Çanakkale Muharebelerİ'nİn İdaresİ PDF

Komutanlar ve Stratejiler
Editrler
Lokman Erdemir & Krat Solak
Milletlerin kaderinde nem arz eden tarih hadiselerin 50. ve 100. gibi yldnmleri, o hadiseleri hatrlamak iin olduka nemlidir. Bu erevede
anakkale Cephesi milletimizin mazisinde unutulmaz bir zaferin kazanld,
bununla birlikte byk hznlerin de yaand yerdir.
anakkale Boaz, Gelibolu Yarmadas ve Anadolu tarafnda onlarca muharebenin cereyan ettii bu cepheye Osmanl Genelkurmay iki ordu, yirmi
iki tmen ve onlarca alay gndermitir. Bu eser, cepheye gnderilen birliklerin komutanlarnn bir ksmnn, muharebeler srasndaki faaliyetlerini ele
almaktadr. Ayrca anakkale Muharebeleri zerine dnden bugne yaplm
akademik almalar, muharebelerin harp edebiyatna yansmalar, dnemin
stanbulu, muharebeler srasnda ne kan ngiliz ve Fransz komutanlar da
bu eserin konular arasndadr.
anakkale Muharebelernn dares
anakkale
Muharebelernn dares
anakkale
Muharebelernn dares
Editrler
anakkale
Muharebelernn dares
Editrler
anakkale 2015 - 100. Yl

Editrler: Lokman Erdemir & Krat Solak
anakkale Valilii Yaynlar
Bu kitapta yaynlana makalelerde savunulan fikirler yazarlarna aittir. anakkale Valilii ve

editrler sorumlu tutulamaz. Kitabn tm haklar sakldr. Akademik ve haber amal ksa
alntlar dnda nceden yazl izin alnmakszn hibir iletiim, kopyalama sistemi kullanlarak yeniden baslamaz.
ISBN: 978-605-149-720-4
Sertifika No: 29527
Ankara, ubat 2015
Grsel Tasarm
Karnca Ajans Matbaaclk
Dr. Mediha Eldem Sokak No: 56/1 Kzlay/ANKARA
Tel: +90 312 431 54 83 Fax: +90 312 431 54 84
www.karincayayinlari.net info@karincaajans.net
Bask Cilt: Eflal Matbaaclk
Zbeyde Hanm Mahallesi Kazm Karabekir Caddesi
No: 95/1 Altnda - ANKARA
Tel: 0312 341 47 48
NDEKLER
Sunu............................................................................................................................ v
Mustafa BUDAK
anakkale Muharebelerini stanbuldan dare Edenler..................................... 1
mer AKIR
Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden
anakkale Muharebeleri........................................................................................... 3
Tuncer BAYKARA
Liman von Sandersin Kurmay Bakan
Diyarbakrl Kazm nan Paa (1880-1938)......................................................... 15
Cemalettin TAKIRAN
anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar................................ 21
Figen ATABEY
ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi..................................................... 35
Mustafa SELUK
anakkaleye Denizden lk Bombardmanlar ve Bakent stanbul.................. 69
Zekeriya TRKMEN
anakkale Muharebelerinde 9. Piyade Tmen Komutan Miralay (Albay)
Halil Sami Bey............................................................................................................. 83
Mithat ATABAY
anakkale Savalar Srasnda Mustafa Kemal Atatrk...................................... 105
Mustafa BIYIKLI & Hatice KAPLAN
anakkale Kahramanlarndan General Mehmet Esat (Blkat) Paann
Asker Hayat............................................................................................................... 119
Ahmet ESENKAYA
Binba zzettin Beyin Gnl ve Mustafa Kemal Bey ................................... 143
Ahmet YURTTAKAL
anakkale Mstahkem Mevkii Komutan Cevat Paa........................................ 163
iii
Muzaffer ALBAYRAK
anakkale Cephesinde Bir Komutan: Selahaddin Adil Bey.............................. 171
Zll KELE
Cafer Tayyar Eilmez ve anakkale Muharebeleri.............................................. 185
F. Rezzan NALP
anakkalenin Kahraman 57. Alay Komutan ehit Hseyin Avni Bey......... 213
Lokman ERDEMR
anakkale Muharebelerinde 27. Alay Komutan Yarbay
Mehmet efik (Aker) Bey ........................................................................................ 219
Yksel NZAMOLU
anakkale Muharebelerinde 2. Ordu ve Vehip Paa.......................................... 229
Hakan BACANLI
anakkale Muharebelerinde Fevzi akmak Paann Rol............................... 245
Muhammet ERAT
anakkale Muharebelerinde Kzm KarabekirPaa .......................................... 259
Cahide SINMAZ SNMEZ
Trk Tarih Yazclnda anakkale Savalar (1915- 2010).............................. 275
mer AKIR
Trk Harp Edebiyatnda anakkale Muharebelerinin Komutanlar............... 291
Murad HATP
anakkale Cephesinin Lojistik Desteklenmesi ve Zorluklar ile
Barbaros Zrhlsnn Batrl, Trk Komutanlarn
(Gverte Albay Nevres Tmer) Yaynlanmam Beyanlar................................ 317
Halil Ersin AVCI
anakkale Savanda Bir ngiliz stihbarat, Sr Douhty-Wyle...................... 333
Kaynaka...................................................................................................................... 341
Fotoraflarla anakkale Cephesi Komutanlar.................................................... 353
iv
Sunu
Milletlerin kaderinde nem arz eden tarih hadiselerin 50. ve 100. gibi yldnmleri, o hadiseleri hatrlamak iin olduka nemlidir. Milletimizin mazisinde unutulmaz bir yeri olan, zaferlerle birlikte hznlerin de merkezi olan anakkale Muharebeleri mevzu bahis hadiseler meyandadr.
anakkale Muharebelerinin 100. yl mnasebetiyle tertip edilen sosyal etkinliklerin yan sra sz konusu tarih hadiseyi renmek ve hatrlamak amacyla da bir takm ilm almalar icra edilmektedir. Nitekim anakkale Valilii, anakkale Onsekiz
Mart niversitesi Atatrk ve anakkale Savalarn Aratrma Merkezi (AASAM)
ibirlii ile anakkale Muharebelerinin nemini ortaya koymaya ynelik bir 100. yl
kitab hazrlanmas dnlmtr. Neticede muharebeler konusunda lkemizin yetitirdii nemli bilim insanlarnn katklar ile elimizdeki eser vcuda gelmitir. Bu
eser muharebeleri btn ynleri ile ele almaktan ziyade, bize gre tarihinin eksik
brakt bir yann, muharebelerin komuta kademesini ve idaresini ele almay esas
edinmitir. Yazarlarmz bu hususta makaleler kaleme almtr. Eserdeki almalar,
yazarlarn kendi fikirlerinin mahsul olup tarafmzdan ilm serbestiyet gzetilmitir.
Eserde yirmi bir farkl almaya yer verilmitir. Sz konusu almalarn ekseriyeti, anakkale Muharebelerinde ve sonrasndaki Milli Mcadelede hizmet vermi Paalar ele almaktadr. Bunun yan sra muharebeler zerine dnden bugne
yaplm akademik almalar, muharebelerin harp edebiyatna yansmalar, dnemin
stanbulu, muharebeler srasnda ne kan yabanc komutanlar muhteval konular
iermektedir.
Elimizdeki eser, derlenmesi aamasnda yaklak iki yllk bir emein rndr.
Bununla beraber onun asl deeri, akademik yllarn bu konulara hasretmi yazarlarmzn damtlm ifadelerindedir. Bu sebeple ncelikle kymetli yazar kadromuza
teekkr ediyoruz. Eserin hazrlk srecinde, her daim yanmzda olan OMU Tarih
Blm aratrma grevlileri Erhan Acar ile Rabia G. Odabaa teekkr ederiz.
Son olarak, anakkale Valisi Sayn Ahmet nar ile anakkale Onsekiz Mart
niversitesi Rektr Prof. Dr. Sedat Lainere, eserin tevikileri ve ve destekileri
olduklar iin minnettarlmz ifade etmek isteriz.
anakkale 2015, 100. Yl
anakkale Muharebelerini stanbuldan

dare Edenler
Mustafa BUDAK*
anakkale Muharebeleri denilince, 18 Mart 1915

tarihli Deniz Zaferi akla gelmektedir. Esasen bu
muharebeler iki aamaldr: Birincisi, 3 Kasm 1914te
anakkale tabyalarnn tilaf donanmas tarafndan
bombalanmasyla balayp 18 Mart 1915te Trk zaferiyle sonulanan deniz muharebeleri denilen donanma
ile kara topusu arasndaki mcadeledir. kincisi ise 25
Nisan 1915-9 Ocak 1916 tarihleri arasnda cereyan
eden kara muharebeleridir. Bununla beraber yakn zamanlara kadar anakkale Zaferi ad verilen olay, daha
ziyade deniz cephesinde 18 Mart 1915te kazanlan zafer olarak ilenmi, kara muharebeleri unutulmutur.
Yarbay Mustafa Kemalin18 Mart Deniz Muharebeleri
ile19. Tmen komutan olarak kara muharebeleri srasnda Arburnundaki baarlarndan sz edilmi ve
Sultan Mehmed Read
Mustafa Kemal adeta bu zaferin tek kahraman olarak
anla gelmitir. Bu yaklam, bugnden tarihe bakmak
olup Cumhuriyetin kurucusunu merkeze alan bir tarih anlaynn tezahrdr ve
sorunlu bir bak asn yanstmaktadr. Btn yakn tarih olaylar, sadece birer tarihin znesi olarak ele alnmal ve normalletirilmelidir.
Kanaatimizce bu balamda anakkale Muharebelerinin normalletirilmesinde
atlacak ilk adm, bu muharebelerin btn kahramanlarnn hatrlanmasdr. Bylece,
hem tarih doru ve salkl anlatlm ve anlalm olacak ve hem de topyekn anakkale Zaferinin gerek kahramanlar ortaya karlmak suretiyle bir hakkn teslimi gerekletirilecektir.

Do. Dr. T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs.
Mustafa Budak
Bakomutan Sultan Mehmed

Readn dnda zellikle Harbiye
Nazr ve Bakumandan vekili olan
Enver Paann roln belirlemek
gereklidir. Sultan Read, meruti
bir hkmdar olduu iin savan
patlak verdii dnemin ttihat ve
Terakki iktidar karsnda pasif konumdadr. Her ne kadar Sultan cihad fetvas yaymlam ise de savaa
giri kararnn sahibi Enver Paadr.
yle ki Enver Paa, muharebeler
esnasnda kritik kararlara imza atmtr.
Dier
taraftan
anakkale
Muharebelerinin cereyan ettii
mntka 5. Ordu Komutanlnn
uhdesinde olup komutan Alman
Liman von Sandersdir. Ona III. Kolordu (Komutan Esad Paa) baldr. Daha da nemlisi deniz muharebelerini anakkale Mstahkem
Mevki Komutanl idare etmitir.
Boazlarn gvenliinden sorumlu
Harbiye Nazr Enver Paa
bu Mstahkem Mevkiinin komutan ise Cevad Paa (obanl)dr. Onun kadro d kalan bataryalar yeniden dzenleyip tabyalar kurma gibi faaliyetleri takdire ayandr. Bu almalardr ki, Osmanl Devletine 18 Mart Deniz Zaferini kazandrmtr. Ayrca, Esat Paann kardei
Vehip Paann Alman komutay kabul etmeyip dorudan Enver Paaya balanmak
istemesi ve bunun kabul edilmesi, ad geen Paann baarsnda dorudan etkili olmutur. Bu arada, Osmanl askerinin iman ve kahramanl her zaman hatrlanmaya
deerdir.
Unutulmamaldr ki, muharebe cephede kazanlr. Ancak, cephe komutannn
tayini iin daha st siyasi iradeye ihtiya bulunmaktadr. anakkale Muharebelerinde
st siyasi irade Sultan Read gzkmekle beraber asl siyasi ve askeri karar verici Enver Paadan bakas deildir. Bir baka deyile, anakkale Muharebeleri, siyaseten ve
askeri olarak stanbuldan ynetilmitir. Bu husus bile anakkale Muharebelerinin
tmyle yeniden deerlendirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr.
Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn

Penceresinden anakkale Muharebeleri
mer AKIR*
smanl Devletinin 1909-1918 aras padiah Sultan V. Mehmed Reddr. O sebeple anakkale Muharebeleri srasnda Osmanl tahtnda Sultan V. Mehmed
Red bulunmaktadr. Bilindii zere Osmanl Padiahlar ayn zamanda Osmanl ordusunun da bakumandandr. Dolaysyla, anakkale Muharebeleri srasnda
Osmanl ordusunun, dier bir ifadeyle anakkale Zaferini kazanan ordunun bakumandan Padiah Sultan V. Mehmed Reddr. Her ne kadar bu rtbe sembolik
olup, asl icra makamndaki kii Bakumandan Vekili Enver Paa olsa da resm durum
bahsettiimiz gibidir.
Kaynaklarda da belirtildii zere Mehmed Red, aabeyi tpk Sultan
II.Abdlhamid gibi bir darbe sonucu tahta oturur. Bu cmleden olmak zere Otuzbir
Mart Vakasnn ardndan ttihat Terakk hakimiyetindeki Meclis-i Umm-i Mill,
sz konusu vakann msebbibi olarak grdkleri Sultan II. Abdlhamidi tahttan indirip yerine veliaht Red Efendiyi tahta karr(27 Nisan 1909). Meclis ayrca, hareket ordusunun isyan bastrp ehre giriini stanbulun ikinci kez fethi eklinde
yorumlayarak yeni padiaha V. Mehmed unvann da verir.
Sultan Mehmed Red, tahta ktnda altm be yandadr. Dokuz yl sren
hkmdarlk dnemi hem i hem de d gelimeler asndan bakldnda olduka
skntl geer. Zira bu sre iinde on defa hkmet deiir, neredeyse iki ylda bir
savaa girilir. Sultan Redn bir yandan yeterli siyas bilgi ve tecrbeye sahip olamay dier yandan ttihat Terakkinin srekli basks altnda kalmas, lke kaderini
etkileyen gelimelerde yeterli irade ortaya koyamamasna neden olacaktr. Bu balamda kendisine yaplan eletirileri ise yle cevaplad sylenir: Merutiyet idaresinde ben her ie karacaksam biraderimin suu ne idi?1
*
1
Do. Dr., ankr Karatekin niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

Cevdet Kk, Mehmed V, slam Ansiklopedisi, C.28, Yl: 2003, s.418-422.; http://www.islamansiklopedisi.info/, Eriim tarihi: 30.01.2015.
mer akr
Sultan Redn tahtta bulunduu sre iinde btn bu nedenlerle kuvvetli bir
irade ortaya koyduu sylenemez. yle ki Enver Paa ve arkadalar tarafndan devletin I. Dnya Savana sokulmasn dahi bir oldu bitti ile kabullenmek zorunda kalr.
Her ne kadar btn bunlar birer hakikat olsa da Osmanl ordusunun bakumandan
sfatn tayan, anakkale Zaferinden sonra kendisine meihat fetvasyla gazilik
unvan verilen2 Padiah Sultan V. Mehmed Redn I. Dnya Sava ve zellikle de
anakkale Muharebelerine dair duygu ve dnceleri bu yaznn temel merak ve
amacn oluturmaktadr.
Bakumandann Penceresinden anakkale Muharebeleri
Sultan Redn anakkale Muharebeleri ile ilgili duygu ve dnceleri zaman
zaman basna yansmtr. Mesela, Suriye ve Filistin havalisinin nde gelen gazeteci
ve din adamlarndan oluan bir heyet anakkale Cephesini ziyaret etmek amacyla
Ekim 1915te stanbula gelir. Devrin basnnda Suriye Edebiyat Heyeti diye adlandrlan heyet, stanbula gelince anakkale harp sahasnda gitmeden nce Sultan Red
tarafndan kabul edilir. Bu srada Padiah heyete hitaben;
- anakkaleye gitmek istiyor musunuz? Sulini rad buyurdular. Btn heyet:
- Evet gideceiz! cevabn verdi. Bunun zerine zt- hne :
- O halde gidiniz, sizin oraya muvasalatnzda ahvlin daha ziyde kesb-i skn
edecei memldr. buyurdular.3
Bu konuma gstermektedir ki Sultan Red, anakkale Cephesindeki birlik ve
beraberlik ruhunun o yllarda skntl gnler yaayan, Suriye ve Filistin corafyasna
tanmasn istemektedir. Bir ay sonra stanbulda meclisi a konumasnda da anakkale Muharebelerinden bahseden Sultan Red yle der:
Muhterem yn ve Mebusn,
1 Knn- evvelden beri cereyan eden vekayi ve hadist o gn kraat edilen nutk-
hmyunumda vuku bulan temenniytm ve netce-i harbin btn lem-i slamn
2
Cevdet Kk, Mehmed V, slam Ansiklopedisi, C.28, Yl: 2003, s.421.; http://www.islamansiklopedisi.info/, Eriim tarihi: 30.01.2015.; smail Hami Danmend bu konuyla ilgili u bilgiyi verir:
k devrinin hi harbe gitmemi padiahlarndan bazlarna ordunun kazand zaferlerden dolay
oturduklar yerde fetva ile Gazi unvan tevcih edilmitir. Bu gazasz gaziler sekiz kiidir: Birincisi Birinci Mahmut ve dierleri de nc Mustafa, Birinci Abdlhamid, nc Selim, kinci Mahmud,
Sultan Mecid, kinci Abdlhamid ve Beinci Mehmed Readdr. (smail Hami Danimendin Tarihi
Hakikatler adl kitabnn birinci cildinden ( Osmanl Padiahlarnn Balca Hususiyetleri ksm) nakleden Sadi Somuncuolu, Osmanl Padiahlarnn Balca Hususiyetleri, Tre, Say: 149, Yl:13, Ekim
1983, s. 28.)
Suriye Heyet-i lmiye ve Edebiyesi, Tanin, Nu.2447, 26 Eyll 1331, s.3; Geni bilgi iin bkz. mer
akr, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal(ATATRK) sminin Yer Ald lk Manzum ve Mensur Esere Dir, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-49/turk-edebiyatinda-mustafa-kemal-ataturkisminin-yer-aldigi-ilk-manzum-ve-mensur-esere-dair
Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri
ve Osmanlln hayr ve selametini mcib olacak surette teysir-nm-y husl olacana dair izhr edilen md-i hnemi Hamdullah [Allaha hamd olsun] teyd ve
takviye etti. Moskoflarn stanbul ve Boazlara kar iki buuk asrdan beri perverde
ve muannidne bir surtte tatbik ettikleri hrs- istillarnn tahakkukunu teshil iin
anakkaleye ve Gelibolu ibh-i cezresine kar ngiliz ve Franszlarn kuv-y bahriye ve berryeleriyle icr ettikleri taarruzt- edide ordu ve donanmann ecdd- kiramn menkb- cengvernesini pek anl bir surette ihya eden ve btn lemin hayret ve takdirini celb eyleyen mdafat ve himemt- cansiperne ve fedkrnesiyle
def ve tard olunmu ve dmanlarmz zyit- azme ve mthieye dar olmutur.
Husemmzn bu inhizam stanbul yolunun gayr-i kabil-i mrr olduu kanaatini tesis ederek marur dmanlarmz Balkan devletlerine ilticaya mecbur etmi ve
ibh-i cezirede evrilen btn entrikalar takm ve muazzam mttefiklerimizin Karpatlarda Rus ordularn Galiyadan ve Lehistandan srp karmalarn ve asrdde
dmanmzn btn kla-i mstahkemesinin zr zeber edilmesini ve Rus kuvsna
istinad eden tilaf- Msellesin btn mitlerinin berhava olmasn teshil eylemitir.
Osmanl ordusunun n ve erefinin byle parlak bir surette ide ve ihyasna
vesile veren Cenab- Hakka secde-i krana kapanarak arz- mahmidet eder, dier
cephe-i harplerde hudud- vatan fedakarne mdafaa eden gazilerime de nusret-i
nihaye bah buyurmasn niyaz eylerim.()4
Anlalaca zere Padiah, Rusyann iki buuk asrdan beri inatla stanbulu istila etmek istediini, bu tarih emelin gereklemesini kolaylatrmak iin de ngiliz ve
Franszlarn deniz ve kara kuvvetleriyle anakkaleye ve Gelibolu Yarmadasna iddetli bir hcumda bulunduklarn; ancak Osmanl ordusunun atalar gibi kahramanca savaarak vatann mdafaa ettiini, bylece btn dnyann takdirini kazandn, dmanlarn da byk bir yenilgiye urayarak kap gitmek zorunda kaldklarn
belirtmektedir. Padiah konumasnn devamnda da bu zaferden dolay Allaha krn ve hamdini dile getirmekte, dier cephelerde de ayn ekilde zafer kazanlmas
iin dua etmektedir.
Bu konumann ierii ana hatlaryla bakldnda Sultan Redn mehur anakkale Gazelinde nazmedildii sylenebilir. Sz konusu iir devrin basnnda nce
Harp Mecmuasnda balksz ancak tantm yazsnda nede-i hmayun ve iir-i
hmyun nitelendirmesiyle ve Padiahn stihkam Bahesini ahne ziyaretlerinin
fotoraflar eliinde yaymlanmtr. iirin bandaki takdim mahiyetindeki imzasz
yazda yle denilmektedir:
Zrde mecmuamzn byk bir minnet ve kran ile karlad iir-i hmayunlar avn-i Hakla yaknda bu halas harbinde muvaffak olacamza kat bearettir ()
4
Nutk- ftitahi, kdam, Nu.6735, 2 Tern-i sni 1331/15 Tern-i sni 1915, s. 1.
mer akr
Hkmdr- azm u kudsmz, imdd- ilhhinin en mkil dakikalarda ordu-y

hmyunlarna yetiip, her bir neferin bir kala-i pld-ten olduunu ve asker evladlarnn p-geh-i azminde dmann nihyet aczini idrk ile kudret ve haysiyeti pml
olarak firr ettiini, o ad-y dn vatann kibr nahvetini utandracak bir tevz-
necb ile beyn buyurduktan sonra,
Savlet etmiti anakkaleye bahr u berden
Ehl-i slmn iki hasm- kavsi birden
Lkin imdd- ilh yetiip ordumuza
Oldu her bir neferi kala-i plad-beden
Asker evladlarmn p-geh-i azminde
Aczini eyledi idrk nihyet dmen
Kadr haysiyeti p-ml olarak etti firr
Kalb-i slma nfz eylemeye gelmi iken
Kapanp secde-i krna Red eyle du
Mlk-i slm Hud eyleye dim memen
beytiyle nede-i hmyunlarna hsn-i hitm veriyorlar.5 (Gazelin Osmanlca
metni bir sonraki sayfadadr.)
Grld gibi iir, gazel nazm ekli ile kaleme alnm olup be beyitten olumaktadr. Bu zelliiyle anakkale Muharebeleriyle ilgili olarak o yllarda gazel nazm ekli ile yazlan ender iirlerden biridir.6 Divan edebiyatnda iirlerin bal yani
ad olmad iin geleneksel kurallara uyularak bu iire de balk konulmad grlmektedir. Ancak gelenekte hemen her yazl metnin zellikle de mektuplarn bana
konulan ve besmeleyi sembolize eden bih ifadesinin7 gazelin bana yazld grlmektedir. Yine geleneksel gazel nazm ekline uygun olarak her bir beyitte beyit
btnl iinde belli bir duygu ve dnce ifade edilmitir. lk beyitte anakkale
Muharebeleri anlatlarak iire balanmakta son beyitte ise zaferden duyulan mutluluk ve Allaha kr dile getirilmektedir. O sebeple iirin kendi iinde bir kompozis5
6
7
Harp Mecmuas,Yl:1, Say:11, Temmuz 1332/ 1916, Ramazan 1334, s.162.

Zira bu konuda yaptmz aratrmaya gre harp yllarnda anakkale Muharebeleri ile ilgili yazlan
iirlerin ou Yeni Trk iiri Nazm ekilleri ile yazlmtr. Geni bilgi iin bkz. mer akr, Trk
iirinde anakkale Muharebeleri, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., Ank., 2004, s. 240-252.
Eskiden mektuplarn yahut yazlan hemen her eyin bana nce
eklinde bir iaret yazlrd. Bu,
besmelenin ksaltmas olarak bih demekti. Bylece herhangi bir metne yahut zellikle de mektuplara besmeleyle yani Allahn ad zikredilerek balanrd.
Sultan Mehmed Readn anakkale Gazeli
mer akr
yonu vardr. Son beyitte divan iiri geleneine uygun olarak air mahlasn da belirtmitir ki buradan Sultan Redn mahlas olarak baka bir ismi deil kendi Red
ismini kulland anlalmaktadr.
iire ierik asndan baktmzda ise, yukarda ksaca belirtildii zere sz konusu iir ile Padiahn meclisi a konumas arasnda benzerlikler bulunmaktadr.
Bu balamda, Padiahn iiri ile meclisi a konumas karlatrldnda her ikisinde de ngiliz ve Franszlarn yahut ehl-i slamn iki kavi dmannn anakkaleye
karadan ve denizden hcum ettiklerinin, buna karlk askerlerin kahramanca ve
fedakrca savatklarnn, bunun zerine dmanlarn kap gitmek zorunda kaldklarnn, o sebeple de Allaha kredilmesi gerektiinin dile getirildii grlmektedir.
Bu noktada iirin gnmz Trkesi ile yle ifade edilmesi mmkndr:
slam dnyasnn gl iki dman, anakkaleye denizden ve karadan saldrmt.
Lkin Allahn yardmyla ordumuzun her bir neferi, elik bedenli birer kale gibi
oldu.
O sebeple asker evlatlarnn azminin nnde dman, nihayet aczini anlad.
slamn kalbine nfuz etmek [stanbulu ele geirmek] iin gelmiken eref ve
haysiyetini ayaklar altna alarak kap gitti.
Ey Red, kr secdesine kapanarak yle dua et: Allah, slm lemini daima
korusun, tehlikelerden emin klsn!
Bu ierikten de anlalaca zere meclis a konumasnda da belirttii
gibi Sultan Red, anakkale Muharebelerinin sebebinin ngiliz ve Franszlarn
stanbulu ele geirmek istemesi olduunu belirtmektedir. Bu gereke, anakkale
Muharebelerinin tarih kitaplarnda yazan temel sebebi ile rtmektedir. Zira anakkale Muharebelerinin en nemli amacnn tilaf Devletlerince stanbulu ele geirmek ve bylece hem Osmanl Devletini savatan bir an nce saf d brakmak hem
de boazlarn ele geirilmesi suretiyle Rusyaya yardm etmek olduu bilinmektedir.
Ayn beyitte Padiahn ngiliz ve Franszlar kastederek bu iki devleti slam dnyasnn gl iki dman olarak nitelendirdii grlmektedir. Bu dnce, harp gnlerinde Osmanl insannn sz konusu devletlere bak asn yanstmas bakmndan
nemli olmasnn yannda Sultan Redn bir hkm cmlesi ile btn bir slam
dnyasna seslenerek ngiltere ve Fransay slam leminin iki gl dman olarak
ilan etmesi anlamna da gelmektedir. nk savatan nce sz konusu devletler iin
bu ynde verilmi kati bir hkm yoktur. Aksi halde bu durum I. Dnya Sava ncesi
Osmanl idarecilerinin ngiltere ve Fransa ile ittifak kurma abalar ile eliecektir.
Oysa, Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesinin hemen akabinde
Padiahn cihad- ekber ilanyla btn bir slam dnyasn Osmanlnn yannda yer
almaya armasyla Ehl-i slmn iki hasm- kavisi nitelemesi rtmektedir.
8
kinci beyitte, birinci beyitteki manzara karsnda, yani slam leminin iki gl
dmannn anakkaleye saldrmas karsnda, Allahn yardmyla Osmanl ordusunun her bir neferinin elik bedenli bir kale gibi olduu ifade edilmitir. Burada
imdd- ilah vurgusu ile askerlerin birer elik bedenli kale olmas dncesini biraz
aacak olursak unlar sylemek mmkndr: Bu iir, anakkale Muharebelerinin
zaferle neticelenmesinden sonra 1916 ylnda yazlmtr. O yllardaki bu savaa dair
metinlere baktmzda, hem cephe gerisinde hem de cephede yazlanlarn birounda zaferin Allahn yardmna baland hatta meleklerin Osmanl ordusuna yardm
ettii inancnn dile getirildii grlmektedir. Bu erevede hem cephedeki askerlerde hem de cephe gerisindeki halkta anakkale Zaferinde kuvvetli bir manevi yardm
inancnn olduunu sylemek mmkndr. Mesela, Boyabatl mer olu Mustafa
isimli bir ehidin cebinden kan destanda u msralar okuyoruz:
Askerler sel gibi gelip gidiyor
Kdir Mevlam bize yardm ediyor
Kumandan evladlar durmayn diyor
aln kardalar gnmz bu gn
Cihad Mslmana en byk dn8
te yandan, cephe gerisinin hissiyatn yanstmas bakmndan da Namk
Kemalin olu Ali Ekremin cephedeki bir subaya yazd mektuptan alnt yapalm.
Ali Ekrem, mektubunda Ervh- melik, ervh- heda ile beraber etrafnzda uuuyor dedikten sonra mektubuna unlar yazar:
Aman ya Rabbi, meleklerini insan kyafetinde anakkaleye mi gnderdin?
Bedir ve Huneyn gazalarnda den hed-y Mslimn kudret-i ulhiyetinle
hayat- nevn bularak Hazret-i Muhammedin fyz- kudsiyesini Osmanl
ordusuna m getirdiler?9
Dolaysyla, Sultan Redn mdad- ilah yetiip ordumuza demesiyle devrin
ortak hissiyatna itirak ettiini sylemek yanl olmasa gerektir. Bunun yannda ayn
beyitte lakin denilmesi de bize iki yl nce Balkan Savalarndaki yenilgiyi hatrlatmaktadr.
Bilindii zere Osmanl ordusu, 1912-1913te cereyan eden Balkan Savalarnda Osmanlnn bnyesinden kan kck denilebilecek devletlerin, Yunanistan,
Bulgaristan, Karada ve Srbistann ordular karsnda byk bir yenilgiye urar ve
drt yz yldan fazla hkimiyeti altndaki Balkan topraklarnn neredeyse tamamn
8
9
Bir Kahramann Destan, Sabah, Nu.9274, 26 Haziran 1331, s.3; Trk Edebiyat, S.43, Mays 1977,
s.10-12(Trk Edebiyatnda yaynlanan ayn destanda evladlar kelimesi olanlar eklinde yazldr.)
Ali Ekrem, anakkalede Mlzm- evvel mer dil Bey e, Tanin, Nu.2361, 2 Temmuz 1331/15
Temmuz 1915, s.3.
mer akr
kaybeder. Bu durum Osmanlnn ve ordusunun hasta adam olduu kanaatini pekitirdii gibi bir yl sonra 1915te anakkaleye hcum eden ngiliz ve Franszlarn ksa
srede Boaz geecei dncesini de kuvvetlendirici bir rol oynar. Ancak Balkanlarda ld zannedilen ordu anakkalede esiz bir destan yazacak ve stanbul yolunu
amayacaktr. Bu balamda iki yl nce Balkanlarda byk bir hezimete urayan ordunun anakkalede destan yazmas olduka dikkat ekicidir. Hemen belirtmek gerekir ki Balkanlarda yaplan hatalar ( Ordu iindeki siyasi ayrlk ve ordunun iyi sevk
ve idare edilememesi gibi hatalar) anakkale Cephesinde yaplmam; Balkanlarn
lekesini ordunun ve milletin alnndan silmek isteyen Osmanl ordusu, anakkalede
yeni bir kahramanlk destan yazmtr. te bu zafer Trk ordusunun tarihi kabullerine uygun olarak -zaferi kendine deil Allahn yardmna balama, hezimetten de
kendini sorumlu tutma- anlay dorultusunda manevi yardma balanmtr.10 Bu
inancn iyilii ve baary Allahtan ktl de kiinin kendinden bilmesi eklinde
ifade edebileceimiz slm anlaytan kaynakland sylenebilir. Dolaysyla, Sultan
Red, harp gnlerindeki anlay dorultusunda her ne kadar Balkanlarda kck
devletlerin ordular karsnda hezimete uranm olsa da iki gl dman olarak
nitelendirilen ngiliz ve Franszlar karsnda Osmanl ordusunun Allahn yardmyla
elik gibi bir kale haline geldiini ifade etmektedir. Hemen belirtmek gerekir ki Sultan Red, zaferi salt manev yardma, yani imdad- ilahye balamaz; askerlerin
azmini, kahramanln ve fedakrln da zikrederek nihayet dmann askerlerin
azmi karsnda aczini idrak ettiini belirtir. kinci ve nc beyti bir arada ele
aldmzda Sultan Redn anakkale Zaferinin Allahn yardm ve askerlerin azmi
sayesinde elde edildiinin altn izdiini sylemek mmkndr.
Gazelin drdnc beytinde ise Osmanl ordusunun zaferi karsnda yenilgiye
urayanlarn durumu tasvir edilmitir. Buna gre iki kavi dman, slamn kalbi
olarak grlen stanbulu ele geirmek iin anakkaleye gelmiken ve ksa srede
amacna ulamay beklerken aksine byk bir yenilgiye urayarak eref ve haysiyetini ayaklar altna alarak kap gitmek durumunda kalmtr. Oysa o yllarn dnyasnda ngiliz ve Fransz ordusu yenilmez zannedilmekte, karsnda hibir ordunun
duramayaca dnlmektedir. te byle bir ordunun, bir yl nce Balkanlarda ld
zannedilen bir ordu karsnda byk bir hezimete uramas, an ve erefini ayaklar
altna almas demektir. stelik yenemedii ordu karsnda anakkaleyi adeta kaarak terk etmek zorunda kalmtr ki iirde bu firar kelimesiyle ifade edilmitir.
Sz konusu beyitte stanbulun kalb-i slm olarak nitelendirilmesi de olduka anlamldr. nk stanbul hilafet merkezi, bir bakma slam dnyasnn kalbinin att
yerdir. ngiliz ve Franszlar stanbulu ele geirmek istemekle aslnda slam leminin
kalbini ele geirmek istemitir. Fakat dokuz ay sren kanl bir mcadeleye ramen
buna muvaffak olamamlardr.
10 Savalarda manevi yardm inancnn Trk harp edebiyatndaki akisleri hakknda geni bilgi iin baknz: mer akr, Trk Harp Edebiyatnda anakkale Mektuplar, Aka Yay., Ank., 2009, s. 466-473.
10
anakkale Muharebelerinin balarnda hem Boazda grev yapan Osmanl askerleri hem de stanbuldaki devlet adamlar anakkalenin geilme ihtimalinin olduunu dnmekteydi. Mesela, 18 Mart 1915 gn anakkale Deniz Savan leden
sonraya kadar idare eden komutan Yarbay Selahaddin Adil Paa, eine yazd bir
mektupta bu ihtimale binaen kendisine yle der: Bu harp memleketlerin hayat-memat meselesi olduundan ne kadar srecei malum deil. Herkes dman vurmaya
sonuna kadar karar vermitir. Fikrim u:
1- Buradan dman getii halde, stanbul da taht- emniyette olmamakla beraber, herkesin bana ne gelirse bana da deyip gidersiniz.
2- Veya imdiden ierilerde; Bayrami, Karesi, Balkesir gibi bir yere
gndereyim.11
anakkaledeki askerler gibi stanbulda yaayanlar da Boazlarn geilme ihtimalinden byk kayg duymulardr. Zira, tarihi kaynaklarn verdii bilgiye gre, ngiliz ve Fransz kuvvetlerinin anakkaleyi geme ihtimali, stanbulda hem halk hem
de devlet adamlar arasnda byk bir tedirginlie yol aar. yle ki bir ara stanbulun
igal tehlikesi gz nne alnarak hkmetin Eskiehire tanmas bile kararlatrlr. Padiah da bu karara uyarak Eskiehire gitmek iin hazrlklara balar. Ancak
o srada Beylerbeyi Saraynda oturan aabeyi II. Abdlhamidi de gtrmek iste[r].
Eski padiah teklifi kabul etmedii gibi Sultan Redn da gitmemesini tavsiye eder
ve stanbul terk edilecek olursa bir daha buraya dnlemeyeceini syler.12 te anakkaledeki sava stanbul iin bylesine byk bir neme sahiptir. O sebepledir ki
stanbuldan binlerce gen akn akn anakkaleye gitmi ve stanbulun dman eline
gememesi iin adeta kendilerini feda etmilerdir. Bunu bizzat cepheyi ziyaret ederek yerinde gren gen air brahim Alaeddin bir iirinde yle dile getirir:
Ey stanbul iim dolu hicranla
Eteine geldim yine hsranla.
Gnlmde var ac, derin bir dm;
Senin iin ekileni hep grdm.
Senin iin btn lem dkt kan
Snendeki gzellie yakan
u muazzam vakarnla sen de bil;
anakkale senin iin ok deil.
h orada mahvolana yazktr;
Fakat sana kurban olmak lyktr.
ocuklarn feda olsun; sen kurtul,
Ey cihann prlantas stanbul!13
11 Sellahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden Mektuplar -Hatralar, Yeditepe Yay., st., 2007, s.
152.
12 Cevdet Kk, Mehmed V, slam Ansiklopedisi, C.28, Yl: 2003, s.421.; http://www.islamansiklopedisi.info/, Eriim tarihi: 30.01.2015.
13 brahim Alaeddin, stanbula Dnerken, anakkale zleri, Marifet Mat., st., 1926, s.52.
11
mer akr
anakkale savunmas stanbulun savunulmas gibidir. O sebeple anakkale

Muharebelerinin kazanlmas hem cephedeki askerler arasnda hem de stanbulda
tarifsiz bir sevin meydana getirmitir. Bu sevinle Kesriyeli Mehmed Sdk, Sevindi Hazret-i Fatih ve honud oldu Erturul/ anakkale muzafferdir donansn artk
stanbul14 derken Necmeddin Sahir ise toplumun ortak hissiyatn yle nazmeder:
nk asla geilmez ite bu yol;
nk oldu anakkale Boaz,
ngiliz ile Franszn mezar;
Trklerindir mebbed stanbul15
yle ki o gnlerde bu zaferle stanbulun ikinci kez kazanld yolunda deerlendirmeler dahi yaplmtr. Zaferden dolay dile getirilen duygu ve dncelerden biri
de Allaha dua ve krdr. nsanst kahramanlk ve fedakrlk sahneleri ile dolu
anakkale Harp sahasndaki tablo karsnda bir air yle der;
Elbet krlr Hakk evine her uzanan el:
Yat secdeye hak batl byle tepelerken16
te anakkale Zaferinden dolay Allaha hamd ve krn dile getirildii, du
edildii iirlerden biri de Sultan Redn anakkale gazelidir. Sz konusu iirin son
beytinde Padiah kendine seslenerek Ey Red, kr secdesine kapanarak yle
dua et der: Allah, slm lemini daima korusun, tehlikelerden emin klsn! Burada
Padiahn anakkale Zaferinden dolay Allahtan sadece stanbulu deil btn bir
slam lemini daima, her trl tehlikeden korumasn istemesi onun slam dnyasnn halifesi olma zellii ile rten bir durumdur. Bylece, hem bir Mslman hem
de Mslmanlarn halifesi olarak Padiah, Allahtan daima slam lemini korumasn
dileyerek, bir dua beytiyle iirini bitirmi olur.
Sonu Yerine
Sultan Redn bu iiri Harp Mecmuasnn Temmuz 1916da kan 11. nshasnda yaymlanmasn mteakip birok gazete ve dergide de yer almtr. iir, Harp
Mecmuasnda her ne kadar balksz yaymlansa da gazete ve dergilerde Manzume-i
Hmyn,Gazel-i Hmyn, Manzume-i Garra-y Hmyn vs. balklar altnda karmza kar.17 Sz konusu iir yurt iinde ve yurt dnda byk ilgi grm,
14 Kesriyeli Mehmed Sdk, Zafer-i Katye Doru, Sabah, Nu.9461, 30 Kanun- evvel 1331.
15 Necmeddin Sahir, Hatra-i Zafer, Donanma Mecmuas 5-18 Mart anakkale Zaferi, Nu.158-159,
18 Mart 1334, s.1760.
16 E[lif ]. A[yn], Donanma, Nu.110, 24 Eyll 1331, s.929.
17 Manzume-i Garra-y Hmyn, Tercumn- Hakkat, Nu.12715, 26 Austos 1332/ 8 Eyll 1916, s.1;
Manzume-i Garra-y Hmyn, Servet-i
Fnun, Nu.1317, 1 Eyll 1332/14 Eyll 1916, s.1918;
Tercman- Hakkat, Nu:12715, 8 Eyll 1916; Tanin, Nu: 2780, 26 Austos 1332 / 8 Eyll 1916.
12
dilden dile dolam, bestelenmi, baka dillere Arapaya18 ve Almancaya da tercme edilmitir. Trk Yurdu dergisinin haberine gre bu iir Profesr Karali tarafndan Almancaya tercme olunarak, Osterreichische Rundschau, Mecmuasnn 15
Terin-i evvel 1916 tarihli nshasnda intiar etmitir.19
anakkale Gazeline olan ilgi bunlarla da snrl kalmaz ve devrin airlerince
tahmisler yazlr. Tahmis, Divan edebiyatnda bir nazm ekli olup gazel veya kaside nazm eklindeki bir iirin her bir beytine ayn vezin ve kafiyede er msra
ilavesiyle beer msralk bentlerden oluur. Bu erevede devrin birok ahsiyeti tarafndan anakkale gazeline tahmisler yazlmtr. Tahmis yazanlar, saray mensuplarndan brokratlara, askerlere, devrin tannm, tannmam birok airine kadar
geni geni bir yelpaze oluturur.20 Sz konusu iire yazlan tahmisler iinde en ok
beenileni mehur air Yahya Kemalin tahmisi olmutur. anakkale gazeline yaplan
tahmisler ayrca incelenmesi gerektiinden dolay bu yaznn snrlarn aacaktr. O
sebeple yazmz sonu yerine, Yahya Kemalin tahmisinin son iki bendiyle noktalayalm:
Allah Allah nidsyla muhcim ahrar
Tepelerden boanp sika-vr kahhr
Ettiler dmeni bir yle ki icl-y kenr
Kadr haysiyyeti p-ml olarak etti firr
Kalb-i slma nfz eylemee gelmi iken
Rh- Peygamberi tebre giderken hed
Millet arkanda bugn vecd ile tekbir-ser
Sen de mihrb- hilfette cebn-sy- sen
Kapanp secde-i krna Red eyle du
Mlk-i slm Hud eyleye dim memen21
18 Gazelin Arapa tercmesi iin baknz: Edebiyat- Ummiyye Mecmuas, Yl:1, Nu.1, 30 Nisan 1334,
s.40-41.
19 Trk Yurdu, C.11, Say: 17(121), 27 Terin-i evvel 1332.
20 Geni bilgi iin Bkz. Enfel Doan - Fatih Tl, Sultan V. Mehmed Readn anakkale Gazeli Ve Bu
Gazele Yazlan Tahmisler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Ve Edebiyat Dergisi, C.
33, stanbul 2005, s. 41-96.
21 Tahmis-i Manzme-i Hmyn, Yeni Mecmua 5-18 Mart anakkale Nsha-i Fevkalde, 1918, s.2.
13
Liman von Sandersin Kurmay Bakan

Diyarbakrl Kazm nan Paa (1880-1938)
Tuncer BAYKARA*
880 civarnda domu ve nl olmu Kzmlar bir

hayli oktur. Bunlar doum tarihlerine gre yle
sralanabilir:
1. Kazm Sevktekin: (1877-1949)
2. Kazm nan (1880-1938)
3. Kzm Dirik (1880-1942)
4. Kazm Karabekir (1882-1948)
5. Kzm Orbay (1886-1964)
6. Bunlara bir glmseme ifadesi olarak Paa
Kzm da ekleyebiliriz.
Biz bunlardan Kzm nantan sz edeceiz.
Kazm nan askeri knyesi 1315-P29 dur. Atatrk 317li olduundan demek ki ondan iki sene nce
Harbiyeyi bitirmitir. Diyarbekirde domu olup Alyanakzade Hakk Beyin oludur. Nitekim uzun bir
sre Kazm Diyarbekir olarak anlmtr (Mustafa Kemal Selanik veya hsan Cihangir gibi). Harp akademisini, 55. dnem mezunu olarak
bitirmitir. Snf arkadalar arasnda Enver Paa, Hafz Hakk Paa ve Fahrettin Altay
da vardr. Askerlik hayatnn ilk dnemi olaan kk subay olarak gemitir.
1911-12 de Almanyaya gitmitir. Orada kazand Almancas ile sonradan cihan
harbinde Alman generallerinin yannda, hatta kurmay bakan olacaktr.
smet Grglnn On yllk Harbin Kadrosu, 1919-1922 adl eserindeki (Ankara 1993), ilk kayt, Balkan Harbinde Byk Genel Karargah kurmay subayldr
(1912). Sonraki kayt Abdullah Paann kumandan olduu ark Ordusu karargh
kurmay subaydr.

Prof. Dr., Ege niversitesi, Emekli retim yesi.
15
Tuncer Baykara
Dil bilmesi sebebiyle 10 Austos 1913 de Roma ya ateemiliter olarak tayin edildi.
Cihan harbinin yaklamas zerine yurda dnd ve 3.08.1914 de I. Ordu da grevlendirildi Bu ordunun banda Alman Generali Liman von Sanders vard ( 1855-1929).
29 Kasm 1914 de I. Ordu Harekt ube Mdr oldu. Liman Paa, Kazm Beyin
1914 senesi sonbaharndan beri Kurmay Bakan olarak benim yanmda bulunuyor
dediine gre bu tarihten itibaren Liman Paann Kurmay Bakan olmutur. Oysa
Kazm nan Bey ile ilgili resmi kaytlarda bu tayin 12.02.1915 olarak grlmektedir.
Liman Paa, anakkalenin savunmasyla grevli 5. Ordu Komutan olunca Kazm
Bey de, Kaymakam=Yarbay rtbesiyle onunla beraberdir.
Atatrk, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe adl hatralarnda Kazm
nandan Ordu kurmay bakan olarak sz eder. Bu gnk olaylar F. Altay da gayet
yakndan bilmektedir. Nitekim o, o gnleri, Atatrk merkezli olmak zere zetle yle anlatr:
Anafartalar buhran srasnda Kolordu komutan Esat Paann emriyle kendisine telefon ettiinden sz eder. ngilizlerin yeni kartmas zerine, kar koymak
amacyla bu alana byk kuvvetler ylmt. Fakat bu glerden beklenen baar bir
trl gelmiyordu. Mustafa Kemal Bey de kendi gzlemlerini durmakszn stlerine ve
mirlerine bildiriyordu. Bir-iki gn geip, durum gittike nazikleince durumu ve bu
konudaki dncelerini daha st makamlara bildirmekte devam etti. Hatta bunu gittike sklatrd diyebiliriz. nk kendi grne gre kartma glerini durdurabilmek iin az bir zaman kalmt. Bu zamann karlmamas gerekiyordu. Anlalan
sorumlu Ordu komutan da durumu fark etmi olmal ki, are aramaya balad. Bu
arada muhtemelen Kazm Beyin aklna, teden beri atak ve baarl bir frka/tmen
komutan olan Mustafa Kemal Bey aklna geldi. Onu komutana syledi, Komutan
Liman Paa da hemen bu tmen komutann bir kere daha sorup soruturdu. nk
oraya birka tmen gnderilmiti ve tayin edilecek komutan adeta kolordu komutan
dzeyinde olacakt. Neticede Kurmay Bakanna Mustafa Kemal Beye bizzat bavurup aresini bir kere daha azndan dinlemek istediini, Ordu komutan adna Kazm
Bey haber verdi. Mustafa Kemal Bey, Kazm Beyle konutu. Bu konumay Atatrk,
anlatt gibi, paralel bir telefondan dinleyen Kolordu kurmay bakan Fahreddin Altay da anlatr.
Buhrandan kurtulu iin are nedir diye soran Kazm Beye, Mustafa Kemal
Beyin cevab, btn kuvvetlerin emrine verilmesi olmutur. nk M. Kemal Bey, buhrann byk kuvvetler ylmasna ramen komuta birliinin
salanamamas olduunu grmtr. Kzm Bey, ok gelmez mi diye sorunca M. Kemal Bey de az bile gelir demesi ile bu telefon konumas hitama
ermitir. Fakat aradan bir iki saat geince Frka komutanlndan adeta bir
kolordu komutanl demek olan Anafartalar gurubu komutanlna tayini
emrini almtr.
16
Liman von Sandersin Kurmay Bakan Diyarbakrl Kazm nan Paa (1880-1938)
Anlalyor ki burada Kazm nan Bey, kendisi ile ayn yata, fakat iki sene sonra
Harbiyeden ve Akademiden mezun olan Mustafa Kemal Beyin i bitirici zelliini
sezmi, grm ve bu kanaatini mirine de iletmitir. Liman Paa da, yazd hatralarnda Mustafa Kemal Bey hakknda olumlu kanaatta olduunu syler ve ona bu
ngiliz saldrc durdurmada tam olarak gvenebilirdim der.
Burada bir hususu belirtmekte yarar vardr. Hikmet Bayur, uzun yllar katib-i
umumiliini yapt Atatrkn haytn anlatt kitabnda anakkale gnlerinden
sz eder. Yllar sonra, vaktiyle anakkalede Kolordu kararghnda alm yksek
rtbeli saylabilecek bir subay, Atatrk n niin hala kendisine krgn olduunu anlayamadn Hikmet Bayura sorar. Oysa onun dediine gre Atatrkn taleplerine
kolordu kararghnda en uygun artlarda cevap verilmesinde kendisinin de gya tuzu
varm. Fakat Atatrkn bu subaya (belki de paa olmutur) kar krgnl aradaki bunca yln ardndan yine de gememi. Bu arada hemen belirtelim ki Mustafa
Kemal Beyin tmeninin bal olduu Kolordu kurmay bakan Fahreddin Altay idi.
Atatrkn Fahreddin Paa ile Cumhuriyet dneminde herhangi olumsuzluu sz
konusu olmamtr.
Kazm nan Beye, Kurmay Bakan olduu ordunun anakkale baarsnda belirli bir pay ayrmak fazla hatal olmaz. nk anakkale, kimisi byk erefini Alman komutanlara verse de yine de ncelikle Osmanl bahriyesinin, sonra 5. Osmanl
Ordusunun bir baarsdr. Ksacas bu hususta nce Trk deniz kuvvetleri, sonrasnda ise Trk kara birlikleri baarl olmutur.
Liman von Sanders (1857-1929) Trkiyede Be Sene adl hatralarnda Kazm
nandan sitayile sz eder. Kazm Bey, 1914 senesi sonbaharndan beri Kurmay
bakan sfatyla bana sadakatle yardm ve yoldalk etmi, karlam olduum baz
zorluklar bertaraf etmiti. Bu yaknlk hissi ile olsa gerek Liman Paa, 1918 senesi
balarnda, ocak aynda Almanyaya gittiinde yannda Albay Kazm Beyi de gtrmt. Orada hafta kadar kaldktan sonra dnmler, bu defa da Liman Paa Yldrm Ordular Gurubu komutanlna getirilince Kazm Bey de onun kurmay bakan
olmutu.
Kzm nan ile Atatrk n tanmas muhtemelen Harbiyede ve Kurmay mektebinde olmu olabilir. Fakat en scak iliki anakkalede balam, birka sene sonra
da devam etmitir. Kaytlara gre Kazm Bey, Yldrm Ordular gurubu kurmay bakan idi. Adeta ordu kurmay bakanlndan ordular gurubu kurmay bakanlna
ykselmiti. Fakat Mustafa Kemal Bey, daha hzla ykselmi, anakkalede bir frka/
tmen kumandan iken, Cihan harbinin sonlarnda nce paa, sonra ordu kumandan olmutu.
ngilizlerin Eyll 1918 sonlarndaki byk taarruzu srasnda da ordu kumandan
Mustafa Kemal Paa ile Kazm nann yine yollar kesiti. Mustafa Kemal Paa Trk
kannn Arap ounluu ile meskn olan am diyarnda aktlmasndan yana deildi.
17
Tuncer Baykara
Btn Trk kuvvetlerinin sratle kuzeye ekilmesini Liman Paaya teklif etmiti.
Liman Paa, kendisinin bir yabanc olduunu bu hususta Kurmay Bakannn ikna
edilmesi gerektiini sonra olumlu cevap vereceini belirtti. Bunun zerine Mustafa
Kemal Paa, Ordular gurubu Kurmay bakan olan Kazm nan ikna etmi olmal ki
Trk ordular sratle Halep dolaylarna ekilecektir.
Kazm nan Paann, Genelkurmay kinci Bakan olarak Milli Mcadele balarnda da bir byk hizmeti daha vardr. Bunun bilgisine dorudan Atatrk n yazdklarndan ulayoruz Atatrk 9. Ordu ktaat mfettii olarak tayin edilmesine rza
gstermi, mfettilik talimatnn oluturulmasna sra gelmitir. Atatrk, Genelkurmaya gider, asl bakan Trakyada teftitedir ve ilere ikinci Bakan Kazm Paa
bakmaktadr. Atatrk hemen Kzm Paaya isteklerini sralar. Kazm Paa da vazifemizdir yapacaz der. Talimatnameyi yazp imza iin Harbiye Nazr akir Paaya
gtrr. O da bunu okur, olduka deiik bir talimat olduunu grr fakat geri de
evirmez. Hatta mhrn karp Kazm Paaya verir; sen bunu odanda mhrlersin der. Kazm Paa, elinde mhrle dnnce Mustafa Kemal Paa daha bir sevinir,
yeniden bir iki husus eklerler ve mhr de sonra basarlar.
Bu olay Milli Mcadele tarihinde hi de gz ard edilmemesi gereken bir neme sahiptir. Ama Atatrk de, aziz arkada Kazm Paann bu trden davranlarn
unutmaz. Burada ben de derslerimde sadece Kazm nan deil, devrin Harbiye Nazr akir Paann da Milli Mcadele tarihindeki olumlu yerini belirtirdim. Nitekim
Atatrk bakalarna anlatt hatralarnda akir Paa iin Bu namuslu devlet adamnn ellinden ptm. der.
Aradan bir yl akn zaman gemi. Milli Mcadele yeni bir vehe kazanlm,
Mustafa Kemal Paa, Samsun-Erzurum ve Sivas geerek Ankaraya gelmitir. te
hele 16 Marttaki igalden sonra Ankara Milli Mcadelenin tam bir merkezi durumuna geince, Damat Ferit hkmetince aa alnan Kazm nan da 26.06.1920
de Ankaraya geldikten sonra kendisini Garp Cephesi Kumandan Ali Fuat Paann
yannda kumandan yardmcs olarak gryoruz (1920 Ekim). Garp cephesinin Garp
ve Cenup diye ikiye ayrlp iki Miralayn ( smet ve Refet Beyler) kumandan tayin
edilmesiyle Ankaraya dnm, Milli Mdafaa Vekleti Mstear olmutur.
Kazm Paa, Sakarya sava srasnda Bakumandanlk kararghndadr. Grevi
Bakumandanlk Kalemi bakanldr. Hatta savan iinde gn gnne hatralarn da kaleme almaktadr. Rivayete gre bunu smet Paa da grmtr. Bu savata,
bir nceki Ktahya-Eskiehir muharebelerinde olduu gibi, smet Paann uygun
olmayan askeri tedbirlerini herkes gryordu. Kazm Paa da muhtemelen bunlar
saklamadan yazabilecek fikir ve vicdan dirayetine sahipti. Savan baaryla kazanlmasndan sonra bir ara F. Kantemir in rivayetine gre smet Paa bu defteri okumak
zere alm, fakat sonra bir daha geri vermemitir. Fakat Kazm Paa bunu mesele
18
Liman von Sandersin Kurmay Bakan Diyarbakrl Kazm nan Paa (1880-1938)
yapacak deildir. O sonra ordu dzeninde 2. Orduya bal bir kolordu kumandandr. Byk Taarruz ve Dumlupnar savanda Kazm Paa 2. Orduya bal 6 Kolordu
kumandandr.
Kazm Paa sonra ferik olarak cumhuriyet ordusuna grev yapacaktr. Cevat
Paann 3 Ordu mfettiliinden ayrlmasn sonra bir sre iin ordu komutan olmu, eyh Saidin Diyarbekir ehrine girmesini nlemitir.
Kazm Paa, 1926 da askerlikten emekliye ferik/korgeneral rtbesiyle emekli
oldu. Kazm Paa, Atatrkten rica ederek Samsun valisi oldu: Samsun valisi iken
namuslu ve drst bir seim yaptrd. Samsunda Belediye seimlerini Serbest Cumhuriyet frkas aday kazand. Buna hkmet ve devlet olarak hibir mdahalede bulunmad, bulunulmasna imkn vermedi. Kendisinin Atatrk nezdindeki byk ve
etkili yeri, banda smet Paann bulunduu hkmetin genel siyasetine aykr idi.
Bunun iindir ki 5 senelik valiliinin ardndan 4. Dnemin bir ara seiminde zmir
mebusluuna setirildi.
Kazm nan 1932 sonras Ankarada mebus /milletvekili olarak gryoruz. Ayrca Gazi/Atatrk n sofrasna sk sk davet edilenlerden birisidir. Atatrkn 1.11.1931
den 10.11.1938 kadar yedi yla yakn devam eden hayatnn en nemli kayna saylabilecek Atatrkn Nbet Defteri (zel ahingiray, Ankara 1955) adl eserden bu
gerei reniyoruz. Geri soyad kanunundan nce Kazm Paalarn okluundan
dolay, ismi geenlerden hangisinin Kazm nan olduunu tam sezemesek de baz
kesin bilgilerimiz de vardr.
Bu eserde ilk defa 7.1.1932 tarihinde Kazm Paa Diyarbakr, refikas ile ifadesi
vardr. Kazm Paa Diyarbakrl diye nldr. Ancak bu yllarda Kazm Sevktekin de
Diyarbakr mebusudur. Bu arada yaverlerin (Cevdet Tolgay, kr zer, Nait Meng) bu Kazm Paalar nasl alglad da nemlidir: Ancak eski Samsun Valisi diye
tanmlanan Kazm Paa hazretleri, 23. 07. 1932de Yalovadadr. Artk bu kesinlikle
Kazm nantr. 21. 10. 1932de de eski Samsun Valisi tanmyla veriliyor. nk
stndeki isim de bir baka Kazm Paadr (s. 108). Yaver Naid ismen belirttii Kazm Paa ise 17. 12. 1932, artk zmir mebusudur. 21. 12, Samsun Vali-i Sabk, 25. 12,
28. 12 zmir diye geer. Netice olarak lmne kadar Kazm nan nerede ise haftada
bir Atatrkn sofrasndadr. Ama bu sofrada smet Paa ile hi karlamamaktadr.
Bu da olaandr.
Sonu
Kazm nan, nerede ise kaderleri Atatrk ile kesien, lkesine hizmet eden faziletli bir askerdir. Hocam Zeki Velidi Togan, Atatrkn ok vefal bir insan olduunu
sylerdi. lkenin eitli kelerinden gelenlerin Paam seninle urada birlikte idik
diye ona yanatklarn belirtmiti. Kazm nan hakkndaki davranna baklrsa bu
hkm demek ki dorudur. Bu iki yakn arkadan meknlar cennet olsun.
19
anakkale Savalarndaki Tannm

Yabanc Komutanlar
Cemalettin TAKIRAN*
u ksa almada anakkale muharebelerinde savaan yabanc komutanlardan

ok tannm olanlar hakknda genel ve ksa bilgiler verilecek ve bu komutanlarn
anakkale muharebelerindeki durumlar tantlmaya allacaktr.
anakkale savalarnda ngiliz ve Fransz komutanlar Trklerin karsnda, Alman komutanlar ise Trklerle birlikte savat. anakkale savalarnda, Liman von
Sanders ve Erich Weber Paa gibi Alman generaller ve ok sayda Alman subay ve
Alman askeri de cephelerde bulunmulardr. anakkale savalarnda isimleri geen
tannm Alman komutanlarn banda Liman von Sanders gelir. 5. Ordunun komutan olarak grev yapan Liman Paann Enver Paa, Mustafa Kemal Paa ve Ahmet
Fevzi Beyle yapm olduklar tartmalar ve gr ayrlklar anakkale savalar ile
ilgili yazlarda yer alr.
Cephede grev alan Alman subaylar daha ok bilinmekle beraber, Alman askerlerinin saylar kesin bilinmemektedir. anakkalede arpm Alman Binba Carl
Mhlman yazm olduu eserde anakkalede yaklak 700 Alman askeri savat
diyor.1 Trkiyedeki almalarda ise 70 kiiden 300 kiiye kadar Alman asker says
rakamlar deimektedir. Ayrca Almanlardan baka, az da olsa anakkalede Avusturya-Macaristan devletinin de askerleri vardr. Sava srasnda, Avusturya-Macaristan ordusunun Macar topu ve takviye kuvvetlerinin Gelibolu yarmadas ve gney
cephelerinde aktif olarak yer aldklar grlmtr. zellikle 1915 yl sonlarna doru Bulgaristann savaa girmesi ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ile irtibatn
salanmasndan sonra Avusturya-Macaristan topu bataryalar Trklere yardma
gelmitir.2 Macar askerler askeri malzemelerin tanmasnda ve zellikle havan topu
*
1
2
Prof.Dr., Gazi niversitesi, ?? taskiranc@yahoo.com

Carl Mhlman, anakkale Sava, (ev. Sedat mran), Tima Yaynlar, stanbul 1998, s.120.
Tosun Saral, Gelibolu Cephesine Ulaan Avusturya/Macaristan Topu Bataryalar, anakkale
1915, Yl 4, Say 11 (Mart 2012), s. 32-36.
21
Cemalettin Takran
kullanmnda yardm etmilerdir. Ancak anakkalede yksek rtbeli Avusturya-Macar komutan grev almamtr.
Yazmza konu olan anakkale savalarnda Trklerin yannda ve dman saflarda grev alm tannm baz komutanlar u ekilde tantabiliriz:
Liman von Sanders
17 ubat I855te dodu, 22 Austos 1929da Mnihte ld. 1911 de generallie ykseldi. Balkan Harbi sonras Osmanl Devleti ordusunun slahn dnyordu. Sanders Osmanl ordusunda yenilik yapmak iin Almanyadan istenen kurulun
bakan olarak 14 Aralk 1913te stanbula geldi. Austos 1914te geni yetkilerle
stanbulda I. Kolordu komutan oldu. 1914e kadar Osmanl ordusunda baz reform
almalar yapt. Almanya ile yaplan anlama gereince mareallik rtbesine ykseltilen Sanders, Mart 1915te de anakkalede oluturulan 5. Ordunun komutan oldu. Bu atanma ile anakkaledeki tm idari yetkiyi eline alan von Sanders,
yaklak dokuz ay sren bu savalarda komutanlk grevini srdrd.
5 nci Ordu Komutanlna atanan Mareal Sandersin grevi, mttefiklerin anakkale
Boazndan gemelerine engel olmakt. Ona gre dman, anakkale Boazndan geip stanbula gidebilmek iin, mutlaka Gelibolu Yarmadasn ele geirmek
ve Anadolu kylarn kontrol altna almak isteyecekti.
Bu yzden, karma birinci ncelikle Saros Krfezine,
ikinci ncelikle Anadolu kysna yaplacakt. Seddlbahir burnuna yaplacak karma ise, dier karmalarn yannda pek de nemli olmayacakt.
Sanders, arazi zerinde verdii emirle, uygulanmakta olan Trk Savunma Plnn olduu gibi deitirdi; kendi yapt deerlendirmedeki karma yerlerinin nceliklerini gz nne
alarak, birlikleri yeni duruma gre konulandrd. Daha nceki Savunma Plnnn
gerekelerini renmek bile istememi, 3. Kolordu Komutannn, blgeyi savunmakla grevli 9. Tmen Komutannn, daha nce blgeyi savunan ve dmann karaya
ayak basmasna izin vermeyen 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemalin grn de almamt.
Liman von Sanders
Sandersin kendi plannda srar, dman kolayca karaya kararak Alman cephelerinin ykn hafifletmek iin byk dman kuvvetlerini buraya ekme dncesinin veya Alman Genel Kararghndan bu konuda gizli bir emir alm olabilecei ihtimalinin ar bast biiminde de deerlendirilmektedir. Trk komutanlar, bu
pln onaylamadlar. Sonunda, anakkalede Yarbay Mustafa Kemal ve dier Trk
22
anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar
komutanlarnn nerdii gibi deil, Liman von Sandersin istedii gibi bir savunma
dzeni alnd. Zira komutan ve karar organ Sandersti. Sanders, Anadolu kysna 2
Tmen, Saros Krfezine 2 Tmen ayrd. Seddlbahir blgesinde bir tmen tuttu, 5
nci Ordu genel ihtiyat olan bir tmeni de Maydos (Eceabat) blgesinde konulandrd. Anlalaca gibi Trk komutanlar anakkaleye dman donanmasnn Sebdlbahir ve Kabatepeden kacan dnp ona gre planlar yaparken, Liman Paa,
dmann Saros krfezinin u ksmndan, Bolayr civarndan kacan dnm,
btn sava planlarn bu ngr zerine yapmtr.
Liman Paa, Trk komutanlarn dman mmkn olduu kadar kyda karlama plann deitirerek, kuvvetleri merkezde toplayp nereye karma olursa oraya
ynlendirme stratejisi izlemitir. Bu plana bal olarak Trk komutanlarn kylara
yerletirdii kuvvetleri geri ekmitir. Yarmadann en gneyindeki Sebdlbahirde
sadece bir tmen braklmtr. Bu nedenle dman kt noktalarda tutunma ans bulmutur. Liman Paa, Gelibolu yarmadas ve Kumkaleye karmann balad
gece, Geliboludaki kararghndan ayrlp Sarosa gitmi, Mehmetik dmanla savarken, Sanders Paa, o gece orda kalarak sabah geri dnmtr.3 stelik kimseye
veklet de brakmamtr. O gece Mustafa Kemal Paa kimseden emir almadan insiyatif kullanarak Maydostan harekete gemek durumunda kalmtr. Liman Paaya
yaplan askeri eletirilerden bazlar da onun birlikleri gece taarruzuna zorlamas
ve gelen her yeni birlii cepheye srmesidir. Bylece birlikler ok zayiat vermitir.
Liman Paa anlarnda gece yaplan 1-2 Mays ve 19 Mays taarruzlarnn bir hata
olduunu yle itiraf etmitir: Bahis konusu taarruzun tarafmdan ilenmi bir hata
olduunu itiraf ederim. Bu hatay dman kuvvetlerini iyi takdir edememekle ve elimizdeki az topu kuvvetiyle ve ok snrl cephaneyle bu ii baaracamz nceden
hesaplayamamakla iledim4
Mustafa Kemal, 3 Mays 1915te Arburnundan Harbiye Nazr ve Bakomutan
Vekili Enver Paaya gnderdii mektupta, Mareal Liman von Sandersle ilgili deerlendirmesi yledir:
Liman von Sanders Paa, bizim ordular, bizim memleketimizi tanmad, gerektii ekilde incelemede bulunacak kadar da bir zamana sahip olmadndan, sadece ihra noktalarn, tamamyla ak brakacak tertibat alm
ve dmann karaya kmasn kolaylatrmtr Vatanmzn savunulmasnda kalp ve vicdanlar bizim kadar arpmadna phe olmayan bata
Liman von Sanders olmak zere btn Almanlarn fikri gcne de itimat
buyurmamanz kesin olarak temin ederim5
3 Liman Van Sanders, Trkiyede 5 yl, Burak Yaynevi, 1968, s. 87,88.
4 Sanders, Trkiyede 5 yl, s. 98.
5 smet Grgl, Atatrkn Arburnu Muharebeleri Raporu ve Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe
Adl Eserlerinde Yer Almayan Emir ve Raporlarndan Bir Demet, Atatrk. Aratrma Merkezi Dergisi, S. 19, 1990, s. 96-97.
23
Cemalettin Takran
Eric Weber
Erich Weber Alman Ordusunda savunma uzmanyd. Weber 1914 ylnda Alman
ordusunun bir savunma uzman mhendisi olarak anakkaleye gnderildi. 29 Austos 1914te, Almanyadan stanbula iki Amiral, 15 deniz subay ve 281 deniz topusu gnderilmiti. Bunlar arasndan Amiral von Usedom, karargh stanbulda olan
stanbul ve anakkale Boazlar Mstahkem Mevki
Komutanl adyla kurulan birlie komutan olarak
atanmt. Weber Paa da boazn ky savunmasn
desteklemek iin gnderilen Amiral Usedom un komutas altnda anakkalede grevlendirildi. Anlalaca gibi nceleri stanbul ve anakkale boazlarnn
deniz kylar mstahkem mevkilerine Alman Koramirali Guido von Usedom komuta etmekteydi. Fakat
daha sonra Goben ve Breslau gemilerinin de bulunduu Trk filosu oluturulunca, Amirall Usedom Alman
Koramirali Wilhelm Souchonun emrine verildi.
Weber Paa ilk grevlendirilmesinde anakkale boaznn deniz trafiine kapatlmas ilemlerinde grev ald. Ky savunmasn glendirmek iin
Eric Weber
anakkaleye gnderilen Weber, Eyll 1914 ylnda anakkaledeki tabyalarn savunmasndan sorumlu oldu.
Mart 1915 ylnda Liman von Sanders, Anadolu kysndaki Kum Kaleyi savunmak
iin Weber Paay Osmanl XV. Kolordu komutanlna getirdi. Albay August Nikolai
komutasndaki 3. Tmen Anadolu yakasna yerletirilmiti ve Erich Paul Weberin
komutasndaki 15. Kolorduya balyd. 15. Kolordu 25-27 Nisan gnlerinde Kumkale
savalarna katld.
Weber Nisan 1915ten Temmuz 1915e kadar anakkale cephesinde grevde kald. Weber paann 15. kolordusu 25 Nisan 1915te karaya kan Fransz askerleriyle
savat. Liman von Sandersin emriyle 7 Mays 1915 ylna kadar Anadolu yakasnda
Kumkalede 15. Kolordu komutan olarak grev yapt. Kuvvetleriyle anakkalenin
Asya kylarn savundu daha sonra yine Liman Paann emriyle Gelibolu Gney
Grup komutanlna atand. Orada 6-8 Mays ve 9-24 Mays 1915te 2. Kirte muharebelerine katld. Gney Grup komutanl nce 3. Kolorduya balyd. Fakat bu
komutanlk 4 Maysta dorudan 5. Orduya baland.
Weber Paa anakkale cephesinde 4-6 Haziran 1915te 3. Kirte muharebelerine
katld. 28 Haziran 3 Temmuz tarihlerinde Zndere muharebelerine katld. Zndere muharebelerinden nce komutay yedek 2. Kolordu komutan Faik Paaya brakma konusunda Liman Paaya ok srarc oldu. Teklifi kabul edilmedi. Weber Paa
24
Liman Paann aksine taktik olarak Trk subaylarnn daha ok tercih ettii, dmanlar karaya karmadan denizde imha etmek taktiini benimsiyordu. Liman Paa ise
karaya kmalarna izin verip karada imha edilmelerini ngryordu.
Temmuz 1915e kadar bu grevde kalan Weber Paa, Sanderse daha iyi savunma
yaplabilecek bir hatta ekilmeyi nerdi. Bylece Liman Paa ile uygulanacak taktikler konusunda anlamazla dt. Bu tr anlamazlklar zerine Weber Paa 8 Temmuz 1915 2. Kerevizder muharebesinden az nce Liman Paa tarafndan grevden
alnd ve Almanyaya gnderildi. anakkale savalarnda Trklerin karsnda savaan
ngiliz ve Fransz komutanlarn ok tannm olanlarndan bazlar da unlard:
Ian Hamilton
Ian Hamilton 16 Ocak 1853te dodu. Hindistan,
Msr ve Gney Afrikadaki ngiliz birliklerinde eitli
grevler ald. Gney Afrika Savanda gsterdii baarlardan dolay korgenerallie ykseldi. Daha sonra
ngiltereye dnen Hamilton nce Lord Kitchenerin
Kurmay bakanl sonra da Saray Svarileri Muhafz Alay Karargh komutanl grevlerini yapt. 1904
Rus-Japon Sava srasnda gzlemci olarak Japonyaya
gnderildi. 1910 ylnda ise Akdeniz Ordular bakomutanlna atand. 1915de anakkalede Fransz
ve ngiliz Kara Kuvvetleri bakumandanlna tayin
edildi. 13 Martta, Anadolu kylarna kara kuvvetleri
karma greviyle Londradan hareket etti. 16 Martta
Mondrosa geldiinde emrindeki sefer kuvveti 17.000i
Fransz 75.056 asker, 132si Franszlara ait 140 top ve 8
uaktan oluuyordu.
Ian Hamilton
Akdenizdeki donanma komutan Amiral Carden, donanma Marmara Denizine

doru anakkale boazndan taarruza balamadan nce boazdaki mayn hatlarnn
temizlenmesi ve irtibat hatlarnn salanmas iin, karaya yaplacak askeri harektn
derhal balatlmasn istiyordu. Fakat Hamiltonun emri altndaki ordu henz hazr
deildi. Lord Kitchener tarafndan 12 Martta ngiliz denizar grev kuvvetleri komutanlna atanan Ian Hamilton henz hibir harekt plann tam olarak incelemeye frsat bulamadndan donanmaya nasl yardmc olacan bilmiyordu. Churchill, kara harekt destei isteyen Amiral Cardenden, General Hamilton Mondrosa
ular ulamaz onunla grmesini ve bir an nce harekete geilmesini istedi. Bu
gelime zerine Amiral Carden 16 Martta Fransz General Hamilton ve dAmadea,
25
Cemalettin Takran
Yarmadann Bolayr yaknlarna karma yaparak Osmanl ordusunun stanbul ve

Trakya ile balantsn kesmeyi nerdi.6 Fakat Hamilton bu istei reddetti.
Boaz gemek isteyen Mttefik donanma anakkalede baarszla uraynca
Geliboluya asker karma karar alnd. Bylece kara savalar yaplacakt. Ancak karma 25 Nisanda, yani bu kararn alnmasndan bir ay sonra gerekletirilebilmitir.
Ian Hamilton kara savalar boyunca mttefik kara kuvvetlerine komuta etti.
Kara savalar srasnda, 1915 Mays ay ortalarnda Geliboludaki ngiliz harekt
kt bir devreye girmiti. 25 Nisandaki Parlak bir zaferle talanacak kk bir sefer mitleri hsranla sonlanyordu. 25 Nisan sonrasndaki haftalk srekli gayrete ramen stn ngiliz ve Fransz ktalar Al Tepeden hala mil uzakta idiler.
Arburnunda Avustralya ve Yeni Zelandallar ise sahilden birka kilometre ierde
mhlanp kalmlard. Hamiltona gre anakkaledeki kara ve deniz kuvvetleri ordu
byk lde takviye edilmeli ve ordudan, donanmann Boaz zorlamasna yardm
etmesi deil, Boaz amas talep edilmeli idi. General Hamilton, 10 Mays 1915te
Londraya gnderdii bir telgrafta birka tmen daha gnderilecek olursa Arburnu
ve Seddbahirde baaryla ilerlenebileceini bildirdi. Harbiye Nazr Lord Kitchener
18 Maysta Sir Ian Hamiltonun telgrafnda belirttii drt tmen daha gnderilmekle
bir baar kazanlacana kani olmamt. Ertesi gn Lord Kitchener u cevab verdi:
Fikirleriniz, iinde bulunduumuz glkleri sratle gidermek konusundaki
esas gr tahrik ve takviye edecek nitelikte deildir. ki cepheyi uzun mddet besleyebilmek iin memleketin btn kaynaklarn harcamak gibi nemli
bir sorun ile karlamaktayz. Halen anakkalede uradmz talihsizlii,
en yakn bir zamanda gidermek iin mmkn olan azami gayreti sarfedeceinize ve Douda byk kargaalklar douracak olan anakkaleyi tahliye
meselesinin bir zm sureti olarak orduya girmesine engel olacanza gvenim vardr.7
Ancak yapt btn giriimler baarszlkla sonulannca ar eletirilere hedef olan Hamilton, grevden alnarak Ekim 1915te ngiltereye arld. Bundan
sonraki askerlik yaamnda geri hizmetlerde grev yapan an Hamilton 1947 ylnda
Londrada ld.
6
7
26
Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, c. 2, Ankara 1964, s.19; George H. Cassar, anakkale ve Franszlar, Milliyet Yaynlar, 1974, s. 174.
C.F. Aspinall Oglander, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, Arma Yaynlar, stanbul 2005, s. 11- 16.
Sir Sackville Hamilton Carden

ngiliz Amirali Carden, 1857 ylnda dodu. 1882
Msr harbine katld. 1894te Dou Sudanda grev
yapt. 1908de amirallik rtbesine ykseldi. 1914te
Malta deniz kumandanlna atanan Carden, ngiltere Akdeniz Filosu Bakumandanlna getirildi. Kasm
1914 tarihinde Osmanl mparatorluunun safnda I.
Dnya Savana katlmas zerine ngiliz Donanma
Komutanl bnyesinde anakkale Boazn gemek iin planlar zerinde almaya balad. Blgedeki maynl blgelerin temizlenmesinde de grev ald.
Carden, boazdaki tahkimatn sistematik olarak yok
edilmesi dnyordu ve buna gre bir plan hazrlad.
18 Marta kadar anakkale Deniz Harektlar sra- Sir Sackville Hamilton Carden
snda keif ve bombalama ile ilgili baarl grev yapt dnlen Carden, 18 Mart deniz harektnn planlarn yapt ve mttefik filosuna
o tarihe kadar kumanda etti. Amiral Carden donanma Marmara Denizine taarruza
balamadan nce boazdaki mayn hatlarnn temizlenmesi ve irtibat hatlarnn salanmas iin, karaya derhal bir askeri harektn balatlmasn istiyordu. Fakat ordu
henz hazr deildi. Lord Kitchener tarafndan 12 Martta ngiliz denizar grev
kuvvetleri komutanlna atanan Ian Hamilton henz hibir harekt plann tam olarak inceleyememiti ve donanmaya nasl yardmc olacan bilmiyordu. Hamilton
Mondrosa gelince, Amiral Carden ona, 16 Martta Yarmadann Bolayr yaknlarna karma yaparak Osmanl ordusunun stanbul ve Trakya ile balantsn kesmeyi nerdi. Fakat Hamilton bu gr reddetti. Amiral Cardeni rahatsz eden husus
harekta derhal balanmas fikrinden ok anakkaleyi kuatan tepelerin ardnda bulunan obs bataryalaryd. Bunlarn saylarn da bilmiyordu. Elindeki keif uaklar
ile bataryalarn yerlerini tespit etmeye alt. Fakat uaklar Trk topusunun menzili dnda havalanp gerekli keifleri yapamyordu. Bu yzden harektn karadan
da gl bir ekilde destek verilmesinde srar etti. Bunun zerine ngiliz Hkmeti
16 Mart 1915de Amiral Cardeni hastaln bahane ederek grevinden ald ve yerine yaplacak olan taarruzun mmkn olduunu dnen Amiral De Robecki atad.
Donanmann st kademesinde yaplan bu atama Amiral Cardenin harekt plannda
bir deiiklik meydana getirmedi. Aksine denizden saldrnn 18 Martta gerekletirilmesini kesinletirdi. Amiral Carden 1916da valyelik unvan ile taltif edildi.1930
ylnda ld.
27
Cemalettin Takran
William Riddell Brdwood

ngiliz mareali Birdwood, 1865 ylnda Hindistanda dodu, 1951 ylnda Hampton Courtta ld. Mesleinde ykselerek, 1917de general, 1925te feldmareal unvanlarn ald. Birdwood, Hindistanda, Hazara (1891),
Isazai (1892), Tirah (1897-98) seferlerine, ChagraKotal, Dargai, Samphagha savalarna ve Bazar Valleydeki askeri harektlara katld. Gney Afrika Sava
(1899-1902) srasnda, Nataldaki atl tugaya komutanlk etti. Sonra bakomutan Lord Kitchenerin askeri
sekreterliini yapt. 1908de, Mohmand seferinde kurmay bakanl grevinde bulundu ve ayn yl Sekin
Hizmet Rtbesi (Distinguished Service Order) niann kazand.
William Riddell Birdwood
Birinci Dnya Harbinde, ngiliz Akdeniz Seferi

Kuvvetlerinde grev ald. anakkale cephesinde grev ald. Kabatepe-Arburnu blgesine karma yapan
nce Avustralya ve Yeni Zelanda Ordusu (ANZAK)
komutan olan Birdwood, buradaki kara savalarn
ynetti. 1915 ve 1916da Gelibolu yarmadasnn boaltlmasnda anakkale ordusuna komuta etti.
Anzak askerlerini iyi idare etmesiyle byk bir hret kazand. Bu kuvvetlerin
kendisine besledikleri gven, bat cephesinde elde edilen zaferin balca sebebi olarak adlandrld ve Birdwooda, Anzaklarn Ruhu (Soul Of Anzac) unvan verildi.
1920de Hindistan kuzey ordusuna komutan olarak atand, 1925-30 yllarnda da btn Hindistan ordusunun bakomutanln yapt.
Kasm 1938de, Atatrkn cenaze trenine ngiltere hkmetinin ba temsilcisi
olarak katld. Aya incindii iin treni Halkevi (imdiki Trk Oca) binas balkonundan izleyen Birdwood, Atatrkn naan, bir miktar toprak getirtip zerine
basarak, Trk topra zerinden selamlam ve bylece anakkalede karlam olduu bir kahramana son hrmetini de gstermitir.
Amiral Sir John de Robeck
Dnya Savanda anakkale Deniz Harektnda mttefik donanmasna komuta eden John de Robeck 1862 ylnda dodu. ngiliz deniz kuvvetlerinin baarl bir
subay idi. 1914 ylnda 9. Kruvazr Frkasnn komutan oldu. Akdeniz Donanma
Komuta kademesinde grevlendirildi. John de Robeck, Ocak 1915te Akdeniz Seferi
Kuvvetler Komutan Cardenin yardmcs olarak atand. O zamana kadar eitli grevlerde bulunmu bir subayd. ubat 1915te anakkale dndaki tabyalarn bombalanmasnda askeri baarlar ngilizlerin dikkatini ekti.
28
Amiral Cardenin sal sebebiyle grevden ayrlmas zerine 17 Mart 1915 gn onun yerine geti.
Ertesi gn 18 Mart Mttefik saldrsna kumanda etti
ve byk bir yenilgiye urad. 18 Mart 1915te mttefik
donanmas beklemedii byk bir baarszla urad.
Alt sava gemisi batm ve ar hasar grmt.
John de Robeck daha sonra yaplan kara
harektlarnda da mttefiklerin kara ordusuna denizden ate destei salad ve karaya ilk karmalara komuta etti. John de Robeck, 1916da mttefik yenilgisinden sonra ngilterede 3. Sava Filosu komutan olarak
grevine devam etti. Akdenizde ve Egede eitli filolarn komutanln stlendi. 1924te emekli oldu. 1928
ylnda ld.
Amiral Sir John De Robeck
General dAmad
Fransz Generali dAmad 24 ubatta ngiliz ordusuyla birlikte Osmanl Devletine kar savamak iin
Dou Seferi Kuvvetleri Komutanl na getirildi. Bu
grev srasnda 25 Nisanda yaplan kara karmasna
katld. Daha sonra Seddlbahirdeki kara savalarna
da katld. Fakat buradaki grev Fransz askerleri iin
skntl bir duruma dmt. Kuvvetleri yarmadann gneyinde Trkler tarafndan adeta bloke edilmiti ve Fransz birlikleri ilerleme salayamyorlard. Tpk
batdaki Fransa cephesinde olduu gibi, buradaki sava da tam bir mevzi savalarna dnmt.
Fransz yetkililerce General dAmadn bu savalarGeneral dAmade
da etkili olamad dnlmeye baland. Ayrca General dAmad burada hastaland. Bunun zerine daha fazla anakkalede kalamad ve
14 Mays 1915te Fransaya dnd. Yerine General Gouraud atand. General dAmade
1941 ylnda Fransada ld.
General Gouraud
ngilizlerle gibi Franszlar da Osmanl Devletinin paralanmasndan pay almak
istiyordu. anakkaleye cephe ama karar verdiklerinde, Bat Avrupada sava btn
iddetiyle srmekte ve Almanlar Parise 80 km mesafeye kadar yaklam durum29
Cemalettin Takran
daydlar.8 Buna ramen Franszlar, ngilizlerden Bat

cephesine Almanlara kar 5 Tmenlik bir asker destei vaadini alnca anakkaleye ngiliz genel komutas
altnda kuvvet gndermeye raz oldular.
1915 yl banda Mttefiklerin douda
anakkalede yeni bir cephe ama karar zerine anakkale Fransz Sefer Gc adyla, aralarnda smrge
askerlerinin de bulunduu, 17.000 kiilik bir kolordu
kuruldu ve komutanlna da General dAmade atand. Ancak anakkale cephesinde General dAmaden
sava ynetimi Franszlar tarafndan baarl bulunmad iin General dAmade grevden alnd. Yerine
General Gouraud atand.
Fransz General Henri Joseph Etienne Gouraud
1867 ylnda Pariste dodu. 1888 ylnda piyade subay
olarak orduya katld. 1. Dnya Savana kadar srekli Sudan ve Senegal gibi Fransa
dndaki smrge lkelerde bulundu. 1907de albayla ykselen Gouraud, 1912 ylnda Fasa gnderildi. Fasta bir sre genel valilik grevini yrten Gouraud, 1. Dnya Savandan hemen nce general oldu.
General Gouraud
General Gouraud, anakkalede 14 Mays-30 Haziran 1915 tarihleri arasndaki

ksa bir srede bulundu ve blgedeki Fransz kuvvetlerinin komutanln yapt. General Gouraud, 14 Mays 1915te cepheye intikal etti. Grevi devraldnda Fransz
birlikleri 2. Kirte Muharebelerinde ok fazla zayiat vermilerdi. Verilen onca zayiata ramen birlikler, hedefleri olan Altepeden olduka uzaktlar. Gouraud cepheye
vardktan birka gn sonra yapt incelemelerin sonunda, 20 Maysta, Hamiltona
gnderdii muhtrada: Trk topular Boazn iki yakasn elde tuttuu srece
denizden yaplacak yeni bir zorlama aklc olmaz. Dolaysyla, kara gleri barol
oynamal donanma ise yapabilecei yardm yapmakla yetinmelidir9 demekteydi.
Franszlar, 25 Nisandaki savunma amal Kumkale karmas grevini tamamladktan sonra, bu blgeyi boaltarak Seddlbahire ngilizlerin yanna gelmilerdi.
Ancak burada Anadolu yakasnda imha edemedikleri Trk topularndan, ok zarar
greceklerdir. Seddlbahirde bulunduklar dnem ierisinde ntepe Bataryasndaki
topular, isabetli ve kuvvetli atlarla Franszlara byk zarar verecektir.
General Gouraud anakkaledeki lk savan 4 Haziran 1915 te 3. Kirte Muharebesinde verdi. Mttefik kuvvetleri tarafndan, Altepeyi almak iin 4 Haziranda
balatlan muharebede Franszlar, emirlerindeki smrge askerleri ve ngilizlerle be8 Samet Atacanl, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, MB Yaynevi, stanbul 2008, s. 204
9 Atacanl, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, s. 214.
30
raber taarruza kalktlar. Sabah saat 08.00de donanma Trk siperlerine atee balad.
12.00ye kadar devam eden iddetli bombardmandan sonra, taarruza geen Franszlar, karlarnda bombardmann etkisiyle yerle bir olmu siperlerin zerinde btn
iddetiyle direnen Trk kuvvetlerini buldular.
Birka gn sren bu muharebe, her iki taraf iin de byk kayplara yol at.
Byk bir baar beklentisinde olan Franszlar birka kk siperden baka hibir
ey elde edemediler. Gouraud yenilgiyi kabullendi. Muharebeden sonra Hamiltona
gnderdii mektupta:
4 Haziran arpmas sz konusu abalarla orantl sonu vermedi ve
Almanlarn rehberliindeki Trklerin hatlarn ok glendirdiini bizlere gsterdi. yi oluturulmu birok siper hattnda, cephemizin nndeki
Yarmadaya eriimimiz kesilmi durumda. Bu siperlerin iindeki iyi asker
Trkler, cesur ve direnli bir tutum iindeler. Topu kuvvetleri haftadr srekli olarak ve ciddi biimde sayca ve kuvvete art gsteriyor. Bu artlar altnda Trklerin bu dar cepheye tm ordularn getirebileceklerini gz nne
alarak, bundan sonra ok yava ilerleme salanabileceini ve her ilerlemenin
byk zayiata mal olacan gizleyemeyiz 10 diyordu.
Mttefik kuvvetlerinin komuta heyeti, ok byk takviye kuvvetler olmadan,
Altepenin ele geirilemeyeceini ve Kilitbahir platosuna hkim olunamayacana
kanaat getirmiti. Mttefiklerin bundan sonraki taarruzlarnn hedefi dorudan Altepe yerine, stratejik kk tepeler, tahkim edilmi noktalar ve siperler olacakt. Bu
dorultuda. Franszlarn hedefi de ncelikle, 83 Rakml Tepe veya Kemalbey Tepesi denilen yer oldu. Bu tepe alnrsa, Franszlara gre, hem Altepeye giden yolun
n alacak, hem de aylardr savaan ama hi ilerleyemeyen moralsiz askerlere biraz
moral olacakt. Taarruz plann General Gouraud yapmt ve bu plana gre, taarruza
geen ordunun, yeterli sayda topuyla ve topunun yapaca bombardmanla arlkl olarak desteklenmesi gerekiyordu.
Hazrlanan plana uygun olarak 21 Haziran gn, topu atei, nemli noktalardaki Trk mevzilerine ate at. Franszlar tm gleriyle taarruza getiler. Karlarnda
19 Mays taarruzunda ve 3. Kirte Muharebelerinde ok zayiat veren Trk tmeninin erimi birlikleri vard. Bu Franszlar asndan byk bir avantajd. Beklenenden
ok youn olan Fransz topu atei Trklere byk zayiat verdirdi. n hatlarda siperler dt. Taarruzdaki Franszlar, ilk gnde hedefleri olan 83 Rakml Tepeyi ele
geirdiler. Trklerin Franszlar geri pskrtme abalar sonu vermedi. Franszlar
200 metrelik araziyi elde tutmay baardlar. 2 gn sren muharebeler sona erdiin10 Atacanl, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, s. 219.
31
Cemalettin Takran
de Franszlar, Altepeye giden yolda byk nem tayan tepeyi ele geirmilerdi.
Ama zayiatlar 3.200 askeri bulmutu. Trk tarafnn zayiat da 6.000 kiiye yaknd.
Muharebe sonunda Franszlar zafer kazandklarn syleyeceklerdi. General Gouraud komutasnda ele geirilen Kemalbey tepesi ve 200 metrelik alan baar olarak
nitelendirilecekti.
General Gouraud anakkalede ar yaraland. ntepeden atlan bir top, 30 Haziran gn, Erturul Koyunda bir sahra hastanesini ziyarete gitmekte olan General
Gouraudun yaralanmasna sebep oldu. Generalin hemen yan bana den top mermisi yrmekte olan Gauraudyu yolun kenarndaki duvarn teki tarafna frlatt ve
general o duvarn hemen arkasndaki incir aacnn zerine dt. Guoraudun sa
kolu koptu. Kalasndan ve bacandan da ar ekilde yaraland. Generalin yannda
olan Fransz subay, Charles Roux olay yle anlatyor:
General komuta mahalinden dnerken yemekten nce seyyar hastanede
bulunan yarallar ziyaret etmek istemi. Bu amala kararghtan hastaneye giderken Anadoludan atlan bir mermi, menzil komutan Albay Etievant
ile birlikte Generalin gemekte olduu yola dm. General, Yzba Boissonnas ile hastaneyi yoldan ayran alak bir duvarn zerinden dier tarafa,
bir ncir aacnn dallar zerine frlam ve bu sayede lmden kurtulmu.
Generali yaralayan mermi bu akamki bombardmann son mermisiymi.
Olaydan sonra, bombardman durmu 11
Hamilton da bir tugaydan daha deerli olarak grd Gouraudun yaralandn, bir mesajla. Sava Bakan Lord Kitchenera, yle haber verecektir: Franszlarn
ve dolayl olarak da benim tm kuvvetlerimin urad kayp ok ciddidir. Fransz
Sava Bakannn bana baka bir Gouraud gnderemeyeceini biliyorum12
General Gouraud yaralandktan bir gn sonra Tchad hastane gemisiyle cepheden alnarak Fransaya gtrld. Yerine de Fransz kuvvetleri tmen komutanlarndan General Bailloud getirildi. Fransada 6 ay gibi ksa bir srede iyeleti. Askerlik
grevinden kopmad. Salam kalan tek kolu ile aktif grevine geri dnd ve Champagne Blgesinde 4. Fransz Ordusunun bana getirildi.
General Gouraud 1. Dnya Savann sonunda Trkiyeye geri dnecektir. Suriye
ve Kilikya (ukurova) Blgesi Yksek Komiserlii ile blgedeki Fransz kuvvetlerinin
bakomutanl grevlerini yapacaktr. General Gouraud Dnya Harbinin sonunda,
daha sonra Fransz mandasna verilecek olan Suriye ve Gney Anadolu Blgesine
atand.
11 F. Charles Roux, Bir Fransz Gnlnden anakkale Savalarnn Perde Arkas anakkalede Ne
Oldu?, Ankara: stanbul, Phoenix Yaynevi, 2007, s. 142.
32
Milli Mcadelede Franszlarn igaline son vermek amacyla, Ankara Hkmeti

ile yaplan grmelere nclk etti. Ankara Hkmetinin Sovyetler Birlii ile ilikisinin dzelmesi. Gneydouda Franszlara kar direniin sona ermeyeceinin anlalmas, Bat cephesinde Yunanllara kar yaplan savataki ilerlemeler Franszlarn
Ankara Hkmetine olan bakn da deitirmiti. gal srasnda gsterilen direnile, Franszlarn bir trl sonu elde edememesi, Ankara Hkmetinin yurt genelinde
olduka sz sahibi olmas ve General Gouraud da dhil, Franszlarn daha fazla sava istememesi gibi sebeplerle Fransa Trk yetkililerle bir mutabakata varmak istedi.
Londra Konferans ncesinde General Gouraud Pariste Trk yetkililer ile bir araya
gelerek bu konuyu grt. Ardndan 29 Mart 1921 gn Paristen stanbula oradan
da Mersine geldi. Trk Fransz ilikilerinde dnm noktas olan Ankara tilafnamesi, General Gouraudnun da abalaryla, Ankara Hkmeti ile imzaland. Bundan
sonra Trk - Fransz ilikileri yeni bir dneme girecektir ve Trkiye ile Fransa arasndaki sava hali sona erecektir.
General Gouraud 1930da anakkale ehitliinin alna da geldi ve orada anakkale muharebeleri srasnda, savaa ara verildii bir srada, yaral bir Trk askerinin, yine yaral bir Fransz askerinin yarasn kendi gmlei ile sardna ilikin yaad bir ansn kamuoyuna aktard. General Gauraud 1946 ylnda Pariste ld.
33
ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi
Figen ATABEY*
irinci Dnya Sava ncesinde Almanyann Drang Nach Osten (Douya Doru) politikas, Rusyann lk denizlere ulama emeli, ngilterenin Denizlere
egemen olan dnyaya hkim olur teorisine dayanarak zellikle 19.yzyldan bu
yana gtt Rusyann Akdenize kmasna engel olma siyaseti, hep Trk Boazlar zerinde dmlenmitir. Boazlar zerindeki bu gizli kar atmalar, ngiltere ve Fransay stanbulu almaya ve Ruslardan nce Karadeniz Boazna el atmaya
yneltmi, anakkale Cephesinin almasnda balca etken olmutur. Ruslara silah
ve malzeme yardm sorunu ise savan sadece grnteki nedenini oluturmutur.
ngiliz kaynaklarnda, anakkale Boazn zorlayp gemek ve dar deniz geidine hkim olmak meselesi, Birinci Dnya Savandan evvel yzyllar boyunca harp
harektnn en glerinden olduu kadar en nemlilerinden biri kabul olunmutu,
ifadesine yer verilmesi, ngiltere asndan Trk Boazlarnn ne denli nemli olduunu gstermektedir.1
Genel olarak anakkale Cephesinin 1915 Ocak aynda Rusyann istekleri zerine ald belirtilse de, ngiltere tarafndan 1914 ylnn Austos aynda anakkale Boaznn denizden ve karadan yaplacak bir taarruz ile geilerek, Boazlar
blgesinin kontrol altna alnmas fikrinin gndeme getirildii bilinmektedir. 1914
ylnn Austos aynda ngiltere Deniz Bakan Winston Churchillde Osmanl Devleti
savaa girdii takdirde mmkn olan en ksa zamanda Gelibolu Yarmadasna denizden ve karadan mterek bir harekt gerekletirme dncesi hkim olmutur.
Bu dnemde Churchill, zayf birliklerle takviye edildii dnlen Trk kylarnn
gerek karma harekt, gerekse de deniz harekt iin olduka elverili olacan de*
1
Yrd. Do. Dr., Ar brahim een niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
C.F. Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, Gelibolu Asker Harekt, (haz. Metin Mart), C.1, Arma Yaynlar, stanbul, 2005,s.45; James Robert Rhodes, Gelibolu Harekt, Belge Yaynlar,
stanbul, 1965, s. 1.
35
Figen Atabey
erlendirmitir. Tam bu srada Yunanistan Babakan Venizelosun yardm nerisi

zerine Deniz Bakan Churchill iin anakkaleye taarruz fikri artk kanlmaz hle
gelmitir. 18 Austos 1914te Osmanl Devletinin henz tarafsz bulunduu bir srada Balkan Savalarnda Trklerden geni bir toprak parasn Rumelide yurduna katan Yunan Babakan Elefterios Venizelos, Londraya gnderdii bir telgrafla Yunan
Hkmetinin tm asker gcn ngilterenin emrine vermek suretiyle anakkalede
bir cephe almasn nermitir.2
Konu ile ilgili olarak ngiliz ariv kaytlarnda mevcut bulunan dnemin Deniz
Bakan Winston Churchill tarafndan verilen beyanat ise yledir: 18 Austosta
Venizelos, ihtiya olduu takdirde Yunanistann asker ve deniz gcnn tilf
Kuvvetlerinin emrinde olacan bildirdi. Venizelosun bu teklifi zerine Austos 1914
ay sonlarnda bende anakkaleye taarruzda bulunma fikri olutu. Yrttmz
diplomasi ile eer Osmanl Devletinin Merkez Devletlerarasnda yer almasna engel olamazsak, D leri Bakan Sir Edward Greye Yunanistann bizim tarafmzda
savaa girmesi gerektiini, Sava Bakan Lord Kitchenere de Gelibolu Yarmadasn
Yunan Ordusunun da yardmyla ele geirmemizin nemini ve gerekliliini vurguladm. Osmanl Devletinin er ya da ge Almanyann yannda harbe gireceini ngren
ngiltere Hkmeti, bu neriyi balangta uygun bulmutur. Buna gre ngiliz Deniz
Kuvvetlerinin Yunan Kara Kuvvetlerini desteklemesi, Boaz tahkimatn arkadan
vuracak olan Yunan Kuvvetlerinin ise ngiliz filosunun Marmaraya kolaylkla girmesini salamas ngrlmtr. O srada Gelibolu Yarmadas zayf Trk kuvvetleri
tarafndan tutulduu iin bu ngiliz-Yunan ortak hareketinin baaryla sonulanmas
olaslnn kuvvetli olaca deerlendirilmitir. Bylelikle Balkan Devletlerinin elde
edilecei, ttifak Devletlerinin tmyle evrilmi olaca, Rusyann insan kaynaklarn silahlandrlaca, Rus tahl ambarlarnn Akdenize aktlaca, bu devletin mali
durumunun dzeltilecei ve nihayet bu yardmlarn yaplmas ile sava sresinin ksaltlm olaca deerlendirilmitir. 3 Ancak btn bu getirilerin yan sra byle bir
harektn Osmanl Devletinin harbe girmesini abuklatraca, bunu Bulgaristann
izleyecei, Avusturya ile megul bulunan Srbistann Yunanistan destekleyecek
durumda olmad, Bulgaristan kazanmak iin Yunanistan ve Srbistandan Balkan
Harbinde bu devletten alm olduklar topraklar geri vermelerinin istenemeyecei
dnlmtr. En nemlisi Ruslarn Boazlardaki emelleri dolaysyla Yunanistan
ile mterek bir harekta kar olaca ngrldnden ngiltere Hkmeti tarafndan Yunan nerisi sonradan kabul grmemitir.
2
3
36
Figen Atabey, ngiliz Belgelerinde anakkale Muharebelerinin Deniz Harekt, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, S.16, Austos 2010, s. 154.
The National Archives (NA), ADM I/116/3491 (Statement by Mr. Churchill upon the Dardanelles
Operations at the End of the First Phase, s.5)
anakkale Cephesinin Almas Karar

anakkale seferini ngilterede davranlar ve sraryla dnce ve eylem olarak
kabul ettirip gerekletiren, dnemin Deniz Bakan Amirallik Birinci Lordu Winston
S. Churchilldir. Trk Ordusunun Balkan Savanda urad yenilgi ve buna benzer dier olaylar, Churchillde yetenekli bir asker devletle uralmayaca kansn
uyandrm ve anakkale Cephesinin almas nerisini getirmesinde etkin rol oynamtr. ngiliz kaynaklar bize 1910 ylndan itibaren ngiliz Hkmetinin genel grnn Avrupada bir sava kt takdirde Osmanl Devletinin Merkez Devletler
yannda savaa katlaca ynnde olduunu gstermektedir.4 Yine ngiliz belgelerinden anakkale Boaz meselesinin 1910 ylndan itibaren Birinci Dnya Savann
ortaya kt 1914 Temmuz ayna kadar hi konu edilmedii anlalmaktadr. ngiltere, byle bir harbe girecei zaman Almanyann malubiyeti Merkez Devletlerin
yklmas anlamna geleceinden kara birliklerinin yegne kullanlaca yerin Fransz ordularnn yannda olmasn planlamtr. Osmanl Devletine kar ngilterenin
yapaca yegne harektn ise Msrda mutlak bir savunma ile Basra Krfezindeki
ngiliz menfaatlerinin korunmas ynnde olaca deerlendirilmitir. 5
Durum byle iken Austos ayndaki Yunan nerisinden sonra Churchill, 3 Kasm 1914te Birleik Filonun anakkale giri tahkimatn bombardman sonucu kolayca elde edilen baardan byk mitlere kaplm ve Boazn donanma hcumu
ile az zamanda geilebileceine kanaat getirmitir. Bu suretle Churchill, anakkale
Boazna taarruz fikrini Austos ayndan sonra ilk defa Ruslarn yardm talebinden
ok nce Sava Konseyinin 25 Kasm 1914 tarihli ilk toplantsnda gndeme getirmitir.6 Deniz Bakan Winston Churchill, 25 Kasm 1914 tarihli toplantda Svey
Kanal ile Msrdaki ngiliz varln korumak iin Osmanl Devletini can alc bir
blgeden tehdit etmenin gerekli olduunu, bunun iin de en iyi yolun ordu ve donanmann Gelibolu Yarmadasna ve anakkale Boazna mtereken yapacaklar
bir taarruz olaca dncesini ortaya atmtr. Ancak bu fikir, dnemin Sava Bakan
Lord Kitchener tarafndan da uygun bulunmakla birlikte, dier cephelerdeki duru4 Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, s. 51.
5 NA, ADM I/116/3491
6 The National Archives; CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at November
25,1914); ngiliz Sava Konseyi: Savan yksek sevk ve idaresinden sorumlu meclis olarak kurulmutur. Sava Konseyi (War Council) deiik aralklarla ilki 25 Kasm 1914te olmak zere 14 Mays 1915e
kadar toplanmtr. Sava Konseyinin balca yeleri olarak Babakan H.H.Asquith, Deniz Bakan ve
Amirallik Birinci Lordu Winston Churchill ve Sava Bakan Lord Kitchener bulunmutur. Konseyin
dier yeleri olarak; D leri Bakan Sir Edward Grey, Maliye Bakan Lloyd George, Genelkurmay
Bakan Sir James Wolfe Murray, Hindistan Devlet Sekreteri Marquees, Deniz Kuvvetleri Komutan
Birinci Deniz Lordu Lord Fisher bulunmutur. Mays ay sonunda Kabinenin deimesiyle Konsey,
Haziran 1915 ayndan itibaren Dardanelles Comittee (anakkale Boaz Komitesi) adn almtr.
Bu tarihten itibaren grev fonksiyonu deimemekle beraber, mesaisinin ounu anakkale ve Dou
Akdeniz konularna ayrmtr. 2 Kasm 1915te bu kurulun ismi Sava Komitesi (War Comittee)
olarak deitirilmi, ilk toplants 3 Kasm 1915te gerekletirilmitir (The National Archives, ADM
I/116/3491).
37
Figen Atabey
mun elverili olmamas nedeniyle dier bir deyile baka bir cepheye gnderilebilecek sayda asker mevcut olmad dncesiyle kabul grmemitir. Lord Kitchener, o
an iin sadece Msr zerine younlamalar gerektiini bildirmitir. 7
Sonraki Sava Konseyi toplantlar Deniz Bakan Churchillin umduu gibi gelimemitir. ngiltere, kendi smrgelerine gz diken Almanyay malup etmek
iin btn gcn seferber etmi, Fransaya yz bin kiilik bir ordu gndermitir. Sava Bakan Lord Kitchener ve ngiliz genelkurmaynn ileri gelenleri de Fransa
Cephesinde bu kadar skk bulunulduu bir srada anakkale Seferi iin buradan
kesinlikle kara birlii verilmeyeceini bildirmilerdir.8 1915 yl balarna gelindiinde ise Fransa Cephesinde karlkl taarruzlar durmu, mevzi sava balam, Dou
Avrupa Cephesinde Ruslar ok fazla insan ve ara gere kaybna uramtr. Ruslarn
durumunu dzeltmek iin Rusyaya yardmda bulunmak, tilf Kuvvetlerinin balca
dncesini oluturmutur.
Bu dnemde Deniz Bakan Churchill, Kraliyet Donanmasnn tek bana Trk
Boazlarn zorlayabilecei kanaatini savunarak, anakkale Boazna taarruz fikrini
yeniden gndeme getirmitir. te tam bu srada, 2 Ocak 1915te Rusyann bakenti
Petrograddaki ngiliz Bykelisinden ngiliz Dileri Bakanlna gelen bir telgrafla; Gl bir Trk ilerlemesi karsnda Ruslarn Kafkasyadaki durumlarnn umutsuz olduu aklanm, Trk basksnn azaltlmas iin tilf Kuvvetlerinin karadan
veya denizden Trkiye zerine bir harekt yapmasnn Rus ar tarafndan istendii bildirilmitir. Bu konuda Deniz Bakan Churchill ile gren Sava Bakan Lord
Kitchener, en iyi arenin anakkaleye taarruz olacan, fakat byle bir harektn
aylara bal olduunu dnmekle beraber, Rusyaya da bu konuda hazrlkta bulunulduunu bildirmekten geri kalmamtr.9 Ruslarn yardm talebine ilikin mesajn
Londrada alnd sralarda Sarkam yaknlarnda Ruslar, 27 Aralk 1914te Enver
Paa komutasnda balatlan Trk saldrsn geri pskrtmeye balamlardr. 10 Ar
k artlar sebebiyle Trk Ordusunun sava gc tkendiinden 3 Ocak 1915 itibariyle Ruslar tehlikeyi zaten atlatmlardr. Ancak Londrann bu gelimelerden henz
haberi olmadndan Osmanl Devletine kar uzun bir sefere yol aacak olaylar zinciri balatlmtr.
Yalnz elde hazr kara kuvveti bulunmadndan Lord Kitchener, Trkiyeye
kar sadece denizden yaplacak bir harektn mmkn olup olmayaca hususunu
tartmaya amtr. Rus Cephesinin kmesine raz olmayan ngiliz Hkmeti de
7
The National Archives; CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at November
25,1914)
8 hsan Ilgar, Esat Paann anakkale Anlar, Baha Matbaas, stanbul, 1975, s. 17.
9 Hermann Lorey; Trk Sularnda Deniz Hareketleri, c.II, (ev. Tacettin Talaman), Deniz Matbaas,
stanbul, 1946, s. 34-35.
10 Nigel Steel-Peter Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, Sabah Yaynlar, stanbul, 1996, s. 6.
38
Churchillin fikrine yanam ve anakkale Boazna bir saldr harektn planlamaya balamtr. Londrada uzlalan tek nokta, stanbula yaplacak olan bir taarruz
ve anakkale Boaznn zorlanmasyla Ruslarn nefes almasn salamak zerine younlamtr. Ancak Sava Bakan Lord Kitchener, Msrdan veya Bat Cephesinden
asker kaydrlmamas konusunda srarl davranm ve Fransa da bu ikinci dnceye
iddetle kar kmaya devam etmitir. 11
Deniz Bakan Churchillin katklaryla 1915 Ocak ay ortalarnda ngiliz
Kabinesinde anakkale Boazna denizden bir karma yaplmas gr arlk kazanmtr. Bu gr, hl tarz zerinde younlamtr. lk seenek yalnz donanma
ile Boaz zorla gemek; ikinci seenek Kara ve Deniz Kuvvetleri ile mterek bir
harekt yapmak; son olarak ise donanmann ate desteinde sadece Kara Kuvvetleri
ile taarruz bir harekta girimek. Bu esnada Deniz Bakan Winston Churchill derhal
duruma mdahale etmi, Deniz Kurmay Bakan Amiral Fisherin muhalefetine ramen donanmann tek bana anakkale Boazn geebilecei fikrini savunmutur.
Amiral Fisher, ok fazla kuvvet gerektireceinden dolay anakkale harektna kar
olmu, bunun yerine Almanyay kertmek iin Baltk projesi veya ordu ile ibirlii
yaplarak, Belika sahillerine taarruzda bulunulmas fikrini savunmutur.12 Bu esnada Fransa Cephesini nemsemekte srar eden Lord Kitchener de anakkalede kara
birliinin kullanlmasna scak bakmamtr.
Buna ramen Deniz Bakan Churchill, anakkaleyi Dou Akdeniz Filosu adyla Austos 1914 ayndan beri ablukaya alm gemilerin komutan olan Koramiral Cardene, 3 Ocak 1915te u telgraf ekmitir; Eski gemilere maynlara arpp
patlatmak iin tertibat konulacaktr. Bu gemilerin nnde de maynlar taramak
ve patlatmak iin kmr gemileri bulunacaktr. Elde edilecek olan netice ar kayb
gze aldracak kadar mhimdir. Grlerinizi bildiriniz. Amiral Carden ise 5 Ocak
1915 tarihli cevabnda anakkale Boaznn bir vurula zorlanabileceini sanmyorum. Ancak ok sayda geminin katld geni lde bir harektla mmkn
olabilir aklamasn yapmtr. 13 Sava Konseyinin 5 Ocak 1915 tarihli toplantsnda anakkaleye denizden taarruz fikri grlrken, konsey yeleri Deniz Bakan
Churchillin grne katlmakla beraber bu yelerden Amiral Henry Jackson, donanmann Boaz tahkimatn drmek suretiyle elde edecei baarnn Gelibolu
Yarmadasna yaplacak bir karma ile desteklenmesi ve stanbulun Kara Kuvvetleri
ile igal edilmesi gereine iaret etmitir. Gerekten de gemite yaplm olan incelemeler ve elde edilmi tecrbeler, bunu gstermitir. Yine Amiral filo, Marmaraya girse bile Boazn iki yakas ele geirilmedike amaca tam ulalmayacan belirtmitir.
11 W.D. Puleston, The Dardanelles Expedition, United States Naval Institute, United States, 1927, s. 12.
12 Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, s. 86.
13 NA, ADM I/116/3491, A Telegram from Admiralty to Malta (Sent January 3, 1915,1.28.p.m.); A Telegram from V.A., Indefatigable to Admiralty (Sent January 5, 1915, 2.20 p.m. )
39
Figen Atabey
Yine de Boazn donanma ile zorlanmas nerisine kar nemli bir tepki almayan Deniz Bakan Churchill, 6 Ocak 1915te Amiral Cardenden plannn ayrntlarn
istemitir. 8 Ocak 1915 tarihli toplantda Sava Bakan Lord Kitchener, anakkaleye
kar bir kara-deniz ibirliinin gereinden sz ederek, bunun iin ihtiya olan 150
bin kiilik bir kuvvetin hlen elde bulunmadn bildirmitir. Bu kuvvetin tedariki
iin elde hazr asker bulunmadndan Sava Bakan Lord Kitchener daha sonra Kanada ve Avustralyallara bavurmak zorunda kalmtr.14
ngiliz Sava Konseyinin anakkale Boazna Denizden Taarruz Plan
11 Ocak 1915te Amiral Cardenden Dou Akdeniz Filosunu Akdenizden
Marmaraya sokmak iin bir dizi adm gerektiren ayrntl bir plan gelmitir. Plann
esas, balangta Kara Kuvvetlerinin destei salanamadndan Birleik Filonun
kendi olanaklaryla anakkale Boazn zorlayp gemesi temel dncesine dayanmtr. Bahse konu plan; nce Boaz nndeki tabyalarn, Birleik Donanmaya ait
zrhllarn uzun menzilli toplaryla dvlp tahribi, daha sonra Boazn iindeki kalelerin teker teker sistematik bir biimde tahrip edilerek, uzun menzilli deniz toplarnn dorudan doruya ve dolayl atlarnn rts altnda ar bir geiini iermitir.
Taarruz plannn hazrlanmasnda anakkale Boaz istihkmlarnda mevcut olan
eski tabyalarn ve onlarn sabit bataryalarnn Birleik Filo gemilerinin byk top atlarna dayanamayaca esas alnmtr. Bu plana gre Birleik Filonun 3 Kasm 1914
bombardmanndan sonra istihkmlarn o sabit durumdan, seyyar sahra havan toplarnn menzilinde olan mayn tarlalarna dntrld gz nne alnmamtr. Sz
konusu harekt iin Amiral Carden, modern zrhl ile on iki eski tip zrhlya ihtiya
duyduunu bildirmitir.15 Bu on iki eski tip sava gemisinin amaca ulamak iin feda
edilmesi ngrlmtr. Btn bu tahribatn, hava artlar ve bombardmanlarn yapaca etkiye bal olarak birka hafta da tamamlanabilecei tasarlanmtr.
ngiliz Donanmasnn en modern ve donanml gemisi olan Queen Elizabeth
zrhlsnn 38 cm.lik toplarnn zaferi temin edecei dnldnden, bu geminin
ilk top at denemelerini anakkale zerinde gerekletirmesi ngrlmtr. 16 Sonuta, Amiral Cardenin anakkale Boazna taarruz iin hazrlatt 11 Ocak 1915
tarihli plan, ngiliz Amirallik Dairesi tarafndan uygun bulunmutur. Plann esas
balangta kara birlii destei salanamadndan Birleik Filonun kendi olanaklaryla anakkale Boazn zorlayp gemesi temel dncesine dayanmtr.17
14 Ilgar, Esat Paann anakkale Anlar, s. 18.

15 The National Archives; CAB 22/1
16 The National Archives; ADM I/116/3491
17 Rhodes James Robert, Gelibolu Harekt, s. 43.
40
anakkale Boazna Denizden Taarruz Plannn Onaylanmas

13 Ocak 1915te toplanan ngiliz Sava Konseyi, mttefikleri Rusyaya yardm
etmek ve Bulgaristann Merkez Devletler safnda savaa katlmasn nlemek iin
nasl bir yol izleneceinin bir karara balanmas gerektiini grmtr. Bu kapsamda anakkale Boazna denizden taarruz plan ilk olarak 13 Ocak 1915 tarihli
Sava Konseyinin toplantsnda gndeme getirilmi ve kabul grmtr.18 28 Ocak
1915 tarihindeki toplantda zaten 13 Ocakta kabul grm olan taarruz plan kesinlik kazanm, bir nevi onaylanmtr.19 13 Ocak 1915 tarihli konsey toplantsnda Deniz Bakan Churchill, anakkale Boazna denizden taarruz ile ilgili olarak Amiral
Cardenin yukarda ayrntlar verilmi olan plan gndeme getirmitir. Sz konusu
plan incelenmi, Maliye Bakan Lloyd George ve Amirallik Birinci Lordu Fisher dnda, dier konsey yeleri tarafndan kabul grmtr.20
13 Ocak 1915 tarihli toplantda Amiral Cardenin anakkale nndeki Birleik
Filoya komuta etmesi kararlatrlm ve Amiral Cardene 15 Ocakta hazrlklara
balama emri verilmitir. 15 Ocakta Hkmetin bu plan onaylad ve istedii gemilere ilaveten, Kraliyet Donanmasnn en modern zrhls Queen Elizabethin Amiral
Cardenin emrine verilecei bildirilmitir. Ayrca, Inflexible muharebe kruvazr ile
muharebe yeterlilikleri yksek olan Lord Nelson ve Agamemnon muharebe gemilerinin de bu operasyona katlmas ngrlmtr.21
Hazrlklardan birisi de Fransa ile grmek olmutur. 1915 Ocak ay sonlarnda
Deniz Bakan Churchill, Fransa Hkmetine ngilizlerin niyetini bildirmi, Franszlar neriye Bat Cephesinden asker ekmeyi gerektirmediinden scak bakmlardr.
Fransz Deniz Bakanlnn plan detayl olarak incelemesinden sonra Fransz Hkmeti, 9 ubat 1915 tarihinde plan onayladn bildirmi ve ubat ay ortalarna
kadar Amiral Cardenin emrine Amiral Guepratte komutasnda bir filo gndermeyi
taahht etmitir.22 Fransann ikinci derecede bir grevi gerekletireceinden dolay
bu sefer gcne sadece drt zrhl ve sonradan oluturulacak bir piyade tmeni ile
katlmas ngrlmtr. 23
18 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at January
13,1915)
19 The National Archives; ADM I/116/3491, A Telegram from Admiralty to Malta (Sent January 3,
1915,1.28.p.m.); A Telegram from V.A., Indefatigable to Admiralty (Sent January 5, 1915, 2.20.p.m. )
20 1904 ylnda Amirallik Birinci Lordluu (Deniz Kurmay Bakanl) grevine getirilen Amiral Fisher,
anakkale meselesini incelemi ve ordu ile ortak harekt yaplsa bile, bu teebbsn son derece tehlikeli ve riskli olaca sebebiyle anakkale harekt dncesine kar kmtr. Aspinall- Oglander,
Byk Harbin Tarihi anakkale, c. I, s. 48.
21 James, Gelibolu Harekt, s. 47.
22 The National Archives: ADM I/116/3491, (Statement made by W.S.Churchill upon the Dardanelles
Operations to the end of the First Phase), s.7.
41
Figen Atabey
Fransa ile yaplan grmeden sonra ngiltere Deniz Bakan Winston Churchill
tarafndan yaplacak hcumdan Rus Bakomutanlna bilgi verilmi ve kendilerinden ayn srada stanbul Boazna bir hcuma hazrlanmalar istenmitir. Rusya, 26
Ocak 1915 tarihli cevabnda Osmanl Devletine kar bir harekete dorudan katlacak durumda olmadn, Rus Karadeniz Filosunun Trk Filosuna az bir farkla stn
bir durumda olduunu, bildirmitir. Bu suretle Ruslarn anakkale harektna fiilen
katlmalar, Askold adndaki kk Rus kruvazrnn tilf Donanmasna dahil olmasndan ve Rus Donanmasnn birka kez stanbul Boazn bombardmanndan
ibaret olmutur.24
zellikle Deniz Bakan Churchillin kiisel mcadele ve srarlar sonundadr ki,
ngiltere Sava Konseyinin 28 Ocak 1915 tarihinde yapt toplantda verilmi olan
kesin kararda, yalnz donanma ile mmkn olan sratle asl hedefi stanbul olan bir
taarruzun yaplmas esas alnmtr. O zamana kadar bu karara scak bakmayan Birinci Deniz Lordu Amiral Fisher ise 28 Ocak 1915te yaplan toplantda denizden
yaplacak taarruz nerisini ounlua uymak adna kabul etmek zorunda kalmtr.
Deniz Bakan Churchill savatan sonra verdii bir demete; Lord Fisherin kiisel
olarak denizden bir harekta kar olduunu, ancak ounlua uymak, durumun gereklilii ve harektn az risk tamas gibi nedenlerden dolay bu harekt kabul etmek
zorunda kaldn, belirtmitir.25 Bylesine alnan nemli ve kritik bir kararda, taarruz tarihi de 15 ubat 1915 olarak saptanmtr. Bu karardan sonra 28 Ocak 1915teki
Sava Konseyi toplantsnn gndemini Birleik Filonun s gereksinimi megul etmitir. Daha ok Yunanistann igali altnda bulunan Limni Adasnn26 Mondros
Limannn ileri s olarak seilmesi zerinde durulmutur. Amiral Carden tarafndan
talep edilmi olan 15 muharebe kruvazr, 5 hafif kruvazr, 16 muhrip, 6 denizalt,
1 uak ana gemisi, 21 mayn tarama gemisi ve dier muhtelif gemilerden ibaret filonun ubat ay itibariyle Limni Adasnda toplanmaya balanmas kararlatrlmtr.27
5 ubatta Amiral Cardene Queen Elizabethin yeni toplarna byk ihtimam gsterilmesi, geminin hibir suretle maynlardan temizlenmemi sularda seyretmemesi
bildirilmitir.
24 Sedat Paa, Boazlar Meselesi ve anakkale Muharrebt- Bahriyyesinde Trk Zaferi, stanbul, 1927,
Asker Matbaa; Mirliva Sedat, Boazlar Meselesi ve anakkale Deniz Savanda Trk Zaferi, (haz.
Mehmet Ker), Poenix Yaynevi, Ankara, 2007, s. 134.
25 Churchillin ifadesiyle, Lord Fisher, harekt plan bir takm riskleri ierdiinden kiisel olarak
harekttan yana olmam, fakat ounlua uymak adna bu fikri kabul etmitir, (The National Archives, ADM I/116/3491, Statement made by W.S.Churchill upon the Dardanelles Operations to the end
of the First Phase, s. 8).
28,1915)
28,1915)
42
Harekta asker ayrlmad iin anakkale Boazn sadece gemileri kullanarak

gemeye alma plan zerinde sonunda anlamaya varlmtr. Gelibolu Yarmadas
ile anakkale Boazna saldr fikri yeni bir ey olmayp, daha nce defalarca dnlmtr. Ancak bu ii yalnz deniz kuvveti ile yapma kararnn yerinde olmadn gsteren gemii ilgilendiren baz deneme ve incelemeler vardr ki, bunlar
yle sralayabiliriz: lk olarak 1807 ylnda Napolyon Savalar srasnda Rusyaya
yardm abasnn bir paras olarak anakkale Boazn geerek Marmara nlerine
gelen Amiral Sir John Dukworth komutasndaki ngiliz Donanmas, Kara Ordular
olmadan stanbulu ele geirmenin mmkn olmadn grmtr. 1807de ngiliz
Amirali Duckworth tarafndan yalnz gemilerle yaplan ilk teebbsn sebebi yine
1915tekinin ayns gibi grnmektedir. Zira Rusya, ngiltereden Osmanl Devletine
kar yardm istemitir. 1904-1905 Rus-Japon Harbinde Port Arthurun zaptnda ngiliz Amirali Nelson, donanmann kylar iyi savunulan bir Boazdan yalnz bana
geirilmek istenmesini delilik olarak nitelemitir. 28 Yine 1904 ylnda Lord Fisher, Birinci Deniz Lordluu grevine baladnda anakkale Boazn zorlayarak geme
konusunu irdelemitir. Sonunda bir kara ordusu ibirliiyle olsa da byle bir giriimin
ok tehlikeli olaca sonucuna varlmtr.29 1906 ylnda Osmanl-Msr hududu yznden Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda anlamazlk kmas zerine ayrntl
bir aratrma 1906 yl sonunda Kabineye danmanlk yapan mparatorluk Savunma
Komitesi adna Sava Bakanl tarafndan hazrlanmtr. Buna gre anakkaleye
asker destek olmakszn giriilecek olan bir donanma saldrsnn ok cret isteyen
bir hareket olaca sonucuna varlmtr. 1911 Mart aynda Deniz Bakanl grevine
getirilen Winston Churchill, yazd bir kabine muhtrasnda anakkale Boaznn
harp gemileri ile zorlanaca gnlerin getiini, anakkale Boazn zorla gemenin
mmkn olmadn belirtmitir.30 Bundan sonra bir daha bu konu 1914 ylnn Austos ayna kadar gndeme gelmemitir. 1911 ylnda akl banda hi kimsenin modern
bir filoyu byle bir tehlikeye maruz brakmayaca dncesini tayan Churchill,
1914 Austos aynda Alman sava gemilerinin anakkale Boazndan ieri girdii
andan itibaren gzlerini anakkale Boazna dikmi ve anakkale projesinin yaratcs olmutur. Sonuta btn bu tecrbe ve deerlendirmelere ramen Deniz Bakan
Churchill, Boaz yalnzca donanma ile geme grnde direnmeye devam etmitir.
Onun bu karar ve srarnda byk olaslkla Osmanl Devletinin Balkan Harbi yenilgisi ve o sralarda ngilizlerin elinde yeterince kara birliklerinin bulunmaynn etken
olduu deerlendirilmektedir.
Ancak ubat ay ierisinde Londrada gerekletirilen Sava Konseyi toplantlar,
yalnz donanma ile yaplacak bir Boaz geiin Marmaraya girilse bile Boazn iki
28 Fahri Belen, anakkale Sava, Harp Akademisi Matbaas, stanbul, 1935, s. 14.
29 Steel-Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, s. 3.
30 Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, c. I, s. 48-50.
43
Figen Atabey
yan elde bulundurulmadka baarya ulaamayacan ortaya koymutur. Bu durum

Hkmette gittike taraftar kazanm ve yava yava bir mterek harekt projesi
gndeme gelmeye balamtr.31 1915 ubat ay bana kadar btn planlar, Sava
Bakan Kitchenerin anakkaleye asker tahsis edilemeyeceine dair gr zerine hazrlanmtr. Ancak ubat ay ierisinde ngiliz Genelkurmaynn yapt almalar, Boazn yalnz denizden almasnn yeterli sonular vermeyeceini, bu ii
destekleyip, gvenlii salayacak Kara Ordusuna da ihtiya olduu gereini ortaya
koymutur. Bu i iin de en az yz elli bin askere ihtiya gsterilmi, fakat Avrupa
Cephesinde en kritik dnemde byle bir kuvvet ayrmaya kimse cesaret edememitir.32 15 ubat 1915te Amiral Henry Jackson Deniz Bakanlna anakkale deniz
harekt ile ilgili u raporu sunmutur: Donanmann yapaca bombardman, Kara
Ordusundan kuvvetli birlikler yardma veya hi olmazsa tabyalar susturulunca hemen takip hareketine hazr bulunmadka, salam bir asker harekt olarak tavsiye
edilmez.33 Bu rapor zerine 16 ubatta yaplan Sava Konseyi toplantsnda yaplan
grmeler sonunda anakkale Boaznda kullanlmak zere byk miktarda kara
birliklerinin hazrlanmas karar alnmtr.34
Bu kararn alnmasnda esasen ubat 1915 ay banda Svey Kanal harektnda
Cemal Paann urad baarszlk etkin olmu, bu baarszlk tilf Devletlerine bir
ksm kuvvetlerini baka yere kaydrmak olana salamtr. nk o gne kadar ne
Msrdan ne de anavatandan veya Fransadan kara birlii vermeye raz olmayan Lord
Kitchener artk rahatlamtr. Msrdan anakkale Cephesine kuvvet kaydrmak
mmkn olmutur. 28 Ocak toplantsndan iki hafta sonra Lord Kitchener tarafndan
eer ihtiya duyulursa Kara Kuvvetlerinin yaknda bunu salayabilecei bildirilmitir.35 Bu yeni gelimeler ile birlikte 16 ubatta yaplan Sava Konseyi toplantsnda
hl bir kara-deniz ibirlii sz konusu olmamakla birlikte, kara birliklerinin Birleik
Filoya yardm konusu gndeme gelmitir. Yalnz deniz kuvvetleri hazr olduundan
ii bsbtn geciktirmemek iin nce deniz kuvvetiyle bir deneme yaplmas, bylece
Boaz tahkimat ve topu mevzilerinin renilerek meydana karlmas ngrlmtr. 36 lk denemenin ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan Birleik Filo tarafndan
yaplmas, daha sonra toplanan kuvvetlerinde bir ay sonra Marmarada stanbulun
ele geirilmesi iin kullanlmas ya da Gelibolu Yarmadasna karlmas planlan31 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at February
19,1915)
33 James, Gelibolu Harekt, s. 58; Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, s. 81.
34 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at February
16, 1915)
35 A. Thomazi; anakkale Deniz Sava, (ev. Hseyin Ik), Genelkurmay Bakanl Basmevi, Ankara,
1997, s. 21.
19, 1915)
44
mtr.37 Bu suretle donanma yalnz bana Boazdan gemek iin son gayretini sarf
etmedike, ordunun kullanlmamas ve 29.Tmen gelinceye kadar byk bir harekta
giriilmemesi konusunda karara varlmtr.
tilf Devletleri yukarda belirtilmi olan ama dorultusunda bir kuvvet hazrlna girmilerdir. Buna gre ngilizlerin Msrdan iki tmen ile bir deniz piyade
tmeni, Franszlarn bir piyade tmeni hazrlamalar, ayrca yine ngilterede ihtiyatta
bulundurulan 29. Tmenin Rus Cephesindeki durumun akla kavumasna bal
olarak anakkaleye yollanmas ngrlmtr.38 Bu suretle, ilk etapta deniz piyadesinden kurulu tahrip mfrezelerinin grev yapmas, baar salanrsa, ileride daha
byk kuvvetlerin verilecei konusunda uzlama salanmtr. Ancak 16 ubattan
gn sonra toplanan 19 ubattaki Sava Konseyi toplantsnda Lord Kitchener, 29.
Tmen hakkndaki fikrini deitirmi ve Rusyann durumu belli oluncaya kadar 29.
Tmeni gndermeyi dnmediini bildirmitir. Bu birlik yerine Msrdaki Avustralya ve Yeni Zelanda birliklerinin (iki tmen) Birleik Filoya gerekli yardm salamalar kararlatrlmtr. Lord Kitcheneri bu karara, Ruslarn gszl yznden
Almanlarn Dou Cephesinden birok birlii Batya tayp saldrya gemeleri tehlikesinin ittii dnlmektedir. Yine bu toplantda konsey yelerinden Lord Balfour39 bu harektn siyasi getirisinin ne olacan sorduunda Deniz Bakan Churchill
Harekt nemli riskler tasa da tilf Devletlerine Boazlar ve stanbulun kontroln verecektir, cevabn verirken Sava Bakan Lord Kitchener ise Trk Ordusu
Avrupay boaltacaktr, aklamasn yapmtr.40
anakkale Boaz nnde Birleik Filo
Alman Goeben ve Breslau muharebe gemilerinin 10 Austos 1914 gn anakkale Boazna girmeleri olayndan sonra bu gemileri izleyen ngiliz kruvazr,
11 Austos 1914te anakkale Boaz nne gelmitir. 19 Austos 1914te bei zrhl
olmak zere anakkale Boaz nndeki ngiliz gemi says on ikiye kmtr.41 27
Eyll 1914 tarihinden itibaren Boazn yabanc gemilere kapatlmas zerine, ngiliz
gemileri tamamen anakkale Boazn abluka altna almlardr. 3 Kasm 1914 Boaz
giri tabyalarnn bombardmanndan sonra da gemi saysnda gzle grlr bir art
37 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, (Deniz Harekt), c.VIII, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1976,
s.161.
38 Ilgar, Esat Paann anakkale Anlar, s.19.
39 Lord Arthur James Balfour. Eski Babakan. Muhafazakr Parti adna Sava Konseyinde ye olarak
bulunmutur. Balfour, 1915 Mays ay ortasnda Winston Churchillin istifas zerine Deniz Bakanl
grevine getirilmitir.
19,1915)
41 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, (anakkale Cephesi Harekt), c.V,1.Kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1993 s. 66.
45
Figen Atabey
yaanmtr. Bu tarihten sonra Boaz girii, gndzleri iki, torpido veya bir, iki
denizalt ile gzetlenmi, bunlarn gerisinde bulunan bir kruvazr de mroz-Merkep
Adalar arasnda hareket hlinde bulunmutur.42 Geceleri ise iki torpidobot yine bu
iki ada arasnda, iki torpidobot da Merkep Adas ile Anadolu kys arasnda bulundurularak, anakkale Boaz kontrol altnda tutulmutur.43
28 Ocak 1915 tarihli Sava Konseyi toplants sonucu 1915 ubat ay ortalarnda anakkale Boazna denizden taarruz plannn balatlmasnn kesin olarak
onaylanmas zerine ngiliz Donanmasna ait Queen Elizabeth, Agamemnon, Irresistible, Inflexible, Lord Nelson, Albion, Cornwallis, Vengeance, Canopus, Ocean,
Majestic, Triumph, Swiftsure zrhllar ubat ay balarnda anakkaleye hareket
emrini almlardr.44 Bu tarihten sonra anakkale Boaz nndeki adalarda Limni
ve Bozcaadada slenen Birleik Filodaki gemi says gn getike artmtr. Amiral
Guepretta komutasndaki Fransz harp gemilerinin de ngiliz filosuna katlmasyla
oluan filo, Birleik Filo adn almtr. Birleik Filo Bakomutanl grevi ngiliz
Amirali Cardene verilmi ve Koramiral Carden forsunu Inflexible zrhlsna ekmitir. Amiral Cardenin yanna ikinci komutan olarak atanan Tuamiral de Robeck 22
Ocak 1915te forsunu Vengeance muharebe gemisine ekerek, ubat ay balarnda
anakkale nlerine gelmitir.
Mart aynn ortalarna doru gelindiinde anakkalede iler Birleik Filo asndan iyice kmaza girmitir. O zamana kadar Birleik Filo kendini byk bir tehlikeye
sokmadan Boazn iindeki tabyalar dvmek ve onlarn toplarn tahribe almak
iiyle uramtr. Mart aynn ortasna gelindiinde operasyonlarn ngilizlerin bekledii gibi gereklemedii dncesi hkim olmu, i tahkimtn yok edilmesinden
nce mayn tarama iinin tamamlanmas zorunlu olmutur. Trk topusunun mayn
tarlalarn kahramanca korumas karsnda Birleik Filoda mevcut bulunan mayn
tarama gemilerinin makineleri zayf, hzlar az ve kapasiteleri yetersiz, personelinin
gerektii gibi yetitirilememi olduu deerlendirmesine ulalmtr. Orta ve i savunma mevzilerinin hrpalanm olmas ile beraber, hayati nemi olan mayn tarlalarnn hl korunmakta olmas, gizlenmi obslerin yerlerinin hl tespit edilmedii
gibi hususlardan Londradaki Sava Konseyi byk rahatszlk duymaya balamtr.45
Alnacak nlemlerle ilgili olarak 16 ubat 1915te toplanan Sava Konseyinde Lord
Kitchener, 29. ngiliz Tmenin en ksa zamanda Limni Adasnn Mondros Limanna
gnderilmesini uygun grmse de 19 ubattaki ikinci toplantsnda bundan vazge42 ATASE Arivi, Klasr No:121, Dosya No: 572, Fihrist No: 1-6
43 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c.V, 1. Kitap, s. 112-113.
44 The National Archives, ADM I/116/3491 (Admiralty Letter of February 5, 1915 to Vice Admiral Carden)
45 James, Gelibolu Harekt, s.70; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c. II, III. Ksm, TTK Basmevi, Ankara, 1951, s. 67.
46
erek, onun yerine Msrda bulunan Avustralya ve Yeni Zelanda (ANZAK) birliklerinin Birleik Filoya gerekli yardm salamalarn kararlatrmtr.
Kara ordusu da byk lde ie karacak olursa nce Bolayra m, yoksa Seddlbahir Blgesine mi karma yaplmasnn gerekecei tartmas balamtr. Bu
esnada bir asker harektn imknlarn inceleyerek, kendisine rapor vermek zere Lord Kitchener, Msrda bulunan Avustralya Kolordusu Komutan Korgeneral
Birdwoodu anakkaleye gndermitir.46 Nihai olarak donanmann kendi bana
Boaz zorlamaya devam etmesine ve zaman gelince Bolayra asker karlmasna
karar verilmitir.
Bu zamana kadar tilf Devletlerinin korumakta olduklar temel gr, kara
birliklerinin desteine bavurulmadan Boazn sadece deniz gcyle zorlanp,
Marmaraya geilmesi ana fikrine dayanmtr. Gerek 3 Kasm 1914te Boaz giriindeki tabyalara ynelik bombardman, gerekse 19 ubat 1915te balayp, hemen
hemen aralksz bu zamana kadar sregelen Boazdaki deniz muharebeleri ve pek
de olumlu olmayan sonular, mttefikleri yine Boaz sadece denizden zorlama kararlarndan vazgeirmemitir. Bu dnceler nda Sava Bakan Lord Kitchener,
General Birdwooda 4 Martta ektii telde; Amiralin 20 Martta Marmaraya ulamay umduunu, Mondrosta toplanan birliklerin, amiralin onlarn yardm olmadan geemeyeceine ikna olmadka Gelibolu Yarmadasna kar kullanlmasnn
dnlmediini, Anzak kolordusu ile Fransz tmeni ve deniz tmeni 16 Martta
Mondrosta toplanacak olmakla birlikte, bu kuvvetlerin en ok stanbul dolaylarnda
yaplacak hareketler iin toplanm olduunu, Birleik Filo, tabyalar birer birer susturduka, onlar kknden tahrip iin yalnzca ufak birliklere ihtiya olacan, yarmadada byk lde hareketlerde bulunmak iin Londradan ayrca emir ve yeni
kuvvetler gerekeceini, ancak Hkmetin byle bir ey dnmediini, olsa da Bolayr
Berzhnn ele geirilmesi iin bir kuvvete ihtiya olacan ve bu olunca Trklerin
yarmaday boaltacaklarnn umulabileceini, bildirmitir. 47
Lord Kitchener tarafndan durumu incelemekle grevlendirilmi bulunan General Birdwoodun, 5 Martta Lord Kitchenere gndermi olduu raporunu ise u
ekilde zetlemek mmkndr;
.Bahriyenin anakkale Boazn desteksiz olarak zorla geebileceinden
ok pheliyim. Herhalde byle bir operasyon iin epey zaman gerekeceini nceden kabul etmek lazmdr. Amiral ar iyimserdir, ordunun yardm olmadan Boaz zorlayamayacaktr. Sava donanmas, Boazdan gese
bile tat gemileri onunla birlikte geemez, nk zrhllarn tahrip edeme46 General Wood daha sonra Arburnu Cephesi Komutanlna atanmtr. James, Gelibolu Harekt, s.
62.
47 Bayur, Trk nklb Tarihi, c.II, III. Ksm, s. 65; Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale,
s. 115.
47
Figen Atabey
yecei gizli Trk toplarnn atei altnda kalacaktr. Bu yzden Gelibolu

Yarmadasnn gneyi ordu tarafndan ele geirilmelidir. 48
Btn bu bilgi ve grlere ramen Sava Bakan Lord Kitchener, hl geni ve
kapsaml bir karmaya scak bakmamtr. Londradaki Sava Konseyi de Boazn
yalnz deniz kuvveti ile zorlanarak geilebilecei grnde olduundan tilf Gleri 18 Mart 1915 deniz harektn balatmaktan kendilerini alkoyamamlardr.
18 Mart 1915 anakkale Boaz Muharebesi ncesi Londradaki Faaliyetler
19 ubat 1915ten beri devam eden bombardmanlar ve faaliyetler, tilf Devletleri asndan hi de iyi bir netice vermemitir. Bu zamana kadar Birleik Filoya ait
gemiler kendilerini byk tehlikeye sokmadan Boazn iindeki tabyalar dvmek ve
onlarn toplarn tahrip etmekle uramtr. Ancak alnan sonular o kadar nemsiz
olmutur ki, Londradaki Sava Konseyi bundan bir ey kmayacan anlam ve
iyice sabrszlanmaya balamtr. Bu durumda adm adm ileri harekta devam edilecei yerde, daha fazla kat tedbirler alnmas kararlatrlarak ve bu konuda Amiral
Cardene bask yaplarak, ok miktarda kayp vermekten ekinmemesi de kendisine
tavsiye edilmitir. 3 Mart 1915 tarihinde Londradaki Amirallik Dairesinden Amiral
Cardene gnderilen telgrafta konu hakknda; Goeben (Yavuz), Breslau (Midilli) ve
Trk Donanmasnn tahribi, maynlardan temizlenerek alacak koridordan Boaziindeki kalelere taarruzda bulunulmas, Haliteki Tersanenin, Tophane ve Zeytin
Burnundaki fiek fabrikasnn tahribi yahut igali, Gelibolu Yarmadas ile stanbul
arasndaki irtibat salayan btn kablolarn kesilmesi vb. gibi, daha nce verilen
emirler yinelenmitir.49
Boazn geilmesi iin Amiral Cardenin plannda daha nce grlen bir aylk
srenin 19 ubattan bu yana haftas getii hlde plann ikinci evresi bile henz
gerekletirilememitir. Yaplan atlarn kontrolnde karlalan byk glklerden baka, tabyalara uzak mesafeden yneltilen atelerin etkili olmad gerei de
ortaya kmtr. Bu nedenle tabyalar susturabilmek iin gemilerin yakn mesafeye
dek sokulmalar gerekmi, ancak mayn blgesi buna olanak tanmamtr. Uzak mesafelerden ate edebilen ar toplarn ise anma ve bo yere cephane harcanmasna
neden olmaktan te bir yararnn olmad tespit edilmitir. Amiral Carden en ok
mayn hatlarnn taranmasna nem vermi, fakat bataryalar susturulmadan maynlarn toplanmas, maynlar temizlenmeden de donanmaya ait snrl ve geici atlarla
bataryalarn susturulmas mmkn olmamtr. Bu durumda Birleik Filonun Mart
48 The National Archives, ADM 111/8052
49 The National Archives, ADM I/116/ 3491, (Dardanelles Naval Operations, s.21)
48
ay ortasna kadar olan faaliyetlerini ksaca zetleyecek olursak; 19, 25 ve 26 ubat

1915 tarihlerinde gerekletirilen bombardmanla Boaz giriindeki Seddlbahir,
Erturul ile Kumkale ve Orhaniye Tabyalar tahrip olmutur. Bundan sonra Boazn
i istihkmlaryla mcadele ve mayn tarlasnn tahribi iin 26 ubat-17 Mart 1915
tarihleri arasnda allmtr.
Uygulanan harekttan olumlu bir sonu elde edemeyen Amiral Carden, Deniz
Bakanlna 9 Martta gnderdii raporda; Yeterli kara ordusu ve uaklara gereksinim duyduunu, Boazn iki kysndaki gizli top ve obslerin yerleri saptanmadka,
Boaza giren tm gemilerin tehlikeyle kar karya kalmakta olduklarna, her geen
gn isabet oranlarnn artna iaretle, bu sakncann giderilmesine dek taarruzun
ertelenmesini, teklif etmitir.50
Konu ile ilgili olarak birok ngiliz kayna ve ariv belgesi incelendiinde; Amiral Cardenin kara birliklerinin derhal yardm gerektiinin farknda olduu, ancak
bir taraftan ordu hi hazr deilken, dier taraftan Deniz Bakan Churchill, deniz taarruzunun mmkn olduu kadar abuk yaplmasn emrettiinden konu hakknda
ekimser kalmay tercih ettii deerlendirilmektedir.
Mayn gemilerinin yinelenen baarsz faaliyetleri ve 10 Mart 1915 tarihli Sava
Konseyinin toplantsnda alnan Birleik Filo Boaza yalnz kendi gcyle saldracak, yarmadaya asker kartlmayacaktr, kararndan sonra artk iyice sabrszlanan
Deniz Bakan Churchill ise 11 Martta Amiral Cardene biraz daha enerjik hareket
etmesi gerektiini bildiren u telgraf gndermitir:51
Size verilen ilk talimat saknma ve ll hareket etmeniz idi. Hi kayp vermeden ilerlemedeki sabr ve maharetinizi takdir ediyoruz, ancak elde edilecek baar eer baka trl salanamayacaksa gemi ve insan kayplar gze
alnabilir. anakkale Boaznn geilmesi savan sonucu zerine kesin etkiler yapabilir. Uygun hava artlar seilerek Nara Tabyalarn, elde mevcut ve
bu hedef zerine atelerini yakn mesafeden tevcih edebilecek byk toplarla
tahrip etme zamannn geldiini ve bunun gerekli olduunu dnyoruz.
Topu ateinin destei altnda, karaya karlacak blkler siperlerdeki Trk
toplarn tahrip edecekler ve mayn tarlalar mmkn olduu kadar temizlenecektir. Bu harekt Nara Tabyalar tahrip edilinceye ve Boaz maynlardan temizleninceye kadar tekrarlayacaksnz. Sizi bask altna almak veya
zorlamak isteinde deiliz. Fakat harektnzn bir noktasnda karar almak
iin enerjik hareket etmeniz gerekecei dncesindeyiz ve sizin bu zamann
geldii inancnda olup olmadnz renmek istiyoruz.
50 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c. V, 1nci Kitap, s. 158.

