Alexander Nehamas

AYW Tl

ALEXANDER NIIt A1W*S

1946 ylnda Atinada doan Alexander Nchamas, doktorasn
Princeton niversitesinde 1971 ylnda tamamlad. Ayn ni
versitede 1976-81 yllar arasnda felsefe profesr olarak a
lt. Daha sonra Kaliforniya niversitesi ve Princeton ni
versitesinde felsefe dersleri verdi. Yazar ve editr olarak
yaymlad kitaplar unlardr: Aristotles Rhetoric: Phi
losophical Essays; The Art o f Living: Socratic Reflections
From Plato to Foucault (Ayrnt Yayinlannin programna
alnmtr.); Virtues of Authenticity: Essays On Plato and Soc
rates.

Ayrnt: 258
nceleme dizisi: 143
Edebiyat Olarak Hayat
Nietzsche Asndan
Alexander Nehamas
ngilizceden eviren
Cem Soydemir
Yayma hazrlayan
Mehmet Kk
Kitabn zgiin ad
Nietzsche, life as literature
Harvard University Press/1985
basmndan evrilmitir.
Harvard University Press
Bu kitabn Tiifke yaym haklar
Ayrnt Yaynlarna aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Altan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Mehmet Celep
Bask ve cilt
M art Matbaaclk Sanatlar Ltd. ti. Tel: (0 212) 212 03 39-40
Birinci basm 1999
ISBN 975-539-204-1

AYRINTI YAYINLARI
Dizdanye emesi Sk. No.: 23/1 34400 emberlita-lstanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Faks: (0212) 516 45 77

Alexander Nehamas

Edebiyat
Olarak Hayat
Nietzsche Asndan

ENLKL TOPLUM//. Illicb j * YEL POLTKA/U. Poritl Y MARKS, FREUD VE GNLK HAYATIN ELETRS/B.
Brown Y KADINLIK ARZULARV. C m a r d Y FREUDDAN LACANA PSKANALZ/S. M. Tura Y NASIL SOSYALZM?
HANG YEL? NN TNSELLK?/. Bahro Y ANTROPOLOJK AIDAN DDET/Der: D. Riches V ELETREL ALE
KURAMI/M. Poster Y KBN'E DORU/ Williams Y DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K. Bumin Y YARIN//?. Havemann M

DEVLETE KARI TOPLUM/P. Clastres Y RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921)/0. Auweiler j d

EVKLER VE DENETM/M Brinton j r f EDEBYAT KURAMI/T. Eaeton

BOL-

K FARKLI SYASET/L. Kker

j r f ZGLIR ETM/J. Spring j * EZLENLERN PEDAGOJS/P. Freire Y SANAY SONRASI TOPYALAR/S. Frankel
jwf

KENCEY DURDURUN!/7". Akam Y ZORUNLU ETME HAYIRVC. Baker Y SESSZ YIINLARIN GL

GESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudriiard Y ZGR BR TOPLUMDA BLM/P Feyerabend -jrf VAH SA
VAININ MUTSUZLUU/P. Clastres Y CEHENNEME VG/G. Vassaf Y GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G.
Debord j r f AIR EKM/L. Segal Y CNSEL DDET/A, Godenzi Y ALTERNATF TEKNOLOJ/D. Dickson j rf ATE
VE GNE//- Murdoch art OTORTE/fl. Sennett j r f TOTALTARZM/S. Tormey Y SLAM'IN BLNALTINDA KADIN/F.
Ayt Sabbah j r f MEDYA VE DEMOKRAS/J. Keane Y OCUK HAKLARI/Dar: B. Franklin / K TE N SONRA/Der: fl.
Blackburn Y DNYANIN BATILILAMASI/. Latouche Y TRKYE'NN BATILILATIRILMASI/C. Aktar Y SINIRLARI
YIKMAK/M. Meilor /KAPTALZM, SOSYALZM, EKOLOJ/A S a z YAVRUPAMERKEZCLK/S. Amin art AHLK VE
MODERNLK/fl. Poole a t GNDELK HAYAT KILAVUZU/S. Willis jrrt SVL TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane
j r f TELEVZYON: LDREN ELENCEN. Postman Y MODERNLN SONULARIM. Giddens Y DAHA AZ DEVLET
DAHA OK TOPLUM//?. Cantzen Y GELECEE BAKMAK/M. Albert - fl. HahneI Y MEDYA, DEVLET VE ULUS/P Schle
singer YMAHREMYETN DNM/A Giddens Y TARH VE TN/J. Kovel / ZG RL N EKOLOJS/M. Bookchin YDEMOKRAS VE SVL TOPLUM/J. Keane - / U HAN KALPLERMZ/ Coward Y AKLA VEDA/P Feyerabend

orf BEYN FAL EBEKES/A Matlelart Y KTSAD AKLIN ELETRS/ A. G o n Y MODERNLN

SIKINTILARI/C. Taylor Y GL DEMOKRAS/B. Barbar Y EKRGE/B. Suits urt KTLN EFFAFLIIM. Baudhllard o * ENTELEKTEL/E. Said / TUHAF HAVA/Aoss Y YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques -/TAHAKKM
VE DREN SANATLARI/J.C. Scott Y SALIIN GASPI//. Illich Y SEVGNN BLGELM. Fnkielkraul - J f KMLK VE
FARKLILIK/I/V, Connolly YANTPOLTK ADA POLTKA/G. Mlgan /Y E N BR SOL ZERNE TARTIMALAR/H.
Wainwrighl Y DEMOKRAS VE KAPTALZM/S. Bowles-H. Ginlis /O LUM SALLIK, RON VE DAYANIMA//?. Rorty a *
OTOMOBLN EKOLOJS/P

Freund-G. Martin V

PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNE/A. Phillips

/M KNSIZIN POLTKASI/-/.*?. Besnier YGENLER N HAYAT BLGS EL KTABI/. Vaneigem Y CENNETN

DB/G. Vassaf

Y EKOLOJK BR TOPLUMA DORU/M. Bookchin

j t i DEOLOJ/T. Eagieion Y DZEN VE KAL

KINMA KISKACINDA TRKYE/A. Insel j r f AMERKA/-/. Baudrillard YPOSTMODERNM VE TKETM KLTR/M. Featherstoneuef ERKEK AKIL/G,

Uoyd

Y BARBARLIK/A?.

Henry

/K A M U S A L

NSANIN

Serme

K/H.

j r f POPLER KLTRLER/D. ove art BELLEN YTREN TOPLUM/R.Jacoby Y GLME/H. Begson B L M E

KARI HAYAT/A/. O. Brown

Y SVL TAATSZLK/Der.: Y. Coar orf AHLK ZERNE TARTIMALAR/U. Nutlall

j * TKETM TOPLUMU/J. Baudrillard Y EDEBYAT VE KTLK/G. Balaille Y LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/

S. Kierkegaard

j * ORTAK BR EYLER OLMAYANLARIN ORTAKUI/A Lingis Y VAKT LDRMEK/P Feyerabend

'V A T A N AKI/M. Viroli

LaFoBtte

LKLER/H.

j r f DOKUNMA/G.

/K M L K MEKNLARI/D. Morley-K. Bobins 'D O STLU K ZERNE/S. Lynch /K S E L

j r f KADINLAR

Josiporid

NEDEN YAZDIKLARI

/T R A F

Y FELSEFEY YAAMAK//?. Billinglon

EDLEMEYEN

HER

CEMAATIM.

MEKTUBU
Blanchol

Leader

GNDERMEZLER?/.

/F L R T

Philips

ZERNE/A

/P O L T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner o * CUMHURYETLK/P Pettit

V POSTMODERN TEOR/S. Besl-D. Kellner

/M A R K S ZM VE AHLK/S. Ltkes -aY VAHET KAVRAMAK/-/. Re-

emtsma urt SOSYOLOJK DNMEK/Z Banman / POSTMODERN ETK/Z.flauman /TO P LU M S AL CNSYET VE

KTDAR/IV. Connell

YOKKLTRL YURTTALIK/M/. KymUcka

/KARIDEVRM VE SYAN/H. Mam ise

Y KUSURSUZ CNAYET/J. Baudriiard Y TOPLUMUN McDONALDLATIRILMASI/G. Ritzer j f KUSURSUZ NHLST/

KA. Pearson /H OG R ZERNBM. Walzer Y 21. YZYIL ANARZM/Oe/,.1J.Purkis& J. Bowen YMARX'IN Z
GRLK ET/G. G. Brenkert

Y MEDYA VE GAZETECLKTE ETK SORUNLAR/Der.: A

Belsey S R. Chadwick

Y HAYATIN DEER/J. Harris Y POSTMODERNZMN YANILSAMALARI/T. Eagieion Y DNYAYI DETRMEK

ZERNBM. Lwy / K Z N A S I IB. Sanders /T A H A Y Y L GCN YENDEN DNMEK/Der.: G. Robinson S J.
Rundell /TU TK U LU SOSYOLOJ/A Game i A Netcate
KENTSZ KENTLEME/M. Bookchin

/E D E P SZLK, ANAR VE GEREKLK/G. Sartwei V

YNTEME KARIP. Feyerabend

HAKKAT OYUNLARI/J. Forrester

Y TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/. ConiBrtOT-aYLME HAKKI/S. Inceolu /ANARZM N BUGN/Der.: HansJrgen Degen Y MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Y SYAH ANLAR l-II/J. Baudrillard Y MODERNZM, EVRENSELLK
VE BREY/. Benhabib /KLTREL EMPERYALZM/-/. Tomlinson Y

GZN VCDANI/ Sennett

RESELLEMEZ. Bauman Y EDEBYAT OLARAK HAYAT/A Nehamas

ETE GR/A P/eper

YM AJIK. Flobins /M EKNLAR I TKETMEK/J. Urry

A
Y

ZAMAN ZERNE/N. Elias

Y MARKSZM VE DL FELSEFES/V. N. Voloirm Y GENEL ETK/A. Heller Y ARZU AI/-/. Kovel

indekiler

nsz..................................................................................................... 11
G iri................................................................................................................. 16
B irinci B lm

Dnya
I. En eitli slup sanat.................

31

II. Hayatn bir koulu olarak yalan............................................................... 69

III. Bir ey etkilerinin toplam dr...............................................................111
IV. D oaya kar olan bir ey doadr zaten..............................................152
5

kinci Blm

Benl i k
V. u h ayat-E b ed i hayatnz.......................................................................193
VI. K ii nasl kendi o lu r.................................................................................231
VII. yinin ve ktnn tesin d e.....................................................................271
M etinler ve eviriler stne....................................................................316
D izin ............................................................................................................. 317

Christine ve Albert N ehamasa

KISALTM ALAR
A lnt yaplan almalar metinde ksaltmalarla v e cilt veya blm ce nu
maralaryla gsterildi; nsz N ietzschenin yazd nszlere ve nd eyi de N ietzsch enin ndeyilerine karlk geliyor. 316-317. say
falardaki Metinler ve, eviriler stne balkl ksmda biyografik
verilere ayrntl olarak yer verilmitir.
A
BGE
BT
CW
D
EH
GM
GS
HH
KGW
MOM
N CW
PTG
Tl
UM
WP

ws
z

The A ntichrist (D eccal)

B eyond G ood an d E vil (yinin ve Ktnn tesinde)
The Birth o f Tragedy (Tragedyann D ouu)
The C ase o f W agner (W agner Olay)
D aybreak (Tan Kzll)
E cce Homo
On the G enealogy o f M orals (Ahlkn Soykt stne)
The G a y Science (en B ilim )
Human, All-Too-Hum an (nsanca, Pek nsanca)
W erke: K ritisch e G esam tausgabe
M ixed O pinions and M axim s (Kark Fikirler ve Dsturlar), HH iinde, 2. cilt
N ietzsche C ontra W agner (N ietzsche W agnere Kar)
P hilosophy in the Tragic A ge o f the G reeks (Y unanlilarm Trajik
anda Felsefe)
Twilight o f the Idols (Putlarn Alacakaranl)
Untim ely M editations (M evsim siz Dnceler)
The W ill to P o w er (G stemi)
The W anderer and H is Shadow (Gezgin ve G lgesi), HH iinde,
2. cilt
Thus Spoke Zarathustra (B yle Buyurdu Zerdt)

Bir edebiyat yapt iin gerekli olan bu malzem enin

tmnn sadece gem iim olduunu anladm sonunda.
Marcel Proust, Time Regained

nsz
m?

lk g e n lik y llarm d a Y u n a n ista n d a N ie tz sc h e o k u m ak e n

telek t el e ilim li lis e r e n ciler i iin k e sin lik le o k n e m liy d i. B u
g n se, ok u d u k larm zn o u n u n e re d e y se h ib irim izin an lam am
old u u m u zd an em in im , hatta y a n sra, n e r ed ey se h ib irim izin oku d u klarm zdan o k h o la n m a m o ld u u m u zd a n da p h ele n i
yoru m . D o la y s y la , altm larn ortalarnda bir n iv ersite ren cisi
olarak A m erik a y a g itm e k en azn d an bu adan bir rahatlam a o l
m utu; n k k sa s red e, h i k im sen in b en d en y a p t m k o
num alarn m akul noktalarnda N ie tz s c h e n in adn a n m a m b ek
le m e d i in i an lam akla k alm a d m , a y rca y e n i k o n u m u m d a b en im
am d an n em tayan konular ile N ie tz s c h e nin ilg ile r i arasnda
hib ir b alan t kuram adm
iin , istese m b ile bunu y a

pamayacam da fark etmitim.

Daha sonra, ciddi kayglarla, yksek lisans rencisi olarak, ta
mamen tesadfen, mteveffa Walter Kaufmanna, verecei N i
etzsche ve varoluuluk konulu bir derste asistan olarak atanm
buldum kendimi. Ama kayglarm ksa srede yerini yeni bir ilgiye,
ayn zamanda byk bir aknlk duygusuyla kark bir ilgiye
brakt. Bir yandan, Nietzschenin houma giden, hayranlk duy
duum ve zerinde dnmek istediim ynleri olduunu grdm.
Bir yandan da, bana en iyi ihtimalle anlalmaz grnen, en kt
ihtimalle de kafa kartrc ve unutulmas ya da en azndan saygy
elden brakmadan gz ard edilmesi daha iyi olacak ynleri bu
lunduuna karar verdim.
O sralarda, bu yeni ilgimden hl kuku duyduum bir
dnemde iki nemli kitap okudum. Biri, Kaufmannn Nietzsche:
Philosopher, Psychologist, Antichristiydi (Nietzsche: Felsefeci,
Psikolog, Deccal). Bu kitap bana, Nietzscheyle ilgilenmenin yal
nzca lgnca konuan, Yahudi-aleyhtar anlamsz byk laflar eden, Ari-rk yanls bir irrasyonaiistle ilgilenmek anlamna gel
mediini gsterdi. Yine de, tm phelerim gememiti; bazlar,
zellikle de Nietzschenin kadnlarla ilgili grleri bunca yldan
sonra beni hl rahatsz ediyor. Bununla birlikte, Kaufmannn ki
tab beni, Nietzschenin okunabileceine ikna etti. Okuduum ikinci kitapsa Arthur D antonun Nietzsche as Philosopheryd (Fel
sefeci Olarak Nietzsche). Bu kitapsa beni, Nietzschenin okunmas
gerektiine inandrd. Dantonun kitabnda, o sralar ilgilendiim
sorunlara dair ok ok nemli fikirlere sahip bir yazar bulduumda
yaadm arpc heyecan hl anmsyorum. Bu kitaplarn ikisine
de ve kiisel olarak yazarlarna da mteekkirim.
1971 ylnda retim kadrosu iin yaptm bavuruyu de
erlendirmekte olan Pittsburgh niversitesi Felsefe Blm,
mfredatna varoluuluk stne bir yksek lisans dersi eklemiti;
ama dersi verecek birini bulma konusunda glk ekiyordu. st
lenmeye hevesli olduum bir grevdi bu ve dersi vermeye istekli
olduumu dile getirdim (ama dorusu, stesinden gelebileceim
iddiasnda deildim). Dikkatimin ve dnemin byk bir blmn
Nietzscheye hasrederek, dersi gnl rahatlyla ve belli lde
baaryla verebildim. Bylece, bu durum, antik Yunan felsefesine
12

ilikin sorunlarla youn bir biimde ilgilendiim urada Nietzscheye olan ilgimi canl tutmam salad. Bu kombinasyon,
Platonun metinlerine ve Sokrates-ncesi metinlere uygulamay
rendiim ve hl renmeye devam ettiim ayn okuma yak
lamlarn Nietzscheniri metinlerine de uygulamam olanakl, hat
ta aslnda zorunlu kld. Bundan kan eyin pratii ve ierii, art
alanm grnr klabilir. Bunun iin Gregory Vlastosa te
ekkrlerimi ifade etmek istiyorum, her ne kadar, bu nsz ken
disine olan minnettarlm dile getirmek iin tuhaf bir yer olarak
dnme olasl olsa da.
Daha yakn bir dnemde, edebiyat teorisine ilikin sorunlara
duyduum ilginin sonucu olarak, Nietzsche stne yazan birtakm
Alman ve zellikle de Fransz yazarlar okudum. Gille Deleuzeun Nietzsche et la philosophiesi ve Sarah Kofmann Nietzsche
et la metaphore'u benim iin zellikle nemliydi ve sz konusu
alma kapsamnda bu ad geenler ve dier Fransz yazarlarn
grlerini irdelemeye altm. Genelde, kendi sorularmn onlarn
sorularyla benzerlikler tadn grdm. Birok noktada yantla
rm farkl olsa da, bu tr somlara ngiltere ve Amerikadaki yazarlarca verilen yantlarla kyaslandnda, verdiim yantlarn Fran
sz yazarlarn yantlarndan pek de farkl olmadn sanyorum.
1978-1979da Pittsburgh niversitesinin zel izniyle* ve Be
eri Bilimler Ulusal Ba Vakfnn ek finansal yardmn alarak
Princeton niversitesinde misafir retim yesi olarak altm.
Bu dnemde, ebedi tekerrr (eternal recurrence) stne bir deneme
yazdm, bu alma elinizdeki kitaba da temel oldu. Bu kuramlarn
ne de, verdikleri destekten dolay minnettarm.
Richard R ortynin, szn ettiim bu denememin hangi
ynlerinin n plana karlmas hangilerinin bir kenara braklmas
gerektii konusundaki fikirleri, bu kitabn ortaya kmasn
salayan genel tasarya ilikin anlaym asndan yaamsal nem
tad. Rorty, Nietzscheyle dolayl ve dolaysz olarak balantl olan konular hakknda benimle konumay srdrd; kitabn sondan
bir nceki tasla hakkmdaki nerilerinin son derece deerli ol
duunu belirtmeliyim. Yan sra, benimle defalarca Nietzscheyi
* sabbatical leave: niversite retim yelerine gezi ve inceleme, aratrma ya
pabilmeleri iin yedi ylda bir verilen, ounlukla bir yllk cretli izin, (.n.)
13

