Professional Documents
Culture Documents
MANAF
SLEYMANOV
AA MUSA
NAIYEV
2
96
C 4702060201
M 613 (07) 94
A 2
89-93
ISBN 5-8020-1063-0
Gnclik, 1994.
var-dvlt
dnm! Acqlananda is: Atam-atam, bel elsn mni mflis edrsn, Atamatam, deysn mqsdin mnim boynuma torba salb dilni etmkdir!
z d fhllrl brabr ar ilrd ilyrdi. Nhayt tale zn glr,
quyu fontan vurur, li Musa dnb olur Aa Musa, milyonu Aa Musa
Nayev. z d get-ged bacarql bir iqtisad olur. Srvt artdqca, tamah,
hvs, ehtiras da artr, gec-gndz ilyir, i artdqca is qvv, arzu da byyr.
1893-c ild qonu Sabunuda, sonra Ramanada mdn salr. O zamanlar n
zngin hesab ediln Bibiheybt drsind, Naftalan krfzi sahilind mdn l
keirir. Qazlan quyularn hams gcl fontan vurur. nsan tamahnn hdudu
yoxdur. ox kemir ki, Aa Musa Suraxanda da mdn salr. Qarahrd xsusi
neftayrma zavodu tikdirir, z mdnlrind alnan neftdn baqa hm d knar
neftxudalar n neft tmizltdirib haqqn alr. Mexaniki emalatxana dzltdirir.
Hr yerdn qara neft qzla evrilib bulaq kimi sandqlarna axr...
XIX srin lap sonlarnda Aa Musa Neftxarma firmas yaradr. hrd
oxlu mlk tikdirir v alr, yz qdr zmtli bina v ne-ne gmi sahibi olur.
O, uzun mddt Bayr hrd, Qasm by mscidinin arxasnda Zrgrlr
ksi il Gimnazist (L. Tolstoy) ksinin tinind ikimrtbli, skili binada
yaayrd. Evin tinindki da fnr Sng fnr deyirdilr. Da fnr qrmz,
yal, ab, firuzeyi lr salmdlar; axamlar fnr lvan iqlarla yanrd.
Uaqlar toplab Snk fnr heyran-heyran, maraqla tamaa edrdilr.
Aa Musa tmtra, dbdbni sevmzdi, an-hrtdn mst olmazd,
artq xrcdn, israflqdan qaard. Mddahl smimilikdn mahir psixoloq kimi
ayrard. Trifi milk vzlts hesab edrdi.
Aa Musa hmin evd axradk qalmad, sonralar Hac Zeynalabdin
Tayevin tkidi il xannd Seyid Mirbabayevdn ald dniz qranda, Ba
ksindki zmtli mlk kirayniin kd.
Tbitd, cmiyytd, elc d insanlarn znd bzn daban-dabana birbirin zidd chtlr, xsusiyytlr olur. Xsislikd ad xarm Aa Musa bzn el
sxavt gstrirdi ki, ham heyrtlnirdi.
shaq Qaraxanov adnda bir dllk hr hft ev glib Aa Musann
saqqaln qrxar, ban dzldrdi. Dllk bir df yer dnmi xaln gstrib
deyir ki, xozeyin, dvltli adamsan, bu xaln bala mn. Aa Musadan
grnmyn sxavt, ilr mdirin taprr ki, bir bel xal alb ustaya versin.
Bir df dnizd brk tufan olur, oxlu gmi batr. Aa Musann
gmilrindn birinin kapitan glib xbr verir: Yk v gmini zorla xilas
etmim, qoyun qurban nzir demim, icaz ver... Aa Musa brk dilxor olur,
kapitann szn yarda ksib balayr mzmmt elmy: ox nahaq yer!
Atam-atam, mnim hesabma niy qurban nzir edirsn. Bel vaxtlarda hd el ki,
bir hft oruc tutaram, gmid xozeyin hesabna yox, z hesabma yeyrm.
Bir yoxsul adam neftli torpaq l keirib, quyu qazdrr. Neft is xmr ki,
xmr. lindki maya qurtarr. Qohum-qrbadan borc alr, yen neft xmr.