51 Bayur, Trk nklb Tarihi, c. II, Ksm III, s. 67.
49
Figen Atabey
Buna gre 11 Martta Amiral Cardenin yetkisi artrlmtr. Artk 10 Marttan

sonra Birleik Filonun Boaza yalnz kendi gcyle saldrmas karar kesinletiinden ekingen ve nlemli harekt koullarn brakarak, Boaz zorlayabilecei, personel ve gemi kaybn gze alabilecei kendisine bildirilmitir. Durum byle iken
Londradaki Sava Konseyinin 10 Marttaki toplantsnda Lord Kitchener, General
Birdwodun da anakkalede grevlendirilmesi zerine 29. Tmenin yola kmas iin gerekli emirleri vereceini beyan etmitir. Ayn toplantda deniz harektnn
baarya ulamas durumunda stanbula kar yaplacak olan harekt iin tilf
Kuvvetlerinin 130.000 (ngiliz Bahriye Tmeni, Avustralya birlikleri, 29. ngiliz Piyade Tmeni, Fransz Tmeni, Rus Kolordusu) kii kadar olaca ve Trklerin, bu
kuvvete kar anakkale Blgesinde 60.000, stanbul dolaylarnda 120.000 olmak
zere toplam 180.000 kiilik bir kuvvet toplayabilecekleri hesaplanmtr. Deniz Bakan Churchill ise gereklilik hlinde kara birliinin yardmna bavurulacan, ancak
donanmann ordudan yardm grmeden Boazdan geebileceine hl inandn
Sava Konseyine bildirmitir.52
Lord Kitchener, 12 Martta General Sir Ian Hamiltonun Akdeniz Sefer Kuvvetleri Bakomutanlna tayin edilmi olduunu ve Tugeneral W.P.Braitwaitein de
Hamiltona kurmay bakan olarak atandn ilan etmitir.53 29. ngiliz Tmeninin,
Dou Akdenizde grev yapmak zere ksa zamanda gemilere bindirilmeye hazrlanmas iin de emirler verilmitir.54 Akdeniz Sefer Kuvveti Bakomutanlna getirilen
General Hamiltona 13 Mart 1915 tarihinde Lord Kitchener tarafndan verilen talimat ksaca u maddeleri iermitir:55
1. Filo anakkale Boazndan zorla gei hareketi yapacaktr. Filonun btn
almalarna ramen yarma harekt gerekletirmedii takdirde Kara Kuvvetleri ile
byk oranda kara harektna geilecektir.
2. Ancak bu harekt iin ayrlan btn Kara Kuvveti toplandktan sonra Gelibolu Yarmadasna kar kesin olarak saldrya geilecektir ki, bu sayede btn arlk
merkezi etkilenmi olsun.
3. anakkale Boaznn donanma ile zorlanmas tasarlanm olduundan, bundan caymak veya geri dnmek hi kimsenin aklna gelmemelidir. Btn kapasitesiyle tamamen metotlu bir ekilde deniz ve kara bakomutanlklar arasnda i birlii
gerekmektedir. En ok dikkat edilecek nokta, ters bir hareketin stratejik ve politik
baarlar bozaca olmal ve bu ihtimal hibir zaman unutulmamaldr.
52 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at March
10,1915)
53 Thomazi, anakkale Deniz Sava, s. 34.
54 Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, c. I, s. 120-121.
55 Ian Hamilton, Gelibolu Gnl, (ev. Osman nde), Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1972, s. 56
50
4. Baz blgelerde mevcut ve donanmay rahatsz eden Trk toplarn susturmak

veya tabyalar tamamen yok etmek iin kk birliklerin kullanlmas uygundur. Yalnz byle kk operasyonlarn yaplmasnda gerektii kadar kuvvet kullanlmal ve
hibir zaman bu birlikler, igal edilmi olan yarmadadaki yerleri bundan sonra da
elde tutmaya almamaldr.
Sava Bakan Kitchener, General Hamiltona grevi hakknda son olarak u szleri sarf etmitir:56Donanma, anakkale Boazn aar ve siz baarya ularsanz, bu
bir muharebenin zaferi deil, bir harbin galibiyeti olacaktr. Bu esnada Deniz Bakan
Churchillin Amiral Cardene biraz daha enerjik hareket etmesi gerektiini bildiren
11 Mart tarihli telgraf ve 13 Mart gecesi mayn gemilerinin son baarszl zerine
Amiral Carden stratejisini deitirmi, muharebe gemilerinin ar toplar ile Trk
bataryalarnn susturulmasnn Boazn temizlenmesinden sonra deil, nce yaplmas gerektiine karar vermitir. Artk donanmann yalnz bana hareket edecei
de kesinletiinden dolay 15 Martta Amiral Carden her eyin hazr olduunu ve
havann da msait olduu takdirde 18 Marttan itibaren taarruz edilebileceini bildirmitir.57 Ancak, Amiral Cardenin 1915 ubat ay sonundan Mart ay ortalarna
dek Boaz iinde gece ve gndz srdrd operasyonlar baarya ulamamtr.
Deniz uaklarndan faydalanlmam, mayn tarlalar temizlenmemitir. te gerek bu
baarszlklarn yaratt hayal krkl, gerekse gelecekte de karlalabilecek glkler, Amiral Cardeni mitsizlie drm ve bu durumda saln olumsuz ynde etkilemitir. Amiral Carden bu tarihten bir gn nce 16 Martta salk durumunun
kendisini komutanlktan ekilmek zorunda braktn telgrafla bildirmitir. Bu durum zerine Boazdan geiin balamasna sadece 48 saat kalmken, mecburen ve
savan en kritik annda Amiral Carden grevden alnmtr. 17 Martta Deniz Bakan
Churchill, Koramiral Amiral de Robecke aadaki mesaj gndermitir;58
Birinci Lordtan-Kiiye zel ve gizlidir:
Byk bir gvenle Akdeniz Filo Komutanln size veriyorum. Evvelce hazrlanm harekt plannn derhal uygulanmas konusunda hibir etki altnda
kalmadan karar vermenizi istiyorum. Kararnz olumlu ise hi zaman geirmeden uygulaynz, olumsuz ise nedenlerini bildiriniz.
Amiral de Robeck bu telgrafa verdii yantta; Harektn uygulanabilir olduunu,
grevi kvanla kabul ettiini ve hava koullar elverili olursa 18 Martta taarruza
geeceini, bildirmitir. Boazn yalnz denizden yaplacak bir taarruzla geilebilecei kansnda olan Amiral de Robeck, 17 Martta Mttefik Deniz Kuvvetleri Ba56 Hamilton, Gelibolu Gnl, s. 56.
57 Lorey, Trk Sularnda Deniz Hareketleri, c. II, s. 68.
58 Fikret Gnesen, anakkale Savalar, Kasta Yaynlar, stanbul, 1986, s. 49.
51
Figen Atabey
komutanlna atanm ve yeni Mttefik Filo Komutan 17 Martta Queen Elizabeth

zrhlsnda bir toplant dzenlemitir.59 Kurmay Bakan Komodor Roger Keyes,
Tuamiral R.E.Wemyss, Fransz Filosu Komutan Amiral Quepratte, Akdeniz Sefer
Kuvveti Bakomutan General Sir Ian Hamilton, Fransz Dou Sefer Kuvveti Komutan General DAmadnin katlm olduu bu toplantda 18 Mart 1915te yaplmas
ngrlen taarruzun nasl bir plana dayandrlaca konusu grlmtr. Ancak
sz konusu toplantda mterek bir harekt konusunda bir karara varlamam, Kara
Kuvvetlerinin kullanlmas biiminin tayini iin 18 Martta yaplmas planlanan denizden taarruzun sonucunun beklenilmesine karar verilmitir. Hava uygun olduu
takdirde ertesi gn saldrya geilebilecei kararlatrlm ve yaplacak taarruzun
harekt plan nihai hle getirilmitir.60
ngiliz belgelerinde de 18 Mart 1915 gn tabyalara kar giriilen savata Birleik Filo gemilerinin olduka baarl hareket ettikleri, saat 14.00e kadar Birleik
Filo gemilerinin Trklere stn geldikleri izleniminde olunduu, ancak daha sonra maynlar sebebiyle her eyin abucak tersine dnd bilgisi mevcuttur. ngiliz
belgelerinde kydaki toplarn ancak Suffren ve Gauloisi sava d braktklar, buna
karlk maynlarn Bouvet, Ocan ve Irresistible zrhllarn batrdklar bir kez daha
dorulanmtr. Yine bu belgelerde 1905-1906 Rus-Japon Savanda da maynlarn
savaan gemiler iin en korkun silah olduklarnn tecrbe edildii, byk tonajna ve
yeni yaplm olmasna ramen maynlar yznden az kalsn Inflexiblen da bataca
bilgisi mevcuttur. 61
19 Mart 1915te Amiral de Robeck tarafndan ngiliz Amirallik Dairesine yazlan
telgrafta, Erenky Koyunun maynlardan temizlenmi olduuna kesinlikle inanldndan, bu maynlarn, ya iddetli akntnn srkleyip getirdii yzen maynlar,
yahut Boazda kardan karya atlan gizli torpido kovanlar yznden meydana
geldiinin dnld, maynlarn bulunmasna kar yeni bir metot bulunarak,
yeniden bir saldr plan yapmann gerekli olduu, bildirilmitir. 62 ngiliz Deniz
Harp Tarihi Yazar Sir Julian Corbett Harekt- Bahriyye adl eserinde anakkale
Seferinde maynlarn etkisine yer vermi, felketin gerek sebebinin 7-8 Mart 1915
gecesi Birleik Filo gemilerinin srekli manevra yaptklar blgeye dklen maynlara
ait olduunu ifade etmitir.63
59 Aspinall-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, c. I, s. 125.
60 S. Julian Corbett, Harekt- Bahriyye, (ev. Ali Rza Seyfi), c. II, Bahriye Matbaas, stanbul, 1926,
s.364-365
61 The National Archives, ADM I/116/3491 (Statement made by W.S.Churchill about Dardanelles Naval Operations)
62 The National Archives, ADM I /116/3491; No:107 (A telegram from Rear-Admiral, Mondros to Admiralty, March 19,1915)
63 Corbett, Harekt- Bahriyye, c.II, s. 257.
52
Dier taraftan ngiliz kaynaklarnn byk ounluunda anakkale Savalar

ve zellikle de 18 Mart 1915 harekt deerlendirilirken tilf Devletleri asndan
nemli bir yenilgi veya baarszlktan pek sz edilmedii tespit edilmitir. Batan ve
yara alan gemilerin zaten eski ve ypranm gemiler olduuna dikkat ekilmi, bylesine bir harektta bu kadar kaybn normal olduu deerlendirilmitir. Dnemin
Deniz Bakan Winston Churchillin savatan sonra verdii bir demete verilen kayplarla ilgili olarak sarf etmi olduu u szler de bu gr dorulamaktadr: 18 Mart
Deniz Harektnn byk bir felket olduu sylenir. Ancak bylesine bir harekt iin
gerekte yle deildir. ngilizlerin toplam kayb l ve yaral olarak 61 subay ile erdir.
Bunun yan sra iki eski sava gemisi kaybedilmitir. Franszlar ise Bouvetin 600
bulan mrettebat kaybndan dolay ok zgndrler. 64
Sonuta anakkale iin planladklar ve besledikleri parlak emel ve hedeflerine
ulaamam olan tilf Devletlerinin bir teselliden teye gitmeyen bu gibi dncelerinin ieride ve darda sarslan ngiliz prestijini kurtarmaya ynelik olduu deerlendirilmektedir.
tilf Devletleri Tarafndan Kara Harektna Karar Verilmesi Sreci
18 Mart 1915 tarihli deniz harektnn baarszlna ramen Londradaki Amirallik Dairesi de, Filo Komutan Koramiral de Robeck de, anakkale Boaznn donanma ile zorlanarak geilmesi kararnda srarl davranm, balangta 18 Mart 1915
yenilgisini kabul etmek istememitir. Amiral de Robeck 18 Mart 1915 akam muharebenin sonucunu bildiren raporunda; Hasara urayan ve batan gemilerin yerleri
doldurulduu takdirde anakkale Boaznn yeniden zorlanabileceini bildirmitir.65 Ancak Amiral, plann yeniden incelenmesi ve zellikle mayn tehlikesine kar
baka ve etkili bir yol bulunmas gerektiini de raporunda belirtmitir.66 Bu ifadeden
tilf Devletlerinin 18 Mart 1915 deniz harektnn baarszln, byk oranda
mayn hatlarna baladklar anlalmaktadr. Amiral de Robeckin Londraya Birleik
Filoda hasara urayan gemilerin boluu doldurulduu takdirde harekete gemeye
hazr olduunu bildirmesi zerine ngilizler, Queen ve Implacable muharebe gemilerini yola karmlardr.
Franszlar da batan Bouvet ve Suffren zrhllarnn yerine Sveyte bulunan IV.
Henry ve Jaurguiberry zrhllarn gndererek, eksikliklerini tamamlamlardr.67
Bu gemiler, 18 Mart 1915te uranlan kayplarn yerini doldurmak zere dnlen
ikinci deniz taarruzunu gerekletirmek amacyla gnderilmilerdir. Bu gelimeler
64 The National Archives, ADM I/116/3491 (Statement made by W.S.Churchill about Dardanelles Naval Operations)
65 The National Archives, ADM I/8421/ 135 (Telegrams about 18 March Naval Operation)
53
Figen Atabey
yaanrken Amiral de Robeck, gemilerin batrlma nedenleri konusundaki belirsizlikten dolay harekta 19 Martta ara vermi ve bu konu akla kavuuncaya kadar
sadece Queen Elizabeth zrhlsyla arma atlar yaplarak, mayn arama ve tarama
ilemlerinin devam ettirilmesi dncesini tamtr.68 Ancak 20 Martta havann ktlemesi ve iddetli esen poyraz rzgr, 24 Marta kadar btn mayn arama tarama almalarn engellemi olduu gibi harekta hemen devam etmeyi de olanaksz
klmtr.69
18 Mart baarszl zerine 19 Mart 1915 tarihinde toplanm olan Sava
Konseyinde Amiral de Robeckin harekta devam edip etmeyecei konusu tartlmtr. Toplant sonunda 19 Mart gn ngiltere Deniz Bakanlndan Amiral de
Robecke gnderilen telgrafla, Batan ve yaralanan gemilerin yerine kullanlmak
zere drt zrhlnn yola karld bildirilmi ve kendisinden Trklerin tahrip edilen tabyalarn onarmalarna frsat vermeden taarruza devam etmesi istenmitir.70
Ayn yazya, Queen Elizabeth zrhlsna Gelibolu Yarmadas zerinden arma at
yapabilmesi iin bol miktarda cephane gnderildii bilgisi de eklenmitir. Btn bu
gelimeler yaanrken 12 Mart 1915te Akdeniz Sefer Kuvvetler Bakomutanlna
atanan General Hamilton, Gelibolu Yarmadasnn kylarn yaplmas muhtemel
bir karma bakmndan incelemitir. General Hamilton ve kurmay heyeti, Gelibolu
Yarmadasn ilk kez 18 Mart 1915ta grp, anakkale Boazna bir deniz savann ortasnda girdiklerinden harektn baaryla tamamlanmas iin asker bir mdahalenin gerekecei dncesini tamlardr.71 Savan leden sonraki blmn
anakkale Boaznn iinden izleyen ve Inflexible ve Goliath zrhllarnn yar batar
durumda Boazdan ktklarn gren General Hamilton, anakkale Boaznn gemilerle zorla geilebilecei kansnda olmadn, 19 Mart 1915 akam Londradaki
Sava Bakanlna bir telgrafla bildirmitir. General Hamilton, bahse konu telgrafta
Sava Bakan Kitchenere; Mevcut durumda ordunun rolnn tabyalar ykmak iin
karma yapmaktan ziyade donanma iin bir geit amak zere zel ve kapsaml bir
asker operasyon olmas, gerektiini anlatmtr. Bu telgrafla birlikte, Sava Bakan
Lord Kitchenerin denizden kazanlacak baar konusundaki umutlar sarslmtr.
Lord Kitchener, byk bir d krklna uramasna ramen yine de kara harekt
iin onayn bildirmekten geri kalmamtr.72
O zamana kadar General Hamilton, Kara Kuvvetlerinin Bolayr geidine karlabilecei ayn zamanda Bolayrn gney blmne de bir rtme karmas yaplabile68 Steel- Hart, Gelibolu- Yenilginin Destan, s. 21.
70 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at March
19,1915)
71 Steel - Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, s. 21.
54
cei tezini savunurken, bu incelemeden sonra Bolayr ve evresinin ele geirilmesinin

kesin sonucu etkilemeyeceini anlamtr. General Hamilton, anakkale harektnn
kesin sonulu olabilmesi iin Rumeli sahilinin igali, buradaki Trk savunma sisteminin kertilmesi, bu kydan Anadolu ynndeki bataryalarn kontrol altna alnmas
ve bu operasyonun Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerini kapsayan kombine bir faaliyet
olmas gerektiine inanmtr. Amiral de Robeck ise General Hamiltonun bu fikrini
renince tek bana donanmann taarruza geirilmesi grnden vazgeerek, kombine bir planlamaya scak bakmaya balamtr.73 Btn bu gr ve gelimeler nda anakkale Boaz seferi iin 22 Mart 1915 tarihi bir dnm noktas mahiyetini
tamtr. 22 Mart 1915te anakkale aklarnda beklemekte olan Queen Elizabeth
muharebe gemisinde bir toplant yaplm ve bu toplantya Amiral de Robeck, General Ian Hamilton, Amiral Weymss, General Birdwood, General Braitwaite ve Albay
Pollen katlmlardr. Birleik Filo Kurmay Bakan Komodor Keyes, Bozcaadada bulunduundan bu toplantya katlmamtr. 22 Mart 1915 tarihli toplantda birka gn
nceki grnn tersine olarak Amiral de Robeck, Artk kara birliklerinin destei
olmadan anakkale Boaznn alamayacana kesinlikle kanaat getirdiini, ifade
etmitir.74
Neticede toplantya katlanlar anakkale Boazn zorlamak iin Kara ve Deniz Kuvvetlerinin ibirlii yapmas konusunda anlamaya varmlardr.75 Bu karardan sonra ngiliz Kara Kuvvetleri yetkilileri de Kara harekt veya amfibi harekt
hakknda denizciler bize soru soruncaya kadar sustuk ve sadece filoyla anakkale
Boazn zorlayp geeriz iddialarn terk ettikleri ana kadar bekledik. Nitekim ar
bir darbe yedikten sonra bize de sz hakk verdiler, aklamasn yaparak batan beri
kara harektnn gerekliliine olan inanlarn dile getirmilerdir.76 Londrada bulunan 18 Mart 1915 anakkale deniz harektnn ba mimar olan Deniz Bakan Winston Churchill ise hl Queen Elizabeth zrhls ve ona refakat edecek filonun, Trklerin mukavemetini bir anda kertme gcne sahip olduu dncesini tamtr.
Amiral de Robeckin fikrindeki deiiklii haber alan Churchill, byk bir hayal
krklna uram ve Amiral de Robecke 24 Mart 1915te bir telgraf ekmitir. Bahse konu telgrafta Deniz Bakan Churchill, Kuzey Denizindeki denizalt harektn
ve Alman denizaltlarnn blgeye gelme ihtimalini de gz nne alarak bir an nce
harekete geilmesinin gerekesini yle vurgulamtr:77
73 Winston Churchill, The World Crisis, 1911-1914, Vol.II, Thorton Butterworth Limited, London,
1927, s.10
74 Hamilton, Gelibolu Gnl, s. 37.
77 Churchill, The World Crisis, c. II, s. 5; Bayur, Trk nklb Tarihi, c. III, Ksm II, s. 90.
55
Figen Atabey
Vakit kaybedilirse denizalt tehlikesi artar. Ordu, kara savalarnda ar kayplara urayabilir. Ordunun baarszl birka eski geminin batmasndan
daha ar olur. Kilitbahir alnsa bile Anadolu Kysndan toplar yine iler
ve mayn tehlikesi pek azalmaz. Buna karlk donanma bir kere Marmara
Denizine girerse, bunun manevi etkisi ok byk olur. Bolayr iki ynden dvlecei iin Gelibolu Yarmadasndaki Trk birlikleri her taraftan kuatlm olurlar, ya alktan lrler ya da teslim olurlar. Donanmann stanbul
nnde grnmesinin siyasal tepkileri hesap edilemeyecek lde byk olur
ve kesin sonular verebilir. Her ey aksi gider; yani Gelibolu Yarmadasndaki
Trk birlikleri savaa devam edip, Boaz yeniden kapatrlar, stanbulda bir
ayaklanma olmaz ise sonuta ordunun Kilitbahir ele geirmesi ve Boaz
srekli ak tutmas gerekecektir. Bunu, ordu geride kalan ve Msrdan
gnderilecek olan gemilerin yardmyla yine yapabilir, oysa sizin bir kere
Marmaraya girmenizle bu ilerin hibirine gerek kalmayabilir. Boazdan
dn geiinde (yzen) maynlardan ok byk bir korkunuz olamaz, nk
aknt sizinledir. Tabyalarn cephanesi kttr. Btn bu yazdklarmz emir
deildir, sadece sizin dncenizi renmek ve anlamazlklar ortadan kaldrmak iin yazlmtr.
Bu telgrafa karlk olarak Amiral de Robeck uzun bir telgraf ekmi, kararndaki
deiiklie ilikin gerekesini yle savunmutur:78
Boazn donanma ile zorlanmas plan, tabyalarn yalnz gemi toplar ile
tahrip edilmesi imkn zerine kurulmu, fakat bu uygulama mmkn olmamtr. Baar byk lde donanmann stanbul nlerinde grlmesinin Trkiyeyi egemenlii altnda tuttuu sanlan ve Almanlara baml olan
Trk Ordusunun zerinde yapaca etkiye baldr. Eer Trk maneviyat
sarslmaz ve ngiliz Donanmas geince Boaz tekrar kapanrsa sava gemilerinin hareket yetenei onlarla birlikte geebilmi olan kmr ve cephane
tayan tat gemilerinin saysna bakar. Donanma ile birlikte bu yardmc
gemilerin tahrip edilmemi tabyalarn nnden geirilmesi konusu henz
zlmemi bir sorundur. Bu durumda ordunun Gelibolu Yarmadasn nceden ele geirmi olmas esasl bir itir. Anadolu kysndaki toplara kar
Rumeli kysndaki toplarla stnlk salamak mmkndr. Dnld
kadar byk orduyu karaya karmak iin btn donanmann yardm gerekir. Bolayra asker karmamz herhalde Trkleri yarmaday boaltmak zorunda brakmaz. uras kesindir ki, darda (Ege Denizinde) tam kuvvetini
78 Roger John Keyes, The Naval Memoirs of Admiral of the Fleet Sir Roger Keyes; Scapa Flow to the Dover
Straits, 1916-1918, E.P.Dutton, New York, 1935, s. 185; Bayur, Trk nklb Tarihi, c.III, Ksm II, s.
91.
56
elinde bulunduran bir donanma, Marmaraya girip cephane ktl yaayan

bir donanmadan daha etkili olur. Yarmadann ordu tarafndan igali ve donanmann bundan sonra gemesi bize muhakkak baar salar. 15 gnlk
bir geciktirme (ordunun hazr olmasn bekleme) Marmara iindeki sefer ve
stanbulun ele geirilmesi iin gereken zaman nemli lde ksaltacak biimde ii planlamamza imkn verir.
Bu szlerden Amiral de Robeckin 18 Mart 1915 Muharebesinden sonra yenilenebilecek bir deniz harekt konusunda ne kadar umutsuz olduu anlalmaktadr. Deniz Bakan Churchill de 27 Martta istemeye istemeye ortak bir harekta raz
olmak zorunda kalmtr.79 ngiliz Sava Konseyi, anakkale Boazna yaplacak
harektn kara kuvveti kullanlmadan yalnz donanma ile ama teebbsndeki stratejik hatasn ve deniz harektnn ilk bandan beri elde hazr bulunan be tmenlik
bir kara kuvvetinin de yalnz stanbulun igal planna alnmas gibi byk bir sevk
ve idare hatas yaptn ok ge anlamtr. Deniz Bakan Churchillin bu yenilgiyle krlan ngiliz Donanmasnn prestijini kurtarmak iin anakkale Boazn yine
yalnz donanma ile ama teebbsnde devam eden srarlarna ramen ngiliz Sava
Konseyi, General Hamiltonun teklif ve fikirlerine katlarak, geni apl bir karma
operasyonuna (amfibi harekt) karar vermitir. Bylelikle, asl muharebeyi kara ordusu zerine alm, donanmaya da yardmc rol verilmitir.
Kara Muharebelerinin Londradaki Yansmalar
25 Nisan 1915te karaya karlan tilf Ordusunun yardm ile donanmann
gn iinde Boaz zorlayarak geecei mit edilirken hafta sonunda her birlik
byk kayba uram, geride ihtiyat birlik bulunmam ve cephane hemen hemen
bitmitir. Geliboluda tilf Ordusu, Boaz yolunu amakta ve Marmara Denizine
ulamakta kesin bir baarszla uramtr. tilf Ordusu kylarda iki noktada ancak bir iki kilometre kare yerde glkle tutunabilmitir. Gemi toplarnn siperlere
ve makineli tfeklere kar bir tesir gsteremedii anlaldndan donanmadan da
ordunun ileri hareketinde fazla bir yardm beklenemeyecei aikr olmutur.80 Bu
esnada her cepheden baarszlk haberleri gelmeye devam etmitir. Rus Ordusu, 1
Maystan beri Alman ve Avusturya Ordular karsnda durmadan yenilip gerilemekte iken kuzeyde 8 Maystan beri yaplan ngiliz-Fransz-Belika saldrlar krlm
ve bu saldrlarda yalnz ngilizler 20.000 asker kaybetmitir. tilf Devletleri asndan anakkalede bir baar elde edilmesinin dnldnden ok daha byk bir
asker teebbs gerektirecei kesinlemitir. Bu ana kadar uranlan baarszlklara
79 Steel-Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, s. 21-22.
80 Churchill, The World Crisis, s .238.
57
Figen Atabey
sebep olarak, deniz bombardmanlar ile iki aya yakn bir zaman kaybedilmi olmas ve bu sre iinde Trklerin gerek tahkimat yapmak ve gerek takviye kuvvetleri
salamak iin zaman kazanm olmalar gereke gsterilmitir.81 Trklerin 1, 2 ve 3
Mays gnleri ngiliz siperlerine gece yaptklar hcum sayesinde kazandklar yerlerin, kar tarafn donanmann desteini alarak gndzleri yaptklar hcumlarla
geri almas, fakat buna ramen gzle grlr bir ilerleme elde edememesi zerine
General Hamilton, 9 Mays 1915 gn Londraya gnderdii bir yazda, kendisine
takviye birlikler gnderilmez ise harekttan baar salanamayacan bildirmitir.82
Sava Bakan Kitchener tarafndan 10 Maysta verilen cevapta 52. Tmenin en ksa
zamanda anakkaleye ulatrlaca bildirilmitir.
Yine 10 Maysta sancak gemisi Queen Elizabeth zrhlsnda; Filo Komutan Amiral de Robeck, Tuamiral Wemyss, Tmamiral Thursby ve Kurmay Bakan Komodor
Keyesin katldklar bir toplant yaplm ve burada Komodor Keyes, kara harektnn
baarszl ve donanmann da kendi payna deni tam olarak yerine getiremedii
dncesiyle, denizden hcuma derhal tekrar balanmasn iddetle srar etmitir.83
Bu gr zerine 10 Maysta Filo Komutan Amiral de Robeck, Londradaki Amirallik Dairesine ektii telgrafta eer emir verilirse, Boaz denizden zorlamak denemesini yenilemek istediini bildirmitir. Amiralin bu telgraf Londrada Deniz Bakan Churchill ile Deniz Kurmay Bakan Lord Fisher arasnda bir gerginlik sebebi
olmutur. Ordu ile donanmann aktif ibirliine taraftar olan Deniz Bakan Churchill,
zrhllarn toplarnn Ordunun ilerlemesine ok yardmc olacan dnerek, bu
neriyi ok faydal bulmutur. Lord Fisher ise anakkaledeki tabyalara kar byle
bir hareketin baarsz olacana inanm ve bunun 18 Mart denemesinin bir yenilenmesi olacan ifade etmitir. Sonuta, 13 Maysta Amirallik tarafndan Amiral
de Robecke gnderilen telgrafta denizden hcum dncesine u gereke ile kar
klmtr:84
anakkale Boazn donanma ile yalnz bana gemek iin zorlama zamannn getii ve bunun imdiki koullarda asla geri gelmeyeceini dnyoruz. Ordu karaya kmtr. Byk takviye kuvvetleri yolda bulunmaktadr.
Zamanla ve sabrla Kilitbahir Yaylasnn alnacana inanyoruz. Sizin bundan sonraki greviniz orduyu ilerlerken desteklemek ve daha sonra meydana
gelecek durumlar karlamak iin hazr bulunmak olacaktr.
Bu durumda Amiral de Robeck, Kilitbahir, kara ordusu tarafndan ele geirilinceye kadar Boaz geme teebbsnden men edilmitir. Btn bu grmeler s81 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c. VIII, s. 223.
58
rerken Alman denizaltlarnn Marmaraya ulamakta olduklar ve 13 Mays gn

Muvenet-i Milliyye adndaki bir Trk torpido muhribinin Morto Koyu nlerinde
kara ordusunun himayesini salamakta olan ngiliz Goliath zrhlsn batrd haberi Londraya ulamtr. Bunun zerine Deniz Kurmay Bakan Amiral Lord Fisher
donanmann en gl gemilerinden biri olan Queen Elizabethin derhal anakkale
nnden ayrlp, ngiltereye geri dnmesini talep etmitir. Queen Elizabethin geri
arlma karar 13 Mays akam bildirilince Amiral Fisherin bu kararna Sava Bakan Lord Kitchenerin tepkisi byk olurken, Deniz Bakan Churchill ise bu karara
raz olmutur.85 Ertesi gn 14 Maysta Sava Konseyi btn cephelerdeki vaziyeti ve
bilhassa Gelibolu Yarmadasndaki tehditkr meseleyi, 19 Marttaki son toplantdan
beri ilk defa olarak, gzden geirmek zere toplanmtr.
Bu gerginlik ortamnda toplanan Sava Konseyinde zelikle Queen Elizabethin
anakkaleden ekilmesi ve tilf Devletleri yannda savaa girecek olan talyanlara
anakkaleden gemi gnderilmesi konusunda sert tartmalar yaanmtr. Toplantda ilk olarak Lord Kitchener;
Eer anakkale Seferine orduyu katmaya raz oldu ise bunu donanmann
yolu kendi bana aabileceine kesin olarak gvenildiinin sylendii iin
yaptn, halbuki Amiralliin imdi bu zorlama iinden vazgetiini, Queen Elizabeth gibi olaanst vasflar bulunan bir sava gemisinin, imdi
ordunun Gelibolu Yarmadasnda byk bir sefere girimi bulunduu ve
kylarda sktrlp varl iin savat bir srada arlmasna bir anlam
veremediini, belirtmitir.
Lord Kitchener, gerek asker adan, gerekse de siyasi adan Queen Elizabethin
geri ekilmesine scak bakmam, byle bir kararn Yakn Douda anakkale teebbsnn braklmas ve bundan sonraki birok ekilmenin iareti olarak alglanaca
endiesini tamtr. ngiliz ariv belgeleri bize; kara harekt giriiminin zerinden
daha bir ay gemeden Mays ay ortasnda Lord Kitchenerin anakkale Seferinin
akbeti ile ilgili ok umutsuz bulunduunu, icras mmkn olsa hemen btn kuvvetlerini anakkaleden ekme dncesinde olduunu gstermektedir.86
14 Mays 1915 tarihli Sava Konseyi toplantsnda Queen Elizabeth zrhlsnn
anakkaleden ekilmesi konusunda Lord Kitchener ile yaanan gerginlik ve sonrasnda anakkaleye gnderilecek yeni gemiler konusunda Deniz Bakan Churchill ile
Amiral Fisher grmler ve bu grme sonucu anlamaya varmlardr. Ancak
Amiral Fisher, srekli bir ekilde devam eden gemi ve insan kaybndan byk endie duyduunu da aka belirtmitir. Amiral Fisher ertesi gn Amirallik Dairesine
85 Bayur, Trk nklb Tarihi, c.III, Ksm II, s. 306.
86 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at May
14,1915)
59
Figen Atabey
gittiinde Deniz Bakan Churchillin listeye iki E snf denizalt ile anakkalede
ar toplarn kullanlmas hususunda yeni teklifler kaleme aldn grmtr. Bu olay
zerine ayn gn 15 Mays 1915te Amiral Fisher, Deniz Kurmay Bakanl grevinden istifa etmitir.87 stifa mektubunda gereke olarak anakkale sorununu ileri
srm ve konuya yle aklk getirmitir: 88 Yeniden iyice dndm ve teessfe
deen u sonuca vardm ki, artk sizinle birlikte almayacam. Her gn anakkale
iin ileri srdnz istekleri kabul etmek gitgide daha g oluyor
Amiral Fisherin Birinci Deniz Lordluu grevinden ekilmesi Churchillin de
Deniz Bakanl grevinde kalmasn imknsz klmtr. Bu istifay birka gn sonra
Deniz Bakan Churchillin istifas izlemitir. Deniz Bakan Churchill 1916 ylnda verdii bir demete bu konuya yle aklk getirmitir:89
13 Mays gn blgedeki Alman denizalt tehlikesinden dolay Lord Fisher
ile Kitchener arasnda Queen Elizabethin geri ekilmesi konusunda anlamazlk yaand. Dier taraftan Gelibolu Yarmadasna karma yapm olan
Kara Ordusuna gerekli deniz destei salamakla grevli olduum zere, ayn
gn leden sonra blgeye monitr, ilave denizalt ve ar silahlarn sevk edilmesine dair birka neri hazrladm. Akam saatlerinde Amiral Fisher ile konuyu grtm, hemfikir olduunu syledi. Gece yars nerime birka gemi
daha ilave ettim. Bu hususlardan rahatsz olmu olacak ki (bunlar grp
dzeltebilirdik), 15 Mays sabah istifa etti.
Kamuoyundaki endie ve honutsuzluklarn artmas ile 20 Maysta Babakan
Asquith bakanlndaki ngiliz kabinesi tmyle ekilmitir. 25 Kasm 1914te ilk
toplantsn yapan Sava Konseyi, 14 Mays 1915teki son toplantsndan sonra kabinenin deimesi ile faaliyetlerine son vermitir.
14 Mays 1915 tarihli Sava Konseyi toplantsnda nihai olarak Boaz yeniden
deniz kuvvetiyle zorlamak fikrinden vazgeilmitir. En ksa zamanda ikinci bir toplantya karar verilmi, ilk adm olarak da grevini baaryla tamamlamak iin ne kadar takviye birlie ihtiyac olduunun yeniden Ian Hamiltondan sorulmas istenmitir.90 Ayn gn Sava Konseyinin teklifi zerine Lord Kitchener, General Hamiltona
harektn bir neticeye ulatrlmas iin ne kadar kuvvete ihtiyac olduunu bildiren
bir telgraf ekmitir. General Hamilton, 17 Maysta Lord Kitchenere verdii cevapta;
ok kuvvetli ve Edirne, Kean, stanbul ve Asyadan gelen birliklerle devaml takviye
87 Churchill, The World Crisis, c. II, s. 357.
88 Bayur, Trk nklb Tarihi, c. III, Ksm III, s. 318.
89 The National Archives, CAB 22/1, (Secretarys Notes of a Meeting of War Council Held at May
14,1915)
90 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c. VIII, s. 223.
60
edilmekte olan Trk savunmasn ykmak iin daha fazla kuvvete ihtiyac olduunu,
belirtilmitir.91
Bu esnada ngilterede yeni Hkmetin nem verdii ilerden birisi, anakkaleye
daha fazla mesai harcamak zere zel bir komite kurmak olmutur. Yeni komitede
Deniz Bakan Churchillin yerini Arthur Balfour; Birinci Deniz Lordu Fisherin yerini
ise Henry Jackson almtr. Haziran ayndan itibaren Sava Konseyi (War Council)nin
ad anakkale Boaz Komitesi (Dardanelles Comittee) olarak deitirilmitir. ngiliz belgelerinde Konseyin fonksiyonlarnda bir deiiklik olmad, ancak isminin
anakkale ve Dou Akdeniz sorunlarna daha fazla mesai harcamas amacyla deitirildii belirtilmektedir. anakkale Boaz Komitesi, 2 Kasm 1915te ye says
azaltlm olarak (Deniz Bakan Arthur Balfour, Sava Bakan Lord Kitchener, D
leri Bakan Edward Grey, Maliye Bakan Loyd George) Sava Komitesi (War Comittee) adn alm, 3 Kasmda ilk toplantsn gerekletirmitir.92 anakkale Boaz
Komitesinin 7 Haziran 1915 tarihli ilk toplantsnda, Londrada savan insan ve para
bakmndan maliyeti byk endie uyandrmaya baladndan Lord Kitchener ncelikle komite yelerine savan gidiat ile ilgili olarak aklamalarda bulunmutur.
Bu giriimin byk glklerini ortaya koymu ve bu iin bitirilmesi iin balangta dnldnden ok daha fazla aba harcamak gerektiini belirtmitir. Bu
esnada dier cephelerde de durum pek parlak gzkmemitir. Rusya, Polonyada ezici
bir yenilgiye maruz kalm, stanbul Boazna taarruz iin ayrd kuvvetler baka
yerde kullanlmtr. Bu durumda Osmanl Donanmasnn stanbul-Karadeniz arasnda gerekletirdii ikmal nakliyatn taciz iin yapaca baz mdahaleler dnda
Rusyadan bir ey beklenemeyecei belli olmutur. Fransa, kendisi byk skntda
bulunduundan Geliboludaki kuvveti artrmak yle dursun, onu devam ettirmekte
bile glk ekmitir. Tamamen ngilterenin dncesi olan ve birlikte hareket etmek nerisini reddetmedii bu harektn balangcnda urad baarszlklar onun
yeni fedakrlk yapma cesaretini krmtr. Bu durumda anakkale Seferinin akbeti
iin zm yolu aramak ise yine ngiltereye kalmtr.93 Bu durumda hareket tarz
mmkn grlmtr. Bunlardan ilki geri ekilme yani anakkale teebbsnden
vazgemek ve yarmadann tahliyesi; ikincisi, byk miktarda takviye ktalar gndererek, sratle harekta bir zm bulunmas; nc ve son olarak gittike gelitirilecek bir taarruz iin savan srdrlmesi. anakkale harektndan vazgemek anlamna gelen birinci hareket tarz, zayfl ve ylgnl gstereceinden bu
dnceye scak baklmamtr. kinci hareket tarz, Bat Cephesinden acilen asker
ve silah ekmeyi gerektirdiinden bata Lord Kitchener tarafndan kabul grmemitir. nc hareket tarz ise ngilterenin prestijine derhal bir darbe vurulmasn
91 Hamilton, Gelibolu Gnl, s. 147; Steel- Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, s. 121.
92 The National Archives, ADM I/116/3491
61
Figen Atabey
nlemesi, Balkanlardan bir mdahaleye ak kap brakmas ve Trklerin Msrda,

Mezopotamyada veya Kafkasyada harektn snrlandraca dncesiyle anakkale Boaz Komitesi tarafndan uygun grlmtr.
Harektn devamna karar verildiinden 7 Haziran 1915 tarihli toplantda denizalt taarruzlarna kar daha dayankl Amiral Robeckin emrindekilerden daha etkin
gemi gnderilmesi konusu grlmtr. Buna gre; anakkaleye en ksa srede
koruyucu zrhlarla korunmu kruvazrler, maynlara kar dayankl gemiler, byk
top tayan zrhl gemiler, deiik ebatlarda toplara sahip monitrler (orta byklkte
zrhllar) ve geni faaliyet alanna sahip denizaltlar gnderilmesi ngrlmtr. 94
anakkale Boaz Komitesinin 7 Haziran 1915 gn ald takviye birlik gnderilmesi karar zerine, 9 Haziran gn toplanan Bakanlar Kurulunda bu neri grlm, anakkale Boaz Komitesinin ncekilere ek olarak Temmuz ay ortalarnda
yaplacak genel bir taarruz iin ngiltere Ordusundan tmenin (50.000 kii) gnderilmesi hakkndaki karar onaylanmtr.95
Btn bu grmelerden sonra Londrada anakkale yanls fikirlerin artmaya ve kuvvetlenmeye balad srada 12 Haziran 1915 tarihli anakkale Boaz
Komitesinin toplantsnda ngiliz Sava Muhabiri Ashmead Barlett, Geliboludaki
durum hakknda dnlenin aksine hi de umut vermeyen u memorandumu sunmutur:
Trklerin mayn sahas hl bozulmam duruyor, Dar Geitteki tabyalar
ok zarar grmemi durumda. Kyda gizlenmi olan torpido bataryalarnn
varl en tehlikeli olan. Bunlarn yan sra dman denizaltlar bu zorluklar daha da glendirmekte. Kk, hafif deniz aralar Trk bataryalarnn
ateini hafifletmede baya ie yaradlar. Zaman zaman sava gemileri bu
ama iin zellikle Asya kysnda Kumkale ve Yeniehir arasnda kullanlmakta. Yarmadann gney ksmn Kilitbahir ve Dar Geit (Nara)in Avrupa
tarafna karma yaptk m, donanma iin stanbul yolunun alaca dncesi byk bir hatadr. nk Trkler, iki aydr Boazdaki Dar Geitten
Marmara Denizinin giriine kadar olan sahann her iki kysna yeni toplar,
mayn alanlar ve torpidolar yerletirerek glendirmekte. O hlde sadece bizim ele geirdiimiz blge Boaz giriidir. Bu durumda bizim harektmz,
Gney Gelibolu ve ANZAK pozisyonlarndan ynetilerek bize stanbulun
kapsn aacak. ANZAKlarn durumunda byk bir baar yok. Trkler,
94 1915 Temmuz ay itibariyle Birleik Filo emrinde u gemiler bulunmutur: 34 cm.lik topa sahip 4 monitr, 23 cm.lik topa sahip 6 monitr, 15.cm.lik topa sahip 6 monitr, 4 Edgar snf sava kruvazr,
14 muharebe gemisi,12 kruvazr, 40 muhrip ve torpidobot, 9 byk ve ar silahl denizalt, 7 kk
boy denizalt, 8 zrhl vapur, 104 nakliye gemisi ve ekici, 13 mayn tarama gemisi, 22 deniz ua, 4
(sloop) alupa, 18 hava ua, 2 uak gemisi, 3 balon gemisi, 13 motorgambot (13.250 kii kapasiteli),
30 motorgambot (60 kii kapasiteli); The National Archives, CAB 22/2, (Secretarys Notes of a Meeting of Dardanelles Comittee Held at June 7,1915).
95 Churchill, The World Crisis, c. II, s. 405.
62
boyunlarna kadar siperlere girmi durumda. Donanma tarafndan dehet

surette ate yapld hlde genel bir taarruz iin ANZAKlar ilerleyemiyorlar. Seddlbahire gelince burada Altepenin eteindeki platoyu igal ettik ve
ilerleyemiyoruz. Btn izgilerimiz topu ateine maruz. Hcumumuz tekrardan baarsz olmutur. Burada durumumuz olduka rahatsz. Buna ramen siperlerimiz gl ve Yarmadadan srlebileceimizi zannetmiyorum.
Sonu olarak, nce Yarmaday ele geirmek gerekiyor. Daha sonra maynl
sahann temizlenmesi ve Donanmaya stanbulun yolunu amak. Baarya
tek engel denizaltlarn varldr. Bu nedenden baz gemileri kaybetmeye hazr olmalyz. Donanmann grevi zellikle Trklerin Marmaradan yaplan
ikmalini kesmektir. 96
Bu memorandum zerine 17 Haziran 1915te yeniden toplanan anakkale Boaz Komitesi, anakkaleye daha ok kuvvet gnderme iini ele almtr. En nemli
konuyu ilk gnderilecek takviye birliklerinin en ksa bir srede ve her trl tehlikeyi gze alarak anakkaleye ulatrlmas tekil etmitir. anakkale Boaz Komitesi
ilk kafile ulatrlncaya kadar, dier birliklerin gnderilmesinin ertelenmesi kararyla toplantsn bitirmitir.97 anakkale harektn ksa zamanda sonuca ulatrmaya
karar verildiinden Sava Bakan Lord Kitchener, talep edilen tmen yerine be
tmen gndereceini bildirmitir. Takviyeler, 1-31 Temmuz 1915 tarihleri arasnda
43 nakliye gemisi 70.000 asker ve ok sayda donatm olmak zere ngiliz limanlarndan hareket etmilerdir. Fakat bunlarn tmnn zamannda ulamas yine mmkn
olmamtr.98 Takviye birliklerinin de yola kmasyla Gelibolu Yarmadasn ele geirmek iin daha kuzeyden yeni bir karma yaparak, cephedeki Trk Kuvvetlerinin
kuzey kanadna taarruz etmekten baka bir are kalmamtr. Bu nedenle tilf Kuvvetleri, Anafartalar Blgesine karma yapmaya karar vermiler ve bu kararlarn 6/7
Austos 1915 gecesi uygulamlardr.99
Gelibolu Yarmadasnn Tahliyesi ncesi Londradaki Faaliyetler
1915 Temmuz ay ortas itibariyle Ruslarn, Alman-Avusturya Kuvvetlerinin
taarruzlar karsnda yeni ve korkun bir yenilgiye uramalar, Londrada kayglar
96 The National Archives, CAB 22/2, (Secretarys Notes of a Meeting of Dardanelles Comittee Held at
June 12,1915)
97 The National Archives, CAB 22/2, (Secretarys Notes of a Meeting of Dardanelles Comittee Held at
June 17,1915)
98 Temmuz ay itibariyle anakkaleye yeni tilf birliklerinin yola kt haberi zerine Bakumandan
Enver Paann emriyle Trakyadaki 2.Ordu Komutan Vehip Paa ve iki kolordusunun komutanlar,
5.Kolordu Komutan Albay Fevzi (akmak) ve 14. Kolordu Komutan Alman General Trommer, 8
Temmuzda Seddlbahra gelerek greve balamlardr. Tmenler ise 21 Temmuzda blgeye ulamlardr, (brahim Artu, 1915 anakkale Sava, Kasta Yaynlar, stanbul, 1992, s. 299.)
99 Tevfik Byklolu, anakkale Muharebelerine Dair Konferans, Harp Akademileri Basmevi, stanbul,
1950, s. 37.
63
Figen Atabey
daha da artrm; ngiliz Hkmetini her trl fedakrl gze alarak, anakkale
harektnn bir an nce sonulandrlmas kararn almaya zorlamtr.
6 Austosta Anafartalar (Suvla Krfezi)ne yaplan karmay takiben birbiri
ardna baarszlkla sonulanan muharebelerden sonra 20 Austosta toplanan anakkale Boaz Komitesinde anakkalede zayflam olan birliklere 13.000 takviye
ikmal personeli ile 12.000 asker gnderilecei bildirilmitir.100 30 Austosta ise Fransz Hkmeti, Austos taarruzunun baarszl karsnda telaa dm, Sava Bakan Kitchenere Boazn Asya yakasna yeni bir karma yapmak iin anakkaleye
drt taze tmen gndereceini bildirmitir. Ancak Eyll aynda Balkanlarda Alman
Kuvvetlerinin Srp direnmesini krarak, Srbistan igali ve Bulgaristann Merkez
Devletler tarafnda savaa katlmas zerine birliklerin gnderilmesi yine ertelenmek
zorunda kalmtr. 101 1915 Mays aynda Deniz Bakanl grevinden istifa etmi
olan Winston Churchill, 6 Ekim 1915 tarihinde kabineye yazm olduu bir raporda,
Austos ay muharebelerinin tilf Devletleri asndan baarsz oluunun sebeplerini yle deerlendirmitir:
6 ile 9 Austos arasnda Geliboludaki Kara Muharebelerinde baarya
ulalamamtr. Bu baarszln sebebi, zamannda General Hamiltonun
istedii takviye birliklerin gnderilmemesinden kaynaklanmtr. Nitekim
muharebenin bir ay gecikmesi, en az be taze Trk Tmeninin yarmadaya
ulamasna imkn vermitir. 12 Austosta General Hamilton bu hcumun
baarsz olduunu bildirmi ve birliini kuvvetlendirmek iin ilave yeni kuvvetler, birlikler talep etmitir. u an 6 Ekimdeyiz. Hl yeni birlikler gnderilmemitir. 102
te tam bu srada Bulgar Ordusunun sava hazrlklarna gemesi dolaysyla
Yunanistan, tilf Kuvvetlerinden Selanike kuvvet karmalarn talep etmitir.103
Fransa, Srplara yardm karar aldndan anakkaleden bir tmenini Selanike karmay teklif etmitir. Fransann bu teklifini birok cephelerde asker bulunduran
ngiliz Genelkurmay nce kabul etmemitir. Daha sonra yeni Selanik Cephesi iin
anakkaleden kuvvet ekmek gerektiinden ilk olarak Fransz, daha sonra ise iki ngiliz tmeninin gnderilmesi ngrlmtr. Bu kapsamda anakkaleden ekilen
ilk Fransz tmeni, 5 Ekimde Selanike hareket etmitir.104 Selanikte yeni bir cep100 The National Archives, CAB 22/2, (Secretarys Notes of a Meeting of Dardanelles Comittee Held at
August 20,1915)
101 Bayur, Trk nklb Tarihi, c. III, s. 377; Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkm
Yaynevi, Ankara, 2005, s. 119.
102 The National Archives, CAB /34/185/9 (6 Ekim 1915 tarihli W.S.Churchillin raporu)
104 Kadri Perk, anakkale Savalar Tarihi, Asker Mecmua, 1 Mart 1940, S. 56, anakkale zel Says
Eki, s. 140.
64
henin almasndan sonra her iki cepheyi birden beslemenin mmkn olmayaca
anlalmtr. Artk ngilterenin ne kuvvet gndermeye takati, ne de anakkale ile
fazla uramaya ve Bat Cephesinin aleyhine kuvvet sarf etmeye tahamml olmadndan anakkalede byk bir harekt gerekletirme ihtimali kalmamtr. Yine
Bulgaristann ttifak Devletleri tarafnda savaa girmesiyle Berlin-stanbul yolu aldndan 1915 Ekim aynda anakkale Cephesine bol cephane veya asker birlik sevk
etmek imkn da belirmitir.105 Ayn zamanda Varna, Alman denizaltlar iin deniz
ss olmu, bu gemiler, limandan Sivastopola ve Romanya sahillerine aknlar dzenlemilerdir.106 Btn bu gelimelerden dolay Ekim ay sresince Londrada Selanik ve
anakkale arasnda byk bir kararszlk yaanmtr. Geliboluda bir zafer kazanlmas midinin hl olduu ve o zamana kadar bu blgeye ok fedakrlk yapld dncesiyle bunun sonularndan hemen vazgemek istenmemitir. Ancak Londrada
giderek zorlaan ve artan basklar sebebiyle ngiliz Hkmet yetkilileri Ekim ay itibariyle Gelibolu Yarmadasnn boaltlmas fikrini tartmaya balamlardr.
Bu dorultuda 9 Ekim 1915 tarihli anakkale Boaz Komitesinin toplantsnda
Gelibolu Yarmadasna kuvvet gndermenin imknszl, ktalarn bitkin bir hle
gelmesi, yaklamakta olan k mevsiminin tehlikeleri, Alman toplarnn ve malzemesinin yaknda anakkaleye yetiecei hakkndaki raporlar dolaysyla asker adan
en doru yol olarak yarmadann bir an nce tahliye edilmesi gr hkim olmutur.
Bu dnceler nda 11 Ekim 1915 gn Lord Kitchener, Hamiltona bir telgraf
ekmi ve Cephenin boaltlmas hlinde bir tahliye yaplrsa ne kadar zayit verilebileceini, sormutur. O da cevabnda Kuvvetlerin yarsnn feda edilebileceini,
bildirmitir.107 Hamiltonun yarmadann boaltlmas yanls olmamasna ramen, bu
cevab grevinden alnmasna sebep olmutur. General Hamilton, 12 Ekim tarihi itibariyle Lord Kitchenerden mevzileri tahliye etmesini isteyen bir telgraf alm ve bylece Gelibolu Yarmadasnda ileri harekta girime midi tamamen kaybolmutur.
Bu telgraf, Lord Kitchenerin 16 Ekimde General Hamiltonun grevden alndna
dair bir telgraf izlemitir.108 Bu telgrafla anakkale Cephesinde komuta kademesinde bir deiiklik yaplm, General Hamiltonun yerine daha geni yetkilerle General
Charles Monro, Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutanlna atanmtr. 17 Ekim 1915te
General Hamilton komutanl vekleten General Birdwooda devrederek, cepheden
ayrlmtr. Yeni Sefer Kuvveti Komutan General Monro ise 28 Ekimde grevine balamtr. Selanik ve anakkale Cepheleri Komutanlna getirilen General Monro,
kararghn her iki harekt alanna eit uzaklkta bulunan mroza nakletmitir.109
105 Liman von Sanders, Trkiyede 5 Yl, (ev. M.evki Yazman), stanbul, 1968, s. 125.
106 Abdurrahman eref, Denizalt Gemisi Notlar, Deniz Matbaas, stanbul, 1932, s. 41.
107 Steel-Hart, Gelibolu, Yenilginin Destan, s. 266.
109 A. Goutard, Denizar Seferler ve karmalar-anakkale Seferi, (ev. Ahmet Onur), Asker Tarih
Blteni, S. 9, (ubat 1980), s.76
65
Figen Atabey
tilf Devletleri Tarafndan Gelibolu Yarmadasnn Tahliyesi

Austos ayn mteakip siper savana dnen anakkale Kara Muharebeleri,
Mttefik Ordu Komutan General Hamiltonun yerine General Monronun getirilmesiyle sona yaklamtr. Durum byle iken 2 Kasm 1915te ad Sava Komitesine
evrilmi olan anakkale Boaz Komitesinin 3 Kasm 1915teki ilk toplantsna Lord
Kitchener bizzat katlmtr. Komite, Gelibolunun tahliyesi gibi dnyadaki yanklar ok byk olacak byle nemli bir karara varmada tereddtler geirdiinden,
Kitcheneri cepheye gndermenin ve onun grleri dahilinde bir karar vermenin
fikrinde birlemitir.110 Gelibolunun tahliyesi ile ilgili kesin kararn verilmesinden
nce durumun yerinde grlmesi gerektiinden 9 Kasmda Sava Bakan Lord Kitchener, anakkaledeki durumu yerinde incelemek zere Mondrosa kadar gelmitir.
Burada General Monro ve General Birdwood ile grmtr. 13 Kasmda Sava Bakan Lord Kitchener, Gelibolu Yarmadasn tefti etmi, grdkleri ve iittikleri onda
artk bu ite baar midi kalmad inancn dourmutur. Kitchener, Mondrostan
Selanike gitmi ve Komodor Keyes ile grp ona u szleri sarf etmitir: te o
yeri, anakkale Cephesini grdm, orasn hibir zaman geemeyeceksiniz. 111 Bu
dnce dorultusunda artk tilf Kuvvetlerinin Gelibolu Yarmadasn boaltma
karar kesinlemitir.
Byle bir kararn alnmasnda stanbul-Berlin yolu almak zere iken ve zellikle
o yol aldktan sonra ngilizler iin anakkalede zafer beklemenin imknsz olduu
gr etkin olmutur. Gelibolu Yarmadasndaki durum ngiliz Kabinesini gnlerce
megul etmitir. Kendilerinin en byk gcnn Trk Ordusundaki top ve cephane
ktl olduunu, bu ktlk giderildikten sonra elbette ngilizlerin denize dkleceklerini idrak etmilerdir.112 Nihayet 22 Kasmda Lord Kitchener, Hkmete kesin olarak
Suvla ve ANZAKn tahliyesi ve Seddlbahirn ne olura olsun imdilik muhafazasnn zorunlu olduunu bildirmitir.113 Ayn gn Londradaki Sava Bakanl ayn
tarzda bir muhtra hazrlayarak Sava Komitesine sunmutur.114 Seddlbahirn tahliye edilmeme karar ngiliz kaytlarna gre daha ok tilf Kuvvetlerinin Avrupa ve
Asyada byk prestij kaybna urayacaklar korkusundan kaynaklanmtr.115 2 Aralk 1915te Lord Kitchener, Amiral de Robecke Gelibolu Yarmadasnn boaltlmas
ile ilgili gr sormutur. Amiral; Byle bir kararn sonularnn donanma asndan
ok zc olacan, nk bu durumda Boazn bir nevi Almanlara hediye edilmi
olacan ve Almanlarn burada denizalt ve kruvazrleri iin s tesis edeceklerini
110 The National Archives, CAB 22/3, (Secretarys Notes of a Meeting of War Comittee Held at November 3, 1915)
111 Roger John Keyes; The Naval Memoirs of Admiral of the Fleet Sir Roger Keyes:Scapa Flow to the Dover
Straits, 1916-1918, E.P.Dutton Keyes, Newyork, 1935, s. 310.
112 Bayur, Trk nklb Tarihi, c. II, Ksm III, s. 384.
114 Aspinall- Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale, c. II, s. 473.
66
belirterek, Seddlbahir Blgesini elde tutmann denizcilik bakmndan byk nemi

olduunu vurgulamtr.116 6 Aralk 1915te kabine yeleri, tekrar bir araya gelerek
durumu grmlerdir. 8 Aralkta ngiliz Hkmeti, Suvla ve ANZAK blgelerinin hemen tahliyesine; fakat ksmen denizcilik bakmndan ve ksmen de seferin tm
olarak sona erdii yolundaki dnceleri gizlemek maksadyla Seddlbahirn ksa bir
sre daha elde tutulmasna karar vermitir.117 Yine tahliye edilecek kuvvetlerin byk ksmnn Selanik Cephesine kaydrlmas ngrlmtr. Bu karar, Mondrosta
bulunan General Monroya telgrafla bildirilmitir. Seddlbahir Cephesindeki tilf
Kuvvetlerinin bir sre daha burada tutulmas kararlatrlmken, k artlarnn
etinlii ve artan Trk tazyiki dolaysyla 23 Aralkta toplanan Sava Komitesi, denizcilerin bu blgenin elde tutulmasna taraftar olmasna ramen blgeyi boaltma
karar almtr.118 Bahse konu toplantda anakkaleden tamamen ekilmenin tilf
Devletleri asndan douraca sonular tartlmtr. Bu etkiler arasnda zellikle
Rusyann tilf Devletlerine olan gveninin sarslaca, tamamen ekilmenin Trklerin 50.000 zerindeki kuvvetlerinin baka yerlerde kullanlmalarna olanak verilecei
gibi hususlar bulunmutur. Yine yarmadadan ekilmenin Balkanlarda ve slam Dnyas zerinde yarataca olumsuz etkiler de gz nne alnmtr.
Sonuta tilf Devletleri, byk bir gizlilik ierisinde Seddlbahir blgesinde
iddetli taarruzlar ve bombardmanlar yaparak, 8-20 Aralk 1915 tarihleri arasnda
Anafartalar ve Arburnu blgelerini tahliye etmilerdir. 8-9 Ocak 1916 tarihlerinde
ise Seddlbahir blgesi tamamen tahliye edilmitir.119
Sonu
almamzda Deniz Bakan Winston Churchillin anakkale harektnn ba
planlaycs olduu bir kere daha belgelerle dorulanmtr. ngiliz belgeleri bize
harektn planlaycs Churchillin, bandan beri deniz harektna kar ar srarc
bir davran iinde bulunduundan Sava Konseyine konunun uzmanlarnn grlerini tam olarak yanstmadn, Sava Konseyinin de etraflca incelemeden Trklerin savunma gcn nemsememe gibi byk bir hata yaptn gstermektedir.
Sava Konseyinin mesaisinin ounu harektn siyasi getirilerine younlamakla geirdii, deniz ve kara harektnn plan ve detayna ok az nem gsterdii tespit edilmitir. 18 Mart 1915 tarihinde anakkale Boazna denizden taarruz plannn baarszlkla sonulanmas zerine Sava Konseyinin toplanarak yeni politikalar olan
117 The National Archives, CAB 22/3, (Secretarys Notes of a Meeting of War Comittee Held at December 7,1915)
118 The National Archives, CAB 22/3, (Secretarys Notes of a Meeting of War Comittee Held at December 23,1915), Gelibolu Yarmadasnn Tahliyesi, (General Monronun Raporunun Tercmesi), (ev.
Rahmi), stanbul, Matbaa-i mire, 1916, s. 16.
119 BOA, DH.KMS, 36/18
67
Figen Atabey
kara harekt hakknda detaylca grmesi gerekmitir, ancak bu da yaplmamtr.

ngiliz belgelerinden Sava Konseyinin 19 Mart ile 14 Mays 1915 tarihleri arasnda
bir kez bile toplanmad tespit edilmitir. Bu durumda kara harektnn balatlmas
kararnn Sava Konseyi tarafndan deil, General Hamilton ile Amiral de Robeck
tarafndan alndn syleyebiliriz. Yine blgeden ulaan gizli raporlar, harekt srasnda kullanlan haritalar, yaplan keif uular ve mayn tarama gemilerinin faaliyetlerinin genelde yetersiz kald almamzda mahede edilmitir. Ayrca, kt
hava artlar ve Boazn gl akntlarnn almalar engelledii ve bu nedenle de
plann baaryla uygulanamad gzlemlenmitir.120 Mttefik liderlerin de bu gerein farknda olduklar anlalmtr. Nitekim Deniz Bakan Churchill, savatan sonra
verdii bir demete ne deniz ne de kara harekt tertiplenirken ayrntl bir biimde
hazrlanm harekt planlarnn olmadndan bahsetmitir. Dnemin Sava Bakan
Lord Kitchenerin savatan sonra vermi olduu bir demete sarf etmi olduu u
szler de bu bilgileri dorular niteliktedir; 121
Gelibolu Yarmadasndaki Trk gcn kmsemeyip, Kilitbahir platosunun savunmasnn dndmzden ok daha kuvvetli olduunu varsaysaydk 29. Tmen gelmeden harekta balamazdk. anakkaleye taarruzda
sava ynetimi kusurlu gzkmektedir. Ordu karaya kmaya hazr olmadan
Donanmay kullanmak zamanszd ve akllca deildi. Mterek bir deniz ve
kara taarruzu harektn sresini ksaltabilirdi. Tabyalara taarruzun balad yln o dneminde sis ve frtnann hkm srecei biliniyordu. anakkale Boaznn maynla denmi olduu da biliniyordu. Donanma Boaz zorlad zaman Ordu da karaya km olsayd, Trklerin ilave siper kazmak
ve yeni engeller tesis etmek yerine tilf Ordusuna direnmekle uramalar
salanabilirdi.
ngiliz ve Fransz Donanmas 18 Mart 1915te anakkale Boaznda

120 Figen Atabey, anakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi, TTK Basmevi, Ankara, 2014, s. 280.
121 ADM I/116/3491
68
anakkaleye Denizden lk Bombardmanlar ve

Bakent stanbul
Mustafa SELUK*
arih boyunca medeniyetlerin beii olan stanbul, kuruluundan bugne birok

tehlike ile kar karya kalmtr; yangn, deprem, salgn hastalklar gibi afetler yannda savalar ve kuatmalar yznden ehir, kltrel ve mimari yapsndan
ok ey kaybetmitir. 18771878 Osmanl- Rus harbinde, Ruslarn Yeilkye kadar
gelmesi, daha sonra Balkan Savalarnda Bulgarlarn atalcaya kadar ilerlemesi1 stanbul halkna ve Osmanl Hkmetine zor anlar yaatmtr.2 Balkan Devletlerinin
kendi aralarnda tekrar savaa balamasyla stanbul, igal tehlikesinden kurtulmutur. stanbul iin asl byk tehlike ise anakkale Savalar srasnda meydana gelmitir. Osmanl Devleti, daha I. Dnya Savana girmeden nce ngilizler, anakkale
Boaz ile yakndan ilgileniyorlard. anakkale Boaznn donanmayla zorlanarak
geilmesi dncesi I. Dnya Sava srasnda aceleyle dnlp uygulanm basit
bir plan deildir. 1906, 1907 ve 1911de byle bir hareketin risklerini ve baar ansn
tartan ayrntl ngiliz raporlar vardr.3 I. Dnya Sava balamadan nce ngiliz
Sava Bakan Lord Kitchener ve Deniz Kuvvetleri Bakan W. Churchill arasnda boazlar zerinde bir cephe amak konusunda tafsilatl fikir alverii gereklemitir.4
Balkan Savalarndan perian bir vaziyette kan Trk Ordusunun5 mukavemet

gsteremeyeceini, Boazlardan kolayca geerek donanmann Osmanl Devletini ilk
hamlede saf d brakacan dnen W. Churchill, stanbulu kolayca alacan d*
1
2
3
4
5
Do. Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.

Bulgarlarn Marmara sahillerine kadar ulap yerli halktan erzak, saman ve ot temin etmesi ile ilgili
Dhiliye Siyasi katalounda ciddi evrak mevcuttur, ayrntl bilgi iin bkz. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dhiliye Siyasi (DH. SYS.) 112-19/34-1, DH. SYS. 112-19/34-2.
stanbulda yaananlar iin bkz. Wilhelm Feldman, stanbulda Sava Gnleri, Selis Kitaplar, stanbul
2004, s. 63.
Mete Tunoku, anakkale 1915 Buzdann Alt, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2002, s. 106.
Ian Hamilton, Gelibolu Hatralar 1915, rgn Yaynlar, stanbul 2005, s. 9-28.
Balkan Savalarnda Trk ordusunun performans iin baknz: Edward J. Erickson, Defeat in Detail,
The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913, Praeger publishing, Westport 2003.
69
Mustafa Seluk
nmtr.6 anakkalede yeni bir cephe ama fikrinin en byk savunucusu olan W.
Churchillin grleri u ekilde zetlenebilir; Osmanl Devleti gszdr. stanbul
son yllarda siyasal ayaklanmalara sahne olmutur. Jn Trkler denetimi ellerinde tutuyor gibi grnseler de donanmann Sarayburnunda gzkmesiyle her ey deiebilir. Osmanlnn sadece iki tane cephane fabrikas vardr. Her ikisi de kydadr, denizden yaplacak atlarla fabrikalar, Harbiye Nezareti ve Galata Kprs vurulabilir,
stanbul, Osmanl Devletinin tm iktisadi, siyasi ve askeri faaliyetlerin merkezidir.
stanbulun d bir anlamda Osmanl Devletinin ykl demektir.7 Rusyann da
byle bir cephe almas hususunda talepleri olduu bilinmektedir.8
tilaf devletlerinin niyetlerini Osmanl Devletinin Roma Ateemiliteri, u ekilde
zetlemitir:
ngilizler, anakkaleyi zabt ve stanbulu igal ile bizi sulha mecbur etmek
veya bu olmazsa bile uzun mddet harp edemeyecek bir hale getirebilmek
midindedirler, onlar Boazlara kar olan harektyla Msr taarruzunu
da akm brakabileceklerini zannediyorlar, dier yandan Rusyada yorgunluk sr ve ahlide harbin aleyhine bir cereyan uyandndan Boazlar
Meselesini meydana karmak ile Ruslara senelerden beri intizar eyledikleri
ml-i milliyelerinin bu harp neticesinde kuvveden fiile kaca hissini verip
harbi onlarca popler klma dnlmtr.9
Gerek anakkale Savalar devam ederken, gerekse sava bittikten sonra grlerini aklayan devlet adamlarnn beyanlarndan ve stanbul iin alnan tedbirlerden anlyoruz ki; insan gc ve harp teknikleri asndan farkl bir yeri olan anakkale Savalarnn temel amac Osmanl Devletinin kalbi olan bakent stanbula
ulamak ve Osmanl Devletini sava d brakp bara zorlamaktr.10 tilf Devletleri,
19. yzyldan beri ortaya attklar ark Meselesini kendi smrgecilik planlar dorultusunda zme kavuturmay dnmlerdir.11 Avrupal devletlerin dncelerini Napolyon, Byk soru temel olarak deimez stanbula kim hkim olacaktr
szleriyle zetlemektedir.12
6
Figen Atabey, anakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
2014, s. 36-52.
7 Zekeriya Kurun, anakkale Muharebeleri, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), c. VIII, stanbul 1993, s. 206; Alan Moorhead, Gelibolu, (ev. A. C. Akkoyunlu), 5. Bask, Doan Kitaplk,
stanbul 2004, s. 34.
8 Aspinall Olander, Byk Harbin Tarihi, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, c. 1, Askeri matbaa,
9 Bakumandanlk Vekletine gnderilen 14 Nisan 1915 tarihli tahrirat iin bkz; BOA, DH. EUM VRK.
25/8.
10 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, c.1, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1994, s. 113.
11 . Osman Umar, anakkale Savann nemi ve Sonular, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
S.15, stanbul 1998, s. 2.
12 Ellis A., Bartlett, anakkale Gerei, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005, s. 21.
70
anakkaleye Denizden lk Bombardmanlar ve Bakent stanbul
ngilizler ve Franszlarn anakkale Seferi iin hazrlklara balamalar Osmanl

tarafndan dikkatle takip edilmiti. Dman donanmasnn btn hazrlklarn yapp boazn giriine doru yaklamas ve Ocak-ubat-Mart aylarnda harektn kesin yaplacana dair bilgilerin genel karargha ulamas, Osmanl yneticilerini ciddi endielendirmitir. nk anakkale Cephesi,13 genel merkeze olduka yakn ve
dman donanmasnn nihai amac, Marmaraya girip stanbulu kontrol altna almak
olduundan bakentteki sava hazrlklar hzlandrlm ve seferberlik ile beraber skynetim de sertletirilmitir.
stanbul Halknn Yaad Tedirginlik
stanbul halk ise savan ar artlaryla mcadele etmeye balam, anakkale
ve stanbul Boazlarnn kapal olmasndan dolay stanbulun her eit ihtiyacnn
karlanmas zorlat iin ktlk ve alk balamt.14 Halk bir yandan ktlkla mcadele ederken dier yandan da dman donanmasnn Marmaraya girmesinin endiesini tayordu. Yetkili makamlarca halka bilgi verilmese de stanbul halk gelimelerden tehlikenin iddetini sezebilmitir.15 Gn getike artan askeri hareketlenme;
stanbulu korumakla grevli II. Orduya bal V. Kolordu kumandan Fevzi Paann
Beykoz, Gztepe, Fenerbahe-Caddebostan gibi sahil merkezlerinde ald tertibatlardan, yapt teftilerden ve mevzilenmelerden stanbulun savunulmas adna ciddi bir hareketlenme olduu anlalmaktadr.16 Yine I. Ordu Kumandan Liman von
Sandersin, dman filosunun boaz zorlayarak geme ihtimaline kar Ayastefanos
Sarayburnu aras sahil eridi ile Asya yakas kylarna ve Adalara birok bataryalar
yerletirmesi gibi tedbirleri17 ve Boaz iindeki Osmanl Donanmasnn faaliyetini
halkn fark etmemesi mmkn deildi. Yine stanbulda ve adalarda balayan tahliyeden dolay halkn tedirginlii artmtr.18 Ayrca Beyolu tarafnda youn olarak yaayan Gayrimslimlerin tahrik edici davranlar halk huzursuz ediyordu.19 stanbul
13 anakkale Savalar iin baknz: Lokman Erdemir, anakkale Sava, Siyasi, Askeri ve Sosyal Ynleri, Gkkubbe Yaynlar, stanbul 2009; Edward J. Erickson, Gallipoli, History in Dispute: The First
World War, (ed. D. Showalter), Detroit, 2002; 2010 ylna kadar yaplan almalar bir arada grmek
iin u bibliyografyaya baklabilir: A. Koyuncu-. Keskin- C. S. Snmez, anakkale Savalar Bibliyografyas, ATAM Yaynlar, Ankara 2010.
14 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. IX, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1996, s. 437.
15 stanbulda yaanan tedirginlii en iyi anlatan Avusturya-Macaristan askeri ateesi General Joseph
Pomiankowskidir. Baknz: Joseph Pomiankowski, Osmanl mparatorluunun k, 1914-1918, I.
Dnya Sava, (ev. Kemal Turan), Kayhan Yaynlar, stanbul 1997, s. 104.
16 Bu gelimeleri gn gn izlemek iin bkz. Nilfer Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, s. 299-328.
17 Liman V. Sanders, Trkiyede Be Yl, (ev. M. . Yazman), Burak Yaynlar, stanbul 1968, s. 66.
18 Ahmet zzet Paa, Feryadm, c. 1, Nehir Yaynlar, stanbul 1992, s. 239.
19 ngilizler stanbula girdiklerinde kullanmak zere para bile hazrlayp Rumlara vermilerdir. Ayrntl
bilgi iin bkz. BOA, HR. MA., 1140/88den naklen: Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri I,
Ankara, 2005, s. 255-256.
71
Mustafa Seluk
halknn panik iinde olduuna dair d temsilciliklerden Hariciye Nezaretine gnderilen uyar yazlar mevcuttur. Bu bilgiler u ekildedir:
Roma Sefiri Nabi Beyin 4 Ocak 1915 tarihli telgrafnda payitahtn Bursaya tanmas konusunun Dersaadette byk bir korkuya sebep olaca ve Msr Harektndan
vazgeme fikrinin Roma basnnda yer ald ve bunlarn sefaret tarafndan tekzip
edildii bildirilmitir.20 Mart ay ierisinde Lozandan Cevdet Bey; Ecnebi gazetelerde stanbulda bir panikten bahsediyorlar demitir.21 anakkale Savalar devam
ederken stanbulda bulunan devlet adamlar ve o gnleri yaayan insanlar anlarnda
stanbuldaki durumu yanstacak ok kstl bilgiler vermilerdir.22 Bunun yannda tarafsz devletlerin stanbulda grevlerini devam ettiren bykelileri ise daha ayrntl bilgiler vermilerdir.23 zellikle Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau, zaman
zaman objektiflikten uzaklasa da anlarnda ayrntl bilgi vermitir.24
Meclis-i Mebusn bakan Halil Bey 1 Mart 1915 tarihli kapan konumasnda,
dman donanmasnn boazlar geme ihtimali olmadn gese bile ordunun her
trl tedbiri aldn belirtmitir.25 Sava balamadan nce anakkale istihkmlarn
tefti eden Enver Paa, Almanyada yaynlanan bir gazeteye verdii rportajda, boazn geilemeyeceini, boaz mdafaaya memur askerlerin hayatlarn toplar
banda feda etmeye hazr bulunan ve bu an- mesdun hullne iddetle intizar
etmekte olduklarn belirtmitir.26 Enver Paa, Gelibolu Yarmadasnn tamamen boaltlmasndan sonra Meclis-i Mebusn ve Meclis-i Ayanda yapt konumalarda o
gnlere atfta bulunarak yle diyordu. Ordu hemen herhalde birok noksan malzemesiyle beraber dmanmzn savletine kar koyacana mitvar idim, hamdolsun
o midimizde aldanmam olduumuzu ahval ispat etti diyerek mttefik filonun
boazdan gemesine imkn olmadn hem sava devam ederken hem de zaferle
sonulandnda belirtmitir.27
20 BOA, DH, EUM, 5.b. 7/57.
21 BOA, DH. EUM. KLH. 5/24.
22 rnek olarak dnemin Dhiliye Nazr Talat Paa, anlarnda bu konuya hi deinmemitir. Bkz. Talat Paann Anlar, (Haz. A. Kabacal), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2000.
23 Amerikan elisi ve yardmcsnn anlar iin bkz, Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthaus
Story, New York 1918, Lewis Eintein, Inside Constantinople, A Diplomatists Diary During the Dardanelles Expedition,April- September,1915, Londra 1917, Hollanda Elisinin hazrlad raporlar iin
bkz, Erik J. Zrcher, Sava Devrim ve Uluslama, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004.
s. 27-44.
24 Yusuf Hikmet Bayur, Amerikan elisinin Trk dman olduunu belirtmitir. Bayur, Trk nklab
Tarihi, c. III, 2. Ksm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 72. Erik J. Zrcher, Sava Devrim ve Uluslama, s. 30.
25 Y. Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, c. III, II. Ksm, s. 74.
26 Enver Paann Frankfurter Zeitung gazetesi muhabirine verdii rportajn zeti iin bkz. kdam, Nr:
6482 (22 ubat 1330) 7 Mart 1915.
27 Meclis-i yan Zabt Ceridesi (MAZC.), c. 1, Devre: 3, tima Senesi 2, 28 Kanun-u Evvel 1331 (10
Ocak 1916), TBMM basmevi Ankara 1990, s. 300-304 ayn gndeki Meclis-i Mebusan grmesinin
metni iin bkz. kdam Nr: 6893, 11 Kanun-i Sani 1916.
72
Savan iddetlendii gnlerde anakkale Cephesinden resmi bir haber gelmeyince sylentiler balamtr. nsanlar Sarayburnundan her an dman donanmasn beklemeye balamlardr.28 ehirde endienin artmas zerine Bakumandanlk Vekleti, anakkaleye yaplan ilk bombardmandan sonra polis mdrne;
anakkalenin harici istikmtn tekrar bombardmanna balanmtr. Hlihazr
vaziyette hibir tehlike yoktur. Enver Paa hazretleri yarn sabahtan itibaren stanbuldadr. diye rapor vermitir.29
Yabanclar stanbulda tam bir mitsizlik havasndan ve Boazda beklenen misafirden bahsederken30 Osmanl yneticileri ise kamuoyuna bir ey szdrmayp hep
sknet telkin etmitir. Tehlikenin byk bir ksmnn bittii Nisan aynda, Dhiliye
Nazr Talat Paa, bir Bulgar gazetesine yle rportaj vermitir. Memleketin her tarafnda sknet hkmfermadr. stanbul hayat evvelki gibi hal-i tabiiyesinde cereyan ediyor. stanbul bugn Avrupann en sakin ehridir, vaziyet-i askeriyemiz fevkalade iyidir.31 Talat Beyin aklamalarndan durumu kontrol altna almak abas
olduunu anlyoruz.
anakkale Sava devam ettii sre ierisinde stanbulu olumsuz etkileyecek her
trl bilgi, haber ok sk sansre tabi tutulmutur.32 Trk yneticiler, stanbul halknn neler yaad hakknda kesinlikle konumaktan ekinmilerdir. Bu durum dier
cepheler iin de byk oranda geerlidir. Ancak kara savalarnn sonucunda tilf
askerlerinin tamamen ekilmesiyle, lkede durumun normal olduuna dair beyanat
verilmitir. Trk kaynaklarnn sessizliinin aksine yabanc kaynaklar daha serbest
davranmlardr. zellikle Gayrimslim vatandalara uygulanan politikalar anlatrlarken stanbul hayatndan da kesitler vermilerdir.33
Kanaatimize gre, stanbul halk da dman donanmasnn Marmaraya girmesi ihtimali karsnda yneticilerle birlikte ciddi endie duymutur. Bu kanaatimizi
skdar Mutasarrf S. Kani Beyin u szleri teyid etmektedir: Hkmet ierideki
telan kimseye sezdirmemek iin mmkn olduu kadar dilerini skyordu. Biz de
aldmz talimata tevfikan mntkamz dhilinde dman donanmasnn gemesine
imkn olamayacana dair bol bol teminat veriyorduk.34
28 Moorehead, Gelibolu, s. 62; Nejat Glen, anl Bahriyemiz, Trk Bahriyesinin 200 Yllk Tarihesi
(1773-1973), 2. Bask, Kasta Yaynlar, stanbul 2001, s. 270.
29 19/20 ubat tarihli verilen rapor iin bkz. BOA, DH. EUM., 3. b., 4/4.
30 Joseph Pomiankowski, Osmanl mparatorluunun k, s. 108.
31 kdam, Nr: 6528, 22 Nisan 1915.
32 Bakumandanlk Vekleti daha sava balamadan 7 Austos 1914 tarihli talimatname yaynlayarak
basn zerinde sk bir sansr uygulamaya koymutur. Bkz. kdam, Nr: 6272, Tanin, Nr.202, Tasvir-i
Efkar, Nr: 1161, 25 Temmuz 1330 (7 Austos 1914).
33 stanbul 1914-1923, (haz. Stefanos Yerasimos), letiim Yaynlar, stanbul 1996; Moorehead, Gelibolu, s. 35-41; Henry Morgenthau, Ambessador Morgenthaus Story, s. 61.
34 Sleyman Kani rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918), (haz. O. S. Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul 2004, s. 619.
73
Mustafa Seluk
stanbulun maruz kald bu tehlike karsnda, d glerin bekledii bir ayaklanma olmamtr. Devlet yneticileri tarafndan tm tedirginliklere ramen ehri
savunmak iin Meclis-i Vkelda her trl askeri, ekonomik ve sosyal tedbir alnmtr. ehrin savunulmas konusunda en gzel davran Beylerbeyi Saraynda ac dolu
gnler geiren II. Abdlhamit sergilemitir. Kendisinin padiahla beraber Anadoluya
gtrlmesi teklif edildiinde; stanbuldan ayrlmayacan ve Sultan Reatn da
stanbuldan ayrlmamasn tavsiye etmitir.35 stanbulun en kt artlar altnda bile
mdafaa edilmesi asndan hkmete nemli bir destek olmutur.36
stanbulun Mdafaas in Alnan Askeri Tedbirler
stanbul ve Boazlarn savunmasndan I. ve II. Ordulara bal 6 kolordu sorumluydu. Birinci Ordu, drt kolordudan kurulmu olup, Liman Von Sandersin komutasnda idi. Kolordu blgeleri stanbul, Edirne, Gelibolu ile Bandrma-Balkesirdi.
Ordunun grevi, Bulgaristandan gelecek bir harekt nlemek ve stanbulu korumakt. II. Ordu, 2 kolordudan olumakta ve Cemal Paann (daha sonra Vehip Paa)
komutasnda idi.37 Kolordular skdar ile Karadeniz dolaylarnda mevzilenmiti. II.
Ordunun grevi Anadolu yakasn ve stanbul Boazn korumakt.38
stanbulun, her trl ihtimale kar savunulmas dnlm ve gerekli nlemler alnmtr.39 I. Ordu Kumandan Limon V. Sanders Paann ald tedbirler,
stanbulun zellikle anakkalenin geilmesi halinde savunulacan gstermektedir. Dman filosunun stanbul nnde uzun sre oyalanmas iin Yeilkyden
Sarayburnuna kadar olan sahil eridi ile Asya kys ve Adalara eitli bataryalar yerletirilmiti. Bunlarn apraz ateiyle dman filosunun ehre yaklamas engellenecekti.40
Marmara sahillerinde seyyar mfrezeler grevlendirilmi ve yeni komutan Vehip
Paann kumandanlndaki II. Ordu Karadeniz tarafnn savunmas iin yine sahillerde mevzilenmiti. Ayrca donanma bnyesinde bulunan Yavuz, Midilli ve dier sa-
35 A. Fuat Trkeldi, Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1951, s. 131.
36 Sultan Abdlhamidin anakkale Savalarnn devam ettii gnlerde Beylerbeyi Saraynda hususi
doktoru Atf Hseyin Beye anlattklar iin baknz: tf Hseyin Bey, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri, Hususi Doktoru tf Hseyin Beyin Hatralar (1909-1918), 3. Bask, Tima Yaynlar,
stanbul 2010, s. 300-322.
37 Vehip Paann II. Ordu Komutanl iin baknz: Yksel Nizamolu, Vehip Paa: Kahramanlktan
Srgne, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2013.
38 BOA, DH.EUM, 2. b., 5/54; Karal, Osmanl Tarihi, s. 408.
39 stanbulun savunmas iin Harbi Umumi ncesi anakkale boaz savunmas hazrlklar iin baknz: Cezmi Eraslan, II. Abdlhamidin anakkale Savunmas, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2014.
40 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 66
74
va gemileri de hazr bekletilmitir.41 Marmaradaki Adalardan insanlar tahliye edilip,

sahillere siperler kazlm ve sahil eritlerinde karartma uygulanmtr.42
stanbul sahillerinde yaplan tahkimat ve ordunun konulanmas hakknda II.
Orduya bal V. Kolordunun kumandan olan Fevzi Paann tuttuu notlardan stanbul iin yaplan hazrlklar gn gn takip etmek mmkndr. Aralk 1914 itibaren
tatbikatlar, gzetleme postalar faaliyete balamt. Ocak ve ubat aylarnda teftiler
ve yeni tekilatlanmalar artmtr. zellikle, Gztepe, Dudullu, Beykoz, Fenerbahe,
Bostanc gibi semtlerde askeri hareketlenme had safhadadr. Askere aralksz tatbikat yaptrlmaktayd. rnein, 7 ubat 1915 Pazar gn Harbiye Nazr Enver Paa
ve II. Ordu Kumandannn da hazr bulunduu ortamda 38. ve 46. Alaylar karlkl
manevra yapmlard.43
19 ubat 1915te 2. Alay, Fenerbahe-Bostanc arasna yerlemitir, 3 Mart gn
14. Frka (Tmen) Kartala gemitir. 4 Mart gn II. Ordu Karargh Frka Kumandanlaryla toplanarak durum deerlendirmesi yapmtr. Mart ay boyunca da tefti
ve manevralar devam etmitir, 18 Mart byk saldrsndan sonra Nisan ay itibariyle
stanbuldaki baz birlikler anakkale Cephesine kaydrlmtr.44 Devlet kurumlar
ve ordu, anakkalenin geilmesi halinde stanbulu savunmak iin hazrlklarn yapm ve stanbul Boazna Karadenizden gelecek saldrya kar da tedbirini almtr.
Ynetimin Tek Elde Toplanmas
ngilterede anakkalede bir cephe ama tartmalar hzla devam ederken
Dhiliye Nezareti, dman donanmasnn bombardmanna maruz kalma tehlikesi
bulunan stanbulun korunmas hususunda mevcut mahalli tekilatn yeterli olmadn iaret ederek, baz tedbirlerin alnmas iin 6 Ocak 1915 tarihinde Meclis-i
Vkelya bavurmutur. Konu ayn gn gndeme alnarak stanbulun korunmasna
yardmc olmak zere alnacak genel nlemler kararlatrlmtr.45
stanbul Vilayetinde asayi ve emniyeti salamak, belediye hizmetlerini grmek
ve halkn iaesini temin etmek iin; Dersaadet (merkez stanbul) Beyolu ve skdar
mutasarrflar olmak zere payitaht idari ksma ayrlmtr. Bu birimlerin banda mutasarrflar ve stanbul polis mdr grev yapmas planlanmtr. Bu esnada
stanbul polis mdr, vali sfatyla olaanst durumu ynetecek, muhtemel saldr esnasnda ordu kumandan, mlki idareci ve dier yerel yneticiler valinin emri
41 Karal, Osmanl Tarihi, c. IX, s. 436-7, rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918, s. 613.
42 Yahya Kemal Beyatl, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul 1999 s. 85, Nejat
Glen, anl Bahriyemiz, s. 298.
43 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, s. 304.
44 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, s. 313.
45 06 Ocak 1915 tarihli Meclis-i Vkel karar iin bkz; BOA, MV. 195-134.
75
Mustafa Seluk
altnda alacaklardr. Hazrlk aamasnda ordunun iini kolaylatrmak iin her

trl kolaylk salanacaktr. Dman donanmas, stanbulda grnecei ana kadar
alnacak tertibatlar ve bunlarn deerlendirmesi Dhiliye Nezaretine bildirilecekti.
1915 Ocak ay ierisinde stanbul Polis Mdr Bedri Bey; merkez stanbulun idarecisi, Emniyet-i Umumiye Mdr smail Canbolat Bey; Beyolu ksmnn ve Beyolu
Mutasarrf Kani Bey de skdar ksmnn mutasarrf olarak greve balamas kararlatrlmtr. Hkmetin Eskiehire tahliyesi esnasnda Anadolu ile balanty da
salayacak olan skdar Mutasarrf Kani Bey, o gnleri daha sonra anlarnda yle
anlatr:
Bedri, smail Canbulat Beylerle ben dman donanmas stanbul nnde
grnecei ana kadar alnacak tertibat aramzda mzakere ve Dhiliye
Nazr Talat Beye arz edecektik. Donanma Boaz getii haberinden sonra mz de mntkalarmzda zaruri bir birbirimizle irtibatsz olarak
alacaktk. Heyeti Vkelaca verilen karar ile mz de ordunun iini kolaylatrmak iin mntkalarmzda cihet-i askeriye ile sk mnasebette bulunacaktk. Bugnlerde halkn iaesi ve sayiin muhafazas en mhim ve
mesuliyetli iimiz olacakt. Her mntkada birer iae komisyonu tekil edilmiti. skdarda hkmet konanda bir odada yatp kalkmaya baladm.
stanbul tarafndan kalan ailemi haftada yalnz bir gece grmeye mezun bulunuyordum. e giritim. 46
Bu idari tekilatlanma yannda daha sonra hkmet, ehrin eitli ihtiyalarna
kullanlmak zere valinin emrine rtl denekten 3.500 lira verilmesini kararlatrmt.47 Mttefik filonun ehre yaklamasyla bombalanma ihtimali yksek olan
Harbiye, Bahriye Nezareti, cephane fabrikalar gibi askeri binalar, postane, tren istasyonu, yabanc elilikler ve dier nemli kamu binalar tespit edilmi ve bu binalarn
korunmas iin almalar yaplmtr.48
Savan stanbula sramas halinde en nemli konulardan biri olan iae iin
de baz almalar yaplmt. Mesela, Sleyman Kni Bey, skdarn 15 gn kadar
srecek bir saldrya dayanmas iin iae depolamak istemitir. Ancak bu salanamamtr. nk ehirde frnlara gnlk ekmek ihtiyac kadar un verilmekte, gerisi orduya teslim edilmektedir. Bakumandanlktan istedii un talebi, geri evrilmi,
ehremanetinin bu sorunu zmesi istenmitir. Askeri tedbirler yannda stanbulun
ynetim ve asayii iin de gerekli tedbirler alnmtr.
46 rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918, s. 614.

47 Mahrem yazsyla verilen denek iin bkz. BOA, MV. 196-129.
48 Moorhead, Gelibolu., s. 64.
76
Hkmetin ve Padiahn Anadoluya Tanmas Planlar

stanbulun savunulmasna karar verilmi49 olmasna ve bir takm askeri hazrlklar yerine getirilmi olmasna ramen padiahn ve merkezi ynetimin korunmas
adna geici olarak hkmetin ve padiahn da Anadoluda daha gvenli olan bir yere
tanmas dnlmtr. Hkmetin tanmas meselesi daha nceki 93 Harbi ve
Balkan Savalar zamannda da tartlmt, Edirne, Bursa, Gelibolu ismi geen ve
dnlen ehirlerdi.50
stanbulun igali halinde Osmanl Ynetimi, hkmet almalarn yrtmek
iin uygun bir yer arama giriimleri olmutur; mesela Dhiliye Nezaretinin emriyle
Alemdanda bir kk tespit edilmi ancak buras merkeze ok yakn olduu iin gvenli grlmemitir.51 Daha sonra padiahn ve maiyetinin Eskiehire gnderilmesi
kararlatrlmtr.52 Dhiliye Nezaretinin 1915 yl ubat sonlarna doru hazrlad
plan uygulamaya konulmutur. Gelibolu-stanbul aras 150 deniz mili olduundan
dman donanmasnn Marmaraya girmesinden 12 saat sonra, stanbul nlerinde
olaca hesaplanm ve buna gre tedbirler alnmt.53
Bu plan gerei Haydarpaa Tren stasyonunda iki adet tren Eskiehire gitmek
iin Hkmetin emrinde hazr bekletiliyordu.54 Birinci tren padiah ile saltanat hanedanna ayrlmtr. Bu tren daha hzl gitmesi iin sadece vagondan oluacakt.
kinci trende ise hkmet erkn ve diplomatik temsilciler bulunacak ve bu tren padiahn treninden iki saat sonra hareket edecektir. stanbul Boaznn Rumeli yakasnda oturan Hanedan azas, Beylerbeyi skelesine gelecekler ve orada hazr bekletilen 40 atl araba ile Haydarpaaya ulatrlacaklard.55 Ayrca irket-i Hayriyeye
ait 57 numaral Tarabya ve 61 numaral Sultaniye vapurlar gerektiinde her an hareket edebilecek ekilde kprde ve 26 numaral Suhulet araba vapuru da skdar
skelesinde bekletilmeye balanmt.56
Bu plan padiaha sunulmutur. Sultan Mehmet Reat, her ne kadar Ben ok tarih okudum, vaktimi boa geirmedim bununla biliyorum ki dman donanmas bo49 Hkmetin basn blteni gibi yayn yapan kdamn bayazsnda, halk greve aran bir yaklamla yle deniyordu: stanbul, eli silah tutan herkese savunulacakt. Hkmet yanls yayn yapan
kdamn bayazsnda, Halk greve aran bir yaklamla yle deniyordu: stanbulu ele geirmek
iinmi Sanki Edirne vilayetinde stanbulda bulunan ve eli silah tutan halk gelecek dman ho
geldiniz diye karlayacaktr yaznn tamam iin bkz. kdam, Nr: 6482, 7 Mart 1915.
50 Y. Hikmet Bayur, a.g.e. C.III/2 s.74. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Seluk, Hedef
ehir stanbul- anakkale Geildi mi?, Emre yay., stanbul 2005, s. 27-71.
51 rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 191,8, s. 616.
52 Trkeldi, Grp ittiklerim, s. 130.
53 Moorehead, Gelibolu, s. 63.
54 BOA, DH.EUM, 2. b., 5/75.
55 rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918, s. 616, Moorehead, Gelibolu, s. 62-63, Trkeldi, Grp
ittiklerim, s. 130.
56 Eser Tutel, Seyr-i Sefain ncesi ve Sonras, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 164.
77
Mustafa Seluk
azdan geemez,57 demi ise de isteksiz olarak bu plan kabul edip Eskiehire gitmeye raz olmutur58 ve bu karar sadarete gayet mahrem bir tezkere ile btn saltanat
hanedan azasna haber verilmitir. 59
Gizlice hazrlanan plana gre, hanedan azasnn kadnlar padiah trenine alnmayacaklard. Dman donanmasnn anakkale Boazn sktrmas zerine
birok devlet erkn ailelerini Anadoluda eitli yerlere gndermeye balamtr.60
anakkalede mdafaada bulunan kumandanlarda iin ciddiyetini yakndan grdkleri iin ailelerini Anadolu ilerine sevk etmilerdir. Buna en gzel rnek, anakkale Mstahkem Mevkii Komutanl kurmay bakan Selahaddin Adil Beyin 3 Mart
1915 tarihli mektubudur. Bu mektupta Selahaddin Adil Bey ei Siret Hanma acilen
Eskiehire veya Balkesir gibi i blgelere tanmasn tavsiye etmitir.61 anakkalede
ciddi bir savunma yapan Osmanl Ordusuna ramen stanbulun igale urama ihtimali gz nnde bulundurulmu ynetim merkezinin Anadoluya tanmas iin
hazrlklar yaplmtr.
Eskiehirde Yaplan Hazrlklar
Osmanl ynetim merkezinin tanmas dnlen Eskiehirde hazrlklar balamt. Bu erevede hkmet, gerekli hazrlklar yapmas iin Mefruat Mdr Hac
Akif Beyi Eskiehire gndermitir.62 Eskiehirde baz binalara Mabeyn-i Hmayun
ve Hazine-i Hassa adna el konulmu ve kiralar bir komisyonca tespit edilmitir.63
Almanlarn Anadolu Osmanl Demiryolu irketine ait olan imendifer
Mektebinden 10 byk, 5 kk oda 28 ubat 1915 tarihinden itibaren kiralanmtr.
Odalarn aylk kira cretleri u ekildedir:
57 Bu szleri, 20 ubat 1330 (5 Mart 1915) Cuma gn selamla kabul edilen V. Kolordu Kumandan
Fevzi Paa kaydetmitir. Bkz. Hatemi,, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, s. 307.
60 Ahmet zzet Paann ailesini Ankaraya gndermek iin orada bir ev tedarik etmesi hakknda bkz.
Ahmet zzet Paa, Feryadm, c. 1, s. 239, Ayrca kadnlarn ve ocuklarn tanmasyla ilgili bkz, Aleksandr Jevakof, stanbul 1914-1923, (haz. S. Yerasimos), letiim Yaynlar, stanbul 1996, s. 66, yine
baz kaynaklarda Dahiliye Nazr Talat Paa Anadoluya gemek iin otomobil hazrlatt ynndeki
iddialar iin bkz, Moorehead, Gelibolu, s. 63; Ziya akir, Cihan Harbini Nasl dare Ettik, stanbul
1944, s. 277.
61 Selahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden Mektuplar-Hatralar, (haz. M. Albayrak), Yeditepe
Yaynlar, stanbul 2007, s. 152.
63 Ahmet Refik, Eskiehirde kiralanan meknlarn ounun Ermenilere ait olduunu ifade etmektedir.
Bkz: Ahmet Refik Altnay, ki Komite ki Ktl, Kafkas Yollarnda, Yurt Yaynlar, stanbul 2010, s.
5-46.
78
Byk odalar (adedi): 3 Osmanl Liras

Kk odalar (adedi): 1,5 Osmanl Liras
Toplam aylk: 37,5 Osmanl Liras 64
Bu binalar Eyll 1915 tarihine kadar kirada tutulmutur. Daha sonra iade edilmitir. Binalarn teftii, boaltlmas ve tekrar geri verilmesi esnasnda baz masraflar
kmtr. Bunlar kiralara eklenmitir. Binalarn kiralarnn denmesi zamana yaylmtr. Dzenli bir deme yaplmad grlmektedir. kan masraflarla birlikte u
tarihlerde deme yaplmtr.
14 Ekim 1915
22.98 kuru65
27 Ekim 1915
45.249 kuru
26 Ocak 1916
96 lira
19 Nisan 1916
75 lira66
24 Austos 1916
130 lira67
03 Haziran 1917
969 kuru 10 para68
Yukardaki verilerde de grld gibi denmeler 1917 yl yarsna kadar devam

etmitir. Boaltlrken meydana gelen hasarlar da cretlere yanstlmtr.
Saray- Hmyna Ait Eyalar
Hazine-i Hassa olarak adlandrlan padiahn ahsi varidat ve masraflar ile ilgili
tekilat69 iin 2 bina ile Saray- Hmayundan gnderilen deerli eyalar iin bir bina
kiralanmtr. Camilerden, Mzelerden ve Topkap Sarayndan baz kymetli eyalar bezler iine sarlp sandklara konarak 27 numaral Sahilbent, 67 numaral Boazii, 69 numaral Kalender gibi irket-i Hayriyeye ait gemilerle Sarayburnundan
Haydarpaaya geirilmi70 ve oradan adet vagonla Eskiehire tanmtr.71 Eya-
64
65
66
67
68
69
19.04.1916 tarihli Meclis-i Vkel kararna bkz. BOA, MV. 201-69.

BOA, MV. 199-60.
BOA, MV. 201-69.
BOA, MV. 203-8.
BOA, MV. 208-50.
Arzu Terzi, Hazine-i Hassa DA, c. XVII, stanbul 1998, s. 137, M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.1, MEB Yaynlar stanbul 1993, s. 787. Hazine-i Hassa hakknda daha
ayrntl bilgi iin bkz. Arzu Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
2000.
70 Tutel, Seyr-i Sefain ncesi ve Sonras, s. 164.
71 Bu eyalar iin 2. dereceden olarak 2 bina kiralanmtr. Sarg bezi olarak da 300 uval kullanlmtr.
Bkz. BOA, MV. 200-12.
79
Mustafa Seluk
larn tanmas yine Osmanl Anadolu Demiryolu irketine ait trenlerle yaplmtr.72
Eskiehirde binalarn tespit edilmesi, kiralanmas, dzenlenmesi, kiralarn denmesi eyalarn tanmas, boaltlmas ve binalarn iadesi vb. ilemlerin tm Meclis-i
Vkel kararyla olmutur. Bu konuda bizim tespit edebildiimiz 12 adet Bakanlar
Kurulu karar mevcuttur.
Eskiehirde padiahn ve beraberindekilerin ihtiyalarna cevap verecek her trl dzenlemeyi yapacak ve gerekli hazrlklar kontrol edecek memurlarn geici olarak istihdam edilmesi kararlatrlm ve bu memurlar stanbuldan gnderilmitir.73
Kymetli eyalar savata zarar grmemesi ve yamalanmamas iin gerekli nlemler
alnmtr. stanbuldan gnderilen memurlar ve tefriat mdrnn kontrolnde
tm hazrlklar byk bir gizlilik iinde yaplmtr. Ancak padiahn ibadet edecei
caminin minaresi tamamlanmamtr. Minarenin inaatnda bulunan minareci Mehmet avu, silhaltna alnmtr. Bu ehirde baka minare ustas bulunmadndan
Mehmet avu minareyi tamamlamas iin acilen geri arlmtr. Kendisine Jandarma Kumandanlndan izin verilmesi konusunda Eskiehirden stanbula telgraf
da ekilmitir.74 Padiahn Camisi dhil her trl hazrln yaplmas tanmann ciddiye alndn gstermektedir.
Konyada Yaplan Hazrlklar
Hkmet merkezinin Eskiehire tanmas hazrlklar yaplrken dier alternatifler iin de hazrlklar yaplmtr. Mesela Eskiehirden sonra Konyada da bir takm
hazrlklar yapldna dair Mabeyn Ba Ktibi Ali Fuad Bey, Saray- Hmayuna ait
bir takm deerli eyalarn Konyaya gnderildiini belirtmektedir.75 Sleyman Kani,
Padiahn Eskiehirde bir mddet kaldktan sonra Konyaya veya Bursaya gidilmesi
dnlyordu demektedir. Bu iki kaynaktan da anlalaca zere Konyada da bir
takm hazrlklar yaplmtr.76
Devlet Hazinesi Konyaya gnderilmitir. Hazinenin korunmasna memur olan
Maiyeti Seniyye Bl Mfrezesinden 10 askerin Konyada kalmas kararlatrlp dier askerlerin stanbula dnmeleri istenmitir. Bu arada Konya Valisi Hazine-i
Hmayunun Konyada korunmas konusunda yerel askerlerin uygun olmadn
Emniyet-i Umumiye Mdriyetine bildirmitir.77 Sadaretin verdii emir gereince,
72 BOA, MV. 207-69.
73 Geici memurlar ve maalar iin bkz., BOA, DH. EUM. MH. 101-94.
74 Mehmet avu iin 28 ubat 1330 - 1 Mart 1331 aras izinli olmas iin Emniyet-i Umumiye ekilen
14 Mart 1915 tarihli telgraf iin bkz. BOA, DH. EUM. KLH. 5-27.
77 Emniyet-i Umumiye, Sadaret ve Konya Valilii arasndaki yazmalar iin bkz. BOA, DH. EUM. 5 b.
13-14, lef 1.
80
muhafzlar Konyada kalmaya devam etmilerdir.78 Konyaya gnderilen deerli eyalar bir yl sonra geri getirilmitir.79
Sonu
Sonu olarak Eskiehirde, padiah iin gerekli tm hazrlklar yaplm ve eksiklikler tamamlanmtr. 18 Mart 1915de dman donanmasnn Boazlar kesin olarak geemeyecei anlalnca padiah ve hkmetin Anadoluya tanmasna gerek
kalmamtr. Saray ve evresindeki mevcut tedirginlik yerini byk bir sevince brakmtr. Hazrlanan g plan bu sevin iinde unutulup gitmitir.80 Kiralanan binalar
kara savalar bitene kadar ihtiyaten boaltlmamtr ve hkmete bu sre zarfnda
kira bedelleri denmeye devam etmitir. anakkaledeki tehlike bitmesiyle beraber,
binalar boaltlp iade edilmitir.
anakkale Boaznn geilme ihtimaline kar, hkmet ehrin savunulmas iin
askeri tedbirler yannda sivil otoriteyi glendirerek bir elde toplam, iae iin gerekli tedbirleri alm, merkez ynetimini gvenli bir yere (Anadolunun i ksmna)
Eskiehire tamak iin gerekli planlar yapm ve uygulamaya koymutu. Bunlar anakkale geilse bile savan devam ettirileceinin delili olsa gerektir. tilf Devletleri
ise anakkale Savalarnda gerekletiremedikleri amalarn mtareke dneminde
stanbulu resmen igal ederek gerek niyetlerini ortaya koymulardr. stanbul ehri
jeopolitik ve jeostratejik konumunun bedelini dercesine tarih boyunca hep tehdit
altnda bulunmutur.
Daily Mirror, 5 Mart 1915
stanbul: Dardanel'in (anakkale) ardndan Mttefiker iin dl

78 BOA, a.g.v., lef 2.
79 BOA, DH.EUM, 2. b., 18/40.
81
anakkale Muharebelerinde 9. Piyade Tmen Komutan

Miralay (Albay) Halil Sami Bey
Zekeriya TRKMEN*
Austos 1914 tarihinde imzalanan Trk-Alman

gizli ittifak antlamasnn hemen ertesi gn (3
Austos) seferberlik ilan eden Osmanl Devleti, ksa
bir sre sonra mttefikinin de etkisiyle 27/28 Ekim
1914de Karadenizde Rus donanmasna ynelik saldrnn ardndan- Birinci Dnya Savana fiilen katlmak
zorunda kalmtr.1 Birinci Dnya Savanda toplam
2.850.000 asker seferber edilirken, Trk ordular pek
ok cephede muharebelere katlmtr. Bu cephelerden
biri, anakkale yani Gelibolu cephesidir. Bu cephe,
bakent stanbula yaknlndan dolay, her bakmdan devlet merkezini de etkilemitir. Nitekim cephe
hattnda yaanan hadiselerin yanklar ksa sre sonra
bakentte hissedilmi; deyim yerindeyse anakkale,
topyekn mcadelenin, yeniden diriliin destannn
yazld bir mekn olmutur.
anakkalede Trk ordusunun kahramanlk destannn yazlmasnda hi phe
yok ki, komuta kademesinde grevli subaylarn olduu kadar, kutsal bir grev addederek askerlik hizmeti iin ardna bakmadan yollara dp, cepheden cepheye
koan, vatan topran kanlaryla sulayan Mehmetiklerin byk katks olmutur.
anakkale muharebelerinin kazanlmasnda 3. Kolordu Komutan Esat Paadan baka, 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemalin, 9. Kolordu Komutan Albay Halil
Saminin, Vehip Paann, Albay Mustafa Fevzi Beyin ve daha baka adn sayamad*
1
. Kd. Alb. Dr., Harp Akademileri Komutanl, Stratejik Aratrmalar Enstits (SAREN) Mdr.
Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, Osmanlca Tercmesi; Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti
Tarih-i Harp ubesi Tercme Heyeti, Dersaadet, Matbaa-i Asker 1337 (1921), s. 30-31.
83
Zekeriya Trkmen
mz pek ok komutann katklar olmutur. 25 Nisan 1915 tarihinde balayan kara

savalarnda adndan en ok bahsedilen ahsiyetlerden biri hi phe yok ki, muharebelerin kaderini deitiren 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, dieri de 9.
Tmen Komutan Miralay Halil Sami Beydir.
Miralay Halil Sami Bey
Miralay Halil Sami Bey, 1866 ylnda stanbulda domutur. smail Hakk Beyin
oludur. lk ve orta renimini mteakip, Kuleli Asker dadisinde eitim grmtr.
5 Temmuz 1302 / 17 Temmuz 1886 tarihinde girdii Harbiye Mektebinden 16 Mays
1305 / 28 Mays 1889da mezun olmu, 1305-P.18 (1889-Piyade 18) sicil numaras ve
Mlzm- sni (temen) rtbesiyle subay olarak atanmtr.2
Halil Sami, 31 Ocak 1895te Mlzm- evvel (stemen), 8 Nisan 1898de Yzba, 18 Ocak 1899da Sa Kolaas (Kdemli Yzba), 18 Ocak 1901de Binba, 19
Mays 1907de Kaymakam (yarbay), 1909daki tasfiye-i rtbe kanunuyla btn subaylarda olduu gibi onun da rtbesi drlm, 1 Haziran 1914de Miralay (albay)
rtbesine terfi etmitir.
Halil Sami Bey, anakkale cephesinde 9. Tmen Komutanlna atanmazdan
nce pek ok asker grevde bulunmu, eitli birliklerde komutanlk yapmtr. 28
Mays 1899da I. Ordu, 4. Alay, 1. Tabur, 2. Blk komutanl grevine atanmtr.
13 Temmuz 1899da bu defa 1. Alay, 1. Tabur, 2. Blk komutanlna grevlendirilmitir.
II. Abdlhamit dneminde ncelikle asker sahada balayan daha sonra da
iktisadi-mal alanlarda da giderek artan Trk-Alman ilikileri erevesinde Trk ordusunun geleceine hkmedecek pek ok subay yurt d eitimi iin Almanyaya gnderilmitir. Bu kapsamda Halil Sami Bey de 19 Eyll 1889da tahsil iin Almanyaya
gnderilenler arasnda yer almtr. Almanyadaki eitimin ardndan tekrar stanbula
dnm, eitli birliklerde grev yapmtr.
Halil Sami Bey, Trablusgarpta redif tekilat kurmak zere Ocak 1901de Binba
rtbesi ile grevlendirilmi; daha sonra 21 Kasm 1901de Selanike III. Ordu Numune Talim Taburu retmenlii grevine atanmtr. 6 ubat 1909da stanbulda Harbiye Mektebinde Piyade Talimi retmenliine atanan Halil Sami Bey, 16 Austos
1909da Kk Zabit Mektebi (Astsubay Okulu) Komutanlna getirilmitir. 23 Eyll
1912de 5inci Kolordu 5. Nianc Alay Komutanlna atanm, 5 Ekim 1912de ise
2
84
Milli Savunma Bakanl Arivi, Albay Halil Sami Bey ahsi Dosyas; Ayrca bk., Balkan Savana
Katlan Komutanlarn Yaam ykleri (Alay ve Daha st Birlik Komutanlar), (haz. Hlya TokerNurcan Fidan-Glhan Barlas), Genelkurmay ATASE Bk.l Yaynlar, Ankara 2004, s. 233-234. Hlya Toker, anakkale Muharebelerine Katlan Komutanlarn Biyografileri (Belge ve Fotoraflarla),
Genelkurmay Personel Bk.l ATASE Daire Bk.l Yaynlar, Ankara 2014, s. 185.
anakkale Muharebelerinde 9. Piyade Tmen Komutan Miralay (Albay) Halil Sami Bey
zmir Redif Alay Komutanlna getirilmitir. 20 Kasm 1913de 1. Ordu 1. Nianc

Alay Komutanlna atanm, Balkan Savana katlmtr. Albay Halil Sami Bey, 12
Nisan 1914de 3. Tmen Komutanlna atanmtr.3
Albay Halil Sami Bey, Birinci Dnya Savann balamas zerine 3 Austos
1914de ilan edilen genel seferberliin ardndan anakkale Mstahkem Mevki Komutanl emrinde bulunan 9. Tmen Komutanlna Eyll 1914de atanmtr.4 Halil
Sami Bey, bilgi ve tecrbesine baklarak bu greve getirilmitir. 25 Nisan 1915i takip
eden sreteki kara savalarnda 9. Tmen Komutan olarak Arburnu ve Seddlbahir blgesindeki muharebelere katlm; Arburnu muharebelerinin sevk ve idaresinde 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal ile birlikte byk gayret sarf etmitir.
5. Ordu Komutan Mir Liman von Sanders ile anlaamadndan 13 Haziran 1915
tarihinde grevden el ektirilmesine ynelik giriimler zerine muharebe sahasndan
ayrlm, stanbula dnmtr. Liman von Sanders salk sorunlarndan dolay ayrldn belirtir. Halil Sami Bey daha sonra Depo Birlikleri Mfetti Muavinliine atanmtr. ahs dosyasnda her ne kadar 2 Eyll 1915te emekli olduuna dair kayt yer
alyorsa da 26 Ekim 1915de 5. Kolordu Askerlik Dairesi Bakanl grevine getirilmitir. Daha sonra 5. Kolordu Komutan vekillii, Ordu Dairesi Tefti Kurulu Bakanl ve son olarak da Gen Dernekleri Genel Mfetti Muavinliine tayin edilmitir.5
Miralay Halil Sami Bey, 1912-1913 Balkan Savalarna, 1914-1918 Birinci Dnya Savana katlmtr. 1899da Beinci dereceden Mecid nian, 1905te Drdnc
dereceden Osman nian, 1916da nc dereceden Mecid nian ile taltif edilmitir. En son olarak da 28 Mays 1917de anakkale Muharebelerinde 9. Piyade
Tmen Komutanlndaki stn hizmetlerinden dolay Muharebe Gm mtiyaza
Madalyasyla dllendirilmitir.6 Halil Sami Bey, 20 Eyll 1924 tarihinde Mdafaa-i
Milliye Komisyonu Bakanlna yazd dilekesinde anakkale muharebelerinde
9. Piyade Tmen Komutanl grevinden haksz yere alnmasndan duyduu znty belirttikten sonra tarih nnde yarglanmaya hazr olduunu ifade ederek; Alman subaylarn oyunlaryla muharebe hattndan uzaklatrlm olduunu yazmtr.7
MSB Arivinde bulunan zlk dosyasnda Halil Sami Bey ile ilgili bilgiler olduka
yetersizdir. 25 Nisan 1915de balayan anakkale kara savalarnn en nemli kahramanlarndan biri olan Halil Sami Bey, kesin olmamakla birlikte tespitlere gre 1925
ylnda vefat etmitir.8
3
4
5
6
7
8
Milli Savunma Bakanl Arivi, Albay Halil Sami Bey ahsi Dosyas; ayrca bk., Hlya Toker, anakkale Muharebelerine Katlan Komutanlarn Biyografileri (Belge ve Fotoraflarla), s. 185.
smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, Bilgi Yaynlar, stanbul 2008, s. 55.
Milli Savunma Bakanl Arivi, Albay Halil Sami Bey ahsi Dosyas; ayrca bk., Hlya Toker, anakkale Muharebelerine Katlan Komutanlarn Biyografileri (Belge ve Fotoraflarla), s. 185-186.
Milli Savunma Bakanl Arivi, Albay Halil Sami Bey ahsi Dosyas; ayrca bk., Hlya Toker, anakkale Muharebelerine Katlan Komutanlarn Biyografileri (Belge ve Fotoraflarla), s. 186.
smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 330-331.
Mill Savunma Bakanl Arivinde ahs dosyasnda yer alan kstl bilgiler derlenerek bu ksa zgemi yazlmtr. (Y.N)
85
Zekeriya Trkmen
anakkale Muharebelerinde Albay Halil Sami Bey ve 9. Piyade Tmeni

tilaf Devletlerinin anakkale Boazn zorlamas zerine Osmanl Harbiye Nezareti ve Bakomutanlk Vekletinin abalarnn ardndan9 25 Mart 1915 tarihli emirle10 merkezi Gelibolu olan 5. Ordu Komutanl tekil edilmi bana mir rtbesiyle
Liman von Sanders atanm11; Esat Paann banda bulunduu 3. Kolordu ile Weber
Paann banda bulunduu 15. kolordu, 5. Tmen ve Bamsz Svari Tugay buna
balanmtr.12 Liman von Sanders 26 Mart 1915de Geliboluya gelmi, 31 Mart tarihinde yannda III. Kolordu Komutan Esat Paa olduu halde, 9. Tmen Komutan
Halil Sami ve 19. Tmen Komutan Mustafa Kemal olduu halde Eceabat, Kabatepe
ve Altepe muharebe sahasnda araziyi yerinde incelemi, savunma planlarn yeniden deerlendirmitir. Hatta kimi aratrma eserlerinde, Trk tarafnca daha nceden hazrlanm olan savunma planlarnn Liman Paa tarafndan ben yaptm, oldu
anlayyla deitirildii, Arburnu ve Seddlbahir gibi asl karmann yaplaca blgeyi savunmakla grevli tmen komutan Albay Halil Saminin grleri alnmadan
bu deiikliklerin yapld belirtilmitir.13 3. Kolordu Komutan Esat Paann hatratndan derlenerek yaymlanan bir eserde Liman von Sandersin her mkl yere
bir Alman tayin etme hastal bulunduu ancak Almanlarn Trk cephesinde lmek
istemedikleri belirtildikten sonra, Alman subaylarn her zorluk karsnda geri ekildikleri kendilerine bal birlikleri de geri ektiklerinden ngilizlerin ilerlemesine ve
daha geni alanlar igal etmelerine frsat yarattklar yorumu yaplmaktadr.14
Gelibolu yarmadasnn Bolayrdan balayarak tamamnn savunmas, merkezi
Geliboluda bulunan 3. Kolordu ya verilmiti. Kolorduya bal 7. Tmen karargh
Geliboluda konulandrlm ve 19., 20. ve 21. Piyade alaylar buna balanm olup
Bolayr hizasndan Deliyani Liman hari Koyun limanndan Aldereye kadar olan
blgeyi yani yarmadann kuzeyini savunacakt.15 19. Tmen e 57, 72 ve 77. Alaylar
bal olup genel ordu ihtiyat olarak Bigal blgesinde konulandrlacakt.16 9. Tmen
e 25., 26. ve 27. Piyade Alaylar balanm ve Aldereden itibaren Gelibolu yarma9
10
11
12
13
14
15
16
86
kr Erkal, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, 1 nci, 2 nci ve
3 nc Kitaplarn zetlenmi Hali (Haziran 1914-9 Ocak 1916), Genelkurmay Basmevi, Ankara 1997,
s. 51.
Liman von Sanders, Enverin 24 Mart (1915) tarihli emriyle 5inci Ordu komutanlnn kurulduunu
yazar. Bk., Trkiyede Be Sene, s. 53.
Gnkur. ATASE Arivi, Kls: 180, Ds: 774, F: 1-5, 1-6. Ayrca bk., BOA, DH. KMS, Ds: 31/30. Liman von
Sanders, 5inci Ordu komutan olarak atandktan sonra stanbulu tam on ay grmemek zere ayrlp
anakkaleye 25 Mart gn hareket ettiini belirtir. Bk., Trkiyede Be Sene, s. 54.
Gnkur. ATASE Arivi Birinci Dnya Harbi Koleksiyonu (BDH), Kls: 3474, Ds: H-2, F: 2-22. Ayrca bk.,
Gnkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Asker Tarih Belgeleri Dergisi, Sy: 88, Austos 1989, Belge nr: 2129.
smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 27-28.
Hayri Mutlua, Esat Paann anakkale Hatralar, Baha Matbaas, stanbul 1975, s. 176.
Gnkur. ATASE Arivi, Kls: 3964, Ds: H-12, F: 1-13, 1-17, 1-18.
Gnkur. ATASE Arivi, Kls: 3964, Ds: H-12, F: 1-13.
dasnn gneye Seddlbahire kadar uzanan btn kesimini korumakla grevlendirilmitir.17

ngiltere ve mttefikleri yaplan hava keiflerinden elde ettikleri bilgilere gre,
karma harektnn 23 Nisan 1915 gn balatlmas planlanmtr. Ayn gn, Gelibolu yarmadasna kefe kan dman ua Maydosu (Eceabat) bombalam18;
ancak sert bir poyraz knca asl kararlatrlan byk harekt iki gn ertelenmi ve
25 Nisan 1915 sabah erken saatlerde Seddlbahir ve Arburnu ile Kumkalenin bombalanmas ile balatlmtr.19
ngiliz Mttefik Kuvvetler komutan Ian Hamiltonn uygulamaya koyduu genel
harekt plnnda, asl karma blgesi olarak Seddlbahir ve kylarn semiti. Bu
blgenin derinliklerini kilitleyen Altepe blokunu bir hamlede ele geirmek ve Boazdaki Trk topusunun zerine ken etkin bir kyba mevziini tutmak istiyordu. Bunun iin piyade tmeni ve bir Hint tugay ayrlmt. ncelikle 29. ngiliz
Tmeni kyya karlacak, bir gn sonra Fransz ve 1. ngiliz Kraliyet Tmeni bunu
takip edecek, Hint tugay da ihtiyat olarak bir hafta iinde blgeye getirilmi olacakt.
Burada kilit nokta olarak Kilitbahir platosu zerinde bulunan Altepe seilmiti. 29.
ngiliz Piyade tmeni iin be ayr karma blgesi seilmitir. karma yaplacak be
nokta harflerle belirlenmitir. (S) Plaj Morto koyundaki Eskihisarlk burnu kylarndan batya inen yamalarn altndaki plaj, (V) Plaj Erturul koyu, Seddlbahir ile
Erturul koyu arasndaki dar kumsal alan, (W) Plaj Tekke koyundaki Aytepe ile Karacaolan tepe arasndaki dik kayalk ve yarlarn olduu yerdeki 300 metrelik kumsallk, (X) Plaj, kiz koyu yaknlarndaki iki nokta olduka dik ve dar bir blgedir, (Y)
Plaj Zndere azndan 1,5 km. kuzeyde Sartepe yanndaki kayalk srtn yanndaki
60 metrelik dar bir erittir. Ancak bu erit, Kirte eksenini ve Trklerin btn Seddlbahir savunmasn geriden vuracak ok nemli bir karma yeridir.20
General Ian Hamiltonun planna gre Arburnu blgesi iin Avustralya ve Yeni
Zelandallardan oluan General Birdwood komutasndaki Anzak Kolordusu ile 2.
Tali Filo grevlendirilmitir. Baskn etkisi yaratmas bakmndan ilk karma karanlkta yaplacak, btn kolordu bir gnde karaya atlp, Trk savunmas bir anda felce
uratlacak, boazn hakim tepelerinin igaliyle Eceabat dorultusunda ilerlenecek,
17 Gnkur. ATASE Arivi, Kls: 4836, Ds: H-10, F: 1-68, 1-71. Ayrca bk., Yanyal Esat Blkat, anakkale
Hatralar, nc Kitap (ngiliz ve Franszlarn Gelibolu ibhi Ceziresine ve Kumkaleye Ayak Bastklar 12 Nisan 1331 / 25 Nisan 1915 Tarihinden Birinci Ordu Kumandanlna Tayin Olunduum
3 Terini sani 1331 / 16 Ekim 1915 Tarihine Kadar Vekayi-i Harbiyeyi Musavvirdir), Daktilo Metin,
Harp Akademiler Ktphanesi nu: 29147 / 956.0743, c. 4, stanbul 1950, s. 514.
18 zzettin allar, On Yllk Savan Gnl, Yaynlar (haz. zzeddin allar-smet Grgl), Gncel
Yaynlar, stanbul 2007, s. 115.
19 Zekeriya Trkmen, anakkale 1915, Trk Ordusunun Kara ve Hava Harekt, Ankara 2007, s. 115.
20 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (25 Nisan 1915-04 Haziran 1915), V. cilt, II. Kitap,
Gnkur Personele Bk.l ATASE Daire Bk.l Yaynlar, Ankara 2012, s. 139-140.
87
Zekeriya Trkmen
Seddlbahir blgesine kan kuvvetlerin kuzey yan da bylece korunmu olacakt.