tartm olan David Carrier ve David Hoy, msveddeleri okuyarak

kitab daha iyi bir hale getirmem iin dncelerini esirgememe ne
zaketini gsterdiler; ayrca ayn nezaketi gsteren meslektam
Shelly Kagan da unutmamam gerekir.
Daha birok arkadam, Nietzsche hakkndaki konumalarm
dinledi. Bunlar Annette Baier, Donald Baxter, Paul Bove, Donald
Crawford, Margreta de Grazia, Paul Guyer, Gilbert Harman, Jane
Katselas, Richard Schacht, Hans Sluga, Robert Solomon, Tracy
Strong, Charles Taylor, James Van Aken ve Kate Winingerdi.
Thomas Laqueur ve Bernd Magnus incelik gsterip zamanlarn, fi
kirlerini ve iyi niyetlerini benden esirgemediler. Bu dostlarmn
tm de bana kar sabrl ve ince davrand. Ayrca, birou sk sk
hatal dndm de kantlad. Ama sanrm, Nietzsche hak
knda bir kitapta bile, bu yolla kitab ve beni, aksi takdirde ola
camzdan daha iyi hale getirdiklerine inanacak denli Sokratik
olabilirim.
Tamamlanm olan msveddelerin ilk okuyucusu Susan Glimcher, hatal olduumu kantlamakla kalmad, yan sra beni, zaman
zaman makul biimde hakl olabileceime de ikna etti. Farkl bir
fayda salad bu, ama ayn lde nemliydi de. Bu olmasa ne ya
pardm bilemiyorum.
Bu metnin byk ksm 1983-84 retim ylnda, Pennsylvania
niversitesinde misafir retim yelii yaptm dnemde, te
ekkr bor bildiim John Simon Guggenheim Vakfnn cmert
desteiyle yazld.
Son olarak, Harvard niversitesi Yaymevinden Lindsay Watersa, almam tevik edip gsterdii uzun sreli ilgi iin te
ekkr bor bilirim.
Kitabn 5. ve 6. blmlerinin baka deikeleri, ilk olarak The
Philosophical Reviewda, dergi editrlerinin deerli eletirilerinin
katksyla yaymlanmt. Nietzsche-Studiende yaymlanan bir ma
kale ve 1983te dzenlenen Beinci Kuds Felsefe Toplants Tu
tanaklarnda yer alacak olan bir deneme, 2. blmde ierilen mal
zemeyi kapsyor. Aada ad geen yaptlarn kullanlmas iin
verilen izne mteekkirim. evirileri R. J. Hollingdale ve Walter
Kaufmann tarafndan yaplm olan, Friedrich Nietzschenin yaym
14

haklar alnan yaptlarndan alnt yapma iznini veren Random

House, Inc.e sonsuz teekkrler. Ayrca, W alter Kaufmann ta
rafndan evrilip yayma hazrlanan The Portable N ietzsche'den alnt yapmam iin izin veren Viking Penguin, Inc.e teekkr ederim. Bu kitabn ilk telifi The Viking Press, Inc. tarafndan
1954te alnmtr; 1982de Viking Penguin, Inc. tarafndan telif
yenilenmi ve alnt yapma izni Viking Penguin, Inc. tarafndan ve
rilmitir.

15

Giri
mz?

Nietzsche kanlmaz olarak okuyucularm iki paradoks kmesiyle

kar karya brakr. Kmelerden biri yaptnda ierilmektedir. a
lmasnn ieriine aittir ve szgelimi Nietzschenin g istemi,
ebedi tekerrr, benliin doas ve ahlkn ahlka-aykr nkoullar
grlerini ierir. Bu paradokslar kmesi, Nietzschenin alma
sna dair yorumlarn anlamay hedefledii eyin bir parasdr.
Dier kme ise dorudan yaptlar tarafndan retilmektedir. al
masnn bir rndr ve ilk paradokslar kmesi de dahil olmak
zere, tam da Nietzscheyi anlama, grlerini yorumlama abasn
sorgulamaktadr. Nietzscheyi yorumlamaya ynelik bir abann
rn olan bu kitap da, bu her iki paradoks kmesini, mmkn ola
bildiince kabul etmeye ynelik bir abann rn oluyor dolaysyla.
16

Bu paradokslar birbirleriyle ilikisiz deil. Tersine, Nietzschenin savunduu tek bir gr bu paradokslarn hepsini sol
lamakta ve yaptlarnn ierii ile yaptlarn rettii ey arasndaki
ayrmn en iyi ihtimalle geici, koula bal olabileceini ortaya
koymaktadr. ma ettiim bu gr ise perspektivizm; Nietzschenin nl, her gr birok olas yorum arasndan sadece bi
ridir, diyen srar yani; stelik Nietzschenin kendi grleri, hatta
zellikle, her eyin bir yorum olduu yollu bu gr de bizzat bu
na dahil. yi ama, yorumlardan baka bir ey bulunmad gr
de bizzat bir yorumsa sadece ve bu nedenle, muhtemelen yanlsa,
sonuta her eyin bir yorum olmad ve Nietzschenin ko
numunun da kendisini rtt sonucu kyor gibidir bundan.
Perspektivizm Nietzschenin savunduu ve almalarnda aka tartt belirli bir grtr. Dolaysyla, sunduu paradoks
da, yaptlarnn ieriinin parasdr ve byle olmas sfatyla, N i
etzschenin dncesini yorumlamaya ynelik her giriim ta
rafndan atfta bulunulmas gerekir. Ksacas, perspektivizm Nietzsche yorumunun yneldii nesnenin parasdr. Ama ayn
zamanda, bu tr bir yorum retme giriiminin ta kendisini
rtyor grnen iki sorun dourur perspektivizm. Dolaysyla,
perspektivizm hem anlalmas gereken bir ey hem de anlamann
imknsz olabileceini ileri sren bir eydir.
Birinci sorun, yukarda belirttiim zere, Nietzschenin tm
ciddiyetiyle kabul ediyor grnd birok konumu sa
vunmasndan kaynaklanr. Sonuta ou en azndan grnte bi
zatihi paradoksal olan benlie, ahlka veya tarihe dair grlerinin
doru olduunu dnyor mudur, dnmyor mudur? Eer
grlerinin doru olduunu dnyorsa, bu nasl olur da, btn
grler sadece birer yorumdur gryle tutarllk sergileyebilir?
Eer grlerinin doru olduunu dnmyorsa, o zaman niin
her eyden nce bu grleri sunma abasna girmektedir?
Baz yazarlar bu ikilemle karlatklarnda, Nietzschenin po
z itif grleri addettiklerinin altn izmeyi ve perspektivizmi ile
perspektivizminin grnr uzanmlarn gz ard etmeyi
semektedir. Dierleri ise, tersine, perspektivizm zerinde yo
unlap, bu tr grleri dikkate almamay veya olumsuz biimde,
yani srf baka grlerin konumlarn zayflatmaya ynelik
F N /E d e b iy t O la r a k H a y a t

17

abalar olarak tahayyl etmeyi semektedirler. Her iki durumda da,

perspektivizm, tutarl biimde ilerlemeyi ve Nietzscheye tutarl bir
konum kazandrmay hedefleyen bir yorumun yaslanmas gereken
ilkelere ciddi bir meydan okuma sergilemektedir.
Ama ikinci ve belki de daha g bir sorun daha vardr. Eer her
gr sadece bir yorumsa ve perspektivizmin savunduu gibi,
eitli yorumlarn kyaslanabilecei bamsz olgular yoksa, Nietzschenm yorumlar addettiimiz birok yorumun yneldii nes
ne nedir? stne stlk, tm bu tartmalarn ve metinlerin ayn
eyin yorumlar olduunu nasl bilebiliriz? Yan sra, birbirleriyle
ne tr bir iliki iindedirler? Perspektivizm doruysa ve pers
pektivizmin iddia ediyor grnd gibi, her yorum kendi ol
gularn yaratyorsa, bu durumda herhangi bir yorumun doru olup
olmadna karar vermek imknsz grnmektedir. Tm bunlarn
yorumu olduklar hibir ey yoksa, bu durumda, en azndan ortada
yorumlanacak bir eyin bulunmasn gerektiriyor grnen yo
rumlama dncesinin ta kendisi, kendisi hakknda phe uyandrmaya balar. Sonuta, genellikle aka, Nietzschenin ahlk
gibi uzun sredir sorgusuz sualsiz doru olarak kabul ettiimizi
dnd fenomenlerin yorumlarndan oluan kendi yaptlarnn
konumuna ilikin ciddi bir sorun ortaya kmaktadr.
Kitabn blmlerinin her biri, Nietzschenin savunduu pa
radoksal konumlarn birini inceliyor. Blm balklarnn hepsi de
Nietzschenin metinlerinden yaplm birer alntdr. Dolaysyla,
her blm, tad baln bir yorumundan olumakta ve byle ol
mak sfatyla, blmlerin de topluca gstermeye alt gibi, Ni
etzschenin perspektivizmiyle tutarl olan ve temelde Nietzschenin
grlerini anlalr klmaya ynelen yorum trnn bir rneini oluturmay amalamaktadr. Bu alntlarn doruluklar sorunu ise
baka yorumlara braklmaktadr.
Nietzschenin yorumdan bamsz ve dolaysyla tm yo
rumlarn yorumlamaya yneldikleri genel bir nesne salayabilen
hibir olgu bulunmad grn kabul ediyorum. Keza, buna
bal olarak, her durumda hangi yorumun doru hangisinin yanl
olduunu belirleyen hibir tarafsz lt bulunmad grn de
kabul ediyorum. Ama yan sra, baz yorumlarn dierlerinden daha
iyi olduunu ve bazen sz konusu olann bu olduunu bi18

lebileceimizi de dnyorum -v e Nietzschenin de byle

dndne inanyorum, hatta bunu iddia ediyorum. Bu kitapta
gelitirdiim Nietzsche yorumuna merkez tekil eden iki temadan
biri bu.
Okumamn etrafnda gelitii ikinci temel tema ise N i
etzschenin estetizmi olarak adlandracam eyle ilgili. Estetizm iki adan perspektivizmle balantl. Birincisi, en azndan perspektivizmin motivasyonunun bir blmn salyor. Nietzschenin
dnyaya genelde sanki bir sanat yaptym gibi, zelde ise edebi
bir metinmi gibi bakt kansndaym. Nietzsche, insana dair
grleri de dahil olmak zere dnyaya ve dnyann iindeki
eylere dair grlerinin ouna, edebi duruma, edebi metinler ve
karakterlerin yaratm ve yorumuna neredeyse sezgisel biimde tat
bik edilen fikir ve ilkeleri genelletirerek ular. ok tuhaf olan fi
kirlerinin ou bu kta nemli lde daha anlalr
grnmektedir. En belirgin balant ise kukusuz, edebi metinlerin
son derece farkl ve derinden derine elikili ekillerde eit lde
iyi yorumlanabilecei ynndeki genel grmz tarafndan
salanmaktadr. Halihazrda popler olan bu grn gerekten de
kaynan oluturan Nietzsche, tam da aynsnn bizzat dnya ve iindeki btn eyler iin doru olduunu savunmaktadr. Daha
sonra greceimiz gibi bu gr, Nietzschenin g istemi, ebedi
tekerrr, benliin doas retisi ve ahlka kar k kadar perspektivizmini de harekete geirmektedir.
Ayrca, Nietzschenin estetizmi perspektivizmle baka bir adan da balantldr. Yukarda deindiim dnyann filolojisi,
grlerinin ou iin edebi bir model sunmakla kalmaz, ayrca
Nietzscheyi, pekl edebi bir rn olarak adlandrabileceimiz
eyi yaratmaya yneltir. Nietzschenin pozitif dnme biimi, ki
tabn tek tek her blmnn ilgili olduu zel fikirlere (kesinlikle
bu tr grler iermesine ramen), kabul edilebilir lde edebi
olan ve bu felsefi fikirlerden benzersiz biimde kendisine ait bir
hayat biimi yaratan zel bir karakterin sunulmasna veya
rneklenmesine dayand kadar dayanmaz. Bu karakterin ben
zersiz olduu, geleneksel anlamda tanmlanmad ve dorudan
taklit edilecek bir model olmasn nleyecek biimde yaratld
gerei, daha sonra greceimiz zere, Nietzschenin yalnzca o19

lumsuz konumlar ina etmeye mahkm olmakszn perspektivizminde diretmesini olanakl klmaktadr. Gerekten de, Ni
etzschenin bu sorunlara ilikin kayda deer yaklam, olumlu bir
gr oluturan ey ile olumsuz bir gr oluturan ey arasndaki
herhangi basit bir ayrm rtmektedir. Dolaysyla, Nietzschenin
felsefi gelenekle temelde mulak ilikisini aklamaya yardmc ol
maktadr.
Nietzschenin felsefeyle olan mphem ilikisi, yan sra kitabn
geri kalannda da gndeme gelecek baz sorulan da ele alan 1.
blmn konusunu oluturuyor. Bu ilikinin mulakl, Ni
etzschenin Sokratese ynelik ne tamamen olumlu ne de tamamen
olumsuz olan, ama basite indirgenemez ekilde ikircikli olan tu
tumuna eksiksiz biimde yansyor. Nietzsche kendi tasarsnn Sokratesin tasarsna ok benzediinin farkndadr ve bu nedenle, en
azndan kendi gznde felsefeyi karakterize eden eitli projelere
de benzediini kavramaktadr. Dolaysyla, ayn zamanda ge
leneksel trden baka bir proje gibi grnme, hatta bylesi bir pro
je olma riskini tadnn da farkndadr. Bu sorun, Nietzscheye
gre, Sokratesin dogmatizmi adn verdii ey tarafndan, kendi
grlerini ve deerlerini yalnzca kendisine ait, kendisine ve ken
disi gibi olanlara uygun grler olarak deil; rasyonel, nesnel ve
kaytsz artsz otoritelerinden dolay herkese kabul edilmesi ge
reken grler olarak sunma abas tarafndan retilen bir so
rundur. Ama perspektivizmi Nietzschenin kendi grlerinden
herhangi birini, hatta perspektivizmin kendisini bile bu ekilde sun
masn nler. Yine de, Nietzschenin sk sk aka yapmay is
tedii gibi, kiinin bir konumu bulunduunu ve bu konumun bu
balamda kullanlabilecek tek olas terimle doru olduunu ne
srmeden, nasl savunabilecei ak deildir.
yleyse, Nietzsche kendi yaratt bir amazda skp kalm
mdr? Nietzschenin bu sorunu zmeye ynelik abasnn,
ksmen kapsaml ve imdiye dek byk lde fark edilmemi bir
edebi trler ve sluplar eitlilii benimsemesini ierdiini iddia ediyorum: Nietzschenin amac, bu yolla bir yazar teki olarak mev
cudiyetini okuyucular iin unutulmaz klmaktr. Ama Ni
etzschenin yazma biimi asndan slubun bu denli nemli
olmasnn tek nedeninin bu olduunu ne srmyorum; ayrca
20

grmn de, Nietzschenin niin belirli almalar iin belirli

sluplar benimsedii eklindeki nemli soruya bir aklama ge
tirmeye alabileceini bile iddia etmiyorum. Hatta Nietzschenin
slubunu ayrntl bir ekilde de incelemiyorum. Burada yalnzca,
Nietzschenin slup eitlemesinin yaptlarnda hayati nemde bir
felsefi (ya da Nietzschenin kendi bak asndan felsefe-kart)
rol oynadn iddia ediyorum.
Dnya balkl I. Ksm, genel hatlaryla Nietzschenin edebi
modelini, dnyay bir metin olarak kavrayn ve yoruma ilikin
metodolojik sorunlar tartyor. 2. blm ak bir biimde perspektivizmi ele alp, perspektivizmin sanatsal ve edebi temelini or
taya karyor. Tm grler birer yorumdur grnn karlat
z-gndergesel (self-referential) zorluklardan bazlarn irdeliyor
ve bu glklerden kamann ne lde mmkn olduunu ortaya
karmaya alyor. Bu blm, perspektivizmin herhangi bir yo
rumun herhangi baka bir yorum kadar iyi olduunu ima et
mediini ne sryor. Tartmann seyrinde, Nietzschenin zgr
tinler olarak adlandrd ve aslnda her eyin bir yorum olduunu
kavrayan; ama yine de bu kavrayta yeni fikirlerin ve deerlerin
retilmesi asndan bir engel yerine bir tevik bulanlarn bir ta
nmn da sunuyor.
3. blmde, Nietzschenin g istemi grnn, dnyadaki her
nesneyi, bu nesnenin dnyadaki dier her eyin zerindeki et
kilerinin toplamyla bir tutan ve baka her eyi de bu tr baka et
kilerin toplam olarak kavrayan boyutunu tartyorum. Bu
grn, eylerden bamsz etkiler, tzlerden bamsz zellikler
ve faillerden bamsz etkinlikler bulunduunu ne srdnde
karlat gl aklayabilmek iin, yine Nietzschenin edebi
modeline bavurup, edebi konularn ve zellikle de edebi ka
rakterlerin bamsz olmayan znelere ait zellik veya etki
kmeleri olarak kurulduklarn ne sryorum. Ayrca, zellikler
her zaman zel bir bak asndan belirli bir znenin boyutlar olarak gruplanmaktadr (ve bu edebi durum iin olduu kadar genel
durum iin de sz konusudur). Farkl bak alar, farkl ilgiler ve
deerlerden hareketle ve farkl ilgiler ve deerler sergileyerek,
farkl gruplamalarla sonulanmakta ve dolaysyla farkl nesneler
ortaya karmaktadr. Hangi gruplamann en iyi olduu (veya han
21