4
Usta v fhllr ii yarmq qoyub gedir. Kim az ar, pul vern olmur. Axrda
mcbur olub gedir Aa Musann yanna, vziyyti ona danb, borc istyir. Aa
Musa onun xahiini rdd edir. lacsz qalb tannm asaqqallardan, sz ken
ruhanilrdn bir ne nfr gtrb tzdn Aa Musann yanna xahi gedir.
Xeyli shbtdn sonra glirlr mtlb stn, Aa Musa deyir: Atam-atam,
zhmt kib glmisn, bu cncl adama mn pul etibar ed bilmrm... Desm ki,
pulum yoxdur, yalan olar. Varmdr. Amma vermirm. Axund shbt qarr, z
vurur: Aa Musa, l tutmaq Hzrt lidn qalb. Kmk el, yazq dara db,
mslman qardadr, sirgm, bir-iki min manat borc ver, szmz yer salma.
Aa Musa azca fikirlib deyir: Atam-atam, yax, z vurursunuz,
sznz yer salmram... Amma bir rtim var. O eyi ki, borcu istynd
pulumun vzin mn gstrck, qoy onu el indidn gstrsin ki, sonra mn
ar glmsin.
Adamlar glr. Axund danmaq istynd Aa Musa onun szn ksir:
Atam-atam, dedim qurtard. Bir d deyirm, indi grsm sonra mni o qdr d
artmaz...
hrin mrkzind tikdirdiyi binalar hazr olanda Aa Musa mslman
arvadn v uaqlarn Torqov (Nizami) k il Marinski (Rzul Rza) ksinin
tinindki binaya krdb z milliyytc grc olan ikinci arvad il
Krasnovodsk (S. Vurun) ksind Kamenisti (Bir Sfrolu) ksinin
tinindki mrtbli tmtraql evd yaamaa balad. Binann xarici grkmi,
arxitekturas, dalarn sal, pncrlr, qaplar, balkonlar, adam valeh edirdi.
Gnbz sanclm tandart uzaqdan grnrd. Qabanda lap qdimdn Barov
baas adlanan gll-aacl xudmani bir meydana vard. Binann daxili bzyi,
otaqlar, divarlarda, tavandak qorelyef v barelyeflrin cazibdarl, lakonikliyi
vsf gln deyildi. Dmlr badan-baa geometrik formal rngarng
parketlr dzlm, gzglr taliyadan gtirilmidi.
Aa Musa grc qzn ox istyir, btn arzularn szsz yerin yetirirdi.
Mclislrd camaata tqdim ednd kl-ktr rus dilind deyrdi: Na jena...
Dalda da onu l salb la edrdilr: N olar, II Nikolay hmi ya vzin
m, Ya i Rossiya deyirdi. Aa Musa da na jena deyib zn ar Nikolaya
oxadr.
Aa Musa grc qzn Moy Amaliya arrd.
Mantaev bir df shbt snasnda ynr ki, Parijdn yola dmmi
Puankara mnim rfim tntnli raut dzltmidi.
Aa Musa soruur:
O Raut Puankarann ne buruu var? N qdr neft xardr gnd?
Raut adam ad deyil, qonaqlqdr, mclisdir. Puankara neft xarmr
Mantaev izah edir.O, Fransann prezidenti, upravlyaisidir.
h! N byk matahm pravliyai... Mnim hr mdn ba bir
pravlyaim var,Aa Musa azn yib, eyhamla glr.Gzlri el limddir,
5
mrnd, dnyasnda onlara qonaq getmrm. Pravlyai ndir ki, ona qonaq da
gedsn?!
Aa Musadan xou glmyn adam soruanda ki, ilrin necdir, qsdn
he bir konkret cavab vermzmi: ilrim Nobelinki kimibaca enli, gdy, n
qdr istsn qara tst, gz xardr.. deyrmi. He kim bilmzdi ki, o,
mdnlrdn n qdr neft hasil edir, bal fontan var, ya yox. Rezervuarlarda,
anbarlarda n qdr nefti var, haan satacaq. yan alanda qpik tklif edrdi,
satanda is eyni ey n manat istrdi. San rnglmk n hna il basma
qarann girvnksin bir ahdan artq vermzdi; deyrdi ki, 1870-ci ild o qiymt
alrm. Baqqallar da ona satdqlar hnaya rngi ox, hnan lap az qatardlar.
