
antlamas imzalanmtr.81 Shengen sistemine, ngitere ve rlanda dnda
btn ye devletler deiik tarihlerde dahil olmulardr.82
Ad geen Antlamann kayda deer zelliinden sz edilebilir.
Bunlardan ilki, srecin tahmin edilenden daha abuk bir ekilde gelimesi;
ikincisi, Schengen Antlamasnn hkmetler aras grmeler sonucu
ortaya kmasna ramen, Topluluk politikasn iermesidir. Son olarak da,
-Almanyada gerekletii haliyle- Antlamann, ilgili devlet biriminin deil,
hkmetin giriimleri ile uygulamaya konmu olmasdr. Zira, Antlama,
Almanyada
Parlamento
tarafndan
onaylanma
prosedrnden
geirilmemitir. te yandan, hkmetler arasnda yapld iin yaymlanma

srecinden gemeyen Antlama, Avrupa Parlamentosunun muhalefeti ile
karlam, hukuki geerlilii tartma konusu olmutur. Sonu olarak,
Schengen Antlamas, gl bir hukuki zemin yerine, salam olmayan politik
bir zemin zerine kurulmu bulunmaktadr.83
81

talya 27 Kasm 1990, spanya ve Portekiz 25 Haziran 1991, Yunanistan 6
Kasm 1992, Avusturya 28 Nisan 1995, Danimarka, Finlandiya ve sve 19
Aralk 1996da Schengen Antlamasn imzalamlardr (Tezcan (1), s.95).
83
82
30
Avrupa Tek Senedi : Topluluklarn kurucu antlamalarnda ilk byk

deiiklii gerekletiren Avrupa Tek Senedi (ATS), 1 Temmuz 1987
tarihinde
yrrle
girmitir.84
Antlamann
Tek
Senet
diye
adlandrlmasnn sebebi, tek metinde iki amaca ulalm olmas, iki aracn
birletirilmesidir. Zira, ATS ile;
- Topluluun antlamalar geni ekilde deiirilmi,
- ye lkeler arasnda d politikann birlikte belirlenip yrtlmesi
gerekletirilmitir.85
O gne kadar Avrupada birlik yolunda atlan admlarn da bir ifadesi
olan86 ATSnin temel felsefesi, ye devletler arasndaki ilikilerin bir birlie
dntrlmesidir. Bu felsefenin gerekletirilmesi iin, Topluluun yetkileri
geniletilmi, kurumsal yaps yeniden dzenlenmitir. ATS ile, ye
devletlerin devlet bakan ya da babakanlarndan oluan zirve, Avrupa
Konseyi (European Council) adyla yeniden formle edilmi; ye devletler
arasnda ortak pazarn daha hzl gerekletirilebilmesini salamaya ynelik
yasal dzenlemelerin yaplmas iin gerekli olan ibirlii prosedr getirilmi;
Parlamentonun yetkisi artrlm ve ATADn i ykn azaltmak zere lk
Derece Mahkemesi kurulmutur.87
Tm bunlarn yan sra, alt alanda yeni hedeflere ulalmas da
ngrlmtr. Bu alanlar; ye devletlerin snrlarnn kaldrlarak ana
retim faktrnn (mal, hizmet ve sermaye) serbest dolamnn salanmas;
84
The Single European Act, O.J., L 169, 29 June 1987.

TEKNALP/TEKNALP, a.g.e., s.13.
86
BOZKURT, Veysel, a.g.e., s.150.
87
KKTA, Arif, Avrupa Birliinde ilerin Serbest Dolam Hakk ve
Trk Vatandalarnn Durumu, Ankara, Nobel Yaynlar, 1999, s.16.
85
31
ekonomik ve sosyal btnlemenin gerekletirilmesi; iilerin salk ve

gvenlik koullarnn iyiletirilmesi; ekonomik ve parasal birlie ulalmas ile
teknolojik gelimelerin hzlandrlmasdr.88
alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art (Sosyal
art) : Avrupa vatandal kavramnn ieriini belirleme ve siyasal birlii
salama ynndeki almalar, Vetter Raporu89 ve Nisan 1989daki Haklar ve
zgrlkler
Deklarasyonu90
ile
devam
etmi,
benzer
dncelere
alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art91 ieriinde de yer

verilmitir.92
Sz
konusu
Sosyal
art,
Avrupa
Birlii
ierisinde
ekonomik
vatandalk destekilerinin bir zaferi olarak grlmektedir. Zira, hukuki

balayclnn bulunmamasna karn, cinsiyet ayrmclnn nlenmesi gibi
Birlie yklenen ekonomik haklarn korunmas alannda ahlaki ykmllkleri
beraberinde getirmitir.93
1989 yl Aralk aynda ngiltere dndaki dier ye devletler tarafndan
onaylanan Sosyal art, i hukuku ve sosyal gvenlik hukukunda asgari
standartlar dzenleyen hkmler iermektedir. Toplam 33 madde olan
88
KAYA, a.g.e., s.23.

Report drawn up on behalf of the Committee on Legal Affairs and
Citizens Rights on the proposal from the Commission (COM (88) 371,
Doc.C 2-104/88) for a Council Directive on voting rights for Community
nationals in local elections in their Member State of residence,
Rap:Heinz Oskar Vetter, PE Doc. A 2-392/88, 1989.
90
Declaration of Fundamental Rights and Freedoms (12/04/1989), O.J.,
C 120, 16/05/1989, s.51.
91
Community Charter of the Fundamental Social Rights of Workers,
(http://www.europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/133501.htm [Eriim:12.04.2006]).
92
CHURCH, Clive H, European Union and European Community,
A Handbook and Commentary on the post-Maastricht Treaties, New
York, 1994, s.76.
93
SPRINGER, a.g.e., s.138.
89
32
artn Balang ksmnda, sosyal haklar ve ayrmclk yasa Avrupa

vatandal balamnda ifade edilmitir.
Sosyal artn ieriinde serbest dolam, i seimi serbestisi, yaam
ve alma koullarnn iyiletirilmesi, sosyal koruma, toplu mzakere ve
rgtlenme zgrl, mesleki eitim, kadn ve erkek arasnda muamele
eitlii, iilere ynelik bilgilendirme, danma ve ynetime katlma,
iyerlerinde salk ve gvenliin korunmas, ocuklarn ve genlerin
korunmas, yallarn korunmas ile sakatlarn korunmas haklar yer
almaktadr. Bylece, Topluluk snrlar ierisinde alanlarn temel sosyal
haklar dzenleme altna alnarak Pazarn gerekletirilmesinin nemi
vurgulanmtr.94
Sonu itibariyle, 1980li yllarn sonuna gelindiinde, Avrupa Topluluu
yaps ierisinde vatandalk kavram, buraya kadar ifade edilmeye allan
abalara karn hl gelime aamasnda bulunmaktayd. ye devlet
vatandalar, dier ye devletlerin lkelerinde snrl lde yerleme hakkna
sahip olmalarna karn, vatanda olmadklar bu lkelerde seme ve
seilme
haklarna
sahip
bulunmuyor;
sadece
Roma
Antlamasnda
ngrlen az saydaki ekonomik ve sosyal haktan yararlanabiliyorlard.95
2. Maastricht Sreci
Topluluun vatandalk politikalar, 1970 ve 1980li yllarda yaanan

gelimelerin ardndan nemli bir noktaya tanmaya balamtr. 1970li
94
95

33
yllarda vatandalk stats oluturulmasnn temelinde, ortak bir Avrupa

kimlii
yaratlmas
fikri
bulunmaktayken,
1980li
yllarda
vatandalk
uygulamalar eitlik ve dayanma ilkelerine dayandrlmtr. Oysa 1990lar,

vatandalk statsnn ynnn byk lde deimesine yol am,
vatandalk, Avrupa Siyasi Birliinin oluumunu dorudan etkileyecek bir
unsur olarak deerlendirilmitir.96
a. Martin Raporu
Avrupa Parlamentosu tarafndan 27 ubat 1990da kabul edilen Martin

Raporu97, Avrupa Topluluunu en ksa zamanda federal bir Avrupa Birliine
dntrmek gerekliliini vurgulamtr. Sz konusu raporda, ayrca,
Vatandalar Avrupas alannda Topluluk yetkilerinin son derece mtevaz
olduu
belirtilerek,
Avrupa
vatandalarna
ilikin
hkmlerin
kurucu
antlamalara dahil edilmesi nerilmitir.98

Martin Raporunun ardndan, Belika heyeti tarafndan siyasi birlie
ilikin bir belge hazrlanm; tek bir seim prosedrnn kabul edilmesi ve
Avrupa Parlamentosu seimleri ile yerel seimlerde Topluluk vatandalarnn
seme haklarn dzenleyen hukuki erevenin belirlenmesi gerektii
belirtilmitir. Ad geen belgede, Martin Raporu paralelinde Avrupa
vatandal kavram yerine, Vatandalar Avrupas kavram kullanlmtr.99
96

SEC (90) 1015/2, 18/05/1990.
98
99
97
34
b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi
Avrupa vatandal, 4 Mays 1990 tarihinde spanyol Babakan

Felipe Gonzales tarafndan Avrupa Konseyine sunulan bir teklif100 ile
yeniden gndeme getirilmi ve vatandala ilikin dzenlemelere kurucu
antlamalarda yer verilmesi fikri ileri srlmtr. Avrupadaki siyasi birliin
btnlemi bir ekonomik alan, ortak bir d politika ve gvenlik politikas
ve ortak vatandalk olmak zere temel stun zerine ina edilmesini
neren spanya, Avrupa vatandal kapsamnda snrlandrlmam serbest
dolam, ticari faaliyette bulunma, igc girii ile seme ve seilme hakknn
yer almas gerektiini savunmutur.101
Daha sonra spanyol yetkililerince hazrlanan ikinci bir belgede ise,
Avrupa
siyasi
birliinin
oluturulmasna
ynelik
olarak,
ekonomik
yaklamlarn dnda bir perspektifin gelitirilmesi gerei vurgulanmtr.

Bunun yan sra, Topluluk vatandal kavramnn, Fontaineblau Zirvesinde
ortaya konan Vatandalar Avrupas kavramndan farkl olduu ileri
srlmtr. spanya hkmeti tarafndan sunulan ilk belgede vatandalk
kavram, devletin kurucu unsuru olarak ele alnmtr. Oysa, ikinci belgede,
sosyal haklarn geniletilmesi ve vatandala bal haklarn eit bir biimde
yaygnlatrlmasndan sz edilmitir. Bylece, Topluluun ilk dnemlerinde
ortak Avrupa kimlii yaratlmas fikrinin bir paras olarak kabul edilen
100
Agence Europe No.5252, 11 May 1990, s.3.

MAAS, Willem, The Evolution of EU Citizenship, Memo for Princeton
workshop on The State of the European Union, Volume 8, 16/09/2005,
s.11.
101
35
vatandalk kavramna yeni bir yaklam getirilmi; son spanyol nerisi ile,
tm vatandalarn eit ekilde yararlanaca vatandalk haklarnn kurucu
antlamalarda yer almas gereklilii savunulmutur.102
Avrupa
Konseyi
tarafndan
28
Haziran
1990da
Dublinde
gerekletirilen zel toplantda, Topluluun geliiminin sadece ye devletlerin

deil, tm Avrupann bar ve gvenlii balamnda nem tad sonucuna
varlmtr. Siyasi birlie dair tartma alanlarndan birini de, Topluluk
vatandal kavramnn ne ekilde tespit edilecei ve geniletilecei
oluturmutur.
Bu dnemde, giriimleri ile Avrupa vatandalnn savunuculuunu
stlenen spanyol hkmeti, 1990 yl Eyll aynda hazrlad belgede103, bir
ye devletteki dier ye lke vatandalarnn ayrcalkl yabanclar olmaktan
teye gidemedikleri ve bu yzden Avrupa vatandal yolunda acil
dzenlemeler yaplmas gerektiine iaret etmitir.104
Sz edilen belgede yer alan tanma gre, Avrupa vatandal; ye
devlet vatandalarnn, bal olduklar devletin Birlie ye olmas dolaysyla,
Topluluk snrlar dahilinde mnhasran uygulanan ve korunan zel haklar ve
ykmllklere sahip olduu, kiisel ve dokunulmaz bir statdr105. Bu
tanm, spanya tarafndan Birliin siyasi yaplanmasnda uluslarst bir devlet
fikrinin
benimsendiini;
vatandalarn
da
bu
birliin
yeleri
olarak
grldn; dolaysyla vatandala bal haklarn Birlik tarafndan
102

The Spanish Memorandum on European Citizenship, Towards a
European Citizenship, Council Doc. SN 3940/90 of 24 Sept 1990.
104
105
The Spanish Memorandum on European Citizenship, s.1.
103
36
tannmas
gerektiinin
dnldn
ortaya
koymaktadr.
nerilen
vatandalk yaps, Birliin dinamik yapsna bal bir esneklie sahip olacak,
Birlik geliim gsterdike stat olarak somut bir anlam kazanacak ve Birlik
ierisindeki blgesel farkllklarn azaltlmasna katkda bulunacaktr.106
Sz konusu yapnn ieriine ilikin olarak da, u nerilere yer
verilmitir:107
a. Serbest dolama dair tam bir zgrlk, yerleim yerinin serbeste
belirlenmesi, yerleilen yerde siyasi yaama serbest katlm,
b. Sosyal ilikiler, salk, eitim, kltr, evre korumas, tketici
haklar gibi politikalarn Toplulua devrine paralel olarak, Avrupa
vatandalarna da haklar salanmas,
c. ye devletlerce salanacak diplomatik koruma,
d. Avrupa Parlamentosuna dileke verme ve ombudsmana bavuru
sisteminin kurulmas ve desteklenmesi,
e. Askerlik ya da benzer zorunlu hizmetlerin, dier ye lkelerde de
tannmas.
Tm bu abalar sonucunda, Birlik vatandal kavram ve ierii,

birok Topluluk dokmannda yer almaya balayan temel konulardan biri
haline gelmitir. 14 Aralk 1990da Romada gerekletirilen Hkmetler Aras
Konferansta,
Birlik
vatandalna
bal
haklarn
tanmlanmas
korunmasn salayacak bir mekanizmann kurulmas kararlatrlmtr.108
106
WIENER, a.g.e., s.261-262.

KAYA, a.g.e., s.35.
108
107
37
ve
Hkmetler Aras Konferansn hemen ertesinde, spanyol heyeti

tarafndan ikinci bir belge hazrlamtr. kinci belgeye gre, vatandalk,
Birliin demokratik meruiyetinin temelini oluurmann yan sra, temel
stunundan biri olma niteliine de sahip bulunmaktadr. Bununla birlikte,
Birlik
vatandalnn
ulusal
vatandal
ikame
etmeyecei,
ulusal
vatandala bal hak ve ykmllklerin yerini alamayaca hususu,

belgede aka belirtilmitir.109
spanyol heyeti tarafndan sunulan bir nceki belgede, temel haklar ile
vatandalk haklar arasnda bir ayrma gidilmezken, bir sonraki nerinin
ikinci maddesinde hem ye devletlerin, hem de Birliin temel haklara sayg
gstermesi gereine zel olarak iaret edilmitir.110
Yine bu neride, Birlik bnyesinde kurulmas dnlen tek bir
ombudsman sistemi yerine, bu sistemi de tamamen gzard etmeden, Birlik
vatandalarna Antlamada tannan haklar gvence altna almada yardmc
olacak ve her ye devlette birbirinden bamsz ekilde grev alacak
ombudsmanlardan oluan bir sistem ngrlmtr.111
Tm bu ifadelere karn spanyol nerisi, Avrupa vatandalnn nasl
ekillendirilecei konusunda yeterli akla sahip bulunmamaktadr. Dier bir
deyile, spanya heyeti tarafndan sunulan bu neriler, Avrupa vatandal
kavramnn; Antlamalar vastasyla tannacak belirli bir grup haktan m
oluaca, yoksa o dnemde hukuki metinlerde yer alan haklardan meydana
gelen bir vatandalk haklar artndan m ibaret saylaca ya da Topluluk
109
CONF-UP 1731/91 of 21 Feb 1991, s.6.

KAYA, a.g.e., s.40.
111
KAYA, a.g.e., s.41.
110
38
organlarnca Birliin geliimine bal olarak tanmlanacak bir grup vatandalk

hakkndan m meydana gelecei hususlarna aklk getirmemitir.112
c. Maastricht Antlamas
Avrupa vatandal kavram, 01 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren

Maastricht Antlamasnda113 aka dzenlenmitir. Ayrca, Avrupa Birliinin
hedefleri arasnda Birlik vatandalndan bahisle, bir Birlik vatandal
kurmak
suretiyle
ye
devlet
vatandalarnn
hak
ve
menfaatlerinin
korunmasn arttrmak ifadesi yer almtr. Jean Claude Gautronun da

belirttii gibi, bu hkm, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn,
zellikle de ye devletlerden birinin vatanda olma kavramnn ok tesine
giden ve Maastricht Antlamas ile getirilen temel yeniliklerden biridir.114
(1) Birlik Vatandal Kavram
Maastricht Antlamas ile getirilen Birlik vatandal kavram, spanyol

heyeti tarafndan sunulan teklif ile byk lde uyumaktadr. Buna gre,
her bir ye devletin vatanda Birlik vatanda olarak kabul edilmi ve Birlik
112
KAYA, a.g.e., s.42.

Treaty on European Union, O.J., C 191, 29.07.1992 (Consolidated
version: O.J., C 224, 31.08.1992) (Trke evirisi iin bknz. ktisadi Kalknma
Vakf, Avrupa Birliini Kuran Andlama, ev.Can Baydarol).
114
ROCHE, Maurice, Citizenship And Exclusion: Reconstructing The
European Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice
Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot,
1997, s.8; TEZCAN (AB Yurttal), s.55.
113
39
vatandalarnn, Maastricht Antlamasnn kinci Blm 8-8e maddelerinde

belirtilen haklardan yararlanmalar ngrlmtr.115
Bu noktada, Birlik vatandalnn ulusal vatandaln bir trevi
olduuna dikkatleri ekmek gerekmektedir. Birlik vatanda olabilmek iin,
ye lkelerden birinin vatanda olmak gerektiinden, nihai tahlilde kimin
Birlik vatanda olup olamayacan belirleyen ulusal devletin vatandalk
kanunlar olmaktadr. Birlik vatandalnn bu ekilde sadece ye lkelerle
snrl kalmasndan dolay, verilen haklar da yalnzca ye lke vatandalarna
yneliktir. Dolaysyla, fiili durumlar ne olursa olsun, ye lkelerde mukim
nc lke vatandalar bu haklardan yararlanamamaktadr. Bununla
birlikte, ATADa bavuru, ombudsmana bavuru gibi haklarn yan sra, Tek
Pazarn ortaya koyduu birtakm ekonomik haklardan nc lke
vatandalar da yararlanabilmektedir.116
Avrupa Topluluunu, Maastricht Antlamasna gtren nemli
neden bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Avrupann btnlemesi srecinin ilk
dnemlerinde, zellikle 1980lerin ortalarnda ortaya atlan, Topluluun
kurumsal
ve
siyasal
bakmdan
yeniden
canlandrlmasna
ynelik
giriimlerdir. Geen sre ierisinde Topluluun ulat btnleme ye

devletler tarafndan yeterli bulunmadndan, daha kapsaml bir btnleme
iin siyasi basklar da artrlmtr. kinci neden, Topluluk ekonomisi ve Tek
Pazarn etkileri hakknda 1980lerde ortaya kan ve gelien dncelerdir.
nc neden ise, ye devlet vatandalarnn gelinen aamadan memnun
115
116

ERDENR, a.g.e., s.163-164.
40
olmamalar, daha baarl sonular verecek bir btnlemeden yana bir tavr
sergilemeleridir.117
Sz edilen saiklerle ortaya konan Antlama ile, Birlik vatandal da
Topluluk hukukunun bir paras haline gelmi bulunmaktadr. Bu kavramn
neyi ifade ettii ise, Antlamann hkmlerinin incelenmesini zorunlu
klmaktadr.
Ancak bu incelemeye gemeden nce, Antlama metnindeki ilgin bir
durumu saptamak yerinde olacaktr. Maastricht Antlamas ile Birlik
vatandal tesis edilmi olmasna ramen, bu konudaki hkmler Avrupa
Birlii Antlamasnda deil de, Avrupa Topluluu Antlamasnn iinde yer
almtr. Aslnda, sz konusu hkmlerin AB Antlamasnn iinde yer almas
gerekirdi. Oysa byle yaplmayarak, yukardaki zm benimsenmi ve
birbirinden farkl olan Topluluk ve Birlik kavramlar Birlik vatandal
erevesinde adeta birbiriyle e anlaml olarak deerlendirilmitir. Bu
durumun en makul aklamas, Avrupa Birliinin hukuksal kiilikten yoksun
olmas nedeniyle Birlik vatandal statsnn AT Antlamas iinde
dzenlenmi olmasdr. stelik, bu operasyon sayesinde Birlik vatandal
erevesinde AT Antlamasnn karar mekanizmalarnn ve hukuksal
prosedrlerinin geerli olmasnn salanmas yannda, ATAD da bu hkmler
erevesinde yetkili klnmtr.118
117
118
KKTA, Serbest Dolam, s. 17.

TEZCAN (2), AB Yurttal, s.55.
41
(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler
Birlik vatandalna ilikin olarak, Maastricht Antlamasnn Ortak

Hkmler blmnn A maddesinde, kararlarn vatandalara mmkn olan
en yakn ekilde alnd, Avrupa halklar arasnda kesintisiz ve daha sk bir
birlik yaratan srete yeni bir merhaleyi oluturduu belirtilmitir. Avrupa
Birliinin hedeflerinin sraland B maddesinde ise, Bir Birlik vatandal
kurmak
suretiyle
ye
devlet
vatandalarnn
hak
ve
menfaatlerinin
korunmasn artrmak ifadesine yer verilmitir.

Bu dzenleme, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn, zellikle
de antlamalarn ilevsel kapsamna giren, Topluluk vatanda kavramndan
ok teye giden, Maastricht Antlamasnn getirdii yeniliklerden biridir.
Ayrca Birlik vatandalnn siyasal ve hukuksal ynlerinin birbiriyle sk bir
biimde bal olduu unutulmamaldr. Zira, yeni kavramn en nemli sonucu,
federal devlet ile uluslararas rgt arasnda bir ara siyasi topluluun
kurulmasna katkda bulunmasdr. Birlik vatandalnn tannmas, Avrupa
siyasal federalizminin bir ilerlemesini yanstmakla beraber, bu ilerleme
sadece uzun vadedeki dier gelimelere yol aabilecek bir aama veya ana
kat olarak grlebilmektedir.119
Maastricht Antlamasnn Birlik vatandaln dorudan dzenleyen
hkmlerinin yrrle girmesi, Topluluu sadece iktisadi bir yap olmaktan
kartarak, siyasi boyutu da ieren bir yapya dntrmtr. Avrupa
Ekonomik Topluluunun adnn Avrupa Topluluu olarak deitirilmesi de,
119
42
bunun bir gstergesi olmaktadr. Antlama, ilk kez kimlik duygusunu Birlik ile
tevik etmek amacyla, daha nce Toplulukta var olmam bir biimde, ye
devlet vatandalar ile Avrupa Birlii arasnda dorudan bir siyasi ba
yaratmtr.120
Maastricht Antlamasnn 8 nci maddesinin 2 nci paragrafnda Birlik
vatandalarnn AT Antlamasyla belirlenen hak ve devlere sahip
olduklarnn belirtilmesi, Topluluk hukuk dzeninin ye devletler ve Topluluk
kurumlaryla snrl olmayp, bireyleri de kapsadn anayasal dzeyde
hkme balanmas asndan son derece nemlidir.121 Devamnda yer alan
8A, 8B, 8C, 8D ve 8E maddelerinde, her Avrupa vatandann sahip olaca
haklar, sayma yoluyla belirtmitir. Buna gre, Birlik vatandalnn kiilere
salad haklar unlardr:
a. ye devletler arasnda serbeste dolama ve bir baka ye lkeye
yerleme hakk (8A maddesi),
b. Bir baka ye lkede yaayan kiilere, yerel seimlerde ve Avrupa
Parlamentosu seimlerinde, ev sahibi lke vatandalaryla ayn koullarda
aday olma ve oy kullanma hakk (8B maddesi),
c. Birlik vatanda olan bir kiinin yaad nc bir lkede, kendi
lkesinin diplomatik temsili yoksa, o lkede temsil edilen herhangi bir ye
lkenin diplomatik korumasndan, o lke vatandalaryla ayn ekilde
yararlanma hakk (8C maddesi),
120
121
Report from the Commission on the Citizenship of the Union, 1993, s.2.
43
d. Toplulukla ilgili konularda ve gerek ve tzel kiilerin dorudan

etkilendii durumlarda Avrupa Parlamentosuna ve ombudsmana bavuru
hakk (8D maddesi).
Getirilen bu haklarn bir ksm daha nceden mevcut olan haklardr; bir
ksm ise ilk kez Antlama ile tannmtr. Serbest dolam ve yerleim hakk
ile Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk daha nceden var olan
haklardandr. Avrupa Parlamentosu seimlerinde ve yerel seimlerde seme
ve seilme hakk, ombudsmana bavurma hakk, btn ye devletlerin
diplomatik makamlarnn salad korumadan yararlanma hakk ise,
Maastricht Antlamas ile getirilen haklar grubunda yer almaktadr.122
Burada vurgulanmas gereken nemli bir husus, Antlamann ikinci
blmnn duraan deil, doas gerei devingen bir nitelik taddr. Bu
nitelik, Antlamann 8/e maddesinde aka dile getirilmi bulunmaktadr.123
Buna gre, Komisyonun her ylda bir Avrupa Parlamentosu, Konsey ile
Ekonomik ve Sosyal Komiteye bu blm hkmlerinin uygulanmas
hakknda, Birliin geliimini de dikkate alacak ekilde bir rapor sunmas
ngrlmektedir. Bu raporun verilmesiyle Konsey, Antlamann dier
hkmlerine halel gelmeksizin, Komisyonun nerisi zerine ve Avrupa
Parlamentosuna dantktan sonra, bu blmde yer alan haklar tamamlayc
nitelikte olan ve ye devletlere kendi anayasal kurallarna uygun olarak kabul
etmelerini tavsiye edecei dzenlemeleri kararlatrabilecektir. Bylelikle,
Avrupa vatandal kavramnn ieriinin geniletilmesi iin yaplacak yeni
122
TEZCAN (ABde Birey), s.27-28.

WIENER, a.g.e., s.290; WEATHERILL, Stephen, BEAUMONT, Paul, EU
Law, England, Penguin Books, Third Edition, 1999, s.15.
123
44
dzenlemelerin yolu ak braklmken, atlacak tm yeni admlardan Birlik

kurumlarnn haberdar olmas da salanmak istenmitir.124
Avrupa Komisyonu, ilk raporunu 1993 ylnda hazrlayarak sreci
balatmtr. Sz konusu raporda125, o gne dek Toplulukta varolmayan
Avrupa Birlii ile ye devlet vatandalar arasnda siyasi ban, ilk kez
Antlama tarafndan kurulduu ifade edilmi; bunun Avrupa kimliinin
oluumu amacna ulamay salayaca vurgulanmtr.126
3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler
Avrupa halklar arasnda daha sk bir Birlik yaratma srecinde nemli

bir ara olarak ngrlen Avrupa vatandal kavramnn ierii, Maastricht
Antlamas sonrasnda da gelitirilmeye allm; bu kavram ayn zamanda
Birliin demokrasi eksiklii olarak eletirilen unsurlarnn yenilenmesi iin de
nemli bir adm olarak ele alnmtr.
a. Danimarka Sorunu
Maastricht Antlamasnn 1 Ocak 1993 tarihinde yrrle girmesi

ngrlmekteyken, Danimarkann AB yelii hakknda Haziran 1992de
gerekletirilen
referandumun
olumsuz
sonulanmas,
bu
aamada
kaydedilen nemli bir sorun olarak ortaya kmtr. Bu sorun, 1992 yl Aralk
124
WIENER, a.g.e., s.271; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.15.

Report from the Commission on the Citizenship of the Union,
Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993.
126
125
45
aynda gerekletirilen Edinburg Zirveside ele alnarak bir zme

ulalmaya allmtr.
Sorunun Birlik vatandaln ilgilendiren boyutuna ilikin olarak devlet
ve hkmet bakanlarnca bir karar kabul edilerek; Birlik vatandal ile
getirilmek istenen dzenlemelerle, ye devletlerin halklarna sahip olduklar
vatandalk haklarna ek haklarn ve korumann tannmasnn amaland,
ulusal vatandal ikame eden deil, tamamlayan bir yapnn ngrlm
olduu, kimlerin vatanda olarak kabul edilecei sorusunun her bir ye
devletin kendi hukuk kurallar erevesinde karlk bulaca belirtilmitir.127
Buna karlk, Danimarka tarafndan yaymlanan Deklarasyonda, AB
tarafndan getirilen vatandalk kavramnn Danimarka Anayasas ve hukuk
dzeni ile badamad; vatandaln her ye devletin kendi hukuk kurallar
uyarnca belirleneceine dair hibir dzenlemenin antlama metninde yer
almad; Danimarka yasalarnda yer almayan hibir hak, ykmllk ya da
ayrcaln bir baka ye devlet vatandana tannamayaca ve bir baka
ye
devlet
vatandana
bu
ekilde
Danimarka
vatandal
kazandrlamayaca; halihazrda ye devlet vatandalarnn antlamada

ngrlen
yerel
seimlerde
oy
kullanma
hakkna
sahip
olduklar
vurgulanmtr.128
127
Decision of the heads of state and government, meeting within the

European Council, concerning certain problems raised by Denmark on the
Treaty on European Unon (European Council in Edinburgh, 11-12 Dec.1992,
Conclusions of the Presidency, Annex 1), DOC/92/8, 13.12.1992.
128
CINGI, Murat Cahid, Citizenship Theory and Its European Dimensions,
Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 1999, s.105-106.
46
b. Bindi ve Imbeni Raporlar
Danimarka ile yaanan sorunun tesinde, Avrupa vatandalnn

Birliin demokratik yapsnda nemli bir basamak olduu yolunda Birlik
genelinde hkim olan inan, Kurumsal ler Komitesi raportrlerinden
Rosamaria Bindi tarafndan hazrlanan raporla pekitirilmi; ad geen
raporda Birliin ileyiinin demokratiklemesinin uzun bir srece ihtiya
duyduu vurgulanmtr.129
Ayn
dnemde
Parlamento
tarafndan
hazrlanan
Imbeni
Raporunda130 ise, Birlik vatandalnn artk ulusal vatandalk modeli esas

alnarak tanmlanamayaca belirtilerek, tarihsel ve siyasal iki karakteristik
zellii zerinde durulmu; din, dil ve gelenekleri ieren ilk zelliin artk
uygulanmayaca, kurumsal ve global deiikliklerin devlet-birey ilikilerini de
etkiledii ifade edilmitir. Ayn raporda, Maastricht Antlamasnn, Topluluk
sistemi ierisinde ye devlet vatandalarnn aktif rollerinin gelitirilmesine
ynelik son derece nemli bir basamak olduu vurgulanmtr.
129
Report of the Committee on Institutional Affairs of the European

Parliament on Union Citizenship (Bindi Report), PE Doc A 3-301/90; O.J.,
C 19/65, 06/11/1991.
130
Report on the report from the Commission on the implementation of
measures intended to promote observance of human rights and
democratic principles (for 1995), Rap.Mr Renzo IMBENI,
(COM (96) 0672 - C4 - 0095/97), PE 223.610/fin., 02 Dec 1997.
47
c. Veil Grubu Raporu
Avrupa Komisyonu, 14 Ocak 1996 tarihinde kiilerin serbest

dolamn engelleyen sorunlarn belirlenmesi amacyla bir alma grubu
oluturulmasn salamtr. Bu alma grubuna, Avrupa Parlamentosunun
eski bakanlarndan Simone Veil bakanlk etmitir. Grup, hazrlad raporu
18 Mart 1997 tarihinde Avrupa Komisyonuna sunmutur.131
Sz konusu rapor, ksaca, Avrupa Birlii yesi devletlerde dolam,
ikamet, ie girme, sosyal stat, kltrel haklar ve Topluluk hukuku kaynakl
haklarn korunmas gibi konularda Birlik vatandalarnn karlatklar
sorunlar derin bir analize tbi tutmutur. Grup, Topluluk baznda bireylerin
serbest dolamyla ilgili yasal erevenin, baz noktalar bir yana braklacak
olursa, aslnda yeterli olduu, bireylerin karlat sorunlarn bu yasal
erevede herhangi bir deiiklik yaplmadan zlebilecei grne
varmtr. Bu erevede asl nemli olann ye devletler arasndaki ibirliinin
gelitirilmesi olduunu vurgulayan Rapor, bireylerin serbest dolamnn
nndeki engellerin kaldrlmas iin aadaki yedi alanda seksenin stnde
tavsiye kaleme almtr.132
1. Birlik vatandalarnn ye devletlere girii ve ikameti,
2. Birlik vatandalarnn dier bir ye devlette ie girmesi,
3. Sosyal ve ailevi stat,
4. Mali stat,
131
Report of the high-level group on the free movement of persons,

Rap.Mrs Simone Veil, Bulletin EU 3-1997, Union citizenship (4/4).
132
Report of the high-level group on the free movement of persons.
48
5. Kltrel haklar,
6. nc lke vatandalarnn zel durumu,
7. Bireylerin haklarnn korunmas.
Raporda yer alan balca tavsiyeler ise unlardr:
a.
Birlik
dahilinde
serbest
dolaan
kiilere
ynelik
yaplan
bilgilendirmenin etkinletirilmesi gerekmektedir.

b.
Dier bir ye devlette bir yldan az, fakat aydan fazla sreyle
yerleen kiilere ynelik olarak bir yl sreli, istee bal bir
yerleim kart oluturulmaldr. Uyruunda bulunulan ye devlet
tarafndan hazrlanacak bu kart, kiinin ihtiyalarn ve salk
sigortasn karlayacak derecede yeterli mali kaynaa sahip
olduunu gsterecektir.
c.
Serbest dolama ilikin haklar, yeni Avrupa vatandal kavram

ile paralel hale getirilecektir. Avrupa vatandal kavram, tm
Avrupa
vatandalarna
eit
ekilde
davranlmasn
gerektirmektedir.
d.
Dier ye devletlerdeki igc piyasasna giri kolaylatrlmaldr.