gi gruplamann eylerin kendilerinin doalarn daha doru yan

stt) sorusuna verilebilecek kesin bir yant yoktur; nk art alanda, herkes tarafndan kaytsz artsz kabul edilmesi gereken
hibir deerler kmesi yoktur. Nietzsche yorumun eitli bak alarnn deer bamlln aa kardna ve dolaysyla yo
rumun ayrca, genellikle olgular olarak kabul ettiimiz eylerin da
ha nceki unutulmu deerler ve yorumlarn rn olduklarn
gsterdiine inanr. Ayn zamanda, bu eski deerlere ilikin kendi
yorumlarmz da, byk olaslkla serpilip gelimemizi salayacak
ilgileri ve deerleri cisimletirmekte ve tamaktadr.
Peki ama bu doruysa, Nietzschenin Hristiyanlk tarafndan
nvarsaylan ve kastl olarak bulanklatrlan, karanlkta braklan
zel ihtiyalar ve deerleri ortaya karan kendi ahlk yorumu veya
soykt de muhtemelen doru olabilir mi? Bu soykt basite
baka bir ksmi ve keyfi bak as sergilemez mi? Grnte yap
t zere, Nietzscheye Hristiyanln reddedilmesi gerektiini id
dia etme hakkn tanyan ey nedir? Soykt, Nietzschenin biz
zat Hristiyanln oluturduuna inand paradoksu ortaya
karrken bu paradoksu retmektedir. Bu sorun, Nietzschenin H
ristiyanlk tarafndan yceltilen radikal ileciliin, inanl kiileri
kendi ykmlarndan baka bir eye ynlendirmedii grn tar
tan 4. blmn konusunu oluturuyor. Yine de, Nietzsche, H
ristiyanln kendi ardllarn kendi z-ykmlarna ynelik bu amac srdrmeye ikna etme konusunda baarl olduu lde,
ardllarn korumada da baarl olduunu ne srer; bu ama kor
kutucu ve kendini aldatmay ieren bir ama olsa bile, yine de bir
amatr. Sonuta, bir ama, Hristiyanln balangta kendileri iin tasarland insanlarn yoksun olduklar kadar ihtiya duy
duklar eydir de: Bir hilik istemi, hayattan nefret etme, hayatn
en temel nvarsayrnlanna kar bir ayaklanma ... bir istemdir ve
bir istem olmay srdrr yine de (GM, III, 28).
Nietzsche, bir yandan Hristiyanln en temel ve en naho
zelliklerini ortaya kardn iddia edip, beri yandan da hem or
taya kardklarnn hem de sulamalarnn doru olduunu ima et
miyor olabilir mi? Eer byle yapyorsa, bu durumda kendi perspektivizmini ihlal edip gerisin geri, kamak istedii dogmatik
gelenein kucana dm olmaz m?
22

Bunlar, Benlik balkl II. Ksmda irdelenen sorular. I. Ks

mn Nietzscheye atfettii dnya, bilgi, yorum ve felsefe tasviri
doruysa, Nietzschenin nasl olup da kendine ait grleri sun
may nerebildii sorgulanyor burada. Bu noktada, Nietzschenin
estetizminin ikinci boyutu -N ietzschenin modeli kadar rnnn
de edebi olduu gerei- temel nem kazanyor.
5.
blm, ou kiinin inandnn tersine, ille de bir iliki aranacaksa bence evrenin mahiyetiyle ok az ilgisi olan ebedi te
kerrr tartyor. Nietzschenin dnyann tarihinin kendisini ebedi
bir dngde yinelediini, hatta bunun mmkn olduunu bile iddia
etmediini dnyorum. Bence, Nietzsche daha ok una inanr:
Dnya ve dnyadaki her ey yledir ki, eer dnyadaki herhangi
bir ey (aslnda bu imknsz olsa da) tekrar meydana gelseydi, bu
durumda baka her ey de tekrar meydana gelmek zorunda olurdu.
Bunun nedeni, Nietzschenin, dnyadaki her eyi oluturan
balantlarn ve zellikle de kiinin deneyimlerinden ve ey
lemlerinden her bir kiiyi oluturan balantlarn bu kii asndan
tamamen temel olduu grn kabul etmesidir. Kiinin yapt
her ey, kendisinin kim olduu asndan eit lde nemlidir.
yleyse, bize ikinci bir hayat verilecek olsayd bile, bu zorunlu olarak, bizim imdiye dek yaam olduumuz hayata benzemek zo
runda olurdu; aksi takdirde, bunu her eyden nce bizim hayatmz
olarak addetmemiz iin hibir neden kalmazd ortada. Bu nedenle,
ebedi tekerrr dnyaya dair bir teori deil, bir ideal hayat
grdr. Bir hayatn ancak ve ancak kiinin zaten yaam ol
duu hayatn aynsn tekrar yaamak isterse hakl karla
bileceini savunmaktadr; nk g isteminin de gsterdii gibi,
baka hibir hayat mmkn olamaz. Dolaysyla, ebedi tekerrr,
hayatmzn ancak ve ancak tmyle zaten olmu olduu gibi ol
masn isteyecek ekilde biimlendirilirse hakl karlabileceini
savunur.
Yine Nietzschenin edebi modeline dayanan bu gr, Ni
etzschenin dncesinin baka iki boyutunu ortaya koyar. Bi
rincisi, Nietzschenin ahlka-aykrlkldr (immoralism). Sy
lemi olduum kadaryla, hayatm yeni batan yaamay, ne olursa
olsun hibir ekilde deimemesini tmyle istiyor olabilir ve
bylece Nietzschenin ideal hayat anlayn karlyor olabilirim;
23

ama yine de, ahlki bir bak asndan son derece iren olabilirim. Nietzschenin yazd hibir ey, bunun Nietzschenin
grnn bir uzanm olmasn engellemez. Bir hayatn bi
imlendirilmesi gereken bir ey olduu gryle balantl olan ikinci boyutsa, Nietzschenin kiinin kendisi olmas sreci
zerindeki vurgusudur. Bu, 6. blmn konusunu oluturuyor.
Nietzscheye gre benlik, sabit, duraan bir kendilik (entity) de
ildir. Aksine, kiinin olu(u)tuu bir eydir, hatta Nietzschenin
syleyecei gibi, kiinin ina ettii bir eydir. Kii, insann
dnd, istedii ve yapt her eyden oluur tmyle. Ama
hayran olunas bir kii, bir benlie sahip olan (veya bir benlik olan)
bir kii, dnceleri, arzular ve eylemleri geliigzel olmayan, ama daha ok, her durumda slubun mevcudiyetini gsteren, girift
bir ekilde birbiriyle balantl olan birisidir. Bir benlik, tam da tu
tarl bir biimde balantl bir episodlar kmesidir ve hayran olunas bir benlik de, Nietzschenin hi bkmakszn yineledii gibi,
kontrol altna alnm ve birbiriyle uyumlu hale getirilmi ok fazla
sayda gl ve elikili eilimlerden olumaktadr. Kukusuz, tu
tarllk zayflkla, sradanlkla ve tek-boyutlulukla da retilebilir.
Ama Nietzschenin talep ettii ve hayranlk duyduu ey olan
slup ise, kontrol altna alnm okluu ve zme kavuturulmu
elikiyi ierir. Ama yine de, genellikle ahlki karakter olarak ka
bul ettiimiz eyi gerektiriyor grnmemektedir.
yleyse, Nietzschenin ideal insanlar ne mene bir eydir? Nasl
onlar gibi olabiliriz? Bu sorular ve bu sorularn Nietzschenin
ahlka-aykrlkl ile olan balantlar 7. blmde tartlyor.
Nietzschenin, ahlki ve ahlka-aykr addettiimiz niteliklerin,
dnyadaki baka her ey gibi, temelde birbirleriyle ilikili ol
duunu iddia etmesine yol aan yinin ve ktnn tesinde slo
ganna dair bir aklama neriyorum. Bundan dolay, sz konusu
niteliklerin karakteri ve deeri, bir kez daha bir perspektif m e
selesidir. Nietzscheye insan davranna ilikin, belki de bir doru
tr hayat tasviri veya Nietzschenin hayranlk duyduu trde bir ki
i olmay neren bir ilkeler kmesi tasvirinden oluan herhangi olumlu bir gr mal etmeye ynelik herhangi bir abann baarsz
olmaya mahkm olduunu ne sryorum.
Bunun nedeniyse, Nietzschenin bu tr bir hayatn veya kiinin
24

var olduuna inanmamas. Yani, doru trde tek bir hayat veya ki
inin var olduuna inanmamas. Nietzsche, daha sonra
greceimiz gibi, hayran olunas insanlarn, kendisinin bireyler
olarak adlandrd herkes olduunu dnr. Ama birey nos
yonunun ta kendisi, temelde aklayc biimde dile dklmeyi
reddeden bir nosyondur. Birey olmaya ilikin genel talimatlar ver
mek, genel grlerin tmyle yorumlardan ibaret olduuna ke
sinlikle inanldnda genel grler sunmak denli kendi kendini
aldatmaktr. Kukusuz bu da, Nietzschenin geleneksel pozitif
ahlki gr gibi bir eye sahip olmamasnn baka bir nedenidir.
Nietzsche bu ikili sorunu, ideal bir kii veya ideal bir hayatn nasl
bir ey olduuna dair herhangi bir tasvir sunmay reddederek
zer. Bununla birlikte, ebedi tekerrrn bu tr bir tasvir olduunu
varsaymamalyz: Ebedi tekerrrn genel koullaryla tamamen
badaan birok hayat biimi bulunmaktadr.
Nietzsche bir tasvir sunmak yerine, bir bireyin -stelik, ahlkn
tesinde olsa da, ahlaken sakncal olmayan bir bireyin- kendisini
biimlendirmede baarl olabilmesinin yolunu kendi yaptlar araclyla rneklendirir. Bu birey ise, kendi metinlerinin bir ya
rats olan Nietzschenin kendisinden bakas deildir. Bu karakter,
yknlecek, taklit edilecek bir model oluturmaz; nk temelde,
kendisini yapan (yaratan) zgl eylemlerden, yalnzca kendisinin
yapabilecei zgl eylemlerden -yani zgl yaptlardanolumaktadr. Bu karakterin dorudan doruya taklit edilmesi bir
karikatr ya da en iyi ihtimalle bir kopya yaratacaktr; bu da her
halkrda bir birey olmayacaktr. Ama bu karakterin mnasip bir
biimde taklit edilmesiyse, tmyle kiinin kendisine ait her
eyden yararlanarak kesinlikle kiinin kendisine ait olacak bir
yaratnn yaratlmas olur; yani, artk bir taklit saylamayacak bir
ey..
yleyse, Nietzschenin kendisinden bir sanat yapt, felsefeci olan edebi bir karakter yaratma abas, ayn zamanda, kendisinin bu
denli gvensizlik duyduu ve kurtulabileceinden asla tam olarak
emin olamayaca dogmatik gelenee gerisin geri dmeksizin po
zitif bir gr sunma abasyla ayn eydir. Dolaysyla, Ni
etzschenin estetizmi, perspektivizminin arka yzdr. Bu kitab oluturan yorumun temel iddias ite bu.
25

Bu yorum ncelikle, Nietzschenin 1880lerde kaleme ald

metinlerle ilgileniyor; Thus Spoke Zarathustradan balayp (Byle
Buyurdu Zerdt, 1883-1885), Beyond Good and Evil (yinin ve
Ktnn tesinde, 1886), Gay Sciencen (en Bilim, 1887) be
inci kitab, On the Genealogy o f Morals (Ahlkn Soykt s
tne, 1887), The Case o f Wagner (Wagner Olay, 1888), The Twi
light o f the Idols (Putlarn Alacakaranl, 1888) ve The
Antichristten (Deccal, 1888) Ecce H om oya (1888) ve Ni
etzschenin lmnden sonra The Will to Power (G stemi,
1883-1888) balyla yaymlanan notlarna uzanan metinlerle.
Nietzschenin hepsi de doal olarak kendi balarna nemli olan
ilk yaptlarndan aldm pasajlar tartyorum. Ama bu yaptlar te
mel ilgi odam oluturmuyor. Pratiimin Nietzschenin ge
liimine ilikin birok soruyu yantsz braktnn farkndaym,
nk btn kitaplar yalnzca bu sorular hakknda deil, yan sra
Nietzschenin bu yaptlarda ifade ettii grler hakknda da ya
zlabilirdi. Buna karlk olarak yalnzca, benimkinden farkl birok
kitabn, zerinde durduum metinler hakknda da yazlabileceini
iddia edebilirim.
G stem inc yaslanmamn gerekesi zorunlu addedilebilir bel
ki. Bu notlarn geleneksel anlamda bir yapt oluturmadklarnn
farkndaym: Bu notlarn, yaymlanmas fikri ve hatta anlamlarna
dair balangta kanlmaz olarak birtakm yorumlar (bence ni
hayetinde savunulabilirdir bu yorumlar) dayatan dzenlenme tarz
lar, Nietzschenin kendisinden deil; Nietzschenin lmnden
sonra kz kardei Elizabeth Frster-Nietzscheden kaynaklanmtr.
Ama bu seki, iyi de olsa kt de olsa, Nietzschenin edebi ve fel
sefi almasnn ayrlmaz bir parasdr ve geen seksen ylda Nietzscheye ynelik tepkilerimizin biimlenmesine arac olmutur.
Bu sekinin kt ynde etkili olduu ve yaptn yaymlama hakk
kendisine tannm olsa birok gr Nietzscheye asla ya
ktrlmam olurdu iddias sk sk ne srlr. Durumun aslnda
bu denli basit olduundan pek emin deilim. Kabul edilmeli ki, ba
z grler Nietzscheye yalnzca notlarnn gl oluu yznden
atfedilmitir. Ama bazen de, rnein g isteminin kozmolojik de
ikesinde sz konusu olduu gibi, bu, birtakm notlara ilikin ye
tersiz okumalara dayanmtr, yoksa bu notlarn kendi ma
26

hiyetlerine deil. Ama bu tr yanl okumalar, Nietzschenin not

larnn konumu ve nceliine ilikin pek fazla ey kantlamaz. Sz
gelimi, yaymlanm metinleri temelinde -ayn ekilde yanl yo
rumlanan yaymlanm metinleri tem elinde- yllarca Yahudialeyhtarl damgas vurulmutu Nietzscheye. Baka akademisyenlerse bu notlarda, Nietzschenin yaymlanm me
tinlerinden bazlaryla tutarsz olan grler buldular. Bu bir
lde dorudur. Ama bir kez daha, yaym hakkna dair hibir ierim barndrmaz. Ne olursa olsun, G stemi' ni oluturan notlar,
Nietzschenin yaymlanmam N achlassma ait malzemenin geri
kalanyla birlikte, bir btn olarak yaymlanm yaptlaryla, bu ya
ymlanm yaptlarn birbirleri asndan sahip olduklar ilikinin aa yukar aynsna sahiptir: kinci grup iinde de, birincisinde ol
duu kadar birok tutarszlk bulunmaktadr; bu tutarszlklar da,
Nietzsche gibi bylesine ksa bir zaman aralna bu kadar fazla
yapt sdrm bir yazardan makul olarak beklenilebilecek orandadr ancak.
Burada vurgulanansa, yaymlama hakk sorusuna tek bir yant
verilemeyeceidir. Nietzsche bir yazardr, kam uya mal olmu bir
ahsiyettir ve tm yaptlar, Nietzschenin yorumlanmas asndan
anlamldr. almalarnn herhangi bir ynne atfettiimiz nem,
hangisinin temelde birincil, hangisinin kanlmaz olarak ikincil ol
duunu bildiren genel ilkelere dayanamaz. Her metnin nemi, bu
metnin bizim tutarl ve anlalr bir btn tesis etmemize yapt
zel katkya dayanr. Bu katk her metin iin brlerinden ayr ola
rak kararlatrlmaldr. Bu ilke (sonuta uygun bir terimse), bu ki
tabn ina ettii yazar iin tamamen kabul edilebilir olacaktr.
Byle bir ilkenin, yorumlanan metinleri anlama konusunda, nesnel
biimde hakl gsterilemeyecek tutarllk anlaylarna ve yo
rumcunun deerlerine bal olduu vurgulanarak ortaya at
labilecek grnte doal olan bir itiraza, bu yazar dorusu, bu
bir itiraz deil sonuta yantn verecektir.

27

Birinci Blm

Dnya
m?