Daha sonra da Trk kuvvetlerinin kyyla balants kesilip Kilitbahir platosuna taarruz edilecek, Seddlbahire karma yapan ngiliz tmeniyle irtibat kurulacakt.21
25 Nisan 1915 sabah dmann karma harekt karsnda Trk ordusunun durumu dikkate alndnda, Liman von Sanders ky savunmas konusunda, Trk komutanlarla belirgin bir gr ayrl iindeydi. 3. Kolordu komutan Esat Paa bata
olmak zere22 19. Tmen komutan Kurmay Yarbay Mustafa Kemal, dmann kyya
kmasn ve kyban tutmasna daha batan engel olmak amacyla savunmay kyda dnm, geride yeterince ihtiyat brakp kynn kuvvetli tutulmasn ngrmlerdir. Liman von Sanders 5. Ordu Komutanlna atandktan sonra bu savunma
plann deitirmitir. Ordu komutan yetkisiyle savunma plann kendi fikirleri dorultusunda yeniden dzenleyen Liman von Sanders, kynn zayf gzetleme birlikleriyle tutulup23, kuvvetli ihtiyatlar ayrp bunlarn desteiyle dman karaya ktktan
sonra ierilere ekip kar taarruzlarla denize dklerek imhasn hedeflemitir.24
Sanders, tilaf kuvvetlerince balatlan kara harektnn daha nce tahmin ettikleri noktalardan balamasna armadn ifade ederken, savunmaya ynelik yaplan
planlarn deitirilmesine gerek duyulmadna da dikkati ekmektedir.25 Ancak, sekiz ay sren kara harektndaki gelimeler, Sandersin grnn isabetsizliini aka ortaya koyduu gibi, bu hatann bedelinin ok ar denmesine, dolaysyla da
Trk ordusunun ar kayplar vermesine yol amtr.26 Bir baka ifadeyle belirtmek
gerekirse, Mehmetiin anakkalede vatan toprana dkt al kanlar, bu hatann
ar bedeli olmutur.
25 Nisan 1915 gn erken saatlerde Arburnu ve daha sonra da Seddlbahir blgesinde dmann karma harektna ilk mukavemet eden birlikler Miralay Halil
Sami Beye bal 9. Piyade Tmeni birlikleridir. Nitekim, kara harektnn balad
bu ilk gnk muharebeleri, byk lde 9. Tmen birlikleri srdrm, daha sonra
da ihtiyat tmeni olmasna ramen 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemalin
inisiyatif kullanarak katlmasyla Arburnu ve Conkbayr hattnda 19. Tmen birlikleri srdrmtr.
21 Dukakinzade Feridun, Byk Harp, Trk Cepheleri, anakkale Cephesi, Ksm 2, s. 53-54. Ayrca bk.,
Gnkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; V. Cilt, anakkale Cephesi, 2.
Kitap, s. 95-96,
22 Hseyin Kabasakal, Birinci Dnya Sava anakkale Muharebelerinde Trk ve Alman Savunma
Planlar, Konusunda Yorumlar, anakkale Muharebeleri 75. Yl Armaan, Ankara 1990, s. 83-84.
Ayrca bk., Zekeriya Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekt, anakkale Savalar Tarihi,
c. IV, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2186-2188.
23 Liman von Sanders, bu konuda ald tedbiri yle ifade etmektedir: Ben, her frkann kuvvetlerini
toplu tutmasn ve her frkann kendi mntkasnda sahilde ancak mbrem (gerekli) emniyet tertibatn bulundurmasn emr ettim Bk., Trkiyede Be Sene, s. 58-59.
24 Gnkur. ATASE Arivi, Kls: 3474, Ds: H-1, F: 1-4, 1-6; Kls: 3964, Ds: H-13, F: 11, 18. Ayrca bk., Hseyin Kabasakal, Ayn makale, s. 84-86.
25 Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 60.
26 Zekeriya Trkmen, anakkale 1915, Trk Ordusunun Kara ve Hava Harekt, s. 59.
88
Yarbay Mustafa Kemal, 9. Piyade Tmeni Komutan Albay Halil Sami Beyi
Selanikte Numune Taburu Komutan olduu 1907-1908 tarihlerinden itibaren ok
iyi tanmaktadr. 1915 yl Mart ayndan itibaren Maydosta bir araya gelerek blgedeki kuvvet durumu ve gerekli savunma tertibat hakknda fikir alveriinde bulunmulardr. Hatta bir defasnda Mustafa Kemal, Halil Sami Beyin kendisine sorumlu
olduu blgede ne tr bir savunma yapacan sorduunda, ona dman karaya kartmamak suretiyle mukabelede bulunacan belirttiini ve daha sonra muhtemel
karma blgesinin Kabatepe civaryla Seddlbahir sahil kesimlerinden olmas ihtimalini dile getirdiini belirtir.27 Halil Sami Bey de Mustafa Kemalin deerlendirmelerini esas alan savunma dzenini alacan ifade etmitir.28 Mustafa Kemal, Halil Sami
Beyle ilgili kanaatini de yle aklamaktadr: (nezahat-i kalbiyesi ayan- hrmet)
Kalp temizliiyle ok saygdeer olan bu arkadamzn, anakkale Boaznn en
nemli kara mntkasn muhafaza gibi nemli bir grevde sevk ve idare bakmndan
zor durumda kalma ihtimalinin yksek olduunu dnyordum.29 Yarbay Mustafa
Kemal, 10 Mays 1915te Kemalyerinden 3. Kolordu Komutan Esat Paaya yazd
uzunca raporunda, Albay rtbesinde olmas nedeniyle Maydos Mntkas Komutanlna tayin edilen 9. Tmen Komutan Saminin 25 Nisan 1915 saat 06.30da ve saat
12.15de gnderdii iki adet emir sureti eklidir ifadesini kullandktan sonra dmana ilk mukavemetin birlikte yapldn anlatmtr.30 Gnmzde kimi yazarlar,
yukardaki ifadeleri daha farkl yorumlayarak Mustafa Kemal ile Halil Sami Bey atmasndan bahsedecek kadar ileri gidebilmektedirler.31
9. Tmen Komutan Miralay Halil Sami Beyin maiyetinde kurmay bakan olarak Binba Hulusi (Conk), 25. Alay komutan Yarbay rfan, 26. Alay komutan Yarbay
Hafz Kadri, 26. Alay 3. Tabur Komutan Binba Mahmut Sabri32, 27. Alay komutan
Yarbay Mehmet efik (Aker), Topu Alay Komutan Yarbay Mehmet Ali, 7. tmenden gnderilen 20. Alay Komutan Binba Halit, Bursa Jandarma Taburu Komutan
Binba Tahsin bulunuyordu.33 25 Nisan gn gney blgesinde yaplan muharebe27 Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, Genkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Ankara 2011, s. 9.
28 smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 17.
29 Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 10. Sermet Atacanl bu aklamalardan hareketle
Mustafa Kemalin Halil Sami Bey ile ilgili kanaatinin olumsuz olduunu aklamaktadr. Bk., Sermet
Atacanl, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, MB Yaynlar, stanbul 2006, s. 43.
30 Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 83-86.
31 1932 ylnda ngiliz heyeti tarafndan kendisine ngilizlerin Resm anakkale Tarihi adl eseri takdim
edilirken u ifadeleri kulland belirtilir: ilkin Gelibolu yarmadasndaki tm ordulara komuta
ediyordum. Ama ngilizler Gney kesimine karma yapmadan ksa bir sre nce komutam, benden
daha kdemli olan, ama hi yetenei bulunmayan Albay Sami Beye verilmiti (Salahi R. Sonyel,
Byk General, Asil dman ve Cmert Dost Gazi Mustafa Kemal, Belleten, c. XLIII, Trk Tarih
Kurumu, Ankara 1979, s. 171.
32 Tevfik Ercan, Seddlbahir karmasnda 26nc Alay 3nc Tabur, anakkale Muharebelerinin
75.Yl Armaan, Genkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Ankara 1990, s. 99.
33 smet Grgl, anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul 1990, s.
15. smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, Ankara 1993, s. 64.
89
Zekeriya Trkmen
lerde dmann kuvvet yna giderek artm, 9. Tmen birlikleri kydaki savunma
yerlerini brakarak daha da kuzeye, Kirte (Altepe) ky gney srtlarna ekilmek
zorunda kalmtr. Saat 13.00e gelindiinde ngiliz-Fransz mttefik kuvvetleri gneyde sahile yakn tepeleri ellerine geirmilerdir.
karma harekt, 25 Nisan 1915 Pazar gn afaktan evvel balatlmtr.34 lk
karmann Kabatepe-Arburnu arasndaki sahil blgesine yaplmas plnlanm35,
ancak karma aralar akntnn etkisiyle kuzeye kaydndan, Byk ve Kk Arburnu blgesine kmak zorunda kalmlardr.36 Donanma atei desteinde karma
hzn artran Anzak kuvvetleri karsnda zayf Trk birlikleri zayiat vererek geri ekilmek zorunda kalmlardr. ngiliz kuvvetleri Kanlsrt, Kemalyeri, Dztepe dorultusunda ilerlemiler, bylece Conkbayr37 ve Kocaimen Tepesi dman tehdidine
maruz kalmtr.38 19. Tmen Kurmay Bakan zzettin Bey, 25 Nisan 1915 tarihli
hatratnda berrak ve gzel bir bahar gn sabah afakla birlikte top seslerinin
iitilmeye baladn mteakiben de telefon ve keif zabitlerinden gelen raporlarn
arttn, tmene bal birliklerin imdiye kadar manevralarda yaptklarn bizzat
muharebe hattnda uygulamak zorunda olduklarn ifade etmektedir.39
25 Nisan 1915 Pazar gn sabaha kar 05.00 sularnda Arburnu istikametinde
balayan Anzak karma harekt hakknda ilk bilgiler, 27. Alay 2. Tabur (Arburnu
sahilinde 12 km.lik bir alan savunmakla grevli idi) 8. Ble bal takmlara mensup ky gzetleme timlerinden gelmitir.40 Blk komutan Yzba Faikten gelen
ilk bilgileri deerlendiren Alay komutan Yarbay efik Bey durumu hemen 9. Tmen
Komutan Halil Sami Beye41 bildirmitir. Halil Sami Bey saat 05.30da Maydostaki kararghndan 3. Kolordu Komutan Esat Paa ile 19. Tmen Komutanna bilgi
amal gnderdii yazda dmann Arburnu ile Kabatepe arasnda birok harp ve
nakliye gemileriyle kyya yaklat ve ihraca baladn bildirmitir. Halil Sami Bey,
34 Erkn- Harbiye Kaymakam zzeddin (allar), anakkale Muharebt Hatrtndan: 12 Nisan
1331 / 25 Nisan 1915 Gn, Mecmua-i Askeriye, Say: 10, stanbul 1336 (1920), s. 378 vd.
35 Aspinaldi Oglander, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, (ev. Tarih Tnay), c. I, stanbul 1932, s.
185-201.
36 BOA., HR., SYS., Ds: 2323/1.
37 Conk bayr olarak geen yer aslnda anak bayr olarak bilinen yer olup, ngilizlerin (Chunkbair)
kullandklar bu ifade zamanla bizim de kullandmz bir ifadeye dnmtr. Biz makalemizde,
anak bayr yerine eskiden beri Trke yaynlarda kullanlan ekli olan Conkbayr adn kullandk.
38 Gnkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; V. Cilt, anakkale Cephesi, 2.
Kitap, s. 96-97.
39 Erkn- Harbiye Kaymakam zzeddin (allar), anakkale Muharebt Hatrtndan: 12 Nisan
1331 / 25 Nisan 1915 Gn, Mecmua-i Askeriye, s. 378.
40 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, 2. Kitap, Genelkurmay
Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara 1978, s. 92-94.
41 Yarbay Mustafa Kemal, Albay Halil Sami Beyi, Selanikte Numune Taburunda grev yapt 1907
ylndan beri yakndan tanmakta ve nezahat-i kalbiyesi ayan- hrmet olan bir arkadamzd diye
vgyle bahsetmektedir. Bk., Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 13.
90
bu srada 27. Alay saat 05.45de topu bataryas ve makineli tfekle tehiz ederek
dman denize dkmek zere Arburnu istikametinde sevk etmitir.42 Ky savunmasnda dman ilk karlayan birlikler Albay Halil Sami Beye bal 27. Alayn 2.
Taburuna bal takm ve blkleridir.43 9. Tmen Komutan, dmann ilerleme istikametini doru bir ekilde tespit ederek birlikleri sratle harekete geirmi, bu arada
19. Tmen komutan ile de devaml koordinede bulunarak 27. Piyade Alaynn 1. ve
3. taburlarn Conkbayr istikametine srmtr.44
Dier taraftan dmann karma harektn balattna dair haberin ulamas zerine 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, sabaha kar 05.50de Esat
Paay arayarak dman zrhllarnn Arburnu, Seddlbahir ve Saros krfezine
ynelik karma harektna baladklar bilgisini vermitir.45 O srada Geliboludaki kararghnda bulunan Liman von Sanders de saat 05.00ten itibaren karma
harektnn balad ve dman durumuyla ilgili raporlarn 3. Kolordu ve bal birliklerinden yamaya baladn belirtir.46 Yine ayn saatlerde 19. Tmene bal 77.
Alay Komutan, Maltepeden nce Tmen Kurmay Bakanna telefonla, daha sonra
da Tmene gnderdii raporda Kabatepenin sa ve solunda bulunan dman donanmasnn bombardman ile piyade ateinin iitilmekte olduu belirtiliyordu.47 Ancak
bu her iki yaznn sol tarafndan 19. Tmen komutanna ait olduu dnlen bunu
almadm ifadesi kaytldr.48 27. Alay komutan Yarbay Mehmet efik hatratnda bu
konuya aklk getirmekte, 19. Tmen Komutannn 57. Alayla birlikte Conkbayrna
hareket ettiinden raporun kendisine ulamadndan bahsetmektedir.49
Saat sabah 6.10dan evvel Maydostan 9. Tmen Komutan Albay Halil Sami Bey
tarafndan 19. Tmen komutanlna gnderilen raporda, dmann Arburnu srtlarndan Kabatepenin gerilerindeki srtlar sarmakta olduu bildirilerek, 19. Tmene
bal Maltepedeki kuvvetlerden bir taburun Kabatepenin kuzeyinde Arburnuna
kar olan srtlara acele olarak sevk edilerek sonucun bildirilmesi isteniyordu.50 Ceri42 Edward J. Erickson, I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu anakkale, Kutl-Amare ve Filistin Cephesi, (ev. Kerim Barak), bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009, s. 51.
43 Erich R Prigge, Liman von Sanders Paann Emir Subay Binba Erich R. Priggenin anakkale Sava Gnl, (ev. Blent Erdemolu), Tima Yaynlar, stanbul 2011, s. 71.
44 Edward J. Erickson, I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu anakkale, Kutl-Amare ve Filistin Cephesi, s. 52.
45 Yanyal Esat Blkat, anakkale Hatralar, c. 4, s. 518-521.
46 Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 59-63.
47 Gnkur. ATASE Arivi, ATAZB, Kls: 41, G: 3/7 afa, 19uncu Tmen Ceridesi, 11.02.1331 / 24 Nisan
1915. Ayrca bk., Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 19.
48 Mustafa Kemal Atatrk, daha sonra cerideyi Harp Tarihi Arivine gnderirken bahsedilen notlar
yazm olabilir veya Arburnu Muharebeleri Tarihesini kaleme alrken, cerideden yararlanrken, evraklar grp grmediine dair notlar yazm olabilir eklinde deerlendirme yaplabilir. (Y.N)
49 Mehmet efik (Aker), anakkale Arburnu Savalar ve 27nci Alay, Asker Mecmua Tarih Ksm, S.
99, stanbul 1935, s. 42.
50 Gnkur. ATASE Arivi, ATAZB, Kls: 41, G: 3/7 an, 19uncu Tmen Ceridesi, 12.02.1331 / 25 Nisan
1915.
91
Zekeriya Trkmen
dedeki kayda gre Mustafa Kemal bu raporun kendisine saat 9.30da ulatn belirtmektedir.51 Zaten bir nceki gn geni apl bir manevra icrasna ynelik planlar bulunan 57. Alay, sabah erkenden kaldrlm -ancak bu defa manevra gerek muharebe
alannda yaplacandan- ksa srede ikmalini tamamlayp harekete hazr hale getirilmitir. Bu arada Geliboluda 3. Kolordu Komutan Esat Paaya ulalmaya allm
ancak telefon irtibat kurulamamtr. Bunun zerine Yarbay Mustafa Kemal, btn
sorumluluu stlenerek ve inisiyatif kullanarak 57. Piyade Alay ve Da Bataryasn
harekete geirmitir.
Yarbay Mustafa Kemal, leye doru Conkbayrndan Kocadereye hareket etmitir. Saat 12.30da Kocadere kynn bat ynnde 77. Alay komutan Binba Saip
Beye rastlamtr. Kendisine szl olarak Kumtepeye dmann karma yaptna
dair haber ulatn (9. Tmenden) syledikten sonra oraya asker sevk etmesini emretmitir. Bu alaya grev verildikten sonra 72. Alaya bir an nce ulamak zere atyla
drtnala Maltepeye hareket etmitir. leden sonra saat 1.00 sularnda Maltepede
3. Kolordu Komutan Esat Paa ile bulumutur. Mustafa Kemal, Esat Paa ile ksaca
durum deerlendirmesinde bulunduktan sonra Esat Paann vermi olduu 9. Tmen Komutanlnn raporunu okumutur. Rapor ayn zamanda 19. Tmen Komutanlna hitaben de yazlmtr. Ancak, Mustafa Kemale gre bu rapordaki bilgiler
doru deildir. Dmann Kumtepeye karma yapt haberi yanltr.52
5. Ordu Komutan Liman von Sandersin emriyle deitirilen savunma sisteminden dolay Seddlbahir blgesindeki birliklerin konulandrlnda da bir takm deiiklikler yaplmtr. Seddlbahir mntkasnn savunmas daha nceden 25. Piyade
Alayna verilmitir. karma harektndan iki gn nce, 22 Nisan 1915 gn Halil
Sami Beyin emriyle yaklak bir aydr blgede grevli bulunan ve corafyay ve buna
bal savunma hatlarnn nereleri olmas gerektiini yakndan tanm olan 25. Alay,
26. Alayla deitirilmitir. 25. Alay ihtiyata alnarak Sarafim iftliinin bulunduu
blgeye yakn yerlere konulanmtr.53 Halil Sami Beyin yapt bu deiiklik, ordu
komutannn ve kolordu komutannn bilgisi dahilinde gereklemitir. 26. Alay komutan Yarbay Hafz Kadri Bey, kararghn Kirte kynn gneydousundaki srtlara kurmu; Seddlbahir blgesinin savunmasn ise 3nc tabura vermitir. 3. Tabur
Komutan Piyade Binba Mahmut Sabri idi. Hafif piyade silahlaryla donatlm olup
kstl sayda hafif apl toplarn yer ald 3. Tabur blgesini 9. Tmen topusu ateiyle destekleyecekti.54
9. Tmen Komutan Albay Halil Sami tarafndan saat 12.15de 3. Kolordu Komutanl ve 19. Tmen Komutanlna hitaben yazlan raporda, dmann Seddlba51
52
53
54
92
Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 20.

Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-11, F: 1-18.
Kitap, s. 146-148.
hir ve Tekke koyu taraflarndan ihraca devam ettii, Zndere tarafna tahminen bir
alay kuvvet kard ve Kirteye yaklat hususunda 26. Alay Komutanlndan bilgi
alnd belirtilmektedir. 26. Alay 3. Tabur komutan Binba Mahmut Sabri burada
destans bir mcadele sergilemitir. Binba Mahmut Sabri muharebenin en iddetli
annda Mehmetiklere hitaben dayann evlatlarm, vatan selameti iin gayret zamandr hitabnda bulunduktan sonra tekrar dayann evlatlarm, takviye gelecek ve
sng hcumuna geilerek dman denize dklecektir szleriyle askerin moralini
yksek tutmaya almtr.55
Dmann giderek artan yna karsnda elinde hi ihtiyat kuvveti kalmadn ifade eden 9. Tmen Komutan Halil Sami Bey 25. Alayla birlikte btn kuvvetiyle Kirteye hareket ettiini ifade ettikten sonra 19. Tmen Komutanndan kendi
cephe gerisine bir alay gndermesini rica etmitir. Halil Sami Bey ayrca Kabatepe
ve Kumtepe mntkasndaki cephe hattnda bulunan 9. Tmene ait birliklerin de 19.
Tmenden gnderilecek bir alay tarafndan desteklenmesini, kendisi Kirtede bulunduu mddete Kabatepe ve Kumtepe mntkasndaki birliklere 19. Tmen komutanlnca komuta edilmesini talep etmitir.56 Halil Sami Bey, bu srada 27. Alayn sevk
idaresini 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemale brakrken, kendi ilgisini Seddlbahir blgesindeki gelimelere younlatrmak istemitir.57 Bu srada anakkale
Mstahkem Mevki Komutanl kurmay bakan olarak grev yapan Selahattin Adil
(Paa) hatratnda, Sarafim iftliinde kararghn kurmu olan 9. Piyade Tmen Komutanlnn 25 Nisan gn balayan karma harekt srasnda byk gayretler sarf
ettiini belirttikten sonra, Zndere, Tekke, Erturul, Morto koylar ile Seddlbahire
yaplan dman karmas karsnda Trk birliklerinin yetersiz kaldn gren Halil
Sami Beyin Mstahkem Mevki Komutanlndan ihtiyat talebinde bulunduunu ifade etmektedir.58 Cephede olan bitene yakndan takip eden Esat Paa, Mustafa Kemali
Arburnu Cephesinin tamamndan sorumlu tutarken, Halil Samiyi de gney blgesine daha fazla younlamasn salayacak emirler vermitir.59
9. Tmen Komutan Halil Sami Beyin dmann Seddlbahir blgesine ynelik karma harektna hayli ge mdahalede bulunduunu eletirenler aslnda bir
hususu gzden karmaktadrlar. Daha nce de ifade edildii gibi Halil Sami Beye
verilen grev son derece geni bir mntkay iirmektedir. Hem Arburnu, hem de g55 Tevfik Ercan, Seddlbahir karmasnda 26nc Alay 3nc Tabur, s. 100-106; ayrca bk., Zekeriya
Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, s. 2192-2193.
56 Gnkur. ATASE Arivi, ATAZB, Kls: 41, G: 3 ana, 3 ao, 19uncu Tmen Ceridesi, 12.02.1331 / 25 Nisan
1915. Ayrca bk., Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 26-27.
58 Selahattin Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil Paann Hatralar, Zafer Matbaas, stanbul 1982, s. 237-244.
93
Zekeriya Trkmen
ney blgesinin tamam onun tmeninin sorumluluk alanndadr. Arburnu blgesine

ynelik karma harektnn balamasndan ksa bir sre sonra Seddlbahir blgesindeki plajlara da e zamanl karma harekt balatlmtr. Halil Sami, 27. Alayn
idaresini 19. Tmen komutanna devredip Sarafim iftliinde bulunan 26. Alay ile
balant kurmak iin harekete gemitir. Ancak, 26. Alayla balant kurmas da gecikmi, leden sonra 14.15de irtibat kurabilmitir. te yandan 25. Alay Komutan da
hazrlksz yakalandndan verilen emirlerin uygulanmasnda tereddtler yaam,
dank bulunan birliklerini dmana teksif etmekte gecikmitir. 60 Halil Sami Bey,
elde kalan yegne ihtiyat birlii olan 25. Alay kuvvetlerini, akam 18.30da yaymlad emirde gece taarruzuyla harekete geirip dman denize dkmeyi amalamtr.61
Aslnda kuvvet dengesine bakldnda Halil Sami Beyin bu plan olduka cretkr
bir plandr. Plan son anda deitirilip kuvvetler e blp Zndere-Seddlbahir-Eskihisarlk mntkasnda dmana kar muharebeye devam edilmitir.62 Bundan sonra
ilerleyen saat ve gnlerde her iki taraf askerleri siper kazarak bulunduklar hatt tutmak iin ellerinden gelen gayreti harcamlardr.
Amiral de Robeck, General Hamiltona gnderdii mektupta; 25 Nisan takip
eden srete Trklerin geceleri adeta kunduzlar gibi alp mevzi kazdklarn, kapal tahkimat tesisleri kurduklarnn, dikenli tellerle savunma hatlarn glendirdiklerini yazmtr.63 Burada tartlmas gereken bir kii varsa o da 5. Ordu Komutan
Liman von Sanderstir.64 Liman Paann savunma planna gre birlikler konulandrlm olduundan ngiliz ve Fransz birliklerinin ok ynl balattklar karma
harektnda Trk birliklerinin btn cephe hattna ayn anda mdahalede bulunmalar mmkn olmamtr. Ordu komutan, 25 Nisan sabah balayan bu ani saldr
karsnda vaziyete tam anlamyla hakim olamam, eldeki ihtiyatlar para para taarruza kaldrdndan mttefiklerin Arburnu ve Seddlbahirde kyba tutmasna
frsat yaratlmtr. Liman Paann yanl planlamasnn bedeli Trk komutanlara biilmitir. Nitekim O, Alman gururuyla hatalar kabul etmedii gibi, gney blgesinde
ilk gn yaananlar Albay Halil Sami Beyin beceriksiz sevk idaresine balam, elde
mevcut belgelere ve bunlardan oluan kanaatimize gre canla bala kouturmasna
ramen 9. Tmen komutan, 25 Nisan gnk muharebelerle ilgili olarak haksz yere
eletirilerin merkezinde yer almtr.
Kitap, s. 181.
Kitap, s. 170-171.
62 Tuncay Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, s. 2086-2087.
63 Mustafa Gencer, anakkale Savalarnda Trk-Alman likileri, anakkale Savalar Tarihi, c. IV,
Editr: Mustafa Demir, Deiim Yaynlar, stanbul 2008, s. 1900.
64 Tuncay Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, s. 2087.
94
te yandan 9. Tmen Komutan, yarmadann gney blgesindeki gelimeleri

akam 09.25de Ordu komutanna telefonla ayrntl olarak bilgi vermi, birliklerin
gece boyunca dman pskrtmek iin muharebeye devam edileceini bildirmitir.65 25 Nisan 1915 tarihi, sekiz buuk ay srecek olan anakkale kara muharebelerinin balang gndr. ki tmenlik Anzak kolordusu ile Arburnu kylarna karma
yapan dman, karsnda Yarbay Mustafa Kemal ile Albay Halil Sami Beye bal birlikleri bulur. Burada Yarbay Mustafa Kemalin yerinde ald tedbirler aslnda bakent
stanbulu kurtarr. Sahilden Kemalyeri ve Conkbayrna kadar ilerleyen dman
kuvvetlerini 9. Tmenin 27. Alayyla birlikte kyya kadar atar. Eer Conkbayr ele
geirilseydi dman kolaylkla Boaza inebilirdi. 9. Tmenini gerisi kesileceinden o
da debilirdi. Yarbay Mustafa Kemal burada inisiyatifi kulland. Aylar srecek olan
anl anakkale savunmas da bylece balam oldu.66 9. Tmen komutan Miralay
Halil Sami Bey elindeki son kuvvetlerini de ileriye alm ve cepheye sokarak dayanmaya almtr. Halil Sami Bey, 3. Kolordu Komutan Esat Paa ile de telefon irtibat
kurarak takviye birlik grmesi talebinde bulunmutur. O srada Maltepeye gelen 19.
Alay ve bir mitralyz bl 9. Tmen emrine verilerek, kolordu komutan tarafndan birliklerin bulunduklar yerde sebat etmeleri emredilmitir.67
Takviye birlikleri Kirte blgesinde cereyan eden muharebelere 28 Nisan 1915
tarihinden itibaren itirak etmi; bu durum Esat Paann ifadesine gre 9. Tmen Komutan Halil Sami Beyin kuvve-i maneviyesini tazelemitir.68 Ancak Halil Samiye
bal birlikler, Arburnunda 19. Tmen blgesindeki iddetli arpmalardan dolay tali duruma dtklerinden daha az destek almalarna yol am, bu durum dman karsnda baar anslarnn azalmasna yol amtr. Ancak Binba Mahmut
Sabrinin inat bir ekilde srdrd kar taarruz Hunter-Westona bal tilaf
birliklerinin geri ekilmesine yol amtr.69 Dier taraftan Sarosdaki harektn bir
gsteri karmasndan ibaret olduu anlalnca Liman von Sanders 7. Tmen birliklerinin bir ksmn Bolayrdan gney cephesine kaydrlmas emrini vermitir.70
Liman von Sandersin emir subay Yzba Priggenin hatratnda belirttiine
gre bir Avustralyal subay Trklerle ilgili grlerini yle aklamtr:
Trkler, Arslanlar gibi dvyor. Saldrdan yorulmuyorlar. Verdiimiz
ar zayive benzeri grlmemi yrekliliimize karn, yalnzca adm adm
ilerliyoruz. 25 Nisandan beri haftalar geti ve hedefimize ulancaya kadar
65 Erich R Prigge, Liman von Sanders Paann Emir Subay Binba Erich R. Priggenin anakkale Sava Gnl, s. 85-86.
66 zzettin allar, On Yllk Savan Gnl, s. 95.
67 Yanyal Esat Blkat, anakkale Hatralar, c. 4, s. 536.
68 Yanyal Esat Blkat, anakkale Hatralar, c. 4, s. 544.
70 Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 63.
95
Zekeriya Trkmen
belki de aylar geecekBoaz kalelerini karadan ele geirme ihtimalinin, basknn baarl olamamas yznden yitirildiini dnyorum. karmann
ilk gnlerinde dman artmay baaramadk. imdi ise bu hi olmayacak.
Acaba u anda konumumuzu koruyabilecek miyiz? ktmz ky ne kadar
dar. Arkamzda deniz, nmzde dik tepelerde dman ve dik yarlarda srekli yaplan savunma noktalar. Eer filonun ar toplarnn temel oluturduu topu stnlmz olmasayd, biz belki de yalnzca son gcmz
kullanarak dayanabilecektik.71
28 Nisan 1915 gn yaplan Birinci Kirte Muharebesine komuta eden Albay Halil
Sami Beye 7. tmenden 19. Piyade alay da (Komutan Yarbay Alman Sabri) takviye
iin gnderilmitir. ngilizlerin Altepe (Kirte) kyn ele geirmek iin balattklar
taarruz zellikle 25. ve 19. Alaylarn mukavemeti ile pskrtlm, hatta bu birliklerin ncleri gece taarruzuyla Seddlbahire kadar uzanan sahaya bir ok gibi dman
hatlarn yarp girmilerdir. Sabaha kar dmann sa ve soldan at atele pek ok
zayiat verilmi; Alaylar tekrar eski savunma hattna geri ekilmilerdir.72 Halil Sami
Bey, 28 Nisan gn yaymlad emirde elindeki kuvvetlerin yetersizliine dikkat ektikten sonra birliklerin tahkimata byk nem vermeleri gerektiine vurgu yapmtr.73 Gney blgesindeki birliklerin mevzilerinde ciddi tahkimat sorunu bulunmakta
idi. Birlikler tahkimat yapmaya zaman bulamamlar; bundan dolay tmen komutan verdii emirlerde gece gndz tahkimat yaplmas hususuna dikkat ekmitir.74
Bu muharebelerde 26. Alay 900 kii, 20. Alay 778 kii, 19. Alay 700 kii olmak zere
9. Tmenin toplam zayiat 2378 kii olmutur.75 ngilizler 2000, Franszlar da 1000
personelini bu muharebede zayi etmitir.76 ngiliz Harp Tarihilerinden Robert Rhodes Jamesin ifadesiyle, khnelemi, unutulmu, fakat son derece nemli olan Birinci Kirte Muharebesi, (General) Hamiltonun stratejisinin kn de ifade etmitir.
Artk bir baskn bahis konusu olamazd Trkler, blgede mevcut her askeri sratle
yarmadaya yetitirirken, Hamilton hala Altepeyi Kitchenerden takviye istemeden
alabilecei midine saplanm77 idi.
71 Erich R Prigge, Liman von Sanders Paann Emir Subay Binba Erich R. Priggenin anakkale Sava Gnl, s. 111.
Kitap, s. 190 vdd., smet Grgl, anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, s. 17. smet Grgl, On
Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, s. 66.
73 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-10, F: 1-82; Ds: H-11, F: 1-27.
Kitap, s.194-195.
Kitap, s. 203.
76 Aspinaldi Oglander, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, (ev. Tarih Tnay), c. I, stanbul 1932, s.
327.
77 Robert Rhodes James, Gelibolu Harekt, (ev. Haluk V. Saltkgil), Belge Yaynlar, stanbul 1965, s.
200.
96
Bu srada Seddlbahire yekin karlan ngiliz ve Fransz kuvvetlerinin sayca

artmas zerine 5. Ordu Komutan 29 Nisan 1915 gn yapt bir dzenlemeyle yeni
tekil edilen Gney Blge Komutanlna Albay Von Zodensterni tayin etmitir. 9 ve
7. Tmenlerden baka 15. Tmen yeni tekil edilen Gney Gurubuna balanm78,
Albay Halil Sami sa kanat, 7. Tmen Komutan Albay Remzi de sol kanata komutanln stlenmitir.79 1/2 Mays 1915 gecesi saat 22.00de Trk tarafnca balatlan
sng hcumunda 9. Tmen sa koldan, 7. Tmen de sol koldan taarruza geirilmi
ancak ok zayiat verilmi, baar salanamamtr.80 Ertesi gn ngilizlerin donanma
ile denizden, uaklarla havadan balattklar taarruz gney gurubunda nemli zayiata yol amtr. Hatta bu saldrda 3. Kolordunun telefon merkezi de hasar grm;
birliklerin birbirleriyle olan irtibatnda skntlar yaanmtr. Kirtenin gneyinde
cereyan eden 1/2 Mays taarruzunda byk zayiat verilmi, dmann Seddlbahir
blgesinden atlmas mmkn olmamtr.81 Bu arada belirtmek gerekirse, her ne kadar Albay von Zodenstern cihat ars eklindeki taarruz emrinde slam sylemlere
genie yer verse de Alman subaylarla Trk komuta heyeti arasnda dil bakmndan
byk anlamazlklar yaanmtr. Trk komuta heyetinin Almanca bilmemesinden
kaynaklanan irtibat kopukluu, emirlerin ast birliklere ulatrlmasna engel olduu
gibi, Trk ordusunun dman karsnda baar ansn byk lde azaltmakta idi.82
3/4 Mays 1915 gecesi Albay Zodensternin ordu komutan Liman von Sandersten
izin almadan balatt gece taarruzunda blgeye henz intikalini yeni tamamlam
olan 15inci tmen de katlm, Franszlar Seddlbahire kadar pskrtlmse de sabah dman donanmasnn topu ateiyle Trk birlikleri tekrar byk kayplarla eski
mevzilerine ekilmitir. Sa kanatta bulunan 9. Tmen ngilizler karsnda pek bir
baar gsterememitir. Bu baarszlktan dolay Albay Zodenstern grevden alnm, hastaln bahane ederek stanbula gitmitir.83
Bu defa Gelibolu yarmadas gney grubu komutanlna Kumkale muharebelerine katlm olan 15. Kolordu Komutan Tmgeneral Weber getirilmitir.84 6-8
78 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-11, F: 1-29. Robert Rhodes James,
Gelibolu Harekt, s. 202.
Kitap, s. 209-210. smet Grgl, anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, s. 18-19.
80 Aspinaldi Oglander, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, (ev. Tarih Tnay), c. I, s. 350-351.
81 Bu muharebelerde gney gurubunun zayiat yledir. 19. Alay 22 subay, 1690 er, 20. Alay 12 subay,
494 er, 21 ve 127. Alaylar 25 subay 1780 er kaybederken toplam zayiat 59 subay, 3964 er olmutur. Bk.,
Kitap, s. 230.
82 O srada Gney Grubuna grevlendirilen Kurmay Yzba Nihatn gzlemleri olduka ilgi ekicidir.
Dil konusundaki anlamazlk ifade edilirken, Alman komuta heyetinin yarm yamalak emirler verdii
belirtilmektedir. Bk., Gnkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; V. Cilt,
anakkale Cephesi, 2. Kitap, s. 236-237.
Kitap, s. 237-250.
84 smet Grgl, anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, s. 18-19. smet Grgl, On Yllk Harbin
Kadrosu 1912-1922, s. 67-68.
97
Zekeriya Trkmen
Mays 1915de cereyan eden kinci Kirte Muharebesinde ngiliz ve Fransz birlikleri
Altepeyi ele geirmek iin tekrar ileri harekta gemi, Trk ordusu etin bir savunma yapm; 2.000 asker kaybedilmi ancak dmann savunma hattn yarmasna
izin verilmemitir. ngiliz ve Franszlarn kayb ise 6500 kiidir. General Hamilton,
bu harekttan sonra hedefine varamadn, harektn baarszlkla sonulandn
rapor etmitir. Bylece anakkale kara savalarnn ilk safhas sona ermi, tilaf kuvvetlerinin Boaza inmek umudu kaybolmutur.85 kinci Kirte muharebesinden sonra
Seddlbahir blgesindeki durum siper muharebelerin karakterine brnm; her iki
taraf karlkl siperler kazarak tahkimat glendirmeye almtr. ngiliz-Fransz
mttefik ordusu, -onlarn deyimiyle- ukur tabak gibi diyarda kapana kslmlard.
Bir ngiliz askeri (Douglas Jerrold) notlarna u cmleyi yazmtr: (Kirte) Ova(s),
btn aklna ramen bir hapishaneydi, sonra mezar oldu!86
kinci Kirte Muharebesinden sonra ngilizlerin Akdeniz Seferi Kuvveti Altepe
nlerinde Kirte kynn gneyinde kesinlikle durdurulmu bulunuyordu. Ashmead
Bartlett, 10 Mays 1915de Daily Telegrapha gnderdii bir haberde ngiliz okuyucusuna unlar aktarmtr:
Son derece ustalkla sevk ve idare olunan ve keye kstrlp, savunma durumuna getirildii zaman daima daha korkulacak bir hasm olduunu ispat etmi bulunan kahraman ve azimli bir dmanla dvyoruz. Askerlerimizin
bugn dvmekte olduklar adamlar (Gazi) Osman (Paa)nn emri altnda
Plevneyi savunanlarla ayn kalptan kmadrlar. Aslnda bu haber, ngiliz
basnnn Trkler hakknda daha evvel ald havadan bambaka bir ey
olmas bir yana, ngiliz Genel Kararghnn resm teblileri ile de ok bariz
bir tezat tekil etmekteydi.87
Arburnu blgesindeki 19 Mays taarruzunda istedii baary yakalamayan dman bu defa gney blgesinden yeni bir taarruza gemeye karar vermitir. Haziran
bana kadar gney gurubunun karsnda gerekli hazrlklarn yapan mttefik ordusu, ngiliz kralnn doum gn olan 04 Haziran tarihini genel taarruz tarihi olarak
belirlemitir. General Hamilton, Arburnu blgesinde gsteri taarruzu eklinde balayan harektn gney kesiminde iki dalga halinde birliklerin taarruza kaldrlmasyla
devam edecei emrini vermitir. nce iddetli topu atei, daha sonra piyade hcumuyla saldr devam edecektir. 4-6 Haziran 1915 tarihlerinde icra edilen nc
Kirte Muharebesinde 9. Tmen ihtiyata alnrken, Anadolu yakasndan gelen 11. T85 Gnkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi; V. Cilt, anakkale Cephesi, 2.
Kitap, s. 267. smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, s. 69.
86 Robert Rhodes James, Gelibolu Harekt, s. 233.
87 Robert Rhodes James, Gelibolu Harekt, s. 270.
98
men ile kuzeyden gnderilen 12. ve 7. tmen birlikleri muharebelere katlmtr. Halil
Sami Beyin 5 Haziran 1915 gn 9. Tmen iin hazrlad yedi maddelik taarruz
emri Gney Grubu komutan tarafndan ertelenmitir.88 Trklerin, dman saldrlarna kar inatla srdrdkleri savunmadan baka geceleri icra edilen taarruzlarda
byk kayplar verdii bir gerekti. Ancak, General Hamilton bir kez daha hedefe
yani Altepeye ulaamamt. Ar kayplara ramen nc Kirte Muharebesi de
Trk ordusunun baar hanesine kaydedilen bir gelime olmutur.89 9. Tmen Komutan Albay Halil Sami Bey, 7 Haziran 1915de Gney Grubu Komutan Tmgeneral
Webere gnderdii uzunca raporunda, 4-6 Haziran muharebesinde birliklerin subay ve er kayplarnn ok olduunu, sevk-i idare bakmndan skntlarn yaandn, taze kuvvetlerle birliklerin takviyesine ihtiya duyulduunu, eldeki istihkmlarn
daha da glendirilmesi gerektiini bildirmitir.90
5 Haziranda 9. Tmenin taarruz plannn Gney Grubu Komutan tarafndan ertelenmesi Halil Sami Beyi olumsuz etkilemitir. teden beri Gelibolu yarmadasnda
Trk ve Alman komuta heyeti arasnda gizliden gizliye devam eden ekimeler gn
yzne kmaya balamtr: Bu srada Almanlarla ters den Halil Sami Bey, 5. Ordu
Komutan Liman von Sandersin 12 Haziran 1915de Enver Paaya yazd bir yazyla
grevden alnm; yerine Alman subaylarndan Albay Kannengiesser komutan olarak
atanmtr. 91 Liman von Sanders, Halil Sami Bey ile ilgili kanaatini belirtirken sahib-i
azim ve karar deildir notunu dm, bu grlere Esat Paa ile Gney Grubu
Komutan Weber Paann da katldn belirttikten sonra, Sami Bey, hal-i hazr ile
buradaki ahval-i mkiliyeye vefa edemeyeceinden ve kendisinin zaaf ise ordu iin
bir tehlike olacandan Miralay Kannengiesser Beyin 9. Frka Kumandanlna tayini ve Miralay Sami Beyin de daha kolay bir memuriyette istihdamn ve bu mmkn
olmad takdirde tekadnn icrasn talep etmitir.92 Aslnda 3. Kolordu Komutan
Esat Paa, hatratnda, Halil Sami Bey hakknda ordu komutannn ifade ettii tarzda
bir kanaatte bulunmamtr.
anakkale Mstahkem Mevki Komutanl kurmay bakan olarak grev yapan
Selahattin Adil, nc Kirte Muharebesinin (4-6 Haziran 1915) devamnda sinir
rahatszlklar geiren Halil Sami Beyin yerine -Haziran ortalarna doru- Alman lakapl Yarbay Sabri Beyin -vekleten- (19. Alay Komutan) atandn belirtir.93 Bu ge88 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-16, F: 1-68.
Kitap, s. 58-84. smet Grgl, anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, s. 22-23. smet Grgl, On
Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, s. 70.
90 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-16, F: 1-70.
91 smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, s. 71.
92 smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 322 Belge 1.
93 Selahattin Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil Paann Hatralar, Zafer Matbaas, stanbul 1982, s. 243.
99
Zekeriya Trkmen
limelerin ardndan Albay Halil Sami Bey ahval-i shhiyesi hal-i intizamda olmadndan bahisle izinli saylarak stanbula gnderilmitir.94 Aslnda dnemle ilgili bilgi
ve belgelere gre, anakkale kara savalarnn balangcndan itibaren -ilk 50 gn- en
iddetli muharebelerin yapld dnemde Albay Halil Sami Bey youn atma ve savalarn yaand blgenin tmen komutan olarak grev yapmtr. 9. Tmen her ne
kadar bir 19. Tmen kadar baar gsterememi olsa da, dman ilk igal ettii hatta
uzun sre durdurmay baarmtr. Albay Halil Sami Bey, 28 Eyll 1924de Mdafaa-i
Milliye Komisyonu Bakanlna verdii uzunca dilekesinde, 9. Tmen komutan
iken hibir kusuru olmad halde bir Alman -serserisi-95 yznden grevden alnmasn haysiyetine yaktramadn, varsa bir kusurunun bir hakem heyeti nnde
muhakemeye hazr olduunu belirterek, tarih nnde hakszla uradn ifade etmektedir. Halil Sami Bey bu dilekenin devamnda neden dolay cepheden, tmen
komutanlndan uzaklatrldna da aklk getirerek unlar belirtmektedir:
anakkale harbi balad zaman, lakaydane hareket eden Liman von Sanders gibi bir serserinin ve zerre kadar vazife-i mukaddesesini deruhte etmeyen Kolordu Kumandan Yanyal Esat Paann ihmalkrl grlmyor da,
Allahtan baka istinatgh olmayan bendenize kifayetsizlik isnat olunuyor.
yi bilinmelidir ki kifayetsizliine hkmedilen bu abd- aciz, milletin erefini il ettirmitir. Zira Balkan harbi muharebesinde maneviyat sarslm ve
hatta tezebzbe uram bir millet ordusunun pidarnda bulunan, yani vaziyete gre ilk hatt- mdafaada bulunan bir tek 9. Frka ile her trl vesaite
malik otuz bin kiilik bir dman kuvvetini tevkif etmeye muvaffak olmutur.
Dman bir hafta zarfnda denize dkmek mmkn iken mafevk kumandann ihmalkrlyla dman aylarca Ecebey ibhi ceziresinde yerleip kalmtr. Grdm gadr dolaysyla hastalandmdan esasen Anadolulu olduum halde vatann mdafaasn temin eden bykler, ller meyanna dahil
olamadmsair ktaat ve orduda gzide ve fedakrane bir zabitan heyeti
yetitirmi, benim gibi bir ahsiyetin bil-tetkik ve tahkik bir Alman serserinin ifadesiyle ke-i nisyana atlmas pek muhkk ve doru olmasa gerektir.
Elbet zaman cmlenin en yeni bir cumhuriyetin idare-i lsi naiz bir ahsa
ait hukukunun meydana karlacandan eminim.96
Haziran ay sonlarna doru 9. Tmen, 5. Ordu Komutan Liman von Sandersin
emriyle kuzey grubuna tefrik edilerek Conkbayr-Anafartalar hattna intikal etti94 smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 322 Belge 1.
95 Halil Sami Bey, dilekesinde Limon von Sandersin ismini hi zikretmeden Alman serserisi sfatyla
ondan bahsetmitir.
96 smet Grgl, anakkale lk Gnde Biterdi, s. 330-331, Belge 4.
100
rilmi, bundan sonra sevk ve idaresi Albay Kannengiesserin uhdesinde kalmtr.97

anakkalede Trk ve Alman subaylar arasnda yer yer yaanan bu anlamazlklar
kimilerine gre kara harektnn ilk gnnden balayp savan sonuna kadar devam
etmitir.98 Dnemin grg ahitlerinden Amerikal Yzba Granville Roland Fortescue ise,
Trk ve Alman subaylar arasnda ortaya kan anlamazlklar ile ilgili
ngiliz gazetelerinde durmadan eitli hikyeleri yaynlanmaktayd. Bunlar
sadece karalamadan ibaretti. Ben, her iki ulusun subaylar arasndaki ilikileri grme frsat buldum. Bu iki ulusun ngiltereyi malup etmek arzusu etrafnda olduka ahenkli bir birlik iinde altklarn grdm. Her iki ulusa
mensup subaylar arasnda kiisel iliki ve sosyal hayat o kadar sk deildi.
Fakat, bu ufak sorunu abartarak byk bir sorun haline getirmenin bir anlam yoktur. Bunun yaplmas ngiliz kamuoyunu yanltmaktan baka bir ie
yaramaz99 yorumunda bulunarak bunun abartldndan sz etmektedir.
uras bir gerek ki, Alman subaylar -belki yaplan antlamalarda onlara salanan
ayrcalklardan dolay- kendilerini her zaman Trk subaylarndan bilgi ve yeteneke
stn gr(ebil)mekte idiler.
27. Alay komutan Yarbay Mehmet efik (Aker) anlarnda, kendisinin de bal
olduu 9. Tmen Komutan Albay Halil Sami Beyden sz ederken 25 Nisan sabah
durumu tam anlamyla takdir edemediinden sz ederken nazik bir ifadeyle eletirisini yle devam ettirir:
Bu satrlar yazarken, ebediyyen bizden ayrlm bulunan 9. Tmen Komutan Halil Sami merhumun, ngiliz Asker Tarihine dahi geen buradaki
vaziyetini mdafaa mevkiinde olmadn biliyoruz ve bu vazifenin berhayat
olan biz silah arkadalarna terettb ettiini takdir ediyoruz. ok vatanperver ve gayretli bir asker olan merhum Arburnu sahillerine k hareketinin
ciddi olmad suretinde tefsir ettiimiz kanaatini ne gibi delaile ve hangi
alnm haberlere istinad ettirdiini bilemediimizden, bu vazifeyi yapmaktan maalesef aciz bulunuyoruz. yle zannolunur ki, bu kanaati kuvvetli delillere mstenit deildi.100
97 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, BDH, Kls: 4836, Ds: H-16, F: 1-82.
98 anakkale Savayla ilgili Alman iddialar hakknda bilgi iin bk., smet Grgl, anakkale Zaferi
zerine Alman ddialar, Harp Akademileri K.l Yaynlar, stanbul 1992, s. 1-40.
99 Granville Roland Fortescue, anakkale, Mtercim: Deniz Kurmay Yzba Rahmi, Matbaa-i Amire, stanbul 1331(1916), s. 37-38. Ayrca bk., Ahmet Esenkaya, anakkale Savanda Trk-Alman
Birliktelii, anakkale Aratrmalar Trk Yll, anakkale 18 Mart niversitesi Yaynlar, S. 6-7,
anakkale, Bahar-Gz 2008, s. 20.
100 Mehmet efik Aker, anakkale-Arburnu Savalar ve 27. Alay, Asker Mecmua Tarih Ksm, S. 99,
101
Zekeriya Trkmen
Yarbay efik 25 Nisan sabah hem 19. Tmen, hem de bizzat kendisinin bal bulunduu 9. Tmenden ald emirlerle hareket etmitir. Nitekim Yarbay efik,
Kanlsrtta konulandrd alayna, tmen komutan Halil Sami Beyden ald emre
dayanak leye doru arslanlar gibi dverek istilac dman denize dkmeleri
emrini verdii birlikleriyle kahramanlk destan yaratmtr.101
Sonu
25 Nisan 1915 tarihinde Gelibolu Yarmadasna karma yapan ngilizler, aslnda kt komuta edilen, kt ynetilen, muharebe etmekten korkan bir ordu ile karlaacaklarn umuyorlard. Oysa yaplan muharebelerde takm, blk, tabur, alay,
tmen ve kolordu dzeyinde olduka atlgan, muharebe sevk ve idaresinde son derece yetenekli subaylarla karlatlar. Binba Mahmut Sabri, Binba Mehmet efik,
Yarbay Mustafa Kemal, Albay Halil Sami, Mirliva Esat, Trk ordu kademesindeki baarl komutanlardan sadece bir ka idi.102 Birinci Dnya Savann en nemli cephelerinden biri olan anakkale cephesinde bulunmu olan Oglander, (anakkale
harekt) ince dnld, msait ekilde balad, tereddtlerle sevk ve idare edildi.
Zelilane de nihayete erdi103 yorumunda bulunmutur. General Hamilton ise ngiliz
Sava Bakanlna gnderdii raporunda, Trkler burada llmesi imknsz derecede olan say stnlkleri ve daima yeni yeni takviye kuvveti almalarndan dolay
ngiliz kuvvetlerini kydan uzaklatrmtr104 tarznda gerek d ifade ve aklamalarda bulunmutur. Geri Gelibolu harektnn balangcndan ay nce, Ocak
1914de Lloyd George Harp Konseyine sunduu muhtrada, yetersiz ihtimamla kararlatrlan ve hazrlanan seferler genellikle felaketle sona ererler demitir.105 Mttefik ordusu, 18 Mart 1915 deniz harektndan sonra balatlan ve sekiz aydan fazla
sren kara harektndan sonra Lloyd Georgeu hakl karmtr.
Sonu olarak belirtmek gerekirse bir asker tarihi olan Jeduha L. Wallachn ifadesiyle
Almanyadaki yneticilerle, kamuoyu ve zamann gazetecileri anakkale
savunmasn General Liman von Sandersin hesabna kaydettiler. nat bir
taarruza kar inatla savunarak grevini yapm olduu inkr edilemez; fa101 Gnkur. ATASE Daire Bakanl Arivi, Kls: 5026, Ds: 28, F: 1-12.
103 Ospinaldi Oglander, anakkale Gelibolu Harekt, c. I, stanbul 1932, s. 238.
104 Zekeriya Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, s.
2193. Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (25 Nisan 1915-04 Haziran 1915), Genkur. Personel Bk.l ATASE Daire Bk.l Yaynlar, c. V, II. Kitap, Ankara 2012, s. 267.
105 Robert Rhodes James, Gelibolu Harekt, (Terc. Haluk V. Saltkgil), Belge Yaynlar, stanbul 1965, s.
20.
102
kat, ilk dncelerinde ayn ekilde inatla srar ederek gerek zaferi kard.
Asker sevk ve idaredeki yeteneksizliine ramen, beraber alt herkese
kar duyduu hastalk halindeki gvensizlik ve uzman Alman yardm, sonuta Trk ordusuna baar kazandrd ama, anakkale muharebesinin yaratt harabeler iinde,106 bu zaferin kazanld belirtiliyordu.
Gerekten de Alman kaynaklar anakkale Savann zaferle sonulanmasndaki
en byk pay Liman von Sanders ve onun emrindeki Alman subaylara balamaktadrlar. in tuhaf ngiliz kaynaklar da Trk birlikleri nnde ekilme ve baarszln msebbibi olarak Almanlar grmektedirler.107 Alman kaynaklarnn iddialarnn
aksine, anakkale zaferini kazanp stanbulu kurtaran kahraman 5. Ordu Komutan
Liman von Sanders deil, anakkale muharebelerindeki kararl icraatlar, gsterdikleri sevk ve idare yetenei ile -Almanlara ramen- stanbulu kurtaran kahramanlar, -dnemin asker otoritelerinin de kabul ettii gibi- 3. Kolordu Komutan Esat
(Blkat) Paa, Mstahkem Mevki Komutan Cevat (obanl) Paa, Anafartalar Grup
Komutan Albay Mustafa Kemal (Atatrk) 108, 9. Tmen Komutan Albay Halil Sami,
27. Alay Komutan Mehmet efik Aker, 26. Alay 3. Tabur Komutan Binba Mahmut
Sabri, 57. Alay Komutan Yarbay Hseyin Avni Bey, stemen Mehmet Muzaffer,
Yahya avu, Seyit Onba ve ismini sayamadmz dier kahramanlardr.
106 Jeduha L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (ev. Fahri eliker), Genelkurmay Bk.l Yaynlar, Ankara 1985, s. 250. Alman yardmlar hakknda ayrca bk., Mustafa olak, anakkale
Savanda Yalnz Braklan Bir Mttefik: Almanyann Osmanl mparatorluuna Yardm abalar,
Trkler Ansiklopedisi, c. 13, Ankara 2002, s. 377-382.
107 Ergun Gze, Kuunun Son t, anakkale Destan, Boazii Yaynlar, stanbul 1999, s. 94.
108 smet Grgl, anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Harp Akademileri Basmevi, stanbul
1992, s. 3-33; ayrca bk., smet Grgl, anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Trk-srail Mterek Askeri Tarih Konferans, 9-12 Nisan 2000, Genelkurmay Bk.l Yaynlar, Ankara 2003, s. 7
103
anakkale Savalar Srasnda Mustafa Kemal Atatrk
Mithat ATABAY*
anakkale Savalarnda 3. Kolordu Komutan olan

Esat Paa (Korgeneral Blkat), Dman donanmasna anakkale Boazna yaklamak ve Boaz
zorlayp stanbula gelmek frsatn vermeyenlerin birincisi Cevat (obanl) Paa ikincisi ben, kesin sonucu
salayan da Anafartalar Komutan Mustafa Kemal
Paadr demiti.
Mustafa Kemalin de anakkale Savalar srasnda komutan olan Esat Paann Mustafa Kemal hakkndaki bu deerlendirmesi anakkale Savalarnda
acaba nasl gerekleti?
Mustafa Kemal, daha anakkale Deniz ve Kara
Savalar balamadan tam bir ay evvel 20 Ocak 1915
tarihinde ismi olan fakat henz tekil olunmayan
19.Tmen Komutanlna atand. Mustafa Kemalin
atama kararnamesini Enver Paaya veklet eden Talat
Paa, Sadrazam Sait Halim Paa ve Padiah Mehmet Reat imzalamlard. Atama
kararnamesini mteakip Mustafa Kemal, atand 19.Tmeni uzun abalardan sonra
bulabildi. Hatta anakkale savalar srasnda kendisinin de komutan olacak Liman
von Sandersin Kurmay Bakan Kazm (nan) Beye Tmeni sorduunda Kurmay
Bakan Mustafa Kemale Bizim kurulularmz arasnda byle bir tmen yok cevabn verdi. Kurmay Bakan bir tahmin yrterek; Ama Geliboludaki 3. Kolordunun
byle bir birlik kurmay tasarlam olmas pek mmkndr. Oraya gitmek zahmetine
katlanrsanz, herhalde gerekli bilgiyi elde edersiniz dedi. Mustafa Kemal, kt zerinde oluturulmu 19. Tmende ancak 2 ubat 1915te greve balayabildi. Ksa sre

Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
105
Mithat Atabay
ierisinde 19.Tmenin kurulu almalarn tamamlad ve 24 ubat 1915 tarihinde

Eceabata intikal etti.
Mustafa Kemal, Eceabata geldiinde dman donanmas be gnden beri hava
artlar uygun olduka Boazn giri tabyalarna saldrlarn srdryordu. Mustafa
Kemal, ilk kez Gelibolu Yarmadasna Balkan Savalar srasnda, 25 Kasm 1912de
gelmi1 ve 27 Ekim 1913 tarihine kadar toplam onbir ay iki gn grev yapmt. Mustafa Kemalin o srada yapt iler ve yaad olaylar, gelecekte parlayacak olan dehasnn btn belirtilerini bu dnemde aka gsterdi. Mustafa Kemal, askerlik ve
siyaset bakmndan doru ve baarl yollarn neler olduunu isabetle grd ve zerine ektii dmanlklara aldrmadan almalarn srdrd.
Osmanl Ordusunda tam bir bozgun havas yaand srada Bakumandanlk
Vekletini uyaran ifreli mesaj ok dikkat ekiciydi:
Osmanl askerlerine her bakmdan subay ve kumandanlarnca ve buradaki
alay mfts tarafndan vaaz ve nasihatler edilmekte ve baka trl vaazlarn daha fazla fayda getirecei sanlmamaktadr. Bilakis bu gibi teebbslerin, dman gznde ordunun manevi kuvvetinin dme derecesini ilana ve
hkmet tedbirlerinin pek acnacak hususlarla snrl kaln ispata vesile
olaca grnde bulunduumu arz ederim.
Mustafa Kemal2
106
Osmanl mparatorluu ok zor gnler yayordu. Siyasi ve ekonomik alandaki skntlar hat safhaya
kmt. Pek ok cephede atmalar srmekteydi. Edirne Kalesi Bulgarlara kar direniini srdryordu. Tm Trakya igal altndayd. Sadece Gelibolu yarmadas Osmanlnn elinde kalmt. Mustafa
Kemal Gelibolu Yarmadasna karadan ve denizden yaplacak genel bir saldr iin Martn 26snda
askeri inceleme gezisine kmt. Bolayrdan hareket eden Mustafa Kemal ve yaveri Ortaky, Tayfur
zerinden Karainebeyli, Kumky, Yalova, Akba ve Sestosa gelmiti. Gzergh zerinde Pers kral
Kserkesin ordusunu 674 para gemiyle(salla) Anadoluya geirdii yer olan Sestos-Abidos blgesini
incelemi ve notlar almt. Bigal Kalesinde le yemeini yedikten sonra Kilya Koyu ve Maydosa
geen Mustafa Kemal, Kilitbahir Kalesi, Namazgh Tabyas ile Hamidiye Tabyasnn durumunu incelemi daha sonra da Kirte(Altepe)ye gelerek geceyi orada geirmiti. Mustafa Kemal ertesi gn
Seddlbahir Kalesine gelmi ve bir tekne ile Anadolu yakasna gemiti. Byk skenderin karaya
ayak bast yerden km ve Orhaniye Tabyasna uramt. Yel deirmenlerini geerek Yeniehire
gelmi ve Ailin mezar olarak bilinen yerden anakkale Boazn incelemiti. Mustafa Kemal Troia
harabelerinin tamamn gezmi ve kk not defterine krokiler izmiti. Mustafa Kemal, bu incelemeleri sonrasnda stratejik olarak tarihsel bir deerlendirme yapm ve Anadolu kys savunmasnda
sorun olmadn, esas savunma stratejisini Avrupa kylarndan gerekletirilmesi gerektii kararna
varmt. Bkz., Mithat Atabay, Mustafa Kemalin Balkan Muharebeleri Esnasnda anakkale Blgesindeki Faaliyetleri, anakkale 1915, Mustafa Kemal Atatrk ve Modern Trkiye, Trkiye Barolar
Birlii Yaynlar, Ankara 2010, s. 27-44.
Askeri Tarih Dergisi, yl:2 say:3 (Mart 1977), s. 4,9; Ulu demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c.
I, 2.Bask, TTK Basmevi, Ankara 1988, s. 32-33; Sadi Borak, Atatrkn Resmi Yaynlara Girmemi
Sylev, Deme, Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, stanbul 1997, s. 410; Atatrkn Btn Eserleri, c. I (1903-1915), 2. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul 1999, s.150.
Kendisine ileride Anafartalar Kahraman unvan kazandracak olan ve olas bir

saldr karsnda Gelibolu yarmadasn savunma planlarn daha Balkan Savalar
srasnda hazrlad3.
Mustafa Kemal, Birinci Dnya Sava baladnda hemen aktif grev almak istediini belirtti ve Osmanl Harbiye Nezaretine bavuruda bulundu. Salih Beye yazd bir mektupta;
Bir vazifeye tayinim iin Harbiye Nezaretine yazdm. Burada iki buuk bilgi
edineceim diye askeri ataelikte kalmak istemediimi ve millet ve memleketimin byk bir mcadeleye hazrland bir srada benim de herhangi bir
ktann banda bulunmak istediimi bildirdim. Ve eer herhangi bir sebeple
memlekete girmeme msaade edilmeyecekse aka bana yazmalarn ve benim de ona gre bamn aresine bakacam da ilave ettim diye yazmaktadr4.
Mustafa Kemalin ikinci kez savamak zere geldii Gelibolu Yarmadasndaki
maceras 24 ubatta balad5 ve 10 Aralk 1915 tarihine kadar srd. Bu defaki grev
3
Mustafa Kemalin bu inceleme gezisi srasnda Byk skenderin sava nasl gerekletirdiini ve
baarya ulatn corafi adan yerinde grerek olas bir saldr karsnda Geliboluda bulunan
Kolordusunun harekt tarz ve planlamasn yapmak istedii grlmektedir. Mustafa Kemal yle
diyor: Dmann Anadolu cihetinde Menderes mntkasna kuvvet ihra etmesini muhtemel ve tehlikeli grmyordum. Filhakika Balkan Muharebesinin son safhasnda anakkalenin mebhus ihtimale kar suret-i muhafaza ve mdafaasn tetkik ve tertibat- tedafiyeyi tayin ve tatbik ettirmeye
memur olmutum. Bu memuriyetim hasebiyle icra eylediim tetkikattan anlamtm ki, dmann
Menderes sahiline karaca kuvvetler, ihra safhasnda mhim mukavemete tesadf etmeyebilirler.
Bkz., Mustafa Kemal (Atatrk), Arburnu Muharebeleri Raporu, (haz. Ulu demir), 3.bask, TTK
Basmevi, Ankara 1990, s. 10.
4 Salih Bozok-Cemil Bozok, Hep Atatrkn Yannda, ada Yaynlar, stanbul 1985, s. 174-175.
5 Mustafa Kemalin 3. Kolordu Komutanl emrinde kurulan Tmen Komutanlna atandna dair
Padiah Mehmet Reatn emir sureti 20 Ocak 1915 tarihinde kendisine ulatnda Mustafa Kemali
stanbulda bir srpriz bekliyordu. Mustafa Kemal, stanbula gelip de Genelkurmaya, tmenini teslim emrini almak iin mracaat ettii zaman, orada hi kimse byle bir tmenin varln bilmiyordu.
Mustafa Kemal bu durumu yle anlatr: Sofyadan stanbula geldiim zaman, Enver Paa da Sarkam harektndan stanbula dnm bulunuyordu. nce kendisini ziyaret etmek iin makamna
gittim. Haber gnderdim. Gelecek cevab kapda bekliyordum.

Biraz sonra Enver Paa ile kar karya bulunuyorduk. Enver biraz zayf dm, rengi solmu bir
halde idi. Sze ben baladm:

-Biraz yoruldunuz!

-Yok, o kadar deil.
-Ne oldu?

-arptk. O kadar.

-imdiki vaziyet nedir?

-ok iyidir...

Enveri daha fazla zmek istemedim. Kendi iime sz getirdim:

-Teekkr ederim, numaras 19 olan bir tmene beni kumandan tayin buyurmusunuz, Bu tmen
nerdedir? Hangi kolordu ve ordunun emrinde bulunuyor?

-Ha, bunun iin belki Genelkurmayla grrseniz daha kesin malumat alabilirsiniz.

-Peki. O halde sizi daha fazla rahatsz etmeyeyim. Genelkurmayla grrm.

Mustafa Kemalin Enver Paa ile konumas byle sona erdi. Mustafa Kemal, Enver Paadan belki
107
Mithat Atabay
sresi 9 ay 14 gn devam etti. Hi phesiz bu 9 ay 14 gnlk sre bir insann, bir

imparatorluun, bir ulusun ve dnyann kaderini deitirecekti.
Mustafa Kemal, 24 ubat 1915ten 14 Nisan 1915 tarihine kadar Eceabat (Maydos) Blgesi Mntka Komutanl grevini de srdrd ve karargh Eceabattayd.
(Kaymakamlk Kltrevi). Burada toplam 48 gn ikamet etti.
Mustafa Kemalin, anakkale Savalarna karmas, Eceabattaki karargh gnlerinde balad. Maydos, yarmadann Avrupa kysnda ve bu giri yerlerine yakn
kk bir ky kenarndadr. ubat sonunda Mustafa Kemal, birliklerini kylara yerletirmiti. 7-8 Martta Boazn ilk ksmna girip merkez kalelerine saldran dman filolarnn harektn grd. Mustafa Kemal, Dman bir defa Seddlbahire ve
Kumkaleye asker karmak teebbsnde bulunuyor. O zaman, hep azlarda iitip
okuduumuz bir Mehmet avu kyor, topramza ayak basan dman tekrar denize atyor dedikten sonra Bu hareket bir keif olarak kabul edilebilir deerlendirmesini yapt6.
Mustafa Kemal, bu olay arkadana yazd 17 Mart 1915 tarihli bir mektupta
yle deerlendiriyor:
Bir aydr buradaym ve anakkale Boazn Mttefiklerin karma teebbsnde bulunan donanmalarna ve kuvvetlerine kar mdafaa ediyorum.
Bu ana kadar hep baarl oldum ve ayn yerde kalrsam, kuvvetle mit
ediyorum ki daima baarl olacam.
Burada benim ismimin duyulmamasna armamal, nk ben, mhim bir
muharebenin kahraman olan Mehmet avua eref kazandrmay tercih ettim. Tabii phe etmezsiniz ki, muharebeyi idare eden sizin dostunuzdu ve
sava gecesi muharebelerin saflarnda Mehmet avuu bulan da o idi.7
18 Mart 1915te Tmen kararghna gelen anakkale Mstahkem Mevki Kumandan (anakkale Boaz Savunma Komutan) Albay Cevat Beye (obanl) kendi
tmeninin Seddlbahir sahil tertibatn gsterirken, dman gemilerinin ateine mabiraz daha yaknlk, uzunca bir grme, hatta belki bir dertleme mit ediyordu. Enver Paann
kendisinden Balkanlar, Sofya veya Fethi Bey hakknda bir eyler sormasn bekliyordu. Enver Paann
yanndan ayrlan Mustafa Kemal, Genelkurmay Bakanlna gitti ve kendisini takdim etti: On Dokuzuncu Tmen Kumandan Yarbay Mustafa Kemal...
Fakat kendisini tantt herkes aknlkla onun yzne bakyordu. Bu durum Osmanl
Genelkurmaynn da byle bir tmenin varlndan haberi olmadn gsteriyordu.

Mustafa Kemal bu durumu anlatrken: Dnnz, deta sahtekr vaziyetinde idim diyecekti. Bkz.,
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1881-1919), c. I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1963,
s. 225-228; demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, s. 35-36.
6 demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, s. 37.
7 Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, 4. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s. 62- 64; Milliyet,
27 Kasm 1954; Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s. 211.
108
ruz kald. 18 Marttaki byk saldr ve dman filolarnn yar yarya eriyii, onun,
gzleri nnde meydana geldi. Mustafa Kemal bunu yle deerlendirmektir:
(18 Mart) Fakat bu tamamen bahri bir harekettir. Sahil mdafaas Cevat
Paa (obanl) hazretlerinin taht emrinde bulunuyordu. Benim bu hareketle
alakam, dolaysyladr. Yalnz 18 Mart gnnn sabah Cevat Paa Hazretleri Maydosta bulunan kararghma gelmiti. Kendisine Seddlbahir sahil
mntkasndaki tertibat gstermek zere beraber Kirteye gittik. Oraya vardmz zaman, dman donanmasnn Kirte ve Altepe istikametinde at
atein altnda kaldk. Bunun zerine bendeniz mezkr mntkann muhafazasna memur 26nc Alay Kumandanna icap eden talimat ifahiyemi verdim ve Cevat Paa ile birlikte vazife banda bulunabilmek iin Maydosa
dndk. Dmann malubiyetiyle neticelenen bu 18 Mart Deniz Muharebesinde kara mntkasnn muhafazas benim uhdemde idi.8
Mustafa Kemal, 14 Nisan 1915 tarihinde artk tarihin gidiine yeni bir yn verecek olan karargha tanacakt. Buras Bigal Kyndeki evdi. Mustafa Kemal, 25
Nisan 1915 gn dmann kyya asker karmaya baladnda mdahale iin harekete getii yer burasyd ve Mustafa Kemalin anlatmyla dmann Arburnu blgesinde ilk kez durdurulduu, savan daha balangta gidiatna yn verecek olan olay
yaand. Mustafa Kemal hatralarnda bu olay yle anlatmaktadr:
Niin kayorsunuz, dedim. Efendim dman. dediler. Nerede? te diye 261
rakml tepeyi gsterdiler. Dmann bir avc hatt kemali serbestiyetle ileriye
doru yryordu. Demek ki dman bana, benim askerlerimden daha yaknd ve dman benim bulunduum yere gelse, kuvvetlerim pek fena bir vaziyete
dar olacakt. Kaan efrada, dmandan kalmaz, dedim. Cephanemiz
kalmad dediler. Cephaneniz yoksa sngnz var, dedim ve sng taktrdm,
yere yatrdm. Bu efrat sng takp yere yatnca, dman efrad da yere yatt.
Kazandmz an bu andr.9
Mustafa Kemal daha sonra tarihe geen emriyle, hem komutanlara hem de askerlere grevlerinin hayatlarn hie sayma olduunu belirterek u emri verdi: Size
ben taarruz emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye geecek zaman zar8
9
Ruen Eref (naydn), Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat, 2.Basl, Devlet Matbaas, stanbul 1930, s.10-11.
Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 22; Mustafa Kemal (Atatrk), Anafartalar
Muharebatna Ait Tarihe, (haz. Ulu demir), 2. Bask, TTK Basmevi Ankara 1990, s. XIV-XV;
Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 239.
109
Mithat Atabay
fnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geebilir.10 Gerekten de her iki taraf
anakkale Savalar srasnda savan sonuna kadar neredeyse bu hatt hi deitiremediler.
Mustafa Kemal ve emrindeki birlikler iin, iinde bulunduklar an, kritik bir and.
ldrmek ve lmek lzmd11. Kumanda yerindeydi. Kumandan, ite byle bir anda
bu emri verebilen insand. Bu emri alanlar, ldrmeyi ve lmeyi bilen insanlard.
O gece dman Arburnuna be ngiliz tmeni daha kard. Bu bir kk
ordu demekti. Hlbuki orada bulunan kuvvetlerimiz yetersizdi. Mustafa Kemal bu
taarruzun yapld 26 Nisan gnnn sonucunu: -Malup olmuyoruz12 eklinde
zetlemiti. 27 Nisanda onu iki yeni alayla takviye etmilerdi. Mustafa Kemalin verdii emir yine aynyd. O gnk harekt ynettii tepeye daha sonra Kemalyeri
ad verilmiti. Kemalyerindeki Mustafa Kemal, dnyann en kudretli imparatorluu
olan ngilizlerin ate gcne kar koymutu. O, kendine gvenen, yenilmeyeceine
inanan gen ve gzel bir insand. Kemalyerinden, sa kanattaki bir tepede birok
dman askerlerinin, ellerini havaya kaldrarak, beyaz mendiller sallayarak kendi erlerine teslim olduklarn ilk kez orada seyretti. Bunlar ilk esirlerdi13. 28 Nisan, birtakm ileri geri hareketlerle geti. Cephe ekillemeye balamt. Ancak dman karaya
asker kartmaya devam etti. 29 Nisanda gene arpmalar srd. Herkes bulunduu
taa topraa elleri, ayaklar, trnaklaryla sarlmt. Herkesin bitmek bilmeyen abas, karsndakinin yapt topra onun elinden almakt. Onu ya ldrmek ya
almaktr14.
30 Nisanda bir komutanlar toplants yapt. Savan balamasndan beri geen
alt gnierisinde, dmann iki tmeninin imha edildii anlald. Mustafa Kemalin
toplantdan sonraki bildirisi ak, net ve olduka ksayd: Bire kadar hepimiz lerek dman mutlaka denize dkmek lzmdr imizde ve askerlerimizde, Balkan
Harbinin utancn bir daha grmektense lmeyecek yoktur. Byleleri varsa onlar kendi ellerimizle kuruna dizelim!15 evket Sreyya bu an tanmlarken Bu son cmle
sylenirken herkesin dileri gcrdamt. Gzleri bulanmt. Baklarn saa sola
kardlar. Yahut balar ne eildi. Balkan Harbinin utanc, hepsinin yznde okunuyordu diye yazd16.
10 Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 239.
11 Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 239-240.
15 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. XXII; ayrca bkz., Aydemir, Tek Adam, c.
I, s. 241.
110
Komutanlar toplantsnn ertesi gn 1 Mays I915te byk taarruza giriildi17. 1

Mays taarruzu saat 04.00te topu bataryalarnn atei ile balad. Osmanl birlikleri
taarruza balaynca ngiliz sava gemileri youn bir ekilde bombardmana balad.
Merkez Grubunda bulunan 14nc Alay Anzak mevzilerine 200 metre yaklatnda
apraz makineli tfek ateiyle karlat ve ar zayiat verdi. Mustafa Kemal topu
ateinin merkeze younlamasn istedi ancak, makineli tfek atei karsnda Anzaklar bulunduklar yerden sklemedi. 25 taburdan oluan Anzak birliklerinde ok
sayda bulunan makineli tfekler nedeniyle, 19ncu Tmen Komutan tm ihtiyatlar
da muharebeye sokmusa da ilerleme kaydedilemedi.
Benimle beraber burada muharebe eden btn askerler kesinlikle bilmelidirler ki, bize verilen namus grevini tam olarak yerine getirmek iin bir
adm geri gitmek yoktur. Rahatlkla uyuma yolunu aramann, bu rahatlktan
yalnz bizim deil, btn milletimizin ebedi olarak yoksun kalmasna sebep
olacan hepinize nemle hatrlatrm. Btn arkadalarmn, fikir birliinde olduuna ve dman denize dkmedike yorgunluk belirtisi gstermeyeceklerinde phem yoktur.18
1 Mays taarruzu 24 saat srd ancak bir sonu alnamad. Trk tarafnn 13nc,
15nci ve 33nc Alaylarnn toplam zayiat 25 subay ve 1885 askerdi19. Bu olaydan
hemen sonra 19ncu Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, Bakumandan Vekili
Enver Paa 3 Mays 1915te yazd mektupta u dikkat ekici satrlar kaleme ald:
Evvelce Zatlilerinize her mntkann btn mntkalarla olan farknn nemini arz etmitim. Maydos mntkas kuvvetlerine kumanda ettiim zaman
aldm tertibat ile dmann karaya kmasna imkn verilmeyebilirdi. Von
Sander Paa hazretleri bizi, Bizim ordular, bizim memleketimizi tanmad
ve laykyla aratrmada bulunacak kadar bir zamana sahip olmadndan,
sahilde karma noktalarn tamamen ak brakacak tertibat alm ve bugn
dmann karaya asker karmasn kolaylatrmtr.

Ben, Arburnu arazisine dmann drt tugay kt zaman mntka kumandanln yrten Albay Halil Sami Bey tarafndan haberdar edildim.
Bu kuvvetin sol kanadna taarruz ettim ve hepsini denize dktm. Fakat dman ayn derecede kuvveti ayn mntkaya tekrar kard ve kar taarruz
yapt. Bunu def ettim. Tmenime katlan kuvvetlerle, tekrar stn kuvvete
17 Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 241-242.

18 Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekt, c. V/II,
Ankara 1978, s. 161; Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. XXV.
19 1 Mays taarruzu hakknda geni bilgi iin bkz; Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s.7586.
111
Mithat Atabay
taarruz etmekten baka are bulamadm. Ve yine dman kuvveti mahvedildi. Fakat dman nc defa olmak zere tekrar kuvvet kard. Bu defa da
yine dmana taarruz ediyorum. Ktalarm hcum mesafesinde dmanla
kar karya bulunuyor. Arazinin engelleri, maiyet kumandanlarnn sevk ve
idaredeki beceriksizlikleri yznden kati netice henz elde edilemiyor.

Bu vaziyetimizle dahi, dmann Boaz zapt etmek zere kard kuvvetleri imha edilmi ve mdafaa vaziyetinde muhafazaya alt harekt slerine uzaktan yeni kuvvetler getirmekle megul olduu inancndaym.
Vatanmzn mdafaasnda kalp ve vicdanlar bizim kadar rpnmayacana phe olmayan bata von Sanders olmak zere btn Almanlarn fikirlerinin stnlne itimat etmemenizi kati surette temin ederim. Bizzat
buraya terif eder, umumi vaziyetimizin icaplarna gre bizzat sevk ve idare
etmeniz mnasip olur kardeim.
19. Tmen Kumandan Yarbay Mustafa Kemal20
ngilizler 9/10 Mays ve 13/14 Mays gecesi Bombasrt mevzilerine baskn dzenlediler. Mustafa Kemal bu olay yle anlatmaktadr:
Biz kiilerin kahramanlk sahneleriyle megul olmuyoruz. Yalnz size Bombasrt olayn anlatmadan geemeyeceim. Karlkl siperler arasndaki
mesafe sekiz metre, yani lm muhakkak Birinci siperdekiler, hibiri kurtulmamacasna hepsi dyor, ikincidekiler, onlarn yerine gidiyor. Fakat
ne kadar imrenilecek bir soukkanllk ve tevekklle biliyor musunuz? leni
gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, hi ufak bir ftur gstermiyor;
sarslmak yok! Okumak bilenler ellerinde Kuran- Kerim, cennete gitmeye
hazrlanyorlar. Bilmeyenler kelime-i ahadet ekerek yryorlar. Bu, Trk
askerindeki ruh kuvvetini gsteren ayan- hayret ve tebrik bir misaldir. Emin
olmalsnz ki, anakkale Muharebesini kazandran, bu yksek ruhtur.21
Osmanl Ordular Bakomutan Vekili Enver Paa, 11 Mays 1915 tarihinde Gelibolu Yarmadasna geldi ve 5nci Ordu Komutan Liman von Sandersle grerek
Arburnu blgesinde ngilizlerin denize dklmesi konusunda yeni bir plan hazrlad. Enver Paa, 3nc Kolordu Komutan Esat Paay da ziyaret etti ve taarruz konusunda srarl olduunu gsterdi. Enver Paann ziyaretinden sonra Arburnu Cephesindeki birliklerde yeni dzenlemeye gidildi.
20 Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s. 218; Nusret Baycan, Atatrk ve Askerlik Sanat, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1985, s. 121.
21 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. XXV.
112
25 Nisan 1915 tarihinde karmann balamasndan 17 Mays tarihine kadar geen 23 gnlk srede Arburnundaki tm birlikler 19ncu Tmen Komutan Yarbay
Mustafa Kemalin komutas altnda idi. Yeni dzenleme ile komutanlk Esat Paaya
devredildi. Esat Paa kararghn Maltepeden Kemalyerine tad. Mustafa Kemal ise
19ncu Tmeni idare ettii sava yerini Conkbayr civarndaki yeni yerine kaydrd.
Mustafa Kemal, 17 Mays 1915te Kemalyeride Muhterem Asker Arkadalarma Kumanda Vedamdr bal ile u mesaj yaymlad:
Bugne kadar kumandas bende bulunan Arburnu kuvvetlerinin yeni birliklerle byyen bugnk vaziyeti, 3nc Kolordu ve Kuzey Grubu Kumandan Muhterem Paa hazretlerinin emir ve kumanday bizzat stlenmelerini
gerektirmitir. 25 Nisandan bugne kadar geen 23 gn zarfnda hilafet ve
saltanat makamnn anahtar olan anakkale Boazn drmek maksadyla vatanmza ayak basan dman kumandam altnda yaptklar aralksz ve kahramanca hcumlaryla Osmanl tarihinde bir an ve namus sayfas oluturan 19ncu Tmenimden baka 27nci, 64nc, 33nc, 25nci ve
5nci Tmenlerin 13nc, 14nc, 15nci Piyade ve 5nci, 7nci ve 9nc Topu
Alaylarnn muhtelif svari, istihkm blkleriyle teki ktalarn kumandan,
subay ve erlerine bu dakikada kumanda vedas ederken takdir ve hrmetlerimi belirtmeyi bor sayarm.22
Kuzey Grubu Komutan Esat Paa 18 Mays 1915 gn saat 20.00de Arburnu
iin taarruz emrini yaymlad. Emre gre taarruz baskn eklinde planlanmt. Drt
Tmenden oluan Osmanl kuvvetleri buuk kilometrelik dar bir erit zerinde
taarruzu gerekletireceklerdi23. 19 Mays 1915 gn saat 03.00da balayan taarruz
tm cephe boyunca kanl bir savaa sahne oldu.
19 Mays gndz taarruzlarnda tm ihtiyatlar da cepheye srld. Ancak Anzak
birliklerinin makineli tfek atei karsnda birlikler byk kayp verdiler. Bunun zerine 5nci Ordu Komutan Liman von Sandersin onay ve Kuzey Grup Komutan Esat
Paann emri ile btn Arburnu Cephesinde taarruzlar saat 10.00da durduruldu.
19 Mays taarruzlarnda siperlerinden kan Osmanl askerleri, Anzak siperlerine ulancaya kadar 200, 300 metrelik mesafeyi komak zorunda idiler. Makineli
tfekler bu mesafedeki askerlerin zerine kurun yadrdlar ve pek ou ehit oldu.
Buna ramen srekli taarruza devam edildi. Anzaklar bunun zerine siperden bir
Osmanl subay knca atei kesip btn blk veya takmn siperden kmasn
bekleyip sonra atee balyorlard. Bu da kayplar arttrd. Osmanl askerleri ancak
kk gruplar halinde Anzak siperlerine eriebildiler, onlar da ehit edildiler. 19 Ma22 Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, s. 133.
113
Mithat Atabay
ys taarruzunda sadece Mustafa Kemal komutasndaki 19ncu Tmen biraz ilerleme

kaydedebildi. Taarruz saat 10.00da sona erdirildi. Pek ok ehidin yannda yaral da
vard. Ancak bu yarallara mdahale etme imkn olmad ve onlarn iinden de pek
ou bir sre sonra ehit oldu.
Mustafa Kemal, Mays sonunda bir arkadana unlar yazd: Arburnunda ngilizlerle muharebedeyim. Dmann esasl kuvvetini ezdim. Kalan da cesur ktalarm
tarafndan kontrol edilen bir noktaya srld. Pek yaknda mit ederim ki, dmann
tam imhas haberini yaknda alacaksnz.24 Sava btn iddetiyle devam ederken
Mustafa Kemal 1 Haziranda Albayla terfi etti. Sava btn hzyla devam ederken
Mustafa Kemal 5 Haziran 1915te tm birliklerine u emri verdi:
Dmann siperlere yapaca piyade, makineli tfek, topu ve bomba ateleriyle veya bundan baka herhangi bir vastayla hangi etkiyi yaparsa yapsn,
yerini brakan, siperini boaltan askerlerden hangi rtbede olursa olsun btn subaylara kadar, o anda orada bulunan st tarafndan idam edilecek
ve neticesi bana bildirilecektir.
19. Tmen Kumandan
Albay Mustafa Kemal25
Mustafa Kemal, yazd bir mektupta unlar kaleme ald:
Psikolojik bir hadisedir ki, insan, hayatta baz dostluklar elde etmek iin
fevkalade almak ve fedakrlklar yapmak zorundadr. Mesela siz bana sormutunuz: Siz ne zaman Albayla terfi edeceksiniz? diye. Benim cevabm u
olmutu: Bu, bir harp meydannda kazanlr.
Siz bana karlk verdiniz:
Bunu ispat ediniz.
Sizin arzunuza uyarak be gnden beri Albaym
Dmanlarmz yere serdikten ve sevgili vatanmz sknete kavuturduktan sonra hemen sizi ziyarete koacam.26
Baka bir arkadana ise yle yazd: te haberler: Daima byk baarlarla
savayoruz. mit ederim ki, gm imtiyaz, altn harp liyakat madalyalaryla ve
24 Borak, Atatrkn zel Mektuplar, s. 64; Milliyet, 28 Kasm 1954; Atatrkn Btn Eserleri, c. I,
s.221.
25 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c.V, 3.Kitap, anakkale Cephesi Harekt (Haziran 1915-Ocak 1916), ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara 1980,
s.569-571; Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s.223.
26 Borak, Atatrkn zel Mektuplar, s.69; Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s.225.
114
Almanyann demir ha nianyla dekore edildiimi ve son defa da Albayla terfi ettiimi duydunuz Ben stanbula yaral gelirsem hanginiz beni tedavi etmek ltfnde
bulunacak?27 Mustafa Kemal her zaman askerlerine gveniyor ve onlar yle deerlendiriyordu:
Gece gndz, her gn eitli toplardan atlan arapneller ve dier mermiler balarmzn stnde patlamaktan geri kalmyor. Kurunlar vzldyor
ve bomba grltleri toplarnkine karyor. Gerekten bir cehennem hayat
yayoruz.
ok kr askerlerim pek cesur ve dmandan daha kuvvetlidirler. Bundan
baka manevi inanlar, ok defa lme sevk eden emirlerimi yerine getirmelerini ok kolaylatryor. Hakikaten, onlara gre semavi netice mmkn:
Gazi ve ehit olmak. Bu sonuncusu nedir, bilir misiniz? Dosdoru cennete
gitmek Orada Allahn en gzel kadnlar, hurileri onlar karlayacak ve
ebediyen onlarn arzusuna tabi olacaklar. Yce saadet.28
Mustafa Kemalin askerlik hayatnda anakkale Savalar srasnda ikinci nemli
dnm noktasn, 9 Austos 1915te Anafartalar Grup Komutanlna atanmas
tekil eder.
Mustafa Kemal, Anafartalar Muherebtna Ait Tarihe adl eserinde bu konuda unlar dile getirir:
Byle karanlk ve belirsizlik iinde tanmadmz kuvvetlerle yeni bir iin
- gnden beri stlenen her kumandan ve ktann malubiyet ve perianlyla sonulanan ve vatann ya hayat veya lmne sebep olunabilecek mhim bir iin- bakalar tarafndan balanm kanl ve kaybedilmi bir sava
meydannn sorumluluunu stlenmek o kadar basit bir durum olmasa gerek. Fakat ben, byk bir iftiharla bu sorumluluu kabul ettim.
27. Alay Komutan Yarbay efik Beyi yerime braktm. Ona Tmen Cephesine
ait icap eden grlerimi syledim. 6 Austostan beri devam eden muharebeler, beni gn ve gece uykusuzlua ve srekli mesaiye mecbur etmiti.
Adeta hasta bir halde idim. Bunun iin, fakat bundan sonra daha mhim
bir sebep iin Tmen batabibi Hseyin Beyi beraber almak istedim. Binaenaleyh Hseyin Beyi ve bir de o gn ehit olan kahraman yaverim Mlazm
Kazm Efendinin yerine bir svari subay alarak gece yarsndan yarm saat
27 Borak, Atatrkn zel Mektuplar, s.65; Milliyet, 29 Kasm 1954; Atatrkn Btn Eserleri, c. I,
s.227.
28 Borak, Atatrkn zel Mektuplar, s. 65-66; Milliyet, 30 Kasm 1954; Atatrkn Btn Eserleri, c. I,
s. 228.
115
Mithat Atabay
nce 19. Tmen Kararghndan aml Tekkeye hareket ettim. Hareketimi

Anafartalar Grubu Kurmay Bakanna telefonla bildirdim.29
Mustafa Kemal, 19.Tmen Komutanlndan ayrlmadan nce arkadalarna u
veda mesajn yaynlamt:
Anafartalar Grubu Kumandanln stlenmek zere imdi hareket ediyorum. 27. Alay Kumandan efik Bey Tmen Kumandanlk Vekletine tayin
edilmitir. Bugne kadar bana, gayret ve fedakrlnzla kazandrdnz
baary, ibu yeni stlendiim vazifede dahi bana olan muhabbet ve itimadnzla tamamlayacama byk gvenle sizinle veda ediyorum.30
Mustafa Kemal, Anafartalar Grup Komutan olarak bir durum deerlendirmesinde bulunduktan sonra saat 04.30da hcum emrini vermiti31. Mustafa Kemal bu
an yle anlatmaktadr:
Sngleri ve bir ayaklar ileri uzatlm olan askerlerimiz ve onlarn nnde
tabancalar, klnlar ellerinde zabitlerimiz krbacmn aa inmesiyle demirden bir kitle halinde aslanca bir saldryla ileri atldlar. Bir saniye sonra
dman siperleri iinde gkyzne ykselen bir sesten baka bir ey iitilmiyordu: Allah, Allah, Allah!.. Dman silah kullanmaya vakit bulamad.
Boaz boaza kahramanca mcadele neticesinde ilk hatta bulunan dman
imha edildi.32
Mustafa Kemal, Anafartalar Grup Kararghndan Conkbayrna dnerken, orada Ordu Komutan ile karlat. Ona, mevcut tmenlere ilveten iki yeni alay daha
verdiler. Taarruzda bu taze kuvvetleri de harekete getirecekti. Yalnz bu iki alayla,
hatta ikisi yetiemese bile tek bir alayla da olsa, mutlaka taarruz edecekti.
Ordu Komutan Liman von Sanders, karar ok cretli buldu. Mustafa Kemale
unlar syledi: Harektn sorumluluunu kabul eden sizsiniz. Dnceleriniz ze
rinde katiyen tesir yapmak istemem. Ben dncelerimi yalnz mtala olarak
syledim...33 Mustafa Kemal akama doru 05.30da Conkbayr cephesine hareket
29 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. 28-29; Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s.
433-434; demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, s. 59.
30 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. 29; demir, Atatrkn Yaam (18811918), c. I, s. 60.
31 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. 55, demir, Atatrkn Yaam (18811918), c. I, s.72;
32 Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s. 447; Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, s. 55;
demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, s. 73.
116
etti. Yolculuu maceral geti. Hatta bir aralk, yol boyunca kendisi atl ve stnde
dman ua garip bir yara da giritiler. Etrafndakiler saa sola daldlar. Fakat
kendisi gen bir svari temeni (sonra Orgeneral Zeki Doan) ile uan inatl saldrs altnda da yoldan ayrlmadlar. Conkbayrna varp oraya kmak isterken bir
geit yerinde piyade atei ile karlatlar. Ama bir yerlerden bir yollar bulup Tmen
kararghna vardlar. Etrafnda ne kurmaylar, ne yaverleri vard. Cephede bir dzen
bulunmuyordu. Baz yerlerde iki taraf 20-30 metre aralkla siperlere gmlmlerdi. Ceset, kan taaffn, barut ve kirli kokular gene havay doldurmutu. Conkbayr
iki tarafn da elindeydi. Drt gnden beri zaten herkes ate iindeydi. Hele son iki
gnden beri birlikler boyuna ve karlkl taarruz halindeydiler. Asker yorgunluktan
periand. Onun ise, o gn yeniden harbe sokaca alaylar iin akamdan gnderebildii emir, deta bir dilek mahiyetindeydi. Acaba askere, hi olmazsa, bir scak orba
verilemez mi?34 Fakat ilk bakta gze arpan udur ki, herkeste byk bir manevi
kuvvet ykseklii vard. Onun karar ksa ve kesindi: Dman ani ve iddetli bir
basknla yenmek Dmana mesafe zaten 20-30 adm. Tertibat u: Tfek yok, top
yok. Sng taklacak ve harp saf nizamnda hcum yry ile dmann stne
saldrlacaktr. Sonra sng sngye, boaz boaza hesaplama... Ve esas karar udur: Dman mahvedilecektir.35 Mustafa Kemalin anakkale Savalar srasndaki
ikinci evresi 9 Austosta balam ve Anafartalar Kahraman olarak tarihe geecek
olan bir unvanla noktaland. Mustafa Kemal, bu baars ile tarihe yeni bir yn verme
misyonunu yerine getirdi.
ngiliz yazan Alan Moorehead, Gelibolu kitabnda unlar yazar: O gen ve dhi
Trk efinin (Mustafa Kemalin) o esnada orada bulunmas, mttefikler bakmndan,
talihin en ac darbelerinden biridir.36
Mustafa Kemal, dmann ekileceini sezinledi. Dmann Gelibolu topraklarnda baar ans kalmadn anlad. Dmann sessizce kamasna meydan brakmamak, ona son cezasn da vermek iin yeni bir taarruz teklif etti.
Bakumandan Vekili Enver Paa Hazretlerine
Rahatszlmdan dolay yksek iltifat ve tevecchlerinize zel olarak teekkr ederken, bendenizi yaknda meydana gelmesi muhtemel vakalar iin hazrlanan kuvvetin banda da bulundurarak zat- devletlerine daha byk
hizmetler verilmesine mazhariyetle taltif buyuracanzdan eminim.
21 Eyll 331 (4 Ekim 1915)
Anafartalar Grubu Kumandan
Albay Mustafa Kemal37
35 Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 252-253; ayrca bkz., Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatna Ait
Tarihe, s. 34-35.
36 Alan Moorehead, Gelibolu, (ev. Ali Cevat Akkoyunlu), 3.bask, Doan Kitap, stanbul 2002, s. 325.
37 Atatrkn Btn Eserleri, c. I, s. 271; demir, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, s. 76.
117
Mithat Atabay
Fakat ona verilen cevap, artk bir tek asker bile feda edecek durumda bulunulmaddr. Mustafa Kemalin teklifi gibi, yksek kumandanln bu ret gerekesini de,
ayn iyi niyetle ve saduyu ile deerlendirmek yerinde olur. Bu cevaptan sonra artk
Onun iin Geliboluya veda vaktiydi. Tarih 10 Aralk 1915i gsteriyordu. Yerine ise
1921 ylndan balayarak Cumhuriyet dneminde de 1944e kadar Genelkurmay Bakanl yapacak olan Fevzi Paa atand.
Mustafa Kemal, anakkale Savalar srasnda Gelibolu yarmadasnda 289 gn
grev yapt. Bu srenin 166 gn 19.Tmen Komutanl, 123 gn ise Anafartalar
Grup Kumandanlyd. Ama Mustafa Kemalin Trk ulusuna kar grevi ve sorumluluu daha yeni balyordu. lk k anakkalede parlamt.
evket Sreyya Aydemire gre; bir sava gn, bir insan on yl yalandrabilir.
nk ate altnda insan, kendi hayat ile oynar. On yllk tabii ve arzasz bir yaayn hibir annda insan, kendi hayatn, kozlar bakalarnn, yani dmannn elinde
olan byle ak ve kesin bir oyuna vermi deildir. Fakat eer o harp gnnde teraziye
konulan yalnz sizin kendi hayatnz deil de, yzlerin, binlerin, on binlerin de hayat
ve sorumluluu ise, ite o zaman Mustafa Kemalin dedii gibi, lmden daha ar
olan bu sorumluluk iinde yorulan karar adamnn duyduklar ve ektikleri, onu bir
gnde insanst klabilir.
anakkale Savalarndan sonra Mustafa Kemalin n btn yurda yayld. Bakomutan Vekili Enver Paa onu kskanmakta ve Geliboluda bir ordudan ok olan 11
tmen ve bir svari tugayna komuta eden Mustafa Kemalin rtbesinin generallie
ykseltilmesini geciktirdi. 1 Nisan 1916da Kafkas Cephesine giderken Generallie
ykseltildiini haber ald.
Anafartalar Komutan Mustafa Kemalin stanbuldan gelen misafirlerle grmesi,

14 Ekim 1915.
118
anakkale Kahramanlarndan General Mehmet Esat

(Blkat) Paann Asker Hayat
Mustafa BIYIKLI* & Hatice KAPLAN**
sat Paa, 18 Ekim 1862 ylnda II. Muradn fethettii Yanyada (Epir, Yunanistan) dodu.1 Esat
Paann kendi yazd biyografisinde 1456 tarihinde
Selanike gelen Takentli Mehmet Kann soyundan
geldiini, Mehmet Kann Sultan II. Murad zamannda Yanyay teslim alan kii olduunu sylemektedir.
Yanya Emlak mdr Vehib Efendinin torunu, Yanya
Belediye bakan Mehmet Emin Efendinin oludur.2
Mehmet Emin Efendi, Fatma Hanm ile 1273

Knun- Evvelinde evlendi ve Hatice Saadet, Mehmet
Ali, Esat, Nakiyddin, Vehip, Vehip (Paa) ve Kazm
dnyaya geldi. Bunlardan Mehmet Ali, Vehip ve Kazm vefat etttiler. Mehmet Emin Efendinin ocuklarnn ilk isimlerini Mehmet olarak koymas dikkat ekicidir. Mehmet Emin Efendi; Vehip Paaya Mehmet
Vehip, Esat Paaya Mehmet Esat, Nakyddine ise
Mehmet Nakyddin isimlerini verdi.
En byk ocuk olan Esat Paa ve kardei Vehip Paa askerlik mesleini seerek,
Osmanl Devletinin deiik yerlerinde grev yaptlar. kisinin komutanlklar, Yanya
Savunmasnda ve anakkale Savanda kesiti. Dier kardei Mehmet Nakyddin
ise adalet mesleini seti.3 Soyad Kanununun kmasndan sonra karde farkl
*
**
1
2
3
Yrd. Do. Dr., Dumlupnar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Ktahya Dumlu Pnar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits.
Sermet Atacanl, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, MB Yaynlar, stanbul 2008, 4. bs., s. 22.
Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl (haz.), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1984, s. 97.
Yksel Nizamolu, Vehip Paa (KAI)nn Hayat ve Askeri Faaliyetleri, (Baslm Doktora Tezi),
stanbul niversitesi, stanbul 2010, s. 12.
119
Mustafa Bykl & Hatice Kaplan
soyadlar aldlar. Vehip Paa Ka, Esat Paa Blkat, Nakiyddin Efendinin olu
Arif Kazm ise Takent soyadn kabul etti.4
lk ve orta renimini Yanyada yaptktan sonra, 1879 ylnda Manastr Askeri
Lisesinin giri snfna kayt oldu. Bir yl sonra stanbulda Kuleli Askeri Lisesine
nakil oldu. 1884 ylnda Pangaltda (Harbiye) bulunan Harp okuluna girerek, okulu
birincilikle bitirdi. Temen rtbesiyle kurmay snfna geip, bir sene sonra stemenlie ykseldi.5 1890 ylnda Erkan- Harbiye Mektebinden kurmay yzba olarak
mezun oldu.6
1890 ylnda Alman ordusuna staj iin gnderildi.7 Haziran ay banda
Strazburgda 138.nci Prusya Alaynn 12.nci blnde, yzbalk rtbesi Alman
hkmeti tarafndan kabul edildi. Alman uyruuna girerek, Alman temeni rtbesiyle takm komutan olarak atand. 1891 ylnn Haziran aynda Alman stemeni
rtbesine ykseldi. Ayn gnlerde Strazburgda bulunan 15nci Topu Alayna nakledilerek, bu alayn 9.uncu bataryasnda takm komutanl yapt. Bu tmende bir yl
kurmay olarak hizmet etti. Ayn yl ierisinde yaplan kolordu kurmay gezilerine ve
Alman manevralarna katld. Almanyada baarl olanlarn padiah tarafndan terfileri yapldndan 5 Kasm 1893te binba oldu. Genelkurmay 2inci ubesinde grev
ald.8 Daha sonra Von Der Goltz Paaya yardmc olarak atand.9
1895 ylnda Harp Akademisinde Kurmay grevleri retmeniyken Yarbayla
ykseltildi. 1897 ylnda Yunan Savanda Alasonya Ordusu emrindeki faydasndan
dolay rtbesi sava alannda Albayla ykseltildi. 1899 ylnda Harp Okulu Eitim
Bakanlna getirildi. Bu okulda pek ok baarl hizmetlerde bulunduundan10 28
Kasm 1901 ylnda tugeneral, 27 Kasm 1906da Tmgenerallie ykseltildi.11 Esat
Paann okuldaki bu hizmetleri srasnda Mustafa Kemal Paa, Enver Paa, Hafz
Hakk, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bey, Kazm Karabekir Paa, Yakup evki gibi onun
yetitirdii rencileridir.12
4
Hatice Ildak Kara, anakkale Savalarna Katlan Trk ve Alman Generaller, (Baslmam Yksek
Lisans Tezi), DP Sosyal Bilimler Enstits, Ktahya 2009, s. 13.
5 Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, s. 97.
6 Murat Duman, Cumhuriyetimizin nsz anakkale, Ares Kitap, stanbul 2006, 4.bs., s. 236.
7 Esat Paann anakkale Anlar, (haz. hsan Ilgar), Baha Matbaas, stanbul 1975, s. 299; Esat Paa,
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, c. 8, stanbul 1986, s. 3804.
9 Ergun Gze, anakkale Kumandanlar Sava, Boazii Yaynlar, stanbul 2003, s. 129; Esat Paa,
Meydan Larousse, Byk Lugat ve Ansiklopedi, c. 6, Sabah Yaynlar, s. 369; Esat Paa Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, c. IV, Anadolu Yaynlar, stanbul, s. 2033-2034.
11 Mete Tunoku v.d., (Haz.), anakkale Kahramanlar (1915), anakkale Valilii, Aynal Gazetecilik ve
Matbaaclk,(t.y), anakkale, s.13.
120
anakkale Kahramanlarndan General Mehmet Esat (Blkat) Paann Asker Hayat
Esat Paa, Harp Okulundaki sekiz yl devam eden ders nazrl gnlerinden
bahsederken: retim Kurulu Bakanlm zamannda yetimi olan birok kurmay, mmtaz ve muharip subaylar arasnda Atatrk ve nn gibi dahiler de vardr
demektedir.13
15 Temmuz 1907de Selanikte bulunan nc Ordu Mir Vekilliine getirildiyse de ttihat ve Terakki Partisinin ordu ierisindeki gizli almalarna engel
olmamak suu ile 11 Haziran 1908de aa alnarak stanbula getirilip Askeri Mahkemeye verildi.14 Her sabah Mabeyn Baktibi Tahsin Paann dairesine gidip, akamst doruca gitmek artyla evinde ikamete memur edildi. Merutiyetin ilan zerine bu zorunluluk ortadan kalkt. 10 Austos 1908 ylnda Drdnc Ordu Kurmay
Bakanlna ve 13 Nisan 1909 tarihinde Genelkurmay kinci Bakanlna, daha
sonra Genel Levazm leri Bakanlna atand. Genel Levazm leri Bakanlndan
istifa ettikten sonra 16 Martta, Piyade Mavirler Kurulu Bakanlna atand. 1911
ylnda Geliboluda 5.Nizamiye Tmeni, ok gemeden de Tekirda 2inci kolordu ve
12 Temmuz 1911de kodra Mrettep Kuvvetleri Komutanlna atand.
talyann sava ilan etmesi zerine 16 Eyll 1911 ylnda Yanya Bamsz tmen
komutan ve seferberlik projesi gerei 10 Ekim 1911 ylnda Yanya Kolordusu Komutan oldu.15 Yunanllar tarafndan Yanyann 16 ubat 1913te igaline kadar btn
muharebeleri idare etti.16 Harp Akademisinden kurmay subay olarak ktktan sonra,
birok askeri grevde bulunan Esat Paa, asl nn Balkan Harbi srasnda yapt ve
Kolordu Komutan olarak bulunduu Yanyay Mstahkem Mevki Komutan kardei
Kaymakam (Yarbay) Vehip Bey (sonradan paa) ile birlikte aylarca savundu.17
Balkan Sava sonras, stanbula dnnde Tekirda 3.Kolordu Komutanlna
atand. Bu komutanlk, Esat Paann askeri kariyerinin anakkale safhasnn balangcn oluturacaktr.18 anakkale Savanda 9 Temmuz 1915-29 Eyll 1915 yllar
arasnda Arburnu (Kuzey grubu), 3. Kolordu (5, 7, 9, 19. tmenler) komutan sfatyla Conkbayrn byk fedakarlklarla savundu.19
anakkale Savalarnda gsterdii baar ile btn dnyaca tannm bir komutan olan Esat Paa,20 hizmetlerinden dolay yeniden korgenerallie ykseltildi.21
13 Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, s.100.
15 Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, s.100-101.
16 Turhan Seer, Destanlaan anakkale Deniz Kara Hava Savalar Btn Ynleriyle Anlar ve Yorumlar, Kasta Yaynevi, stanbul 2005, s. 456.
19 M.Orhan Bayrak, anakkale Savalar, Birharf Yaynlar, stanbul 2005, s. 45.
20 Mehmet hsan Gencan, anakkale Savalarndan Altn Harfler, Bayrak Yaynlar, stanbul 1997, 6.
bs., s. 52.
21 Yusuf zzettin Bar, anakkale Savalar, Kocaeli Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, Kocaeli
2008, s. 197.
121
Goltz Paann 6.Ordu komutanlna gitmesi zerine, Esat Paa 1.Ordu komutanlna atand.22 Kayzer II. Wilhelme, Almanyaya dnene kadar mihmandarlk yapt.
Yldrm Ordusuna giden Liman Von Sandersin yerine 1918 ylnda Batumda 5.Ordu
Komutanlna atand.
Almanyann savata yenilmesi zerine, Batumdan stanbula getirildi ve yeniden
kurulan Birinci Ordu Komutanlna atand. Mtarekenin ilan ile Birinci Ordu da
lavedildi. Daha sonra, askeri okullar ve kinci Ordu Genel Mfettiliine atand. Askeri okullarn adlar var kendileri olmad iin kinci Ordu Genel Mfettiliinden
istifa etti. 22 Kasm 1919 ylnda emekli oldu.23
Emekli olduktan sonra Salih Paa kabinesinde Bahriye Nazrl (Deniz Bakanl) grevi yapt. ki defa Yunanistana grev iin gnderildi. Soyad kanunundan sonra Blkat soyadn alan Esad Paa, 3 Kasm 1952de stanbulda vefat etti.24
Esat Paann kendi kaleminden ele ald anlarnda askeri grevlerini yle sralamaktadr.
1- Osmanl Yunan Harbinde Tmen Kurmay,
2- Harp Okulu retim Kurulu Bakan
3- nc Ordu Mir Vekili (o tarihlerde bir unvand, bugn karl yoktur.)
4- Drdnc Ordu Kurmay Bakan,
5- Drdnc Ordu Mir Vekili,
6- Genelkurmay kinci Bakan,
7- Genel Levazm leri Bakan,
8- Piyade stiare Kurulu Bakan,
9- 5. Tmen Komutan,
10- 2. Kolordu Komutan,
11- kodra Mrettep Kuvveti Komutan,
12- Yanya 23. Bamsz Nizamiye Tmeni Komutan,
13- Balkan Harbinde Yanya Bamsz Kolordu Komutan,
14- Tekirdanda 3. Kolordu Komutan,
15- Birinci Dnya Harbinde anakkalede Kuzey Grubu Komutan,
16- stanbulda Birinci Ordu Komutan,
17- Bandrmada Beinci Ordu Komutan,
18- Batumda nc Ordu Komutan unvanyla ve atekes devresinde Bahriye
Nazr sfatyla hizmet etti.25
22 On Yllk Sava Balkan, Birinci Dnya ve stiklal Savalar, (haz. zzeddin allar), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2010, s. 143.
23 Fahrettin ztoprak, Osmanl Paalar- Mehmet Esat Paa ( 1862-1952), Trk Dnyas Tarih Kltr
Dergisi, S. 271, stanbul 2009, s. 45.
25 Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, s. 103-104.
122
Balkan Harbindeki Faaliyetleri

Yanya Savunmas denildiinde ilk akla gelen kii Esat Paa (Korgeneral Esat BLKAT) dr.26 Hayat, askerliin birok dallarnda baaryla geen bu deerli komutan,
Yanya Savunmasndaki dirayeti ile dman, zaman zaman mitsizlie drd.
Yanya Savunmas Trk evlatlarnn, Esat Paa gibi deerli ve yetenekli komutanlarn emir ve komutasnda bulunduklar zaman, kendilerine den grevi baaryla
yapacaklarnn gerek bir hikyesidir. Tarihe geen bir destandr.27
Yanya, Mstahkem Mevkiinin savunmas ok byk zorluklar iinde cereyan
etti. Yanya, Srp ve Yunan ordular tarafndan kuatld ve pusuya drld. Yanya
Kalesi, Anavatanla irtibat kesilen ve her taraf dmanla kuatlan bir avu asil Trk
askerinin milli tarihlerini al kanlaryla yazdklar kahramanlklarla savunuldu28
Dou ve Bat ordularnn her tarafta yenilip dald gnlerde Esat Paann kolordusu, hibir ey olmam gibi mcadelesini srdrmekteydi. Dier cephelerde
Srplar, Bulgarlar, Karadallarla ate kesilmesi, stanbulda Babli basknlar olmas,
yeni hkmet kurulmas, onlar hi ilgilendirmedi. nk 18 Ekim 1912 tarihinde
balayan Yunan Sava ara vermeksizin devam etmekteydi.29
Yanya savunmasnda dikkati eken en nemli zellik, Yunan Ordusunun insan,
silah ve lojistik imknlarnn ok stn oluu karsnda Trk kuvvetlerinin tam tersine Yunanllara nazaran ok az insan gcne silah ve harp gerelerine, kyafete sahip
bulunuu, sert geen k, sefalet derecesinde alk ve buna eklenen hastalar ve yarallar ile birlikte ar artlar altnda, Trk komutan Esat Paann grevini yrtebilmesidir. Ayrca, daha ac bir durumda Arnavut asll erlerin, savunmann en kritik
zamannda kamalar, mevzilerini terk etmelerinden baka silahlarn da beraber
gtrmeleriydi.
Yanya Mdafaasnda, Trk kuvvetlerinin mevcudu ortalama 15.000 insandan
fazla deildi. Yunan kuvvetlerinin mevcudu en az 60.000 muharipti. Yanya mdafaas, bu anormal dengesizlikler sonucu kt. Ancak bu k dmana ok pahalya
mal oldu. Yunan ordusunun insan kaybnn 15.000 kadar olduu tahmin edilmektedir.30 Yanyada hayatn kaybeden Trk subaylarnn says 450idi. Bunlarn byk
ounluu gen temenlerdi.31
26 smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu (1912-1922) Balkan-Birinci Dnya ve stiklal Harbi, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993, s. 39.
28 smail Hakk Okday, Ankaradan Yanyaya, Sebil Yaynlar, stanbul 1994, 2.bs., s. 39.
29 brahim Artu, Balkan Sava, Kasta Yaynlar, stanbul 1988, s. 267.
31 Okday, Ankaradan Yanyaya, s. 132.
123
Yanya muharebelerinde Esat Paann grevi, Makedonya ve Trakya askeri hareketlerinden bir sonu husule gelene kadar Gney Epirden ilerleyen dman kuvvetlerini durdurmakt. Karlalan glklere ramen, kuvvetli bir ahsiyete sahip
olan Esat Paa, grevine son dakikaya kadar sadk kald. Esat Paann kale inaat
iin gerekli olan zaman kazandrmak amacyla zayf kuvvetlerle ileri yry ve
daha kuvvetli dman kollar karsnda asl mevziye doru geri ekilmesi doru bir
hareket ve asl amaca uygundu.32
Bu savata Esat Paa ve kale kumandan Vehip Beyin hareket tarzlar takdire
ayand. Trk harp tarihinde, bu iki kumandann Yanya Savunmasnda gsterdikleri
dirayet ve kahramanlk altn harflerle yazlacak anl bir sayfay oluturdu.33
Yunan ordular bakomutan Veliaht Konstantinin Esat Paay teslim olmaya
aran yazsna cevaben Esat Paann veliahda yazd tarihi cevab ok nemli ve
manidardr:

nsanlk ve medeniyet adna yaplan asil teklifleri, ayn nem ve titizlikle

inceledim. Derin sayglarmla bildiririm ki, cesur ordunuzun her ciddi teebbsne kar Allahn yardmyla Yanyay savunmak iin gerekli nlem ve
aralar mevcuttur.
Askeri eref ve namusun, bir kalenin savunucularna ykledii grevin amac, tek bir ere, tek bir atma kadar uygulamada srar edileceine inanldndan dolay, zellikle teekkrlerimi belirtirim. Ancak, zat asilaneleri gibi,
ben de bir grev alm, her ne pahasna olursa olsun, onun yaplmasna ve
bitirilmesine karar vermi ve azmetmiimdir. Cesur ordunuzla arpmay,
sonuna kadar srdrmek, erefim gereidir. Dklen ve dklecek olan kanlardan dolay, insanlk ve medeniyet, beni ve ordumu knamaz. lahi adalet,
bu sorumluluu savaa sebep olanlara ykler. Yksek nezaketinize teekkr
eder, derin sayglarmn kabuln rica ederim. 34
Esat Paann istei zerine, konsoloslar, Yunanistan veliaht prensine, ehrin teslim edilmesini salamak iin arpmalarn hemen durdurulmasn isteyen bir mektup
kaleme aldlar. Yanya metropoliti, Esat Paann yaveri ve iki subay bu mektubu Yunan
mevzilerine iletmekle grevlendirildi.35 Drt buuk aylk Yanya Savunmasndan sonra Esat Paa, 6 Martta teslim olmaktan baka are kalmadn anlad. Ate kesildi, 6
34 Ilgar, Esat Paann anakkale Anlar, s. 300; Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, s.
82-83.
35 Guy Chantepleure, Kuatlm Kent Yanya Ekim 1912-Mart 1913, (ev. Fazl Blent Kocamemi), Bilge Kltr Sanat, stanbul 2010, s. 102.
124
Mart 1913 tarihinde Yanya teslim edildi. 9 Ekim 1431 ylndan beri 482 yldr Hkmet Konanda dalgalanan Trk bayra indirilerek yerine Yunan bayra ekildi.36
Esat Paa, 8 Mart 1913 ylnda Yunanllara esir derek 2 Aralk 1913te esaretten kurtuldu.37 Yanya eski kumandan Esat Paa, Atinada esir bulunduu sre ierisinde esirlerin isim ve rtbelerinin yer ald cetveller hazrland. Bu cetveller esirleri
teslim eden Yunan askeri ile Osmanl askerleri tarafndan imza altna alnd.38 in
ilgin taraf, her iki komutan, Esat Paa ile Yunan Veliahd Konstantin yakn arkadat. Berlin Harp Akademisinde ayn snfta okudular ve birbirleri ile yakn dost oldular.
Kader iki arkada bu savata kar karya getirdi.39
Esat Paa, anlarnda esaret olayn yle anlatmaktadr:

Balkan Harbinde, 5 Mart 1913 gnne kadar, Yanya ve civarn dmann

stn kuvvetlerine kar, canm siper ederek savundum. Bu tarihte Yanyann
dmesi sonucunda Yunan Ordusuna esir dtm. Askerimizin azlna ramen gsterilmi olan kahramanca direnii takdir eden Yunan Bakomutan
(sonradan kral oldu) Konstantin klcm almad. Ve beni esir addetmemi
gibi davrand. Atina civarnda Kifisya Mesiresinde Mela Otelinde ikametime
msaade etti. demektedir.40
anakkale Savalarndaki Faaliyetleri

18 Mart 1915 tarihinde anakkale Boaznda yenilgiye urayan tilaf Devletleri,
hem kendi kamuoyunda hem de dnya kamuoyunda nemli derecede prestij kaybettiler ve hayal krklna uradlar. Bundan dolay kaybettikleri prestijlerini kazanmak
iin stanbulu ne pahasna olursa olsun ele geirmenin yeni yollarn aramaya baladlar.41
Trk Genel Kurmay da bu noktadan hareketle yalnz donanmayla baarya ulalamayacan, harektn karadan da denenebileceini dnerek Gelibolu yarmadasna yaplabilecek karma operasyonuna kar, blgedeki kara birliklerini glendirmeye karar verdi.42
36 Artu, Balkan Sava, s. 271.
37 Tunoku v.d., a.g.e., s.14.
38 Nebahat Oran Arslan, Fadimana Fidan Balkan Savalar Sonrasnda Yunanistanda Kalan Trk Esirler Meselesi, Trk Dnya ncelemeleri Dergisi, XII/2, Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar
Enstits, zmir 2012, s.256.
39 Artu, Balkan Sava, s. 271.
41 Seer, anakkale Deniz Kara Hava Savalar, s. 106.
42 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (Haziran 1914-25 Nisan 1915), c. V, I. Kitap, Askeri
Tarih ve Stratejik Ett Yaynlar, Ankara 2012, s. 193.
125
3. Kolordu seferberlik ilanndan itibaren blgedeydi ve Harbiye Nazr Enver

Paaya gre Rumeli yakasndan 1.Ordu, Anadolu yakasndan 2.Ordu sorumlu olmalyd. 1913 ylndan beri orduyu slah etmek iin stanbula gelen ve seferberlik
ilanndan sonra Mareal rtbesiyle 1.Ordunun bana getirilen General Liman von
Sanders, Enver Paann bu fikrine kar kt. Sanderse gre, anakkale Boaznn
savunmasndan ayr bir ordu sorumlu olmalyd.43 Yarmada zerinde bulunan kuvvetlerin says artrlarak Saroz Krfezinden Anadolu yakasndaki Beige burnuna
kadar olan sahilleri savunmakla grevli 5. Ordu kuruldu.44 Enver Paa tarafndan 24
Martta yeni kurulan 5. Ordu komutanlnn bana Liman von Sanders getirildi.45
Bu duruma, Hemen olumlu karlk verdim ve unu ekledim der Liman von Sanders,
olumlu karlk verdi ve unu ekledi: Oradaki birlikler hemen takviye edilmelidir,
nk kaybedecek vakit kalmamtr46
5. Ordu, Gelibolu Yarmadasnda General Esat Paa komutasndaki tmenli 3.
Kolordu, Anadolu yakasnda Alman Weber Paa emrinde iki tmenli 15. Kolordu ile
Yarbay Mustafa Kemal komutasnda ordu ihtiyat olarak Maydos (Eceabad)da bulunan 19. Tmen olmak zere toplam 6 Tmenlik bir kuvvetten olumaktayd.47
Sava bulutlar Trkiye zerinden grld zaman, anakkale Blgesinde
yalnzca 9. Tmen ve Jandarma birlikleri vard. Savan ilanndan sonra ilk olarak
72.Tmen ile Kolordu karargh geldi ve daha sonra 19. Tmen blgeye getirildi.
Mttefik kuvvetlerin saldrs balad zaman Gelibolu Yarmadasnn Bolayrdan
Anafartalara, Altepeden Aldereye kadar olan ksm, 32. Kolordu tarafndan tutuldu. 7. Tmen Deliyeni Limanna kadar olan blgede grev ald. 7. Tmenin gneyine 7. Jandarma taburu yerletirildi.48
7. Tmenin kuruluunda 19., 20. ve 21. piyade alaylar, 9. Tmenin kuruluunda
25., 26., 27. Piyade Alaylar, 19. Tmenin kuruluunda 57, 72, 77.nci Piyade alaylar
grev almaktayd.49
5. Ordunun asker says 84.000 mttefiklerin ise 75.000 idi. Mttefiklerin donanma hari 140 topu varken Trk ordusunun 72 topu vard. Trk asker says dmandan 9.000 kii fazla olsa da, bu sadece saysal bir grntyd. Sava gcn belirleyen
43 Edward J. Erickson, Size lmeyi Emrediyorum-Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusu, Kitap Yaynlar, stanbul 2003, 2. Bask, s. 111.
44 Ellis Ashmead Bartlett, anakkale Gerei, (haz. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynlar, stanbul
2005, s. 29.
45 Tuncay Ylmazer, Altepeden Anafartalara anakkale Kara Muharebeleri, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005, 2. Bask, s. 16; Salih Glen, Tarihin Yklmaz Kalesi anakkale, Yitik Hazine Yaynlar,
stanbul 2009, 2. bs., s. 33.
46 Liman von Sanders, Trkiyede Be Yl, (ev. rgn Uurlu), Cumhuriyet Gazetesi Armaan, 1999, s.
79.
47 Bartlett, anakkale Gerei, s. 29.
48 Esat Paann anakkale Sava Hatralar, (hsan Ilgar-Nurer Uurlu), rgn Yaynlar, stanbul
2004, 2.bs., s. 30.
49 Esat Paann anakkale Sava Hatralar, s. 39.
126
silah kalitesi, cephane zellikle ar makineli tfek ve top saysyd. Ve bunlarda dmanda fazlasyla bulunmaktayd. Dmann saysz orta ve hafif topu dnda 200n
zerinde ar topu ve korkun bir donanma topu destei vard. Balonlar ve uaklaryla topular istedii hedefe yneltmek ve atelerini dzenlemek imkn ellerindeydi. Trk taraf mantelli veya eski model da topuna birka mermi bulmak iin kvranrken, dier tarafn ok daha mkemmel olan yedi misli gl topusu ile rnein
Queen Elizabethin 38 cm.lik toplaryla saysz mermi savurmas ok rktcyd.50
Liman Von Sanders, 26 Mart 1915te Geliboluya gelerek greve balad ve ayn
gn Bolayra hareket etti. Liman von Sanders blgeyi arazi zerinden de inceleyerek,
yapmay dnd planlar sralad.51
Liman von Sanders, birliklerin savunma pozisyonunun tamamen deimesi gerektiini dnmekteydi.