Bu balamda, snrlar dahilinde daha fazla vatandaa daha fazla
i olana salayan EURES (European Employment Services)
gelitirilmelidir.
e.
Kamu sektrndeki igc, mmkn olduunca dier ye devlet

vatandalarna da almaldr.
f.
Sosyal haklara ilikin dzenlemeler, zellikle emekli kiilere

ynelik olmak zere modernletirilmelidir.
49
g.
Aile kurumuna ilikin haklar, toplumsal deiime uyum salayacak

ekilde deitirilmelidir. Bu balamda serbest dolam, kiiler
aileleri ile yerletikleri ye devlette uygun koullar altnda
birleemedii srece, tamamlanm saylmayacaktr.
h.
Serbest dolam ve kltrel alverii kolaylatrmak amacyla dil

eitimi zerine younlalmaldr (Rapor Leonardo, Socrates,
Kaleidoscope
gibi
deiim
programlar
vastasyla
serbest
dolama yaplan katklara da iaret etmitir).

i.
Vergi
alannda
uygulanmaldr.
eit
muamele
zellikle
ye
ilkesi
daha
devletler
etkili
biimde
arasndaki
ifte
vergilendirmeden kaynaklanan sorunlar giderilmelidir.

j.
ye devletlerde yasal olarak yerlemi bulunan nc devlet

vatandalarnn durumlar, ye devletlerin g politikalar da
dikkate alnarak iyiletirilmelidir. zellikle ye devletler arasnda
sosyal gvenlik konusundaki ibirliine ilikin dzenlemelerin ye
devletlerde yasal olarak yerlemi bulunan tm nc devlet
vatandalarna da uygulanmas hususuna iaret edilmitir. Bunun
yan sra, raporda, Birlik vatandalarnn oluturduu ailelerin en
azndan nc devlet vatanda olan yeleri iin vize artnn
kaldrlmas gerektii belirtilmitir.
k.
Bireylerin haklar korunmaldr. Raporda, kiilerin sahip olduklar

haklar konusunda bilgilendirilmeleri gerektii belirtilerek, bu
haklarn en iyi ekilde ye devletler baznda gerekletirilecek
faaliyetler vastasyla korunabileceine deinilmitir.
50
l.
Kiilerin serbest dolam konusu, tek bir Komisyon yesinin

sorumluluu altnda olmaldr. Raporda, bu konuda Komisyon
yeleri arasnda bir sorumluluk paylam olmasna oranla, tek bir
kiinin
bu
sorumluluu
tamasnn
daha
yerinde
olaca
belirtilmitir.
Raporda
yer
alan
tavsiyeler,
Avrupa
vatandalnn
hak
ve
ykmllkleri zerine younlamaktadr. Rapor, Maastricht Antlamasnn

8 inci maddesinde Avrupa vatandalnn ngrlmesi ile ye devletlerin
ayrm yaplmakszn her kategorideki vatandalarna serbest dolam ve
yerleim
hakknn
tannmasn
yeni
bir
amaca
ynelme
olarak
nitelendirmektedir. Bununla beraber, Avrupa vatandalyla ngrlen

haklarn snrsz nitelikte olmad da vurgulanmaktadr.133
Veil
Grubu
tarafndan
hazrlanan
bu
rapor
geni
bir
yank
uyandrmtr. Komisyon, 4 Haziran 1997 tarihli Tek Pazar iin Eylem

Planna, Grup tarafndan yaplan tavsiyelerin byk bir blmn almtr.
Komisyon yesi Montinin teklifi zerine kabul ettii bu Eylem Plannda
Komisyon, snrlarda kontrollerin kaldrlmas, ikamet hakkna ilikin kurallarn
gncelletirilmesi ve sosyal haklarn korunmas gibi konularda somut
eylemler gerekletirerek tm yurttalarn hizmetinde bir i pazar yaratmay
stratejik bir hedef olarak semitir. Ayrca, 1 Temmuz 1998 tarihli Komisyon
bildirisinde, Grup tarafndan yaplan tavsiyeler konusunda kaydedilen
133
KAYA, a.g.e., s.48-49.
51
ilerlemelerin bir bilanosu karlm ve ekler blmnde, bu tavsiyelerle ilgili

olarak yaplanlar konusunda olduka ayrntl bir rapora yer verilmitir.134
d. Amsterdam Antlamas
Birliin yaps ve ileyiine ilikin gelimeler devam etmekte iken,

dnem bakanln yrtmekte olan talyan Hkmeti, Konseye Birliin
kurucu antlamasnda deiiklik yaplmas nerisini getirmi; bunun zerine
Hkmetleraras Konferansn toplanmas salanmtr. 29 Mart 1996
tarihinde Turinde toplanan Konferans srasnda, Birlik vatandalna ilikin
olarak sunulan teklifleri ise grupta toplamak mmkndr.135
Bunlardan ilki, Maastricht Antlamasyla ngrlen Birlik vatandal
kavramn
daha
somut
hale
getirmeye
ynelik
tekliflerdir.
Birlik
vatandalarnn serbest dolam ve ikamet haklarnn nndeki engellerin

kaldrlmasna ynelik teklifler, 20 nci maddede (eski numaralandrmada 8C
maddesi) ngrlen diplomatik temsilcilerin salad korumann gerek bir
diplomatik korumaya dnmesine ynelik teklifler, Birlik vatandalarn
seme ve seilme hakk konusunda bilgilendirmeye ynelik teklifler ve Adalet
Divannn kamu hizmetine ilikin itihadnn yeni antlamada kodifiye
edilmesine ynelik teklifler gibi belli bal teklifler bu gruba girmektedir.
kinci grup teklifler ise, Birlik vatandaln yeni birtakm haklarla
beslemeye ynelik olup, tannacak bu yeni haklarla Birlik vatandalnn
134

http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/
ec/032a0001.htm (Eriim: 26.03.2006)
135
52
kapsamnn
geniletilmesi
ngrlmtr.
Birlik
vatandalarnn
Birlik
sorunlaryla ilgili konularda bilgi alma hakklarna ynelik tekliflerle, Birlik

vatandalarnn kamuyu ilgilendiren ilere katlma hakkna ynelik teklifler bu
grup altnda deerlendirilebilir.
Nihayet nc gruptaki teklifler ise, temel hak ve zgrlklerin
korunmasna ynelik tekliflerdir. Vatandalk konusundaki asl gelime
Maastricht Antlamas ile gerekletirildiinden, yaplacak yeni antlama ile
ilke
baznda
bir
deiiklik
yaplmas
hedeflenmemekteydi.
Yalnzca,
Maastricht Antlamasnn yetersiz kald dnlen baz hususlarda

yenilikler yaplmas planlanmaktayd.
Bu tartmalar erevesinde bir yldan uzun sren Hkmetler Aras
Konferansn ardndan 16-17 Haziran 1997de gerekletirilen Zirvede kabul
edilen Amsterdam Antlamas, 02 Ekim 1997 tarihinde imzalanm ve 01
Mays 1999da yrrle girmitir.136
Temelde anlamalarn sadeletirilmesi ve yeniden numaralandrlmas
amacn tayan Amsterdam Antlamas ile, 8-8e olan Birlik vatandalna
ilikin hkmlerin madde numaralar 17-22 olarak deiiklie uramtr.
Bunun yan sra, 17 nci maddeye (eski 8 inci maddeye), Birlik
vatandalnn
ye
devlet
vatandalnn
yerini
almayp
onu
tamamladna ilikin bir cmle eklenmek suretiyle, ye devlet vatandal

ile Birlik vatandal arasndaki ilikiye aklk kazandrlmtr.137 Bylece,
Birlik vatandalnn ye devlet vatandaln tamamlad, ancak onu
136
The Treaty of Amsterdam, Amending the Treaty on European Union, The

Treaties Establishing the European Communities and Certain Related Acts,
O.J., C 340, 10 Nov. 1997.
137
The Treaty of Amsterdam, m.2/9.
53
ikame etmedii aka ifade edilerek, Birlik vatandal ile ye devlet

vatandalk arasndaki iliki somutlatrlmtr. Bu noktadan hareketle, sz
konusu yaklamn pratik anlamda iki nemli sonucundan da sz edilmesi
gereklidir. Bunlardan ilki, Birlik vatanda olabilmenin n koulunun ye
devletlerden birinin vatandalna sahip olmak gerektii iken, dier sonu ise
Birlik vatandalnn ye devlet vatandalna ek ve onu tamamlayc bir
nitelik taddr.138
Amsterdam Antlamas ile getirilen bir dier yenilik de, 21 inci
maddenin
(eski
8d
maddesinin)
sonuna
eklenen
fkra
ile,
Birlik
vatandalarna, 7 nci maddede belirtilen Topluluk kurumlarna139 314 nc

maddede belirtilen dillerde140 yazl bavuruda bulunma ve cevap alma
imknnn tannm olmasdr.141
Birlik vatandalnn ieriine ilikin olarak Amsterdam Antlamas ile
getirilen nemli bir baka yenilik, Schengen Mktesebatnn Topluluk
mevzuatna dahil edilmesidir. Serbest dolam hakk bakmndan byk
nem tayan Schengen Mktesebat, ayr bir protokol ile Topluluk
mevzuatnn bir paras haline getirilmi ve sz konusu mktesebat
138
CINGI, a.g.e., s.107.

Sz edilen kurumlar; Avrupa Parlamentosu, Konsey, Komisyon Adalet
Divan ve Saytaydr.
140
Sz konusu diller; Hollanda dili, Almanca, Franszca, talyanca,
Danimarka dili, ngilizce, Fince, Yunanca, rlanda dili, Portekizce, spanyolca
ve svecedir.
141
139
54
hkmlerinin AB hukukuyla uyumlu olmas halinde ve uyumlu olduu lde

uygulanabilirlii vurgulanmtr.142
Birlik vatandalnn ieriine ilikin dier bir deiiklik ise, serbest
dolam ve ikamet hakknn dzenlendii 18 inci maddedeki (eski 8a
maddesindeki) karar alma prosedrne ilikindir. Burada, Antlamann
251 inci maddesine yaplan atf dolaysyla, Avrupa Parlamentosunun bu
maddeye ilikin dzenlemelere daha etkin katlm salanm olmaktadr.143
Sonu itibariyle, Birlik vatandalna ilikin olarak temel yenilikler
Maastricht Antlamas ile getirildiinden, Amsterdam Antlamasnn etkisi
snrl olmu; Maastricht Antlamas ile Kurucu Antlamaya giren temel
ilkelerin zne dokunulmakszn, tamamlayc unsurlarla sz konusu ilkelere
ilerlik kazandrlmas hedeflenmitir.
e. Avrupa Birlii Temel Haklar art
Avrupa Birlii tarafndan ngrlen Birlik vatandal kavram, tm

ye devletlerce tannan ve garanti altna alnan temel haklara dayanan bir
yapy iermektedir. Sz konusu bu yap, Avrupa halklar tarafndan
benimsenen ortak deerler zerine tesis edilmi ve insan haklarna sayg
kavram bu yap ierisinde zel bir yer bulmutur.144 Nitekim, Birlik, ekli
anlamda ayr bir temel hak katalouna sahip olmamasna karn, hibir
142
Amsterdam Antlamasnn eki olan sz konusu protokol iin bknz.

Protocol Integrating the Schengen acquis into the framework of the
European Union(The Treaty of Amsterdam, Protocols-B, s.93).
143
144
ROCHE, a.g.m., s.14.
55
zaman temel hak ve zgrlkleri gzard etmemi145; bu alanda ATADn

temel haklara byk nem atfeden yaklam etkili olmutur.
Bununla birlikte, tek bir metinde aka dzenlenmek suretiyle, temel
hak ve zgrlklere daha etkin ve effaf bir koruma salanmas
hedeflenmitir. Bu amala, 3-4 Haziran 1999da Klnde gerekletirilen
Zirvede
Parlamento
temsilcilerinin
de
katld
bir
heyetin
grevlendirilmesiyle balayan almalar, 7 Aralk 2000 tarihli Nice

Zirvesinde Avrupa Birlii Temel Haklar artnn onaylanmasyla son
bulmutur.146
art, Birlik vatandalarnn siyasi, medeni, ekonomik ve sosyal
haklarn tek bir metinde biraraya getirmi; bu ekilde haklarn blnmezlii
prensibi gereklemitir. imdiye dek srdrlen siyasi ve medeni haklarn
bir tarafta, ekonomik ve sosyal haklarn dier tarafta ayr hukuki metinlerde
ele alnmas yaklamna son verilmitir. Temin edilecek haklar, Birlik
yurttalar iin kabul edilen haklar [artn Vatandalk Haklar baln
tayan Beinci Blmnde dzenlenen haklar] istisna olmak zere,
vatandalk ayrm yaplmakszn tm bireyler iin geerli olacaktr.147
Bir baka deyile Avrupa Birlii Temel Haklar art, Birlik dzeyinde
temel hak ve zgrlklerle ilgili bir katalog oluturmann tesinde, sadece
145
ARSAVA, A.Fsun, Avrupa Birlii Temel Haklar art, Ankara Avrupa

almalar Dergisi, C.3, No:1 (Gz 2003), s.2.
146
http://www.europarl.eu.int/summits/kol2_en.htm
147
ARSAVA (Temel Haklar art), s.12.
56
Birlik vatandalar iin deil, [vatanda olup olmadna baklmakszn] Birlik

iindeki tm bireyleri kapsayan hak ve zgrlkleri iermektedir.148
Bir dibace ve yedi blmden oluan AB Temel Haklar artnda149,
Vatandalk Haklar balkl beinci blm dnda kalan Onur, zgrlkler,
Eitlik, Dayanma, Adalet ve Genel Hkmler baln tayan blmlerde
dzenlenen temel hak ve zgrlkler, vatandalk ba aranmakszn Birlik
ierisinde bulunan tm bireylere tannmtr. Dier bir ifadeyle, sz konusu
hak ve zgrlkler balamnda, kiinin Birlik vatanda olup olmamas
asndan herhangi bir ayrm yaplmamtr.
AB Temel Haklar artnn ONUR balkl ilk blmnde; insanlk
onuru, yaam hakk, kii dokunulmazl, ikence ve insanlk d muamele
ve ceza yasa ile klelik ve zorla altrma yasa dzenlenmitir.
artn ikinci blmnde, ZGRLKLER bal altnda yer verilen
haklar ise unlardr:
1. zgrlk ve gvenlik hakk,
2. zel yaama ve aile hayatna sayg,
3. Kiisel verilerin korunmas,
4. Evlenme ve aile kurma hakk,
5. Dnce, din ve vicdan zgrl,
6. fade ve bilgi edinme zgrl,
7. Toplanma ve rgtlenme zgrl,
148
ZTAN, Ece, Avrupa Temel Haklar art, AB Ansiklopedisi,

Ed.Desmond Dinan, C.2, stanbul, 2005, s.194.
149
Charter of Fundamental Rights of the European Union, O.J., C 364/1,
18.12.2000 (http://www.europarl.eu.int/charter/pdf/text_en.pdf [Eriim:
17.02.2006]).
57
8. Sanat ve bilim zgrl,

9. Eitim hakk,
10. Meslek seme ve alma hakk,
11. Ticari faaliyette bulunma zgrl,
12. Mlk edinme hakk,
13. Snma hakk,
14. Geri gnderme, snrd veya iade etme durumlarnda koruma.
Temel Haklar artnn 20 ila 26 nc maddeleri, ETLK bal

altnda nc blm oluturmakta olup; kanun nnde eitlik, ayrmclk
yasa, kltrel ve dinsel eitlilik ile dil eitlilii, kadn-erkek eitlii, ocuk
haklar, yallarn haklar ve engellilerin toplumla btnletirilmesi alannda
dzenleme getirmektedir.
artn DAYANIMA balkl drdnc blm, 27 ile 38 inci
maddeler arasnda yer almaktadr. Bu blmde ele alnan balca konular;
alanlarn iletme iinde bilgi edinme ve danma hakk, toplu grme ve
eylem hakk, ie yerletirme hizmetlerinden yararlanma hakk, haksz iten
karmaya kar koruma, eit ve adil alma koullar, ocuk ii
altrmann yasaklanmas ve alan genlerin korunmas, aile ve iyaam,
sosyal gvenlik ve sosyal yardm, saln korunmas, genel ekonomik
hizmetlerden yararlanma, evrenin ve tketicinin korunmasna ilikindir.
Temel Haklar artnn beinci blmnde 39 ile 46 nc maddeler
arasndaki ksm ise, Vatandalk Haklar bal altnda dzenlenmiir.
artn bu blmnde, 39 ncu madde Avrupa Parlamentosuna ynelik seme
58
ve seilme hakkn; 40 nc madde ise yerel seimlere ynelik seme ve

seilme hakkn hkme balamtr. Bu hkmler, bir bakma Maastricht
Antlamas ile ngrlen madde 8(b) (yeni numaralandrmada madde 19)
hkmnn tekrar niteliindedir. Ancak, Maastricht Antlamasndan farkl
olarak, artn 39 uncu maddesinin ikinci fkrasnda, Avrupa Parlamentosu
yelerinin genel, serbest ve gizli oyla dorudan seilecei ngrlmtr.
artn 41 inci maddesi ile iyi ynetim hakk, 42 nci maddesi ile Topluluk
organlarna ait belgelere eriim hakk dzenlenmekteyken, 43 nc
maddesinde Ombudsmana bavuru, 44 nc maddesinde de Avrupa
Parlamentosuna dileke verme hakk ele alnmtr. Son olarak, Temel
Haklar artnn 45 inci maddesinde serbest dolam ve yerleim hakk,
46
nc
maddesinde
ise
diplomatik
korumadan
yararlanma
hakk
dzenlenmitir. artn 45 inci maddesinin ikinci fkrasnda dikkat eken

husus, serbest dolam ve yerleim hakknn, Avrupa Topluluu Kurucu
Antlamas ile uyum iinde olmak artyla, ye devletlerden birinin snrlar
dahilinde yasal olarak yerlemi bulunan nc devlet vatandalarna da
uygulanacann aka belirtilmi olmasdr.
Bu noktada dikkat eken bir dier husus, Vatandalk haklarna ilikin
blmde yer verilmesine karn; iyi ynetim, Topluluk organlarna ait
belgelere eriim, ombudsmana bavurma ve Avrupa Parlamentosuna
dileke verme hakknn sadece Birlik vatandalarna zg olarak deil,
vatanda
olup
olmadna
baklmakszn
srlebilecek biimde dzenlenmi olmasdr.
59
herkes
tarafndan
ileri
Sonu itibariyle, artn bu blmnde yer alan maddeler, Maastricht

Antlamasnn ile getirilen Birlik Vatandalna ilikin hkmlerle paralellik
gstermekte, hatta baz hkmler, ayn ifadeler kullanlmak suretiyle
tekrarlanmaktadr. Ancak, burada nem tayan husus, Kurucu Antlamalarn
deiik hkmlerinde dank halde bulunan Birlik vatandalarnn haklarnn,
temel hak katalou iinde tek balk altnda toplanm olmasdr.
Temel Haklar artnn altnc blmnde ADALET bal altnda;
etkin hukuki yollara bavurma ve adil yarglanma hakk, masumiyet ilkesi ve
savunma hakk, cezalarn yasall ve orantl olmas ilkesi ile ayn sutan iki
kere yarglanmama ve cezalandrlmama ilkelerine yer verilmitir.
Nihayet, GENEL HKMLER balkl son blmde de, artn ve
teminat altna alnan haklarn kapsam, koruma dzeyi, haklarn istismar
edilmesi yasa ngrlmtr.
Sonu olarak, AB Temel Haklar art, Birliin hangi haklar korumaya
deer grdne aklk getirmekte ve AB bnyesinde temel haklarn anlam
ve kapsamn, bireylerin hak ve ykmllklerini belirleyerek ortak hukuk
dzeninin kabul grme ansn ykseltmektedir.150
C. Avrupa Birlii Anayasas Antlamas
7-9 Aralk 2000 tarihlerinde gerekletirilen Nice Zirvesi sonunda, AB

iin bir anayasa tasla hazrlanmasna ilikin karar alnmasndan sonra
oluturulan, toplam 105 temsilcinin bulunduu Konvansiyon (Kurultay),
150
60
28 ubat 2002 tarihinde balad almalarn 20 Haziran 2003 tarihinde

Taslak Anayasal Antlamann Selanik Zirvesine sunulmasyla sona
erdirmitir.151
Sz
konusu
Konvansiyonun
hazrlad
taslak
metin,
18 Haziran 2004te Brkselde yaplan Hkmetleraras Konferansta

onaylandktan sonra, 29 Ekim 2004 tarihinde Romada gerekletirilen
Zirvede 25 ye devlet tarafndan resmen imzalanmtr. Taslak Anayasa
Antlamasnn Avrupa Parlamentosunca onaylanmas ise, 12 Ocak 2005
tarihinde gereklemitir.152 Bu aamadan sonra, her bir ye devletin kendi
ulusal mevzuat uyarnca onaylamas gereken Avrupa Anayasas Antlamas,
tm ye lkeler tarafndan onaylanmasnn ardndan yrrle girecektir.153
Taslak Anayasa Antlamas;
- Giri,
- Birinci Blm (Birliin temel kurumsal yapsna ilikin hkmleri
iermektedir),
- kinci Blm (Birliin Temel Haklar Antlamas),
- nc Blm (Birliin Politikalar ve leyii),
- Drdnc Blm (Genel ve Nihai Hkmler)
olmak zere drt blm ve ekten olumaktadr.
Taslak Anayasa Antlamasnda, Birlik vatandal ayr bir madde
altnda dzenlenmitir. Gerekten, taslak Anayasann birinci blmnn
151

OKMAN, a.g.e., s.112-113.
153
Treaty Establising a Constitution for Europe, Dec.16th 2004, O.J., C 310
vol.47 (http://europa.eu.int/constitution/index_en.htm) (Trke evirisi iin
bknz. Avrupa in Bir Anayasa Oluturan Antlama Tasla, CONV 850/03;
18 Temmuz 2003, Brksel (Geici eviri), m.IV-447).
152
61
ikinci bal Temel Haklar ve Birlik Vatandal olup, bunun altnda yer
alan 8 inci maddede, Birlik vatandal u ekilde dzenlenmektedir:154
1. ye devletlerden herhangi birinin vatanda, Birlik vatandadr.
Birlik vatandal, ulusal vatandala ilavedir; onun yerini alamaz.
2. Birlik vatandalar, Anayasada belirtilen haklardan yararlanrlar ve
devlerden sorumludurlar. Birlik vatandalar:
- ye devletlerin topraklarnda serbeste hareket ve ikamet etme
hakkna sahiplerdir;
- ikamet ettikleri ye lkede, o lkenin vatandalaryla ayn koullar
altnda Avrupa Parlamentosu seimlerinde ve yerel seimlerde oy verme ve
aday olma hakkna sahiplerdir;
- vatanda bulunduklar ye devletin temsil edilmedii nc bir
devletin
topraklarnda,
ye
devletlerden
herhangi
birinin
diplomatik
makamlarnca, o ye devletin vatandalaryla ayn artlar altnda korunma

hakkna sahiplerdir;
- Avrupa Parlamentosuna dileke verme, Ombudsmana bavurma ve
Birlik kurumlarna ve danma organlarna Anayasann resmi dillerinden
biriyle bavurma ve ayn dilde yant alma hakkna sahiplerdir.
Bu ekilde tanmlanan ve kapsam izilen Birlik vatandalnn ierii
ise,
Antlamann
ikinci
blmnn
beinci
balnda
belirlenmitir.
Vatandalk Haklar adn tayan bu balk altnda;

- Avrupa Parlamentosu seimlerinde oy verme ve aday olma hakk
(Madde II-39),
154
Treaty Establising a Constitution for Europe, m.I-8.
62
- Yerel seimlerde oy verme ve aday olma hakk (Madde II-40),

- yi ynetim hakk (Madde II-41),
- Belgelere eriim hakk (Madde II-42),
- Avrupa Ombudsmanna bavurma hakk (Madde II-43),
- Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk (Madde II-44),
- kamet ve seyahat etme hakk (Madde II-45),
- Diplomatik korumadan yararlanma hakk (Madde II-46)
tek tek saylmak suretiyle dzenlenmitir.
Dorudan Birlik vatandalnn tanm ve ieriini ortaya koyan bu
maddeler dnda, Taslak Anayasa Antlamasnn dier baz hkmlerinde
de, Birlik vatandalarna ilikin dzenlemelere yer verilmitir. rnein,
Taslan ilk blmnn 3 nc maddesine gre, Birlik, vatandalarna i
snrlarn bulunmad tek bir Pazar sunmakla mkelleftir. Ayn blmde yer
alan 4 nc maddeye gre de, tbiiyet gerekesiyle yaplan her trl ayrm
yasaklanmtr.155
Grld zere, Taslak Anayasa Antlamas, Birlik vatandalna
ilikin olarak, daha evvel Topluluk hukukunda ngrlmemi yeni bir hkm
iermemekle birlikte, Birlik vatandal tanm ile buna bal haklar tek bir
Anayasa maddesi iinde toplamas bakmndan nem tamaktadr. Bunun
yan sra, Taslan Temel Haklar Antlamas blmnde vatandalk
haklarnn yeniden ve ayrntl olarak belirtilmesi, sz konusu haklara, temel
hak olarak ayr bir anayasal gvence salandn ortaya koymaktadr.
155
ATAR, Yavuz, GM, Ali Tark, AB Anayasas Ne Getirmektedir,

Hukuk Dnyas, Ocak-ubat-Mart 2005, s.27.
63
III. AVRUPA BRL VATANDALIININ HUKUK NTEL VE KAPSAMI
A. Birlik Vatandal
nceki blmlerde ele alnan tarihsel geliiminde de grld gibi,

Avrupa Birlii vatandal kavram, Birliin sistematik ve bilinli politikalarnn
sonucu gelinen bir aamay ifade etmemektedir. Ekonomik birliin temel
ama olarak ele alnd bir yap ierisinde, nceleri birey de ekonomik
boyutuyla ele alnmtr.
Gerekten de, Roma Antlamasnn vatandalk kavramna en nemli
katks, ekonomik vatandalk alanna ilikin olmu156; hatta ilk zamanlarda
Pazar-vatanda157 kavramndan sz edilmitir. Bu noktadan hareketle,
Avrupa Birliinin temelini oluturan ve retim faktrlerinin serbest dolamna
dayanan Tek Pazarn daha ok Avrupann gl i dnyasnn karlarn
kollad, kitleleri ise ikinci plana ittii ileri srlmektedir.158
Bununla birlikte, serbest dolam hedefi (Roma Antlamasnn 118 inci
maddesi), ATADn yarg itihadyla akla kavuturulduu gnden itibaren,
Birlik dzeyinde geleneksel vatandalk haklarnn benzeri haklar bulunmas
asndan bir esas tekil etmitir.159
Birlik yurttal kavram da, Maastricht Antlamas ncesi toplanan
Hkmetler Aras Konferansn belli aamasna kadar gndemde dahi
bulunmamaktayd. Zira, Avrupa Birliinin bireyi temel alan politikalar,
156

KAYA, a.g.e., s.57.
158
159
MEEHAN, a.g.m., s.24.
157
64
tamamen konjonktre bal olarak ortaya kan gelimelerle ynlendirilmi

izlenimi yaratmaktadr160.
Bununla birlikte, Birliin eitli politikalarnn temelinde vatandalara
daha
yakn
bir Avrupa
Birlii ilkesinin
yer ald birok belgede
vurgulanagelmitir. Avrupann gelecei konulu 2001 tarihli Beyaz Kitaba161

gre Birlik vatandalar, Birliin hangi yne doru gittiini anlamak
balamnda Birlik politikalarnn ve amalarnn aka tanmlanmasn
istemekte; bylesi byk bir siyasal projenin desteklenebilmesi iin, sz
konusu politika ve amalarn kendileri tarafndan daha iyi anlalmasnn
zorunlu olduunu ileri srmektedirler. Bir dier deyile, Birlik vatandalar,
vatandalar iin Avrupa fikrinin olduu kadar, vatandalar tarafndan
ynetilen Avrupa fikrinin de yaama geirilmesini istemektedirler.162
1. Birlik Vatandalna likin Temel Yaklamlar
Genel bir yaklamla, Birlik vatandalna ilikin minimalist ve

dinamik olarak adlandrlabilecek iki tr yaklam bulunmaktadr. lk
yaklam ekli, yasal haklar ve bunlarn kstlaycl zerinde durmaktadr.
Topluluun
vatandalk
uygulamalarna
eletiri
getirenlerin
tamam,
devletlerin egemenliini yakndan ilgilendiren bir konu olarak, genel

seimlerin kapsam dnda braklmasna ve yerel seimlerle Avrupa
160

European Governance, A White Paper, Commission of the EC,
Brussels, 25/7/2001, COM(2001) 428 final, s.11.
162
OLSEN, Johan P., What Is A Legitimate Role For Euro-Citizens?,
Comparative European Politics, 2003-1, Palgrave Macmillan Ltd., 2003,
s.100.
161
65
seimlerine ilikin hkmlerin olas zararlarna dikkat ekmektedir. lkede

ikamet eden yabanc uyruklu kiilerin orannn dier ye devletlerden daha
yksek olduu Lksemburg rneindeki gibi, zellikle ulusal kimlik sorunlar
olmak zere, spesifik problemlerin bulunduu yerlerde bu tr zararlarn
ortaya kmas kuvvetli bir olaslk olarak grlmektedir.163
Nitekim, Maastricht Antlamasnn yrrle girmesinden hemen
nce, Konsey, Lksemburgda olduu gibi, nfusun belli bir ounluunun
yabanc uyruklu kiilerden olutuu devletler iin belirli bir sre ikamet etme
koulu getirmi; ancak bu snrlamay belirli srelerle kstlamtr.164
Bunun dnda, seimlerle ilgili haklarn AB yeliinden bamsz
olarak var olan karlkl anlamalardan pek de fazlasn iermedii; dier ye
lkelerin diplomatik hizmetlerinden yararlanma hakknn kullanlmasnn
pratikte glklerle karlaaca gibi eletiriler de, bu yaklamn sonucu
olarak ortaya kmtr.
Dinamik yaklam ise, minimalist yaklamn aksine, uygulamadaki
politikalarla
kavramsal
paradigmalar
arasndaki
etkileim
zerinde
younlamaktadr. Bu yaklam, vatandaln duraan ve tek tip bir bir

kavram olmad; AB yesi devletler arasnda vatandalk kavramnn
niteliine ilikin farkl yorum ve uygulamalar bulunduu; haklarn yansra,
eriim ve aidiyet kavramlarnn da vatandaln veheleri arasna dahil
edilmesi gerektii; entegrasyonun, ulus-devletlerdeki vatandalk kavramn
163
164
MEEHAN, a.g.m., s.26-27.