Tez-tez, z d gzlnilmdn mdnlr, zavodlara, emalatxanalara,
gmilr glrdi. Bununla da hamn ehtiyatl olmaa vadar edir, qanun-qaydann
pozulmamasna nail olurdu. z d srt idi. Amma ssini ox qaldrmazd.
Bir df Aa Musa mdn glnd grr ki, kontorun yannda divar hrn
bnna v fhllr nahar fasilsin xb, i yaramayan taxtalardan tonqal qalayb
qznr, rk yeyir, shbt edirlr. icras papiros bkr, kibriti aldrb
yandrr. Aa Musa deyir: bala, sabahdan i xma, get kontora rasotunu al.
icras ar: Niy, xozeyn? Aa Musa: Ona gr ki, qabanda o boyda tonqal
papirosu yandrmrsan, nahaq yer kibriti zay edirsn, z maluvun qdrini
bilmdiyin halda, mnim malmn qdrini he bilmzsn.
Yeri glnd, srvtini nmayi etdirib bdxahlarn cinlndirmkdn
xolanrd. Bu da hftlrl hrd sz-shbt sbb olard.
...Bir df milyonularn arvadlar Cmiyyti-xeyriyyd, smailiyy
binasnda ziyaft dzldirlr, bir-birinin bhsin geyinib, bznib glirlr. Deyiln
gr hmin ziyafti tsvir etmk mmkn deyilmi. Ll-cavahirat, qzl iind zn
qadnlarn gl v qhqhlri binann mhtm salonlarnda ks-sda
yaradrm.
Murtuz Muxtarovun arvad osetin qz Liza xanm iki df baqa-baqa
libasda v cavahirat dstind mclis xr, birinci df al paltarda, banda naxl
platin stn iri brilyantlar, drd crg iri brilyant boyunba, ortada dairvi iri
brilyant dnlri, knarlar brilyantlarla bzdilmi kmr, brilyant sralar,
brilyant zklr, brilyant qolbaqlarla xr. kinci df taxd qarniturda iri
badamvari zmrd dnlrini iri brilyantlar dvrlmidi. Qadn gn kimi gz
qamadrrm. Mclisdkilr bu gzlliy heyran qalbmlar. Deyilnlr gr hr
qarniturda 700 karat cavahir varm.
Lakin Aa Musann grc arvad Amaliya xanm bzkd, geyimd,
cavahiratda birinci yeri tutur. O, badan-baa zmrd iind imi, hams da gllr,
iklr, qular, prvanlr klind; ayaqqablar brq vururmu. Grc qz
foyey girnd ham heyrtdn iini kir, donub qalr. Bu hvalat hrd uzun
mddt shbt mvzusu olur.
6
Balaca bir haiy xaq. Bank v maliyy idarlrind uzun mddt ilmi
v o dvrn kemkelrini grm, igzar adamlarla durub-oturmu, oxlarn
xsn tanyan bir maliyyi danr ki, ll-cavahirat bzk yasn evlrd
saxlamrd, orularn qorxusundan onlar banklarda xsusi, xsi seyflrd
gizldirdilr. Tkc mnim ildiyim Volqa-Kama banknda 300-dn ox seyf
vard. Onlarn 7080-d neftxudalar v digr milyonular ail ll-cavahirat,
bzk yalar v sair saxlayrdlar.
Oxucularn diqqtin maraql bir chti atdrmaq istyirm: ...neftxudalar
v baqa dvltlilr cavahirat, qzl v platindn tmtraql, ziqiymt bzk yalar
hazrlatdranda mtlq onlarn saxta surtlrini qaytdrardlar ki, bunlar qtiyyn
sl cavahiratdan seilmzdi. sl brilyant-cavahiratlar banklardak seyflrd
gizldr, saxtan ziyaft mclislrin, toya-teatra taxardlar. lbtt bu sirri ox az
adam bilrdi. Bu saxta bzk yalar el hssaslq, el ustalqla dzldilrdi ki,
bzn mtxssislr bel onlar ayra bilmirdilr; yalnz sahiblri xsusi nianlrl
tanyrdlar.