En eitli slup sanat

w

On dokuzuncu yzyln Gerekilikten duyduu honut

suzluk, camda yzn gren Calibann* fkesine benzer;
on dokuzuncu yzyln Romantizmden duyduu honut
suzluk ise, camda yzn grmeyen Calibann fkesine.
Oscar Wilde, Donar Gray" in Portresi

Nietzsche stne almalar, elinizdeki bu kitap da dahil olmak

zere, geleneksel olarak Nietzschenin slubuna ilikin baz kli
elerle ie balar. Bu klieler arasnda en temel olan, Ni
etzschenin dnme biiminin yazma biiminden ayrlamayaca
ve slubuna almann u veya bu biimde Nietzscheyi anlamaya
temel tekil edeceidir. Ama bu klie pek ok farkl ekilde yo
rumlanr ve bu yorumlarn her biri de, Nietzschenin yazma bi
imine olduu kadar dnme biimine ilikin hayli farkl okumalarn ortaya kmasna yol amaktadr.
Nietzschenin slubunun nemli olduu sylemek, en kaba an
lamda, yazma biiminin allmadk ve kendine zg olduunu
sylemek anlamna gelir. Bu ise, almalarnn felsefi inceleme
* Shakespearein Frtna adl oyunundaki irkin, ucube kle, (.n.)
31

lerden beklemeye alk olduumuz zellikleri sergilemediini

sylemek olur. Bylece, bizzat felsefi incelemelerin de tahayyle
sdrlabilir en farkl sluplarla yazld gz ard edilerek bu, Nietzschenin yaptlarnn bir anlamda felsefi olmadn kantlamak
iin kullanlr.1 Dolaysyla, Nietzschenin aslnda felsefeci deil,
bir air olduu gr, Stefan Georgeun poplerleen1akyor ol
mal, konuuyor deil, bu yeni ruh dizesinden kaynaklanm olabilir de olmayabilir de, ama en azndan bu dizede zetlendii ke
sin; gelgelelim bu gr hem iire hem de felsefeye zarar
vermitir.2
T. S. Eliotun genliin verdii enerjiyle koruyucu bir hava ta
knm olan gryse, yalnzca biraz daha nceliklidir. Eliot, Ni
etzschenin yazma biiminin edebi niteliinin, dncesinin fel
sefi ieriinden koparlamayacann farkna varmtr; ama
Nietzschenin zarafet ve kesinlii kartrarak her ikisine de zarar
verdiini dnmektedir yine de:
N ietzsche, felsefesi edebi zelliklerinden arndrldnda buharlaan
ve edebiyat da ekiciliini insann kiiliine ve bilgeliine deil, bir
bilim sel hakikat iddiasna.-borlu olan yazarlardan biri. Bu tr ya
ratclar, hem m etafiziin hem edebiyatn, hem Spinozann hem de
Stendhaln gerektirdii ciddi ve zor eletiri abasndan kaman; in
sanlar artma rahatlndan yararlanan ve farkl karlar birletirme
grevinden uzak duran byk bir yar-felsefi kamuoyu zerinde daima
zel bir etki sahibi olurlar.3

1. Amlie Oksenberg Rorty, Experiments in Philosophic Genre: Descartes

Meditationd'ta (Felsefi Trde Deneyler: Descartesin Tefekkrleri), Critical In
quiry, 9 (1983), 545-564, baz yaptlarn felsefi olarak snflandrlmasnda ve di
erlerinin janrdan dlanmasnda slubun nemini tartr.
2. Stefan George, Nietzsche", Walter Kaufmann, Twenty German Poets: A Bi
lingual Edition iinde (Yirmi Alman airi: iki Dilde Bask) (New York: Random
House, 1963). Georgeun iiri dorudan doruya, Nietzschenin Tragedyann
Douu'nun ikinci basksna (1886) yazd nsze, Bir zeletiri Denemesi,
kadar uzatlabilir. Nietzschein ngiltere ve Amerikada bir air olarak almlanmasnn tarihi iin bkz. Patrick Bridgwater, Nietzsche in Anglo-saxony
(Anglosakson Dnyasnda Nietzsche) (Leicester: Leicester University Press,
1972).
3. T. S. Eliot, Review of A. Wolf, The Philosophy of Nietzsche" (A. Wolfun n
celemesi, Nietzschenin Felsefesi"), International Journal of Ethics, 26 (1915169,426-427. Alnt s. 426da yer alyor.

32

Nietzschenin slubuna ilikin ciddi tartma ancak onun aforizma

kullanmnn, en azndan ksmen Sokrates-ncesi dnem fel
sefecilerine ve Fransz ahlklarna duyduu hayranlktan ve ken
disinin byk ustalardan olmasndan tr kulland bir janr olan
aforizma kullanmnn dikkatleri zerine ekmesiyle balamtr.4
Aforizmalar kukusuz sistematik, gidimli* ve argman niteliinde'
deillerdir; ayrca yorumlanmalar da ounlukla ilk bakta g
rndnden ok daha zordur.5 Eskiden Nietzschenin anadili n
gilizce olan okuyucularnn ou iin (en azndan onu felsefi olarak okumaya alanlar kastediyorum) aforizma Nietzschenin
projesinin hem zn hem de temel gszln oluturuyordu.
Crane Brinton, ou arasnda tipik olan bir pasajda yle yazmt:
Nietzschenin yaptlar, ok fazla eitlilik gsteren fikirler ierir,
bazen karlkl olarak elien, bir sisteme indirgenmeleri imkn
sz olmasa da anlalmalar olduka zor ve gml olduklar afo
rizma biimiyle bunaltc derecede daha da deiken klnan fi
kirler.6
Walter Kaufmann ise, B rintonun tam tersine ve ngilizce ko
nuulan yerlerde Nietzscheyi aklama ve nn koruma abasnn
paras olarak aforizmalara ok daha olumlu yaklamaktadr. Ka
ufmann ayn zamanda aforizmalar Nietzschenin yazma biiminin
merkezine yerletirir; ama ne var ki, aforizmalarn paral ma
4. Nietzschenin Fransz ahlklaryla ilgisi ve yaptlarnda aforizmann ilevi
konusunda kapsaml bir tartma iin bkz. Brendan Donnellah, Nietzsche and
the French Moralists (Nietzsche ve Fransz Ahlklar) (Bonn: Bouvier, 1982).
Donnellan olduka isabetli bir ekilde Nietzschenin ara dnem almalar
zerinde younlayor.
* Discursive: Gidimli (dnme): "Bir tasarmdan tekine geerek, karmlar ya
parak, bir nermeden tekine mantksal bir yolla ilerleyerek, paralardan b
tnl olan bir dnce kuran dnme yolu, Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri
Szl. nklap Kitabevi, 1987, s. 85.
5. Nietzschenin kendisi GM, nsz, 8de ve GS, 381de aforizmay bu ekilde
tartyor. Ama bu ikinci pasajda tartmas zellikle bu biimle (aforizmayla)
snrl kalmyor; buradaki ilgisi genelde slubuna.ilikin daha ok.
6. Crane Brinton, Nietzsche (New York: Harper and Row, 1965), s. 167. Hatta
John Burt Fosterin yakn tarihli almas Heirs to Dionysus: A Nietzschean
Current in Literary Modernism (Dionysosun Vrisleri: Edebi Modernlikte Nietzscheci Bir Akm) (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981); ou adan Nietzschenin yazma biimine kar ok duyarl bir alma olan bu kitap,
Nietzschenin yaptlarnn tm blmdelerinden birer "aforizma olarak sz edil
mesi konusunda diretiyor; rnein bkz. s. xi, 438, n. 11.
F 3 N /E debiyat O larak H ayat

33

hiyetinden o da rahatszlk duymaktadr. Aslnda Kaufmann, Nietzschenin The Case o f Wagner' in (W agner Olay) 7. blmcesinde izdii dekadans slup taslann belki de kastsz olarak
kendi slubunun en iyi eletirisi olabileceini dnyordu: H er
edebi dekadansn gstergesi nedir? diye yazar Nietzsche. Bu
hayat artk btn deil. Szck hkm sryor ve cmlede gze
arpyor; cmle uzayp gidiyor ve sayfann anlam bulanklayor;
sayfa, btnn feda edilmesi pahasna hayata geiyor -btn ise
bir btn deil artk. Ama dekadansn her slubunun ierdii
tebih de bu ite: Her zaman bir atomlar anarisi mevcut.'7 K a
ufmann yine de Nietzschenin aforizmalarnn eninde sonunda
btnlkl olduunu, artyrelerinde btnlkl bir felsefe yat
t n (s. 74) gstermeye kararlyd. Kaufmann bu amacn ger
ekletirebilmek iin aforizmaya dayanan slubu, Nietzschenin
sistem kurmaya kar kan felsefi temelli itirazlarnn ve yantlar
vermek yerine sorular ortaya atmaya ynelik tercihinin davurumu
olarak yorumlar: Kaufmann, Platon gibi, bir sistem-dnr de
ildir Nietzsche, der, o, bir problem dnrdr. (s. 82). Kaufmanna gre, Nietzsche' dekadans slubunu, kendisinin Nietzschenin deneysellii adn verdii eyin hizmetine sokarak bu
slubun snrlarn amaktadr: Temelde yeni kantlar kabul et
mek ve gerektiinde eski konumlan terk etme ynndeki iyi ni
yeti ihtiva eden bir tutumdur bu (s. 86). Bu nedenle her aforizma,
Kaufmanna gre, bir deneydir. Her ne kadar Nietzschenin tm
deneyleri ayn teoriyi onaylamasa bile, her sorgulamay istenme
den yaplan nceki hatalarn muhtemel dzeltisine dntren
dnsel btnl tarafndan btnlkl hale getirilmektedirler
yine de. Eski bir hata, hafta u ana ilikin bir hata olmad srece
hibir kopu, sreksizlik veya tutarszlk sz konusu olamaz ... N i
etzschenin varoluuluu, aforizmalarnn gz alc bir bamsz
monadlar mozayiine indirgenmesini nlemektedir. (s. 91).
Kaufmannm giriimi, Nietzschenin aforizmalarnn arkasnda
retiye olmasa da en azndan yntem ve tutuma ilikin temel
tekil edici bir btnlk bulma abasdr. Aforizmalarn yan sra
7. Walter Kaufmann, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist (Prin
ceton, N.J.: Princeton University Press, 1974), s. 72. Bu blmde bu almaya
yaplan tm dier gndermeler, metinde parantez iinde belirtilecek.
34

metafor kullanmn da ciddi biimde ele alarak Nietzschenin

slubuna ilikin tasvirimizi daha da gelitiren Sarah Kofm anm
nispeten daha yeni yorumu, bu tr abalara dorudan kar
kmaktadr. Kofman, Nietzschenin yazma biiminin bu her iki
zelliine de, ktle kar koruyucu tek bir ilev atfeder: Metaforik slup aristokratiktir. diye yazar; ayn tr insanlarn [rk]
birbirlerini tanmalarn olanakl klar; srnn yelerini gereksiz,
pis kokulu olarak dlar: Sradan bir dille konumak baya olmak
demektir.8 Tpk metafor gibi aforizmaya dayanan yazma biimi
de artlm ortak bir intibalar kmesiyle balantl kiiler ta
rafndan anlalmay ister; profanum vulgus'u* defetm eyi ve zgr
tinleri kendine ekmeyi ister (s. 166). Ama Kofmana gre daha
da nemlisi, hem metaforu hem de aforizmann tm kesin, be
lirleyici yorumlama giriimlerine srekli olarak kar kmasdr.
Nietzschenin metninin her uzants, sonsuz sayda olas ve eli
kili yorumlar sunmaktadr. Kofman aforizmann tam da, Nietzs
chenin paral slubunun temelindeki btnl bulma gi
riiminde Kaufmannn hafife alma eiliminde olduu ynlerini
vurgulamaktadr. Kofman ayrca, B rintonun daha eski tarihli eletirisinin baka bir uyarlamas olarak grlebilecek eyi met
hetmektedir: Aforizma, sreksizlik zelliinden tr anlam ya
yar; bir yorumlar oulluuna ve yorumlarn yenilenmesine yne
lik bir ardr: Devinim dnda hibir ey baki deildir. (s. 168).
1930Tara gelindiinde Heidegger, pek ok adan Kaufmannn
projesiyle benzerlikler tayan bir yorumlama grevini oktan
balatmt. Ne var ki Heidegger, Nietzschenin salnda ya
ymlanm yaptlar zerinde durmak yerine, Nietzschenin temel
dncelerinin tmyle, lmnden sonra yaymlanan bir notlar
sekisi olan The Will To Power'da (G stemi) bulunabileceinde
srar ediyordu. N ietzschenin kendisinin retken yaam boyunca
yaymladklar her zaman n aland ... Asl felsefesi ise lmnden
sonra arkasnda brakt yaymlanmam almalarnda yat
maktadr.9 Heideggere gre Nietzschenin G stem indeki
8. Sarah Kofman, Nietzsche et la mtaphore (Paris: Payot, 1972), s. 163-164.
Bu blmde bu almaya yaplan tm dier gndermeler, metinde parantez iinde belirtilecek.
* Baya gruh; kaba yn, (y.h.n.)
9. Martin Heidegger, Nietzsche, ev. David Farrell Krell (New York: Harper and
Row, 1979), I, 9.
35'

dncesi, Bat felsefesi veya metafiziinin geliiminin ve alt edilmesinin son aamasn oluturmaktadr. Heidegger tek bir gi
riim olarak kabul ettii eyin ba ve sonu arasndaki simetriyi
vurgulamak amacyla, Sokrates-ncesi dnemin okuyucular ile Ni
etzsche okuyucularn birletiren ironinin altn izmek amacyla,
Nietzsche yorumuna yeni bir nosyon ekler -fragm an nosyonu:
Bugn G stemi adnda bir kitap olarak nmze kan ey, bu
almann n taslaklar ve fragmanter gelitirimleridir. Bu frag
manlarn dzenlendii taslak niteliindeki plan, almann drt ki
taba blnm olmas ve bu kitaplarn balklar da bizzat Nietzscheden kaynaklanmaktadr.10 Heideggere gre Nietzscheyi
okurken yerine getirilmesi gereken grev, gnmze dek hayatta
kalmay baaran bu fragmanlardan, Nietzschenin Bat felsefesini
zirveye ulatran ve sona erdiren gerek dncesini yeniden-ina
etmektir.
Baka bir dnr, Jacques Derrida, Spurs: Nietzsches Styles
adl almasnda, Nietzschenin gerek dncesini ele geirmeye
ynelik Heideggerci, yorumbilgisel projeyi andrmak amacyla
fragman nosyonunu radikalletirir. Tam da fragman kavram, der
Derrida, bizzat paralanml totalletirici bir tamamlamaya ba
vuru olduundan, artk yeterli deildir." Derrida herhangi bir eyi
fragman olarak yorumlamann ayn zamanda bu fragmann ait ol
duu btnn tahayyl edilmesi anlamna geldiini ne srer. Ama
Nietzschenin metinsel fragmanlar, Derridaya gre, temelde bir
balamdan yoksun olan ve eer yorumlayacaksak bavurmak zo
runda olduumuz, ait olduklar btnden kopuk tmcelerdir. Ni
etzschenin yazlarnda geen emsiyemi unuttum tmcesine ilikin nl tartmasnda Derrida, kendi yorumlad ekliyle
fragmanlarn tad anlamn prensipte ikircikli olduunu iddia cder. Kofmana katlarak bu tmceye kesin bir yorum atfetme gi
10. Heidegger, Nietzsche, s. 7. Mazzino Montinari, Nietzsche Lesene (Berlin:
de Gruyter, 1982), s. 92-120, Heideggerin iddiasnn filolojik temellerini za
yflatyor. Ama G istemi, yalnzca Nietzschenin kendi dncesi iin deil, ya
n sra lmn takip eden ilk seksen ylda dncesinin almlanmas asndan
da nemli bir kaynak olmay srdryor. Ayrca bkz. Heidegger, Nietzsche, ev.
Frank A. Capuzzi (New York: Harper and Row, 1982), IV, 11-12.
11. Jacques Derrida, Spurs: Nietzsches Styles, ev. Barbara Harlow (Chicago:
University of Chicago Press, 1979), s. 125.

36

riimini dahi yadsr. Bu tmcenin iinde veya ardnda gizlenen mu

ayyen bir dnce bulunduunu reddeder ve biraz tereddtle de ol
sa, bunun Nietzschenin metninin totalitesi iin de geerli olabileceini ne srer.12 Aslnda Derrida, tam da balamdan
yoksun olduklar iin fragmanlarn ayn zamanda sluptan da yok
sun olduklarn; nk slubun, dilin paralar arasndaki karlkl
balantlarn varoluuna bal olduunu, i balant iinde bu
lunduklar srece de kendi anlad anlamda fragman ola
mayacaklarn iddia etmektedir. Nietzschenin yazma biimi
zerinde durmasna ramen Derridann, bir fragman oluturan te
rimlerin anlam bilindiinde bile bu fragmann yorumlanamayaca sonucuna ulamasnn nedeni de budur.13
Nietzschenin slubuna (belki de slubunun eksikliine demek
daha doru, nk sylediim gibi slup rgtleme, i balantlar
ve bamllklar gerektirir) ilikin Derridannkiyle arpc ben
zerlikler ieren bir gr de Arthur Danto tarafndan ortaya atlmtr. Danto yle yazar: Nietzschenin kitaplar kompoze edilmekten ok monte edilmi olduklar izlenimi uyandryorlar.
ounlukla ksa, imal aforizmalardan ve nadiren birka sayfay
geen denemelerden oluuyorlar ... Ayrca herhangi belirli bir aforizma ya da deneme, bu ya da u cilde konulabilir rahatlkla,
stelik bu, metnin birliini veya yapsn da pek etkilemez."14
Danto ayn noktann bizatihi Nietzschenin salnda yaymlanan
kitaplar iin de geerli olduuna inanmaktadr. D antoya gre, Nietzschenin almalar eninde sonunda neredeyse herhangi bir
srayla okunabilir ve bu da kiinin renecekleri asndan byk
bir fark yaratmaz. Gerek u ki, Danto Nietzschenin yazma bi
imine ilikin bu teorik grn, kendisini Nietzschenin
12. Derrida, Spurs, p. 133. Bununla bantl bir gr iin bkz. Maurice Blanchot, Nietzsche et l'criture fragmentaire, in his book LEntretien infini (Paris:
Gallimard, 1969), pp. 227-255.
13. Ama Derrida kabul edilebilecek bir yorum addedilecek eye beklenmedik
lde kat koullar dayatyor olabilir. Szgelimi, Nietzschenin cmlesinin hangi
vesileyle oluturulduunu bilmenin amaz bir yolu olmadn yazar ve yle
devam eder: Bu cmleleri not aldnda Nietzschenin ne demek istediini veya
yaptn asla kesin olarak bilemeyeceiz (Spurs, s. 123; italikler Derridaya ait). Eer yorum olanakl olacaksa, amazlk ve kesinliin gerekli olduu var
saymn savunmaz.
14. Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher (Hew York: Macmillan, 1965), s. 19.
37