Elimdeki be tmenin 26 Marta kadar olan dzenlerini tam olarak deitirmek gerekmiti. Bu zamana kadar bunlar, baka bir temel dzene uyarak,
eskiden olduu gibi ky koruma birlikleri olarak btn ky boyunca yaylm
bulunuyorlard. Her ne kadar karaya kan dman her tarafta bir miktar
direnme grecekti ama, yedek kuvvet olmad iin, kanlarn geri pskrtlmesini baaracak birlikler bulunmayacakt. Verdiim emirle, tmenlerin birliklerini toplu durumda bulunmalarn, kyda yalnzca gvenlii salayacak
kadar kuvvet brakmalarn saladm. nk biricik baar ansmzn, hafif
kuvvetlerle srekli bir direnmeye deil her grubun hareketli savunmalarna bal olduuna inanyordum.52
Aslnda sistemin esas, ok stn olan donanma ateinden korunmak, cephenin

geni olmas nedeniyle, her yere yetiemeyen birlikleri serbest manevra imknlar
ierisinde kullanabilmek, savunmaya oynak ve esnek bir nitelik kazandrmakt.53
Mttefik Devletler donanmasnn 18 Mart 1915te anakkale Boazna kar
yapt deniz harekatnn baarszlkla sonulanmasndan sonra, General Hamilton
Lord Kitchenere kara harekat yaplmadan Boazn donanmayla geilemeyeceini
bildirdi. Hamilton 25 Nisan 1915te iki ngiliz ve bir Fransz tmeni ile bir Hint tugayn Seddlbahir blgesine karmay, iki tmenden oluan Anzak Kolordusunu da
Kabatepe blgesine karmay planlad.
50 brahim Artu, 1915 anakkale Sava, Kasta Yaynevi, stanbul 2004, s. 111-113.
51 Zekeriya Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2187.
52 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 83.
53 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekat, c. V, 2. Kitap, s. 9.
127
25 Nisan karmasndan yaklak bir ay nce, Geliboludaki 5.Kolordu komutanlna getirilen Mareal Von Sandersin dncesine gre, Mttefikler karmay Saros Krfezine yapacaklard. Bu nedenle Sanders, birliklerin ounu Saros Krfezi ile
Anafartalar blgesine, bir tmeni Seddlbahir blgesine ve iki tmenli 15inci kolorduyu Anadolu yakasnda bulundurmay uygun buldu. Asl kuvvetler geride yedekte
tutulacakt.54
Liman von Sandersin savunma plan, kylarda zayf kuvvetler bulundurmak,
askerlerin byk ounluunu derinliklerde muharebeye hazr bulundurmak, bir karma halinde mttefik kuvvetlerinin yerleip glenmesine frsat vermeden kar
taarruzlarla dman denize dkmek esasna dayanmaktayd.55 3. Kolordu komutan
General Esat Paa, dmann kyya kmasna engel olmak iin savunmay kyda
dnd ve geride yeteri kadar ihtiyat brakp kynn kuvvetle tutulmasn ngrse
de 56 Liman Sanders Paa bunu kabul etmedi.
Mttefikler karma yapmaya 25 Nisan 1915 sabah balad. Saros Krfezinden
Beige Limanna kadar 120 kmlik ky boyunca faaliyet gsteriyorlard.57 tilaf
Devletlerinin planlarna gre, kartma gerek hedef olarak Seddlbahir ve Kabatepeye, artma hedefi olarak da Saros Krfezi, Kumkale ve Beigeye yapld.58 25
Nisan sabah, Seddlbahir Blgesine karma yapan 29. ngiliz tmeni daha nceden
tespit yaptklar be yere karma yapt. Bu yerler Hisarlk, Erturulkoyu, Tepe koyu,
kizkoyu, Sndere kumsallaryd. Bu blgeye karlan birliklerin hedefi Altepe ve
Kilitbahiri almakt.59
General Liman Paa, Saros Krfezi ve Anadolu kysna daha ok nem verdii iin, karmann Ar Burnu ve Seddlbahirden baladna dair haberler aldktan
sonra da ihtiyatlarn kullanmakta duraksad.60
3. Kolordu Komutan Esat Paaya raporlar yamasna ramen, ancak Liman von
Sanders henz dmann ana hcum yerini tesbit edemedi. 3. Orduya gelen raporlarda 9. Tmenin elindeki araziyi koruduu fakat durumun kritik olduunu belirtiyordu. Liman von Sanders, Esat Paay Seddlbahire giderek buradaki muharebenin
54 A. Mete Tunoku, Anzaklarn Kaleminden Mehmetik anakkale 1915, Atatrk Aratrma Merkezi,
Ankara 1997, s. 61.
55 Melike Bayrak, 1915 anakkale Cephesinde Anadolu Yakas Muharebeleri, Yakn Tarih ncelemeleri-1 anakkale Sava, (ed. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynlar, stanbul 2007, 2. bs., s. 196.
56 Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekat, s. 2188; Enver Konuku anakkale Savalarnda
Trk ve Alman Komutanlarnn zlenimleri anakkale Savalar Tarihi, c. V, Deiim Yaynlar, (ed.
Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2509.
57 Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 60.
58 Fazl Yazc, anakkalenin Bilinmezleri, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2010, s. 52.
59 Aspinall C.F.Oglander, Byk Harbin Tarihi, anakkale Gelibolu Askeri Harekat, c. I, (ev. Tahir
Tunay), Genelkurmay Askeri Matbaas, stanbul 1939, s. 240.
60 Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 60.
128
komutasn dorudan stlenmesini istedi.61 Esat Paa anlarnda olay yle anlatyordu:
Bir taraftan durumu bildirmek, gerekli emirleri almak zere ayn zamanda Eceabata abuk gidebilmek iin bir ara istemek zere otomobille kendisini aramaya gittim. Bolayra yaklatmda yannda yaveri Brike olduu halde bir alnn arkasnda drbnyle dman gemilerini seyrederken
buldum. Otomobilimi bir srtn arkasna braktm, yrmeye baladm. Beni
grnce dman grr korkusuyla telaa kaplarak yere yat iaretini verdi.
Bunun zerine yere yatmak zorunda kalarak srne srne yanna gittim...
Kendisine, asl karmann Arburnu ile Seddlbahirde baladn ve Saros
Krfezine gelen bu gemilerin bir gsteriten ibaret olmas muhtemel bulunduuna syledim. Bir an nce Eceabata gidip duruma el atabilmek iin emrinde bulunan irket vapurunun geici olarak emrime verilmesini rica ettim.
Dman hakkndaki grm yerinde buldu, karargha dne karar vererek irket vapuruyla Eceabata gitmeme izin verdi. Yalnz kendisinden yaplacak hareket hakknda hibir talimat alamadm62
Yaplacak kara harektnda hedef Altepe ve Kilitbahir blgesiydi. 18 Mart Deniz Savanda donanmaya ar hasar verdiren set tabyalar (Bayku, Soanl), merkez
tabyalar (Rumeli Hamidiye ve Mecidiye) arkadan evrilerek tahrip edilecek, tabyalar
da etkisiz hale getirilerek donanmann ok daha kolay boaz gemesi salanacakt.
25 Nisan 1915 Gelibolu Yarmadas karmasnn en nemli kuvvetlerinden biri
Avustralya ve Yeni Zelanda askerlerinden oluan kolordu dzeyindeki karma birlikti.
Msrda eitim gren Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusunun resmi yazmalarnda kullanlan A.N.Z.A.C. (Australian and New Zeland Army Corps) ifadesi ksa
srede bu birlikleri tanmlayan sembol oldu.
Mttefiklerin karma gn olarak 23 Nisan dnldyse de hava muhalefeti
yznden 25 Nisana ertelendi.63 Plana gre 25 Nisan 1915 sabah Gelibolu Yarmadasnn bat kylarna ve gney ucuna toplam yedi yerden ve Anadoluda bulunan
Kumkale blgesine karma yapacaklard. Hedefleri Trkleri birden fazla yerden vurarak artmak ve bir an nce boaz yolunu amakt. Seddlbahirdeki Erturul koyu
kumsal ve Kabatepe karma yaplan en nemli yerlerdi. Birincisinde karaya kan
birliklerle yarmadaya hkim olan Altepeyi almak, ikincisinde ise Maydosa varp
yarmadann gneyini ele geirmekti.
61 Ylmazer, Altepeden Anafartalara anakkale Kara Muharebeleri, s. 24.
62 Ilgar, Uurlu, Esat Paann anakkale Sava Hatralar, s. 37-38.
63 Tuncay Ylmazer, anakkle Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c. IV, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2067-2069.
129
Arburnu blgesinin savunmas, Limon von Sandersin istekleri dorultusunda

hazrland. Ana kuvvet olarak kabul edilen 27.Alay Eceabat batsndaki Zeytinliklerde
1.ve 3. Taburlar ile konuland. Alayn 2.Taburu ise Arburnu sahillerinde yaklak 12
km uzunluunda olan Azmekdere-amtepe arasndaki bir araziyi savunmaktayd.
Arburnu karmasn ilk olarak karlayan 27. Alayn 2.taburunun 8. blyd. 8.
Bln Astemen bradal Hayrettin Efendi komutasndaki 1.Takm Balk Damlar blgesinde, Astemen Muharrem Efendi liderliindeki 2.Takm ise Haintepedeydi. Tepe bu ad karma sonras zerine kurulan Avustralya topu bataryasnn ateleri yznden ald. Blk komutan Faik Bey ise ihtiyatta bulunan 3.Takm ile boyun
noktas denilen mevkideydi.64
Anzak askeri dolu filikalar sabaha kar saat 04.45 civarnda Arburnu sahiline yanatlar. Karaya kar kmaz Haintepeden yaylm atei balad.65 27. Alay komutan
M. efik Bey hatralarnda atein filikalar yanamadan nce balamas gerektiini bu
ekilde dmann karaya kmadan daha fazla zayiat verebileceini belirtmektedir.66
Bu esnada donanma bombardman balad ve zellikle ikinci srt ad verilen
Kanlsrt-Klbayr arasn cehenneme evirdi. Yzba Faik Bey, 3. Takm alarak
Ykseksrt blgesine doru ilerledi. Trk atei balangta etkili oldu. Karaya ilk kanlar kendilerine verilen emir dorultusunda srtlara trmanmaya baladlar. Bir
blm de Trklerin Korku Deresi adn verdikleri Haintepe gneyindeki arapnel Vadisinden ieriye girdi. Haintepede ar kayplar veren 2. Takm sol tarafndan evrilmeye balad. 60 Kiiden oluan bir avu Trk askeri daha ilk saatlerinde
Haintepeye trmanan ok saydaki Avustralya askerine fazla dayanamayarak, yarm
saatlik bir atmadan sonra sadece yaral takm komutan ve sa kalan birka kii ile
geri ekilmek zorunda kald.67
Balk damlar blgesinden alan apraz ate Avustralya askerinin bu blgede
ilerlemesini nlerken Gltepe civarndaki 5. ve 7. Blk ise Kanlsrta doru vurua
vurua geri ekildi. Bu blklerin baarl savunmalar Anzak karmasnn Kabatepe
zerine sarkmasna ve Kanlsrtdan ileriye gemesini nledi. Fakat saatlerin ilerlemesi ile birlikte Anzak askerleri Cesarettepeye kmay baard. karmann ilk saatleri
Trk askerlerinin aleyhine gelimekteydi. Palamutluk ve Kabatepe bataryalarndan
gn aydnlannca yaplan topu ateleri mttefiklere kayp verdirse de ilerlemelerini
engelleyemedi. Sabah saat 06.00ya kadar Ykseksrt, saat 07.00 sralarnda ise Kanlsrt blgesi igal edilip 3 Trk topu da ele geirildi.
64 Ylmazer, anakkle Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekts. 2075.
66 M. efik Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, anakkale Hatralar, c. I, Arma Yaynlar, stanbul 2001, s. 205.
130
karmann balad saatlerde 27. Alay, bir gn nce ge saatlerde biten tatbikatn yorgunluu ile Maydosta dinlenmekteydi. Kabatepeden gelen top sesleri ile uyanan Alay komutan Yarbay efik Bey, Kabatepedeki Tmen santralini arad. Henz
bir ey olmadna dair bilgi alsa da askerlerin hazrlamas iin talimat verdi.68
efik Bey, anlarnda o anlar yle anlatmaktadr:

Telefonla tmen komutanlndan emir bekliyordum. Gelmemiti. Alay

harekete hazrlannca telefon bana getim. Tmen kararghndaki karma
Tmen Kurmay Bakan Hulusi Bey kt. Dman Arburnuna asker karyormu; alay harekete hazrdr dedim. Aynen u cevab aldm. Verilecek emre
gre hareket edersiniz, bunu bekleyiniz..Top sesleri iddetli ekilde devam
ediyordu. Fakat bu seslerin arasnda derinden derine karanlklardan gelen
bir uultu vard ki, bu hazin ve esrarl ses zerimde ok derin bir tesir yapt.bu uultu Arburnunda bir avutan ibret olan; yardmdan uzak, alay
arkadalarmzn kimbilir ne kadar ok stn bir dman karsnda, yine
kimbilir nasl bir sknt iinde vazifelerini yapmaya altklar izlenimini
verdi69
Bir avu asker o gn Haintepede Ykseksrtda ehidlik mertebesine ulat. Ancak Avustralya askerlerine hi beklemedikleri kayplar verdiler.70
9. Tmenin sorumluluk alannn ok geni olmas, karmalarn aldatma ya da
gerek olup olmadnn anlalmasn geciktirmekteydi. Sonunda alaya saat 05.45
de hareket emri verildi. Maydostan Arburnuna hareket eden taburlar yolda mttefik askerlerin bombardmanna uradlar. Baskndan yaral olarak kurtulan askerler dmann durumu hakknda gerekli bilgiyi verdiler. Anzaklar Kanlsrt, kuzey de
de Dztepeyi ele geirdi. Baz kuvvetler de Karayrk deresindeydi. Kabatepe ve
Topular srt elimizde bulunmaktayd. Yarbay efik Beyin amac, en ksa zamanda
taarruza gemek ve Anzak ordusunu geri pskrtmekti. Fakat alayn gcnn yetmeyeceinin farkndayd.
Binba Halis Bey komutasndaki 3.Tabur birlikleri daha kuzeye doru yaylp,
Yzba brahim komutasndaki 1. Tabur ise Kanlsrt hedef seti. Saat 07.55 sralarnda 27. Alayn yapaca anakkale Savalarnn byk taarruzu, 9. Tmen santraline bildirilen raporla balad.71
68 Ylmazer, anakkle Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekat, s. 2075.
69 Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, anakkale Hatralar, s. 215.
71 M.efik Aker, 27.Alay Komutan Yarbay efik Beyin Arburnu Muharebeleri Raporu Yakn Tarih
ncelemeleri -1 anakkale Sava, (der. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynevi, stanbul 2007, s. 5556.
131
Esad Paa, Yarbay Mustafa Kemalin komuta ettii 19. Tmeni, ordu ihtiyat olarak Bigalda tuttu ve harektn gidiatna gre grevlendirmeyi bekledi. Dmann
Kabatepenin kuzeyine karma yapt haberleri zerine sabah saat 06.30da Halil
Sami Beyden gelen bir raporla dmann Arburnu srtlarna kt bildirilince, bir
taburun dmana kar sevk edilmesi istendi.72
anakkale Savalarnn efsane alay Binba Hseyin Avni komutasndaki 57.
Alay, bir da bataryas ile beraber Bigaldan Conkbayrna doru harekete etti. Sarp
arazide zor artlara ramen saat 10.00da 57. Alay birlikleri Conkbayrna ulat.73
Yaplan keifler sonucu General Esat Paa, Binba Hseyin Avni komutasndaki 57. Alayn taarruza geirilmesi emrini verdi. Tekirda yresinin cesur ocuklarndan oluan 57. Alay, Kocaimentepeden Conkbayr istikametinde bir sel gibi
akarak dman geriye atmay baard.74 Sng sava ile Conkbayr o an dman
eline gemekten kurtuldu. Bylece 27. ve 57. Alaylar tarafndan Arburnuna kan
dman kuvvetleri kontrol altna alnd. Bu esnada Anzak tmeni, tamamyla karaya
kt. Bir taburla takviye edilen 57. Alay, boaz boaza yaplan savalar sonucunda
saat 18.00da Dztepeyi ele geirdi. 27. Alay da sng hcumuyla Kanlsrt geri ald.
ngilizlerin 1.5 tmene yakn kuvvetine kar, 57. ve 27. Alaylarn birlikte gsterdii taarruzlar sonunda, karma birlikleri ilk ktklar ky srtlarna sktrldlar.75 Ancak 9.tmenden 19.Tmene gelen Dman Kabatepe kumsalna asker kard haberi zerine, 77. Alay gneye, Palamutluk srtna ynlendirildi. Bu vaziyette
Yarbay Mustafa Kemal, Maltepedeki 72. Alayn yannda bulunduu srada General
Esat Paa ile karlat.76 Yarbay Mustafa Kemal, Esat Paann yanna geldi. Mustafa Kemal, Esat Paaya, Tmenini dman donanmas tarafndan yaplan ve birok
kayplara sebebiyet veren ate yamurundan kurtarmak iin Eertepeyi geri almak
dncesinde olduunu syledi. General Esat Paa kendisine: Beyefendi, askerimiz
eitimi henz noksan olduundan tarihte birok rnekleri grld gibi bu ekilii
bozgun sayarak istediimiz yere durmayarak kamaya kalkacaktr. Bunun iindir ki
tmenimiz yerinde kalarak gerekirse dmana saldracaktr. lmek var dnmek yok
cevabn verdi. Bunun zerine Mustafa Kemal cepheye dnerek bulunduu blgeyi
savunup dmann bir adm dahi ilerlemesini engelledi77
72 Ruen Eref, Mustafa Kemal ile Rportaj, Yeni Mecmua ve anakkale zel Says, Yeditepe Yaynevi,
stanbul 2006, s. 347-348.
73 Ylmazer, Altepeden Anafartalara anakkale Kara Muharebeleri, s. 38. Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, anakkale Hatralar, Cilt: 3, Arma Yaynlar, stanbul
2003, s. 24.
74 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl (Haz.), Asker Kahramanlar, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1988, s. 6.
75 Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekat, s. 2195.
77 Ilgar Uurlu, Esat Paann anakkale Sava Hatralar, s. 47-48.
132
25-26 Nisan 1915 gecesi 77. Alayla taarruzlar devam etti.78 Ordu komutan Liman von Sanders blgeye 5. Tmeni takviye birlik olarak gnderdi. Tmen Komutan
Yarbay Ali Rfat Beyin birliinde 14. ve 15. Alaylar bulunuyordu. Arburnuna yaklak olarak 15.000 Anzak askeri kt. Yeni 5. Tmenin katlmasyla kuvvetler sayca
eit grnmesine ramen dmann top ve makineli tfek stnl vard. Anzaklarn direniini krmak iin Mays aynn banda yeni bir taarruza karar verildi. Trk
cephesinin sa tarafndan 57., 64., 75. ve 77. Alaylar, solundan ise 27., 33., 124. ve 72.
Alaylar hcuma balarken, 5. Tmen, Boyun ve Merkeztepe zerinden Anzak kuvvetlerini ortadan yarmaya alacakt. Mttefik glerin youn top atyla karlaan
askerlerimiz ok zor durumda kald. Anzak siperlerine 50-60 metre kadar yaklaabilen birliklerimiz saldrya ara vermek zorunda kald.
Yarbay Mustafa Kemalin karma gn, 57. Alay Arburnu blgesine srmesi ve
9. Tmenin 27. Alay komutas altna almas, Esat Paay skntya soktu.79 Arburnu
blgesindeki savalar, Mays ay balarnda da devam etti. 1-2 Mays gecesi baskn
tarz muharebeler yapld. 7-8 Mays gecesi iddetli mevzii muharebeleri izledi. Trk
birliklerince yaplan muharebelerle ilgili olarak zellikle ehitler tepesi baskn, Anzaklarn 9 Mays ve 13/14 Mays geceleri dzenledikleri Bombasrt basknlar takip
etmiti. Arburnu Cephesinin nemi anlalnca Bakumandanlk Vekleti blgede
5 Mays 1915 tarihli bir emirle Gelibolu blgesindeki yerlerde yeni bir dzenleme
yapt. Bu dzenlemeye gre, Anadolu grubu, Kuzey Grubu (Arburnu ve Anafartalar
blgesi), Gney Grubu (Altepenin gney kesimi) ve Saros grubu olarak birlikler
yeni ekilde dzenlendi. Kuzey Grubu komutanlna Esat Paa, Gney grubuna ise
Alman asll Weber Paa getirildi.80
25 Nisan karmasndan sonra Anzak kolordusunun ilerleyiinin Kanlsrt ile
Klbayr arasndaki hatta durdurulmas Osmanl 5. Ordu kararghnda dmann
denize dklebilecei konusunda iyimser bir havann domasna neden oldu. stanbul daki genel karargha bandan beri gereki olmayan raporlar gnderilmesi nedeniyle Bakomutan vekili Enver Paa da Arburnu cephesinden dmann sklp
atlmasn srarl bir ekilde istemekteydi.81
Bakomutan vekili Enver Paa, 11 Mays 1915te anakkale cephesine geldi ve
5. Ordu Komutan Sanders ile beraber hazrladklar plan gerei ngiliz birliklerinin
denize dklmesi iin genel bir taarruza karar verildi. 19 Mays tarihine taarruz planland.82
78 Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekats. 2196.
79 Bar, anakkale Savalar, s. 94.
80 Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekats. 2197.
81 Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda Cepheler, anakkale Savalar Tarihi, (ed. Mustafa Demir),
c. IV, Deiim Yaynlar, stanbul 2008, s. 2225.
82 Trkmen, anakkale Savalarnda Kara Harekats. 2197-2198.
133
Taarruz fikrine 3. Kolordu komutan Esat Paa kar kt. Yaplacak taarruza 5
gn kala ordu komutanlna yazd raporda topu atlarmzn yetersizliini, dmann tahkimatnn ok gl olduunu belirtti. Amac Kocaimentepeyi almak
olan dmann kendisinin taarruz etmek zorunda olduunu ekledi. Maalesef bu
mektupta yazlan grler Enver Paann taaruz isteini deitirmedi.
Enver Paa, 11 Maysta cephede Liman von Sanders ile yapt gizli grmede
stanbuldan takviye olarak gnderilecek 2. Tmen ile birlikte 19., 5. ve 16. Tmen
birliklerinin 18 Mays 19 Maysa balayan gece hcuma balamas kararlatrld.
Taarruz ncesi komuta kademesinde gr ayrlklar olutu. Ne genel karargh ve
ne de 5. Ordu Komutanl, alt rtbedeki subaylarn uyarlarn dinlemedi ve taarruz
fikrinde saplanp kaldlar.83
Bu taarruzun baskn olmas bekleniyordu ama planlar gereklemedi. Taarruzdan bir gn nce ngiliz keif uaklar zellikle Kocadere ky etrafnda ve Osmanl n hatlarna giden vadilerde ok sayda askerin grndn mttefik genel
kararghna bildirdi. Saat 03.30da balayan genel taarruzla baz birlikler Anzak siperlerine girebildilerse de, apraz makineli tfek atei altnda ar kayplar vererek
baarsz oldular. Saat 10.00a kadar aralkl saldrlar yaplsa da baarszlkla sonulanmas zerine, genel karargh, hareketi durdurma karar ald. Trk zayiat 3.000ni
ehit olmak zere 10.000 kiiyi buldu. 16. Tmenden 486 kii de kayboldu. Anzak
birliklerinin bu taarruzda kayb 168 l 468 yaralyd. Trk tarihinin en ar kaypla
sonulanan hareketlerinden birisi oldu. 19 Mays 1915 Arburnu saldrsnn baarsz olmasnn nedenlerinden biri, ok geni bir cephe hattnda yeterli topu destei
olmadan saldr yaplmasyd. 24 Maysta sabah 08.00den akam 16.00ya kadar atekes ilan edildi. Her iki taraf da ceset ve yarallarn toplayacakt.84
Bu arada mttefik gler, anakkale Cephesini kuvvetlendirmeye ve yeni bir
harekete karar verdiler. Bu kararla birlikte anakkale muharebelerinde TemmuzAustosda ikinci dnem balayacak ve zellikle muharebeler kuzey ve gney
Anafartalarda younlaacakt.
Byle bir ortamda imal Gurubu Kumandan General Esad Paann, 02-20 Temmuz 1915 (19 Haziran-7 Temmuz 1331) tarihleri arasnda, cepheden Harbiye Nezareti, kumandanlklar ve frkalarla85 yapt yazmalar ve telefon grmeleri kayt83 Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda Cepheler, s. 2225.
84 Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda Cepheler, s. 2226-2228.
85 Esad Paann cepheden yazt ve grmeler yapt kumandanlklar ise yledir: Beinci Ordu
Kumandanl, Dokuzuncu, Onaltnc ve Ondokuzuncu frkalarn Anafarta mntkas kumandanlar,
Dokuzuncu Frka Kumandanl, Harbiye Nezreti, Beinci Ordu Menzil Yarma Kumandanl, Beinci ve Ondokuzuncu Frka Kumandanlklar, Bahi Kynde Havan Bataryas Kumandanl, Beinci Frka Kumandanl, Anafarta Mntkas Kumandanl, Dokuzuncu Frka Kumandanl, Ondokuzuncu Frka Topcu Grubu Kumandanl, Ondokuzuncu Frka Kumandanl, Onaltnc Frka
Kumandanl.( Mustafa Bykl, Mehmet Esat Paann anakkale Cephesi imal Grubu Tahrirat ve
134
larndan anlaldna gre anakkale kara cephesi Kuzey Grubu Komutanlnn

yapt cephe ve mevzi savalarnda top cephanesi yok denecek durumdayd. 2 Temmuz 1915te, imal Grubu Kumandanl altndaki Kolorduda ancak drt yz sandk
piyade cephanesi kald ve hibir adet bomba kalmad. Dman, obs ateiyle rahatsz
edilmeye allyordu. 4 Temmuzda On iki santimetrelik seri ateli obslerin mermileri kullanlamayacak hale geldi. Bazen Kollar iin cephane verilemiyordu. Birinci
snftan bir zrhlyla bir kruvazr ve torpido ile dman devaml ate altna tutulabildi
ve kara bataryalar arapnel atei dmana olduka hasar verebildi. Blk topusunun dzenli cephanesi yoktu. Bataryalarn ounun cephanesi kalmayacak bir durumdayd. Sahra ile atm cebel ve on iki santimetrelik obsle onbelik ve yirmibirlik
havanlar iin mermi ihtiyac hat safhada idi. 11 Temmuzda otuz ap uzunluunda
bir adet on iki santimetrelik elli atmlk bir top, Kabal Tepede Dokuzuncu Frkaya
verildi. Ancak mermisi hat safhada azd. Yirmi bir santimetrelik seyyar havan toplarnn mermileri dahi yoktu. 12 Temmuzda iki obs topu Azmakdereye gtrld. Ancak mermileri yoktu. Onbe santimetrelik havnlar, dmana byk hasarlar
vermekte idi. Bunlarn da mermilerine iddetle ihtiya vard. ki adet inayder sahra
bataryasndan baka, dier bataryalarda tahrip danesi yok gibiydi. 15 Temmuza gelindiinde frkalarda bomba yetersizdi. Akbada Menzil Yarma Kumandanlndan
teslim edilmek zere, Beinci Topu Alay iin bir sandkta adet inayder hava
bask tulumbas gelebildi. 16 Temmuzda Ktalara vermek zere frkada bomba kalmad. Kollarn cephanesini ikmal iin durum msait deildi. Palamutlukta bir batarya mevcuttu. iml Grubuna drt adet sahra seri ateli on buuk santimetrelik
obs topu verildi. Sz konusu toplarn tahrip danesi sral tpal arapneli yoktu. 17
Temmuzda Alderesinde bir cebel bataryas vard. Ancak cephane mevcudu snrn
altna dme tehlikesi vard. 19 Temmuz 1915de Frkaya mensup topu bataryalarnn cephane mevcudiyeti snrn altnda azald. Sava esnasnda cephelerde sz
geen toplarn cins ve nevileri unlard: Gerek Bulgar Harbi esnasnda, gerek bu muharebenin balangcndan beri ok kullanmndan yivleri anm ve hemen kullanlamaz bir hle gelmi toplar, onbelik ve yirmibirlik havan toplar, on iki santimetrelik seri ateli obsler, sahra toplar, inyder sahr toplar, cebel topu, sahte toplar
ve toplar iin iddetle ihtiya duyulan tahrb dneleri ve akll tahrb dnelerinden
ibaretti. Namlu uzunluu/namlu ap oran 20den kk silahlar havan, 20 ile 30
aras olanlar obs, 30dan byk olanlar top olarak adlandrlmaktayd. Havanlar, tek
barut hakk kullanrken obs ve toplar farkl barut haklar kullanmakta, obslerde
45 dereceden byk alarda farkl barut miktarlaryla yaplan atlar, ayn noktaya
drlebilmekteyken, toplarda bu mmkn olmamaktayd.86
Telefon Grmeleri(02-20 Temmuz 1915), JASSS The Journal of Academic Social Science Studies,
International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 2, p. 203-221, February 2013, s. 208
86 Bykl, Mehmet Esat Paann anakkale Cephesi imal Grubu Tahrirat ve Telefon Grmeleri, s.
211-212.
135
Mehmet Esat Paann yazmalarndan elde bu bilgiler ve veriler, anakkale Kara

Savalarnda Mehmetiin cepheler ve mevzilerdeki yaadklar atmosfer, cephede
ekilen cephane sknts, zellikle top mermilerinin ne derece tasarruflu kullanlmas
gerektii, kstl cephane ile savaan Mehmetiin dman donanmasnn srekli ve
youn bombardman karsnda yaad zor durumun ve anakkale cephe ve mevzi
savalarnda Mehmet Esat Paann rolnn daha iyi anlalmas asndan nem arz
etmektedir. Bu nem, anakkale savalarnda gn be gn yaananlarn her ynyle
aratrlp ortaya konmasn gerektirmektedir.
Esad Paann 9. Frka Kumandanl ile yazmalar cephede ekilen cephane skntsn ve cephanenin tasarruflu kullanlmasnn nemini u ifadelerinde grmek
mmkndr:
zellikle topu cephanesinin iktisatl kullanlmas gittike nem kazanmaktadr. Kollarn cephanesini ikmale vaziyet msait deildir. Elinizdeki cephanenin iyi idare edilmesi ve muhafazasn, dmann k ve taarruzunun
defedilmesi iin beklemeye ve gzlemeye iddetle lzum vardr. Sahilden uzak
geen ve k teebbsnde bulunmayan gemilere kar cephane harcanmasndan nemle kanlmas gerekir. Yalnz dmann taarruzu halinde Palamutluktaki bataryann On Altnc Topu Alayyla haberleerek taarruz
ktalarnn ateine alnmasnn ve vakti zamanyla ate almasnn temini
gerekir.87
6 Austosta Arburnundan sahra ve obs toplaryla Anzaklar saldrya getiler.
Anzak birlikleri Trk siperlerine girdiler ve bu kanl arpmann ilk gnnde, Trkler 1.000 ehit verdi. Karanlk bastnda Anzak kuvvetleri Kanlsrt platosunu ele
geirdi. Kanlsrttaki dman saldrs baarl oldu ve Trkler ar zayiat verdi. Fakat
buna karlk, blgeye yaklak 15.000 asker sevk edildi.88
Esat Paa, kararghnn bulunduu yerden drbnyle muharebeyi izlemekteydi:

Dman ele geirdii siperlere flamalarn dikivermiti. Hayret edecek bir

ey varsa o da bu saldr srasnda Kanlsrtta bulunan 47. Alayn birinci ve
ikinci taburlarnda ne atele ne de sngyle bir kar koyma hareketi grlmemiti. Sonradan anladk ki dmann obsleriyle yapt o cehennemi at
siperlerde ve dayanma blgelerinde bulunan kahraman erlerimizi topraklar
ierisinde yok edivermi ve bir ksm da hendekleri dolduran trotilli mermilerin duman iinde baylp kalmt.89
87 Mustafa Bykl, Esad Paann anakkale Cephesi Yazmalar, amlca Yaynlar, stanbul 2011, s.
45.
88 Kara, anakkale Savalarna Katlan Trk ve Alman Generaller, s. 160.
136
Hemen 57. Alayn 1. Taburu ve 13. Alaydan takviye birlikler Kanlsrt blgesine doru kaydrld. Yardma 13. Alay birlikleri de geldi. Kanlsrt dmemeliydi. 57.
Alayn 1. Taburu ve 13. Alay sayesinde Kanlsrt cephesi dmedi.90
Gelibolu harektnn en kritik safhas Sarbayr Harekt 6 Austos 1915 akam saat 08.30da Yeni Zelanda birliklerinin hareketiyle balad. Hedefleri Halit-Rza
tepesindeki 14. Alayn 2. Taburuna bal Trk karakoluydu. Saat 22.00 sralarnda
Halit-Rza tepesi dman glerin eline geti.91Sabah saatlerinde Conkbayrna 500
metreye kadar yanaan Anzak birlikleri yerletirdikleri makineli tfeklerin himayesi
altnda ilerlemeye baladlar. Balatlan kar saldrlar sonucunda Anzaklar Conkbayr eteklerinden geri atldlarsa da ahinsrt zerinde tutunmay baardlar.92
9. Tmen komutan Albay Kennengiesserin yaralanmasn Kuzey Grubu komutanl vastasyla renen 5. Ordu Komutan Sanders, Kocaimen blgesindeki kuvvetlerin komutasnn 4. Tmen komutan Yarbay Cemil (Conk)a verilmesini, Anafarta blge komutan Binba Wilmerin de bu komutanln emrine girmesini emretti.93
Komutay alan Yarbay Cemil Bey, akam saatlerine kadar sren arpmalarda
25. Alay birlikleri dman skp atamadlar. 7-8 Austos gecesi, Conkbayr ve Dztepe hatt ar bombardman altnda kald ve saldrya geen Yeni Zelanda birlikleri
Conkbayrnn gney tarafn ele geirdiler. 8 Austosta Conkbayrnda bir takm
emir komuta deiiklii oldu. Btn birlikler Anafartalar grup komutanlna baland. Bana Albay Fevzi Bey verildi. Cepheye yeni kuvvetler geldi. Trk birliklerinin
says sadece Kocaimen-Conkbayr hattnda 12 tabura yaklak 10.000 askere ulat.
Fakat buna ramen dman saldrlar ancak durdurulabildi ama Conkbayr alnamad.94
Akam saatlerinde 8. Tmen birlikleri yeniden saldrya geti. Esat Paa, ngilizlerin Arburnuna yeniden karaca birliklerle 8.Tmen cephesinde yapaca bir
taarruzla durumu ktye evirebileceini grmekteydi. Bu nedenle Gney Grubu
komutan olan kardei Vehip Paadan yardm istedi. Vehip Paa elinde bulunan son
iki ihtiyat alayn 28. ve 41. Alaylar Kocadereye hareket emri verdi. 95
6-7 Austos gecesi Anafartalar kylarna ve Suvla Limanna karma yapan
20.000i geen dman kuvvetleri ilerlemeye balad. Kiretepe, Tekke Tepe, Mestan
Tepe, smailolu Tepe hatt da byk tehlike altnda kald. Sanders, 8 Austos akamzeri Anafartalar blgesine karma yapan dmana kar taarruz emretti.96 Fevzi
90 Ylmazer, Altepeden Anafartalara anakkale Kara Muharebeleri, s. 152-153.
91 Ylmazer, anakkale Kara Savalarnda Cepheler, s. 2250.
92 Kara, anakkale Savalarna Katlan Trk ve Alman Generaller, s. 160-161.
93 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c. V/3, s. 35.
137
Bey, 12. Tmenin toparlanamamas nedeniyle bu saldrnn ancak 9 Austos sabah

yaplabileceini syledi. Emirlerine kar klmasndan holanmayan Sanders, Fevzi
Beyi grevden alarak yerine Esat Paann tavsiyesiyle 19. Tmen komutan Albay
Mustafa Kemali Anafartalar Grubu Komutanlna atad.97
10 Austosa gelindiinde Conkbayr hcumu sonrasnda ngiliz hatt bozuldu
ve dman askerleri dalmaya balad. Suvla ile Anzakta tek bir nemli mevki bile
mttefik gler tarafndan ele geirilemedi. anakkale Boaz iin yaplan sava fiilen sona erdi. 6-10 Austos tarihlerinde toplam 50.000 asker savaa katld ve 18.000
ehid verildi.98
Conkbayrnda drt saat sren mcadeleden sonra 23. ve 24. Alaylar Conkbayrn
tamamen dmandan temizledi ve 28. Alay ahinsrtnn en yksek srtn geri aldktan sonra, Sartarla zerine batya saldrdlar. nlerine kan dman ktasn malup
edip hezimete urattlar ve bylece Conkbayr geri alnd.99
Esat Paa anakkale Savann sonu hakkndaki fikirlerini u ifadelerle dile getirdi:

Denizden ve karadan cephemize ve geri hatlarmza saysz mermiler ve

kara torpilleri atlyordu. Havadan inen ve yahut byk den siperlerinden
gelen el bombalar, hesapszd. Tayyarelerle ivi yadrlyor, yeraltndan lam patlatlyordu. Bunlarn hepsi askerlerimizin maneviyatna menfi hibir tesir yapmad. Kumandanlar, zabitler, kk rtbeli zabitler ve nihayet
kahraman efradmz vazifelerine ftursuzca devam ediyorlard. Canlarn
esirgemiyorlard. Byk bir metanet ve cesaretle muhafaza etmekte olduklar
bu merte vaziyetlerini, ayn inat ve cesaretle uraan ngilize ve Mttefiklere
usan vermitir. ..Nihayet ricattan baka are olmadna hkmederek, Gelibolu Yarmadasn tahliye ettiler.100
Mttefik devletlerin anakkale Boazn geerek stanbula gelmesini nleyen

byk kumandan ve kahramanlardan biri de Esat Paayd.101
anakkale 1915 anakkale kara ve deniz savalarnda, dnyann akla durgunluk
veren ate gcne sahip en zengin ordusu ile yoksul fakat maneviyat yksek cesur
bir orduyla mcadele ettiler.102
99 Bayur, Trk nklab Tarihi, c. III/2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s. 356.
102 Artu, 1915 anakkale Sava, s. 113.
138
Esat Paa, Merutiyetten sonra rtbesinin indirilerek Mirliva yaplmasndan ok

zgnd. anakkale Savalarnda gsterdii baarlar zerine, Sultan Mehmet Reat
tarafndan rtbesi tekrar 22 Temmuz 1915te Feriklie(korgenerallie) ykseltildi.103
anakkale Sava Sonrasnda Esat Paa
anakkale Savalarnda Esat Paann ad dnyaca tannd. 1917 ylnda stanbula
nc ziyaretini yapan Alman mparatoru Kayzer II. Wilhemin mihmandarl grevini yapt.104
30 Eyllde merkezi stanbulda bulunan 1. Trk Ordusunun kumandan Mir Von Der Gol Paa, merkezi Bagdatta bulunan VI. Ordu komutanlna atand.
nc Kolordu Kumandan Esat Paa da 29 Eyll tarihi itibariyle Goltz Paann
yerine 1. Ordu Kumandanlna tayin edildi.105
8 Haziran 1918 ylnda 3. Ordu komutanlna atanan Esat Paa, daha sonra
Askeri Okullar Mfettilii ve 2. Ordu Mfetilii yaptktan sonra, Birinci Dnya Savandan sonra imzalanan mtareke durumlarn beenmedii iin 19 Ekim
1919da kendi istei ile emeklilie ayrld.1920 ylnda Ali Rza Paadan sonra hkmeti kuran Salih Paa kabinesinde on be gn Bahriye Nazrl yapt.106
Esat Paa kendi yazd kitabnda emekli olduktan sonra yapt grevleri yle
anlatmaktadr:
Mtareke (atekes) devresinde Bahriye Nazr (Deniz Bakan) sfatyla hizmet etmi olduum halde, kanun gerei 5.000 kuru maala emekli oldum.
Maamn azln gzden uzak tutmayan Atatrkn, emriyle, stanbul Sigorta ve daha sonra Tramvay irketi Ynetim Kurulu yeliine, Millet Meclisi Bakan Mustafa Abdlhalik Rendann isteiyle Gmen Olmayanlar
Komisyonuna ve nihayet cumhurbakanmz smet nnnn byk ltuflaryla Cam ve ie Fabrikalar Ynetim Kurulu Bakanlna atandm. Bugne kadar geim skntsn duyurmam olan ad geenlerin kran borlusu
ve ezeli minnettarym.107
Esat Paa, 2 Kasm 1952de 90 yanda stanbulda vefat etti. Kabri Karacaahmet
Mezarlnda bulunmaktadr. anakkale Hatralar adl drt ciltlik kitab vardr. Ayrca 1912-1913 Balkan Harbi adl eseri de Askeri Tarih ve Stratejik Ett Baakanl
103 Muzaffer Albayrak vd., Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri, c. I, T.C. Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2005, s. 178; BOA, D.
HB, 1333. N/141 [22 Temmuz 1915].
105 BOA, D. HB, 1334. M/10 [11 Kasm 1915].
139
tarafndan basld.108 Hatralarnda Liman von Sanderi ok sert bir ekilde tenkid etti.
Sandersi savan ykn Hansn omzundan alp Mehmetiklerin srtna yklemekle
sulamaktadr. Eletirilerinde salam bir kurmaylk gr vardr.109
Sonu
Esat Paa, 18 Ekim 1862 ylnda Yanyada dodu.Yanya belediye bakan Mehmet
Emin Efendinin oludur. 1890 ylnda Erkan- Harbiye Mektebini Kurmay Yzba
olarak bitirdi. Almanyada askeri eitim ald. 1893 ylnda Goltz Paann yardmclna getirildi. 1897de kan Osmanl Yunan Savanda Yanya Kolordusu Kurmay
Bakanlna atand. Burada gsterdii baarlarndan dolay rtbesi albayla ykseltildi. Albay olarak Harbiyede dersler verdi.
1902 ylnda Tugeneral, 1906da Tmgeneral oldu. Gelibolu, Tekirda ve
kodrada kuvvet komutanlklar yapt. 16 Eyll 1911de talyann sava ilan etmesi
zerine Yanya Bamsz komutan ve seferberlik projesi gerei 10 Ekim 1911 ylnda Yanya Kolordusu komutan oldu. Balkan savalarnda stn dman kuvvetlerine
kar 5 Mart 1913e kadar Yanya kalesini ve civarn kardei Vehip Paa ile beraber 4.5
ay byk bir kahramanlkla savundu. Esat Paa, Balkan Savalarnda Yanyada gsterdii mdafaa ve direnii ile n yapm bir komutand.
1913te Tekirdada 3. Kolordu Komutanlna atand. 1.Dnya Savanda Gelibolu Yarmadasnda 3. Kolordu ve Arburnu Kuzey Grubu Komutanl yapt.
Kale-i Sultaniye (anakkale) muharebelerinde gsterdii yksek baarlarndan,
stn gayret ve hizmetlerinden dolay Sultan Mehmet Read tarafndan kendisine
altn muharebe liyakat madalyas verildi.110
Esad Paa, 25 Nisan 1915de Mttefik kuvvetlerin tekrar Seddlbahir ve Arburun blgelerinde karaya karma yapmasyla anakkale kara savalar balad. anakkale Savalarnda savunma hattmz iki ksma ayrld. Arburnu Kuzey Grubu
Komutan olarak Esat Paa, kardei Vehip Paada Gney Grubu Komutan olarak
dman kuvvetlerinin saldrlarna kar direni gsterdi.
Esat Paa, Haziran ve Temmuz aylarnda mttefik kuvvetlerin Arburnu blgesine yapt taarruzlar karsnda cephane eksikliine ramen zor artlar altnda
dman geri pskrtmeyi baard. 6 Austosta Conkbayr mevkiine balayan dman saldrsn Esat Paa ve emrindeki Trk askerleri tarafndan karlanarak dman
yenilgiye uratld. Austos sonuna kadar devam eden taarruzlar sonunda mttefik
kuvvetler Conkbayrn ele geiremedi ve stanbulu igal etme hayalleri suya dt.
109 Gze, anakkale Kumandanlar Sava, s. 129.
110 BOA, D. TAL, 1333. C/23 [2 Mays 1915]; BOA, MB, 910/17 [2 Mays 1915].
140
anakkale Savalarnda byk kahramanlk gsteren Esat Paann, kara savalarnda gl dmana geit vermemesi, dman geri pskrtmesi, dmann belini
krmas, geriden gelen askerlerin iini, taarruzunu azami derecede kolaylatrd.
Esat Paa, anakkale deniz savanda dman kuvvetlerinin boaz geerek
stanbula varmasn engelleyen komutanlardan biri oldu. Esat Paa, anakkale savalarnda gsterdii stn baar nedeniyle Sultan Mehmet Read tarafndan feriklie (tmgenerallie) ykseltildi.111 Alman Goltz Paann Badat Komutanlna gitmesi zerine 1.Ordu Komutanlna, 1918de Bandrmada 5.Ordu Komutanlna,
ardndan Batumda 3.Ordu Komutanlna atand. 22 Kasm 1919da askeri okullar
ve 2.Ordu Mfettilii grevinden emekliye ayrld. Salih Paa kabinesinde ksa bir
sre Bahriye Nazrl grevi yapt. 2 Kasm 1952de 90 yanda stanbulda vefat etti.
Esad (Blkat) Paann anakkale Cephesindeki Yazmalar
111 BOA, D. HB, 1333. N/141 [22 Temmuz 1915].
141
Binba zzettin Beyin Gnl ve Mustafa Kemal Bey
Ahmet ESENKAYA*
nlkler/anlar, gemite yaananlara farkl perspektiflerden k tutmalar asndan son derece

nemli kaynaklardandr. Gnlkler/anlar sonradan
hatrlanarak yazlabildii gibi, olayn yaand gn
sca scana da yazlabilir. Gnlk yazanlarn ou
anlarn her gn not ederler. Gnlkler, hangi gn yazldn hatrlamak iin tarih atlan, ou zaman her
gnn sonunda olup bitenin sca scana anlatld,
olaylarla ilgili yorumlar deerlendirmeler yapld yazlardr. Pek ok insann tuttuu an (hatra) defteri bir
tr gnlktr.
Tarih biliminde an niteliindeki eserler, her ne
kadar kaynaklk deeri asndan son sralarda yer
alsa da, iindeki baz bilgiler haber-i vahit olarak deerlendirilse de, bunlarn iinde olaanst kaliteli ve mstesna nitelikte olanlar da
mutlaka mevcuttur. te zzettin Bey1in anlar da bu istisna eserler arasnda ye alr.
zzettin Beyin notlar birok boyutuyla dier mteradiflerinden ayrlr.
*
1
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Eitim Fakltesi, Tarih Eitimi.
zzettin allar, 1882 ylnda Yanyada dodu. Ortarenimini askeri okulda, Mhendishane-i Berr-i
Hmayunu (1903), Harp Akademisini (1906) Topu Snf ikincisi olarak bitirdi ve kurmay yzba
rtbesiyle orduda greve balad. lk grevleri 17 nci Seyyar jandarma Alay 1 nci Batarya Komutanl ve 21 nci Alay 1 nci Tabur Komutan Vekillii olan zzettin allar, 1909 ylnda, 3 nc Ordu (Hareket Ordusu) Kararghnda, 1 nci Mrettep Tmen Kurmay Bakanlnda, daha sonra da srasyla,
3 nc Ordu 21 nci Alayda, skp 5 nci Kolorduda Tabur ve Tmen komutanlklarnda bulundu.
1912-1913 yllarnda Balkan Sava sresince, Fatih Redif Tmeni, 14 nc Nizamiye Tmeni kurmaylklar yapan, 7 Kasm 1913te kdemli yzbala ykselen zzettin allar, Genelkurmay 3 nc ube
ve Edime Kalesi Komutanlnda grev ald. Mustafa Kemal Bey, Birinci Dnya Savanda anakkale
Cephesine geldiinde, zzettin allar, 19 ncu Tmen Kurmay Bakan olarak yanna ard ve
binba rtbesiyle cepheye gelen allar, 1915te kurmay bakan olarak, Atatrkn yan banda bu
savan nemli bir karargh subay olarak grev yapt.
143
Ahmet Esenkaya
Mustafa Kemalin anakkale Cephesinde her an yannda bulunan kurmay bakannca kaytlanm olmas,-yaym ok fazla gecikme ile de olsa da- son derece byk
bir kazanm olmutur. te bu anlar birka farkl yerde paralar halinde yaynlanm
olmasna ramen, varl bilinen ancak bulunamam olan blmlere de ulald;
Balkan Sava notlar, 9 Aralk 1917den sonraki Kafkas Cephesi gnl, 21 ubat 11
Kasm 1918i kapsayan Suriye Cephesi gnl ile 3 Nisan 1920den 11 Ekim 1922ye
kadar olan stiklal Sava gnlklerinin temin edildii; ayrca Atatrkle ki Buuk Yl2
adyla yaymlanan dneme ait, noksan gnler ve daha nce aile bilgileridir dncesiyle konmam notlarn tespit edildii bilgisi; -gerektiinde aklamalara da yer
verilerek- okuyucusu ile buluturuldu.3Bu defterler, zzettin Beyin damad, ayn ad
tayan torunu ve asker akademisyen Yrd. Do. Dr. smet Grglnn emei ile gn
yzne kmtr.
Toplamda 544 sayfa olan eserin anakkale cephesi ile ilgili ksm yaklak 70 sayfa olsa da, her bir gndem tek tek ilendiinde orta hacimli bir kitap oluacak kadar
malzemeye sahiptir. Bazen bir veya birka cmle ile geitirilen bir gndem, ariv
malzemeleri ile birletirildiinde bu hacim daha da artacaktr.
Bir an perspektifinden, Kurmay Bakan Binba zzettin Beyin kaleminden, genelde anakkale Cephesi zelde 19 ncu htiyat Tmen Komutan Kurmay Yarbay
Mustafa Kemal Bey, 20 Mart 1915 gnnden itibaren gzlemlenmeye balanacaktr.
En bata anlarn gn gnne kaleme alnd neredeyse kesin derecededir.
Blmler oluturmada epeyce zorlanlm olsa da ilk blmn Mustafa Kemal
Beye ait olmas kanlmazd. nk Binba zzettin komutann o kadar kaytlamt ki sanki onun glgesi olmutur. Hatta farkl zamanlarda onun savunuculuunu
yapm, ona akl vermi, onun bulunmad skntl anlarda kekelerle onu anma
ihtiyac duymutur.
zzettin Bey ou zaman kararghtadr, komutanyla beraberdir, komutannn
nereye gittiini, nerede olduunu, geleni, gideni, olmas gerekeni, olmamas gerekeni, bazen de duyduklarn velhasl ne yaad ve ne yaandysa hepsini gn gnne,
sca scana kaleme almtr. Daha sonraki yllarda araya sktrlm bir eylere
de rastlanmamtr. O kadar ki zzettin Bey, komutann da bulunduu bir sohbette,
komutan ile ilgili szlerini yle sonlandrmtr: Evlilik leminden bahsettik ve Ko2
3
144
Atatrkle ki Buuk Yl -Orgeneral allarn Anlar (2 Austos 1914-9 Aralk 1917), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul 1993.
Orgeneral zzettin allarn Not Defterinden On Yllk Savan Gnl, (haz. zzettin allarsmet Grgl), Gncel Yaynclk, 3. Bask, stanbul 2007, s. 544 ;Bu kitap, Orgeneral zzettin
allarn 1912-1922 yllarna ait gnlklerinin btndr. 10 yllk srede, yaad olaylar gn
gnne kayt altna ald defterlerindeki notlar; Balkan, Birinci Dnya ve stiklal savalar gnlerini
kapsadndan kitaba On Yllk Savan Gnl ismi verildi. Kitap, Osmanl dneminde yetimi
bir Trk subaynn byk savata yaadklarn ve yaananlar, bu savalarda kiilerin tekelinde
kalm ve tarihe mal olmam bilgileri kapsamaktadr. Sunu blmndeki bu ifadeler, eseri yayna
hazrlayan torun zzettin allar ve Yrd. Do. Dr. smet Grglye aittir.
mutan teehhl etmeye karar verdirdik. Lkin bu konuda szne inanlmaz (1 Aralk). Nereden bilsin komutannn bu aziz millete modern ve ada bir Cumhuriyet
kuracan. Bu bir tek rnek bile, iddiay destekler niteliktedir.
kinci blmde Yzba zzettinin gzyle Kuzey Blgesi muharebe bilgisine yer
verilmitir. Konu btnln salamak amacyla, detay ksmlar baka blmlerde
kullanlarak geneli kapsayan bilgiler n plana karlmaya allmtr.
nc blmde bata veliaht ve ehzade, mebuslar, heyetler, komutanlar, yerli
yabanc basn ve medya mensuplar gibi cepheye grevli veya ziyaret amal gelen,
tandk tanmadk ziyaretilerden bahsedilmitir.
Drdnc blmden devamla birka blmde tefti ve ziyaret edilen kiiler ve
meknlar (siperler, birlikler v.b. gibi); birliklerin sevk ve intikali, salk ve temizlik
hizmetleri, muhabere hizmetleri ile ilgili bilgiler, cephe bilgisine farkl bir boyut kazandrr. Muharebe meydannda ilerin nasl gittii, karargh yerleri, siperlerin nasl
adlandrld, lojistik hizmetlerin nasl yrtldne dair uygulamalara yer verilmitir. Gn be gn aktarlan hava durumu ve muharebedeki etkisine de temas edilmitir.
Binba zzettin Beyin yaanan gelimeler karsndaki yorum ve tahlilleri; haksz, yersiz ve yanl uygulamalar karsndaki tepkileri ve uyarlar; alan, cephe ve mesafe bilgileri vermedeki kvrak tavr; defn-i emvat komisyonu bakanl yap; kendisi ile ilgili verdii bilgiler; maneviyat; ikramlar karsndaki tutumu da bir blm
oluturacak kadar malzeme iermektedir.
Muharebe devam ederken insan olmann getirdii refleksle, bata zlk haklar
olmak zere, bir tarafta cephede ter dkenlerin yerine, oturduu yerden terfi alanlar
eletirirken parsay kimler topluyor ironisiyle savata bile rtbe, katsay, terfi dl
ve maa gibi tamamen dnyevi olaylardan vazgeemeyecei gerei de, ok net bir
ekilde ortada olduu grlecektir..
in iin Almanlara duyulan fke ve krgnlk bazen Komutan, kavga sonras
Topu Binba Hamdiyi Almanlara kar korudu ve onu teslim etmedi, Komutan, 27
Nisan 1915 gn 19 ncu tmen kurmay bakan olarak grevlendirilen ve Kemalyeri
kararghna gelen Alman Kurmay Binbas Reimondu uzaklatrd. gibi gururlu
ifadelerle beliriverir.
Belki de tm bunlarn tesinde gen komutan zzettin Bey, -tam anlamyla kendinden sonraki nesillere rnek olacak ekilde- muharebe annda bile ideallere doru
komann en somut tarafn temsil eder.
Mustafa Kemal Bey Cephede
19 ncu htiyat Tmen Komutan Kurmay Yarbay Mustafa Kemal Bey,
Tekirdadan 25 ubat 1915 gn alaylar ile birlikte gelmi, Eceabatn kuzeyindeki
145
Ahmet Esenkaya
Bigal Kynde, amfibi istilann balad 25 Nisan 1915e kadar tmeninin banda
talimlerle uramtr.
Kurmay Binba zzettin Bey, 14 Mart 1915 gn Mustafa Kemal Beyden kendisini beklediine dair bir telgraf aldn ve bir hafta iinde grevine baladn defterine kaydetmitir.
tilaf gleri Arburnu, Seddlbahir ve Kumkaleden ihraca balad. (19 ncu) Tmen Arburnundaki dmana taarruza memur oldu. leden nce Tmen Komutan, Svari Bl, 57 nci Alay ve cebel bataryasyla gitti (25 Nisan) ifadesi sekiz
buuk ay devam edecek muharebenin sanki habercisi gibidir.
Anzak birlikleri takip edilemediinden imdat kuvveti alarak yerleti. Gece ate
tertibi ve taarruz devam edildiyse de kesin sonu alnamad (27 Nisan). Ara sra ne
pahasna olursa olsun artk kesin sonuca ulama adna akllar durduran zayiatla sonulanan giriimlerde de bulundular. Mesela bu tarz bir deneme olan 19 Mays 1915
gn byk ve ok kanl Trk hcumunda da ehit saysn oaltmaktan baka bir
zme ulalamad:
Komutan Bey yarn yaplacak hcum iin subaylara gerekli ifahi talimatlar
verdi ve erlere tevik edici szler syledi (18 Mays).4 Her eye ramen 19 Mays gn
hatalar zincirinin tm aktrleri tmenleri biiyordu. Dier ileri yannda Mustafa
Kemal Bey yaklak her gn ar muharebe ortam sebebiyle birliklerin harektn
idare etmek iin hep aba sarf etti. Bir hafta bile olmadan her iki taraf kendi elleriyle
kazmaya baladklar siperlerine gmlp ikinci srttn iki yannda sekiz buuk ay
birbirlerini yok etmenin yollarn aradlar. Her deneme baarszlkla sonuland. Bunun zerine zzettin Bey, 31 Mays gn smet nnye tm olanlar kapsayan bir
mektup gnderdi:
smete (nn) ve Refike birer mektup gnderdim. Bizi bu stmalanm vaziyetten mmknse kurtarmalarn yazdm. Muharebe vaziyeti deimiyor.
ngilizler mstahkem mevzilerinde, biz de yle, ngilizleri fedakr hcumlarla ancak atabiliyoruz. Alan dar olduundan manevra sahas yoktur. Defalarca hcumlarmz baar ile neticelenmedi. ok byk zayiat verildi. Bu,
ngilizlerin kendilerine gvenini artrd. Onlarn cesareti ise hi yoktur. Hcum etseler, mahvetsek ve bir kar hcumla mevzilerine girsek ok iyi olur.
Cengverane hissiyatmz hamdolsun ok iyidir. Yalnz beklemek can skyor
(31 Mays).
4 Bugn Arburnu kuvvetlerinin emir ve kumanda tekilat deiti. Kuzey Grubu ve Kolordu Kumandan Esat Paa muharebe meydannda emir ve kumanday zerine ald ve Kemalyerine geldi (17
Mays).
146
Muharebe devam ederken bazen birlikler, blgeler, mevziler el deitirdi ve hata

bu yzden krgnlklar bile yaand:
Esat Paa ile Kurmay Bakan kararghmza geldiler. 57 nci Alay merkez
cephesini teslim alp, Anafarta Irmana kadar olan blge bize verdi (3 Haziran). Karargha Esat Paa ve Fahrettin Bey geldiler. Aldere blgesini
Tmenden ayrdlar (10 Haziran). Kuzey Grubu kararghna gittim. Sazldere meselesi hakknda tmenden yazlan grn ifade tarz (Esat) Paay
zdn Fahrettin (Altay) Bey syledi. Ben de bu durumu aa kavuturmak ve bir hataya meydan vermemek iin geldiimi syledim. Kemal Beyin
Paaya zel hrmeti vardr, dedim (19 Haziran).
24 Haziran gn, Mustafa Kemal Beye Kolordu Komutanlna seilmesi
gndemi ile ilgili yazmalarla geti: Kolordudan Ohrili Kemal Bey geldi. Harbiye
Nezaretince Komutann Kolordu Komutanlna seilmesi keyfiyeti, Ordu ve Kolordu Komutanlarndan sorulduunu syledi. Bu olmu bir itir. Beni de terfi ile yanna
kurmay bakan almak zere Harbiye Nazrna mektup yazd (24 Haziran).
Suvla blgesine yaplan ikinci byk kartma, nce Conkbayr, sonra Anafartalar blgesinde, olaanst ve kritik bir hal ald. Mevcut krizin zm iin 8 Austos
1915 gn komutan Mustafa Kemal Beye teklif edildi. Orada bulunan tmenlerin
kumandasn isteyince bata pek raz olunmad. Sonra Ordu Komutan Liman von
Sanders bu istei kabul etti. Kendisine Anafartalar Grubu Komutanl tevcih edildi:
Sabah sa tarafta, Conkbayr muharebesi balad. Conk Tepesinde vaziyet nazikti. Dztepeye gittim. Conkbayrnda dman vaziyetini tetkik ettim. Ciddiyeti Komutana bildirdim. Alay 11, Tabur 1i, 25 nci Alay takviye
etmek zere gnderdim. Sonra 10 ncu Alay geldi. Onun da iki taburunu o
tarafa gnderdim. 25 nci Alay Komutan ve 10 ncu Alay Komutan Beylere Conkbayrn dmana kaptrmasnlar diye rica ederim. le vakti
karargha geldim. Komutana vaziyeti anlattm. Bilhassa Conkbayrnda
emir ve komuta edecek birinin yokluu byk bir sknt idi. Kumanday
Kemal Beye teklif ettiler o da art ne srd. Orada bulunan Tmenlerin
kumandasn istedi. Bata pek raz olmadlar. Sonra Ordu Komutan muvafakat etti. Ve Anafartalar Grubu Komutanln tevcih ettiler. Gece yars
Kemal Bey amltekkeye gitti ve emir ve kumanday devrald. (8 Austos)
147
Ahmet Esenkaya
Mustafa Kemal Beyin faaliyet ve tesirinin semeresi grld. Herkes beraber geni bir nefes ald. Dman Conkbayrnda gerek gemilerden ve gerekse karadan att
obs ve sahra mermi says hesapszdr:
Sabahn ilk klarnda Conkbayrna saldr balad. Dmann pskrtlmesiyle neticelendi. Nazik olan vaziyet slah edildi. Kemal Beyin faaliyet ve tesirinin semeresi grld. Hepimiz de geni bir nefes aldk. Dman
Conkbayrnda gerek gemilerden ve gerekse karadan yapt obs ve sahra
mermi adedi hesapszdr. 15.000 muhakkaktr. Bu kadar cehennemi ateler
iinde askerimiz kahramanca durarak harp etmitir. Conkbayr iddetli
bir muharebe tarznda cereyan etti. Mestantepeye kadar be tmen hcum
etti. leden sonra biraz rahatlama oldu. Kemal Bey taarruzu durdurdu (9
Austos).
Anafartalar Grup Komutan Albay Mustafa Kemal Bey, her frsatta srekli cephede ve birliklerinin yanndadr.5
leden sonra saat 15.00te dman 12 nci Tmen ve 7 nci Tmen cephesine taarruz etti. Taarruz istikametleri, Baskn Tepesi, Azmak ve Kabatepe
al gneyinde 7 nci Tmen merkezine karyd. Dman Yusufuk Tepesine
Azmak kenarnda 34 nc Alay sol tarafnda ve 7 nci Tmen merkezinde biraz muvaffak olur gibi oldu. Bununla beraber taarruzu durdurdu. Ve byk
zayiat verdirildi. Muharebe pek iddetli oldu. Dman iki gn ve gece yarallarn tamakla bitiremedi. Akama doru harekt durdu. Sabaha yakn 7 nci Tmen cephesindeki yeni taarruzlar da pskrtld. Muharebe,
Kararghtan telefonla idare edildi. Bylece dmann yeni teebbslerine
kar seri bir ekilde kuvvetler sevk edildi (21 Austos).
leden sonra dman faaliyete balad. Kiretepedeki kuvvetini takviye
etti. Saat 16.00da cebel ve obs topusuyla 7 nci Tmen cephesini ve zellikle 21 nci Alay sa tarafndaki Kayackal Tepesini ate altna ald ve saat
10.00da taarruz etti. Bir ksm siperlerimize girmeyi baard. Bu taarruzun
20 nci Alayn sol tarafna gelen ksm topyekn kayp verdirilerek pskrtld. Dman yeniden ihracat yapmtr. 3 nc Tmen ve 26 nc Tmen
5 Komutan Bey, kendisinin muharebe meydanna geldiini ktalara tebli etti (16 Austos), Komutan Bey her iki kolordu komutanlaryla Abdurrahmanbayrna gitti (14 Eyll).Komutan, Ordu
Kararghnda misafir (7 Ekim), Komutan Bey ile 26 nc Tmen kararghna gittik ve Tmen Komutan Esat Beyle grtk (10 Ekim).Komutan, 5 nci Tmene gittiKomutan Bey de otomobille
geldi.Peinden 15 nci Kolordu kararghna gittik (25 Ekim)Komutan Beyle Kiretepedeki kzakl
bataryay grmeye gittik (8 Kasm), .Kemal Bey, Fevzi Paayla cepheyi grmek zere 7 nci Tmene
gittiler (9 Aralk).
148
Btn gece telefon banda muharebeyi takip ve idare ile megul olduk (27
Austos).
Mustafa Kemal Bey 20 Eyll 1915 gn rahatszlanm ve Liman von Sanders
hatrn sormak iin karargha gelmi, sonra hususi doktorunu gndermitir:
Komutan biraz rahatsz. Liman Paa hatrn sormak iin geldi. Sonra hususi doktorunu gnderdi (20 Eyll). Saat 11 00de Liman Paa, Nicolai Bey,
12 nci Tmen Komutan Hovig Bey karargha geldiler. Komutan rahatsz olduu iin yatyordu (22 Eyll).
Komutann bekledii olak brahim geldi. stanbuldan Komutan Beye gnderilen otomobil ile Uzunkprden geldiler (16 Ekim).
Suriye Edebi Heyeti Kararghta Komutan Beye kar Arapa methiyeler
okudular (21 Ekim).
21Kasmda Harbiye Nezaretine gittim. Sleyman Paaya, Kemal Beyin hediyesini getirdim (stanbul, 21 Kasm)
Komutan Bey ve Fuat (Bulca) ile gece yarsna kadar oturduk. Evlilik
leminden bahsettik ve Komutan teehhl etmeye karar verdirdik. Lkin bu
konuda szne inanlmaz (1 Aralk).
Dman ekildi/kat, kimsenin haberi de olmad: Dman pek gizli bir surette ekilme hareketi icra etti ve sr vermedi. Bu suretle Mustafa Kemal Beyin gerek
Arburnunda ve gerekse Anafartalarda tesis ettii cephe karsnda aylardan beri
duran ngilizler mitsiz ve aresiz kalarak firar ettiler (19 Aralk).
zzettin Bey, Mustafa Kemal Beyden mektup aldn, dinlenerek vakit geiriyor
olduunu aktardktan sonra cevaben dmann firarn bildirdiini(21 Aralk), Rauf
vastasyla komutanndan bir mektup daha aldn ve dmann ekilmesi hakknda
detayl bilgi istediini, hlbuki bir nceki mektupla bildirdiini (31 Aralk) yazar. 2
Ocak 1916 gn gelen telgrafla mektuplarn kendisine ulatn ve Batabip Beyin
iznini bir ay daha uzatm olduunu; Cephane Kollar Komutan evki Beyin getirdii mektupta stanbuldaki vaziyetinin ok iyi olduunu (3 Ocak), stanbuldan
Cevattan bir mektup aldn, Mustafa Kemal Beyin orada halk ve memurlar arasnda byk bir hrmetle karlandn yazdn (5 Ocak) not eder.
Son mektupta Mustafa Kemal Bey, zzettin Beyden aadaki hususlar bildirmesini istemitir:
Grup karargh ne maksat zerine hali hazrnda muhafaza olunuyor?
Karargh hakknda ve kendisi hakknda Liman Paann fikri ve ne olduunu
Kzm (nan) Beyden sormalymm.
149
Ahmet Esenkaya
- Kararghn dalmas halinde hangi kolordulara verilecek ve beni nereye

tayin edeceklerdir?
- Kemal Bey bir haftaya kadar Sofyaya gidecekmi, bu mddet zarfnda
icap eden havadisleri Cevata yazmalymm.
Terfiler, Madalyalar ve Teklifler
Mustafa Kemal Beye 29 Nisanda Tmen Komutanna gm imtiyaz muharebe
madalyas, 23 Maysta Alman mparatoru tarafndan demir salip nian verilmi; 2
Haziranda albayla terfi etmitir.
Albay Mustafa Kemal Beye Trablusa tayin teklifi yapld. Bakomutan Vekili Enver Paa, tugeneral rtbesi ve ordu komutan yetkisiyle Trablusa gitmek arzusunda
olup olmadn kendisine sordurdu. Mustafa Kemal Bey, stanbula gelip durumu
karlkl grmek niyetinde olduuna dair bir cevap verdi. Ancak bu cevabndan
bir sre sonra, tilaflar, Gelibolu Yarmadasna ikinci byk karmay yapnca Albay
Mustafa Kemal Bey stanbula gidemedi.
19 Temmuz 1915e ait gnln satrlar arasnda aadaki u bilgiler yer almaktadr:
Bu gece 24 nc Alay Komutan Nuri (Conker) Tmen Komutanna Trablusa
gitmek arzusunda olup olmadn, Muamelat Zatiye Mdr Nazr
Paann emriyle soruyordu -mirliva rtbesinde ve ordu komutanl yetkisiyle-. Bu gndem istiare edildi. Netice, Kemal Beyin stanbula gidip birebir
grmesi ve meselenin niteliinin anlalmas kararna varld. Ona gre cevap verildi (19 Temmuz).
8 Austosta Anafartalar Grubu Komutanln tevcih edilmi ve gece yars Kemal Bey amltekkeye gitmi ve emir kumanday stlenmitir.
Albay Mustafa Kemal Bey, anakkale Muharebelerinin sonuna doru 4 Ekim
19l5te Bulgaristana yardm iin gnderilecek ordunun komutanln talep etti. Ancak Bakomutanlk bunun yerine Irak Ordusu Komutanln teklif etti. nk bu
sralarda Iraktaki 23 Eyll 1915te Kutl-amare Muhaberesi kaybedilmi, Irak ve
Havalisi Genel Komutan Albay (Sakall) Nurettine duyulan gven sarslmtr. Bakomutanlk Iraktaki komutay yeniden dzenlemeyi ve burada yeni bir ordu kurmay
dnr. lk teklifi de Mustafa Kemale yapar. Mustafa Kemal Bey, bu teklifi baz artlarla kabul edebileceini bildirir: Basra ve Badat valilikleri, Irak Genel Komutanl
unvan, terfi ettirilmesi, istedii kiileri yanna alabilmesi.6
6
150
Irak Cephesine Albay Mustafa Kemal Beyin yerine 1 nci Ordu Komutan Gol Paa gnderilir.
Komutana Irak Ordusu Komutanl teklif olundu. Aadaki artlarla

kabul edeceine dair cevap verdi. Basra ve Badat valilikleri, terfian Irak
Umum Komutanl unvan, baz zevat taltifen yanna almak. Daha nce
Bulgaristana yardm iin toplanacak orduya komutanl istedi. Buna mukabil Irak Komutanl teklif olundu (6 Ekim).
Liman Paa ile likiler ve Cepheden Ayrl
Enver Paa 25 Eyll 1915 gn sabahleyin Kuzey Grubuna gitmi ve Mustafa
Kemal Beyin komutas altndaki Conkbayrn gezmi. Sonra 5 nci Orduya gitmi,
amltekkedeki Anafartalar Grup Karargha uramamtr.
Mustafa Kemal Bey de Enver Paann bu davranna gcenmi ve istifasn vermitir. Belki bu karar Cepheden ayrlma konusunda ilk teebbs olabilir. Bu istifa
Liman Paa ileme koymam ve bilakis Liman Paa, Enver Paadan Mustafa Kemalin
gnln almasn rica etmitir. Enver Paa da Mustafa Kemal i yattrc bir mektup
yazm ve i tatlya balanmtr:
Enver Paa sabahleyin Kuzey Grubuna gitmi ve bizim cephede Conkbayrn
gezmi. Sonra orduya gitmitir. Bize gelmedi (26 Eyll).
Komutan, Enver Paann muamelesinden dolay gcenerek istifasn Ordu
Komutanna verdi. 15 nci Kolordu Kurmay Bakan Edip (Servet Tr) Bey
ve Ordu Kurmay Bakan Kzm (nan) Bey karargha geldiler. Komutan,
bu istifa meselesini onlara da anlatt. Onlar da davrann onaylamadlar.
Fakat Kemal Bey kararnda srarc davrand. (27 Eyll).
Mustafa Kemal Bey, Ordu Komutannn istemedii baz hadiselerin yaanabileceini, stanbula, Enver Paaya daha Mays aynn ilk gnlerinde ilerin iyiye gitmediine ynelik yazm olduu mektupla ortaya koyar.7 te zzettin Beyin 30 Kasm
gn defterine yazd gerekeler, Liman Paa ile Mustafa Kemal Beyin aralarndaki
ilikilerin gnden gne ve bir daha tamiri pek mmkn olmayacak sreci yanstr.
Bu sre 30 Kasm tarihi itibariyle en ok dikkat eken gndem olarak birinci sraya
yerleir. zzettin Bey, sebepleri zetle yle sralamtr:
-Liman Paann emriyle Alman Kurmay Binbas Reimondun, 27 Nisanda 19
ncu tmen kurmay bakan olarak grevlendirildii ve Kemalyeri kararghna geldii, fakat Mustafa Kemal Beyin, zzettin Beyden son derece memnun olduunu
belirterek Reimonda atand grevi vermediini, gnlk hizmet ilerinde grevlendirmekle, yetersizliini hissettirerek kararghtan uzaklatrld;
7
3 Mays 1915 tarihli mektup ve sonras ile ilgili bkz: Esenkaya, Basnda Mustafa Kemal.
151
Ahmet Esenkaya
-11 nci Tmende Topu Binbas Hamdi Bey ile Grup Topu Komutan Von
Berg arasnda bir mnazaa olmas, Hamdinin, Von Bergin emirlerini reddetmesi ve
divan- harbe vermekten kurtarlp Mustafa Kemal Bey tarafndan himaye edilmesi
ve Liman Paa talep ettii halde gnderilmemesi (4 Kasm);
-11 nci Tmen ve 16. Kolordu kararghlarnda bulunan Alman subaylarnn saylarnn fazla olduunu gstermesi;
-Holmann 11 nci Tmenden gnderilmesi ve Marealin bundan gcenerek bir
daha Anafartalar Grubuna Alman subay gndermeyeceini resmen bildirmesi;
-ngiliz kuvvetlerini anlamak zere keif taarruzlar emredildii ve Grupa icrasna teebbs edildii halde birinci emrine muhalif olarak ikinci emirle Grubun
hareketini tenkit eylemesi. Kemal Beyin de buna karlk Marealin bu davrann
ret etmesi ve kabul etmemesi; Mir Paa bugn bizim karargh nne kadar geldi. Yanna Pertev gitti. Perteve yollarn dzensizliinden ikyet etti, dedi ki Kemal
Bey villa yapacana yollar yaptrsayd. Bu szleriyle Mareal yine kklk gsterdi (4 Aralk). Bu gelimeler iki komutan arasnda byk bir su-i tefehhm (yanl
anlay) ve brudet (soukluk) tevlit etmi (belirmi)ve Kemal Beyin raporlu olarak
stanbula gitmesine sebebiyet vermitir.
Kuzey Blgesi Muharebeleri8
Arburnu, Seddlbahir ve Kumkaleden ihraca balad. 19 ncu Tmen Arburnundaki dmana taarruza grevlendirildi. leden nce Tmen Komutan, Svari
Bl, 57 nci Alay ve cebel bataryasyla gitti. leden sonra muharebe meydanna
gittim. Bugnk taarruzda baar saland. Dmann 45 livas vard, atld ve mahvedildi. Bizden de ok kayp oldu. (25 Nisan).
Muharebe devam ediyor. Taarruz yok. Yarnki taarruzu hazrlamakla megulz.
lk gn muharebede perian olan 77 nci Alay toplamakla megulz. Bugnk vazi
yet bizim iin biraz kritik idi. Btn alaylar imdat istemekte ve feryat etmekteydiler
(26 Nisan).
Her taraftan hcum ettik. Dman merkez ve yanlardan katysa da takip edilemediinden imdat kuvveti alarak yerleti. Gece kesin sonu alnamad (27 Nisan).
Dman soldan tazyik etmek istediyse de baarl olamad. Gece muharebesi devam
etti (28 Nisan). Dman imdat kuvveti alarak faaliyet gstermeye balad. Birliklerimiz igal ettikleri mevzilerde kald (29 Nisan).
Ertesi gnk hcum iin hazrlk yapld. Komutanlar karargha arlp ifahi
talimat verildi. Genel hcum yaplmtr. Fakat kesin sonu elde edilemedi. Sol taraf
8
152
zzettin Beyin ifadelerinin aynen muhafaza edilmesi uygun grlmtr.
birliklerimiz neredeyse mevzilerinden bile kamadlar. Merkezden ilerleyen be tmen en ok kayp verdi. Merkezden dman siperlerine yaklat. Hcum pek iddetli
oldu (30 Nisan).
Gece saldrs akim braklm, ok kayp verdirilmitir. (2 Mays). Siperler ile birlikte ilerlemeye karar verilmitir (3 Mays). Dman, mevziine yerletirdii bataryalarla bizim siperlerimize ate etti. Bizim bataryalar susturdu (6 Mays).
Bu gece dmann sa tarafna hcum ettirilmek zere bir fedai mfrezesi oluturuldu. Bu mfreze 137 asker, 125 nci Alaydan Saffet Efendi kumanda edecektir.
Gece hcum yapld. Baarya ulalamad (7 Mays). Bu gece dman siperlerimize
stn kuvvetlerle sa taraf ile merkez arasna bir defa saldrm, yzlerce kayp vererek bozulmutur (9 Mays).
Karmzda 1 ve 16 numaral Avustralya taburlar, Zelanda Tugay, bahriye askeri
vardr. 15.000-20.000 asker (10 Mays). Gece merkez ve sa taraf arasndaki blgede karlkl ate balad (11 Mays). Hcum hazrlklarna devam ediliyor. 21lik bir
havan geldi. 90 kilo mermi atacaktr. Gece karlkl ate devam etmitir.(13 Mays).
Dman gece sa taraf ve merkez arasna, Alay 125, defa baskn tarznda hcum
etmi ise de fazla zayiat olmutur (14 Mays). Dman merkezde 11 nci Alay cephesine defa hcum icra etmi ve siperlere kadar girmi, kayp verdirilmi ve pskrtlmtr (15 Mays).9
Kurmay Bakan biraz tereddtle beraber hcumun, yaplmasna karar verdi
(18 Mays). Genel hcum gn. Baskn saat 03.30da balad. Hcum hi baarl
olmad. Taarruz durduruldu (19 Mays). Sa taraf siperleri dolatk. leden sonra
Merkeztepeye dman Kzlha kard. Kzlay ile karlkl ehit ve lleri defnettiler. Devamla dman cephemize iddetli tfek ve topu atei balatt (20 Mays).
Kolordudan Kemal Bey defin atekesi iin Arburnuna, ngilizlerin kararghna gitti
(21 Mays).
Kemalyerine gittim. Dier Tmen kurmaylar da oradaydlar. Savunmada kalma
konusunda gr al veriinde bulunuldu. Ben, drt alay ile olur dedim, dierleri iki
tmenle mmkn olacan sylediler (22 Mays). Cesarettepeden bir mitralyz ile
dman ordugh ve bir dman birlii ate altna alnd. (27 Mays). Saat 03.30da
muharebe yapld ancak kesin bir baar elde edilemedi. Saat 08.00e kadar muharebe
devam etti (29 Mays).
Saat 13.15te dman 27 nci Alay cephesine nce iddetli top ve sonra tfek ateiyle teebbse balad. Sonra taarruz ettiyse de taarruzu def edildi. Muharebe saat
15.30a kadar devam etti. Sazldere kuzeyindeki dmana hcum var (30 Mays). Biz
9
Bugn Arburnu kuvvetlerinin emir ve kumanda tekilat deiti. Kuzey Grubu ve Kolordu Komutan Esat Paa muharebe meydannda emir ve kumanday devrald ve Kemalyerine geldi. 19 ncu Tmen
sa tarafa konuland (17 Mays).
153
Ahmet Esenkaya
cephemizde bir taarruz bekledik. Doru kt. Saat 11.05te 27 nci, 64 nci ve 57 nci
Alay cephelerine taarruz etti. Bu harekt hakknda vaktinde bilgi aldk. Biraz sonra
27 nci ve 64 nci Alaylarn taarruzlar defettikleri anlald (4 Haziran).
Saat 05.00te dmann 57 nci Alaydan 30, 32 numaral siperleri ald haberi geldi. Bu uursuz haber zerine 57 nci Alay kararghna, alay mahvoluncaya kadar kar
siperleri geri alma emri verildi. 27 nci Alay dman bombalarla havaya uurarak, 57
nci Alay siperleri geri ald. Dman kahroldu. (5 Haziran). Svari hcumu yapmlar.
Peinden 2 nci Tmenin takviyesiyle dman malup edildi ve siperler geri alnd (6
Haziran).
Gece saat 23.00te dman 23 numaral sipere hcum etti. Pskrtld. 33, 34
numaral siperlere de, Alay 27nin 25 numaral siperine de hcum etti. Netice alamad (7 Haziran). Saat 04.30da dman blgemizi iki saat kadar iddetli bir surette
ate altna ald. Bombasrtndaki siperlerimiz yangn enkaz halindedir. Dmann
bomba tahribat pek oktur (13 Haziran).
Saat 22.30da tm cephede dman tarafndan bir ate ald (20 Haziran). Dman 31 numaral sipere 100 bomba att. Bir hasar olmad (23 Haziran). Saat 22.00a
doru, 10 dakika devam eden iddetli ate ald. Dman 57 nci Alay cephesinde iki
lam patlatt (25 Haziran).
Sabahleyin saat 05.00te btn cephede bir baskn yaptk. Topumuz iyi tesir
yapt. Dman ateleri sknetle karlad. (27 Haziran). leye doru 12.30da dman tm cephemizde atee balad. Bir mddet tfek ve topu muharebesi devam
etti. Dman 16 nc Tmenin soluna saldrya devam etmi, pskrtlm (28 Haziran).
Dman saat 21.00e doru btn cephemize ate at. Merkezden taarruza teebbs etti. Pskrtld (29 Haziran). Karlk olarak 57 nci Alaya taarruz emri verildi. 72 nci Alayla takviye edildi. Fakat taarruza kalkamadlar. 18 nci Alay saat 11.30da
Yksektepeye taarruz etti. lk dman siperlerini ele geirdi. Fakat idare edilemedi.
gal edilen siperler terk edildi. ok zayiat var (30 Haziran). Gece her iki tarafta olduka ate oldu. Bombalar eksik olmuyor (3 Temmuz). 16 nc Tmen cephesinde
Kanlsrtn gneyinde de bir gsteri taarruzu yapmak istedi. Defedildi. Gece saat
21.30da tm cephede yine ate at, top at balatt (12 Temmuz).
Austos ay balarnda dmann bir taarruz yapaca haberi alnmtr. Yeni bir
karma beklenmektedir (25 Temmuz). ngilizlerin muhtemel topyekn taarruzu
bekleniyor. Gece saat 22.00de dman 16 nc Tmenin sol tarafna taarruza kalkt.
Bizim cephe alarm durumunda (1 Austos). Cephede ate ve bomba faaliyeti biraz
ziyadece oldu (2 Austos). Alay 27 siperlerinde iken bizim 32 numaral siperde dmann bombalarndan yangn balad (5 Austos).
154
leden sonra dman obsleriyle Kanlsrt ve Merkeztepeyi iddetli ve iki saat

kadar bombardman ettikten sonra Kanlsrta hcum etmi ve maalesef Kanlsrt igal etmitir. Bu yzden byk bir hzn kt. Bu hareket dmann genel taarruzunun ve yeni ihracnn balangc oldu. Dman, gece 47 ve 48 siperlerimizi mteaddit
lamlar ile attktan ve obsyle de dvdkten sonra hcum etmi ise de pskrtlmtr. Gece dman Aldere blgesine taarruza balam ve iddetli topu ateiyle
sabahn ilk klarna kadar ate altnda tutmu. (6 Austos).
Vaziyet kritik bir haldedir. Dman Kemiklilerde asker ihracna balad. Saat
04.30da 18 nci ve 27nci Alay cephelerine taarruz ve hcum etti. Pskrtld. 57 nci
Alay cephesine tekrar ettii hcum dahi mahvoldu. Bir ka siperlerimize giren dman asker ve subaya kayp verdirildi. Tmen cephesinde baar salandktan sonra
Conkbayrnda vaziyeti daha nazik bir hal ald. ahinsrttan ve Aldereden dman
Conkbayrna trmanmaya alyor. Tmenden 72 nci Alay 1 nci Taburdan iki blk
ahinsrta yetiebildi. 14 nc Alay 1 nci Taburu da Conkbayrna gnderildi. Bu suretle dmann ilerlemesi durduruldu. 9 ncu Tmen geldi. ahinsrt- Conkbayr-Kocaimen cephesini tuttu. 9 ncu Tmen Komutan Kannengiesser bir mitralyz kurunuyla gsnden yaraland. Bir aralk Conkbayr vaziyeti yine kritik bir konum ald.
Hamdolsun yine kuvvet yetitirerek bertaraf edildi. Ve durum iyileti (7 Austos).
Sabah erkenden sa taraf, Conkbayr muharebesi balad. Conk Tepesinde vaziyet nazik. Dztepeye gittim. leye kadar orada kaldm. Conkbayrnda dman
vaziyetini tetkik ettim. Durumun ciddiyetini Komutana bildirdim. Alay 11, Tabur
li, 25 nci Alay takviye etmek zere gnderdim. Sonra 10 ncu Alay geldi. 25 nci
Alay Komutan ve 10 ncu Alay Komutan Beylere rica ettim. Conkbayrn dmana
kaptrmasnlar. le vakti Karargha geldim. Komutana vaziyeti anlattm. zellikle
Conkbayrnda komutan yokluu byk bir sknt idi. Bu durum Esat Paaya zel ve
resi bildirildi. Kumanday Kemal Beye teklif ettiler. O da art ne srd. Orada bulunan tmenlerin kumandasn istedi. Balangta pek raz olmadlar. Sonra Ordu Komutan kabul etti ve Anafartalar Grubu Komutanln tevcih ettiler. 19 ncu Tmen
Komutan vekletine de efik Bey tayin oldu. Gece yars Kemal Bey amltekkeye
gitti ve emir ve kumanday devrald (8 Austos).
Sabahn ilk klarnda Conkbayrnda taarruz ve hcum balad. Dmann pskrtlmesiyle neticelendi. Nazik olan vaziyet toparland. Kemal Beyin faaliyet ve tesirinin semeresi grld. Hepimiz de geni bir nefes aldk. Dman Conkbayrnda
gerek gemilerden ve gerekse karadan yapt obs ve sahra mermilerinin adedi hesapszdr. 15.000 muhakkaktr. Bu kadar cehennemi ateler iinde askerimiz kahramanca durarak harp etmitir. Conkbayr iddetli bir muharebe tarznda cereyan etti.
Mestantepeye kadar be tmen taarruz etti ve leden sonra biraz ortalk sakinleti.
Kemal Bey taarruzu durdurdu. kindiye doru Alman Bahriye subaylar geldiler. Bizim cephede mitralyz koymak iin mevzi setik (9 Austos).
155
Ahmet Esenkaya
Dmann faaliyeti Anafarta Grubunda. Bizde az. Baz subaylar Ykseksrt siperlerinde tetkikler ile megul. Bahriye mitralyzleriyle dmann Aldere harekt
can skyor ve glk kyor. Kayp verdiriliyor. Gece Anafarta ovasnda iddetli tfek muharebesi cereyan etmitir. Cephemizde sessizlik vard (12 Austos). Akam
derhal Anafarta Grubu kararghna hareketim emredildi. Yaklak iki buuk saat yol
yrdm. Anafarta amltekkeye saat 23.00te geldim (15 Austos).
Dmann Kiretepeyi kuvvetli tazyik ettii anlalmt. Hemen otomobile binip Turuna gittik. leriden takviye istiyorlard. Buras iin gerekli kuvvetler arld.
Kiretepe, muharebe meydannn ana noktasn tekil ediyordu. e yarar kuvvetler
hep buraya geldi. Sonra Kk Masrlka kadar gittik. Vaziyeti yakndan grdk. Byk Masrlk nn torpido atei altnda koarak getik. (16 Austos). Vaziyet iyi.
Kiretepesi tamamen elimizde, emin bir vaziyette (17 Austos). Dmann bir alay
Kiretepeye doru ilerlemi, Piyade ve topu ateimizle ezilmi. Karmzda 11 nci,
13 nc, 53 nc, 54 nc, 27nci Tmenden oluan liva, 4 nc Avustralya livas vardr
(18 Austos).
Cepheye Ve Karargha Ziyarete Gelenler
a. Veliaht
Saat 04.00de Kumandan Beyle Veliaht Yusuf Efendiyi karlamak zere
Kemal Yerine gittik. Tmen Kumandanlar ve Blge Kumandanlaryla Kurmaylar mevcuttu. Uak ve obs bombardman yznden ziyaret iki saat ertelendi. Saat 07.00de Veliaht terif etti. Karlama merasimi yapld, bir saat
kadar oturdular. Ayn merasimle dndler (19 Temmuz).
b. ehzade
Enver Paa, ehzade mer Faruk Efendi, Cahit Bey, smet Bey, Kzm Bey,
dier yaverler, iki saat kadar bizde kaldlar. Kemal Yerinden bize kadar yaya
geldiler (29 Haziran).
c. Yerli ve Yabanc Medya Mensuplar
anakkale cephesindeki gelimeler, yaklak dnyann byk bir blmnn
dikkatini ekmekte gecikmemitir. Herkesin gz kula anakkaleden gelecek ngiliz zafer haberine kilitlenmi; baz cephelerde savalar bekleme aamasna bile gelmitir: anakkale cephesinde savaan her iki taraf, olumsuzluklar perdelemek ar
156
sansr kurallar uygulamlardr. Haber alma kaynaklarna konulan sansrn10 ortaya

koyduu engelleri nispeten azaltmak, gelimeleri yakndan takip etmek amacyla pek
ok lke ve medya kurulular (gazete ve mecmua) anakkaleye sava muhabiri gnderme yolunu tercih etmilerdir.
Kararghmza ecnebi Alman ve Macar gazetecileri gelmitir (8 Mays).
Karargha Ajans Mdr Hseyin Tosun Bey ve Mdafaa-i Milliye gazetesinden Ali Ekrem Bey geldiler (1 Temmuz).
leden Tasvir-i Efkr muhabirlerinden Ferit Bey misafir geldi. Onunla Cesaret siperlerini gezdim (10 Temmuz).
Akam, Polonya gazeteleri muhabirlerinden bir madam geldi. Gece arabayla iade edildi. Avrupa kadn bir maksat ve gaye iin harp meydann geziyor (21 Austos). Akam karargha Polonyal muhabir kadn yine geldi (24
Austos).11
Akam karargha bir ihtiyar Alman muhabiri geldi. 2 nci Kolordu Ka
rarghna gtrdk (2 Eyll).
Sinema almak zere ordudan Necati Bey isminde birisi geldi. Grup heyetinin birka vaziyette resmi alnd (8 Eyll).
Abdurrahmanbayrndan vaziyeti gzlemledim. Yanmda Tanin Muhabiri
Ekrem Bey ve Sinemac Necati Bey vard. Kayackalna bir top atei atrdk. Sinemas alnd (10 Eyll 1915)
d. Dier Ziyaretiler12
Karargh ziyarete gelen hi eksik olmamtr:
Edirne Valisi Hac Adil Bey, Gelibolu Mutasarrf, Maydos Kaymakam, (16 Mays). Talat Bey, Hac Adil Bey, smail Canpolat Bey, mer Abdlkadir, Nazm Beyler
(5 Haziran). Maydos (Eceabat) Kaymakam (25 Haziran). Mustafa Kemal Beyin enitesi Ltf Efendi de misafir geldi (5 Temmuz). Gelibolu Mutasarrf Sreyya ve Maydos Kaymakam Rahmi Beyler (17 Temmuz). Maydos Kaymakam Rahmi Bey (30
Austos). Bursa Sultanisi Edebiyat Muallimi Baha Bey (31 Austos). stanbuldan
Beyazt dersiamlarndan Hseyin Hilmi Efendi vaaz ve nasihat iin (5 Eyll). Sobranya azasndan Gmlcine Mebusu smail Hakk Bey (21 Eyll). Bigadan Derbentzade
zzettin Efendi (4 Ekim) geldiler.
10 Bkz: Esenkaya, anakkale Savalar Srecinde Trk Basn, anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Atatrk ve anakkale Savalar Aratrma Merkezi anakkale Aratrmalar Trk Yll, S.1, anakkale 2003, s.36-63.
11 BOA, DH. EUM. VRK, 25/41, (3, 17, 18, 19 Austos 1915).
12 Bu balk altnda arlkl olarak sadece cepheye dardan gelen ziyaretilere yer verilmitir.
157
Ahmet Esenkaya
Komutann bekledii olak brahim geldi. stanbuldan Komutan Beye gnderilen otomobil ile Uzunkprden geldiler (16 Ekim).
Yarn gelecek Suriye Heyeti Edebiyesini istikbal iin hazrlklarla megul
olduk (20 Ekim). Suriye Heyeti Edebiyesini karlamak iin Kumkyne kadar otomobil ile gittim. Heyet reisi Esat es Sefit Efendiye karladm. Heyete
byk bir resmikabul yapld Kumkyde bir svari bl ile ve Kumky ile
karargh arasnda btn 26 nc Tmen ile karladk. (21 Ekim).13
Ayan ve Mebusan heyeti geldiler. Saruhan mebusu Sabri Bey de vard. Komutanla 59 tarassuduna gittiler. Harp cephesini grdler. le yemeini birlikte yaptk. Benim bulunduum sofrada Sabri (Saruhan), Sudi (Lzistan),
Kzm (Kale-i Sultaniye), Veli (Aydn) Beyler ile Urfa ve Trabulusam mebuslar vard. Mu Mebusu lyas Efendiye bir tfek hediye ettim. Meydan harpten sakladm tfek ona ksmetmi. lyas Efendi askere hitaben bir mevize
okudu (3 Kasm). 14 Bu akam Fethi (Okyar) Bey, Bey, Doktor Bahattin akir,
Tevfik Rt (Aras) Beyler misafir olarak geldiler (8 Aralk).
Yzba zzettin
a. Kendisi
zzettin Bey, 34 yandadr ve Komutanndan bir ya kktr. Her ne kadar
karargh subay olmasna ramen daha ok leden sonralar cepheyi, birlikleri,
siperleri srekli gezer, teftiler yapar. Bu hal de arzu edilmedik kazalara yol aar:
Topu 39 nc Alay 7 nci bataryas tarassut mevziinde bir gemi top mermisinin dip tablas omuzum zerinden geerek hemen nmze dt (27
Nisan).Bir arapnelin gvde paras mdevver sathyla sol elimin zerine
vurdu. Bir zarar vermedi (19 Mays).Yine arapnel yamuru iinde kaldk
(30 Mays)..Mermilerin kard toprak paralarndan birisi, 10-15 metre yukardan beynim zerine dt. Eer demir paras olsayd behemehl
paralard. Yalnz biraz sersemletti (17Haziran)..32 numaral siperden biraz geince dman altmzda bir lam patlatt. Ben tepemize bomba att
zannettim(9 Temmuz). Dmann Cesaret Tepesi karsna gerdii telleri
grdm. Bu srada dman obs topusunun ateine maruz kaldm (23 Temmuz).
13 Kassam Umumi Maviri Uryanizde Ali Vahid, anakkala Cephesinde Duyup Dndklerim,
Darl-Hilafetil-lmiyye-Necm-i stikbal Matbaas, stanbul 1332-1334, s.3-6; Sebilr-Read, c.14 (

29 Terin-i evvel 1331), stanbul 1331, s. 102-103; Abdlkadir Karahan , Bir Arap lmi Kurulu Gz
le Atatrk, Hrriyet Gazetesi, 10-11 Kasm, stanbul1981, s. ??
14 Fakat 11 Temmuz1915 gn cepheye ulaan stanbul Heyet-i Edebiyesi ilgili bilgi yoktur. Belki de
Heyet, Mustafa Kemal Bey ile grmek istemi, mesafenin uzunluu ve yol gzerghndaki sava
hali bulumay engellemitir. brahim Alaeddin, anakkale zleri, Marifet Matbaas, stanbul 1926, s.
3-4.
158
Bazen dllendirilir: Tmen Komutan 57 nci, 27 nci 64 nc Alay kumandanlarn, beni ve Emir Subay Kazm nianla taltif etti (29 Nisan).Kumandan terfiimi
inha etti. Pek gzel bir inha yazd. Meali Ciddi, haluk, muktedir, cesur, tecrbe edildi.
Tmen kumandanlna namzet olabilir (15 Haziran).
19 Mays 1915 byk baskn giriimi byk kayplarla sonlannca defin ortak
komisyonunda birinci kurmay sfatyla ve hakem olarak grevlendirildi:
Defni emvat mtarekesi artnamesini rendik. Ben birinci kurmay sfatyla
ve hakem olarak bulunacam. Yarn defni emvat olacakken tehir edildi (22
Mays). Yarn defni emvat mtarekesi olduuna dair emir geldi. Ben Osmanl ciheti Heyeti Murahhasa Reisi oldum (23 Mays). Gece yarsndan
sonra kararghtan hareket ve saat 05.00te Kabatepeye gittim. Dier heyet
azalar dahi geldiler. Saat 07.30da mlakat mahalline gittim ve ngiliz murahhas heyeti ile bulutum (24 Mays).
Bir ka hakl fkesi de vardr:
Terfi teklifimin kabul edilmemesi sebebiyle zihnim az ok megul oldu. Ne
sebepten ve hangi makam mani olmutur, anlayamadm. Buna da kr (15
Temmuz). Benim terfiimin iki sene kdeme inmesi ve Zat leri Dairesinde
savatan uzakta grev yaparken daha ok mazhar atfet olmalar meselesi yine zihnimi bulandrd (30 Temmuz). leden sonra Kzm Beyle grmek zere Ordu Kararghna gittim. Fevzi Paa da Liman Paa ile veda
etmek zere gitmiti. Gsnde yeni ald gm imtiyaz ve altn liyakat
madalyalar vard. Tebrik ettik, houna gitti. Kimler fedakrlk etti, kimler
parsay topluyor.
Midesinden gndr rahatsz olduunu (30 Mays), ou zaman gece yarsndan sonra ancak uyuyabildiini (3 Temmuz), vcuta ok rahatsz olduunu (23
Temmuz), tifo asyla alandn,15 ann pek ziyade tesir ettiini, stma yaptn, btn gece hastalnn devam ettiini ve gn daha srdn (31 Temmuz),
yorgunluk ve kafa sersemliini srekli yaadn (9 Austos)not ettikten sonra, tek
zmn rahat uyku uyumak ve kendine gelmek olduunu da paylar.
zzettin Bey, sabahleyin Kannengiesser Beyin kendisini yanna ardn,
Hulusi (Conk) Bey de orada olduunu, kendisinin kurmay bakan, Hulusi Beyin
de 1Adr dediini; sonra kolordunun Edirneye kararghn hareketi hakknda grldn ve Kannengiesser Beyin torpidoyla gitmek zere hareket ettiini ve
15Ocakta Ordu dairesinde buluacaklarn sylediini bildirir.
15 Ahmet Esenkaya, Volkan Marttin, anakkale Savalarnda Temizlik, Temizlik Kitab, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2010, s. 261-274.
159
Ahmet Esenkaya
zzettin Bey, anakkale cephesinden ayrln aadaki ifadelerle tamamlar:

Hulusi Beyle Akbaa geldik. Noktaya sorduk. Yarn sabah Glnihal ve akamzeri de bir torpido var, dediler. Fakat tereddtl. Sonra menzil mfettii
Sadk Sabri Beye gittik. O, Glnihalin yarn akam veyahut dier gn sabah
hareket edeceini syledi. Derken bir gambot Akbaa geldi. Ona yetielim
diye kotuk, hatta istimbota binip takip ettik, kat. Dier bir gambot geiyordu. Onu takip ettik, durdurduk, o da Bandrmaya gidiyordu. Geri geldik
ve Glnihale bindik. Bakalm Allah stanbulu ne zaman ksmet edecek? (13
Ocak 1916)
b. Maneviyat
zzettin Beyde byk bir maneviyat satrlar arasnda kendini hissettirecek kadar
belirgindir:
Cenab Hak hsn muvaffakiyet ihsan buyursun (22 Mart).Cenab Hakkn avn keremiyle inallah muvaffak olacaktr (7 Mays). Allah Zlcell
dman makhur etsin (17 Mays).Efradmzn hahi ve kuvvet-i maneviyeleri mkemmeldir (3 Mays). Cenab Hak muvaffak buyursun, min
(30 Mays). Maazallah (2 Haziran).. Lehlhamd bir hasar mucip olmad (23 Haziran). nallah ayan kabul olur da daha ok hizmet etmeye
muvaffak olurum (15 Haziran). Lehlhamd bir hasar mucip olmad (23
Haziran)...Bu gn Ramazann birinci gn. Cenab Hak emsali kesiresiyle
merref eylesin ve Ramazan hrmetine ordumuza Nusret ve millet ve vatana saadet bahetsin (13 Temmuz).Cenab Hak muzafferiyeti katiye ihsan
etsin (8 Eyll)..Mazhariyet ve inayeti rabbaniye tecelli etti (19 Aralk).
Cenab Hakka tekrar hamd ve kreyledim (9 Ocak 1916).
Askerine gveni tamdr: Cengverane hissiyatmz hamdolsun ok iyidir (31 Mays). ehitlere hrmeti sonsuzdur: Hcum pek iddetli oldu. Subay ve efrat aslanlar
gibi dman siperlerine kadar atldlar ve ehit oldular (30 Nisan). Ktaat efrad
kahramanlklar gsterdiler, dman siperleri zerinde ehit oldular. Bu kahramanlk
ve savlet, tarihimizde altn harfler ile yazlacaktr (19 Mays). Hep askerini dnr:
21lik bir havan geldi. 90 kilo arlnda mermi atacaktr. nallah bu top dman
mstahkem mevkiini tahribe muvaffak olur da piyadelerimizin hcumu kolaylar
(13 Mays). Bir tek sevinci vardr: Vaziyet iyi. ngilizlerin anakkaledeki perian
hallerini kendileri de itiraf ettiklerini grerek seviniyoruz (16 Eyll). ehit olan arkadalarn duyduka ok etkilenir: alkan ve faal subaylarmzn kayb bizi hep
zntye bouyor (13 Haziran).
160
Sonu
Kurmay Binba zzettin Bey 14 Mart 1915 gn Mustafa Kemal Beyden kendisini beklediine dair bir telgraf alr, bir hafta iinde grevine balar. zzettin Bey,
Mustafa Kemal Beyin kurmay bakandr. zzettin Bey youn mesaisinin yan sra
her gn ne yaanmsa defterine kaydeder. O sebeple defterlerinin her yerinde tamamen doal ekilde komutan ile ilgili pek ok bilginin varl ilgili gnle ayr bir
deer katar. Sonraki yllarda daha da kymeti artacak olan gnlkteki en nemli gndemin Mustafa Kemal Beyli sayfalarn Mustafa Kemal Beyin biyografisine katm
olduu notlardr. Defterindeki cephe, karargh ve Komutan (19 ncu htiyat Tmen
Komutan Kurmay Yarbay Mustafa Kemal Bey) ile ilgili notlarla, -belki de farknda
olmadan- bir anlamda komutan ile ilgili anakkale gnlerini kaleme almak gibi bir
hizmeti de yerine getirmi olmasdr. Grev alan olan kuzey cephesini (Arburnu,
Conkbayr, Anafartalar, Suvla blgesi ve civar kyler) ok sklkla gezdii bilgisi, her
an kendini hissettirmektedir. Ayrca -14 Aralk gn civar blgede bir tefti esnasnda her taburda 50-60 askerin ayaklarnn tamamyla plak olduunun kaydetmesi
dnda- her iki taraf iin olumsuz saylabilecek eyler kaydedilmemitir. 19 Mays
byk taarruz ncesi Ordu Kararghndan gnderilen Rayman ile 10 Austos gn
Komutannn saatinin paralanmas ile ilgili bilgiye yer vermemitir.
Her gn hava durumu ile ilgili bilgi vermesi, yemek konusundaki hassasiyeti, kahve, ay, limonata ve ikolataya kar hi hayr dememesi gibi ynleri yazar okuyucuya
daha ok kaynatrr. Karargha yerli yabanc, uzaktan yakndan gelenler hakknda
verdii bilgilerle; eserin her sayfasnda rahatlkla grlebildii gibi, -varsa- gelenlerin ziyaret sebeplerine de yer verir. Baz haksz uygulamalara kar ortaya koyduu
tepkiler, dik durular ve eletiriler ve isabetli yorum ve nerileri, gen bir Binbann
istikbale ynelik gelecek vaat ettiini ortaya koyan ipulardr. Telefon ve telgrafla grmeler, mektuplamalar, cephane ve silahlarn nasl ganimet olarak alnd, Fedai
Mfrezelerinin ne yapt, numaral siperler, kirpi mnialar, hendekler, lamlar ve
avc hat ve siperleri, bomba siperleri, gzetleme yerleri, kan ve/ya karlan yangnlar ile ilgili bilgiler, cephe bilgileri ana gndemi oluturan belli bal aktarmlardr.
25 Nisan amfibi harekt ile birlikte Mustafa Kemal Beyin Svari Bl, 57 nci
Alay, cebel bataryasyla gittii ve ortaya koyduu mcadele dile getirilir. 26 Nisan
gn vaziyetinin ok kritik olduu, btn komutanlarn yardm istediklerini ve feryat etmekte olduklarn aktarlr. 29 Nisan gn Mustafa Kemal Beye gm imtiyaz muharebe madalyas, 23 Maysta Alman mparatoru tarafndan demir salip
nian verilir, 1 Haziran gn Albay olur. 19 Temmuzda tugeneral rtbesi ve ordu
komutan yetkisiyle Trablusa gitmek arzusunda olup olmadn kendisine sorulur.
stanbula gelip durumu karlkl grmek niyetinde olduuna dair bir cevap verir.
Ksa bir sre sonra, tilaflar, Yarmadaya ikinci byk karmay yapnca stanbula
gidemez.8 Austosta Anafartalar Grup Komutanlna atanr. Bulgaristana gnde161
Ahmet Esenkaya
rilecek Ordunun komutanln istemesi ve bunun yerine 6 Ekimde Irak Ordusu

komutanlna tayininin teklif edildii bilgisi de yer alr.
Liman Paann emriyle Alman Kurmay Binbas Reimondun, 27 Nisanda 19
ncu tmen kurmay bakan olarak grevlendirildii ve Kemalyeri kararghna geldii, fakat Mustafa Kemal Beyin, zzettin Beyden son derece memnun olduunu belirterek Reimonda atand grevi vermediini, gnlk hizmet ilerinde grevlendirmekle, yetersizliini ve ie yaramadn hissettirerek kararghtan uzaklatrldn
not eder. Muharebe dneminde kararghlarn nerelere nakledildii ile ilgili bilgilere
rastlanr. 19 Mays gn hcum fecaatinden bahsedilir ve defin hizmetinde 22 Mays
gn de birinci kurmay sfatyla ve hakem olarak bulunacan bildirir.
Binba zzettin (allar)
162
anakkale Mstahkem Mevkii Komutan Cevat Paa
Ahmet YURTTAKAL*
anakkale Muharebeleri srasnda Mstahkem

Mevkii komutan olarak grev yapan Cevat obanl Paa, anakkale zaferinde en fazla emei olan
komutanlardandr. yle ki 29 Ekim 1915te Tasvir-i
Efkar Gazetesinde stanbulu kurtaran iki komutandan biri olarak belirtilir. Dieri ise Albay Mustafa
Kemaldir. Bu yazmz ile Cevat Paann anakkale
Muharebeleri srasnda ki rolne deinilecektir.
Hayat ve Askeri Yaam
Cevat Paa, 1871 ylnda stanbulda dodu. Babas Osmanl Genelkurmay Bakanlarndan Mir akir
Paadr. Galatasaray Sultanisinden mezun olan Cevat Paa 1888de Harp Okuluna girdi. 1891de Harp
Okulunu baarl bir derece ile bitirerek Temen rtbesi ile Harp Akademisine devam hakkn kazand. 1892de stemen oldu. 1894te
Harp Akademisini birincilikle bitirerek Kurmay Yzba oldu. 1894te kdemli yzba oldu. 1894-1909 tarihleri arasnda Padiah Yaveri sfatyla, Maiyet-i Seniye Erkn-
Harbiyesinde grev ald. 1895te binba oldu.
25 Austos 1895te Orleansda yaplan Fransz Ordusu manevralarnda bulunmak
zere Parise gnderildi. 24 Ocak 1898de yarbayla ykseldi. 1899da Bulgaristana
Silhlarn Yasaklanmas-silahszlanma- Konferansnda grevlendirildi. 1900de albay
oldu. 1901de mirlivala ykseldi. 2 Austos 1904te Hicaz Demiryolunun am ile

anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal
163
Ahmet Yurttakal
Maan aras al treninde grevlendirildi. 1906da ferik oldu. Tasfiye-i Rtbe Kanunu gereince 1909da rtbesi yarbayla indirildi. 1909da Harp Akademisi Komutanlna atand. 1910da ikinci defa albay oldu. 1911de 1. Ordu Mfettilii Kurmay
Bakan oldu. 1912de bir sre Genelkurmay kinci Bakanlna veklet etti. 1912de
yeniden 1. Ordu Mfettilii Kurmay Bakan oldu. 1912de ark Ordusu Kurmay
Bakanlna, daha sonra atalca Ordusu Topu Komutanl Kurmay Bakanlna
getirildi. 1913te 9ncu Tmen Kumandanlna atand ve frkasyla Balkan Harbine
katld. 1913te Osmanl-Bulgar Snr Komisyonu Bakanl yapt. Ocak 1914te ise 9.
Tmen grevine geri dnd. 1 Mart 1914te Balkan Harbindeki stn hizmetine karlk olarak bir senelik kdem zamm ald. 7 Mays 1914te oluturulan Tahdidi Hudut
Komisyonu bakanl yapt. Kasm 1914te mirlivala ykseldi.
10 Austos 1914te anakkale Mstahkem Mevkii Komutanlna atand. 9 Ekim
1915te Seddlbahirdeki 14. Kolordu Komutanlna atand1 ve kara muharebeleri srasnda da 3,5 ay grev yapt. Daha sonra 6. ve 14. Kolordulardan oluan Gney Grubu komutan oldu. Mttefiklerin Yarmaday tahliyesinin ardndan 11 Ocak
1916da anakkale Grubu komutan oldu. Tahliye sonras muharebelerdeki stn
hizmetlerine mkfat olarak Muharebe Altn mtiyaz madalyasyla taltif edildi.2
Kasm 1916da 15. Kolordu Komutanlna atanarak Galiya Cephesinde grev
ald. Austos 1917de tekrar 14. Kolordu Komutan oldu. Kasm 1917de 8. Ordu Komutan oldu3 ve olarak Filistin Cephesine katld. 1918de ferik (Korgeneral) oldu.
Kasm 1918de Genelkurmay Bakanlna tayin oldu.4 Aralk 1918de Harbiye Nazr
oldu.5 Ocak 1919da Harbiye Nazrlndan ayrld. Mays 1919da kinci defa Genelkurmay Bakan oldu. Ekim 1919da Genelkurmay Bakanlndan istifa etmesine
ramen Genelkurmay Bakanlna tekrar getirildi.6
16 Mart 1920de stanbulun fiilen igali srasnda ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya srld. 670 gnlk sren ileli srgnn ardndan 15 Ocak 1922de
talyan vapuru ile vatana dnd. Dner dnmez vakit kaybetmeden Ankaraya geerek Mustafa Kemal ile grt ve ubat 1922de El Cezire Cephesi Komutanlna
atand.
stikll Harbinde gsterdii baardan dolay Cevat Paa, 29 Austos 1923te krmz eritli stikll Madalyas ile taltif edildi.7 21 Ekim 1923te 3. Ordu Mfettilii ve
1
2
3
4
5
6
7
164
BOA, .HB, 1334.M-12

BOA, .TAL, 1334.Ra-13
BOA, .DUT, 156/1
BOA, .DUT, 157/72
BOA, .DUT, 9/47
BOA, .DUT, 159/62
BCA 2644 30 18 1 1 7 27 5
ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi II. Dnem Elaz Milletvekillii yapt. 25
Aralk 1924te milletvekilliinden istifa etti8 ve Askeri r yesi oldu.9
7 Ocak 1925de Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) namna Musula giden
heyette grevlendirildi. 28 Kasm 1925te Trk-Irak hudut meselesinin Milletler
Cemiyetinde grlmesinde asker mavir olarak bulundu.
30 Austos 1926da orgeneral oldu. 28 Nisan 1928de stanbul Generaller Asker
Mahkemesi Bakan oldu. 12 Mart ve 3 Kasm 1928 tarihlerinde yaplan Cenevre
Konferansnda delege olarak grev yapt. 28 Nisan 1928de stanbul Erkn Divan-
Harp Bakan olarak atand.
13 Ocak 1932de Cenevre silahlar snrlandrma konferanslarna mavir olarak
katld. 2 Eyll 1934te ek grev olarak son Tetkik Mercii Encmeni Bakanl yapt.
14 Eyll 1935te Askeri ura yesi iken ya haddinden emekli oldu. 13 Mart 1938
gn stanbulda vefat etti. 10
2 Austos 1914 gn seferberlik esnasnda 9. Tmen Komutan olarak Geliboluda
bulunan Cevat Paa, Boazn karakol grevini stlenmiti. 10 Austos 1914te Mirliva (Albay) rtbesi ile Mstahkem Mevkii Kumandanlna atand. Bu greve gelir gelmez Boazn savunmasn ele ald. anakkale Mstahkem Mevkiinin yetersiz olan savunma plann ve tahkimatn greve geldikten sonra ikmal ederek, elde
mevcut imknlarla Boaz geilemeyecek hale getirdi. ngiliz kaynaklar 1914 Kasm
ile 1915 ubat arasnda, anakkale Boaznn savunma sisteminde byk deiiklik meydana geldiini, Boaz savunmasnn top ve bataryalar ile ustaca yerletirilmi
olan maynlar ile korunduunu belirtir.11
anakkale Mstahkem Mevkiide yeni batan savunma planlar oluturulmaya
baland. Seferberlik ncesi 25 bataryann 13 kurulutan karlmt. Cevat Paa
kadro dna karlan bataryalar yeniden tanzim ettirdi. Tabyalardaki toplar tekrar
kurulua alnd. Bu bataryalara asker ve subay yerletirildi. Mevcut batarya ve tabya kadrolar deitirildi. Kadro haricine kan btn bataryalarn mevcut asker ve
subaylarla doldurulmasn, en emniyetsiz vastalardan bile istifade edilmesini istedi.
anakkale Boaznn savunmasnda Kasm 1914te plan hazrlayp Bakomutanla sundu. Hazrlad bu planda Boaz drt blgeye ayrd:
8
9
10
11
BCA 544 30 10 0 0 4 23 43
BCA 45796 30 11 1 0 9 35 3
Ahmet Yurttakal, Cevat obanl Paa anakkale Kahraman, Malatya Kitapl, Malatya 2014, s. 13.
Robert R. James, Gelibolu Harekt, (ev. Haluk V. Saltkgil), Belge Yaynlar, stanbul 1965, s.22.
165
Ahmet Yurttakal
1 Blge: Kumkale, Orhaniye, Seddlbahir ve Erturul tabyalarndan oluuyordu.

Bu blgenin grevi dmann girmesine girite engel olmak.
2. Blge: Erenky Koyu blgesini savunan obs bataryalardr. Bu blgenin grevi Erenky Koyuna sokulacak dman donanmasyla mcadele etmek.
3. Blge: Bu blge set bataryalarndan olumaktadr. Boaza denen maynlarn korunmasyla grevlidir. Maynlar toplayacak dman gemilerini pskrtmek ve
hareketlerini gletirmek.
4. Blge: Savan kilit noktas olan merkez tahkimatn oluturuyordu. Anadolu Hamidiye, Anadolu Mecidiye, imenlik, Rumeli, Hamidiye, Rumeli Mecidiye ve
Namazgh, Deirmenburnu tabyalar ile savunmann asl cereyan edecei Boazn
en dar yeridir. Dier blgelerden geen dman donanmasn etkisiz hale getirecek
blge burasdr.12
Yukardaki savunma planna bakldnda ve 18 Martta alnan sonu itibariyle
deerlendirdiimizde, plann iyi bir ekilde yapld ve uyguland grlmektedir.
Erenky Koyuna 78 Mart gecesi dettii mayn hattn da bu amala dktrd ortaya kmaktadr. Dman donanmasnn manevra ve demirlemesini yapaca
Erenky Koyunu bu raporunda tespit etti. O blgeye eitli bataryalar takviye ederek, maynlayarak savunmay glendirdi. 18 Mart ncesi Boazda mttefik donanmas eitli saldrlarda bulundu. Bu saldrlar Mstahkem Mevkiinin hazrlklarn
etkiledi ve savunma dzeninin saldrya katlan zrhllarn hareketlerine gre ekillendi.
Mttefik donanmas 18 Mart 1915 sabah tm donanma gcn hazrlayarak Boaza doru hareket etti srada Cevat Paa sabah erkenden Kirte (Altepe) blgesindeki birlikleri tefti iin Rumeli yakasna gemiti. O gnk
hatralar yle aktarmaktadr:
O sabah (18 Mart sabah) Kilitbahir deki ktaatm teftie gidecektim. Ge
yatmama ramen erken kalkmtm. Hava gzel, ak, gkte kk bir bulut
bile yok. Deniz sakindi. Karargha geldim. Karma emir avuum Bekir kt:
Paam! leri tarassudun telefonda maruzat varm, haberini verdi. eri
girdim. Nbeti tarassut subay; Bozcaada nlerinde bir ka dman gemisinde baz faaliyet grldn bildirdi. Kurmay Bakanm Selahattin
Adil Beyi bularak, bu havalide bir tayyare kefi yaptrmasn, karya geip
Kilitbahire tefti iin gideceimi bildirdim ve motorla hareket ettim.13
12 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, VIII. Cilt, Deniz Harekt, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl,
Ankara 1976, s.525532.
13 Gyas Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi Trkiye Eski Muharipler Cemiyeti Yaynlar, Ankara 1966, s.119.
166
Cevat Paa, karya getiinde Kurmay Bakan Selahattin Adil Bey hemen hava
kefi yaptrr. Binba Schneider ve Yzba Serno uularn tamamladktan sonra
Bozcaada arkasnda gemilerin Boaza doru yaklatklarn haber ederler. Bu raporun zn Selahattin Adil Bey hemen Cevat Paaya bildirir. Cevat Paa, bu srada
Maydosta (Eceabatta) bulunan 19. Tmen Komutan Mustafa Kemali ziyaret etmi,
birlikte Kirte (Altepe) tarafnda bulunan birlikleri teftie gitmiti. Bu srada dman
donanmasnn fevkalade bir hazrlk iinde Boazdan ieriye girdiklerini grmeleri
zerine derhal kararghna geri dndn yle anlatyor:
19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal Beyle beraberdik. Kirteye gittik. Bu srada dman donanmasnn Boazlara doru ilerlemekte olduunu
grdk. Gemilerin alm olduu tertibata nazaran bunun alelade bir harekt
olmadna kani olarak hemen Altepeye doru geri dndk. Bu anda ilk
taarruz mermisi bamzn zerinden geerek Altepeye sapland. Hemen
Maydosa (Eceabat) hareketle Mustafa Kemal Beyden ayrlarak anakkaleye
dndm.14
Yarbay Mustafa Kemal (Atatrk) Bey hatralarnda belirtilir.15 Cevat Paann teftii srasnda balayan Boaz Muharebelerini Kurmay Bakan Selahattin Adil Bey
ynetir. Bu byk sorumluluk altnda ezilen Selahattin Adil Bey, Cevat Paann gelip
komutay devralmasyla zerinden byk bir yk kalktn ifade eder. Selahattin Adil
Bey, Cevat Paann geri dn ile Fransz zrhls Bouvetin batnn ayn ana denk
gelmesini Paann ayann uuruna balamaktadr. 16 Saat iki gibi anakkaleye
geen Cevat Paa nce karargha daha sonra Hamidiye Tabyas, imenlik Kalesi ve
Dardanos tabyalarn ziyaret etmitir.
18 Mart gn mttefik donanmas ar yara alm byk zrhllar batm ve
yzlerce asker kaybetmitir. Cevat Paa mttefik donanmasnn ekilmesini Dardanos bataryasnda izlemitir. Dardanos Bataryasndaki ehitlerden dolay zgn fakat dmann ekiliinden dolay gururlu bir ekilde Boazda dman donanmasnn gidiini seyrederken dudaklarndan u sz dklr: Gittiler Geemediler
Geemeyecekler17
Cevat Paa, 18 Mart Zaferinden dolay kendisine gelen tebrik mesajlarna Boaz
savunan subay ve erleri adna cevap verir ve zaferi onlarn azim ve cesaretinde grr.
14 Feridun Kandemir, General Cevat obanl Hatralarn Anlatyor, Yedign Dergisi, stanbul, 19
Austos 1936.
15 Ulu demir, Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, Trk Tarih Kurumu Yay.1990 Ankara s.XI-XII.
16 Selahaddin Adil Paa, Selahattin Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil Paann Hatralar,
Zafer Matbaas, stanbul 1982, s. 4142
17 Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, s.153
167
Ahmet Yurttakal
Askerlerine yaynlad mesajda gelen tebrikleri onlara ileterek daha fazla evk ve
azimle vazifelerine sarlmalarn isteyen coku dolu szlerle onlar gayretlendirir:
Birok yerlerden Mstahkem Mevki adna kutlamalar alnmakta olduunu
da mjdelerim. nceki gn sabahtan akama kadar sren bombardmanda,
dman binlerce mermi harcam olduu halde, elde edebildii sonucu tamamyla bildirmitim. Dmann bundan sonra giriecei bombardmanlarda
da elde edebilecei sonu bundan baka bir ey olamayacaktr. Biliyorsunuz
ki, askerlikte dayanma, baarnn esasdr. Kumandanlar, sava iinde yalnz kendi ktalarnn durumunu deil, dmann durumunu da daima gz
nne getirmeli ve o suretle sava etmelidir. Kalelerimizin bu suretle savaacana imanm kadar inan ve gven sahibiyim. nk subay kardelerimin
ve kahraman er evlatlarmn geen ki bombardmanda gsterdikleri kahramanlk ve dayanma gc, bu grevi gereince yapmay baarabileceimize en
kuvvetli gvencedir. Arkadalarm unu iyi bilmelidir ki alt yz yllk byk
bir slam devletinin gelecekteki yaam ve kaderiyle tmden ilgili bulunan bu
savata, kesin olarak lmek var dnmek yok! anl atalarmzn buralarn
alnmas ve sahip olunmasnda, gemite dkt kan, harcad emekler hep
bu gnk savunmada gstereceimiz hareketlere iarettir.
Taburlarmzda tek bir top kalncaya kadar ate pskreceiz, o da snmeye mahkm olunca, yiitesine tfeklerimize sarlacaz. Bizden tek birimiz
sa kaldka atei srdrerek dmana asla boyun emeyeceiz. Byk atalarmzn anl mazisi hatrlanm, kahraman Osmanl ordularnn tarihin
sayfalarna an veren byk baarlar, hep zorluklara katlanmak, direnme
ve dayanma gibi, Allah vergisi ksmetlerin okluudur. Bu alanda fazla sylemeyeceim. slam halifesinin ve tm milletin, hatta tm slam halifesinin
ve tm milletin, hatta tm slamlk dnyasnn gz bu savata bize dnk,
hayat ve emniyeti bizim hareketlerimize baldr. Yce Allah her zaman yardmcmz olsun, ordumuzu muzaffer eylesin.18
Cevat Paa, zafer sonrasnda asla kendini n plana atmam, srekli askerlerin
kahramanlklarndan bahsetmitir: Hatta o gece tabyalardaki btn erler gndz ki
mthi yorgunlua ramen gece sabaha kadar alarak tabyalarnn harap olan yerlerini tamir ettirir Toplar gmldkleri toprak ynlarndan karm, temizlemi ve
ertesi gn atee hazr vaziyete getirmilerdi. Her ihtimali dikkate alarak ertesi gne
hazrlanlm Cevat Paada bu almalar takip etmitir.19
18 Bnb. Halis (Ataksor) Bey anakkale Raporu, Arma Yaynlar, stanbul-1975, s. 7273.
19 Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, s.155.
168
anakkale Zaferinin Ardndan

Cevat Paaya yllar sonra 18 Mart 1915 gnnn en kymetli n sorulduu zaman: O gn gnein son klaryla Boazdan perian halde kmakta olan dman
filosunun grn idi cevabn verir.20
anakkale bombardmannda gsterdii stn ecaat ve gayretten dolay Altn
Muharebe Liyakat Madalyasyla taltif edildi.21 Almanya Devleti tarafndan ikinci rtbeden Croix de Fer nian verildi.22 Ayrca Avusturya-Macaristan imparatoru tarafndan ikinci rtbeden Merit Militer (Askeri Meziyet) Madalyas verildi.23
Ayrca 18 Mart gn zaferden dolay II. Kaiser Wilhelm, Bakomutan Vekili Enver Paaya yazd 20 Mart 1915 tarihli telgrafnda Cevat Paay tebrik etmi ve u
temennilerde bulunmutur:
Dn ve evvelki gn anakkale mdafaas esnasnda ihraz olunan parlak
muvaffakiyetlerinden dolay samimi hass tebrikatm beyan eder, i bu tebrikatmzn cesur kumandan Cevad Paaya kendi namna tebriini rica ederim. Cenab- Hak bundan byle dahi silahlarmz tevfikat- rabbaniyesine
mazhar buyursun.24
Geliboluda bulunan 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paada Cevat Paaya
zaferi tebrik iin u telgraf gnderir:
Dnk baarsndan dolay, Boazn anl mdafaasn, byk bir kvanla,
Kolordu adna kutlar ve gsterilen fedakrlklarn verek daha pek ok baarlara erimelerini yce Allahtan niyaz ederim.25
Ayrca Esat Paa ayn zamanda hatralarnda Cevat Paann stanbulu kurtaran
kii olarak anmaktadr: Dman donanmasnn anakkale Boazna yaklamak ve
Boaz zorlayp stanbula gelmek frsat vermeyenlerin birincisi Cevat Paadr.26
Cevat Paa, 1936 ylnda Yedign Dergisi ile yapt rportaj srasnda unlar sylemitir: Mehmetik olmasayd anakkale olur muydu? anakkale
Harbi dier sahalarda yaplan harplerle kabili mukayese deildir. Tasavvur
buyurun, denizde bir harp oluyor, fakat tede, karada drt kilometrelik bir
sahada da insanlar birbirlerine giriyorlar... Ve Mehmetik orada da gdasn20 Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, s.155.
21 BOA, .TAL, 1333.Ca-40
22 BOA, .TAL, 1333.Ca-37
23 BOA, .TAL, 1333.C-43
24 Tanin Gazetesi, 24 Mart 1915.
25 Ataksor, Bey anakkale Raporu, s.72
26 Yanya Savunmas ve Esat Paa, Genkur. ATASE Bk.l, Ankara 1983, s. 146
169
Ahmet Yurttakal
dan bile mahrum olduu halde memleketin kapsn beklemekten byk bir
zevk duyuyor.27
Cevat Paaya yllar sonra 18 Mart 1915 gnnn en kymetli n sorulduu zaman O gn gnein son klaryla Boazdan perian halde kmakta olan dman filosunun grn idi cevabn verecektir. 28
BOA, .TAL, 1333.R-12

anakkale Boazndaki muharebeler esnasnda gstermi olduu ecaat ve gayretten dolay anakkale Boaz Mstahkem Mevki Komutan Cevad Paann Gm Muharebe mtiyaz Madalyas ile taltif edildiine dair, Padiah Mehmed Read,
Sadrazam Said Halim Paa ve Harbiye Nazr Enver Paa imzalarn tayan irade. 23
ubat 1915
27 Kandemir, General Cevat obanl Hatralarn Anlatyor, s.
28 Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, s. 155.
170
anakkale Cephesinde Bir Komutan:

Selahaddin Adil Bey
Muzaffer ALBAYRAK*
anakkale Muharebelerinde grev alan komutanlar bu byk zaferin kazanlmasnda rtbe,

grev, yetki ve sorumluluklar dahilinde pay sahibi
olmu kahramanlardr. Bu komutanlardan birisi olan
Selahaddin Adil Bey, Austos 1914te binba olarak
girdii anakkaleden Ekim 1915te yarbay rtbesiyle
kmtr. Selahaddin Adil Bey, hem deniz hem de kara
muharebelinde bulunan birka komutandan birisi olarak anakkale Muharebelerinde mstesna bir yere
sahiptir. I. Dnya Savann en banda ilk grev yeri
anakkale olduu gibi, drt yl sren savan en sonundaki grev yeri de anakkale olmutur. Selahaddin
Adil Bey iin I. Dnya Sava anakkalede balam,
anakkalede sona ermitir.
anakkaleye Kadar Selahaddin Adil Beyin Hayat1
Selahaddin Adil, 19 Ocak 1882de stanbulun aramba semtinde dnyaya geldi. Babas Osmanl donanmasnda amirallie kadar ykselmi Adil Paadr. 14 Mart
1897de girdii Harp Okulunu 1899da temen olarak bitirdi. Kurmay subaylk eitimi iin Harp Akademisine devam ederek 1902 ylnda kurmay yzba olarak mezun
oldu. 19 Aralk 1902de amda bulunan 5. Orduya tayin edildi. 1905 ylnda Suriyedeki 5. Ordudan kendi istei ile ayrlarak Rumelideki 3. Orduya tayin edildi. Grev yeri
Serezdeki 9. Tmen idi. Buradan Nevrekoptaki ekya takibiyle grevli 66. Alaya
*
1
Uzman, Babakanlk Osmanl Arivi

Bu blmdeki bilgiler iin geni lde Selahaddin Adil Paann hayatn anlatt; Hayat Mcadeleleri, Zafer Matbaas, stanbul, 1982 kitabndan faydalanlmtr.
171
Muzaffer Albayrak
tayin edildi. 1906 ylnda Selanik Harp Okulunda ordu ve tekilat dersi hocalna
tayin edildi. Selanikteyken arkada Kazm Karabekir vastasyla ttihat ve Terakki
Cemiyetine katld. Ekim 1908de kurmay binbala terfi ederek Cisr-i Mustafa Paadaki 2. Ordu, 13. Alay 3. tabur komutanlna tayin edildi. 1909 ylnda 31 Mart Vakas srasnda Hareket Ordusuna katlarak stanbula geldi. 1910da stanbulda kurulan Mrettep Tmenin 2. Alay kumandanlna tayin edildi. 22 Aralk 1910da Bkre
Sefareti askeri ataeliine atand. 1911 ylnda talyann Trablusgarp igali ile balayan sava sebebiyle Bkreten Kahireye tayinini isteyerek buradaki Osmanl Fevkalade Komiserlii bnyesinde almaya balad. Kahiredeki grevi Trablusgarpta
savaan Trk subaylaryla irtibat salamak ve onlara her trl yardm ve kolayl
salamakt.
Ekim 1912de Balkan Harbi balaynca Vardar Ordusu kurmay heyetinde ikinci
ube mdrlne atand. Balkan Sava boyunca bu grevde kald. Selahaddin Adil
verilen grev gerei, malup olarak ricat eden Vardar Ordusunun Arnavutlukun
Adriyatik sahiline kadar ekilip gemilerle lkeye dnmesi iin gerekli almalar
yrtt. Balkan Sava malubiyeti zerine stanbula dnen Selahaddin Adil Eyll
1913te evlendi. 1913 Ekim aynda Trk-Bulgar Snr Dzeltme Komisyonuna seildi.
Komisyon bakan Albay Cevat Beydi (Paa). anakkalenin savunulmasnda omuz
omuza mcadele edecek olan ikilinin mesai arkadal o zaman balamt.
1914 Haziran aynda Avrupadan satn alnacak da toplarnn incelenmesi iin
oluturulan heyetin bakan olarak Avrupaya gnderildi. Almanya, Fransa, Belika
ve talyadaki top fabrikalar gezildi. 28 Temmuz 1914te Avrupada sava balaynca
grevlerini yarda kesip stanbula dnd.
Selahaddin Adil Bey anakkalede
1914 yl Austos ay banda btn Avrupa ktasna yaylan I. Dnya sava devam ederken Osmanl Devleti Almanya ile ittifak yapm olmasna ramen tarafszln ilan etmiti. Ayn zamanda genel seferberlik de ilan ettiinden lke apnda
youn bir askeri hareketlilik balamt.
Osmanl Devletinin askeri adan stratejik nemi haiz noktalarndan birisi olan
anakkale Mstahkem Mevki Komutanl da seferber olmutu. 10 Austosta Mstahkem Mevki Komutanlna Cevat Bey (Paa) atanmt. 15 Austos 1914te Mstahkem Mevki Komutanl kurmay bakanlna da Kurmay Binba Selahaddin Adil
Bey atand. anakkalede greve balad zaman Cevat Bey ve karargah Alman slah
heyetinin uygulamalar yznden karmakark bir halde bulunuyordu. Almanlarn
planna gre eski toplar tamamen geri alnacak, Boazda mayn mdafaasndan vazgeilerek adet torpido bataryas kurulacakt. Neyse ki seferberlik ilan edilince bu
kararlar uygulanamad ve savaa hemen girilmediinden durum dzeltmek ve hazr172
anakkale Cephesinde Bir Komutan: Selahaddin Adil Bey
lanmak iin vakit kald. Mstahkem Mevki Komutan Cevat Paa imknszlklardan
dolay hibir zaman karamsar ve mitsiz olmad.
anakkale Boaznn muhtemel bir saldrya kar tahkimi iine hemen baland
ve karadaki tabyalar elden geirilip yeni toplarla takviye edildi. Gemilerden karlan
toplarla yeni bataryalar oluturuldu. Boazn savunmas iin yaplacak takviyelerin
anakkale-Kilitbahir hatt ile ntepe-Eski Hisarlk hatt arasnda younlatrlmas ve
esas savunmann burada yaplmasna karar verilmiti. Karada bu almalar srerken
Austos ayndan itibaren denizde de mayn hatlar kurulmaya baland. Mayn hatlarn korumak iin top bataryalar, projektrler kuruldu.
26 Eyllde Akhisar torpidosu Boazdan gzetleme vazifesiyle kmken ngiliz
gemileri tarafndan engel olundu ve bundan sonra kacak gemilerin yakalanaca
bildirildi. Bylece Boaz tm gemi geilerine kapatld. 29 Ekim 1914te Osmanl donanmasnn Amiral Souchon komutas altnda Karadenizdeki Rus limanlarn
bombardman etmesi zerine 1 Kasmdan itibaren Rusya ile harp balad. Rusya ile
mttefik olan ngiltere ve Fransa da Osmanl Devletine sava ilan etti. anakkale
Boaz nnde beklemekte olan ngiliz-Fransz mttefik donanmas 3 Kasm 1914te
Boazn giri tahkimat olan Seddlbahir ve Kumkale tabyalarn bombardman etti.
Bu bombardmanda yaanan bir talihsizlik sonucu, dman bombardman Seddlbahir Kalesi iindeki cephanelie isabet ederek havaya uurdu. Cephaneliin yanndaki snakta bulunan 81 er, 5 subay anakkalenin ilk ehitleri olarak tarihe geti.
Selahaddin Adil Bey anakkalede iken 29 Kasm 1914te kurmay yarbayla terfi etti.
anakkale Deniz Muharebelerinde Selahaddin Adil Bey
1915 yl Ocak aynda ngilizler, Osmanl Devletini safd brakmak amacyla
stanbulu hedefleyen bir deniz harektna karar vermilerdi. Bu harekta Fransz
donanmas da katld. Harekt plan; anakkale Boaz tahkimatn zorlayarak tabyalar susturmak, alan yoldan Marmaraya geen mttefik donanma eliyle Osmanl
Devletini teslim olmaya zorlamakt. 19 ubat 1915te ngiliz-Fransz mttefik donanmas boaz giriindeki bataryalar saatlerce bombardman etmiti. 25 ubatta tekrar boaz nne gelen mttefikler giri tabyalarn yeniden bombardmana tutarak
susturdu. Bundan sonra boazdan ieri girerek sahil bataryalarn topa tuttular. Bu
srada mayn tarama gemileri de denizdeki mayn hatlarn temizlemeye baladlar.
Dman donanmas gece yarsndan sonra mayn temizleme iine baladndan sabaha kadar sahil bataryalaryla mcadele devam ediyordu.
7/8 Martta Nusretin maynlar dmana sezdirilmeden atld. Selahaddin Adil
Bey Ocak ayndan beri eini stanbuldan anakkaleye getirmi ve ehir merkezinde
tutmu olduu bir evde kalmaktayd. 19 ubatta deniz muharebesi balaynca ehrin
10 km. dnda bulunan Hac Paa iftliindeki karargha tanm olduklarndan ve
173
Muzaffer Albayrak
harp hi aralksz devam ettiinden evine gidememekteydi. Bu yzden eiyle mektuplaarak haberleiyordu.
Cevat Paa da deniz harbi baladndan beri Hac Paa iftlii binasndaki
kararghtan geceleri bile ayrlmyordu. Kendisi ok erken kalktndan erken yatyordu. Kurmay heyetindeki subaylar geceleri birinci ube mdr Osman Zati Beyin
odasnda toplanarak alageldiimiz mayn toplama mcadelesinin balamasn beklerken ellerine geen Binbir Gece Masallar kitabn okumaktayd. Bir gece yksek
sesle glp ve grlt edilince Cevat Paa uyanm ve hakl olarak kzmt. Fakat btn gnn yorucu almalarndan sonra geceleri de gnein domasna kadar grev
yapmakta olan karargh heyeti bu gibi eylerle moral bulmaya alyordu2.
anakkalede dmana kar cansiperane mukavemet eden, gecesini gndzne
katan Mstahkem Mevki ktaat buna ramen dmann boazdan geemeyeceini
garanti edemiyordu. Mstahkem Mevki Kurmay Bakan olarak Selahaddin Adil Bey
de elinden gelenden fazlasn yapmaya almakla beraber endielidir ve anakkaleye
getirmi olduu eini tekrar stanbula geri gndermeye almaktadr. Kararghta
olduundan eiyle mektupla haberlemektedir. 3 Mart 1915 tarihli mektupta yle
yazyor:
Ne ekilde hareket etmen gerektiine dair fikrimi sana evvelce de syledim.
Bu harp memleketlerin hayat-memat meselesi olduundan ne kadar srecei
malum deil. Herkes dman sonuna kadar vurmaya karar vermitir. Fikrim
u:
1- Buradan dman getii halde, stanbul da taht- emniyette (gven iinde)
olmamakla beraber, herkesin bana ne gelirse bana da deyip gidersiniz.
2- Veya imdiden ierilerde; Bayrami, Karesi, Balkesir gibi bir yere gndereyim.
Benimle beraber bulunduka bittabi ara sra haber almakla beraber sizin ve
yavrumun bedenen ve benim fikren megul olmamaklm pek tabii.
Ben stanbulda Serverle birlikte gitmeni ve fakat stanbulda kalmayp yengem ve ocuklarla birlikte Eskiehire ekilmelerini tercih ediyorum.
stanbula git fakat orada kalmayn, mektubumu pedere, yengeme gster. Hemen bir an evvel Eskiehire ismi aklma gelmeyen beyin yanna gidiniz.
Daha bir-iki gn iin burada tehlike yok. Bugn akama doru Kaleye inerek
eyalar hazrlayp ilk vapurla stanbula gidersiniz. Fakat dediim gibi orada
kalmayp Bursaya, Eskiehire, neresi olursa dhili bir yere gidiniz.
2
174
Selahaddin Adil, Hayat Mcadeleleri, Zafer Matbaas, stanbul, 1982, s. 221.
Anadoluya gemenize aabeyim veya yengem raz olmazsa sen yalnz skdardakilerle beraber hareket et.
Selahaddin Adil3
Selahaddin Adil eini raz ettikten sonra gemi ayarlamaya alrken 4 Mart 1915
tarihli mektubunu gnderir:
Reit Paa Vapuru vaka daha iyi fakat bunun stanbula m yoksa baka yere
mi gidecei belli deil. Hlbuki Leon, Geliboluya urayp doru stanbula gidecek. Rmorkr deyip de kk bir ey zannetme. Sizin Edremit kadar bir
eydir. Sonra Kaptana sylendi. Sana kamarasn tahsis edecek. Her trl
istirahatn temin olunacak. Zaten havalar gzel merak etme, rahata gidersiniz. ayet Reit Paa daha evvel hareket eder ve doruca stanbula giderse
ona bindiririm. Ahmed Efendiyi size gnderdim. Ne lzmsa yapacak. Bac
da beraber olduktan sonra rahat ve emin olursun.
Meln heriflerin [dmann] ne yapmak istediklerini henz bilmiyoruz. Her
halde daha on-onbe gn Boazdan geemezler. Siz de stanbulda hazrlanr
ve mmkn olursa aabeyimden de izin alrsnz.
Selahaddin Adil4
En sonunda eini stanbula gnderen Selahaddin Adil Bey bir taraftan grevini
yaparken dier taraftan ailesini merak etmektedir. stanbulda bulunan eine 17 Mart
1915 gn yazd mektup hem savaa hem de ailevi durumlara dair bilgiler vermektedir:
Geen gn Niyazi Beyden bir servis aldm ve cevap verdim. skdarda olduuna, shhatinize memnun oldum. Naslsn? Doktora gitmeni yazm idim.
Rica ederim ihmal etme bir mektup ile bana hl ve vaziyetini bildir.
Burada on gndr sknet var. nsan heriflerin ne yapmak istediklerine, ne
yapacaklarna akl erdiremiyor. Henz biz de iftlikte oturuyoruz.
Aabeyim bir haftadr gemisiyle stanbula dnd. Belki grmsnzdr.
Bir eye ihtiyacnz olursa yaz.
Peder de Kanlca da m? Elhasl vaziyet-i umumiyeniz (genel durumunuz)
hakknda bana malumat verir mektubunu yaz, bu mektubu sana getiren askere teslim et.
3
4
Selahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden MektuplarHatralar, (haz. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2007, s. 152.
Selahaddin Adil Paa, Mektuplar- Hatralar, s. 154.
175
Muzaffer Albayrak
Beni merak etme. Validelerin ellerinden perim. Teyzelerine ihtiram. Niyazi

Beye selam, ocuklarn gzlerinden perim.
Selahaddin Adil5
Byk gn gn gelip atm dman filosu kesin sonu almak zere 18 Mart
sabah btn gcyle Boaza yklenmiti. 18 Mart gn pek erkenci olan Cevat
Paa, Geliboluya gelmi olan 3. Kolordu Komutan Esat Paay ziyaret ve Bolayr
istihkmlarn tefti etmek zere Gelibolu Yarmadasna gemiti. Byk bir dman filosunun Boaza doru ilerledii haber alnnca bu durum telgrafla kendisine
bildirildi.
stanbuldaki genel karargha da durum bildirilmiti. Alnan cevapta her 10
dakikada bir harbin seyrinin bildirilmesi emrediliyordu. Hkmetin gerektiinde
Anadoluya ekilmek ve acele alnmas ve uygulanmas gereken nemli kararlar alm
olduu anlalyordu. Dmann anakkale Boazn getii anda stanbuldaki hkmet ve saray mensuplarnn Anadoluya nakli balayacakt.
Selahaddin Adil, hatratnda bu gn yle anlatr:
Dmann Boaza doru ilerlediini haber alnca, biz de kararghn birka
yz metre ilerisinde Boaz ta giriine kadar hemen btn bataryalar grmeye msait tepecikteki gzetleme mevkiinde drbnlerin bana gemitik.
Boaza giren filoda ilk atei Triumph zrls 11.15te yapt.
18 Mart gn Saat 11.15ten saat 14e kadar vaziyet nazik olarak devam etti.
Bu nezaketi bizzat kendi ahsmda hissediyordum. Ne yazk ki komutanmz
bu sabah Geliboluya gitmi olup henz dnmemiti. Bu sebeple o gn btn
sorumluluk zerimde bulunuyor, her an Cevat Paann dnn bekliyordum.
Saat 14te bulunduumuz yerden Bouvetin batmakta olduu grlyordu.
Hepimizin yznde bir mit tebessm belirmi, sabahtan beri gitgide artan
yreimizdeki arlkta bir geveme hissetmitik.
Bana gelince; sabahtan beri tamakta komutanla veklet etmenin olduum manevi mesuliyet ykn, birka dakika sonra gzetleme mevkiine gelmi olan Cevat Paaya mjdeli haberi vererek devretmi olmakla hem rahatlam hem de genel durumun mit verici bir hal aldn, vazifemin de
hafiflemi olduunu grm olmakla ayrca memnun olmutum.6
5
6
176
Selahaddin Adil Paa, Mektuplar- Hatralar s. 155.

