Tanzimat Dnemi Tenkit Anlay erevesinde:

ZYA PAANIN R ve N MAKALES

Ali DONBAY
zet
Ziya Paa, Tanzimattan sonra, Batl anlamda gelimeye balayan
edebiyatmzn ilk akla gelen isimlerinden biridir. inasi ve Namk Keml gibi, Ziya
Paa da, dnceleriyle yeni edebiyatn kuruluuna nemli katklarda bulunmutur. Dil
ve edebiyatmz hakkndaki grlerini ieren nl iir ve n makalesi, Tanpnarn
deyimiyle, Ziya Paay Saf Trke cereyannn en byk yol aclarndan biri
yapar.
Anahtar Kelimeler
Yeni Trk Edebiyat, Ziya Paa, iir ve n
THE ARTICLE OF ZIYA PASHA R VE N
Abstract
Ziya Pasha is one of the most famous names of our literature which began to
develop parallel to western literature after Reforms. As inasi and Namk Kemal, Ziya
Pasha had important contributions to the emerging of the new literature with his
thoughts. As Tanpnar says, his article named iir ve n includes his thoughts about
our literature and language makes him A pioneer of pure Turkish movement.
Key Words
New Turkish Literature, Ziya Pasha, iir ve n

1839da ilan edilen Tanzimat, her eyden nce, sosyal tenkit

dncesinden domu bir harekettir ve onunla balayan yeni bir edebiyat
anlay da, bu temel dnceye dayanmaktadr. Dnemin kendi adlaryla
anlan ilk edeb okulunu meydana getiren inasi, Namk Keml ve Ziya
Paann, ou kez birlikte yrttkleri toplum, politika ve edebiyat
genindeki almalarn asl amac, Tanzimatn getirdii dinamizmin

Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blm.

182

Ali DONBAY

halka alma isteidir. Onlar, dncelerini geni kitlelere anlatmak iin,

Batdaki gcn yakndan bildikleri gazetecilie yneldiler. mzalarn
attklar Trke ilk zel gazeteler, tenkit dncesini beraberinde
getirdi.1
Trk edebiyatnda, bir tr olarak tenkidin balay phesiz ki,
Tanzimattan sonradr.2 Bat kltrn yakndan izleyen Tanzimat dnemi
edebiyatlar, 1860l yllardan sonra, Trk edebiyatnn yenilemesi
gerektiini aka savunmaya baladlar. Eski edebiyat anlaynn
ortadan kalkmas gerektiine ynelik bu tenkitlerin, bir baka deyile,
iirde eskiyi devam ettirenlerle yenilik taraftarlar arasnda geen
tartmalarn ana fikri, divan edebiyatnn reddi ve buna karlk Batdaki
rneklerine benzeyen yeni bir edebiyatn kurulmas isteidir.
1

inasinin, Agh Efendi ile birlikte kard Tercmn- Ahvlin

mukaddimesindeki; halk, kanuni vazife ile ykml olduuna gre, vatann yarar
iin sylemek ve yazmak hakkdr dncesi, gazetenin bir tartma ve tenkit ortam
hazrlamak peinde olduunu gsterir. Mukaddimenin metni iin bk. Yeni Trk
Edebiyat Antolojisi-I, (Haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil), stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1974, s.511.
Bununla birlikte, Divan edebiyatnda bir tenkit anlaynn varlndan sz etmek
mmkndr. A.H. Tanpnar, Latif ve k elebi gibi uara tezkirelerinde ve eyh
Galipin Hsn Ak mukaddimesinde grlen tenkitleri daha ok teknik dikkatler
ve ahs hkmler olarak deerlendirerek, bunlar ifah tenkit rnei kabul eder.
19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. bs., alayan Kitabevi, stanbul 1982, s.
298; Kenan Akyz de, bu dneme ait yalnzca yaz tekniinden bahseden tenkitlerin,
Arap ve Fars edebiyatlarndaki kaideleri anlatan eserlerin tercmesine dayandn
kaydetmektedir. Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri (1860-1923), 4. bs.,
Mas Matb., Ankara 1982, s.66; Divan edebiyatndaki tenkit anlay hakknda ayrca
bk. Tanpnar, age., s.1-33; Edebiyat zerine Makaleler, (Haz. Zeynep Kerman), 2.
bs., Dergh Yay., stanbul 1977, s.74-76; Mustafa Nihat zn, Trk Eletirisine Bir
Bak, Trk Dili, Eletiri zel Says, C.XII, Nu. 142, Temmuz 1963, s.548-558;
Bilge Ercilasun, Servet-i Fnnda Edeb Tenkit, Kltr Bakanl Yay., Ankara
1981, s.34-42; Harun Tolasa, Seh, Latif, k elebi Tezkirelerine Gre 16.
yy.da Edebiyat Aratrma ve Eletirisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay.,
zmir 1983, s.VII-XII; Olcay nertoy, Edebiyatmzda Eletiri, Ankara
niversitesi DTCF Yay., Ankara 1980, s.9-13; Celal Tarak, Cenab
ahabeddinde Tenkit, Samsun 1986, s.1-10; A. Fuat Bilkan, Tezkirelerde
Tenkit, Milli Kltr, Nu.52, Mart 1986, Divan Edebiyatnda Tenkit, Milli
Kltr, Nu. 54, Eyll 1986, s. 10-13.