Qalan 200230-a qdr seyfd qiymtli kazlar, mdn-zavod, mlkmaa qballri v s. saxlanard.
zm saxlaya bilmyib heyrtl maliyyinin szn ksdim:
Bs o qdr ll-cavahirat, qzl, platin, var-dvlt n oldu? Hara getdi?..
ox hisssini aumyanla Mikoyan ourladlar, yarsn qohumqrbalarnn evlrind torpaa basdrb gizltdilr, qalann Rusiyaya qardanda
Sentrokaspi Leyla barkaznda tutub hrraca qoydular. Qalann on birinci ordu
Bakn ial ednd taladlar. Rusiya proletariatnn qarnnda hzm-rabedn kedi...
Bu szlri deynd qoca maliyyi bic-bic glmsdi, znn qrlarndan istehza
yard.
Nec yni proletariatn qarnnda hzm-rabedn kedi.
El ki,qoca dediyini tkrar etdi,o varidat, ll-cavahirat, ziqiymt
snt srlrinin hamsn satdlar ran tacirlrin, vzin un, dy, buda, arpa,
lobya, mrci, noxud, kimi, kuraqa, qays alb bir hisssini bizim camaata
payladlar, qalann da yolladlar Urusiyyt... Komissiyalar yaradld, hrd olan
yzdn ox bankda hesabat-uot trtib edildi, kataloqlar dzldildi. Cavahirat
karatna, qzl, gm, platinin misqalna qdr yazld, burjuylarn btn maaza
v anbarlarnda, evlrind olan hr ey siyahya alnb taland.
Urusiyytd dhtli aclq idi. o yer atmd ki, adam ti yeyirdilr.
Tatar yazs limcan brahimovun Adamlar kitabnda atann acndan z
doma uan yemsi tsvir edilirdi. Bu dhtli facini oxuyanda, n darkli
adamlar bel alayrd.
O srvtlri mqavil sasnda ran tacirlril hr nv rzaa dyidirrk
Rusiyaya gndrirdilr.
Aa Musa haqqnda dananda neftxuda Mantaovun ilr mdiri Qriqori
Aleksandrovi Qazarbyov deyirdi: Min doqquz yz skkizinci ild xbr yayld
7
ki, bs Aa Musa hrd skkiz zmtli bina tikdirir. Drdn Telefonn (28
May) ksind, birini Kaspi (R. Behbudov) ksind, bir mlk Tarqov (Nizami)
ksi il Marinski (Rsul Rza) ksinin tinind, birini opera teatrnn yannda,
birini Qarakov (H. Z. Tayev) ksind,yeddi mrtbli Novaya Avropa
(Gy-Gl mehmanxanas), birini d hrin qranda (Musa Nayev
xstxanas)....
Bu binalar tikmyi Aa Musa mhur ev podrats Hac Qasmova
taprmd. Azrbaycann milyonular evlrini tikmyi ox vaxt ona hval
edirdilr. Hac Qasmovun znn d hrd bir ne iri binas vard.
Bdxahlardan biri, aran vurmaq, svdan pozmaq n gedib Aa Musaya
xbr verir ki, Hac Qasmov snin evlrinin hesabna zn d Stanislav (Azadlq
ksind, Bak texniki mktbi il zbz) drdmrtbli, byk imart tikdirir.
Snin skkiz mlknn hesabna doqquzuncunu zn tikdirir. Aa Musa glb
deyir: Atam-atam, mndn he ks he n ourlaya bilmz. Hac Qasm o mlk
material ald adamlarn hesabna tikdirir; mndn skkiz bina n ald pula,
doqovor balayb baqa xozeynlrdn doqquz binann materialn alr. Hr skkiz
daa bir da, skkiz diry bir dirk, skkiz mismara bir mismar... Bnna v
mllrl d eynn rtlib qbaly qol kdirib. Mn mlklrim srf ediln
eylri, htta yivlri, mismar liml bir-bir yoxlamam thvil gtrmrm. Bunu
podratlar, mniml alver ednlr ox yax bilir...