Selahaddin Adil, Hayat Mcadeleleri, s. 226-227.
Bouvetin bat tam da Cevat Paann Rumeliden Anadoluya ayak bast zamana tesadf ettiinden Selahaddin Adil bu olay paann ayann uuruna balar.
Bouvetnin bat muharebede dnm noktas olmutur. Hemen peinden Irresistible ve Ocean zrhllarnn da batmas zerine mttefik donanma perian halde
Boaz terk etti. 18 Mart gn zafer Trk askerinindi. Kazanlan zaferde en byk
vgnn ate altnda ylmadan mcadele eden erlere ait olduunu syleyerek 18
Mart zaferini u cmleyle zetler:
18 Martta baarnn en mhim noktas erlerin ve subaylarn vazifedeki
fedakrldr. Gerek Anadolu Hamidiyesini tutan Alman ve Trk askerleri
gerek Rumeli Hamidiye ve Mecidiye, Namazgh tabyalar ve merkez grubu
efrad btn gn vazifeleri bandan ayrlmamlar ve elinden hizmet gelmeyen yal askerlerimiz su tamak, ezan okumak vesair suretle maneviyat
ykseltmeye almlardr. Mecidiye tabyas defa ate altnda askerini
deitirmiti.
Malzemenin kymeti ne olursa olsun iyi kullanlr ve azim ve iman ile maksada doru yrtlrse baarya ve neticeye ulamak mmkn olur. Her zaman maneviyatn, inancn kuvvetli bulunduran tarafn muvaffak olacana, 18 Mart muharebesi gzel bir misal tekil eder.7
anakkale Kara Muharebelerinde Selahaddin Adil Bey
18 Mart Deniz zaferinden sonra, Mttefikler denizden geite baarl olamaynca karaya asker kararak tabyalar kara ordusuyla drp, donanmaya Marmara yolunu amak iin karma hazrlklarna balad. Trk genelkurmay da 25 Mart
anakkalenin savunmasyla grevli 6 tmenden oluan 5. orduyu kurdu. Komutanlna Liman von Sanders atand. 25 Nisan 1915te kara muharebeleri baladnda
Mstahkem Mevkide bulunan Selahaddin Adil, 29 Nisan 1915te zmirden gelen 12.
tmen komutanlna tayin edildi. Eine yazd 23 Mays 1915 tarihli mektupta yeni
grevini haber veriyordu:
Bugn tmenimle cephe hattna giriyorum. Cenab- Hakktan muvaffakiyetler temenni eder, sizin ve yavrumun gzlerinden perim. Artk mektup
yazmak belki mkl olacak, ara sra her halde malumat vermeye alrm.
Sizleri Cenab- Hakka ve aabeyime emanet ediyorum. Yengemin ocuklarn
gzlerinden ve pederin ellerinden perim. Biradere selam. skdardakilere,
Servergillere ihtiram ve selamlar.
Selahaddin Adil8
7
8
Selahaddin Adil Paa, MektuplarHatralar, s. 46.

Selahaddin Adil Paa, Mektuplar- Hatralar, s.157.
177
Muzaffer Albayrak
12. Tmen 26 Maysta Gney Grubu yedei olarak Altepe gerisinde toplanmt. Tmenin 34 ve 36. Alaylar gelmiti. 35. Alay, zmirde braklmt. Bu alay yerine
tmene 22. Alay verilmiti. 4-6 Haziran 3. Kirte muharebesinde 22 Alay sa kanat, 34
ve 36. Alaylar sol kanat ihtiyat olarak cepheye sevk edilmi muharebeye katlmt9.
3. Kirte Muharebesinden sonra Gney Grubu komutan Weber Paa cephenin durumundan memnun deildi. Cephe hattnn geriye alnmasn istiyordu. Ayrca Alman
kurmay bakan Thauvenayla anlaamyordu. 3. Kirte muharebesinden sonra eitli
tmenlere bal 21 taburluk bir kuvvet toplam 2 kmlik bir alanda birbirine karm
bir yn halindeydi. Grup kurmay bakan Yarbay Thovaney durumdan mitsizdi ve
cephe hattnn geri ekilmesini neriyordu. Gerideki 7 taburluk kuvvetin cepheye alnarak birbirine karm ktalarn geriye alnp yeniden organizasyonu gerekiyordu.
Grup Kurmay Bakan Yarbay Thovaney ordu komutanl emriyle stanbula
dnme emri ald. Yerine kurmay Binba olak Hseyin Selahaddin atanmt. Ancak
onun greve balamasna kadar geici olarak 12. Tmen komutan kurmay Yarbay
Selahaddin Adil grevlendirildi. 5 gn iinde grup kurmay subaylarndan Bursal
Binba Mehmed Nihat Beyle birlikte, dzensiz, karmakark durumda olan cephede yeni bir organizasyon yaparak karkla son vermilerdir. Bu sayede srekli
muharebeler sonucu ypranm birlikler geriye alnarak dinlenme ve kendilerini toparlama frsat verilmitir.
Selahaddin Adil birlikleri yeniden organize etti. Gney grubu cephesinin tmenle tutulmas konusunda Weberi ikna etti. Bylece cephe ferahlam 4 tmen
Grup ihtiyat olarak geri alnm oldu. 13 Haziranda Hseyin Selahaddin gelerek grevine balad10. O srada Gney Grubu kurmay heyetinde bulunan Bursal Mehmed
Nihat Bey Selahaddin Adilin ksa srede baard bu iten dolay ondan vgyle sz
etmektedir. sSelahaddin Adilin eine yazd 13 Haziran 1915 tarihli mektup cephedeki konumunu anlatmaktadr:
Grup Erkan- Harbiye Riyaseti [Seddlbahir Grup Komutanl Kurmay
Bakanl] vazifesini muvakkaten ifa ettikten sonra tekrar Frkama iltihak
ediyorum. ok kr vcuta afiyetteyim.
Kereviz Deresi, Frkamn bulunduu hattn birka yz metre gerisindeki her
gn pek ok, bazen yzlerce heda ve mecruhine penah olan kanl bir mahaldir. Cenab- Hakkn hfz ve inayetiyle muharebeye devam ediyoruz. Bu
gece bir aydr ileride bulunan frkam, istirahat iin biraz geriye geldi.
Selahaddin Adil11
9
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi, c. 5, 3. kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1980, s. 45.
10 anakkale Cephesi, s. 84.
11 Selahaddin Adil Paa, MektuplarHatralar, s. 159.
178
12. Tmen Seddlbahir cephesinin sol kanadnn savunulmasyla grevlendirildi.

13 Haziranda grevi 2. Tmene devrederek ihtiyata alnd. 21 Hazirandaki Kerevizdere Muharebelerinde zaten ypranm bir tmen olan 2. Tmene takviye olarak
tekrar cepheye srld. Kerevizdere Muharebelerinden sonra 12. Tmen yine cephenin savunulmasn stlendi. 5 Temmuzda srekli muharebelerden yorgun den
12. Tmen dinlendirilmek zere cephesini 4. Tmene devrederek Altepe gerisinde
ihtiyata alnd. 7 Temmuzda 12. Tmenin Saros Grubundaki 8. Tmenle yer deitirmesi ordu komutanlndan emredildi. Emrindeki 22. Alay geride braklacakt12.
10 Temmuzda Bolayra gelen 12. Tmen zmirden gelen 35. Alayn da katlmasyla
kadrosunu tamamlam olarak ikmal edildi. Gney grubundaki srekli muharebelerde kanl boumalarda 12. Tmen nemli kayplara uram, baz birliklerinde %40
orannda zayiat vard. Selahaddin Adil 15 Temmuz 1915te eine gnderdii mektupta tmeninin vaziyetini bildiriyordu:
Evvelce bildirdiim vehile lehl-hamd Geliboluya geldik. Saros Grubunda
bulunuyorum. Frkamda beraber. Ahval-i fevkalde zuhur etmezse la ekall
bir ay muharebeye girmede burada talim ve terbiye ile itigal edeceiz ki ahsm iin ehemmiyetsiz i. nallah geecek mddet zarfnda biraz kendime
gelirim.
Cenab- Hakka hamd sena olsun. Frkam btn Ordunun en anl, en gzide bir cz olduunu ispat etti ki; iki ay mtemadiyen gazetelerin metanetinden bahsettii sol cenah, btn Fransz ve bir ksm ngiliz kuvvetlerine
kar tutmakla dman yldrd. Amma ben de, fedakr zabitlerim de, kahraman efradm da bitti. Her biri, kann pahalya satarak dmana iki-
misli zayiat verdirdi.
Selahaddin Adil13
12. Tmen Bolayrda 16. Kolordu emrindeydi. Kolordu komutan Albay Feyzi
Bey 12. Tmenin Selahaddin Adilden nceki komutanyd. 6 Austosta Anafartalar
mntkasna yaplan dman karmas zerine 7 Austos sabah Saros Grubundaki
7 ve 12. tmenlerin oraya sevki emredilmiti. 12. tmen saat 12de Bolayrdan yola
kt. 8 Austos sabah Anafartalar gerisine ulald. 8 Austos leden sonra taarruz
edilmesi ynnde Liman Paa tarafndan verilmi olan emrin askerin yorgunluu,
birliklerin tam toparlanmad, acil taarruz iin sebep olmad, hazrlksz taarruzlarn kt sonular verdiine dair Gney Grubundan alnan ac dersler gibi gerekelerle 7 ve 12. tmen komutanlarnn birlikte gr bildirmeleri zerine Kolordu
Komutan Feyzi Bey taarruzu onlarn istei dorultusunda 9 Austos afak vaktine
12 anakkale Cephesi, s. 221.
179
Muzaffer Albayrak
erteledi. Ancak bu karar Feyzi Beyin grevinin sonu ermesine yol at. Yerine Mustafa kemal tayin edildi.
9 Austos sabah muharebe balad. Akama doru ngilizler sahile kadar atlmt. Gelen raporlardan Mestantepenin igal edildii bildiriliyordu. Muharebenin
sonucundan Liman Paann memnun olacan umarken ertesi gn Paann azarlamas ile karlat. Paa Mestantepenin igal edilmemi olduunu raporunun doru
olmadn sert bir ekilde sylemiti14. Mestantepe bata igal edilmise de sonradan
gemi bombardman ve yangn kmas sebebiyle birliklerimiz tarafndan tahliye edilmiti. Farknda olmadan yaplan bir hatadan dolay maruz kalnan bu muamele derin
bir znt ve tmen adna elem duymasna sebep olmutu.
Selahaddin Adil, duyduu znt sebebiyle, bal bulunduu Kolordu Komutan
olan Mustafa Kemalin amltekkedeki kararghna giderek durumu ayrntl olarak kendisine anlatm ve ordu komutannn gveni kalmam ise grevi brakmaya
hazr olduunu bildirmiti. Ancak Liman Paa birka gn sonra Selahaddin Adilin
kararghna gelerek cepheyi gzetlemi, verilen malumatlar memnuniyetle dinledikten sonra getirdii birka harp madalyasn gerekenlere verilmek zere brakarak
gven tazelemitir15. 8 Austosta Selahaddin Adil Beyin aabeyi Muzaffer Beyin komutan olduu Barbaros Hayrettin Zrhls Gelibolu nnde ngiliz E-11 Denizalts
tarafndan batrld. Muzaffer Bey sa kurtulmutu.
18 Eyllde ordu komutan emriyle 13. Tmen komutan Havik Beyle grev yerleri deiti. Bu deiiklie kararghnn savunma hattna yaklatrlmas hakknda
Kolordu kurmay bakan vastas ile biraz da srarl olarak yaplan mdahaleci talebin, gereke gsterilerek yaplmamasnn cephe komutanlnda (Mustafa Kemal)
yaratt gocunma m yoksa mektepten beri tant Vehip Paann arzusundan m
ileri geldiini anlayamamt16. Yeni tayin olunduu 13. Tmen, Vehip Paa ile birlikte
Gney Cephesine gelen birliklerdendi. Seddlbahir cephesinin sol i tarafn tutmaktayd. Mntka komutan Fevzi Paa (akmak) idi.
Gney cephesine geldikten sonra nispeten sknet salanm, siper muharebeleri yaanmt. Cephane snrl olduundan idareli harcanyordu. Vehip Paa gnlk 4 mermiden fazla harcayan batarya komutann hesaba ekiyordu. 13. Tmen
15 Ekimde cepheden geriye alnarak 21 Ekimde arkye hareket etti. 25 Ekimde
arkye geldi. 30 Ekimde Keana ordugha yerletiler17. Keandan eine yazd 3
Kasm 1915 tarihli mektup cephe gerisinden yazlmaktayd:
14
15
16
17
180
Selahaddin Adil, Hayat Mcadeleleri, s.263.

Selahaddin Adil, Hayat Mcadeleleri, s. 265.
Kean civarna yerletik. Her halde burada arkyden ok duracaz. Fakat ne kadar, bunu ancak Allah teala bilir. ngiliz, Fransz, dmanlarmzn
harektna balyz. Fakat imdilik birka hafta kalmamz muhtemel. Mektuplarn buraya gnder. zin iin urayorum. nallah muvaffak olursam
telgrafla bildiririm.
ok kr shhatim iyidir, burada st, tereya ve yumurta, tavuk mebzul ve
ucuz. Bugnden itibaren besiye baladm. Biraz daha kendimi toplamaya
alyorum.
Selahaddin Adil18
1916dan 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesine Kadar Selahaddin Adil
Selahaddin Adil anakkale cephesinden ktktan drt ay sonra Mart 1916da
dou cephesinde gnderildi.15 Mart 1916da Trabzon-Gmhane hattnda Ruslara
kar kurulan cephede bulunan 11. Kolordu komutanlna atand. 13 Eyll 1916da
11. Kolordu komutan iken tenzil-i rtbe ederek 2. Kafkas Tmeni komutanlna
tayin edilmesine itiraz ederek stanbula dnd.18 Kasm 1916da zmirdeki 17.
Kolordu Komutanlna atand. 21 Kasm 1917de anakkale Mstahkem Mevki
Komutanlna atand. 1918 Austos aynda sahil topuluu konusundaki gelimeleri grmek zere Flandr cephesine gnderildi. 1918 Ekim aynda yeniden anakkale
Mstahkem Mevki Komutanlna dnd.
30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi hkmlerini yerine getirmek
zere anakkale Mstahkem Mevkiinde grevlendirildi. Bataryalarn boaltlmas,
Boazdaki maynlarn kaldrlmas, silah ve cephanenin gnderilecek tilaf subayna
devir ve teslimi ilerini yerine getirdi. 11 Kasm 1918de anakkale Boaz temizlendikten sonra kendini Mstahkem Mevki Komutan olarak tantan tilaf Devletleri
komutan Krokeri Rumeli Mecidiye Tabyasnda kabul ederek Mstahkem Mevki
Komutanln devretmitir.
Selahaddin Adilin kaderi savan son ylnda onu tekrar anakkale Mstahkem
Mevki Komutan olarak anakkaleye sevk etmi, Mondros Mtarekesi imzalandnda mtareke hkmleri gerei anakkaleyi dmana teslim etme acsn yaatmtr.
Binlerce ehit pahasna mdafaa ettii anakkaleyi teslim etmenin onun ruhunda nasl bir yara at u szlerinden anlalmaktadr: Kumandam altnda on binlerce ehit verdiimiz, gerek kara savalarnda anl zaferler kazandmz anakkale
Mstahkem Mevkiinin teslimi gibi ar bir grevin yerine getirilmesi uradmz fe18 Selahaddin Adil Paa, MektuplarHatralar, s. 175.
181
Muzaffer Albayrak
laketli sonucun ilk uygulama darbesinin acs bana dmt19. Buna ramen hibir
zaman mitsizlie kaplmayan Selahaddin Adil, 15 ubat 1920de Harbiye Kurmay
Okulunda verdii konferansta subay adaylarna szleri ok anlamldr:
Bugn mtareke ve genel durum tesiriyle herkeste az ok mesleinde bir tereddt fikri mevcut ise de gelecek hibir zaman belli olmadndan btn
arkadalarmn her bir hale kar hazr olmalar ve almalar lazm geldii
kanaatindeyim.
Karamsarln fena olduunu, en kk cretkrane teebbslerin baarl
sonular vereceini ve gayeye doru yrmek lazm geleceini ifade etmek
isterim.20
Belki de anakkale Muharebelerinin en yksek kazanc bu szlerde gizlidir.
anakkale Zaferi Trk milletine ve ordusuna erinden komutanna kadar yksek
bir zgven kazandrmt. anakkalede muharebe edenler yokluklar, imknszlklar
iinde bile olunsa, azim, gayret, cesaret ve inanla nelerin baarlabileceini yaayarak renmilerdi.
Selahaddin Adil Bey de bu tecrbesini gelecein kurmay subay adaylarna aktararak onlara anakkale Ruhunu ilham etmitir.mitsizlie ve karamsarla kaplmayan Selahaddin Adil Bey, Anadoluda balam olan Milli Mcadeleye katlmakta tereddt etmedi. 15 Haziran 1920de Milli Mcadeleye katlmak zere stanbuldan ayrld. 27 Haziran 1920de Gney Cephesi komutanlna tayin edildi. 13 Eyll 1921de
2. Kolordu Komutanlna tayin edildi. 15 Ekim 1921de mirliva (tmgeneral) oldu.
22 Kasm 1922de Ankara Hkmeti tarafndan stanbul Kumandanlna tayin
edildi. Bu grevde iken Lozan Antlamas hkmlerine uyularak 25 Austos 1923ten
itibaren igal kuvvetlerinin stanbulu tahliyesi hazrlklarna ve binalarn tarafmza
teslimine baland. Eyll ay sonunda igal kuvvetleri stanbuldaki binalar boaltp
askeri birlikleri memleketlerine gndermilerdi.
2 Ekim gn Galata rhtmndaki Arabic transatlantiinde Mondros Mtarekesi
hkmleri gereince tilaf kuvvetleri tarafndan el konmu olan btn cephane ve
sava malzemesinin Trk Hkmetine teslim edildiine dair hazrlanan belge igal
kuvvetleri komutanlar ve Selahaddin Adil Paa tarafndan imzalanarak son ilem
yerine getirildi. 2 Ekim gn igal kuvvetleri komutanlar Selahaddin Adil Paa tarafndan lkelerine yolcu edildi.
19 Selahaddin Adil, Hayat Mcadeleleri, s. 298.
182
Selahaddin Adil Paa, 2 Ekimde lkelerine uurlad igal kuvvetleri komutanlarna el sallarken mutluluuna diyecek yoktur. Onbinlerce ehid kan pahasna kazanlan anakkale zaferinde hem deniz hem de kara muharebelerinde bulunmu bir
komutan olarak Mondros Mtarekesi gerei yine kendi eliyle anakkaleyi dmana
teslim etmi olan Selahaddin Adil bu defa stanbulu igal kuvvetlerinden geri alan
komutand.
Selahaddin Adil Paa 29 Eyll 1923te kendi isteiyle emekliye ayrld. 1923ten
itibaren ticaretle urat. 1950-54 aras Demokrat Partiden Ankara milletvekili oldu.
27 ubat 1961de vefat etti. stanbul Zincirlikuyu Mezarlna defnedildi. Naa 29
Kasm 1988de buradan alnarak Ankarada Devlet Mezarlna nakledildi.
Selahattin Adil Bey anakkale'de (soldan ikinci)
183
Cafer Tayyar Eilmez ve anakkale Muharebeleri
Zll KELE*
anakkale Muharebeleri, I. Dnya Savann en

etin ve sonular bakmndan en nemli cephesidir. Cephe, ngiltere ve Fransann Boaz geerek,
stanbulu almak ve Osmanl Devletini sava d brakmak hedefiyle almtr. Bylece Rusyaya sava
malzemeleri ulatrlarak bu devletin sava kabiliyetini artrmalar mmkn olaca gibi, Almanya gney
dou ynnden kuatlarak, sava ksa srede sonlandrlabilecekti. Planlanan hedef dorultusunda zamann en modern ve gl silahlaryla donatlm ngiliz
ve Fransz bileik filosu, 1914 Austos ay ortalarnda
blgede konulandrlmaya balamt. Nihayet 19 ubat 1914te etkin taarruz harekt balam, tilaf gemilerinin ar bombardmanyla Boazn iki ynndeki
Trk tabyalar tahrip edilmiti. 18 Mart 1915 gn
yaanan deniz muharebeleri, ngiliz ve Fransz donanmasnn hezimetiyle sonulanmt. tilaf Devletleri iin artk karaya kmak ve burada etkin bir hkimiyet kurduktan sonra Boaz geerek, hedefe ulamak plann uygulamaktan baka yol kalmamt. Zira deniz yoluyla anakkaleyi geme teebbs,
ngiltere ve Fransaya hem itibar kaybettirmi hem de sava gc bakmndan ciddi
kayplara mal olmutu. Hazrlklarn hzla tamamlayarak, 25 Nisan 1915 gn ayn
anda Kumkale, Seddlbahir ve Arburnuna karma harektna baladlar. Bylece
kara muharebeleri dnemine geildi.1
*
1
Yrd. Do. Dr., Pamukkale niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi.

Geni bilgi iin bkz. Gen. Kur. Bk. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Harekt, I nci
Kitap (Haziran 1914-25 Nisan 1915), V nci Cilt, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993. Ayrca bkz.
smail Bilgin, anakkale Sava Gnl, Gn Gn, Saat Saat anakkale, Tima Yaynlar, stanbul
2009, s. 23-175.
185
Zll Kele
anakkale Muharebelerinde komuta kademesinde yer alan birok Trk Subay,

I.Dnya Savanda cepheden cepheye koarak hizmet etmi, Savan sonunda Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesine dayanarak igal edilen vatann
kurtarmak uruna hayatn ortaya koymu ve zerine den vazifeyi yerine getirmeye almtr. Bu isimlerden biri de Milli Mcadelenin Trakya Milli Kumandan
olan Cafer Tayyar (Eilmez) Paadr. Cafer Tayyar Paa2, anakkale Muharebelerine
grev ve unvan noktasnda 1. Tmen Komutan Yarbay Cafer Tayyar Bey olarak katlmtr. almamzda ncelikle Cafer Tayyar Paa askeri ve siyasi ynleriyle tantlacak, ardndan anakkale Savalarndaki rol irdelenecektir.
Askeri ve Siyasi Ynleriyle Cafer Tayyar Paa
Cafer Tayyar Paa3, 1878 ylnda Kosova Vilayetinin Pritine Sancanda dnyaya gelmitir. Babas Plevne ehitlerinden Yzba Emin Efendidir. Eitimine, Drama
dadi-i Mlkiye Mektebinde balam, Manastr Askeri Rtiyesinde ve dadisinde
devam etmitir. 1 Mart 1898de balad Harp Okulunda Kurmay snfna seilmi;
4 Ocak 1904te Harp Akademisinden Kurmay Yzba rtbesiyle mezun olmutur.4
Harp Okulu dnem arkadalar arasnda Ali Fethi (Okyar), Hafz Hakk, Ali Fuat
(Erdem) Kara Vasf (Karakol) gibi ahsiyetler bulunmaktayd.5 ttihat ve Terakki
Cemiyetine ye olan Cafer Tayyar Paa, Cemiyetin skp ubesinin kuruluunda ve
blgede tekilatlanmasnda aktif olarak grev almtr.6
Stajn, merkezi Selanikte bulunan III. Orduda skp, 72. Nizamiye Alay ve
skp Topu Alaynda tamamlamtr. Sonra srayla Kosova Mntka Kumandanl
Kurmay Bakan, Metrovice Tmeni Kurmay Bakan, Aydn Ekya Takip Kumandanl, Takip Mfrezesi Kumandan Yardmcl, Aydn Divan- Harp yesi ve demi Divan- Harp Reisi grevlerinde bulunmutur.7
2
3
4
5
6
7
186
almamzda anakkale muharebeleri srecinde yarbay olan Cafer Tayyar Eilmezden, anlatm ve
yazm birlikteliinin salanmas iin daha sonra iktisap edecei Paa rtbesiyle sz edilecektir.
Geni bilgi iin bkz. Zll Kele, Cafer Tayyar (Eilmez) Paa, (Baslmam Doktora Tezi), A, TTE,
Ankara 1993.
Genel Kurmay Bakanl, Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Rtbedeki Komutanlarn Biyografileri, Ankara 1972, s. 129; Cafer Tayyar Paa, Baslmam Hatrat, s. 1. Merhum Cafer
Tayyar Paann sz konusu hatrat, kendi el yazsyla Osmanlca olarak kaleme alnmtr. Burada
doumundan balayarak, 1924 yl Ekim ayna kadar hayatndaki nemli olaylar ksaca anlatlmaktadr. Cafer Tayyar Paa, hatralarn tamamlamak zere nemli belgeleri ve konular notlar halinde
dosyalamtr. almamzda belgeleri, kendi dzenledii dosya adlaryla, bilgi notlar da notlarndan
eklinde gsterilecektir. Bu vesile ile bir kez daha zel arivinden yararlanma imkn veren Eilmez
ailesine teekkr bor bilirim.
Ali Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, (haz. Cemal Kutay), stanbul 1980, s. 6; Fethi Tevetolu, Ali
Fethi Okyarn Gnlk Hatralar, Belgeler, Trk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi, X/16, (1987), s. 113.
Cafer Tayyar Paa, s. 3; Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1908, stanbul 1982, s.
210.
Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
Staj dneminde Srp ve Bulgar eteleriyle baaryla mcadele eden Cafer Tayyar Paa8; 4 Austos 1910da pek Sanca Mutasarrfl ve Kumandanl ve Kosova
Mrettep Kolordusu 4. Tmen Kurmay Bakanl yapt sralarda da isyan eden Arnavutlarla bizzat arparak mcadele etmitir.9 Hkmetin isyan blgesinde almak
istedii tedbirler ve slahat yntemi konusunda zellikle Dhiliye Nazr Halil Bey
ile gr ayrlna dm ve bu nedenle pek Sanca Mutasarrf ve Kumandanl grevlerinden istifa etmitir.10 lerleyen yllarda da benzer olaylarda gsterdii bu
tavr, Onun mevcut yapy iyiletirmek iin fikirler reten yaklam ve kararlarndaki
keskinlii gstermesi bakmndan nemlidir.
Cafer Tayyar Paa, Balkan Sava arifesinde Genelkurmay Bakanl 3. Seferberlik ubesinde grevlendirilmiti (14 Austos 1912). Greve balad gnden bu
tarihe kadar hayatnn byk blmn Arnavutluk ve Makedonya blgesinde geirmiti. Bu tecrbeyle zellikle Bulgarlarn ve dier devletlerin muhtemel cephelerini ve stratejik yerleri belirleyen deerlendirmeler yaparak, almalarn srdrd.11
Balkan Savanda Osmanl Ordusunun Bulgarlara nemli kayplar verdirdii Vize
muharebelerine katld. Dou Ordusu 2. Kolordu Kurmay Bakan oldu. 28 Ocak
1913te Bat Ordusunda grevlendirildi. 14 Haziran 1913te stanbulda skdar
Ciheti Kumandanl sonra da Askeri mahkeme yeliine atand. 1914 yl sonunda
Kaymakam (Yarbay) rtbesine terfi etti.12
almann ikinci blmnde anlatlaca zere, Osmanl Devletinin fiilen I.
Dnya Savana girdii srada 1.Tmen Kumandanlna tayin edildi. Yaklak alt ay
kadar stanbulda kaldktan sonra anakkale (Seddlbahir) Cephesinde grevlendirildi ve anakkale Cephesindeki hizmetlerinden dolay yl kdem zamm alarak,
14 Aralk 1915te Albay oldu.13
Cafer Tayyar Paa, anakkale Savandan sonra II. Orduya bal 2. Kolordu Komutanl emrinde I. Tmen Komutan olarak bir sre stanbulda kaldktan sonra,
Kafkas Cephesinde grevlendirildi (Haziran 1916 ba).14 Bingl, apakur ve Ka8
9
10
11
12
13
14
Cafer Tayyar Paa, bu dnemdeki hizmetlerinden dolay 5 Haziran 1905te Drdnc Rtbeden
Osman ve 14 Aralk 1905te de Drdnc dereceden Mecid Nian almtr. Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi, rade-i Taltifat, 41, 19 evval 1323/1078.
Cafer Tayyar Paa, s. 6-7; Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir 1944, s.400.
Cafer Tayyar Paa, s. 7. Arnavutlukta (merkezi pek ve Yakova Sancaklar olan) yeni bir isyann balamas zerine, tecrbesinden dolay 29 Aralk 1911de ikinci kez pek Sanca Mutasarrf ve Kumandanlna atand. 3 Austos 1912ye kadar devam eden bu grevlerinden istifa ederek ayrld Cafer
Tayyar Paa, pek Dosyas Notlar, s. 16.
ATASE Ar. 4/21, Kl.321, D. 49, F.1-8,1-10.
Cafer Tayyar Paa, s. 9; Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
Cafer Tayyar Paa, s. 9; Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
Genelkurmay Bakanl, I.Dnya Harbinde Kafkas Cephesi,1916-1918, c. II, Ksm 2, Ankara 1978,
s. 73.
187
Zll Kele
rir Dalarnda Ruslara kar baarl savunma muharebelerinde bulundu.15 2/3 Eyll
1916da Mrettep Kolordu Komutan olan Cafer Tayyar Paa, Karir Dalar, Gynk
Vadisi ve orsan arasndaki blge ve ilerisinde bulunan mevzilerin tahkim ve savunmasnda grev ald.16 25 Eyll 1916de Mrettep Kolordu, II. Kolordu Komutanlna
evrildi. 1917 balarnda Diyarbakr Siverek hattnda bulundu. 7 Mart 1917de Kafkas
cephesindeki yeni dzenleme sonunda II. Ordu Komutan olan Mustafa Kemal Paa
ile bir sre emir komuta zinciri altnda grev yapt.17
8 Nisan 1917de 18. Kolordu Komutan olan Kazm Karabekir Paann talebi zerine karlkl grev deiikliini kabul eden Cafer Tayyar Paa, 18. Kolordu
Komutan olarak Irak Cephesine gitti.18 1918 Haziran sonuna kadar burada kalan
Cafer Tayyar Paa, 14 Temmuz 1918de ark Ordular Grup Kumandanlna bal
Kuzey Kafkas Kumandanlna atand ise de alt gn sonra (20 Temmuz 1918de)
stanbulda bulunan I. Kolordu Komutanlna tayin edildi.19
Cafer Tayyar Paa, I. Kolordu Komutan olarak aya yakn bir sre stanbulda
kald. Bir yandan mevcudu azalan Kolordu birliklerini takviye etmeye alrken bir
yandan da grevi gerei stanbulun asayii ve firarilerin takibi ile ilgili tedbirler ald.20 Bu srada Osmanl Devletinin mttefiki Bulgaristan tilaf Devletlerinin ortak genel taarruzu sonucu yenilerek, sava kabiliyetini kaybetmiti. Bulgaristann 29 Eyll
1918de Selanik Mtarekesini imzalamas, mttefiklerini birok adan zor durumda
brakmt.21 Sz konusu mtareke, tilaf Devletlerinin Bulgaristan topraklarndan
geerek, eski mttefiklerine kar harekt imkn salamaktayd. Bu nedenle savunma iin yeterli askeri birlik bulunmayan Dou Trakyann da igali tehlikesi belirmiti. Harbiye Nezareti, Cafer Tayyar Paa Komutasndaki 1. Kolorduyu buraya gnderme karar vermiti.22
Cafer Tayyar Paa, 29 Eyll 1918 gn Kolordu birliklerinin ilk kademesiyle birlikte Trakyaya hareket etti.23 Bu srada Boazlar ve Osmanl Devletinin Avrupada
15 I. Dnya Harbinde Kafkas Cephesi,1916-1918,130, 132,135, 139; Ayfer zelik, Ali Fuad Cebesoy,
Aka Yaynlar, Ankara 1993, s. 20.
16 zelik, Ali Fuad Cebesoy, s. 216-218.
17 Kafkas Cephesi,1916-1918, c. II, Ksm 2, s. 238.
18 Cafer Tayyar Paa, s. 11; Kazm Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar, Sinan Matbaas Neriyat Evi,
19 Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
20 ATASE Ar. 1/179, Klasr (Kl) 3881, Dosya (D) 118, Fihrist (F) 49-2, 66,90; Ayn Ar. 1/179, Kl. 3847,
D.59, F. 38-2; Ayn Ar. 1/179, Kl.2, D.127, F.124,124-3, 124-4; Ayn Ar.1/131, Kl. 2301, D. 71, F.33,
33-2, 34.
21 Genel Kurmay Bakal,, Trk stiklal Harbi, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, c. I, ATASE Yaynlar,
Ankara 1992, s. 24.
22 Trk stiklal Harbi, Mondros Mtarekesi, s.161-161.
23 ATASE Ar. 5/179, Kl. 3848, D. 68, F. 1, 1-4; Cafer Tayyar Paa, s. 11.
188
kalan son topraklarn savunacak kuvvet24, V. Orduya bal olan 1. ve 14. Kolordudan
ibaretti. V. Ordu Komutan Mahmut Kamil Paann 14/15 Ekim gecesi Geliboludan
gnderdii savunma plan dorultusunda dzenlemeler yapt.25 Her zaman emrindeki askerin ihtiyalar ve saln n planda tutmasyla bilinen Cafer Tayyar Paa,
yapt teftilerle Kolordu birliklerinin eksiklerini tespit ederek, derhal gereken tedbirleri almaya alt.26
Cafer Tayyar Paa, Mondros Mtarekesi imzaland srada stanbulda bulunmaktayd.27 Burada asker ve sivil yetkin ahsiyetlerle yapt grmelerde, Dou
Trakyann gvenlii meselesi, igali ihtimaline kar savunulmas gerektiini, bunun
ayn zamanda stanbulun kaderi asndan da nemi zerinde durdu. Dier yandan
stanbuldaki Trakya ileri gelenleri de 2 Kasm 1918de bir araya gelerek, Dou ve Bat
Trakyann gelecei ile ilgili alnabilecek tedbirleri deerlendirdiler. Bylece TrakyaPaaeli Mdafaay Hukuk Cemiyetinin ilk hazrl yaplm oldu.28
Mtarekenin imzalanmasndan sonra Harbiye Nezaretinin emriyle Gelibolu
Yarmadasndaki 14. Kolordu Karargh ve Yarbay Alaaddin Bey komutasndaki 55.
Tmen Tekirdaa, Albay kr Naili Bey Komutasndaki 49. Tmen Krklareline,
Albay Kazm Bey emrindeki 60. Tmen de Keana gnderildi. Kolordu Kararghyla
Cafer Tayyar Bey de Keandan Edirneye geti.29 Bu srada geici olarak Trakyaya
alnm olan 14. Kolordunun komutasn stlenmi olan Kazm Karabekir Paa,
Tekirdada bulunmaktayd. Onunla da memleketin iinde bulunduu durum hakknda neler yaplabilecei hususunda grmeler yapma imkn buldu. Sz konusu
grmelerinde mcadelenin Trakyadan deil, Anadoludan balamas gerektii kanaati ne kmtr.30
Cafer Tayyar Paa, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra 1. Kolordu
kuvvetleriyle Dou Trakyay muhtemel Yunanistan igaline kar hazrlklara balad.
zellikle Mtareke hkmlerine gre terhis edilmesi gereken askeri elde tutmaya
24 Blgedeki ordu mevcudu ve konulanma noktalar iin bkz. Gen. Kur. Bk., Mondros Mtarekesi ve
Tatbikat, c. I, s. 159-161.
25 ATASE Ar. 5/179, Kl. 3849, Hc.58, F.1-2,1-3, 1-8, 1-9.
26 ATASE Ar, 5/179, Kl. 3849, Hc. 58, F.1-13, Ayn Ar. 1/79, Hc. 39, F.1-14.
27 Cafer Tayyar Paa, 19 Ekim 1918 gn vekleti 55. Tmen Komutan Alaaddin Beye brakarak,
stanbula gitmiti. ATASE Ar, 5/179, Kl. 3849. D.73, F.10.
28 Edirne milletvekillerinden Faik (Kaltakkran) Bey, Edirne Belediye Reisi evket Bey, Avukat eref
Bey ve Edirne tccarlarndan Yolageldili Kasm Beyin katld bu toplantda 2 Aralk 1918de resmi
kuruluu gerekleecek olan Trakya Paaeli Heyet-i Osmaniyesi Cemiyetinin ilk ekirdei oluturulmutur. ATASE Ar.1/1, Kl. 51, D.200, F.1; Vakit Gazetesi, say 20, 2.12.1918, s. 1; Tevfik Byklolu,
Trakyada Milli Mcadele, c. I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1992 Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 124-125.
29 Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, c. I, s..159-161.
30 Cafer Tayyar Paa, s. 13; Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1908, s. 33; Selahattin
Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. I, Babakanlk Basmevi, Ankara 1973, s. 145; Eric J. Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, (ev. Nzhet Saliholu), stanbul 1987, s. 142.
189
Zll Kele
alt. Bu konuda hkmetle kar karya gelse de eldeki silah ve cephaneyi teslim etmemek iin uzun sre direndi31 ancak bu hususta ksmen baarl olabildi.32
Trakyada yaayan Rumlar, mtareke gerei demiryollarn igal eden Yunan taburundan aldklar destekle karklklar karrken; Yunan Hkmeti ve din adamlar
da Trakyay Yunanistana vermeleri iin tilaf Devletleri nezdinde siyasi giriimlerde
bulunmaktayd. Trakyadaki Rumlar, Yunan Hat Taburunun desteiyle silahlanrken,
Osmanl Hkmeti, buradaki Trk birliklerini silahlarn teslim etmesi iin Kolordu
Komutanna bask yapmaya devam etmekteydi.33 Cafer Tayyar Paann gerek hkmet gerekse Edirnedeki tilaf Devletleri temsilcilerine bavurarak, Yunan Taburunu
baka bir millete ait birlikle deitirme giriimleri sonu vermedi. Bunun zerine
Rum etelere kar takviye ettii jandarma kuvvetlerini harekete geirdii gibi, baz
birliklerin yerlerini deitirerek asayii salamaya gayret etti.34 Her trl abaya ramen Mondros Mtarekesinin yrrle girdii 31 Ekim 1918den Mays ay bana
kadar geen yaklak alt aylk srede I. Kolordunun silahlarnn byk bir ksm tilaf
Devletleri temsilcileri tarafndan toplanarak eitli yerlerdeki depolara koyulmutu.35
15 Mays 1919da zmirin Yunanistan tarafndan igali zerine Cafer Tayyar Paa,
Harbiye Nezaretine gnderdii telgrafla Yunanllarn ayn hazrl Trakya iinde
yaptklarna dikkati ekerek, byle bir durumda Trakyay savunacan ve bunun iin
1. Kolorduya seferberlik emri yetkisinin verilerek hazrlanmak gerektiini belirtti.36
Seferberlik ilanna izin vermeyen Harbiye Nezareti, olumlu bir adm atarak, o gne
kadar emrine verilmemi olan 55. Tmeni Kolordu emrine brakmay kabul etti.37
zmirin igalinden hemen sonra Anadoluya geen Mustafa Kemal Paa, istiklal
mcadelesini yrtmek zere Anadolu ve Trakyada bu amala kurulan milli cemi31 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 284, D.115, F.10, 14, 49, 65, 117. Cafer Tayyar Paa, terhis ilemlerine engel olduu gerekesiyle Edirnedeki ngiliz Kontrol Subay tarafndan uyarld ve Hkmete ikyet
edildii gibi; 28 Ocak 1919 gn Harbiye Nezaretinden gnderilen bir telgraf emriyle: lk terhis
emri mucibince derhal terhisleri cihetine gidilecek, bu hususta hibir suretle sr- lkayd gsterilmeyecektir ifadesiyle Hkmet tarafndan da kesin bir dille Mtareke hkmlerine uymas bildirilmekteydi. Bkz. ATASE Ar. 5/1400, Kl.269, D.40, F.19. 27 Nisan 1919da gnderilen bir baka emirle srarla ordunun silahlarn teslim etmemek iin aba sarf eden Cafer Tayyar Paa, Mtarekenin
tatbikini engelledii iin uyarlrken; ngiliz subaylarna silah ve cephaneler konusunda doru bilgi
verilmesi bilgim yok, bilmiyorum gibi oyalayc cevaplardan kanlmas isteniyordu. Bkz. ATASE
Ar. 5/1400, Kl. 268, D. 36, F.52.
32 ATASE Ar. 5/1400, Kl.269, D. 40, F. 25, 29.
33 27 Nisan 1919 da gnderilen bir emirle srarla ordunun silahlarn teslim etmemek iin aba sarf
eden Cafer Tayyar Paa, Mtarekenin tatbikini engelledii iin uyarlrken, ngiliz subaylarna silah ve
cephaneler konusunda doru bilgi verilmesi bilgim yok, bilmiyorum gibi cevaplardan kanlmas
isteniyordu. Bkz. ATASE Ar. 5/1400, Kl.268, D. 36, F.52.
34 ATASE Ar. 1 / 2, Kl. 74, D. 279, F. 29, 66-7; Ayn Ar.1/16, K. 181, D. 81, F. 307.
35 ATASE Ar., 1/ 16, Kl. 181, D. 81, F. 266. Depolardaki silah ve cephane mevcudu iin bkz. Byklolu,
Trakyada Milli Mcadele, c. I, s. 199.
36 ATASE Ar. 1/1, Kl.13, D. 54, F.77, 26-5.
37 ATASE Ar. 1/1, Kl.13, D. 54, F. 26-5.
190
yetler ve ordu komutanlaryla temasa geti.38 Genelkurmay Bakan Cevat (obanl)

Paadan Cafer Tayyar Paann Edirnede olduunu renen Mustafa Kemal Paa,
16 Haziran 1919 gn Amasyadan Cafer Tayyar Paay telgrafla vatann kurtuluu
iin birlikte almaya ard.39 Mustafa Kemal Paa, zellikle milli tekilatlanmaya
nem verilmesini tavsiye ederken; Sivasta toplanmas dnlen kongreye, Edirne
Vilayetinden temsilci gndermelerini istemitir. Bu arya uyan Cafer Tayyar Paa
ile Mustafa Kemal Paann ibirlii, Trakya Paaeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti yelerini memnun etmitir. Ancak Trakya ile Anadolunun ibirlii, corafi artlar nedeniyle fiili destek ve yardmdan ok, strateji ve fikr dayanma eklinde geliecektir. Nitekim Sivas Kongresine temsilci gnderilememi, ancak Kongre kararlarna
uyulaca bildirilmitir.40 7 Ekim 1919da Edirnede toplanan Trakya Paaeli Mdafaa
Heyet-i Osmaniyesi, Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk- Osman Cemiyeti adn alarak, faaliyetlerini Sivasta alnan karar gerei Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetinin Edirne ubesi olarak srdrmeye karar vermiti.41
Cafer Tayyar Paa, stanbulun resmen igaline kadar bir yandan savunma tedbirlerini alrken, bir yandan da hkmetle ilikilerini devam ettirdi. Mtareke gerei
orduya asker almak mmkn olmadndan dolay, jandarma saysn artrmaya alan Cafer Tayyar Paa Kuva-y Milliye ve Kr Bekileri ad altnda halk silahlandrd
gerekesiyle Trakyadaki tilaf devletleri grevlileri tarafndan Hkmete ikyet edilmitir.42 Harbiye Nezareti Cafer Tayyar Paaya halka silahlandrmann Mslmanlara zarar vereceini bu nedenle bu tr faaliyetlere son vermesini bildirmi, ancak onu
grevden almamtr.43 Harbiye Nezareti, Cafer Tayyar Paann Trakyada stlendii
misyonun farkndadr. lgili belgede bu durum Btn iyi niyetine ramen fazla
askerce olan dncesiyle silahl mdafaay bir kurtulu kabul edip Trakyallara yardm ettii cmlelerinden anlalmaktadr. Cafer Tayyar Paa, buna karlk mufassal bir raporla faaliyetlerinin gerekelerini anlatmaya almtr.44
16 Mart 1920de stanbulun resmen igali zerine, Mustafa Kemal Paa ve
Heyet-i Temsiliye kararlarna uyarak, stanbulla telgraf hattn kapattran Cafer Tay38 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.III Trk Devrim Tarihi Enstits yay., Milli Eitim Basmevi, stanbul 1990, s.903 vd.
39 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 277, D. 79, F. 1-2; Atatrk, Nutuk, c. III, s. 909.
40 Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, c. I, s. 171.
41 Bykolu, Trakyada Milli Mcadele, s. 174.
42 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 276, D.76, F12-1.
43 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 276, D.76, F.23-8.
44 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 276, D.76, F.23. Raporda: Resmi istatistiklerle Rum etelerin Mslman halka
yapt mezalimin boyutunu, Rumlarn Lleburgaz ve orluda isyana kalktklar, Trakya- Paaeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ilmi ve siyasi bir cemiyet olduu, halka silah datma imknlarnn
olmadn, Memleketin huzurunu bozanlarn Mslman-Hristiyan ayrm yapmadan takip edildiini belirtmektedir. Cafer Tayyar Paa, Mslman halkn zmirde olduu gibi Trakyada da himayesiz
braklmak istenildiini, byle bir igal meydana gelme ihtimaline kar ordunun imdiden tedbir almasnn maddi ve manevi mesuliyetini tadn, kendisinden ikyeti olanlara itibar edilmesinden
znt duyduunu belirtmitir.
191
Zll Kele
yar Paa, Dou Trakyada seferberlik ilan etti.45 31 Mart - 2 Nisan 1920 tarihlerinde
gerekletirilen Lleburgaz Kongresinde ise Trakyada i ihtilal ve yabanc igaline
kar mdafaa ve mukavemet kararlatrld; Cafer Tayyar Paaya da alnan savunma
kararn askeri komutan olarak uygulama grevi verildi. Ayrca bu Kongrede Cafer
Tayyar Paa, Kazm Karabekir Paa ve smet Paa (nn) TBMM Edirne milletvekili
seildiler.46 Kongrede alnan kararlar, TBMMnin al hazrlklarn yrtmekte olan
Mustafa Kemal Paaya da bildirildi.47
Cafer Tayyar Paa ile stanbul Hkmeti arasndaki asl krlma noktas,
1.Kolordunun ihtiyalarn salamak amacyla 20 Nisan 1920 tarihinde stanbula
gidiine rastlar.48 Cafer Tayyar Paa, stanbuldaki temaslarnda Hkmetten istedii
destei alamad gibi, 1. Kolordu Komutanlndan da azledildi ve tutuklanmaktan
son anda kurtularak Edirneye dnd.49 Cafer Tayyar Paa stanbula gitme nedeni
ve temaslar hakknda Mustafa Kemal Paaya bilgi verdi.50 Bunun zerine TBMM
tarafndan Cafer Tayyar Paaya Rumeli Umum Komutanl unvan ve salahiyeti verildi.51 Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan (Edirne Kongresinde)
Cafer Tayyar Paaya Trakya Milli Kumandan unvan verilecektir.52 Ancak burada
hemen belirtmek gerekir ki, stanbul Hkmeti tarafndan 1. Kolordu Komutanlna
atanan ve esasnda Milli Mcadele taraftar olan Muhittin Bey ile Cafer Tayyar Paa
arasnda mcadelenin stratejisi ve stanbul Hkmeti ile ilikiler hususunda yaanan fikir ayrlklar53, Dou Trakyann savunmasn olumsuz ynde etkiledi.54 Zira
Milli Kumandan olan Cafer Tayyar Paa ile ona bal almas gereken 1. Kolordu
45 TC Cumhurbakanl Arivi, Dolap 1, Kutu 7-3, Dosya 19, F.17-1; ATASE Ar. 5/1400, Kl. 283, D.
111, F. 61-26; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Yl 7, say 24, vesika 604, 606, 607; Cafer Tayyar Paa, s.
13.
46 Cafer Tayyar Paa, Milli Mcadele Dosyas Belgeleri; Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, c. I, s.
217-219.
47 Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, s. 217-219.
48 TC Cumhurbakanl Arivi, Dolap 1, Kutu 7-3, Dosya 19, F.17-3; ATASE Ar. 1/4282, Kl. 554, D. 2,
F. 60.
49 TC Cumhurbakanl Arivi, Dolap 1, Kutu 7-3, Dosya 19, F.17-4; ATASE Ar. 1/4282, Kl. 554, D. 2,
F. 73.
50 Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, c. I, s. 238. stanbula gitme sebebini, Trakyann zel durumu ve halkn istei ile Hkmet merkeziyle anlam bir durumda ileri idare etmekte kati bir zaruret
vardr. Son hareketimin sebebi budur ifadesiyle anlatmtr.
51 ATASE Ar. 1/4283, Kl. 613, D. 16, F.11.
52 ATASE Ar. 1/1400, Kl.74, D. 49, F.1-19; Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, s. 240.
53 rnein seferberlik ilannda ge kalnm, Muhittin Bey Edirne Kongresinde alnan kararlarn aksine askere arlan 1301 doumlular dorudan Kolordu emrine almayarak, jandarma birliklerine
yerletirilmesini emretmitir. kisi arasndaki fikir ayrlklarnn belki de en nemlisi, mcadelenin
stratejisi meselesi olmutur. Cafer Tayyar Paa baz blgeleri boaltarak Yunan ordusunu Istranca
Dalarna ekerek mcadeleyi burada kabul etmenin doru olacan savunurken; Muhittin Bey,
Dou Trakyann her noktasn savunacak bir plan yapmt. Kolordu Kurmay Bakan Nafiz Bey de
mevcut kuvvetlerin geni bir alanda savunmaya yeterli olmad kanaatindeydi. Ona gre savunma
hatt Edirnenin kuzeyinde Meri ve Tunca nehirleri arasnda olmalyd. Bkz. ATASE Ar. 5/1400,
Kl.74, D. 49, F.1-29. 1-20; Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, c. I, s. 323-324.
54 Bkz. Zll Kele stikll Savanda Trakya Blgesi ve Baarszlk Nedenleri (Ekim 1918 Temmuz
1920), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XV/57, ( 2004 ), s. 1017-1042.
192
Komutan arasndaki anlan fikir ayrlklar, emir-komuta zincirinin ilemesine engel

olmutur.
Trakyann igali, 20-27 Temmuz 1920 tarihinde balad ve bir hafta iinde tamamland. Karadan ve denizden balayan Yunan taarruzlar ksa srede ilerledi.
zellikle Tekirda savunmakta olan 55. Tmenin dalmas zerine, dier birlikler
de zor durumda kald. 23 Temmuz 1920 gn Kolordu Kararghnda toplanan Cafer Tayyar Paa ve I. Kolordu Komutan Muhittin Bey, ordunun dalan birliklerini
Babaeskide toplayarak sava srdrme karar aldlar. Cafer Tayyar Paa, birlikleri toparlamak ve durumu deerlendirmek amacyla Havsa-Babaeski ynnde kefe kt
srada talihsiz bir ekilde atndan derek yaralanm ve kyller tarafndan Bostanl
Ky yaknlarndaki bir Yunan birliine teslim edilmitir. Esaret hayat55, 30 Ocak
1923de Lozanda yaplan anlama56 zerine gerekleen esir deiimi ile 4 Haziran
1923 gn sona ermitir.57
Cafer Tayyar Paa, TBMMnin II. dneminde de Edirne Milletvekili seilmi; ancak 12 Austos 1923 gn, Mustafa Kemal Paa tarafndan bir yandan de milletvekilliine devam etmek zere- Diyarbakrdaki 7. Kolordu Komutanlna atanmtr.58 Mustafa Kemal Paann ifade ettii gibi, bu kararn nedeni Musul Meselesinin
gndemde olmas sebebiyle blgede gl birlikler ve gvenilir birinin bulunmasnn
gerekmesidir.59 Nitekim 7 Austos 1924te Hakkride balayan Nasturi syan,60 Cafer Tayyar Paa tarafndan bastrlmtr.61 Cafer Tayyar Paa 24 Eyll 1923 tarihinde Generallie (Mirliva) terfi etmiti. syann bastrlmasndan sonra da Hkmetin Musula bir askeri mdahale ihtimaline kar grev ciddiyetiyle hareket ederek,
Kolorduyu her an savaa hazr tutmutur. Ancak Trkiye Cumhuriyeti, o gnk i
ve d artlar deerlendirerek, Musul meselesini diplomatik yollarla zmeyi tercih
etmitir.
55 ATASE Ar. 5/1400, Kl. 2131, D. 8, F. 3; Ayn Ar, 5/1400, Kl. 741, D. 42, F.34. Ayrca bkz. Veysi Akn,
Cafer Tayyar Paann Esir Aln ve Esaret Hayat, lm Aratrmalar, lim Yayma Cemiyeti, 1, stanbul 1995, s. 31-38.
56 Sivil Tutuklularn Geri Verilmesi ve Sava Esirlerinin Mbadelesine likin Trk- Yunan Anlamas.
Bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, c. II, Kitap 2, (ev. Seha L. Meray), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001, s. 310-311.
57 Cafer Tayyar Paa, s. 16; Akn, Cafer Tayyar Paann Esir Aln ve Esaret Hayat, s. 38.
58 7. Kolordunun grev blgesi iin bkz ATASE Ar. 5/1400, Kl. 2210, D. 1, F. 3; Cafer Tayyar Paa, s.
17.
59 Cafer Tayyar Paa, notlarndan.; Blent Demirba, Musul-Kerkk Sorunu ve Misak- Milli, Gne
Gazetesi, 29.11,1990. Gazi Mustafa Kemal Atatrkn yaknnda bulunan Kl Ali, Gazinin ve kendisinin Cafer Tayyar Paa hakkndaki kanaatini, Atatrkn kendisi iin her zaman syledii deerli
ve mert bir arkada vgsne daima layk oldu. ifadesiyle belirtir. Bkz. Kl Ali, Atatrkn Srda
Kl Alinin Anlar, (der. Hulusi Turgut), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2005, s. 235.
60 Reat Halil, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Genelkurmay Basmevi, Ankara
1972, s. 22.
61 Mehmet Nuri, Musul Meselesi, Chemberlainn Beyanat ve Nasturi Meselesi, Hkimiyet-i Milliye,
20.03.1925; Cafer Tayyar Paa, s. 18 ve 7. Kolordu Komutanl Dosyas notlarndan.
193
Zll Kele
Cafer Tayyar Paa da Kazm Karabekir, Ali Fuat Paa ve Refet Paalar gibi hem
milletvekili hem ordu komutan olan ahsiyetlerin izinden giderek, 3 Kasm 1924te
milletvekilliini tercih etmi ve 7. Kolordu Komutanlndan ayrlmt.62 ki ay sonra
da Cumhuriyet Halk Frkasndan istifa ederek, anlan ahsiyetler tarafndan kurulmu olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna ye olmutur. Cafer Tayyar Paa, bu
dnemde ykc bir muhalefete kar karak, muhalefetin grevi, lkede demokrasinin yerlemesine hizmet etmektir anlayyla hareket etmi ve ordunun siyaset d
kalmasn savunmutur.63 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn 3 Haziran 1925te
kapatlmasndan sonra, bamsz milletvekili olarak Meclis almalarna devam etmitir. zmirde Mustafa Kemal Paaya kar yaplmas planlanan suikastn arkasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas mensuplarnn olduu iddias zerine, Cafer
Tayyar Paa da Kazm Karabekir ve Ali Fuat (Cebesoy) ile birlikte yarglanm ve 13
Temmuz 1926da beraat etmitir.64
Cafer Tayyar Paann milletvekillii, 1 Kasm 1927 tarihinde sona ermi, 9 Ocak
1928de ordudan da emekli edilmitir.65 Eilmez soyadn, Kazm Karabekirin Hi
eilmedin Eilmez soyadn al tavsiyesiyle edinmitir. Cafer Tayyar Paa, 3 Ocak
1958de stanbulda vefat etmitir.
anakkale Muhabelerinde Cafer Tayyar Paa
Cafer Tayyar Paa, Osmanl Devletinin fiilen I. Dnya Savana dhil olmasndan sonra, 1. Kolorduya bal 1. Tmenin Komutanlna tayin edilmi ve 9 Aralk
1914 tarihinde Yarbay rtbesini almtr. Boazn Avrupa yakasna yerletirilen 1.Tmen Komutan olarak buradaki grevini, Esas vazife dmann buraya asker karmasna mani olmak ve karaya kan dman kuvvetlerini denize dkmekti66 eklinde
ifade eder.
anakkale Cephesinde Yer Ald arpmalar
Cafer Tayyar Paa, anakkale cephesine getiinde kara muharebeleri devam
etmekteydi.67 tilaf Devletlerinin Boaz geme teebbsleri akm kalm, 25 Nisan
62 Cumhur Bakanl Ar., Dolap 5, Kutu 47-1, D.61, F.12; Atatrk, Nutuk, c. II, s. 857-860.
63 Cafer Tayyar Paa, Notlarndan; Kl Ali, Atatrkn Srda Kl Alinin Anlar, s. 444-445.
64 Azmi Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1971, s. 126-127. Ergun Aybars,
stiklal Mahkemeleri 1923-1927, Ankara 1982, s. 330-365; Kl Ali, Atatrkn Srda Kl Alinin
Anlar, s. 444-445. Kl Ali Cafer Tayyar Paa, milletvekili olarak kimseye tbi olmadan kendi
inand gibi hareket etmi, milletvekilliinden sonraki hayatnda da belki yokluk iinde olduu
halde- ne kimseye dalkavukluk etmi, ne de kimseye snmamt. Fikirlerine sadk, mert ve drst bir
insan olarak yaad ifadeleriyle onun bu zelliini anlatmaktadr. Atatrkn Srda Kl Alinin
Anlar, s. 235.
65 Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
66 ATASE Ar.5/179, K.l. 3868, D. 61, F.3-10.
67 Konumuz itibaryla anakkale Muharebelerinin ayrntsna girilmemi, Cafer Tayyar Paann Seddlbahir Cephesindeki yerini almasna kadar olan sre, girite ksaca verilmitir.
194
1915te kara harekt balamt. Birinci Kirte Muharebeleri denilen bu arpmalarda, Trk birlikleri byk kayplar vermiti.68 6 Mays 1915te balayan kinci Kirte
Muharebelerinde blgeye yeni gelen kuvvetler cepheye gnderilmi, nemli kayplar
verilmi, ancak igal ordular da isteklerini gerekletirememiti.69 Bu srada anakkale Cephesindeki Trk Ordusu, General Liman von Sanders Paa komutasndaki V.
Orduya bal Kuzey ve Gney Gruplarndan olumaktayd. Liman von Sanders Paa,
1.Tmenin cepheye ulamasndan sonra Asya Grubunu oluturmay planlamt.70
Cafer Tayyar Paa (Bey) komutasndaki 1.Tmen, Mays sonunda Geliboluya nakledilmi ve Mehmet Ali Paann komutasndaki Asya Grubu emrine verilmitir71.
1.Tmen birlikleri mntkalarna intikal ettirilmeye alrken, Seddlbahir cephesinde mcadele iddetlenmiti. 4 Haziran 1915 gn ngilizler, Arburnuda aldatma taarruzu yaparken, Gney Grubu sahasnda bulunan Kirte Vadisinde ngiliz ve
Franszlarn saldrlaryla balayan ve 5-6 Haziranda devam eden nc Kirte Muharebeleri, iki taraf iin de byk kayplara mal olmu, ancak Trk ordusunun mcadele gc ve baarsn da ortaya koymutu. Trk birliklerinin muharebelerdeki kayb
10 bine yaklam ancak, zellikle 5-6 Haziran 1915 gnlerindeki Trk birliklerinin
olaanst mcadelesi, ngilizlerin mitlerini krmt72. Bunu General Hamiltonn
6 Haziran gn takviye birlikler isterken, sarf ettii Bugnk harekttan sonra una
inanm oldum ki, elimdeki kuvvetlerle harekt ok yava geliecektir 73 szlerinden
karmak mmkndr.
Liman von Sanders Paa nc Kirte Muharebelerinden sonra yapt incelemelerde, Gney Grubu birliklerini yorgun ve dzensiz bulmu, yeni bir dzenleme
yapmaya karar vermitir. Bu dzenlemeyle 1. Tmenin 124. Alay, geici olarak Gney Grubuna ihtiyat kuvveti olarak alnmt. Bylece Cafer Tayyar Paa, 1. Tmen
Karargh ve 124. Alayla Gney Grubu emrine geerken; 70. ve 71. Alaylar Asya
Grubu emrinde tutulmutu. Birliklerinin blnmesi anlamna gelen bu durum, Cafer
Tayyar Paann istei hilafna gereklemiti. Cafer Tayyar Paa, Gney Grubu Komutan Weber Paann szl emriyle nce Grubun Sol Kanatnda grevlendirilmiti74. Yapt incelemelerde Gney Grubu Sol Kanat tahkimatn yetersiz bulan Cafer
Tayyar Paa, bu hususu, Tahkimat nmna yaplan eyler, hibir kymet ifade etme68 Gen. Kur. Bk. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi
Vinci Cilt, 3nc Kitap, anakkale Harekt (Haziran1915- Ocak 1916), (anakkale Harekt, c. V,
k. 3), Ankara 1980, s. 619.
69 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Vinci Cilt, 3nc
Kitap, s. 21.
70 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Vinci Cilt, 3nc
Kitap, s. 18.
71 Cafer Tayyar Paa, s. 10.
72 Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 302-305.
73 Gen. Kur.Bk., anakkale Harekt, c. V, k.3 s.74.
74 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Notlar.
195
Zll Kele
yen ince bir hattan ibarettir en ufak bir bombardman burada insan barndrmaz ve
siper nmna bir ey brakmazd75 eklinde ifade etmitir.
Ona gre daha fazla zayiat vermeden ordunun toparlanabilmesi iin bir sre savunmada kalp, tahkimatn kuvvetlendirilmesi gerekmekteydi. Bu konuda stleriyle
sk sk kar karya gelse de henz Yarbay rtbesinde olan Cafer Tayyar (Bey) Paa,
mevcut artlarda gereksiz taarruz yerine, salam bir mdafaa ve topu ateiyle desteklenen kar taarruzlarn, daha az kayplarla baarya ulatrabilecek- yerinde bir
harekt tarz- olduunu savunmaktan geri durmamtr.
ngilizlerin 4 Hazirandan beri Zndere srtlarn ele geirmek amacyla gerekletirdikleri taarruzlar, Trk direnii karsnda etkili olmamt. Bu defa Znderenin
dousundaki Kei Deresi ve Znderenin kesime hattna ynelmek istediler. ngiliz
ve Fransz topular ve obs bataryalar ayrca kydan gemilerin topu ateiyle destekli bir harekt planlamlard. Plan dorultusunda 25 Haziran 1915 gn ngilizler Gney Grubu sahasndaki Zndereye taarruz etmi, Trk siperlerinin bir ksm
kaybedilmiti. Kar taarruzla ksmen baar elde edilmi fakat ok kayp verilmiti.
ngiliz birliklerinin 28 Haziranda gerekletirdikleri taarruzda Trk siperleri ngilizlerin eline gemiti. Sava gemilerinin ateiyle desteklenen Hint Tugay, Triyandafil iftliine kadar ilerlemiti76. Bunun zerine Liman von Sanders, Weber Paann
isteiyle 2. Kolordu Komutan Faik Paay Sa Kanat Komutanlna getirmiti77.
Weber Paann dncesi yaplacak bir taarruzla ngiliz ve Fransz birliklerini geri
atmakt. Cafer Tayyar Paann emrindeki 124. Alay, bu defa da Faik Paann emrine
verilmiti. Ancak Cafer Tayyar Paa ile Faik Paa arasnda harekt plan zerinde sert
bir tartma gemitir. Cafer Tayyar Paa, o gne kadar yaplan taarruzlardan edindii tecrbeyle, yeni bir taarruzun baar ile sonulanmasn mmkn grmediini,
mevcut artlarda taarruza kar taarruzla mukabele etmenin daha doru bir harekt
tarz olacan bir kez daha ifade etmitir. Israr edildii takdirde Tmenin hazr olduunu ancak hibir ekilde mesuliyet kabul etmeyeceini belirtince yetkisi alnarak,
1. Tmen Komutanlndan uzaklatrlmak istenmitir78. Aslnda 11. Tmen Komutan Rafet Bey de taarruzun zamanlamasn doru grmemi, brakn taarruzu
direnme imkn gremiyorum79 szleriyle yorgun ve bitkin birliklerinin taarruz gc
olmadn syleyerek kar kmt.
29-30 Haziran 1915 gecesi 1.Tmenin 124. Alay ngilizlerin sol kanadna kar
yaplan harektta grevlendirilmitir. 124. Alayn bir taburu Triyandafil iftliinden
75 Cafer Tayyar Paa, s. 10.
76 Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 327-330.
77 Gen. Kur.Bk., anakkale Harekt, c. V, k.3, s.116.
78 Cafer Tayyar Paa, Hatrat, s.10; Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye 1914-1918 Cihan Harbinde
Kanal, anakkale ve Kafkas Cephelerine Ait Hatralarm, c. I, Ege Basmevi, stanbul 1940, s.52.
79 anakkale Harekt, c. V, k.3, s.164.
196
gneye doru ngiliz sol kanadna, iki taburu da Keideresi ynndeki cepheye taarruz ettirilmi, 1. Tmenin dier iki alay da (70. ve 71. Alaylar) Altepenin gneyinden geen savunma hattn tutmutu80. Taarruzun balad anda Cafer Tayyar
Paann hakl olduu ortaya kmt. 124. Alayn asl kanat taarruzunda grevli
olan taburlar ok az bir ilerleme kaydetmi, Triyandafil iftliinden ilerleyen taburu, dier taburlarla irtibat kuramam ve takviye iin gnderilen taburu da yardma
yetiememitir. 124. Alay ok sayda subay ve erini burada kaybetmiti. 124. Alayn
sadece 3. Taburunda bulunan on subaydan ehit dm, drd yaralanm ve er
mevcudu binden, yze dmtr. Bu nedenle 124. Alayn arpt Triyandafil
iftliinin gney batsndaki blgeye ehitler Srt ad verilmitir81.
Cafer Tayyar Paa, 30 Haziran 1915 gn Gney Grubu Komutan Weber Paa
tarafndan (saatler sonra yeniden 1.Tmen Komutan olarak), 2. Kolordu emrine verilmitir. 2. Kolordu Komutan Faik Paa tarafndan Taarruz Kanad Komutanllna getirilen Cafer Tayyar Paann, tekrar emrine verilen 124. Alay, 17. Alay ve 18.
Alayn bir taburuyla takviye ederek, sabaha kar gerekletirdii taarruz, ngilizlerin
iddetli topu atei karsnda sonu vermemitir. ngilizleri geri atmak mmkn olmam, kayplarn bykl yannda, Sa kanattaki 1. ve 11. Tmene mensup Trk
birlikleri birbirine karmtr82.
1. Tmenin yerinde deerlendirilmemesi ve verdii kayplar, Cafer Tayyar Paay
olduka zmtr. 2. Kolordu Komutanna gnderdii bir raporunda hissiyatn,
En byk emelim, kendi tmenimle harbe girmekti, ne yazk ki durum benim bu kutsal emelimin olumasna engel oldu83 szleriyle ifade etmitir.
Cafer Tayyar Paa, anlan raporunda taarruzun emrindeki birlikleri erittiini,
subaylarn ounun ehit dmesi ya da yaralanmas nedeniyle dzen ve disiplinin
bozulduu, 71. Alayn sol kanatta eritildiini, 124. Alayn da nce kendi komutasnda olmadan taarruza katlp, byk kayp verdiini bildirmekteydi. Taarruzun yersizlii, yannda emrine verilen birlikleri tanmadndan dolay glk ektiini ve
hi olmazsa bundan sonra kendi yetitirdii, yeteneklerini ve zelliklerini bildii 1.
Tmenin tamamnn emrine verilmesiyle bundan sonraki arpmalarda baar salanacana inancn anlatmaktayd. O srada 1. Tmenin ypranmam tek gc olan
70. Alay ile 124. ve 71. Alaylardan kalan kuvvetlere dayanmak istemekteydi.
Faik Paa, Cafer Tayyar Paann sz konusu raporu zerine 30 Haziran gn
gndz yaplmas planlanan taarruzu, geceye brakmaya karar vermi ise de dier
80 anakkale Harekt, c. V, k.3, s.165-166.
81 brahimolu mer, Seddlbahirde Sa Cenahta I.Frkann ehitler Srt Destan, Askeri Matbaa,
stanbul 1916; Gen. Kur. Bk., anakkale Harekt anakkale Harekt, c. V, k.3, s.167.
82 TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl, Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri, c. II, Ankara 2005, s. 167-168.
83 anakkale Harekt, c. V, k.3,s.168.
197
Zll Kele
isteklerini kabul etmemi ve Cafer Tayyar Paa, yine tanmad yeni birliklerle taarruza gemeye mecbur olmutu. 70. Alay yerine 127. Alayn 1. Taburu takviye olarak
gnderilmiti. Bu artlarda gerekletirilen taarruz da nemli bir baar getirmemi,
yalnz ngilizlerin bir gece nce Trklerin eline geen siperlere taarruzlarna kar,
sng sngye verilen mcadele ile siperlerin elde kalmas salanmtr. Ancak bu
tecrbeden sonra Faik Paa da bir sre taarruza ara vererek, varlan hatta savunmaya
geilmesini emretmi, 70. Alay da sa kanada kaydrlmt84. Cepheye geldiinden
beri tahkimatn yetersizliinden yaknan Cafer Tayyar Paann gr, nihayet dikkate alnm ve 2. Kolordu Komutan Faik Paa 1 Temmuz 1915 gn verdii bir
emirle blgedeki tahkimatn 1.Tmen Komutan Cafer Tayyar Bey tarafndan takip
edileceini tebli etmitir. Ayn zamanda 70. ve 71. Alay mevcudunun tamam da
emrine verilmitir85.
Gney Grubu Komutan Weber Paa da kayplarn bykl ve daha da artmasndan duyduu endieyle, taarruz harektna bir mddet ara verilmesi gerektii kanaatindeydi. Ancak V. Ordu Komutan Liman von Sanders, taarruzun ara verilmeden
devam ettirilmesini istedi. 2. Kolorduya 2 Temmuz 1915 gn taarruz emri verildi.
Taarruzu 1. Tmen gerekletirecekti. Faik Paann saat 11.00da istedii bir alayla
taarruzu balatmas emrini alan Cafer Tayyar Paa, mevcut durumu deerlendirerek verdii raporlarla taarruz saatini erteleterek, akamzerine aldrd86. Bir yandan
kar tarafn gcn tespit amacyla ileri mevzilere giderek incelemelerde bulundu.
Bu arada yorgun, a ve susuz kalm askerin yiyecek ve zellikle de su ihtiyacn gidermeye alt. Ayn gn akamzeri taarruz emrini verirken askerine olduka etkili
bir hitapta bulundu. Osmanlln ve Mslmanln kalmna ilikin bu taarruzun
baarya erimesini Tanrdan diler ve arkadalarmn fedakrlk ve kahramanlklarn beklerim. ehit olacaklarn ruhuna Fatiha sunar, gazi olacaklarn gzlerinden
perim.87 szleriyle tamamlad konumas, Malazgirtte Sultan Alparslann orduya
hitabn hatra getirmektedir. 3 Temmuz gn akam saatlerinde taarruza geen 70.
Alaya mensup subay ve erler gerekten de olaan st bir mcadele vermi, komutanlarnn bekledii kahramanl fazlasyla gstermitir88. Btn gece devam eden
taarruz, ak arazide gereklemi ve fazla etkili olamamtr. ngilizlerin ar atei
altnda ciddi kayplar verilmiti. Faik Paann taarruza devam emrini alan Cafer Tayyar Paa, ileri giderek, ehit ve yaral saysnn ok yksek olduunu bizzat grm ve
yeni bir taarruzun daha da byk kayplara yola aacan bildirmiti. Bunun zerine
84 anakkale Harekt, c. V, k.3 s.171.
85 Cafer Tayyar Paa, a.g.h., s.10.
86 Cephedeki durumu btn plakl ile bilen yksek nitelik ve yeteneklere sahip olan I inci Tmen
Komutan, tm basklara kar koyarak, gereksiz acelecilik ve ataklktan kanyordu anakkale
Harekt, c. V, k.3 s.177.
87 Gen. Kur.Bk., anakkale Harekt, anakkale Harekt, c. V, k.3 s.178.
88 70. Alay 3. Tabur Komutan Binba Reat Bey yaralanm, ancak askerinin moralini bozmamak iin
cepheden ayrlmamtr. Taburun komutasn erif Bey stlenmitir. Ayn eser, s.181.
198
savunmaya geilmesi karar verilmiti. Ancak Faik Paann bu karar, Gney Grubu,
Sa Kanat Komutanlndan alnmasna neden olmutur. Zira Weber Paa ve Faik
Paann savunmaya geme karar, V. Ordu Komutan Liman von Sanders tarafndan
kabul grmemitir.
3 Temmuz 1915 gn, yaplan dzenlemeyle Asya Grubu Komutan Mehmet Ali Paa, 1., 6. ve 11. Tmenlerden meydana gelen Gney Grubu Sa Kanat
Komutanlna getirilmiti89. Gney Grubunda bulunan 3., 5. ve 9. Tmenler, Kuzey
ve Asya Grubuna gnderilmeye balanmt. Sz konusu deiiklikten sonra taarruz
karar verilmtir. Ancak 4/5 Temmuz 1915te yaplan taarruz da beklenen sonucu
vermedii gibi; byk kayplara mal olmutu90. stelik ngilizlerin kar taarruzu ile
daha nce ele geirilen siperler de kaybedilmiti. 70. Alayn iki taburuyla kaybedilen
yerleri geri alma emri verilen Cafer Tayyar Paa, Mehmet Ali Paaya bir rapor gndermi, takviye alamayan 70. Alayn taarruz gc olmadn bildirerek yeni kayplarn nne gemitir.
Bakomutanlk Vekleti, Bulgaristan ynnden emin olduktan sonra V. Ordunun
kuzeyini korumak maksadyla grevlendirdii II. Orduyu gneye kaydrmak suretiyle, V. Orduyu glendirmeye karar vermiti. II. Ordu Komutan Vehip Paa, Gney
Grubu Komutanln dorudan Bakomutanln emrinde olmak kaydyla kabul etmiti. Yaplan dzenlemeyle II. Ordunun 14. ve 5. Kolordular gneye gnderilirken,
o gne kadarki arpmalarda ypranan ve mevcudu azalan 1., 7., 11. ve 12. Tmenler,
Saros Grubuna geirilecekti91. Ancak Vehip Paann cepheye gelip Weber Paadan
grevi devralmasndan sonra yeni bir dzenleme daha yaplmt. 6 Temmuz 1915 tarihli Gney Grubu Komutanl emriyle, (Saros blgesine gnderilmesinden vazgeilen) 1. Tmen ve 9. Tmen, 8 Temmuzdan itibaren 2. Kolordudan ayrlarak, kendi
blgelerinden sorumlu olacakt. Sz konusu emirle 1.Tmenin grevi, Zndereden
denize kadar olan blgeyi tahkim edip, buray tutarak igal kuvvetlerinin kuzeye doru ilerlemesini engellemekti. Cafer Tayyar Paann emrine 1. Tmenin kendi alaylar
yannda, 9. Tmenin 25. Alay da blge ihtiyat birlii olarak verilmiti92.
9 Temmuz sabah Znderede hayatn kaybedenlerin gmlmesi iin atekes
istenmi ancak ngilizler tarafndan taarruz taktii olarak deerlendirilip kabul edilmemiti93. Bu srada Kerevizdere Muharebeleri balamt. Mehmet Ali Paa 11 Temmuz 1915te Gney Grubu Sa Kanat Komutanln 14. Kolordu Komutan Trommer Paaya devrederek, Asya Grubuna hareket etmiti. Vehip Paa, Seddlbahir
89 Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 338.
90 anakkale Harekt, c. V, k.3, s. 195-196.
93 C. F. Aspinall Oglander, Byk Harbin Tarihi, anakkale Gelibolu Asker Harekt, c. II, ev. M.
Hulusi, Askeri Matbaa, stanbul 1940, s.95.
199
Zll Kele
Cephesinde yapt grev dalmnda94 Sa Kanat blgesinin idaresini 14. Kolordu

Komutan Trommer Paaya vermiti. Bu srada Cafer Tayyar Paa 1. Tmenin tm
mevcudu ve geici olarak emrine verilen 5. Tmenin 15. Alay ile Gney Grubunun
sa kanadn tutmutu. Vehip Paa, 1. Tmeni 14. Kolordu emrinde bulunmak kaydyla olduu yerde brakmay tercih etmiti.
Yeni dzenlemeler gerei yer deitiren birlikler, henz grevlendirildikleri
mntkalara ulap yerlemeden ve tahkimat almalar hzla devam ederken, ngiliz ve Fransz birlikleri, 12 Temmuz 1915 gn Kerevizdereye taarruza gemiti. ki
gn devam eden kinci Kerevizdere Muharebelerinde tilaf ordular, Kerevizdereye
hkim bir hatt tutmu, ancak daha ileri gidememiti. ngiliz ve Franszlar, Trk savunma gc karsnda nemli askeri glerini ve morallerini kaybetmi; tam tersi
Trk birliklerinin moral ve gven duygular artmt. Cafer Tayyar Paann bulunduu hatta ise kayda deer bir arpma yaanmamt95.
Cafer Tayyar Paa, bundan sonra nemini srarla dile getirdii tahkimat iini byk hzla ele almt96. Ksa zamanda tamamlanan tahkimatta yalnz amele taburlar
deil, neredeyse btn birlik efrad grev almtr. Neticede at ve arabalarn rahat
geebilecei yollar, piyadelerin cepheye ulamn salayacak gizli yollar, cepheler
arasnda savunma hatlar, subay ve erlerin snak alanlar, st kapal mitralyz ve
bomba mevzileriyle bu blge adeta bir kale halini almt. Cafer Tayyar Paa, bu
faaliyetiyle takdir alm, tahkimat yerinde gren II. Ordu Komutan Vehip Paa, En
tehlikeli olan cenah en emin oldu szyle 1.Tmen Komutan ve efradn takdir ettii
gibi, bu tahkimatn btn Gney Grubu blgesinde rnek alnarak uygulanmasn
istemitir97. 10.Tmende ihtiyat subay olarak bulunan Mnim Mustafa bu gelimeyi
u szlerle dile getirmitir:
Biz anakkaleye geldiimiz vakit, Miralay Cafer Tayyar Bey tarafndan ortaya atldn iittiimiz mdafaa fikri kklemekteydi. Cafer Tayyar Beyin
Frkas, cephesinde meydana getirdii mkemmel siperler sayesinde dman
hatlarna zayiat vermeden yaklayor ve askerlike ehemmiyetli noktalar elde ettiinden, bu tahkimat Cenup Grubundaki dier ktalara da temil
edilmek zere adeta bir model gibi zabitlere gsteriliyordu98.
94 Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 344.

95 Taarruz blgesi iinde olmasalar da 1. ve 11. Tmenler ehit ve yaral olarak 247 askerini kaybetmitir. Bkz. Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 247.
97 Cafer Tayyar Paa, a.g.h., s. 10.
98 Mnim Mustafa, a.g.h.,s.53-54.
200
Cafer Tayyar Paay Ordudan Ayrlma Noktasna Getiren Bir Gelime

Austos ay ortalarnda Seddlbahir Cephesinde sava nispeten hzn azaltmt. Gney Grubunda 14. Kolorduya bal 1. ve 10. Tmenler ve 5. Kolorduya
bal 13. ve 14. Tmenler bulunmaktayd. Yeni bir dzen kurularak muhtemel taarruzlar karlamak iin tedbirler alnmakta, siperler tamir edilmekteydi. Bu srada 14. Kolordu ve Sa Kanat (1. Mntka) Komutan Trommer Paann hava deiimi alarak Edirneye gitmesi zerine Cafer Tayyar Paa, Gney Grubu Komutan
Vehip Paann 18. 8. 1331 (1 Eyll 1915) tarihli emriyle 14. Kolordu ve Sa Kanat
(1.Mntka) Komutanlna vekleten atanmt. Ancak yaklak bir hafta sonra Vehip
Paadan gelen ikinci bir emirle, Albay Kanengiessern 14. Kolordu Kumandanlna
vekleten, Mntka Komutanlna da asaleten tayin edildii bildirilmitir99.
Birinci Mntka Komutanlnn grev ve sorumluluk alan, 1. ve 10. Tmenlerin
bulunduu blgeydi. Bu durumda Cafer Tayyar Paa da 1.Tmen Komutan olarak,
Albay Kanengiesserin emrinde olacakt. Tayininden ok ksa bir sre sonra grevden
alnmas ve aka ifade etmese de zellikle yerine bir Alman subaynn atanmas, Cafer Tayyar Paay ordudan ayrlmay dnecek kadar sarsmtr100. Bu dnemde birok Trk subay Alman subaylaryla anlaamam, kendi ordularnda sevk ve idarenin
Almanlara braklmasndan rahatszlk duymu ve tepki gstermitir. Bu konuda pek
ok rnek vermek mmkndr. Irak Cephesi Umum Kumandan Albay Nurettin Bey
(Paa Sakall), o srada Irak Cephesinde VI. Ordu Komutan olan Mareal Goltz Paa
ile101 ve Sina- Filistin Cephesinde Albay Ali Fuad Bey (Cebesoy Paa) Gazze Muharebeleri esnasnda Falkenhaynn ile benzer sorunlar yaamtr102. Bunlar arasnda en
bilinen Suriye Filistin cephesinde izlenen harekt tarzn onaylamayan ve sonuta
VII. Ordu Komutanlndan istifa eden Mustafa Kemal Paa-Falkenhayn atmasdr103.
99 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Belgeleri, 26.08.1331 tarihli Cenup Grubu Erkan- Harbiyesi,
3. ube 7/389 numaral emirname sureti.
100 Vehip Paaya gnderdii bir mektupla zntsn Orduda erefsiz yaamay kabul etmeyeceim
cihetle, eref-i askeriyeme dokunan bu meseleden dolay tekatlmn icrasn talep eder ve yet
talebim kabul buyrulmayacak olursa elliye yakn muharebe ve muhasamatta vatana yaptm hizmet kfi grlerek, askerlikten istifamn kabuln rica ve istirham ederim szleriyle dile getirmitir.
Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Belgeleri.
101 Nurettin Paa, Mareal Goltz Paann Alman menfaatleri dorultusunda Iraktaki baz kuvvetleri
rana gndererek, Ktl Ammarede yenilen ngilizlerin tamamen Iraktan atlmasna engel olduu
gerekesiyle tepki gstermi, tespit ve tepkisi kendisinin grevden alnmasna neden olmutur. Fahri
Ta, Nureddin Paa, Kurtulu Savana Yn Verenler, Cumhuriyetin Kuruluunun 70. Yl Armaan, G, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yay., Ankara 1994, s.168169.
102 20 Kolordu Komutan Albay Ali Fuad Bey, Birssebinin dmesi zerine Falkenhaynn ngiliz ileri
harektn durdurmak iin oluturmak istedii ordu grubunun komutasn Yarbay Herrgota vermek
istediinde blgeyi ve buradaki Trk birliklerini iyi tanmayan bir Alman subaynn greve getirilmesini doru bulmam, bu greve kendisinin atanmas gerektiini savunmutur. Bkz. zelik, s.26.
103 ngilizlerin Badat igalinden sonra (10 Mart 1917) buray geri alma dncesi ile Yldrm Ordula-
201
Zll Kele
Yrrlkteki askeri nizamname, bir kolordu komutannn geici olarak grevden

ayrldnda, yerine o kolordunun en kdemli tmen komutannn veklet etmesini
ngryordu. Cafer Tayyar Paa, o srada 14. Kolordunun en kdemli Tmen komutanyd. Silsile gerei grevin nce kendisine verilip, ksa zamanda geri alnmasn bir
onur meselesi kabul ederek istifa etmek istedi ise de, Vehip Paa tarafndan vazgeirildi104.
Cafer Tayyar Paann istifa etmek istemesini, 14. Kolordu Komutan vekili Albay
Kannengiesser, Cafer Tayyar Bey ok mthi bir Frka kumandan idi. Fakat fevkalade alngan bir zat idi. O zamana kadar General Trommere veklet etmi olduu
iin benim oraya geliim arna gitti ve istifasn vermek istedi105 eklinde yorumlamt. te yandan Albay Kanengiesserin, tarafsz bir deerlendirmede bulunduunu, Onun askeri ynn Birinci Frkann alaylar ve kumandanlar mkemmel
idi, Bilhassa Birinci Frkann siperlerinden (hendeklerinden) gidildii zaman her ey
parlatlm gibi grnrd. 106 szleriyle vdn ifade edebiliriz.
r Grup Kumandanlna getirilen General Falkenhayn, arlkl olarak Alman subaylarndan oluan
kararghyla etkin bir Alman arl kurmu, Trklere kar kmseyici bir tavr iinde bulunmutur. Yldrm Ordular Grubunun kurulma amac Badat geri almakt. Ancak Falkenhaynn isteiyle
ngiliz ordusunun Filistinden kuzeye doru ilerleme tehlikesine kar Gazze-Birssebide bulunan ngiliz ordusunu geri atmak grevi verilmiti. Bu noktada Bahriye Nazr, IV. Ordu Komutan ve Suriye
ve Bat Arabistan Genel Valisi Cemal Paa ile att. Filistin blgesi (Kuds Mstakil Mutasarrfl)
Cemal Paadan alnarak Falkenhayna verilmiti. Yine Cemal Paann komuta ettii IV. Ordu lavedilerek, Suriye ve Bat Arabistan Umum Kumandanl verildi. Cemal Paa, Yldrm Ordular Grubu
emrindeki VII. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa ve VIII. Ordu Komutan von Kress Paa ngilizlere kar saldrnn yanl olduunu fikrindeydiler. Aslnda Enver Paa dnda Falkenhaynn plann
destekleyen yoktu. Mustafa Kemal Paa ile Falkenhayn arasndaki atma, Mustafa Kemal Paay
VII. Ordu Komutanlndan ekilmesine kadar byd. Mustafa Kemal Paa, nedenlerini en ince
ayrntsyla izah ederek, saldrdan vazgeilmesi gerektiini ve alnabilecek tedbirleri ieren bir rapor
hazrlad. Raporu, Talat Paa, Enver Paa ve Cemal Paa bata olmak zere ilgililere gnderdi. Mustafa Kemal Paa, Suriye ve Hicazda Mslman- Osmanl bir komutann ibana getirilmesi gerektii
fikrindedir. Ona gre ayet Falkenhaynn askeri bilgi ve tecrbesinden faydalanmak ok gerekliyse
Mslman-Osmanl bir Suriye-Hicaz Genel Komutan emrine verilerek bu salanabilirdi. Mustafa
Kemal Paa bu konudaki kanaatini u szlerle ifade etmekteydi: Almanlara kar zaaf gstermek
ok zarar verir. Falkenhayn her yerde Alman olduunu ve kendini Almanlarn menfaatlerini korumakla grevli saydn belirtmekten ekinmiyor; airet bakanlariyle Alman subaylar vastasyla
dorudan temas ediyor. Bana bile Araplar Trklere dmandr, biz Almanlar bitaraf olduumuzdan
onlar kazanabiliriz demekten ekinmemitir. Falkenhaynn saldr yapmak yolundaki szleri btn
Suriye ve Arabistann kendi ynetimine girmesi iin bir vesiledir. Yurdumuzu bir smrge durumuna
drmeye alyor zet olarak bu srada yurdun hibir kesinin yabanc nfuzu ve idaresi altna
verilmesi caiz deildirHikmet Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasiyle lgili Henz
yaynlanmam Bir Raporu, Belleten, XX/80, (1995), 2.bs., s.619-632. Alman subaylaryla anlamazlklar yaayan isimlerden biri de Yakup evki Paa idi. Bkz. Selma Yel, Yakup evki Paann Hayat
ve Faaliyetleri, Kurtulu Savana Yn Verenler, Cumhuriyetin Kuruluunun 70. Yl Armaan, G,
Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yay., Ankara 1994, s.195-196, 198.
104 Vehip Paann,Bugn bir hak davas urunda milyonlarca insan lyor. Yine bir hak davas iin
kendi mevcudiyetimizi koymazsak ok mudur? Ben de sen de bundan zevk duyarz deil mi? Fakat senin bu teebbsn, hakknn benim tarafmdan muhafaza edileceine phe getirdiine delalet etmez
mi?... szleri onu istifadan vazgeirmitir.
105 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Notlar- (Hans Kannengiesser, Posha the Campaign in Gallipoli, adl hatrat, s.194dan naklen).
106 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas notlar.
202
tilaf ordularnn, Austos ay balarnda yeni bir karma harektna hazrlandklarna dair duyumlar sonucu alnan tedbirler dorultusunda Albay Kannengiesser, Kuzey Grubu 3. Mntka Komutanlna tayin edilmiti. Bunun zerine 31
Eyll 1915te Cafer Tayyar Paa yeniden 14. Kolordu Komutanlna (vekleten) ve 1.
Mntka Komutanlna (asaleten) atanarak; anakkale Muharebelerinin sonuna kadar anlan grevde kalmtr. Albay Kannengiesser, Kuzey Grubunda grevlendirilmesini, biraz da Vehip Paann Cafer Tayyar Paay yeniden 14. Kolordu Komutan
vekilliine getirmek istedii iin bulduu bir zm yolu olarak yorumlamtr107. Sava esnasnda byle bir zel muamelede bulunup bulunulamayaca sorusuna cevap
vermek gerekirse, Albay Cafer Tayyar Beyin Grup Komutan Vehip Paaya istifasn
bildirdii yazsnda ok da resmi olamayan slubu, sitemini ak bir ekilde ifade etmesi; Vehip Paann da Kardeim Cafer Tayyar Bey ifadesiyle balayan samimi cevab
mektubunu dikkate alrsak, bu fikre bir lde itirak etmek mmkndr108.
Austos 1915 balarnda ngilizler, anakkalede kesin zafere ulamak amacyla
byk bir taarruza hazrlanmaktayd. Asl hedefleri, Kuzeyde Anafartalar blgesine
asker karmakt. Hedef artp, karmay gizlemek ve Gneyden yardm gnderilmesini engellemek amacyla Seddlbahir ve Arburnuna da ayn anda taarruz etmeyi planlamlard. Liman von Sanders, Arburnu ve Seddlbahirin nemi zerinde
dururken109; Kuzey Grubunda 19. Tmen Komutan olan Mustafa Kemal Paa, st
makamlar ngiliz ve Franszlarn gerekte Anafartalar blgesini hedef aldklar konusunda uyarmaya almaktayd. Nitekim Mustafa Kemal Paann fikrinde isabet
olduu grlecektir110.
ngilizler, 6 Austos 1915te Kuzeyde Anafartalara yaptklar karmay gizleyip, Trkleri yanltmak amacyla ilk taarruzu Seddlbahir cephesindeki Kirte ve
Altepeye gerekletirmeye balamt. Bu srada Altepedeki 10.Tmenin 30.
Alayna ynelik top atelerini gren Cafer Tayyar Paa, I.Tmen ynnde saldr olmadndan dolay 71. Alayn iki taburunu, yardma gndermek iin hazrlad. Dier
taraftan 124. Alay Makineli Tfek Bln 30. Alaya taarruz eden ngiliz Tugayna
107 eski Kayaltepe deki mevzilerim yeniden ehemmiyet kesbetti ve bylece orada bir nc kolordu
cephesi teekkl etti. Vehip Paa Mareal 2 terin-i evvel (1915) tarihli nazikne bir yaz ile beni orann kumandanlna tayin etti

Vehip Paann bu suretle Cafer Tayyar Paann Kolordu Komutan vekilliine getirmek dncesi
zihnimi hayli igal etti. Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas notlarndan Kannengiesser, a.g.h.,
s.196dan naklen). .(Albay Kannengiesserin 7-8 austosta kuzeye gittii bilinmektedir. Bu durumda
ifahi bir emirle grevlendirildii,, resmi atamann ise bu tarihte olduu sylenebilir.)
108 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Belgeleri. Bkz. dn.103.
109 Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, (haz. Muzaaffer Albayrak), Yeditepe Yaynevi, 3. Bs., stanbul 2007, s.106.
110 Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 110- 120, Konumuzun Gney Cephesi, I.Tmen komutan Cafer Tayyar Paa (Bey) olmas hasebiyle Kuzey Grubu gelimelerine deinilmemitir.
203
Zll Kele
bal ngiliz piyadelerinin zerine yan atee almakla vazifelendirdi. Bu birliin atei
sayesinde arpmalarn kaderi deimitir. Taarruzla Trk siperlerine giren ngilizlerle sng sngye arpan Trk birlikleri, byk kayplar verseler de ngilizler de
ok kayp vermi, bu arada 3 subay olmak zere 75 ngiliz askeri de esir alnmt111.
ngilizler, 10-11 Austos gnlerinde I. Tmen, 124. Alay zerine taarruza geti.
Ancak ksa srede durduruldular. Asl muharebe kuzeyde yaanrken; Gney cephesindeki birka nemli taarruz dnda harekt gece basknlar ve topu ateiyle devam
etmekteydi. 13 Austos gn, harekete geilmi; ilk taarruzda ngilizlerin eline geen
siperler geri alnmtr. 6-13 Austos arasndaki arpmalarda Gney Grubunun kayplar: 41 subay ve 2717 er ehit; 64 subay ve 4116 er yaral; Cafer Tayyar Paann
komutasndaki 1.Tmenin kayplar ise 26 er ehit, 1i subay 135 yaral idi. 30. Alay
cephesine yaplan topu atei srasnda I. Tmenin tel rg ve siperleri byk lde
tahrip olmutu, tamirleri esnasnda alan atele 4 er ehit dm, 1 subay ve 12 er
yaralanmtr. galcilerin kayb da Trklerin kayplar kadard112.
Bu dnemde Seddlbahir cephesinde verilen mcadelede Trk birlikleri kontrol ellerinde bulundurduu gibi, ngilizlerin, Seddlbahire taarruz ederek, buradan
Kuzey Grubuna yardm gnderilmesine engel olma planlar da gereklememitir.
Kuzey Grubuna yardmc olmak zere, Liman von Sanders ve Vehip Paann emriyle
14. Kolordunun 28. Alay ve 5. Kolordunun 41. Alay ile 8. ve 4. Tmenler Anafartalar
blgesine gnderilmitir.
Austos ay sonlarna gelindiinde Seddlbahirdeki sava, hzn azaltm, karlkl top atlar devam ederken, siper arpmalarnda durgunluk dnemine girmiti113. Aslnda ngiliz ve Franszlarn kuzeyden karma harekt, Anafartalar blgesindeki mkemmel mcadele sonunda baarsz olduktan sonra tm cephelerde mcadele genel olarak rutin bir hal almt. Anafartalar karmasnn baarsz olmas, ok
fazla kayp vermeleri bu nedenle ilerleme imknlarnn kalmamas zerine ngiliz ve
Fransz hkmetleri anakkaleden ekilmek veya savaa devam etmek konusunu
tartmaya balad. Geliboludaki gal Ordular Bakomutan Hamilton Anafartalar
ve Seddlbahirdeki yenilgi ve kayplarna ramen yeni kuvvetlerle baarl olunacana inanmaktayd. Ancak ngiliz ve Fransz Bakomutanlklar ve hkmetler buraya
yeni kuvvet gndermeye taraftar deillerdi114. Ayrca 25 Austos 1915 tarihinde Almanlar Brest Litovsku ele geirmi, stanbul Boazna karma yapmas planlanan iki Rus Kolordusu, Dou Avrupa cephesine gnderilmiti. Dolaysyla anakkale
Boazn amak iin Rusyann mttefiklerine yardm etmesi mmkn olmayacakt.
ngiliz ve Fransz hkmetleri savan k aylarna uzamasn sakncal buluyordu. Di111
112
113
114
204
anakkale Harekt, c. V, k.3, 312- 313.

anakkale Harekt., 325-327.
Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri, c. II, s. 20, 23, 25, 28-29, 79, 88-90.
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c.III, k.2, TTK Yay. 3.bs., Ankara 1983, s.377.
er yandan Franszlar, Bolayr, Arburnu ve anakkale Boaznn Anadolu yakasna

olmak zere hedefe ynelik yeni bir karma plan hazrlamt. ngiltere bu plan
ekim ayna kadar hayata geirmek istemiyordu115. Bu srada Bulgaristann Osmanl
Devleti ve mttefikleri safnda savaa dhil olmas nedeniyle ngiltere ve Fransann
Srbistan ve Yunanistana yardm etmek mecburiyetinde kalmas, Anafartalar blgesini boaltma karar almalarna neden oldu116. Neticede Seddlbahir Cephesi dndaki kuvvetlerini ekme karar alan tilaf Devletleri, 22 Kasm 1915 tarihinde Anafartalar ve Arburnu blgesinden ekilmeye baladlar, ancak buradaki asl ekilme
19 Aralk gece vakti gereklemi, iyi planlanp uygulanan ekilme Trk tarafndan
vaktinde anlalamamtr. Son olarak Seddlbahir Cephesinden ayrldlar117. Cafer
Tayyar Paa, 1 Aralk 1915 gn anakkale Cephesindeki hizmetlerine karlk
yl kdem zamm alarak Albay rtbesine ykselmi, igal kuvvetlerinin Yarmaday
tamamen boalttklar 9 Ocak 1916 tarihine kadar burada kald.
anakkale Gney Grubu Cephesinde Yaanan Muharebeler
Hakknda Raporu
Cafer Tayyar Paa, kinci Kerevizdere Muharebelerinden sonra 16 Temmuz
1915te o gne kadar blgede verilen savunma ve taarruz harekt, birliklerin iinde
bulunduu artlar, ihtiyalar ve bundan sonra izlenecek hareket tarzyla ilgili Gney
Grubu Komutanl bata olmak zere, st makamlara bir rapor sundu. Bu kapsaml
rapor, onun askeri tecrbe ve bilgisinin bir nianesidir. Bunun yannda Cafer Tayyar
Paann anakkale Cephesindeki yerini, grev ciddiyetini ve iyi yetimi bir komutan olma zelliini de gstermesi asndan olduka nemlidir. Ayn zamanda sz
konusu rapor, Trk Tarihinde zel bir yeri olan anakkale Muharebelerinin hangi
artlarda gerekletiinin de ifadesidir.118 Mafevkleri tenkit veya fikir retmek davasyla asla alakadar olmayan mtalaatm arz ve ibla etmeyi vazife-i mecburiye
adderek ibu raporumu takdim ediyorum cmlesiyle emir komuta zincirine saygsn dile getirdii bu rapor, 19 maddeden oluur ve Trk birliklerinden iyi istifade
edilebilmesi iin gerekli grd hususlar kapsar. Raporun sonunda, dile getirdii
hususlar, st makamlar tenkit amacyla deil, samimiyet ve grev duygusuyla kaleme aldn bir kez daha ifade etmitir.
Cafer Paann raporunu, muharebe metodu ve tahkimat hakknda sunduu grleri ile askerin ihtiyalar ve tedarik sistemi hakknda ki grleri zerinden iki
balk altnda incelemek mmkndr.
115
116
117
118
anakkale Harekt, c. V, k.3, s.480.

anakkale Harekt, c. V, k.3, s. 484.
Liman von Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 126-131.
Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Belgeleri.
205
Zll Kele
a. Muharebe Metodu ve Tahkimat

Raporun ilk maddeleri, Cafer Tayyar Paann muharebe metoduna ilikin izlenim ve grlerine ayrlmtr. Burada ncelikle savan uzun sreceini ngrm
ve kardaki ordularn Balkan ordular deil, Dvel-i Muazzama ordular olduuna
vurgu yapmtr. Ona gre, blgede yaplan muharebelerde kale muharebelerindeki
kural ve metotlar uygulanmaldr ve savaa devam edebilmek iin eldeki kuvvetleri
yerinde kullanarak tasarruf edilmelidir. Cafer Tayyar Paa, bu noktada cepheye gelir
gelmez uygulanan, kendi yetitirdii birlikleri ciddi kayplara uratan ve arzusu dnda yaplan taarruzlar rnek vermektedir. Bu hususu, 31 Haziran, 2 Temmuz, 5
Temmuzda Triyandafil iftlii civarnda yaplan ve 5.000 ehit, iki misli yaralya mal
olan, bizi hibir baarya ulatrmayan gereksiz sahra sava tertibindeki taarruzlardan kanmaldr. Ancak, (karmzdaki dmann yapt gibi) topu tarafndan
yaplacak harektla dman siperleri tahrip edilip, siperdeki kuvvetleri imha edilirse
baar salanabilir cmleleriyle dile getirmitir.
Ayrca komuta kademesindeki ahslarn sk sk deiimini de sakncal bulmutur. Ona gre cepheye gelen komutanlar, daha savaacaklar blgeyi tanmadan, igal
kuvvetlerinin sava tarzn zemeden ve kuvvetlerini tanmadan grevden alnarak
baka biri atanmtr. rnein 29 Haziran 1915 ile 16 Temmuz 1915 arasnda (18
gnde) Gney Grubu Sa Kanatta Faik Paa, Mehmet Ali Paa, Trommer Paa olmak zere komutan deiiklii olmutu. Nitekim sk sk komutan deiikliine
gidilmesinin komuta kademesinin motivasyonu zerinde de olumsuz etkileri vardr.
Meseleye hizmet ve baarnn takdiri hususundaki hassasiyeti ile de yaklaan Cafer
Tayyar Paaya gre, komutannn deimesi nedeniyle birok alkan ve fedakr subayn hizmeti unutulmakta; bu subaylar terfi ve taltifden mahrum kalmaktadr. Bu
da kendisinden daha az ehil birisinin hem kdem hem terfi alarak rtbece arkadan
geride brakmasna; hem de komutan olarak daha tecrbeli olan arkadann bana
gemesine yol amtr. Cafer Tayyar Paaya gre, kale muharebelerinde olduu gibi,
savan sonuna kadar grevinin banda kalacak birer mntka kumandan atanmal,
o mntkada yaplan tahkimat, sava ara ve gereleri ve topularn doru bir biimde
istihdam salanmaldr.
Cafer Tayyar Paann daha nce de sz konusu edilen tahkimata verdii byk
nemi ve yetersizlii konusundaki endie ve hassasiyetini, raporunda da aklkla dile
getirdiini gryoruz. Bu konudaki gr ve nerilerine, Tahkimat: burada tfekten
ok kazma krein ie yarayaca aka belliyken, tahkimata; bilhassa mesturi yollara nem verilmedii grlyor tespitiyle balamtr.
Burada Cafer Tayyar Paa, tmenlerden biri, kendi blgesindeki tahkimat ciddiye ald ve alt halde dierinde yeterince nem verilmediinden, tahkimat
bakmndan zayf olan cephenin dmesinin dier cepheyi tehlikeye attndan yaknmaktadr. Ayrca tahkimatn yalnz istihkm blklerine ve tahkim mfrezelerine
206
braklmasnn da yanl olduunu, gerekirse fedakrlk ederek herkesin eline kazma

krei almas gerektii dncesindedir. Birliklerin ve komuta kademesinin sk sk
deimesinin bu hususta da sorun yaratt grnde olan Cafer Tayyar Paa, bunu
Bu tahkimatn ihmal edilmesine frkalarn tebdili keyfiyeti de inhizm ediyor
szleriyle dile getirirken, tahkimat konusunun bir sonra gelecek birliklere braklarak, mevcut birliklerin ie sarlmamalarn tenkit etmektedir.
b. Askerin htiyalar ve Tedarik Sistemi
Cafer Tayyar Paa, emrindeki subay ve erlere daima ok iyi davranm, adeta bir
baba gibi sk sk askerin arasnda bulunarak, onlarla sohbet edip sorunlarn dinlemeye zen gstermitir.119 anakkale Cephesine giden Edebi Heyette120 bulunan
brahim Alaaddin (Gvsa), Siperler Arasnda121 adl iirinde, ziyaretleri srasnda
kendilerine Seddlbahir Cephesini gezdiren Cafer Tayyar Paa ile askeri arasndaki
yakn ilikiden esinlenmitir. Alaaddin Gvsa, siperleri gezerken kendilerine refakat
eden122 Paann heyette bulunanlar korumaya altn, askerin ise komutanna siper olmay teklif edecek kadar ballk gsterdiini ve onlarn olaanst asalet ve
cesaret sahibi olduklarn u dizelerle dile getirmitir:123
Kaytszca trmanmaya hazrland kumandan/ O srada yz kumral glgelerle rtl / Vicdannn ykseklii gzlerinde parlayan / Boylu poslu aslan
gibi bir Trk olu grnd./ Kumandana yaklaarak: Beyim gel beri sana
mukat (mukayyet) olaym ben kurun yalar o yeri
119 brahim Olu mer, I. Frkann ehitler Srt Destan, s. 11. brahimolu merin samimiyetle dile
getirdii u dizeler bu hususu en sade ekliyle gstermektedir.

Cafer Bey askerle yaranlk ider

Hi durmaz her vakit cepheyi gezer

Bir yandan dman kef ider gider,

Gsterir bylece an- erkn.
120 anakkale Harekt, c. V, k. 3, s. 599; Bilgin, anakkale Sava Gnl, s. 343. Harbiye Nezareti,
anakkalede Trk ordusunun verdii mcadeleyi bir an nce belgelemek ve tarihe geirmek amacyla air, yazar ve ressamlardan oluacak bir heyeti cepheye gndermeye karar vermiti. Heyet, vatan
savunmasnda kahramanlk destanlar yaratan Trk askerini yakndan grerek, rnleriyle lmszletirecekti. Bunun yannda heyetin cepheye gitmesi, askerin moral gcn ykseltecekti. Harbiye
Nezaretinin arsna uyanlar arasnda ressam brahim all ve Nazmi Ziya, Edebiyat; M. Emin
Yurdakul, Muhittin Mfit Ratp, Ali Canip Yntem, Ahmet Aaolu, Hamdullah Suphi Tanrver,
brahim Alaaddin Gvsa, Orhon Seyfi Orhun, mer Seyfettin, Mzik retmeni Ahmet Rauf, Yusuf
Razi ile birer fotoraf ve sinema sanats bulunmaktayd. Bkz. Mustafa Seluk,Birinci Dnya sava
Srecinde Harbiye Nezaretinin anakkale Kahramanln Yaatma Amal Faaliyetleri, Avrasya
ncelemeleri Dergisi, I/2, (2012), s. 195-242.
121 brahim Alaaddin Gvsa, anakkale zleri, Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurum, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1989, s. 48-51.
122 Cafer Tayyar Paa, anakkale Notlar; Gen. Kur.Bk. s. 600.
123 air, gzlemini iirine dt Bu manzumedeki mahedeler ve nihayetinde hurafeye benzeyen
vaka, bir hayal rn deil, 18 Temmuz 1331de Seddlbahir, Sa Cenah ileri siperlerine giderken
anlattklarm aynen grm ve bahsettiim kahramanlk hadisesine orada tesadf etmitim dipnotuyla dile getirmitir. Gvsa, anakkale zleri, s. 48.
207
Zll Kele
Bu ne asil, ne mstesna bir ftratt ya Rabbi, / Amirine siper olup huzur iinde lecek. / Lyk olan teekkrle reddolundu talebi, / Talep gibi cevap oldu,
hem tabii hem yksek.124
Cafer Tayyar Paann askerine verdii deer ve alakasn raporunun 5. maddesinde gryoruz. Ona gre sava uzun srecektir ve eldeki askerin ihtiyalarna ve salna nem verilmelidir. Zira eldeki asker, ordunun yetimi ve tecrbeli son askeridir.
Depo taburlarndan gelecek olanlar ayn nitelikte olamayacaktr. Ancak hizmetler
zaman zaman aksamaktadr. Bu konudaki nerileri: Askere scak yemek vermek iin
gereken malzemelerin salanmas; ay iin semaver temin edilmesi, kahve ve ttn
temin edilmesi, geride amarc mfrezelerinin dzenlenmesi, sabun verilmesi, yrtlan kyafetlerin tamirinde kullanlacak ine-iplik gibi ihtiyalarn karlanmas iin
seyyar bakkal getirilmesi. Bunlarn dnda, en nemli ihtiya maddesi olan suyun
azlndan dolay yeni artezyen kuyularnn almas, tulumba gnderilmesi, sakalarn iinin kolaylatrmas iin ok sayda su fs temin edilmesi gibi neriler yer
alr. Aslnda I. Dnya Sava esnasnda askerin iaesini temini noktasnda anakkale
Cephesinin, dier cephelere oranla iyi olduu dnlr. Ancak, kimi zaman yeterli
imknlarn salanamamas, Cafer Tayyar Paann mkemmeliyetilii ve askerin ihtiyacn n planda tutan karakteri onu bu konuya dikkati ekmeye yneltmitir.
Raporda ayrca salk hizmetleri konusunda, yarallarn iyi baklabilmesi ve
lmlerinin nne geebilmek iin shhiye blklerinin daha dzenli hale getirilmesi, -shhiye blklerinde ve yollarda ilgisizlikten dolay yarallarn ld tenkidiylenerilmitir.
Cafer Tayyar Paa, ihtiyatlarn kardan gelen topu arapnellerinden korunmas
amacyla, snaklar yapmak ve bunlarn yapmnda kullanlmak iin ivi, tel, tahkimatn yapm esnasnda korunmak amacyla ok sayda kum torbas125, ani basknlardan korunabilmek iin tel rg, dikenli tel ve kazk talep etmiti. Ayrca tahkimatta
kullanlan ara ve gerelerin tamiri iin en ksa zamanda bir tamirhane kurulmasn
gerekli grmt.
Cafer Tayyar Paa, Balkan Savanda zellikle Vize-Kartran hattnda amur
haline gelen, arazi ve yollarn adeta bir bataklk gibi ok sayda insan, ordunun hay124 Gvsa, anakkale zleri, s. 50-51.
125 Kum torbas eksiklii Gney Grubu Sol Kanattaki 5. Kolordu blgesinde de byk bir problem halini alm, 5000 kum torbas ihtiyacna karlk 2000 adet gnderilerek, eksikliin bo cephane sandklaryla giderilmesi zm olarak grlmtr. Bkz. Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar,
Altnc Frka anakkale Harbinde (haz. Servet Avar-Hasan Baban), Vadi Yaynlar, Ankara 2006, s.
180, 211-212. Liman von Sanders, kum torbas temininin zor olduundan bahsederken, kimi zaman
az miktarda gelen kum torbalarnn da kk rtbeli birlik komutanlar tarafndan askerin yrtlm
elbiselerini tamir iin kullandrldn ileri srmektedir. Sanders, Trkiyede Be Sene, s. 99.
208
vanlarn ve sava malzemelerini iine aldn grmt. Ayn hadiseleri yaamamak

adna kendi sorumluluk blgesinde yollarn yapm ve dzenlenmesine byk nem
vermitir.126 Elbette savata ulam ve iletiimin nemi gz ard edilemezdi ancak Tmen komutannn tespit ve ifadelerinden bu konuda birtakm aksaklklarn olduunu
da anlyoruz. Bu husustaki gr ve nerileri yledir:
Yollar: Mesturi yollar (San Yollar) ok azdr. Takviye birlikleri yolda ate
altnda kalyor, yaral tayanlar su ve ekmek getirenler yollarda byk kayplar veriyor.127 evre yollar ise hi yoktur. Mdafaa hattnn gerisinde bir
yol lazm ki bir blgeden dierine giden piyade ve topu kayp vermeden imdada yetisin. Geriye giden yollar patika ve izlerden meydana gelmitir. Yamurlu havalarda erzak ve cephane amurdan gelemeyecek, yamur balamadan bunlarn dnlp, dzenlenmesi lazmdr. Yollarda ve tahkimatta
istihdam edilmek zere amele taburlarna ihtiya vardr.128
Raporun konular arasnda belki de en fazla zerinde durulmas gereken husus,
brokratik ilemlerin zaman almas sebebiyle ihtiya maddelerinin cepheye ulamn
geciktirmesidir. Btn ihtiya maddelerinin temini iin mazbata, tasdik, komutann
resmi talebi gibi ilemlerin deitirilmesini istemitir. Malzemelerin depolarda yeterli miktarda bulundurulmas nemlidir. Zira I. Tmenin ihtiyalarn almak zere
gnderilen memur ve vastalar, ok defa eli bo dndrlmt.129
Cafer Tayyar Paa, cephede subay kayplarnn bykln yle ki her birlik
subayndan te birini kaybetmi durumdadr cmlesiyle ifade etmektedir. Taburlarn er kadrolarnn tamamland halde subay gnderilmediini, birok bln
komutasn avu ya da baavularn stlendiini ve bir an evvel subay kadrolarnn
tamamlanmasn istemektedir. Konuya verdii nemi, Efrad kurtaracak olan zabittir, zabitsiz insan kalabalnn kymet-i harbiyesi olmaz130 szleri anlatmaktadr.
Ayrca cephede uaklar ve bombalar altnda asker yetitirme glnden dolay, ikmal efradnn ay depo taburlarnda yetitirildikten sonra gnderilmesinin yerinde
olacan ifade eder. Kald ki cephede bunlar yetitirecek kk zabit verilememitir.
Cephede su, erzak ve cephane tamada kullanlan hayvanlarn ounun lmesi sebebiyle, bu eksikliin giderilmesini de istemitir. Ayn zamanda mevcutlara ot
- saman verilemeyip, yalnz arpayla beslendiklerinden dolay gten dtklerini,
126 ATASE Ar. 5/179, Kl. 3868, D.61, F.3-5.
127 rnein 1 Temmuz 1915 gn, Gney Grubu Sol Kanatta grevli 10. Alaya cephane tayan efraddan
19u yolda yaralanmtr. Bkz. Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 150.
128 Cafer Tayyar Paa, anakkale Dosyas Belgeleri.
129 Cafer Tayyar Paa, anakkale Notlar.
130 16 Temmuz 1915 Tarihli Rapor.
209
Zll Kele
Anadoludan Bandrma yoluyla ot ve saman temin edilebilecei nerisinde bulunmutur.

Cafer Tayyar Bey, raporun sonunda, Gney Grubunun da II. ve V. Ordular gibi
bir ordu haline getirilip, Kilya skelesi bu ordunun menzil noktas olarak seildii
takdirde, Tmen ve Kolordunun ihtiyalarnn daha dzenli ve hzl bir ekilde salanabileceini ifade etmitir. Ordunun ihtiyacnn zamannda temini asndan da bu
neri yerinde grlmektedir. Zira herhangi bir malzemenin istenmesi ve yerine ulamas iin, tabur alaya, alay tmene, tmen kolordu kumandanlna, kolordu mntka
kumandanlna, mntka Gney Grubu Kumandanlna, Gney Grubu Ordu Menzil Mfettiliine, oradan Levazmata131 Bylece uzayp giden yazma ve ilemler
yznden ona gre bir su tulumbas dahi zamannda ve eksiksiz bir ekilde ihtiya
noktasna ulatrlamamt.
Raporun Etkileri
Cafer Tayyar Paann gnderdii rapordan ksa bir sre sonra Gney Grubu Komutan Vehip Paa, ilk i olarak Cafer Tayyar Beyin iaret ettii gibi Kilyada Albay
Sadk Sabri Bey idaresinde bir Geri Blge Komutanl kurmutur.132 Anlan komutanln grevi posta ileri, yiyecek ve cephane kollarnn dzenini salamak, tahkimat aralarnn, hasta ve yarallarn gereken yerlere hzla ve zamannda ulatrlmasn gerekletirmekti. Byk birliklerin, geri hizmetlerinden sorumlu idari ve shhi
konularda yetkili olanlaryla, topu ve istihkm komutanlarnn, posta grevlilerinin
isteklerini bu komutanlk araclyla salayabilmeleri iin bir dzen oluturuldu.
Bylece Cafer Tayyar Paann raporunda dile getirdii aksaklklarn giderilmesi iin
nemli bir adm atlm oldu.
Vehip Paa greve gelmeden nce Weber Paa dneminde btn geri hizmetler
(kol katarlarn ynetimi, geri blgenin disiplininin salanmas gibi grevler) Binba
Schrdere verilmiti. Vehip Paa, bunu sakncal grm, yeni planlamada Binba
Schrdere sadece Kol ve Katarlar Komutanln brakmtr. Sz konusu dzenlemeyle beklenen sonu alnm, ancak askerin yiyecek problemi tam olarak halledilememiti. Bu konuda Levazm Dairesi Bakan smail Hakk Paa ile Vehip Paa arasnda sert tartmalar yaanmtr. Ayrca Enver Paaya gnderdii 3 Austos 1915
tarihli telgrafla mknszlklara bir ey diyemem ama bu gnk atlarda beslenmenin daha iyi yaplabileceine inanyorum133 diyen Vehip Paa, askerin daha iyi
beslenmesi hususunda srarc olmutur.
131 Cafer Tayyar Paa, anakkale Notlar.
132 anakkale Harekt, c. V, k. 3, s. 279.
133 anakkale Harekt, c. V, k. 3, s. 280-281.
210
Cafer Tayyar Paann raporu, anakkale muharebeleri esnasnda yrtlen sava stratejileri konusunda nemli fikirler vermektedir. Paa, zellikle hazrlksz saldr stratejisinin yanllna dikkat ekmi, bu konuda komutanlarn uyarma ihtiyac
hissetmitir. Cephedeki taarruz tecrbelerinden sonra artk Trk ordusunun cepheye ulaan her yeni kuvvetini gelir gelmez taarruza geiren ve nemli kayplara neden
olan harekt tarzndan ziyade, Vehip Paa, Cafer Tayyar Paa ve birok Trk subaynn zerinde hemfikir olduu dmann taarruzunu kar taarruzla durdurmak ve
topu atlar himayesinde ilerlemek prensibi yerlemeye balamt. Harekt tarz
hususunda Vehip Paa ile ters den V. Ordu Komutan Liman von Sanders, kendisini Enver Paaya ikyet etmiti. Ancak Enver Paa cepheye gelip incelemelerde
bulunduktan sonra Vehip Paay hakl bulmutur.134 te yandan Liman von Sanders,
anakkalede taarruz taarruz diye direnip bir an evvel sonuca ulamak aceleciliiyle
Trk askerine verdirilen byk kayplardan iki yl sonra 13 Aralk 1917de, Savata yalnz iyi eyler olmayacan bilenlerdenim ve en iyi kumandanlar ve ktalarn
da baarszla uramas mmkndr. Fakat ben unu da aka sylemelim ki, srf
taarruz mu yapmak mdafaada m kalmak gerektiini bilememek yznden hibir
zaman ktalar harcanmamaldr diyecekti.135
Sonu
Savaan taraflar iin byk kayplara mal olan ve I. Dnya Savann seyri zerindeki en etkili cephelerden biri olan anakkale Muharebeleri, bata Mustafa Kemal
Paa olmak zere, Fevzi akmak Paa, Kazm Karabekir, Cafer Tayyar Paa ve dier
birok komutan gibi Milli Mcadelenin nder kadrolarnn yeteneklerinin ortaya
kt bir cephe olma zelliine de sahiptir.
Cafer Tayyar Paa, anakkale Muharebelerinde I. Tmen Kumandan olarak,
nce Asya Grubunda, daha sonra Seddlbahir Cephesi-Gney Grubu Komutanl
emrinde bulunmutur. 28 Haziran-5Temmuz 1915 Zndere ve 12 -13 Temmuz tarihlerinde kinci Kerevizdere Muharebelerinde grev almtr. Savan son dneminde 14. Kolordu vekili ve 1. Mntka Komutan olarak hizmetini tamamlamtr.
Cafer Tayyar Paann Seddlbahir Cephesindeki faaliyetlerinde zellikle zerinde durulmas gereken yn acele ataklardan kanarak, nce gerekli hazrlklar
hzla tamamlamak ve taarruzu kar taarruzla cevaplamak eklinde zetlenebilecek
bir stratejiyi benimsemesidir. Seddlbahir Cephesinde uygulad tahkimatla kayplar nleme noktasnda etkili olmu ve bu konuda takdir kazanmtr. Ald isabetli
134 Vehip Paa, Enver Paa cephedeyken, ngiliz cephesine topu atei atrm, kardan daha iddetli
bir ate balamt. Vehip Paa, Enver Paaya Eer biz elimizdeki azck topu cephanesiyle taarruza kalkacak olursak, ngilizlerin elindeki hesapsz cephanesiyle taarruzumuzun ne olabileceini u
kk deneyden anlayabilirsiniz demitir. Bkz. anakkale Harekt, c. V, k. 3, s. 304.
135 Akdes Nimet Kurat, Birinci Dnya Sava Srasnda Trkiyede Bulunan Alman Generallerinin Raporlar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, say 133, Ankara 1966, s. 21.
211
Zll Kele
nlemlerle kayplarn nne gemitir. Yalnz anakkalede deil grev ald btn
cephelerde maiyetine byk deer veren sevilip saylan bir komutan olmas dikkat
ekici bir hususiyettir. Cafer Tayyar Paa, kimi zaman stleriyle kar karya gelse de vatan menfaati sz konusu olduunda doru bildiinden amam, Kazm
Karabekirin Taktik kabul etmeyen adam nitelemesini hakl karan duruunu, anakkale Muharebelerinde de srdrmtr.
212
anakkalenin Kahraman 57. Alay Komutan

ehit Hseyin Avni Bey
F. Rezzan NALP*
seyin Avni Bey, Manastrda dnyaya gelmitir.

1889 ylnda girdii Harp Okulundan 1892 ylnda, Piyade Temen rtbesiyle mezun olmu ve 15
Mays 1892de, karargh Selanikte olan 3nc Ordu,
18inci Nizamiye Alay, 3nc Tabur 2nci Blne atanmtr. yl bu birlikte grev yapan Hseyin
Avni Bey srasyla, 8 Austos 1895te stemen rtbesine terfi ederek 3nc Orduya bal Grice 33nc
Redif Alay, 4nc Blne; 23 Mays 1897de Pritine 29uncu Redif Alay Kurmay Mlhak Subaylna; 10 Ocak 1898de yzba rtbesiyle 38inci Redif
Alay, 2nci tip1. Taburu, 1inci Blne; 22 Austos 1904te 90nc Nizamiye Alay 3nc Taburuna; 2
Haziran 1908te binbala terfi ederek yine 3nc
Orduya bal 17nci Nizamiye Alay, 3nc Taburuna
atanmtr.
Bu greve atand srada, ayn zamanda binbala terfi eden Hseyin Avni Bey,
II.Merutiyetin ilanna kadar uzanan srete Makedonyada, dolaysyla 3nc Ordu
blgesinde cereyan eden olaylara tank olmu, 17nci Nizamiye Alayndaki yllk grevini mteakiben 11 Temmuz 1912de, skpteki 7nci Kolordu dare heyeti
3nc ube Mdrlne tayin edilmitir. Bu greve atandktan ok ksa bir sre
sonra, 8 Ekim 1912de Balkan Harbi balayacaktr.

