UKRAYNA'DAKi URUM TURKLERI VE FOLKLORU Urum Turks and Urum's folklore in Ukraine Les Tures Urums et leur folklore en Ukraine Dog. Dr. Hiilya KASAPOGLU GENGEL* oxen Karadenivin kuseyinde Azak Densi uylarnda yagayan ve Tarkge konusan Ortodoks Ural, Tie ‘lejinin yor’ aragtrma sasleredan brie Uruntera dil ve Glldora bugne Hadar deferlediriensg ve tu Kaltive!miran aon illards Alckasnde N. Garkavetein calgmalarylablim dunyamna taatimgtr Ba ‘makalede Urum Tarkler, Urum Tirklerini dil ve faldory haliaods bili veri ve bunlarn Blloe ral Zermetiden ban Greehlereonubmuytor “Anahtar Kelimeler Unum Turkle, Azak Denis, Kipgak, Garkavets flkoe "ABSTRACT (One ofthe new sescarh Sis of Tukology ie Orthodox Unum Turkish speaking people who ive in ‘Azak region in the north of Black Sea. The language nd flllre of Urum have not heen examined 20 fr, hut the cultural iaheritnce of Urum has gained italy im Use works of Aleksandr N.Garkavets. In thie a. ele the basic nformation about the Urum Terks, their language snd fallore have been given and samples ‘thei flor raternla have boon proseated. Key Words rum Turks, Azak Sea, Kypchak, Garkavets,allre Ukrayna’mn Azak Denizi kaylarin- da yasayan Hristiyan Urum Turkleri, son ginlerde Turkolojicevreleriigin yeni ve dikkat gekiei konulardan biri haline gelmistir, Karadeniz‘in kuzey kiyilarin- daki koyleri kuran, buralara, Korim’dan ‘g6e ettikleri koylerin adim veren ve bu bolgede kimi zaman Ukraynal, kimi za- man da Rus, kimi zaman da Rum sayala- ak milli kimliklerini kaybetme noktasi- na gelen Urum Tirklerinin varli; Urumlar kimdir, bu bélgeye nereden gel- diler, Tarkgenin hangi lehgesini konugu- yorlar veya konustullar dil, Kipeak gra- bu Turk lehgelerinin hangisine yakin gi- bi sorulan da eraberinde gotirmistir. 1. Urum Tirkleri 17801; yallarda II. Katerina dine- minde Kinm'dan Ukrayna’mn orta ve kuzey bulgelerine go¢ ettirilen ve daha sonra kendi istekleriyle Azak Denizi ka- yilarina yerlegen Hristiyan toplulukla- rin varhgundan séz edilir. Rusca kaynak- larda resmi adi ‘Grek’, ‘Greko-Tatar’ ola- ak gecen bu topluluklar, Urumlar ve Rumeyler olmak tzere ikiye ayrilmakta- dir, Rumeyler, Helen veya Roma kalint- si; Urumlar ise Turk asillidir (Garkavets 1981: 44; Garkavets 1999: 5; Allinkay- nak 2003: 141), Ortodokslugu kabul edip Uram adim alan bu halkin, Kspeak assl- hi oldugu 1974 yilindaki Bartold toplan- tilarinda da ileri sdrulmagtir Garka- vets, Barthold 1974: 18-19), Urumlar ve Rumeyler, Bolgoy Yani- sol (simdiki Velika Novosilka) kéyiinde beraber yagadiklant halde koyd ikiye ayirmislardiz. Urumlar arasindaki Tat balast, Urum belast (Rum cocugu, Uram oldsidir) ifadesi; ayrea, Urumlar ile Rumeyler dzerindeki antropolojik arag- turmalar da, bunlarin iki fark: millet ol- ‘Gazi Oaiveriten, Task Di ve Bdshiyats Balam Orel yes 58 bttpu/www millifolldorcomdugu gérligind kuvvetlendirmektedir (Garkavets 1981: 44), ar hukimetinin, Kinm hankgimin ekonomik gicind zayiflatarak bu bolge- ‘yi Rusya imparatorluguna tabi lalmak, Kinm' zayif duruma diigirmek gibi si- vyasi bir amag ujruna, Greko-Tatar ad: verilen bu galiskan ve kalabalik halk: Kinm‘dan gig ettirdigi ifade edilir. Gre- ko-Tatar nifusunun dini lideri de gesitli vaatlerle bu siyasete dlet edilir ve gerek halka ve gerekse gigmenlere vaat edi- lonler yerine getirilmez. Gog eden hallan cou aghk ve hastalga yenik diigorek Glér (Garkavets 1981: 45; Altnkaynak 2004: 38), “Greko-Tatarlann sayis: 1979 yilin- da 104.091 olup bunun 90.585 Do- netsk'te yagamaktayd:. 1989 yshnda Sovyetler Birligi zamaminda yapiian res- ‘mi nfs sayimina gore, yabanailar ara- sinda ‘Grek’ kikenli olanlarin sayist 357.975 olarak verilmig ve 98.578'inin Ukrayna’da yagadigr; Urumlarin bu sa- ‘yima gre 45 bin civarnda oldu belir- tilmistir. 