dncesine ilikin sistematik ve nemli lde de kronolojik bir

yorum sunmaktan alkoymasna izin vermez. Yine de, Nietzschenin slubuna ynelik tutumu, yaklamlar dar bir ayla
kesise de, kendisini Derridayla yan yana getirmektedir.
Spursun sonuna doru Derrida yle yazar: lle de bir slup olacaksa, birden fazla olabilir ancak (s. 139). Bu aklama, bir ya
zarn slubunu saptayabilmek iin onu en azndan baka bir ya
zarn slubundan ayrmak zorunda olduumuz gereini anmsat
maktadr ve slup gibi bir eyin bulunmadn; ama yalnzca, ta
biri caizse, eitli metinler arasnda bir farkllk bulunabileceini
ne sryor olabilir.
Derridann nemli amlamas, Nietzschenin yazma biimine
ilikin tartmalar hakknda sunduum zette ortaya kmayan bir
noktay vurgulamasndan tr, elinizdeki bu kitapta sunulan Nietzsche yorumu asndan kesinlikle hayati olan baka bir konuyu
da ortaya atyor. Bu nokta ise, Nietzschenin ksa sren retken ha
yat boyunca aforizma, metafor ve fragmann tesinde insan ger
ekten hayretler iinde brakan bir sluplar ve janrlar eitliliine
yasland gerei. Temelde yorum oulculuuna ilikin sorularla
ilgili ikincil bir literatrde Nietzschenin slup oulculuunun ne
redeyse tamamen gz ard edilmi olmas olduka kayda deer bir
noktadr. Ama bu oulculuk fark edildiinde, stlendii ilev de
bir kenara braklamaz. Bu durumda Nietzschenin slubu hak
knda birtakm yeni sorularn (oktan sorulmu olanlardan farkl
sorularn) ortaya atlmas ve slubunun nemi asndan yeni ya
ntlarn sunulmas gerekmektedir.
Aforizma, en azndan yzeysel olarak bakldnda, Ni
etzschenin sluplarnn en arpcs olabilir, ama birou arasnda
yalnzca tek bir sluptur. Esasen, her zaman yeterli olmamakla bir
likte Nietzschenin ara dnemine ait yaptlarn karakterize eder:
Tan Kzll, nsanca, Pek nsanca ve en Bilim, 1-4. Kitaplar. yi
nin ve Ktnn tesinde ve Putlarn Alacakaranlnn baz
blmleri aforizmalardan oluur ve Zerdtn aforizmalardan
holand yadsnamaz. Ama aforizma nosyonu, G stem im ve
Nietzschenin dier yaymlanmam almalarnn byk bir
blmn oluturan notlarn (fragman demeyelim bu notlara)
slubunun saptanmasna nayak olamaz. Bir adan akademik veya
38

bilimsel (wissenschaftlich) sylemin kstllklarn ortaya koymay

hedeflese ve bunun yan sra, bu janrn temel gerekliliklerinden ba
zlarndan ak bir kopuu yanstsa da, Tragedyann Douu, akademik inceleme biimine dayanmaktadr.15 Unti'mely Meditations (Mevsimsiz Dnceler) ile Nietzschenin erken
dnemine ait baka birtakm almalar en klasik anlamda birer de
nemedir. Byle Buyurdu Zerdt snflandrlmasnn gl asndan kt bir hrete sahiptir; epik, ditirambik* ve evangelik** olarak eitli biimlerde adlandrlmaktadr. Ama ne
olursa olsun, kesinlikle aforizma tarznda yazlmamtr. Her ne ka
dar, Nietzschenin btn kitaplar gibi birok aforizma ierse de,
Zerdt karakteri, izledii radikal gelime srecinin seyrinde kar
mak bir anlat yaps yanstr.15 yinin ve Ktnn tesinde ise,
ne baarsz bir felsefi inceleme ne de ksa, birbiriyle bantsz de
nemelerin bir arada topland bir derlemedir. Derin bir birlik ie
ren bu metnin yaps, kitap kesin ve arpc bir kiiliin ser
gilendii, belki de bir anlamda ina edildii sreklilik arz eden bir
monolog olarak okunana dein belirginlemez bile. Kitabn 296
blmcesi, dokuz ksm ve sonunda yer alan Biti Trks (Aftersong) (bir iir) arasndaki balantlar karlkl konuma
eklinde ve klasik anlamda diyalektik olarak yorumlanmadka
mulakln koruyacaktr. Ayns, en Bilim m muhteem beinci
kitab ve nispeten daha az lde Putlarn Alacakaranl iin de
geerlidir. Ahlkn Soykt stne, Nietzschenin akademik
yaz janrn bir kez daha kendi amalar dorultusunda kul
15. Tragedyann Douf nun bu zelliine ilikin bir tartma iin bkz. Paul de
Man, Allegories ot Reading (New Haven: Yale University Press, 1979), s. 8587. Nietzsche'nin biimsel adan Tragedyann Doutndan daha da ge
leneksel olan bir almas da, aa yukar ayn tarihlerde yazlm olan; ama
asla bitirilmeyen ve lmnden sonra yaymlanan Philoophy in the TragicAge
ot the Greekstir.
* Kaside tarznda duygulu ve dzensiz bir slupla yazlm iir, (.n.)
** ncil'e zg/antrr bir tarzda yazlm, (.n.)
16. Gary Shapiro, The Rhetoric of Nietzsche's Zarathustra", iinde Berel Lang,
der., Philosophical Style (Chicago: Nelson Hall, 1980), s. 347-385. Shapiro bu
almasnda Byle Buyurdu Zerdt n, Hayden White'in Metahistory (Bal
timore: Johns Hopkins University Press, 1973) balkl almasnda ileri
srlen retorik izgilerde bir okumasn nerir. Shapironun argman her ne ka
dar sonuta ikna edici olamyorsa da, Zerdtn karmak yapsna ilikin bir
sorgulamann yine de nemli sonulara ulaacan akla getirmektedir.
39

lanmasna ramen, akademik bir filolojik inceleme biimine

ynelir. Yine de, Nietzschenin bu yapt son derece etkili ve ince
bir ekilde rgtlenmitir ve aka sergiledii stnlk asndan
yalnzca yinin ve Ktnn tesinde onunla ak atabilir.17 Wagner
Olay, Nietzsche Wagnere Kar ve Deccal ise, en azndan po
lemik risale zelliklerinin bazlarna bal kalr, oysa Ecce Homo
otobiyografi biimiyle oynamaktadr. Son olarak, hepsi de hi
kukusuz aforizmalarnn her biri kadar kencline has yazma bi
imine de sadk kalan lirik, nkteli ve ditirambik iirleri ve ok sa
yda mektubunu da bir kenara atmamamz gerekir.
Bu ekilde dile getirdiim dnceler muhtemelen, szn et
tiim bu yaptlarn hibirinin slubunu veya yapsn ay
dnlatmyor; ama byle bir amacm da yok. Dncelerimin iaret
ettii nokta, Nietzschenin sluplarnn ok geni bir eitlilik ser
gilediini anmsatmak ve Nietzschenin yazma biimini sadece aforizma asndan ele alan bir yaklamn, metafor betisi ve frag
man nosyonuyla takviye edilse bile eksik kalmaya mahkm
olduunu ne srmek yalnzca. Nietzschenin kendisi yazma bi
iminin bu zelliinin bizzat farkndayd her zaman iin ve daha
sonra ele alacamz arpc bir kinayeyle bu konuda yle yaz
mt: slup asndan birok olanaa sahibim -b ir insann hiz
metinde olabilecek en eitli slup sanatna. (EH, III, 4).
Beni ilgilendiren sorun ise, Nietzschenin eline geen her
frsatta niin unun yerine bu belirli slubu kullanmay tercih ettii
deil; her ne kadar bu sorunun kendi iinde tad nem yad
snamaz olsa bile. Nietzschenin herhangi tek bir yaptna ilikin
hibir zgl tartma, bence bu konuyla dorudan doruya hesaplamakszn gelitirilemez. Szgelimi, Ahlkn Soykt s
tne' nin, tarafsz argman ve alternatif bak alarnn mantkl
kyaslanmalarnn her zaman temel alnd akademik inceleme bi
imini en sert ve saldrgan ekilde partizanca bir dille birletirmesi
tesadfi deildir. Kabaca ortaya koyulacak olursa, bunun nedeni,
17. Walter Kaufmann (Nietzsche, s. 92), Ahlkn Soykt stnenin Ni
etzschenin en rgtl almas olduunu ne srer; ayrca Kaufmann'n, Ni
etzschenin bu almasnn evirisine yazd nsze bkz. Ama Nietzsches At
tack on Morality" (Nietzschenin Ahlka Saldrs) (University of Wisconsin,
1977) balkl tezinde Maudemarie Clark, ok daha karmak, kapsaml ve ek
lemli bir yap nerir.

40

Nietzschenin yorumun (ki zaten soykt de yorumla ayn ka

pya kmaktadr) temelde deer ykl olduunu ve polemik ni
telii tadn ve tarafsz argmann bile bylesi bir polemiin
zel rneini oluturduunu gstermek istemesidir. Nietzsche
zellikle, baz belirli tarafsz argman rneklerinin, kendi tarafl ve
partizanca mahiyetlerini gizleme abalarndan baka bir ey ol
madklarn ortaya koymak ister.
Bununla birlikte, bu tr nemli sorunlar, burada dorudan il
gilendiim sorunlar oluturmuyor. Nietzschenin slubuna duy
duum ilgi ok daha genel ve soyut. Benim sorunum, tek bana alndnda almalarn veya pasajlarn slubuna atfta bulun
muyor, bunun yerine, Nietzschenin sk sk sluplar ve janrlar de
itiriyor olduu gerei zerinde younlayor. Nietzschenin
slubuna pek fazla girmiyorum, bunun yerine kendisinin de ortaya
koyduu gibi onun slupsal olanaklar zerinde duruyorum. Ay
rntl bir ekilde gstermeye alacam zere, benim rettiim
yantsa, Nietzschenin slup oulculuunun, kendisinin perspektivizminin baka bir ynn oluturduu: Kendisini, kavrad
ekliyle felsefi gelenekten ayrma abasndaki ve ayn zamanda
felsefi gelenei eletirme ve bir alternatif retme giriimindeki te
mel silahlarndan biri olduu.
Nitekim, Nietzschenin slup oulculuu, bu konuyu ksaca
tartan Kaufmann tarafndan da fark edilmiti. Ama Kaufm annnn getirdii aklama, kendi aforizma grn yinele
mektedir, nk Kaufmann bu janr srarla Nietzschenin slubu
nun z olarak kabul etmektedir. Kaufmanna gre, aforizmalarn
tpk kavramlar ve fikirlerin tesinde bizzat nesneleri ele ge
irmeyi hedefleyen deneyler olmas gibi (s. 85), Nietzschenin
eitli sluplar da, eyleri eitli biimlerde hepten doru an
lamaya ynelik ayn abann paralardr: Nietzsche asla vaz
gemedii yetkin bir ifade arac bulma abasnda neredeyse gayri
iradi bir ekilde sluptan sluba srklenir. Her slup tipik bir bi
imde Nietzschenin kendisine zgdr; ama o ok gemeden bir
slubu yetersiz bulur ve bu, onu baka bir yeni slup bulma arayma iter. Yine de tm deneyler birbiriyle kenetlenir, nk de
iken bir doaya sahip deillerdir. Sonuta bu deneylerin olu
turduu birliin varolusal olduu sylenebilir. (s. 93).
41

Nietzschenin birok slubunun tek bir upuygun ifade arac

bulma abasn yanstt grn tmyle reddetmeliyiz; nk
dorudan Nietzschenin kendisi, adeta bu yorumun yaplacan
bekliyormu gibi, upuygun bir ifade tarz talebi tmyle
samadr diye yazar (WP, 625). Nietzschenin eitlilik gsteren
yazma tarzlar, tam da kendisinin radikal bir ekilde yadsd
gr olan bizzat eyleri anlamaya ynelmenin tesinde, olgular
tam da neyin olmadna dairlerdir, yorumdan baka bir ey de
illerdir gryle balantldr dorudan doruya (lVP, 481).
Ama Nietzschenin slup eitliliinin basite, Kofman ve Derridann okumalarna gre tek bana her aforizma veya fragman
karakterize eden oulculuun ve belirlenmemiliin baka bir
davurumu olduunu varsaymamamz gerekir. Geri, Ni
etzschenin yazma biimi bir btn olarak perspektivizmini desteklcse de, bunu, kendisini yorumun tesine yerletirerek, belirli
bir yap, biim ya da anlamdan yoksun klarak yapmaz.
Nietzschenin slup oulculuu ile perspektivizmi arasndaki
balant daha girift ve dolambaldr. Kulland ok saydaki
slubu, grleri kendi grlerinden daha fazlas olarak sunmakszn ortaya koyma abasnn ve dolaysyla pratiini fel
sefecilerin imdiye kadarki pratii olarak grd eyden ayrma
abasnn bir uzantsdr.
Nietzschenin sluplar, perspektivizmi ve kendi kavrad
ekliyle geleneksel felsefeye duyduu gvensizlik arasndaki ilikiyi belirgin klabilmek iin, kanlmaz olarak Nietzschenin
slubunun ciddi bir ekilde incelenmesi zorunluluuyla kar kar
ya kalan, ama aforizmann bugne kadar maruz kald neredeyse
dlayc ilginin bulanklatrd iki soru ortaya atmamz ge
rekiyor. Aforizmaya ve szn ettiim yazarlarn zihnini megul eden dier birka janra ynelmek yerine, nce geriye doru bir adm
atp, aforizmann daha nceki tartmalarda niin aslnda ol
duundan bylesine daha nemli grldn ve ikinci olarak da,
Nietzschenin felsefi yazma biiminde niin bylesine allmadk
lde ar bir sluplar ve janrlar eitliliine bal kaldn so
ralm.
kinci soru, grdmz kadaryla, Nietzschenin eitli ya
ptlar arasndaki ilikinin tek balarna duran aforizmalar a
42

rasndaki ilikiyi yinelediini ima edebilir. Bu, Nietzschenin, Kaufm annn kendisine atfettii metodolojik tekilie ulama
abasnda olduunun bir gstergesi olarak ya da Kofman ve Der
rid ann radikal oulcu okumalarnn sonuta doru olduunun
bir belirtisi olarak kabul edilebilir. Her ne kadar N ietzschenin be
timledii eyin dekadansn mevcut olduu ya da dekadansn zo
runlu olarak kanlmas gereken bir ey olduu konusunda herkes
ayn fikri paylamayacak olsa bile, her iki alternatif de sonuta, Ni
etzschenin edebi dekadans taslann eninde sonunda kendi yaz
ma biimi asndan geerli olduu kukusunu kzlrabilir. Ama
ayn zamanda, yalnzca kendi kendini-aldatmann veya Jaspersin
dnd gibi18 Nietzschenin kanlmaz olarak kendi kendiyle
elimesi sayesinde, aka kendisi hakknda dnerek yle yaz
masn mmkn klm olduu olasln glendiriyor: Yalnzca
bu bile, bir felsefeciye ne de gzel yakyor. Ne tr olursa olsun,
tek bana duran hibir yaltlm edime hakkmz yok sonuta: Ya
ltlm hatalar yapamayacamz gibi yaltlm hakikatler de bu
lamayz. Daha ok, bir aacn yemi vermesindeki zorunlulukla fi
kirlerimizin, deerlerimizin, evetlerimiz ve hayrlarmzn, maze
retlerimizin ve gerekelerimizin bizden yeermesini salarz bunlarn hepsi birbiriyle yakndan ilikilidir ve bir istemin, bir
saln, bir topran, bir gnein kantlardr. (GM, nsz, 4).
Nietzschenin bu ve buna benzer dilegetirilerini basite gz ard
m edeceiz? Bunlar Nietzschenin dnme biiminin tutarl
ekilde tanmlanamayacann kant olarak m kabul edeceiz?
Yoksa Nietzschenin deien maskelerini kendisinin tek gerek
yzn bulma arayna katarak m bu tr ifadelerini aklamaya
alacaz? Acaba Nietzschenin bu tr ifadelerini bu ya da u
ekilde geleneksel olan bu yaklamlardan bakaca, yeni bir
ekilde yorumlayabilir miyiz?
Bu tr bir yorum retebilmemiz iin birinci sorumuza
dnmemiz gerekiyor. Nietzschenin slubuna ilikin nceki tar
tmalarda aforizmalarn bylesi merkezi bir konumda bu
lunmalarnn belirgin nedenlerinden biri de, aforizmalarnn ok ama ok iyi olmas gereinden kaynaklanr. Ama bu gerek,
18. Karl Jaspers, Nietzsche: An Introduction to the Understanding of His Phi
losophical Activity (Tuscon: University of Arizona Press, 1965), s. 10.
43

aforizmann ehemmiyetini aklayabilirse de, tek bana, N i

etzschenin dier birok slubuna, tarzna ve tavrna ynelik ne
redeyse evrensel krl aklamada yetersizdir. Bu daha karmak
fenomene bir aklama getirebilmek iin bu kez Nietzschenin yaz
ma, biiminin baka bir zelliine, Tragedyann D ouu'ndm Ecce
H om o'n m yazld dneme dek dikkat ekici lde sabit kalan
ve tek bana geleneksel bir retorik kinaye tekil eden bir zellie
ynelmemiz gerekiyor: Mbalaa veya abart figr. Nietzschenin
yazma biiminin en yaygn olan bu tek zellii, belirli trde okuyuclar Nietzscheye eken, bazlarna itici gelen ve bazlarnn
da kavrayp kavramama arasnda skp kalmalarna, coku ile umulsuzlua srklenme arasnda gidip gelmelerine ve bu yzden
de sonunda Nietzscheyi bir kenara brakmalarna yol aan bu tek
zellik, belki de aforizmann imdiye dek Nietzschenin yazma bi
imine ilikin tm tartmalarda hkim konumda olmasnn ne
denini de aklayabilir.
Nietzschenin yazma biimi sadeletirilemeyecek lde abarlldr (hiperboliktir). Szgelimi, Yunan tragedyasnn Eu
ripidesin dramalaryla son bulduunu, janrn bunlarla tkendiini,
Euripidcsin yazdklarndan sonra tragedyann bundan sonra gi
decek yeri olmadn iddia etmek bir eydir.19 Ama Nietzschenin
yapt gibi Yunan tragedyas ... trajik biimde ... intihar ederek
ld (BT, 11), aslnda onu Euripides ldrd, o estetik Sokratizmi ldrc ilke olarak kulland ve ayn zamanda bu ilke ta
rafndan kullanld (BT, 12), diye yazmak ve dnmekse tmyle
baka bir ey. Hakikat nosyonu hakknda pheye dmek ve genel
bir hakikat ve bilgi teorisinin mmkn olup olmadn, hatta arzu
edilir olup olmadn sorgulamak bir eydir. imizde aslnda ha
kikati isteyen ne? ... Diyelim ki hakikati istiyoruz: Peki ama niye
19. Yeri gelmiken, bir sanatnn tikel bir janr'a bal kalmasnn ille de olumsuz
bir zellik olarak alnmas gerekmez; bu ise, yaptm aktarmann, Nietzschenin
Euripides hakkndaki abartl ifadesinin edebi ieriini oluturmadn ne
srmektedir. rnein Shawun Mozarts Finalitysini dnn: Mozart'a ta
panlarn ou kendilerine kahramanlarnn bir hanedann kurucusu olmadnn
sylenmesine katlanamaz. Ama sanatta en byk baar, girdiiniz ilk yar
deil, son yartr. Neredeyse herkes bir balang yapabilir: zor olansa, son
noktay koymaktr -daha iyi hale getirilemeyecek olan yapmaktr. Deneme,
Shaws Musc'te, der. Dan H. Laurence (New York: Dodd, Mead and Co., 1981),
II, 478-484 tekrar yaymlanmtr. Alntlar s. 479-480den.