1
Dr. Hv. .Alb. Gnkur ATASE D.Bk.l As.Tar..Md.ve Trk Askeri Tarih Komisyonu Genel Sekreteri
1959-1960 yllar arasnda Hava Kuvvetleri Komutan olarak grev yapm olan Hava Orgeneral
M.Tekin Arburun, Hseyin Avni Beyin oludur. Babasnn grev yeri dolaysyla tipte, 1903 ylnda domutur. Arburnu/Arburun soyadn, anakkale Muhareberleri srasnda ehit olan babasndan dolay, Atatrkn istei zerine almtr. Ei Perihan Arburun, Atatrkn Harp Okulunda
retmeni olan Korgeneral Naci Eldenizin kzdr.
213
F. Rezzan nalp
57. Alay Komutan

12 Ocak 1914te karargh Tekirdada bulunan 3nc Kolorduya 23nc Alay
Komutan Muavini olarak atanan Hseyin Avni Bey, daha sonra 1 ubat 1915te anakkale cephesinde nlenen 57nci Alaya komutan olarak tayin edilmitir.
Balkan Savalarndan sonraki bar dneminde anakkale Boaznn savunmas anakkale Mstahkem Mevki Komutanlnn sorumluluundayd. Yunan sava
gemilerinin anakkale Boaz yaknndaki harekatnn Osmanl Genelkurmayn
alarma geirdii 31 Temmuz 1914de, yarmadann savunma planlar yeniden faal bir
hale getirildi. Harbiye Nazr ayn tarihte zel bir seferberlik emri yaymlayarak Mstahkem Mevki Komutann hazrlklara balamas ve takviye beklemesi iin alarma
geirmiti. Gncel savunma planlar 3nc Kolordunun kaleyi tahkim etmesini ve
yarmadann savunmas iin asker tedarik etmesini gerektiriyordu. Ancak, 1914 yl
Austos balarnda ne Mstahkem Mevki ne de 3nc Kolordu savaa hazrd.
1914 yaznda henz imparatorluk savata olmasa bile bir tedbir olarak seferberlik
ilan edilmesine karar verildi ve 2 Austos 1914 tarihli seferberlik emri Tekirdada
bulunan 3nc Kolordu Komutanlna gnderildi. Bunun zerine hazrlklara
balanld ve Kasm 1914te 3nc Kolordu Komutanl karargh, Tekirdadan
Geliboluya tand. Kolordu bnyesinde bulunan 7nci ve 9uncu Piyade Tmenleri
Geliboluya intikal ederken 1 Ocak 1915te 19uncu Piyade Tmeni de faaliyete geirildi. 19uncu Piyade Tmeni 57, 58 ve 59uncu Piyade Alaylarndan oluuyordu.
Bununla beraber, 58 ve 59uncu Piyade Alaylar 6nc Kolorduya gnderilmi ve tmen 9 ubat 1915 tarihinde 72 ve 77nci Piyade Alaylarnn dahil edilmesiyle yeniden
dzenlenmiti. Tmen, 6 Nisan 1915te yeni kurulan 5inci Orduya baland.
Hseyin Avni Beyin 1 ubat 1915te atand 57nci Piyade Alay anlalaca
zere nce Tekirdada tekil edilmi ve alay 22 ubatta alay sancan almt. 3nc
Kolordu Komutan, yeni kurulmu olan alayn eitimini daha da gelitirmek iin 7nci
Piyade Tmenine mmtaz yzbasn askerlerin eitiminde yardmc olmalar
iin alaya gndermesini emretti. Bylece alay iyi eitimli subaylar tarafndan komuta
edilen ok tecrbeli askerlerden olumutu ve Mustafa Kemal tarafndan en gl
alay olarak kabul ediliyordu. Alay, 23 ubatta Eceabat (Maydos)a intikal etti ve iki ay
boyunca sklkla icra edilen arazi tatbikatlarna katlarak eitim grd.
25 Nisan Kara karmalarnda
25 Nisan 1915 tarihinde anakkale cephesinde kara muharebelerini balatan karma harekat gerekletiinde; 57nci Alay, 5nci Ordu ihtiyat olan 19uncu Tmen
Komutan Kurmay Yarbay Mustafa Kemalin emrinde muharebelere katlacaktr. 25
Nisan gn Arburnu blgesinde saldrya geen Anzak birliklerine kar, ne 27nci
Alay Komutan Yarbay efik (Aker) ve ne de Yarbay Mustafa Kemal hazrlksz bir
214
anakkalenin Kahraman 57. Alay Komutan ehit Hseyin Avni Bey
taarruza girimiler, muharebe etkinliini muahafaza etmek iin azami gayret gstermilerdir. Hareket halindeyken topunun ve makineli tfeklerin tam desteiyle
mterek bir taarruzu koordine etmilerdir. 9uncu Tmen Komutan Albay Halil
Sami 27nci Alayn sevk ve idaresini Mustafa Kemale brakmakla, 19uncu Piyade
Tmenine alay muharebe destei salamtr. Alt saaat iinde Yarbay Mustafa Kemal ve Yarbay efik, zor olan baararak, kilometrelerce uzakta ihtiyat mevzilerinde
bulunan drt piyade taburunu destek bataryalar ve silahlaryla birlikte muharebeye
sokmulardr.
Bu taaruzda Trk sng hcumu Anzaklarn moralini ve muharebe etkinliini bozmu, Anzaklar Trk askerinin karsnda dayanamayacaklarn anlamlard.
leden sonra 77nci Piyade Alaynn iki taburu ile 72nci Piyade Alaynn taburu
da savaa katlmt. Mustafa Kemal tarafndan 3nc Kolorduya yazlan raporda,
dmann her tarafta ricate mecbur edildii ve geri ekilen dmann takip edildii,
geceye kadar dmann tutunduu mntkadan tard edilememesi durumunda btn
kuvvetle gece hcumu yaplaca bildirlmiti. Bu raporu takip eden saatlerde 57nci
Alay Komutan Binba Hseyin Avni Bey, 19uncu Tmen Kurmay Bakanlna
gnderdii raporda, Alaynn dmana iddetli taarruz ettiini, iki blkten baka
makineli tfek de dahil olmak zere birinci hatta bulunduklarn, oradaki dier alayla irtibat kurulamadn bildirmiti. Bir sre sonra Binba Avni Bey, tmen komutanna yazd raporda, 57nci Alayn btn kuvvetiyle birinci hatta bulunduunu,
bln ihtiyat olarak brakldn, 72nci Alaydan bir taburun sol cenah takviye
ettiini ve gece taarruza gemek istediini belirtiyordu. Mustafa Kemalde alaylarna
geceleyin sng taarruzuna devam emrini vermiti.
57nci Alay Komutan Binba Hseyin Avni Beyin gece devam eden muharebeler srasnda Tmen Komutanna gnderdii ikinci raporunda u satrlar yer almaktayd:
Emredilen taarruza evvelce kalktm. 2nci Tabur panikledi. 4nc blkler
bir ie yaramaz. Hali hazrdaki askerle ancak cepheyi tutabilirim. Sol cenahtaki 72nci Alay, mfrezesinden ve karsndaki dmann siper yapmasndan
ikayet ediyor. Yalnz dman pek kesik arazi iindedir. Muntazam bir kta
gelirse sol cenahmzdan 72nci Alayla birleip taarruz edebiliriz. Herhalde
muntazam kuvvet ise elimde yalnz bir blk kadar ihtiyar askeri vardr.
Bu raporu takiben gnderdii bir dier raporunda, Zayiat olduka fazladr. Fakat tamamyla malmat alamadm. Bizce bilinen subay ehit, be subay da yaraldr. Dmana gayet yaknz. Etraf kefettiriyorum. Neticesini arz ederim. Fakat sizden ok uzaktayz. Dmann bu sabah tuttuu yerlerden ilerideyiz. Denize yakn bulunuyoruz. Samdaki, solumdaki taburlarla temas peydasna alyoruz.szleriyle
durum hakknda bilgi vermekteydi.
215
F. Rezzan nalp
57. Alay Komutan Yarbay Hseyin Avni Bey
Gece vakti muharebe hattna gelen Mustafa Kemal, bizzat 57nci Alayn taarruzunu tevik etmitir. Saat
02.00de Mustafa Kemal tarafndan
topu mevziinden verilen emirde,
dmann tamamen kamakta olduu belirtilerek, btn kuvvetlerle ihtiyatlar da dahil dmana hcum edilmesi isteniyordu. Sabaha doru saat
04.00de 57nci Alay Komutanlndan
19uncu Tmene gnderilen raporda
ise, Alayn 1inci Taburu tarafndan
sol cenahtaki dmann sa cenahna
sng hcumu yapld ve Kabatepe
tarafndaki Arburnu srtlarnn geri
alnd belirtiliyordu. Bunlara ilave
olarak 19uncu Tmen Kurmay Bakan Binba zzettin Bey, hatralarnda,
.......Bugnk taarruzda muvaffakiyet
oldu. Dmann 4-5 tugay vard, atld, mahvedildi. Bizden de ok telefat
oldu. Gece zeri hatlar gezdik. eklinde bahsetmitir.
Takdire ayan bir kahramanlk

sergileyen ve hakl olarak Trk tarihinde nemli bir yere sahip olan 57nci Alay ve Komutan Binba Hseyin Avni Bey, 25-26 Nisan tarihinde cereyan eden muharebeler
srasnda verdikleri olaanst mcadele ve gsterdikleri fedakarlklar dolaysyla st
makamlarn vgsne mazhar olmular, Hseyin Avni Bey, Tmen Komutan Yarbay
Mustafa Kemal tarafndan takdir edilmitir. Muharebeler sonrasnda 3nc Kolordu Komutan Esat Paa tarafndan Arburnu Cephesi Komutanlna atanan 19uncu
Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, Kemalyerinden, 12 Mays 1915 tarihinde
gnderdii telgrafla kendisine rtbesinin yarbayla ykseltildiini bildirmitir.
1 Haziran 1915ten geerli olarak yarbayla terfi eden Hseyin Avni Bey, maalesef Arburnu Muharebeleri srasnda kararghna isabet eden bir obs mermisi
nedeniyle, 13 Austos 1915 tarihinde ehit olmutur. ehit olduktan sonra 30 Kasm
1915te yaymlanan padiah iradesiyle, 57nci Alay sancana altn ve gm imtiyaz
ve harp madalyas taklmtr.
Hseyin Avni Bey, bugn Gelibolu Yarmadasnda bulunan ebedi istirahatghnda
yatmaktadr.
216
anakkalenin Kahraman 57. Alay Komutan ehit Hseyin Avni Bey
"31 Temmuz 331 [13 Austos 1915] tarihinde ehiden vefat eden mma iley Hseyin Avni Bey'in ber-vech-i bala efrad- ailesine 1 Austos 331 tarihinden itibaern
maa tahsis klnm, ve cereyan- hal muvafk kanun bulunmu olduunun beyanyla muamelat- zatiyye mdiriyetti aliyyesine tevdi klnd. 1 Terinisani 331"
Hseyin Avni Bey'in ailesine maa tahsisi hakknda dosyasndaki bir belge.
217
Hseyin Avni Beyin ailesine maa tahsisi hakknda Milli Savunma Bakanl ahsi dosyasndaki bir belge
F. Rezzan nalp
218
anakkale Muharebelerinde 27. Alay Komutan Yarbay

Mehmet efik (Aker) Bey
Lokman ERDEMR*
irinci Dnya Harbinin neredeyse btn taraflarnn bulunduu anakkale Cephesindeki muharebelerde Osmanl Devletinin yirmi iki tmen ve onlarca alay mcadele etmitir.
Bu alaylardan biride 27. Alaydr. Bu alay dierlerinden ayran husus ise 25 Nisan 1915 sabah Arburnu blgesine yaplan karmay ilk karlayan birlik
olmasdr.
27. Alay, 25 Nisan sabah Arburnunda karaya kan Anzak (Avustralya ve Yeni Zelenda Ordu Birlikleri)
kuvvetlerine kar kahramanca mcadele eder, kan
askerlerin ilerlemesini geciktirir. Bu alayn bugn pek az bilinen kahraman komutan
ise Yarbay Mehmet efik Akerdir. Bu yazmz ile anakkale Muharebelerinde 27.
Alay ve komutannn karmann ilk saatlerindeki mcadelesi anlatlmaya allacaktr.
Mehmet efik Akerin Ksa Biyografisi
Mehmet efik Bey (1312-P. 84) 1877 ylnda Manastrda (Kesriye), dodu. 28
Nisan 1894 ylnda girdii Harp Okulundan 17 Austos 1896da temen olarak mezun oldu ve 3. Ordu emrine atand. 8 Mart 1900de yzba (stemenlii atlam),
25 Eyll 1905te kdemli yzba, 18 Temmuz 1908de binba oldu. 29 Kasm 1914te
yarbayla terfi etti ve14 Aralk 1916 ylnda albay oldu.
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
219
Lokman Erdemir
Mehmet efik Bey, anakkale Cephesine gelinceye kadar muhtelif grevlerde

bulunmutur. 29 Austos 1896 ylnda 72. Alay 3. Tabur 2. Blk komutanlna; 28
Eyll 1896da 1. Nizamiye Ordusu ana; 1 Mays 1897de 2. Alay 1. Tabur 3. Blne; 8 Mart 1900de 7. Ordu 28. Tugay Komutanl Mlhakna; 17 Ekim 1901de 14.
Tmen mlhaklna; 17 Mays 1903te 2. Ordu 24. Redif Alay 2. Tabur 2. Blne;
13 Kasm 1907de 2. Ordu 4. Edremit Tabur Komutanlna; 18 Temmuz 1908de 137.
Redif Alay 3. Ezine Tabur Komutanlna; 8 Eyll 1914te 3. Kolordu 25. Nizamiye
Alay 3. Tabur Komutanlna; Ekim 1914te ise 9. Tmen 27. Alay Komutanlna
atanmtr. anakkale Muharebeleri srasnda 27. Alay Komutanl yapm, 8 Austos 1915te ise Yarbay Mustafa Kemalin (Atatrk) yerine 19. Tmen Komutan olarak
greve balamtr. Bu grevde iken Galiya Cephesine gitmitir. Daha sonra 7 Ekim
1916da zmir Tmeni Askerlik Dairesi Bakan, 28 Ocak 1917de 5. Ordu 21. Kolordu
59. Tmen komutan, 19 Temmuzda 49. Tmen komutan, 24 Temmuzda becayile
57. Tmen komutan olmu ve 24 Ekimde de ek grev olarak 8. Ordu 21. Kolordu
komutan vekili olmutur.
Mehmet efik Bey, 57. Tmen komutanl vazifesiyle Milli Mcadele dneminde de hizmet etmi ve 57. Tmen ile beraber zmir Gney Cephesi (Menderes Grubu)
Komutan olarak tayin edilmitir. Austos 1920de Konya ayaklanmas nedeniyle tekil edilen Takip Mfrezesinin banda ve Mill Savunma Bakanlnn Antalyada talyanlardan silah ve cephane tedarikine ait ilerde grevlendirilmitir. 1 Mart 1921de
6. Tmen komutan olmu daha sonra Dinar - Menderes Havalisi komutan, 14 Haziran 1921de Antalya ve Havalisi komutan, 24 Kasm 1921de 2. Ordu 2. Kolordu
7. Tmen komutan, 9 Mays 1922de Konyada Bat Cephesine bal Divan- Harb-i
Mahsusi Bakan, 11 Eyll 1922de Elazda 11. Kolordu Asker Alma Kurulu Bakan
olarak atanmtr. Kasm 1923te ise aa alnm ertesi yl 28 Ocak 1924te MSB 2
Numaral stanbul stsubay ve Subay Divanharp yesi olarak tayin edilmitir.
Btn askerlik hayat boyunca muhtelif madalyalar kendisine tevcih edilir:
1898de Yunan Muharebe Madalyas, 1899da Beinci Dereceden Mecid Nian,
1900de Liyakat Madalyas, 1915de anakkale Cephesindeki hizmetlerinden dolay
Muharebe Gm Liyakat Madalyas verilmitir. Bununla birlikte Galiya Cephesi
srasnda Avusturya-Macaristan mparatorluunun muharebeye mahsus ve valye Rtbesinden Lsoposd Nian ile yine nc dereceden Harp Leopold Madalyas
verilmitir. Ayrca stiklal Harbinde gsterdii kahramanlklarndan dolay TBMM
tarafndan da stiklal Madalyas ile taltif edilmitir.
Mehmet efik Aker, 25 ubat 1931de emekli olmu, emekliliin ardndan 1935
ylnda anakkale Cephesindeki hatralarn anakkale Arburnu Savalar ve 27.
Alay adl eserinde toplamtr. stiklal Harbindeki hatralarn ise stiklal Harbinde,
Byk Harbin Mtarekesinden 1336 (1920) Senesi Sonuna Kadar 57. Tmen ve Ay220
anakkale Muharebelerinde 27. Alay Komutan Yarbay Mehmet efik (Aker) Bey
dn Mill Cidali1 adl eserde yazmtr. 6 ubat 1964 tarihinde 87 yanda stanbulda
vefat etmitir.2
27. Alay anakkale Cephesinde
anakkalenin savunmas ile sorumlu olmak zere kurulan 5. Orduya bal olarak Tekirdadaki 3. Kolordunun anakkale harekt alan ierisinde kalan blgede
anakkale Mstahkem Mevkii Komutanl dnda, boazn iki yakasnda gzetleme ve emniyetle grevlendirilen 9. Tmen bulunuyordu. Bu tmene bal 25. Alay,
anakkalede, 26. ve 27. Alaylar ise Eceabat ve Geliboluda idi.3
Yarbay efik Beyin komutasndaki 27. Alay ordugh ve Binba Malatyal brahim komutasndaki 1. Tabur ve Yzba Halis komutasndaki 3. Tabur ve bir ar makineli tfek bl Eceabatn batsndaki zeytinliklerle rtl evrede idi. 27. Alayn
Binba smet komutasndaki 2. Tabur blklerinin ky gzetleme vazifesi ile sorumlu olduklar alan, Azmakdereden balayarak ve Arburnu, amtepeye kadar uzanan
srtlar arasndadr. karmann olduu sabah ilk rt birliklerini karlayacak blk
ise bu taburun 8. Bl olacaktr. Bu tabur, idari olarak 9/27. Alaya bal iken muharebe grevi bakmndan 9. Tmene balyd.4
Alayn 2. Taburu, 22 Nisan 1915 gn 3. Taburdan ky blgesini teslim almt. 2.
Tabur blgeye henz yerlemeye alyor, tahkimat ileriyle urayordu.5 Taburun
bir bl Kabatepenin gerisinde ihtiyatta dier iki bl geni bir alanda mevzilenmiti.
Alay, muhtelif karma ihtimallerine gre kylar zerine birok kez tatbikat yapmt. Son tatbikat 24 Nisana rastlam ve 24/25 Nisan gecesi ge vakitlerde ordugha
dnmt. 25 Nisan gn iin uykusuz ve olduka yorgun bulunuyordu.6
25 Nisan 1915 Kara karmas
tilf gleri, Gelibolu Yarmadasna yapacaklar kara harekt gnn 23 Nisan
olarak belirlemiti. Ancak 21 Nisanda kan frtna nedeniyle, harekt nce 24 saat
1
2
3
4
5
6
Bu eser, ATASE Bakanl tarafndan 57nci Tmen ve Aydn Mill Mcadelesi 1918 1920 eklinde yeniden basld.
Birinci Dnya Savana Katlan Alay ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, c. II,
(haz. Hlya Toker, Nurcan Aslan), ATASE Yaynler, Ankara 2009, s. 297-299.
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (25 Nisan 1915-04 Haziran 1915), V. cilt, II. Kitap,
Genelkurmay Personel Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire Bakanl Yaynlar,
Ankara, 2012., s. 19; 1913 yl ordu tekilat iin bkz., Osmanl Devleti Ordu Tekilat, T.C. Milli Savunma Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s. 147-155.
anakkale Cephesi, II, s. 61.den naklen ATASE Arivi, 27. Alay Harp Ceridesi, 5338/H-10/1.
anakkale Cephesi, II,, s. 61.
anakkale Cephesi, II,, s. 62.
221
Lokman Erdemir
ertelendi, havann dzelmemesi zerine sre 48 saate kartld. 23 Nisanda havann

dzelmesi zerine harektn balang tarihi 25 Nisan olarak kararlatrld.7
Anzak Kolordusuna verilen karma grevinde hedef 5. Ordunun kuzey ile gney birlikleri arasndaki irtibat ve ulamn kesmek zere, Kabatepe kuzeyinde karaya kmak, sol tarafn emniyete aldktan sonra da, Maydosa doru, dou istikametinde yrmekti.
Arburnunda baskn bir karma yaplmas iin sessizliin esas alnd bir plan
hazrlanr. Bu maksatla Kabatepe sahilinin geni, akntnn hafif ve kaya ihtimallerinin zayf bulunduu bir mil kadar kuzey ksmna gn aarmadan birliklerin kartlmasna karar verilir.8
Anzak kuvvetlerinden ilk olarak rt kuvveti olarak Tugeneral Singlair Mac Lagan komutasndaki 1. Avustralya Tmeninden 3. Tugayn kmasna karar verilmiti.
Albay Singlair Mac Lagan, bunun iin, tugayn IX. Taburunu sa cenahta, X. Taburu
merkezde, XI. Taburunu da sol cenahta karaya kmak zere ayrmtr. Hedef,
dalga hlinde, gn aarmadan 4.000 askeri sahile karmakt.9
Trk tarafnda Kabatepe-Anafartalar hattnda savunmada 27. Alayn 2. Taburu
Azmakdere - amtepe arasndaki ortalama 12 kmlik bir ky eridine yaylarak dzenlenmiti.10 27. Alay, 2. Taburunun 5. Bl Kabatepeden 1,5 km douda ihtiyatta, 6. bl amtepede, 7. bl Kabatepede, 8. Bl ise Arburnu-Azmakdere
arasnda konulandrld. Alayn dier 1. ve 3. Taburlar Eceabat gerisindeki zeytinlikte ordughta bulunmaktayd.11
25 Nisan Sabah: Karaya Asker ihrac
24/25 Nisan gecesi harekete geen mttefik askerlerin ilk karma haberi Arburnu mntkasnda konulu 8. Blkteki iki gzcden gelir. 8. Blk Komutan Yzba
Faik Efendi o anlar yle anlatr:
O gece yars saat 2.00 sralarnda ay henz vard, yanmdaki ihtiyattan gzcler Bigal dris ve Gelibolulu Cemil, ay nda dman karma
gemilerinin grlmekte olduunu haber verdiler. Kalktm drbnle baktm.
Tam karmzda fakat epeyce uzaklarmzda bykl kkl fark
7
Oglander, C. F. Aspinall, Byk Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri Harekt: Seferin Balangcndan 1915 Maysna Kadar; c. I, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2005, s. 188-189.
8 Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri Harekat, s. 179.
9 Oglander Byk Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri Harekat, s. 211; Nigel Steel, Peter Hart,
Gelibolu: Yenilginin Destan, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul 1996, s. 39.
10 Kadri Perk, anakkale Savalar Tarihi, Askeri Mecmua, S. 56, stanbul 1940, s. 48
11 Murat Karata, 27. Alay Harp Ceridesine Gre anakkale Cephesi Karamuharbelerinin lk Gn
(25 Nisan 1915), anakkale Aratrmlar Trk Yll, Bahar-Gz 2008, s. 2.
222
edilmeyen birok gemilerin vcudunu grdm. Harekette olup olmadklar

anlalmyordu.12
Yzba Faik Efendi bu haberi derhal telefonla Kabatepedeki 2. Tabur komutanlna bildirir. Daha sonra saat 02.30 civarnda gemilerin kalabalklatn grnce
derhal 9. Tmen komutanlna bildirmitir.13
Saat 05.05te Geliboluda bulunan 3. Kolordu kararghna Tayfurda bulunan Gelibolu Seyyar Jandarma Taburundan telefonla Seddlbahir ve Arburnu blgelerinde
dman gemilerinin toplanp bombardmana giritikleri, buralarda karmaya benzer hareketler olduu ve 19 para geminin grld bildirilir.
Saat 05.17de 3. Kolordu Komutanlna, 9. Tmen komutan rapor verir. Tmen
komutan Albay Halil Sami, raporunda; Kabatepenin kuzey ve gneyi ile Arburnu ve
Aldere nlerinde dmann birok sava ve tat gemileri grlmektedir. Dmann
Arburnu kylarna bir miktar asker kard ve bunlarn denize atlmas iin emir
verildiini bildiriyordu.14
efik Bey, karma sabah yaananlar yle anlatr:
1. ve 3. Tabur ve makinal tfek bl ile 24/25 Nisan 1915 gecesi
Kabatepeye giderek bir gece tatbikat yapmtk. Gece yarsndan sonra saat
ikide adrlara dnm ve yorgun argn uykuya dalmtk. ok gemeden top
sesleri uykumuzu sarst. Biz her gece Boazdan gelen top seslerine almtk.
Fakat bu seslerin istikameti Kabatepe tarafndayd. Derhal telefon bana
frladm.
O srada Telefonla Kabatepe telefon merkeziyle grr, karmann Kabatepeye
olmadn Arburnuya asker ktn renir.15 Bunun zerine askeri kaldran efik
Bey, askerleri itima yerlerinde muharebe arlklarn ykleterek silahba yaptrm,
askerin ise ekmeklerini dattrmtr. Alay Komutan efik Bey, Arburnundan gelen
haberlere ramen kendisine hareket emri gelmesini beklemektedir. Amac zaman geirmeden iki taburunu da ileri hatta srmektir.
Bu arada taburlarn hazrlklarn yaptrr. efik Bey, alay harekete hazr hale gelmesine ramen beklenen emrin bir trlde beklenen emrin de gelmemesi zerine bir
defa daha telefon bana geecek, tmen kararghndan Kurmay Bakan Hulusi Bey
12 efik Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, Askeri Mecmua, S. 40, stanbul 1935, s. 21.
13 Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, s. 22.
14 anakkale Cephesi, II, s. 19-20.
223
Lokman Erdemir
ile grr. Hulusi Beye Dman Arburnuna asker karyormu, alay harekete
hazr diyecektir. Bunun zerine Hulusi Bey Verilecek emre gre hareket edersiniz,
buna intizar ediniz cevab zerine efik Bey beklemek zorunda kalr. 16
Bu srada asker orbalarn imitir. Bekleyi uzun srm, efik Bey, durumdan
iyice endielenip tekrar telefona sarlarak 9. Tmen Kurmay Bakanna, Hulusi Bey!
Arkadalarmz orada ate iinde yanyor biz daha bekleyecek miyiz? diyerek tekrar
hareket izni istemitir. Hulusi Bey ise: Bu ihrcn bir nmayi olmad ne malum?
Hakiki ihrcn nereden yapld anlalmadka size hareket emrini nasl verelim.
diyerek manzarann kesinlemesine kadar izin vermez. Bu arada top tfek sesleri azalrken efik Beyin strab daha da artmtr. Beklenen hareket emri saat 05.45te gelir.
Alayn hareketi ise on dakika sonra olur. Alaya hareket emri verilmi ve hemen yola
klmtr.
Saat 06.00da Kolordu da 9. Tmenden ikinci bir raporu alr: Tmen Komutan,
Arburnu karmasn tekrarlyor; bu blgeye Eceabat batsndaki 27. Alayn hareket
ettirmi olduunu, Tmenin Sarafimde bulunan dier ksmlarn alarak harekete geirdiini belirtir.
Vakit ilerlemi, hava iyiden iyiye aydnlanmt. Yrye balayan alayn kollar,
cepheye ulamak iin Maltepe Ovasn gemek zorundadr. Dman uaklar ve balonlar cephe gerisini gzetliyor, takviye kuvvet gelip gelmediini kontrol ediyorlard.
27. Alayn grlmesi hlinde, donanmann btn toplarnn stlerine evrileceine
phe yoktu. Alay Komutan efik Bey bu riski gze alarak, alayn uaklarn ve balonlarn gzleri nnde Maltepe Ovasndan geirip, Topular Srtna ulatrmt.17
efik Bey I. Taburun ncsnn Kavakderenin geni azna gelmi ve burada
durmu olduu hali yle anlatacaktr:
Ben nc bln ilerisinde gidiyordum. Hayvanm drtnala srerek ucun
yanna gittim. Neden durdunuz? Cevaben subay: u yaral er dmann
yaknlarda olduunu syledi de onu haber vermek iin durduk. Yaralnn
ifadesine inanmak lazm gelirse Dman Kavaktepenin hemen ilerisinde
idi. Ben de dahi iyi ya. Biz de dmana bir an evvel kavumak istiyoruz.
Aralklarnz anz
Taarruz ncesi dmana yaklatka Anzaklarn, Kanlsrt ve Krmzsrttaki hareketleri fark ediliyor, Kabatepe-Conkbayr arasndaki hkim srtlara doru ilerledikleri grlyordu. Dman, geen bu sre zarfnda karaya ok sayda asker ve silah
da karmt.
17 Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, s. 32-37.
224
Yarbay efik Bey Kavaktepenin namsait artlarndan dolay buradan taarruzdan vazgeecektir. Gktepeyi getikten sonra 165 rakml Tepeye gelince 3. Taburu
saa, 1. Taburu ise sol ksma geni kol nizamnda toparlanmalar emrini veren efik
Bey taarruz hazrllarna da balamtr. efik Bey bu noktaya geldiinde saat 7.40t.
Byle bir kuvvetin, geni bir arazide sadece iki taburla tutulamayaca gereini
fark eden Yarbay efik Bey, 07.55te 9. Tmen Komutanlna gnderdii u raporda
taarruza balayacan bildiriyordu:
Kabatepe Telefonu Vastasyla Maydosta 9. Tmen Komutanlna
Saat 7 dakika 55
Dman Arburnu srtlarn igal etmitir.
Arburnu srtlaryla Kocadere arasndaki srtlardan nayeti Hakka istinaden
taarruza balyorum.
Kocaimeni serian 19.Tmene tutturmanz msterhamdr.
Mehmed efik 27. Alay Komutan 18
27. Alay taburlar, taarruz iin yerletikleri srada yukardaki raporun cevab
ulamtr. 9. Tmen komutan 57. Alayn Kocaimentepesi istikametine harekt ettiini bildirdikten sonra efik Beyden 19. Tmen ile irtibat kurarak birlikte hareket
etmesini istemitir.19
Arburnu blgesinde ok etin muharebeler sryordu. Alay tm hatlar ile cepheyi savunuyordu. Bu arada, 1. Tabur Kanlsrt platosuna kadar ilerleyerek Kanlsrt
ve sabah Avustralyallarn ald topu ele geirmeyi baarmtr20. 3. Tabur Kanlsrt taarruzu kontrolsz bir ekilde Topular Srtna kadar ilerlemi, Anzaklar durdurmu, yeni bir taarruz hazrlna balanmtr.
Anzaklarn sol cenah, Kocaimentepesi tarafnn savunmasna ise, 19. Tmen
yetimitir. 19. Tmen karargh ordu ihtiyat olarak Bigalda bulunmaktayd. karma ile ilgili haber Yarbay Mustafa Kemale de gelmiti. efik Bey de, hatratnda belirttii zere21 kendisinin 07.55teki raporu zerine 9. Tmen komutan Albay Sami
Bey, Mustafa Kemalden Arburnu srtlarna kan dmana kar bir taburun sevkini
istemitir22.
18 Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, s. 42; Karata, 27. Alay Harp Ceridesine Gre, s.
5-7.
20 anakkale Cephesi, II, s. 66.
22 Halil Sami Beyin Raporu Kabatepede tabur kumandanlndan imdi alnan raporda dmann
Arburnu srtlarndan Kabatepenin gerilerindeki srtlar sarmakta olduu bildiriliyor. En yakn bu-
225
Lokman Erdemir
teden beri bu blgeden bir karma harekt bekleyen Mustafa Kemal, tmenini kendi ifadesi ile emr-i harekta mheyya (saldrya hazr) bulunduruyordu23. Bir
taburun yetmeyeceine kanaat getirmi, btn sorumluluu zerine alarak en yakn
yerde hazr bekleyen Hseyin Avni Bey komutasndaki 57. Alay ile bir da bataryas ve bir shhiye mfrezesini Kocaimentepesi istikametinde hareket edecek ekilde
dzenlenmesi hususunda birlik komutanlarnn emir almak zere tmen kararghna
gelmesini istemitir24. Karargha gelen birlik komutanlarna 6 maddelik emir yazdrdktan sonra 3. Kolordu Komutanlna durumu ve teebbsn telefonla bildirilmek zere bir rapor yazdrarak25 yukarda zikredilen birliklerle Kocaimentepesine
doru 08.00de cevab emri beklemeksizin harekt emri vermitir26.
57. Alayn kar taarruzunun Conkbayrn hedef seen Avustralyallar durdurmasndan saatler nce 27. Alay, dman durdurmu27, nihai taarruz iin hazrlklarna balamt. len sralarnda 27. Alay komutan 57. Alay ile irtibat kurmak
iin harekete gemitir. 19. Tmen komutanna gnderdii yazl raporda karsndaki dmann durumunu ve kendi harekt plann bildirerek, harektn birlikte
koordine edilmesi teklifinde bulunmutur28.
Bu irtibatn salanmas ile Trk kuvvetleri kuzeyden gneye dman evrelemiti. Bu durumda yaplacak tek ey, dman byk bir taarruzla geldii yere gnder-
23
24
25
26
27
28
226
lunmas hasebiyle Maltepedeki kuvvetlerinizden bir taburu, Kabatepenin kuzeyindeki Arburnuna

kar olan sralara msreaten (hzl bir ekilde) sevk ile neticesinin iar mercudur. 19. Tmenin
ordu ihtiyat olmas ve Albay Halil Sami Beyin rtbesinin yksek olmas da dikkate deerdir. Baz
kaynaklarda, Yarbay Mustafa Kemalin tamamen kendi inisiyatifi ile harekete getiini bildirilmesi
bizzat Mustafa Kemalin de hatratnda belirttii gibi yanl bir bilgi olsa gerektir. Yukarda da belirtildii gibi Mustafa Kemal inisiyatifini kullanarak kendinden bir taburluk kuvvetin istenmesine ramen
ilk nce bir alayn daha sonra tmenini harekete geirmitir. Bkz. Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Yaynlar, Ankara
2011, s. 14-15; Ruen Eref naydn, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat, stanbul
1930, s. 18.
anakkale Cephesi, II, s. 72.
efik Aker, 7.55de yazd raporundaki 9. Tmenin 10 dakika nce hareket ettii, bu nedenle bu
raporu, kendisinin alamad ifadeden Mustafa Kemalin sylendii gibi 8.00de deil de saat 7.45de
hareket ettii anlalmaktadr. Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, s. 42.
Dmann durdurulduu ve iinde bulunduu hl ngiliz resm tarihinde yle anlatlmaktadr. Saat
15.00da bu noktada bulunan Avustralyallarla, Yeni Zelandallar, hepsi de karmakark olmu, hepsi de bir biri peine yaplan iddetli ve bamsz hcumlardan az ok yorgun dm yedi tabura
mensup ksmlardan ibaretti. Muharebe sahnesinin bu ksmnda, emir ve komutay eline alm bir
kimse yoktu. Dalm blklerin, kendilerinden beklenen eyin ne olduundan haberleri yoktu. Mesaide bir birlik temini, imknszd. Cephe hatt, Klbayr zerinde, saatlerle, bir ileri bir geri gidip
durmutu. Her takviye mfrezesi, biraz ilerlemeyi baaryor, fakat zirveden yukar kendisini gsterir
gstermez, Trklerin tfek atei ile geri pskrtlyordu. Trklerin atei sabahtan itibaren hissedilir
derecede artmt. Subay kayb ard. Ktalar, saat l3:00den itibaren, Conkbayr ynnden hi mukabele grmeden top atei altna alnmt. Bkz. Oglander, Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri
Harekt, s. 234.
anakkale Cephesi, II, s. 73.
mek olacakt. Zaten bundan nceki gayretler de bunu temin iindi. Bu saatten sonra
birbiri ardnca yaplan taarruzlar neticesi akamzeri inisiyatif Trk tarafnn eline
gemiti. Dman iin harektn ilk hedefi Kabatepe, Conkbayr, Kocaimentepesi
hatt ok uzaklarda kalmt29. Bu durumu ngiliz tarihi yle aktarmaktadr30:
Saat 03:00den sonra bu noktada bulunan Avustralyallarla Yeni Zelandallar, hepsi de karmakark olmu, ard sra yaplan iddetli ve bamsz hcumlardan az ok yorgun dm yedi tabura mensup ksmlardan ibaretti.
Muharebe sahnesinin bu ksmnda, emir ve komutay eline alm bir kimse yoktu. Dalm blklerin, kendilerinden beklenen eyin ne olduundan
haberleri yoktu. Mesi srasnda bir birlik temini, imknszd. Cephe hatt,
Klbayr zerinde, saatlerce, bir ileri bir geri gidip durmutu. Her takviye
mfrezesi, biraz ilerlemeyi baaryor, fakat zirveden yukar kendisini gsterir
gstermez Trklerin tfek atei ile geri pskrtlyordu. Trklerin atei sabahtan itibaren hissedilir derecede artmt.
efik Bey komutasndaki 27. Alay 25 Nisandan daha sonraki gnlerde iddetli
arpmalarda grev almtr. 26/27 Nisan, 1 Mays ve 18/19 Mays kanl hcumlara
katlmtr. Ayrca gece hcumlar ve siper basknlarnda Arburnunda kahramanca mcadele edilmitir.31
Yarbay efik Beyin 19. Tmen Komutanlna Atanmas
Austosta kuzey blgesinde muharebeler iddetli bir hali almt. Conkbayrna
kudretli bir komutann atamas gerekiyordu. 5. Ordu Kurmay Bakan Yarbay Kazm
ile Albay Mustafa Kemalin telefon grmesinin ardndan Mustafa Kemalin Anafartalar Grup komutanlna atamas yapld. 8 Austosta gece yars 19. Tmen Komutanlna ise Yarbay efik Beyin veklet edecei u emirle bildirilmiti32:
19. Tmen Komutanlna
8 Austos 1915
Saat 21.50
Sureti aada yazl olan ordu emri gereince hemen hareket etmeniz lazmdr. 19. Tmen Komutanlna vekil olarak 27. Alay Komutan efik bakacaktr. Onun yerine uygun birisi tayin edilecektir.
Kuzey Grubu Komutan
Esat
29 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekt (25 Nisan 1915 Mays 1915) c. V,
2. Kitap, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Ankara 1978, s. 119.
30 Oglander, Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri Harekt, s. 234.
227
Lokman Erdemir
Mustafa Kemal, hemen hazrlklarn yapp, 19. Tmenin komutasn da 27.

Alay Komutan efik Beye teslim ettikten sonra gece yarsna yarm saat kala,
amltekkeye hareket etmitir. Mustafa Kemal, o gnk hatralarnda efik Beye
devrediini yle anlatr:
Fakat ben, iftiharla bu sorumluluu kabul ettim. 27. Alay Komutan Yarbay efiki yerime vekil braktm. Ona tmen cephesiyle ilgili grlerimi
syledim.33
efik Bey de bu greve geliini hatralarnda yle bahseder:
Ancak vaziyet byle tehlikeli bir hal aldktan sonra 8 Austos 1915te
Mustafa Kemal Bey, 19. Tmen Komutanln bize tevdi ederek Anafartalar
Grup Komutanln ele ald.34
efik Bey 19. Tmen komutanl ile Conkbayr ve Anafartalar Muharebelerinde
grev yapm, Mttefiklerin Yarmadadan ekilene kadar komutanl srdrmtr.
27. ve 57. Alaylar 25 Nisan 1915 sabah cepheye intikalleri

33 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebelerine Ait Tarihe, s. 21.
34 Aker, anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay, s. 91-92
228
anakkale Muharebelerinde 2. Ordu ve Vehip Paa
Yksel NZAMOLU*
8 Mart 1915te byk bir yenilgiye urayan ngiliz

ve Franszlarn daha byk kuvvetlerle harekta
devam edecekleri tahmin edilmekteydi. tilaf devletlerinin bundan sonraki hedefi, karaya asker kararak
stanbulu ele geirmekti. Trk Genelkurmay yeni bir
taarruza kar anakkale savunmasn glendirmeye
alt. Bu erevede 3., 15. Kolordular, 5. Tmen ve
Bamsz Svari Tugayndan meydana gelen 5. Ordu
kurularak komutanlna Liman von Sanders atand. Mstahkem Mevki Komutanl da srekli olarak
5. Ordu ile ibirlii yapacakt.1 Kara muharebelerinin
balamasndan ksa bir sre nce 19 Nisan 1915de 5.
Ordu 3. Kolordu (7., 9. ve 19. tmenler), 15. Kolordu
(3., 5. ve 11. Tmenler) ile Bamsz Svari Tugay ve
Ordu kararghndan olumaktayd.2
Mttefikler kara muharebesini 25 Nisan 1915 tarihinde Saros, Arburnu ve Seddlbahir blgelerinden karma yaparak balattlar. Bundan sonra Temmuz ayna kadar anakkale Cephesinde u muharebeler gerekleti: Birinci Kirte Muharebesi (28
Nisan 1915), kinci Kirte Muharebesi (6-8 Mays 1915), 9-24 Mays Muharebeleri,
nc Kirte Muharebesi (4-6 Haziran), Birinci Kerevizdere Muharebesi (21-22 Haziran 1915) ve Zndere Muharebesi (28 Haziran-3 Temmuz 1915).3
*
1
2
3
Yrd. Do. Dr, Turgut zal niversitesi, BF Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm.
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Cephesi Harekt 1 nci, 2 nci ve 3 nc Kitaplarn
zetlenmi Tarihi, Ankara 1997, c. V, s. 51-52. (Bundan sonra BDHTH anakkale Cephesi eklinde
ksaltlacaktr).
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi, Ankara 2012, c. V, I. Kitap, s. 208.
smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922, Ankara, 1993, s.78-79.
229
Yksel Nizamolu
2. Ordunun anakkale Cephesine Gnderilmesi

2. Ordunun Gelibolu yarmadasna gnderilmesinde 5. Ordu birliklerini takviye etme, baz birlikleri deitirme ve XV. Kolordu Komutan Weber Paann yerine
baka bir komutan atama dnceleri etkili olmutur. 14. Kolordu Kumandanlna
Mirliva Trommer Paa ve 15. Kolordu Kumandanlna Mirliva Weber Paa 4 Nisan
1915 tarihinde tayin edilmilerdi.4
5. Ordunun nemli bir blmn oluturan Gney Grubu yapt savalarda ok
fazla kayplar vermiti. Savan balangcndan Vehip Paann komutas altnda yaplan ilk sava olan kinci Kerevizdere Muharebesine kadar toplam kayp says 99.855
askerdi.5
Weber Paann grevden alnmasna neden olan gelimelerden birisi, Zndere
Muharebesinde balangta karlalan malubiyetle birlikte byk bir panik yaamasdr. O zamana kadar temkinli bir hareket tarz sergileyen Weber Paa, Zndere
batsndaki btn siperlerin ngilizlerin igaline uramas zerine panie kaplm ve
geri ekilme emri vermek istemitir.6 Weber kuvvetlerin Altepe nndeki son savunma hattna ekilme emrinin yazlmasn istemi, durum Liman von Sanderse haber verilince ok kzm ve Weber Paa 7 Temmuzda istifa etmitir.7 ngiliz karargh
ise 17 Temmuz tarihli gnlk emrinde Weber Paann liyakatszlk nedeniyle
grevden alndn ve yerine Vehip Paann getirildiini belirtmektedir.8 Sanders,
Weberin yerine cesur ve gl bir komutan tayin edilmesi iin Bakomutanla bavurmutur. Esat Paa yaanan gelimeler hakknda Weber Paay eletirmekten de
geri durmaz: Alman eitim uzmanlarnn istihkm uzman olarak bulunan Veber
(Weber) Paa, Gney grubuna gnderildii tarihten bugne kadar ne askerimizi barndracak barnaklar meydana getirmi, ne de gvenilir bir tahkimat yaptrtmt.
Onun bu ilgisizlii byk kayplar vermemize neden oldu.9
Kuzey ve Gney gruplarnda srekli yaanan muharebelerden dolay sk sk
takviye gerekmekte, harbe girmemi taze kuvvetler buralara gnderilmekteydi. Bu
amala, Temmuz banda 5. ve 14. Kolordudan oluan 2. Ordunun anakkaleye
gnderilmesi kararlatrlm ve Vehip Paa da Gney Grubu komutan olarak tayin
edilmitir. Bundan sonra Seddlbahir blgesinin savunmasnn banda Vehip Paa
4 BOA, . HB, D. 167, G. 1333. Ca/36, 19/Ca/1333 (Hicri).
5 Mehmed Nihad, Harb-i Umumide Seddlbahir Cenub Grubu Muharebat, stanbul 1336, s. 59.
6 Nihad, Harb-i Umumide Seddlbahir Cenub Grubu Muharebat, s. 54, Fahri Belen, anakkale Sava, stanbul 1935, s. 83. (Bundan sonra Belen, anakkale Sava olarak ksaltlacaktr).
7 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Cephesi Harekt, Ankara 1980, V. Cilt 3 nc Kitap,
s. 209-210. (Bundan sonra Trk Harbi anakkale Cephesi).
8 Charles F. Roux, anakkalede Ne Oldu?, (haz. Burhan Saylr), Ankara 2007, s. 164.
9 Weber Paann istifas iin bkz. Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, (haz. hsan Ilgar), stanbul 1975, s. 90-91.
230
bulunmutur.10 Vehip Paa, 1 Temmuz 1915 gn leden sonra Kurmay Bakan

Albay Nihat Bey, Yarbay Cevat Bey ve yaverleriyle Kuzey Grubu Kararghna gelerek incelemelerde yapmtr. Vehip Paann anakkaleye gnderilmesinde Erkan-
Harbiye Vekili olan Enver Paa ile olan ve Manastra kadar dayanan dostluunun da
etkisi olduu anlalmaktadr. Enver ve Vehip Paalar ttihat ve Terakkinin Manastr
rgtlenmesini birlikte gerekletirmiler, 23 Temmuz 1908de Merutiyeti ilan eden
beyannameyi de sonradan Hrriyet Meydan adn alacak meydanda Vehip Paa
okumutur. Vehip Paann Merutiyetin ilan sonrasndaki grevlerinde ttihatlarn
byk bir rol olmu; Harp okullar komutanl, Hicaz Frkas komutanl ve Hicaz
vali vekillii grevlerine getirilmitir. 1915 ylnda Hicazdan stanbula getirilerek 2.
Ordu komutan yaplmasnda da Enver Paann rol olduu sylenebilir.11
Enver Paann Seddlbahir savunmasyla ilgili tereddtlerinin olduu ve
Sanderse 2. Ordunun buraya gnderilmesi teklifinde bulunduu anlalmaktadr.
Sanders bu teklifi yarmadann savunmasnn tek komutan tarafndan yaplmasnn
daha uygun olduunu belirterek reddetmise de Enver Paa 5. Ordunun tmenlerinin kayplar sonucunda alay seviyesine inmesinden dolay takviyenin art olduunu ileri srerek 2. Orduyu gnderme karar almtr.12 Enver Paann tercihinde bir
dier neden de Sandersten sonraki en yksek seviyedeki Trk komutan olan Esat
Paa ile uyum iinde alabilecek bir komutan aramasdr. Bu aray Esat Paann
kardei olan Vehip Paann cepheye gnderilmesi ile sonulanmtr. Bunun da ok
yerinde bir karar olduu anlalmaktadr. rnein Birinci Dnya Savanda Kafkas
Cephesinde 2. Ordu komutan A. zzet Paa ile 3. Ordu Komutan Vehip Paa arasndaki geimsizliin Ruslarn Erzincann batsna kadar ilerlemesinde etkili nedenlerin
banda geldii gz nne alnrsa bu tercihin ne kadar doru olduu anlalacaktr.13
Sanders de bu iki kardein biri imal, dieri Cenub Grubundaki komutanlklarndaki
uyum ve ibirliklerinden memnun kalmtr.14
2. Ordu askerleriyle birlikte, btn komuta heyetinin yarmadaya gelmesi, bundan sonraki muharebeleri de olumlu ynde etkilemitir. Komuta kademesine baktmzda daha sonraki muharebelerde ve Kurtulu Savanda nemli rol oynayacak
Fevzi Paa (akmak), Kazm Karabekir, Nihat Paa (Anlm), Selahattin Adil (Paa)
ve Cafer Tayyar (Eilmez) 2. Ordu bnyesinde grev yapmlardr.15 Bu komutanlar,
10 Demaz, anakkale Seferi, Nakleden: Bahaeddin, stanbul 1930, s. 86, Liman von Sanders, Trkiyede
Be Yl, (haz. Muzaffer Albayrak), stanbul 2007, s. 104, Belen, anakkale Sava, s. 86, Trk Harbi
anakkale Cephesi, s. 171
11 Yksel Nizamolu, Kahramanlktan Srgne Vehip Paa, stanbul 2013, s. 19-131.
12 Edward J. Erickson, Size lmeyi Emrediyorum! Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusu, stanbul
2011, 3. Bask, s. 123.
13 Nizamolu, Kahramanlktan Srgne Vehip Paa, s. 190-195.
14 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 104-105.
15 Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 78-82.
231
Yksel Nizamolu
2. Ordunun Ekim ayna kadar devam eden sreteki grevini baaryla yerine getirmesinde nemli bir rol stlendiler.
2. Ordunun Geliboluya gnderilmesiyle birlikte burada iki ordu komutannn
grevlendirilmesi durumu ortaya km ve yeni bir tartmaya neden olmutur. Vehip Paa kendisi de ordu komutan olduundan Liman von Sandersin emrinde olmamak ve dorudan Bakomutanlka bal olmak artyla Gney Grubu Komutanl
grevini kabul edebileceini aklamtr.16 Enver Paa bu problemi zmek iin 6
Temmuz 1915 tarihinde V. Ordu Komutanlna bir yaz gndermi ve Gney Grubu Komutanlna, 2. Ordu Komutan Vehip Paa atanmtr. Kendisi, sizin emriniz
altnda bulunacak ve Grup Komutan olarak bir ordu komutan yetki ve deneklerini haiz olacaktr. Hemen grev yerine hareket etmesi kendisine bildirilmitir.17 Bu
emirden anlalaca gibi Vehip Paa Grup Komutan olarak bir ordu komutan
yetkisini kullanacak olsa da Sanderse bal olarak grev yapmtr. Burada dikkat
eken husus, Sandersin Bakomutanlk Vekletine gnderdii raporlarda cephenin
durumunu belirtirken; imal Grubu cephesi, Anafartalar Grubu cephesi, Saros
Grubu cephesi ifadesini kullanmasna karlk Gney Grubu iin Cenub Grubu 2.
Ordu cephesi ifadesini kullanmay tercih etmesidir. 2. Ordunun anakkaleden ayrlmasndan sonraki yazmalarda ise sadece Gney Grubu ifadesi kullanlmtr.18
2. Ordunun grev yapt Gney Grubu, anakkale Savanda kinci Kerevizdere (12-13 Temmuz 1915), 6-13 Austos 1915 Muharebeleri ve Eyll 1915de balayan
mevzi muharebelerini yapt. Vehip Paa, 9 Temmuz tarihinde Salimbey iftliindeki
Gney Grubu Kararghna gelerek grevine balad.19 2. Ordunun Geliboluya gelmeye balad srada 18 Temmuz 1915de Heyet-i Edebiye olarak adlandrlan bir
grup gazeteci, yazar ve air Seddlbahir Cephesini ziyaret etmiler, Vehip Paa ile de
grmlerdir.20
2. Ordunun Gney Cephesindeki Muharebeleri
Vehip Paann Gney Grubu komutan olmasndan sonra 10 Temmuz 1915 tarihinde 5. ve 14. Kolordularn da anakkaleye gelmeleri zerine yeni bir tekilat oluturulmutur. Buna gre: Sa cenahta 1. , 8. ve 10. Tmenlerden oluan 14. Kolordu;
sol cenahta 4. , 13. ve 14. Tmenlerden oluan 5. Kolordu yer alacakt. Yine bu grup
bnyesinde yer alan 6. , 7. , 11. ve 12. Tmenlerle 3. ve 4. Tmenlerin drder taburlar
16 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 225-226.
17 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 211.
18 ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 20-4, 23, 23-1, 24, 24-1, 64-1, 71, 74.
19 Demaz, anakkale Seferi, s. 86, Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 226.
20 Mustafa Seluk, Birinci Dnya Savanda Harbiye Nezaretinin anakkale Kahramanln Yaatma Amal Faaliyetleri, Avrasya ncelemeleri Dergisi, 1/2, 2012, s. 209.
232
kademeli olarak geriye gnderilecekti. Ancak, tmenlerin geri gnderilmesi tamamlanmadan yeni bir taarruz balamtr.21
Vehip Paann komutay stlendii srada Gney Grubu sadan itibaren 1., 4.,
7. ve 11. Tmenlerden olumaktayd. Mevzide 6. Tmen ihtiyat olarak grev yapmaktayd.22 Hamilton, Zndere Muharebelerinde elde ettikleri baary devam ettirmek zere, Fransz topu kuvvetlerinin de yardmyla 12 Temmuzda Seddlbahir
blgesinde yeni bir taarruz yapmaya karar vermiti. Amac, ngilizlerin sa ve sol
kanatlarn ayn hizaya getirmekti.23 12-13 Temmuz Muharebeleri, Seddlbahir Cephesindeki byk muharebelerin sonuncusu olmutur. Bu muharebelerin sonunda,
ngiliz ve Franszlar kk baz topraklar kazanmlar ve ksmi mevzi stnl elde
etmilerdir. Ancak Trk kuvvetlerinin savunmasn sarsmada baarl olamamlardr.24
Zndere Muharebeleri sonrasnda kazanlan 2. Kerevizdere Muharebesi; gerek
Seddlbahir, gerekse anakkalenin dier blgelerindeki komutanlar arasnda byk
bir rahatlamaya neden oldu. ngiliz ve Franszlarn ise taarruz iin mitsizlie dt anlalyordu. 2. Ordu Komutan Vehip Paann Gney Grubu Komutanlna gelmesi ve beraberinde getirdii Trommer ve Fevzi Paalar, ayrca 5. ve 14. Kolordunun
taze ve dinlenmi tmenlerinin blgeye gelmek zere olmas Trk askerinin maneviyatn iyice ykseltmitir.
8., 10., 13. ve 14. Tmenler bu muharebeye itirak etmediler. 21 Temmuz tarihinden itibaren 1. Tmen hari, ypranm ve yorulmu tmenler deitirildi. Temmuz
ay ortalarndan itibaren 2. Ordu tmenleri blgeye geldi. Bunun zerine 6. ve 7. Tmenler Saros Grubuna, 11. Tmen Asya Grubuna gnderildi.25 Temmuz ortalarna
kadar devam eden muharebelerde ngilizler ok az bir yer kazanmakta, Trk taraf
da yapt taarruzlarla buralar yeniden geri almaktayd. ngilizler btn bu muharebeler sonunda sol tarafta , sa tarafta da be kilometrelik bir yer kazanabilmiti.26
Bu muharebelerde tahkimat yntemleri ve aralarnn yetersiz olduu ortaya
km, derinliine tahkimat yapmann gerei daha yeni anlalmtr. Hatta Vehip
Paa Yanya Mstahkem Komutanl srasndaki tecrbesine de dayanarak, bir gnlk emrinde Bir krek toprak bir damla kan kazandrr demitir. Yaplan hatalar
ksmen tecrbesizlikten, ksmen de ordu komutannn her eyi gze alarak toprak
21 Nihad, Harb-i Umumide Seddlbahir Cenub Grubu Muharebat, s. 54, Belen, anakkale Sava, s.
83-87, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 143, Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 230
22 Demaz, anakkale Seferi, s. 86, Belen, anakkale Sava, s. 87.
23 Belen, anakkale Sava, s. 87, Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 232.
24 Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 79, Belen, anakkale Sava, s. 89.
25 Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 79, Belen, anakkale Sava, s. 89-90, muharebeler hakknda
ayrnt iin bkz. Nizamolu, Kahramanlktan Srgne Vehip Paa, s. 135-141.
26 Mhlman, anakkale Muharebesi 1915, (ev. Mehmet Cemal), Kastamonu 1933, s. 124-125.
233
Yksel Nizamolu
kaybetmek istememesinden ileri gelmekteydi. Bu taktik Vehip Paann Enver Paay

ikna etmesiyle deiecek ve kayplarn azalmasn salayacaktr. Enver Paa, 28 Temmuz 1915 tarihinde anakkaleye gelerek durumu bizzat yerinde grmt. Bu zamana kadar her yeni takviye kuvvet gnderildiinde hemen taarruza kalklmasn
isteyen Enver Paa, 15-16 Temmuz 1915 tarihli emrinde 5. Orduya yeni gelen kuvvetlerin arazi ve evreyi renmeden taarruza katlmamalarn istemiti.27 Enver
Paann bu emri vermesinde Vehip Paann etkisi olduu anlalmaktadr. Vehip
Paa, her takviye kuvvet geldiinde taarruza giriilmesi alkanlna kar km ve
bu durum Sandersle aralarnda bir anlamazla da neden olmutur. Vehip Paaya
gre; Sanders tilaf devletleri ordularna taarruz edilerek denize atlmasn istemi,
Vehip Paa ise yeterli topu kuvveti bulunmadndan bu teklifi uygun bulmamtr.
Bunun yerine ngiliz taarruzunun devam etmesinin daha mantkl olduunu, nk
her giriimlerinin baarsz olacan iddia etmitir. Sanders, bu anlamazlktan dolay Vehip Paay ikyet etmitir. Enver Paa bizzat cepheye gelerek durumu grm,
Vehip Paa da gerekelerini anlatma imkn bulmutur. Hatta tezini kantlamak iin
ngilizlere kar topu atei atrm, ngilizler buna ok iddetli bir ekilde karlk
vermilerdir. Enver Paa, Vehip Paann hakl olduuna karar vermi, en doru plann savunma olacan Sanderse sylemitir. Bundan sonra taarruz hareketleri yerine
savunma tercih edilmitir.28
2. Ordunun Gney Grubu cephesindeki dier muharebesi 6-13 Austos Muharebesi oldu. Lord Kitchner, 12-13 Temmuz Muharebeleri ncesinde Hamiltona
gnderdii mesajda ngiliz Hkmetinin para para taarruz yaplmasn istemediini, byk bir taarruz iin de destek kuvvetlerinin cepheye getirilmesinin beklenmesi gerektiini bildirmiti. Hamilton da en byk problemin cephane yetersizlii
olduunu belirterek ihtiya duyulan cephane listesini ngiliz Hkmetine gndermi
ve 15 Austos tarihinden nce ikmalin tamamlanmasn istemiti.29 ngiliz komutan
Hamilton, Austos aynda dnlen taarruzu byk bir gizlilik iinde yrtmekteydi. Hamilton gizlilik konusunda o kadar hassas davranmaktayd ki, taarruz planlarn cephe komutanlarndan bile saklamaktayd. Hamiltonun bu gizlilik politikas
tilaf kuvvetlerinin baarszlnn nemli nedenlerinden birisi olmutur ngilizlerin
Temmuz aynn ortalarndan itibaren byk bir karma yaplacaklarna dair haberler Trk kararghna ulamaya balamt. 16 Temmuzda alnan bir rapora gre Mttefik kuvvetlerinden 50.000-60.000 civarnda bir kuvvet Limni Adasnda toplanmt.
Hatta baz istihbarat bilgilerine gre bu say ok daha fazlayd.30
28 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 363-364.
29 Ian Hamilton, Gelibolu Hatralar 1915, rgn Yaynlar, stanbul 2005, s. 228-231.
30 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 105, Demaz, anakkale Seferi, s. 89, Belen, anakkale Sava, s. 93, C.
F. Aspinall Oglander, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (V), (ev. Muharrem Fevzi), Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi (BTTD), 1986 Austos, S. 18, s. 43
234
Vehip Paa, 5 Austos gn siperleri dolat ve hazrlklar yerinde grd. Vehip

Paa yapt almalarla Gney Grubunun savunmasn tam gvenlik altna alm ve
bu tedbirler sonunda Gney Grubu, Austos 1915 bandan beri beklenen taarruza
kar yeterli bir dzeye ulamtr. Vehip Paa, Temmuz ortasndan Austos ay balarna kadar devam eden sakin ortamda bir taraftan cephane eksiklerini gidermeye
alm, dier taraftan da kuvvetlerini takviye iin uramtr.31 Geri hizmetleri organize etmek amacyla komutanlna Albay Sadk Sabriyi getirdii Geri Hizmetler
Komutanl kurmutu. Bu komutanln grevi; yiyecek, cephane kollar ve posta
ilerinin dzenli almas, yiyecek, cephane ve tahkimatta kullanlacak ara gerelerin, hasta ve yarallarn gvenli bir ekilde istenilen yere ulatrlmasyd. Vehip Paa
askerlerinin yiyecek problemini zmek iin de uram, 30 Temmuz 1915 gn
Levazm Dairesinden 5. Orduda yeterli yiyecek mevcudu olduunu, ancak Gney
Grubunun erzaksz braklmas nedeniyle bir soruturma yaplmasn istemitir. Vehip Paa, bu konuda Bakomutanlk Vekletine bavurarak yardm istemi, hatta askere verilen ekmekten bir numuneyi de gndermitir.32 Vehip Paann Enver Paa ile
olan yakn dostluu gda probleminin zlmesinde kolaylatrc bir rol oynamtr.
Austos ay banda, tilaf kuvvetlerinden Anzak Kolordusu tmene ulamt.
Seddlbahirde 8. Kolordu (drt tmen), Fransz kuvvetleri iki tmen olmak zere
alt tmen bulunuyordu. Ayrca, be ngiliz tmeni adalarda toplanmaktayd. Bu tmenler on ay kadar sren bir eitimden gemilerdi.33 Seddlbahir blgesinde 29. ,
42. , 52. Tmenler ve Deniz Tmeninden oluan 8. ngiliz Kolordusu, 1. , ve 2. Tmenlerden oluan Fransz Kolordusu olmak zere toplam alt tmen bulunmaktayd.
Yaklak 18.000 mevcuda sahip olan bu birlikler yeni kuvvetlerle takviye edilmediinden zayf ve yorgun durumdaydlar.34
tilaf kuvvetlerinin taarruz plan Hamilton tarafndan yle belirlenmiti: Yeni
gelen be tmen ksmen Anzak cephesi kuzeyinde kullanlacak, ksmen de Suvla limanna karlarak Maydos ynnde ilerleyerek Trk kuvvetlerinin kuzeyini kuatacakt.35 Hamilton ok zaman kaybedildiini dndnden be tmeni beklemeden harekta balamak istemekte ve elindeki kuvvetleri yeterli grmekteydi. Harekt
6-7 Austos gecesi balayacakt. Hamiltonun planna gre Seddlbahirde bulunan
alt yorgun tmen sadece gsteri yaparak Gney Grubu kuvvetlerini tespit edecek, Anzak Kolordusu da Trk kuvvetlerinin dikkatine gneye younlatrmak iin
Kanlsrta bir taarruz yapacakt.36 Hamilton asl taarruzu 37.000 mevcutlu Avustral31 ATASE, BDH, K. 183, D. 783, F. 24, 24-1
32 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 279-281
33 Belen, anakkale Sava, s. 94
34 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 291- 292
35 Belen, anakkale Sava, s. 94.
36 Belen, anakkale Sava, s. 96-97.
235
Yksel Nizamolu
ya, Yeni Zelanda ve ngiliz birlikleriyle Arburnu cephesine yapmay planlanmt.37

Hamiltona gre saylar 100.000i bulan Trk kuvvetleri, siper arpmalarnda ok
baarl olmalarna ramen, moral ynyle km ve ok ar kayplar vermilerdi.
Cephane stoklar da bitmek zereydi. Mttefik kuvvetleri ayn anda ve birbirleriyle
balantl bir ekilde kuzey ve gney blgelerinden taarruza geeceklerdi.38
6 Austos akam Mttefiklerin yeni ve byk apl harekt balad. ngilizler
Gney Grubundaki birliklerin tespiti amacyla bu grubun merkezine taarruz ederek
muharebeyi balattlar. tilaf kuvvetleri, Arburnu ve Anafartalar blgesine yapmay planladklar byk aptaki taarruz ncesinde, gney cephesinden kuvvet sevkini
nlemek istiyorlard. Mttefik kuvvetlerinin hedefi cephenin merkezi olan Kirte istikametiydi. ngilizler taarruzu Kanldere ile Zndere arasndan 42. Tmen ve bunun
solundan da 29. Tmenin baz kuvvetleri ile yapmay planlamlard. Bu blgede Trk
kuvvetlerinden 10. ve 13. Tmenler bulunuyordu.39 Bu srada Vehip Paann banda
bulunduu Gney Grubunda drd ate hattnda, biri ihtiyat olmak zere be tmen
bulunmakta ve kuvvetlerinin toplam da 40.000i bulmaktayd. Altnc bir tmen de
Sarafim iftliiinde ihtiyat olarak beklemekteydi. tilaf kuvvetlerinin her iki taraftan
yapacaklar taarruz, kullanlabilen btn top ve obs bataryalaryla desteklenecek,
harekta makineli tfekler de destek verecekti. Hamilton bu harektn baarsndan o
kadar emindi ki, sava sonrasnda yaplacaklar bile planlanmt.40
Hamilton, Gney Grubu zerine yaplan taarruzun baarsz olduunu 7 Austos
sabah renmi, fakat 42. Tmenin 7 Austos gn yapaca taarruzla bu blgenin
sktrlmaya devam edeceini, bylece kuzeydeki harektn rahatlkla yaplacan
hesaplamt. Tmen, zellikle Gney Grubu ihtiyatlarn devre d brakmay amalamt.41 Bir gn sonra Osmanl Genelkurmaynn aklamasnda; Seddlbahirde
ayn gn leden sonra saat ikide dmann sa ynde Zndere gneyindeki siperlere kar topu ve piyade ateinden sonra taarruza getii, ancak bu taarruzun pskrtld ve ikinci taarruzda da baarl olamad belirtilmekteydi. Bu aklamaya gre; 60 ngiliz askeri esir alnm, taarruza katlan dman alaylarndan ikisinin
mevcutlar otuza kadar inmitir.42 7 Austos 1915 gn saat 9.00 da 42. Tmen tarafndan yaplan taarruz da baarl olamam ve Trk kuvvetleri ngilizleri geri pskrtmeyi baarmlardr. Bu taarruzda Mttefikler sadece Kirte yolunun batsnda
kk bir Trk siperinde tutunmay baarmlardr. Bu muharebede 42. Tmen 1.400
38 Hamilton, Gelibolu Hatralar s. 243-244.
39 Belen, anakkale Sava, s. 105, Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 80, Esat Paa, Esat Paann
anakkale Anlar, s. 158.
40 Oglander, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (VI), 1986 Eyll, S. 19, s. 49-50.
41 Oglander, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (VII), BTTD, 1986 Ekim, S. 20, s. 54.
42 Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri I, Ankara 2005, s. 213.
236
asker kaybetmi, btn Kolordunun kayb da 3.500 olmutur. ngilizler bu kadar ar

kayplar vereceklerini hi hesaplamamlard.43
6-7 Austos Muharebeleri ve 13 Austos gn dhil olmak zere Trk kuvvetleri
Gney Grubunda 7.510 kayp vermilerdi. Akam karanl bastrd srada ngiliz birlikleri ancak kendi hatlarna geri dnebilmeyi baarabilmilerdi. zellikle 125.
Tugayn kendi hatlarna kadar dnebilmesi byk bir baar olarak deerlendirilmiti. Etraflarndaki btn siperler l ve yarallarla doluydu. Bundan sonra Austos
ay sonuna kadar Gney Grubu blgesindeki ngiliz ve Fransz kuvvetleri ciddi bir
harekta giriememilerdir. Trk kuvvetleri ise bu blgede devaml savunmada kalmay tercih etmiler ve bu ekilde yeni bir taarruzu nleyici bir konumda bulunmulardr. Sadece Kasm aynda 52. Tmen bir harekta girimi, bunun dnda iki taraf
kuvvetleri cephelerinde ayn konumda kalmlardr.44
tilaf kuvvetlerinin Gney Grubu blgesinden asl taarruz blgesi olan
Arburnuna kuvvet sevkini nlemek iin dzenledikleri bu taarruzlar baarl olamad. Sanders ve Vehip Paa da Seddlbahir blgesindeki taarruzlarn ikinci derecede
olduunu anlayarak buna gre bir yol izlediler.
Ayn dnemde ngilizler Kuzey Grubuna kar da 6 Austostan itibaren taarruza getiler. ngilizlerin Conkbayr ynnde ilerledikleri srada 19. Tmen Komutan Mustafa Kemal (Atatrk), 7 Austos sabah kendi cephesine iddetli taarruzlar olmasna ramen burann nemini fark ederek bir buuk taburluk bir kuvveti
Conkbayrna gndermitir. Esat Paa da 9. Tmeni buraya gndererek blgeyi takviye etmitir.45 7 Austos gn Kocaimen Dana takviye gnderen komutanlardan
birisi de Vehip Paa idi. Hatta buraya ilk gelen takviye kuvvetler, Gney Grubunun
sa kanadnda ihtiyat kuvveti olarak bulunan Cemil Bey (Conk) komutasndaki 4.
Tmendi.46
ngilizler, 8 Austos sabah Kocaimen ve Conkbayr mevzilerine byk bir
taarruz yapmaya karar verdiler. Conkbayr ynne ilerleyen kuvvetler 8 Austos
sabah buray igal ettiler.47 Esat Paa, Conkbayrnn sktrld sralarda Kuzey
Grubunun elinde ihtiyat kuvveti kalmadndan kendi kararghna iyice yaklam
olan dmana kar Gney Grubu Komutan Vehip Paadan iki piyade alay ve bir ba43 Belen, anakkale Sava, s. 105-106, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 161, Oglander,
Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi VII), 1986 Ekim, Say: 20, s. 54-55.
44 Oglander, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (VII), 1986 Ekim, S. 20, s. 54-56.
45 Belen, anakkale Sava, s. 108-109, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 165.
46 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 111, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar,, s. 171-172, Demaz,
anakkale Seferi, s. 92, Mhlman, anakkale Muharebesi 1915, s. 132, Cemil Conk, Canl Tarihler
Hatralar, stanbul 1947, s. 163.
47 Belen, anakkale Sava, s. 120-121, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 190, Oglander,
C. F. Aspinall, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (XII), BTTD, 1987 Mart, S. 25, s. 44, Ruen Eref,
Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat, Ankara 2001, s. 41.
237
Yksel Nizamolu
taryadan oluacak takviye kuvvet istemitir. Vehip Paa da Gney Cephesi iddetli bir
ekilde bombardman altnda olmasna ramen bunun bir gsteri harekt olduunu
anladndan 8. Tmenin 23. ve 24. alaylarn komutanlaryla beraber Kocadere ynne gndermitir.48 Esat Paa, Vehip Paa tarafndan gnderilen 8. Tmen komutan
Ali Rza Beyi, Conkbayrna doru ilerleyen dmana saldrmak zere bu blgeye
gndermitir. Esat Paa anlarnda aslnda Conkbayrnn kendisine bal olmadn,
Anafartalar Grubu blgesinde bulunduunu, ancak bu sorumluluu zerine alarak
takviye kuvvetlerini buraya gnderdiini anlatmaktadr. nk buras dman eline
geecek olursa Kuzey Grubu evrilmi olacak, anakkale Boaznn kilit noktalarndan biri ngilizlerin eline geecekti.49
6 ve 7 Austos gnleri gerekleen muharebelerden sonra Seddlbahir blgesindeki arpmalar; topu bombardmanlar, kk gece basknlar, bomba atlar ve
lam patlamalar eklinde 13 Austosa kadar devam etti. 12 Austos gn Mttefiklerin elinde bulunan kk bir badaki siperlerin geri alnmasyla cephe, 6 Austos ncesindeki duruma getirildi. 6-13 Austos Muharebelerinde Gney Grubunun
verdii kayplar, 41 subay ve 2.717 er ehit, 64 subay ve 4.116 er yaral ve 572 er kayp olarak gereklemitir. Toplam kayp 7.510 olmu, fakat ngiliz ve Franszlara da
ok byk kayplar verdirilmi, taarruzlar da durdurulmutur. Gney Grubu artk
anakkale Muharebelerinin en hayati muharebesinin gerekletii Kuzey Grubuna
yardm gnderme imknna kavumutur.50
Esat Paa, 9 Austos gn yine kardei Vehip Paadan yardm istemitir. Vehip
Paa da Conkbayrnn nemini kavradndan kendi blgesindeki iddetli atee ramen 28. ve 41. Piyade Alaylar ile Topu Taburunun iki bataryasn Kocadereye gndermi, ilave olarak 12 santimlik obslerin 250 mermisini ve 500 de bomba gndermitir. Vehip Paa tarafndan gnderilen bu takviye kuvvetleri, Liman von Sandersin
isteiyle Esat Paann komutasndan alnarak Anafartalar Grubu Komutan Albay
Mustafa Kemalin emrine verilmitir.51 10 Austos gn leden nce Kocaimen
Da zirvesine ve Conkbayrna en yakn durumda bulunan ngiliz kuvvetlerine kar
Mustafa Kemalin komutasnda yaplan hcum baarl olmu ve dman piyadesi
geriye srlmtr. Bylece, bu blgenin Trk kontrolnde kalmas salanmtr.52
kinci Anafarta Muharebesi de 21-22 Austos 1915 tarihinde gerekleti. Bu
muharebe iin Msrdan bir svari tmeni ve Vehip Paann komutanln yapt
Seddlbahirden 29. Tmenin getirilmesi yerinde bir davran olarak tarihe gemitir.53
48 Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 268-269, Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 323
49 Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 270.
50 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 324-325
51 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 367, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 276-277
52 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 113, Belen, anakkale Sava, s. 128, Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 279, Oglander, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (XIII), 1987 Nisan, S. 26, s. 58.
53 Belen, anakkale Sava, s. 133-139
238
Vehip Paa, Seddlbahirde muharebelerin devam ettii srada 6 Austos tarihinden balayarak anakkale blgesinin en hayati muharebelerinin yapld Kuzey
Grubu blgesine yardmc kuvvetler gndermitir. tilaf devletlerinin Seddlbahir
blgesindeki taarruzlarnn tespit amal olduu ortaya knca Vehip Paa, Arburnu-Conkbayr blgesine 6 Austosta komutanln Yarbay Cemil Bey (Conk)in
yapt 4. Tmeni ve 7-8 Austosta Albay Ali Rza Bey (Sedes) komutasndaki 8.
Tmeni yardma gndermitir. Vehip Paa, daha sonra da 9 Austos 1915 tarihinde
5. ve 14. Kolordularn ihtiyat kuvvetleri olan 28. ve 41. Alaylar Conkbayr blgesine
gnderilmitir. Bu kuvvetlerin gnderilmesi, Conkbayrnn dmann eline gemesine mani olmu ve Mustafa Kemalin 10 Austos Conkbayr taarruzuna yardmc
olmutur.
10 Austos gn leden nce Kocaimen Da zirvesine ve Conkbayrna en
yakn durumda bulunan ngiliz kuvvetlerine kar Mustafa Kemalin komutasnda
yaplan hcum baarl olmutu. Bu hcumu yapan kuvvetlerin byk ksm Gney
Grubundan takviye olarak gnderilen birliklerdi.54 Gney Grubundan Conkbayrna
takviye olarak gelen 28. Piyade Alaynn sancana 28 Eyll 1915 tarihli irade-i seniye ile Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye ve tilf Devletleri arasnda Geliboluda vuka
gelen muharebede Piyade Yirmi Sekizinci Alayn yz otuz senesi Ramazan-
erfinin yirmi yedinci gn dman tarafndan isgal edilen iml Grubunun sa
cenhndaki Conkbayrna yetisip syn- takdir bir cesaretle taarruz ederek mezkr
mevzii istirdd suretiyle ihrz eyledii muzafferiyetin hatrasdr ifadesinin yer ald bir kurdela konulmas ve bu alaya Altn ve Gm mtiyaz madalyas verilmesi
kararlatrlmtr.55 Ayrca, 28. Piyade Alaynn sancana mavi kurdela konulmas
ve Altn ve Gm Muharebe Madalyas verilmesi iin bir tren dzenlenmi ve bu
trene Bakumandan Vekili Enver Paa da katlmtr.56
Fahrettin Altay, Hayat Mecmuasnda 1968 ylnda yaynlanan anlarnda; ngiliz
saldrlar karsnda elde bir taburdan baka ihtiyat kalmadn, Esat Paann da kardei Vehip Paadan srekli olarak kuvvet istediini, ancak arazinin engebeli olmas
yznden birliklerin yaya olarak sevkinin ok zaman aldn belirtmektedir.57 Vehip
Paann komutan olduu Gney Grubunun kurmay bakanln yapan Albay Nihat
Bey (Anlm) ise 9 Austos tarihinde grubun harp ceridesine kendi eliyle kaydettii
notlarda; dmann Seddlbahirde yapt taarruzlarn amacnn Gney Grubunun
Kuzey Grubuna yardm gnderilmesinin engellemesinin amalandnn anlaldn, Kuzey Grubunun zor duruma dmesi zerine o blgeye en st seviyede yardm
yaplmasnn kararlatrldn, bu nedenle bir emir almadan zel ihtiyatlar olan
54 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 113
55 Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri II, Ankara 2005, s. 68-69.
56 Harb Mecmuas, Yl: 1, S. 5, s. 66.
57 Esat Paa, Esat Paann anakkale Anlar, s. 176.
239
Yksel Nizamolu
birer alayn Kuzey Grubu emrine hemen gnderilmesinin gerekletirildiini anlatmaktadr. Nihat Beye gre, bu iki alayn gnderilmesiyle Conkbayr, ahinsrt ve
Kocaimen doruk noktasnn Trk tarafnn elinde kalmas salanmtr.58
Vehip Paann Arburnundaki muharebeler srasnda gerek Kuzey Grubuna, gerekse Anafarta Grubuna yardm amacyla kuvvet gndermesi kuzeyde yaplan muharebeler asndan byk faydalar salamtr. Burada takdir edilmesi gereken bir
durum da Vehip Paann ngiliz saldrlarnn artmaca amal olduunu kavrayarak asl savan Kuzey Grubu Cephesinde olduunu fark etmesidir.
Austos ay sonlarna doru artk muharebeler eski hzn kaybetmiti. Ancak
Liman von Sanders yine de her trl taarruza kar tedbir almaya almaktayd.
Eyll ayna gelindiinde o zamana kadar yaanan muharebelerden sonra ngiliz ve
Franszlar byk kayplar vermiler ve ok kt bir duruma dmlerdi. Trk taraf
da iyice bitkin bir duruma dtnden sakin bir ortam meydana gelmi, her gn
ancak birka top sesi duyulmaya balamtr. ngilizlerin ateleri de artk ok etkili
olmamaya balamt.
Eyll ay 2. Ordu Gney Grubu cephesinde de kk atmalar eklinde devam
ediyordu. 22 Eyll 1915 gn sol cenahta tilaf kuvvetlerinden bir birlik ilerlemeye
almsa da Trk kuvvetleri tarafndan durdurulmu ve bir subayla dokuz asker ldrlmt. Yine Trk topusunun atei ile bir dman bataryas susturulmu, ayn
gn dman siperlerine de ate alarak patlamalar meydana getirilmiti.59 Baz noktalarda iki taraf arasnda on, yirmi metre mesafe olmas kanl el bombas muharebelerine neden olmakta, her iki taraf tneller aarak dinamitle siperleri havaya uurmaya
almaktayd. Bu giriim ilk defa Trk tarafnca yaplmasna ramen tilaf kuvvetleri
bu konuda daha baarl oldular ve anakkalede pek ok lam muharebesi yaand.60
24 Eyll 1915 gn Vehip Paann komutasndaki Gney Grubunun sol cenahna
birok bombalar atlm, bunlarn bir ksm siperlere isabet etmi, bazlar da kendi
siperlerinde patlamt. 24-25 Eyll gecesi de Kerevizderede kefe kan drt Fransz
askeri ldrlm ve biri de esir edilmiti. Artk atmalar hzn iyice kaybetmi, ara
sra topu ateleri grlmeye balamt.61
2. Ordunun anakkaleden Geri ekilmesi
Eyll aynn ikinci yarsndan itibaren Ekim ay ortalarna kadar 2. Ordu birlikleri
Gney Grubundan yava yava ekilerek Trakyaya nakledildi. 2. Ordunun tahliyesinin gndeme gelmesiyle Liman von Sandersin bir panik yaad anlalmaktadr.
58
59
60
61
240
Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 326,

ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 20-2, 20-3
ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 5, 5-1, 20-4.
ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 4, 23, 23-1, 24, 24-1.
Sanders, birok birliin iadesiyle meydana gelecek olan 2. Ordunun geri ekilmesinin hassas bir ekilde ve dmann durumunun dikkate alnarak yaplmasn istemekteydi. Nitekim geri ekilme de kademeli olarak gerekletirilmitir.62 Enver Paa
10 Ekim 1915te Vehip Paaya, 5. Ordudan harice karlacak ordunun 2. Ordu namn haiz olacan ve bu orduya da Vehip Paann kumanda edeceini, bu ordunun
kararghnn da Vehip Paann karargh olacan bildiriyordu. Enver Paa ayrca 2.
Ordu kumandan esasen Karargh- Umumiye merbuttur ifadesini kullanmaktayd. 3. Tmen 8 Ekimde, 2. Tmen de 11 Ekimde Uzunkprye doru yola ktlar.
4. Tmen 16 Ekimde, 13. Tmen de 21 Ekim tarihinde Keana hareket ettiler.63 2.
Ordu karargh da 13 Ekim 1915 tarihinde Keana gitmek zere hareket etmitir.64
Bu srada 2. Ordunun Avrupa cephelerine gnderilmesi gndemdeydi. Bakomutanlk Vekleti yeni bir komutan grevlendirilene kadar Gney Grubu Komutanlna
Cevat Paann vekalet edeceini bildirmitir.65 Vehip Paa 6 Ekim 1915 tarihinde Gelibolu Yarmadasndan ayrlarak stanbula gitmitir. 2. Ordu kuvvetlerinin Trakyaya
nakli zerine Cevat Paa (obanl) Gney Grubu komutanlna tayin edildi.66 Bu tmenlerin yerine Sarostan alnan I. Ordu tmenleri getirildi.67 Sanderse gre, 2. Ordu
birliklerinin anakkaleden alnmalar doru bir davran deildi. tilaf kuvvetlerinin
basksnn iddetle devam ettii bir zamanda birliklerin dzenli olarak deitirilmeleri gerekliydi. Hem henz kesin bir sonu alnmam, hem de Trk kuvvetlerinin yava
yava uygun yerlerde taarruza gemelerinin zaman gelmiti. 2. Ordu kuvvetleri ise
byle bir dnemde hareketsiz bir ekilde Trakyada beklemekteydi.68 Sandersin bu
grne karlk, Ekim ve Kasm aylarnda ordu mevcudunda art olduu anlalmaktadr. Eyll aynda 5.282 subay ve 255.728 er varken bu say Ekim ve Kasm aylarnda 5.500 subay ve 310.000 er olmutur.69
Vehip Paa, 17 ubat 1915 tarihinde 2. Ordu Komutanl grevine tayin olmutu. Bu grevi yaklak bir yl devam etmi, bu grevi srasnda anakkale cephesinde
Temmuz ve Austos aylarnda yaplan muharebelere katlmt. 28 ubat 1916 tarihli
irade-i seniye ile III. Ordu Komutanlna Mahmut Kamil Paann yerine II. Ordu
Komutan Vehip Paa tayin olmu, Vehip Paann yerine de A. zzet Paa getirilmitir.70
62 ATASE, BDH, K. 183, D. 783, F. 53-2, 114.

63 ATASE, BDH, K. 127, D. 594, F. 1-1; K. 2658, D. 96, F. 1-1; K. 183, D. 784, F. 53-2.
64 ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 52,66, 66-1.
65 ATASE, BDH, K. 183, D. 783, F. 112, 112-1, 114.
66 ATASE, BDH, K. 2658, D. 96, F. 1-1, K. 183, D. 783, F. 114, 114-1, K. 127, D. 594, F. 1-1.
67 ATASE, BDH, K. 183, D. 784, F. 67.
68 Sanders, Trkiyede Be Yl, s. 122-123
69 Trk Harbi anakkale Cephesi, s. 472
70 BOA, . HB, D. 181, G. 1334/R-067, 24/R/1334 (Hicr)
241
Yksel Nizamolu
Sonu
2. Ordu, anakkale Cephesinde 1915 ylnn Temmuz ayndan Ekim ayna kadar Cenub Grubu II. Ordu Cebhesi olarak grev yapm, bu sre iinde iki byk
muharebe yaamtr. 2. Ordu bu iki muharebede baarl olmu, ngilizlerin hcumlarn pskrtmeyi baarmtr. Austos aynda Anafartalarda yaanan muharebelerde de Kuzey Grubuna takviye kuvvetler gndererek yardmc olmaya almtr.
Eyll ayna gelindiinde 2. Ordu Avrupa cephelerine gnderilmek zere anakkale
Cephesinden ekilmi, bylece buradaki grevi de sona ermitir.
2. Ordunun anakkale cephesinde nemli bir rol de Kuzey Grubu ve Anafartalar Grubuna Austos aynda takviye kuvvet gndererek buraya nemli bir katk
yapmas olmutur. Bata Vehip Paa olmak zere komuta kademesi de grevleri esnasnda uyumlu bir ekilde alm, zellikle Esat Paa ile Vehip Paann karde olmas da cephedeki koordinasyonun verimli olmasn salamtr. 2. Ordu anakkale
Cephesinden sonra A. zzet Paa komutasnda Kafkas Cephesinin gney blmne
sevk edilmi ve Ruslara kar savamtr.
Vehip Paa ve Mustafa Kemal Bey
242
Vehip Paann Karacaahmet Mezarlndaki Mezar
Vehip Paann 2. Ordu Komutanlna tayini, BOA, . HB, Dosya No:166, Gmlek No: 1333/
R-006, Tarih: 02/R /1333 (Hicri)
243
anakkale Muharebelerinde
Fevzi akmak Paa
Hakan BACANLI*
anakkale Muharebelerinin Birinci Dnya

Savann gidiat zerinde olduka nemli etkileri olmakla birlikte, bu muharebeler Trk Tarihinde
de birok farkl nedenden dolay kendine zg ve ok
nemli bir yere sahiptir. Muharebelerinin Osmanl
Ordusu tarafndan kazanlmasnda veya mttefik ordular tarafndan kaybedilmesinde etkili olduu dnlebilecek birok farkl etken arasnda; sava stratejileri, corafi faktrler, silah ara ve gereleri, sava
gemileri, hava gleri, ulam kolaylklar, insan kaynaklar, lojistik vb. faktrler bulunabilir. Bu faktrlerin
her birinin ayr ayr nemleri olmakla birlikte, anakkale Muharebeleri zelinde asker psikolojisi ve iradesi ile komutan ve subay meziyetleri ve liderliin i ie
gemesi ve bu faktrlerin birok yerde birbirlerini tamamlamasnn muharebelerin
gidiat zerinde etki edebilecek nemde rnekler dourmas dikkate deerdir. Ayrca bu muharebelerin kazanlmasnda etkili olan komutan ve subay kademesinin gen
saylabilecek ve birbirlerine yakn yalarda olmalar, bu subay kadrosunun byk ksmnn daha sonra aldklar farkl grevlerde de baarlar gstermeleri ve nihayetinde
de Mondros Atekesi sonrasnda igallere urayan lkenin kllerinden yeni bir devlet
karabilme dinamizmine sahip olmalar da dier dikkat eken hususlardandr. te
bu alma kapsamnda da benzer zelliklere sahip ve anakkale Muharebelerinde
Kolordu Komutan olarak grev yapm olan Fevzi
Dr. . Bnb. GATF Dek. ve Et. Hst. Dek. Et. Yrd. Zorunlu Drs. Gr. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi
Okutman.
245
Hakan Bacanl
(akmak) Paann bu muharebelerdeki faaliyetleri zerinde durulmaya allmtr.

Ailesi, ocukluu ve rencilik Yllar
Mustafa Fevzi (akmak), 12 Ocak 1876 tarihinde stanbulun Cihangir semtinde
dnyaya gelmitir. Babas Ali Srr Efendi, annesi Hasna Hanmdr. Kendisi de asker
olan Ali Srr Efendi, Mustafa Fevzi dhil drt erkek evldn da asker yapm ancak,
Mustafa Fevzinin haricindeki dier erkek evldn erken yata kaybetmitir. Temen Muhtar Bey, 1912 ylnda Balkan Savanda, stemen Mehmed Nazif Bey 1915
ylnda anakkale Cephesinde, ailenin en k Sami ise Baytar ve Eczac Asker
Rdiyesinde renci iken hayata veda etmiler, sadece Mustafa Fevzi ve Nebahat
Hanm hayatta kalmtr.1
1887 tarihinde kaydolduu Soukeme Asker Rdiyesinden ubat 1890da
sekizinci olarak mezun olmutur. Mart 1890da balad Kuleli Asker dadisi eitimini ikincilikle tamamlamtr. 1893 ylnda Mekteb-i Fnn-u Harbiye-i ahaneye2
balayan Mustafa Fevzi, okuldan piyade snfnn yedincisi olarak mezun olmutur.
Okulu ilk on derece iinde bitirdiinden Mart 1896 tarihinde Erkn- Harp3 snfna
ayrlmtr. Aralk 1898 tarihinde de Erkn- Harbiye snfndan beinci srada mezun
olup, bir Erkn- Harp Yzbas olarak ordudaki grevine balamtr.4
Greve Balamas ve Rumelideki Faaliyetleri (1898-1914)
Mustafa Fevzi Bey, 25 Aralk 1898 tarihinde Erkn- Harbiyeyi Umumiye Riyaseti5 4nc ubede grevlendirilmi, burada 3 ay kadar grev yaptktan sonra 11
Nisan 1899 tarihinde Kosovaya bal Metrovie kasabasnda bulunan 18inci Nizamiye Frkas Kurmaylna atanmtr. Bu grevindeyken Srpay, Bulgarcay ve
Arnavutay renmeye alm, grevinde gsterdii baarlardan dolay 23 Aralk
1899 tarihinde Gm mtiyaz Madalyas ile 23 Austos 1900 tarihinde de 5inci Mecidi Nian ile dllendirilmitir.6
20 Nisan 1902de tarihinde Binba olan7 Fevzi Bey, 21 Ekim 1902de Makedonyada
ihtill giriiminin balamas sonrasnda, Makedonya olaylarnn Arnavutlua yayl1
Hayrullah Gk, Mareal Fevzi akmakn Askeri ve Siyasi Faaliyetleri (1876-1950), Genelkurmay
Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basm Evi, Ankara 1997, s. 2.
2 Kara Harp Okulu
3 Kurmay.
4 Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 3-4.
5 Genelkurmay Bakanl.
6 Gk, Mareal Fevzi akmak, s.5-6.
7 Birinci Dnya Savana Katlan Alay ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, c. II,
(haz. Dr. Tar. Uz. Hlya Toker, Tar. Uz. Nurcan Aslan), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett
Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 2009, s.129-130.
246
anakkale Muharebelerinde Fevzi akmak Paa
mamasnda, Karada blgesindeki karklklarn bastrlmasnda ve snr tecavzlerinin nlenmesinde etkili olmutur.8 Fevzi Bey, 19 Temmuz 1906da Yarbay ve 17
Aralk 1907de de Albay olmutur.9
17 Temmuz 1908 tarihinde 4nc Osman Nian ile dllendirilmi, 29 Aralk 1908 tarihinde Talca Mutasarrf ve Komutanl grevlerinin de eklenmesiyle
35inci Liva (Tugay) Komutanlna atanmtr. 7 Austos 1909 tarihinde karlan
Tasfiyei-i Rtbe-i Askeriye Kanunu sonras 19 Austos 1909 tarihinde, rtbesi Albaylktan Binbala indirilmitir. 27 Temmuz 1910 tarihinde Kosova Ordusu
kararghna tayin edilmi, Mrettep Kosova Kolordusu Kurmay Bakan olarak grevlendirilmitir. Dnemin Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Kosovaya gelerek
olumlu faaliyetlerinden dolay Binba Fevzi Beyi takdir etmi ve rtbesi 29 Eyll
1910 tarihinde Yarbayla ykseltilmitir.10
Fevzi Bey, 15 Ocak 1911de Genelkurmay 5inci ube Mdrlne, 18 Nisan
1911de Mrettep kodra Kolordusu Kurmay Bakanlna, 2 Ekim 1911de ise Bat
Rumeliyi talyaya kar savunmak zere tekil edilmi olan Garp Ordusu Komutanl Kurmay Bakanlna atanmtr. 6 Ekim 1911 tarihinde Kosova Vilyetine bal
bir sancak merkezi olan pek Sanca Mutasarrflna atanmtr. 14 Ekim 1911 tarihinde stanbula dnp Genelkurmaydaki grevine tekrar balamsa da hkmet
tarafndan Arnavutluk ve Rumeli Vilyeti (Selanik, Manastr, Kosova) hakknda
alnm olan slahat kararlarn uygulamak zere 11 ubat 1912 tarihinde oluturulan
kurulda grevlendirilerek Arnavutluka gnderilmitir. 3 Temmuz 1912 tarihinde de
21inci Yakova Nizamiye Frkas Komutan Vekilliine atanmtr.11
6 Austos 1912 tarihinde Kosova Kuvay- Umumiyesi Komutanl Kurmay
Bakanlna atanmtr. Ksa bir sre sonra, 29 Eyll 1912 tarihinde Vardar Ordusu
1inci ube Mdrlne getirilmitir. Balkan Savann balamasyla Vardar Ordusunda Harekt ube Mdrlne atanmtr. 10 Mays 1913den itibaren Ordu Kurmay Bakanlna da veklet etmitir.12
Balkan Harbinin bitmesi zerine 2 Austos 1913 tarihinde Ankara Redif Frkas
Komutanlna, 15 Kasm 1913 tarihinde de stanbul Hadmkydeki kinci Nizamiye
Frkas Komutanlna tayin edilmitir. 24 Kasm 1913te Albayla terfi etmitir.13
8 Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 7.
9 Birinci Dnya Savana Katlan , s.130.
10 Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 9-11; Komutanlarn Biyografileri, s. 130.
11 Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 12.
12 Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 13-14.
13 Nilfer Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, 1. Bask, stanbul 2002, s. 241, 255-256;
Birinci Dnya Savana Katlan , s. 130; Mareal Fevzi akmak, 1925 ylnda Harp Akademisinde
Balkan Harbi konulu konferans vermi ve bu konferans daha sonra Garb Rumelinin Suret-i Ziya ve
Balkan Harbinde Garp Cephesi adyla 1927 ylnda kitap halinde yaynlanmtr. [Fevzi (akmak),
Garbi Rumelinin Suret-i Ziya ve Balkan Harbinde Garp Cephesi, (Erkan- Harbiye-i Umumiyye Re-
247
Hakan Bacanl
Dnya Savann Balamas, anakkale Cephesinde Grevlendirilmesi ve

Faaliyetleri (1914-1915)
28 Haziran 1914 tarihinde Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliahd bir Srp
fedaisi tarafna katledilmi, lkeler arasnda yaanan gerginliin ardndan Avusturya
28 Temmuz 1914 tarihinde Srbistana sava ilan etmitir. 2 Austos 1914 tarihinde de
tm Osmanl Ordusu ve Donanmasnn seferberliine balamas karar alnmtr.14
22 Aralk 1914 tarihinde 5inci Kolordu Komutanlna atanm olan Albay Fevzi
Bey 26 Aralk 1914 tarihinde Gztepedeki 5inci Kolordu Kararghna katlmtr.
5inci Kolordu, 10 Ocak 1915 tarihinde hazrlk emri alm, dman donanmasnn
19 ubat 1915te Kumkale ve Seddlbahiri bombardman etmesi zerine de Kolordu,
mevzilerini igal emrini almtr. Albay Fevzi bu sre zarfnda Kolordu kararghnn
bulunduu Gztepeden Frkalarn dzen ve nakilleriyle ilgilenmitir. 2 Mart 1915
tarihinde generallie terfi etmitir.15
18 Mart Deniz Muharebesinin ardndan Nisan ay balarnda 5inci Kolorduya bal 13nc Frka Riva-Anadolu Feneri arasn igal etmek iin, 14nc Frka
da Karadeniz sahilini muhafaza etmek zere merli mntkasna intikal etmek iin
harekete gemitir. 25 Nisan 1915 tarihinde Gelibolu yarmadas batsnda Kayatepe, Teke, Arburnu, iftdereye ve Kumkaleye dmann asker karmas zerine 27
Nisan 1915te 16nc Frka Maydosa sevk olunmu, 15inci Frkann hareketi iin de
hazrlk emri verilmitir.16
Fransz birliklerinin Kumkale karmasnda baarszla urayarak ekilmesi
zerine stanbuldaki Genel Karargh ksa sreli bir ferahlama yaamsa da Seddlbahir ve Arburnu blgelerindeki dman faaliyetleri rahatszlk yaratmtr. Saros
ve Anadolu kesimlerinde kalan birliklerini daha fazla zayflatmak istemeyen 5inci
Ordu Komutan, karma blgelerindeki dman denize dkebilmek amacyla
stanbuldan takviye kuvvet isteinde bulunmutur. Bakomutanlk 5inci Orduya ilk
kademe olarak Fevzi Paann komutan olduu 5inci Kolordunun 15inci Frkasnn
gnderilmesini kararlatrmtr. 15inci Frka, 29 Nisan gn yola karlmtr.17
5inci Ordu Komutanl, emre verilen bu yeni Frkay topluca Seddlbahir kesiminde kullanmak ve bu kesimde giriilecek genel bir kar taarruzla dman denize
isi Mir Fevzi Paa Hazretlerinin Erkan- Harbiye Mektebindeki Konferanslar), Erkan- Harbiye
Mektebi Matbaas, stanbul 1927, 480 s.] Gnmz Trkesiyle metni iin bkz. Fevzi akmak, Bat
Rumeliyi Nasl Kaybettik? Garbi Rumelinin Suret-i Ziya ve Balkan Harbinde Garp Cephesi, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 2011, s. 728.
14 Hatemi, Fevzi akmak, s. 278-281.
15 Hatemi, Fevzi akmak, s. 299, 301, 305, 307; Komutanlarn Biyografileri, s. 130-131.
16 Hatemi, Fevzi akmak, s. 311, 316-317.
17 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (Amfibi Harekt), c. V, II. Kitap, Genelkurmay Personel
Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay
Basmevi, 2012, s. 206-207.
248
dkmek dncesindedir. 3nc Kolordu Komutanl uyarlarak, 9uncu Frkann

bulunduu mevzileri kesinlikle elinde tutmas, gelmekte olan 15inci Frkayla genel
bir taarruza girilecei ve blgedeki mevzi kuvvetlerinin buna gre hazrlklarn tamamlamas emrolunmutur.18
4 Mays 1915 tarihinde 8inci Frka, 5inci Kolordu kumandasna verilmitir. 11
Mays 1915te 5inci Kolordunun 2nci Frkasnn anakkaleye sevki emri gelmitir.
Ayrca 5inci Kolordunun 8inci Frkas da 1inci Kolordu emrine verilmitir.19
Seddlbahirde 5inci Kolordunun 15inci Frkas dman taarruzlarna kar
baarl muharebeler vermitir. Dmann Mays aynn ikinci haftas iinde yapt
Seddlbahir taarruzlar baarszlkla sonulanmtr.
16 Haziran 1915te 6nc Frkann Gney Grubuna verilmesi ve 15nci Frkayla
6nc Frkann deitirilmesi bildirilmitir.20
22 Haziran 1915te 6nc Frka btn kuvveti ile Gney Grubu ihtiyatn tekil
etmitir. 12nci Frkann sol kanattaki mevzilerinin Gney Grubu emri ile 6nc Frka
tarafndan igal edilmesi ve 12nci Frkann de ihtiyata alnmas emredilmitir. Gney
Grubu; sa, merkez, sol kanat ad ile blgeye ayrlmtr. Sa kanatta 17nci, merkezde 7nci, sol kanatta 12nci Frkalar bulunmaktadr. Sol kanat blgesi 6nc Frka
tarafndan igalden sonra 12nci Frka ihtiyata alnmtr.21
Bakomutanlk Vekletinin 4 Temmuz 1915 tarihli telgraf emrine ek olarak gnderilen bir dier telgraf emrinde zetle;
Enver Paa orada iken, Liman Paaya 5inci Kolordu ile yorgun bir kolordunun
deitirilmesi konusunda sz vermiti. Daha sonraki tasarya gre tm 2nci Ordu,
Saros dolaynda ynak yaparak 5inci Ordunun gerisini koruma grevi aldndan
byle bir deitirme imdilik dnlmemektedir. Bu ynayla 2nci Ordu, 5inci
Orduyu Saros ynnden gelebilecek bir tehlike kukusundan kurtarabileceinden
5inci Ordunun tm kuvvet ve dikkatini karsndaki dmana vermesi amac gdlmtr. denilmektedir.22
4 Temmuz 1915 tarihinde Fevzi Paann 5inci Kolordusu 1inci Ordudan 2nci
Orduya verilmi ve hareket emri almtr. Kolorduya Seddlbahir mntkasn igal
18 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (Amfibi Harekt), s. 207.
20 Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar Altnc Frka anakkale Harbinde, (haz. Servet Avar,
Hasan Babacan), Vadi Yaynlar, Ankara 2006, s. 30.
21 Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 31-32.
22 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (04 Haziran 1915 -09 Ocak 1916), c. V, III. Kitap, Genelkurmay Personel Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire Bakanl Yaynlar,
Ankara, Genelkurmay Basmevi, 2012, s. 213.
249
Hakan Bacanl
etmek vazifesi verilmitir.23 Ayn tarihte 6nc Frkann da kmilen Geliboluya hareketi emredilmitir. Saroz Grubu emrine verilmi olan 6nc Frka 14nc Frkay
deitirmitir.24
5inci Ordu Komutan Liman von Sanders, 6 Temmuz 1915 tarihinde Bakomutanlk Vekletine gnderdii raporunda; Gney Grubu cephesinde, yaplan taarruzlara ramen dmann yerinden atlamad ve bu suretle 5inci Ordunun, Gney
Grubundaki iyi olmayan durumun dzeltilmesi iin btn imknn kullanm olduu, Kuzey Grubunun da elinde ihtiyat kalmam olduunu belirtmi ve btn frkalarn zayflam olmas dolaysyla, 5inci Kolordu frkalarnn aylardan beri cephede
bulunarak ok zayf dm olan 11inci ve 12nci Frkalarla deitirilmelerine izin
verilmesini talep etmitir.25
Bakomutanlk Vekleti, ksa bir sre sonra, Bulgaristandan bir tehlike gelmeyeceine kanaat getirdiinden; balangta 5inci Ordunun kuzey yann korumakla
grevlendirdii Vehip Paa komutasndaki 2nci Orduyu Gney Grubu cephesinde
grevlendirmeye karar vermi, 6 Temmuz 1915te Bakomutanlk Vekletinden 5inci
Ordu Komutanlna gnderilen gizli telgrafla, Gney Grubu Komutanlna, 2nci
Ordu Komutan Vehip Paann atand bildirilmitir.26 Bu kararla 5inci Ordunun
kuvvetlenmesi salanm olacaktr.
Zndere Muharebelerinden 12 Temmuz 1915 gn balayan ve iki gn sren
Kerevizdere Muharebelerine kadar alt gnlk durgunca geen sre iinde Gney
Grubu kuvvetlerine ekidzen vermeye allm; ypranan ve yorulan birliklerin
geri alnarak yerlerine taze kuvvetlerin getirilmesine balanmtr.
Mirliva Vehip Paann komutasndaki 2nci Ordu, 14nc Kolordu ile 5inci
Kolordudan kuruludur. 14nc Kolordu Komutan Mirliva Trommer 10 Temmuz
1915te karargh ve kurmaylaryla Seddlbahir blgesine gelmi ve 3 Temmuz
1915ten beri Gney Grubu Sa Kanat Komutanln yapmakta olan 1inci Kolordu
Komutan Mirliva Mehmet Ali Paadan emir ve komutay teslim almtr.27
5inci Kolordu Komutan Fevzi Paa 11 Temmuz 1915 gn Geliboluya ulamtr. 12 Temmuz 1915 gn de kendisine kinci Mntka Komutanl grevi verilmitir.28
Fevzi Paa, 13 Temmuz 1915 gn Kurmay Bakan Yarbay Albrechtin durum
ve birlikler hakknda hibir bilgi edinmeden komutay almama konusundaki neri ve
24 Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 38.
25 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 204-205.
26 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 217, 220.
27 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 217, 222.
28 Hatemi, Fevzi akmak, s. 329, 330, 332.
250
direnmesine ramen muharebeye girmi bulunan frkalk kuvvetin emir ve komutasn eline almtr.29
Kerevizdere Muharebelerinin balad tarih olan 12 Temmuz 1915 tarihinde
Gney Grubu, Kirte kynn gneyinden geen dere ile iki blgeye ayrlmtr. Derenin batsndaki mntkaya 1inci ve dousundaki blgeye de 2nci blge ad verilmitir.
5nci Kolordu 2nci blgeden sorumlu olacaktr. 5inci Kolordunun Frkalar gelinceye
kadar, 7nci, 4nc ve 6nc Frkalar 5inci Kolordu emrine verilmitir.30
Gney Grubu cephesindeki yeni komuta ve savunma dzeninin ald son ekil
yledir31:
Sa kanatta komutay henz eline alm bulunan Mirliva Trommer Paa komutasndaki 1inci ve 11inci Frkalar mevzide;
Cephenin orta ve sol kesiminde, 7nci ve 4nc Frkalar mevzide,
6nc Frka Soanldere blgesinde ihtiyatta.
Kerevizdere Muharebelerine katlan kuvvetlerle komutanlarn adlar da yledir32:
Gney Grubu Komutan: Mirliva Vehip Paa (2nci Ordu Komutanl yetkisi
zerinde kalmak zere),
Sa Kanat Blge Komutan: 14nc Kolordu Komutan Mirliva Trommer Paa,
Kurmay Bakan: Kurmay Yarbay efik.
Sol Kanat Blge Komutan: 5inci Kolordu Komutan Mirliva Fevzi Paa (akmak),
Kurmay Bakan: Kurmay Yarbay Albrecht.
2nci Ordu Komutan Vehip Paann Gney Grubu Komutanlna gelmesi ve
beraberinde iki deerli kolordu komutann (5inci Kolordu Komutan Mirliva Fevzi
ve 14nc Kolordu Komutan Mirliva Trommer) getirmesi ve bu kolordularn taze
ve dinlenmi frkalarn Yarmadaya gelmek zere bulunmalar, anakkaledeki genel
Trk sava gcn ve gvenini iyice pekitirmitir.
kinci Mntka ve 5inci Kolordu Komutan Fevzi Paa tarafndan 13 Temmuz
1915te 6nc Frkadan dmann ne suretle olursa olsun Kereviz Deresinin dou
srtlarna geirilmemesi ve Yass Tepedeki mevzilerin de elde tutulmas emredilmi;
dman eline geen siperleri geri almak iin yaplan taarruzlar sonu vermemise
29
30
31
32
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 224.
Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 82-83.
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 224-225.
251
Hakan Bacanl
de dman tarafndan igal olunan siperlerin pek yaknna kadar ilerlenerek orada
tutunabilmek mmkn olmu, ancak bu muharebelerde nemli miktarda zayiat verilmitir.33
Fevzi Paa tarafndan 13 Temmuz 1915 tarihinde 6nc Frka Komutanlna gnderilen emrin son paragrafnda,
Bugn ktaatn grdm cesaret ve hamasetleri elimizde bulunan topraktan bir karnn dahi zayi olamayacana bana mit ve emniyet-i tmme
bahetmitir. Kumandalarn henz deruhte ettiim cesur ve kymetli frkalarla memleketin en mhim olan bir yerinde muharebe edebilmek erefini ihraz ettiimden dolay iftihar ederim. Dn ve bugnk muharebelerde cesaret
ve liyakat gsteren efrad ve zabitann esamisinin derhal taltif edilmek zere
bildirilmesini rica ederim34 denilmektedir.
17 Temmuz 1915te 5inci Kolordu Komutan Fevzi Paa, 6nc Frkann 5inci
Kolorduya mensup 14nc Frka ile deitirilmesinin kararlatrldn bildirmitir.
18 Temmuz 1915te Fevzi Paa tarafndan yazlan emirde de 7nci Frka blgesindeki
emir ve komutay Miralay Cavit Bey ve 6nc Frka blgesindeki emir ve komutay da
Kaymakam Kazm Beyin alaca belirtilmitir. Bu iki frka komutannn emirlerine
bu blgelerde bulunan 6nc ve 7nci Frka ktalar da gireceklerdir. Muharebe tecrbelerine sahip bu birliklerden, yeni gelecek 13nc ve 14nc Frka birlikleri mevzilerin ne suretle mdafaa edileceini reneceklerdir. Emirde, Btn harekt ve
mlahazat topramzda bir admn bile zayi edilmemesi ve vatann menafi nokta-i
nazarndan olmaldr. denilmektedir.35
2nci Ordu ktalar, Temmuz 1915 ay ikinci yars ortalarndan balayarak
Yarmadaya girmeye balayacak; Gney Grubunun yorgun frkalarndan grevleri
teslim alacaklardr.36 18 Temmuz 1915 gn akam itibariyle 7nci Frka blgesindeki
emir ve komutay Albay Hovik, 6nc Frka blgesindeki emir ve komutay Yarbay Kazm (Karabekir)37 zerlerine alacaklardr. 27 Temmuz 1915te 6nc Frka Kumandan
Sleyman akirin yerine Albay Nazif atanmtr.38
33
34
35
36
37
Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 98, 121.

Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 122-123.
Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 221, 228.
Yarbay Kazm (Karabekir)n anakkale Muharebelerindeki faaliyetleri iin bkz. Dr. Hakan Bacanl,
anakkale Muharebelerinde Yarbay Kazm Karabekir, (3. Uluslararas Gelibolu Sempozyumu; Gelibolu: Tarih, Efsane ve An, 20-21 Nisan 2012 stanbul) Gelibolu (Tarih, Efsane ve An), Editrler:
brahim Gran Yumuak, M. Mehdi lhan, stanbul Medeniyet niversitesi, Nisan 2013, s.285-293.
38 Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 37-38.
252
1 Austos 1915te 4nc Frkann 5inci Kolordu kumandasndan kmasyla

5inci Kolordu idaresinde ve kinci Mntkada iki frka kalmtr. Bu frkalardan birisi
Hovik Bey kumandasndaki 13nc Frka ve Kzm Bey (Karabekir) kumandasndaki 14nc Frkadr.39
13nc Frka, drder taburlu, 4nc, 46nc, 60nc piyade alaylaryla ikier
bataryal taburdan oluan 13nc Topu Alayndan ve bir istihkm blyle 13nc Frka Shhiye Blnden kurulu Frka bal birliklerinden olumutu.
14nc Frka, drder taburlu 41inci, 42nci, 55inci Piyade Alaylaryla ikier bataryal iki taburdan ve bamsz bir bataryadan oluan 14nc Topu Alayndan ve bir
istihkm blyle 14nc Frka Shhiye Blnden kurulu Frka bal birliklerinden olumaktayd.40
Gney Grubu karargh, Salim Bey iftliindedir. Cephesini, 14nc Kolordu
sada, 5inci Kolordu solda olmak zere iki kolorduyla tutmutur. Kolordular arasndaki ara hatt, Kirte yolu, 5inci Kolorduya dhildir. Cephenin sol kesimde bulunan 5inci Kolorduda, 13nc Frkann karargh Altepe kuzeyinde Soanldere
balangcnda, 14nc Frkann karargh ise Hilal Srt dousunda bulunmaktadr.
13nc ve 14nc Frkalar arasndaki ara hatt, Asm Efendi Srt (13nc Frkaya
dhil)-Hilal Srt (14nc Frkaya dhil) hattdr.41
6-13 Austos 1915 tarihlerinde Seddlbahir blgesinde gerekleen muharebelerde Gney Grubu birliklerinin savunma tertibi ise yledir42:
14nc Kolordu, 1inci Frkas sada, 10uncu Frkas solda olmak zere Ege
Deniziyle Kirte Deresi dou kolu arasnda; 5inci Kolordu, 13nc Frka sada,
14nc Frka solda Kirte Deresi dou koluyla anakkale Boaz arasndaki kesimde
savunma grevinde.
Bu tekilatlanma ve mevzilenme dhilinde Gney Grubu Komutanl, 6-13
Austos 1915 gnleri arasnda yaplan muharebelerde, verdii 7510 kiilik zayiata
karlk, ngiliz ve Fransz birliklerine de ayn miktarda zayiat verdirmi ve taarruzlar
durdurmada baarl olmutur. Ayrca artrabildii kuvvetlerle, anakkale muharebe alannn en hayati nemdeki yeri olan Kuzey Grubuna kuvvet yardm salama
olanan da bulmutur. Ayrca Conkbayr Muharebelerinin en kritik dneminde
5inci ve 14nc Kolordularn son ihtiyatlar olan 5inci Kolordunun 41inci Alayy39 Hatemi, Fevzi akmak, s. 329, 330, 332. Fevzi akmak Paann Gnlklerinde 4nc Frkann 1
Austosta 5inci Kolordunun emrinden kt yazldr. Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi
(04 Haziran 1915 -09 Ocak 1916) (V. Cilt III. Kitap) adl eserde ise 4nc Frkann 7 Austosa 1915
tarihli emirle Anafartalar Grubu emrine verilmi olduu yazldr. (Bkz. Birinci Dnya Savanda
anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), Ek.15.)
40 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (V. Cilt III. Kitap), s. 250.
253
Hakan Bacanl
la 14nc Kolordunun 28inci Alaynn 9 Austos 1815 gn Vehip Paann kendi

insiyatifiyle Kuzey Grubu emrine gnderilmesi, 10 Austos 1915te onkbayrn ele
geirmek zere olan ngilizlerin ciddi taarruzunun pskrtlmesinde en nemli rol
oynamtr.43
17 Austos 1915, 6nc Frka emrindeki birliklerle Anafartalara hareket etmi, 19
Austos 1915 tarihinde Anafartalar Grubunun genel ihtiyat olmutur.44
Eyll ay ierisinde Gney blgesindeki 14nc Kolordu (1inci ve 10uncu Frkalar) ile 5inci Kolordu (13nc, 14nc Frkalar) cephesinde bir deiiklik yaplmamtr. Eyll ay boyunca Fevzi Paa dman taarruzlar ve topu ateleriyle mcadele
eden 13nc ve 14nc Frka blgelerini ve kararghlarn ziyaretlerde bulunmu,
mntka komutanl blgesindeki muharebeleri ynetmitir.
Yine Eyll ay ierisinde, 8 Eyll 1915 tarihinde 13nc Frkada komutan deiiklii olmu, Frka Komutan Hovik Bey 12nci Frka Komutanlna tayinen ayrlm
yerine de 12nci Frka Komutan Selahattin Bey 13nc Frka Komutan olmutur.45
Ekim ay bandan itibaren birlik deiimleri kapsamnda 7 Ekim 1915 tarihinde 13nc Frkann geri ekilmesi kararlatrlmtr. 8 Ekim 1915te 13nc
Frkann Kirte, Kanldere arasn 10uncu Frkann 28inci Alay teslim almtr. 17
Ekim 1915 tarihinde Vehip Paadan ve Beinci Ordudan gelen emirde 5inci Kolordu Kararghnn Kadkye hareketi emrolunmu, bu suretle Mntka Komutanlna
17 Ekim gecesi itibariyle nihayet verilmitir. Fevzi Paa 19 Ekim 1915te blgeye geliinin yznc gnnde Mntka Kararghndan hareketle Yalovada Beinci Ordu
Kararghna giderek, burada Liman Paa ile vedalamtr.46

22 Ekim 1915 tarihinde Kadkyne gelen Fevzi Paa karargh Mstecab
iftlii ile arky arasnda toplamtr.47 Bu dnemde Vehip Paann anakkaleye
veya bakente gittii zamanlarda 2nci Orduya vekleten kumanda ettii de olmutur.
7 Aralk 1915 tarihinde Anafartalar Grubu Komutanlna tayin olduuna dair
emir alm, ertesi gn Anafartalar Grubu Karargh olan (amteke)ye giderek grevine balamtr.48 Grevi devrald komutan ise Mustafa Kemal Paadr. Mustafa
Kemal Paa, Anafartalar Muharebelerine Ait Tarihe adl eserinde, 10 Aralkta
salk durumum nedeniyle grubun emir ve komutasn 5inci Kolordu Komutan
Mirliva Fevzi Paaya brakarak ayrldm. demektedir.49
44 Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, s. 41.
45 Hatemi, Fevzi akmak, s. 343.
46 Hatemi, Fevzi akmak, s. 349, 351.
47 Hatemi, Fevzi akmak, s. 352; 24 Ekim 1915te 5inci Kolordu Komutanlna Miralay evki atanmtr. Cepheden Hatralar, s. 45.
49 Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebelerine Ait Tarihe, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett
(ATASE) Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 2011, s. 52.
254
Fevzi Paann anakkale Cephesinden Ayrlmas

26 Aralk 1915 tarihinde Fevzi Paann Kolordusuyla 2nci Orduya katlmas
emri verilmitir. 28 Aralk 1915 tarihinde de 5inci Kolordunun 2nci Ordu ile beraber
Halepe gitmesi karar verilmitir. Ertesi gn 5inci Kolorduya 10uncu Frka da dhil
edilerek 13nc ve 14nc Frkalarla birlikte frkal hale getirilmitir.50
9 Ocak 1916 tarihinde dmann Seddlbahiri terk ile tamamen tahliye etmesinin ardndan Fevzi Paa Halepe nakledilecek Kolordu birliklerinin toplanmas ve dzeniyle megul olmutur. 10uncu Frka atalca, 13nc Frka Silivri ve 14nc Frka (Yeniky-Kadky) havalisine gelmitir. 25 Ocak 1916 tarihinde 10uncu Frkann
3nc Orduya katlmas emri gelmitir. 4 ubat 1916da 5inci Kolordunun Halep
civarna nakledilmesi emri alnmtr. 16 ubat 1916 tarihinde Erzurumun dmesi zerine 10uncu ve 13nc Frkalarn 5nci Kolorduyu tekil edecei ve 3nc
Orduya gideceklerine dair Bakumandan Vekletinden emir alnmtr. 20 Mart
1916 tarihinde Bayburta ulaan Fevzi Paa, 22 Mart 1916 gn de 5inci Kolordu
Kararghnn Bayburtta bulunmas emrini almtr.51
Fevzi Paann anakkale Muharebeleri Nedeniyle Ald Taltifler
anakkale Muharebeleri sresince Fevzi Paann ald kdem zamm, dl ve
madalyalar yledir:52
20 Temmuz 1915 tarihinde Veliaht Yusuf zzettin Efendi Fevzi Paann komutan olduu 5inci Kolordu kararghn ziyaret etmi ve kendisine bir altn saat hediye
etmitir. 30 Temmuz 1915 tarihinde Harp Madalyas, 26 Eyll 1915 tarihinde Gm
mtiyaz Madalyas ile dllendirilmitir. 22 Ekim 1915 tarihinde kinci Rtbeden Demir Salip Nianyla dllendirildii Liman Paa tarafndan bildirilmitir.

Bu grev deiimi Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paann ilk ve son grev deiimleri olmayacaktr. Bu
iki komutan arasnda bu grev deiiminden sonra da Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paa ya ayn cephelerde birlikte grev almlar ya da yaptklar grevleri zaman zaman birbirlerine devretmilerdir:

Rus taarruzlarnn younlat bir dnemde Fevzi Paa Dou Cephesi 3nc Mntka Komutanlna
atanm ve oruh - Kaledere - Kopmama Hatun (Tercan) muharebelerinde Ruslara kar arpmtr.
Bu arpmalarda 1inci Mntka Komutan da Mustafa Kemal Paadr. (Gk, Mareal Fevzi akmak,
s. 18.)

Diyarbakrda bulunan 2nci Ordu Komutan Vekili Mustafa Kemal Paa, Irakta yeni kurulacak olan
7nci Ordu Komutanlna atanma teklifini kabul edince 2nci Kafkas Kolordusu Komutan Fevzi Paa
da 5 Temmuz 1917 tarihinde 2nci Ordu Komutanlna atanmtr. (Gk, Mareal Fevzi akmak, s.
19.)

Mustafa Kemal Paann 7nci Ordudaki grevinden ayrlmasnn ardndan yerine 2nci Ordu Komutan Mirliva Fevzi Paa getirilmitir. (9 Ekim 1917) (Gk, Mareal Fevzi akmak, s. 21.)

7nci Ordu Komutanl grevinde bulunan Fevzi Paann Austos 1918de rahatszlanmas ve istirahatle ayrlmas zerine yerine tekrar Mustafa Kemal Paa atanmtr. (Gk, Mareal Fevzi akmak s.
23.)
51 Hatemi, Fevzi akmak, s. 364-366, 368, 369, 371, 372, 376.
52 Hatemi, Fevzi akmak, s. 330, 332, 347, 352.
255
Hakan Bacanl
Fevzi Paann anakkale Muharebeleri Srecinde Yaad Olumsuzluklar

Fevzi Paa, Avrupadaki karklklar ve yaklaan sava tehlikesi zerine Osmanl
Ordusunda seferberlik hazrlklar yaplrken, 25 Austos 1914 tarihinde Hac ibadetini yerine getirmekte olan babasnn vefat haberini almtr. Gnlne yazd 4 Eyll
1914 tarihli notunda Pederin vefatn aratramadk edemedik, mektup bekliyoruz.
demektedir. 10 Eyll 1914 tarihinde babasnn vefat ettiine dair mektubu almtr.
24 Ekim 1914te Medinede bulunan mer Ltf Efendiyi cenazeyi alp gndermek
zere vekil tayin etmi ve drt gn sonra kendisine veraset ilamn gnderebilmitir.
4 ubat 1915 tarihinde merhumun sadakasn datp, mevlidini okutmutur.53
Komutan olduu birliklerin Seddlbahir blgesinde dman saldrlarna kar
kahramanca savatklar Haziran ay ierisinde 29 Haziran 1915 tarihinde bykannesinin vefat haberi gelmitir. Gnlndeki 1 Temmuz tarihli notunda Byk validem bir gn evvel Eyp Sultana defnolunduundan gremedim. yazmtr.
8 Austos 1915 tarihinde Conkbayr blgesindeki iddetli arpmalarda ise
Fevzi Paa subay olan kardeini ehit vermitir. 64nc Alayn 2nci Taburunda Blk Komutan olan Mlazm- Evvel Nazif Efendi 8 Austos gnk arpmalarda
birliine sng taktrarak hcuma getikleri srada birliinin banda ehit olmutur.
Mustafa Kemal Paa bu olay zerine 8 Eyll 1915 tarihinde bir mektupla taziyelerini
bildirmitir.54 O mektup yledir:
Anafartalar Grubu
26.6.331 (8 Eyll 1915)
Yksek Huzurlarna
Muhterem Kardeim Paa Hazretleri,
23 Temmuz 331 (5 Austos 1915) tarihli mektubunuzu dn aldm. Hakk-
aciznemize gsterilen iltifat ve tevecchlerinize teekkr ederim.
Mukaddes vatanmz inemeye alan hain dmana -ancak arkadalarmzn yksek gayreti ve canlarn vermeleri sayesinde- iyi dersler verilmektedir. Vatan kurtarmak iin erefli kanlarn byk bir evkle veren arkadalarmn gayretiyle dmann gelecekteki her trl teebbsne mani olunacana gvenim tamdr.
Ancak bu derecedeki fedakrlk abidesinin gerektirdii baz aclara tahammln zaruri olduu zatlilerince de tasdik edilmitir. Bu zaruretin mecbur
etmesiyle sizi aclara drecei tabii olan biraderinizin ehadeti haberi bendenizi cidden zm ve alatmtr.
53 Hatemi, Fevzi akmak, s. 284, 286, 292, 304.
54 Dr. Kemal Ar, Mlazm- Evvel Mehmed Nazif Efendinin Conkbayrnda ehit D ve Buna
likin Mustafa Kemal in (Atatrk) Bir Mektubu, Belleten, c. LVIII, S. 222, Austos 1994, s. 457.
256
Merhum ehit biraderiniz 26.5.331de (8 Austos 1915) millet ve memleketin

hayat ve memat noktas olan Conkbayrnda dmana atlan saflarn nndeydi.
zntnze btn saflm ve kalpten samimiyetimle katlr ve Cenab- Hakka zatlilerine ve kederli ailenize iyilik ve sabr ihsan buyurmas iin yalvarr, sevgi ve dostluumu arz ederim efendim.
Anafartalar Grubu Kumandan
M. Kemal55
Mehmed Nazif Efendi ehit dtnde evlidir ve Mfide ve Adnan isimli iki
ocuu vardr. Adnan babas ehit dtnde henz bir yandadr. Nazif Beyin ocuklarnn yetimesleriyle Mareal Fevzi akmak doruda ilgilenmilerdir.56
Sonu
Mareal Fevzi akmak, Birinci Dnya Sava ncesi ounlukla grev yapm
olduu Balkan corafyasnda nemli asker tecrbe edinmi, Birinci Dnya Savanda da birok cephede grevlerde bulunmu, baarlar gstererek eitli madalya ve
taltifler almtr.
Birinci Dnya Sava iinde grev yapt cephelerden ilki anakkale Cephesidir.
Bu cephede 5inci Kolordu Komutan olarak bulunmu ve zellikle Seddlbahir blgesi muharebelerinde nemli yararllklar gstermitir.
anakkale Muharebelerinde subay olan kardeini ehit vermi olan Fevzi Paa,
yaad olumsuzluklar sineye ekmesini bilmi, anakkale Cephesindeki grevini
tamamlamasnn ardndan da Dou Cephesinde grev almtr.57
55 Mektubun orjinali iin bkz. Ar, Mlazm- Evvel Mehmed Nazif Efendinin Conkbayrnda ehit
D, s. 459. Mektubun bu surette sadeletirilmi hali iin bkz. Atatrkn Btn Eserleri, Cilt I,
Kaynak Yaynlar, kinci Basm, 1999, s. 268.
56 Ar, Mlazm- Evvel Mehmed Nazif Efendinin Conkbayrnda ehit D, s. 457.
57 Mareal Fevzi akmak, 1935 yl ubat ayndan itibaren, Harp Akademisinde Birinci Dnya
Savanda Dou Cephesi Harektn konu alan bir dizi konferans vermitir. Toplam yedi konferansta
Dou Cephesindeki kara, deniz, hava harektlarn ve lojistik destek faaliyetlerini, olaylarn a dizini
srasna uygun olarak, haritalar, krokiler ve izelgelerle ele alm ve anlatmtr. Fevzi akmakn 1935
ylnda Harp Akademisinde verdii konferanslar, Genelkurmay Bakanlnca Byk Harpte ark
Cephesi Hareketleri ark Vilayetlerimizde, Kafkasyada ve randa adyla 1936 ylnda kitap olarak
yaymlanmtr. (Bkz. Mareal Fevzi akmak, Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi, Genelkurmay
ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara 2005, s. 359; Fevzi akmak, Byk
Harpte ark Cephesi Harekt - ark Vilayetlerimizde, Kafkasyada randa, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2011, s. 686.)
257
Hakan Bacanl
Fevzi Paa, Birinci Dnya Savann son yl ierisinde 28 Temmuz 1918 tarihinde korgeneral, stiklal Harbi sresince 3 Nisan 1921de orgeneral ve 31 Austos
1922de de Mareal rtbelerini almtr.58
Trkiye Cumhuriyeti tarihinde en uzun sre Genelkurmay Bakanl makamnda bulunmu komutan olan Mareal akmak, 30 Mart 1911den vefatndan bir hafta ncesine, 2 Nisan 1950ye kadar gnlk tutmutur.59 Bu gnlkler incelendiinde
Fevzi Paann hayat hakknda kronolojik bilgi, olaylara bak, disiplini ve karakteri
vb. hususlar asndan nemli bilgi ve ipular renilebilmektedir. Bu almann
temel kaynan da bu gnlkler oluturmutur. Her ne kadar bu almayla Fevzi
akmak Paann anakkale Muharebelerindeki faaliyetleri aklanmaya allmsa
da, aslnda gerek harp tarihi ve gerekse stratejik adan biri incelemenin veya tahlilin bu kapsamdan yeterince karlmasnn da mmkn olmad; ileride tmenlerin,
alaylarn ve dier birliklerin harp ceridelerinin ve ilgili dier belge ve anlarn yaynlanmasyla gerek Fevzi akmak Paann ve gerekse anakkale Muharebelerine
katlm dier komutanlarn bu muharebelerdeki faaliyetleri hakknda daha ayrntl
bilgilere sahip olunabilecei deerlendirilmektedir.
58 Birinci Dnya Savana Katlan s.130.

59 Nilfer Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, 2.Cilt, 1. Bask, stanbul 2002, s.??
Harp tarihimizi gvenilir kaynaklara dayal olarak yazmak ve harp tarihi kaynaklarnn yok olmalarn
engellemek amacyla Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paann 11 Nisan 1916 tarihli emriyle kurulmu olan Harp Tarihi ubesi, anakkale Muharebelerinin tarihini yazabilmek iin
muharebelere ait bilgileri toplamaya balam, bu kapsamda da muharebelerde komutanlk yapm,
fedakrlk ve kahramanlklaryla n plana km olan kiilere yazlar gndererek kendilerinden hatralarn ve varsa ellerinde bulunan vesikalar talep etmitir. ube, 30 Ekim 1916 tarihinde Kolordu
Komutanlar Mehmet Ali Paaya ve Fevzi Paaya bir yaz gndererek kendilerinden de muharebelerle ilgili hatratlarn talep etmitir. Mehmet Ali Paaya ve Fevzi Paaya yazlan yazda, bilhassa
Sa Cenah-Zndere-Haziran taarruzlarnda kumandanlklar altndaki byk muvaffakiyetle ilgili
hatralarnn ok nemli olduu belirtilmitir. ubenin yazsna, Mehmet Ali Paa kendisinin bu konuda tutmu olduu ayr notlarnn bulunmad cevabn vermi, Fevzi Paann bu yazya ynelik bir
cevab bulunamamtr. Henz ATASE D.Bk.l Arivinde yer alan Birinci Dnya Sava Koleksiyonunun ince tasnifi yaplmam olunduundan, ileriki yllarda belki de kendisinin cevab da baka vesilelerle yaplacak ariv almalarnda ortaya kabilir. Bu dnemle ilgili harp tarihi yazm faaliyetleri
hakknda bkz. Dr. Hakan Bacanl, Activities Undertaken For The Writing Of Military History During
World War I And The Ottoman Archives Pertaining To First World War, 40nc Uluslararas Asker
Tarih Kongresi, 01-05 Eyll 2014, Varna/Bulgaristan.
258
anakkale Muharebelerinde Kzm Karabekir Paa
Muhammet ERAT*
rkiyenin yakn dnem siyas ve asker tarihinde nemli bir yer igal etmi olan Kzm Karabekir Paann hayat birok baarlarla doludur. Birinci Dnya Savanda ve ncesinde birok cephede
byk baarlar gsteren ve stiklal Harbinde Dou
Cephesinde kazand baarlarndan dolay ark
Fatihi ve Ermenistan Fatihi unvanlarn alan Kzm
Karabekir, 11 Austos 18821 ylnda stanbulun Kk Mustafa Paa semtinde, Zeyrekte dnyaya geldi.
smini ald Karabekir ailesi, Karaman civarnda eski
ad Kasaba, imdiki ad Kzm Karabekir olan iledeki
eski bir Seluklu Trk ailesidir2.
Babas Mehmet Emin Paa3, genliinde gnll olarak Krm Harbine gitmi, Silistre ve Krm
*
1
Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
Kzm Karabekirin Tarihe-i Hayat, Vakit, 29 Ekim 1922den naklen Kzm Karabekir, ocuk Davamz, (haz., Faruk zerengin), c. II, stanbul 1995, s. 86; Ayrca bkz; Kzm Karabekir, Hayatm,
(haz., Faruk zerengin), stanbul 1995, s. 17, 25. Ancak Krzolu, Karabekirin doum tarihi olarak
23 Temmuz 1882 olarak vermektedir. Bkz; M. Fahrettin Krzolu, Kzm Karabekir -Kendi Eserleri,
Haltercmeleri ve Ariv Belgelerine Gre -, Ankara 1991, s. 8.
Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), stanbul 1982, s. 9. Karabekir, ceddi hakknda u bilgiyi vermektedir: Karabekir aile ismimdir. Sultan Fatihin Karaman Seferinde benim ceddim bulunan Karabekir de Sultan Fatih(in) ordusuna maiyetindeki kuvvetle iltihak ederek hizmetlerde bulunmutur. Bilahare Yavuz Sultan Selim zamannda ran (aldran) Seferine itirak ederek
Tebrize kadar gitmitir. Asl mahalleri Konya Vilayetinde Karaman mntkasdr. Bu husus iin bkz;
Kzm Karabekir Paa ile Mlakat, Vakit, 29 Ekim 1922den naklen Kzm Karabekir, ocuk Davamz, tlerim, stanbul 1990, s. 199. Kzm Karabekir Paann ceddi hakknda geni bilgi iin ayrca
bkz; M. Fahrettin Krzolu, Kzm Karabekir - Kendi Eserleri, Haltercmeleri ve Ariv Belgelerine
Gre -, Ankara 1991, s. 2-4.
Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, Ankara 1999, s. 99.
259
Muhammet Erat
Cephelerinde bulunmutu4. Gsterdii baarlarndan dolay Gm Sava Madalyalar ile taltif edilmi ve orduda kalarak Liva Paas (Tugeneral) rtbesine kadar
ykselmitir5. En son Mekkede Vali Vekleti vazifesinde iken (1309)1893te kolera
salgnnda vefat etmitir. Mehmed Emin Paann vefat, Karabekir ailesinin hayatnda byk deiikliklere sebep olmutur. Kzm Karabekirin annesi Havva Hanm,
einin vefatndan sonra, stanbuldan uzak bir yerde be yetimle babaa kalm ve
daha sonra stanbula dnmt.
Be erkek kardein en k olan Kzm, (dierleri srasyla Hamdi (do. 1867),
Hilmi (do. 1973), evki (do. 1874) ve Hulsi (do.1879)) be yana gelince, 1886
Eyllnde Zeyrekteki Sbyan Mektebinde lkokula balad. Ertesi yl, babas Van
Jandarma Alay Kumandan olunca Temmuzda (1887) stanbuldan ayrlp oraya gitti.
Yarm kalan lkokul hayatna orada yla yakn devam etti. 1890da babas Elaza
nakledilince, orada da bir yl okuyup, ilk tahsilini tamamlam oldu. Babas Hicaza
tayin edilince de Mekkeye giden Kzm, iki yl kadar kald Arabistanda eitim
hayatna ara vermek zorunda kald. Bu yllarda 9-11 yalarnda olan Kzm vaktini
okuyarak ve gezerek deerlendirmeye almtr. 1893 yl Haziran aynda Hac mevsiminde, babasnn koleradan vefat etmesi zerine 11 yanda, henz ocuk denilebilecek bir yata iken Mekkede yetim kalnca, ailesiyle birlikte stanbula dnd.
Asker rencilik Hayat ve lk Asker Grevi
Kk Kzm, 1894te stanbulda Fatih Askeri Rdiyesine girmekle, askeri kiiliinin olumasnda nemli bir yer igal eden ilk admn bylelikle resmen atm
oldu. Bu okula devam ederken bir yandan derslerine alt, dier yandan Franszca
renmeye gayret etti. ok baarl bir renci olan Kzm, okulu snf birincisi olarak 1896 ylnda bitirdi. Kzm, Asker Rdiyede okurken aabeyi Hamdi Beyden
ilk defa ttihat ve Terakki Cemiyetinin varln ve gayesinin ne olduunu renmitir6. 1897 (29 Mart 1313)de girdii Kuleli Askeri dadisini 1900de yine birincilikle
bitirdi7. Karabekir, ayn yl 14 Mart 1900 (1 Mart 1316) Pangalt Harbiye Mektebine
4
M. Fahrettin Krzolu, Kzm Karabekir, s. 5. Krm Harbi hakknda geni bilgi iin bkz; W.E.D. Allen ve Paul Muratoff, Kafkas Harekt, 1828-1921 Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Gnkur.
Basmevi, Ankara 1966, s. 55-98; Ali Fuat Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, c. I, (haz. Bekir
Skt Baykal), Ankara 1987, s. 1-39, 229-336.
5 Kzm Karabekir, Hayatm, s. 14-15; Krzolu, Kzm Karabekir, s. 5.
6 Karabekir, Hayatm, s. 149-150.
7 Okul kaytlarnda Mehmet Emin Paa olu Kzm Efendi diye geen Kzm Karabekir, bugn hl
ayn ekilde eitim retim hayatna devam eden Kuleli Asker Lisesinin birinci snfn 1897-98 retim ylnda toplam 307 puanla devre birincisi; ikinci snf 1898-99 retim ylnda toplam 330
(btn derslerden tam puan alarak) puanla yine devre birincisi; nc ve son snf ise 1899-1900
retim ylnda bu defa 409 puanla devre ikincisi olarak bitirmitir. Karabekir, son snfta iken sadece
Jimnastik ve Akaid-i Diniye derslerinden beer puan ve Kitabet dersinden de bir puan dk alarak,
ok az bir puan farkyla ikinci olmutur. Karabekirin Kuleli Asker Lisesinde okuduu bu yln
not dkmnn bulunduu Mezuniyet Belgesi iin bkz; Kuleli Asker Lisesi Arivinde kaytl 1 nolu
Knye Defteri. ( Bu belgeden istifade etmem iin bir nshasn bana temin eden Dr. Zekeriya Trkmen Beye ok teekkr ederim).
260
girdi8. Burada Almanca ve Rusa dersleri de ald. Harp Okulundan 6 Aralk 19029
(23 Terinisani 1318) gn Piyade Temeni (Mlzm- Sn) rtbesiyle10, 318-1
sicil numaras ile yine snf birincisi olarak11 mezun olunca Kurmay Snfna ayrld12. Harp Okulunu baar ile bitirdikten sonra, Erkn- Harbiye Mektebine (Harp
Akademisine) devam etti. 1903 ylndan13 1905 ylna kadar bu okulda eitim ve renimine devam eden Kzm, bu okuldan da birincilikle mezun oldu. 5 Kasm 1905te
58. Dnem Harb Akademisini en baarl renci olarak birincilikle bitirip Kurmay
Yzbas olunca14, stn baars yznden Altun Maarif Madalyas ile dllendirildi15.
Birinci Dnya Savandaki Faaliyetleri
Karabekir, Avrupa seyahati dnnde, Genelkurmay stihbarat Mdr olarak
seferberliin banda dzenli ve sk almalara balad. Karabekir, Avrupa seyahatinden dndkten sonra, 29 Kasm 1914 tarihinde de yl hazar Kdem Zamm
almtr16. Bu arada Karargh- Umum stihbarat ubesi Mdr Erkn- Harp Binbas Kzm Karabekir, 7 Aralk 1914te kan Padiahn iradesi ile de Yarbayla
(Kaymakamla) terfi etmitir17.
6 Ocak 1915 tarihinde bir Tmen kuvvetinde olan Mrettep Birinci Kuvve-i
Seferiyenin Kumandanl ile ran ve teleri harektna memur klnd18 ise de, Halepe
8
Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 99; Trk stikll Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Gnkr. Basmevi, Ankara 1989, s. 177.
9 Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 99. Kzm Beyin, 16 Aralk 1902de mezun olduu hakkndaki bilgi iin bkz; stikll Harbine
Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 177.
10 stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 177
11 Cemalettin Takran, Kzm Karabekir Paa, Asker Hayat ve Komutanl, Genelkurmay Basmevi,
Ankara 1993, s. 2.
12 Harp Okulunda iken Karabekirin Ali Fuat Paa ile balayan dostluu iin bkz; Ali Fuat Cebesoy, Snf
Arkadam Atatrk, stanbul 1967, s. 29-30, 51.
13 Kzm Bey, 6 Aralk 1903 ylnda stemen rtbesini almtr. Bkz; stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 177.
14 Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 99; Trk stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 177; Kzm Karabekir, ttihad
ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), stanbul 1993, s. 82.
15 Karabekir, ttihad ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), s. 229.
16 Cemalettin Takran, Mill Mcadelede Kzm Karabekir Paa, Ankara 1999, s. 29.
17 Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 100; stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, 177. Ancak, Kzm Karabekirin
yarbayla (kaymakamla) terfi ettiine dair olan irade-i seniyyenin altnda Padiah Mehmet Reat,
Sadrazam M. Said ve Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver imzalar yer almakta ve 18 Muharrem 333-24 Terinisani 330 tarihini tamaktadr. BOA, .Hb. /56.
18 Cemalettin Takran, Mill Mcadelede Kzm Karabekir Paa, s. 29; Azmi Ssl-Mustafa Balcolu,
Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 100. Bu greve getirilmesi
261
Muhammet Erat
vardnda, Sarkamta 3. Ordunun felakete uramas zerine, elindeki kuvvetler

Dou Cephesine verildi. Birinci Kuvve-i Seferiye birlikleri Sarkam harektna (22
Aralk 1914-18 Ocak 1915) katlmam, Murat mihveri blgesinde harektta bulunmutur19. Bunun zerine kendisi de, yaralanan Sleyman Asker Beyin yerine Irak
Havalisi Kuvvetleri Kumandanl20 ve Basra Valiliini yapmak zere Badata gnderildi, fakat hasta olan Sleyman Asker Beyin iyileip birliklerinin bana gemesi
zerine, kendisi de stanbula geri arld.
anakkale Cephesindeki Faaliyetleri
anakkale Savalarnda, Mill Mcadeledeki dier komutanlarn bu cephede
bulunduklar gibi, Kzm Karabekir Paay da burada grmekteyiz. Kzm Karabekir, anakkale Cephesine gnderilmeden nce, 6 Mart 1915te V. Kolorduya bal
stanbul-Kartalda bulunan 14. Tmen Komutanlna tayin olunarak21, Marmara ve
Karadeniz kylarndaki tahkimat ileri ile urat22.
anakkale Cephesinde henz kara muharebeleri balamadan 20-21 Nisan 1915
tarihlerinde 5. Kolordu blgesinde bir tatbikat yaplmtr. Bu tatbikatta Yarbay
Kzm Karabekirin komuta ettii XIV. Tmen mavi kuvvetleri oluturmutur. Bu tmen Alacal-Dumalya km, skdara yryp, V. Kolordunun skdarda kalan
iki Tmenini igal ve Avrupa yakasna geirmemekle grevlendirilmitir. Tatbikatta
birinci gn XIV. Tmen merliyi almtr. kinci gn ise hcuma devam ederek,
Kokarpnar mevkiinde mevzi almtr. I. Ordu Komutan Goltz Paa ve Enver Paa da
bu tatbikat takip etmitir23.
19
20
21
22
23
262
hakknda farkl bir tarih (12 Aralk 1914) iin bkz; stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, 178. Karabekir de eserinde, Enver Paann bu greve balamas iin kendisine verdii emirde 2
Aralk 1330 tarihini kaydetmektedir. Bkz; Kzm Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik?, c. II,
stanbul 1994, s. 437-438. Bakomutanln Kzm Karabekire verdii talimatn tarihi 14 Aralk 1914
tarihini tamaktadr. Talimat iin bkz; Bayur, Trk nklab Tarihi, III/I, s. 364.
smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, s. 111.
Basra Frkas Komutan Yarbay Sleyman Asker Bey, 23 Aralk 1914 (10 Kanunevvel 1330) tarihinde Irak ve Havalisi (Kuvvetleri) Komutanlna irade-i seniyye ile tayin edilmiti. BOA, .Hb. /12
(1333.S.5).
Karabekirin bu vazifeye tayini hakknda kan irade iin bkz; BOA, .Hb. /27 (1333.R.19); stikll
Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 178; Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah
Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 100.
Kzm Karabekir, TBMM Bakan olarak 26 Mays 1947de Kartalda halka hitaben bir konuma yaparken, burada yapt grevden bahsetmi ve o gnlerin hatrasn u ekilde canlandrmt: Benim
sizlerle candan ballm Birinci Cihan Sava ilk zamanlarnda Tmen Komutan olarak aranzda
bulunduum sralarda balamtr. Kararghm burada Kartalda idi. Pendikte, Yakackta ve hemen
ilenizin her tarafnda Alaylarm ve ktalarm bulunuyordu. Sahillerde hl izlerini grdnz siperleri benim askerlerim kazmt. (...) Belki de buradan ile sahillerine oradan da anakkaleye benimle
beraber giden silah arkadalarm imdi aranzda karmdadrlar. Bkz; Kzm Karabekir, lkmz
Kuvvetli Bir Trkiyedir, stanbul 1947, s. 37.
Nilfer Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, s. 315316.
anakkale Cephesi: Seddlbahir Blgesindeki Kara Savalar

Akdeniz Seferi Kuvvetler Bakomutan Ian Hamilton, stratejik adan nemli bir
yere sahip olan Altepeyi ele geirmek iin asli karma blgesi olarak Seddlbahiri
semiti. Hamilton, Altepeyi ele geirdikten sonra Kilitbahir Platosuna ynelerek
anakkale Boazndaki Osmanl topularn arkadan vurmay planlamt. Plann
gerekletirmek iin bir ngiliz tmenini, bir Fransz tmenini, bir ngiliz kraliyet deniz tmenini ve 29. Hint Tugayn bunun iin grevlendirmiti. Hamilton, Altepeyi
ele geirdikten sonra blgede donanma iin bir gzetleme birlii oluturacak ve donanma boazdaki Osmanl topular ile kolaylkla mcadele edebilecekti. Bundan
sonra da kara kuvvetleri Kilitbahir Palotusunu ele geirerek anakkalede kesin sonuca gidilecekti.
Seddlbahir blgesine ilk nce karma yapacak olan 29. ngiliz Tmeni be ayr
noktada karaya karma yapacakt. Bu karma yerleri harflerle belirlenmiti.
Eskihisarlk karmas (Morto Koyu) (S)
ngilizler buray ele geirebilirlerse Osmanl boaz topusunun Rumeli ksmn
etkisiz hale getirebileceklerdi. ngilizler bu blgeye karma yapmak iin 25 Nisan
1915 sabah saat 04.30da gemilerden top ateine baladlar. Trk tarafnda ise blgeyi
koruma grevi sadece bir takma verilmiti. Bu takm gemilerden atlan bombalarn
at ukurlara girerek savunma yapmaya alt. 24 filikadan oluan ngiliz karma birlikleri sava gemisinin korumasnda saat 07.30da karaya kmay baard.
Kyda siper alm olan Trk takm hep beraber filikalardaki askerlere ate at. ok
zor duruma den ngiliz birlikleri ar zayiat verdiler. Kyya kabilenler ise hemen
yamalara trmanarak gizlendiler. Kyda bulunan Trk takm, on kat kuvvet ve ok
iddetli donanma atei altnda ar kayplar vermesine ramen grevine devam etti.
Bu srada ngiliz birlikleri Trk takmnn gerisine sarkmaya teebbs edince takm
komutan birliini yamalara ekti. Bu hareketi ile zaman kazanan takmn yardmna 8. Blk geldi. Ayrca blgedeki baz jandarma askerleri de yardma geldiler.
Mehmetik bundan sonra taarruza geti ve ngiliz karma birliklerini Eskihisarlk
harabelerine att.
Erturul Koyu karmas (V)
29. ngiliz Tmen Komutan General Hunter Weston, asl karma yeri olarak
Erturul Koyunu ve Tekke Koyunu semiti. ngilizler bu karmay tarihteki Truva At efsanesinden esinlenerek planlamlard. Saat 06.30da bir taraftan filikalarla
askerler sevk edilirken, dier taraftan River Clyde gemisiyle de kyya asker karmak
iin harekete geildi. Ancak bu ky Trk askerleri tarafndan iyi tutulmutu. Kyda
263
Muhammet Erat
bulunan Mehmetik, yaklaan ngilizleri iddetli bir atele karlad. zel tertibatl
olan ve 7 blk tayan River Clyde yk gemisi, Erturul Koyundaki kumsala oturdu.
Bu sahili 26. Alayn 3. Taburuna bal 10. Bl savunuyordu. Tabur komutan, bu
bl 2 takm ile takviye etti.
26. Alay, 3. Tabur, 10. Blkte grev yapan ve 80 arkadayla Erturul Koyu savunmasnda kahramanlyla tarihe geen Ezineli Yahya avu bulunuyordu. Onlar
hem 2.800 kiilik ngiliz birliine, hem de ngiliz donanmasnn topu ateine direndiler ve tarihe getiler. Bu direni ayn zamanda Seddlbahir blgesindeki dier
karmalar olumsuz olarak etkiledi. Durumu gzetleyen Bakomutan Hamilton buraya asker gnderilmemesini emretti. Ancak gece olunca buras yeni birliklerle takviye edildi.
kiz Koyu karmas (X)
ekke Burnunun yaklak bir mil kuzeyinde yer alan 200 metre uzunluunda bir
sahildir. ngilizler 25 Nisan sabah saat 06.00da buraya asker karmak iin harekete
getiler. Implacable gemisi top atlar ve yakn mesafe batarya atlaryla harekt
destekledi. Burann savunulmas iin nemli bir tertibat alnmamt. Sadece 26.
Alayn 2. Taburundan 12 kiilik bir gzetleme postas vard. ngilizler buraya saat:
06.00-07.30 arasnda iki kademe halinde bir tabur kardlar. Trk taraf karma baladnda blgeye bir takm takviye kuvvet gnderdi.
ngiliz Taburu karaya ktktan sonra iki kola ayrlarak bir blm saa, dier
blm sola gnderildi. Sola doru hareket eden ngiliz birlikleri, Trk direniinin
ilk hattn aarak harekta devam ettiler. kinci hatta geldiklerinde ilerlemeleri Trk
askerleri tarafndan durduruldu. Saa doru ynelen ngiliz birlikleri blgeye takviye
olarak gnderilen yedek Trk birliiyle karlatlar. Ancak Trk birlii fazla direnemedi ve ngilizler Karacaolan Tepesine doru ilerlemeye devam ettiler. Trk birlikleri kendilerinden krk kat daha fazla olan ngilizlere kar direnmeyi srdrdler.
Akam saatlerinde ngilizler iki blk daha asker kardlar. Yeni kan birlikleri yarm takmdan oluan Trk birlii kyda durdurmay baard24.
ngilizlerin 29. Tmen Komutan General Hunter-Weston, Erturul Koyu ve Tekke Koyunda karlat direni zerine planlarn deitirerek 88. Alay kiz Koyuna
yneltti. 88. ngiliz Alaynn drt taburunun karaya kmas ile Karacaolan Tepesi
ngilizlerin eline geti ve ngiliz birlikleri Aytepeye doru harekete geti.
Bu arada kuzeyden blk komutannn kendi inisiyatifi ile blgeye gelen 7. Blk
ile gneyden gelen 9. Bln mcadeleleri, geriden gelecek birliklere zaman kazan24 Mithat Atabay, Muhammet Erat, Haluk obanolu, anakkale ehitlikleri, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul 2009, s. 199-203.
264
drd. Bu direni ngiliz birliklerinin (Y) sahiline kan birliklerle balant kurmalarn
da engelledi.
Zndere Az ve Kuzeyinde Sartepe Yresi karmas (Y)
ngilizler Seddlbahir blgesindeki ilk karmay (Y) sahiline yapmay planlamlard. karmann amac artma yapmakt. Zira buras Seddlbahir blgesini savunan Trk birliklerinin gerilerini hem tehdit edecek konumdadr, hem de burasnn
bo braklmas sebebiyle tehlike oluturacak niteliktedir.
ngiliz birlikleri 25 Nisan sabah saat 04.45te kyya ktlar. lk birlikler kyya
ktktan sonra gemilerden lyas Burnu bombalanmaya baland. Ayrca sahilin hemen stndeki tepeler de bombalanyordu. ngiliz birlikleri herhangi bir direnile
karlamadan ilk hedeflerine ulatlar.
ngilizler, Trk savunma birliklerinin gerisine dmlerse de kendilerine verilecek takviye kuvvetleri beklemeyi tercih ederek ileri harekete gemediler. Bu durum
ngilizlerin nemli bir hatas olarak deerlendirildi. ayet Kirteye doru ileri harekete devam etselerdi fazla bir direnile karlamadan Altepeye ulaabileceklerdi. 26.
Alay Komutan Yarbay Hafz Kadri Bey, elinde kalan son ble Zndere srtlarna
hareket emri verdi. Ayrca Kirtenin gneyinde bulunan iki bataryaya da Sartepe altna kan ngiliz Tugayna ate etme emri verdi. Bylece 9. Tmen Komutanlndan
blgeye gnderilecek takviye kuvvetlere zaman kazandrlm oldu25.
Tekke Koyu karmas (W)
ngilizlerin 86. Tugay Karargh bu blgeye karma yapacakt. 25 Nisan sabah
saat 06.00da ngiliz birlikleri 40 kk tekne ile kyya kmak iin harekete geti.
Gemilerdeki makineli tfeklerin ve donanmann destei ile tekneler kyya 400 metre
yaklatlar. Bu blgenin savunmasn stlenen 12. Blk kyya yaplan top atlar ve
makineli tfek atlarna ramen sessizliini son ana kadar bozmad. Hatta toplarn
siperleri tahrip etmesine aldrmadan yeni alan ukurlarda mevzilendiler ve savunma dzenlerini bozmadlar. ngiliz birlikleri kyya ulanca 12. Blk youn ve etkili
atlara balad. Pek ok ngiliz askeri karaya ayak basamadan kyya yakn yerlerde
hayatn kaybetti. ngiliz Tugay Komutan da yaralananlar arasndayd. ngiliz Taburu
ar kayplar vermesine ramen sahile kmay baard.
Blgenin savunulmas 26. Alayn 3. Taburunun sorumluluunda idi. 3. Tabur
iki ngiliz taburunu durdurup ar kayplar verdirdi. karma gemisinden kyya kacaklarn k yerlerine de at yapan 3. Tabur bunlarn kyya kmalarn engelle25 Atabay, Erat, obanolu, anakkale ehitlikleri, s. 203-204
265
Muhammet Erat
di. Bunun zerine planlarn deitiren ngilizler, kumsalda ar zayiat vermelerine

ramen Karacaolan Tepesine yneldiler. Burada bulunan Trk takm ngilizlerce
kuatld. Takm geriye ekilmek zorunda kald.
ngilizler, Tekke Koyuna kardklar birliklerde nemli kayplar verdiler. Pek
ou karaya eriemeden hayatlarn kaybetti. Sahile kanlar ise savama gcn byk lde yitirdiler26.
Birinci Kerevizdere Sava (21-22 Haziran 1915)
III. Kirte Sava (4-6 Haziran 1915) srasnda tm abalara ramen direnen ve
Znderesrtndaki ngiliz hatlarna bir kama gibi girmi olan iki kk Trk siperi
gerilere atlamamt.
8. ngiliz Kolordu Komutan General Weston ile Fransz Kolordu Komutan General Gouraud, Altepeye yaplacak genel bir saldr ncesinde, Osmanl kuvvetlerinin elinde bulunan hakim tepeleri ve siperleri ele geirmek iin snrl bir taarruz
yaplmasna karar verdiler. Bu erevede ilk taarruzun Fransz kuvvetlerince 83 Rakml Tepeye yaplmas planland. Plan Fransz general yapm, ngiliz general de
onaylamt. Franszlar yapacaklar taarruz ile Kerevizdere srtlarn ve 83 Rakml
Tepeyi ele geireceklerdi.
Franszlar 21 Haziran 1915 gn 04.30da ar topu ateiyle taarruza getiler.
Topu atei karsnda 2. Tmen Komutan Yarbay Hasan Askeri Bey, Tmen mevzilerini geri kaydrmak zorunda kald. 6. ve 176. Fransz Alaylar ilk hamlede 83 Rakml Tepeyi ele geirdiler. Osmanl 6. Alaynn sol kanadndaki siperler yok oldu. 1.
Alayn sa kanadndaki siperler de ayn ekilde byk zarar grd. Bunun zerine
buradaki askerler gerideki istinat siperleri ve irtibat yollarnn iine girerek savunmay buradan yapmaya altlar. Franszlar ilk gn hedeflerine ulatlar.
Osmanl birlikleri 21/22 Haziran gecesi sng hcumu yapt ve sa kanattaki
mevzilerini geri almay baard. Ancak Franszlarn kar sng hcumu sonucunda
buralar tekrar boaltmak zorunda kald.
Franszlar 22 Haziran gn 6. Alayn bulunduu cepheye tekrar saldrdlar. Ancak bunda baarl olamadlar. Franszlar planladklar 600 metrelik taarruz cephesinde sadece birinci savunma hatt ile 83 Rakml Tepeyi ele geirebildiler.
Bu savata ngiliz ve Franszlarn toplam zayiat 7.000 civarndayd. Osmanl kuvvetleri ise 79 subay ve 5.800 er zayiat verdiler.
26 Atabay, Erat, obanolu, anakkale ehitlikleri, s. 201-204.
266
kinci Kerevizdere Sava (12-13 Temmuz 1915)

12 Temmuz 1915 gn tilaf Devletlerinin 52. ngiliz Tmeni, Trk tarafnn 4. ve 7. Tmenlerine taarruz etmitir. Bu srada baz sava gemileri toplaryla
Altepeyi bombalamtr. lk bata ilerleme kaydeden ngiliz ve Fransz birlikleri
Trk direnii karsnda mevcutlarnn %60n (zellikle subaylarn oran yksekti)
kaybetmitir. Bu arada Gney Grup Komutanl 4. Tmenin zor duruma dmesi
karsnda Soanlderede ihtiyat olan 6. Tmeni 4. Tmenle balant kurmak zere
Domuzdereye sevketme karar vermitir.
13 Temmuz gn Vehip Paa ne pahasna olursa olsun, ikinci hattn kesinlikle
savunulmasn emretti. Sava gn boyu iddetli bir ekilde devam etti. ngiliz ve Franszlar her ne kadar 83 Rakml Tepenin bulunduu srtlarda Kerevizdereye hkim bir
hat tuttularsa da, Trk askerinin direniini kramadlar ve asl hedeflerine ulaamadlar.
ki gn devam eden Kerevizdere Savanda 4., 6. ve 7. Tmenlerin bulunduu
alanda 113 subay olmak zere 9.462 zayiat verildi. Buna karlk ngilizlerin zayiat
3.100, Franszlarn ise 800d27. Kerevizdere Sava, Gney Grubu askerlerinin moralini olduka ykseltmitir28.
14. Tmen Komutan Kzm Karabekirin Kerevizdere Blgesine ntikali
Weber Paann yerine Gney Grubu Komutanlna atanan Esat Paann kardei Vehip Paa cephede yeni dzenlemeler yapt. 10 Temmuzda 14. Kolordu Komutan
Trommer Paa, 13 Temmuzda da 5. Kolordu Komutan Fevzi (akmak) Paa blgeye
geldi29. Bu arada Gney Grubu Komutan Vehip Paann emrinde 5. ve 14. Kolordular yer alacakt. 5. Kolordu komutan Mirliva Fevzi Paa, emri altndakilerle birlikte
gney grubuna ksmen ancak 12 Temmuzda gelebilmitir. Kendisine verilen emirle
4., 6. ve 7. Tmenlerin bulunduu Sol Kanat Blge Komutanl grevine balamtr.
Cepheye ertesi gn katlabilmitir.
Gney Grubunda birliklerin birbirini deitirmesi esnasnda Yarbay Kzm
Karabekirin komuta ettii 14. Tmene de 4. Tmeni deitirme grevi verilmitir.
Bu deitirme i birka gn srdnden ancak Kerevizdere arpmalarnn son
gn olan 13 Temmuzda sona erebilmitir30.
Bu nedenle 5. Kolordu Komutanlna bal olan 14. Tmen, 12-13 Temmuz
1915 kinci Kerevizdere Muharebesine katlamam, 21 Temmuzdan itibaren dier
27
28
29
30
Muhammet Erat (Editr), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, stanbul 2013, s. 55-56.