1778-1779 yillannda Kinm'dan goctiklerinde nafus, tahminen 9600 ve bir rivayete gore ise 13 bin civanndaydi Bugin ‘Greko-Tatarlarin ndfusunun 120 ilé 130 bin arasinda oldugu ve bu- nun 70-80 bin kadarimin Urum Tark, geriye kalaninin Rumey olduju tahmin edilmektedir. Bolgede yasayan Urum Tarklerinin, Sovyetler Birligi donemin- de bazen Ukraynals, bazen Rus sayilma- sindan dolay: nifus giderek erimig ve Sovyetler Birligi‘nin dajalmasindan son- ra Urum Tarkleri, iddi bir kimlik arayi- 1 igine girmislerdir (Garkavets 1999: www.unesco kz/kvpchaq/urums). Kendilerini “Urumlar, “Urumnar’, “Urum millet, ‘Urum als’ olarak adlands- ran Tairk dilli Ortodoks Urumlarin, Ru- meyler, Guredler, Tirkge konusan Gaga- vuzlar, Ermenilerle birlikte Azak Denizi Jaytlarina geldikleriileri sérilmektedir. bttpy/www millifolldorcom ‘Mili Folklor, 2004, Yal 16, Say1 61 Bu, ilk gdetir. Gured ve Ermenilerin (toplam 68 kisi) nereden gig ettirilip, ne- reye yerlestirildikleri belli degildir. Ayrs: a, ikinei bir gigten de siz edilir. Tahmi- nen 1821-1825 yallarinda Trabzon, Gire- sun, Erzurum ve Kars illerinden Guireis- tan‘in Tselka bilgesine ggen ve oradan da 1981-1986 yillarnda Kinm, Donetsk ve Dniyepropetrovsk'a yerlegen 2-3 bin civarinda Urumdan da siz edilmektedir. "Tarkge konugan Trabzon Grekleri olarak bilinen bu grup, kendilerinin Karade- nizin kuzeyinden Balkanlar'a yayslan Kipeak, Pegenek ve Hazar Tarklerinin Hristiyanlagan kalintilar: olduklarim id- dia etmektedirler (Garkavets 1981: 44; Garkavets 1999: 5; Altinkaynak 2004: 39). Bunun yaninda sadece Anadolu‘dan dogil, XVIIL. ve XX. yazyillarda fran‘dan da gig edildigi (Altinkaynak 2004:40)" ifade edilmigse de Iran giluslt Urumlar hakkinda herhangi bir belge bulunma- ‘maktadir. Turkiye’de de ‘Urum’ terimi yaygin olup sadece Hristiyan Yananhlar igin degil; batin Hristiyanlar (Yanan, Bulgar, Srp, Hirvat, Ermeni, Gured ve Moldovalt) igin kullamimgtir (Garka- vols 1981: 44) Bugin Turk asilly Urum hallanin bayak coftunlujtu, Ukrayna’nin Donetsk eyaletine bal 29 kiyde yasamaktadir Kinm'dan gkarilan Urum Tarkleri, Ki nm’: asla unutmamislar; atta, bazilars lama goze alarak memleketini terk et- ‘memigtir. Kinm'dan géenler ise yeni yerlegim yerlerine eski kiylerinin adint vermislerdir (Garkavets 1981: 44; Gar- kkavets 1999: 5; Altunkaynak 2004: 38). Iki bilgedeki bazs yerlesim yerlerinin ay- ‘ni ads tagimasi bu yazdendis, Urum Turkgesiyle ie ilgili meveut olan ilk yazil belgeler, XVIII ve XIX. yzyillara aittir. Urum folklora ve bu ya- zh belgeler tizerinde yapilan ¢alsgmala- raise XIX. yizythn sonlarndan itibaren rastlamr. 1861 yilina ait bir dint metin- 59Milli Polklor, 2008, Vil 16, Sayx 61 den alan ve Urum Tarkcesiyle yazl- smug Yunan alfabeli metin, Alman Gene- ral Otto Blau’ ile Vasili Grigorovie! tara- findan yayumlanmistir (Garkavets 1981: 50; www.uneseo ka/kypehaq/urums) ‘Urumlarin dil ile ilgili ilk aragtur- malar, S. N. Muratov’, Ethem Tenigev® ve Aleksandr Garkavets? tarafindan ya- pilmistar Alanla ilgili en son aragtirma- lar, yine Ukraynal Tirkolog Garka- vots'e aittir. Blgedeki ilk derleme cals malarina 19701i yillarda baslayan Gar- kavets'in son yillarda bilim dinyasina sundugu iki esasl galsma dikkate de- ijer: Urumskiy slounik (Urumea séalike? ile Urumi Nadazov'ya (Azak Urumlar?, otuz yil Gneoki derleme ¢aligmalarimn Griinddr. Sozlik, Urum Tarkcesinin 12 ageann igine alan ve 19.950 madde basin- dan olugan Urum Turkgesi-Ukraince Sozxlk niteligindedir. Ikinci eser ise Unum tarihi ve folkloruyla ilgili olup Unum tarihi Ukrainee anlatilmas; folklor malzemesi Urum Tarkgesiyle verilmi tir. Bu buyik Urum folkloru koleksiyo- nunda 12 diyalektte tarki, siir, manzu- ‘me, masal, halk hikayesi, oyun, bilmece, atasizit ve deyimler yer almaktadir. Kip- ‘cak kaynakl Urum Tarkcesinin kelime hhazinesi ve folklor malzemesini ihtiva eden ve yaklasik 30 yillik emejin tirana olan bu iki mazbut eser, Tirkoloji ilmine katkida bulunmast ve alania ilgili yapi- lacak dil ve folklor galismalarina ana kaynak olmast bakimindan son derece Gnemlidir. 1942 yshnda Kazakistan’in Kostanay gehrinin 7 nolu hapishanesin- de aghktan élmag olan bilim adams Aga- tangel Yuximovig Krumskiy'in™ habrasi- na ithaf edilen Urumi Nadazov'ya, Unum Turklerinin manevi kultaran ye- iden canlandirmak dmidiyle Urumlara eretsiz olarak dagatalmistir. Yazar, gu anda yurt igi ve yurt digindaki mestek- taslarininistefi Uzerine, folklor metinle- rinin Latince transkripsiyonunu; ayriea, 60 ‘Tarkge, Rusca ve ingilizee girig ilave et- ‘mek suretiyle eseri, ikinei baskiya hazir- lamaktadsr Kirum-Tatar Tarkgesinde oldugu gi bi Urum Turkgesinde de Kipgak-Oguz unsurlari epeyce fazladir (Garkavets 1988: 4). Bu dilin, Kupeak ve Oguz olmak luzere iki diyalekti vardir. Kipeak diya- lokti iginde gu alt agszlar yer alir: 1. Kip- gak-Polovets aja. Velika Novosilka (Ya- nisol), Starobeseve (Besev), Pergetravne- ve (Mangus/de konugulur. 