44

bunun yerine hakikat-olmayaru istemiyoruz? Ya da belirsiz olan?

Hatta cehaleti? (BGE, 1) diye sormaksa tmyle baka bir ey.
nsan zalimlii olgusunu genellikle kanlmaz bir ktlk olarak
kabul ederiz. yi ama, ya u gr kabul etmeye nasl ya
naabiliriz: Bakalarnn strap iinde kvrandn grmek ki
inin kendisini iyi hissetmesini salar, hele bakalarn straplarla
kvrandrmak daha da iyi hissettirir: Bu kat bir zdeyi belki, ama
ok eski, ok kudretli, insanca pek-insaca bir ilke
Zulm ol
makszn enlik de olamaz: nsanlk tarihinin en uzun, en eski
ksmnn verdii derstir bu (G M , II, 6)? Voltaire de her eyden
nce Hristiyanln yanda deildi kukusuz. Peki ama Voltarede, Nietzschenin hemen hemen rastgele seilen u H
ristiyanlk tek byk lanet, tek byk isel yozluk, hibir aracn
kendisine yeterince zehirli, gizli, yeraltna ait, kk gelmedii tek
byk intikam igdsdr diyorum -diyorum ki Hristiyanlk in
sanln tek ebedi lekesidir (A, 62) cmlesiyle kyaslanabilecek ne
bulabiliriz? Felsefe, sanat veya bilim tarihinde tevazu, byk
ahsiyetlerin temel kiilik zellii olmamtr asla. Ama The Antichristin (Deccal) nsz veya Ece Homonun tamamnn tns,
tizlik asndan, szn ettiim bu ahsiyetler arasnda bile-eine
ender rastlanan bir tndr.
Verdiim bu birka rnek, Nietzschedeki abartnn basit vc klay bir sralamasnn balang aamasn bile oluturmuyor. Bun
lara yalnzca, Nietzsche okuyucularn m buna benzer pasajlarla nu
kadar sk karlatn ve bu pasajlara nasl tepki verileceini ta
mamen bilmenin ne denli zor olduunu hatrlatmak iin de
iniyorum. Bu rneklerin, Nietzschenin yazma biiminin en t u
tarl ve en gze arpan zelliini ortaya karacan umuyorum;
Nietzschenin kendisinin de ok iyi bilip haykrdu gerei:
Bizim admza savaan sihirli szck, basmlarmz -bile
byleyen ve krletiren Vensn bak, ucun bysdr, u olan her eyin kulland ekiciliktir: biz. ahlka aykr olanlar -en
utakileriz (WP, 749).
Nietzschenin aforizmalar, yazma biiminin dier sluplar gi
bi, genellikle abartldr. Aslnda abart, aforizma slubuna
zellikle ok iyi uymaktadr; nk aforizmanm dikkat ekmesini
salar ve sarscl sayesinde tmyle beklenmedik balantlar a45

a vurur. Ama aforizma temelde yaltlm bir tmce veya ksa

metindir ve tam da bu ayrkslna bal olarak ayn anda hem abarty yumuatmakta hem de onu iyice n plana karmaktadr.
rnein, en Bilim in 260. blmcesinde olan ey de budur: ar
pm tablosu. -B ir her zaman yanltr, ama ikiyle birlikte hakikat
balar. -B ir, doruluunu kantlayamaz, iki ise rtlemez. Afo
rizma abarty paranteze alr; onun srekli bir anlantmn paras olarak ya da daha nemlisi, bir savdaki nerme olarak ilemesini
nler. Aforizmalar birbirinden ayran uzamlar ayn zamanda, ba-
Tndrdklar mbalaann gcn arttran ereveler olarak i g
rrler, am a bu mbalaann kendi snrlarnn tesine szmasna izin vermezler. Tam da aforizmada abartnn bu eanl n plana
karlmas ve etkisiz hale getirilmesi, Nietzsche okuyucularn
imdiye dek neredeyse yalnzca bu janr zerinde younlamaya
yneltmitir: Byle yapmak, kendi bana abartyla uyum salama
zorunluluundan kanmamz salamtr. Ne var ki, bu anlatm
deimecesine (figre of speech) Nietzschede aforizmadan ok
daha yaygn rastlandndan, bununla dorudan yzlemeyi artk
reddedemeyiz. Bu nedenle, Nietzschenin hi alim ane olmayan bu
sz oyunlarna niin bu denli youn ekilde -h a tta bazen ii soyta
rlk derecesine vardracak lde- yaslandn sormamz ge
rekiyor.
Abart tam da alimaneliklc ilgisiz olduu iin, ou kiinin yap
t gibi, Nietzschenin syleyecek ciddi bir eyi olmadn
dindrtebilir pekl. Bu yzden, Nietzschenin yazma biimini
ciddiye almayp basite gz ard etme eklinde bir tepki verilebilir.
Nietzschenin ciddi ve nemli sorunlarla boutuunun farkna va
rlmasna bal olarak verilebilecek ikinci bir tepki ise fke duy
maktr. Bu tr sorularn asla Nietzschenin tarznda sorulamayaca
dnlebilir; Nietzschenin sorulan ortaya koyu ekli bu so
rularn, tam da zayflatlm ayacak ve zayflatlmamas gereken eyi
zayflatmaya ynelik, sorumluluk duygusundan yoksun abalar olarak grnmelerine yol aabilir. Son olarak bir de, Nietzschenin
en azndan okuyucularnn bin ksmn tamamen cezbetme ko
nusundaki gizemli becerisi t Affndan retilen eletirel veya eletirel-olmayan mritlikte barnan anlalmas zor tepki bu
lunmaktadr.
46

Abartya verilen bu belirgin tepkilerin, felsefe tarihindeki bir

ahsiyeti, Nietzschenin olduka karmak, derinden derine ikircikli bir ilikiye girmeyi asla kesmedii, karakteriyle olmasa da
ahsyla ok farkl biimlerde ve felakete varan sonularla tmyle
ayn trde tepkilere yol aan bir ahsiyeti -Sokrates sim asnantrmas ise kayda deer bir noktadr. Bu noktada, sor
duumuz sorularn yantlarn, Nietzschenin Sokratesin temsil et
tiine inand baka her eyle birlikte Nietzsche ve Sokrates arasmdaki hesaplama balamnda bulacamz ileri srmek
istiyorum.
Szgelimi, Platonun Euthyphrounda Sokrates, bilinsizce
dinsel konularda usta olduunu ilan eden ve dindarln doasna ilikin konular zerine uzun uzadya nutuk ekmeye can atan bir adamla konumaya girer. Euthyphron babasn cinayetle sulayarak,
ona kar olduka ihtilafl ve grnte dine hi yakmayan hu
kuksal yola bavuran-dindar bir khindir. Bu diyalogun, Euthyphronun, dindarln ne olduunu tam olarak anlamadka byle
bir davada srar etmesinin hakl bulunamayaca konusunda Sokratesle aka hemfikir olduuna dikkat edilerek okunmas.byk
nem tar. Platonun da ak klma konusunda byk bir zen
gstermesi gibi, konumay balatann Sokrates deil Euthyphron
olduunun, ustaln ne srenin Euthyphron olduunun, din
darln doas hakknda Sokratese ders vermek isteyenin Euthy
phron olduunun ve kendisinin usta olduunu iddia ettii konuda
Sokratesin sorduu ve grnd kadaryla basit ve kolay olan
sorulara konumann ak iinde zaman zaman yant vermekte zorlanann da kesinlikle Euthyphron olduunun anmsanmas da ayn
lde nemlidir. Tm bunlara ramen, dindarl neyin oluturduunu aklama konusunda giritii bir dizi baarsz de
nemenin ardndan yeterli bilgiye sahip olduundan ve Sokratesin
ilgilerini ne denli az nemsediini, bu konumann kendisini hibir
ekilde etkilemediini aka gsteren sudan bir bahaneyle Sok
ratesi tiye aldndan tasaszca emin olan da yine Euthyphronun
ta kendisidir. O na dek sanki tm zamann bu syleyie ay
rabilirmi gibi davranp, konumay yersiz bir ekilde birdenbire
keserek Sokratesin srarla yineledii sorusuna yant verir Euthy
phron: Baka sefere, Sokrates; u an acelem var, bir yere ye47

mem gerekiyor, gerekten gitmeliyim (15e3-4).

Oysa, Platonun M enoriu, Sokratesin sorularnn ne denli bir
tehdit olarak alglanabileceini gsterir. En sonunda Sokratesin
hayatna mal olan durumada davaclardan biri olarak boy gsteren
varlkl, saygn Anytus da, Sokratesle konumaktan kanr. Ama
bunu, sonuta Sokratesin pek de nemsenmeyeceini dnmedi
ini gsteren bir korkuya kaplarak yapar. Aksine, Anytus Sokratesi gerekten de ok ciddiye alr ve Sokratesin byk Ati
nalIlarn erdemine ve demokratik ehrin, erdemi yurttalarnn
ocuklarna devretme becerisine saldrs olarak kabul ettii ey
karsnda kararszla der. Sokrates Anytusa gre, kendisinin
sadk bir demokrat olarak gzn bile krpmadan daima uruna
mcadele verdii her eyi sorgulamaktadr. Sokrates, der du
rumay terk ederken, sanrm sen, insanlardan salksz sz et
meye ok heveslisin. Dinleyecek olursan sana tavsiyem, dikkatli
ol. Kt bir sonuca ulamak iyi bir sonuca ulamaktan her yerde
daha kolaydr, stelik bu, burada Atinada daha da geerlidir. Ama
bunu senin de zaten bildiini sanyorum (94e3-95al).
Kendi hesabna daha fazla bir karmaklk yaratan mritlii ele
almadan nce, Sokrates v'e Nietzschenin genellikle izleyicide uyandrd tepkiler arasndaki benzerliin tesadfi olmadna dik
kat etmemiz gerekir. Sokratesin adalar zerinde uyandrd
fke hi phesiz ksmen kkten biimde yeni felsefi ilgilerinden,
yeni ve hl belirsiz olan felsefe yapma eklinden kay
naklanyordu; ayns belli lde Nietzsche iin de geerlidir. Ama
bu, aralarndaki benzerliin nedeninin yalnzca kk bir ksmm
oluturur; nemli etken baka yerlerde yatmaktadr.
rnein, Sokratesin eskrim yapmay renmenin gen erkekler
iin iyi olup olmadn tartmaya koyulduu Platonun Lakhes'va
dnn. Bu son derece sama konuya ilikin tartmann ciddi bi
imde balamasndan nce, nl bir general ve Sokratesin dostu olan Nicias askerlerini uyarr:
Sokratesle tartmaya girmenin nasl bir ey olduunu bildiinizi san
myorum. Tartmaya baladnz konu ne olursa olsun, savn iddia
etm eyi srdrecek ve sizi kendinizle genel bir hesaplamaya sokmay
baarana kadar da durmayacaktr. Yalnzca u anki hayat tarznzla he

48

saplamak zorunda kalmayacaksnz, ayn zamanda gem ite yap

tnz her eyin hesabn da vereceksiniz. stelik Sokrates tm bun
lar size yaptrdnda bile her soruyu derinlemesine ve titizlikle in
celem eden gitm enize de izin vermeyecektir. (187e6-188a3).

Byle betimlendiinde Nietzschenin projesi temelde Sokratesinkine benzemekte ve rtmektedir. Hem Nietzsche hem de
Sokrates son derece kiisel bir dnrdr, amalarn bir
birlerinden tmyle farkl yollarla gerekletirmeye alsalar da,
bu ya da u ekilde etraflarndaki insanlarn hayatlarnn ahlki ni
teliini deitirmeye urarlar etkin biimde. Sokrates hi dur
makszn, bugn felsefi olarak nitelediimiz derin ve ciddi trde
konular ierdiklerini gstermek iin gnlk olaylara bavurur. Ni
etzsche ise, aynen bu tr soyut felsefi konular yalnzca, gnlk ha
yatlarn dorudan doruya etkileyen sorular olarak beklenmedik
bir ekilde okuyucularnn kucana atmak iin ortaya koyar. Lakhes eskrim stne bir tartmay bir cesaret, erdem ve iyi hayat tar
tmasna dntrrken, hakikat nosyonu, kesinliin olanakll,
zgrlk ve gereksinim konusu ve dier geleneksel felsefi so
runlara ilikin sorularla ie balar ve tm bunlar, bugn oumuz
iin sz konusu olduu gibi, yle ya da byle geleneksel yantlara
inanan kiinin ahlki karakterine dair sorulara dnecek biimde
gelitirir. Belki de daha dorusu, Nietzsche okuyucularnn bu tr
sorulara ne kadar sk ve ne kadar phelenmeksizin yant ver
diklerini ve hatta kimi zaman bunlarn sonuta birer soru olduunu
ve aslnda verdikleri bu yantlarn gnlk hayatlarn ekillen
dirdiini bile fark etmediklerini gstermeye almaktadr. Ama te
melde itiraz ettii ey, bu sorulara verilen zel yantlar deil, so
nuta yantlandklar ve hatta sorulduklar varsaymdr.
Kukusuz Sokrates amacna daima kiisel olarak ve sylei
eklinde ulamaya alr, oysa Nietzsche en fazla yazma eilimi
gsteren felsefecilerdendir. Sokrates yeterince soru sorulmadna
inanrken Nietzsche ok fazla yant verildiinden korkar. Sokrates
kiisel-bilgiyi iyi hayatn tam z deilse de en azndan balangc
addederken, Nietzsche, Sokratesin anlad anlamda bilinebilen
bir benlik olduunu veya bunu kavrayabilecek bir bilgi olduunu
yadsr. Sokrates eylem in'nesnel deere dayandrlmas gerektiini
F4 N /H debiyui O larak H ayat