Ziya Paann iir ve n Makalesi

183

inasinin, Ruznme-i Ceride-i Havdiste Said elebi ile

giritii Mesele-i Mebhsetn Anha tartmas, dnemin tenkit
sahasndaki ilk rnei kabul edilir. Burada, dil ve edebiyatmz
hakkndaki baz grlerini ifade eden inasinin, bu trdeki en nemli
almas, Fatin tezkiresinin yeni bir basksn yapma giriimidir.3
Tenkidin edeb yenilik dnemindeki asl temsilcisi ise Namk Kemldir.
O, gazete ve dergilerdeki sosyal ve siyas nitelikli hemen her yazsnda,
dnemin koullarn irdeler ve zm yollar retir. Edeb tenkitlerini de,
makale, kitap, mukaddime ve mektup yazd her frsatta dile getirir.4
Lisn- Osmnnin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir adl
yazs, dncelerini derli toplu vermenin tesinde, yeni edebiyatn ilk
bildirisi saylabilir. Bu makaleye Bahr- Dni, ntibh ve Cell
mukaddimelerindeki grlerini de eklemek gerekir. Namk Keml,
Tahrb-i Harbt ve Takibi btnyle tenkit iin kaleme alr. rfan
Paaya mektup ve Mes-Prison Muhezenmesinin de girdii bu daire,
Ebzziya, Hmid, Ekrem ve Sezai Beylere yazd mektuplarla olduka
geniler. Harbt tartmasnda menfr- tabiat olarak niteledii divan
edebiyatn, kar bir tavrla, edebiyt- sahha adna reddeden Namk
Kemalin bu hacimli eserine karlk, Ziya Paa, ayn hedefe tek hamlede,
iir ve n makalesiyle gitmek isteyecektir.
1829da doan ve hayatnn 41 yln Tanzimatn getirdii
deiiklik ve yenilikler ierisinde geiren Ziya Paa 5 dnemin ikilik
3

mer Faruk Akn, inasinin Bugne Kadar Ele Gemeyen Fatin Tezkiresi, Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi, C.XI, stanbul 1961, s. 67-68; ayn yazar, inasinin
Fatin Tezkiresi Basksndaki Yeni Biyografik Bilgiler Trkiyat Mecmuas,
C.XIV, stanbul 1965, s.277-336.
Namk Kemlin bu yazlarndan bazlar, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi-II, (Haz.
Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yay., stanbul 1978 ile Eski ve Yeni Harflerle Yeni Trk Edebiyat Metinleri,
(Haz. nder Ggn), Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Konya
1987ne alnm; Namk Kemlin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve
Yazlar, (Haz. Kzm Yeti), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay.,
stanbul 1989, 2.bs.,1996nda bir araya getirilmitir.
Ziya Paann hayat ve eserleri hakknda bk. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19 uncu Asr
Trk Edebiyat Tarihi, s.301-341; M. Kaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir
Aratrma, C.1, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., Ankara 1979, 499 s.;