Geni bilgi iin bkz; Atabay, Erat, obanolu, anakkale ehitlikleri, s. 204-217.
Atabay, Erat, obanolu, anakkale ehitlikleri, s. 212-216
Trk Silahl Kuvvetler Tarihi, Osmanl Devri, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekt (Haziran 1915-Ocak 1916), c. V, 3. Kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1980, s. 223.
267
Muhammet Erat
baz tmenlerle blgeye gelerek I. Tmen hari, ypranm ve yorulmu eski tmenlerin yerine grev balamtr31.
kinci Kerevizdere Savandan Sonra Blgedeki arpmalar
Kzm Karabekir Paann komuta ettii 14. Tmen, drder taburlu 41., 42., ve 55.
Piyade Alaylaryla ikier bataryal iki taburdan ve bamsz bir bataryadan meydana
gelen 14. Topu Alay ile bir istihkm Bl ile 14. Tmen Shhiye Blnden
oluan tmen bal birliklerinden olumakta idi32.
Bu arada 5. Kolordu Komutan Fevzi akmak, 16 Temmuz 1915 tarihinde 14.
Tmen Komutan Kzm Karabekirle 4. Tmen gzetleme yerine giderek son askeri
durum hakknda bir grme yapmtr.
14. Tmen Komutan Kzm Karabekir, iki gn sonra 18 Temmuzda 6. Tmen
cephesi komutasn da zerine almtr. 21 Temmuzda da eski 4. ve 6. Tmen blgeleri olan sol cenah ksmn teslim almtr. Bylelikle kinci Mntka, 13. ve 14. Tmenlerin komutas altnda yer almtr
kinci Kerevizdere Muharebelerinden sonra her iki tarafta da yorgunluk belirtileri ortaya kmaya balam ve Franszlar mevkilerini tahkim etmeye balamtr. Bu
arada 21 Temmuzda tilaf Devletlerine ait uaklar Trk mevzilerinde bir hayli zayiata
sebebiyet vermilerdir. 22 Temmuzda 5. Kolordu Komutan Fevzi Paa, 14. Tmen
gzetleme yerine giderek durumu yakndan tetkik etmitir.
25 Temmuzda blgedeki mevzilerin tamam 5. Ordu birlikleri tarafndan teslim alnmtr. Bu balamda sa tarafta 4. Alay ile birlikte 42. Alay ve sol tarafta 55.
Alayla birlikte 41. Alay da mevzie girmitir. Ayn gn 14. Tmene ait drt manga
Yasstepede dmann bir siperini 40 tfek ganimet elde ederek anszn zabt etti ise
de bir sre sonra geri ekilmeye mecbur olmutur.
Fevzi Paa 14. Tmenin asker yollarn ve sedlerinin ok kt durumda olduunu haber aldndan 26 Temmuz gecesi tmenin gzetleme mevziine gitmitir. Ancak tmen komutan Kzm Karabekir o esnada ileride olduundan kurmay bakanna gerekli tebligat yapabilmitir.
Bilindii zere Enver Paa anakkale Cephesindeki muharebeleri ok yakndan
takip etmi ve sk sk cepheyi ziyaret etmitir. 28 Temmuzda Bakomutan Vekili ve
Harbiye Nazr Enver Paa yine cepheye gelerek komutanlar ziyaret etmitir. Bu
erevede Salim Bey iftliine de gelmitir. Ancak ksa bir sre kalarak ayrlmtr.
5. Kolordu Komutan Fevzi akmak ayn gn Altepe batsndaki gizli yoldan 13.
31 smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, 1912-1922, Balkan-Birinci Dnya ve stikll Harbi, s. 7879.
32 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 260.
268
Tmen gzetleme yerine ve oradan da nc hattan 14. Tmen gzetleme yerine

gitmitir. Bu arada Fevzi Paa, 14. Tmen Komutan Kzm Karabekir Paa ile beraber Salim Bey iftliine giderek Gney Grubu Komutan Vehip Paaya son durum
hakknda bilgi vermilerdir33.
5 Austos 1915 Perembe gn Vehip Paa ve Fevzi akmak 14. Tmenin ikinci
hat siperlerini ve istinad noktalarn dolam ve tmen komutanl tarafndan yaplanlarn uygun olduunu belirtmilerdir34.
Austos ay balarnda Gney Grubunda Fevzi Paa Komutasndaki 5. Kolordu,
13. Tmen sada ve 14. Tmen solda Kirte Deresi dou koluyla anakkale Boaz
arasndaki kesimde savunma yapmakla grevlendirilmiti. ki tmen arasndaki ara
hatt, Ali Bey iftlii Seddlbahir yolunun 300-400 metre kuzeyinden geen hatt.
Bu esnada Yarbay Kzm Bey komutasndaki 14. Tmen 55. Alay sada, 42. Alay
solda cephede; 41. Alay da yedekte olmak zere savunma yapmak iin dzenlenmiti. Cephedeki iki alay arasndaki ara hatt, Dinsizdere kuzeyi Kanszdere Kuzeyi
hatt idi.
Cephedeki btn birlikler derinliine savunma dzeni almlard. n siperlere,
gzetleme ve gvenlii salayacak kuvvet brakp, geri kalan erlerini snaklarda
dinlendiriyorlard. Gney Grubu ald savunma dzeni ve tedbirleriyle, ngiliz ve
Franszlarn her trl taarruz ihtimallerini karlayacak biimde ve kendine gvenir
bir halde idi35.
Gney Grubu sol kanadnda bulunan 14. Tmen Komutan Kzm Beyin 2-5
Austos 1915 tarihlerinde 2. Mntka Komutanl (5. Kolordu Komutanl)na vermi olduu raporlarda, Fransz birliklerinin 55. Trk Alay cephesindeki tahkimat
desteklemeye devam ettiklerini, mevzilerini gizlemeye altklarn ve tel rg engelleriyle berkitme olduklarn bildirmiti36.
6 Austos 1915 gn leden sonra yaplacak olan taarruza General D. E. Keyley
komutasndaki 88. Tugay grevlendirilmiti. ngiliz kolordusunun taarruz planna
gre ar toplar saat 14.20de yava tempoyla atee balayacak; tm sahra topular
makineli tfekler, bir saat sonra atee katlacaklard. Saat 15.50de de piyade hcumu
balayacakt. ngilizlerin yapt plan dhilinde gemi ve kara topularnn atee balamas zerine Trk topular da ar ve iddetli bir ekilde karlk vermeye bala33 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, s. 329-332.
34 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, s. 333; Hakan Bacanl, anakkale Muharebelerinde
Yarbay Kazm Karabekir, (ed. brahim Gran Yumuak, M. Mehdi lhan), Gelibolu, Tarih, Efsane ve
An, stanbul 2013, s. 289.
35 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 301-306.
36 ATASE Arivi, 5/9962, Kls. 3973, Dos. H-2, Fih.7-9dan aktaran anakkale Cephesi Harekt, V/3, s.
311.
269
Muhammet Erat
mtr. Trk tarafnn etkili atei karsnda kalabalk ngiliz siperlerin nemli kayba
uramtr37.
Fransz Kolordusu, bir gn nce, 5 Austos 1915 gn saat 16.40ta, Yasstepe
gerisine yerletirdii topularyla 55. Alay ate altna alm; Kerevizdere azna yanaan bir sava gemisi de bu ata katlm ve Fransz birliklerini taciz eden Anadolu
yakasndaki Trk topularn susturmaya almt38.
ngilizler 6 Austos arpmalarndaki ok saydaki kayplara karlk umduklar
baary elde edememilerdir. 7 Austosta ngiliz birliklerinin taarruzlarna paralel
olarak Fransz kuvvetleri de bir taarruz denemesine girimitir. Bu maksatla Franszlarn kara ve deniz topusu, saat 08.30da, 14. Tmenin cephesini bombardmana
balamtr. Tmen Komutan Yarbay Kzm Karabekir, 55. Alay 2. Tabur blgesinin
Fransz topular tarafndan dlmekte olduunu 5. Kolordu Komutanlna bildirmiti.
Saat 09.20de 14. Tmenin sa kanadyla 13. Tmenin sol kanadna isabet eden
topu atei artm, saat 10.00a doru piyade ateleri de iddetlenmiti. Buna mukabil Trk topular da Yasstepe zerindeki Fransz siperlerini iddetli bir ekilde
dmekteydi. Bu esnada 14. Tmen Komutanl, 55. Alayn 3. Taburunu (bir blk
eksik olarak) alayn gerisine, 41. Alay 3. Taburunu da 41. Alay gerisine ihtiyat olarak
yanatrd.
Saat: 10.50de btnyle 14. Tmen cephesine ynelen Fransz taarruzu balad.
Saat:11.00de Fransz kuvvetlerinin bir ksm, 42. Alay sa kanadnda bulunan 1. Tabur Cephesindeki siperlere girmeyi ve hatta Kanszdereye doru ilerlemeyi baardlarsa da, dier birlikleri alan Trk ateleriyle yok edildi. 42. Alayn yapt kar
hcumla bir ksm Fransz kuvvetleri siperlerine girmek zorunda kalm, bir ksm da
etkisiz hale getirilmitir.
42. Alayn sol tarafnda bulunan 2. Taburu, Saat:12.55te kendilerine hcum
eden Franszlar kar sng ve bomba hcumlaryla durdurduktan sonra cokun
hale gelmi ve blkler kendiliinden taarruzu srdrmlerdir39.
Bu kar hcum neticesinde, Yasstepe zerindeki Fransz siperlerinden 200 metre uzunluktaki bir blm, 42. Alay 2. Taburunun eline gemitir. Fakat, Fransz topu
ve makineli tfeklerinin iddetli atei altnda barnmann mmkn olmadn gren
tabur komutan, daha nceki mevzilerine ekilmeyi uygun bulmutu.
Bugnk taarruzlara katkda bulunmak iin harekta kalkan Fransz kuvvetlerinin taarruzlar, daha balamadan durdurulmu, hatta ellerindeki mevzileri kaybedecek duruma dmlerdi. Ayn gn iki Fransz torpidosu Saat: 15.40da Kerevizde37 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 306-307.
38 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 311.
39 ATASE Arivi, 6/2629, Kls. 4868, Dos. 91, Fih.36, 36-1den aktaran anakkale Cephesi Harekt, V/3,
s. 319-321.
270
re azna kadar sokularak 14. Tmen sol kanadna ve arkalarna ate amt. Ancak
Trk topularnn kar atei zerine saat 15.45te geri ekilmek zorunda kalmt.
7 Austosta da cephedeki dier Trk birlikler karsnda tilaf kuvvetleri byk
kayplara uramtr. Vehip Paann verdii bilgilere gre; Saat 10.50de 14. Tmen
sa kanadna bir sre sonra da sol kanadna taarruzda bulunmak isteyen tilaf kuvvetleri, tamamen bozguna uratlmtr. Verdirilen zayiat ok byktr. Bu arpmalar
esnasnda Trk taraf birok esir almtr. Btn cephede askerin morali gayet iyi bir
halde olup, askeri durum da iyidir.
Franszlarn, Gney Grubu blgesinden asl taarruz blgesine askeri kuvvet kaydrlmasn engellemek iin giritii bu aldatc taarruz, Trk tarafnn iddetle kar
koymas zerine amacna ulaamamtr.
6-7 Austos 1915 tarihlerinde yaplan muharebelerden sonra Seddlbahir blgesindeki arpmalar, birka kk saldr hari, topu bombardmanlar, gece basknlar ve bomba atlaryla lam patlatmalar eklinde 13 Austos akamna kadar
srmtr40.
Bu arada 11 Austosta 55. ve 42. Alaylarn siperlerini tilaf kuvvetleri ksmen top
ateine tutmutur. Buna mukabil Trk taraf da karlk vermitir. Ancak piyadeler
hcuma kalkmamtr. Bu arpmalar esnasnda 14. Tmenden iki yz kadar kayp
verilmitir41.
6-13 Austos 1915 tarihleri arasnda yaplan arpmalarda Trk birliklerinin
verdii kayplar u ekildedir:
Birlikler
ehit
Subay
Er
Yaral
Subay
Er
Kayp
Subay
Er
Toplam
1.Tmen
26
134
161
10. Tmen
13.ve 14.
Tmen
Toplam
516
13
1031
280
1846
35
2175
50
2951
292
5503
41
2117
64
4116
572
7510
Gney Grubu Komutanlnn vermi olduu bu kayplara karlk, ngiliz ve

Fransz birlikleri de ayn oranda zayiat vermitir. Trk tarafnn bu zayiatna ramen,
tilaf kuvvetlerinin taarruzlar durdurulmu ve taarruz evkleri krlmtr42.
40 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 321-324.
41 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, s. 333-334.
42 anakkale Cephesi Harekt, V/3, s. 322-325; Hakan Bacanl, anakkale Muharebelerinde Yarbay
Kazm Karabekir, s. 290.
271
Muhammet Erat
18 Austosta 5. Kolordu Komutan Fevzi akmak, Kutsi Bey tepesi karsndaki

tilaf siperlerinin hatt konusunda Emin Bey ve 14. Kolordu Komutan Kzm Bey ile
grmtr. Ancak gece dokuzla on arasnda Kerevizdere mevziindeki tilaf siperlerine yaplacak baskn esnasnda mfreze subayyla birka asker ehit olduundan
istenilen baar elde edilemedi.
Ancak 2 Eyllde sa tarafta 13. Tmen 90 metrelik ileride bir siper yaplarak igal
edilmitir. Bu arada 14. Tmen de sol tarafnda Kerevizderedeki tilaf devletlerinin
ileri siperlerini Hockins topu ile ksmen tahrip etmitir. Bu esnada kar tarafn top
ve bomba atei devam etmitir43.
14. Tmen, Eyll ayndan itibaren de mevzi savalarna katlmtr44. Yukarda
da ksaca izah edilmeye alld zere, 14. Tmen Komutan Kzm Karabekir,
Kerevizderesinde 3.5 ay Fransz birlikleriyle baarl bir ekilde mcadele etmitir45.
Buradaki savalarda gsterdii dirayet ve kahramanlk, Karabekirin yksek kumanda
makamna liyakatini bir kez daha ispat etmiti46. Nitekim bu baarlarndan dolay
eitli nian ve madalyalar da ald.
14. Tmen Komutan Yarbay Kzm Karabekir Bey, Seddlbahir blgesinde grev yaparken 17 Ekim 1915 tarihinde, tmende grev yapan subay ve askerlere aada yer alan u anlaml Bayram tebriini yaynlamtr:
Kerevizdere (17 Ekim 1915)
Yarn Kurban Bayramdr.
Yzbinlerce muvahhidinin Kbe-i Muazzamada dergh- ulhiyete yneldii, rahmet-i ilhiye kaplarnn lem-i slma ald gndr.
ngiliz vaheti, Fransz denaeti, Rus zulm ve esareti milyonlarca slm kardeimize bu sene Kbe-i Muazzamann yollarn kapad. Bu melanet elbette
gayretullaha dokunacaktr. Ordu-y slm pek yaknda mansur ve muzaffer
olacaktr. Gelecek yln bu gnleri, drt yz milyon ehl-i slm hr, mstakil
ve mttehid, lival-hamd-i Ahmed altnda, l-i Osman bayraklar sayesinde, mtak ve mftehiri olduu, Beytullaha kavuacak, lebbeyk! diye haykracaktr.
43 Hatemi, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, s. 337-338, 342.
44 XIV. Tmenin Komutan Kzm Karabekir idi. Karabekir, Ekim sonlarnda stanbula geldi, ancak
XIV. Tmen birlikleri 11 Ocak 1916 tarihin de blgeden ayrlmtr. Bkz; smet Grgl, On Yllk
Harbin Kadrosu, s. 82.
45 Kerevizderesinde Franszlarla yaplan mcadele iin bkz; George H. Allen (ve dierleri), The Great
War, The Wavering Balance of Forces, Fourth Volume, (Printed and Published By George Barries
Sons) Philadelphia 1919, s. 116-117.
46 Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 249; Ali Fuat Cebesoy, Karabekire
Dair, Feridun Kandemir, Kzm Karabekirin Yaklan Hatralar Meselesinin yz, stanbul 1964,
s. 190.
272
Her evde, her bucakta, tehliller, tekbirlerle kurbanlar kesilirken, biz de Kerevizdere kurbanlarmza ve ehit kardelerimize fatihalar gnderelim.
Bizler ya ehitlik ya da gazilik duygusuyla Hakka bel balayalm. T ki dinimiz kurtulsun, namusumuz masum kalsn. Nm- millet ykselsin. Vatan
ebedi an ve eref bulsun.
Bu mbarek gn vesilesiyle zbitan ve efrd arkadalarmn gzlerinden per
cmleyi tebrik ederim.
14. Frka Komutan
Kaymakam Kzm Karabekir47
14. Tmen Komutan Yarbay Kzm Karabekir Bey, Seddlbahir blgesinde siper
savalar balaynca geri arld ve 26 Ekim 1915te stanbuldaki 1. Ordu Kurmay
Bakanlna tayin edilmitir. Kzm Karabekir, bu arada 14 Aralk 1915 tarihinde
Miralay (Albay) rtbesine terfi etmitir48.
Kazm Karabekir, Manastr 1906
47 nsan ve Asker Kazm Karabekir, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2008, s. 21.
48 Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar - Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, s. 100. stikll Harbine Katlan Komutanlarn Biyografileri, s. 178.
273
Trk Tarih Yazclnda anakkale Savalar

(1915- 2010)*
Cahide SINMAZ SNMEZ**
anakkale Cephesi, Birinci Dnya Savann

nemli cephelerinden birisi olmu ve savan kaderinde nemli rol oynamtr. Savan sresinin uzamas Rusyada arlk rejiminin yklarak yerine Bolevik rejiminin kurulmasna neden olurken, yenilmez
olarak grlen ngiltere ordusu savatan ald malubiyet karsnda prestij kaybna uramtr. tilaf Devletleri yannda savaan Yeni Zelanda ve Avustralyal
askerlerin burada verdikleri mcadele de bu lkelerde
ulusal bilincin uyanmasna ve ulusal kimliin gelimesine vesile olmutur. Btn dnyaya rnek olacak bir
vatan savunmas sonucu kazanlan anakkale zaferi,
Trk milletinin kendine olan gvenini ykseltmi ve
Kurtulu Savana rnek tekil etmitir. te yandan
anakkalede kazand baarlar Mustafa Kemalin
ncelikle Anafartalar Kahraman, ardndan Milli Mcadelenin nderi ve Cumhuriyetin kurucusu olarak Trk toplumunun sevgi, sayg ve balln kazanmasnn balang noktasn oluturmutur.
anakkale Savalar ayn zamanda, asker ve siyas sonular, harbe katlan lkelerin eitlilii, savata uygulanan strateji ve askerlik bilimi asndan olduu kadar,
yol at beer sermaye kayplar ve tarihin ulusal kimlik inasndaki fonksiyonu
dolaysyla da uluslararas alanda ilgi duyulan bir alma alan olma zellii kazanm ve ok sayda aratrmann yan sra iir ve romana, film ve belgesellere konu
*
**
Bu almada deerlendirdiimiz eserler Akn Koyuncu ve zkan Keskin ile birlikte hazrladmz
anakkale Savalar Bibliyografyas, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2010 isimli kitaptan alnmtr.
Yrd. Do. Dr. anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
275
Cahide Snmaz Snmez
olmutur. Bu nedenle aratrmaclarn nnde anakkale Savalar konusunda eitli lkelerde yaynlanm hatrat, gnlk ve mektuplar, resmi harp tarihleri, belge
ve raporlar ve aratrma eserlerden oluan geni bir uluslararas literatr birikmi
durumdadr. Tespit edebildiimiz kadaryla, Trkiyede ve dnyada anakkale Savalaryla ilgili olarak yaynlanm eserlerin says 6500n zerindedir.1 Trke dnda
23 farkl dilde yayn yaplm olmas konuya duyulan uluslararas ilginin de nemli
bir gstergesidir.
Tablo -1: Trke ve Yabanc Dil Eserler
Yaynlar
Hatralar
Kitaplar
Makale ve Bildiriler
Edebiyat ve Sanat rnleri
Tezler
Belgeler
Kaynakalar
Grsel Yaynlar
Toplam
Trke
325
721
1397
151
50
43
14
20
2721
Yabanc Dil
860
1364
1419
24
57
17
31
32
3804
Trke ve Yabanc Dil Eserler
Tespitlerimize gre 1915-2010 yllar arasnda anakkale Savalar konusunda Trkiyede 2721 alma yaplm olmas, Trk Tarih yazclnda anakkale
1
276
Bkz. Tablo 1
Trk Tarih Yazclnda anakkale Savalar (1915- 2010)
muharebelerine zel bir ilgi duyulduunu ve konunun gnmzde de canlln muhafaza ettiini gstermektedir. Bu durum, anakkale Savalarnn sadece asker ve
akademik bir aratrma konusu olmasnn tesinde milletin kaderinde oynad rol,
ortak hafzada edindii yer ve brakt toplumsal izlerin bir sonucudur. Dolaysyla
sadece akademik alanda deil popler alanda da yaklan trkleri, hikyeleri, menkbeleri, efsaneleri ve hamset edebiyatnda canlln koruyarak, vatan savunmasnn,
fedakrln, kahramanln ve ehitliin timsali olmutur. anakkale Savalar, ayn
zamanda Mustafa Kemal Atatrkn askeri dehasnn n plana kmasn ve Anafartalar Kahraman olarak tannmasn salamasndan dolay, zerinden yaklak 95
yl gemi olmasna ramen hem akademik, hem de popler tarih yazclmzdaki
aratrma konularnn banda gelmektedir. Bu sebeplerden dolay Trk tarih yazclnn anakkale Savalarna olan ilgisi geen 95 yl ierisinde azalmam, bilakis
1990lardan bu yana artarak devam etmitir.
Trkiyede anakkale Savalar ile ilgili eserleri
1915-1950, 1951-1989, 1990dan gnmze yaynlananlar olmak zere kabaca farkl dneme ayrmak mmkndr:
1915-1950 yllar arasndaki yaynlar, sava dneminde propaganda yapmak amacyla yaynlanan Harp
Mecmuas ve Yeni Mecmua ile sansre tabi tutulan
eserler, ngilizce, Franszca ve Almancadan neredeyse
e zamanl olarak yaplan eviriler, resmi harp tarihleri,
ounluu savaa katlan subaylara ait hatralar, savaa
katlm olanlarla yaplan rportajlar, an-inceleme ve
aratrma tr eserlerden olumaktadr. Ariv kaynaklar ile birlikte bu dnemde yaynlanan eserler anakkale Savalar aratrmalarnda
birinci derece nemi haizdir. Osmanl Genelkurmaynn gerek Birinci Dnya Sava
srasnda gerekse savan ardndan anakkale Muharebeleri ile ilgili eviri, hatrat
ve telif eser neriyatna zen gsterdii grlmektedir. Ayn hassasiyet Cumhuriyet
dneminde de devam etmi ve 1923-1950 tarihleri arasnda anakkale Savalar ile
ilgili telif, hatrat ve eviri eserlerin nemli bir ksm Genelkurmay Bakanl tarafndan yaynlanmtr. Ayrca Harp Mecmuas, Risle-i Mevkte-i Bahriye, Mecma-i
Seneviye-i Bahriye, Mecmua-i Askeriye (Asker Mecmua), Donanma Dergisi, Deniz
Mecmuas gibi dnemin asker dergilerinde anakkale Savalar ile ilgili ok sayda makale, an ve rapor yaynlanmtr. Son derginin tarih eki olarak yaynlad
kitaplar anakkale Muharebeleri ile ilgili aratrmalarda halen birer bavuru kitab
olma zelliini srdrmektedir.2 Fakat anakkale
2
1912den 1918e Kadar tilaf Devletleri nin Akdeniz de Sevkulceyi Mterek Faaliyetleri, (ev. Abdurrahman eref ), Deniz Mecmuas, s. 317, Haziran 1930, Tarih Ksm; Byk Harbe Girmezden
277
Cahide Snmaz Snmez
Savalar ile ilgili Trk askerlerine ait mektup, gnlk ve hatra tr eserlerin
tilaf askerlerininkilere oranla olduka az olduu grlmektedir.3 zellikle 1950 sonrasnda yaynlanan hatralarn nemli bir ksm mkerreren yaynlanm veya kitap
iinde blm olarak neredilmi olduundan Tablo 1de grlen Trke hatralarn
says daha da d gsterecektir. Bu tr yaynlara rnek olarak ncelikle Mustafa
Kemal Atatrkn Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar4 ve Arburnu Muharebeleri Raporu5 ile Ruen Eref naydnn ilk olarak 1930da yaynlanan Anafartalar
Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat adl eserleri gsterilebilir.6 Ayn ekilde Bin-
3
4
278
Evvel ve Girdikten Sonra ngiliz Bahriyesi, Nakleden: Nejat, Deniz Basmevi, stanbul 1933; Fevzi
Kurtolu, anakkale ve 18 Mart 1915, Deniz Matbaas, stanbul 1935; [Mehmet] efik Aker, anakkale-Arburnu Savalar ve 27. Alay, Asker Matbaa, stanbul 1935; Sabri Mengl, Trk Boazlarnn
(anakkale ve Karadeniz) Tarihi, Deniz Matbaas, stanbul 1937; Kadri Perk (Kurmay Binba), anakkale Savalar Tarihi, (1. Ksm: Byk Harpten Evvelki Zamanlarda anakkale; 2. ve 3. Ksmlar: Byk Harpte anakkale ), Asker Matbaa, stanbul 1939-1940; emsi Bargut, Birinci ve kinci
Dnya Harplerinde Akdeniz, Deniz Matbaas, stanbul 1946; Boazlar Meselesi ne Dair Notlar, Deniz
Kuvvetleri Komutanl, Genelkurmay Bakanl IX. ube, stanbul 1949.
Trke ve Yabanc dilde yaynlanm hatralarn saysal oranlar iin bkz. Tablo 1.
Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar, Belleten, VII/28, Ekim 1943,
s. 1-88; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul
1955; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar Muhaberatna Ait Tarihe, Yay. Haz. Ulu demir, Trk
Tarih Kurumu, Ankara 1962; 2. Bsk. 1990; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar Muharebeleri (I-III),
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Mart 1998, S. 14, s. 28-35; Nisan 1998, S. 15, s. 83-86; Mays 1998, S. 16,
s. 64-69; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar, [Anafartalar Hatralar],
(haz. Ecvet Gresin), Yeni Gn Haber Ajans, stanbul 1998; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar
Muharebelerine Ait Hatralar, anakkale Hatralar, c. 1, Birinci Kitap, (haz. Metin Mart), Arma
Yaynlar, stanbul 2001, s. 15-113; Mustafa Kemal [Atatrk], Anafartalar Savalar, (haz.. . Anda
Uurlu), rgn Yaynevi, stanbul 2007.
Mustafa Kemal Atatrk, Arburnu Muharebeleri Raporu, (haz. Ulu demir), Trk Tarih Kurumu,
Ankara 1968; 2. Bsk. 1986; 3. Bsk. 1990; Mustafa Kemal Atatrk, Arburnu Muharebeleri Raporu,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 37, Mart 1988, s. 39-50; smet Grgl, Atatrkn Arburnu Muharebeleri Raporu ve Anafartalar Muhaberatna Ait Tarihe Adl Eserlerinde Yer Almayan Emir ve
Raporlarndan Bir Demet, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 7/19, Kasm 1990, s. 93-118; smet
Grgl, Atatrkn Arburnu Muharebeleri Raporu ve Anafartalar Muharebatna Ait Trke Eserinde Yer Almayan Emir ve Raporlar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 73-76, Mart-Haziran 1991,
s. 25-34; Mustafa Kemal Atatrk, anakkale Muharebelerinde Ondokuzuncu Tmen ve Arburnu
Kuvvetleri Komutanlm, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 50, Mart 2001, s. 6-29; Mustafa Kemal
[Atatrk], Arburnu Savalar, Gnmz Trkesi: Nurer Uurlu, (haz. . Anda Uurlu, rgn
Ruen Eref naydn, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, Devlet Matbaas, stanbul 1930; Varlk Yaynlar, stanbul 1954; Kltr Bakanl, Ankara 1981, 2. Bsk. 2001; stanbul:
Cumhuriyet Gazetesi, 1999; Milli Eitim Bakanl, Ankara 2001. Ruen Eref naydn,, Anafartalar
Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat , Sava, S. 5, Mays 1940, s. 2-3; Ruen Eref naydn, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat , Trk Dili, V/55, Nisan 1956, s. 409-416; S. 56, Mays
1956; s. 473-480; S. 57, Haziran 1956, s. 533-544; S. 58, Temmuz 1956, s. 595-610; S. 59, Austos 1956,
s. 670-673, S. 60, Eyll 1956, s. 723-734; VI/61, Ekim 1956, s. 3-22; Ruen Eref naydn, Ruen Eref
naydn: Btn Eserleri, c. 2, Rportajlar II: Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat [I]:
Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat [II]: Atatrkn Hastal: Prof. Dr. Nihad Read
Belgerle Mlkat: anakkalede Savaanlar Dediler ki; (haz. Necat Birinci, Nuri Salam), Trk Dil
Kurumu, Ankara 2002; Ruen Eref [naydn ], Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat , Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 202, Ekim 2003, s. 34-38; Ruen Eref [naydn ], Anafartalar
Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat , anakkale Hatralar, 3. Cilt, Birinci Kitap, (haz. Metin
Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2003; 2. Bsk. 2005, s. 15-61. Ruen Eref [naydn ], Anafartalar
Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009. [1930
edisyonunun tpk basmdr.]
ba Mehmed Nihad,7 Cemil Conk,8 Cevat Paa,9 Esat Paa (Mehmet Esat Blkat),10
Fahrettin Altay,11 zzeddin -Burhaneddin,12 zzettin allar,13 Mahmut Sabri Bey,14
7
Mehmed Nihad [Binba], Harb-i Umm de Seddlbahir (Cenub Grubu) Muhrebt, (Cenub Grubu Erkan- Harbiyesinde bulunmu olan Erkan- Harbiye Mektebi muallimlerinden Binba Nihad
Bey tarafndan mektepte konferans suretinde takrir olunmutur), Matbaa-i Askeriye, stanbul 15
Haziran 1336 [1920], s. 61+1; Mehmed Nihad [Binba], Byk Harpte anakkale Seferi, ehitlikleri mar Cemiyeti Neriyat, lhami-Fevzi Matbaas, stanbul 1926, s. 42; Mehmed Nihad [Binba],
Byk Harpte anakkale Seferi, Asker Matbaa, stanbul 1928, s. 82 [Asker Mecmuann 46/70,
(Eyll 1928) Ekidir]; Mehmed Nihad, Harbi Ummde Seddlbahir (Cenub Grubu) Muhrebt (
Matbaa-i Askeriye, stanbul 1336/1920) [Emile Vedel], anakkalede Bahriyelilerimiz, [Mtercimi:
Ahmed Ltfullah], Nere (haz. Ahmet Altnta - Zeynep Altnta):anakkale Onsekiz Mart niversitesi, AASAM, anakkale 1997 iinde s. 183-253; Mehmed Nihad, Byk Savata anakkale Seferi,
anakkale Sava: Yakn Tarih ncelemeleri-1, (Ed. Muzaffer Albayrak), Yeditepe, stanbul 2006; 3.
Bsk. 2007, s. 11-40; [Mehmed] Nihad [Binba], Seddlbahr (Gney Grubu) Muharebeleri, Trk
Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale Sava, (haz. Burhan Saylr), Salyangoz Yaynlar, stanbul
2006, s. 189-266; [Mehmed Nihad] [Binba], Bir Komutann Gznden anakkale Savalar, (der.
Cemalettin Yldz), anakkale 2007.
8 Cemil Conk, Hatralar: Balkan Harbi 1912-1913, anakkale Seferi 1915, Canl Tarihler, Trkiye
Basm Evi, stanbul 1947; Cemil Conk, anakkale: Conkbayr Savalar: Atatrkn Yapt Grlmemi Yiite Sng Hcumu, Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti, Harp Tarihi Dairesi Yaynlar,
Ankara 1959; Cemil Conk, Cemil Conk Paa nn anakkale Hatralar, anakkale Hatralar, 2.
Cilt, nc Kitap, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2002, s. 105-187; Cemil Conk, (Cemil Conk Paa ), anakkale Conkbayr Savalar , anakkale Hatralar, 2. Cilt, Drdnc Kitap,
(haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2002, s. 189-299.
9 Cevat obanl, [Cevat Paa], General Cevat obanl Hatralarn Anlatyor, Yedign Dergisi, stanbul 1936; Cevat obanl, [Cevat Paa], anakkalede Mehmetik General Cevat Anlatyor, Yakn
Tarihimiz, Hatralar, Vesikalar, Resimlerle: Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar, c. 1, 1962; Cevat obanl, [Cevat Paa], (anlatan), anakkale ve Mehmetik , Kemalizm, Mart 1976, s. 1-2; Cevat
obanl, [Cevat Paa], (anlatan), anakkale ve Mehmetik , Kemalizm, 16/188, Mart 1978, s. 23.
10 Esat Paa [Mehmet Esat Blkat], Esat Paa nn anakkale Hatralar , Hayat Tarih Mecmuas, 2/27,
Temmuz 1959, S. 41, Ekim 1959. [15 Blm halinde yaynlanmtr.] ;Mehmet Esat Blkat, Esat
Paann anakkale Sava Anlar, (haz. hsan Ilgar), Baha Matbaas, stanbul 1975; Mehmet Esat
Blkat, Esat Paann anakkale Sava Hatralar, Haz. hsan Ilgar, (haz. Nurer Uurlu), 2. Bsk.
rgn Yaynlar, stanbul 2003.
11 Fahrettin Altay, 10 Yl Sava, 1912-1922 ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul 1970; Fahrettin Altay,
mparatorluktan Cumhuriyete: (Fahrettin Paa Anlatyor): mparatorluk, ttihat ve Terakki, Cumhuriyet: 1902-1938 Devrin Galerisi, (haz. Taylan Sorgun), Kamer, stanbul 1998; 4. Bsk. Bilge Karnca Yaynlar, stanbul 2003; Fahrettin Altay, Fahrettin Altayn anakkale Hatralar , anakkale
Hatralar, 2. Cilt, Birinci Kitap, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2002, s. 7-41; Fahrettin
Altay, Fahrettin Altayn anakkale Cephesi Hatralar , anakkale: Arburun Kahramanlar, (haz.
Cemalettin Yldz - Nebahat Efe Yldz), Emre Basmevi, zmir 2006, s. 209-263.
12 zzeddin-Burhaneddin, Harb-i Ummde anakkale Muhrebt- Berriyesi: Arburnu iml Grubu
Muhrebt, 1. Ksm (25 Nisan-14 Mays 1915 Vekayii); 2. Ksm (14 Mays-19 Mays 1915 Vekyii),
Erkn- Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1336 [1920], s. 34+1 Eserin 1. Ksm zzeddin Bey, 2.
Ksm Burhaneddin Bey tarafndan yazlmtr.; zzeddin (Yarbay), Arburnu (Kuzey Grubu) Muharebeleri (25 Nisan 14 Mays Olaylar), Trk Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale Sava, (haz.
Burhan Saylr), Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006, s. 97-112; Burhaneddin (Bnb .), Arburnu (Kuzey
Grubu) Muharebeleri (14 Mays-19 Mays Olaylar), Trk Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale
Sava, (haz. Burhan Saylr), Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006, s. 113-135.
13 zzettin allar, On Yllk Savan Gnl: Balkan, Birinci Dnya ve stiklal Savalar, (haz. zzeddin allar - smet Grgl), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997; zzettin allar, On Yllk Savan
Gnl: Orgeneral zzettin allarn Not Defterinden, (haz. zzeddin allar - smet Grgl), 3.
Bsk. Gncel, stanbul 2007.
14 Mahmut [Sabri] (Binba), Seddlbahir Muharebesi ve 26. Alay 3. Tabur Harekt, Harp Akademisi
Matbaas, stanbul 1933; Mahmut [Sabri] (Binba), Seddlbahir Muharebesi, lkadm Basmevi, Is-
279
Cahide Snmaz Snmez
Mehmed Celaleddin,15 Mehmet Fasih Bey,16 Mehmet efik Aker,17 Mnim Mustafa,18
Selahaddin Adil Paa19 ve Yarbay Hayri Beyin,20 anlar ayn veya benzer isimler altnda birok kez yaynlanan hatralara rnek olarak verilebilir.
Trk askerlerine ait hatralarn sayca az olmas, Trk askerleri arasnda okumayazma orannn dk olmas ve buna bal olarak yazma geleneinin yerlememi
olmas gibi etkenlerle izah edilebilirse de ancak en nemli sebep Mehmed Nihad
Beyin Harb-i Ummde Seddlbahir (Cenub Grubu) Muhrebt, adl eserinde be-
15
16
17
18
19

20
280
parta 1933; Mahmut [Sabri] (Binba), Seddlbahirin lk anl Mdafaas: 26. A. III. Tb.un Muharebesi, 5. Frka Kumandanlnca Bastrlmtr, Yeni Anadolu Matbaas, Konya 1933; Mahmut Sabri
(Binba), Seddlbahir de lk hraca Kar Koyan Tabur Kumandannn Notlar, Asker Mecmua,
51/90, Eyll 1933, s. 307-322; Mahmut Sabri (Binba), Sabri Binba nn Hatralar, Kahramanlk
Destanlar, Asker Matbaa, stanbul 1937, s. 133-151; Mahmut Sabri Bey, (Binba), Seddlbahir
Muharebesi ve 26. Alay 3. Tabur Harekt , anakkale Hatralar, 3. Cilt, kinci Kitap, (haz. Metin
Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2003; 2. Bsk. 2005, s. 63-82.
Mehmed Celaleddin, Harbi Ummde anakkale Muhrebt- Berriyesi : Kumkale Muhrebt,
Erkan- Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1336 [1920], s. 51; [Mehmed] Celaleddin (Yzb.), Kumkale Muharebeleri , Trk Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale Sava, (haz.Burhan Saylr),
Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006.; Mehmed Celaleddin, Harbi Ummde anakkale Muhrebt-
Berriyesi : Kumkale Muhrebt, (haz. Murat Karata), Nobel Yayn Datm, Ankara 2007.
Mehmed Fasih, Kanlsrt Gnl : Mehmed Fasih Beyin anakkale Anlar, (haz. Murat ulcu),
Arba Yaynlar, stanbul 1997; Mehmed Fasih, anakkale 1915 : Kanlsrt Gnl : Mehmet Fasih
Bey in Gnl, (haz. Murat ulcu), Denizler Kitapevi, stanbul 2002, 2. Bsk. 2006.
[Mehmet] efik Aker, anakkale-Arburnu Savalar ve 27. Alay, Asker Matbaa, stanbul 1935. [99
Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm, 1-1. Knun 1935, S. 40 Ekidir.]; [Mehmet] efik Aker, anakkale-Arburnu Savalar ve 27. Alay [I-IV], Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 37, Mart 1988, s. 46-50;
S. 41, Temmuz 1988, s. 57-60; S. 42, Austos 1988, s. 59-61; S. 43, Eyll 1988, s. 70-72; [Mehmet] efik
Aker, anakkale-Arburnu Savalar ve 27. Alay , anakkale Hatralar, 1. Cilt, nc Kitap, (haz.
Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2001, s. 175-296; [Mehmet] efik Aker, anakkale-Arburnu
Savalar ve 27. Alay , (haz. TRKSAM), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 63, Nisan 2002, s. 30-47;
[Mehmet] efik Aker, 27. Alay Komutan Yarbay efik Bey in Arburnu Savalar Raporu , anakkale Sava: Yakn Tarih ncelemeleri-1, (ed. Muzaffer Albayrak), Yeditepe, stanbul 2006; 3. Bsk. 2007,
s. 49-104; [Mehmet] efik Aker, 27. Alay Kumandan Yarbay efik Bey in (Aker) 25-26 Nisan 1915
Arburun Savalar Hatralar, anakkale: Arburun Kahramanlar, (haz. Cemalettin Yldz - Nebahat Efe Yldz), Emre Basmevi, zmir 2006, s. 32-151.
Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye: 914-918 htiyat Zabiti Bulunduum Srada Cihan Harbinde
Kanal, anakkale ve Kafkas Cephelerine Ait Hatralarm, [yayl.y.], stanbul 1940; Mnim Mustafa,
Cepheden Cepheye: 1914-1918 htiyat Zabiti Bulunduum Srada Cihan Harbinde Kanal, anakkale ve Kafkas Cephelerine Ait Hatralarm, (haz. Metin Mart), 2. Bsk. Arma Yaynlar, stanbul
1998; 3. Bsk. 2002; Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye: anakkale ve Kanal Hatralar, anakkale
Hatralar, 3. Cilt, Altnc Kitap, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2003; 2. Bsk. 2005, s.
333-470.
Selahaddin [Adil] Paa, Harb-i Ummde anakkale Muhrebt- Bahriyesi, Erkan- Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1336 [1920], s. 26; Selahaddin Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil
Paann Hatralar, (haz. Enver Koray), Zafer Matbaas, stanbul 1982; Selahaddin Adil Paa, anakkale Hatralar , anakkale Hatralar, 1. Cilt, kinci Kitap, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar,
stanbul 2001, s. 115-173.
Selahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden Mektuplar -Hatralar, (haz. Muzaffer Albayrak - Semuh S. Adil), Yeditepe Yaynevi, stanbul 2007.
Hayri (Kaymakam ), Harb-i Ummde anakkale Muhrebt- Berriyesi : Anafartalar Grubu
Muhrebt, Erkn- Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1336 [1920], 61 s.; Hayri (Yarbay), Anafartalar Grubu Muharebeleri , Trk Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale Sava, Yay. Haz. Burhan
Saylr, Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006, s. 25-95.
lirttii zere anakkale Muharebelerinde tmenden kk kta ve onlarn komuta

makamlarndaki subay kaybnn harp ceridelerinin dahi dzenli olarak tutulmasna
imkan brakmayacak ekilde ok fazla olmas ve anakkale cephesinden sa kabilen
subaylarn nemli bir ksmnn da daha sonra teki cephelerdeki sava alanlarnda
ehit olmalardr.21 Bununla birlikte, dnemin sivil-resm tarih yazclnn anakkale Savalarna ilgi gstermemi olmas da dikkati eken bir dier husustur. Nitekim
Trk Tarih Kurumunun yaynlad Belleten dergisinde 1950 ncesinde anakkale Savalar hakkndaki tek yayn Ulu demir tarafndan neredilen Atatrkn
Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar adl almadr.22 1915-1950 dneminde
Trk Tarih Kurumunun anakkale Savalar hakkndaki tek yayn ise 35. yl mnasebeti ile 1950de yaynlanan ve eitli an ve deerlendirmeleri ieren 32 sayfalk
anakkale 18 Mart 1915-1950 isimli eserdir.23
1951-1989 yllar ise, Tablo 2de de grlecei gibi, anakkale muharebelerinin
canl tanklarnn giderek azalmas nedeniyle mkerrer neredilen an, rportaj ve
sreli yaynlarda yaynlanan eserler istisna edilecek olursa hatrat saysnn giderek
azald, daha ok aratrma eserlerin n plana kt bir dnemdir.
Yllar
Hatralar
Kitaplar
Toplam
1915-1929
62
36
101
199
1930-1939
18
34
38
90
1940-1949
17
24
13
54
1950-1959
25
29
45
99
1960-1969
21
50
48
119
1970-1979
16
53
92
161
1980-1989
19
61
148
228
1990-1999
29
102
267
398
2000-2009
118
332
645
1095
21 Mehmed Nihad [Binba], Seddlbahr (Gney Grubu) Muharebeleri, Trk Kurmay Subaylarnn
Gzyle anakkale Sava, Yay. Haz. Burhan Saylr, Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006, s. 189-266.
22 Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar , Belleten, VII/28, Ekim 1943,
s. 1-88.
23 Koyuncu, Keskin, Snmaz Snmez, a.g.e., s. vi.
281
Cahide Snmaz Snmez
Tablo-2: Hatra, Kitap, Makale ve Bildirilerin Yllara Gre Dalm
rnein 1970lerde Genelkurmay Bakanl tarafndan yaynlanmaya balanan

Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi serisinin anakkale cephesi ile ilgili ciltleri
anakkale Savalar aratrmalarnda balca mracaat kitaplar arasna girmitir.24
1980lerde ise anakkale Muharebeleri ile ilgili yaynlarda nisp bir art grlmektedir. Bu artta anakkale Savalarnn popler tarih dergilerinin ilgi oda haline
gelmesinin de nemli katks vardr. rnein 1970-1979 yllar arasndaki dnemde
toplam yayn says 165 iken, 1980-1989 dneminde bu saynn 280e ulat grlmektedir. Yaynlarn saysndaki bu arta paralel olarak hamaset edebiyat ve menkbeler25 de literatre hkim olmaya balamtr. Bu dnemdeki yaynlarla ilgili dikkat
24 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi, 25 Nisan 1915 Arburnu karmas : 27.
Piyade Alaynn Kar Taarruzu, 19. Tmenin Bu Kar Taarruzu Desteklemesi, Haz. Nusret Baycan,
Genelkurmay Basmevi, Ankara 1976; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. Cilt, anakkale Cephesi, 2. Kitap, Amfibi Harekt : karmann lk Gnlerinde st Komutanlklarn Hareket Tarzlar
Kumkale karmas, Arburnu ve Seddlbahir Kesimlerinde Mays 1915 Sonuna Kadar Devam Eden
Kanl Savalar, Haz. Reat Hall, Remzi Yiitgden, Muhterem Saral, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Ankara 1978; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, 3.
Kitap, Haziran 1915-Ocak 1916, Haz. rfan Tekt - Necati kse, Genelkurmay Basmevi, Ankara
1980; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, (Haziran 1914-25
Nisan 1915), Haz. kr Erkal, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993; Birinci Dnya Harbinde Trk
Harbi, V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, 1., 2., 3. Kitaplarn zetlenmi Tarihi, (Haziran 1914Ocak 1916, Haz. kr Erkal, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Ankara 1997;
2002.
25 Kahramanlarmzn Parlak Bir Menkbe -i Celdeti: Mustafa olu Mehmed avu , kdam, 21 ubat
1330 (6 Mart 1915); anakkaleden Bir Menkbe , Trk Kahramanl, II, Emniyet-i Umumiye Rs.
Yaynlar, E.U. Basmevi, Ankara 1954; Sava Menkbeleri, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yaynlar, Ankara 1961; Mehmet hsan Gencan, anakkale Savalar ndan Menkbeler, Emek
Ofset, anakkale 1987; 2. Bsk. Kltr Bakanl, Ankara 1990;, Mehmet hsan Gencan, anakkale
Savalar ve Menkbeler, Bayrak Yaynlar, stanbul 1994; 1997; 2006; Trk Tarihindeki Kahramanlk
ykleri, Menkbeler, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 2009; anakkale Muharebeleriyle lgili Menkbeler , anakkale Muharebeleri 75 nci Yl Armaan, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara 1990, s. 181-188;, Abdurrahman Gzel, Trk Edebiyatnda anakkale
Savalar ve Zaferleri ile lgili Menkbe, Destan, iir, Anekdot ve Efsaneler, Trk Kltr, 35/409,
282
eken bir dier husus ise Tablo 3de de grld zere yabanc dilde yaynlanan
eserlerin Trkeye evrilme srecinin yavalam olmasdr.
Tablo-3: eviri Eserlerin Yllara Gre Dalm
Yllar
1915-1929
1930-1939
1940-1949
1950-1959
1960-1969
1970-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2009
Toplam
Hatralar
17
3
0
2
3
3
0
5
33
66
Kitaplar
11
10
7
3
6
8
4
8
30
87
Makaleler
12
5
1
1
4
2
10
10
17
62
Toplam
40
18
8
6
13
13
14
23
80
215
19511989 yllar arasnda Trk Tarih Kurumu yaynlar arasnda dorudan anakkale Savalar ile ilgili kitap says be adet olup,26 Belleten dergisinde ise drt
adet makale yaynlanmtr.27 Dier taraftan, anakkale Savalar ile ilgili ilk sempozyum, anakkale Savalarnn Askeri ve Siyasi Yn bal ile Orta Dou Teknik
niversitesinin 30. kurulu yldnm etkinlikleri kapsamnda 1986 ylnda dzenlenmitir.28 Daha nce ok sayda iir ve hikyeye konu olan ve anakkale Muharebeleri hakknda ilk mstakil roman ise 1989da yaynlanm ve bunu dierleri izlemitir.29 Bu roman Trk edebiyatlarnn dikkatini anakkale savalar zerine ekmi
26
27
28
29
Mays 1997, s. 268-285;, Ali Yakc anakkale Savalar Etrafnda Oluan Menkbeler in Trk Folkloru indeki Yeri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 10/30, Kasm 1994, anakkale Zaferinin 80.
Yldnm zel Says, s. 599-608;, Hayati Otyakmaz, Bir bret Vesikas: Anzak mer [Menkbe ] ,
Diyanet Avrupa Aylk Dergi, S. 66, Ekim 2004, s. 39-40.
Ruen Eref naydn, anakkalede Savaanlar Dediler Ki, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1960; 2. bsk
1990; Mustafa Kemal Atatrk, Anafartalar Muhaberat na Ait Tarihe, (haz. Ulu demir), Trk
Tarih Kurumu, Ankara 1962; 2. Bsk. 1990; Mustafa Kemal Atatrk, Arburnu Muharebeleri Raporu,
(haz. Ulu demir), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1968; 2. Bsk. 1986; 3. Bsk. 1990; Demir Uur, Mustafa Kemal Arburnu nda, 25 Nisan 1915, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1974; Ulu demir, Atatrk
ve Anzaklar = Atatrk and the Anzacs, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1978. [Trke-ngilizce].
Fahrettin Altay,, anakkale Savann lk Gnlerinde Mustafa Kemal (Atatrk), Belleten, XX/80,
Ekim 1956, s. 605-607; A. Rza zkul, Kaymakam Mustafa Kemal ve Arburnu , Belleten, XX/80,
Ekim 1956, s. 609-618; Tevfik Byklolu, Birinci Dnya Harbinde (1914-1918) ve Mondros Mtarekesi Srasnda (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922) Boazlar Problemi, Belleten, XXV/97, Ocak 1961, s.
81-93. Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Grubu Komutanlndan stifasna Dair Baz Belgeler,
Belleten, XXXII/128, Ekim 1968, s. 473-478.
ODT 30. Kurulu Yldnm anakkale Savalarnn Askeri ve Siyasi Yn Sempozyumu Bildirileri, 18 Mart 1986, Ankara, Derl. Mete Tunoku, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara 1987.
Mustafa Necati Sepetiolu, ....Ve anakkale, 1. Cilt: Geldiler, 2. Cilt: Grdler, 3. Cilt: Dndler,
Akran Yaynclk, stanbul 1989, 2. Bsk.1990; 3 Bsk. rfan Yaymclk, stanbul 1997, 12. Bsk. 2006.
283
Cahide Snmaz Snmez
ve takip eden yllarda anakkale savalar ile ilgili 20 adet roman yaynland tespit
edilmitir.30
1990lara kadar daha ok Atatrkn asker dehas ve Mehmet Akif in anakkale ehitleri iiri balamnda hatrlanan ve yldnm trenlerinde yd edilen anakkale Savalar, dnyada ve Trkiyede milliyetiliin ve muhafazakrln ykselii;
kimlik tartmalarnn hzlanmas, ehitliklerin yeniden dzenlenmesi, yeni ehitliklerin inas ve ulam imknlarnn kolaylamas; niversite saysnn art, hkmetlerin ve basnn anakkale Muharebelerine artan ilgisi ve ticar kayglar gibi ok
eitli etkenlere bal olarak 1990larda adeta yeniden kefedilmitir. Ayrca, internet
imknlarnn gelimesi ile bilgiye erimenin kolaylamas ve konuyla ilgili ariv belgelerine ulamann her geen gn artmas da nemli birer etken olarak gsterilebilir.31
Nitekim 1990 sonrasnda anakkale Savalar ile ilgili yaplan yaynlarda nemli bir
art gzlenmekte olup, 2000 ylndan sonra ise adeta bir patlama yaanmtr. Aadaki tablodan da grlebilecei gibi, genel olarak deerlendirildiinde son yirmi
ylda anakkale
Savalar ile ilgili olarak yaynlanan eserlerin, bugne kadar yaynlanm btn
eserlerin %60n oluturduu, bu orann % 16sn 1990larda yaynlanan eserlerin, %
44n ise 2000li yllarda yaynlanan eserlerin tekil ettii gzlenmektedir.
1915-1929
1930-1939
1940-1949
1950-1959
1960-1969
1970-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2009
Toplam
62
18
17
25
21
16
19
29
118
325
36
34
24
29
50
53
61
102
332
721
101
38
13
45
48
92
148
267
645
1397
83
3
0
2
2
3
10
8
40
151
0
0
0
0
1
0
5
13
31
50
30 Koyuncu, Keskin, Snmaz Snmez, a.g.e. s. 462-474.

31 Koyuncu, Keskin, Snmaz Snmez, a.g.e., s. vii.
284
1
0
0
0
1
1
35
4
1
43
0
0
0
1
1
0
2
4
6
14
0
0
0
0
2
0
0
1
17
20
Toplam
Grsel
Kaynakalar
Belgeler
Tezler
Edebiyat ve
Sanat rnleri
Makale ve
Bildiriler
Kitaplar
Hatralar
Yllar
Tablo-4: anakkale Savalar ile lgili Eserlerin Trlere ve Yllara Gre

Dalm
283
93
54
101
127
165
280
428
1190
2721
Yllara Gre Eserlerin Yzdelik Dalm
Eserlerin Yllara Gre Genel Dalm
anakkale muharebeleri ilgili olarak yaynlanan hatra, kitap, makale ve bildirilerin yllar iindeki dalmna baktmzda, hatra tr eserlerde 2000-2009 yllar arasnda byk bir art olduu grlmektedir. Tespitlerimize gre 1915-1999
285
Cahide Snmaz Snmez
yllar arasnda yaynlanan toplam hatra says 207 iken, 2000-2009 yllar arasnda
yaynlanan hatra says 118dir. 1990-1999 yllar arasndaki dnemde 29 adet hatra
yaynlanm olmasna ramen sonraki 9 yl iinde bu saynn 118e ulam olmas konuya duyulan ilgiyi ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir. Aradaki byk
farkn nedeni ise yukarda da belirtmi olduumuz zere anakkale Savalar ile ilgili olarak yaynlanan hatralarn farkl kiiler ve yaynevleri tarafndan 2000 ylndan
sonra mkerrer basklarnn yaplm olmasndan kaynaklanmaktadr.
Kitap tr eserlere baktmzda 1915-1989 yllar arasndaki dnemde 287 adet
kitap yaynland, 1990-1999 dneminde ise bu saynn 102 olduu grlmektedir.
Dolaysyla 10 yllk srete yaynlanan kitap saysnn 60 yllk srete yaynlanan kitap saysnn yarsna yakn olmas dikkat ekicidir. 2000-2009 yllar arasnda ise 332
adet kitap yaynlanmtr. Bu tablo 2000 ylndan sonra konuyla ilgili almalardaki
patlamann gzlenmesi asndan olduka dikkat ekicidir.
Makale ve bildirilerin durumunda gzlenen bir farkllk, buradaki saysal artn
1980 sonras balam olmasdr. 1980e kadar 65 yllk dnemde toplamda 337 makale ve bildiri yaynlanm olup, 1980-1989 yllar arasndaki dnemde ise 148 yayn
yaplmtr. Bu yaynlarn ounluu Hayat Tarih ve Edebiyat Mecmuas ile Yllarboyu Tarih dergilerinde yaynlanm olup, Genelkurmay Bakanlnn yaynlar da
nemli bir yer tutmaktadr. zellikle Silahl Kuvvetler Dergisi ve Deniz Kuvvetleri
Dergisi bu yaynlar konusunda ba ekmektedir. 1990-1999 dneminde neredeyse
iki kat bir artla 267, sonrasndaki on yllk dnemde ise 2.5 katna yakn bir artla
645 yayn yapld grlmektedir. 1990 sonrasndaki makale ve bildirilerde grlen
art srecinin anakkale Muharebelerinin 75. yldnm etkinlikleri ve anma toplantlaryla balad grlmektedir. Nitekim Trk Tarih Kurumu ve Genelkurmay
Bakanl savan 75. yldnm dolaysyla ayr ayr sempozyumlar dzenlemilerdir. Muharebelerin 80., 85. ve 90. yl mnasebeti ile karlan kitaplar ve dzenlenen
uluslararas sempozyumlar anakkale Muharebeleri aratrmalarn hzlandrmtr.
Keza Atatrk Aratrma Merkezi Dergisinin 30. Says, anakkale Zaferinin 80. Yldnm zel Says olarak neredilmitir.32 1990dan gnmze Trk Tarih Kurumu tarafndan dorudan anakkale Savalar ile ilgili biri sempozyum kitab33 olmak
zere kitap baslm, Belleten dergisinde de iki makale neredilmitir.34
32 anakkale Zaferinin 80. Yldnm zel Says, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 10/ 30, Kasm
1994.
33 anakkale Savalar, Sebep ve Sonular Uluslararas Sempozyumu, 1417 Mart 1990, anakkale,
Trk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
34 Kemal Ar, Mlazm- Evvel Mehmet Nazif Efendi nin Conkbayr nda ehit D ve Buna likin
Mustafa Kemal (Atatrk)in Bir Mektubu , Belleten, LVIII/222, Austos 1994, s. 451-459. [Mustafa
Kemal (Atatrk)in kardei ehit olan Fevzi Paaya taziye mektubu.]; A. Mete Tunoku, srail in
Kuruluuna Varan Gelimeler inde anakkale Savalarnn nemi, Belleten, LV/212, 1991, s. 101108.
286
anakkale savalaryla ilgili yksek lisans ve doktora almalarnn balamas da

bu dnemdedir. Trkiyede tarih alannda dorudan anakkale Savalarn konu alan
ilk yksek lisans tezi 1992de,35 ilk doktora tezi ise 1999da36 tamamlanmtr. Tespitlerimize gre 1992-2008 yllar arasnda anakkale Savalar ile ilgili 17 yksek lisans
tezi ve 4 doktora tezi yaplmtr. anakkale Savalarnn Trk Edebiyatna yansmalar ile ilgili olarak da 1989-2008 yllar arasnda 5 adet yksek lisans tezi yaplmtr.37
Eserlerin trlerine gre dalmna baktmzda ise %50 oranyla en yksek payn makale ve bildirilere ait olduunu gryoruz. Bu younluun en nemli sebebi
1992den sonra niversite saysndaki arta bal olarak konuyla ilgili kongre, sempozyum, panel, konferans gibi etkinliklerin artmasdr. Akademik dergilerde yaynlanan makaleler ile popler dergilerin konuya gsterdikleri ilgi, makale ve bildiri saysndaki younluun en nemli iki sebebini tekil etmektedir.
Tablo-5: Eserlerin Trlerine Gre Yzdelik Dalm
Tr
Hatralar
Kitaplar
Edebiyat ve Sanat Eserleri
Tezler
Belgeler
Kaynakalar
Grsel
Toplam
Toplam
325
721
1397
151
50
43
14
20
325
%
12
26
50
6
2
2
1
1
100
35 Recep Dndar, anakkale Deniz Muharebeleri ve Mstahkem Mevki Kumandan Cevat (obanl)
Paa,(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), nn niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Malatya
1992.
36 Celal Ylmaz, anakkale Savalar ve Trk Ordusu, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999.
37 Koyuncu, Keskin, Snmaz Snmez, anakkale Savalar Bibliyografyas, s. 452-461.
287
Cahide Snmaz Snmez
Eserlerin Trlerine Gre Yzdelik Dalm
rnein 1992de anakkale Onsekiz Mart niversitesi bnyesinde Atatrk ve

anakkale Savalarn Aratrma Merkezi (AASAM)nin kurulmas, anakkale Savalar konusunda yaplan almalara nemli lde katkda bulunmu, AASAM
tarafndan anakkale zaferinin 85. ve 90. yl mnasebeti ile uluslararas sempozyumlar dzenlenerek, bu sempozyumlara ait bildiri kitaplar baslmtr.38 Ayrca
AASAM tarafndan 2003den bu yana da anakkale Aratrmalar Trk Yll
adyla bir dergi karlmaktadr. stanbul Bykehir Belediyesi, anakkale Vakf ve
anakkale Onsekiz Mart niversitesinin ibirlii ile 17-19 Mart 2006da stanbulda
dzenlenen Uluslararas anakkale Kongresine ait kongre kitabnn brahim Gran Yumuak editrlnde yine stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan yaynlanm olmas anakkale Savalar ile ilgili olarak yazlan makalelere nemli bir katk
salamtr. Zira Kongre kitabnn anakkale I: Sava ve Tarihi balkl birinci cildi
anakkale Muharebeleri hakknda ok sayda aratrmay iermektedir.39 anakkale
Sava aratrmalarnda dikkat eken bir dier eser Mustafa Demir editrlnde ok
sayda bilim adamn buluturan ve 2008 Martnda yaynlanan alt ciltlik anakkale
(Savalar) Tarihi serisidir. Serinin 3, 4 ve 5. ciltleri anakkale Muharebelerinin eitli veheleri hakknda ok sayda makaleden olumaktadr.40
38 85. Ylnda Atatrk ve anakkale Savalar Sempozyumu, 23 Mart-24 Mart 2000 anakkale, Sempozyum Bildirileri, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, AASAM, anakkale 2001.

90. Yldnmnde anakkale Savalarn Dnrken, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, AASAM, anakkale 2005.
39 anakkale I: Sava ve Tarihi, [Uluslararas anakkale Kongresi, 17-19 Mart 2006, stanbul. Bildiriler], (ed. brahim Gran Yumuak), stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul 2006.
40 anakkale (Savalar) Tarihi, 6 Cilt, (ed. Mustafa Demir), Deiim Yaynlar, stanbul 2008.
288
Son yllarda yaplan anakkale Aratrmalarnda dikkati eken bir nokta da aratrmaclarn muharebelerle ilgili Osmanlca eserleri gnmz Trkesine aktarmaya
almalardr. Tespitlerimize gre 1990dan sonra Osmanlcadan evirisi yaplan ilk
eser Yahya Saim [Ozanolu]nun, Hilalin Glgesinde: anakkale, Kutl-Emare Zafer Destan, (Dersaadet: Matbaa-i Askeriye, 1332-1916, 24 s.) adl eseri olup, Hasan
Kolcu tarafndan yayna hazrlanarak 1991de Kltr Bakanl tarafndan baslmtr.41 Bu tr almalara verilebilecek bir dier rnek ise Abdurrahman Gzel tarafndan Latin harflerine evrilen Yeni Mecmua nn 1918de neredilen anakkale 5/18
Mart 13311915 balkl anakkale zel saysdr. anakkale: Yeni Mecmua nn zel
Saysnda Neredilen anakkale Savalar zerine Deerlendirmeler bal ile 1996
ylnda anakkale Onsekiz Mart niversitesi tarafndan yaynlanmtr.42 Ayn eser
2006 ylnda 1996 basksndan hi bahsedilmeksizin farkl yaynevi tarafndan yeniden yaynlanmtr.43
Yeni Mecmuann evrilmesinden sonra anakkale Muharebeleri ile ilgili eski
harfli Trke eserlerin Latin harflerine aktarlmasnn hz kazand grlmektedir.
Bu balamda, Selahaddin Adil Paa, Mehmed Nihad, zzeddin-Burhaneddin, Kaymakam/Yarbay Hayri, Mirliva Sedad Paa, Sleymaniyeli Mehmed Emin Bey, Binba
Nazmi Bey ve Mehmed Celaleddinin eserlerinin yan sra Sir Ian Hamilton, Emile
Vedel, anakkale Tahkik Heyeti (Dardanelles Commission ), John de Robeck-Roselyn W. Wemyss, Charles Monro, Ellis Ashmead-Bartlett, Granville Fortescue, F.
Charles-Roux, Maurice Larcher ve Sydney Moseleyin eski harfli Trkeye tercme
edilmi olan eserleri eitli aratrmaclar tarafndan eviri veya sadeletirme yoluyla
gnmz Trkesine aktarlmtr.44 Bu tr yaynlar arasnda nitelikli eviri ve sadeletirmeler olmakla birlikte, Osmanlcadan gnmz Trkesine yaplan eviri ve
sadeletirmelerde bir hayli okuma yanl, atlama-karma, ilave ve birlik numaralar
41 Yahya Saim [Ozanolu], Hilalin Glgesinde: anakkale, Kutl-Emare Zafer Destan, (haz. Hasan
Kolcu), Kltr Bakanl, Ankara 1991.
42 anakkale: Yeni Mecmua nn zel Saysnda Neredilen anakkale Savalar zerine Deerlendirmeler, stanbul, 5/18 Mart 1331/1915, (haz. Abdurrahman Gzel), anakkale Onsekiz Mart niversitesi, AASAM, anakkale 1996.
43 anakkale: 18 Mart 1915: Yeni Mecmann Nsha-i Fevkaldesi, (haz. Murat ulcu), stanbul: E Yaynlar, 2006; Yeni Mecmua, anakkale zel Says, (haz. Muzaffer Albayrak, Ayhan zyurt, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2006; anakkaleyi Yaamak: Yeni Mecmua, (haz. Halil Ersin Avc - Ali Ekmeki
- Ali Dana eker - ahin entrk - akir Demir ve Tunca zgii), Emre Yaynlar, stanbul 2006.
44 anakkale Hatralar, 1, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2001; anakkale Hatralar,
2, (haz. Metin Mart), Arma Yaynlar, stanbul 2002; anakkale Hatralar, 3, (haz. Metin Mart),
Arma Yaynlar, stanbul 2003; 2. Bsk. 2005; anakkale: mitler Yanlglar Gerekler, (haz. Burhan
Saylr), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2003; Gelibolu Hatralar 1915, Trkesi: Mehmet Ali Yalman - Nurer Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul 2005; Trk Kurmay Subaylarnn Gzyle anakkale
Sava, (haz. Burhan Saylr), Salyangoz Yaynlar, stanbul 2006; anakkale Sava: Yakn Tarih ncelemeleri-1, (ed. Muzaffer Albayrak), Yeditepe, stanbul 2006; 3. Bsk. 2007; anakkale Cephesinden
Mektuplar -Hatralar, (haz. Muzaffer Albayrak - Semuh S. Adil), Yeditepe Yaynevi, stanbul 2007;
Ruen Eref [naydn], Mustafa Kemal anakkaleyi Anlatyor, 3. Bsk. (haz. Muzaffer Albayrak),
Karma Kitaplar, stanbul 2007.
289
Cahide Snmaz Snmez
ile tarihlerde eviri hatalar gze arpmaktadr. rnein savan n safnda yer alan
yabanc komutan, gemi ve birlik isimleri ile yer adlarnda yaplan yanllklar iin ciddiyetine glge drecek dzeydedir. Bu nedenle Osmanlca bilen aratrmaclarn
orijinal nshalara bakmalar zorunlu grlmektedir.
Sonu olarak; anakkale Savalar ile ilgili olarak yaplan almalar sayca yksek rakamlara ulam olsa da baz konulardaki tartmalar henz sonulanmamtr.
rnein anakkale Savalar ile ilgili olarak Osmanl Devletinin I. Dnya Savana
girii ve anakkale cephesinin alma sebepleri, Osmanl ordusunun genel durumu,
tehizat - donatm ve iae, savan sevk ve idaresi, tilaf glerinin durumu, asker ve
stratejik baar ve baarszlklar, anakkale zaferinde Alman askeri yardm ve Alman subaylarn rol, anakkale Savalarnn sonular, ehit says, kayplar, anakkale Savalarnn Milli Mcadeleye etkisi vb. konularda tartmalar ve speklasyonlar
halen devam etmektedir.45 Bu sorularn kesin cevaplarna ulalmas noktasnda zellikle uluslararas arivlerin ve dnemin kaynaklarnn byk bir zenle incelenmesi gerekirken, yukarda da belirttiimiz zere gerek Osmanlcadan gerekse yabanc
eserlerden yaplan evirilerde zellikle gemi adlar, kii ve yer adlarnda dikkatli davranlmas gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir konudur.
45 Koyuncu, Keskin, Snmaz Snmez, anakkale Savalar Bibliyografyas, s. v.
290
Trk Harp Edebiyatnda anakkale Muharebelerinin

Komutanlar
mer AKIR*
azya balarken asl konuya gemeden nce baz kavramlar ve meseleleri ksaca izah etmekte fayda mlahaza ediyorum. Bunlardan ilki, harp edebiyat ve
Trk harp edebiyat kavramlarnn izah, ikincisi de anakkale Muharebelerinin
komutanlar denildiinde hangi seviyedeki komutanlar anlamamz gerektii hususudur. Bir bakas ise Trk harp edebiyatnn ve anakkale Harbi edebiyatnn komuta kademesine bakndaki temel yaklam(lar)n ne olduudur.
Harp edebiyat denildiinde bu kavramn erevesine dair ne kan iki nemli
bak asndan sz etmek mmkndr. Bunlardan biri harp edebiyatn herhangi bir
harbin, harp gnlerindeki edeb eserlere akseden rnleri ile snrl tutan yaklamdr. Buna gre
Harp edebiyat; herhangi bir harple ilgili harp ncesinde, harp srasnda ve
harp sonrasnda cephede veya cephe gerisinde yazlan, konusunu harpten ve
harp halinden alan, ksaca harp atmosferinin duygu, dnce ve hayallerinin
dile getirildii edeb eserlerden olumaktadr. Kavrama ilikin tanm biraz
daha somutlatrmak bakmndan bir rnek vermek gerekirse, mesela harbin
mahidi olmayan veya harp srasnda yaamam bir edibin bugn anakkale ile ilgili yazd eser, harp edebiyat olmayp anakkale Muharebelerini
konu edinen tarih roman, hikye, tiyatro, iir vb. saylmak icap eder.1
kinci yaklam ise, harp edebiyatna belli bir tarihi snrlama yapmakszn harbin
olduu gnlerden bugne ilgili harbe dair her trl edeb nitelikteki metni harp edebiyat iinde gren anlaytr.2 kinci tanm daha kapsaml emsiye bir kavram olarak
*
1
2
Do.Dr. ankr Karatekin niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

mer akr, Edeb Eserlerin Aynasnda Balkan Savalar ve slm, ankr Karatekin niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.4, Say: 2, Kasm 2013, s. 45.
Metin Kayahan zgl, Harp Edebiyatna Harbi Bir Bak, ankr Karatekin niversitesi Trkiyat
Enstits ve Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Ba-
291
mer akr
grnse de harp edebiyat denildiinde bir harbin olduu yllarda yazlanlarla araya
zamann tozlu perdesi girdikten sonra yazlanlar arasnda farklarn olduu bir gerektir. Biz bu yazda birinci gr esas alacak ve onun iinde de zaman asndan
sreyi 1915-1918 yllar arasnda yazlan eserlerle snrlandrmay tercih edeceiz.
Bunun sebebi 1918 ylnn ardndan 1919 yl itibariyle Mill Mcadelenin balam
olmas ve bu yldan sonra edeb metinlere daha ok Mill Mcadelenin yansm olmasdr. Snrlamamzda ayrca bir makale snrlar ierisinde belli bir zaman dilimini
esas alma arzumuz da belirleyici olmutur.
Harp edebiyatna dair ortaya koyduumuz kavramsal ereveden sonra, Trk
harp edebiyat denildiinde ise Orhun Kitbelerinden balamak zere Trk tarihindeki savalarn eitli edeb trlerdeki eserlere yansmalarn anlamak icap etmektedir. Bu ynyle iki bin yla yakn bir tarih iinde Trklerin yapm olduu savalarn
yeterli olmasa da edebiyattaki yansmalarnn edebiyat bilimciler iin bkir bir aratrma alan olarak ortada durduunu sylemek herhalde mbalaa olmaz.3
Trk edebiyat tarihine bakldnda zellikle 1853-56 Krm Harbinden itibaren
savalarn stanbuldaki ediplerin de gndemine girmesi ile Trk harp edebiyatnn
asl gelimesini gsterdiini sylemek mmkndr. Zira daha nceki dnemlerde
savalar, stanbuldan uzak diyarlarda olduu iin stanbulda yaayan ediplerin pek
ilgisini ekmemi; daha ok savaa katlan asker airlerin eserlerine aksetmitir. Oysa
Krm Harbinden4 sonra mesela, 1877-78 Osmanl-Rus Sava, 1897 Osmanl-Yunan
Sava, 1911 Trablusgarp Sava, 1912-1913 Balkan Sava, 1914-1918 aras I. Dnya Sava ve sonrasndaki savalarn edebiyatta daha fazla yer ald grlmektedir.
Elbette bunda sz konusu savalarn stanbuldaki hayat byk lde etkilemesi,
gazete ve dergilerin hayatmza girmesi, bunlar vastasyla harp edebiyatnn bir propaganda arac olarak kullanlmaya allmas gibi hususlarn byk payn not etmek
gerekir. te yukarda ad geen savalardan biri olarak I. Dnya Sava ve anakkale
Muharebelerinin edebiyattaki yansmalar5 Trk harp edebiyatnn nemli bir czn oluturmaktadr.
292
kanl, Trk Harp Edebiyat Konulu I. Uluslararas Trkiyat Sempozyumu, 1-3 Kasm 2014, Bildiriler
Kitab, Berikan Yay., Ank., 2014, s. 1-18.
yle ki Trkiyede ve dahi Dnyada ilk kez Trk harp edebiyat konusunda bilimsel bir sempozyum
(Trk Harp Edebiyat konulu Uluslararas Trkiyat Sempozyumu) ankr Karatekin niversitesi
Trkiyat Enstits ile Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu ibirliinde 1-3 Kasm 2013 tarihleri arasnda ankrda yaplm olup TRT tarafndan yaklak 20 dakika canl yayn ile
Trkiyeye ve Dnyaya duyurulmutur.
Geni bilgi iin bkz. mer akr, Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan Biri Olarak
Harpler I: Krm Harbi ( 1853-1856 ), Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, (Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says), C.4, Say:
1, K 2009, s.1823-1874.
anakkale Muharebeleri ile ilgili iirler ve mektuplar hakknda bkz., mer akr, Trk iirinde anakkale Muharebeleri, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ank., 2004.; mer akr, Trk Harp Edebiyatnda anakkale Mektuplar, Aka Yay.,
Ank., 2009.
Trk Harp Edebiyatnda anakkale Muharebelerinin Komutanlar
Gemiten bu gne Trk harp edebiyatnda savalarn komuta kademesini aradmzda ise iki zellikle karlamak mmkndr. Bunlardan ilki, ayet sava zaferle
neticelenmi ya da iyi bir savunma yaplm ise komutanlar hakknda isim zikredilerek vg ile bahsedilmesidir. kinci yaklamda ise komutan ismi zikredilmeksizin
genel olarak ordunun veya en alt rtbede bir neferin bu srada isim verildii de
olur verilmedii de- ahsnda ordunun kahramanl anlatlr. Mesela, Krm Harbi
edebiyatnda Osmanl Krm Ordusu komutan Serdar Ekrem mer Paa, 1876-77
Osmanl Rus Sava her ne kadar yenilgi ile sonulansa da Plevne Savunmas ile Osman Paa, 1897 Osmanl-Yunan Savanda ehit olan Mirliva Hafz Abdlezel Paa,
Balkan Savalarnda Enver Paa ve Edirne Mdafi kr Paa ismi eitli edebi metinlerde yer almaktadr.
te yandan, yaygn tercih ise arlkl olarak ahslardan bahsetmek yerine ordunun genel baarsndan yahut bir veya birka neferin ahsnda ordunun kahramanlk
ve fedakrlndan bahsedilmesidir. Mesela, Yahya Kemal, stanbulun Fethi ile ilgili
iirlerinde Ftihin adn hi anmaz. Onun adn stanbulu fetheden bir yeni eride
adeta gizler. Bilindii zere fethi anlatan iirlerden birinin ad stanbulu Fetheden
Yenieriye Gazeldir.6 Trk harp edebiyatnda ya ordunun genel baarsndan, kahramanlndan ve fedakrlndan ya da bir veya birka alt rtbedeki nefer yahut avu
zerinden yine ordunun genel hasletini yanstan metinlerin daha ok olduunu sylemek mmkndr.
te harp edebiyatnda ahslar yerine ordunun genel baarsndan bahsetme ynndeki genel zellik I. Dnya Harbi ve anakkale Muharebeleri srasnda da grlmektedir denilebilir. Ancak istisnai olarak st dzey isimlerin ne kt grlecektir
ki bu durum aada izah edilecektir. Bu noktada Trk harp edebiyatnda anakkale
Muharebelerinin komutanlarn aramaya balamadan nce I. Dnya Harbi srasnda
ahslar yerine ordunun genel baarsndan bahsetme ynndeki tarih anlayn hem
resm hem de bireysel olarak benimsendii anlalmaktadr. Zira aada vereceimiz
rnekler bunu aka gstermektedir.
1. anakkale Harbi Edebiyatnn Komuta Kademesine Bak
I. Dnya Harbine girmenin arifesinde Harbiye Nezreti, askeri savaa hazrlarken
hazrlklarn bir paras olarak, sanat ve edebiyatn gcnden de istifade etmek ister.
Bu balamda askerin hissiyat- milliye ve vataniyesini tehyic ve tebrik ve fedakrlk
ve itaat faziletlerini takviye edecek umm arklar iin bir msabaka tertib eder.7
Anlalaca zere Harbiye Nezreti, askerin mill ve vatan hislerini coturmak, onlardaki fedakrlk ve itaat zelliklerini glendirmek iin musikinin imkanlarndan
yararlanmaya alr.
6
7
Yahya Kemal, Eski iirin Rzgaryla, stanbul Fetih Cemiyeti Yay., st., 1999, s. 27.
Asker arklar, Tasvr-i Efkr, Nu.1110, 2 Haziran 1330/15 Haziran 1914, s.3.
293
mer akr
lerleyen yllarda ise Harbiye Nezreti, edebiyatn gcnden de yararlanmaya ve

harp edebiyat oluturmaya alacaktr. Hatta bu vadide yazlan eserlerin nerine
vasta olmak bakmndan da Harb Mecmuas adl bir de dergi karlmtr.8 Bu erevede yaplan faaliyetlerden biri de bir grup edibin sava devam ederken 28 Haziran-10 Temmuz 1915 aras anakkale Cephesine gtrlp gezdirilmesi olur. Ama,
anakkale Cephesindeki kahramanlk ve fedakrl o gnk halka ve sonrasnda
gelecek nesle eitli edeb eserlerle anlattrmaktr.9 te bu geziye katlan airlerden
biri olan brahim Aleddin, aldklar davette yle bir ikaz yapldn belirtmektedir:
Vcda getirilecek eserlerde ahslara veya makamlara ait methiyeler deil, askerin
cevherine ve milletin kabiliyetine dair hakk ve en tasvirler istenmiti.10 Buradan
anlaldna gre, yazlacak eserlerde ahslar veya makamlar vlmeyecek, genel
olarak ordudaki askerlerin cevherine ve milletin kabiliyetine dair gerek tasvirler
yaplacaktr. Dikkat edilecei zere burada cepheden dndkten sonra edebiyatlarn kaleme alacaklar eserlerde ahslarn ve makamlarn vlmemesi, askerin zndeki zelliklerin ve milletin kabiliyetlerinin anlatlmas, btn bunlar yaplrken de
anlatlan olaylarda gerein anlatmna zen gsterilmesi vurgusu yaplmtr. Bu
vurgular iinde yazmz daha ok alakadar etmesi bakmndan eserlerde ahslar
veya makamlar vlmeyecek emrini dikkat ekici bulduumu ifade etmek isterim.
brahim Aleddinin dnda bu noktada Mustafa Kemal Paann Madam
Corinneye11 yazd bir mektubundan da alnt yapmak istiyorum. Sz konusu mektupta Mustafa Kemal Paa yle diyor:
ki aydr buradaym ve anakkale Boazn, mttefiklerin ihra teebbsnde bulunan donanmalarna ve kuvvetlerine kar mdafaa ediyorum. Bu
ana kadar aziz Corinne, hep muvaffak oldum ve ayn yerde kalrsam, kuvvetle mit ediyorum ki daima da muvaffak olacam.
Burada benim ismimin duyulmamasna hayret etmemeli, nk ben mhim
bir muharebenin kahraman olarak Mehmet avua eref kazandrmay tercih ettim. Tabii phe etmezsiniz ki muharebeyi idare eden sizin dostunuzdu
ve sava gecesi muharebelerin saflarnda Mehmet avuu bulan da o idi.12
8
9
Geni bilgi iin bkz. Ali Fuat Bilkan-mer akr, ( haz. ) Harp Mecmuas, Kaynak Kitapl, st., 2004.
Gezi hakknda geni bilgi iin bkz. mer akr, Trk iirinde anakkale Muharebeleri, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ank., 2004, s. 39-72.
10 brahim Aleddin ( GVSA), anakkale zleri, Marifet Mat., st., 1926, s. 4.
11 Sadi Borakn Milliyet gazetesine istinaden verdii bilgiye gre, Corinne, Yzba mer Ltfi Beyin
dul eidir. mer Ltfi, Balkan Harbinde Vize muharebesinde lm bir Trk ehididir. Mustafa
Kemalin ok yakn arkadadr. Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, Kaynak Yay., 4.bsk., st.,
1998, s. 51.
12 Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, Kaynak Yay., 4.bsk., st., 1998, s. 62-64.
294
Bu mektuptaki anlatlan biraz aacak olursak, Mustafa Kemal Paa Seddlbahir blgesinde kahramanlk gsteren Mehmed avuun kahramanln zetle yazp
Mstahkem Mevki Komutanlna, dolaysyla Harbiye Nezretine gndermitir ki
bu bilgi ATESE arivinde u ekilde yer alr:
Seddlbahire kan ngilizler, mevzi alan piyadelerimizden ve obs bataryamzn atei, zellikle 27 nci Piyade Alay, 3 nc Tabur 10 ncu Blk avularndan Mustafa Olu Mehmetin komutasnda, Seddlbahir Tabyas iinde
bulunan yarm piyade takmnn sng hcumuyla pskrtlmtr.
Mehmet avu, tfeinin mekanizmasnn ilememesi zerine tala yanndakilere rnek olacak biimde dmana saldrm, kendisi bandan ve gsnden yaralanmtr. htiyat avularndan olan ad geenin madalyayla
veya baka biimde dllendirilmesini dilerim.13
Aslnda harp gnlerinde baka komutanlar da emrindeki kimi askerlerin kahramanlklarn zetle yazp stanbula gndermiler14 ve bunlarn bir ksm Harp
Mecmuasnda yaymlanmtr.15 Dolaysyla buradan anlaldna gre, Harbiye
Nezaretinin emri dorultusunda komutanlar kendi baarlarndan ziyade cephedeki
alt rtbeden askerlerin kahramanlk ve fedakrlklarn n plana karm ve bunlar
stanbula gndermilerdir. Mesela, harpten sonra kr Fuat [ GCYENER ] ayn
anlayla Tandm Kahramanlar16 adl kitabn vcuda getirecektir. Hem Mustafa
Kemal Paann hem de kr Fuatn tavr gstermektedir ki, anakkale Harbi edebiyatnda komutanlardan ziyade, alt rtbedeki askerlerin isminin yer almas artc
olmayacaktr.
Bir baka rnek olarak Selahaddin Adil Paadan bir alnt yapmak istiyorum. Zira
Selahaddin Adil Paann aadaki grleri de anakkale Harbi edebiyatnda komutanlar arama noktasnda bir bak as sunmaktadr. 18 Mart 1915 gn leden
sonraya kadar anakkale Boaznda deniz savan idare eden, sonrasnda da savan
deiik cephelerinde grev alan ve fakat ad fazla duyulmayan Selahaddin Adil Paa,
hatralarnda anakkale Zaferi hakknda diyor ki:
Hakikat dnlecek olursa bu ve bu gibi muvaffakiyetler, ahslarn rolleri
ne kadar byk olursa olsun, katlanlarn ortak baarsdr. Bu zaferde en
byk hisse, phesiz en ar ve tehlikeli vaziyetler karsnda mukaddes va13 ATESE Arivi; Ar. No. 6/1666 Kls. 4669, Dos. H.12, F.1/75ten nakleden Asker Kahramanlar, Genelkurmay Basmevi, Ank., 1987, s. 27.
14 Bir Blk Komutannn Mektubu, Cepheden Mektuplar, Mill Savunma Bakanl Yay., Ank., 1999,
s. 35.
15 Bkz. Ali Fuat Bilkan-mer akr, (haz.) Harp Mecmuas, Kaynak Kitapl, st., 2004.
16 kr Fuat Gcyener, Birinci Cihan Harbinde Tandm Kahramanlar, Gcyener Yay., st., 1956,
175s.
295
mer akr
tan iin hayata veda edinceye kadar sknetle ve vakar ile vazifesini yerine
getirmeye alm olan hedaya aittir.
Biz idare heyetleri zaten btn tahsil ve terbiyemizi, yetitirilmemizi, makam
ve mevkilere ykselmemizi, sras geldiinde bir makine gibi kullandmz
bu fedakr millete borlu deil miyiz? Hayatmzda bu borcu demek frsatn bulmak ve bundan dolay duyacamz vicdani haz, bizler iin yeterli
bir mkafat olmaz m? Dnelim ki bu aziz hedada ne nam ve an, ne de
hkmetme duygusu ve ihtiam gibi dnyevi ihtiras mevcut deildir. Bu gibi
millete kazanlm zaferler milletin maldr, milletin btnne aittir. Her
ferdin mevkiine gre borlu olduu vatan vazifenin yerine getirilmesi ne bir
klfet ne de bir ltuf olmad gibi, millete de minnet duygusu yklemez ve
yklememelidir. ahslar fni, millet bkidir.17
Anlalaca zere, Selahaddin Adil Paa herhangi bir savan zaferle kazanlmasnda en byk hisse[nin] hedaya ait olduunu, sava idare eden komutanlarn
eitimlerinden, makam ve mevkilere gelmeye kadar elde ettiklerini fedakr millete borlu olduklarn, bu borcun askerlik hizmetiyle dendiini, bu erevede her
komutann mevkiine gre yerine getirmekle ykml olduu vatani bir vazifenin
yerine getirilmesinin millete kar ne bir klfet ne de ltuf olduunu, o sebeple de
millete kar minnet duygusu yklemeyeceini ve yklememesi gerektiini vurgulamakta; millete kazanlm zaferlerin milletin mal olduunu, ahslarn fni
milletin bak olduunu hatrlatmaktadr.
Dolaysyla, Selahaddin Adil Paann bu tespit ve ikazlar da anakkale
Muharebelerinin edebiyatnda komutanlar aramada bir bak as sunmaktadr ki;
buna gre nasl zaferde en byk hisse ehitlere ait ise, anakkale Harbinin edebiyatnda da en byk hisse onlara ait olacaktr. Bu noktada Mehmed Akif in mehur anakkale ehitlerine adyla bilinen iirinde ahslarn deil ehitlerin anlatlmas ve iirin Ey ehit olu ehit isteme benden makber/ Sana unu am,
duruyor Peygamber msralaryla bitmesi olduka manidardr.18 Bu erevede Mustafa Kemal Paann Bomba Srt vakasn anlatrken Emin olmalsnz ki anakkale
Muharebesini kazandran bu yksek ruhtur dedii olayda yksek ruhlu askerleri
yle tasvir etmesi hi artc deildir ki ehadete hazrlananlar anlatr: leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor. Hi ufak bir ftur bile gstermiyor; sarslmak yok! Okumak bilenler, ellerinde Kuran- Kerim, cennete girmee hazrlanyorlar.
17 Selahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden Mektuplar-Hatralar, Yeditepe Yay., 1. Bsk., st., 2007,
s.73.
18 Mehmed Akif, Asmdan Bir Para, Sebilrread, C.24, Nu.608, 10 Temmuz 1340.
296
Bilmeyenler kelime-i ahdet ekerek yryorlar.19 Dolaysyla brahim Aleddinin

ifadelerinden Selahaddin Adil Paann tespit ve Mustafa Kemal Paann yukardaki
tasvirine kadar anlalan o ki anakkale Harbi edebiyatnda asl anlatlanlar veya anlatlmas gerekenler yksek ruhlu, lme sel gibi giden, bir gl bahesine girercesine
ehadet erbetini iip cennete giren ehitlerdir. O sebeple sz konusu rneklerden
hareketle temellendirdiimiz gerekeler sebebiyle anakkale Harbi edebiyatnda
aada grlecei zere komutanlarn fazla yer almamasna hazrlkl olmak icap
edecektir. te tam bu noktada harp edebiyat ile harp tarihinin de farkl zelliklerinin
olduu ortaya kmaktadr.
2. Trk Harp Edebiyatnda anakkale Muharebelerinin Komutanlar
Trk harp edebiyatnda anakkale Muharebelerinin komutanlarna ilikin bir
aratrma yaptmzda en st dzey komutandan silsile halinde alt kademeye doru ilerleyen, avulara, onbalara kadar komuta kademesini, bir makale dahilinde
aratrmak elbette gtr ve zaten byle bir aratrma bu yaznn snrlarn da aar.
Bununla beraber bu yaz balamnda yaptmz ve zellikle de 1915-1918 aras yazlm iir trndeki eserlerle snrlandrmaya altmz aratrmaya gre u isimlerle karlamaktayz: Osmanl ordusunun Bakumandan Padiah V. Mehmed Read,
Bakumandan Vekili Enver Paa, Anafartalar Komutan Mustafa Kemal Paa, Seddlbahir Cephesinde grev yapan komutanlardan Cafer Tayyar Paa, Yzba Osman
Efendi, Mlzm Ksm Aa, Ekrem Efendi, Kaymakam kr Bey, Binba erif Bey
ve alt rtbeden deiik yerlerde savaan Mehmed avu(lar). Tekrar hatrlatmak gerekir ki bunlar iirlere akseden isimledir. Zira, mensur metinler balamnda; makale,
mektup, hatra, gnlk, roman vs. metinlerde daha baka isimlerin yer ald bilinmektedir ki bu vadide de kapsaml bir aratrma yaplabilir.
2.1. Bakumandan Sultan V. Mehmed Read
Osmanl ordusunun bakumandan bilindii zere padiahlardr. Gnmzde de
bu gelenein bir yansmas olarak Cumhurbakan ayn zamanda ordunun bakomutandr. Dolaysyla, I. Dnya Savanda Osmanl ordusunun bakumandan o yllarda tahtta olan V.Mehmed Readtr. anakkale Muharebeleri ile ilgili iirlere baktmzda Padiahn isminin birka eserde getiini gryoruz. Bunlarn bir ksm
destan trndeki manzumeler bir ksm da Sultan Readn anakkale Zaferi ile ilgili
yazm olduu mehur, anakkale Gazeli20 olarak bilinen iire yaplan tahmislerdir.
19 Ruen Eref ( NAYDIN ), Mustafa Kemal Paa ile Mlkat, Yeni Mecmua, 5-18 Mart anakkale
Nsha-i Fevkalade, 1918, s.137.
20 Manzme-i Garr-y Hmayun, Servet-i Fnn, Nu.1317, 1 Eyll 1332/14 Eyll 1916, s.1918.
297
mer akr
Adsz Kalender imzal Gaziler Destannda Sultan Readn Cihad ilan yle
anlatlmaktadr:
yz otuz birde aceb
Verdi advv harbe sebeb
Oldu bize yevm-i tarab
ln- rz- intikam

Hkn- lnmz
Gazi Mehmed Hanmz
Pek sevgili Sultanmz
Etti cihad iltizam

Topland ehl-i er ve din
Ald Kuran- mbn
Emr-i cihad- Mslimin
Farz oldu halka bittamam21
Mehmed Dursun adl bir gazinin kaleme ald Mehur anakkale Destannda
Padiahn cihad ilan ile birlikte her tarafn asker dolduu, bunun zerine dmanlarn telaa kapld ifade edilmekte ve Allaha kfir dman mahvetmesi ynnde
dua edilmektedir:
Doldu cihan yz asker efrd
naallah cmleten alr murad
Yrd devletin emr-i irad
Yaa Padiahm cihan sultan
Hazret-i Padiah sen binler yaa
Nefesin iledi dayla taa
Urum ecnebiler kald telaa
Zl-Celal mahvetsin kfir dman22
Yukarda belirtildii gibi Padiahn isminin getii iirlerden biri de anakkale
Gazeline yaplan tahmisler sebebiyledir. Bunlardan Mamretl-azz Encmen-i
Vilyet Baktibi ve Matbaa Mdri Haydar Beyin Tahmsinde Sultan Read, mihr-i
irfan ve kerem sahibi, edep ve fazilet kayna olarak tasvir edilir ve Osmanl airlerinin bu gzel iirle, yani anakkale Gazeli ile ad olduklar dile getirilir:
21 Adsz Kalender, Gaziler Destan, avuolu Matbaas, st.,1331, 1s.
22 Destan, airin defterinin elimizde mevcut fotokopisinden Latin alfabesine aktarlmtr. Sz konusu
destann bir blm Yedi klim dergisinde yaymlanmtr. (Ahmet Nedim, Gazi Mehmed Dursun ve
anakkale Destan, Yedi klim, S.36, Mart 1993, s.68-70), Gazi Mehmet Dursun, Mehur anakkale
Destan, s. 86.
298
Mihr-i irfan u kerem Gzi-i tabende-cihad

Menba- fazl u edeb Hazret-i Sultan Red
Buyurup lutf eyler bir ir-i muazzez ind
Oldu airleri mlkn bu gzel ir ile d
Balad zemzeme ner etmee glzr- suhn23
2.2. Bakumandan Vekili Enver Paa
I. Dnya Sava srasnda Enver Paa Bakumandan Vekili olarak grev yapmtr. Bu balamda her ne kadar resm sfat Bakumandan Vekili olsa da aslnda fiili olarak Osmanl ordusunun bakumandan gibi grev yapmtr. Bu srada Enver
Paa ayn zamanda Harbiye Nzr yani harp bakandr. Harp gnlerinde bu iki sfat
tayan Enver Paa, anakkale Muharebeleri srasnda birka kez cepheyi ziyaret etmitir. te bunlardan biri Seddlbahir Cephesine gerekleir. brahim olu mer,
Seddlbahirde Sa Cenahta Birinci Frkann ehitlersrt Destannda bu ziyareti anlatr; ayrca Paaya dua ederek yle der:
Bakumandan Vekili Enver Paa
Harbiye Nzrmz o merd-i yekt
Geldi siperleri gezdi ser-a-p
z ile gz ile grd her yan
Yaasn ykselsin o byk n
Ya Rabbi sen hfz et o kahraman24
anakkale Muharebeleri ile ilgili birka destan yazm olan Eybl Mustafa kr, anakkale arks adn verdii bir manzumesinde anakkale ve Gelibolunun
kahraman askerlerle dolduunu, bunlarn hain dmann karsna lm gze alarak ktn, komutanlarnn da hep birlikte altn, bunlardan biri olan Enver
Paann vatan ak ile dolu vatanperver biri olduunu yle dile getirir:
anakkale Gelibolu
Kahraman askerler dolu
Sa olas Enver Paa
Gsteriyoz[r] kolay yolu

lrz byle lrz
Dmandan c alrz
Hain dman karsnda
23 Enfel Doan-Fatih Tl, Sultan V. Mehmed Readn anakkale Gazeli ve Bu Gazele Yazlan Tahmisler,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/dogan_tigli_tahmisler.pdf,
04.05.2014.
24 brahim olu mer, Seddl-bahirde Sa Cenahta Birinci Frkann ehitlersrt Destan, Matbaa-i
Askerye, Dersadet, 1332, s. 17.
299
mer akr
Durarak hedef oluruz

()
Kumandanlar hep birlikte
alyor gz erlikde
Vatanperver Enver Paa
Ak- vatanla perverde25
Adsz Kalender imzal Gaziler Destannda Enver Paann Hakk yolunda yryen, devletin harp tarihinde azim ve gayreti ile kendisine hayranlk duyulan, her insann gnlnde taht kurmu bir komutan olduu ifade edilmekte ve manzume sahibi
tarafndan bu milletin namusu olarak nitelendirilmektedir. Destann ilgili msralar
yledir:
Ordu yaa binler yaa
Hakk rehrev badan baa
Elhak sez Enver Paa
kbline bin ihtiram

Tarih-i harbi devletin
Hayran- azm himmetin
Namususun bu milletin
Her snelerde z-makam26
Gazi Mehmed Dursun, Enver Paaya olan sevgisini dile getirdikten sonra anakkale Zaferini kastederek bu zaferle devletler arasnda Osmanl Devletinin byk
bir eref kazandn, bylece Trkiyeye cihan arslan denildiini belirtir. Aadaki
msralar yllardr hasta adam olarak grlm Osmanl Devletinin anakkale Zaferi ile dnyaya lmediini, hayatta olduunu gstermesi ve bunun bir askerin duygu
ve dnce dnyasndaki yansmas olarak okumak icap eder kanaatindeyim.
te yandan, destan sahibinin yine askerin gznden Enver Paann cepheyi gezdii srada ate hattnda dolamasna ramen, kendisine bir ey olmamasn da yorumlad grlmektedir.
Hazret-i Enver Bey Paa canmz
Din, vatan yoluna feda canmz
Dveller beyninde var bir anmz
Denildi Trkiye cihan arslan
Harbiye nazr her gn yoklad
Girdi atelere Mevla saklad
Sadkat bbnda kalbi paklad
Tevekkl olub da Hakk- Sbhan27
25 Eybl Mustafa kr, anakkale arks, Necm-i stikbal Matbaas, st., 1331, 1s.
26 Adsz Kalender, Gaziler Destan, avuolu Matbaas, st.,1331, 1s.
27 Gazi Mehmet Dursun, Mehur anakkale Destan, s. 87.
300
Yukardaki manzumelerde grld zere Enver Paann ismi cepheyi gezmesi,

askerin gznde alglan, ondaki baz vasflar, vatanseverlii gibi hususlar etrafnda
anlmtr. Bunlarn Bakumandan Vekili olarak Enver Paa hakknda askerlerin duygu ve dncelerini renmemize imkan vermesi bakmndan nemi byktr. Sava
srasnda cephe gerisinde baz aydnlarn nezdinde Enver Paa iin dnlenleri ise
Ziya Gkalpin bir iirinden okumak mmkndr. Gkalp, Trk Kahramanlar st
bal ile yazd iirlerden ilkini Enver Paa iin yazar ve ayn ad altnda yaymlanan iirinde Paaya yer yer olduka mbalaal saylabilecek ifadelerle yle seslenir:
Bir kalbsin ki teredddsz, phesiz,
Bir ruhsun ki irdeli, manl!
Sen olmasan ihtiml ki imdi biz
Kalacaktk Avrupada bhtanl.
Herkes meys iken sendin mid-vr,
Bu millete ancak senden mid var
Malup idik, sen etmedin tereddt,
Dedin: Bu il yine galip olacak.
Ordumuzda yaptn n teceddt,
Dedin: Biziz harbe tlip olacak.
Siyasette ittifaklar dokudun
Yedi ara birden meydan okudun..
Biz hepimiz phelerin iinde
ken, vard sende byk itminn,
Artan sana ya ilh bir mjde
Verilmiti, yhut kuds bir ferman..
Biliyordun nedir Hakkn murad.
O imanla atn byk cihad
Tarih diyor, Btn byk ftihler
Milletleri gibi Haktan mlhemdir.
Bugn halk da senin gibi mbeer,
Yalnz sana vzh ona mphemdir:
Semlardan gelen gizli Hak sesi
Trkler artk kurtuluyor! mjdesi28
2.3. Anafartarlar Komutan Mustafa Kemal Paa
Mustafa Kemal Paa, 19. Frka Kumandan ve sonrasnda Anafartalar Grup Kumandan olarak hi phesiz anakkale Muharebelerinde ok nemli grevler yap28 Ziya Gkalp, Trk Kahramanlar-I Enver Paa, Tanin, Nu.2390, 13Austos 1915ten nakleden Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-I iirler ve Halk Masallar, Trk Tarih Kurumu Yay.,
3.bsk., Ank., 1989, s.125-126.
301
mer akr
m, zaferin kazanlmasnda byk pay olan bir komutandr. Bu balamda daha sava devam ederken cepheyi ziyaret edenlerin de grmek istedii bir komutan olur.
Zira, bildirimizin banda deindiimiz stanbul Edebiyat Heyetinin baz mensuplar cepheyi ziyaretlerinde29 Mustafa Kemal Paay da ziyaret etmek istemilerdir.
Arburnu cephesi gezilirken Ali Canib, Esat Paaya; Paam msaade eder misiniz,
Mustafa Kemal Beyi Selanikten tanrm, bir hal hatr soraym der. Bunun zerine
Esat Paa Mustafa Kemali telefonla bulur. Mustafa Kemal, Ali Caniple grmesi
srasnda arkadalarnn kimler olduunu sorar; ilerinden yalnzca Mehmed Emin
Beyi tanmaktadr. Kafileyi kendi bulunduu yere davet eder. Ancak aradaki bir buuk kilometrelik mesafe ate hattnda olduundan bu grme telefon konumasyla
snrl kalr.
Mehmed Emin [YURDAKUL] ile Mustafa Kemalin tanmas nerede ve ne zaman olmutur onu bilemiyoruz. Ancak bu tanklk Mustafa Kemalin Anafartalardaki baarsyla birleince tarih bir balangca vesile olur ve Mustafa Kemal [ATATRK] ismi Trk edebiyatnda ilk kez Mehmed Emin Beyin bu gezinin mahsul
bir iirinde yer alr.30
Mehmed Emin, stanbula dnnde anakkale Kahramanlarna ithaf ettii
Ordunun Destan31 adl kitab ile anakkale Muharebelerini destanlatrr. O bu iirinin sonunda yle seslenir.
Ey bu gne ahit olan sarp hisarlar
Ey kahraman Mehmed avu siperleri
Ey Mustafa Kemallerin aziz yeri
Ey topra kanl dalar, yank yarlar!
Sizler burda grdnz anl cengi
Elde kl parladka unutmayn;
29 Bu ziyaret ksaca yle gerekleir: 28 Haziran 1331(1915)de stanbuldan yola kan kafilenin harp
sahasn ziyareti gidi dn gnleri hari on gn srmtr. Ksa ziyaretin program yle tatbik olunur: Sirkeci Garnda bir araya toplanan heyet, saat sekizde hareket eder ve ilk geceyi Uzunkprde
geirir. Kafile, Uzunkpr-Kean yolundan geerek Bolayr ve Geliboluya gelir. Bolayrda Rumeli
Fatihi Sleyman Paa ile vatan airi Nmk Kemalin dman mermilerine hedef olan kabirlerini ziyaret ederler. Sonra, Geliboludan 5. Ordu Kararghna gelir, oradan da Arburnu ve Seddlbahir
cephelerini gezerler. mer akr, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal (Atatrk) sminin Yer Ald
lk Manzum ve Mensur Esere Dair, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-49/turk-edebiyatindamustafa-kemal-ataturk-isminin-yer-aldigi-ilk-manzum-ve-mensur-esere-dair, 04.05.2014.

Geni bilgi iin bkz. mer akr, Birinci Dnya Harbi Srasnda Harbiye Nezaretince Balatlan
Harp Edebiyat Kampanyas ve Bu erevede stanbul Edebiyat Heyetinin anakkale Cephesine
Gnderilmesi, Yedinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ank., 2000, s. 273286.
30 Geni bilgi iin bkz. mer akr, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal [ATATRK] sminin Yer Ald
lk Manzum ve Mensur Esere Dir, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.17, Say: 49, Mart 2001,
119-130.
31 Mehmed Emin [ YURDAKUL], Ordunun Destan, Matbaa-i Ahmed hsan ve rekas, st., 1331/1915,
40 s.
302
Bugn de bundan bin yl evvelki

Kahramanlk devri gibi unutmayn.32
Dikkat edilecei zere Mehmed Emin, Mustafa Kemal Paann ismini adeta btn komutanlar temsilen kullanr ve anakkale Cephesindeki komutanlar Mustafa
Kemaller olarak nitelendirir. Btn bunlarn sebebi yukarda bahsettiimiz gerekelerden dolay olsa gerektir. Elbette bu noktada brahim Aleddinin bahsettii aldklar davet mektubunda ediplerden yazacaklar eserlerde ne tr zellikler arandn hatrlamak icap eder. Harp gnlerinde Harbiye Nezretinin yaymlad Harp
Mecmuasnda, yar resm bir zellie sahip olan Donanma Mecmuasnda ve Servet-i
Fnun mecmualarnda zaman zaman fotoraflar yaymland iin cephe gerisinde
aydnlar ve halk da Mustafa Kemal Paay tanma frsat bulmutur. Ancak Mustafa
Kemal Paann ad -imdilik tespit edebildiimiz kadaryla- Mehmed Eminin iirinin
dnda sava srasnda yazlan baka bir iirde yer almaz.33 nk hatrlanaca zere
Mustafa Kemal Paa, Madam Corinneye34 yazd bir mektubundan yle diyecektir:
Burada benim ismimin duyulmamasna hayret etmemeli, nk ben mhim bir muharebenin kahraman olarak Mehmet avua eref kazandrmay tercih ettim. Tabii
phe etmezsiniz ki muharebeyi idare eden sizin dostunuzdu ve sava gecesi muharebelerin saflarnda Mehmet avuu bulan da o idi.35
2.4. Cafer Tayyar Paa
anakkale Muharebeleri denildiinde komuta kademesi balamnda, gnmzde ismi pek n planda olmasa da, bu savala ilgili iirlerde karmza kan komutanlardan biri de Caffer Tayyar Paadr36. brahim Olu mer, Seddlbahirde sa
32 mer akr, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal (Atatrk) sminin Yer Ald lk Manzum ve Mensur Esere Dair, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-49/turk-edebiyatinda-mustafa-kemal-ataturkisminin-yer-aldigi-ilk-manzum-ve-mensur-esere-dair, 04.05.2014.
33 Ancak mensur bir eser olan, Urynizde Ali Vahidin anakkale Cephesinde Duyup
Dndklerim(st., 1916) adl gezi yazs trndeki eserinde Mustafa Kemal Paann ismi yer almaktadr. Geni bilgi iin bkz. mer akr, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal(ATATRK) sminin
Yer Ald lk Manzum ve Mensur Esere Dir, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.17, Say: 49,
Mart 2001, s.119-130.
34 Sadi Borakn Milliyet gazetesine istinaden verdii bilgiye gre, Corinne, Yzba mer Lutfi Beyin
dul eidir. mer Lutfi, Balkan Harbinde Vize muharebesinde lm bir Trk ehididir. Mustafa
Kemalin ok yakn arkadadr. Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, Kaynak Yay., 4.bsk., st.,
1998, s. 51.
35 Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, Kaynak Yay., 4.bsk., st., 1998, s. 62-64.
36 Cafer Tayyar Paa, Osmanl Devleti fiilen savaa girdii srada Birinci Tmen Kumandanlna tayin
edildi. Bir sre Tmenin eitimi ve eksikliklerini tamamlamak amacyla stanbulda kaldktan sonra
anakkale (Seddlbahr) Cephesinde grevlendirildi. Ancak cepheye ulatnda emrindeki tmenin
iki alay yeni oluturulan Asya Grubuna verilmi, 124. Alay da II. Kolordu emrine verilerek blnmt. Cafer Tayyar Paa, bu uygulamaya kar km, Seddlbahr cephesindeki tahkimatn yetersiz
olduunu grerek II. Kolordu Komutan ile tartmt. Ona gre tahkimatn yetersizlii yannda
cepheye yeni gelen her birlik taarruza geilerek daha etrafn tanmadan eritiliyordu. Burada taarruzu kar taarruzla karlamak ve tahkimat glendirmek kayplar azaltacakt. Aslnda, cephedeki
303
mer akr
cenahda Birinci Frkann ehitlersrt Destann anlatrken bin kiilik taburun mevcudunun yz kiiye kadar dt, on subaydan subayn kald etin bir sava
srasnda Cafer Tayyar Paann neler yaptn yle anlatr:
Taburun mevcdu bine karbdi
Bu mevcud yze tenezzl etti
O mthi ateler eritti gitti
Bir anda yzlerce cengvern
Onuncu yzba Osman Efendi
Elini rparak y Allah dedi
Tekbirler alarak frlad gitti
ehid dt gsterdi yiitlik n
Mlzm Ksm Aa, Ekrem Efendi
kisi ilerde giderler idi
Bir mthi arapnel yetidi geldi
ehid etti o iki dilvern 37
zbit dery-y rahmete dald
Drt zbit uruldu yaralar ald
On zbitten taburda zbit kald
Gsterdiler hepisi merdlik n
Bir bakt sa sola ne arkaya
Cafer Bey(*) bir are buldu frkaya
Acd bo geen her dakikaya
Gsterdi cevher-i ilm irfn
baz Trk subaylar da Cafer Tayyar Paa ile ayn grte idi. I Tmen 124. Alayn vermi olduu ar
kayp sonunda Tmenin btn birlikleri tekrar Cafer Tayyar Paann idaresine verildi. Ayn zamanda
Seddlbahr cephesindeki tahkimatn Cafer Tayyar Paa tarafndan ynlendirilip yaptrlmas emri de
verildi. Austos 1915 sonlarnda Anafartalar ve Seddlbahr cephelerinde sava eski hareketliliini
kaybetmi, siper atmalar yaplmaya balanmt. Cafer Tayyar Paa komutasndaki I. Tmenin
bal olduu 14. Kolordu ve sa cenah kumandan Trommer Paa tebdili hava olarak Edirneye gidince Onun grevleri vekaleten Cafer Tayyar Paaya verildi. Ancak, 9 Eyll 1915te yrtt grev
Albay Konengiessera verildi. Cafer Tayyar Paa yrrlkteki nizamnameye gre Kolordunun en kdemli Tmen komutan olarak kendisinin yrtmesi gereken bu grevlerin bir Alman subayna verilmesine sinirlenerek ordudan ayrlmak istedi. tirazlar sonunda 31 Eyll 1915te tekrar 14. Kolordu ve
I. Mntka komutanlklarna vekleten atand. Cafer Tayyar Paa, anakkale Cephesindeki hizmetlerinden dolay yl kdem zamm alarak 14 Aralk 1915te Albay oldu. Gelibolu Yarmadasnn tilaf
Devletleri tarafndan tahliyesi tamamlandktan sonra (9 Ocak 1916) stanbula dnd., Zlal Kele,
Cafer Tayyar Paa, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-44/cafer-tayyar-pasa, 04.05.2014.
37 brahim Olu mer, Seddlbahirde sa Cenahda Birinci Frkann ehitlersrt Destan, Matbaa-i
Askeriye, st., 1332, s. 9.
(*) Birinci Frka Kumandan Miralay Cafer Tayyar Bey.[ Destan sahibinin notu].
304
Tahkmat yaplsn dedi kumandan

sterim bu ii mutlaka, hemen
Balayn gemesin bir lahza zaman
Frkann bundadr emn mn

Mntka taksmi yapt kumandan
Her alay cephesi oldu nmyn
alay yan yana gelince hemen
Tatbike baland tahkmat plan38
Frkaya kumanda iden kumandan
Miralay Cafer Tayyar Bey yaman
Azimkr sebatkr cesur ve irfn
Mevlm balasn o kahraman39
Cafer Bey askerle yrnlk eder
Hi durmaz her vakit cepheyi gezer
Bir yandan dman kef ider gider
Gsterir bylece n- erkn
Kaymakam kr Bey er olu bir er
Siperden sipere durmayb gezer
Askerin halini yakndan sezer
Var olsun alayn merd kumandan
Hey ne arslanm be bizim binba
erif Bey taburun miri ba
Askeri severdi dmana kar
Yaasn var olsun ykselsin n40
Yukardaki metinden de anlalaca zere Cafer Tayyar Paa, harbin en zor
anlarnda emrindeki askerlerin bozguna uramasna mani olmay baarm; onlar
toparlayp dman karsnda gl bir tahkimat kurmutur. Bu srada emrindeki
askerlerden biri olduu anlalan brahim olu mer dikkatli bir gzlemle onun yaptklarn msralara dkmtr. Destan sahibine gre, Miralay Cafer Tayyar Bey, ilim
irfan sahibi, yaman, azimkar, sebatkar, cesur; her zaman askerle i ie, onlarla iletiim halinde bir komutandr. te tam bir komutan vasfna sahip biri olarak askerin
38 brahim Olu mer, ehitlersrt Destan, s.10.
39 brahim Olu mer, ehitlersrt Destan, s.18.
40 brahim Olu mer, ehitlersrt Destan, s. 19.
305
mer akr
dikkatinden kamam ve brahim olu mer, onun bu zelliklerini anlatma gerei

duymutur. Tabii bu arada destan sahibi asker air, Yzba Osman Efendi, Mlzm
Ksm Aa, Ekrem Efendi, Kaymakam kr Bey, Binba erif Bey gibi komutanlarn da zikretmeden gemez.
Bildirimizin banda belirtildii zere stanbuldan giden edebiyat heyetinin
yelerinden biri de gen air brahim Aleddindir. Heyet cepheyi gezerken brahim
Olu mer iirinde anlatt muharebelerin olduu Seddlbahir blgesini de gezer
ve tabur komutan Caffer Tayyar Bey ile de grr. Bu ziyaret srasnda edebiyat
heyetine cephede yaanan kahramanlk hadiseleri ile ilgili Cafer Tayyar Paa bilgiler
verir. te bu bilgileri, intibalar alan brahim Aleddin, bunlar Siperler Arasnda
ve Bir Kurun adl iirlerinde msralara dker. Zira, brahim Aleddin, Siperler
Arasnda balkl iirine u dipnotu der: Bu manzumedeki mhadeler ve nihayetinde hurafeye benzeyen vaka hayl deildir. 18 Temmuzda Seddlbahirde sa
cenahn ileri siperlerine doru kumandan Cafer Tayyar Beyin refkatiyle giderken
btn tasvir edilen intibat alm ve bahsettiim kahramanlk hadisesine orada tesadf etmitim.41 Sz konusu iir yledir:
Siperler Arasnda
Kurunlarn slndan daha nafiz bir seda:
Eiliniz, tehlike var; abuk gein buradan!
Tenbihini fsldad. nde baktm ki hl
Sarslmayan bir bur gibi duruyordu kumandan.
Artk Trkn yksek aln eilmiyor anladm.
Kul lme yaklamazsa dirilmiyor anladm
Geiyorduk nmzde sa cenahn bu levend
Kumandan, yanmzda gleryzl zbitler.
Muhit ile cesur olduk. Siperlerde bir blend
Kale gibi mheykeldi grdmz her nefer.
Maherine almtk cengin; hatta sanrm
Korkacaktk skt etse o velvele, yldrm.
Saatlerce yrmtk hep oyulmu topraktan
Yar medfun ehidlerdi ilerimiz, gerimiz.
Karmzda dman hatt zerinde bir duman.
Sonra artk yal, mavi bir gz gibi Akdeniz.
h o deniz ki hkran ydmzd izleri,
Mteksif asrlard bulutlar, sisleri.
41 brahim Aleddin, Siperler Arasnda, anakkale zleri, Marifet Matbaas, st., 1926, s. 24.
306
Vard btn snglerde bir telasz intizar

Mazgallardan beklenirdi her an kstah bir hayal.
Oyuk raflar zerinde bekliyordu bombalar.
Bekliyordu orda btn mill, rs infial.
Bu infial yle kkl bir eydi ki inandm
Dman iin bir muhakkak uurumdu her adm!
O askerin lmleri bekleyii ne yksek?
Gzlerinde kalplerinin gevemeyen kuvveti.
Her birisi barular devirecek bir erkek,
Cevherinde Trk rknn mtevekkil creti.
Gne altn ulelerle balarnda dolar,
Terli, yank alnlara byle elenk yarar.
Yryorduk bir siperden dierine geecek
En ksa yol tamam olmamt; be arn
Kadar yeri gemek iin lazm geldi srnmek.
Onlarca bu en tabi eviklii kavgann.
Buralarda tehlikeler azme mani deildi.
Azim urunda kemiklerden abideler dikildi.
Kaytszca trmanmaa hazrland kumandan.
O srada yz kumral glgelerle rtl
Vicdannn ykseklii gzlerinden parlayan
Boylu boslu, arslan gibi bir Trk olu grnd,
Kumandan yaklaarak dedi: Beim gel beri;
Sana mukat olaym ben, kurun yalar o yeri..
Bu ne asl, ne mstesn bir ftratt y Rabbi!
mirine siper olup huzur ile lecek.
Lyk olan teekkrle red olundu talebi
Taleb gibi cevab oldu hem tabi, hem yksek.
Zaman geti aradan belki imdi o nefer
Milletine yapmtr toprandan bir siper...42
42 brahim Aleddin, Siperler Arasnda, anakkale zleri, Marifet Matbaas, st., 1926, s. 24-27.
307
mer akr
brahim Aleddinin yine Cafer Tayyar Paann anlattklarndan ilhamla kaleme

ald Bir Kurunun onyedinci msrana ( Nalardan tten mthi bir koku) dt notta yle der:
Frka kumandan Cafer Tayyar Bey bize anlatmt ki msademelerden
sonra ecsd defn iin mtreke yaplrm. Ve birka hafta evvel yakn bir
mevkide dman tarafndan teklif edilen bir mtreke rzgarn bize muzr
olmamasna ramen tarafmzdan kabul edilmi. Halbuki bu mevkide rzgar taarruzunu yalnz bize mnhasr brakt iin dman mtrekeye raz
olmamt. Yani kuvvetiyle yenemedii askerimizi bu tefessh iinde bzr ve
harab etmek istemiti.43
brahim Aleddin, iirin balna ise u notu yazar: Sa cenahn en ileri ve
burada fecaat ve dehetini pek zayf bir surette anlattm siperlerini gezerken
bir mavzer aldm ve kum torbalar arasnda teekkl etmi delikten dman
mazgaln nianlayarak ate ettim. Hayatmda ilk ve belki son defa olarak
dmana bir mermi atm oluyordum.44 te Bir Kurun balkl iir byle
domutur ki metni yledir:
Bir Kurun
Dmanlarla mesafemiz darald
Be, on sng boyu kadar yer kald.
Artk dnya bu sahadan uzakta.
O mselsel mezar gibi toprakta
Yeil lm sinekleri sakindi.
imize mevtin heybeti sindi.
Bir an baktm ileriye mazgaldan:
Ynlarla phtlanm, donmu kan,
Paralanm eski yeni cesedler,
Birer kle gibi kemikler, etler;
Burda bir kol, orda bir ba, bir bacak..
irkin lm srtmt rplak.
Her tarafta gmlmemi ehitler,
Kanla donmu, heykel olmu yiitler..
Bamzda bomba, tfenk top sesi,
Alnmzda sanki mevtin nefesi.
Nalardan tten mthi bir koku
Brakmad bende ne his, ne korku
43 brahim Aleddin, Bir Kurun, anakkale zleri, s. 29.
44 brahim Aleddin, anakkale zleri, s. 28.
308
Dimamda o kokunun skleti,

T iimde dman kni, nefreti;
Bir an iin ahsiyetim deiti;
Bu yaptm bana uzak bir iti:
Vah olmu, susamtm ben kana;
Nian alp ate ettim dmana.
Nereye gitti bilmiyorum bu kurun;
Fakat imdi taan ruhumun
Buhrann nefretini dkmtm;
zlmt t iimde bir dm.
Gitti birden o arlk, o ftr;
Vicdanma doldu geni bir huzur..
***
h ey dman! Sen beni ok incittin.
Milletime aid her bir mdin
nnde sen, btn gayzn, kininle,
Benimkini beenmeyen dininle
Sen dikildin! Ben mftakir ve harab;
in iin ektim pek ok zdrap.
Beni yle tanttn ki cihana
Trkm diye bazen dtm hsrana.
Dolatm her ehrinin izinde
Okuduum her cildinin iinde
Bana aid bir kin duydum ki zinde!
te gayz, kini dolmu ruhumun
Sana kar hlasas, bu kurun...45
2.5. Mehmed avu(lar)
Komutanlardan sonra alt rtbelerden avu veya onba rtbesine sahip askerlerden bazlar, kimi edebi metinlerde ismen zikredilmektedir. Bu balamda
denilebilir ki Mehmed avu ismi ne kar. Ancak hemen belirtmek gerekir ki
anakkale Muharebelerinde birok kahraman Mehmed avu vardr. Hatta anakkale Muharebelerinin btn kahramanlar Mehmetiktir. Bununla beraber, knyeleri ve ksmen biyografileri hakknda da malumat sahibi olduumuz anakkale
Muharebelerinin Mehmetiklerinden Mehmed avuun isminin ne ktn
gryoruz.
anakkale Muharebelerinde isimleri basna ve edeb metinlere yansyan Mehmed avutan biri anakkale/Bigal Mehmet avu, biri Krehirli Mehmed avu,
45 brahim Aleddin, Bir Kurun, anakkale zleri, s. 28-30.
309
mer akr
biri de Bombac Kadir olu Mehmed avutur. Bombac Mehmed avu dmann
att el bombalarn patlamadan geri dman siperlerine atmakta byk maharet
gsterir ve bylece nam duyulur. Yine bir gn dman tarafndan gelen bombay geri
atmak isterken bomba elinde patlar ve sa kolunu kaybeder. te bu kahraman asker
hastaneden komutanna yazd mektupta yle der:
Sa kolumu kaybettim zarar yok sol kolum var. Onunla da pek l i grebilirim. Beni mteessir eden yine ktama iltihakla dmanla arpmama
mni olan ey yaramn henz iltiyam bulmam olmasdr. Hastahneden
kurtularak hlen harbe itirak edemediim iin beni mazur grnz afv ediniz muhterem kumandanm.46
Krehirli Mehmed avu ise blnn komutannn ehit olmas zerine bln idaresini alarak dmann zerine sng hcumu yapar ve bylece dman
siperlerini igal eder. Bunun zerine ald tepeye Cesarettepe, zapt ettii siperlere de
Mehmed avu Siperleri ad verilir. te bu kahramanlk dllendirilerek Mehmed
avuun rtbesi temenlie ykseltilir.47
Bigal Mehmed avuun kahramanl Mustafa Kemal Paann da belirttii gibi
yledir: Seddlbahir blgesine karma yapan ngiliz askerlerine kar Mehmed avu takm ile byk mcadele eder. Bu srada bir ara Mehmed avuun tfeinin
mekanizmas bozulur. Ancak o buna aldrmaz. Zira bu kez de dmana tala saldrr
ve bu srada bandan ve gsnden yaralanr. Mustafa Kemal Paa, bu kahramanl zetle anlatarak Mehmed avuun madalyayla veya baka biimde dllendirilmesini talep eder.48 te Mehmed avua takmna rnek olan bu kahramanl
sebebiyle Mlazm yani Temen rtbesi verilir. Aadaki Mehmed avu balkl
iirler Temenlie terfi eden Mehmed avu(lar)n kahramanlk ve fedakrlnn o
gnlerde msralar dkldn gstermektedir. Cephe gerisindeki airleri harekete
geiren, bu kahramanlklarn devrin gazetelerinde de akis bulmas olsa gerektir. Aadaki iirler sz konusu kahramanlklarn hem entelektel ediplerin hem de halk airlerinin dikkatinden kamadn gstermektedir. Zira, iirlerden ilki I. Dnya Harbi
ile ilgili eitli iirler yazp bunlar Harbin Etrafnda isimli kitabnda toplayan Fuat
Hulusiye, ikincisi de yine bu harple ilgili eitli destanlar sylemi olan Mehmed
Kemaliye aittir.
46 Ali Fuat Bilkan-mer akr, (haz.), Harp Mecmuas, Kaynak Kitapl, st., 2004, s. 98.
47 Geni bilgi iin bkz. Cemalettin Yldz, anakkale Cesarettepe Kahraman Krehirli Mehmet
avu,
http://www.geliboluyuanlamak.com/189_1915-Canakkale-Cesarettepe-KahramaniKirsehirliMehmet-Cavus----(-Cemalettin-Yildiz-).html, 14.09.2014.
48 ATESE Arivi; Ar. No. 6/1666 Kls. 4669, Dos. H.12, F.1/75ten nakleden Asker Kahramanlar, Genelkurmay Basmevi, Ank., 1987, s.27.
310
Mehmed avu
Balkanda ald yaralar bulmu iltiyam,
Lkin onulmayan yara kalmt snede;
Mehmed avu muharebeden almamt km.
Mehmed avu bugn asl en hin ve den
Dmanla kar karya.. Ey Rabb-i intikam!
Mehmed avu kavutu bu yd- bihnede
Mehmed avu bugn olacak vsl- meram.
Tebrik ederdi bylece hep, kendi kendini.
*
Dman u karki tepeyi tutmak istiyor;
Biz saken bu maksada ermek biraz uzak!
Biz bir blk fedileriz: Haydi! Sng tak!
Trkn elinden yle yer almak, efendi, zor!
Bir hamlede hemen ileri! - evk azme bak?
Altm kadar yiitti btn anl mfreze,
Birka blkle etti yiite mbreze,
Tevf kini yiitlere verdi Cenb- Hakk.
*
Gayretle trmanb tepeye gn gece,
Dar bir siper iinde susuz, a ve uykusuz,
Uratlar mdfaa emriyle gizlice.
Drdnc gn hcum ve taarruz.. fed-y ser..
Lkin netcesinde byk, anl bir zafer..
Mehmed avula elliden az kahraman nefer
Yzlerce dman srerek trumar eder;
Avdetle sonra, bekler o mevkde kaygusuz.
*
Mecrh iken, kumanda banda, bil-ftr
T ktas gelinceye dek sbit mekn
Kalm ve ordunun, vatann mbtehic, fahr
kran ve ihtirm nnde dahi metn,
Bir lahza duymak istemiyor nahvet gurr
Her kim olayd byle yapard diyen odur
Mehmed avu.. O imdi mlzm; fakat siper
Mehmed avu iin ebed satr- pr-zafer
*
Mehmed avu! Mlzm Efendi! Vatandam!
Eshb- tc devleti yd eyleyen eder,
Mesd eden fakat beni destn- himmetin
311
mer akr
Mehmed avularn.. o dilrn- mmetin

Yd- fezilindeki lezzet cihan deer
Mehmed avu! Benim yiidim, kyl kardeim!
Harbin -ki ite dmanmzdr msebbibi Bir n var: Senin gibi gz menkb.
Var ol! Cihn- sdk hamiyyette sen yaa!
Bir lem-i safdr o, cn cihan deer
Olsun sana mbrek hurrem bu ho zafer.
Millet bu kahramanlna kir-i ebed
Bir armaan- airi, lutfeyle klma red:
Yd- hamsetin kalacak dehre ber-gzr
Ulv ecatinle merref bu kr zr.
Mehmed avu! Varol! Yaa! Sen slimen yaa!
ili, 26 Haziran 133149
anakkale nnde Dmana Kan Kusturan Arslan Yrekli Kahraman
Mehmed avuun Mdfaa-i Vatan Destan
Mehmed avu rne
Meydan okur dmana
Arslan cesur kahraman
an vermitir cihana

Bitti Trkn saburu
Verdi ecel raporu
Oldu kurban denize
Fransz, ngilizin vapuru
anl toplar savruldu
ler imdi doruldu
Karpuz gibi vapuru
Alt stne evrildi
Ald sarho demini
Krd namus camn
ngiliz Fransz gemisi
Oldu balk emini
49 Fuat Hulusi, Mehmet avu, kdam, Nu. 6607, 27 Haziran 1331 / 10 Temmuz 1915.; Harbin Etrafnda, Matbaa-i Ahmed hsan ve reks, st., 1331, s. 28-30.
312
Kuyruk bular serseri

Girmek ister ieri
Akdeniz batan baa
Oldu ngilizin mezar

ngiliz, Franszn gayreti
Gib etdi hreti
anakkale nnde
ti ecel erbeti
1
Mehmed avu kahraman bahadr arslan
Titretti kahraman btn dman
Yaasn fedakr arslan kahraman
anl askerlerimiz vatan arslan
2
Askerlik nimet bu l ocak
Bugn iin kahraman vatana ancak
Hill-i l-i Osman mukaddes sancak
Bu sancak- lnn zaferidir n
3
Grnce fedakr kahraman arslan
Srayp yerinden frlad heman
Dedi arkadalar gelmitir kurban
Yal kl tfnn geldi zaman
4
Mehmed avu dedi ki ne iin geldin
Ecelin mi geldi kudurmu saldn
Trk fedakr l m sandn
Kudurmu alak vahi hayvan
5
ngiliz karnda Trkn askeri
Can alc fedakr arslan her biri
Ne cesaret ngiliz girdin ieri
Hesap etmedin mi gelecek tufan
6
Hlya manevras uymaz pazara
Girdin demir embere ey yz kara
midin boaz amma dtn mezara
Boaz paparas yangn meydan
Mehmed Keml, anakkale nnde

Dmana Kan Kusturan Arslan Yrekli Kahraman Mehmed avuun
Mdfaa-i Vatan Destan, Necm-i stikbal Matbaas, st., 1331, 1s.
313
mer akr
7
Bataryamz dmana ateler sat
Bu dehet atee dmanlar at
Takati tab olup durmayp kat
Dmanlar gzden oldu nihn
8
Yetiip kahraman yakadan tuttu
Toplayp onlar nne katt
Kurtaran cann sandala att
Atlayp kurtard korkudan can
9
Osmanl klnc hi kana doymaz
Klnlar intikam hi hatr saymaz
Hlyanz ngiliz pazara uymaz
Krkanbar tohumu akl nisvan
10
Trkler grltye pabu brakmaz
Vatan yavrular lmden korkmaz
Sahib-kran kahraman ardna bakmaz
Vatann gzide fedakr r merdn
11
Akdeniz ngilize bir mezar oldu
Btn dnya bu sene yzne gld
Gemilerin ngiliz deniz dibini buldu
Selamet bir kede buldu liman
12
mr hitam buldu vadesi yetti
il yavrusu gibi dalp gitti
Ecel uzatp urgan att
Tuttu yakandan evirdi yelkeni
13
ngiliz Franszn eridi ya
Nallar att dnd aa
zld dmann dizinin ba
Can ocandan kesildi derman
14
Felaket zincirleri boynuna takt
Yelkenleri ngiliz suya brakt
Emdikleri st burnundan akt
ekildi derman kurudu kan
314
15
Kazdklar kuyuya akbet dt
Felaket dalgalar boynundan at
Karadan deryadan yand tututu
Her iki taraftan Osmanl att trpan
16
Kahbelikte ngiliz yoktur akrann
Yorulmu mayanz byle vicdann
Vaden hitamdr geldi zamann
Boyladp gnderen ecel kervan
17
Mdfi kahramanlar toplar att
Atlan toplar yakadan tuttu
ngilizin vapuru top alt gitti
Teker meker vapur boylad ummn
18
Akdeniz oldu mezar oca
Hortlaklar ard ke buca
Ne tarafa evrildi ise yedi daya
Acs bandan patlad taban
19
yz otuz te muzaffer destan
Toplarmz anl mdfaa-i vatan
Kyamet oca bu byk tufan
Dmanlarn bana klnc kalkan
20
Keml ehl-i slam ittihad oldu
Urbn- kabil cihada geldi
lem-i slmn yzleri gld
Mehmed avu fedakrn anl destan50
Sonu
Trk harp edebiyatnda zellikle de zaferle neticelenen savalarda yararllk gsteren komutan(lar)dan ziyade genel olarak Mehmetikten ve onun kahramanlk ve
fedakrlndan bahsetme ynnde ortak bir anlay sz konusudur. Bununla beraber
savata nemli rol oynam farkl rtbelerdeki baz askerlerin isimleri edeb metinlerde zikredilmitir. Bu balamda anakkale Muharebeleri srasnda da genel olarak bu
anlayn hkim olduundan sz etmek mmkndr.
50 Mehmed Keml, anakkale nnde Dmana Kan Kusturan Arslan Yrekli Kahraman Mehmed
avuun Mdfaa-i Vatan Destan, Necm-i stikbal Matbaas, st., 1331, 1s.
315
mer akr
anakkale Muharebeleri ile ilgili zellikle harp gnlerinde yazlan iirlerde genel olarak askerin kahramanlk ve fedakrl, vatan, millet, bayrak sevgisi, ehitlik
arzusu gibi trl duygu ve dnceler dile getirilmitir. Bunun yannda baz iirlerde
sz konusu savata rol oynayan kimi komutanlarn ismi gemektedir. zellikle 19151918 aras yazlan iir metinlerine baktmzda bakumandan olarak devrin Padiah
Sultan Mehmed Readn, Bakumandan Vekili Enver Paann, Anafartalar komutan
Mustafa Kemal Paann, Cafer Tayyar Paann ve Mehmed avuun ad yer almtr.
anakkale Muharebeleri srasnda Harbiye Nezretinin anakkale Cephesine
gnderdii air ve yazarlardan ahslar yerine askerin genel baarsndan sz etmeleri
ynnde tavsiyede bulunulmutur. Ancak sava srasnda yazlan iirlere baktmzda Enver Paann isminin iirlerde daha ok zikredildii grlmektedir. Bu durum
bir yanyla eliki bir yanyla da ordunun komutan olarak tabi grlebilir.
iirlerde ahslar zikredilirken Ziya Gkalpin Enver Paa ile ilgili iiri dnda
ok fazla bir mbalaaya kalmad, daha ziyade ahslarn eitli vasflarndan ve
cephedeki yararllklarndan bahsedildii anlalmaktadr. Askeri tarih asndan ne
kmamakla beraber Caffer Tayyar Paa gibi ahsiyetlerden iirlerde bahsedilmesi
harp edebiyat metinlerinin tarihin zaman zaman ihmal ettiklerini anmadan gemediini gstermektedir.
Mehmed avu ile ilgili iirler gstermektedir ki devrin airleri, cepheden basna
akseden alt rtbedeki askerlerin kahramanlk ve fedakrln nazmetmeyi ihmal etmemilerdir. Btn bu metinler bize anakkale Muharebelerinin komutanlarndan
kimlerin edebiyatta akis bulduunu renmemize imkn vermektedir. Elbette daha
baka almalarla burada ismi gemeyen ahsiyetler de ortaya karlacaktr. Ancak
hemen belirtmek gerekir ki anakkale Muharebelerinin asl kahraman birok iirde
isimsiz olarak anlatlan ehitlerdir. Aslnda onlarn yaptklarn da kelimelerle anlatmak mmkn deildir. Biz de Akif in iirini bitirdii msralarla yazmz noktalayalm:
Ey ehid olu ehid, isteme benden makber,
Sana unu am duruyor Peygamber.51
51 Mehmed Akif, Asmdan Bir Para[ anakkale ehitlerine], Sebilrread, C.24, Nu.608, 10 Temmuz
1340.
316
anakkale Cephesinin Lojistik Desteklenmesi, Barbaros

Zrhlsnn Batrl, Gverte Albay Nevres Tmerin
Yaynlanmam Beyanlar
Murad HATP*
irinci Dnya harbinde anakkale Cephesi anakkale Cephesi eitli lojistik yollar vastasyla desteklenmitir. Lojistik destek iin en ksa yol stanbul-anakkale Boaz deniz yoludur. Ancak bu yolda birok engel bulunmaktadr adeta bir lm
geididir. Lojistik sevkiyat cephe iin hayatidir ve rotalar zerinde eitli mnialarla
karlalmtr. Osmanl Kuvvetlerinin Marmara denizindeki kayplar lojistik ikmal
malzemeleri haricinde insan kayb olarak da artc miktarlardadr. Bunun yan
sra zellikle Turgut Reis ve Barbaros zrhllarnn lojistik destek salamakla beraber
karadan artma at destei, siperdeki Trk kuvvetlerine rahat nefes aldrmtr. 8
Austos 1915 sabahnda anakkale Boazna intikal seyrinde iken boazn Marmara
medhali yaknlarnda ngiliz denizalts E-11 tarafndan torpido at ile batrlmtr.
Lojistik nakliyatn nemli bir aktr olmu Barbaros zrhlsnda grevli komutanlarn imdiye kadar yaynlanmam hatralarndan bat olay ve lojistik nakliyatn
hangi g koullarda devam ettii ynetimi British WO ve Dz.K.K. ariv kaytlarnda
belirtilmektedir. 1960 ylnda ebediyete intikal eden merhum Gverte Albay Nevres
Tmerin olay nakleden hatrat olu mteveffa Oramiral Nejat Tmer tarafndan
kaydedilmitir. Bu anlar batma olayn deiik bak asndan ve yaayan ahidi birisi tarafndan anlatlmas tarihi olay biraz daha aydnlatmaktadr.
Lojistik Nakliyat ve Birlikler
anakkale Mstahkem Mevki Komutanl, 5 nci Ordunun kurulmasna kadar

anakkale Boaznn gvenliini salamaya almtr. Mevki Komutanl, 6 Austos 1914 tarihinden 25 Mart 1915e kadar, 9 ncu piyade tmeni de emrinde olduu
halde, dorudan Bakomutanlka bal idi. 9 ncu Tmenin lojistik destek birlikleri,
*
Dr, Harp Akademileri retim yesi.
317
Murad Hatip
3 nc kolordu komutanl tarafndan yukarda belirtilen tmen emrine verilmiti.