66
yeniden tartmaya at ve yeni uygulamalara frsat yaratt gibi tezler ileri

srerek, konuya daha btnsel bir bak as ortaya koymaktadr.165
2. Birlik Vatandal Tanm
Maastricht Antlamas ile AT Antlamasna eklenen 8 inci madde

uyarnca Birlik vatandal tesis edilmi ve ye devletlerden herhangi birinin
vatanda olan kii Birlik vatandadr, hkm getirilmitir. Bu ekilde
Topluluk hukukun bir paras haline gelen Birlik vatandalnn, ye devlet
vatandalna ek bir stat olduu grlmektedir.166
Maastricht Antlamasnn sz konusu maddesini ieren blme
bakldnda, ortak bir Avrupa kimlii yaratlmas amacyla daha nce
denenmemi bir ekilde ye devlet vatandalar ile Birlik arasnda dorudan
politik bir ba kurulduu grlmektedir. Getirilen bu dzenlemelere Roma
Antlamasnn balang hkmlerinin hemen arkasnda yer verilerek, Birlik
vatandalnn i pazar oluturan drt zgrlkten bile nce yer almas
salanmtr.167
Amsterdam
Antlamasnn
getirdii
dzenlemeyle,
Birlik
vatandalna ilikin hkmler, ATAnn kinci Blmnde 17-22 nci

maddeler arasnda Birlik Vatandal bal altnda yer almtr. 01 ubat
165
MEEHAN, a.g.m., s.27.

GARCIA, Soledad, European Union Identity and Citizenship, European
Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel,
England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997, s.210; WEATHERILL,
BEAUMONT, a.g.e., s.14.
167
WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.15.
166
67
2003 tarihli Nice Antlamas da, ATAda yer alan hkmlerde Amsterdam
Antlamas ile getirilen numaralandrmay korumutur.168
Anlan hkmler uyarnca, bir ye devletin uyruunda olan herkesin
Birlik vatanda olduu, Birlik vatandalnn ulusal vatandaln yerini
almad, ancak, ulusal vatandal tamamlad ifade edildikten sonra, bu
statnn ierdii haklar belirtilmitir. Sz konusu haklar incelendiinde,
henz Birlik vatandalnn dar kapsaml olduu ve vatandal aktif bir
statde dzenlemedii grlecektir. Bir baka adan ise, Birlik vatandal
bir
ye
devlet
kazanlmas,
vatanda
olma
kouluna
kaybedilmesi
gibi
durumlar
balanarak,
ye
vatandaln
devletlerin
ulusal
dzenlemelerine braklmtr. Dier bir deyile, Birlik vatandalnn

kazanlmas, AB kurumlarnn deil, ye devletlerin tekellerinde yer
almaktadr.169
B. Birlik Vatandalnn Nitelikleri
1. Birlik Vatandalnn Bamll lkesi
Yukarda da belirtildii gibi, Birlik vatandal, ye devletlerin ulusal

vatandalna bal bir stat olarak ngrlmtr. Bu ilke, Birlik
vatandalnn ieriinin oluumunda, ye devletlerin ulusal kimliklerinin ve
vatandalk geleneklerinin etkili olmas sonucunu dourmaktadr.
168
KAYA, a.g.e., s.57.

GNDODU, Yeim, Avrupa Birlii Yurttal Avrupa Kimlii Sorununa
zm Oluturabilir Mi?, Avrupa almalar Dergisi, C.3, No:2
(Bahar:2004), s.18.
169
68
Bamllk ilkesi; Birlik vatandalnn bamsz nitelikte olmadn,

ye devletlerin vatandalna bal bulunduunu, ulusal vatandalktan
soyutlanm Birlik vatandalnn mmkn olmadn, yani sadece bu
vatandala sahip olunamayacan gstermektedir. Bunun sonucu olarak,
Birlik
vatandalnn
kazanlmas
ve
kaybedilmesi,
bir
ye
devlet
vatandalnn kaybedilmesi ve kazanlmasna bal bulunmaktadr. Ayrca

sz konusu ilke gereince, Birlik vatandalnn ulusal vatandaln yerini
almas da mmkn grlmemektedir.170
2. Birlik Vatandalnn Tamamlayc Nitelii
Maastricht Antlamas ile balayan srete, ulusal vatandala ek

olarak yeni bir Birlik vatandal kavram yaratlmtr. Bu kavram, ye devlet
says kadar vatandaln toplam olarak dnlmemeli; ulusal vatandalk
ve kiisel zgrlklerden hibir ey kaybetmeksizin kazanlan baz haklar ile
girilen yeni bir statnn ifadesi olarak alglanmaldr.171 Bir baka deyile,
Birlik vatandalnn niteliinden tr, ierdii haklar, ulusal dzeyde
salanm olan haklar tamamlayc haklardr. Bu yaklam, Birlik hukukunun
temel ilkelerinden olan subsidiarite ilkesi ile de paralellik gstermektedir.172
170

European Commission, Questions and Answers About The European
Union, Luxemburg, 1994, s.3; GARCIA, a.g.e., s.208.
172
KAYA, a.g.e., s.59.
171
69
3. Birlik Vatandalnn kincil Nitelii
Birlik
vatandal,
ye
devlet
vatandalna
ek
bir
staty
tanmlamaktadr. Maastricht Antlamasnn Birlik vatandaln dzenleyen

blmnn ierii gznne alndnda; bir Birlik vatandal tesis
edilmitir, demek suretiyle oluuma iaret edildikten sonra, kimlerin vatanda
olduu sorusuna karlk, bir ye devletin uyruunda olan herkes Birlik
vatandadr, hkm getirilmitir. Bu hkm, Antlamann arkasna ekli
bulunan ve bir ye devletin vatandal hakkndaki Hkmetler Aras
Konferans deklarasyonu nda deerlendirilmelidir. Buna gre, ATAnn
herhangi bir yerinde ye devletlerin yurttalarna atfta bulunulduunda, konu
ilgili ye devletin yasalarna gre ele alnacaktr.173 Dolaysyla, Birlik
vatandal, ye devlet vatandal zerine oturan ve ye devlet
vatandalna nazaran zel ve ikincil nitelik tayan bir yap olarak ortaya
kmaktadr.174
4. Birlik Vatandalnn Yeni Bir Hak ve Ykmllkler Kategorisi

Ortaya karma Nitelii
Avrupa Birliini, uluslararas dzeyde kurulan dier rgtlerden ayran

en nemli zellik, Birliin uluslarst yapsdr. Kurucu Antlamalar (AKT,
AET ve AAETnu Kuran Antlamalar), klasik uluslararas hukukta rnei
173
European Agence Internationale, Treaty on European Union,

Luxemburg, 26 February 1992, s.52.
174
70
bulunmayan sui generis bir hukuk dzeninin kurulmasna nclk etmilerdir.

Bununla beraber, sz konusu antlamalarn hibir maddesinde Birliin
uluslarst bir rgt olduu yolunda bir hkm bulunmamaktadr. Ancak bu
nitelik, ATAD kararlarnda aka yer almaktadr. Deinilen yapya paralel
olarak, Birlik hukukunun uygulanma alan, ye devletlerin ulusal hukukunun
dnda deil, ulusal hukukun iinde ya da stnde olumaktadr.175
Sz edilen bu yap gereince, Birlik vatandalna bal haklar,
ulusal alanda ye devlet vatandalndan kaynaklanan haklardan ayrmak
gereklidir. Zira, Topluluk alannda Kurucu Antlamalarda dzenlenen
vatandalk haklar, bir ye devletin tbiiyeti olmaktan kaynaklanan haklara
ek nitelik tamaktadr.176
Buna karlk, ATAnn 17 nci maddesinin 2 nci fkrasnda, Birlik
vatandalarnn Antlama ile verilen haklardan yararlanacaklar, bununla
birlikte Antlamada ngrlen dzenlemelere tbi olduklar hkm altna
alnmtr. Bu fkrada, aka, Birlik vatandann, Antlama hkmlerinden
kaynaklanan tm haklarn ve tm ykmllklerin znesi olduu ifade
edilmektedir. Birlik vatandalarna tannan haklarn neler olduu hususuna
ilikin olarak, Antlamann 17 il 21 inci maddelerinde son derece ak bir
dzenleme yaplm; bununla da yetinilmeyerek 22 nci maddede de
ngrlen haklar glendirecek veya bunlara yenilerini ekleyecek nitelikte
olan dzenlemelerin kabul edilebilecei belirtilmitir. Ancak, Antlamann
17/2. hkmnde sz edilen ykmllklerin neler olduuna ilikin herhangi
bir dzenlemeye rastlanmamaktadr. Bu nedenle, Birlik hukukunun ruhu
175
176
GNUUR, a.g.e., s.21-23; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.433.

KAYA, a.g.e., s.60.
71
dikkate
alnarak,
burada
Topluluk
kurallarna
genel
olarak
uyma
ykmllnn kastedildii kabul edilmektedir.177
5. Birlik Vatandalnn Sui Generis Nitelii
Maastricht Antlamasnda ilk kez anayasal dzeyde ele alnan Birlik

vatandalnn, ulus-devlet yurttalndan farkl bir boyutta deerlendirilmesi
gerektii, belki de birey-Avrupa Birlii ilikilerinin zgnlnn burada yatt
sylenebilir. Deiik bir yaklamla, vatandalk kavramnn Avrupa Birlii
erevesinde farkl bir anlam ve boyut kazandn ileri srmek de olasdr.178
Zira, klasik anlamda hak ve zgrlkleri iermekle birlikte, Birlik
vatandal kavram; kat, srekli, uluslarst bir vatandalk modeli
ngrerek klasik vatandalk olgusunun tesine gemektedir. Dinamik, etkili
ve demokratik olarak sorumlu bir Avrupa Birlii, haklarn ifade edildii, insan
haklar ve sosyal haklarn temel zgrlklerle birlikte tannd ve korunduu,
Topluluk
hukuki
ats
ile
desteklenen
Birlik
vatandal
fikrini
iermektedir.179
Nitekim Wienere gre, Birlik vatandal, tmyle kendine zg ve
karlatrma imkn olmayan bir rnek tekil etmekte olup, balangta
itihat yoluyla ekillendirilmi ve uygulama ile hayata geirilmitir.180
177
WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.15-16.

179
Opinion of the Economic and Social Committee on the Citizens
Europe, European Communities Economic and Social Committee, Brussels,
23 September 1992, s.1.
180
WEINER, a.g.e., s.3.
178
72
C. Birlik Vatandal le Klasik Vatandalk Kavram Arasndaki Farklar
Avrupa Birlii vatandal, ne ulusal hukuklar, ne de uluslararas

hukuk anlamnda bir vatandalktr. Birlik vatanda olma sfat, bir ye
devletin vatandalna baldr; yani bir ye devletin vatandalna bal
olarak meydana gelmekte ve onunla birlemektedir. Ancak hemen belirtmek
gerekir ki, Birlik vatanda olma sfat, ye devlet vatandalndan bamsz
olarak, tm ye devlet vatandalarn Birliin snrlar ierisinde, yabanc
karl olarak yerli yapmakta, devletler hukuku ilikilerinde geni lde yer
almaktadr. Bu durumda, Birlik vatandalnn bir stat nitelii tad
sylenebilir.181
Fransz devrimiyle birlikte ortaya kan vatandalk kavram, bireylere
sunulan haklarn kapsamnn genilemesiyle kimliksel bir boyut kazanmtr.
Marshall, birey hak ve sorumluluklarnn kapitalist modernleme srecine
paralel olarak gelitiini ortaya koyduu almasnda, medeni haklarn
18 inci yzylda, siyasi haklarn 19 uncu yzylda, ekonomik ve sosyal
haklarn ise 20 nci yzylda elde edildiini hatrlatarak, vatandalk
kavramnn evrimsel geliimini vurgulamaktadr. Gerekten de, haklarn
kapsamnn genilemesiyle iiler, kadnlar gibi toplumdan yllarca dlanm
kesimler zamanla vatandaln kapsamna dahil edilmiler, bireyler de elde
ettikleri haklarn etkisiyle, bu haklar onlara sunan politik kltr ve dzene
aidiyet hissi gelitirmilerdir.182 Bu noktada, Fransz Devriminin slogan olan
kardelik, eitlik ve zgrlk temalar, vatanda olmak ve bir anayasa
181
182

73
erevesinde tercih edilen aidiyet duygusunu belirgin bir ekilde ortaya

koymak asndan bir milat oluturmutur.183
Ancak, 2 nci Dnya Sava sonrasnda yaanan gelimeler ve zellikle
kreselleme srecinin yaratt dnm, vatandalk kavramnn yeniden
tanmlanmasn zorunlu klmtr.184 Bu dnemde Avrupada vatandalk
kavramn etkileyen drt nemli gelime olmutur.185
1. Bunlardan ilki, sava sonrasnda igc piyasasnn uluslararas
nitelik kazanmasdr. Bylece, Avrupaya dnyann eitli blgelerinden
gmen akn balam ve bunun sonucu olarak, Avrupann ulusal ve etnik
yaps daha karmak bir hal almtr.
2. kinci olarak, 1945ten sonra smrgelerin bamszlklarn
kazanmasyla bu lkelerden Avrupaya doru hzlanan g hareketleri,
Avrupada farkl, ama eit kltrel bir yapnn ortaya kmasna yol am ve
bu yap iinde yer alan bireylerin eit hak talepleri ile ekillenen sosyal
dalgalanma da Birlemi Milletler, UNESCO gibi kurulular araclyla
uluslararas boyuta tanmtr; bu da Avrupann vatandalk politikalarnn
tartlmas ve yeniden ekillendirilmesini zorunlu klmtr.
3. Avrupa Birliinin ok boyutlu politikalara dayal geliimi ve
genilemesi; yerel, ulusal ve uluslararas kurumlarn biraraya gelmesi ve
egemenliin paylamn olduu kadar, haklarn kazanm ve kiilerin serbest
dolamn da kapsamaktadr. ok boyutlu politikalarn varl, sosyal
183

185
SOYSAL, Yasemin Nuhoglu, Changing Citizenship in Europe: Remarks
on Postnational Membership in Europe, Citizenship, Nationality, and
Migration in Europe, Ed.David Cesarani and Mary Fullbrook, London,
Routledge, 1996, s.18-19.
184
74
hareketlilii ve ulusal snrlarn tesinde ortaya kan talepleri de beraberinde

getirmitir. Bu balamda Birlik vatandal da, vatandalk kavram ve
vatanda olunan lkeye bal statde deiiklie yol am; vatanda
olunmakszn sadece ikamet edilen lkede de birtakm haklarn ileri
srlebilecei kabul edilmitir.
4. Drdnc gelime ise, bireysel haklarn evrensel dzeyde kabul
grmesidir. Bu durum, insan haklar olarak ifade edilen haklarn, evrensel
dzeyde hukuki, bilimsel ve gncel bir kodifikasyonunu gerekli klmtr.
Uluslararas dzenlemelerle hukuki nitelik kazandrlan insan haklar kavram,
bireylere ulusal devlette bamsz bir stat kazanma hakkn ve bunun global
dzeyde tannmas olanan salamtr. Politik uygulamalarla sk sk ihll
edilmesine karn, byle bir yapya kavuan insan haklar kavram, ulusal
devlete bal olanlarn tesinde de baz haklarn talep edilmesine ynelik bir
alm salamtr.
Tm bu gelimeler sonucunda, ulus ile devlet arasndaki sk balant
gevemi, sosyal refah devletinin ypranmas bu ban iyiden iyiye
sorgulanmasna neden olmutur. Kresellemeyle beraber uluslararas
kurumlar tarafndan formle edilen ve denetlenen bir dizi evrensel kural ve
kavram gelitirilmitir. Bu yeni kresel dzende, ulus devletlerin uyruklar
zerindeki mutlak hakimiyetlerini yitirmeleri kanlmaz hale gelmitir.186
Ayn durum, Avrupa vatandalk kavramnn anlam ve kurumsal yaps
iin de geerlidir. ncelikle, yukarda ifade edilen tm gelimeler, ulus
devleti, bireysel haklarn kazanm iin bir kaynak olmaktan karmtr.
186
75
Kurumsal yap ve ideolojilerde grlen sava sonras deiimler, vatandalk

kavramnn hukuki ve kurumsal ieriini deitirmi, haklarn geniletilmesi ve
uluslararas alana aktarlmasyla ulusal snrlarn tesine tamtr. Bu
balamda, klasik vatandalk kavram da, artk yeni Avrupa dinamiklerinden
farkllklar gstermeye balamtr ki, bu anlay post-milliyetilik olarak ifade
edilmitir.187
Post-milliyetilere
gre,
yaanan
tm
bu
gelimelerle
ulusal
vatandalk ile vatandaln tarihsel geliimi arasndaki mantksal ba

koparlm, siyasi rgtlenme ulusal devletin tesinde gereklemeye
balamtr.188
Dier bir ifadeyle, bireylerin haklar ve hak talepleri uluslararas
kurallara ve uygulamalara dayanmaya baladndan, uluslararas kurum ve
normlarn ulusal yasalar zerindeki etkisi artmakta, kimliin meru temeli de
uluslararas toplulua kaymaktadr. Buna paralel olarak, demokratik karar
alma sreleri de, ulus devletten, uluslarst bir toplulua doru deiiklik
gstermektedir.
Bu
srada,
vatandalar
ile
devlet
arasndaki
ban
kopmasyla, haklar ve devler sadece vatandalar iin deil, dardan gelen

yabanclar iin de geerli olmaya balamtr. Artk, birey iin doduu deil,
ikamet ettii yerdeki hak ve sorumluluklar belirleyici olmaktadr ki, bunun
sonucunda klasik vatandalk kavramndan farkl olarak tm vatandalar iin
eit haklardan deil, deiik statlerden szedilmeye balanmtr. Her ye
187

FELDBLUM, Miriam, Reconfiguring Citizenship in Western Europe,
Challange to the Nation-State: Immigration in Western Europe and the
USA, Ed.Christian Joppke, NY, Oxford University Press, 1998, s.245.
188
76
lkenin kendine zg vatandalk kanunlarna sahip olmas ve dolaysyla

Birlik vatandalnn koularnn farkllamas da bir dier ayrc unsurdur.189
Yeni bir konsept olarak uluslarst bu vatandalk, ulusalln bu
kstlayc nosyonuna
bir alternatif
oluturmaktadr. Sz edilen bu
vatandaln z, doum ve ulusallk tarafndan deil, ikamet parametresine

bal olarak belirlenir; devletin ulusal kltrnde somutluk kazanmaz.
Vatandalk uluslararasdr ve kltrn ve ulusalln kendine zg dar
varsaymlarnn tesine gemektedir. Vatandalk, ayn zamanda, yalnzca
yasal siyasi bir ilke olmann tesinde, sosyal haklarn tannmasn da
iermektedir. Bunun yansra, Birlik vatandal, sadece resmi, anayasal bir
hak olarak da anlalmamakta; vatandalarn demokratik ynetime katlma
haklarn
glendirecek
mekanizma
ve
boyutlar
da
ierisinde
barndrmaktadr. Bu adan, tamamen formel olan klasik vatandalktan

kkten ayrmaktadr.190
Dier yandan, klasik vatandalk terimi, fiili ve hukuki olmak zere
iki kavram iermektedir. Fiili anlamda vatandalk, kiinin rk, dil, din, kltr,
tarih birliine sahip bir topluma dahil edilebilmi olmas iken; devletin egemen
olduu toprak snrlar iinde kalan kiilerin siyasal iktidarla balantsnn
gerekletirilmesi vatandaln hukuki ynn oluturmaktadr. Bununla
birlikte, fiili vatandaln, hukuki vatandal mutlak olarak etkilediini
sylemek mmkn deildir. Bu nedenle, klasik vatandalk kavramnn
niteliini belirleyebilmek iin iki gr ileri srlmtr. lk gre gre,
189

DELANTY, Gerard, Avrupann cad, Ankara, Adres Yaynlar, 2004,
s.212-213.
190
77
vatandaln bir hukuki iliki olarak belirlenmesinde, bu ilikiye taraf olan

devlet ile kii arasnda karlkl hak ve borlar douran bir ba kurulmaktadr.
Dier yandan, vatandaln bir hukuki stat olarak tanmlanmas halinde
ise, belirli hak ve borlarn ferde bu stat nedeniyle tannp yklendii kabul
edilmektedir. Baka bir deyile, vatandalk, ferdin, bu stats nedeniyle
devlete balandn belirtir. Sz konusu statnn ieriini ise, pozitif
hukukun, yani vatandalk hkmlerinin ngrd hak ve ykmllkler
oluturur. Bu nedenledir ki, klasik vatandalk kavram, devletin tek tarafl
egemenlik hakkn kullanarak, koullarn ve hkmlerini saptad bir hukuki
staty gerekletiren fert ile arasnda kurulan hukuki bir ba olarak
tanmlanmaktadr.191
Avrupa Birlii vatandal kavram ise, belirtilen bu tanmlamadan
farkl olarak, maddi ierii ile ortaya konmasna karn, biimsel yn ye
devletlerin hukuklarna braklm bir kavramdr. Bir baka deyile, Birlik
vatandalnin ierii Topluluk mevzuatnda belirlenmekte; ancak, Birlik
vatandal statsnn nasl kazanlacann belirlenmesi sorunu ye
devletler araclyla zme kavuturulmaktadr.
Netice itibariyle, Birlik vatandal kavram, ulus devletlerin zerinde
ve daha kapsayc bir unsur olarak ne srlmekle birlikte, ulus devlet
vatandalklaryla birarada ve uyumlu bir yaplanma ngrlmektedir. Byle
bir vatandalk, ne tam anlamyla balayc olup e haklar beraberinde
getiren bir anayasal grtr, ne de snrl bir yasal kiilik halinin
191
ULUOCAK, Nihal, Trk Vatandalk Hukuku, stanbul, Filiz Kitabevi,

1989, s.2-6.
78
tanmlanmasdr.192 Avrupa Birlii yaps iinde ngrlen sz konusu

vatandalk kavram, sadece ye devlet vatandalarna yeni bir stat vermek
suretiyle, onlarn bu oluuma aidiyet ve sadakat duygularn artrmay
hedeflemektedir.193
192
193

FELDBLUM, a.g.m., s.239.
79
KNC BLM
AVRUPA BRL VATANDALIININ ER VE GELECE
I. AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMININ ER
Avrupa
Birlii
vatandal
kavramnn
belirlenebilmesi
ve
kavranabilmesi iin belli ilkelere ihtiya duyulduu aktr. Nitekim Maastricht

Antlamasnn giri blmnde ve taslak Anayasann 2 nci maddesinde
ifade edildii zere, Avrupann ortak deerleri olarak zgrlk, demokrasi,
eitlik, insan onuruna ve insan haklarna sayg ile hukukun stnl ilkeleri
belirlenmitir. Bu deerlerin yan sra Avrupa toplumlarnn oulculuk,
hogr, adalet, dayanma ve ayrm gzetmeme ilkelerine bal olduklar
ifade edilmektedir. Ancak, Birlik vatandalnn kaderinin, olduka soyut ve
sadece yasal geerlilii olan bu ilkelere bal olamayaca, Avrupallara
sunulan haklar ile anlam kazanaca aktr.194
Maastricht Antlamas ile ilk kez hukuki varlk kazandrlan Birlik
vatandalnn ye lke vatandalarna sunduu haklar, esas itibariyle;
Topluluk snrlar iinde serbest dolam ve yerleme hakk, ikamet ettikleri
ye devlet vatandalaryla eit artlarda yerel ve Avrupa Parlamentosu
seimlerinde seme ve seilme hakk; diplomatik korunma hakk, Avrupa
Parlamentosuna dileke ile bavuru hakk ve Ombudsmana bavuru
hakkndan olumaktadr. Birlik vatandal haklaryla ilgili olarak Maastricht
194
ROCHE, a.g.m., s.15; ERDENR, a.g.e, s.161-162.
80
Antlamas ile Avrupa Topluluunu Kuran Antlamaya195 eklenen bu

hkmlerin,
ierikleri
bakmndan
taslak
Anayasada
da
korunduu
grlmektedir.196
Sz edilen haklardan bir ksm serbest dolam hakk gibi- Roma
Antlamasnda da tannm haklardandr. Diplomatik koruma hakkndan
yararlanma ve seme hakk gibi dier bir ksm haklar ise, ilk kez dzenleme
altna alnmlardr. Her ne kadar seme hakknn kullanmnda izlenecek
usuller Maastricht Antlamasnda tam bir akla sahip deillerse de,
Closann da belirttii gibi, bu husus, Birlik dzeyinde deil, ye devletler
aras uyumlatrmalarla dzenlenebilecektir.197
A. Serbest Dolam ve kmet Hakk
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 18 nci maddesi uyarnca,

btn Birlik vatandalar, ye devletlerin lkesinde serbeste dolama ve
yerleme hakkna sahiptirler. Bu hkmle, serbest dolam ve yerleme
hakknn, herhangi bir ekonomik aktiviteden bamsz ve temel bir bireysel
hak olarak ele alnd sylenebilir.198 Yine ayn maddenin 2 nci fkrasnda,
Konseyin bu hakkn kullanlmasn kolaylatran dzenlemeler yapabilecei;
195
Consolidated version, O.J., 2002, C.325/1-184 (Nice Zirvesinde yaplan

deiikliklerle birlikte) (Trke eviri iin bknz. BOZKURT, Enver, ZCAN,
Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii Temel Mevzuat, Ankara, Asil
Yaynlar, 2005; REBER, Kamuran, Avrupa Birlii Mevzuat, 1.Bask,
Bursa, Ezgi Kitabevi, 2003.).
196
ROCHE, a.g.m., s.26; ERDENR, a.g.e., s.164.
197
CLOSA, Carlos, The Concept of Citizenship in the Treaty on European
Union, Common Market Law Review, Vol.29, No.6, 1992, s.1159;
198
81
usul olarak ise, 251 inci madde hkmnn uygulanaca hkm altna
alnmtr.199
Birlik vatandal kavram ile vatandalar iin bir hak olarak kabul
edilen serbest dolam, tm ye devlet vatandalarna Birlik vatandalndan
dolay tannmaktadr. Sz edilen hakk genel ve kstlamasz bir hak olarak
deerlendirmek de yanl olacaktr. Zira bu hak, Topluluk hukuku
snrlamalarna konu olabilmektedir. Bu nedenle, sz konusu hakkn, iinde
insanlarn serbest dolamnn Topluluk artlarna gre temin edildii, i
snrlarn olmad bir alann kurulmas erevesinde deerlendirilmesi daha
isabetli olacaktr.200
Serbest dolam hakknn bir dier boyutunu da, ikamet hakk
oluturmaktadr. kamet hakk tannmadan serbest dolam hakknn
uygulamas fiilen mmkn olamayacandan, bu iki hakkn birbirleriyle
balantl
olduunu
kabul
etmek
gerekmektedir.
Nitekim,
Kurucu
Antlamann 18 inci madde hkm da dahil olmak zere, serbest dolam

hakk ile yerleme hakknn birlikte dzenlendii grlmektedir.201 Bunun yan
sra, Adalet Divan da, bu iki hakkn birarada kullanlmasnn gerekliliine
hkmetmitir.202
199

Commission Report for the Reflection Group, European Commission
Intergovernmental Conference 1996, Luxemburg, 1995, s.19.
201
HALL, Stephan, Nationality, Migration Rights and Citizenship of the
Union, Dordrecht, Boston, London, Martinus Njhoff Publishers, 1995, s.115.
202
Raulin v. Minister van Onderwijs en Wetenschappen, ECJ, Case
C-357/89 (1992) ECR I-1027.
200
82
1. Serbest Dolam ve kmet Hakknn Geliimi
Serbest dolam hakknn nemi, Topluluk snrlar iinde, kiilerin

serbest ve engellenmemi dolam ve yerleme haklarnn birlikte olmamas
durumunda,
gerek
bir
Topluluun
varolamayaca
gereinden
domaktadr.203
Topluluun iindeki snrlarda kiiler iin uygulanan kontrollerin
kaldrlmas dncesi, Avrupa Ekonomik Topluluunun kurulduu dneme
dayanmaktadr. Balangta yalnzca ekonomik aktr olarak deerlendirilen
bireylerin
serbest
dolam,
sonraki
dnemlerde
ekonomik
boyuttan
soyutlanarak daha geni bir perspektifte ele alnmtr. Bu erevede

ekonomik aktivite ve sosyal avantajlar gibi kavramlarn Adalet Divan
tarafndan geni yorumlanmas nemli rol oynam; sonu olarak serbest
dolam bir hizmetten yararlanmak isteyen kiilere, rencilere, i arayanlara
ve iilerin evli olmakszn birlikte yaadklar elerine dek geniletilmitir.204
Bununla beraber, bu hakkn Topluluk hukukundaki geliimi, sadece
yargsal itahada dayanmamaktadr. Topluluk organlar tarafndan yaratlan
ikincil nitelikteki Topluluk hukuku kaynaklarnn, sz edilen hakkn geliimine
byk etkisi olmutur.205
Serbest dolam ve yerleme hakk, Birlik vatandal kavramnn
Topluluk hukukuna yazl olarak girmesinden evvel de varlk gstermitir.
Ancak, Maastricht Antlamas ile bu iki hak kategorisi, Birlik vatandal
203
KKTA, a.g.e., s.102.

205
KAYA, a.g.e., s.69.
204
83
kavram ile iie geerek deiik bir hukuki nitelik ve yeni bir kavramsal boyut
kazanmtr.206
2. Serbest Dolam ve kamet Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler
Bu alanda gerekletirilen hukuki dzenlemelerin, birincil ve ikincil

kaynaklar olmak zere iki kategoride incelenmesi mmkndr. Buna gre,
ncelikle Kurucu Antlama hkmleri, ardndan da Topluluk kurumlar
tarafndan getirilen dzenlemeler ele alnmaldr.
a. Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn Konuya likin Hkmleri
Serbest dolam ve yerleme hakk ile ilgili hkmler, Avrupa

Topluluunu Kuran Antlamann 18 (eski Madde 8a), 14 nc (eski Madde
7a) maddeleri ile 39 (eski Madde 48) ve 49 uncu (eski Madde 59) maddeleri
arasnda kalan hkmleri iermektedir.
(1) AT Antlamasnn (18) inci Madde (eski Madde 8a) Hkm
Madde 18 (eski Madde 8a) :

1. Btn Birlik vatandalar, bu Antlamada ve bu Antlamann
uygulanmas ile ilgili olarak yaplan dzenlemelerde ngrlen snrlamalar
206
84
ve koullar sakl kalmak kaydyla, ye Devletlerin lkesinde serbeste

dolama ve yerleme hakkna sahiptir.
2. Bu amaca ulamak gayesiyle bir Topluluk eylemi gerekli
grldnde, ibu Antlamann bu ama dorultusunda eylemde bulunma
yetkisini ngrmesi hari olmak kaydyla, Konsey, 1 inci paragrafta belirtilen
haklarn kullanlmasn kolaylatrmay amalayan dzenlemeler yapabilir.
Konsey, 251 inci maddede benimsenen usule uygun olarak karar verir.
Konsey, bu usul erevesinde oybirlii ile hareket eder.
3. 2 nci paragraf, ne pasaport, kimlik kart, oturma izni veya dier tm
asimile belgeleri ile ilgili dzenlemelere, ne de sosyal koruma veya sosyal
gvenlikle ilgili dzenlemelere uygulanr.
Bu maddede, serbest dolam ve yerleme hakk, dzenlendii kinci

Blm itibariyle, Birlik vatandal balamnda ele alnmaktadr. Bir baka
deyile, bu madde erevesinde serbest dolam ve yerleme hakk,
herhangi bir ekonomik aktivite ya da onu artran Pazar kavramna
ilikin olarak ele alnmam, bundan daha geni bir perspektife sahip,
vatandalkla ilikili temel bir hak olarak dzenlenmitir.207 nk emein,
sermaye ve hizmetlerin serbest dolam asndan ekonomik amal
yerleme hakk, zaten Antlamann ilgili hkmleri ile tannmtr. Sz
edilen hkm ile, her Birlik vatandann, ye devletlerin egemenlik alanlar
ierisinde serbeste hareket etme ve oturma hakk ngrlmektedir.208
207
208

85
Bu madde kapsamnda ATAD, Bickel ve Franz kararnda209, her Birlik

vatandann Birlik snrlar ierisinde serbest dolam hakkna sahip
olduuna; dolaysyla bir ye devlette serbest dolam ve ikamet hakkndan
yararlanan Birlik vatandana, idari ve yarg organlar nnde o ye devletin
vatandalar ile ayn koullarda iletiim imkannn tannmas gerektiine
hkmetmitir.
Bu noktada, 18 inci madde birinci paragraf hkmnn dorudan
uygulanabilir nitelie sahip olup olmad sorunu karmza kmaktadr.
Doktrinde
bir
ksm
yazarlar,
sz
konusu
hkmn
dorudan
uygulanabilir olduunu savunmaktadrlar. Bu yazarlara gre, hereyden nce

serbest dolam ve yerleme hakknn bu paragrafta ele alnmas, bu hakkn
Topluluk tarafndan kabul edilen anayasal nitelikli bir hak olduunu
gstermektedir. Bundan da te, bu paragraf, dorudan uygulanabilirlik iin
gerekli olan u artlar iermektedir210:
-
Ak ve kesin bir ierie sahiptir,
lgililere ak ve herhangi bir ekincenin bulunmayaca bir tutum

taknma grevi yklemektedir,
Bu paragrafn uygulanmas iin Topluluk organlarnn ve ye

devletlerin herhangi bir dzenleme yapmalarna gerek yoktur,
ye
devletlere
bu
erevede
herhangi
bir
takdir
yetkisi
tannmamtr.
Ayrca bu yazarlara gre, tartma konusu hkmde yer alan
Antlamann uygulanmas ile ilgili olarak tesis edilen dzenlemelerde
209
210
Horst Otto Bickel and Ulrich Franz, Case C-274/96.