2. Kipeak- Oguz aja. Staromlinivka (Kermencik), Bogatir, Ulakli'da konugulur. Oguz diya” loktinin de iki alt aga vardw: 1. Oguz- Kipcak aga. Granitne (Karan), Starolas- pa, Kamar (Kamara), Starognativka (GarjiVda konugulur. 2. Ojuz aan. Mari- upol ve Stariy Krim’da konusulmakta- dir, Urum Turkgesi, genel olarak Ermeni Kipcakeast, Kirm-Tatar, Karay, Gaga- vuz ve Turkiye Tarkeesine yakindir. Ma- riupol, Urum nifusunun yogun olduga bir yerlegim merkezidir. Mariupol ve Stary Krim’da konugulan az, ashnda Kipcak kaynakh olup dzellikle XV.-XVI- I. yazyillar arasinda Oguz etkisinde kalmistir ve gok fazla Oguzea unsur iger- mektedir, Kiri ikigh Urumlar, Kirm Tatar ‘Tarkgesine gok yalan olan Urum Turk- sesini konusmaktadirlar. Anadolu gikish olan Urumlarin dili ise Urum Tarkgesin- den farkh olup daha cok Oguz grubu leh- gelerine ve Anadolu'nun Kars, Erzurum azina yakindar. (Garkavets 1999: 13-14; Garkavets 2000: 5-6). Tarkge konugan Urumlar, Yunan dilini anlamadiklan igin génlak dint iba- detlerinde de kendi dillerini kullanmay: tercih etmektedirler. Bu ihtiyacla dint terimler ve deyimlerin Yunanea karst Jamin: dejil; Tarkeode yaygin olarak kul- lanilan gekillerini, dolayisiyla Arapga ifadeleri tercih eden Urum Turk halle, Allah, Rabbi, mismilla, evalla “eyval- bttpufwww:millifolkdorcomlah’, magalla, cennet, rahmetli, Allara- zo(l)sun, saba xaytr olsun *sababinss ba- ‘yh olsun", abetinis xayer olsun gibi ke- lime ve deyimlerin Lslamiyetle baglantal oldugunun farkinda bile dezillerdir (Garkavets 1999: 13) Urum Tarkcesinin dil ozellikleri ay- sbi yazs konust olacaft igin burada sa- dece gok tipik olan iki ses dzelligine yer verecojiz: En énemli ses dzeliklerinden biti, Genel Tarkeede an seste yer alan art damak dnsiiza /kinin /x/ dnsizsine donmesidir: xabuk kabul’, xayt- “don mek’, xaldir- *kaldirmak’, sara "kara", sxar “kas” vb, Esk Tirkgede dn seste yer alan in damak dnsiizd fk, Urum dilinin baz aielarinda korunurken bazs agizlannda lye donmigtar. Bazs ajplarda ise siz onusu sesler, Erzurum agzinda olduga sib /x! Ul ve fe! arass ses) ve fi ve fel frast ses) ye degisirken bazen de tama- men /sf, fl ve le olmustur: Keste, ze ren, tuenb- “gelmek”; zeage Doge - mace, agen “goee”s u6u, bu, 2'u6u “gibi” 2. Urum folklora Urum follkloranuin en snemli ell i, Anadolu folkloruyla ortake unsurlar tagimasidie. Topal sigan, Buzovlen eghi (Boga ile keg) gibi hayvanlary anlatan ski Turk masallariyla birlikte Agte Ga rib “Agik Garip’, Arsinan Gamber “Are ile Kamber", Téroglu “Kérogl’, Dayir- nen Zore “Tahir ile Zahre", Hurgutbek- nen Mahmerem “Hurgut ile Mabmibri" gibi halk hikiyelerine rastlamak mam- kanddr. Hk aga, Tark dinyasinda ayn adi tagiyan destanlarla tamamen ayni dir; Astx Garib ise Tatar ve Karay folklo- rruna gore daha mufassal bir gekilde mu- hhafaza edilmig olup halk arasinda olduk- ca yaygindir ve gok begenilmektedie. Mubteva ve anlatsm balamindan, Kip- ak destam Xozu Karpeg diginda hep: Kafkasya ve Kigik Asya'daki mundille- bttpy/www millifolldorcom ‘Mili Folklor, 2004, Yal 16, Say1 61 riyle ortaklik gésterir. XVII. yuizyslda ‘Tarkiye’nin kuzeydogusunda, Erzurum ve Kars’a yakin Cambbel balgesinde ge- gen ve Tarkmen soylu olup hallan inti Kamin alan Toroglu destam ise, Turki ye versiyonuyla birgok ortak motif tag. Ayrica, folklor drdnlerindeki etnog- rafik malzemeler de ortak kelimelerle kargilanmaktadir: gi2gii“ayna”, gomlek, xutu “kutu”, tések, yorgan, balta, sandek, bilezih, megrep “magrapa”. Urum folklorunda Sart tay, Yesil at, Yesil gogercin, Xolsuz xz “Kolsuz kaz”, ‘Tilsimli taas, Xavales “Kavales", Coban avast “Coban havasi", Elena Diinya Gii- eli, Tig kéren olan “Dag géren ofan", Bazirdianin axmax xarist “Bexirginin ahmak karst” gibi Bats kaynakh masal- larla birlikte Grek, Dou, Batt Avrupa, Ukrayna ve Rus masallan da meveuttur. ‘Kirim, Kafkasya ve Kagik Asya’da yaygin olan, genellikle komgu koylerde veya bagka tlkelerde yaganmis bir olay gibi anlatilan eski mizahi hikayeler de Urumlar arasinda yaygind: Kokten listen ay “Gikten digen ay", Bostanda algan baba “Bostanda kalan