Hac Qasmovun podratla bina tikmk kontoru il yana byk ticart
maazas vard, hr nv inaat material satrd. Dnyann hr yerindn mal
gtirtdirirdi. Byk maazalarndan birisi texniki mktbl zbz olan mlkn
altnda idi; cnuba baxan divarda byk hrflrl yazlmd: ParketDm.
Qriqori Aleksandrovi Qazarbyov danrd: Mantaov mn taprmd
ki, mslmanlarn, Hac Zeynalabdin Tayevin ad il bal btn xeyir-r
mrasimlrin gedim v o mclislr pul sirgmyim. Bir df dvtnam aldm
ki, mslman cmiyyt xeyriyysind mrasim olacaq. Qoltuq ciblrimdn birin
yz manat, o birisin is 800 manat pul qoydum getdim smailiyy. Foyey
girnd mn sar gln xanmn gzlliyin, st-bandak ll-cavahirata valeh
oldum. Durduum yerdn trpn bilmdim, el bil mni ovsunlamdlar. Bu Hac
Zeynalabdinin arvad Sona xanm idi; gzllikd v sxavtd mhur idi, xeyriyy
ilrin ox kmk edirdi. Onu mayit edn iki qzn lind mcmi vard,
birisind ipk lent paralar, o birisind is pul... Ll-cavahirat iind zn Sona
xanm mcmidn bir lenta nian gtrb, dm taxd. Mn qeyri-ixtiyari qoltuq
cibimdki pulu xarb, dvtnamnin arasna qoydum v mcmiy saldm. Bu
vaxt Aa Musa Nayev grnd. Sona xanm onun da dn bir nian taxd. Aa
Musa cibindn bir gy manatlq xarb li s-s mcmiy tullad. Sona
xanm glmsyib dedi: Aa Musa, bir az vvl, olun Aa smayl mcmiy bir
yzlk atd, sn is... Aa Musa xanm szn tamamlamaa qoymad: Atam8
atam, o verr, ona n var, o mnim olumdur, milyonu Aa Musann olu... Sona
xanm, mn kimin oluyam? Saman satan bilcrili Nann...
Qazarbyov deyirdi ki, qoltuumu yoxlayanda baxb grdm ki, xanmn
gzlliyin, st-bandak cavahirata valeh olub, admdan 100 manat vzin,
mcmiy 800 manat salmam.
Kbarlar adl-sanl xanndlrin, rqqaslrin, musiqiilrin itirakil
msamirlr keirrdilr. lin axrnda, dekabr aynn vvllrind nnvi
msamir verilrdi. Neftxudalar, zngin tacirlr, zavod-fabrik sahiblri,
trsanlrin, gmi kompaniyalarnn yiylri, varl ziyallar, bankirlr, Baknn
yksk rtbli mmurlarqubernator, onun mavini, qalabyi (qarodonaalnik),
bldiyy risi, hrbi komendant (general ya da polkovnik), liman risi (vitse
admiral), hams da arvadlaril, bu mclislrd toplaardlar. Narodny domda
mclislr qurar, ylnrdilr; bu ikimrtbli bina byk bir mhllni tuturdu, bir
trfd Kamenisti (Bir Sfrolu) ksi, digr trfd Suraxan (Bir may)
ksi uzanr, fasad is Mala morskoy ksin baxrd, binan bir il tikmidilr
(1900-1901); mclislr ox n v tmtraql kerdi. Narodny domu xaricdn
v iridn ox gzl bzyirdilr. Hr yer v hr ey par-par yanrd. Adamlarn
geyimini tsvir etmk bel tindir. Xanmlar ll-cavahirat iind zrdilr,
libaslar, bzklri gz qamadrrd. Hrbilrin v dnizilrin mundirlri, orden
v medallar uzaqdan gz girirdi. Kiilr drzidn tz xm smokinq, frak,
vznlri qzldan, irmaydan olan rkzi uxalar, srtuk, kostyum geyirdilr.
Bir-birin qaran tirlr adam mst edrdi.
Balancda -drd nfr aktyorun ifasnda qsa bir komediya vodevil,
mzhk gstrrdilr. Sonra qrb v rq musiqisi alnard. Rqs balanard.