86
ngrlen snrlamalar ve koullar ifadesi, hakkn sadece uygulamasna

ilikin olup maddenin dorudan uygulanmasn etkilememekte; aksine, hakkn
kullanmn kolaylatrmaktadr. Bunun yan sra, ikinci fkrada Konseye
tannan takdir hakknn da, serbest dolam ve yerleme hakknn z ile ilgili
olmad; hakkn kullanmn kolaylatrmaya ynelik yasal nlemlerin
gerekmesi durumunda Konseyin devreye girebileceini ifade ettii yine bu
ksm yazarlar tarafndan ileri srlmtr.211
Buna karlk, dier bir grup yazar, Kurucu Antlamann 18 inci
maddesi hkmnn, dorudan bir uygulanan bir kural iermediini
savunmaktadr. nk, sz edilen maddede, ye devletlerin yapacaklar
uygulamaya ilikin dzenlemelerden ve bu ulusal dzenlemelerde yer alacak
olan kstlamalardan ve artlardan bahsedilmektedir. Mezkur tatbikat
hkmleri konulmadan, oturma hakknn herkese ve genel olarak tannm
bulunduu sylenemez. Ancak Konsey, Birlik vatandalarnn serbest
dolam ve yerleme haklarnn kullanlmasn kolaylatran hkmleri ieren
dzenlemeler karabilir.212
Komisyonun bu konuya ilikin grleri ise, doktrinde savunulanlardan
farkllk gstermektedir. Buna gre, Birlik vatandalarna tannan serbest
dolam ve yerleme hakk, kapsam olarak geni yorumlanmaldr. Bunun
tersine bu hakka getirilecek kstlamalar ise, dar yorumlanmaldr. Sonuta
Komisyona gre, serbest dolam ve yerleme hakk ilke olarak dorudan
211
212

87
Antlamadan kaynaklanmakta; ancak bu hakkn kullanm srasnda, birtakm

artlar ve snrlamalar ortaya kabilmektedir.213
Bu konu, balangta, Avrupa Topluluklar Adalet Divan tarafndan,
somut bir zme kavuturulmamtr. Divan, gerek serbest dolam, gerekse
yerleme hakk erevesinde ihtiya duyulan nlemlerin alnmamas
nedeniyle serbest dolam ve yerleme hakknn genelletirilmesi konusuna
olduka ihtiyatl yaklam; 1999 tarihli Wijsenbeek kararnda214, Avrupa
Topluluu Kurucu Antlamasnn 14 ve 18 inci maddelerinin i snrlarda
pasaport kontrollerini kaldrma sonucunu dourmadn belirtmitir. Ancak,
2004 tarihli Kunqian Catherine Zhu-Man Lavette Chen kararnda215 Divan
farkl bir tutum benimseyerek, bir ye devlet vatanda olan herkesin Birlik
vatanda olduuna vurgu yaptktan sonra, kendisi ye devlet vatanda olan,
fakat ebeveynleri 3 nc lke vatandalnda bulunan kn ikamet
hakkna sahip olduu, bu bakmdan sz konusu 18 nci madde hkmnn
dorudan uygulanabilir nitelik tad sonucuna ulamtr.
(2) AT Antlamasnn (14) nc Madde (eski Madde 7a) Hkm
Madde 14 (eski Madde 7a) :

1. Topluluk, bu Antlamann dier hkmlerine zarar vermeksizin ve
bu madde ile 15, 26 nc maddeler, 47 nci maddenin ikinci fkras, 49, 80, 93
213

Wijsenbeek, ECJ, Case C-378/97.
215
Kunqian Catherine Zhu-Man Lavette Chen v. Secretary of State for the
Home Department, Case C-200/02.
214
88
ve 95 inci maddeler uyarnca 31 Aralk 1992 tarihinde sona eren sre

boyunca aamal olarak i pazar kurmak iin gerekli nlemleri karara balar.
2. Pazar, bu Antlamann hkmleri uyarnca iinde mallarn,
ahslarn, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolamnn saland i
snrlarn olmad bir alan kapsar.
3. Konsey, Komisyonun nerisi zerine nitelikli ounluk ilkesi
uyarnca hareket ederek ilgili tm sektrlerde dengeli bir ilerlemenin
salanmas iin gerekli ynlendirici ilke ve koullar belirler.
Avrupa Topluluunu Kuran Antlamann lkeler blmnde yer alan

bu madde, Pazarn kurulmas balamnda, bireylerin ye devletler
arasndaki snrlardan herhangi bir kontrole tbi tutulmadan geebileceklerini
ngrmektedir.
Yukarda sz edilen 18 inci madde ile bu hkmn birarada olmas,
Antlamada iki ballk yaratmakta ise de, her iki maddenin de ngrlme
amacnn farkl oluu, baz grlere gre bu durumu mazur gstermektedir.
Antlamann 18 inci maddesi serbest dolam ve yerleme hakkn, Birlik
vatandal boyutu ile ele almaktadr. Oysa bu hakk ekonomik anlamda bir
faaliyette bulunma, yani Pazar boyutu ile ele alan 14 nc madde, tek bir
yn ile ele alm olmasndan tr 18 inci maddeye gre daha dar
kapsamldr. Her iki madde de, serbest dolam ve yerleme hakknn farkl
boyutlar ele alndnda, bu maddeleri birbirini tamamlar ekilde yorumlamak
en dorusu olacaktr.216
216
KAYA, a.g.e., s.73.
89
(3) AT Antlamasnn Kiilerin Serbest Dolamna likin Hkmleri217
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 14 nc maddesinde ele

alnan serbestilerden biri olan kiilerin serbest dolam ve yerleme hakk,
Antlamann Kiilerin, Hizmetlerin ve Sermayenin Serbest Dolam balkl
nc Blmnn ilk ksmnda iler ve ikinci ksmnda Yerleme Hakk
ad altnda toplam on madde halinde dzenlenmitir (md.39 [eski madde 48]md.49 [eski madde 59]).
iler terimi bu blmde drt maddeye konu olmu ise de, kavramn
ieriine ilikin bir tanm Antlama metninde yer almamaktadr. Bu nedenle,
Birlik hukukunda yeknesakln salanabilmesi iin ii (emek) kavramnn
neyi ifade ettiinin belirlenmesine ihtiya duyulmutur. Aksi halde, her ye
devletin kendi i hukukuna gre belirleyecei ii kavram konusunda bir
hukuki karmaa yaanmas kanlmaz olacaktr.
Bu noktadan hareketle ATAD, eitli kararlarnda bu kavrama bir
aklk getirmeye almtr. Buna gre;
a. yasal olarak geerli ve gerek bir ite,
b. bir bakasnn emri altnda,
c. cret karl alan
kii, ii olarak kabul edilmektedir. Bu kavram sadece iileri deil, cret
karl emek veren herkesi kapsadndan, dar yorumdan kanlmaldr.
Yukarda belirtilen koullar salamalar halinde belirli sreli alanlar ile
217
Bu blmdeki madde metinlerine, (EK) olarak almann sonunda yer

verilmitir.
90
kamu sektrnde alanlar218 ve iiler de serbest dolamn hakkndan

yararlanan ii kavram iinde deerlendirilmektedir.219 Bu ekilde belirlenen
ii tanm, ye devletlerin mevzuatnda yer alan ii kavramlarndan
tamamen bamsz olup, kendine zgdr.220
Avrupa Topluluunun Kurucu Antlamasnda, tpk ii kavramnda
olduu gibi, serbest dolam hakk da tanmlanmam ise de, 39 uncu
maddenin nc paragrafnda hakkn ieriinin ne olduu belirlenmitir. Sz
konusu hkm uyarnca;
a. Bir baka ye devlette i arama (bir ie talip olma) ve alma hakk,
b. i alabilmek iin o ye devlet lkesinde yer deitirme hakk,
c. Bu amala o ye devlet lkesinde oturma (yerleme) hakk,
d. Bir ye devlette bir ite altktan sonra, o ye devlet lkesinde
kalma hakk serbest dolam hakknn kapsamn oluturmaktadr.221
Burada vurgulanmas gereken nemli bir husus da, 39 uncu maddenin
ikinci fkras uyarnca serbest dolamn, ye devletlerin iileri arasnda
istihdam, cret ve dier alma koullar bakmndan vatandalk esasna
dayal her trl ayrmcln kaldrlmasn gerektirmesidir.
alma koullar, yasalardan ve i akdinden doan tm artlar ifade
etmektedir. cret, alma sreleri, iten karlma, sosyal avantajlar
konunun kapsam iindedir. Mesela, ksa sreli ileri dier ye devlet
218
Bu konuda ngrlen istisna iin bknz. s.102.

Free Movement of Workers-Achieving The Full Benefits And
Potential, Communication From The Commission, Brussels, 11.12.2002, s.5.
220
http://europa.eu.int/comm/employment_social/free_movement
(Eriim: 20.03.2006).
221
http://europa.eu.int/comm/employment_social/free_movement/index
(Eriim: 12.03.2006).
219
91
vatandalarna, sre sz konusu olmayanlar vatandalara vermek, hem

12 nci maddeye, hem de 39 uncu maddenin ikinci fkrasna aykrdr.
Komisyon, talyaya kar buna ilikin bir dava amtr. Hatta, srf vatandalk
deil, farkl yerde ikamatgah olmann da sonucu ayndr. ATAD, Sotqui ile
Alman Posta daresi arasndaki davada222, 1612/68 sayl Tzn 7 nci
maddesinin sadece vatandalk deil, tm rtl ayrmclk hkmlerini de
kapsamna aldn ifade etmitir.223 Divana gre, milli hukuktaki ayrmclk,
srf baka bir ye devlette ikametgah olmaya dayanyorsa, bu hkm
Topluluk hukukuna aykrdr. nk ikametgah sebebiyle yaplan ayrmclk,
vatandalk gerekesiyle yaplan ayrmclkla ayn sonular dourmaktadr.
Ayn ekilde, cinsiyet de eitlii bozucu bir unsur olarak kullanlmamaldr. Bu
konuda 39 uncu madde ve devamnda herhangi bir aklk olmamakla birlikte,
Kurucu Antlamann 141 inci maddesinde cret eitlii kural aka yer
almaktadr.224
Konuya ilikin ATAD kararlar arasnda dikkat eken bir karar, Divann
eski tarihli kararlarndan biri olan Royer karardr.225 Davac Bay Royer, kendi
lkesinde
birok
silahl
hrszlk
suundan
tutuklanm
bir
Fransz
vatandadr. Royer, Belikada alan ve yine Fransz vatanda olan einin

yanna
gidince,
oturma
izni
almak
iin
gerekli
idari
formaliteleri
tamamlayamam ve yasad ikamet nedeniyle sulu bulunarak snrd

edilmitir. Bay Royer, ksa bir sre sonra tekrar Belikaya girince, kamu
gvenliine
kar
tehlike
oluturduu
222
gerekesiyle
Belika
yetkilileri
Sotqui v. Deutsche Bundespost, ECJ, Case 152/73 (1974) ECR 153.

224
225
Royer, ECJ, Case 48/75 (1976) ECR 497.
223
92
tarafndan snrd edilme karar alnmtr. Royer bu karara kar, bir ii

olarak, bir iinin ei olarak ve serbest alan biri olarak Belikada oturma
hakknn olduu gerekesiyle mahkemeye bavurmutur. Bu davann ATAD
nne gelmesi zerine Divan, davacnn stats kesin olarak belirli olmad
halde, ye devlet vatandalarnn bir baka ye devlet topraklarna
girmelerinin ve orada ikamet etmelerinin; ayn zamanda ye devlet
vatandalar arasnda vatandala dayanan ayrmcln yasaklanmasnn
temel olduu gerekesiyle ilgili kiinin statsnn belirlenmesine gerek
duymamtr.226
ATADn bir dier nemli karar ise, Maria Martinez Sala davasnda
verdii karardr.227 Davac Bayan Sala, 1968 ylndan beri Almanyada
yaamakta olan bir spanyol vatanda olup, 1989 ylndan itibaren Alman
devletinden sosyal yardm almaya balamtr. Bayan Sala, 1984 yl Mays
ayna kadar Almanyadan kesintisiz bir ekilde oturma izni alabilmekteyken,
bu tarihten sonraki bavurularnda oturma iznini sadece belirli srelerle
uzatan belgeler edinebilmiti. Bununla birlikte Sala, Avrupa Sosyal ve Tbbi
Yardm Konvansiyonu sayesinde Almanyadan snrd edilememekteydi.
1993 ylnda oturma izni alamad bir dnemde, yeni doan ocuu iin
bakm denei almak amacyla Alman yetkili makamlarna bavuruda
bulundu. ocuk bakm denei, Almanyada yerlemi olan ve tam gn
almayan ocuk bakmakla ykml kiilere verilmekteydi. Yabanclarn bu
226
BOZKURT, ZCAN, KKTA, a.g.e., s.220; WEATHERILL,

227
Maria Martinez Sala v. Freistaat Bayern, ECJ, Case C-85/96 (1998) ECR
I-2691.
93
denekten
yararlanabilmeleri
iin
oturma
iznine
sahip
olmalar
gerekmekteydi. Bayan Salann bavurusu, oturma iznine sahip olmad

gerekesiyle reddedilmiir. Bayan Sala, yerel mahkemede dava am ve
yerel mahkeme, davay n karar prosedr erevesinde ATADa intikal
ettirmitir. Divan, Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 12 nci maddesi ile
eitlie aykrlk tekil edecek muamelelerin yasaklandn belirtmitir.
ATADa gre bu denek, Topluluk hukukunun maddi alanna girmektedir. Bu
davada Divan, 18 inci maddenin dorudan uygulanabilirliine dair herhangi
bir tutum belirlemekten kanmtr. Divana gre, Sala, oturma izni
bavurusu reddedilmi olmasna ramen, Almanyada oturma hakkna
sahipti. ye devletlerden birinde yasal olarak yerlemi bulunan bir dier ye
devlet vatanda olarak Sala, Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn Birlik
vatandalna dair hkmleri kapsamna girmekteydi. Bir Birlik vatanda
olarak, Antlamann 12 nci maddesine gre, Birlik vatandalnn salad
serbest dolam ve yerleme hakkndan, vatandala bal olarak bir
ayrmclk yaplmakszn yararlanmas gerekliydi. Somut olaya bakldnda,
bu denein devlet tarafndan yabanclara denmesi sz konusu olduunda,
yabanclarn belge gsterme zorunluluu vard. Divana gre ise, ye devletin
davran, Antlama kapsamnda eitlie aykr ve hakl bir gerekeye
dayanmayan bir nitelik tamaktayd. Divan, eitlie aykr bu ilemin
dorudan doruya gmen kiinin vatandalna dayandn ve bu nedenle
de Topluluk hukukuna aykr olduu sonucuna varmtr. Bu dava, iki adan
nem tamaktadr. ncelikle, davacnn bir ye devlette yerlemi bulunan
dier bir ye devlet vatanda olmas, uyumazln Avrupa Topluluu
94
Kurucu Antlamasnn uygulama alan ierisinde deerlendirilmesi iin yeterli

grlmtr. Dikkat eken ikinci husus ise, sadece ii statsndeki kiilere
verilmekte olan bir sigorta yardmnn, ii stats dndaki kiilere de
verilmesi gerektii ynnde hkm kurulmu olmasdr.228
Buraya kadar iiler bakmndan Antlamann 39 uncu maddesi
erevesinde ifade edilen hususlara paralel olarak, Antlamann 43 il
48 inci maddelerinde iveren, mteahhit ve profesyonel meslek sahipleri iin
benzer dzenlemeler ngrlmtr.
Belirtilen Antlama hkmlerinin topland Yerleme Hakk bal,
birbirinden farkl durumlar dzenleyen baz haklar iermektedir. Bunlarn ilki,
bir gerek ya da tzel kiinin bir meslek icra etmek; irket ya da firmann
ubesini amak zere kendi lkesini terk ederek bir baka ye devlet
lkesine yerleme hakkdr. kincisi, prensipte, bir irketin Topluluk iinde
birden fazla lkede i yerine sahip olma hakkdr. ncs ise, ye devlet
vatandalarnn, ev sahibi lkenin kendi vatandalarna uygulad koullar
erevesinde, bir baka ye devlette i yapma hakkdr.229 Ancak, tm
bunlara bal olarak, yerlemenin mutlaka bir meslek icrasna ynelmesi
arttr. Politik, dini veya kltrel faaliyetler yerleme hakk kapsamna
girmemektedir.230
Antlamann 43 nc maddesi, ye devletlerin vatandalar ile bir ye
devletin
lkesinde
halihazrda
yerleik
olanlar
arasnda
bir
ayrm
yapmaktadr. Buna gre, ye devlet vatandalar, herhangi bir ye devlette

228
KAYA, a.g.e., s.75-76; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.622-623.

BOZKURT, ZCAN, KKTA, a.g.e., s.254; WEATHERILL,
230
229
95
yerleme hakkna sahiptirler. Bir ye devlette nceden yerleik olanlar ise, ev

sahibi ye devlette acentalar, ubeler ya da yavru ortaklklar ama hakkna
sahiptir. Ayn ekilde, 48 inci maddede de tzel kilere yerleme hakk
tannmtr. Bu hakkn kullanlmasnn nemli bir art, sz konusu tzel
kiinin bir ye devlet hukukuna gre kurulmu olmas ve merkezinin de bir
ye devlette bulunmasdr. Bu merkez, tzel kiinin kurulu szlemesindeki
merkez, esas idare merkezi veya esas ikametgah olabilir. Topluluk iinde
yerlemi bir tzel kii, faaliyetlerini, bir dier ye devlette sadece acentalk
ya da yavru ortaklk araclyla yrtebilir ve o lkede de Topluluk
hukukundan yararlanabilir.231
b. Avrupa Birlii kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler
Serbest dolam ve yerleme hakkna ilikin olarak, Topluluk

hukukunun ikincil mevzuatnda iki tzk ve dokuz ynerge yrrlktedir.
Tzkler :
a. Topluluk iinde iilerin serbest dolamna ilikin 1612/68 sayl
Konsey Tz (ATRG, L 257, 19.10.1968),
b. Bir ye devlette altktan sonra o ye devlette yerleme hakkna
ilikin 1251/70 sayl Konsey Tz (ATRG, L 142, 30.06.1970).
Ynergeler :
231
BOZKURT, ZCAN, KKTA, a.g.e., s.254-255.
96
a. Kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu sal nedeniyle

yabanclarn seyahat ve oturma hakkna ilikin zel nlemlerin koordinasyonu
ile ilgili 64/221 sayl Konsey Ynergesi (ATRG, L 56, 04.04.1964),
b. ilerin ve aile fertlerinin Topluluk iinde seyahat ve yerleme
hakknn nndeki engellerin kaldrlmasna ilikin 68/360 sayl Konsey
Ynergesi (ATRG, L 257, 19.10.1968),
c. 64/221 sayl Konsey Ynergesinin uygulama alann baka bir ye
devlette altktan sonra o ye devlette ikamet etmeye devam eden iilere
de genileten 72/194 sayl Konsey Ynergesi (ATRG, L 121, 26.05.1972),
d. Topluluk iinde ye devletlerin iilerinin irket kurma ve hizmet
verme erevesinde seyahat ve yerleme hakknn nndeki engellerin
kaldrlmasna ilikin 73/148 sayl Konsey Ynergesi (ATRG, L 172,
28.06.1973),
e. Bir ye devlet vatandann baka bir ye devlette cret karl
olmayan bir i yaptktan sonra o ye devlette oturma hakkna ilikin 75/34
sayl Konsey Ynergesi (ATRG, L 14, 20.01.1975),
f. 64/221 sayl Konsey Ynergesinin uygulama alann baka bir ye
devlette cret karl olmayan bir i yaptktan sonra o ye devlette ikamet
etmeye devam eden ye devlet vatandalarna da genileten 75/35 sayl
Konsey Ynergesi (ATRG, L 11, 20.01.1975),
g. Topluluk hukukunun herhangi bir hkm gerei yerleme hakkndan
yararlanamayan kiilerin oturma hakkna ilikin 90/364 sayl Konsey
Ynergesi (ATRG, L 180, 13.07.1990),
97
h. Meslek yaamn noktalayan iilerin oturma hakkna ilikin 90/365

sayl Konsey Ynergesi (ATRG, L 180, 13.07.1990),
i. rencilerin oturma hakkna ilikin 93/96 sayl Konsey Ynergesi
(ATRG, L 317, 18.12.1993)232,
Bu saylanlarn yan sra, Avrupa Parlamentosu ve Konsey tarafndan,

Birlik vatandalarnn Birlik snrlar ierisinde serbest dolam ve yerleme
hakkna ilikin 29 Nisan 2004 tarihli 2004/58 sayl yeni bir ynerge
hazrlanm olup, ye devletlere iki yllk bir hazrlk sresi tannmtr. Bu
nedenle, sz konusu ynergenin 30 Nisan 2006 tarihinde yrrle girmesi
ngrlmtr. Anlan ynerge ile yukarda saylan konuya ilikin ikincil
mevzuatn tek bir dzenleme altnda toplanmas, dolaysyla mevzuat
asndan bir birlik salanmas hedeflenmitir. Temel olarak anlan
ynergelerdeki kavramlar ve ilkeler benimsenmekle birlikte, 2004/58 sayl
Ynergede birtakm yenilikler de yer almaktadr. Buna gre, Birlik
vatandalar
iin
oturma
belgesi
ibraz
etme
zorunluluu
ortadan
kaldrlmakta; yasal olarak kesintisiz 5 yllk bir sreden sonra srekli

yerleme hakk verilmesi eklinde yeni bir hak kategorisi ortaya konmakta,
aile bireylerinin durumlarna ilikin daha ak ve net tanmlamalar getirilmekte
ve bir baka ye devletten gelen Birlik vatandalarnn ikametleri konusunda
232
Ayn konuya ilikin 28 Haziran 1990 tarihli 90/366 sayl Konsey

Ynergesi, Adalet Divan tarafndan iptal edilmi; bunun zerine hazrlanan
93/96 sayl Konsey Ynergesi Ekim 1993te kabul edilmitir.
98
ulusal otoritelerin bu kiilerin taleplerini geri evirme ya da hakk sona

erdirme yetkileri snrlandrlmaktadr.233
Topluluk iinde iilerin serbest dolamna ilikin 1612/68 sayl
Konsey Tznde234, serbest dolam, iilerin ve ailelerin temel bir hakk
olarak kabul edilmekte ve igcnn topluluk iindeki hareketlilii, ii iin
yaam ve alma koullarnn iyiletirilmesi olanan garanti eden ve
dolaysyla sosyal geliimi kolaylatran bir ara olarak nitelendirilmektedir.
Bu erevede, serbest dolam hakkndan objektif llere gre ve zgrlk
ve insanlk onuruna yakan bir ekilde yararlanlabilmesi iin, eit
muamelenin, fiilen veya hukuken bir cret veya maa karl bir iin
gerekten icras ve bir konutun teminiyle ilgili hereyi kapsamas gerektii;
ayrca iilerin hareketlilii nnde duran, zellikle iinin ailesini yanna
aldrtma hakk ve ailesinin geldii lkeye entegre olma koullaryla ilgili tm
engellerin kaldrlmasnn zorunlu olduu; Topluluktaki tm iilere eit
davranlmas ilkesinin, btn ye devlet uyruklarna bir ie girerken yerli
iilerle ayn ayrcalklarn tannmasn gerektirdii aka vurgulanmtr.235
kincil
mevzuat
kapsamnda
yer
alan
ve
yukarda
saylan
ynergelerden 90/364, 90/365 ve 93/96 sayl ynergeler, dzenleme konusu

Birlik vatandalarnn ngrlen haklardan yararlanabilmek iin baz koullar
233
http://europa.eu.int/eur-lex/pri/en/oj/dat/2004/I_229/I_
22920040629en00350048.pdf (Eriim: 15.02.2006).
234
http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEX
numdoc&lg=EN&numdoc=31968R1612&model=guichett(Eriim:15.02.2006).
235
GMRK, Harun, Trkiye ve Avrupa Birlii, 1.Bask, stanbul,
Avrupa-Trkiye Aratrmalar Enstits, 2002, s.187; HAILBRONNER, Kay,
Union Citizenship And Access To Social Benefits, Common Market Law
Review, 42, 5, ABI/INFORM Global, Oct 2005, s.1246.
99
yerine getirmelerini zorunlu klmaktadr. 90/365 sayl Konsey Ynergesi236

uyarnca, baml ya da bamsz olarak alan kiilerin sz konusu
haklardan yararlanabilmeleri iin, yeterli mali kaynaa ve kaza, hastalk gibi
riskleri karlayacak gelire sahip olduklarn belgelendirmeleri gerekmektedir.
90/364 sayl Konsey Ynergesinde ise, herhangi bir sebeple Topluluk
hukukundan yararlanamayan kii ile aile fertlerinin, ev sahibi ye devlette
kaldklar sre boyunca yetecek lde mali kaynaa ve tm riskleri
karlayacak hastalk sigortasna sahip olduklarn ve ev sahibi ye devletin
sosyal yardm hizmetlerinden talepte bulunmayacaklarn belgelendirmeleri
gereklidir. 93/96 sayl Ynerge hkmleri gereince de, rencilerin, bilinen
bir eitim kurumuna kayt yaptrmalar ve eitim sreleri boyunca yeterli
maddi kaynaa sahip olduklarn belgelendirmeleri istenmektedir.237
Yukarda belirtilen koullarn neye gre belirleneceine ilikin
yeknesak hale gelmi objektif kritelerin yokluu, uygulamada sorunlara
neden olmutur.
ATADn Levin karar, konuya ilikin nemli bir rnek nitelii
tamaktadr.238 ngiliz vatanda olan ve Toplulua ye olmayan bir nc
devletin vatanda ile evli olan Bayan Levin, oturma izni almak amacyla
Hollanda yetkili makamlarna bavurmutur. Oturma izni iin yaplan bavuru,
yetkili makamlarca, lkede ii statsnde alan Levinin kazanc o ye
devlette asgari geim snrnn altnda olmasndan tr reddedilmitir.
artc olan bir nokta da, Bayan Levinin bavurusunun, hem einin hem de
236
http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEX
numdoc&lg=EN&numdoc=31889L0365&model=guichett (Eriim:15.02.2006).
237
HALL, a.g.m., s.119-120; HAILBRONNER, a.g.m.,s.1252.
238
Levin v. Staatssecretaris, ECJ, Case 53/81 (1982) ECR 1035.
100
kendi geimini bu asgari snrn zerine kartmaya yetecek derecede

malvarlna sahip olmasna karn, kazanc iyi olan bir ite almamas
nedeniyle reddedilmi olmasdr. Levin, yerel mahkemede dava am ve
yerel mahkeme davay ATADa intikal ettirmitir. Divan, davada, bir ye
devlette yerleim bavurusunda bulunan bir iinin aylnn, o ye devlette
geimine yetecek en az seviyenin altnda olmasna karn, hakkn znden
yararlananlarn bir ye devletten dier bir ye devlete deimemesi
gerektiini ifade etmitir. Divan, ye devletlerde uygulanan geime yetecek
en alt snrn yine o ye devletin ulusal yetkilileri tarafndan belirlendiini ve
bu miktarn serbest dolam ve yerleme hakk iin bavuru koulu olarak
kabul edilmemesi gerektiini hkme balamtr.239
93/96 sayl Ynerge uygulamasna rnek niteliindeki ATAD karar
ise, Belikada niversite eitimi almaya balayan Fransz yurtta Grzelczyk
hakknda verilmitir.240 Anlan kararda ATAD, 93/96 sayl Ynergenin,
geime yetecek alt snr ieren 90/364 sayl Ynerge ile 90/365 sayl
Ynergeden farkllklar tadn, bu farkllklarn ise rencilerin ikametinin
zel niteliinden kaynaklandn, bu nedenle karlksz sosyal yardm
talebinin, sadece alanlarn Topluluk snrlar ierisinde serbest dolamn
dzenleyen 1612/68 sayl Ynerge kapsamnda verildii gerekesiyle
reddedilemeyeceini hkme balamtr.
239
WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e.,s.624.