49

dnrken, Nietzsche deerlerin eylemlerle yaratldnda srar eder. Sokrates ak seik ve kolay anlalabilir rasyonel anlamay in
sanln en byk ve en ayrt edici baars sayarken, Nietzsche
bilgiyi btnletirme ve igdsel klma grevinin insann
gznde yava yava anlalmaya balamas ve henz aka fark
edilememesinden tr yas tutmaktadr (GS, 211; cf. Tl, VI, 3).
Son olarak, Sokrates rneinde ok az diyen ironi Sokrates iin,
tpk ok fazla diyen abartnn Nietzsche iin grd ilevi ta
maktadr.
Nictzschenin kendi panzehirlerini Ernest Renanda (BGE,48)
ve Paul R eede (G M , nsz, 4) bulduunu iddia etmesine ramen,
hi kimse Sokrates kadar Nietzschenin panzehri olamaz. N i
etzsche, hemen her konuda, felsefenin ierii ve yntemine ilikin
her sorunda Sokratesten ayrlr, yine de insanlarn hayatlarn et
kileme ynnde onunla tamamen ayn abaya girer: kisi de birbiriyle srekli ve dorudan mcadele etmektedir. Sokrates ve Ni
etzsche ortak abalaryla ayrlmaz ekilde birleir; ama her biri
kanlmaz biimde, dierinin etkisinin bir sonucu olarak hayatn
yol almasn istedii ynden tiksinir.
yleyse Nietzschenin abartl, kasntl, mnakaac, z-bilinli
ve kendini byk gsteren, Sokratik-olmayan slubunu aklayan
da, tam tamna Nietzschenin projesindeki bu kiisel Sokratik un
surdur. Her iki dnr de gz dnm bir ekilde izleyicisinin
dikkatine ihtiya duyar. Sokrates bu dikkati, insanlar ya hi
phelendirmeden ya da sinirlendirerek savna inanmaya srk
leyen -am a her koulda da onlar srkleyen- ironik tevazusu, ki
birli kiisel-alakgnlll araclyla sylei ierisinde ko
rumay denemitir. Nietzsche ise, genellikle aalayc ve tad ac
olan ama okuyucularna sarldklar savn daima oul anlamda ki
isel olduunu akllarndan karmalarna asla izin vermeyen yo
un slubuyla dikkat ekmeye alr. Hem Sokrates hem de Ni
etzsche abalarnda genellikle baarszla urar ve sonuta etkili
olamazlar; ama okuyucularn allak bullak etmeyi baardklar
srece yar zaten ksmen kazanmlardr: Bylesi durumlarda her
hangi bir ilgi, sonuta hi ilgi olmamasndan daha iyidir. Sok
ratesin lmnn yce ironisi de Nietzscheye gre byle bir
'50

eydir: lmek isteyen Sokratesti: Atinallar deil kendisi seti

baldran zehrini; Atmallar kendisini lme mahkm etmeye zor
layan da kendisi oldu (77, III, 12).
Bir defasnda Nietzsche, Aristofanes, Petronius ve Makyaveli
Almancaya tercme etmenin son derece g olduunu n srer ve
argmann gelitirirken en azndan on farkl yazar tartr (BG E,
28). Nietzschenin bu yazarlar hakknda ve Almancamn ritmine
ikin snrlar hakknda syledii ey, zellikle tam da dilin ritminin
mkemmel bir rneini sergileyen bir pasajda Almancamn ne
redeyse tmyle dinamiklikten yoksun olduunu yazmasndan
tr genelde hatal ve samadr. Peki ama bunun gibi bir pasaja
nasl bir tepki veririz? Yalnzca ne kadar hatal olduunu ve sama
dndn gstermek iin olsa bile, Nietzschenin bu yazarlar
hakkndaki grlerini rtmeye almamz m gerekir? Ama bu
nu yapabilmek iin nce bu yazarlar okumamz gerekir; ve onlar
zaten okuduysak, onlar tekrar okumamz ya da en azndan onlar
hakknda tekrar dnmemiz gerekir. Ama bunlar, Nietzschenin
en beendii yazarlardan bazlardr ve bu yazarlarn okunmas
tmyle Nietzschenin en bata yapmak istedii eydir; bylece
Nietzsche, bir fikir ayrlndan kaynaklanp yine bir fikir ay
rlyla son bulsa da okuyucusuyla ortak bir zemin oluturur.
Belki de bir noktada Nietzscheyle ayn grte olabiliriz; ama onunla ters dtmzde bile, Nietzschenin okumu olduu eyi
okumak durumunda kalrz ve bylece onunla aramzdaki ortaklk
bu okuma olur. Kendisine verilen tepkiler arasnda Nietzschenin
asla ho gremedii tek tepki ise kaytszlktr ve abartya
bavurarak kkn kazmaya alt ey de ite bu kaytszlktr.
Sokratik ironi gibi abart da amacna ulamada sk sk baarsz olur, stelik baz insanlar, abartya kar zellikle duyarszdr. Ama
her iki durumda da hedef ayndr ve iki sz oyununun (ironi ve abart) retmesi dnlen etki benzerdir.
imdi Nietzsche ve Sokratesin sk sk yol at nc tep
kiye, mritlie ynelebiliriz. Nietzschenin terimlerini kullanacak
olursak, g isteminin en byk tezahrlerine en byk dnsel
baarlarda, sanatta ve dinde, bilimde, ahlkta ve felsefede rastlanmaktadr. Sanat yaptlar, bilimsel teoriler, dinsel grler,
ahlki, politik ve felsefi sistemler, belirli bir bireyin dnya tasvirini
51

veya yorumunu, bu bireyin en iyi yaayp gelitirebilecei de

erleri ve tercihleri ifade eder ve retirler. Tasvirlerini ve tercihle
rini, br insanlarn hayatlarn srdrebilecekleri dnya ve de
erler olarak tesis etmede baarl olan bu tr bireyler arasndaki en
bykleri, genellikle bunlarn verili olgular deil de bir bakasnn
yaratlar veya yorum lan olduunun farknda deildir. Byk d
nsel baarlar, zellikle de metinlerde veya yeniden yorumlan
may gerektiren dier kalc almalarda somutlaanlar snrszdr;
nk Nietzschenin de fark ettii gibi, etkileri srekli olarak ye
mlenmektedir. Tabir caizse, Avrupa haritasna her baktmzda,
Nietzsche iin her bakmdan en byk kahramanlardan biri olarak
kalan ve hi son bulmakszn tarihi etkilemeye devam edecek olan
Napolyonda tezahrn bulan g istemini greceimiz dorudur.
Ama Nietzscheye gre Sokrates gibi birisi daha da nemlidir: s
telik, okrates kendisini bir kez tarihe yerletirmenin yan sra,
imdiye kadar olduu gibi, yeni bir kuak tarafndan her yeniden okunduuda tarihe tekrar dahil olmaya ve nceki etkilerini srekli
olarak yenilemeye ve deitirmeye devam etmektedir.
Nietzsche yazmann nemine ilikin naif bir gre, kendisine
en iyi uyan etkinliin sonularna ilikin abartl bir duyguya sahip
olmu olabilir. Ama yinin ve Ktnn tesinde'de rastlanan aa
yukar 120 zel isim arasnda 100n zerindeki ismin yazarlarn,
sanatlarn, bilim adamlarnn ve kurmaca karakterlerin isimleri
olduu da aktr. Nietzsche Ahlkn Soyktii stne'de. H
ristiyanln kanl kindarln resmedebilmek iin Engizisyon veya
Hal seferlerini zikretmek yerine, Aziz Thomasnn cennet ve ce
hennem tasvirine ve Tertulliann sann kinci Douu bek
lentisine bavurmay yeler (GM, I, 15). Nietzschenin fiziksel im
gelemi dorudan doruya, (Blakein cmleleriyle) N ietzscheye
ters dmeyerek zihinsel sava diyebileceimiz eyle balantl
dr; Nietzschenin ciddiye alarak tasarlad ve katld yegne sa
vatr bu; aslnda Nietzschenin imgelemi vahiletike katld sa
van da giderek daha soyutlatn syleyebiliriz (cf., rnein
BGE, 29-30). Yazarl hibir yerde, sradan insanlar anlama ko
nusunda verdii tte olduu kadar belirgin deildir (BGE, 26).
Kukusuz sekin insanlarn kendilerini baya olandan ya
ltmalar gerektiine inanr Nietzsche; ama yan sra, bilgiye yaz
52

gllarsa bu tr (sradan) insanlarn neye benzediini anlamalar

gerektiine ve batmalar ve her eyden nce de ... ie ekilme
leri gerektiine inanr. Ama Nietzsche bunun yaplabilmesi iin
herhangi aikr bir yol nermek yerine, ou insann neye ben
zediini bilmeye balamak iin gerekli olan eyin okumak ol
duunu yazar. Bu kapsamda okunmas gereken iki yazardan sz eder: Birincisi, kendilerindeki bayal fark eden, bu bayalktan
tiksinen ama yine de duygularn anlalr klmaya ihtiya duyan
kiniklerdir; kincisi ise, ne denli sradan olduklarn bilen ama her
eye ramen bayalklarndan hont olan, bayalklarndan ar
zevk duyan ve bayalklarna vgler dzmek amacyla yazan Galiani gibi yazarlardr. Nietzsche her iki yazar tipinin de, ayn ni
telikler kmesini betimlediini ne srer; biri gklere karrken
dieri onu yerden yere vurmaktadr. Bu yazarlarn farkl tu
tumlarndan, boyutlu bir sradanlk ve bayalk imgesi treterek
ortalama insana ilikin uzun ve ciddi almay tamamlarz (cf.
CW, nsz). Bundan sonraki blmlerde de gstermeye
alacam gibi, yazmak, Nietzschenin dnme biiminde da
ima temel model ve temel konu olmay srdrr.
Nietzschenin Sokratesin nemine ynelik tutumunu tar
trken, Sokratesin Batl her yeni kuak okuyucu tarafndan okunduunu ileri srmtm. Ama bu doru deil, nk Sok
ratesin kendisi hibir zaman hibir ey yazmamtr, dolaysyla
okunmas da mmkn deildir. Srekli olarak okunan ve yeniden
okunan aslnda Platon veya Platonun Sokratesidir. Nietzscheye
gre Sokratesin dncemizin seyri zerinde (tabir caizse) g is
temini kullanmas basite, daha sonra hepimizin az ok tanaca
Sokratesi yaratan tek bir mritin yaratlmas sayesinde olanakl
klnmtr (cf. BGE, 190). Tm hayatn yazmaya adayan Ni
etzschenin byk bir olaslkla gz ard edemeyecei tek ironi de
budur. Dolaysyla biz de, Platonun diyaloglarnn ounun, Sok
ratesin yaklamnn doruluunu anlatmaya alt insanlar ik
na etmede ve bu insanlarn hayatlar zerinde etki sahibi olmada
baarsz olduunu gstermekte olduu gereinde barnan nihai
ironiyi gz ard edemeyiz. Sokrates peine dt bilgiye ulamada ve bu bilginin ya da en azndan bu bilgide eksik olan bil
ginin iyi hayat iin vazgeilmez olduu konusunda dinleyicilerini
53

ikna etmede tekrar tekrar baarszla urar. Yine de, kendisiyle

konuanlarn dncelerini ve hayatlarn deitirmede baarsz ol
duu gsterilmekteyken bile, Sokrates Platonik diyaloglar okuyan
herkesin ve yan sra birok baka kiinin dncelerini ve ha
yatlarn deitirmede baarya ulamtr.
Bu ikili ironi, tartm olduumuz ekim ve iteleme kom
binasyonuna ilaveten, Nictzschenin Sokratese ynelik indirgene
mez biimde ift-decrli tutumu olarak grdm eyi de izah edcbilir belki. Bu fazlasyla karmak konuya gerekli ilgiyi gster
meden nce, Nietzsche ile Sokrates arasndaki ilikiye dair ha
lihazrda en yaygn iki gre kar kmak istiyorum. Bir yanda
Walter Kaufmann, Sokratesin szmona kt bir karakter ol
duunu dnen Nietzsche, kendi grev anlayn byk lde
Sokratesin savunmasn rnek alarak biimlendirir iddiasn or
taya atmaktadr (s. 391). Dier yandan Werner Dannhauser ise Kaufmannn tersine, Nietzschenin Sokratesle girdii mcadeleyi
aktaran ve Sokratesi ilk kt karakter, Nietzscheyi ise son kah
raman olarak sunan etrafl bir tarihsel piyesin paras olduu ya
ntm verir.20 Her iki gr de gereinden fazla sarihtir. Sonuta tu
tulacak bir taraf olup olmad bile belli deilken bir konu
hakknda ok kolay taraf tutmaktadrlar.
Belirtmi olduum gibi Sokratesin grevi aslnda Nictzscheninkiyle ayndr; Kaufmannn iddiasna gre bu, onlar
birbirine balayan eydir. Ama bu grevi baarmada izledikleri
yntem ve bu dorultuda yneldikleri yn ve yan sra birazdan tar
tacam yaklamlarnn daha nemli bir zellii temelde bir
birinin zdddr; bu ise Sokratesi, bylesine basit ve yaln bir te
rimi kullanmann yerinde olup olmadndan tam olarak emin
olmasam da, Nietzschenin gznde kt karakter klmaktadr.
Ne var ki, Sokrates, Kaufmannn tartt bamsz nedenlerden
tr kt karakter deildir, kt karakter olmasnn nedeni tam da
20. Werner J. Dannhauser, Nietzsches View of Socrates (Ithaca, N.Y.: Cornell
University Press, 1974), s. 272. Ama Dannhauser, kendisinin de dikkati ektii
gibi, Sokratesin ok daha anlayl, sevecen bir ekilde ele alnd Ni
etzschenin ara dnem almalarna bavurarak bu grn bir koula balar.
Nietzschenin Sokratesle ilikisinin byk lde kronolojik ve sistematik bir
ekilde ileniine, Hermann Josef Schmidtin Nietzsche und Sokrates (Me
isenheim: Anton Hain, 1969) balkl almasnda rastlanabilir.

54

hem Sokxatesin hem de Nietzschenin grevinin bir ve ayn ol

masdr. Daha nce sylediim gibi Nietzsche Sokratesle daima
dorudan bir mcadeleye girer ve ilikileri de, ou byk muhalif
arasndaki iliki gibi, kanlmaz biimde mulaktr. Bunu da en iyi, bu blmn banda aktardm W ildem dizelerinde ya
kalayabiliriz. Nietzschenin Sokratese ynelik tutumunda ikircikli
olan, Nietzschenin duyduu fke veya dmanlk deildir: bunlar
zaten hep rastlanan eylerdir. Kanlmaz olarak ikircikli olan
eyse, Nietzschenin u kvrandrc soruya gsterdii tepkidir: Ni
etzsche gzlerini ksp Sokratesin portresine baktnda gerisin ge
ri kendisine dikilen gzler kendi gzleri olabilir mi, Sokratese ba
karken sonuta bir aynaya bakyor olabilir mi?
Zerdt bir noktada mritlerine yle seslenir: Nefret edebileceiniz dmanlarnz olabilir ancak, hor greceiniz
dmanlarnz deil. Dmannzdan gurur duymalsnz: o zaman
ancak dmannzn baarlar sizin de baarlarnz olur (Z, I, 9;
cf. GM, III, 15). yinin ve Ktnn tesindede (s. 210) Nietzsche,
Sokratesi en azndan bazen tam da bu ekilde bir dman olarak
dndn gsteren bir tarzda tartr. Ama yine de, Sokratesi
avam, irkin, Yunanl bile saylamayacak biri, bir sulu ve
bir dekadant, igdlerinin kurban bir ehvet dkn, ciddiye
alnmay isteyen bir soytar, (byk bir kscl olsa da) hn
dolu ve iren biri, bir yanl anlama ve gerek bir hastalk olarak addeden (77, III) Nietzschenin yaptnda Zerdtn
dmanmzdan duymamz buyurduu gururu bulmak ok gtr.
Peki o zaman Sokrates ve temsil ettii gelenek hakknda Nietzscheyi, Sokratesi hor grmenin yan sra ondan nefret etmeye,
onu kmsemenin yan sra ona hayran olmaya ynelten ey ne
dir? Nietzsche niin Sokratesten bu denli kukulanr? Bu sorunun
yant, bizi tekrar bir kenara brakm olduumuz Nietzschenin
slubuna ilikin tartmamza yneltiyor ve Nietzschenin yazma
biimine ilikin iki sorumuzdan kincisine bir aklama getiriyor.
Nietzschenin slubuna dair nceki tartmamzda aforizmann
nemine ilikin sorunun yantnn, aforizmann Nietzschenin gay
retli ve tutarl bir ekilde yasland abartnn kabul edilmesini faz
lasyla kolaylatrd olduunu grmtk. Nietzschenin abartlar, daha nce de belirttiim gibi, yazma biimine dikkati
55

ekmekte ve okuyucularn kiisel bir argmana dahil etmektedir.

Ne var ki, bunu syledim diye, abartnn bamsz bir ekilde eriilebilecek bir amacn baarlmasna ynelik gereksiz bir ara ol
duu sonucunun karlmasn istediim dnlmesin sakn: Nietzschenin yazma ve dnme biimi znde abartldr. Ama
abartya, kiinin kat bir ekilde doru konumasndan daha faz
lasn syleyebilmesini salayan bir mecaz olarak kesin bir tanm
getiremeyiz. Bununla birlikte, ne kadar ok ey sylendiinin yar
glanma lt, eyleri tam da olduklar haliyle temsil eden, har
fiyen dile getiren, tamamen doru bir ifade tarz tarafndan be
lirlenmemektedir. Bu lt, genellikle Nietzschenin yaygft olarak
ilgilendii felsefi trde problemlere ilikin yaptlardan beklenen
ey tarafndan belirlenmektedir daha ok. Dier felsefi almalarn
ouyla kyaslandnda, Nietzschenin metinlerinin genellikle ge
reinden fazla ey syledii dorudur; ama bu kyaslama, sonuta
arln, kendi bana bir sz oyunu olarak, bir kart-anlatm ve
ya hafife alma olarak grlebilen harfiyen aslna sadk kalma
ltnden daha doru olabilecei ihtimalini ak brakr. Ayrca
buna, Nietz.schenin kendini-byk gsteren, aristokratik es
rarengiz tavrnn, Sokratesin mkemmel biimde ironik olduunda
bile kiiliini tartmalarnda barnan genel konular karsnda geri
plana itmede baarl olan srekli alakgnlll ile baka bir
kontrast daha oluturduunu da ekleyebiliriz. Bu da bizi bir kez da
ha, Nietzschenin eitli yaptlarnda niin bu kadar ok janr ve
slup kulland sorusuna yneltir.
G isteminin (kitabn ilerleyen blmlerinde daha ayrntl
greceimiz zere), kiinin kendi dnya grn ve kendi deer
lerini tam da bakalarnn yaad ve sarld dnya ve deerler
haline getirme becerisinde tezahr ettiini bildiren Nietzschenin
grnden zaten sz etmitim. Bu tam tamna Nietzschenin, bu
rada tek bir karakter addedebileceimiz Platon ve Sokratesin ba
ardn dnd eydir. yleyse, kendisi iin nesnel deer
lt, sadece ve sadece arttrlm ve rgtlenmi gcn deimez
nicelii olan (TkT5, 674) Nietzschenin bu durumda, Sokratesi
kendi yapt ekilde ve derecede kar klr grmemesi gerekir.
Nietzsche, Sokratesin grlerinin ieriine ve dnyaya dayatt
zel deerlere, tamamen kar olabilir pekl. Ama bu, yalnzca
56