Mstahkem mevki birliklerinin byk ksm, bar zamannda var olan ve genelde
yer deitirmeyen birliklerden olumutu. bu nedenle ordu birliklerinin ihtiyac olan
ikmal maddelerinin depo edilmesine gerek duyulmasna ramen, baz sebeplerle bu
tam olarak yerine getirilememiti.
1915 Mart aynda anakkale Mstahkem Mevki Komutanl ve 3 nc kolordu
lojistik birimleri unlardr;
anakkale merkez olmak zere Okularda, Yaclarda, Kepezde, Kalvert
iftliinde ve Eceabatta bulunmakta idi. 5 nci ar erzak kolu ile 5 nci yinelemeli
(develi) ar erzak kolu ve 6 nc yinelemeli ar erzak kolu anakkalede idi. ayrca iki
ar erzak kolu Mstahkem Mevki Komutanl emrinde bulunuyordu. Bunun yan
sra 19 ncu Tmen lojistik destek birliklerinden olan 4 nc hafif ve ar erzak kollar
Eceabatta 11 nci tmen lojistik destek birliklerinden 4 nc ar ve 6 nc hafif erzak
kollar ile ekmeki takm Ezinede, 5 nci hafif ve 8 nci ar erzak kollar Bayramite,
2 nci ve 3 nc kolordu komutanlklar lojistik tekilat iinde yer alan 2 nci ve 3 nc
ar erzak kollar ile 2 nci ve 3 nc hafif erzak kollar Geliboluda, 1 nci ar erzak kolu
Bayrkyde, 1 nci hafif erzak kolu Markopluda bulunmaktayd. 3 nc Kolordunun
ayrca Tekirda ile Geliboluda ambarlar ve imalathaneleri vard.
Balkan Savanda uygulanamam olan menzil hizmetleri ynetmelii seferberlik ilan ile birlikte yeniden ele alnm ve 5 Austos 1914te bakomutanlk menzil
genel mfettilii kurulmutur. Bunu Ordu Menzil Mfettiliklerinin oluturulmas
izlemitir.
Menzil Genel Mfettilii 5 nci Orduya gnderilecek cephane, erzak ve dier
malzemelerin birletirilerek mevcut ulam imknlaryla nakledilmesinin organize
etmiti. Bylelikle sava gemilerinden, iskele depolarndan ve kara menzil aralarndan nasl faydalanlacan belirleyerek ikmalin tek elden yaplmasn salam ve
herhangi bir karkln domasn nlemeye almtr.
Ordu birliklerinin be snf ikmal maddeleri tedarik ve datm menzil genel mfettilii ile koordineli olarak yrtlmtr.1
anakkale Boazn denizden forsalayarak gemeye alan Mttefik Kuvvetler
donanmas 18 Mart 1915 tarihinde hezimete uraynca, 25 Nisan 1915 tarihinde Gelibolu Yarmadas na karma yaparak kara harektn balatmlard. Harp ekli olarak kara savalar, esneklii olmayan, srekli bir cephesi var olan bir sava tr olduu
iin herhangi bir tarafn yenilgisi olana dek srmektedir. anakkale Kara Savanda,
oluan cephenin sreklilii iin her iki tarafn da insan ve malzeme ikmaline ihtiyac
1
318
Atakan, R., 1990. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Muharebeleri dari Faaliyet ve Lojistik. inde anakkale Muharebeleri 75. Yl Armaan. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar. s. 144
anakkale Cephesinin Lojistik Desteklenmesi, Barbaros Zrhlsnn Batrl...
vard. Osmanl asndan lojistik nakliyatn kesintisiz devam etmesi mutlak artt.2
ngiliz ve Fransz Donanmasnn Boaz geme giriimleri zerine anakkale Blgesindeki birlikler oalm ve 5 nci Ordunun gereksiniminin karlanabilmesi iin
27 Mart 1915 tarihinde Geliboluda 5 nci Ordu Menzil Mfettilii kurulmutur. 3
5. Orduya yiyecek ve malzemelerin nakli byk zorluk gsteriyordu. En yakn istasyonu Trakyadaki Uzunkpr idi. Bu istasyon, Ordu kararghna
yaya yry ile 7 gnlk mesafedeydi. O zamanlar ordunun nakliye kamyonu yoktu. kz arabalar, deve kollar ve mekkre ile pek az ey tanabiliyordu. Bu sebeple Marmara zerinden deniz yolu ile nakliyat bir zorunluluk
mudur ngiliz ve Franszlarn Marmaraya soktuklar denizaltlar engellemek
istiyordu. Trkler iin en byk talih dman denizaltlarnn bu ii baaramamalaryd yoksa 5. ordu alktan lrd.4
5 nci Ordu Menzil Mfettiliinin 14 Mays 1915 tarihindeki kuruluunda 2 cephane deposu, 4 erzak ambar, 6 nokta komutanl, 1 hamal taburu, 9 kz kolu, 16
eek kolu, 7 deve kolundan ve eitli salk tesis ve tekillerinden kuruluydu.5
Balangta Geliboluda greve balayan bu mfettilik, muharebelerin younlamas ve hizmetlerin artmas zerine kararghn ilk kademesi ile Akbaa, geri kademeleri ile de Lpsekiye intikal etti.
Cephedeki Birlikler ve Lojistik Nakliyat Yollar
Osmanl ordusunda ise; 18 Mart deniz zaferinin kazanlmas dneminde anakkale blgesinde yaklak 30.000 kii toplamndaki bir kara birlii bulunmaktayd.
Cephe komutanlna getirilen Liman von Sanders komutasnda, karada dmann
hazrlklarna paralel olarak byk bir askeri hazrlk ve eitim yaplmaya alld.
8,5 ay sren savan sonuna kadar buraya getirilen asker says 11 kat byyecek ve
salanan birlikler 350.000e ulaacakt. Bu kadar byk asker nakliyatnn yannda o
askerin kullanaca, giyecek, yiyecek, cephane silah, ara ve malzeme nakli ihtiyac byk bir deniz yolu nakliyatn da vazgeilmez klyordu. Ordunun baars iin
Marmara Denizinin kontrol altnda tutulmas mutlak artt. Gelibolu yarmadasndaki Osmanl kuvvetlerinin her bakmdan ikmalini salayacak nakliyat iin 4 yol
bulunmaktayd;6
2
3
4
5
6
alar, H., 2008. anakkale Deniz Savalar 1915 stanbul: Deniz Basmevi, s.3.
ATASE, 1996. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekt V. Cilt, 1., 2., 3.
Kitaplarn zetlenmi Tarihi. Ankara: Gnkur. Bk.l. s.235
Sanders, Liman V., 1968. Trkiyede 5 Yl, stanbul: Burak yaynevi, ss.94-95
anakkale Savalar. anakkale Aratrmalar Trk Yll, Say 1. 2003. s.115.
(UKNA.IDC, 1915, s.3) Ayrca bkz. (Gnkur.Bk.l, 1996, s.269) ikmal yolunu aadaki ifade ile belirtiyordu ; *stanbul -anakkale deniz yolu, *Uzunkprye kadar tren ve buradan Kean yolu zerin-
319
Murad Hatip
stanbul-anakkale deniz yolu,
stanbul-bandrma deniz yolu ve Bandrmadan anakkaleye kara yolu
- Uzunkprye kadar tren ve buradan Kean yolu zerinden Bolayr ve

Geliboluya giden yry yolu,
- Karadan boazn Anadolu yakasna ve oradan Rumeli yakasna aktarma
yolu. 7
Ancak Osmanl Donanmas btn gcyle bu nakliyat hatlarna ynelmek
imknn kullanamyordu. nk anakkale kara muharebeleri srasnda Osmanl
deniz kuvvetleri, esas olarak Karadenizde harekt yrtmek zere tertiplenmiti. Bu
ikmal hattnn kesilmesi, 5 nci Ordunun harp gcn kritik bir duruma sokabilecekti. Mttefik kuvvetler tarafndan da aka bilinen bu nemli nokta, onlar denizaltlarn Marmaraya gndererek bir denizalt harbi yapmaya zorunlu klmt. ngiliz
imparatorluk savunma komitesi iin Haziran 1915 tarihinde hazrlanan raporda bu
gerekliliin hayatiyeti vurgulanyordu.8
Kafkas cephesine personel ve mhimmat nakli ile gemilerin yaktnn Erelide
takmr yataklarna bal olmas ve stanbulun bir Rus karmasna kar korunma mecburiyeti, Karadenizde donanmann harektn zorunlu klyordu. Dolaysyla
sadece bir ksm harp gemileri ile Osmanl Donanmas anakkaledeki grevlerini
yrtmek durumunda kalmtr. Buna ek olarak, stanbul-anakkale deniz nakliyatn devam ettirmek gibi hayati nemi olan bir grevi de stlenmiti. eitli kaynaklara
gre 7 ila 16 tmen kadar asker ile bunlarn malzemesi ve destekleyici lojistik nakliyat
deniz yoluyla yaplm, Geliboludaki kara savunmas iin ok byk katk salamtr.
Aksi takdirde bu nakliyat, tek tren hattna ve bundan sonra Kara bombardman tehdidi altndaki bozuk kara yollarna ve kan tamaclna dayanacakt, eldeki
aralarn azl da buna katlnca, durum anakkale savunmas iin olduka kritik bir
hal alacakt.
Denizden Lojistik Nakliyat ve Denizalt Harbi
Marmaradaki deniz nakliyat ve bu nakliyatn korunmas maksadyla Karadenizdeki mcadeleden tasarruf edilen 71 adet muhtelif tipteki gemi anakkaledeki
deniz savana katlmtr.
320
den Bolayr ve Geliboluya giden yol, *Karadan Boazn Anadolu yakasna ve oradan Rumeli yakasna
aktarma yolu.
Bingl, ., 2004. anakkale Deniz savalar 1915. inde anakkale Muharebelerinde Dost Ve Dman Lojistik Faaliyetleri . Ankara: Dz.K.K. ss.195-197 Ayrca bkz. (UKNA. ADM.231/14.NID.PR.,
1889, s.58) Baker Paa, (Valentine Baker) (18271887, ngiliz asll asker. Birleik Krallk, Osmanl
Devleti ve Msr devletleri hizmetinde komutanlk yapt.) 1878 ylnda Bolayr ile Gelibolu arasndaki
yolu amur deryas olarak olarak tarif ederken, toplarn nakledilirken yarya kadar amura gmldn ve atlarn bunlar amurdan karabilmek iin ok zorlandklarn belirtmektedir.
(UKNA.IDC, 1915, s.3)
Harekt esnasnda mayn ve denizalt mnialarna ramen 25 Nisan sabahndan

itibaren ngiliz, Avustralya ve Fransz denizaltlarnn Marmaraya geme abalar
olmutur. Bunlarn bir ksm anakkale boaz sularnda batrlm, bir ksm da teslim alnmtr. Ancak Marmaraya gemeyi baaran denizaltlar da kuvvetlerimize ve
lojistik nakliyatmza byk kayplar verdirmitir. ngiliz imparatorluk savunma komitesine Haziran 1915 te sunulan raporda lojistik hattn iki aylk srede denizaltlar
marifetiyle sekteye uratlabilecei vurgulanyordu.9
Denizalt hcumlar ile anakkale savalar srasnda; Osmanl Deniz
Kuvvetlerinin toplam kayb 21.000 ton tutarnda sekiz harp gemisi, Osmanl ticaret
filosunun kayb ise toplam 38.000 ton tutarnda buharl ve 200den fazla yelkenli/
tekne olmutu. Ayrca Cephede yaralanm bir askerin bir menzil hastanesine veya
stanbula nakli iin belirlenen sre toplamda krk sekiz saattir. Nakliyat hastanelerinde bekleyen yarallar hasta nakline tahsis edilmi irket-i Hayriye vapurlar veya yklerini boaltp dnmekte olan dier vapur, taka, mavna ve yelkenlilerle bata stanbul
olmak zere memleket iindeki hastanelere nakledilmitir.10
Buna karlk, itilaf devletleri 4 ngiliz, 3 Fransz ve 1i Avustralya bahriyesine
ait, toplam 5018 ton tutarnda 8 denizalt gemisi kaybetmi ve bir Fransz denizalt
gemisi de (390 ton) Trkler tarafndan ele geirilmiti.
Bakomutan vekili Enver Paann, anakkale muharebeleri sonunda donanma
komutanlna yollad takdirname, 5. ordu ve cephe komutan General Liman von
Sandersin teekkr telgraf, Osmanl Deniz Kuvvetlerinin anakkale nakliyatn ve
dolaysyla savunmasn salamada oynad rol belirten belgelerdir.
Barbaros Zrhlsnn anakkale Cephesinde Hizmetleri
200 e yakn gemi kaybmzdan biride Barbaros zrhlsdr. Sava gemileri kaybmz arasnda en nemlisi phesiz ngiliz ve Anzak kuvvetlerinin karma harektna
artma atlar ile byk zayiat verdiren Barbaros zrhls olmutur.
anakkalede sular iyice snmaya balamt. Osmanl Donanmas denizden
anakkaleyi takviyeye balad. Donanma II. Komutan Amiral Arif Bey 18 ubat
1915te Turgut Reis ve Barbaros Hayrettin Zrhllar ile anakkale Boazna gitti.
Burada Harp Gemileri sahilin ana demirlediler ve gzetleme postalarn artma
atlarna yardmc olmak maksadyla karaya gnderdiler.11
Barbaros ve Turguta, dman tarafndan Boaz zorland takdirde, Nara
Burnunda hazrlanan mevzide sabit (duran) istihkm gibi ate etmek iin vazife ve9 (UKNA.IDC, 1915, s.3)
10 Erdemir, L., 2012/1. Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. say 15, s.95.
11 Langensiepen, Bernd, ve Ahmet Gleryz. The Ottoman Steam Navy, 1828-1923. London: Conway
Maritime Press Ltd, 1995. ss. 32-33
321
Murad Hatip
rilmiti. Bu iki geminin Nara Burnu kuzeyine paralel olarak yaslanmalar iin tertibat
da alnmt. Normal olarak geminin kazanlar bombardman esnasnda yaklmazd
fakat sonradan denizalt tehlikesinin artmasndan dolay stim her an harekete hazr
olmak iin tutulmaya baland. lave bir koruma nlemi olarak yzer engel olarak
stimli gemiler yerletirildi. Gemilerin olas denizalt saldrlarna kar gvenlik olsun
diye, sancak bordolarna, ykl ticaret gemileri de demirlemiti. Bu tertibat birok
zamanda tecrbe edildi.12 skdar Gemisi
Mart aynn balangcndan itibaren bu grevi, Queen Elizabeth Gemisinin mermileri tarafndan batrlana kadar yerine getirdi.13 kartma gn olan 25 Nisandan
itibaren gemiler aras youn bir top muharebesi oldu. 27 Nisanda da ngiliz Gemileri
ile Barbaros ve Turgut Reis Gemilerinin top dellosu devam etti. Queen Elizabethin
toplarnn menzil stnl iki gemiyi uzaklamak zorunda brakt. Bu esnada ngiliz Gemisinin tek bir isabeti skdar Gemisini batrd.14 Bu gemi Scutari adyla
Oest Lloydun Gemisi iken 1914te ele geirilmesi sonunda Seyr-i Sefainin Filosunda
skdar ismiyle yer ald. Ayn yln Ekiminde Donanmann hizmetine verildi. 1915
Martnda Turgutreis ile Barbaros Zrhllarnn denizaltlarndan atlacak torpidolara
kar perde grevi yapmak zere anakkalede Kilya Koyuna demirletilmiti.15
25 Nisandan sonraki harekatlarda imentepede yaplan taarruzlarda baarya
ulaamayan ngilizler, Austos 1915 balarnda Suvlaya bir karma yapmlar, sahile
Anzak- ngiliz askerleri kartmlard. Suvlaya yaplan bu karma zerine ordu g
durumda kalm artma atlarla kartma yerini dvmesi iin zrhllarn bu blgeye
gnderilmesini istenmiti. Bu ii yapacak iki Turgut Reis ve Barbaros zrhllarmz
vard. Barbaros o srada stanbulda idi. anakkalede endirekt atla megul bulunan
Turgut Reis zrhlsn deitirmek zere grevlendirildi ve muharebeler ok sklat
iin Halite bulunan Barbarosun da acele olarak anakkaleye gelmesi emredildi.
Cephedeki Trk askerleri Barbaros Hayreddin Zrhlsnn dman zerine artma
atlarnn seslerini duyduka daha yksek istekle savarlard. Zrhlnn boaz tarafndan gelen top sesleriyle sanki Barbaros Hayreddin Paann kendi grlemesiydi.
Cephede kullanlan mermileri de gemiye yklenmesi emre dhil edildi. Hareketten
evvel ordu tarafndan gnderilen ok miktarda cephane yklendi, gemiye ayrca cepheye gitmekte olan birka karac subay da bindi.16 Cephane sandklarn yklemesi
hareketi iki saat geciktirdi. Sandklar kamaralar arasndaki alan tepeleme doldurmu12 (Engin 2004, S.20.)
13 (Langensiepen ve Gleryz 1995, ss. 32-33.)
14 ATASE BDH. No:1\35 Dlp.107, G.1.Dos.75. ayrca bkz. Besbelli, Saim. Birinci dnya Harbinde
Trk Harbi Deniz Harekat. Cilt VIII. Ankara: Gnkur.Basmevi, 1976. s.263.
15 Tutel, Eser . Seyr-i Sefain ncesi Ve Sonras. stanbul: letiim Yaynlar, 2000. s. 106.
16 Glen, N., Ocak 2001. Trk Bahriyesinin kiyz Yllk Tarihesi 1773-1993 anl Bahriye. stanbul:
Kasta Yaynevi, s. 302.
322
tu.17 Bu byk zrhl, denizaltlara kar korumasz olarak stanbuldan anakkaleye

kadar gidemezdi. e yarayan muhribimiz Zonguldaktan gelen kmr gemilerini
Rus Donanmasna kar korumak zere Karadenizde idi. bir muhrip Bandrmadan
cepheye asker tayan gemiyi koruyordu, bir torpido denizalt aryordu, dierleri de
torpillenen Peyk-i evketin yanndaydlar.
Bahriyeliler koca Barbaros zrhlsnn korunmasz anakkaleye gitmesinin tehlikeli olduunu belirttiler. Ordu komutanl bu zrhllarn dalardan tepelerden
artarak atlan ve dman gemilerini kartan ar mermilerinin cephedeki askerin
morali zerine byk etkisi olduunu askerin bu gemilerin arkalarnda olduunu
hissettike daha evkle savatn ileri srnce tehlike ve her trl risk gze alnd.
Barbaros Zrhlsnn Son Seferi ve Bat
Beinci ordunun lojistik malzemelerini de ykleyen Barbaros 7 Austos 1915 gecesi avara etti. Pruvasn18 anakkaleye ynelterek son seyrine kt. Trk Sanca
altnda saysz hizmette bulunan bu zrhl pruvasn anakkaleye evirdiinde bu seyirin son seferi olacandan habersiz makinelerine yol verdi. zellikle, zrhlda kara
kuvvetlerine ait binlerce bomba, mermi gibi kymetli eya ve fazlaca miktarda para
da vard. Tad malzemenin yan sra operatif ve taktik adan ok nemli olan bu
geminin yannda koruyucu olarak sadece kk Sivrihisar torpidobotu vard. Hz bu
grevi yapmaya yeterli gelmeyecek derecede az olan 97 tonluk bu kk torpidobotu yerine daha uygununun seilmesi gerekirdi. Gece seyri olduka sakindi denizalt
tehdidine kar tm personel alestayd.19 Marmara denizini, her zaman olduu zere,
gemiyi karartarak geceleyin geildi.20 8 Austos 1915 sabah rzgrn srati ve denizin durumu artt.21 Fakat ge hareket edildii iin Bolayr nlerine gelindii zaman
ortalk aydnlanm ve gne domak zereydi.22 Denizin stndeki kpkler denizaltya hcumu avantaj salayacak ekildeydi. Denizaltnn periskobunu veya torpido
izini bu durumda tespit hemen hemen imknszd. Bu yzden gzcler arttrld.23
O zamanki taktiklere gre denizalt hcumu daha ok sahil tarafndan artmacal
olarak yapldn biliniyordu, gzclerin ou sancakta,24 yani kara tarafnda bulu17
18
19
20
21
22
23
24
Engin, F., 2004. Fahri Enginin Hatrat. Ankara: Dz.K.K.l Basmevi, ss.21-23.
Pruva: Bir teknenin n tarafndan ileri istikameti.
Alesta; Hazr olmak, bir eylem iin hazr olmak, tetikte olmak.
(Engin, 2004, ss.21-23.)
Nutku, E., 1975. anakkalenin anl Tarihine Bir Bak. stanbul: zyurt Basmevi, s: 62-63.
(Engin, 2004, ss.21-23.)
(Nutku, 1975, ss.62-63.)
Sancak; Geminin, teknenin sa taraf
323
Murad Hatip
nuyordu.25 E-11 denizalts,26 uzaktan Barbarosu grm ve hcum iin sahil yann
seerek orada beklemeye balamt. Sabahn 5inde torpidosunu att.
Barbarosun gzcleri periskopu gremediler. Harita kamarasnda bulunan seyir
subay periskobu ve torpido izini grd bard zaman artk ok ge kalnmt.27
Torpido sancak tarafna isabet etti ve byk bir yara at. Buradan giren sular zrhlya
hafif bir eim verdiyse de, gverteye ylm bulunan cephane sandklar devrildiinden gemiyi dorultmak mmkn olmad ve koca zrhl yedi dakika iinde alabora28
olarak batt. Geminin mrettebat 700 den fazlayd.29 Ancak 51 subayla 347 er kurtarlabildi, 21 subay ile 237 er kaybedildi.30
Gverte Albay Nevres Tmerin Hatratnda Barbaros Zrhlsnn Bat
Gverte Albay Nevres Tmer bat olayn yaam ve aadaki ekilde nakletmitir.31
- Kamaramdaydm. Yatma yok tabii. Ceketimi kardm. Ranzaya uzanverdim.
- Akdenize mi kyorsunuz?
- Hayr, anakkaleye gidiyoruz. Yani Geliboludan evvel. Dalmz, yorgunduk nk 4 saat nbet, 4 saat istirahat. Senelerce devam etmi bu hal. Artk gna gelmi vaziyette uyumuuz. Ben deil, personel tabii. 750 mevcudun
yars ayakta, yars istirahatta. Hesap edin devam ediyor byle. Tam uyku
esnasnda, bir de baktm ki, top atlyor. Top ama 8lik toplar vard. Bizim
kamarann iinde kestane fiei patlar gibi patlyor. yle normal top at
deil. Yalnz, kestane fiei, bazen at pat gibi... O srada kalktm. Baktm, bu
hareket iyi bir hareket deil, yani, dman ile kar karya deiliz.
- Evet, o halde, bu at ne?
- Bu at... Dman denizalts bizi torpillemi, ba taraftan. Yara alm gemi.
Sancak tarafna, yatm haberimiz yok. Ben duymadm, benim haberim yok.
25 Nutku,, ss.62-63.
26 Halpern, P. G., 1995. A Naval History of World War I.. Annapolis: Naval Institute Press, s.66. ngilizlerin anakkale Denizalt Savalarnda Binba Martin Dunbar-Nasmith, komutasnda Osmanl
gemilerine byk zarar veren Denizalt gemisi.
27 Engin,, ss.21-23.
28 Alabora olmak; tekne, sandal vb. deniz aralar devrilip ters dnmek.
29 Besbelli, S., 2005. anakkalede Trk Bahriyesi 1914-1918. Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanl
Basmevi Amirlii, s.20.
30 Hore, P., 2006. The Ironclads. Londra: Southwater Publishing, s.119.
31 (E) Ora. Nejat Tmerin Denizde Geen tarihi Bir Olay Hakkndaki Kaseti ; Bu yaz; 1961 ylnda rahmetli olan Dz.Gv.Alb.Nevres TMERin grevli olduu BARBAROS zrhlsnda bulunduu srada
arky aklarnda seyir esnasnda Torpillenerek Batn kendi sesiyle anlatrken, alnm kasetin
daktilo edilmidir.
324
Tabii, haberi olanlar var. Ondan sonra, zaten giyinik vaziyetteyim. Yataktan
kalktm, kamaradan dar ktm. Kamaramdan dar knca benim nmdeki kamarada Mr. Fost diye bir Alman Yzbas vard. Makine Yzbas,.
Bu Alman Yzbas gndz mesela torpido hcumu, Denizalt hcumu dediler mi, doru yukarya kyor. Gverteye kyor. Tayyare geliyor dediler
mi gverte altna kayor. yle korkak bir adam... nce kendi kamarasnda,
lambay sndryor. Lumbuzu32 ayor nk adam, gece, havasz yatamad iin gece lumbuzu ayor. Yatyor o srada o adam, yani torpido yedii
zaman gemi sancak tarafna yatm yani bizim tarafmza doru, batmaz
vaziyette duruyor. Bunun kamarasna lumbuzdan su dolmu. Kamarasnn
kapsndan da koridora tam, sznt halinde. Tehlikeyi anladm. Gemi bir
kazaya urad. Peki ne yapmak lazm. Vazife yerime kotum. Ben o zaman
mstakil blk komutanym ve Barbarosta stemenim.
- Mstakil blk komutan m?
- Evet.... biraz alr diye bize vazife vermiler.... Hemen benim partimi topladm. Ve benim parti de vardabrandalar,33 serdmenler, porsunlar, ondan
sonra da benim, yani akgz blm tekil ediyor. Topladm ekibi evvela
stimbotlar mayna vaziyette hazrlattm. Tabii stimbotlar zaten hazr. Her
zamanki gemiyi terk emri verilir verilmez, onlar suya atlayacak ve onlara
tahsisli olan dier mensuplar da onlar alacak (sancak tarafndan geminin
duruyordu) ve gemiyi terk edecekler. O srada, ikampavyay hazrladk, filikalar hazrladk, tam vasatnda taretin yannda drt tane bidondan mrettep amandradan, bir sal biiminde yaplm cankurtaranlar vard, bunlara
da sra geldi onlar da alabandaya34 balanm vaziyette...
- Gemi o vaziyette duruyor, deil mi?
- Evet, olduu yerde duruyor. Bir hadde kadar. Yan yatm, o lumbuzlar yarya kadar suya girmi, yle duruyor. Ve yle on drt dakika durdu. Gemi on
drt dakika herhalde gemi batmayacak kanaati hasl oldu Arif Paa da.
- Arif Paa Donanma Komutan m?
- Donanma Komutan. Arif Paa Donanma Komutan. Muzaffer Bey35 de
gemi komutan. Muzaffer Bey, torpidoyu gemi yer yemez derhal yukar fr32 Lumbuz; Gemilerin i ksmlarn aydnlatmak iin bordalara ve gvertelere alm olan yuvarlak delikler. Lumbuz terimi bu deliklerin etrafna oturacak ekilde pirinten yaplm ieriye doru almas
salanan cam kapa ve i taraftan cam kapa kapatan ve madenden yaplm kr kapaklarn tmn
ifade eder.
33 Vardabandra; Deniz kuvvetlerinde gemilerde veya isaret istasyonlarinda gorunur muhabereden
sorumlu askerlerin sinifidir. alay sancaklari, simafor, isildak kullanarak haberlesirler. gemilerde
silistreyi(gemici dd) almakda grevleri arasndadr.
34 Alabanda; Bordann i ksm veya dmenin 35 ye kadar baslmas.
35 Adil, S., 1982. Hayat Mcadeleleri (Selahattin Adil Paa Hatralar). stanbul: Zafer Matbaas, s.214.
Selahattin Adilin kardei.
325
Murad Hatip
lyor, batan kara yapalm diyor iskele36 alabanda diyor... ey... sancak
alabanda diyor. O zaman Arif Paa yukar kyor.
- Arif Paa m kyor?
- Arif Paa kyor. Ne yapyorsunuz diyor. te vaziyet byle diyorlar, izahat
veriyor ona. Hayr, bu gemi batmaz diyor. Batarsak derin suda batalm. Bu
gemi batmaz diyor. skele Alabanda diyor bu sefer. skele Alabanda deyince gemi sancaa dnme, iskeleye dnme, torpido yarasnn at blme ilk
perdesi zayf ba tarafa, yedinci perde, o perde patlyor, bundan sonra altnc
perde, be, alt, yedi, sekizinci yani... Ondan sonra kmrlkler geliyor tabii,
kazan dairesi, velhasl patlaynca gemi ar ar balyor tumba olmaya. Biz
de o srada, vasat taretin yannda ve on sekiz askerde yanmda, bir sr naml bir gedikli subay, sallar zyorduk gverteye yatyoruz, hazrlamak iin
yani denize atmak gerekirse abucak denize atmak iin tam o andayz, gemi
bir baktk gidiyor.... Gemi gidiyor ama biz vazife ile alakadar olduumuz iin
geminin devrilme vaziyetini hissedemedik, hala biz iimize devam ediyoruz.
En tehlikelisi de bu yerdir. Geminin orta ksm, vasat taretin bulunduu yer
en tehlikeli yerdir.
- Vah Vah
- Bu ihtimaldir. Ama kuvvetli bir ihtimal.
- Bundan sonra efendim,
- Bundan sonra da, hibir ey yok derken eneme bir el yapt, kafam saa
evirdi, ama tutan yok,
- Allah Allah! Manevi bir kuvvet sizi itiyor.
- Ama bu ne kuvvet! yle bir kuvvet ki, enemin ayn vaziyette nasl tutuyorum ben, yle enemi bu tarafa evirdi. evirir evirmez, o anda bir de
baktm, gemi de gidiyor, gverte suya girmi yani byle girmi, vasat taret
platform da syle yirmi be santim yksek o platform da suya giriyor, gverte
kaybolmu. Ben grr grmez; dedim ki ocuklar hakknz helal edin, banzn aresine bakn. Baka ne yapacaz are yok ki.
- Hazrladnz o eyler?
- Tabii o durum, olduu gibi braktk ama hazrladk da yle braktk. Terk
edin emri verilmedi.
- Emir verilmedi mi?
- Ben o zaman iskele tarafna getim. Terk edin emri verilmedi. Denize atlamama imkn yok. Gemi nk sancak taraftan gemi sancaa batyor. Dev36 skele; Teknenin sol yars veya gemiye girip kmak iin kullanlan srme veya inip kalkan merdiven
326
riliyor yani. Geminin altnda kalacam yzde yz o zaman iskele tarafna

getim. Baktm ki bordada iskele bordas yksek. O zaman geminin gvertesinden denize atlamaya imkn yok. O anda aklma gelmi olacak ki, iskelenin
st tavasnn yanndan bacaklarm uzattm ki, iskele alabandaya alnmt.
Yalnz st tavas duruyordu. Kzak kayar gibi Bismillah dedim. Kendimi braktm. Artk tekiler ne oldu bilmiyorum tabii. Herkes kendi bann aresine
bakyordu. Helallemitik.
- Cankurtaran var myd?
- Yok, yok hibir ey yok. stmde beyaz ceket, siyah pantolon ayamda, o
akam Kasmpaadan alm olduum terlik vard, ayamdaki terlikler gibi.
Baka stmde hibir ey yoktu. Tabii byle kayyordum. Kayarken gzmde
kapal, evvela bam suya dokundu. Evvela bam suya dokununca gzlerimi
atm. O vakit, grdm manzara geminin zerime btn heybeti ile geldiini grdm. Gemi sancaa devriliyor, ben kendimi iskeleden denize atyorum. Gemi byle tumba olduu zaman tumbal vaziyette, gemi yalpa kua37
vardr, o zaman o yalpa kua insann ayaklarna tesadf ediyor ve beni
frlatyor oraya frlatyor beni, sancak tarafna Tabii ben de byle indiim
iin arkam eyde, evvela ayamdan suya girmi vaziyette deilim. Binaenaleyh arkadan gidiyorum. Frlatt iin gidiyorum. Kafam sudan ieride ite
o srada, baya korktum. Geminin altnda kaldm diye korktum. Geminin
o mahur manzaras bana o korkuyu verdi. Kurtulma imkan da yok artk
ama, ierisinde epey bekledim. Drt kula 38 veya be kula. O srada gzm atm. Su yutuyorum. Karanlk. Dedim, artk geminin altnda kaldm. O
karanlkta, biraz fazla derine girmiim ki karanlk grdm. Ama bir trl de
Azrail de can almaya alyor ama bende ona canm vermek istemiyorum.
Yani insan lmek istemiyor.
- Ka saat kaldnz?
- Saat yok ancak be dakika kadar suyun iinde dndm ve baladm.
Yukar kmaya yukar tehlikeli ana ne olursa olsun. Maksat boulmaktan
kurtulmak.
- Evet aresizliinizi anlyorum. Drt be kula denizin altna indiniz.
Herhalde?
- Herhalde ama tabii lmenin imkn yok.
- Anlyorum.
- Biraz yukar kmaya baladm. knca baktm, aydnlk olmaya balad.
Aydnlk olunca daha ziyade zevklendim. Hareketi fazlalatrdm. Ve ktm
37 Yalpa omurgas/kua: Teknelerin yalpalamasn azaltmak iin karina ksmna batan ka doru
uzunan omurga biimindeki knt.
38 1 Kula (fathom) = 2 yarda = 6 kadem = 183 cm
327
Murad Hatip
baktm tahmini yirmi be metre ileride yani gemi altst olmu demitim, alabora olmu gemi, toplar bacalar byle aa inmi. Geminin alt ste km
ama ben o srada geminin sancak taraf istikametinde yirmi be metre uzaa
dmm. Bir de tesadfen baktm ki, bizim atmak iin hazrladmz o
sallar var ya, drt tane fdan ibaret, o sallardan bir tanesi benim yanmda.
Evet Allahn yardm, hemen o sal yakaladm, derin nefes aldm. Sahile baktktan sonra, baktm ki sahile gitmeme imkn yok.
- Uzak
- Uzak deil sekiz on gomina ama benim iin uzak. Ne yapaym? Evvela
cebime baktm. Pantolonumun sa cebinde bir antam vard. antamda
Refahta39 ehit olan Yarbay Zeki IIN. Bana yirmi be kurua, ngiltereden
bir anta getirmiti. Ufak para antas. Onun ierisinde bir tane Osmanl
Bankasnn banknotlarndan vard. Be liralk bir kat. Btn servetim de o.
Baka hibir ey yok. Tabii, sahile gidemiyorum. Kurtulursam kimsem de yok.
Ne anne var, ne baba var. Hi kimsem yok. Binaenaleyh bir ey lazm olursa
insana, para nemli deil mi?
Yannda olsun para ki, yanmda olsun diye deil, ileride kurtulur karsam
ne giyeceim ne alacam zerime? Ka paran var diye cebime baktm, be
lira, ama denizin ierisinde yapyor insan bunlar. kardm o antam ve
pantolonun arka cebine koydum.
- Bo yere gitmesin diye tutuyorsunuz.
Yo, zaten can halatn tutuyorum. Ve arka cebin dmesini de ilikledim, pantolonun dmesini. imdi anta emniyette. Yani benim hayati servetim emniyette. Tam o srada, sama bir baktm, soluma bir baktm, denizin zeri
maher. Maher gibi, ana baba gn. Kimisi barr, kimisi Aman kurtarn
diyor. Avni vard. Avni, o da stemendi. Haskyl Avni.
Ondan sonra biraz daha zaman geti, benim bulunduum salda biraz dinlendik dibe gidip de dndm zaman tabi boulma derecesine gelmitim. O
39 Refah Facias, Birleik Krallka sipari edilmi olan denizaltlar ve uak filosunu teslim almakla grevli olan personeli tayan Refah ilebinin 23 Haziran 1941 tarihinde batrlmas olay. Trkiye, II.
Dnya Savandan nce Birleik Krallka gemi siparii vermi ancak savan balamasyla teslimat
gecikmiti. Trk-Alman Saldrmazlk Paktnn gndeme gelmesi ngilterenin gemileri teslim etmesini hzlandrd. Trkiye 1930lardan itibaren ngilizlerle karlkl yardmlama antlamas yapm
imdi de Almanya ile saldrmazlk aryordu. Her iki tarafta Trkiyeyi yannda istiyor hi olmazsa
tarafsz kalmamz arzu ediliyordu.Almanlarla olan yaknlama ngilterenin houna gitmediinden
Trkiyenin nceden sipari ettii denizaltlar, muharip ve uaklarn hazr olduunu bunlar almak
iin personel gnderilmesini istedi.Bunun zerine Trkiye, gemileri teslim alacak personeli Birleik
Krallka gndermeye karar verdi. Heyet nce deniz yoluyla Msra oradan da hava yolu ile Birleik
Krallka geecekti. 16s havac renci olmak zere 143 denizci ve havac hazrlanan REFAH ilebi ile
23 Haziran 1941 akam Mersin limanndan hareket etti. Msra giden asker personelin ve sivillerin
olduu Refah gemisi Kbrs dolaylarnda kimlii belirsiz bir denizalt tarafndan batrld; 168 kii
ld, 32 kii kurtuldu.
328
srada annem karma geldi. O da benden ya bir hafta evvel lm, ya da bir
hafta sonra....
- Siz o vaziyette urarken, sad, tabi...
- O gnk tarih, ya bir hafta evvel annem lm, ya bir hafta sonra. Onu
bilmiyorum. O gzlerimin nne geldi. Bir baktm, teki saln stne hcum
balad. Bir anda sal alabora oldu tabii, altst oldu. Muvazenesini bozdu.
Oradan birka kii bouldu.
Boulanlar grnce akllar balarna geldi. Saln stne birka kii ktlar,
yzme bilmeyenleri sala ektiler, bir dzen kurdular, ama halen benim bulunduum salda benden baka hi kimse yoktu.
- Uzaktasnz nk.
- Yo, yirmi metre mesafedeyim. Demek o biraz daha sular am. O doldu
benim bulunduum sala hcum balad, 90 kii kadar yani o sallarla, yekn
180 kii kurtarld.
90 kii almtk. Tabii 90 olduunu sonradan reniyoruz. lk kimin hatrna
gelir, 90 kii kurtaracamz hesapta yoktu. Benim bulunduum sala, hcum
balaynca, ben hemen ihtiyati tedbiri aldm. Grade (kurtarma halat) diye
bir halat var. erevenin etrafnda bir halat vard. Tuttum halat bir elimle
gcm var yok. O haldeyim. Bir elimi braktm ama, kendimi idare ediyorum. Herhangi bir ey olduu zaman halat yakalayacam. Tam o srada
bizim safta baladlar hcuma ve binmeye. Fakat bizim Sal idare edenler
vard. Aman diyen saa sola giden, uraya gidin buraya gidin diyen, kumanda edenler vard.
O saat, birisi boynuma sarlverdi. Evet, kuvvetli bir el boynuma sarlverdi.
Daha boynuma dokunur dokunmaz ben onu yakaladm. Ama yle mkl
duruma dtm ki ben, irice bir adam.
- Can havliyle sarlyor tabii
- Tabii tabii yle bir ey ki, hayat meselesi. Cann kurtarmak iin boynuma
sarlyor, nizamiyeli bir hava Yzbas idi. Katip snfna mensup. Giden paray o gtryordu. Barbarosa tayyarecilerin parasn yklenmilerdi. Ben o
adamdan boynumu kurtarana kadar akla karay setim tabii. Nihayet kurtuldum. Ama yardm ettiler.
O saln stnde bulunanlar da yardm ettiler. Adamcaz yukar, saln stne aldlar. Ben de kurtuldum. Bir de baktm ki adamn kafas yarlm. Kolu
krlm salam kolu ile sol koluyla benim boynuma sarlmt. Hi deilse
Allaha bin kr ki o da kurtuldu, bende kurtuldum.
329
Murad Hatip
Kim toplad oradan sizi?

Arz edeyim. Tam o sralarda da ya Samsun ya Basra, o kk muhriplerden
bir tanesi anakkaleden emir alyor ve stanbula hareket ediyor. Bizim istikamete gelince, bir arza olmu makinesinde, o arzay da telafi etmek iin
stop etmiler. Arzay ararlarken bizim torpido grltsn duymular. Hemen ortalk o zaman aydnlanmt. Sabah saat be, hafif bir beyazlk, hemen
arzay giderip doru bizim stmze yardma geliyorlar.
Bir telsiz falan yok mu?
- Hayr ne telsizi, yoktu. Orada bizim de yanmzda bir Hamidabat diye ufak
bir gemi vard, iki bacal, babylerden, o da ufack bir ey. Kimi kurtaracak?
Bereket versin o da kurtarm. Denize denleri toplam ama ona da saldran bir ngiliz denizalts vard.
(E-21) onu topluyordu. O felaketzedeleri topluyor. Onlar gtrrken, onun
stne hcum ediyorlar. O kadar melunluk etmi denizalt gemi kumandan.
- Onu ngilizler yapyor deil mi?
Evet, sonra o muhrip geldi, Samsun zannediyorum, o bizi kurtard. 1,5 saat
suda kaldk, 1,5 saat sonra Geliboluya geldik. Gemiden Gelibolu iskelesinden
sahile ktk. Akrabalarmdan bir tanesi asker olmutu. htiyat askeri Kamil
Efendi adl birisi. Babamn halasnn kocas. O da tepedeymi, Gelibolu srtlarnda. Ktas oradaym.
Barbarosun battn duyunca benim orada olduumu biliyor, beni aramaya
kyor, ben ktm, o Kamil Efendi ile karlatk. Aman diyor gemi olsun
diyor. Sen msaade et dedim, evvela vilayet binasna gideyim dedim.
Her taraf bombo, tahliye edilmi ehir zaten, memur, hi kimse yok. Gelibolu
vilayet konanda bir oda atm. Gne de km vaziyette. Bir dolap atm.
Dolabn ierisi sancak dolu irili ufakl filan. Kilitledim oday. Sonra amarlarm karttm, sancan bir tanesine sarldm, sktm sularn pencereye
astm, onlar kurusun diye bekledim.
Neyse pantolonum, i amarm kurudu. Tekrar onlar giydim ve ktm.
Kamil Efendi de zaten bekliyordu beni. Beraber gittik karnmz doyurduk,
orada bir orba itik. Adamcaz, Allah rahmet eylesin, nur iinde yatsn,
oradan ktk, geldik gemiye, bir de baktk ki maher!
Evet bizim arkadalarmz Muzaffer Bey kumandan, bizimde geminin kumandan, Arif Paa, ikisini de kartmlar baygn. Askerler upuzun tabii,
kollarnn stnde. Baygn vaziyette. Almlar. O zaman ben dedim ki Muzaffer Beye Efendim msaade ederseniz. Yarhisar Yarhisar m? Hangisi ise
bizleri kurtaran torpido, onunla stanbula gideyim dedim msaadenizle.
330
Canm Nevres, ne yapyorsun sen dedi. Daha imdi denizden ktn. Karadan
gideceiz dedi. Benle beraber gidersin dedi. Efendim ben msaadenizle denizden gideyim. Kara yolculuu sefaletini bilirim ben, bu memlekette.
- Doru.
- Bildiim iin, ee zaten eceli gelen, karada lr. Gittik. Ondan sonra byle
msaade etti bana. Ben mevcut olan kurtarlm askerlerimi grdm.
Mevcut askerleri topladlar ve Merkez Bl tekil ettiler. Bunlar bir Yzbaya teslim ettiler. Ve biz de o torpidoya girdik. Saat 12, 12ye 10 vard, oradan hareket ettik. Geliboludan stanbula geliyoruz. Mr.Laley gemi komutan
vard. Onla beraberdik. Geldik, kimisi kamara perdelerine sarlm, kimisi
bir entare vermi, Subaylar anadan doma, hem giyinmi, hem deil, siyah
pantolon ayanda beyaz ceket srtnda, amarlar srtmzda, terlikler ayamzda, yleydik.
Neyse Galata Rhtmna yanatk, akam stne doru, imdi o entare ile,
serseri kyafeti olan kurtulmu arkadalar arabalar almyor, arabalar serseri diye kabul etmiyorlar. Neyse polisler mdahale etti, yollarda arabalara
koydular, herkes evlerine gitti. Benim evim yok ki evime gideyim. Bir de baktm ki Celal Bey. O zaman Turgut Reisin ikinci kaptanyd. O gelmi eyden,
Steamboat tan.
Aman, Nevres gel dedi, biliyor bekar olduumu. Ben, dedi, banyoyu hazrlattm. Ama benim geleceimi bilmiyordu. Herhangi birisi iin hazrlatm onu.
Kamaran hazrlattm dedi. Doru gemiye gideriz dedi. Hi kimse ile konumazsn. Doru banyoya gidersin dedi. Banyodan ktktan sonra doru
yatarsn, dedi. Tecrbeli adam...
Gittik gemiye ktk. Hepsine, arkadalara falan mani oldu.
Hayr, konumak yok katiyen yok dedi. Ondan sonra banyoya girdim. Banyodan ktm, yataa girdim. Ertesi sabah uyanmm. Hi uyanmadan yatmm. Gzm atm zaman huuuu! Kalabalk kalabalk bir vaziyette,
bir de Bilal vard. Son zamanlarda Mecidiye Fenerinin ba musuhibi idi. O
adam geldi. Beni arayp bulmu haber alm, o da veli nimet vaziyetinde bir
adam. Neyse konutuk yle. amar ayakkab, btn ihtiyalarmz temin etti. Ondan sonra da tekrardan gemiye dndk, o da slaya gitti.
O zaman tekilat yok muydu? Bahriyeden sizi karlayan?
Ne karlayan? Karlayan Turgut Reisin ikinci kaptan. Bu macerada byle
bitti. Bitti.
331
Murad Hatip
Sonu
Sarkam harbi denizde kaybedilmi, anakkale harbi denizde kazanlmtr. ki
harbinde baarlar nasl denize balantldr? 7 Kasm 1914te Dou Cephesine Lojistik nakliyat gtren Bahr-i Ahmer, Mithat Paa ve Bezm-i lem Ereli aklarnda Rus arlk donanmas gemileri tarafndan batrld. Akabinde 4000 tonluk Derne
gemisi batrlnca cepheye erzak, melbusat, cephane, silah ve tehizat ulatrlamamtr. Sarkam harektnda baarszln nedenlerinden biridir. anakkale Cephesine her trl olumsuzlua ramen irili ufakl 200 geminin ngiliz denizaltlarnca
batrlmasna ramen denizden lojistik nakliyat srdrlm ve cephedeki baarda
byk bir yer tutmutur. anakkale Harektnda nispeten az incelenen konulardan
biride lojistik nakliyattr. Osmanl Donanmasnn personeli bu lojistik nakliyat iin
her trl fedakrlkta bulunmutur. Cepheyi denizden destekleyen en nemli gemilerden biride Barbaros zrhlsdr. Bu gemide grevli Nevres Tmerin bat olayn
vefatndan nce nakletmesi ve bunun aile arivlerinde kalmamas da deniz harektn
inceleyenlere farkl bir yol gsterecei muhakkaktr. Bu hatrat yaynlanmasyla tarihi
bir vesika hviyetiyle kaynaklar arasnda yer alacaktr. Benzer birok tarihi vesikaya
dnecek hatrat ya aile arivlerinde veya fertlerin belleklerinde kaybolup gitmitir.
Yakn tarihimize rehber k tutabilecek bu tr bilgi ve belgelerin aratrlp yaynlanmas nemlidir. rnein ayni gemide bulunan Fahri Engin hatratn kaleme alm
olmasna ramen, gemi komutan Muzaffer Adil veya Donanma II. Komutan Amiral
Arif in hatrat konusunda yazl bir yayn yoktur.
Barbaros Hayrettin Zrhls
332
anakkale Cephesinde Bir ngiliz stihbarat:

Sr Douhty-Wyle
Halil Ersin AVCI*
rk Milletinin kazand 18 Mart 1915 anakkale

Deniz Zaferinden sonra ngilizler bu yenilgiyi zafere
evirmek iin her trl asker unsuru seferber etmilerdir.
ngiliz basnnn olanca gcyle yapt Hasta Adam Osmanl propagandasna karn Trklerin kazand Deniz
Zaferinin izah gt. ngilterenin hzl bir zafere ihtiyac vard. Fazlasyla kmsenen dman grndnden
ok daha dili km ve ngiliz Donanmasna geit vermemiti.
anakkale Muharebelerinde ngilizlerin amac grnte basitti, anakkale Boazndaki tabyalar etkisiz
klarak stanbulun alnmas suretiyle Osmanl Devletinin sava d braklmas ve
Almanyann drt bir yandan sarlarak I.Dnya Savanda byk bir zafer kazanlmas1. Ancak bu gereklemedi.
ngiltere, anakkalede gsz addedilen dman veya beklenenden daha fazla

direni gsteren dmana kar konvansiyonel yntemler ie yaramadnda bavurduu bir ynteme bavuracak, Osmanl Devletini iyi tanyan istihbaratlarn greve
aracakt.
Sir Doughty-Wylie de bunlardan biri hatta en nceliklisidir. Bu dnemde ngiliz Sava Bakanl grevinde bulunan Earl Kitchener, ngiliz Deniz Lordu Winston
Churchill, anakkale Cephesi Mttefik Kuvvetleri Bakomutan General Sir Ian Hamilton ve Times, Sunday Times, Daily Mail bata olmak zere ngiliz medyasnn byk ksmnn sahibi ngiliz Medya Patronu Lord Nortcliffe ile Sir Doughty-Wylienin
*
1
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Anafartalar Eitim Fakltesi.
Marian Kent, The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, Frank Cass, Londra, 1996, s.158165.
333
Halil Ersin Avc
ayn zaman diliminde anakkale Muharebeleri ile ilgili kilit pozisyonlarda bulunmalar da asla tesadf deildir. Bu be isim anakkale Muharebelerinde ngiliz zaferi
iin son kez bir araya geleceklerdi. Son kez diyoruz nk Sir Doughty-Wylie, anakkale Muharebelerinin sonunu gremeden savata, Earl Kitchener veya Trkiyede
bilindii ekli ile Lord Kitchener da anakkale Muharebelerinden ksa bir sre sonra
lecekti.
Bu makalede anakkale Muharebelerinde grev yapan ve 25 Nisan 1915 Kara
karmasnn planlayclarndan Sir Doughty-Wylie, ngiliz istihbarats kimlii ile
anlatlacaktr. Bu adan konunun daha iyi anlalabilmesi iin ilk olarak anakkale
Muharebeleri ncesindeki ngiliz istihbarat yaplanmasn ana hatlar ile izah etmeye
alacam.
1. anakkale Muharebeleri ncesi Dnemde ngiliz stihbarat Yaplanmas
Gnmz ngiliz stihbarat tekilatnn kurucusu veya modern anlamda dzenleyicisi ngiliz mpratorluuna drt kez babakanlk yapm olan William Ewartt
Gladstonedur(1868-1874; 1880-1885; 1886; 1892-1894). Ne kadar ilgintir ki, Gladstone, Kitchener kefedip yetitirecek, Kitchener, Ian Hamiltonu Ian Hamilton da
Doughty-Wylieyi kefedecek ve yetitirecektir.
ngiliz istihbarat yaplanmasnda 19.yzyldan itibaren 1919da birbirinden resmen ayrlana kadar iki temel rgt vard. Bunlardan birincisi Dileri(Foreign Office, FO) ve dieri de Diplomasi Servisi(Diplomatic Service)dir. 1841 ylnda Temen Jervisin gayretleri ile balayan ordu istihbarat biriminin kurulma almalar
2 ubat 1855de Lord Panmuren Jervisin komutasnda Topografi ve statistik
Departmann(T&S) kurmas ile sonuland. T&Sin salam bir ekil almas ancak
Gladstone zamannda Sava Bakan Edward Cardwell tarafndan gerekletirildi.
ubat 1873te T&Sin gerek istihbarat servisi olan stihbarat ubesi(Inetlligence
Branch, IB)nn stihbarat Departman(Intelligence Department, ID)na Cardwell tarafndan dntrlmesi ile ortaya kt.2.
lk kurulan IBnin temel vazifesi Hindistan snrnda Rusyaya kar almakt.
Ancak daha sonra Afrikada da kullanlmaya baland. IB tarafndan Msr iin hazrlanan 400 sayfalk el kitabnda, Msr ordusunun sava sisteminden Msr frnclna kadar her trl bilgi vard. Bu bilgi sayesinde ngiliz Ordusu, Osmanl Msrn
1882de kolaylkla igal etmiti. Lord Salisbury, 1878 ylnda dzenlenen ve Osmanl
Devletinin ar yaralar ald Berlin Konferansndan ngiltereye muzafferen dnerken Konferans srasnda ngiliz D leri istihbaratna (FO) yardmlarndan dolay
2
334
Christopher Andrew, Secret Service, The Making Of The British Intelligence Community, Heinemann,
London 1985, s.6-10; William Le Queux, Secrets of the Foreign Office, Londra 1903, s.20-35.
anakkale Cephesinde Bir ngiliz stihbarat: Sr Douhty-Wyle
Sava Bakanl (War Office, WO)nun istihbarat birimi IBye teekkr etmiti. IB,
Lord Salisburye dier delegelerin bilgi ve belgelerini grmeden nce temin etmeyi
baarmt. 1886da ngiliz Sava Bakanl, ngiliz Amirallii(Admiralty)ye bal Donanma stihbarat Birimi (Naval Intelligence Department, NID veya DNI) kuruldu.
Bylece ngiliz Askeri stihbarat (Military Intelligence Department, MID, Askeri stihbarat) birimi ve DNI(Donanma stihbarat Birimi) olarak iki birime ayrlm oldu.
ngiliz IDnin Dou (East, E) birimi Avusturya ve Osmanl Devleti ile ilgiliydi3.
Askeri stihbarat Departman(DMI) ilk imtihann 1899da balayan ancak bir
trl ngiliz kuvvetlerince bastrlamayan Boer Savalarnda vermitir. Boer savalarnn gerilla sava eklinde devam etmesi ngiliz konvansiyonel ordusunu zaafa
drmt. 1900 ylnda Lord Kitchener, DMIy byle bir operasyonda kullanan
ilk komutanlardan birisi oldu. 1901 ubatnda Boerlere kara Kitchenern DMI
efi Yarbay David Henderson, Gney Afrikay drt istihbarat birimine ayrm, her
birine bir istihbarat subay atamt. Her bir blm de alt ve onlar da alt birimlere ayran Henderson, istihbarat yaplanmasn birbirinden bamsz ancak birbiri ile organize bir halde dzenlemi, her bir blm komutannn e zamanl olarak
hem genel merkeze bilgi vermesini hem almasn hem de blm ve alt blmlerle
haberlemesini salamt. Bu yapya Arazi stihbarat Departman(Field Intelligence Department) ad verilmiti. Savan sonra erdii Mays 1902ye kadar bu birimde
aralarnda 1915de anakkale Muharebelerinde stihbarat efi olarak grev yapacak
olan Doughty Wylienin ve anakkale Muharebelerinde Mttefik ordusuna komuta
edecek General Sir Ian Hamiltonun da bulunduu 132 subay, 2.321 sivil ve birka bin
yerli kullanlmt4. Burada gelitirilen yntemler ngiliz istihbaratnn tm dnyadaki operasyonlarnda kullanlacak, burada grev alanlar da ayn ekilde tm dnyada
ngiliz istihbarat ann idarecileri olacaklard.
1905 ylndan itibaren Ortadou tabiri yeniden tanmlanarak Msrdan
Hindistana kadar olan tm saha yani Osmanl Devleti ve ran da iine alan blgeye ngiliz stratejik istihbaratnda Ortadou denilmiti. 1906 ylnda askeri istihbarat
Whitehalla yeni Sava Bakanl binasna tand. 1907deki dzenlemeye gre, Askeri stihbarat 1(Military Operations veya Military Intelligence 1, MO1) stratejiden
sorumlu, MO2, eskiden olduu gibi Avrupa, Osmanl Devleti, Avustruya-Macaristan ve Habeistandan sorumlu, MO3, ran, Hindistan, Asya, Amerika ve Rusyadan
sorumlu, MO4, topografya ve harita iziminden sorumlu, yeni kurulan MO5, kar
casusluk, i gvenlik ve zel grevlerden sorumlu, MO6 ise d grevlere gnderilecek salk subaylarna hizmet vermekten sorumlu olacakt. Osmanl Devletine bakan
3
4
C. Andrew, Secret Service, s.10-27; William Le Queux, Things I Know, Londra 1923; s. 30-50.
C. Andrew, Secret Service, s.29; C. Andrew, Mobilization of British Intelligence for Two World
Wars, Mobilization for Total War, Waterloo, Ontario 1981
335
Halil Ersin Avc
MO2nin nde gelen ajanlar olarak Mark Sykes(Sykes-Picot antlamasn mzakere

ve imza eden ngiliz subay), Aubrey Herbert(Talat Paa ile son rportaj yapan ve
Talat Paa suikastnn planlaycs) ve George Lloyd ne kan isimlerdi5.
Hususi Ksm (Special Section)n 1907 yl sonunda ismi Askeri stihbarat 5(Military Intelligence 5, MI5)e evirilip bana Binba James Edmonds getiinde ngiliz
kabinesindeki bakanlarn zel hayatlarna kadar her trl bilgi ngiliz istihbaratnca
el edilebilir olmutu. Bundan sonra ngiliz istihbarat yaynclk alannda da faaliyet
gstermeye balam 1900 ylndan itibaren kaleme alnan ngilterenin Fransa tarafndan aniden igali, 1904 yl ngiliz-Fransz antlamasndan sonra ise ngilterenin
aniden Almanlar tarafndan igali konusunda kitaplar yaynlanmaya balanmtr. Bu
tr kitap yazarlarnn banda W.T. Stead, Le Queux, Rudyard Kipling gelmekteydi6.
Ayrca ngiliz istihbarat resmi olarak kabul etmese de gazetecilik alannda da
boy gstermeye balamt. 1905 ylndan itibaren eski Askeri stihbarat Dairesi efi
Robert ile Le Queux, Daily Mail gazetesinde Alman istilas 1910 balkl bir yaz
dizisi kaleme almaya balamlar yaznn yaynland ilk gn ngiltere kral hatta birok bakan Alman istilasnn gerek olup olmadn renmek iin telefonlara sarlmlard. Bu tr yazlar 1900 ylndan beri ngiliz basnnda yaynlanmaktayd7.
1907 ylnda Lord Esher, bu tr durumlar kast ederek,
Bir millet, eer kendini gvende hissederse tarih gstermitir ki, bu felakettir,
Bir istila korkusu Tanrnn dileidir ki sizi bir dretnot filosuna kar biler ve
ngiliz halkn savakan bir ruh halinde tutardemekteydi8.
Burada ngiliz istihbaratnn medya prensi veya baronu Alfred Harmsworth hakknda bilgi vermek yerinde olacaktr. Alfred Harmsworth veya herkesin bildii ismi ile
medya baronu, Lord Nortcliffe, 1865te fakir bir ailenin olu olarak Dublinde dodu.
Stamfordda eitim gren Northcliffe, 29 yandayken 1894te The Evening Newsi ald.
Ardndan bu gazeteyi Edinburgh gazeteleri ile birletirip Edinburgh Daily Recordu
kurdu. 1896da Daily Mail gazetesini Londrada yaynlamaya balad. Ardndan ngiliz
Pazar gazetesi he Sunday Dispatchi karmaya balad. 1899da Boer savalarnda
ngiliz askerinin moralini ykseltmek zere Rudyard Kipling ve Arthur Sullivann
sponsorluunu yapp onlara Aklsz Dilenci(The Absent-Minded Beggar) isimli bir a5
6
7
8
336
H.V.F. Winstone, Ortadounun Serveni, stanbul 1999, s.17-19.

C. Andrew, Secret Service, s.32-35; William Le Queux, Spies of the Kaiser: Plotting the Downfall of
England, Londra 1909, s.20-100; Le Queux, German Spies in England, Londra 1915, s. 20-90.
C. Andrew, Secret Service, s.35-38; William Le Queux, The Invasion of 1910, Londra 1906, s.20-85.
C. Andrew, Secret Service, s.48; William Le Queux, Things I Know, s.27-75.
lma kaleme aldrd. 1903te The Daily Mirroru kurdu. 1905te Observer ve 1908de
de Times satn ald. Ardndan da The Sunday Timesa sahip oldu. Lord Northcliffe
1916 ylnda Lloyde George Hkmetinde de Propaganda Bakanl yapt. 1916 ylnda Mavi Kitap adyla mehur ngiliz Ermeni Propagandas kitabnn karlmas
da Lord Northcliffein fikriydi. Ayrca kitabn yazar Arnold Toynbee de yine Lord
Northcliffein yllardr sponsorluunu yapt ve Lorda ait gazetelerde yazlar yazan
bir tarihiydi 9.
Lord Northcliffe, Gladstone zamannda ortaya km, Boer savalarnda yldz
parlam bir medya baronu idi. Le Queux ve Rudyard Kiplinge Boerler, Fransz ve
Alman istilas konusunda yazlar yazdrmakta yine Lord Northcliffein fikriydi. ngiliz istihbarat ile resmi balants aka ifade edilmese de Lord Northcliffe, devlet
ynlendirmeli ve istihbarat destekli medyann ilk temsilcisiydi. Bylelikle Northcliffe
ile birlikte ngiliz istihbarat medyay da dorudan kontrol altna alm oluyordu10.
1915e gelindiinde Noel, Mark Sykes gibi ngiliz istihbaratlara Ermenileri, T.E.
Lawrance ve Doughty-Wylienin ei Gerthrude Belle, Araplar isyana tevik ii verilirken, Doughty-Wylie ve Ian Hamiltona ise anakkale harekt kalmt. anakkale
geilemeyince ngilizler srasyla Ermeni, Arap ve Yahudi kartlarn oynayacakt11.
2. anakkale Muharebelerinin ngiliz Komuta Kademesi Ortaya kyor
Kitchenern yldz, ngiltere Babakan Gladstone tarafndan 1884de ngilizlerin
Osmanllardan ksa bir sre nce 1882de ele geirdii Msra bal Sudandaki Mehdi
isyann bastrmak zere grevlendirildiinde parlamaya balad. Buradan 1898de
Gney Afrikadaki Boer ayaklanmasn bastrmak zere grevlendirilen Kitchenern
bu savata konvansiyonel yntemlerin bir ie yaramayacan anlamas pek de uzun
srmedi12.
Kitchener, ngiliz tarihinde ilk kez byk bir saha istihbarat operasyonunu balatt. Askeri istihbarat yaplanmas iin General Ian Hamilton ve Binba DoughtyWylie gibi isimler getirilirken, medya propagandas iin medya patronu Lord Northcliffe bizzat Gney Afrikaya yannda zengin bir yazar kadrosu ile yukarda ifade edildii zere gitmitir. Ksa bir sre sonra bunlara bir isim daha katlacakt. Bu dnemde
askeri muhabir olarak orduda alan Winston Churchill. 1902 ylnda blgeye gelen
9
D. George Boyce, Harmsworth, Alfred Charles William, Viscount Northcliffe (18651922), Oxford
Dictionary of National Biography, Oxford University Press 2004.
10 C. Andrew, Secret Service, s.28-40.
11 Halil Ersin Avc, Ermeni Meselesine Objektif Bak, Doan Kitap, stanbul 2014, s.175-250.
12 Tony Heathcote,The British Field Marshals 1736-1997, Pen&Sword, 1999, s. 190-195.
337
Halil Ersin Avc
Churchill askeri istihbarat ve propaganda iin alm ve Boer isyannn tamamen

bitirildii 31 Mays 1902ye kadar bu grevi srdrmt13.
Bylece anakkale Muharebelerinin hemen tm bilindik komuta kademesi ve
en byk propagandistleri tarihte ilk kez bir araya gelerek alm oluyorlard. Bu
son almalar olmayacak, anakkale cephesinin almasna kadar geen dnemde
bu ekip olaylar incelendiinde grlecei zere birbirini brakmayacak kabiliyetlerini
gelitirerek yaklaan Byk Savaa hazrlanacakt. Avrupa ve zellikle de ngiltere
iin I.Dnya Sava asla bir srpriz olmamtr. Byle bir savan kma beklentisi belki bir tahmin belki toplumu hazrlamak iin 19.yyn sonlarndan itibaren incelecek
herhangi bir Avrupa gazetesinden dahi anlalabilir.
Burada Sir Doughty-Wylienin anakkaledeki faaliyetlerini incelemeden nce
kendisi hakknda biyografik bilgi vermenin yerinde olacan dnyorum.
3. Charles Hotham Montagu Doughty-Wylie
Charles Hotham Montagu Doughty-Wylie 23 Temmuz 1868de Theberton,
Suffolkta domutur. Wylie, 1889da bugnde ngilterede en iyilerin yetitirildii (the national centre of excellence for leadership) Sandhurst Kraliyet Asker
Akademisinden mezun oldu. 1895te Chitral Expedition olarak bilinen ngilterenin
byk karlarnn olduu bat Hindistandaki Chitral Rajalndaki kaosa bir dzen getirmek iin gnderilen zel birliklerde grev yapt. Buradan sonra Osmanl
Devletine kar Girit isyann organize etmek zere Giritte grev yapt. Bu isyann
sonucunda 1898de Girit, Osmanl Devletinden zerklii sonucunu verdii dnemde 1896-1898de Giritte grev yapt. 1898-99 yllarnda Sudanda ngilizlere kar lkesini savunan Mehdi Savanda Lord Kitchener ile birlikte grev yapt. Lord
Kitchenern modern istihbarat tekniklerini ilk kez uygulad ikinci Boer savanda
istihbarat blge efi olarak grev ald. Ayrca 1901de ngilizlerin tabiriyle anti-emperyalist ve anti-Hristiyan Boxer ayaklanmasnda inde yine istihbarat birimlerinde grev yapt. 1903-1904 yllarnda Adenin gneyinde Kzldenizin giri-kn
kontrol eden stratejik bir yer olan Somali yarmadasnn ele geirildii Somaliland
operasyonunda grev yapt. 1904 ylnda Hindistanda evlendi. Einin soyad olan
Wylieyi kendi soyad Doughtye ekleyen iftin yeni soyad veya kimlii DouhtyWylie oldu. Hindistanda evlendii einin ad, grnte ngiliz arkeolog ve tarihi
gerekte ise mehur ngiliz casusu Gertrude Belldir. ift balaynda ngiltereye doru uzun ve yava bir yol seti. Balaylarnda Osmanl Irakndaki arkeolojik blgeleri
ziyaret ederek ngiltereye ulatlar. Bu grevden sonra Wylie 1906da ngiliz askeri
13 The War Lord Kitcheners staff The Times, Londra 8 Kasm 1901 Cuma; Latest intelligence
The War The Transvaal The Times, Londra 11 Nisan 1902 Cuma; Thomas Pakenham, The Boer
War, New York 1979, s. 450-600.
338
viskonsl(konsolos yardmcs) olarak Konyaya atand. Bu atamadan bir sre sonra

Wylienin grev alanna Kilikya veya Adana yresi de eklendi. 13 Nisan 1909da balayan ve 27 Nisana kadar sren Adana Ermeni syanndaki baarlarndan dolay zaten
Order of Bath sahibi olan Wylieye Order of St. Michael and St. George nian
verildi. Bundan sonra 1912-1913 Balkan Savalarnda Trk birliklerine bal olarak
hizmet veren Kzl Haa komuta etti veya bir baka deyimle ilk elden istihbarat elde
etti. Bundan sonra anakkale Savalarnda Mttefik Kuvvetler Komutan General
Sir Ian Hamiltonun kurmay heyetinde istihbarat efi olarak grev yapt14.
4. Yarbay Doughty-Wylienin anakkale Muharebelerindeki Rol
18 Mart 1915 anakkale Deniz Zaferinden sonra ngilizlerin kara karma
planlarnn hazrlanmasndan Sir Doughty-Wylienin yeri belgelerden anlald
zere hayat bir neme sahiptir. Sir Doughty-Wylie, anakkale cephesinde karma
yaplacak noktalarn tespiti, buradaki muhtemel Trk gc konusunda geni apl bilgi veya ngrye sahipti. Mttefik Kuvvetler anakkale Cephesi Komutan Sir
Ian Hamiltonn 25 Nisan 1915 Kara karmas planlarn hazrlarken Sir DoughtyWylienin blge konusunda temin ettii istihbarattan geni lde faydaland Ian
Hamiltonun raporlarndan ve anakkale Soruturma Komisyonuna verdii ifadelerde grlmektedir15.
ngilizlerin dnda Franszlarn da arlkl olarak Sir Doughty-Wylienin verdii
bilgileri kulland Kumkale karmasnn da bu bilgiler nda hazrland anlalmaktadr16.
Dolaysyla Sir Doughty-Wylienin Trkiye tecrbesi ve anakkale konusundaki
bilgisinin Mttefikler iin esiz olduunu tespit etmek de fayda bulunmaktadr. Fransz kaytlarnda da ngiliz kaytlarnda da Wylienin lmnden sonra ilerin yolunda
gitmediine varan yorumlarn olmas dikkat ekmektedir.
Sir Doughty-Wylie, herhalde araziyi ve Trk askerini ok iyi tanmas sebebiyle
olacak 25 Nisan 1915 Mttefik karmasnda, Seddlbahire kan ngiliz birliklerinin
14 Doughty-Wylienin biyografisi iin bkz. Daivd Harvey, Monuments to Courage: Victoria Cross Headstones and Memorials Vol1, 1854-1916, London 1999; ayrca bkz. http://www.findagrave.com/cgibin/fg.cgi?page=gr&GRid=10640572; ayrca bkz. http://www.winchestercollegeatwar.com/archive/
charles-hotham-montagu-doughty-wylie/; Douhty-Wylienin Trkiyedeki faaliyetleri ve I.Dnya Sava ncesinde bilhassa Irakta Arap syanlarnn planlaycs, kkrtcs ve ngiliz Askeri stihbarat
2( MI2)nin Trkiyedeki kilit elemanlarndan Gertrude Bell iin bkz. Mim Kemal ke, Orhan Kololu ve dierleri, Kutsal Topraklarda Casuslar Sava, rfan Yay, stanbul 1995, s.105-153 ve DoughtyWylie ile evlilikleri iin bkz, Kutsal Topraklarda, s. 124-126.
15 Public Record Office(PRO)/ War Office(WO)/106/63/XC/13802, March 8, 1917, Dardanelles Commission Report.
16 Charles Stinon, LExpedition des Dardanelles, Paris 1916, s.20-50; LExpedition Des Dardanelles,
Paris 1917, s.39-45; 63-71.
339
Halil Ersin Avc
baarsz olmas ve komutanlarnn lm zerine karaya karak komutay devralmtr. ngiliz birliklerinin almak iin ar kayplara urad Gzcbaba tepesini ve
Seddlbahir ky evresindeki siperleri ele geirmek iin balatt kuatma operasyonu srasnda bir Trk keskin niancs tarafndan yznden vurularak lmtr.
Wylienin amac Seddlbahir kynn arkasndaki siperleri ele geirdikten sonra
Gzcbaba tepesini arkadan kuatmak ve buradaki Trk birliklerini etkisiz hale getirmekti ancak lm ile buradaki ngiliz harekt sekteye uram ve bir gnden fazla zaman kaybetmitir. ngilizlerin bu kayb Trk tarafnn Altepe mdafaa hattn
kurmasna yarayacakt17. Yarbay Wylienin mezar, Ezineli Yahya avuun arkasndaki Harapkalenin bulunduu yerdedir.
Sonu
Sonu olarak bir ngiliz istihbarats ve Trkiye uzman olan Sir DoughtyWylienin lm ngilizler iin byk bir kayp olmutur. ngilizlerin 25 Nisan
1915te gerekletirdikleri byk kara karma operasyonunun esasen birok kitap
da anlatld gibi tesadfi olmayp ok ciddi bir istihbarata dayand ve uzun sre
zerinde alld anlalmaktadr.
Sir Doughty-Wylie ve yakn alma arkadalar ile ilgili olarak burada yazlanlardan da anlalaca zere baar asla tesadfi deildir ve ekip iidir. ngilizlerin kendi
subay-sivil kadrolarn birok kk olayda eittikten ve onlara ekip olarak alma
kltrn aladktan sonra nemli olaylara gnderdikleri grlmektedir.
Sir Doughty-Wylie tarih biliminde herhangi bir olay iin olmasayd ne olurdu
genel kabul olarak pek ifade edilmez ve edilse de ho karlanmaz. Ancak burada
unu ifade etmek gerekir ki, bu ksa makalenin snrlarn amas bakmndan ayrntlar ile anlatmn konu ile ilgili dier kitap ve almalarmza havale ettiimiz
Sir Doughty-Wylienin sadece Adana Ermeni Olaylarnda yaptklarn anakkalede
gerekletirebilmi olsayd belki de tarihin seyrinin deiebileceini ngrmek zor
olmasa gerektir. anakkale Muharebeleri srasnda anakkale ve civarnda yaayan
Ermeni, Rum, Yahudi gibi gayrimslim unsurlarn Mttefiklerce tahrik edilmeye alld bilinen bir gerektir. Sir Doughty-Wylie gibi konunun uzman ve araziyi iyi
tanyan bir istihbaratnn dier lkelerdeki baarsn anakkalede tekrar etmesi
herhalde Trk taraf asndan bir felaket olurdu.
Bu alardan Sir Doughty-Wylie gibi az bulunan bir istihbaratnn anakkale
cephesine grevlendirilmesinin olayn ngilizlerce ne kadar ciddiye alndn gstermesi asndan nemlidir. Bu alma anakkale cephesinde grev yapan bir ngiliz
istihbaraty anlatmas bakmndan bir ilktir ancak son olmayacaktr.
17 Stinon, LExpedition des Dardanelles, Paris 1916, s.40 -50; LExpedition Des Dardanelles, Paris 1917,
s. 63-65.
340
Kaynaka*
Ahmet zzet Paa, Feryadm, c. 1, Nehir Yaynlar, stanbul 1992.1
AKIN, Veysi, Cafer Tayyar Paann Esir Aln ve Esaret Hayat, lm Aratrmalar, lim
Yayma Cemiyeti, 1, stanbul 1995, ss. 31-38.
AKER, Mehmet efik, 27.Alay Komutan Yarbay efik Beyin Arburnu Muharebeleri Raporu,
Yakn Tarih ncelemeleri 1 anakkale Sava, Derleyen: Muzaffer Albayrak, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2006, ss. 49-105.
AKER, Mehmet efik, anakkale Arburunu Savalar ve 27nci Alay, Asker Mecmua Tarih
Ksm, Say 99, stanbul 1935.
AKER, Mehmet efik, anakkaleArburnu Savalar ve 27. Alay anakkale Hatralar, C.
I, Arma Yaynlar, stanbul 2001.
ALTINAY, Ahmet Refik, ki Komite ki Ktl, Kafkas Yollarnda, Yurt Yaynlar, stanbul 2010.
ANDREW, Christopher, Mobilization of British Intelligence for Two World Wars,
Mobilization for Total War, Waterloo, Ontario 1981.
ANDREW, Christopher, Secret Service, The Making Of The British Intelligence Community,
Heinemann, London 1985.
AVCI, Halil Ersin, Ermeni Meselesine Objektif Bak, Doan Kitap, stanbul 2014.
ARI, Kemal; Mlazm- Evvel Mehmed Nazif Efendinin Conkbayrnda ehit D ve
Buna likin Mustafa Kemal in(Atatrk) Bir Mektubu, Belleten, Cilt: LVIII, Say: 222,
Austos 1994, ss. 457.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkm Yaynevi, Ankara, 2005.
ARSLAN, Nebahat-Fidan, Fadimana Balkan Savalar Sonrasnda Yunanistanda Kalan Trk
Esirler Meselesi, Trk Dnya ncelemeleri Dergisi, c. XII/2, Ege niversitesi Trk Dnyas
Aratrmalar Enstits, zmir 2012, ss. 249-264
ARTU, brahim, 1915 anakkale Sava, Kasta Yaynlar, stanbul, 1992.
ARTU, brahim, Balkan Sava, Kasta Yaynlar, stanbul 1988.
Asker Kahramanlar, (haz. ATASE), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988.
ATABAY, Mithat, Mustafa Kemalin Balkan Muharebeleri Esnasnda anakkale Blgesindeki
Faaliyetleri, anakkale 1915, Mustafa Kemal Atatrk ve Modern Trkiye, Trkiye Barolar
Birlii Yaynlar, Ankara 2010, s. 27-44.
ATABAY, Mithat; Erat, Muhammet; obanolu, Haluk, anakkale ehitlikleri, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009, s. 199-203.
*
Bu genel kaynkaann hazrlanmasnda kitap icerisindeki makalelerin referanslarndan istifade edilmitir. Ariv ve sreli yayn ve gazelerin knye ve numaralar bu ksma alnmamtr.
341
Kaynaka
ATABEY, Figen, ngiliz Belgelerinde anakkale Muharebelerinin Deniz Harekt Asker
Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 16 (Austos 2010), ss.153-173.
ATABEY, Figen, anakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara 2014.
ATACANLI, Samet, Atatrk ve anakkalenin Komutanlar, MB Yaynevi, stanbul 2008.
ATAKAN, R., Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Muharebeleri dari Faaliyet ve
Lojistik, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 1990.
ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, c. III Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, Milli Eitim
Basmevi, stanbul 1990.
Atatrkle ki Buuk Yl -Orgeneral allarn Anlar (2 Austos 1914-9 Aralk 1917), Yap
Kredi Yaynlar, stanbul 1993.
Atatrkn Btn Eserleri, Cilt I, Kaynak Yaynlar, kinci Basm, stanbul 1999.
tf Hseyin Bey, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri, Hususi Doktoru tf Hseyin
Beyin Hatralar (1909-1918), 3. Bask, Tima Yaynlar, stanbul 2010.
AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal (1881-1919), c. I, Remzi Kitabevi,
stanbul 1963.
BACANLI, Hakan; Activities Undertaken For The Writing Of Military History During World
War I And The Ottoman Archives Pertaining To First World War, 40nc Uluslararas
Asker Tarih Kongresi, 01-05 Eyll 2014, Varna/Bulgaristan.
BACANLI, Hakan, anakkale Muharebelerinde Yarbay Kazm Karabekir, (3. Uluslararas
Gelibolu Sempozyumu; Gelibolu: Tarih, Efsane ve An, 20-21 Nisan 2012 stanbul)
Gelibolu (Tarih, Efsane ve An), Editrler: brahm Gran Yumuak, M.Mehdi lhan,
stanbul Medeniyet niversitesi, Nisan 2013, ss.285-293.
Balkan Savana Katlan Komutanlarn Yaam ykleri (Alay ve Daha st Birlik
Komutanlar), (haz. Hlya Toker, - Nurcan Fidan-Glhan Barlas), Genelkurmay ATASE
Bk.l Yaynlar, Ankara 2004.
Balkan Harbinde Yanya Savunmas ve Esat Paa, (haz. ATASE), Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar, Ankara 1984.
BARI, Yusuf zzettin, anakkale Savalar, Kocaeli Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar,
Kocaeli 2008.
BARLETT, Ellis Ashmead, anakkale Gerei, (haz. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynlar,
stanbul 2005.
BAYCAN, Nusret, Atatrk ve Askerlik Sanat, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1985.
BAYRAK, Melike, 1915 anakkale Cephesinde Anadolu Yakas Muharebeleri, Yakn Tarih
ncelemeleri-I anakkale Sava, Editr: Muzaffer Albayrak, Yeditepe Yaynlar, 2. bask,
stanbul 2007, s.169-206.
BAYRAK, M. Orhan, anakkale Savalar, Birharf Yaynlar, stanbul 2005.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi (anakkale Vurumalar ve Onlarn Tepki ve
Sonular), c. III, 2. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1955.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, c. II, 3. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara, 1951.
BAYUR, Hikmet, Trk nklab Tarihi, Trk Tarih Kurumu, c. III, 2. Ksm, Ankara 1991.
BAYUR, Hikmet, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Henz Yaynlanmam
Bir Raporu, Belleten, XX/80, (1995), 2. Bask, ss. 619-632.
342
Kaynaka
BELEN, Fahri, anakkale Sava, stanbul 1935.
BESBELL, S., Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Deniz Harekat. Gnkur. Basmevi Ankara
1976.
BESBELL, S., anakkalede Trk Bahriyesi 1914-1918. Deniz Kuvvetleri Komutanl
Basmevi Amirlii, Ankara 2005.
BEYATLI, Yahya Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul 1999.
BEYATLI, Yahya Kemal, Eski iirin Rzgaryla, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul,
1999.
BIYIKLI, Mustafa, Esad Paann anakkale Cephesi Yazmalar, amlca Yaynlar, stanbul
2011.
BIYIKLI, Mustafa, Mehmet Esat Paann anakkale Cephesi imal Grubu Tahrirat ve Telefon
Grmeleri(02-20 Temmuz 1915), JASSS The Journal of Academic Social Science Studies,
International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 2,, February 2013, pp. 203-221.
BIYIKLIOLU, Tevfik, anakkale Muharebelerine Dair Konferans, Harp Akademileri
Basmevi, stanbul, 1950.
BIYIKLIOLU, Tevfik, Trakyada Milli Mcadele, c. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1992.
BLGN, smail, anakkale Sava Gnl, Gn Gn, Saat Saat anakkale, Tima Yaynlar,
stanbul 2009.
BRNC, Necat, Milli Mcadele Devri Edebiyat, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. VI,
stanbul 1980, s. 361.
Birinci Dnya Savana Katlan Alay Ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri,
Cilt II, Yayna Hazrlayanlar: Dr. Tar. Uz. Hlya Toker, Tar. Uz. Nurcan Aslan, Genelkurmay
Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 2009.
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Cephesi Harekt 1 nci, 2 nci ve 3 nc
Kitaplarn zetlenmi Tarihi, Ankara 1997, C. V.
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (Haziran 1914-25 Nisan 1915), V. Cilt, I. Kitap,
Genelkurmay Personel Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire Bakanl
Yaynlar, Ankara, 2012.
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (25 Nisan 1915-04 Haziran 1915), V. cilt, II.
Kitap, Genelkurmay Personel Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire
Bakanl Yaynlar, Ankara, 2012.
Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (04 Haziran 1915 - 09 Ocak 1916) V. Cilt, III.
Kitap, Genelkurmay Personel Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Daire
Bakanl Yaynlar, Ankara, 2012.
BORAK, Sadi, Atatrkn zel Mektuplar, 4. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998.
BORAK, Sadi, Atatrkn Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme, Yazma ve Syleileri,
Kaynak Yaynlar, stanbul 1997.
BOZOK, Salih; Bozok, Cemil, Hep Atatrkn Yannda, ada Yaynlar, stanbul 1985.
BOYCE, D. George, Harmsworth, Alfred Charles William, Viscount Northcliffe (18651922),
Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press 2004.
BYKTURUL, A., Osmanl Deniz Harp Tarihi, Deniz Basmevi, stanbul 1977.
343
Kaynaka
BYKTURUL, A., 2005. Cumhuriyet Donanmasnn Kuruluunda 60 Yl Hizmet (19181977). Kasmpaa/stanbul: Deniz Basmevi.
CHURCHLL, Winston S., The World Crisis (1911-1914), Vol.2, Thorton Butterworth Ltd.,
London, 1927.
COATES, Tim, Lord Kitchener & Winston Churchill, The Dardanelles 1914-1915, c. 1, The
Stationery Office, The United Kingdom, 2000.
CONK, Cemil, Canl Tarihler Hatralar, Trkiye Yaynevi, stanbul 1947.
CORBETT, S. Julian, Harekt- Bahriyye, c. 1-2, (ev. Ali Rza Seyfi), Bahriye Matbaas,
stanbul 1926.
Cepheden Mektuplar, Mill Savunma Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999.
CHANTEPLEURE, Guy, Kuatlm Kent Yanya Ekim 1912-Mart 1913, (ev. Fazl Blent
Kocamemi), Bilge Kltr Sanat, stanbul 2010.
ALAR, H., Denizalt Harbi. anakkale Deniz Savalar 1915. Deniz Basmevi, stanbul
2008.
anakkale Harbine Ait ngiliz Harbiye Nezaretinin 11 Kanun-i Evvel 1915 Tarihli Raporu,
(ev. Yzba Rahmi), Matbaa-i Amire, stanbul, 1331 (1915).
anakkale Kahramanlar (1915), anakkale Valilii, (haz. Mete Tunoku vd.), (tarihsiz)
anakkale.
AKIR, mer, Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan Biri Olarak Harpler I:
Krm Harbi ( 1853-1856 ), Turkish Studies International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, ( Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel
Says), C.4, Say: 1, K 2009, s.1823-1874.
AKIR, mer, Trk Edebiyatnda Mustafa Kemal(ATATRK) sminin Yer Ald lk
Manzum ve Mensur Esere Dir, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.17, Say: 49, Mart
2001, ss.119-130.
AKIR, mer, Birinci Dnya Harbi Srasnda Harbiye Nezretince Balatlan Harp
Edebiyat Kampanyas ve Bu erevede stanbul Edebiyat Heyetinin anakkale
Cephesine Gnderilmesi, Yedinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay
Basmevi, Ank., 2000, ss. 273-286.
AKIR, mer, Edeb Eserlerin Aynasnda Balkan Savalar ve slm, ankr Karatekin
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.4, Say: 2, Kasm 2013.
AKIR, mer, Trk Harp Edebiyatnda anakkale Mektuplar, Aka Yay., Ank., 2009.
AKIR, mer, Trk iirinde anakkale Muharebeleri, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ank., 2004.
AKMAK, Fevzi, Bat Rumeliyi Nasl Kaybettik? Garbi Rumelinin Suret-i Ziya ve Balkan
Harbinde Garp Cephesi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2011.
AKMAK, Fevzi, Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi, Genelkurmay ATASE ve
Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara 2005.
ALILAR, zzettin, On Yllk Savan Gnl, Yaynlar (haz. zzeddin allar-smet
Grgl), Gncel Yaynlar, stanbul 2007.
ALILAR, zzettin, On Yllk Savan Gnl, Yaynlar (haz. zzeddin allar-smet
Grgl), Gncel Yaynlar, stanbul 2007.
344
Kaynaka
DEMAZ, anakkale Seferi, Nakleden: Bahaeddin, stanbul 1930.
DEMRBA, Blent Musul-Kerkk Sorunu ve Misak- Milli, Gne Gazetesi, 29.11,1990.
DOAN, Enfel - Fatih Tl, Sultan V. Mehmed Readn anakkale Gazeli ve Bu Gazele
Yazlan Tahmisler, http://turkoloji.cu.edu.tr/esk%20turk%20%20edebyat/dogan_tigli_
tahmisler.pdf, (04.05.2014.)
DUKAKNZADE Feridun, Byk Harp, Trk Cepheleri, anakkale Cephesi, Ksm 2, stanbul
1918.
DUMAN, Murat, Cumhuriyetimizin nsz anakkale, Ares Kitap, stanbul 2006.
ENTEN, Lewis, Inside Constantinople, A Diplomatists Diary During the Dardanelles
Expedition,April- September,1915, Londra 1917.
ERASLAN, Cezmi, II. Abdlhamidin anakkale Savunmas, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul
2014.
ERAT, Muhammet (Editr), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, stanbul 2013.
ERCAN, Tevfik, Seddlbahir karmasnda 26nc Alay 3nc Tabur, anakkale
Muharebelerinin 75.Yl Armaan, Genkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Ankara 1990.
ERDEMR, Lokman, anakkale Sava, Siyasi, Askeri ve Sosyal Ynleri, Gkkubbe Yaynlar,
stanbul 2009.
ERDEMR, Lokman, anakkale Muharebe Meydanlarndan stanbul Hastanelerine: Salk
Hizmetleri 2012/1 Say 15. Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi.
ERCKSON, Edward J., Gallipoli, History in Dispute: The First World War, (Ed. D. Showalter),
Detroit 2002.
ERCKSON, Edward J., Defeat in Detail, The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913,
Praeger publishing, Westport 2003.
ERCKSON, Edward, J. I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu anakkale, Kutl-Amare ve
Filistin Cephesi, (ev. Kerim Barak), bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009.
ERCKSON, Edward J., Size lmeyi Emrediyorum-Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusu,
Kitap Yaynlar, stanbul 2003.
ERKAL, kr, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt, anakkale Cephesi Harekt, 1
nci, 2 nci ve 3 nc Kitaplarn zetlenmi Hali (Haziran 1914-9 Ocak 1916), Genelkurmay
Basmevi, Ankara 1997.
Erkn- Harbiye Kaymakam zzeddin (allar), anakkale Muharebt Hatrtndan: 12
Nisan 1331 / 25 Nisan 1915 Gn, Mecmua-i Askeriye, Say: 10, stanbul 1336 (1920), s.
378 vd.
ERMAN, Azmi Nihat, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1971.
ENGN, F., 2004. Fahri Enginin Hatrat. Ankara: Dz.K.K.l Basmevi
ESENKAYA, Ahmet, anakkale Savalar Srecinde Trk Basn, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi Atatrk ve anakkale Savalar Aratrma Merkezi anakkale Aratrmalar
Trk Yll, S.1, anakkale 2003, s.36-63.
ESENKAYA, Ahmet, Volkan Marttin, anakkale Savalarnda Temizlik, Temizlik Kitab,
Kitabevi Yaynlar, stanbul 2010, s.261-274.
345
Kaynaka
ESENKAYA, Ahmet, anakkale Savalar Srecinde Basnda Mustafa Kemal, anakkale
1915, Mustafa Kemal Atatrk ve Modern Trkiye, Trkiye Barolar Birlii Uluslararas
Atatrk ada Yorumlama ve Anma Program, anakkale, 8 Ocak 2010 Onsekiz Mart
niversitesi Anafartalar Kamps Sleyman Demirel Konferans Salonu, Trkiye Barolar
Birlii Yaynlar, anakkale 2010, s. 63-88.
ESENKAYA, Ahmet, anakkale Savanda Trk-Alman Birliktelii, anakkale Aratrmalar
Trk Yll, anakkale 18 Mart niversitesi Yaynlar, S. 6-7, anakkale, Bahar-Gz 2008,
s. 20.
Esat Paa, anakkale Sava Hatralar, rgn Yaynevi, (haz. hsan Ilgar-Nurer Uurlu),
stanbul 2004.
Esat Paann anakkale Anlar, Baha Matbaas, (haz. hsan Ilgar), stanbul 1975.
Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat, Ankara 2001.
Ruen Eref, Mlakatlar VI Mustafa Kemal Paa: Birinci Safha, kinci Safha, nc Safha,
anakkale 5/18 Mart1331-1915, Yeni Mecmua Nsha-i Fevkalade, Hilal Matbaas,
stanbul 1334/1918, ss. 344-377.
Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, anakkale Hatralar, c. 3,
Arma Yaynlar, stanbul 2003, ss. 17-61.
Ruen Eref, Mustafa Kemal ile Rportaj, Yeni Mecmua ve anakkale zel Says, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2006.
Eybl Mustafa kr, anakkale arks, Necm-i stikbal Matbaas, stanbul, 1331.
FELDMAN, Wilhelm, stanbulda Sava Gnleri, Selis Kitaplar, stanbul 2004.
FORTESCUE, Granville Roland, anakkale, (Mtercim: Deniz Kurmay Yzba Rahmi),
Matbaa-i Amire, stanbul 1331(1916), s. 37-38.
Fuat Hulusi, Harbin Etrafnda, Matbaa-i Ahmed hsan ve reks, stanbul, 1331.
GENCER, Mustafa, anakkale Savalarnda Trk-Alman likileri, anakkale Savalar
Tarihi, c. IV, Editr: Mustafa Demir, Deiim Yaynlar, stanbul 2008, s. 1900.
Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekt,
c. V, 2. Kitap, Ankara 1978.
Genelkurmay Bakanl, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri Birinci Dnya Harbinde
Trk Harbi, c.V, 3. Kitap, anakkale Cephesi Harekt (Haziran 1915-Ocak 1916), ATASE
Bakanl Yaynlar, Ankara 1980.
Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbi, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, c. I, ATASE
Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Rtbedeki
Komutanlarn Biyografileri, Ankara 1972.
Genelkurmay Bakanl, I. Dnya Harbinde Kafkas Cephesi,1916-1918, c. II, Ksm 2, Ankara
1978.
GENCAN, Mehmet hsan, anakkale Savalarndan Altn Harfler, Bayrak Yaynlar,
stanbul 1997.
GOUTARD, A., Denizar Seferler ve karmalar-anakkale Seferi, (ev.Ahmet Onur),
Asker Tarih Blteni, S. 9, (ubat 1980), s. 45-82.
GK, Hayrullah; Mareal Fevzi akmakn Askeri ve Siyasi Faaliyetleri (1876-1950),
Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basm Evi,
Ankara 1997, s. 2.
346
Kaynaka
GKALP, Ziya, Trk Kahramanlar-I Enver Paa, Tanin, Nu.2390, 13 Austos 1915.
GRGL, smet, Atatrkn Arburnu Muharebeleri Raporu ve Anafartalar Muharebatna
Ait Tarihe Adl Eserlerinde Yer Almayan Emir ve Raporlarndan Bir Demet, Atatrk.
Ar. Mrk. Dergisi, S. 19, 1990, s. 96-97.
GRGL, smet, On Yllk Harbin Kadrosu (1912-1922),Balkan-Birinci Dnya ve stiklal
Harbi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993.
GRGL, smet anakkale lk Gnde Biterdi, Bilgi Yaynlar, stanbul 2008.
GRGL, smet anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Harp Akademileri K.l
GRGL, smet anakkale Zaferinin Komuta Kadrosu, Harp Akademileri Yaynlar,
stanbul 1990.
GRGL, smet anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Trk-srail Mterek Askeri
Tarih Konferans, 9-12 Nisan 2000, Genelkurmay Bk.l Yaynlar, Ankara 2003, s. 72.
GZE, Ergun, anakkale Kumandanlar Sava, Boazii Yaynlar, stanbul 2003.
GZE, Ergun, Kuunun Son t, anakkale Destan, Boazii Yaynlar, stanbul 1999.
GCYENER, kr Fuat, Birinci Cihan Harbinde Tandm Kahramanlar, Gcyener
Yaynlar, stanbul, 1956, s. 175.
GLEN, Salih, Tarihin Yklmaz Kalesi anakkale, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2009.
GLEN, N., Ocak, Trk Bahriyesinin kiyz Yllk Tarihesi 1773-1993 anl Bahriye. Kasta
Yaynevi, stanbul 2001.
GNESEN Fikret, anakkale Savalar, Kasta Yaynlar, stanbul, 1986.
HALL, Reat, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Genelkurmay Basmevi,
Ankara 1972.
HAMLTON, Ian, Gelibolu Hatralar 1915, rgn Yaynlar, stanbul 2005.
HAMLTON Ian, Gelibolu Gnl, (ev. O. zde), Hrriyet Gazetesi Yayn, stanbul,
1972.
HATEM, Nilfer, Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, c. 1, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
2002.
HALPERN, P. G., 1995. A Naval History of World War I.. Annapolis: Naval Institute Press.
HARVEY, Daivd, Monuments to Courage: Victoria Cross Headstones and Memorials Vol1,
1854-1916, London 1999.
HEATHCOTE, Tony, The British Field Marshals 1736-1997, Pen&Sword, 1999.
HATP, S. M., 2008. 120 Yllk Bir Dergi. Deniz Kuvvetleri Dergisi, Issue 603.
HATP, S. M., 2009. Bahriye Kolaas Osman. Deniz Kuvvetleri Dergisi, Nisan. Dz.K.K.(604).
Harp Mecmuas (haz. Bilkan, Ali Fuat-mer akr), Kaynak Kitapl, stanbul, 2004.
HERSNG, Otto, anakkale Harbinde ngilizlerin Triumph ve Majestic Zrhllar Nasl
Batrlmt?, (ev. Bnb. Burhanettin eref ), Deniz Mecmuas, c. 47 S. 335, (Ekim 1935),
ss. 32-42.
HERSNG, Otto, anakkale Denizalt Sava, (ev. Blent Erdemolu), Trkiye Bankas
Kltr Yayn, stanbul, 2007.
HORE, P., 2006. The Ironclads. Londra: Southwater Publishing.
347
Kaynaka
brahim Olu mer, Seddlbahirde Sa Cenahda Birinci Frkann ehitlersrt Destan,
Matbaa-i Askeriye, stanbul, 1332.
brahim Alaeddin (Gvsa), anakkale zleri, Marifet Matbaas, stanbul 1926, s.3-4.
DEMR, Ulu, Atatrkn Yaam (1881-1918), c. I, 2. Bask, TTK Basmevi, Ankara 1988.
RTEM, Sleyman Kani, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918), (haz. O. S. Kocahanolu),
Temel Yaynlar, stanbul 2004.
JAMES, Robert Rhodes, Gelibolu Harekt, (ev. Haluk Saltkgil), Belge Yaynlar, stanbul,
1965.
JEVAKOF, Aleksandr, stanbul 1914-1923, (haz. Stefanos Yerasimos), letiim Yaynlar,
stanbul 1996. Ziya akir, Cihan Harbini Nasl dare Ettik, stanbul 1944.
KABASAKAL, Hseyin, Birinci Dnya Sava anakkale Muharebelerinde Trk ve Alman
Savunma Planlar, Konusunda Yorumlar, anakkale Muharebeleri 75. Yl Armaan,
Ankara 1990, s. 83-84.
KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimizin Esaslar, Sinan Matbaas Neriyat Evi, stanbul 1951.
KARABEKR, Kazm, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1908, stanbul 1982.
KARAL, E. Ziya, Osmanl Tarihi, c. IX, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1996.
KARA, Hatice Ildak, anakkale Savalarna Katlan Trk ve Alman Generaller, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi), DP Sosyal Bilimler Enstits, Ktahya 2009.
KARAHAN, Abdlkadir, Bir Arap lmi Kurulu Gz le Atatrk, Hrriyet Gazetesi, 10-11
Kasm, stanbul1981.
Kassam Umumi Maviri Uryanizde Ali Vahid, anakkala Cephesinde Duyup
Dndklerim, Darl-Hilafetil-lmiyye-Necm-i stikbal Matbaas, stanbul 1332.
KELE, Zll, stikll Savanda Trakya Blgesi ve Baarszlk Nedenleri (Ekim 1918
Temmuz 1920), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XV/57, 2004, Ankara 1993.
KELE, Zlal, Cafer Tayyar Paa, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-), s. 1017-1042.
KELE, Zll, Cafer Tayyar (Eilmez) Paa, (Baslmam Doktora Tezi), A, TTE, 44/cafertayyar-pasa, 04.05.2014.
KEYES, Roger John, The Naval Memoirs of Admiral of the Fleet Sir Roger Keyes:Scapa Flow to
the Dover Straits, 1916-1918, E.P.Dutton, Newyork, 1935.
Kl Ali, Atatrkn Srda Kl Alinin Anlar, (der. Hulusi Turgut), Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, stanbul 2005.
KONUKU, Enver anakkale Savalarnda Trk ve Alman Komutanlarnn zlenimleri
anakkale Savalar Tarihi, c. V, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008,
s. 2507-2739.
KOYUNCU, A. Keskin, . Snmez, C. S., anakkale Savalar Bibliyografyas, ATAM
KURAT, Akdes Nimet, Birinci Dnya Sava Srasnda Trkiyede Bulunan Alman
Generallerinin Raporlar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Say 133, Ankara
1966.
KURUN, Zekeriya, anakkale Muharebeleri, DA, c. VIII, stanbul 1993.
KURTOLU, Fevzi, anakkale ve 18 Mart 1915, 336 sayl Deniz Mecmuas Tarih lavesi,
Deniz Matbaas, stanbul, 1935.
348
Kaynaka
KLE Sleyman, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir 1944. LExpedition Des Dardanelles,
Paris 1917.
Le QUEUX, William, Secrets of the Foreign Office, Londra 1903.
Le QUEUX, William, The Invasion of 1910, Londra 1906.
Le QUEUX, William, Spies of the Kaiser: Plotting the Downfall of England, Londra 1909.
Le QUEUX, William, German Spies in England, Londra 1915.
Le QUEUX, William, Things I Know, Londra 1923.
LANGENSEPEN, . B. & Gleryz, A., 1995. The Ottoman Steam Navy, 1828-1923. London:
Conway Maritime Press Ltd.
LOREY, Hermann, Trk Sularnda Deniz Hareketleri, (ev. H. Sami Tekirdal), c. I, Deniz
Matbaas, stanbul, 1936.
Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, c. II, Kitap 2, (ev. Seha L. Meray), Yap Kredi
Mehmed Emin, Ordunun Destan, Matbaa-i Ahmed hsan ve rekas, stanbul, 1331, s. 40.
Mehmed Keml, anakkale nnde Dmana Kan Kusturan Arslan Yrekli Kahraman
Mehmed avuun Mdfaa-i Vatan Destan, Necm-i stikbal Matbaas, stanbul 1331.
Mehmed Nihad, Harb-i Umumide Seddlbahir Cenub Grubu Muharebat, stanbul 1336.
MERCAN, Mehmet, Tarih Kayna Olarak Harp Cerideleri, Tarih Dergisi, stanbul 2009, S.
46, s.273-292.
Miralay Sleyman akir, Cepheden Hatralar, Altnc Frka anakkale Harbinde (haz. Servet
Avar-Hasan Babacan), Vadi Yaynlar, Ankara 2006.
MOOREHEAD, Alan, anakkale Geilmez, (ev. Gnay Salman), Milliyet Yaynlar, stanbul,
1972.
MORGENTHAU, Henry, Ambassador Morgenthaus Story, New York 1918.
MOOREHEAD, Alan, Gelibolu, (ev. Ali Cevat Akkoyunlu), 3. Bask, Doan Kitap, stanbul
2002.
KARATA, Murat, 27. Alay Harp Ceridesine Gre anakkale Cephesi Karamuharbelerinin
lk Gn (25 Nisan 1915), anakkale Aratrmlar Trk Yll, Bahar-Gz 2008, ss. 1-14.
Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu, Genkur. ATASE Bk.l Yaynlar, Ankara
2011.
MUTLUA, Hayri, Esat Paann anakkale Hatralar, Baha Matbaas, stanbul 1975.
Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebelerine Ait Tarihe, Genelkurmay Asker Tarih ve
Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 2011.
MHLMAN, Carl, anakkale Sava, (ev. Sedat mran), Tima Yaynlar, stanbul 1998.
Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye 1914-1918 Cihan Harbinde Kanal, anakkale ve Kafkas
Cephelerine Ait Hatralarm, c. I, Ege Basmevi, stanbul 1940.
NEDM, Ahmet, Gazi Mehmed Dursun ve anakkale Destan, Yedi klim, S. 36, Mart 1993,
ss. 68-70.
NZAMOLU, Yksel, Vehip Paa: Kahramanlktan Srgne, Yitik HazineYaynlar, stanbul
2013.
NZAMOLU, Yksel, Vehip Paa (KAI)nn Hayat ve Askeri Faaliyetleri, (Baslm Doktora
Tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2010.
349
Kaynaka
OGLANDER, C. F. Aspinall, Byk Harbin Tarihi, anakkale Gelibolu Askeri Harekt, Cilt:
I, (ev. Tahir Tunay), Genelkurmay Askeri Matbaas, stanbul 1939.
OGLANDER, C. F. Aspinall, Byk Harbin Tarihi, anakkale Gelibolu Asker Harekt, c. II,
(ev. M. Hulusi), Askeri Matbaa, stanbul 1940.
OGLANDER, C. F. Aspinall, Byk Harbin Tarihi anakkale, Gelibolu Asker Harekt, (haz.
Metin Mart), c. 1-2, Arma Yaynlar, stanbul, 2005.
OGLANDER, C. F. Aspinall, Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi (V, VI, VII, XII), ev. Muharrem
Fevzi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (BTTD).
OKDAY, smail Hakk, Ankaradan Yanyaya, Sebil Yaynlar, stanbul 1994.
OKYAR, Ali Fethi, Devirde Bir Adam, (haz. Cemal Kutay), stanbul 1980.
On Yllk Sava Balkan, Birinci Dnya ve stiklal Savalar, (haz. zzeddin allar), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2010.
Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri, c. I- II, TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara 2005.
Osmanl Devleti Ordu Tekilat, T.C. Milli Savunma Bakanl Yaynlar, Ankara 1999.
KE, Mim Kemal; Orhan Kololu ve dierleri, Kutsal Topraklarda Casuslar Sava, rfan Yay,
stanbul 1995.
ZGL, Metin Kayahan, Harp Edebiyatna Harbi Bir Bak, (Baslmam szl bildiri),
Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl ve ankr Karatekin niversitesi Trkiyat Enstits ibirlii ile yaplan Trk
Harp Edebiyat Konulu I. Uluslararas Trkiyat Sempozyumu, 1-3 Kasm 2014, ankr.
ZTOPRAK, Fahrettin Osmanl Paalar- Mehmet Esat Paa 1862-1952, Trk Dnyas
Tarih Kltr Dergisi, S. 271, stanbul 2009, s. 45-46.
PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. 1, MEB Yaynlar
stanbul 1993.
PERK, Kadri, anakkale Savalar Tarihi, Asker Mecmua, 1 Mart 1940, S. 56, anakkale zel
Says Eki, stanbul 1940.
PAKENHAM, Thomas, The Boer War, New York 1979.
Public Record Office (PRO)/ War Office(WO)/106/63/XC/13802, March 8, 1917, Dardanelles
Commission Report.
POMANKOWSK, Joseph, Osmanl mparatorluunun k, 1914-1918, I. Dnya Sava,
(ev. Kemal Turan), Kayhan Yaynlar, stanbul 1997.
PRGGE, Erich R., Liman von Sanders Paann Emir Subay Binba Erich R. Priggenin
anakkale Sava Gnl, (ev. Blent Erdemolu), Tima Yaynlar, stanbul 2011.
PULESTON, W.D., The Dardanelles Expedition, United States Naval Institute, United States,
1927.
ROUX, Charles F., Bir Fransz Gnlnden anakkale Savalarnn Perde Arkas anakkalede
Ne Oldu?, Phoenix Yaynevi, Ankara stanbul, 2007, s. 142.
ROUX, Charles F., anakkalede Ne Oldu? Yay. Haz. Burhan Saylr, Ankara 2007.
SANDERS, Liman von, Trkiyede Be Sene, (haz. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynevi,
stanbul 2007.
350
Kaynaka
SANDERS, Liman V., Trkiyede Be Yl, (ev. M. . Yazman), Burak Yaynlar, stanbul 1968.
SANDERS, Liman von, Trkiyede Be Sene, Osmanlca Tercmesi; Erkn- Harbiye-i Umumiye
Riyaseti Tarih-i Harp ubesi Tercme Heyeti, Dersaadet, Matbaa-i Asker 1337 (1921).
SANDERS, Liman Von, Trkiyede Be Yl, Cumhuriyet Gazetesi Yaynlar,1999.
SARAL, Tosun, Gelibolu Cephesine Ulaan Avusturya/Macaristan Topu Bataryalar,
anakkale 1915, Yl 4, Say 11 (Mart 2012), s. 32-36.
SEER, Turhan, Destanlaan anakkale Deniz Kara Hava Savalar Btn Ynleriyle Anlar
ve Yorumlar, Kasta Yaynevi, stanbul 2005.
SEDAT, Mirliva, Boazlar Meselesi ve anakkale Deniz Savanda Trk Zaferi, (haz. Mehmet
Ker), Poenix Yaynevi, Ankara, 2007.
Selahaddin Adil Paa, anakkale Cephesinden Mektuplar-Hatralar, (haz. M. Albayrak),
Yeditepe Yaynlar, stanbul 2007.
Selahattin Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil Paann Hatralar, Zafer Matbaas,
stanbul 1982.
SELUK, Mustafa, Hedef ehir stanbul- anakkale Geildi mi?, Emre Yaynlar, stanbul
2005.
SELUK, Mustafa, Birinci Dnya Sava Srecinde Harbiye Nezaretinin anakkale
Kahramanln Yaatma Amal Faaliyetleri, Avrasya ncelemeleri Dergisi, I/2, (2012),
s. 195-242.
SONYEL, Salahi R., Byk General, Asil dman ve Cmert Dost Gazi Mustafa Kemal,
Belleten, c. XLIII, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1979, s. 171.
STEEL, Nigel- Hart Peter, Gelibolu, Yenilginin Destan, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah
Kitaplk, stanbul, 1996.
STNON, Charles, LExpedition des Dardanelles, Paris 1916.
Talat Paann Anlar, (haz. A. Kabacal), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2000.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. I, Babakanlk Basmevi, Ankara
1973.
TANSEL, Fevziye Abdullah, Ziya Gkalp Klliyat-I iirler ve Halk Masallar, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 3. bsk., Ankara, 1989.
TERZ, Arzu, Hazine-i Hassa DA, c. XVII, stanbul 1998.
TERZ, Arzu, Hazine-i Hassa Nezareti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2000.
TEVETOLU, Fethi, Ali Fethi Okyarn Gnlk Hatralar, Belgeler, Trk Tarih Kurumu
Belgeler Dergisi, X/16, (1987), s. 113-130.
THOMAZ, A., anakkale Deniz Sava, (ev. Hseyin Ik), Genelkurmay Bakanl
Basmevi, Ankara, 1997.
TOKER, Hlya, anakkale Muharebelerine Katlan Komutanlarn Biyografileri (Belge ve
Fotoraflarla), Genelkurmay Personel Bk.l ATASE Daire Bk.l Yaynlar, Ankara
2014.
TUNOKU, Mete, Anzaklarn Kaleminden Mehmetik anakkale 1915, Atatrk Aratrma
Merkezi, Ankara 1997.
351
Kaynaka
TUNOKU, Mete, anakkale 1915 Buzdann Alt, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
2002.
TUTEL, Eser, Seyr-i Sefain ncesi ve Sonras, letiim Yaynlar, stanbul 2000.
TrklerAnsiklopedisi, c. 13, Ankara 2002.
TRKELD, A. Fuat, Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1951.
TRKMEN, Zekeriya, anakkale Savalarnda Kara Harekat, anakkale Savalar Tarihi, c.
IV, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2171-2220.
TRKMEN, Zekeriya, anakkale Savalarnda Kara Harekt, anakkale Savalar Tarihi, c.
IV, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, s. 2186-2188.
TRKMEN, Zekeriya, anakkale 1915, Trk Ordusunun Kara ve Hava Harekt, Ankara
2007.
UMAR, . Osman, anakkale Savann nemi ve Sonular, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, S.15, stanbul 1998.
NAYDIN, Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, 2. Basl,
Devlet Matbaas, stanbul 1930.
WNSTONE, H.V.F.,Ortadounun Serveni, stanbul 1999.
WALLACH, Jeduha L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (ev. Fahri eliker), Genelkurmay Bk.
l Yaynlar, Ankara 1985.
Yanyal Esat Blkat, anakkale Hatralar, nc Kitap (ngiliz ve Franszlarn Gelibolu
ibih Ceziresine ve Kumkaleye Ayak Bastklar 12 Nisan 1331 / 25 Nisan 1915 Tarihinden
Birinci Ordu Kumandanlna Tayin Olunduum 3 Terini sani 1331 / 16 Ekim 1915
Tarihine Kadar Vekayi-i Harbiyeyi Musavvirdir), Daktilo Metin, Harp Akademiler
Ktphanesi nu: 29147 / 956.0743, c. 4, stanbul 1950.
YAZICI, Fazl, anakkalenin Bilinmezleri, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2010.
YEL, Selma, Yakup evki Paann Hayat ve Faaliyetleri, Kurtulu Savana Yn Verenler,
Cumhuriyetin Kuruluunun 70. Yl Armaan, G, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi
Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara 1994, ss. 193-205.
YILDIZ, Cemalettin, anakkale Cesarettepe Kahraman Krehirli Mehmet avu,
http://www.geliboluyuanlamak.com/189_1915-Canakkale-Cesarettepe-KahramaniKirsehirliMehmet-Cavus----(-Cemalettin-Yildiz-).html, 14.09.2014.
YILMAZER, Tuncay, Altepeden Anafartalara anakkale Kara Muharebeleri, Yeditepe
YILMAZER, Tuncay, anakkale Kara Savalarnda 25 Nisan 1915 karma Harekat,
anakkale Savalar Tarihi, Cilt: IV, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul
2008, ss. 2067-2087.
YILMAZER, Tuncay, anakkale Kara Savalarnda Cepheler, anakkale Savalar Tarihi, c.
IV, Deiim Yaynlar, (ed. Mustafa Demir), stanbul 2008, ss. 2221-2280.
ZRCHER, Eric J., Milli Mcadelede ttihatlk, (ev. Nzhet Saliholu), stanbul 1987.
ZRCHER, Eric J., Sava Devrim ve Uluslama, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul
2004.
352
Fotoraflarla anakkale Cephesi Komutanlar
Sultan Mehmed Read, Bakomutan.
Enver Paa, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili.
353
Esat Paa ve bir grup subay
Dmandan alnan ganaimden silahlarn bir at bl tarafndan altrlmas.
330
354
Anafartalar Kumandan Miralay Mustafa Kemal Bey ve maiyeti.
5. Ordu Komutan Liman von Sanders ve 3. Kolordu Komutan Esat Paann silah tamirhanesini
teftii (Bigal Kalesi Girii).
355
Esat Paa ve Karargah Erkan- Harbiyesi
anakkale Mstahkem Mevkii Komutan Cevat Paa ve karargay subaylar
332
356
Anafartalar kumandan Albay Mustafa Kemal Bey ve kurmay heyeti
Oturanlar (sadan); Bahriye Nezareti Kur. Bk. Yb. Rauf (Orbay) Bey, Gney Grubu Komutan
Tug. Vehip (Ka) Paa, 5. Ordu Komutan Mir Liman Von Sanders, 3. Kolordu Komutan
Tug. Esat (Blkat) Paa, Shhiye Dairesi Bk. Tug. Dr. Sleyman Numan Paa, Mstahkem
Mevki Komutan Tug. Cevat Paa
357
333
Sultan V. Mehmet Reat, Kaiser Wlhem, Cemal Paa ve Enver Paa
Arburnunda 3. Kolordu Komutan Esat Paa, 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal ve
dier komutanlar
334
358
57. Alay Komutan ehit Yarbay Hseyin Avni Bey.

57. Alay Komutan ehit Yarbay Hseyin Avni Bey
anakkalede bir subay grubu

anakkalede bir subay grubu.
335
359
3.Kolordu
KolorduKomutan
KomutanEsat
EsatPaa,
Paa,Kurmay
KurmayBakan
BakanYb.
Yb.Fahrettin
Fahrettinve
vekurmay
kurmayheyeti.
heyeti
3.
3.
Kolordu
Komutan
Esat
Paa,
Kurmay
Bakan
Yb.
Fahrettin
ve
kurmay
heyeti
27.Alay
AlayKomutan
KomutanYarbay
Yarbayefik
efikBey
Beyve
ve27.
27.Alay
Alaysubaylar.
subaylar
27.
27.
Alay
Komutan
Yarbay
efik
Bey
ve
27.
Alay
subaylar
336
360
336
Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutan General Ian Hamilton ve Mttefik Donanma Komutan
Amiral J. De Robeck.
Gney Grubu Komutan Vehip Paa.
361
anakkale
anakkale Mstahkem
Mstahkem Mevkii
Mevkii Komutan
Komutan Cevat
Cevat Paa,
Paa, Kurmay
Kurmay Bakan
Bakan Selahattin
Selahattin Adill
Adill ve
ve
kurmay
kurmay heyeti
heyeti.
Bakomutan
Bakomutan vekili
vekili Enver
Enver Paa
Paa askeri
askeri geit
geit treninde
treninde.
338
362
Editrler
Milletlerin kaderinde nem arz eden tarih hadiselerin 50. ve 100. gibi yldnmleri, o hadiseleri hatrlamak iin olduka nemlidir. Bu erevede
anakkale Cephesi milletimizin mazisinde unutulmaz bir zaferin kazanld,
bununla birlikte byk hznlerin de yaand yerdir.
anakkale Boaz, Gelibolu Yarmadas ve Anadolu tarafnda onlarca muharebenin cereyan ettii bu cepheye Osmanl Genelkurmay iki ordu, yirmi
iki tmen ve onlarca alay gndermitir. Bu eser, cepheye gnderilen birliklerin komutanlarnn bir ksmnn, muharebeler srasndaki faaliyetlerini ele
almaktadr. Ayrca anakkale Muharebeleri zerine dnden bugne yaplm
akademik almalar, muharebelerin harp edebiyatna yansmalar, dnemin
stanbulu, muharebeler srasnda ne kan ngiliz ve Fransz komutanlar da
bu eserin konular arasndadr.
anakkale
Muharebelernn dares
anakkale
Muharebelernn dares
Editrler

Çanakkale Muharebelerİ'nİn İdaresİ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çanakkale Muharebelerİ'nİn İdaresİ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Komutanlar ve Stratejiler

anakkale Muharebelernn dares

Lokman Erdemir & Krat Solak

anakkale 2015 - 100. Yl

anakkale Muharebelernn dares

Bu kitapta yaynlana makalelerde savunulan fikirler yazarlarna aittir. anakkale Valilii ve

anakkale Muharebelerini stanbuldan

anakkale Muharebeleri denilince, 18 Mart 1915

Do. Dr. T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs.

Bakomutan Sultan Mehmed

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn

Do. Dr., ankr Karatekin niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri

Hkmdr- azm u kudsmz, imdd- ilhhinin en mkil dakikalarda ordu-y

Harp Mecmuas,Yl:1, Say:11, Temmuz 1332/ 1916, Ramazan 1334, s.162.

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri

Sultan Mehmed Readn anakkale Gazeli

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri

anakkale savunmas stanbulun savunulmas gibidir. O sebeple anakkale

Bakumandan Sultan V. Mehmed Redn Penceresinden anakkale Muharebeleri

Liman von Sandersin Kurmay Bakan

880 civarnda domu ve nl olmu Kzmlar bir

Prof. Dr., Ege niversitesi, Emekli retim yesi.

anakkale Savalarndaki Tannm

u ksa almada anakkale muharebelerinde savaan yabanc komutanlardan

Prof.Dr., Gazi niversitesi, ?? taskiranc@yahoo.com

Liman von Sanders

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

Akdenizdeki donanma komutan Amiral Carden, donanma Marmara Denizine

Yarmadann Bolayr yaknlarna karma yaparak Osmanl ordusunun stanbul ve

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

Sir Sackville Hamilton Carden

William Riddell Brdwood

William Riddell Birdwood

Birinci Dnya Harbinde, ngiliz Akdeniz Seferi

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

Amiral Sir John De Robeck

daydlar.8 Buna ramen Franszlar, ngilizlerden Bat

General Gouraud, anakkalede 14 Mays-30 Haziran 1915 tarihleri arasndaki

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

anakkale Savalarndaki Tannm Yabanc Komutanlar

Milli Mcadelede Franszlarn igaline son vermek amacyla, Ankara Hkmeti

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

erlendirmitir. Tam bu srada Yunanistan Babakan Venizelosun yardm nerisi

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

anakkale Cephesinin Almas Karar

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

14 Ilgar, Esat Paann anakkale Anlar, s. 18.

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

anakkale Boazna Denizden Taarruz Plannn Onaylanmas

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

Harekta asker ayrlmad iin anakkale Boazn sadece gemileri kullanarak

yan elde bulundurulmadka baarya ulaamayacan ortaya koymutur. Bu durum

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

yecei gizli Trk toplarnn atei altnda kalacaktr. Bu yzden Gelibolu

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi

ay ortasna kadar olan faaliyetlerini ksaca zetleyecek olursak; 19, 25 ve 26 ubat

50 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, c. V, 1nci Kitap, s. 158.

Buna gre 11 Martta Amiral Cardenin yetkisi artrlmtr. Artk 10 Marttan

ngiliz Sava Konseyinin anakkale Stratejisi