Bufetd qu sd istnilsydi taplard. Mhur milyonularn, yksk rtb
sahiblrininTaqiyanozov, Rayev, Bardokinin, Slimxanov v baqalarnn
arvadlar al-veri edrdilr. Muxtarovun arvad Liza xanm, Taqiyanozovun
arvad Tamara lotereya, baqa dvltli arvadlar gl-ik satardlar. Kiilr is
skinas, qzl sikk sirgmzdilr.
Gec rzind birdn on min, on be min manat toplanard. yerd pul
ylard. Bu msamird iki nfrin verdiklri ian qzetlrd ksini tapmd.
Hac Zeynalabdin Tayev iri girnd qap azndak kassaya1000
manat;
ampan rab iiln stolun kassasna1000 manat;
ay dstgah kassasna1000 manat = 3000 manat
Musa Nayev qap azndak kassaya100 manat.
ampan rab kassasna100 manat
ay dsgah kassasna100 manat=300 manat
Bu nnvi msamirlri idar edn Hac Zeynalabdin Tayev idi. 1913-c
ild is qzetlrd elan edilmidi ki, nvsinin lmn yas saxlad n
9
stirlr lap yerin dr: Mn qalmaqall bir ilin q gnlrind qrib, ekzotik,
varl bir aild doulmuam. V o il tarixin unudulmaz, dhtli dvrlrindn idi.
nsan dhasnn ictimai axnamalar namin yaratd ttillr, talanlar, qrnlar v
bu kimi baqa mllrl dolu idi. Bakda ermnilr yerli mslman halisini yerlidibli qrb tknmz srvtlr yiylnmk istyirdilr. El bu vaxt anam hrdn
traf kndlrdn birin aparblar ki, can xilas olsun v rahatlqla doa bilsin. Lakin
knarla laq ksildiyindn yardm almaq mmkn olmayb v anam vfat edib,
gnc mr bada gedib. Mn sa qalmam v onun adn mn qoyublar.
Drd bacdan n balacasna ham xsusi qay gstrib. Atas alman qadn,
freyleyn Anna adl day tutur. V mlaiky oxayan bu xanm mmlbniy ana
qays gstrir, onu boya-baa atdrmaq n zhmtini sirgmir.
Birinci dnya mharibsin gr Avropaya ged bilmirlr. imali
Qafqazda, Kislovodskda istiraht etmli olurlar. mmlbni kitabnda bel yazr:
Babamanamn atas ordak villalarndan birini ixtiyarmza verdi.
Aa Musa z d ikinci arvad grc qz il Kislovodska glir, nvsi
onunla grn bel tsvir edir: Csartli addmlarla inar dibind ylmi
babama yaxnlab saqqall zndn ynglc pdm. Sonra yaxnlqdak
skamyada oturub gydki buludlara baxr v fikirlirdim ki, babama baxmaqdan
buludlara tamaa elmk yaxdr. He birimiz danmr, amma hr ikimiz
borcumuza ml edirdik. Kii mnim onun yannda oturmama dzmli, mn is
ona byk rbtimi bildirmli idim. Frst dn kimi getmk n ayaa
qalxdm. Babam da z borcunu yerin yetirmk n cibini qurdalamaa balad.
O ox qurdalandlin gln, deysn, iri pullar idi. Nhayt, xrda tapb arxayn
nfs ald v ovcuma on qpik qoydu. Hdiyy vzin pul vermk bizim gzaq
ail zvlri arasnda adt evrilmidi. Mnim bu adt etirazm yox idi, ksin,
xoum glirdi. Amma hdiyynin qiymtindn prt olmudum. Hr halda bu pulu
gtrmli, razlqla glmsmli idim.
El bu vaxt bxtim gtirdi; babamn ikinci arvad biz yanad, zmdn
pd v limdki on qpiyi grnd incik ssl qqrd: Aa Musa, (o rin
hrmt lamti olaraq Aa deyirdi) qza mlli-bal pul ver. Ax bu on qpiy
n almaq olar?
Babam z-gzn turudub yenidn cibini elmy balad. Axr ki, bir
manat tapb mn verdi, mndn d, z liaqlndan da bezikmi kimi zn
yana evirdi.