184

Ali DONBAY

ruhunu mizacnda olduu gibi, fikr ve edeb ahsiyetinde de btnyle

yaamtr. Hakkndaki deerlendirmelerde bu durumu gz nne almak,
edebiyat tarihindeki yerini tespit etmek bakmndan byk nem tar.
Edeb ahsiyeti eskiye ballkla yeniye taraftarlk arasnda gidip gelen
Terci-i Bend airi, bu yzden divan iirinin son temsilcilerinden biri
olarak kabul edildii gibi, yeni edebiyatn da kurucular arasnda saylr. 6
Dorusu, kendi kua ierisinde klasik edebiyata en sadk kalanlardan
biri olarak Ziya Paay, bir divan airi gibi deerlendirmek ve bunun
yannda edeb yeniliin ilk dneminde oynad roln hakkn vermektir.
smail Habibin dedii gibi. Avrupaya gitmeden nce koyu bir
edebiyt- kadme mnsi olan Ziya Paa, iir ve nda ileri
srd fikirleriyle zamannn ilerisinde dnen bir adam olduunu
gstermitir.7
Ziya Paa, kk yata iire baladn Harbt mukaddimesinde
anlatrken, ilk iir zevkini, lalasnn tesiriyle k mer, k Kerem ve
k Garibi okuyarak aldn syler. Kaya Bilgegil, airin, muhitiyle
yakndan ilgili olarak, iir zevkinde bir deiim yaadn
dnmektedir.8 Nitekim, Sadret Mektb Kalemine memur olduunda,
Ziya Beyin ayn dairede alan tezkireci Fatin Efendiden aruz dersleri
aldn Emil mukaddimesinden reniyoruz.9 Divanlar okumaya
balayan ve bu yzden k edebiyatna duyduu ilgiden uzaklaarak,

8
9

nder Ggn, Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edebi ahsiyeti ve Btn iirleri,
Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1987, 349 s.
Bu konuda karlatrnz: bnlemin Mahmut Kemal (nal), Son Asr Trk airleri,
C.4, Dergh Yay. stanbul 1988, s.2028-2061; Tanpnar, age., s.312; Mehmet
Kaplan, iir Tahlilleri-1, stanbul 1984, s.65-67; Akyz, Modern Trk
Edebiyatnn Ana izgileri, s.21-22; Bat Tesirinde Trk airi Antolojisi, 4. bs.,
stanbul 1986, s.27; M. Nihat zn, Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul
1941, s.27-28; Vasfi Mahir Kocatrk, Byk Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1970,
s.635; Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.2, Ankara 1971,
s.871-874; kr Kurgan, Ziya Paa (maddesi), Trk Ansiklopedisi, C.33,
Ankara 1984, s.503.
smail Habib (Sevk), Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, Matbaa-i mire, stanbul
1340, s.132.
Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, s.16.
Bu mukaddimenin metni iin bk. smail Hikmet (Ertaylan), Ziya Paa, Kanaat
Ktphanesi, stanbul 1932, s.117-119.

Ziya Paann iir ve n Makalesi

185

klasik edebiyata ynelen airin ins da, yine Kaya Bilgegile gre, bu
Kalemde bulunduu srada gelimi olmaldr.10 Bu grevi srasnda Ziya
Bey, dnemin byk mnleri ve airleriyle tanr, zamann harbt
lemlerine itiraki ile hret kazanr.11 Hayatnn ilerleyen yllarnda
Mabeyne ktip olur, Franszca renerek Bat edebiyatn yakndan
tanmaya balar. Yeni Osmanllar Cemiyeti toplantlarnn haber alnmas
zerine Kbrs Mutasarrfl ile stanbuldan uzaklatrlmak istenir.
Ancak Ziya Paa, Namk Keml ile birlikte Parise firar eder. Sleyman
Nazifin deyimiyle, iki dost, bir sre sonra getikleri Londrada,
Cemiyetin yayn organ Hrriyet 12 gazetesini kararak siyas
mcadelelerini srdrrler. Ziya Paa, nl iir ve n makalesini
burada, Hrriyetin, 7 Eyll 1868 tarihli 11. saysnda yaynlar.
iir ve n makalesine, niin byle bir konuyu ele aldn
aklayarak balayan Ziya Paa, o gnn artlarnda eitim grmenin
nazm ve nesirde gzel yazmay renmekle ayn anlama geldiini
belirtir. Ziya Paa ncelikle iirin genel bir tanmn yapar: iir, kelm-
mevzndur; yani vezinli szdr. Bunun yansra, sonradan ortaya
ktn syledii, kafiyeye deinir ve eski Yunanllarn, yalnz vezni
esas alarak kafiyeye nem vermediklerini ifade eder. Bu noktada Ziya
Paa, iir sanatn, eski Yunan ve Latin edebiyatlarna kadar giderek,
kaynandan ele almak istemektedir. Yine ona gre, iir, her toplumda
grlen tabi bir sanattr ve btn milletlerin kendi zelliklerini yanstan
iirleri vardr.
Bu dnce erevesinde sz Osmanl iirine getiren Ziya Paa,
Osmanllarn iiri nedir? sorusunu sorar ve ardndan sralar: Necti,
Bki, Nefi divanlarnda grlen, aruzun eitli kalplaryla yazlm
10
11
12