baba”, Ta- atdomus, Telin de evde bolea *Gelin de evde olsa” vb. Bunun yaninda Kirim ve Urum kaynakl: mizahi hikayeler de an- lathe. Telin laflamay “Konugmayan ge- lin", Taze xiyar “Yeni hiyar", Guzel ag, Papu buzov satte “Dede buzajs sat", Ba- ‘xa blen papaz “Kurbaga ile Papaz” bun- lardan bazilarsdae Garkavets, Kinm-Tatar folklorun- dan gegen veya Kirum-Tatar tirkilerini mek alarak yazimg pek cok sayida Urum tirkustindn varhgindan ste eder (1999: 17). Ayriea, Grek ve Ukrayna gar- Jalarimin varyasyonlarima da rastlan. Kazan-Tatar ve Azerbayean tarkileri ise, hemen hemen adapte edilmeden siy- lenmektedir. Halk hikayelerinde dzellikle Agik Garip'te turkilerin en zengin rnekleri 61Milli Polklor, 2008, Vil 16, Sayx 61 bulunmakta; ayrica, bu turkilerin go- nellikle bagimstz olarak yayaldygy da gi- ulmektedi. 1778-1779 yullarinda Kirnm‘dan ge ederken yazilan tirkiler, muhtemelen XVIIL ila XIX. yizyillarda Korum-Tatar- Jannin Balkanlara goed sirasinda ortaya ‘kan tirkilerden esinlenerek yazilm- lar, Sagin Uibik Ordan guxtim ads tirkd- de sadece Urum halkimn degil, Kim ‘Tatar halkinin tarihini de hatirlamak mimkiindér. Bu, Stary Korum koytinden Fedori Dmitrivni Xarasaxal (1906 do- ‘umlu)'dan derlenen bir tirkddur: Sanderiyle Ordan gut, Salgorin suyundan igtim, ‘ayip, mulghul derde dustum. Sahin gibi Perekop'tan giktam, Salgw suyundan igtim, Kaysp, mugktl derde dust, Ayntdim, ayritdum, Xirum senden bis ayrldvs Aymdim, aynléim, Kini, senden biz ayrldie ‘$u Xirumin adalary, ‘aldat dolmug odalart, ile Sirin marzalar. §a Kinm'n adalan, Asker dolmug odalan ile Sirin mrzalan. Dest d'ecenin yan, Xuslar yavusindan usta, Garib gaynum sana cogtu Geet gecenin yan, Kuslar yuvasindan ugtu, Garip gonlim sana cogtu, ‘Sen diidersin atlar dibih, Biz saldve bunda yatlar dibik, Vandi bagrime oflardibik Sen gidersin atlar gibi, Biz kaléik burada yabanelar gibi, Yand: bagemuz ate sii 62 ‘Sen diidersin -ogurlar olay, derya-denis yolun olay, benim de bir danem sag olay Sen gidersin, ufurlar olay, Derya deniz yolun olayd, enim de bir tanem sag olaydh, 1877-1878 yillannda meydana ge- tarihi tirkiler ve asker turkileri de bu- gin Urumlar arasinda sikea sdylenmek- tedir: Azaudan yelir bir at “Azak’'tan ge- lir bir at", Ane, beni aldatular “Ana, be- ni aldattilar", Ane, desem-anem yox “Ana, desem, anam yok", Ax deniz yal sinda dezer piyade “Akdeniz kenarinda gozer piyade”, Istanboldan guxtim yola “Istanbul'dan giktum yola", Ortaxapu ya isinda “Ortakap: kenarinda", Osman pasa, Grxtim Tuna yalisina *Ciktum Ta na kenarina” vb. (Garkavets 1999: 15- 18) Uram Turkgesi, diger Kupgak Turk. yan dilleriyle ve Turkiye Tirkgesiyle or- tak pek cok atasiea ve deyime sahipti: Anasin kor, xizin al “Anasina bak kizim al” (Kermengil), Avuzu bar, tli yor “Alea var dili yok” (Kermengik), Em suelu em ‘ugli “Hom suclu hem gucli” (Mangus), Senden telecegi Allaxtan resin “Senden gelen Allah'tan gelsin” (Mangus), Alma pig, avuzma tig “Armut pig, agama dig” (Mangus) vb. Bu érneklerde sadece dine dayal terminoloji farkhhja gorular: Xiz dan papaz bolmaz. “Kyedan papaz ol- maz.” Pitti bisim paskalamus, “Bizim paskalyamaz bitti” ‘Asagida Urum Turklerine ait folk- lor metinlerinden rnekler yer almakta- din Urum Tarkgesinin ajizlarina ait, atasiza ve deyimler, Omer Asim Ak- soy'an Atasizleri ve Deyimler Sézli- u'ndeki rneklerle kargilastirdims; ata- sb2ii ve deyimlerin genellikle ortak oldu- gu tespit edilmigtir. Bunlardan bazilan sunlard: bttpufwww:millifolkdorcom‘Mili Folklor, 2004, Yal 16, Say1 61 Begev (Stanobegeve) bélgesinden &r- nekler ‘Anueu bart ox. ‘Aga var, dil yok. ‘Avusuna Bas glanmay. ‘Agunda baka ulanmamak Aaifigzkancas cama gus ‘Adin ghana kadar cana gam ‘Az bonun da uz Booun ‘Ag olaun us (a) clun, ‘Alla bersin! ‘Alla versin, Alas kip etsin! ‘Allah goketsin ‘Alma pig avusime tg ‘Armut pig, ama dus, ‘Baluzbagindan so Balk bastan kokar Bags aourmagan Allagun da unut ‘Baga gelmeyince bilames Yaban hipinifitavugu xa hirtinuy, sat da saz ranay ‘Romeunun tavugu Komguya Kaz gore (kara ke gene) Yalannafgol asc Yalanein mumu yatstya kadar yanar. oles yolina yarags Yoleu yolunde gerek Yurt alma, xonug al! By alma, komt a Yue berseseyz el iste. Ya verince astar istivor Kislerim yolga xa Gazlerim yolda Kal Kigige eusur