Babam Baknn n varl adamlarndan biri olsa da, hrin n xsis adam
saylrd. Onun xsisliyi haqda hrd oxlu ayilr yaylmd. Bir-birin zidd
olan bu ayilrin uzun bir siyahsn tutmaq olard. Bu shbtlrdn birini misal
gtirmkl onun xsisliyi bard myyn tsvvr yaratmaq olar. Bzi gnlr
mxtlif xeyriyy cmiyytlri Bak klrind sni bnvlr satrdlar.
Satclar yoldan kenlrin paltarna bir bnv taxb, irisind qpik-quru
cingildyn dmir qutunu irli uzadr, xeyriyy n pul istyirdilr. Deyiln gr
15
gnbzindki mild tandart yellnib drd bir trf ziyaft mclisinin davam
etmsi xbrini vermsin.
Qocaman buruq ustas, Mvsm kii nql edirdi ki, bir df yazn vvlind
Novruz bayramndan bir az kemi qohumum Murtuz Muxtarovun banda idim.
limd bel baada gllri sulayrdm, qfslrdki min bir avazla oxuyan qulara
dn, ceyran v marallara yem verirdim. Nkr yaxnlab dedi ki, Murtuz aa sizi
arr. Getdim. Murtuz bnd eyvanda oturmudu. Mni grnd dedi: Oul,
Aa msi Mskodan qaydb, badadr. Get malake usta Msmliy xbr ver,
axamst glsin, gedk Aa msiy ba kk. Usta Msmli shbtcil kiidir,
xomcazdr. irin danr.
Axamst getdik msinin bana. Nrd oynayrd. Mehriban-mehriban
grdk. Balad tzdn nrd atmaa. Qaqaba yerl gedirdi. Gdkboy,
gonbul, tkl bir kii idi. Biz ay gtirdilr. Birdn uzaqda paroxod fit verdi.
Malake Msmli dedi: Aa msi, paroxodundur a, fit verir, el bil sni
haraylayr. Fiti min gminin fitinin iindn seilir. Byk olun Mirznin, bala
xozeynin adnadur a...
Deyilnlr gr msi gmilrin fitin yaman aiq imi, btn gmi v
barkazlarndak sirenalarn xsusi sifaril qaytdrarm. Bir df khn gmisini
satrm. Mtri deyir ki, gmi ox khndir. msi cavab verir ki, khnliyin
n baxrsan, sn onun fitin qulaq as, yeddi diyarda eidilir.
Malake Msmlinin szndn msinin rngi qad, papan peysrin
itlyib, yerindn srayb ayaa qalxd, hirsli-hirsli qqrd: O paroxod indi
mnimki dyl, borclu olduum adamlarndr. Pul yiylrinindir,papan
gtrb, zrbl yer rpd, balad byk olunu syb-qarmaa.Byk oul,
sni grm zlil olasan, ananla bir gora basdrm, mni xcil eldz, mflis
eldz!
Boaz tutuldu, su verdik, oturdub baladq tslli vermy. msi sakit
olmurdu, Muxtarova baxb dedi: Aa Murtuz, bax gr, byk olum, dyyus,
bama n mrk ab. Hr il payzn axrlarnda mtri tacirlrl doqovor
balayb, neft satram, Bakya pravlyaiy tel vururam ki, bu qdr ucuz qiymt
neft al, xrda sahibkarlardan vur anbarlara; yazda yollaym mtrilr. Bu il
vurduum tel glir bura cm gn atr, pravlyai olmur kontorda. Aparb verirlr
Mirz babatma. O da teli oxuyur, anasnan sz bir olub gizldirlr. Allah cann
alm, mnim glmyimdn bir hft qabaq anasn gtrb, Xorasan ziyartin
aparb ki, z-z glmyk. Glib pravlyaiy taprram ki, aldn nefti yavayava paroxodlara vur, yerit Urusiyyt, mtrilr intizardadr. Deyir ki, siz
payzda srncam vermdiniz, mn d icazsiz crt edib, neft almadm.