Rudy Grzelczyk v. Centre public daide sociale dOttignies-Louvain-laNeuve, C-184/99.
240
101
3. Serbest Dolam ve Yerleme Hakkna Getirilen Snrlamalar
a. Kamu Hizmeti (Grevi) stisnas
Avrupa Topluluunu Kuran Antlamann 39 uncu maddesinin son

fkrasnda, 39 uncu madde dzenlemelerinin kamu hizmetlerindeki istihdama
uygulanmayaca belirtilerek, serbest dolam ve yerleme hakkna kstlama
getirilmitir. Buna gre, bir ye devlette, kamu sektrndeki bir i iin, o ye
devletin vatanda olma koulu ngrlebilmektedir. Bu istisnann ye
devletler tarafndan istismar edilmesi olaslna kar ATAD, kamu sektr
istisnasnn alann dar bir biimde yorumlamtr. Bu erevede, sz konusu
istisna, kamu sektrndeki tm ileri kapsamad gibi, bir kez atandktan
sonra ye devlet vatanda iilere, alma ve cret bakmndan
vatandala dayanan ayrmclk yaplmasna da izin vermez.241
Serbest dolam ve yerleme hakknn dier istisnalar olan kamu
gvenlii, kamu dzeni ve kamu sal kavramlarnda olduu gibi, kamu
hizmeti kavram da Antlamada tanmlanm deildir. Bu nedenle, kavramn
neyi ierdii hususu ATAD kararlaryla akla kavuturulmutur.
ATADn 1974 tarihli 152/73 sayl Sotgiu kararna242 konu olan olayda,
davacnn Almanyada ailesinden uzak yaayan iilere ekstra izin verilmesini
ngren kuraln ayrmcla yolat iddiasna kar, Alman posta idaresi bu
maddede yer alan kamu sektr istisnasn ne srmtr. Bunun zerine
Divan, bu istisnann, kamu sektrnde sadece kamu otoritesinin (yetkisinin)
241
242

Sotqui v. Deutsche Bundespost, bknz. s.92, dipnot 222.
102
dorudan uygulanmasyla balantl olan belirli grevlere uygulanabileceini

belirterek, istisnann btn kamu sektrn kapsamadna karar vermitir.243
Kamu sektr kavramnn kapsam, ATADn Commission v. Belgium
kararnda244, kavramn Topluluk hukukuna ilikin anlam olduu tespiti
yaplarak u ekilde belirlenmitir: Kamu hukukundan kaynaklanan yetkiler
ve devletin genel karlarnn korunmas amacyla dnlm olan
grevlerin uygulanmasnda dorudan ya da dolayl olarak yer alan bir dizi i
(makam) Topluluk hukuku anlamnda kamu sektrn oluturur.245
ATAD tarafndan ortaya konan bu kriter, grev ve sorumluluklarn
doas gerei her bir olay iin ayr bir yaklamla gelitirilmektedir. Bu
balamda Divan, posta ve demiryolu iilii, su tesisatl, bahvanlk,
elektrikilik, retmenlik, hemirelik gibi mesleklerin kamu sektr iinde
olduu
gerekesiyle
serbest
dolam
ve
yerleme
hakkna
istisna
olamayacana hkmetmitir. Bu kapsamda deerlendirilebilecek iki kategori

ise, kamu otoritesinin kullanmna ilikin grevler ile devletin genel
menfaatinin korunmasna dair sorumluluk ieren grevlerdir. Bu noktada
ortaya kan bir dier sorun da, zel sektrdeki baz grevlerin kamu
otoritesinin (yetkisinin) kullanm ile dorudan ilgili olmasdr. Divan,
Komisyon-talya davasnda246, zel gvenlik grevlilerinin kamu hizmetinin bir
243

Commission v. Belgium, ECJ, Case 149/79 (1980), ECR 3881.
245
BOZKURT, ZCAN, KKTA, a.g.e., s.235.
246
Commission v. Italy, ECJ, Case C 283/99, ECR 2001 I-4363.
244
103
paras olmadklarna ve bu nedenle kamu hizmeti istisnasnn bu tr i

konumlarna uygulanamayacana karar vermitir. 247
b. Kamu Dzeni, Kamu Gvenlii ve Kamu Sal stisnas
Yukarda incelenen Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 18 inci

maddesinde yer alan ...bu Antlamada ve bu Antlamann uygulanmas ile
ilgili olarak yaplan dzenlemelerde ngrlen snrlamalar ve koullar
ifadesi, serbest dolam ve yerleme hakknn, kamu grevi (hizmeti) istisnas
dnda, dier baz snrlamalara da konu olabileceine iaret etmektedir.
Benzer ekilde, 39 ve 46 nc maddelerde de ...kamu dzeni, kamu gvenlii
ve
kamu
sal
nedenleriyle...
getirilebilecek
kstlamalardan
sz
edilmektedir.
Belirtilen hkmler uyarnca, bir ye devlet kamu dzeni, kamu
gvenlii ve kamu sal nedenlerini ileri srerek bir baka ye devlet
vatandann lkeye giriine snrlama getirme olanana sahiptir.248
Anlan snrlamalar koordine
etmek zere karlan 64/221 sayl
Konsey Ynergesi249, kiisel olarak sadece iilere ynelik deildir. Serbest

meslek sahipleri ile hizmet sektr de Ynergenin kapsam iindedir.250
Hatta bu kiilerin ocuklar ve ailesi de ayn hkmlere tbidir. Kamu dzeni
247
Free Movement of Workers-Achieving The Full Benefits And Potential,

s.18-19.
248
249
O.J., L 56, 04.04.1964.
250
WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e.,s.675.
104
ve gvenlii sebebiyle alnabilecek tedbirler, dar kapsamda anlalmal ve

sadece o kiinin kiisel davran biimi ile ilgili olmaldr.251
64/221 sayl Ynerge hkmleri, yukarda bahsi geen 90/364,
90/365 ve 93/96 sayl ynergeler balamnda da geerlidir. Bununla birlikte,
ne kurucu antlamalarda, ne de ikincil mevzuat hkmlerinde kamu dzeni,
kamu gvenlii ve kamu sal kavramlar tanmlanmtr. Dolaysyla ye
devletler,
bu
kavramlarn
tanmlanmas erevesinde takdir hakkna
sahiptirler. Bu noktada ye devletler, Topluluk hukukunun tamamn, temel

haklar
ve
Birlik
vatandal
ile
ilgili
hkmleri
hesaba
katmakla
ykmldrler. ATADa gre kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu sal

gibi nedenler, bir ye devlete giri ve yerleme hakk iin nkoul
oluturmamakta; ancak bireysel durumlarda ve gerekli aklamalarn
varlnda Topluluk tarafndan verilen bir hakka kstlama getirebilme olana
salamaktadr.252
64/221 sayl Ynerge, ncelikle, bir ye devlet tarafndan kamu
dzeni, kamu gvenlii ve kamu sal gerekeleriyle kiilerin lkeye
girmelerine ya da yerlemelerine izin verilmemesine ilikin prensipleri ortaya
koymaktadr. Buna gre, bu gerekeler, ekonomik amaca hizmet etmek
maksadyla kullanlamaz.253 Bir baka deyile, bu snrlamalara, ye devletin
tebaasn, ticari kurulularn, faaliyetlerini ya da rnlerini ekonomik adan
koruma, bunlara avantaj salama amacna dnk olarak bavurulamaz.
Ancak, kamu gvenliini tehlikeye dren objektif koullarn varl halinde,
251

TEZCAN (ABde Birey), s.41-42; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e.,
s.642.
253
64/221 sayl Ynerge md.2.2.
252
105
ayn zamanda ekonomik bir ama da gereklemise, kamu gvenlii

gerekesiyle kstlamaya bavurulabilir.254
Benzer ekilde bireysel davran koulu erevesinde, alnan
nlemler, sadece ilgili kiinin bireysel davranna dayanmaldr.255 Bireysel
davranla anlatlmak istenen, kiinin bizzat o davran iinde bulunmas ve o
kiisel davrann toplum iin halihzrda ar ve ciddi bir tehlike tekil
etmesidir.256 ATADn yorumuna gre, kiinin serbest dolam hakkna
getirilen kstlamann hakllnn gsterilmesi iin sz konusu bireysel
davrann mutlaka yasad olmas gerekmez. Fakat bir ulusal otoritenin
bireysel davran gerekesiyle serbest dolama kstlama getirmek
amacyla kamu dzeni kavramna dayanmas iin, davrann toplumun
temel menfaatini etkileyen gerek ve yeterince ciddi bir tehlike oluturmas
zorunludur. Ayrca, bir davran, ye devletin mevzuatnda kendi vatandalar
iin kamu dzenine aykr bulunmuyor, fakat tbiiyetinde olmayanlar iin
kamu dzenine aykr kabul ediliyorsa, bu davran kamu dzenine tehdit
oluturan bireysel davran olarak kabul edilemez ve istisna olarak
deerlendirilemez.257
Dier yandan, Ynergeye gre, kiinin sz konusu ye devletin
lkesine gelmeden nceki eski bir su veya sadece o lkede iledii bir su
gereke gsterilerek snrd ilemi yaplamaz.258 Ayn ekilde, hviyet
vesikasnn veya pasaportun sresinin gemesi snrd ileminin gerekesi
254

256
257
Adoui and Cornuaille v. Belgium, ECJ, Cases 115,116/81(1982), ECR
1665 (1982).
258
255
106
olamaz; hviyet veya pasaportu veren lke, belgeler artk geerli olmasa ya
da ilgili kiinin vatandal tartmal bile olsa kiinin yeniden kendi lkesine
gelmesini engelleyemez.259
64/221
gerekelerle
sayl
dier
Ynerge,
ye
devlet
ye
devlet
otoritelerinin
vatandalarnn
lkeye
kabul edilen
girilerini
ve
yerlemelerini kstlamak isterken uymalar gereken kesin kurallar da

belirlemektedir.260 Bu erevede, bir lkeye giri, oturma izninin verilmesi
veya yenilenmesinin reddedilmesi ya da snrd etme kararna ilikin olarak,
ilgili kii, idarenin tasarruflar konusunda ev sahibi lke vatandalarnn sahip
olduu yasal yollara ayn ekilde sahiptir.261
Kamu sal nedeniyle alnabilecek nlemler ise, Ynergenin ekinde
yer alan hastalklarla snrlandrlmtr.262 Ynerge hkmleri uyarnca,
uyuturucu bamll ve zihinsel zrllk durumlar kamu dzeni ve
gvenlii iin bir tehdit oluturmasna karn, kamu sal iin bir tehdit
oluturmamaktadr. ye devletlerin kamu sal balamndaki takdir yetkileri
olduka kstl tutulmutur. Dier ye devlet vatandalarndan, o ye devlete
ilk
gelilerinde
sistematik
olarak
Ynergenin
ekindeki
hastalklar
tamadklarna dair bir belge istenemeyecei gibi, kamu sal gereke

gsterilerek de ikamet belgesinin yenilenme talebi geri evrilemez veya
ikamet belgesine sahip bir kii o ye devletten uzaklatrlamaz.263
259

64/221 sayl Ynerge md.6-10
261
64/221 sayl Ynerge md.8.
262
64/221 sayl Ynerge md.4.
263
260
107
ye devletler tarafndan kamu gvenlii, kamu dzeni ve kamu sal

nedenlerine dayanlarak alnacak nlemlerin lllk ilkesine uygun olmas
gerekmektedir. rnein, bir kiinin ve ailesinin ye devletten snrd
edilmesi ya da ye devlete kabul edilmemesi, ciddi sonulara yol aabilecek
niteliktedir. Bu sebeple ye devletler, aldklar nlemlerin, bu nlemleri almak
suretiyle
korumakta
olduklar
karlarla
ll
olduunun
teminatn
vermelidirler. lllk, bir nlemin alnabilmesi iin hakl bir sebebin

varlnn yan sra, hem ama ile nlem, hem de kiisel karlarla kamusal
karlar arasnda uygun bir dengenin varln da gerektirmektedir.264
B. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve

Seilme Hakk
Avrupa vatandalnn birey ile Avrupa Birlii arasnda hukuki ve

politik bir ba kurduu en dikkat ekici hak, seme ve seilme hakkna ilikin
olandr. Zira klasik vatandalk teorisine gre, seme ve seilme hakk
vatandalk ile dorudan ilintilidir. Oysa Avrupa Birlii perspektifi ierisinde,
bu hak sadece vatandalar iin deil, bir dier ye devletten gelen kiiler iin
de sz konusu olmaktadr. Artk birey iin, doduu yer deil, ikamet ettii
yerdeki hak ve sorumluluklar belirleyici olmakta265; bu erevede kiiler bir
dier ye devletteki siyasi srece katlma hakk elde etmektedirler. Bu
noktada ayrc olan unsur, dier ye devletten gelen kiilerin de, yine Birlik
yesi bir devletin tbiiyetinde olmalar; daha ak bir ifadeyle Birlik vatanda
264
265
KAYA, a.g.e., s.84.

108
statsnde
bulunmalardr.
Bylelikle,
yerel
seimler
ve
Avrupa
Parlamentosu seimlerinde seme ve seilme hakk balamnda, Birlik

vatandalar arasnda tam bir eitliin salanmas hedeflenmitir. Ancak
hemen belirtmek gerekir ki, bu hak genel olmayp yalnzca yerel seimlere ve
Avrupa Parlamentosu seimlerine zglenmitir.266
Avrupa Birliine ye devletler bakmndan durum deerlendirildiinde,
Maastricht Antlamas ncesinde, ye devletler, lkelerinde yerleik bulunan
ve vatanda olmayan kiilerin yerel seimlere katlmlarna ilikin tutumlarna
gre gruba ayrlmaktayd. lk gruptakiler, yerel seimlerde seme ve
seilme haklarn yerleme temeline dayal olarak ye devlet ve nc
devlet vatandalarna tanm olanlard. Bu ye devletlere Danimarka,
rlanda, Hollanda, sve ve Finlandiya rnek oluturmaktayd. kinci grup ye
devletler ise, seme ve seilme hakkn aralarnda tarihsel balar bulunan
devletlerin vatandalarna tanm olanlardan olumaktayd. ngiltere ve
Portekiz, bu grupta yer alan lkelerdir. Son grup ise, seme ve seilme
hakkn sadece kendi vatandalarna tanm bulunan devletlerden ibaretti.267
Seme ve seilme hakknn geleneksel anlayta devletlerin egemenlik
yetkileriyle dorudan ilikili grlmesi nedeniyle, bir devletin vatanda
olmayan kiilere sz konusu siyasal srece katlm izni vermesi, bu kiilerin
aralarnda aidiyet bann bulunmad bir ulus devlet egemenliinin
oluumuna katkda bulunmalarna onay verilmesi anlamna gelmektedir. Bu
sebeple, yabanclarn hukuki statlerine ve siyasal srece katlmlarna ilikin
266
267

KAYA, a.g.e., s.90.
109
hakkn ierii tamamen her devletin kendi ulusal hukuk dzenlemeleri ile
belirlenmektedir.268
1. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve

Seilme Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler
Bu alanda gerekletirilen hukuki dzenlemelerin, birincil ve ikincil

kaynaklar olmak zere iki kategoride incelenmesi mmkndr. Buna gre,
ncelikle Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 19 uncu maddesi,
ardndan da Topluluk kurumlar tarafndan getirilen dzenlemeler ele
alnacaktr.
a. Avrupa Topluluu Antlamasnn (19) uncu Madde (eski Madde 8b)

Hkm
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnda Avrupa Parlamentosu

seimleri ile yerel seimlerde seme ve seilme hakkna ilikin dzenleme,
Antlamann 19 uncu maddesinde yer almaktadr.
Madde 19 (eski Madde 8b) :

1. Uyruu olmad bir ye devlette ikamet eden tm Birlik
vatandalar, ikamet ettii ye devletin uyruklar ile ayn koullarda mahalli
seimlerde oy kullanma ve seilme hakkna sahiptir. Bu hak, Komisyonun
268
KAYA, a.g.e., s.91.
110
nerisi zerine ve Avrupa Parlamentosuna dantktan sonra oybirlii ile

karar verecek olan Konseyin belirleyecei dzenlemeler erevesinde
kullanlr; bu dzenlemeler, bir ye devlete zg sorunlar hakl kld
takdirde, istisnalar ierebilir.
2. 190 nc maddenin 4 nc paragrafnn dzenlemelerine ve bu
dzenlemelerin uygulanmasna ynelik kabul edilen dzenlemeler sakl
kalmak kaydyla, uyruu olmad bir ye devlette ikamet eden btn Birlik
vatandalar, ikamet ettikleri ye devlette, bu devletin kendi vatandalar ile
ayn koullarda Avrupa Parlamentosu seimlerinde oy kullanma ve seilme
hakkna sahiptir. Bu hak, Konsey tarafndan, Komisyonun nerisi zerine ve
Avrupa Parlamentosuna dantktan sonra oybirlii esas ile kabul edecei
ayrntl dzenlemeler erevesinde kullanlr; bu dzenlemeler bir ye
devlete zg sorunlar hakl kld takdirde istisnalar ierebilir.
Sz konusu hkm, 1970lerden beri politik tartmalara konu olmu

ve nihayet Maastricht Antlamas ile Kurucu Antlamada dzenlenmitir.
Haziran 1974teki Paris Zirvesinde ye lke vatandalar iin zel haklar
konusunda bir alma yaplmasna ilikin neriyi, 1975te Komisyonun yerel
seimlerde oy kullanmann da ngrld bir rapor teklifi izlemise de,
Konsey tarafndan kabul grmemitir. Her ne kadar fikir Komisyon tarafndan
gndeme getirilmise de, Avrupa Parlamentosu 1977-1983 arasndaki
dnemde politik basksn srdrmtr. Adonnino Komitesi tarafndan 1985
ylnda Konseye yaplan teklif ile, bu konu zerindeki almalarn
srdrlmesi
istenmitir.
Komisyon
111
tarafndan
hazrlanan
Topluluk
vatandalarnn yerel seimlerdeki oy haklar ile ilgili rapor, 1986da Avrupa

Parlamentosuna sunulmu; Parlamentonun konuya ilikin almalarn
hzlandrlmas ynndeki talebi zerine de bir ynerge hazrlanmtr.
Komisyonun bu teklifleri zerine Konseyde balayan grmeler, Maastricht
Antlamas ncesi toplanan Hkmetler Aras Konferans nedeniyle geici
olarak durdurulmutur.269
Maastricht Antlamas ile getirilen yenilikler arasnda, seme ve
seilme hakk da yer almaktadr. Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn
19 uncu maddesi uyarnca, tm Birlik vatandalar, ikamet ettikleri ye
devletlerde yerel seimlere ve Avrupa Parlamentosu seimlerine katlma
hakkna sahiptirler. Seme ve seilme hakknn, Maastricht Antlamas ile
Birlik vatandalarna tannan haklardan en nemlilerinden biri olduu
sylenebilir. Bu hak, daha sk bir btnlemenin salanmas iin bir ara,
daha demokratik bir birlik iin de ama olarak grlmektedir. Hatta seme ve
seilme hakk, Birlik vatandalnn elle tutulur, gzle grlr tezahr olarak
da nitelendirilmektedir. nk serbest dolam ve yerleme hakk gibi, seme
ve seilme hakk da Topluluk hukuku ile i hukukun kesitii bir noktada yer
almaktadr ve bu nedenle i hukukta birtakm etkiler yaratmaktadr. Bunun
sonucu olarak seme ve seilme hakk, Fransa gibi yerel seimlerde seme
ve seilme hakkn yalnzca kendi yurttalarna tanyan ye devletlerde,
anayasa deiiklii de dahil olmak zere nemli gelimelere yol amtr.
Ancak yine de, siyasal birlik araylar iinde olan Birliin, seme ve seilme
hakkn yerel seim ve Avrupa Parlamentosu seimleriyle snrlandrmas,
269
Report from the Commission on the Citizenship of the Union, s.5.
112
ye devletlerin ulusal seimlerde dier ye devlet yurttalarna seme ve

seilme hakk tannmas konusundaki tedirginliklerini ortaya koymaktadr.270
Tm bu ekincelere ramen, anayasal nitelie sahip Avrupa Birlii
Antlamasnda hem seme, hem de seilme hakknn birlikte ve ayrlmaz
biimde ele alnm olmas bir hayli nemlidir. Ayn ekilde, bu hakkn o ye
devlet vatandalaryla ayn artlarda kullanlaca ak biimde Antlamada
yer almtr. Bu ifadeden hareketle, yerel seimler ve Avrupa Parlamentosu
seimleri erevesindeki seme ve seilme hakkyla ilgili olarak, Birlik
vatandalar arasnda tam bir eitliin kurulmaya alld sylenebilir.271
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 19 uncu maddesi ile getirilen

dzenleme gereince, bir baka ye devlette yerleik Birlik vatandalarnn
hem yerel seimlerde, hem de Avrupa Parlamentosu seimlerinde seme ve
seilme
hakk,
Avrupa
Konseyi
tarafndan
getirilen
dzenlemeler
erevesinde kullanlabilmektedir.
(1) Avrupa Parlamentosu Seimlerinde Seme ve Seilme Hakkna

likin Dzenleme
Yukarda da belirtildii zere, Avrupa Parlamentosu seimleri

1970lerden beri politik tartmalara ve ekimelere konu olmu; bunun
270
271
GNDODU, a.g.m., s.22.

113
sonucu olarak ye devletlerin tamamnda uygulanacak tek tip bir seim

sisteminin kabul imknsz hale gelmitir. 9-10 Aralk 1974te gerekletirilen
Paris Zirvesinde dorudan seimlerin 1978 yl iinde veya 1979 ylndan
sonra yaplmas kararlatrlmtr. 20 Eyll 1976 tarihinde Brkselde varlan
uzlama ile de Avrupa Parlamentosu yelerinin dorudan seimle ibana
gelmelerine ilikin Konsey Karar272 uyarnca, Topluluk dzeyinde tek tip bir
seim sistemi kabul edilip yrrle girene kadar, seim sistemlerinin her ye
devletin kendi ulusal hukuklarna uygun olacak ekilde belirlenmesi
ngrlmtr. Bylece, seme haklar konusu her ye devletin kendi i
hukuk alannda braklmtr.273
Avrupa Parlamentosu seimlerinde tm ye devletlerde geerli olacak
tek bir seim sisteminin hazrlanmas, Avrupa Parlamentosunun siyasi
otoritesini,
demokratik
meruiyetini
ve
Birlik
vatandalarnn
Avrupa
Parlamentosuna olan gvenlerini glendirmeye yneliktir. Bylesine nemli

bir konu, Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 190 nc maddesinde yer
alm ve Avrupa Parlamentosu ye devletlerde uygulanacak tek tip bir seim
sistemine ilikin tasar hazrlamakla grevlendirilmitir. Bu maddede
Amsterdam Antlamas ile yaplan dzenleme ile, dar anlamda tek bir seim
sisteminden vazgeilerek, bunun yerine, hazrlanacak seim sisteminin ye
devletlerin tamam iin ortak ilkelere uygun olmasnn yeterli olabilecei
belirtilmitir.274
272
76/787 sayl Konsey Karar (ATRG, L 278/1).

CLOSA, a.g.m., s.1145.
274
TEZCAN (ABde Birey), a.g.e., s.65.
273
114
Avrupa Parlamentosu seimlerinde uygulanmak zere, bir baka ye

devlette yerleik Birlik vatandalarnn sz konusu seimlerdeki seme ve
seilme hakkna ilikin genel esaslar, 6 Aralk 1993 tarihli 93/109 sayl
Konsey Ynergesi275 ile belirlenmitir.
Anlan Ynerge, be temel esasa dayandrlmtr. Buna gre, ye
devlet ulusal sistemlerinin uyumlatrlmasndan kanlmas, ye devletlerin
kendi vatandalar ile kendi vatanda olmayan Birlik vatandalar arasnda
ayrmclk yapmamalar, Birlik vatandalarnn oy verecekleri ya da aday
olacaklar yer konusunda kiisel tercihlerine sayg gsterilmesi, birden fazla
yerde (mkerrer) oy kullanmnn ve aday olmann engellenmesi ve son
olarak da seme-seilme hakkndan mahrumiyet nedenlerinin ye devletlerce
karlkl tannmas sz edilen esaslar oluturmaktadr.276
93/109 sayl Konsey Ynergesi genel hatlar itibariyle;
a. Yalnzca Birlik vatandalarn kapsamakta olduu,
b. Seme ve seilme hakkna ilikin baz kavramlarn (seim blgesi,
yerleilen ye devlet, seme hakkn kullanan Birlik vatanda, seilme
hakkn kullanan Birlik vatanda, semen kt, referans tarihi, resmi
beyan) ne anlama geldii,
c. Birlik vatandalarnn Avrupa Parlamentosu seimlerinde seme ve
seilme hakkn kullanabilmeleri iin sahip olmalar gereken koullar (Birlik
vatandalna sahip olmak, oy kullanlacak ya da aday olunacak lkede
275
O.J., L 329, 30.12.1993.

MARTINIELLO, Marco, The Development of European Union
Citizenship, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice
Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot,
1997, s.41.
276
115
ikamet etmek ve ikamet edilen ye devletin kendi vatandalar iin

ngrd seme ve seilme artlarn yerine getirme),
d. Birlik vatandalarnn seme ve seilme haklarn kullanacaklar yer
konusunda serbest olduklar, ancak mkerrer oy kullanamayacaklar ya da
aday olamayacaklar (bunu nlemek iin, ye devletlerin birbirlerini dier ye
devletlerde
oy
kullanan
vatandalar
hakknda
bilgilendirmeleri
gerekmektedir),
e.
Bu
haktan
yararlanmak
isteyen
Birlik
vatandalarnn
oy
kullanacaklar ya da aday olacaklar ye devlette buna ilikin beyanda

bulunmalarnn zorunlu olduu,
f. Birlik vatandalarnn seim kaytlarnn dzgn tutulmasnn ye
devletlere den bir dev olduu,
g. Bu haktan yararlanacak Birlik vatandalarnn, eit koullardaki ye
devlet
vatanda
ile
ayn
belgeleri
ibraz
edecekleri
(ancak
gerek
duyulduunda, ilgili ye devlet tarafndan ek belge istenebilecei),

h. ye devletlerin seimler konusunda, kendi lkelerinde yaayan
Birlik
vatandalarn
bilgilendirme
zorunluluklar
hususlarn
ihtiva
etmektedir.277
Bunlarn yan sra, 93/109 sayl Ynergede, baz ye devletlerin zel
durumlar nedeniyle seme ve seilme hakkna baz snrlamalarn
getirilebilecei ngrlmtr. Buna paralel olarak, Ynergenin 14 nc
maddesi uyarnca, bir ye devlette oy kullanacak Birlik vatandalarnn
saysnn oy kullanacak nfusun %20sini amas durumunda, Avrupa
277
www.europa.eu.int/publications/index_en.htm (Eriim: 14.02.2006).
116
Parlamentosu
seimlerinde
seme
ve
seilme
hakkna
istisna
getirilebilmektedir. Bu durumdaki bir ye devlet, Avrupa Parlamentosu

seimlerinde seme hakk iin be yl, seilme hakk iin de 10 yl ikamet
koulu ngrebilmektedir.278
(2) Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakkna likin Dzenleme
Birlik vatandalnn kurumsallamasnn ardnda yatan sebeplerin en

etkili ekilde da vurulduu alan, hi kukusuz, yerel seimlerde seme ve
seilme hakkna ilikin dzenlemelerdir. Zira, ortak bir Avrupa kimlii
yaratlmas noktasndan hareketle ortaya konan Birlik vatandal iin,
ngrlen haklar kadar nemli bir dier konu da demokratik katlmdr. Politik
kltrn gelimesi ve Avrupallarn birbirlerini ayn topluluun birer paras
olarak hissetmeleri, ancak vatanda olduklar ye devlet dnda yaadklar
yerde kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesiyle mmkn grlmektedir.279
Vatanda olduklar ye devlet dnda bir ye devlette ikamet eden
Birlik vatandalarnn, bu devletin lkesindeki yerel seimlerde seme ve
seilme haklarn dzenleyen 94/80 sayl Konsey Ynergesi280, 19 Aralk
1994 tarihinde kabul edilmitir. Sz konusu Ynerge, 13 Mays 1996 tarih ve
96/30 sayl Konsey Ynergesi281 ile birtakm deiikliklere uramtr.
278
MARTINIELLO, a.g.m., s.41.

LEHNING, Percy B., European Citizenship: Towards A European
Identity, Working Paper Series in European Studies, Wisconsin, 1999,
s.42.
280
OJ, L 368, 31.12.1994.
281
O.J., L 122, 22.05.1996.
279
117
Bu Ynerge de, yukarda ayrntl olarak belirtilen ve Avrupa

Parlamentosu seimlerinde seme ve seilme hakkn dzenleyen 93/109
sayl Ynerge ile paralel hkmler iermektedir.
Buna gre, 94/80 sayl Konsey Ynergesi de genel hatlar itibariyle;
a. Yalnzca vatanda olmad bir ye devlette yerleik Birlik
vatandalarn kapsamakta,
b. Seme ve seilme hakkna ilikin baz kavramlar (yerel ynetim
kurulular, yerel seimler, yerleilen ye devlet, vatanda olunan ye devlet,
semen kt, referans tarihi, resmi beyan) tanmlamakta,
c. ye devletlerin, i hukuklarndaki dzenlemeler sonucu, yerel
ynetim kurulularnda yaptklar deiiklikleri Komisyona bildirmelerini
zorunlu klmakta,
d. Birlik vatandalarnn Avrupa Parlamentosu seimlerinde seme ve
seilme hakkn kullanabilmeleri iin sahip olmalar gereken koullar (Birlik
vatandalna sahip olmak, oy kullanlacak ya da aday olunacak lkede
ikamet etmek ve ikamet edilen ye devletin kendi vatandalar iin
ngrd seme ve seilme artlarn yerine getirmek) belirlemekte,
d.
Bu
haktan
yararlanmak
isteyen
Birlik
vatandalarnn
oy
kullanacaklar ya da aday olacaklar ye devlette buna ilikin beyanda

bulunmalarn ngrmekte,
e. Bu haktan yararlanacak Birlik vatandalarnn, eit koullardaki ye
devlet
vatanda
ile
ayn
belgeleri
ibraz
edecekleri
(ancak
gerek
duyulduunda, ilgili ye devlet tarafndan ek belge istenebilecei) hkme

balanmakta,
118
f. ye devletlerin seimler konusunda, kendi lkelerinde yaayan Birlik

vatandalarn bilgilendirmeleri zorunlu klnmaktadr.282
Yerel seimlerde ifte oy yasa bulunmadndan, ikamet edilen ye
devlette oy kullanma, Birlik vatandann, vatanda olduu ye devletteki oy
hakknn kaybna yol amamaktadr. Dolaysyla, bir dier ye devlette ikamet
eden vatandalarnn oy haklarn korumalarna ilikin dzenlemeleri ye
devletler yapacaklardr. Bunun yan sra, ye devletler, kendi lkelerinde
aday olma hakkn kaybeden kiilerin yerel seimlerde adayln kabul edip
etmeme konusunda serbest braklmtr.283
Vatanda olmadklar bir ye devlette yerleik Birlik vatandalarnn
ikamet ettikleri ye devletin yerel ynetimlerine, o ye devlet vatandalar ile
eit ekilde katlma hakk, baz lkelerde yasal ve siyasi birtakm sorunlara
yol amtr. Fransz Anayasasna gre, hkmet fonksiyonlarn da yerine
getiren
belediye
bakan,
sadece
Fransz
vatandalar
arasndan
seilebilmektedir. Sz konusu anayasal hkmn deitirilmesi iin yeterli

siyasi ounluk salanamadndan, Konsey tarafndan, kamusal yetkilerin
kullanld
idari
organlara
sadece
ilgili
ye
devlet
vatandalarnn
seilebileceine ilikin bir esneklik tannmtr.284

Sz edilen 94/80 sayl Ynergede dzenlenen yerel seim hakk,
kimi ye devletlerin anayasalarnda yabanclarn seimlere katlm mmkn
olmad iin, bu anayasalarda uyum yaplmasn gerektirmitir. Birok
rnekte, Anayasa mahkemeleri yerel seim hakkna ilikin anayasa
282
www.europa.eu.int/publications/index_en.htm (Eriim: 14.02.2006).

284
283
119
deiiklii gereksinimini Avrupa Birlii balantl olarak ele almtr. Federal

Almanya Anayasa Mahkemesi, bu konudaki deiiklik gereksinimini baka bir
nedenle, ancak yerel seimlerle ilgili ynergenin ihdasndan hemen nce ele
almtr. 1990da Federal Alman Anayasa Mahkemesi, iki kararnda
Shcleswig-Holstein ve Hamburg eyaletlerinde yabanclara yerel seviyede
tannan seim hakknn anayasaya aykr olduunu karara balamtr.
Mahkeme, egemenlik yetkisinin meruiyetini temin eden halkn, Federal
Alman Cumhuriyeti halk olduu; egemenliin sahibi ve sjesi olarak devletin
halktan soyutlanm dnlemeyecei; halka aidiyetin ise vatandalk
bayla mmkn olduu belirtilmitir. Alman Anayasa Mahkemesinin yorumu
erevesinde federal seviyede ve eyalet seviyesinde seim hakk sadece
Alman vatandalarna ait bir haktr. Bu nedenle de, yabanclara tannan
seim hakk anayasaya aykrdr. Federal Alman Anayasa Mahkemesi, ayn
ekilde, yerel ynetimlerin dolayl da olsa, egemenlik yetkisini kullandn, bu
nedenle
demokratik
meruiyetin
Alman
vatandalar
tarafndan
salanabileceini karara balamtr. Dier taraftan, Mahkeme, Birlik

vatanda
yabanclar
iin
tartlan
yerel
seim
hakknn
yrrle
konulabilmesi iin, bir anayasa deiikliinin gerektiine hkmetmitir.