mezor sazma, det ugas Kaduph kuyuya kendist digmek ‘Kasun topras da toydurmay. Gzuno toprak doyuesun Ogi old-ortaxtex ayia (Oka bldg, ertakhie ayn (bozuldu) eu toygan hist taymagan Kendisi doydu, goa doymads ‘Satur igtmese de, uyduri,cosur karmese de duy uri Sagi igtmer, uydurur, kr gormes, sezee Tama tama hil bol Danlayn dattaya gol ol. Tat tt baldan da tat ath dil ylam deliginden ekane Tobe tobege barmay,ysan yisange bor ag daga kavugmas,insan insana kavugur Kermengik (Staromlinivka) bilgesin- den Senekler! ‘Anasin hrsisin al ‘Anssina bake Kian al bttpy/www millifolldorcom Anus bart yo ‘Ai var dil yok Xutu gudiransp xapagen tapsan. ‘Tencere yuvarlanmis, kapagins bulmus. Avususilan euchanesoynu(pEirin ‘Agundan gas, koynuna ges, ‘acu toprax ble de oymay. GGazund topeak doyursun, ‘Mangus (Pergotravneve) bilgesinden Senekler: ‘Alma pig, aousme ty ‘Armut pig, agama dg. Anasna hisetipxi2in alma Perch ‘Anasina bak, kuin a (zu toygan ama, hoz taymes. Kendisi doydu, goz0 doymads Senden relocegiAifastan fein Senden gelecck Allahan gelsin. Xisum, saa aytaynm, lini dase ie ‘Kum sana aoylayorum, glinim sen dine (gt Em suelu, em hut Hem suc, hem gag, Yilamaan bala meme Bermiyler, Alamayan goeua meme vermezter. Karan bolgesinden metinler: Orman Paga Xara denis: "Axmam, devo enaramt yeemam"-desor Eomer guzel Mustar pase: “Balrneden fecmem™deyor Osman Pas Karadeniz, akmam,diyor, Kenarims yam, dvor, amer guzel Muhtar Pasa, Bdirne'den gegmem, dior. Xara denis exar dider enarin isar der ar olay Osman pase: Eedirneyi Peper ter, Karadenie akargider, ‘Kenanim yikar gider, Kor olay Oaman Pasa Bdirneden gegergider Pencereden sar Zeige, den sanettin, yar Felivor factim pencerey, Bastin Osman paga can veriyor. Penoereden kar geliyor, Ben zannettim, yar geliyor, ‘Act pencereyi balm, ‘aman Paga ean veriyor. 63‘MBili Folklor, 2004, Yul 16, Say: 61 Optan, otan Olan, oan, sen bir ofan, ‘saqum sana topek yorgtan, bir cantm var-eana surban, larim-ayrdmam senden, Olan, ofan Offan oan, sen bi olan, Scum sana dogek yorgan, 6. Bir canum var, sana kurban, (turam, ayrimam senden, e. Time hin tor taya ten yollamam onu ory torwtayan nai yaxtur Dir yee yom de your ten ditamam, vetir zn Dikme gozana dora taya, Ben yllamam onu oraye, ex, Dora tain nal yoktur, Bir gecolik yemi de yoktur, Ben gidemem, ver ha, AL popu gu eleyin, ‘iesigin nal eleyim, 9, ‘eg eck ym Bulayin- dur, diteyte gam oan, ey Al pogumu guledeyim, Bieaipi nal edesim, es, Beg geculi yem bulayam Dur gideliagam oflan, ey Anon dar; baban dyer ‘ardumusdan ats saya, ey, {elenatls da candan yar ten ditamam vesir seh ey. ‘Anan duyar, baban daar, ‘Ardhmdan ath ylla,e, GGeten ath de eana yar, Ben gidemem vezir kz, Anam duysun, babam duyeun, ‘ardumtsdan ats soyeun, elem atl beg yas on fun san dur olan ben dalayim. ‘Anam duysun, babam duysun, ‘Ardhmuzdan ath yllasin, Geten ath eg yaz on olsun, Sen dur oflan, ben dalayi. Arcunen Gamber Yay bix padgas, sarv-soca. Baldar yaxtur Titiyer sartlen soca bidaa dere yagansa, basen bir atu yaldap viuiy. Tuteyivar 0 sutuyu, ai ‘yar, egaylyr,bansa-iene ir bala, yay bala, alan ‘ale 64 “Abdur ext, bsim stgmetimis, Balemts ‘yo Het bu bizim stametti-dedi pada. Aly Jar osutuyu, eve Plyler, soyaylyaro Balayt be ‘ues, aseylvar baslaslyar basen. Buun adi a Ganber soyeyivar 4h, bir eocy mi, yart ma gely mi, olay bu arin bir estar ‘Bu balanin vaxstinenbize Alas bir de xt iy, On de adins Arzu soyaylyar ‘agay’ ilar. ay Balla ier yedi yonga, feyler yi yanga. Tiny ballar skolyaa, et bir yore yuslaylyar, aga-sard. Balalar bilmeyler 20 ‘tar dagil aga-sardas. Osiy Fister sedi yanga, ‘holyaa hunde warp isle Bir hunse ead zart si. (Cada saris Maryaca distr). Sholyadan Pivler arin da, bir cadu sar, bir eullu pha tiring, sudan fly, eine bir oleh, eudan tel. Ba ‘age da, Gamber de capay-bata etentag atay, 3 say, untyo pukanaan gelegin. Baglay bu pukana “angamaronu ‘Sen, -diy-2avell, dein padgain alu sa riydirsn. Sen tapilma oglansin. “Nas xargay fren! ~Sen sevdalix gek te bir yore savugma fini Steen alamat ‘Sop xavugturmasn bir yere diy, sargey pu shana buna Telly bu eve. Bu sts endi yapuguy ancena, ‘annatsan, go aga-xardag der: ‘Nas iy buf Ne ayteandir bu cadu sane maa? ~anatin da soray. Yalan dis Ores bu dams olmasa, bu