Soruuram, nec yni, tel vurmuam ax! Deyir ki, mn almamam. atmayb
mn. Potu yoxladq, mlum oldu ki, babatm Mirznin lin db. O da
arvadmla mxnnt xblar, lbir olublar. Moskodak arvad stnd, Mariyaya
gr ana-bala bama bel oyun ab, mni xar eldilr.Birdn balad hirsindn
17
**
19
Gmimiz od-alov iind zrd. Yax ki, alov zif idi, qarsas gcl
duyulurdu. lk tssratmzdan doan hycanlarmz azalandan sonra,
trafmzdak qrib mnzry tamaaya baladq. Dnizdn alov ucalr, yanyry siyart edirdi. Alov lklri trafnda on iki adam otura bilck stol boyda
idi; bzilri daha iriydi, nohuru xatrladrd. Biz bu alov adacqlarnn yanndan
trdk. Kapitan arabir avar knlr gmini alov nohurlarnn ortasndan
srmyi mr edirdi. Bel qeyri-adi, caib, sehrli mnzry dnyann he yerind
rast glmk mmkn deyildi. Klk get-ged gclnir, dalalar ah qalxmaa
balayrd. Xzri qopmasayd, ox gman ki, shri burda aardq. Klk
brkidikc vvl xrda alovlar, sonra da irilri snmy balad.
Vaxtnda Bakya qaytmaq lazmdr,kapitan Freyqan zarafatla lav
etdi,yoxsa grdymz caib mnzrnin sirrini yrnmk n dnizin dibini
axtarmal olarq.
Sirlr almindn vaxt ikn uzaqladq. Klk gmimizi Bibiheybtd
Fatim mscidi olan yer srklyirdi. Avar kn skkiz nfr dnizi alovu
sndrn kly stn glir, istniln smt irlilyirdilr. Klk son alovlar da
sndrd.
Biz onlarn apalaya-apalaya yoxa xmasn izlyirdik. Onlar gah
dalalarn altnda gizlnir, gah da lplrin zirvsin drmanrd. Axrda candan
ayrlan ruh kimi birdn yox olurdu.
Limana atanda bir dnizi fitili yandrd. Bu rti iar imi. vvl
Freyegem gmisi, onun dalnca Bak limanna lvbr salm baqa hrb gmilri
raqlarn yandrdlar. raqban gmilrin arasndan keib sahil yan aldq.
Bel dbdb, tmtraqla yalnz imperatorlar qarlayrlar. Mnl Mone is
adi sntkarlar idik. II Aleksandr istisna olmaqla he bir hkmdar lksind bizim
kimi adi, sad sntkarlar n bel maraql mrasim dzld bilmzdi. Bu
incsntin tntnsidir. Bel xr ki, incsnt hamdan stndr.
Bakklkli diyar. Avropada Bakya brabr hr yoxdur.
Birdn iyirminci srin vvlind hr xbr yayld ki, neftxudalar
Naftalan krfzini qurudub mdn salmaq niyytinddirlr. Peterburqa arn zn
riz yazblar. rizy rdd cavab glib. Neftxudalar senata ikayt edib
istdiklrin nail oldular, irkt dzltdilr. Pay sahiblrindn biri, z d n
byklrindn biri Aa Musa idi.
Krfzi qurutmaq n beynlxalq msabiq elan edilir. oxlu layih tklif
edilir. Hr yerdnAmerikadan, Almaniyadan, Fransadan v baqa lklrdn
nmayndlr vard. Afrika v Asiyan ayran Suet kanaln layihlndirib kn
mhndislr d msabiqd itirak edirdilr. Rusiyadan xeyli layihi msabiqy
qoulmudu. Hollandiyada imal dnizi sahilind sdd ucaldan mhndislrin
ilri v otuza qdr digr layih gndrilmidi. Tkliflr mxtlif idi. Xeyli gtrqoydan sonra sdd kib Naftalan krfzini Xzrdn ayrmaq v uxurda qalan
suyu nasosla dniz axdb yerin torpaq doldurmaqla mdn salma qt etdilr.
21
23
27
28
29
Aa Musa Nayev
30
31
32
33
34
Sleymanov Manaf.
C 96 Azrbaycan milyonular; Musa Nayev. B,: Gnclik, 1994, 40 sh.
Bu kitabda Azrbaycan milyonularndan biri, xeyriyy ilrind yaxndan
itirakna baxmayaraq el arasnda xsis kimi tannm mhur Aa Musa
Nayevdn shbt alr.
35