Anayasa Mahkemesinin ak itihad nedeniyle, Maastricht Antlamasnn
gereini yerine getirmek iin anayasa deiikliine gidilmi ve Birlik
vatandalarnn yerel seim hakknn dzenlenmesine olanak salanmtr.285
Fransada da Birlik vatandalar bakmndan yerel seim hakknn
tannmas, Federal Almanya rneine benzer ekilde gereklemitir. Fransz
285
ARSAVA , A.Fsun, Birlik Hukuku ve Anayasa Arasndaki liki, Ankara

Avrupa almalar Dergisi, C.4, No:1 (Gz 2004), s.117.
120
Anayasa Konseyi, Maastricht-I kararnda (1993), Fransz Anayasasnn

sadece Fransz vatandalarna aktif ve pasif seim hakk verdiini; Birlik
vatandalarnn yerel seimlere katlmasnn anayasaya aykr deceini
saptamtr. Senatrleri seen yerel meclisler zerinden, Fransz olmayan
Birlik vatandalarnn yerel ynetimler tesi etkisi kanlmazdr. Maastricht
Antlamas erevesinde yerel seimlerde Birlik vatandalarna tannmas
gereken yerel seim hakk, Fransada da anayasa deiikliini gerektirmitir.
Bu deiiklik, ierii itibariyle dikkat ekmektedir. Zira Fransz Anayasasnn
ilgili hkm, karlkllk ekincesinin yan sra, kanun koyucuya sadece
ikametgah Fransada olan Birlik vatandalarna yerel seim hakk verme
konusunda bir yetki vermektedir. Fransz Anayasa Konseyi, yasama
organna tannan bu yetki alanna, Maastricht-II kararnda deiiklik getirmi
ve yasama organnn Ynergenin gereklerine uygun olarak dzenleme
yapmasn ngrmtr.286
2. Seme ve Seilme Hakkna Ynelik Eletiriler
Birlik vatandalar, kural olarak vatanda olmadklar, fakat ikamet

ettikleri ye devletlerde seme ve seilme hakkndan yararlanmaktadrlar.
Ancak, bu haklarn kanunlar tarafndan aka gvence altna alnmam
olmas, ifade zgrl, toplant ve dernek kurma zgrl ve rgtlenmi
siyasi faaliyet alanlarnda belirtilen haklarn kullanmn gletirmektedir.
Siyasi parti kurmak ya da mevcut siyasi partilere katlmak, buna iyi bir rnek
286
ARSAVA (Birlik Hukuku), s.118.
121
oluturmaktadr.
Bu
konuya
ilikin
olarak,
ye
devletlerin
ulusal
dzenlemeleri birbirinden olduka farkldr. Almanya, Fransa, spanya,

Yunanistan, talya ve Portekizde siyasi partilerin statleri ve rolleri anayasal
dzeyde belirlenmitir. Bu devletlerden Portekizde, yabanclar ne siyasi parti
kurabilmekte, ne de bunlara katlabilmektedirler. Almanyada vatanda
olmayanlarn bu hakk kullanmalar snrlandrlmtr. spanya ve talyada da
yabanclarn siyasi partilere ilikin bu hakk olduka tartmal bir biimde
ortaya kmaktadr. ye devletler arasnda sadece Belika, Fransa,
Yunanistan, Lksemburg, Hollanda ve ngiltere, vatanda olmayanlarn
siyasi parti kurma veya bunlara katlmalarna dair herhangi bir resmi
snrlama koymaktan kanmaktadrlar. Bu durumda, ulusal hukukun
yabanclara ve siyasi partilere ilikin herhangi bir kural koymad bu ye
devletlerde, rgtlenmi her siyasi parti vatanda olmayanlar ye kabul edip
etmeme konusunda serbest braklmtr. Yine de, bu ye devletlerde bile,
yabanclarn siyasi partilere katlm ok rastlanan bir durum deildir.287
Her ne kadar Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 191 inci
maddesinde, Avrupa dzeyinde siyasal partiler, Birlik iinde btnleme
unsuru olarak nemlidirler; bunlar bir Avrupa bilincinin olumasna ve Birlik
vatandalarnn siyasi iradelerini ifade etmelerine katkda bulunurlar,
denilmise de, seme ve seilme hakk, Birlikteki demokrasi an
kapatmaya ynelik bir ara, bir telafi mekanizmas olarak grlmektedir.
Dahas bu hak, ye devlet eksenli olarak ele alnm ve dolaysyla ulusdevlet kavramyla kstl kalmtr. Bunun yannda, Avrupa Parlamentosu
287
KAYA, a.g.e, s.116-117.
122
seimleri, ye devletlerin i politikalarna endeksli olmakta ve adeta bir i

politika testi grevi grmektedir. Ayrca seme ve seilme hakk, Avrupa
Parlamentosu seimleri ve yerel seimlerle snrldr. Dahas, Birlik
vatandalarnn, yerel ynetimlerin karar organlarna ve yerel temsil niteliine
sahip olmakla birlikte yasama faaliyetine katlan organlarn seimine katlma
haklar bulunmamaktadr. Hatta, birok ye devlette, belediye bakan ve
yardmcsnn
(kimi
lkelerde
belediye
meclisi
de
bu
kapsamda
deerlendirilmektedir), kamu gcnn kullanmyla ilgili grevleri yerine

getirdikleri dnlmektedir. Bu nedenle, sz konusu grevlere yalnzca o
ye devlet vatandalarnn seilebilecei ynnde dzenleme yapabilme
olana, 94/80 sayl Konsey Ynergesi ile ye devletlere tannmtr.288
Seme ve seilme hakknn temelindeki ana mantn, Birlik vatandalarnn
ikamet ettikleri ye devletin toplumsal yaamyla btnlemeleri olduu
dnlecek olursa, Birlik vatandalarnn yerletikleri ye devletteki ulusal
seimlere katlmalarnn engellenmesi pek de gereki olmamaktadr.289
C. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakk
Uluslararas hukuk anlamnda diplomatik koruma; vatanda yabanc

lkede hakszla uram bulunan bir devletin, bundan dolay yabanc
devletle doan anlamazln hukuki yollarla zlmesini temin iin
bavurduu milletleraras bir usul olarak ifade edilmektedir.290
288
94/80 sayl Konsey Ynergesi, md.5/3.

290
289
123
Devlet bu yetkisini o lkede bulunan diplomatik grevlileri araclyla

kullanmakta, sonu salanamamas durumunda da teki devlet aleyhine
uluslararas yarg yollarna bavurabilmektedir. Diplomatik koruma usullerinin
kullanlmas srasnda dier devletin i ilerine karma durumu yaratmamak
iin de, uluslararas teamlde yerel bavuru yollarnn tketilmesi kural
gelitirilmitir.291
Uygulamada, bir devletin diplomatik ilikisinin bulunduu bir dier
devletteki
uyruklarna
bir
nc
devlet
tarafndan
koruma
salanabilmektedir. Bu koruma geni anlamda bir diplomatik koruma

olmamakla birlikte, nc devlete gerekli korumay salamas iin yetkiler
verilebilmektedir. Dier yandan, diplomatik ilikiler hakkndaki 18 Nisan 1961
tarihli Viyana Szlemesinin 6 nc maddesinde, bir kiinin birok devlet
tarafndan
nc
bir
devlette
ortak
diplomatik
temsilcilikle
grevlendirilebilecei ak hkme balanmtr. Ayn biimde, konsolosluk

ilikileri hakknda 24 Nisan 1963 tarihli Viyana Szlemesinin 8 inci
maddesinde de, bir konsolosluk makamnn, bulunduu lkede, o lkeye
bildirilmesi ve o lkenin kar kmamas artyla, bir nc devlet adna
konsolosluk yetkilerini yerine getirebilecei ifade edilmitir.292
Avrupa Birlii vatandalar iin Maastricht Antlamas ile getirilen
diplomatik
korumadan
yararlanma
hakk,
bu
adan
byk
nem
tamaktadr. Zira Birlik yesi devletlerin tmnn sadece Amerika Birleik

Devletleri, in, Rusya, Japonya ve svirede temsilcilikleri bulunmaktadr. Bu
lkelerin dndaki lkelerde, Avrupa Birlii yesi devletlerden en azndan
291
292

124
birinin ya da daha fazlasnn temsilcilii mevcut deildir. Bu gibi lkelerde

temsilcilii bulunmayan ye devlet vatandalarnn, sz konusu lkelere u
ya da bu nedenle gitmeleri, onlar iin nereden baklrsa baklsn bir risk
oluturmaktadr.293 Tm bu durumlar gz nne alnacak olursa, Birlik
vatandalarna tannan byle bir hakkn nemi daha iyi anlalabilecektir.
1. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakknn Geliimi
Diplomatik korumadan yararlanma hakkna ilikin ilk dzenlemeler

Mays 1993te kabul edilmi ve drt ay sonra yrrle girmitir. Konu ile ilgili
hukuksal erevenin oluturulmasna ynelik almalar bu tarihten sonra
hzlanarak devam etmi ve 19 Aralk 1995 tarihinde hakkn kapsamnda
nemli bir adm atlmtr. ye devletlerin hkmet temsilcileri, Konsey ile
biraraya gelerek bu hakka ilikin iki karar karmlardr. Kararlardan ilki,
Birlik vatandalarnn diplomatik temsilcilikleri vastasyla korunmalarna,
dieri ise diplomatik temsilciler tarafndan kabul edilecek uygulama
nlemlerine ilikindir. 25 Haziran 1996da ise, ye devlet hkmet temsilcileri
Konsey ile toplanarak, bu defa acil bir seyahat belgesi dzenlenmesine ilikin
kurallar
belirlemilerdir.
ye
devletler
ve
Komisyon,
yaplan
bu
dzenlemelerin Birlik vatandalarnca renilmesini kolaylatrmak amacyla

Birlik vatandalarna ynelik konsolosluk korumas ad altnda bir belge294
kabul etmilerdir. Bu belgede, nc bir devlet topraklarnda zor durumda
293

Consular protection for citizens of the European Union, Doc SN 3230/96,
17.06.1996.
294
125
bulunan Birlik vatandalar iin atlmas gereken admlar ve dier ye

devletlerin elilikleri ile konsolosluklar tarafndan yaplacak yardmn trleri
ak bir ekilde belirtilmitir.295
2.
Diplomatik
Korumadan
Yararlanma
Hakkna
likin
Hukuki
korumadan
yararlanma
hakkna
ilikin
hukuki
Dzenlemeler
Diplomatik
dzenlemelerin, birincil ve ikincil kaynaklar olmak zere iki kategoride

incelenmesi mmkndr. Buna gre, ncelikle Avrupa Topluluu Kurucu
Antlamasnn 20 nci maddesi, ardndan da Topluluk kurumlar tarafndan
getirilen dzenlemeler ele alnacaktr.
a. Avrupa Topluluu Antlamasnn (20) nci Madde (eski Madde 8c)

Hkm
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnda diplomatik korumadan

yararlanma hakkna ilikin dzenleme, Antlamann 20 nci maddesinde yer
almaktadr.
Madde 20 (eski Madde 8c) :

Btn Birlik vatandalar, uyruunda olduu ye devletin temsil
olunmad nc devletlerin lkelerinde, herhangi bir ye devletin, o ye
295
KAYA, a.g.e., s.138.
126
devlet uyruklar ile ayn koullarda diplomatik yetkililerinin korumasndan

yararlanr. ye devletler, kendi aralarnda gerekli kurallar tesis ederler ve bu
korumay salamak zere gerekli uluslararas mzakereleri balatrlar.
Belirtilen madde, Birliin da ynelik boyutunda Birlik vatandalar

arasnda eit muamele ilkesinin bir gstergesi olarak kabul edilmektedir. Zira,
bu hak erevesinde de, hakk kullanan Birlik vatandana, korumay
salayan ye devletin vatandalar ile ayn ekil ve koullarda diplomatik
koruma salanacaktr. Ancak bu koruma, kendiliinden otomatik olarak
ortaya kacak olmayp; bulunduu nc lkede kendi devletinin diplomatik
temsilciliinin olmamas nedeniyle Birlik vatandann talebi ile gndeme
gelebilecektir.296
20 nci madde hkm, sade ve ksa bir hkm olmasna karn, hakkn
kullanlabilecei durumlar ve kullanm biimi bakmndan yeterli aklk ve
netlie
sahip
deildir.
Bu
anlamda,
20
nci
madde
hkm,
Birlik
vatandalarna dorudan uygulanan kiisel bir hak ngrm deildir.297

Uygulamada; devletler, nc bir devletin lkesinde, dier bir devletin
hak ve karlarn lkesinde bulunulan devletin kabul etmesi kouluyla
koruyabilmektedirler. Bu bakmdan, diplomatik korumay salayacak ye
devletin tek tarafl bir irade beyan ile hareket edip edemeyecei hususu
nem tamaktadr.298 Zira, uluslararas hukuk alannda, nc devletin bu
korumay kabul etmekle ykml olduuna ilikin herhangi bir dzenleme
296

298
297
127
mevcut deildir. te bu nedenle, 20 nci maddede, diplomatik korumay

salamaya ynelik uluslararas mzakerelerin balatlacana dair hkme yer
verilmitir.
Diplomatik korumadan yararlanma hakk; lm, kaza, saldrya
urama, ar hastalk veya tutuklanma durumlarnda yardm ya da kendi
lkesine iade iin, nc lkede temsil edilmeyen Birlik yesi devletin
vatandalarnn, dier bir ye lke temsilcilii tarafndan korunmasn ifade
etmektedir.299
Kapsam itibariyle, diplomatik korumadan yararlanma hakk, sadece
Birlik vatandalarna zglenmi bir haktr. Sz konusu Antlama maddesine
gre, nc bir devlette bir ye devletin diplomatik temsilcisi yok ise, dier
herhangi bir ye devletin diplomatik temsilcisi o kiiyi kendi vatandalarn
koruduu artlar uyarnca koruyacaktr. Ancak bu sistemin kurulmas iin,
nc devlet ile korumay salayacak ye devlet arasnda uluslararas
nitelikli temaslarn yaplmas gerekmektedir.300
Birlik vatandalarnn korunmasna ilikin kurallar, genel hatlaryla,
Avrupa Birliinin ortak d politikas ve ortak gvenlik politikas hakkndaki
hkmetler aras grmeler sonucunda belirlenmitir. Hakkn kapsamna
ilikin ereve, ye devlet vatandalarnn geerli bir pasaport ya da kimlik
belgesine sahip olmalar durumunda, nc devlet lkesindeki dier ye
devlet temsilciliinin korumasndan, o ye devletin kendi vatandalarna
salad korumayla ayn koullarla yararlanmasndan olumaktadr.301
299

301
KAYA, a.g.e., s.140-141.
300
128
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 20 nci maddesi ile getirilen

diplomatik korumadan yararlanma hakk, 19 Aralk 1995te kabul edilen iki
nemli karar ile ayrntl olarak dzenlenmitir. Bunlardan ilki, diplomatik
temsilcileri tarafndan Birlik vatandalarnn korunmasyla ilgili 95/553 sayl
Karar302; dieri ise, konsolosluk grevlileri tarafndan kabul edilecek
uygulama artlarna ilikin karar303 olup, sz konusu karar ATRGde
yaymlanmamtr.
95/553 sayl Karar uyarnca; nc bir devlet lkesinde bulunan
Birlik vatandann, vatanda olduu ye devletin bulunulan nc lkede
temsilciliinin olmamas halinde bu haktan yararlanabilecektir; bunun iin ye
devletlerden birinin vatandalna sahip olduunu pasaport, kimlik belgesi ya
da dier bir belge ile kantlamas gerekmektedir.304
Ayrca, Antlamann 20 nci maddesinde belirtilen koullar dnda, bu
haktan
yararlanmak
isteyen
Birlik
vatandana
maddi
yardmda
bulunulmasnn artlar ile bu yardmn nasl geri deneceine ilikin hususlar

da hkme balanmtr.305 Buna gre, maddi yardm ieren korumann
salanabilmesi iin, yardm talebinde bulunan Birlik vatandann uyruunda
olduu ye devletin Dileri Bakanl ya da en yakn diplomatik temsilcilii
302
O.J., L 314, 28.12.1995.

Second report of the European Commission on citizenship of the
Union, s.11 (http://www.ucc.ie/acad/appsoc/tmp_store/EUofficial/varia/
EUcitizenship%20report_citen.pdf [Eriim:10.03.2006]).
303
304
305
95/553 sayl Karar md.2/1.

95/553 sayl Karar md.6.
129
tarafndan onay verilmesi gerekmektedir (madde 6/1). Sz konusu onayn,

bavuruda bulunan Birlik vatanda iin herhangi bir harcamaya giriilmeden
nce alnm olmas zorunludur. Kendisi iin koruma salanan Birlik
vatanda, bu giderleri vatanda olduu ye devlete demek ykmll
altna girmektedir (madde 6/2). Koruma salayan ye devlet ise, bavuruda
bulunan kii iin koruma hakk kapsamnda birtakm harcamalar yaptktan
sonra, bu harcamalar iin kiinin vatanda olduu ye devlete rcu
etmektedir (madde 6/3).
kincil mevzuat arasnda yer alan bir dier nemli karar da, vatanda
olduklar ye devletlerin diplomatik temsilciliklerinin mevcut olmad nc
lkede bulunan Birlik vatandalar iin acil seyahat belgesi dzenlenmesine
ilikin 25 Haziran 1996 tarih ve 96/409 sayl karardr.306 Sz edilen kararla
belirlenen Geici Seyahat Belgesi, talepte bulunan Birlik vatandalarna
nc bir lkeden vatanda olduu, ikamet ettii ye devlete ya da baka
bir istikamete geri gnderilmesine ynelik olup, ayn formattadr ve tek bir
seyahat iin geerlidir. Geici Seyahat Belgesi almak iin;
- pasaportu ya da seyahat belgesi kaybolan, alnan, yrtlan veya
baka bir nedenle bu tr bir belgesi olmayan kiinin ye devlet vatanda
olmas,
- vatanda olduu
ye
devletin
nc
lkede
temsilciliinin
olmamas ve bu ye devletin o lkede baka bir biimde temsil edilmemesi,
306
O.J., L 168/4, 06.07.1996.
130
- tbiiyetinde
olduu
ye
devlet
yetkililerinin
izninin
alnmas
gereklidir.307 Geici Seyahat Belgesinin sresi, yol iin gerekli sreden daha
fazla olacak biimde belirlenir.308
Tm bu dzenlemelere karn, diplomatik korumadan yararlanma
hakk, uygulamada Birlik vatandalar tarafndan sklkla kullanlan ve ilerlii
olan haklardan deildir. Hatta, sz konusu hakkn uygulanabilecei
durumlara ve izlenecek prosedre ilikin belirsizlikler olduuna ilikin grler
de ileri srlmektedir.309
D. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk ve Ombudsmana

Bavuru Hakk
Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk ve Ombudsmana

bavuru hakk, Birlik vatandalarna tannan haklar olmann tesinde, dier
haklarn korunmas mekanizmas olarak da deerlendirilmektedir.310 te
yandan, hem Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk, hem de
Ombudsmana bavuru hakk sadece ye devlet vatanda olan Birlik
vatandalarna deil, bir ye devlette yerleik tm gerek ve tzel kiilere
tannmtr.311
Kural olarak, Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk ve
Ombudsmana bavuru yollarndan hangisine bavurulaca hususu, hangi
307
96/409 sayl Karar, Annex II, md.2.

96/409 sayl Karar, Annex II, md.4.
309
310
311
308
131
hukuksal yolun kendi durumuna daha uygun olduu hususunda karar

verecek olan Birlik vatandann seimine braklmtr.312 Bu meyanda sz
edilen haklara ilikin hukuki dzenlemeler, Avrupa Topluluu Kurucu
Antlamasnn ilgili hkmleri erevesinde ele alnacaktr.
1. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk
a. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakknn Geliimi
Maastricht Antlamas ile Kurucu Antlama metnine giren Avrupa

Parlamentosuna dileke verme hakk, tmyle yeni bir hak deildir. Sz
konusu bu hak, ilk olarak Avrupa Kmr ve elik Topluluu Antlamasnda
ngrlen Parlamento tznde yer almtr.313 Avrupa Parlamentosu,
1977 ylnda dileke sunma hakknn tm Topluluk vatandalarna tannmas
gerektiine dair bir karar kabul etmitir. Parlamento, yelerinin dorudan
seimlerle ibana gelmesinden sonra, tznde deiiklik yapm ve
Mays 1981de Topluluk vatandalarnn dileke sunma haklarn resmen
onaylamtr. Konseyin Adonnino Komitesinin Vatandalar Avrupasna
ilikin raporunu kabul etmesiyle, ilk kez dileke sunma hakknn siyasal
adan nemi ortaya kmtr. 1987 ylna gelindiinde ise, Parlamento
tarafndan Dileke Komisyonu kurulmutur. 1989da Parlamento, Konsey ve
312
Avrupa Ombudsman 1995 yl yllk raporu (http://europa.eu.int/eurlex/lex/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX: 41996D0409:EN:HTML

[Eriim:16.02.2006])
313
132
Komisyon bakanlar tarafndan bir Kurumlararas Bildiri314 imzalanmtr. Bu

bildiri ile, Parlamentonun dilekeleri kabul etme ve inceleme yetkisi dier
Topluluk kurumlar tarafndan da tannmtr. Parlamentonun o dnemde
sahip olduu bu yetki, Topluluk hukukundan deil, gelenek hukukundan
doan bir yetki olarak ortaya kmtr.315
Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk, Maastricht Antlamas
ile dorudan Antlamadan kaynaklanan bir hak nitelii kazanm, bylece
bireylerin
bu
haktan
daha
fazla
ve
etkin
ekilde
yararlanmalar
amalanmtr.316
b. Avrupa Topluluu Antlamasnn Avrupa Parlamentosuna Dileke

Verme Hakkna likin Hkmleri
(1) Avrupa Topluluu Antlamasnn (21) inci Madde (eski Madde 8d)
Hkm :
Madde 21 (eski Madde 8d) :

Btn Birlik vatandalarnn, 194 nc madde dzenlemeleri uyarnca
Avrupa Parlamentosu nezdinde ikayet haklar [dileke verme hakk] vardr.
Btn Birlik vatandalar, 195 inci madde dzenlemeleri uyarnca
oluturulan Ombudsmana bavurabilir.
Btn Birlik vatandalar, bu madde veya 7 nci maddede belirtilen
herhangi bir organa veya kuruma, 314 nc maddede belirtilen dillerde
mektup yazabilir ve ayn dilde cevap alabilir.
314
Bull. EC 4-1989.
316
315
133
Madde metnine gre Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk ve

Ombudsmana bavuru hakknn sadece Birlik vatandalarna zglenmi
olduu izlenimi edinilmekteyse de, Antlamann 194 ve 195 inci madde
hkmleri uyarnca bu hak Birlik vatandalarna olduu kadar, Birlik snrlar
ierisinde ikamet eden gerek ve tzel kiilere de tannm bulunmaktadr.317
Dolaysyla, yalnzca Birlik vatandalarnn bu haklardan yararlanabilecei
ynnde 21 inci maddeden edinilen izlenim geerliliini yitirmektedir. Yine de,
21 inci maddede niin byle bir ifadeye yer verildii tartlabilir. Bu soruya
verilecek yant, 21 inci maddenin Birlik vatandal blmnde yer almas ve
bu nedenle de bu maddede Birlik vatandalnn n plana karlmas
kaygsyla yakndan ilgili olacaktr.318
(2) Avrupa Topluluu Antlamasnn (194) nc Madde (eski Madde

138d) Hkm :
Madde 194 (eski Madde 138d) :

Birliin her vatanda ile bir ye devlette ikamet eden veya sicile kaytl
idare merkezi bir ye devlette bulunan her gerek ve tzel kii tek bana
veya dier vatandalar veya kiilerle birlikte, Topluluun faaliyet alanna giren
ve kendisini dorudan ilgilendiren bir konuda, Avrupa Parlamentosuna
dileke verme hakkna sahiptir.
317
318
CLOSA, a.g.m., s.1165; CINGI, a.g.e., s.127.

134
Bu
hkmle,
Avrupa
Parlamentosuna
dileke
verme
hakk
dzenlenmitir. Belirtilen maddeye gre, Birlik vatandalarnn yan sra, bir

ye devlette ikamet eden veya statsndeki idare merkezi bir ye devlette
bulunan gerek ve tzel kiiler de, Topluluun faaliyet alan ierisinde
deerlendirilen konularda Avrupa Parlamentosuna bireysel ya da toplu
olarak dileke sunabilirler.
Bu madde balamnda ortaya kan bir husus, 194 nc maddede
dilekelerin konusunun Topluluun eylem alan olarak belirtilmesine karn,
Parlamentonun yeni tznde bu ifadenin Birliin eylem alan olarak
dzenlenmi olmasdr. Anlam bakmndan, bu iki ifade arasnda byk bir
fark bulunmaktadr. Zira Birliin eylem alan ifadesi, Topluluun eylem
alanna oranla daha geni bir alan ifade etmektedir. Birlik kavramnn ilk
stununu Avrupa Topluluu oluturmaktayken, bunun yan sra Adalet ve
ileri Alannda birlii ile Ortak Gvenlik ve D Politikaya ilikin konular da
Birlik kavram iinde deerlendirilmektedir. Bu farkllk, hukuksal srete hata
sonucu olumu deildir. Parlamento, kendisine kurucu antlamalarla
tannm olan yetkiyi kendi itznde geniletmitir. Bu durumun, Avrupa
Topluluu Kurucu Antlamasna ne derece uygun olduu hususu ise
belirsizdir. Ancak, bu genilemenin dileke hakknn muhataplarnn yararna
olduu phesizdir.319
Maddede yer alan dier bir nemli nokta da, Parlamentoya sunulacak
dilekenin konusunun, dilekeyi sunan kiiyi dorudan etkilemi olmas
319
135
gereidir.320 Ne Antlama hkmleri, ne de Parlamento tz, dileke

konusu olan hususun hangi durumlarda dilekeyi sunan dorudan etkilemi
saylacana dair herhangi bir hkm iermektedir. Dier bir ifadeyle, bu art
ile tam olarak neyin kasdedildii belirtilmemektedir. Bununla birlikte,
Parlamentoya dileke sunmak, Topluluun demokratik adan ilerlemesine
katkda bulunan bir husus olduundan, Dileke Komisyonunun bu konuda
dar yorum yapmamas gerekmektedir.321
Avrupa Parlamentosuna gnderilen dilekelerin deerlendirilmesi
konusu, belirli bir prosedre tbidir. Parlamentoya gnderilen dilekeleri
inceleme ve deerlendirmekle yetkili Dileke Komisyonu, ncelikle dilekenin
kabul edilebilir nitelikte olup olmadna bakar. Bunun iin, dilekede sz
edilen konunun Birliin eylem alanna girip girmedii ve dileke sahibini
dorudan ilgilendirip ilgilendirmedii incelenir. Eer bu artlar yerine
gelmiyorsa, dileke reddedilir; bu karar, gerekesiyle birlikte dileke sahibine
bildirilir. lk inceleme sonucu dilekenin incelenmesi ve deerlendirilmesi
uygun grlrse, Dileke Komisyonu, konuyla ilgili olarak, bata Komisyon
olmak zere, Avrupa Parlamentosunun dier komisyonlarndan bilgi
isteyebilir.
Yeterli
bilgi
toplandnda,
konu
Dileke
Komisyonunun
gndemine alnr ve talebin niteliine gre zm getirilmeye allr. Dileke

sahibi, her durumda Dileke Komisyonu tarafndan yaplan giriimlerden ve
sonularndan haberdar edilmektedir. Ayrca, dileke zerine verilen karar
gerekelidir. 322
320

322
TEZCAN (ABde Birey), a.g.e., s.86-87.
321
136
2. Ombudsmana Bavuru Hakk
a. Ombudsmana Bavuru Hakknn Geliimi
Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakknda olduu gibi,

Ombudsmana bavuru hakk da, Maastricht Antlamasndan nce Avrupa
hukuk sisteminde varl bilinen bir haktr. Zira ombudsmanlk kurumu,
19 uncu yzyl banda svete ortaya km ve hukuksal gelenekleri ile
kltrleri benzer olan lkelerde (Danimarka, Norve, Finlandiya) ksa srede,
buna karlk gelenekleri farkl olan birok demokratik lkede ise, kendi hukuk
sistemleri ve zel gereksinimlerine gre deitirilerek uygulanmtr. 20 nci
yzyln ikinci yarsnda, gelimi lkelerde olduu kadar gelimekte olan
lkelerde de, hukuk devletinin glendirilmesi ve demokratiklemenin bir
eleman olarak grlen bu kurum byk bir hzla yaylmtr.323
Kavram
olarak
Ombusman,
genellikle
yarg
birlii
sisteminin
uyguland lkelerde ynetimin ilem ve eylemlerinin hukuka uygunluunu

denetleyen ve dilimize kamu denetisi olarak evrilebilen bir kurumdur.
Genel olarak yasama organ tarafndan grevlendirilen ve bamsz olarak
hareket eden kamu denetisi (ombudsman), yneticiler tarafndan ynetsel
eylem ve ilemlere kar yaplan yaknmalar kabul eder ve ynetimin hukuka
323
ISIR, Tamer, Ombudsmanlk Kurumu ve Trkiyedeki Uygulanabilirlik

Sorunu zerine Bir nceleme, AYM Dergisi, Say:17, Kitap:1, Ankara, 2002,
s.122.
137
uygun hareket etmesini, siyasal denetimi ve kamuoyunu harekete geirerek

salar.324
Ombudsmana bavuru hakk 1970li yllardan bu yana kimi zaman
Topluluun gndeminde yer alm; Adonnino Komitesi tarafndan 1985
ylnda yaynlanan raporda bayrak, milli mar gibi Birlik vatandalnn
sembolleri arasnda saylmtr. 1991 ylnda toplanan Hkmetler Aras
Konferansta,
Lksemburg
hkmetinin
nerisi
zerine,
Topluluk
kurumlarnn kt ynetimine ilikin iddialar aratrmakla grevli bir Avrupa

Ombudsman kurumunun oluturulmasna karar verilmitir. Bunun hemen
ardndan da, ilk kez Maastricht Antlamas ile Topluluk hukukunda anayasal
kurum dzeyinde dzenlenmitir. lk ombudsman olarak atanan Jacob
Sderman Temmuz 1995te greve balam, 2003 ylnda ise Nikoforors
Diamandouros bu grevi stlenmesinin ardndan 11 Ocak 2005 tarihinde
Avrupa Parlamentosu tarafndan ikinci kez greve getirilmitir.325
b. Avrupa Topluluu Antlamasnn Ombudsmana Bavuru Hakkna

likin (195) inci Madde (eski Madde 138e) Hkm :
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn Ombudsmana bavuru

hakkna ilikin hkm 195 inci maddede yer almaktadr.
324
GZBYK, A.eref, Ynetim Hukuku, 3.Bask, Ankara, S Yaynlar,

1989, s.234.
325
The annual report on the activities of the European Ombudsman for the
year 2004 (http://www.europarl.eu.int/omk/sipade3?PUBREF=//EP//
NONSGML+REPORT+A6-2005 [Eriim: 21.02.2006])
138
Madde 195 (eski Madde 138e) :

1. Avrupa Parlamentosu, Birliin her vatanda ile bir ye devlette
ikamet eden veya sicile kaytl idare merkezi bir ye devlette bulunan her
gerek ve tzel kiiden gelen ve yarg grevlerini icra eden Adalet Divan ve
lk Derece Mahkemesi dndaki Topluluk kurumlarnn veya organlarnn
faaliyetlerindeki kt idare durumlarna ilikin ikayetleri kabul etmekle yetkili
bir Ombudsman tayin eder.
Grevlerine uygun olarak Ombudsman, ileri srlen iddialarn halen
yarg nnde veya daha nce yarg nne gtrlm durumlar hari,
kendiliinden veya kendisine dorudan veya bir Avrupa Parlamentosu yesi
araclyla iletilen ikayet zerine, mahal olduuna inand soruturmalara
balar. Ombudsman, bir kt idare durumu saptad hallerde, ay iinde
grn bildirmesi iin ilgili kuruma bavurur. Bundan sonra Ombudsman,
Avrupa Parlamentosuna ve ilgili kuruma bir rapor sunar. ikayette bulunan
ahs, bu soruturmalarn sonular hakknda bilgilendirilir.
Her yl Ombudsman, soruturmann sonular hakknda bir raporu
Avrupa Parlamentosuna sunar.
2. Ombudsman her Avrupa Parlamentosu seiminden sonra, yasama
dnemi sresince atanr. Ombudsman, grev sresi bittikten sonra yeniden
seilebilir.
Grevlerini yerine getirebilmek iin gerekli koullara artk sahip
olmad veya ciddi bir kt ynetimde bulunmas halinde, Ombudsmann
grevine Avrupa Parlamentosunun talebi zerine Adalet Divan tarafndan
son verilebilir.
139
3. Ombudsman grevlerini tam bamszlk iinde yerine getirir.