Bilgegil, age., s. 444.

Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 301.
Hrriyet gazetesi hakknda bilgi veren baz kaynaklar unlardr: Ebzziya Tevfik,
Yeni Osmanllar Tarihi, (Haz. Ziyad Ebzziya), Kervan Yay., stanbul 1973;
Mehmet Kaplan, Namk Kemal, Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yay., stanbul 1948; hsan Sungu, Hrriyet Gazetesi, Aylk
Ansiklopedi, C.1, stanbul 1954; Hrriyet (maddesi), Trk Dili ve Edebiyat
Ansiklopedisi, C.4, Dergah Yay., stanbul 1981.

186

Ali DONBAY

kasideler, gazeller, ktalar ve mesneviler midir? Yoksa Hoca ve Itr gibi

musikiinaslarn besteledikleri Vsf ve Nedimin arklar mdr? Bu
saydklarnn hi birini Osmanl iiri olarak kabul etmeyen Ziya Paa,
Osmanl airlerinin ranllar, ranllarn da Araplar taklit etmeleri
yznden ortaya melez bir ey ktn syler. Hatta, Osmanl airlerini
kendi iirimizi gelitirmeyi hi dnmedikleri iin sular.
Ziya Paann iirle ilgili dncelerindeki iki yanllk aka
grlmektedir: Bunlardan ilki, kar kt ark formuyla ilgilidir.
Bilindii gibi, ark, divan edebiyatnda Trk airleri tarafndan
gelitirilmi mill bir nazm eklidir. stelik, burada, kronolojik bir hata
da sz konusudur. 14 ve 15. yzyllarda yaam olan Hoca Abdlkadir
Meragi ile 18. yzyl banda len Itrnin, kendilerinden ok sonra gelen
Vsf ve Nedimin arklarn bestelemeleri mmkn deildir. kincisi,
Osmanl airlerinin ranllar, onlarn da Araplar taklit ettiklerini
syleyen Ziya Paa, ayn corafyada bulunan milletler arasnda kltr
ve sanat alanlarnda al veri olabilecei gereini grmezlikten
gelmitir. 13
Ziya Paa, nesirdeki durumun da, ayn iirdeki gibi olduunu
belirtir. Feridun, Veys ve Nergisnin eserlerinde ve baka hatr saylr
mneatlarda te bir Trke kelime bulunmad grlr. Ssl bir ifade
tarzyla kaleme alnan bu eserleri, Kamus ve Ferheng gibi iki byk
szle bakmadan okumak, hatta ders alr gibi zihin yormadan
anlamak olduka zordur. Ksaca, eski iirimiz gibi, eski nesrimizin de
anlalmas gtr. Bablideki yazmalarn, anlalmaz ibarelerle
doldurulduundan ikayet eden Ziya Paa, bunun suunu, ar bir dille
hitap ederek, ktiplere ykler. Bu arada, eski ve yeni nesri karlatran
Ziya Paa, eski nesirde Arapa kelimeler ve hatal ibareler bulunmakla
birlikte iyi-kt bir anlam karldn kabul eder. imdi ise, ferman,
mektup vd. resm yazmalarda yle cmleler grlr ki, asl anlamn ne
olduu belli deildir. in garip taraf, anlalmayacak ifadeler
kullanmann hsn-i kitbet ten saylmasdr. Nazm ve nesrin bu
duruma gelmesini, 19. yzyldan ncesine dayandran Ziya Paa,
13

Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, s. 872nde bu iki noktaya
temas etmektedir.