Garber seviy da buna Ends seusler bir birerins. Seyler bir Divferint yizinden, ana badadan yizinden. Bilar ne etivler? Karur erzaylyar gl basgaa, mes tetvler.. Ana da duyay bular Bir daa ty Arzu guxrax bagna, yuvay el riyueund, betini,saldiny bilesin, unutuy da sity Ozayty rely Camber Camber Feliy, bax sa ~bilesit. Aly Bilesin, salay TeliyArau eve-bilesik yax. Xaytnp Fely Arzu ‘auras bana, baglay blest xidirmaa- yoxtur. Are ber, Megrebim suya daldirdim, ‘lala day, devin, valdirdim. Punor dayinustane de Ben bilesigin zadindom Gander: Ben punara varmadim Elimi-yazti yuomadim, Punar dayinustane de Ben bilesigin Bulmadom ‘Arzu ile Kamber Bir padigah varmig, kar koca (bieikte ya- fpyorlarmip. Cocuklan yok. Karn koes bir dere Kenarina gidiorlar. Bakmislar, bir kutu yuzip bttpufwww:millifolkdorcomsidiyor Tutuyorlaro kutuyu, aliorlar, apyorlar. Ine balanea bir gocuk, Kigak gocuk, alan go uk (gorayorlar “Bu, bizim lasmetimizdir, Hamm. Balam yok. Belli, bubizim kasmetimizds, dedi padiga “Alyorlar okutuyu, eve yetigvorlar, bu balay ku fk bagige Koyuyorlar. Asyorlar, bakamaya bagh Yorlar Bunun (gocugun) adi da Kember koyu orl. ‘Bir yl mu goyior, bir buguk ya mu gegiyon, bunlanin bir hat olor. “Bu gieufun bahtndan dolay Allah bize bir de luz Verdi, diyar. Onun da ada Arzu koy orl. "Bunlar yagworlar,buyyorlar ve yedi yay na gelvarlar Gocuklar okula gidiyor skis! bir verde yatyorlar, agabey-kardeg (gibi). Buyuynp vedi yagina gelivolar, her gun okula gidip gl orl, Bir gon cads kad... (Cadi kadina Marys fa diyorlar. Okuldan geliyorlar, bir ead kad, favunda yurbk bir elbise (var), sudan geliyor linde bir kova, sudan geliyor Bu agabey Kam her de koguyor-kuuk goeulmug- ta atvar, ik yor, kuwyor vag kadimin kovasint. Yash Kadin, tna beduaetmeye bagliyor: “Sen, zavall, diyor Kendini pada ola szannedivorsun. Sen (sokakta) bulunmug bir eo cuksun. Nasi beddua ediyormus! Sen sevdalan da birbirinize Kavugmayin tkinia!Istedgin kaa ‘lamas a! ‘Saudece kavugmayin biebirinize, diyor ve beddua ediyor yagh kadin buns. ‘Bu az) eve geliyor ve gimdi annesine yap ‘eyor Anlatain bun, agabey kardes desler (a madidanny, -Nasil sey bu? Ne saylemistir bu cad kar 1 bana? diye annesinden soruyar “Yalan, dior fannes Osleyse, annesi dogmamssa, Kamber ona seviyor. Sima seviyorlar brbilerni, Birbilerini fil sevivorla, sane babalarindan gill, Bunlar ne yapyorlar? Gordguyorlar,glayorlar gu ab fesine, konuguyorlar. Ana da duyyor bunlan. ‘Bir daha geliyor Arcu pinarin bagina, El i, yeauna yor, bileigin gkanyoe ve unutup sidiyor O gidivor, (ardndan} Kamber geliyor. Kamber geliyor ve balayor, bir bilesik (var. Bie ii alyor ve sakliyor. ‘Arau eve geliyor Bilergi yok. Tekrar pinar bagna gdiyor,blesgintaramaya baghyor. (Bie sil) yoke Aru: Magrapays suya daldrdim, Daldmp da kaldedim, Pinar tasunn dstane de ‘Bea bilesgimi buat. bhttpywww millifolldorcom ‘Mili Folklor, 2004, Yal 16, Sayi 61 Kamber: Ben pinara varmadim, limi yazomu yukamadim, Pinar tagnim ustunde de Ben bili bulmadim Bagatir‘den bir metin: Agu Garib Birsamanda bar eten br ul xan. Onun da Dar ate bir off, bir de at bar even. Bir oglu bir de ct Oglu Ague Gavib efen, saz da Lane ten. Otruylyar Gari hay cine. Gari tenis ‘Agus Garib even yasgt en Dedey anasi: ‘Nene! Ne vatharek bis bele Gariblikgeke cehmiz? Kigeyih giver yore! Siser serine be ge sel Cepinemis “Anau de ‘Olan, nas Fepineelsi sen anda? Seen ar zon yostur Senin dogmagum yostur anda. Tim aa bameast! ~ anaes ayy Ague Gari Apis Gari aly anaei, sizzardagin, bigiy Alep gijerne. Koy giyerd, Alep givers. Bariy ‘Alep giyene, yay semiyanka..Yesay bir gala, ‘eldiny anasin, sizsardagin galag cine, ded aly Fomenesin, Fety giver cine “Anasinen stzvardaetxaly semlvanka cine, Anse Gari aly femenesinsoluna,fetiy, dane ip ‘ain. Barty bir tatang... bari Bir restoranga “"bedenmey. Bariy ucine restoranga-resoran terbocii de galay Femene. Ag Garibin de solu ‘Care mi,-iy,-manda galmaa Femene? i. Ode ‘Gare calmapediy. Baslay catmage. (0 zamant o gaynoya Celiy ayamage padi ts de meinen. Otruylyar agamage. Baslay Agee Garib te temene galmaga Balenisler Awe Garibin calgantn, padigas ‘etdan da Bed ens. Buyuk et diy “Apts GariD ment alsa, men ona tke edim atay sty: 0 dogan ber alay hoetyuen fiyme dd sarinaldi:- Alay urba Ciymedi sirina dis Brine de diy ‘Men ona alay akmekier yasar edim-o da ‘gan ber aay okmek agamadh= diy ent se pune x da dy “Apis Gavib meni ale, men ona bir nased nik yasar edi. elense ma pa oma bir evlad Cet Tien Auge Garbo de dtr ar ea “Agus Gari te diy one ‘Sen say lean, ayt baba, Blagoslovt e- sin bien, alasee bis bir birimisn. Ayt baba a, ‘al olsun, alayes bir Birimizn “Aytty babawna. Babass da saytoluy. Alt ‘yar bir birlerin, Babast da beriy Agte Garibte ya Pr padigastion. 