Grevlerinin yerine getirilmesi srasnda hibir kurulutan talimat isteyemez
ve kabul edemez. Grevi sresince cretli veya cretsiz hibir meslekle
uraamaz.
4. Avrupa Parlamentosu, Komisyonun grn aldktan sonra ve
nitelikli ounlukla karar verecek olan Konseyin onay ile Ombudsmann
grevini yerine getirmesinin genel koullarn ve Statsn saptar.
Bu hkmde de, Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakkna

paralel olarak, sadece Birlik vatandalarna deil, bir ye devlette ikamet
eden veya idare merkezi bir ye devlette bulunan gerek ve tzel kiilere de,
Topluluk kurum ya da organlarnn kt ynetimleriyle ilgili olarak Avrupa
Parlamentosu tarafndan atanan Ombudsmana bavurma hakk tannmtr.
Ancak, ATAD ve lk Derece Mahkemesinin yargsal fonksiyonlarna ilikin
hususlar, bu maddenin kapsam dnda braklmtr.
195 inci maddede sz edilen kt ynetim kavram ile neyin ifade
edilmeye alldna ilikin olarak, kurucu antlamalarda herhangi bir aklk
bulunmamaktadr. Bununla birlikte, Avrupa Ombudsmannn 1995 ylna
ilikin olarak hazrlad raporda, kt ynetim kavramnn, bir Topluluk
kurum ya da organnn aka Antlamaya veya balayc Topluluk
tasarruflarna ya da yarg itihadna, bunlar tarafndan belirlenen ilkelere
uygun davranmad takdirde ortaya kaca belirtilmitir. Ad geen raporda
ayrca, kt ynetim kavramna ilikin olarak temel haklara sayg
140
gsterilmemesi, idari nitelikteki yolsuzluk ve ihmaller, yetkinin ktye

kullanm, ayrmclk, yetkisizlik gibi baz durumlar rnek olarak saylmtr.326
Avrupa Parlamentosu, 1996 yl ile ilgili raporun sunulmasnn
ardndan kt ynetim kavramnn ak bir tanmnn yaplmas gerektii
sonucuna varmtr. Avrupa Ombudsman tarafndan Parlamentoya sunulan
1997 yl raporunda327, kt ynetim, bir kamu organnn bal olduu kural
ya da prensiplere uygun davranma konusunda baarsz olmas eklinde
tanmlanmtr. Ancak, sz konusu kavramn belirli bir tanma balanarak
davran ilkeleri biiminde biraraya toplanmasnn ve bunun da Topluluun
Resmi Gazetesinde yaymlanmasnn, Ombudsmana bavuru ve Avrupa
Parlamentosuna dileke verme hakknn kullanmn daha etkin ve
uygulanabilir
klaca
sonucuna
varlmtr.
Bu
kapsamda
yrtlen
almalar sonucunda, yi Ynetim Davran lkeleri328, 13 Eyll 2000

tarihinde Komisyon tarafndan kabul edilmesinin ardndan, 6 Eyll 2001de
Avrupa Parlamentosunca onaylanmtr.329 Sz konusu belgede, iyi
ynetimin genel ilkelerinin hukuka uygunluk, ayrmclk yapmama ve eit
ilem, lllk, tutarllk olduu tespit edilmitir.
Buna paralel olarak da, kt ynetim kavramnn ynetimdeki
yetersizlii ya da baarszl ifade ettii; bir Birlik kurumunun hukuka, iyi
326
http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=CELEX:
41996D0409:EN:HTML (Eriim: 18.02.2006)
327
The European Ombudsman Annual Report for 1997, s.21
(http:/www.euro-ombudsman.eu.int/report97/pdf/en/rap97_en.pdf
[Eriim:10.03.2006]).
328
O.J., L 267, 20.10.2000.
329
The European Code of Good Administrative Behaviour
(http://europa.eu.int/comm/secretariat_general/code_docs/code_en.pdf
[Eriim: 29.01.2006]).
141
ynetim ilkelerine ve insan haklarna aykr hareket etmesi eklinde ortaya

kabilecei; idari dzensizlikler, adil davranmama, yetkinin ktye kullanm,
bilgi talebinin reddi, zorunlu olmayan gecikme gibi durumlarn kt ynetime
rnek hallerden olduu kabul edilmektedir.330
Ombudsmana bavuru hakkn kullanan kiinin, kimlik bilgilerini aka
belirtmesi ve hangi Birlik kurumu aleyhine hangi gerekeyle ikayeti
olduunu net olarak aklamas gereklidir. Bavuru, Topluluk dillerinden biri
kullanlarak yaplabilir. Bunun dnda;
- ikayet konusu olayn bavuru sahibi tarafndan renilmesinden
itibaren 2 yl iinde Ombudsmana bavurulmu olmas,
- ikayet konusu olaya ilikin olarak ilgili Birlik kurumuna bavuruda
bulunulmu olmas,
- Bavuru srasnda ya da daha nce dava konusu edilmemi olmas
gerekmektedir. Ancak, bavurunun deerlendirilmesinde, bavuru sahibinin
kt ynetim olarak nitelendirilebilecek durumdan dorudan bireysel olarak
etkilenmesi zorunluluu aranmamaktadr.331
195 inci maddenin 2 numaral fkras uyarnca, ikayette bulunan kii,
Ombudsmana
dorudan
bavurabilecei
gibi,
Avrupa
Parlamentosu
yelerinden biri araclyla da bavuruda bulunabilir. Bununla birlikte, sz

konusu hkmde Ombudsmana kendiliinden aratrma balatma yetkisi de
tannm bulunmaktadr. Her durumda da, Ombudsman tarafndan bir
aratrma balatlr. Aratrma sonucunda, Ombudsman, eer bir kt
330
http://euro-ombudsman.eu.int/media/en/default.htm#html
(Eriim:16.02.2006)
331
http://euro-ombudsman.eu.int/media/en/default.htm#html
(Eriim:16.02.2006)
142
ynetim durumu tespit ederse, ilgili kurum ya da organa durumu iletir. lgili
kurum ya da organ, ay ierisinde konuya ilikin grlerini Ombudsmana
bildirir. Ombudsman, bu gr aldktan sonra bir rapor hazrlayarak Avrupa
Parlamentosuna ve ilgili kuruma sunar; bavuru sahibine de yaplan
aratrmann sonular hakknda bilgi verir.
195 inci maddenin 3 numaral fkrasna gre de, Ombudsman grevini
yerine getirirken her trl etkiden uzak bir ekilde tamamen bamsz
olmaldr. Hibir kii, hkmet ya da kurumdan talimat almayacaktr. Zira
Ombudsman kurumunun en nemli zelliklerinden biri, bamsz bir nitelie
sahip olmasdr. Bunun yan sra, Ombudsman, grevi sresince kazan
salayan ya da salamayan hibir mesleki faaliyette bulunamayacaktr.
Ombudsman, Topluluklarn ve Birlik vatandalarnn karlar dorultusunda
almaktadr. Bu balamda, Ombudsmann bamszlnn nemli bir
garantisini de, Avrupa Parlamentosu tarafndan atanmasdr.332
3. Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn (194) ve (195) inci Madde

Hkmleri Arasndaki Farklar
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn bu iki hkm, hereyden

nce kapsam olarak farkllk gstermektedirler. 194 nc madde uyarnca
Parlamentoya sunulan dileke, dilekeyi veren kiiyi dorudan ilgilendirmesi
artyla, Topluluun eylem alanlarna giren herhangi bir konu ile ilgili olabilir.
Bu ifade son derece geni kapsaml olduundan, Avrupa Parlamentosuna
332
143
ye devletlerin yetkili makamlarn kontrol etme olana da vermektedir. Oysa

195 inci maddeye gre Ombudsmana yaplacak bavurular, sadece Topluluk
kurumlar ve organlarnn tasarruflarndaki kt ynetime ilikin ikayetleri
konu alabilmektedir.
Sz edilen iki madde arasndaki dier bir fark, kolektif bavuruda
ortaya kmaktadr. Buna gre, dileke hakk ile ilgili olarak kolektif bavuru
olana tannm olmasna karn, Ombudsmana bavuru halinde bireysel
olarak ikayet esas alnm ve kolektif bavuru imkn tannmamtr.
ikayet konusu olayn ikayette bulunan kiiyi dorudan etkilemi olup
olmamas asndan da, 194 ve 195 inci maddeler arasnda farkllk
grlmektedir. Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakkn kullanan
kiinin bu hakk kullanabilmesi, konudan dorudan etkilenmesi kouluna
balanmtr. Oysa, Ombudsmana bavuru iin byle bir art sz konusu
deildir.
144
II. AVRUPA BRL TEMEL HAKLAR ARTI VE AVRUPA ANAYASASI

EREVESNDE BRLK VATANDALII VE BRLK VATANDALIININ
GELECE
A. Avrupa Birlii Temel Haklar art ve Birlik Vatandal Balamnda

Salanan Gelimeler
Avrupa Topluluklar Kurucu Antlamalarnda temel haklar detayl bir

biimde belirtilmemekteyse de, Birlik hukukunun temel haklar dorudan
ilgilendiren mekanizmalara sahip olduu sylenebilir. Avrupa Topluluklar
Adalet Divan, bireyleri etkileyen kararlara kar temel hak ve zgrlklerin
korunmas asndan son derece nemli bir ileve sahip olmutur. Topluluk
uygulamalarndan etkilenen bireylerin, anlamazlklar Divana gtrerek dava
ama haklar bulunduundan, ATAD, temel haklarn sadece korunmas deil,
belirlenmesi asndan da olduka nemli bir rol oynamtr. Zira, yazl
olmayan temel haklarn, ATADn liberal itihadyla gelitirildii grlmektedir.
Sz gelimi, serbest dolam hakk balangta mesleki bir faaliyet
gstermekle snrl iken, daha sonraki dzenlemelerle bu kavramn ierii
geniletilmi ve her kategorideki vatanda kapsayan bir anlam kazanmtr.
Yalnz bu yntemin ciddi bir sakncas, temel haklarn ancak Avrupa
Topluluklar Adalet Divan nndeki davalarla snrl kalmas olmutur.333
Bu nedenle, Birlik hukuku bnyesinde yazl bir temel haklar
katalounun bulunmamas nemli bir eksiklik olarak kabul edilmitir. Bu
333
ERDENR, a.g.e., s.162-163.
145
eksiklii gidermek iin bugne kadar Birlik bnyesinde iki ayr neri dile
getirilmitir. Bunlardan biri, Birliin, Avrupa nsan Haklar Szlemesi
sistemine katlmas nerisidir. kinci neri ise, Birlik bnyesinde bamsz bir
temel haklar katalounun oluturulmasdr. Sz konusu neriyi getirenler
asndan, byle bir kataloun, Avrupa Topluluklar Adalet Divannn
kararlarnda oluacak boluklar dolduraca, Avrupa temel haklar kltrnn
zn sistemli bir ekilde bir araya getirecei, hereyden nemlisi Avrupa
btnlemesinin demokratik meruiyetini pekitiren, birey-Topluluk ban
glendiren bir ilev stlenecei ve Avrupa siyasi birlii yolunda bir Avrupa
Anayasasnn nvesini oluturaca vurgulanmtr.334
Temel Haklar art, Avrupa Birliinde imdiye kadar grlmemi ve
olduka
deiik
bir
yntemle
hazrlanmtr.
Bu
yntem,
Avrupa
Parlamentosu ve ulusal parlamentolarn temsilcilerinin yan sra, Devlet veya

Hkmet Bakanlarnn zel temsilcilerinden oluan sui generis bir Kurultay
(Konvansiyon)a, Temel Haklar artnn hazrlama grevinin verilmesi
biiminde somutlam; kaynan Haziran 1999 tarihli Kln Zirvesinde
bulmutur.335 Avrupa Konseyi Kln Zirvesinde, Temel Haklar artnn
amacnn temel haklarn stn nemini ve Birlik vatandalar iin etkisini
grnr klabilmek olduunu ifade etmitir. Bir baka deyile, Konvansiyona
verilen grev yeni birey yaratmak deil, var olan sistematik biimde bir
araya getirmek olmutur. 1999 yl Tampere Zirvesinden sonra almalara
balayan Konvansiyon, dokuz aylk sre sonunda taslak bir metin
oluturmu; 7 Aralk 2000deki Nice Zirvesinde Konsey, Komisyon ve Avrupa
334
335
ZTAN (Temel Haklar art), s.192.

146
Parlamentosu bakanlar tarafndan imzalanarak kurumlar aras ortak bir

metin niteliini kazanmtr.336
Yukarda da belirtildii gibi, Temel Haklar artnda, byk lde
imdiye dek mevcut olan haklar yer almaktadr. Bu haklar, Avrupa
btnlemesinin bandan beri Topluluun temel prensipleri olarak saylan
prensiplerdir.
Avrupa
Temel
Haklar
art,
Avrupa
nsan
Haklar
Szlemesinde yer alan haklara ilave olarak, medeni ve siyasi haklarn yan
sra, sosyal ve ekonomik haklar da iermektedir. Temel Haklar art bunlarn
tesinde,
Birliin
hangi
haklar
korumaya
deer
grdne
aklk
getirmektedir. art, Birlik bnyesinde temel haklarn anlam ve kapsamna,

bireylerin hak ve ykmllklerine aklk getirerek ortak hukuk dzeninin
kabul grme ansn ykseltmekte; Avrupa deerler dzeninin mevcudiyetini
ifade etmektedir. Avrupa siyasi kriterlerinin icrasnda nemli bir adm tekil
eden art, Avrupa Birliini bir deerler topluluu olarak ekonomik ve parasal
birliin tesine tamay hedeflemektedir.337
artn giri blmnde; Avrupa halklarnn, aralarnda daha yakn bir
birlik oluturmak iin ortak deerlere dayal bar bir gelecei paylamaya
kararl olduklar belirtildikten sonra, Birlik vatandalnn tesisi suretiyle bir
zgrlk, gvenlik ve adalet alan yaratlarak bireyin Birlik faaliyetlerinin
merkezine yerletirildii ifade edilmitir.338
Temel Haklar art, Birlik dzeyinde temel hak ve zgrlklerle ilgili bir
katalog oluturmann yannda, sadece Birlik vatandalar iin deil, Birlikteki
336

338
Charter Of Fundemental Rights of The European Union, bknz. s.57,
dipnot:149.
337
147
tm bireyleri kapsayan hak ve zgrlkleri de iermesi bakmndan nemlidir.

artn dzenledii temel hak ve zgrlklerin znesi, Birlikteki tm bireyler
ve Birlik vatandalardr. Temel Haklar art kiisel, siyasi, ekonomik ve
sosyal
haklar
iermektedir.
Ancak,
haklarn
tertibinde
orijinal
bir
snflandrma tercih edilmi ve art;

-
Onur,
zgrlkler,
Eitlik,
Dayanma,
Vatandalk Haklar,
Adalet,
Genel Hkmler
balkl yedi blme ayrlmtr. Vatandalk Haklar balkl 5 inci blme

kadar dzenlenen temel hak ve zgrlkler, Birlikteki tm bireylere
ilikindir.339
Temel Haklar artnda, Birlik vatandalarnn sahip olduklar haklar
konusunda nemli bir gelime salanmtr. Bu nemli gelime, Birlik
vatandalarna tannan serbest dolam, seme ve seilme ve benzeri
haklarn temel bir belgede yer almasdr. Yoksa haklarn ieriinde bir
deiiklik ya da art sz konusu deildir340.
339
340

148
Birlik vatandalarna tannan haklar, Temel Haklar artnn 5 inci

Blmnde
Vatandalk
Haklar
bal
altnda
sekiz
maddede
dzenlenmektedir. 341
- Madde 39: Avrupa Parlamentosu seimlerinde seme ve seilme
hakk,
- Madde 40: Yerel seimlerde seme ve seilme hakk,
- Madde 41: yi ynetim, tazminat ve Birlik kurumlarna yazma ve
yazd dilde yant alma haklar,
- Madde 42: Belgelere eriim hakk,
- Madde 43: Ombudsmana bavuru hakk,
- Madde 44: Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk,
- Madde 45: Dolam ve ikamet zgrl,
- Madde 46: Diplomatik ve konsler koruma.
Temel Haklar artnn Eitlik balkl blmnde de, ayrmcln

yasaklanmas konusunda birtakm hkmleri bulmak mmkndr. Blmn
hemen banda yer alan 20 nci maddede, yasa nnde herkesin eit olduu
belirtilmi; izleyen maddede cinsiyet, rk, etnik veya sosyal kken, kaltmsal
zellikler, dil, din veya inan, siyasi veya baka herhangi bir gr, bir
aznln yesi olma, hususiyet, doum, mahkumiyet, ya veya cinsel eilim
gibi herhangi bir nedenle ayrmclk yaplmasnn yasak olduu belirtilmitir.
Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 13 nc maddesi ile benzerlik
gsteren bu hkmn yan sra, 21 inci maddenin ikinci paragrafnda tbiiyet
341
Charter Of Fundemental Rights of The European Union.
149
nedeniyle her trl ayrmcln da yasakland belirtilmitir. Bu madde de,

Avrupa Topluluu Kurucu Antlamasnn 12 nci maddesinin, Temel Haklar
artna yansmas olarak deerlendirilmektedir. 22 nci maddede, Birliin
kltrel, dini ve dilsel eitlilie sayg gsterecei ak biimde yer almtr.
zleyen 23 nc maddede sz edilen kadn-erkek eitlii, Avrupa Topluluu
Kurucu Antlamasnn 141 inci maddesi ile paralellik gstermektedir. Buna
gre, erkekler ve kadnlar arasnda eitlik istihdam, alma ve cret dahil
olmak zere btn alanlarda salanmaldr. Ayrca eitlik ilkesinin, yeterli
ekilde temsil edilmeyen cinsin lehine belirli avantajlar salamasn ngren
nlemlerin srdrlmesini veya benimsenmesini engellemeyecei aka
ifade edilmitir.342
Temel Haklar art ile, imdiye dek eitli metinlerde dank olarak
bulunan temel haklar tek bir metin iinde toplanm ve yarg hukuku yerine
Birlik vatandalar tarafndan rahat anlalan bir metin ortaya kmtr. art,
bu ekilde temel haklar alannda ortak Avrupa mktesebatnn z olarak
grlmekte; Avrupann demokratik haklarna aklk getirmekte ve bu
yntemle Avrupa Birliinin meruiyeti ve Birlik vatandalar tarafndan kabul
grmesi salanmaktadr. Birlik vatandalarnn onay olmakszn daha ileri
btnleme admlarnn atlamayaca, bugn artk bir gerek olarak
kavranmaktadr.343
342
343

150
B. Avrupa Anayasas Antlamas ve Birlik Vatandal
Avrupa Birliinin bir anayasaya ihtiya duymas, pek ok etki ve

ihtiyaca bal olarak ortaya kmtr. Bu ihtiyalar en geni anlamda
snflandrlacak olursa, be ana balk sz konusu olacaktr. Bunlar; daha
effaf bir kurumsal entegrasyon, Avrupa halklar ve Birlik arasndaki
meruiyet boluunun ortadan kaldrlmas, Birlik normlarnn belirgin bir
hiyerarik dzene sokulmas, temel insan haklarnn daha gl bir gvence
altna alnmas ve Avrupa dzeyinde anayasal bir demokrasi oluturulmasyla
ulus-devlet demokrasilerinin de daha gl ve birbirine yakn hale getirilmesi
olarak sralanabilir.344
7-9 Aralk 2000 tarihinde gerekletirilen Nice Zirvesinde yaymlanan
Birliin Gelecei Hakkndaki Deklarasyon345 ile, genileyen ve derinleme
ihtiyac iinde olan Avrupa Birliinin yeniden yaplandrlmas, etkin karar
alma mekanizmalarna kavumas ve kresel bir g olma hedefine
ynelmesi konular tartmaya alm, kurumsal reform alanlarnn kapsaml
bir ekilde ele alnaca geni bir platform oluturulmas kararlatrlmtr.
14-15 Aralk 2001de dzenlenen Laeken Zirvesinde ise, Birliin
geleceini
derinlemesine
tartacak
bir
konvansiyon
oluturulmas
ngrlmtr.346 ubat 2002de almalarna balayan Konvansiyon,
344

http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_data/docs/2004/7/2/2000.pdf
(Eriim:18.03.2006).
346
The Laeken Declaration, SN 300/1/01 REV 1, s.2.
(http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/68
827.pdf [Eriim:18.03.2006]).
345
151
kendisine verilen yetki erevesinde, kurumsal reformlar bir araya toplayan

bir anayasa tasla hazrlamay uygun bulmu ve 16 aylk bir sre ierisinde
almalarn tamamlayarak taslak Anayasa Antlamasnn birinci ve ikinci
blmlerini347 20 Haziran 2003te Selanikte toplanan zirvede sunmutur.348
Avrupa
Anayasasn
hazrlayan
Konvansiyon,
daha
ileri
bir
btnleme dncesini temel alan federalist yaklamlar ile daha ok

hkmetler aras bir birlik dncesine yakn eitli yaklamlar arasnda
iddetli tartmalara tank olmutur. Anayasa dncesi ilk ortaya atldnda
k noktasnn, bir antlama deil, u ya da bu biimde Avrupa Anayasas
adn tayan gerek bir anayasa belgesi olmasna karn, Konvansiyon
almalar srasnda hazrlanan taslak bir anayasal antlama statsnde
olmutur. Bylece, sz konusu metnin geerlik kazanabilmesi iin tm ye
lkelerin kendi i hukuklarnda onaylanmas gerekmektedir.349
Konvansiyon tarafndan kabul edilen Anayasa Antlamas aada yer
verilen giri, drt blm ve ekten olumaktadr.350
- Giri
- I.Blm
-
Birliin Tanm ve Amalar
Temel Haklar ve Birlik Vatandal
347
Taslak metnin tamam, 18 Temmuz 2003 tarihinde Dnem Bakanlna

sunulmutur.
348
the Presidency conclusions of the Thessaloniki European Council (19 and
20 June 2003), 11638/03, s.2.
(http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/76
279.pdf [Eriim:18.03.2006]).
349
ZTAN, Ece, Avrupa Anayasas Antlamas, AB Ansiklopedisi,
Ed.Desmond Dinan, C.2, stanbul, 2005, s.86.
350
Treaty Establising a Constitution for Europe, bknz. s.61, dipnot:153.
152
Birliin Yetkileri
Birliin Kurumlar
Birlik Yetkilerinin Kullanlmas
Birliin Demokratik Yaam
Birliin Mali Durumu
Birlik ve Yakn evresi
Birlik yelii
- II. Blm : Birliin Temel Haklar Antlamas

-
Onur
zgrlkler
Eitlik
Dayanma
Vatandalk Haklar
Adalet
Antlamann Yorumlanmasn ve Uygulanmasn Dzenleyen

Genel Hkmler
- III. Blm : Birliin Politikalar ve leyii

-
Genel Uygulamaya Ynelik Maddeler
Ayrm Yapmama ve Vatandalk
Politikalar ve Faaliyetler
Denizar lkeler ve Blgelerle Ortaklk
Birliin D Faaliyetleri
Birliin leyii
Ortak Hkmler
153
- IV. Blm : Genel ve Nihai Hkmler
Grld zere, Taslak Avrupa Birlii Anayasas Antlamas, birok

maddesinde Birlik vatandalar ile ilgili olarak eitli hkmler iermektedir.
Taslak metnin 8 inci maddesi Birlik vatandaln dzenlemitir ve
vatandalk yine bir ye devlet vatandal kouluna balanarak ulusal
vatandala ek bir stat olarak tanmlanmtr.351 Ayn maddede, ayrca,
daha nce Maastricht Antlamas ile getirilerek kurucu antlamaya giren
serbest dolam ve yerleme hakk, Avrupa Parlamentosu seimleri ile yerel
seimlerde seme ve seilme hakk, diplomatik korumadan yararlanma hakk
ve Avrupa Parlamentosuna dileke verme ile Ombudsmana bavurma hakk
da dzenlenerek, bunlara anayasal nitelik kazandrlmtr.
Genel bir hkm nitelii tayan 8 inci maddede, Birlik vatandalarnn
Anayasada belirtilen haklardan yararlanacaklar ve devlerden sorumlu
olacaklar da aka hkme balanmtr.
Anayasa Antlamasnn Birliin Temel Haklar Antlamas balkl
II.Blmnn nsznde ise, Birlik vatandalnn kurulmas ve bir
zgrlk, gvenlik ve adalet alan oluturulmas suretiyle bireyin Birlik
faaliyetlerinin merkezine yerletirildii aka ifade edilmitir. Buna paralel
olarak, ayn blmn beinci balnda Vatandalk Haklar ad altnda u
haklara yer verilmitir:
351
Avrupa Parlamentosu seimlerinde oy verme ve aday olma hakk,
Belediye seimlerinde oy verme ve aday olma hakk,
154
yi ynetim hakk,
Belgelere eriim hakk,
Avrupa Ombudsman,
Dileke hakk,
Dolam ve yerleme zgrl,
Diplomatik ve konsler koruma.
Avrupa
Parlamentosu
seimlerinde
seme
ve
seilme
hakkn
dzenleyen II-39 uncu madde ile belediye seimlerinde seme ve seilme

hakkn dzenleyen II-40 nc maddede, tm Birlik vatandalarnn ikamet
ettikleri ye lkede, o lkenin vatandalaryla ayn koullar altnda Avrupa
Parlamentosu ve belediye seimlerinde oy verme ve aday olma hakkna
sahip olduklar belirtilmitir.
yi ynetim hakk ise, II-41 inci maddede dzenlenmitir. Bu maddede
ncelikle, herkesin Birlik kurumlar, tekilatlar ve dairelerinde kendi ilerinin
tarafsz ve adil biimde, makul bir srede yaplmas hakkna sahip olduu
hkme balanm; hemen ardndan iyi ynetim hakknn neleri ierdii
belirtilmitir. Anlan hkme gre,
1. bir kiiyi olumsuz ynde etkileyecek herhangi bir bireysel nlem
alnmadan nce kiinin kendini savunma hakk,
2. Herkesin,
gizlilik
konusundaki
ve
mesleki
srlarla
srlar
konularndaki meru haklara sayg gsterilerek kendi dosyasna

erime hakk,
3. idarenin, verdii kararlarn gerekelerini bildirme ykmll,
155
iyi ynetim hakk kapsam iinde yer almaktadr. Ayrca, herkesin, Birlik
kurumlarnn veya grevlilerinin ilerini yaparken neden olduklar zararlarn,
ye devletlerin yasalarnda ortak olan genel ilkelere gre Birlik tarafndan
karlanmas hakkna
sahip olduu da ayn madde iinde hkme
balanmtr. Sz edilen hkmde son olarak, herkesin, Birlik kurumlarna,

Birliin resmi dillerinden birini kullanarak bavurma ve yant alma hakkna
sahip olduu belirtilmitir.
Belgelere eriim hakkn dzenleyen II-42 nci maddede ise, Birlik
vatandalar ile ye devletlerden birinde ikamet eden ya da sicile kaytl idare
merkezi ye devletlerden birinde bulunan tm gerek ya da tzel kiilerin
Birlik kurumlar, tekilatlar ya da dairelerinin belgelerine ulama hakkna
sahip olduklar ifade edilmitir.
II-42 nci maddede saylan kiilerin, Avrupa Topluluklar Adalet Divan
ve ilk derece mahkemesinin kendi yetki alanlar ierisindeki almalar
dnda, Birlik kurumlarnn, tekilatlarnn veya dairelerinin faaliyetlerinde
kt ynetim durumlar ile karlamalar halinde Avrupa Ombudsmanna
bavurma hakk II-43 nc maddede; dileke hakk ise II-44 nc maddede
dzenlenmitir.
Birlik vatandalarnn dolam ve ikamet etme zgrln dzenleyen
II-45 nci maddeye gre, her Birlik vatanda, ye devletlerin topraklarnda
serberte dolam ve ikamet etme hakkna sahiptir.
Diplomatik ve konsler koruma balkl II-46 nc maddeye gre de, her
Birlik vatanda, vatanda bulunduu ye devletin temsil edilmedii nc
bir lkenin topraklarnda, ye devletlerden herhangi birinin diplomatik
156
makamlarnca, o ye devletin vatandalaryla ayn koullar altnda korunma

hakkna sahip bulunmaktadr.
Grld zere, bu balk altnda saylan haklar, almann bu
blmne kadar sz edilen tm haklar iermektedir. Ancak, tm bu haklarn
Anayasa Antlamasnn, stelik de temel haklar bal ierisinde yer
almasnn nemi; kurucu antlamalarn birletirilerek, vatandalarn daha
kolay anlayabilecekleri tek bir hukuki metinde toplanm olmas ve anayasal
dzeyde temel birer hak stats tannm olmasdr. Bylelikle, Avrupa
Anayasas olarak nitelendirilen sz konusu bu belge onaylanp yrrle
girdikten sonra, tm bu haklarn Avrupa Topluluklar Adalet Divan tarafndan
anayasal birer temel hak olarak ele alnaca ve bu ynde itihat oluturaca
ngrlmektedir.
C. Birlik Vatandalnn Gelecei
Avrupa btnlemesi, eskisinden ok daha youn ve kapsaml bir

kurumsal, sosyal ve siyasal ilikiler a zerinde ilerlemekte ve gelecekteki
genilemelerin kapsamn da bu ereve belirlemektedir. Birlik vatandalar
ise, bu srecin tam ortasnda, hatta kalbinde yer almakta, vatandalarn sz
konusu srece katlm demokratik ve dengeli bir Avrupa iin zorunluluk
olarak karmza kmaktadr.352
352
A New Programme Citizens for Europe,

http://europa.eu.int/comm/dgs/education_culture/activecitizenship/
new_programme/new_programme06042006en.pdf (Eriim:17.03.2006)
157
Komisyonun bu tespitinde de grld gibi, Birlik vatandal

kavram, Birliin siyasal gelecei asndan anahtar bir rol stlenmektedir.
Ancak bu noktada nemle vurgulanmas gereken husus, Birlik vatandal
kavramnn, klasik vatandalk kavramndan farkl olduu ve bu sebeple
Avrupa Birlii ile Avrupa vatandann arasndaki ban da, ulus-devlet ile
vatanda arasndaki badan farkllk gsterdiidir. Baz grlere gre, bu
farkllk o kadar youndur ki, Birlik vatandal, ye devletlerin farkl deer ve
kltrlerinden oluan kozmopolit bir vatandalk yapsn ifade etmektedir.353
Bilindii gibi, vatandalk, ulus-devletlerde hukuksal bir statdr. 1789
nsan ve Vatanda Haklar Bildirisine dayanan bu hukuksal kategori, devlet
ile ulusun btnletii siyasal alan oluturmutur. Oysa Avrupa Birliinde,
benzer anlamda ortak bir simgesel alan bulunmamaktadr. Birlik vatandal,
ye devletlerin vatandalarn kapsayan haklardan oluan bir ek vatandalk
olarak ortaya kmaktadr. Bir baka deyile bu stat, ulusal vatandalk
stats araclyla ulalabilen dolayl bir vatandalk statsdr.354 Buradan
da anlalaca zere, Birlik vatanda olmann, dlayc ve snrlandrc
olmasndan ok, kapsayc ve btnleyici zelliklere sahip bir kimlik zerinde
rgtlenmesi amalanmaktadr. Ancak, kimlik konusunda fikir birliine
varlamamasndan dolay, Birlik vatandal olduka karmak bir biimde
ele alnmakta355, kesin ve net bir tanm yaplamamaktadr.
Birlik vatandalnn, klasik vatandalktan keskin bir ekilde ayrld
nokta; bu kavram ile, vatandaln ulus-devlet snrlarnn dna kmas ve
353

VARDAR, Deniz, Avrupa Birlii ve Kimlik Oluum Sreci, Birikim
Dergisi, Say:157, Mays 2002, s.37.
355
354
158
kan ba (ius sanguinis) ya da doum yeri (ius soli) esaslarnn dnda,

tmyle bir ye devlet vatandalna bal olarak belirlenmi olmasdr.
Ancak, gerek bir ye devlet vatandal kouluna balanm olmas ve
gerekse Birlik vatandalarnn dorudan Birlik kurumlarn belirleme ve
etkileme glerinin vatandalk statsnde ok snrl tutulmas, Birlik
vatandalnn tam bir vatandalk olmad eletirilerini de beraberinde
getirmitir. Birlik ile bireyler arasnda vatandalk stats ile kurulan hukukisiyasi ban, dorudan Birlik kurumlar tarafndan deil de, ye devletler
araclyla kurulmas, bu eletirileri hakl karmaktadr. 356
Henz zerinde uzlama salanamam tartmal bir kurum olsa da,
Avrupa Birlii asndan tad nemin ortaya konmas Birlik vatandalnn
geleceine ilikin fikir yrtlmesinde zorunlu bir admdr. Bu noktada,
yukarda yer verilen Komisyon gr byk nem tamakta; Birlik
vatandalnn siyasal ve hukuksal ynlerinin birbiriyle sk bir biimde bal
olduu tartmasz bir gerek olarak ortaya kmaktadr.
Bugn Avrupa Birlii, bir yandan vatandalk da dahil olmak zere,
daha nceleri ulus-devletlerin mnhasr egemenlik alanna dahil olan eitli
kurumlar ve dzenlemeler araclyla uluslarst bir rgtlenme tarzn
ortaya koyarken, bir yandan da ulusal kimlik olgusuna alternatif Avrupa
kimlii gelitirme abasndadr.357 nk, Avrupa Birliine zg bir Avrupa
kimlii yaratmak, siyasal btnleme srecinin ilerlemesiyle birlikte bir
zorunlulua dnm bulunmaktadr. Avrupa Birliinin sorunu, Avrupa
halklarn biraraya getirebilecek dinamikleri yaratmak ve bu balamda Birlie
356
357

159
zg dinamik bir kimlik yaratabilecek ortam hazrlamak olmutur. Bu

aamada ye devletlerin vatandalarnn birarada yrtecekleri projeler,
Avrupa halklarn birbiriyle tantrmak, onlar birbirlerinin dillerini renmeye
tevik etmek gibi hedeflerle ortaya kmaktadr. Buradaki genel ynelim, birey
eksenli oulculuk anlayn, iletiim kanallarn aarak ve eitlendirerek
desteklemek ynndedir.358
Birlik vatandal kavramnn gelecei konusunda fikir yrtlrken,
Birliin nasl bir ekil alaca da gznnde bulundurulmas gereken bir
husustur. Gerekten, bugne kadar yaanan gelimeler, Birliin kendisi iin
belirledii hedefler ile Birlik vatandal kavramnn geliiminin birbirine
paralel olduunu gstermektedir.
Nitekim, 1957-1990 aras dnemde ekonomik nitelikli bir Toplulukta
(AETde), ancak ekonomik aktivitelerin serbeste yerine getirilmesi amacyla,
ekonomik balamda birtakm haklarn ye devlet vatandalarna tannd
grlmektedir. Fakat zaman iinde, Avrupa Topluluklar Adalet Divannn
kabul ettii itihad izgi sayesinde, bu haklarla ilgili olarak olduka liberal bir
yorum
benimsenmitir.
Bununla
birlikte,
vatandalk
kavramnn
AT
Antlamasnda yer alabilmesi iin 1992 tarihli Maastricht Antlamasn

beklemek gerekmitir. Sz konusu Antlamaya kadar geen dnemde
vatandalk stats yava yava olgunlam, Maastricht Antlamas ile bu
statye AT Antlamasnda yer verilerek, gelecekteki gelimelere bir ivme
kazandrlmak istenmitir.359
358
359
VARDAR, a.g.m., s.38.