Ziya Paann iir ve n Makalesi

187

Osmanlnn kuruluundan beri, dilde taklit hatasna dld grn

yineler ve Anadoluda yetien bilginlerin bu konuda gereken ilgiyi
gstermediklerinden yaknr. Dilin, belirli kurallarna balanmayp, eline
kalem alan herkesin keyfince kullanmna brakld yerde, devlet
ilerinin nasl aksadna dair arpc rnekler verir.
Nesir konusunda Ziya Paay asl hayrete dren, bizde yaz
bilmekle ktipliin birbirinden farkl olduudur. Baka dillerde sz
konusu bile olmayan bu durum, bize gelince deiir. Ktip olabilmek
iin, yazyla birlikte birok ey daha bilmek gerekir. ncelikle Trke
iml bilinmelidir, ancak en g ey budur. nk, zamannda, dilimizin
bir szl hazrlanmad gibi, baka dillerden alnan kelimeler az ok
deitirilerek kullanlm, imly renmek isteyenler bunlardan
hangisine uymak gerektii konusunda aknla dmtr. Son yirmi yl
iinde, Bblideki memurlarn her biri canl bir szlk olmak hevesine
kapld iin, kimisi (y) ile bildirir, kimisi (y)sz bldrr yazmaya
balamlar, bu durum kk ktipleri daha da akna evirmitir.
Trke imldan baka, Arapa-Farsa imlnn da bilinmesi
gerektiini iaret eden Ziya Paa, son olarak memurlarn Kalemlerinde
birka yl alp deneyim kazanmalarnn nemini vurgular. Bu
yaplmadka gerek anlamda yazmann, Paann deyimiyle, idgineyi
olduuna ya balamann yolu bilinemez.
te btn bu nedenlerden dolay, gerek iirimiz ve gerekse
nesrimiz son derece geri kalmtr. Yaz tarznn ktl yznden,
byk eserlere imza atan kiilerin ou, Kalemlerindeki grevlerini tam
anlamyla yapamam; li gibi, Mfik gibi birok cevher, kendilerine
lyk olan saygy gremeyerek, kimi delirmi, kimi de ikiyle mrn
yitirmitir. Bu durumda, normal lde ve kendimize ait bir iir ve nesrin
var olduunu sylemek doru deildir.
Oysa Ziya Paaya gre, bizim kendimize zg bir iirimiz ve
nesrimiz vardr. Bu iir ve nesir, tarada ve stanbulda halk arasnda hl
olduu gibi durmaktadr. Bizim iirimiz, divan airlerinin lsz diye
beenmedikleri avm arklar ve tarada r airleri arasnda deyi,

188

Ali DONBAY

leme ve kayaba diye anlan manzumelerdir. Bize zg nesrimiz

de Kamus adl Arapa szl Trkeye eviren Mtercim smn
izledii rahat ve temiz yaz tarzdr. Yine bize zg iir odur ki, air,
azck dndkten sonra, kendini zorlamadan hemen o anda krk elli
beyit yazabilmelidir. Mill yazarlk odur ki, eli kalem tutan bir kimse
dncelerini iyi-kt kt zerine geirebilmelidir.
Ziya Paa, makalesini u gerei dile getirerek bitirir: iir ve
nesirdeki btn bu eksiklikleri gidermek iin, tabi olmak ve kendimize
ynelmek gerekir.
Balangta belirttiimiz gibi, Tanzimat, bir anlamda halka ini
hareketi idi. Ziya Paann iir ve ndaki halk iirinden faydalanmak
gerektii gr, hareketin temel dncesine uygun dt gibi,
halkn anlayabilecei dilin kullanlmas ilkesine de iaret eder.
Nitekim, Tanpnarn, Namk Kemlden sonra Trke zerinde ikinci
byk dn kabul ettii iir ve n makalesi, Ziya Paay Saf
Trke cereyannn en byk yol aclarndan biri14 yapar. Bununla
birlikte, Ziya Paann iir ve ndan yedi yl sonra, Avrupadan
dnd zaman kaleme ald Harbt mukaddimesinde, nceki
dncelerine temas etmeyerek divan edebiyatn n plna kar,
yukarda deindiimiz, btnyle yaad Tanzimatn ikilik ruhundan
kaynaklanr. Ksaca, farkl zamanlarda ifade ettii dil ve edebiyatmzla
ilgili grlerindeki bu ztlklar, ne Ziya Paann ne de iir ve n
makalesinin neminden bir ey kaybettirmez.

14

Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, s.337.