65‘MBili Folklor, 2004, Yul 16, Say: 61 Agik Garip Bir zamanlar bir dul kadin varmug. Onun, da bir op vari, bie de lazsvarmig. Bir oflu, hie de toa. Oglu Apk Garip imis, ki da Lena imig. Gariban bir key iginde oturuyorlar. Gari ban bir glide gginiyorlar ‘Age Garip guzel herif mig, Ve anasina soyluyor ‘Anne! Daha ne zamana kadar bis bose ga- iplik gokecegiz? Sehir rine gogelim! Sehirde We guzel geginiez “Anas ‘Olan, sen orada nasil gepineceksin? Se- nin arkan yok Senin oradaakraban yok. Kim na hakacak, dive sosler anant Ank Garipe ‘Agik Garip anasi, az kardesini ab, ger Halep gerne. Sehre goger, Halep gebrine. Varr Halep gehrne, ir simak hazilar. Bir egunak hhanlar, anaain ve faz kardesai bu spina bi ral, Kendisi air kemaniny,gidergehir gine, “Anaaiyla tas kardedi kali sganak ieinde ‘Agk Garip air Kemanint eline,gider kendine ig frat Vani bir dkkins...Vant bir estorana, be: fenmez ora. Van kine! bir restorana, Vine be- fenmes. Vane Ucancl restorana, Restoran gorba- ‘eat da keman galiyor Agik Garin de clinde ke Mumkon mu, burada keman_galmak momian olur mu, dee 0 da:-Calmak mamkon, dee Baslar calaya O zaman yemek yemek igin, dg lanyla oye. ink ene gle aa. Ye yonek gn ‘oturayorar ‘Agile Garip de keman galmaya baghyor ‘Agik Garin calmasis begeniyorar padi da kkalan da begeniyor. Biyuk laa gaye dior: ‘Aqik Garip bent alsa, ben ona ala kostam dikeedim. O dofdugundan bert la kostom giy- ‘medi surtina al urha giymedi sirtana, dr Thine de gayle de: ‘Ren ona dyle ald ekmekler yapardimn ki o dogdugundan beri bay Ala ekmek yemedi, der iidnei las, Ueune kas gayle der Ask Garip ben alsa, ben onu mirasgum ‘yepardim... Benimle evlenee, ona bir evlat dun- ‘yaya getirirdim. Agik Garipten de dillerclurdu, der Agk Garip de ona gosle der: Sen kal olursan, syle babana, dua etsin hige. Alaham bis biebirimiai. Soyle babana, Kail ‘olsun, alin birbrimia, ‘Bahasina adsler. Babast da Kail olur, Abr. lar biebilerinl. Babast da Ask Garp'e padigal- Tafa yansant vie 66 NOTLAR "Ba bilg [rina Panamerovaian dektoea ara tanmatndan nakledilmektedirs Martupolats Grok, Inorikuetnogrfieshiy absor (Bastian doltara tea, Martpo, 2008, 16 Ba ealqma, Greko-Tatar. lars tamara Bi, tai, etaografyan, antropoe sislvekultare uzernedie * Garkavels bu bilgi kaynablardan nak letmektedi A.D. Novice, atria Tuts, Lening ad 1068, 72-7, VA Gonlevaly, Gonudarstve old {nkldoyenaley Ai, Iebrenne oinenge, 1 Mosk 10, Blau, Greist tirkiache sprach-proben sus Maripoler handachnften, Zach der Do tiachen Morgenlindishen Gewlchaft, BA.28, Lap “W. Grigorovig, Zapichi Antiboara Peels igo na Kalb Kolmiyun, Odessa, 1874 8. N. Murata Material po govoram Tyurko yangnsx Grekov (Uremov) Donetakay Obasti USSR, Krathoe Soabyenive Institut Narodow Asi. No: 72, Yerskornanie, Mosk, 1963, 178191 "ER. Tenge, Govar Uramoy sla praskov sevki, Socyetskoner Turkolgiya, Nov 1, 1973, 82. PAN. Garkavets, O prosandeni Mani keateit Unum gona aevernoge prinzv'va, Soe gethaye Tyurologiva, No: 2, 1981 45.55; Fonetge Kaya substitutsiya kak prem “poetizati” Urums ay pesennny rei, Sovyetshays Tyurklogne, 1986, No:S, 4350; Tyurkeie yoshi na Uraine, Kew, Na koe dumb, 1088. Garkavete Twkolo dann Ala Erment Kipeacasy, apnea Unum Tirklerinin di. live flora te sg aragirmalanyla tanmakts de Tistolog, yoar, grote, quis Garkavea, lala ‘gt sragtrmalanna hilen Almatida ‘Dea Kip: fale Avranya Aragurmalary Merkesinde devam Skiodic Readil bu merkesisburacnn veweadr fp ayes zamanda Kazakstan Cumburiets Blim ler Akademie Tarih ve Blac Battin ile Kaze Letan Boyer Binley Uiveritn retin iyet ve Trg devlet dala sahil, emend Kipaga saya gl nem enerler gunlardr: Konvergentaiya lrmyanolipeakshogo socio slavyanskisn¥ XVI XVII we, Kies, Naukova dumka, 1979: Kipeakeic Yyasik unanskiy | armyano-kipabakiyAlmirata, Nauka, 1987; Armenianapehag paler 1575/1580 (duard Kharabadian ie bike), Almas “Deshi (ochaq’ 2001; Kingakskoe p’mennoe nase, TT Katalog | tekats pamyotnikor armyanshim pi mom, Almat, Deihts Qipchag. 