160
Avrupa
Birlii
entegrasyon
sreci,
srekli
olarak
ye
devlet
toplumlarnn daha fazla btnlemesi ve iie gemesi zerine kurulmu bir

sistemdir.360 Buna karn, Taslak Avrupa Anayasas Antlamas, Avrupa
Birliini bir niter devlet olarak deerlendirmedii gibi, federal devlet olarak
da deerlendirmemektedir. Taslak Anayasa, Avrupa Birliini bir birlik olarak
ele almaktadr. Ancak, sz konusu Birlik, Birlemi Milletler, NATO vb. gibi
klasik anlamda bir uluslararas rgt deil, kendine zg bir yaps olan (sui
generis) bir birliktir. Esas itibariyle, Avrupa Birlii, federal devlete benzer bir
yaplanma ierisindedir. nk, federal devletlerde olduu gibi, glerin
blm esasna dayanmaktadr. Sz konusu yaplanmada, egemenlik
yetkileri ye devletler ile Birlik arasnda paylalmaktadr. Ancak, ye
devletlerin egemenlik yetkilerinden bir ksmn Birlik ile paylamalar ya da
Birlie devretmeleri, ona federal devlet stats verememektedir. nk,
Birlie snrl alanlarda yetki verilmekle beraber, Birlik, devletlere zg genel
yetki
zelliine
ve
yeni
yetki
alanlar
yaratma
gcne
sahip
bulunmamaktadr.361
Grld zere, Birlik, ksmen uluslarst, ksmen de uluslararas,
ancak tmyle kendine zg bir yapya sahip bulunmaktadr. Bu yapya
paralel olarak getirilen Birlik vatandal kavramnn en nemli sonucu ise,
federal devlet ile uluslararas rgt arasnda bir ara siyasi topluluun
kurulmasna katkda bulunmasdr. Avrupa vatandalnn tannmas, Avrupa
siyasal federalizminin bir ilerlemesini yanstmakla birlikte, bu ilerleme sadece
360
361

ATAR, GM, a.g.m., s.18.
161
uzun vadedeki dier gelimelere yol aabilecek bir aama veya ara kat
olarak grlebilmektedir.362
362
162
SONU
Avrupa Birlii dncesi, 14 yzyldan bu yana eitli biimlerde

ortaya konulmutur. Tarihsel sre ierisinde, byle bir birlii hegemonya
yoluyla ya da zor kullanarak kurmaya ynelik giriimler de grlmtr.
Ancak, Avrupay kan dkerek birletirme abalar ve ardarda yaanan iki
dnya savann ac deneyimlerinden sonra, devletlerin eitlik temelinde
gnll ve bar birliini salamaya ynelik tasarlar gelitirilmeye
balanmtr. Ne var ki, bu nerilerin tm Avrupa devletleri arasnda ulusal
egemenliklere dokunulmakszn daha sk ibirliinin salanmasyla snrl
kalmtr.
Oysa eskimi ulusal yaplarn siyasi ve ekonomik ynden k,
Avrupann yeniden ekillendirilmesi konusunda daha radikal bir yaklamn
benimsenmesini zorunlu klmaktayd. Bu radikal yaklamn ilk somut
admlar Avrupa Topluluklarnn kurulmas fikri ile atlm, bylece Avrupa
Birliinin hukuki ve siyasi temeli oluturulmaya balanmtr.
Birlik vatandal kavram da, Avrupann siyasi ve hukuki bir zeminde
birlemesi
sreci
ile
paralel
bir
seyir
izlemitir.
Ekonomik
arlkl
yaplanmalar ne kan Avrupa Topluluklarnn kuruluundan Maastricht

Antlamasna kadar olan dnemde, kiiler vatandalk statleri ile deil,
daha ok ekonomik yaama katklar ile gndeme gelmilerdir. Bu dnemde,
iktisadi faaliyetleri erevesinde kiilerin serbest dolam ve ikamet haklar,
arlkl olarak gndeme gelen konular olmutur. Ancak, bu ksmi yaklam,
163
Avrupa Topluluklar Adalet Divannn, Topluluk politikalarnn ilerisine den

itihadyla daha kapsaml olarak ele alnmtr.
Birlik vatandalnn hukuki ve siyasi alanda somut olarak tartlmaya
balanmas, 1970li yllara dek uzanmaktadr. Avrupa btnleme srecinin,
bu srece sahip kacak Avrupallarn varlna bal olduu gereinin
farkedilmesiyle,
ortak
bir
Avrupa
kimlii
ve
vatandal
dncesi
erevesindeki almalar da hz kazanm, 1980li yllarda sadece Topluluk

vatandalarna zg birtakm haklardan sz edilmeye balanmtr.
Birlik vatandal kavram asndan dnm noktas saylabilecek en
nemli gelime ise, 1 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht
Antlamasdr. Ad geen antlama, ilk kez Birlik vatandal kavramnn
Kurucu Antlamada yer almasn salayarak, ye devlet vatandalar ile
Avrupa Birlii arasnda dorudan hukuki bir ba yaratmtr. Bylece, ye
devlet vatandalarna, Avrupa Birlii yaps ierisinde tannan haklara somut
nitelik kazandrlmas da salanmtr. Birlik vatandal statsne bal
haklar; Avrupa Birlii snrlar ierisinde serbest dolam ve yerleim hakk,
Avrupa Parlamentosu seimleri ile yerel seimlerde seme ve seilme hakk,
nc devletlerin topraklarnda diplomatik korumadan yararlanma hakk,
Avrupa Parlamentosuna dileke verme ve Ombudsmana ikayet hakk
olarak belirlenmitir. Maastricht Antlamas ile Avrupa Birlii hukuku
ierisinde yerini alan Birlik vatandal, Temel Haklar art ve Avrupa
Anayasas Antlamasnda da kendine zg nitelikleriyle aynen korunmutur.
Birlik vatandalna ilikin tm bu gelimeler, uluslarst bir yap
ierisinde ye devlet vatandalarna, bu yapya ilikin karar ve politikalarda
164
sz sahibi olma olanan salamtr. Bu ekilde, Avrupa btnleme

srecinin
bireyler
tarafndan
da
desteklenmesi
ve
benimsenmesi
amalanmaktadr. Ancak, Birlik vatandalarnn sahip olduklar haklar

konusunda yeterince bilgi sahibi olduklar sylenemez. Bu nedenle, Avrupa
Birlii kurumlar tarafndan, vatandalarn bilinlendirilmesi ynnde youn
aba gsterilmesine ihtiya duyulmaktadr. Buna paralel olarak, ye
devletlerden beklenen de, Birlik vatandalarna tannan haklara ilikin hukuki
dzenlemelerin etkin ve eksiksiz biimde ibirlii esaslarna uygun olarak
hayata geirilmesidir.
Birlik vatandal, bugne dek denenmemi uluslarst bir yap
ierisinde kendine zg bir kavram ifade etmekte olup, klasik vatandalk
uygulamalarndan tmyle farkl zellikler gstermektedir. Bu nedenle kimi
yazarlarca, ye devlet vatandalna bal ikincil nitelikte ve sadece
sembolik deer tayan bir stat olarak deerlendirilmektedir. Ancak, burada
unutulmamas gereken husus, Avrupa Birliinin siyasal btnlemesini de
henz tamamlamam olduudur. Gelimekte olan bu yap ierisinde, Birlik
vatandalnn ieriinin tmyle belirlenmi olduunu ileri srmek gereki
bir yaklam deildir. Avrupa Birliinin siyasal yaplanmas ynndeki
almalar
devam
ettii
srece,
sz
konusu
kavramn,
ieriinin
geniletilmesi yoluyla daha etkin ve balayc bir hale getirilmesi de her

zaman iin mmkn bulunmaktadr.
Sonu olarak, hem Avrupa Birliinin, hem de bunun dorudan sonucu
olan Birlik vatandalnn geliimi, tmyle ye devletlerin ve Avrupa
halklarnn ortak iradelerine baldr. Bu iradenin, Avrupa halklar arasnda
165
daha yakn bir birlik hedefi ynnde kullanlmas, Birlik vatandal

kavramnn, ieriindeki haklar ve demokratik katlm ile daha da somut hale
gelmesi ve glenmesi sonucunu douracaktr. Bylece, sadece devletler
arasnda deil, halklar arasnda tam bir btnlemenin salanmas da
olanakl hale gelebilecektir.
166
KAYNAKA
ARAT, Turul, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara, 1970.
ARSAVA, A.Fsun, Avrupa Birlii Temel Haklar art, Ankara Avrupa

almalar Dergisi, C.3, No:1 (Gz 2003).
ARSAVA, A.Fsun, Birlik Hukuku ve Anayasa Arasndaki liki, Ankara

Avrupa almalar Dergisi, C.4, No:1 (Gz 2004).
ATAR, Yavuz, GM, Ali Tark, AB Anayasas Ne Getirmektedir, Hukuk

Dnyas, Ocak-ubat-Mart 2005.
Avrupa in Bir Anayasa Oluturan Antlama Tasla (Geici eviri), CONV

850/03, Brksel, Temmuz 2003.
AYBAY, Rona, Vatandalk Hukuku, 5.Bas, stanbul, stanbul Bilgi

niversitesi Yaynlar, 2004.
BERK, Osman Fazl, Devletler Hususi Hukuku, Tbiiyet ve Yabanclar

Hukuku, C.I, Ankara, Gzel Sanatlar Matbaas, 1963.
BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii

Hukuku, Ankara, Nobel Yaynlar, 2001.
167
BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii Temel

Mevzuat, Ankara, Asil Yaynlar, 2005.
BOZKURT, mer, Maastricht Antlamas ve Avrupa Btnlemesi, Amme

daresi Dergisi, C.26, Say:1 (Mart 1993ten ayr bas), Ankara, 1994.
BOZKURT, Veysel, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul, Alfa Yaynlar,

1997.
CANBOLAT, brahim S., Avrupa Birlii, 3.Bask, stanbul, Alfa Yaynlar,

2002.
CHURCH,
Clive
H.,
European
Union
and
European
Community,
A Handbook and Commentory on the post-Maastricht Treaties, New

York, 1994.
CINGI, Murat Cahid, Citizenship Theory and Its European Dimensions,

Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 1999.
CLOSA, Carlos, The Concept of Citizenship in the Treaty on European

Union, Common Market Law Review, Volume 29-Number 6, 1992.
168
Communication From The Commission, Free Movement of WorkersAchieving The Full Benefits And Potential, Brussels, 11 December 2002.
Commission of the European Communities, Report from the Commission

on the Citizenship of the Union, Brussels, 21 December 1993.
DELANTY, Gerard, Avrupann cad, Ankara, Adres Yaynlar, 2004.
DNAN, Desmond, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, C.1, stanbul, 2005.
DOAN, Vahit, Trk Vatandalk Hukuku, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002.
ERDENR, Burak, Avrupa Kimlii, Ankara, mit Yaynclk, 2005.
European Agence Internationale, Treaty on European Union, Luxemburg,

26 February 1992.
European Commission, Questions and Answers About The European

Union, Luxemburg, 1994.
European Commission Intergovernmental Conference 1996, Commission

Report for the Reflection Group, Luxemburg, 1995.
169
European Communities Economic and Social Committee, Opinion of the

Economic and Social Committee on the Citizens Europe, Brussels, 23
September 1992.
FELDBLUM, Miriam, Reconfiguring Citizenship in Western Europe,

Challange to the Nation-State: Immigration in Western Europe and the
USA, Ed.Christian Joppke, NY, Oxford University Press, 1998.
FONTAINE, Pascal, Citizens Europe, Brussels, COM.Ec.1993.
GARCIA, Soledad, European Union Identity and Citizenship, European

Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel,
England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997.
GZBYK, A.eref, Ynetim Hukuku, 3.Bask, Ankara, S Yaynlar,

1989.
GNDODU, Yeim, Avrupa Birlii Yurttal Avrupa Kimlii Sorununa

zm Oluturabilir Mi?, Ankara Avrupa almalar Dergisi, C.3, No:2
(Bahar:2004).
GMRK, Harun, Trkiye ve Avrupa Birlii, 1.Bask, stanbul, AvrupaTrkiye Aratrmalar Enstits, 2002.
170
GNUUR, Haluk, Avrupa Topluluu Hukuku, Ankara, Eitim Yaynlar,

1993.
HAILBRONNER, Kay, Union Citizenship And Access To Social Benefits,

Common Market Law Review, 42, 5, ABI/INFORM Global, Oct 2005.
HALL, Stephen, Nationality, Migration Rights and Citizenship of the

Union, Dordrecht, Boston, London, Martinus Nijhoff Publishers, 1995.
ISIR, Tamer, Ombudsmanlk Kurumu ve Trkiyedeki Uygulanabilirlik Sorunu

zerine Bir nceleme, Askeri Yksek dare Mahkemesi Dergisi, Say:17,
Kitap:1, Ankara, 2002.
KAYA, Gzde, Avrupa Vatandal, Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003.
KOSLOWSKI, Rey, Intra-EU Migration, Citizenship and Political Union,

Journal of Common Market Studies, Volume 32, No:3, Oxford, Blackwell,
1994.
KKTA, Arif, Avrupa Birliinde ilerin Serbest Dolam Hakk ve Trk

Vatandalarnn Durumu, Ankara, Nobel Yaynlar, 1999.
171
LEHNING, Percy B., European Citizenship: Towards A European Identity,

Working Paper Series in European Studies, Wisconsin, 1999.
MAAS, Willem, The Evolution of EU Citizenship, Memo for Princeton

workshop on The State of the European Union, Volume 8, 16 September
2005.
MARTINIELLO, Marco, The Development of European Union Citizenship,

European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik
Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997.
MEEHAN, Elizabeth, Citizenship And Social Inclusion in the European

and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997.
NOMER, Ergin, Vatandalk Hukuku, 8.Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989.
OKMAN, M.Tayfun, Avrupa Birlii Anayasasnn Temelleri, Ankara, Atlm

Yaynlar, 2005.
OLSEN, Johan P., What Is A Legitimate Role For Euro-Citizens?,

Comparative European Politics, 2003-1, Palgrave Macmillan Ltd., 2003.
172
ZTAN
Ece,
Avrupa
Anayasas
Antlamas,
AB
Ansiklopedisi,
Ed.Desmond Dinan, C.1, stanbul, 2005.
ZTAN Ece, Avrupa Temel Haklar art, AB Ansiklopedisi, Ed.Desmond

Dinan, C.2, stanbul, 2005.
ZTAN Ece, Avrupa Vatandal, AB Ansiklopedisi, Ed.Desmond Dinan,

C.2, stanbul, 2005.
PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap, Ankara, Turhan

Kitabevi, 1993.
REBER, Kamuran, Avrupa Birlii Mevzuat, 1.Bask, Bursa, Ezgi Kitabevi,

2003.
ROCHE, Maurice, Citizenship And Exclusion: Reconstructing The European

and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997.
SOYSAL, Yasemin Nuhoglu, Changing Citizenship in Europe: Remarks on

Postnational Membership in Europe, Citizenship, Nationality, and
Migration in Europe, Ed.David Cesarani and Mary Fullbrook, London,
Routledge, 1996.
173
SPRINGER, Beverly, The European Union and Its Citizenship:The Social

Agenda, Connecticut (USA), Greenwood Press, 1994.
TEKNALP, Glren, TEKNALP, nal, Avrupa Birlii Hukuku, 2. Bas,

stanbul, Beta Yaynlar, 2000.
TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Hukukunda Birey, stanbul, letiim

Yaynlar, 2002.
TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Yurttal: Geliim ve Perspektifler,

Birikim Dergisi, Say:157, Mays 2002.
ULUOCAK, Nihal, Trk Vatandalk Hukuku, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989.
UNAT, lhan, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara,

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:205-187, 1966.
LGER, rfan Kaya, Avrupa Birliinin ABCsi, 2.Bask, Ankara, Sinemis

Yaynlar, 2003.
VARDAR, Deniz, Avrupa Birlii ve Kimlik Oluum Sreci, Birikim Dergisi,

Say:157, Mays 2002.
174
WEATHERILL, Stephen, BEAUMONT, Paul, EU Law, England, Penguin

Books, Third Edition, 1999.
WEINER, Antje, European Citizenship Practice-Building Institutions of a

Non-State, USA, Westview Press, 1998.
nternet Kaynaklar :
- http://www.europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/133501.htm (Eriim:12.04.2006).
- http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/
ec/032a0001.htm (Eriim: 26.03.2006)
- http://www.europarl.eu.int/charter/pdf/text_en.pdf (Eriim: 17.02.2006)
- http://europa.eu.int/comm/employment_social/free_movement/index
(Eriim: 12.03.2006)
- http://europa.eu.int/eur-lex/pri/en/oj/dat/2004/I_229/I_
22920040629en00350048.pdf (Eriim: 15.02.2006)
- http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEX
numdoc&lg=EN&numdoc=31968R1612&model=guichett(Eriim:15.02.2006)
- http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEX
numdoc&lg=EN&numdoc=31889L0365&model=guichett (Eriim:15.02.2006)
- www.europa.eu.int/publications/index_en.htm (Eriim: 14.02.2006)
-http://www.ucc.ie/acad/appsoc/tmp_store/EUofficial/varia/EUcitizenship
%20report_citen.pdf (Eriim:10.03.2006)
-http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:
41996D0409:EN:HTML (Eriim:16.02.2006)
- http://www.europarl.eu.int/omk/sipade3?PUBREF=//EP//
NONSGML+REPORT+A6-2005 (Eriim: 21.02.2006)
175
- http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=CELEX:
41996D0409:EN:HTML (Eriim: 18.02.2006)
-http:/www.euro-ombudsman.eu.int/report97/pdf/en/rap97_en.pdf)
Eriim:10.03.2006
-http://europa.eu.int/comm/secretariat_general/code_docs/code_en.pdf
(Eriim: 29.01.2006)
-http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_data/docs/2004/7/2/2000.pdf
(Eriim:18.03.2006)
-http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/
68827.pdf (Eriim:18.03.2006)
-http://www.consilium.europa.eu/eudocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/
76279.pdf (Eriim:18.03.2006)
- http://europa.eu.int/comm/dgs/education_culture/activecitizenship/
new_programme/new_programme06042006en.pdf (Eriim:17.03.2006)
176
EK
KLERN, HZMETLERN VE SERMAYENN SERBEST DOLAIMI
KISIM 1 : LER
MADDE 39 (ESK MADDE 48) :

1. Topluluk iinde iilerin serbest dolam salanr.
2. Serbest dolam, ye devletlerin iileri arasnda istihdam, cret ve dier
alma koullar bakmndan uyrukluk esasna dayal her trl ayrmcln
kaldrlmasn gerektirir.
3. Serbest dolam kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu sal
nedenleriyle hakl grlebilecek snrlamalar sakl kalmak kaydyla;
a. fiilen yaplm i tekliflerini kabul etme,
b. bu amala ye devletlerin topraklarnda serbeste dolama
c. ye devletlerin birinde devlet uyruklarnn istihdamn dzenleyen yasa,
tzk ve idari dzenlemelere uygun olarak bir i yapmak amacyla oturma,
d. bir ye devlette bir ite altktan sonra, Komisyon tarafndan
hazrlanacak uygulama tzkleri ile belirlenecek koullar iinde o ye devlet
lkesinde bulunma hakkn ierir.
4. Bu madde dzenlemeleri kamu hizmetlerindeki istihdama uygulanmaz.

Konsey, 251 nci maddede benimsenen usule uygun olarak ve Ekonomik
ve Sosyal Komiteye dantktan sonra, 39 ncu maddede tanmland ekilde
EK-1
iilerin serbest dolamn gerekletirmek iin ynergeler veya tzkler yolu

ile zellikle;
a. ulusal istihdam idareleri arasnda sk bir ibirliini salayarak,
b. ister ulusal mevzuattan, ister ye devletler arasnda daha nceden
yaplan anlamalardan kaynaklansn, yrrlkte kalmalar iilerin serbest
dolamn engelleyebilecek idari uygulama ve usullerle ie alnma srelerini
ortadan kaldrarak,
c. serbeste i seme konusunda dier ye devlet iilerine, ilgili devlet
iilerine konulandan farkl artlar getiren ye devletler arasnda daha nce
yaplan anlamalarn veya ulusal mevzuatn ngrd tm sre ve dier
kstlamalar ortadan kaldrarak,
d. eitli blge ve sanayi dallarnda istihdam ve yaam dzeyini ciddi
tehlikelerden
uzak
tutacak
koullarda
teklifleriyle
taleplerini
karlatrmaya ve aralarndaki dengeyi kurmay kolaylatrmaya ynelik

mekanizmalar kurarak, gerekli nlemleri alr.

ye devletler, ortak bir program erevesinde gen iilerin deiimini
tevik ederler.

Konsey, 251 nci maddede benimsenen usul uyarnca hareket ederek,
iilerin serbest dolamn salamak amacyla sosyal gvenlik alannda
EK-2
gerekli nlemleri alr; bu amala gmen iilere ve bakmakla ykml

olduklar kiilere;
a. ulusal mevzuat farkllklar nedeniyle gznnde bulundurulan btn
srelerin, sosyal yardma hak kazanlmas, bu hakkn korunmas ve yardm
miktarnn hesaplanmas iin birletirilmesini,
b. ye devletlerin topraklarnda ikamet eden kiilere demelerde
bulunulmasna imkn verecek dzenlemeler yapar.
Konsey, 251 nci maddede benimsenen usul iinde oybirlii ile hareket
eder.
KISIM 2 : YERLEME HAKKI

Aadaki dzenlemeler erevesinde, bir ye devletin uyruklarnn baka
bir ye devlet lkesinde yerleme zgrlne getirilen kstlamalar yasaktr.
Bu yasak, bir ye devlet lkesine yerlemi dier bir ye devlet uyruklarnn
kuracaklar acenteler, ubeler veya bal kurululara uygulanan kstlamalar
da kapsar.
Yerleme
zgrl,
sermayeye
ilikin
Ksmn
dzenlemeleri
erevesinde, yerleilen lke mevzuatnn kendi uyruklar iin belirledii

koullar iinde, serbest almay salamay ve bunlar icra etmeyi, iletmeler
ve zellikle 48 nci maddenin 2 nci paragraf anlamnda irketler veya firmalar
kurma ve faaliyetlerini srdrme hakkn kapsar.
EK-3

1. Belirli bir faaliyet dalnda yerleme zgrln gerekletirmek iin
Konsey, 251 nci maddede benimsenen usule uygun olarak ve Ekonomik ve
Sosyal Komiteye dantktan sonra ynergeler tesis eder.
2. Konsey ve Komisyon, yukardaki dzenlemeler uyarnca kendilerine
verilen grevleri, zellikle;
a.
kural
olarak,
yerleme
zgrlnn
ve
retim
ve
ticaretin
gelitirilmesine zellikle yararl katklar salayacak faaliyetlere ncelik

tanyarak,
b. Topluluk iinde eitli faaliyetlerin zel durumlar hakknda bilgi
edinmek amacyla, ye devletlerin yetkili organlar arasnda yakn ibirlii
salayarak,
c. ister i mevzuattan veya ister ye devletler arasnda daha nceden
yaplan anlamalardan kaynaklanan ve yrrlkte kalmalar yerleme
zgrlne engel oluturabilecek idari uygulama ve usulleri kaldrarak,
d. ye devletlerden birinin bir baka ye devlet lkesinde istihdam edilen
cretli iilerinin, ie girmeye niyetlendikleri srada bu devlete gelmilerse,
yerine getirmek zorunda olduklar koullar tadklar takdirde, cretli
olmayan (serbest) bu ii yapmak iin bu devlet lkesinde kalabilmelerini
salayarak,
e. 33 nc maddenin 2 nci paragrafnda yer verilen ilkelere ters
dmemesi kouluyla bir ye devlet uyruuna, dier bir ye devlet lkesinde
arazi ve bina edinme ve kullanma imkn vererek,
EK-4
f. ele alnan her faaliyet dalnda gerek bir ye devlet lkesinde acente,
ube veya bal kurulular kurulmas, gerek ana kurulu personelinin
bunlarn ynetim veya denetim organlarna girme artlar bakmndan
yerleme zgrl zerindeki kstlamalar aamal olarak kaldrarak,
g. ortaklarn olduu kadar nc kiilerin de karlarn korumak
amacyla 48 nci maddenin 2 nci paragras anlamndaki irketler veya
firmalardan ye devletlerde istenen garantileri, istenen teminatlar gereken
lde ve bunlar Topluluk apnda edeer klacak biimde koordine ederek,
h. yerleme koullarnn ye devletler tarafndan yaplan yardmlarla
bozulamamasn salayarak yerine getirirler.

Bu ksm dzenlemeleri, belirli bir ye devlete ilikin, kamu gcnn
nadiren
de
olsa
kullanlmas
ile
ilgili
bu
devletteki
faaliyetlere
uygulanmasndan bak tutulur.

Konsey, Komisyonun nerisi zerine arlkl ounlukla karar alarak,
baz faaliyetleri bu Ksm dzenlemelerinin uygulanmasnn dnda tutabilir.

1. Bu ksm dzenlemeleri ve bunlar gereince alnan nlemler, kamu
dzeni, kamu gvenlii ve kamu sal nedenleriyle yabanc uyruklular iin
zel bir rejimi ngren yasa, tzk ve idari dzenlemelerle getirilmi
hkmlerin uygulanmasn engellemez.
EK-5
2. Konsey, 251 nci maddede benimsenen usul uyarnca hareket ederek,

yukarda belirtilen dzenlemelerin egdmn salamak iin ynergeler
karr.

1. Serbest meslek edinmeyi ve bunlarn icrasn kolaylatrmak amacyla
Konsey, 251 nci maddede yer verilen usule uygun olarak diplomalarn,
sertifikalarn ve dier resmi belgelerin karlkl tannmasna ynelik
ynergeler tesis eder.
2. Ayn amala Konsey, 251 nci maddede benimsenen usul uyarnca
hareket ederek, serbest meslek edinme ve bunlarn icrasna ilikin olarak,
ye devletlerde yrrlkte bulunan yasa, tzk veya idari dzenlemelerle
belirlenmi dzenlemelerin egdmn salamak amacyla ynergeler tesis
eder. Konsey, en az bir ye devlette, uygulanmalar halinde gerek kiilerin
mesleki eitimi ve ie girme koullarn dzenleyen mevzuatndaki mevcut
ilkelerinde deiiklik yapmay ieren ynergeleri, 251 nci maddede
benimsenen usul erevesinde oybirlii ile karr. Dier hallerde Konsey,
arlkl ounlukla karar alr.
3. Tp ve tpla ilgili branlar ile eczaclk mesleinde kstlamalarn kademeli
olarak kaldrlmas, bu mesleklerin eitli ye devletlerdeki icra koullar
arasnda egdm salanmasna baldr.
EK-6

Bir ye devlet mevzuatna uygun olarak kurulmu ve kaytl merkezi,
ynetim merkezi veya balca i merkezi Topluluk iinde olan irket ve
firmalar bu Ksm dzenlemelerinin uygulanmasnda ye devlet uyruu
gerek kiiler gibi muamele grrler.
irketler veya firmalar deyiminden kooperatifler dahil olmak zere medeni
hukuk veya ticaret hukuku uyarnca kurulmu irketler veya firmalar ile kar
amac gtmeyenler hari olmak zere kamu hukuku veya zel hukuk
dzenlemelerine tabi dier tzel kiiler anlalr.
EK-7

Avrupa Birliği

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Avrupa Birliği

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

Semra EREN SAYLAN

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

Semra EREN SAYLAN

AB geliim srecinin balangcndaki uygulamalar, bireyi sadece

ngrlmtr. erik itibariyle Birlik vatandal; serbest dolam ve ikamet,

btnleme srecine bal olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

The turning point in

AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI ve GELM SREC

I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI

B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar

C. Vatandalk Hukukunun Nitelii

II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM

B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve

1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler

a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi

b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi

b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi

(1) Birlik Vatandal Kavram

(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler

3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler

b. Bindi ve Imbeni Raporlar

c. Veil Grubu Raporu

e. Avrupa Birlii Temel Haklar art

C. Avrupa Birlii Anayasas Antlamas

III. AVRUPA BRL VATANDALIININ HUKUK NTEL VE KAPSAMI

1. Birlik Vatandalna likin Temel Yaklamlar

2. Birlik Vatandal Tanm

B. Birlik Vatandalnn Nitelikleri

1. Birlik Vatandalnn Bamll lkesi

2. Birlik Vatandalnn Tamamlayc Nitelii

3. Birlik Vatandalnn kincil Nitelii

4. Birlik Vatandalnn Yeni Bir Hak ve Ykmllkler Kategorisi Ortaya

5. Birlik Vatandalnn Sui Generis Nitelii

1. Serbest Dolam ve kamet Hakknn Geliimi

2. Serbest Dolam ve kamet Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler

a. AT Antlamasnn Konuya likin Hkmleri

(1) AT Antlamasnn (18) inci Madde Hkm

(2) AT Antlamasnn (14) nc Madde Hkm

(3) AT Antlamasnn Kiilerin Serbest Dolamna likin Hkmleri

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler

a. Kamu Hizmeti (Grevi) stisnas

b. Kamu Dzeni, Kamu Gvenlii ve Kamu Sal stisnas

B. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakk 108

a. AT Antlamasnn (19) uncu Madde Hkm

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler

(1) Avrupa Parlamentosu Seimlerinde Seme ve Seilme Hakkna

(2) Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakkna likin Dzenleme

1. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakknn Geliimi

2. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler

a. AT Antlamasnn (20) nci Madde Hkm

b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler

D. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk ve Ombudsmana Bavuru

Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk

a. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakknn Geliimi

b. AT Antlamasnn Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakkna

(1) AT Antlamasnn (21) inci Madde Hkm

(2) AT Antlamasnn (194) nc Madde Hkm

Ombudsmana Bavuru Hakk

a. Ombudsmana Bavuru Hakknn Geliimi