2002; Tore bits, Armano biprakstiy sadebnik 1519-1504, (G Sapa faliyerle bike), Almate: Deeti Kipak, Bowe * Oleksande Garkavets, Urumnehiy sloeni, Institut szodemavatva tmijparadaix dann “Kar Lewskiy Kolegiom’, Trenter Bvranyri Dochdjen Deets Kipgak'Almaata 2000, 652s. Silke Big deren 28 saya tats lap gu anda Te lee Turkgenne atarmaktads bttpufwww:millifolkdorcomOleetande Garkavets,Urumi Nadasoe'a ie ‘oriva, moe, back, pent saga, pile, pen. i pamyath, Alma‘ At, Ukeninsiiy kal rn ter © Meghur garkiyatg Agatangel Keak, 1090da yaynmlanan ve uzun vila Sowyet ve Baul sraqtrmaciann Turkalj Ansiklopdia olarak kl: Tandae Turk, mows tr leratreTirker Onsen Dilers ve Edebiytlan) ad Ktain yazardar XV XVIL yazyllar arannda tarihi Kopgale Tickgesica yz dl olarak Kullanan Kamenete-Podolsk Erm rile haklindakt eile, bli dain ba gma sulimagtor "Uru Turkgesine ait ataaaea ve desler synen sldarimnanag bu GeneKerin Tishiye Tare indeki arihklar yanlmtr Digererinde Urum ‘Tarkgui se Trkiye Turkgosi aranindals benzerlis, sstermek balamindan genellikle metne bag kl arak aktarma yapiimstie "Ba murada, Osman Paga (Gast Osman Pa 42) ile Mubtar Page (Gazi Abmet Mubtar Pagal ‘Siler beri kargny goranyor [KAYNAKCA, Alay, Omer Asim (1999), Aasislert we De ymler Sécluga,C. 1-2, Inklap Kitabev, Istanbul “Aluneaynak, Erdogan (2003), Ukrayna dan Hristiyan Torkler Urumlar ve Onlarn Pallar Urinlerinden Orneller Hoes Bokig Well Aragtioma ergot, 8.27, 2005, 141-156 2004), Ukraynaldaki Heistivan ekler “Urumlar”, Koradenis Aragtrmalars, 8. 1, Ba har 004, Real, 75, Balalova Eleonora (2004), Karaktevstika de sytetnet issn aickaelya Garkavela Aleksandr Nitolayevig, President Asttitaé hngoicdatley & Inigorasprostranteley Kazarstana’ 10 Yanvarya ‘200 ‘Bla, 0. (1874), Greisehtarktehe speach proton aus Marigpler handochiften, Zeiten ‘der Doutachon Morgenlandishen Goulscop, B28, Leip, 562.588. ‘Garkavets Aleksands (1981), 0 proesedenis Llassifkated arumaix govoroy Severnogo. Pr szovya, Soayetshaye Tyurklogiva, Ne 2, 1981, 46 — (1086), Fonetigeskaya subeitutsys Kale rie “poctnaat” uremalty peeenny reg, Sor etsaye Tyurhoogiy. 1988, No, 3-50, (1988), Tyurkshie yack na Ukraine, Res, Neckova dunks (1999), Urumi Nadasooya(Aaak Ural Itoi, mova, kak ism, zagadk, praia, pier pam'yatks, Alma: Ata, Ukrainkiykalturniy bttpy/www millifolldorcom ‘Mili Folklor, 2004, Yal 16, Say1 61 — (2000), Urumabiy loenih, Tweater Evra yh Dshdjen ‘Degta Kipeak, Alma, <2 2001), Armenian aipchag ”pralier 1875/1580 Eduard Khurahdinn ie bite), Alm ("Desh Qupehag" 2000 (2002) Kromshotetarshorussko ukraine ova, Tor cL Strap SONA. Garkavets, AN: Baetold, VV. (979, 0 vero ‘spovedaniva a Kipgaow XXL vekov 1 Problema Elnogeneza Armyano-Greko Kipeakow 1 Kerain, Bartaldaie Gteniva, Tee Dobladoo I Soobyenty Moskva, ‘Gerdlevski, VA. (1960), Gonudarteo sli bidov may An ebranns opnenge, 1, Bose, Grigoroig V. (1874), ZapiskiAnttoara @ Pe ett Yigo na Kalki Kalmiyns, deans V8; Leven, 8 P (1971), Ubraaneho rosiyehiyslonih, Vidavntatho “Naukova dumb Ke ‘Marat, SN. (2963), Materials po govoram ‘Tyurkeyangnns Grekow (Urumav) Dnetakay Obl USSE, Kratioe Soobeniya Institute Nerados Act [Ne- 72 Vazskarnanie, Moekva, 178191 Novigew AD. 1063), toriz Tart, Lenin red, 72.78. ‘Panamera, Irina (2009, Moriypolski Gre, Leto ctnogroficehiyabsor (Baslmamsg dollars tea, Marsa, 2005 orm seonekafevachactaremas ‘enige, E1075), Gover Uramov ala pra dover, Sooyetshaya Turkalgiva, No: 1, 1973, “Parkge Sith, Task Dil Karuna Yaymlan, C. 2, Amar, 1098 60. saydaki Faye Kerguzeaeun Temel Soe ‘Varlg ashs yasmin kaynalganna oe ‘Batanayer, V. a. (2000),Aktualte problem tnogenezn etnies into turkey Sayin Alta Ya Abfuatns problems itritSayano-Altye | op tedetne territory, Akan, ‘Kaggaris Mahmud (0986, Divonié Lagat ‘Tack Dizi "Bndels (Co. Bess Atay) C.1V, A tare. ‘Kroeger, John R. (2002), Baki Tirkgede Mo olen (Gexs Mustafa Kagalin, Manas Universitet Koodas Dimer Surnal, 84, Bigkek. ‘Sevortyan, EV. (1074), Etimolagioshiy slo ae tyurkabs yachor edateltve “nals, Moskva 67