Sokratese kar kmaya deil, ayn zamanda bir ekilde onu

tehir etmeye ynelik olan saldrgan tutumunu veya bkmadan
srdrd abasn aklamamaktadr.
Nietzsche, yaklamlarnn temelde dogmatik olduuna i-,
nanmasndan tr Platon ve Sokratesten bu denli kuku duyar.
Onlara, grlerinin basite bir gr olmad, aslnda kendisinin
kabul edilmesini zorunlu klan ve gerek dnyann kaytsz artsz
herkesin onayn alan doru bir tasviri olduu grn atfeder Ni
etzsche. Greceimiz gibi bu, Nietzschenin Platon ve Sokratesin
sembolik olarak temsil ettiine inand felsefecilere ynelik en te
mel eletirilerinden biridir. Onlarn kendilerine has fikirlerine kar
kmann dnda, felsefecilerin almalarnda yeterince drst
olmadklar, sanki kendi fikirlerine yalnzca hakikat arayyla ha
rekete geerek nesnel tarzda ve hibir karlar yokmu edasyla
ulamlarcasna yazmalar gereine daha da fazla itiraz eder.
Ama Nietzscheye gre yine bu felsefecilerin hepsi de bu sfattan
fkelenen birer avukattr, hatta ou bakmdan, hakikat diye vaf
tiz ettikleri nyarglarn dzenbaz szcleridir - v e tam da bunu
kendilerine itiraf edecek vicdani cesarete sahip olmaktan ok uzaktrlar; ister bir dman veya bir dostu uyarmak iin olsun is
terse bir coku duygusuyla kendisiyle dalga gemek iin olsun, bu
nun bilinmesini olanakl klan iyi beeni veya cesarete sahip
olmaktan da ok uzaktrlar (BG E, 5).
Kendine has kkenlerini gizlemek dogmatik yaklamlarn
karnadr; bu sayede evrensel iddialar ortaya atmay baarrlar.
Daha sonra greceimiz gibi, Nietzschenin soykt olarak
adlandrd uygulamaya kalkmasnn nedenlerinden biri de budur; nk soykt, birer gr olduunu unutup gerek olarak
kabul ettiimiz grlerin aslnda tredii o ok tikel, o tarafl
kkenleri aa vurmaktadr. Soykt hem bu kkenleri hem de
sz konusu grlerin bu kkenleri gizlemeye alt me
kanizmalar aa vurur. Ayns, kt nam salm bir ekilde ahlk
iin de geerlidir: Uzun bir tecrbe ve snama sonunda denenmi
ve geerlilii kantlanm bir ahlk, bir hayat tarz, uzun vadede bi
lince bir yasa olarak, bir mtehakkim olarak girer -v e bylelikle
bununla ilintili btn bir deerler ve durumlar kmesi de bilince
girer: Bylece saygn, dokunulamaz hakikat haline gelir;
57

kkenlerinin unutulmak zorunda oluu da geliiminin bir par

asdr- Efendi olmann bir gstergesidir bu (WP, 514; cf. BGE,
202). Bir kkene sahip olmak, tarihin paras olmak demektir ve bu
da, en azndan ayn zamanda bir sona sahip olmann muhtemel ol
duunu ierimler. Nietzscheye gre dogmatizmin grnmez
klmak zorunda olduu ey, tam da bu olanakllktr; nk dog
matizm zorunlu olarak ve kaytsz artsz kabul edilmeyi hedefler
-am a belirli bir kiinin veya kendine-zgln rn gibi deil,
dnyann deitirilemeyen ynlerine ilikin bir kefin sonucu gibi
kabul edilmeyi ister.
Nietzschenin dogmatizm kartl, herhangi bir kiinin inanlarnn doru olduunu dnmenin yanl olduu ynndeki
paradoksal gre dayanmaz, bunun yerine sadece ve sadece, ki
inin inanlarnn herkes iin doru olmad ve doru olmas ge
rekmedii grne dayanr. Nietzschenin kendi yeni felsefeci
leri de kendi inanlar asndan bu tutumu benimsemektedir:
Gelen bu felsefeciler hakikatin yeni dostlan m? im diye dek tm fel
sefeciler kendi hakikatlerini sevdiklerinden, ok mmkndr. Ama
dogmatist olmayacaklar da kesin. Eer hakikatlerinin herkesin ha
kikati olmas beklenirse, gururlarn krar bu, beenilerini incitir -t m
dogmatik zlem lerin gizli istei, sakl anlam olmutur bu imdiye
dek. B enim yargm benim yargmdr : Hi kimse kp da kolayca bu
hakka sahip olam az -g elece in bu tr felsefecilerinin kendileri iin di
yebilecekleri ey budur belki-de. (BGE, 43)

Baka her yazar gibi Nietzsche de okuyucularnn grlerini kabul

etmesini ister. Her ne kadar hakikat ve bilgi nosyonlarna kar
srekli ve komplike bir saldr balatsa da, inanlmamak amacyla
yazdn iddia etmek tmyle sama olur. Sonraki blmlerde
greceimiz gibi, saldr noktas farkldr ve grlerin dru olarak kabul edilme koullarna yneliktir. Nietzsche de inanlmay
ister, ama kaytsz artsz deil; dahas, kaytsz artsz inanlmay
istiyor grnmek bile istemez. Yani, ounlukla metafizik olarak
adlandrd eye bulamaktan ve bulam olarak alglanmaktan
kanmak ister. Hem dogmatizm hem de metafizik, Nietzscheye
gre baka her ey gibi, g isteminin tezahrleridir. Ama bu i58

kiini dier benzeri tezahrlerden ayran ve Nietzschenin bunlara

saldrmasn olanakl klan ey, bunlarn Nietzschenin dnd
ekliyle kendini-kandrma olmalardr. Bunlar kiinin kendi
grlerini dnyaya yanstma giriimleridir ve bir o kadar da, bu
yanstmay izleyicilerinden olduu kadar kendilerinden de tmyle
saklamaya ynelik giriimlerdir. Gerek uyarda bulunmada gerek
cokunlukta olsun, yanstlmakta olan grn, kendi yaratcsnn
geliip serpilebildii ve ayrca ille de herkes iin doru olmas ge
rekmedii koullar dnyasna dair bir okumadan baka bir ey ol
madklarn kabul eden vicdani cesaretten yoksundurlar: Hani
u felsefede kendimizi en zgr hissettiimiz, yani baka bir de
yile, en gl drtmzn hareket serbestlii hissettii bir dnya
tasviri aryoruz. Bu ayn zamanda benim iin de doru! (WT,
418). Bu nedenle, bir grn kabul edilmesi yalnzca ve basite,
konunun bazen ortaya konuluunda grld gibi, bir nermeler
kmesinin onaylanmas meselesi deildir. Ayn zamanda bu
grn nkoullar olan deerlerin ve bu deerler tarafndan ima
edilen ve olanakl klnan hayat tarznn kabul edilmesini de kap
sar. V e Nietzsche doru, arzu edilir ve hatta herkes iin olas olan
hibir hayat tarz bulunmadna inanmasndan tr, ayn za
manda ok tutarl olarak, yalnzca kendi iinde dnya veya olduu
haliyle insanlarn dnyasnn zelliklerine dayanmasndan tr,
evrensel onay yneten bir grler kmesi bulunmadn sa
vunur.
Ama bu noktada Nietzsche vahim bir sorunla kar karya ka
lr. Bir taraftan, kendisini Sokratesten ve felsefi gelenekten ayrmak istemektedir. Bu amac baarmasn salayacak yollardan
biri, kendisini makul herhangi bir tarzda felsefi olarak yorum
lanabilecek bir ey yazmaktan alkoymasndan geecektir; aslnda
bu amac baarmann tek kesin yntemi yazmaktan hepten vaz
geilmesidir. Ama bu Nietzschenin tarz deildir ve olamaz da.
Yazmaktan vazgemek ve bunun Nietzschenin herhangi bir ter
cihte bulunabilecei bir ey olduunu varsaymak, onu yalnzca ge
lenekten koparmakla kalmayacak; onun ayn zamanda gelenekle
herhangi bir ekilde ilikilendirilmesini de engelleyecektir. Ama
Nietzsche dier taraftan bu gelenei eletirmeyi ve dogmatikolmayan bir tarzda dier grlerle rekabet edecek kendi
59

grlerini ne srmeyi istemektedir. Yine de bu usul her zaman iin felsefi gelenee dahil olma riskini tamaktadr. Felsefeyi, ken
disine bal olanlar yanstlrken, yanstlmayanlann tmyle ken
disine ilgisiz olduu bir ayna olarak dnebiliriz. Bu durumda
Calibann fkesi konusunda W ilden sunduu imge, Nietzsche'ye
baka bir adan da uymaktadr. Acaba Nietzsche felsefeyle kesin
olarak kurmak istedii ikircikli ilikiyi srdrebilir mi? Yoksa, ya
bunun bir paras olacak ya da bunu tmyle es geecek kiisel ter
cihleri midir bunlar yalnzca?
Dnya hakknda gr retmek isteyen, ama ayn zamanda okuyucularn okuduklar eyin bir yazarn yaklamndan baka bir
ey olmad konusunda uyaran u yazarlar ne yapmaktadr? Peki
ya, daha da nemlisi, tm yazma pratiinin byle bir mahiyete
sahip olduunu ne srmek isteyen bir yazar ne yapmaktadr? So
runun kesin zm kukusuz, birisinin sunduu grn yalnzca
bu olduunun -yani basite kiinin kendi yorumu olduunun- ka
bul edilmesinde yatar. Fiziin mekanik yorumuna saldrarak kendi
g istemi hipotezini ne srdnde ve Diyelim ki bu da bir yo
rum yalnzca -yeterince hevesli misiniz kar km aya?- Bylesi
daha iyi ya (BG E, 22) gibi bir sonuca ulatnda Nietzschenin
yapt ey de tam olarak budur.
Ama bu strateji iki ciddi zorlukla kar karya bulunmaktadr.
Bir sonraki blmde tartacam birinci zorluk, kendi kendini
rttnn kantlanabilmesidir. Her eyin bir yorum olduu
gr bizzat bir yorumsa ve bu nedenle byk bir olaslkla yan
lsa, bundan, her ey sonuta bir yorum deildir sonucu
karlabilir. kinci zorluk ise, bu stratejinin kendisini ancak pek de
biimsel olmayan bir anlamda rtebilmesinden kaynaklanr. Bu
yalnzca benim yorumum sznn, kiinin bu dogmatizm-kart
ynelim uruna verilen tek taviz olarak biteviye yinelenmesi, ksa
srede bu szn tm inanlrln yok edecektir. Nitelik, iddia edilmekte olan ey asndan hibir fark yaratmayacaktr: Yalnzca
ii bo bir jest olacaktr. Nietzsche bu itiraf daha sk yapm ol
sayd, itirafn yalnzca tek bir kez yapm olan (.Apol. 20c-23c) ve
konutuu kimselerin kesinlikle, muhataplarnn hatal bir ekilde
kendilerinden bu kadar emin olduklar ve gururlandklar bilgiden
yoksun olduklarn bir mesele olarak gstermi olmas yznden a60

mana ulamada baarszla uram olan Sokrates kadar kesin

bir ekilde baarsz olurdu amacna ulamada.
Dolaysyla, bir yazar olarak Nietzschenin temel sorunu,
grlerini, yarglarn ve deerlerini, bunlann temelde kendi
grleri, kendi yarglar ve kendi deerleri olduunu bilmelerini
okuyucularndan istemesi kadar bunu kabul etmelerini is
temesinden de kaynaklanr. Doru izleyici sorununa olan ta
kntsnn en azndan bir blm (cf. GM, nsz, 8; A, nsz), okuyucu olarak yalnzca grlerinin ve genelde de tm grlerin
mahiyetinin farknda olanlara sahip olma arzusundan kaynaklanr.
Nietzsche, izleyicileri kendilerine sunulan grlerin, ya
ratclarnn yaratmlar deil, yaln biimde eylerin ne ise o ol
duklarnn yansmalar olduu konusunda ikna etmeye ynelm iolan dogmatik alakgnllle hi durmakszn kar koyar.
Nietzsche grleri basite yaratclarnn yaratmlar olarak kabul
eden kart utan kanmak istemesine ramen, ayn zamanda okuyucularnm belirli bir gr kabul etmenin bir ykmllkten
ziyade bir tercihin sonucu olduunu bilmelerini de istemektedir.
Geri, bu tercih her ne kadar tamamen balayc olan de
erlendirmeler tarafndan dikte edilmemi olsa bile, yine de zor,
karmak ve hi de belirgin olmayan bir anlamda keyfidir.
Nietzschenin kimi zaman onaylayc addettii g istemi,
tam anlamyla kendisini onaylayan, kendisini yaratcsnn ve belki
baz baka insanlarn hayatlarn srdrmelerini olanakl klan bir
dnya gr olarak gren bir g istemidir (cf. Z, 11,13). tyi ama
bylesi bir onaylama nasl mmkn olabilir? Bu onaylamann aka yaplmas, daha nce de belirttiim gibi, ksa srede ken
disini inanlr olmaktan karr; hi yaplmamas ise yaklam der
hal dogmatizme dntrr ve g istemini gizler. yleyse, bir
gr, herkesin yaamas gereken kanlmaz olarak doru bir
gr diye sunmakszn sadece tek bir kiinin yaayabilecei doru
bir gr olarak sunmak imknsz mdr? Sanrm Nietzsche so
nunda bu g problemin stesinden gelemeyeceinden kor
kuyordu. Grevinin eninde sonunda Sokratesin grevinden ok da
farkl olmayabileceinden phelenmesinin nedeni de budur. So
nuta bunlar kendisine kar taknd tutumlar olduundan, yal
nzca Sokratese kar hissettii iflah olmaz derecede blnm
61

duygularn aklamakla kalmayp, yan sra felsefeyle kurduu ikircikli ilikisini ve felsefe iindeki kendi konumunun basite in
dirgenemez mulakln da aklamaktadr.
te yandan, mutlakyetilik problemi de iin baka bir ynn
oluturmaktadr. Bir gr doru olarak sunup, dier grlerin
de kiinin kendi konumunu rtmeksizin ayn liide doru ol
duunu kabul etmek olanakl mdr? Yoksa, byle bir eyi kabul eden kii, her grn bir dieri kadar doru olduunu kabul eden
ksr bir grecilie skp kalmak durumunda mdr? Nietzschenin
bu konular ahlk temelinde ele alarak gelitirdii tartma, bu ikisini tek alternatif olarak saymadn gsterir. ou ahlk ta
rihisi, ounlukla da ngilizler, diye yazar, belli ahlk ilkeleri
asndan uluslarn, en azndan munis uluslarn konsenssn onaylar ve bylece bundan, bu ilkelerin hem sizin hem benim iin
kaytsz artsz balayc olduu sonucunu karr; ya da tam tersi,
farkl uluslar arasnda ahlki deerlendirmelerin kanlmaz olarak
farkl olduu hakikatini grr ve bundan, hibir ahlkn son tah
lilde balayc olmad sonucunu karrlar. Ne var ki, her iki usul
de ayn lde ocukadr (J3S, 345).
Bylece, sonunda slup sorununa dnebiliriz; nk artk, daha
nce Nietzschenin yazma biiminin younluu, z-bilinlilii olarak adlandrdm eyi ve yan sra Nietzschenin srekli olarak
janr deitirmesini aklayabilmek iin gerekli olana ulam bu
lunuyoruz. Tartmakta olduum ikilem, kiinin benimsedii perspektivist konumu ak bir dille ifade etme abasyla ilikilidir. Ni
etzschenin bir hayli orijinal zm, dikkatini kendi yorumlar
addettii grleri sunu ekli zerinde, okuyucularnn da tam an
lamyla fark etmelerini istedii sunu ekli zerinde , yo
unlatrarak bu ikilemden kurtulmay denemektir. Nietzsche, bir
yazar olarak mevcudiyetini tmyle unutulmaz klmak iin ve ken
di grlerinin kanlmaz olarak kendisinden tredii gereinin
okuyucular tarafndan gz ard edilmesini nlemek iin janrlar ve
sluplar deitirme yoluna bavurmaktadr. Kendisinin veya
bakalarnn grlerinin sunulabilecei tek, yansz hibir dil bu
lunmadn gsterebilmek amacyla birok sluba yaslanr. Ni
etzschenin srekli sluba dayal mevcudiyeti, teorilerin, ifade edildikleri yazma biimi kadar eitli ve kendine zg olduklarn
62

gstermektedir. Eer istikrarl bir ekilde srekli ayn slup kul

lanlrsa, en azndan baz grlerin, sonuta hibir slupla su
nulmuyor grnmelerinden tr, sluptan bamsz olduklarn
dnmek kolaylar. Nietzschenin deien janrlar ise, bu du
rumun nne gemesine yardmc olur.21 Ayn zamanda, bir
grn ierii ile grn sunulu tarz arasndaki ayrmn ciddi
biimde sorgulanmas gerektiini de ima ederler. The Transfiguration of the Commonplace'te Arthur D antonun yazm ol
duu gibi, slubun mevcudiyeti sayesinde yanstma arac, ger
ekte yanstt ey ne olursa olsun, yanstmann yan sra bu eyi
yanstma ediminde bu eye kendi karakterinden bir ey verir ve ona damgasn vurur; yle ki, eitimli bir gz bunun neye dair ol
duunu bilmenin yan sra bunun nasl yapldn da bilecektir.
D antonun neyin yanstld ve bu yanstmann nasl ger
ekletirildii arasnda yapt ayrmdan rahatszlk duymamz ge
rektiini sanmyorum; nk Danto yazsna yle devam eder bir
slubun yaps bir kiilik yapsna benzer.22 Ne sylendii ile
nasl sylendii arasndaki ayrm bu balamda ie yaramamaktadr. Nietzschenin slubuna dikkat etmemiz gerektiini
iddia ettiimde, sadece deien sluplarnn okuyucularna nemli
bir bilgi aktardn iddia ediyorum. Burada vurgulanmak istenen
nokta kesinlikle, Nietzschenin yaptlarnn (hatal tanmland
ekliyle) edebi ynlerine dikkat etmemiz gerektii deil;
grlerini sunmann yan sra Nietzschenin eitlilik gsteren,
z-bilinli yazma biiminin, eitimli okuyucunun kendisine kimin
grlerinin sunulmakta olduunun, bu grlerin hangi kiilii ifade ettii ve oluturduunun daima farknda olmasn olanakl kl
masdr.
21. Aslnda ayn fikir bir sluplar eitliliinde sunulursa, bu fikrin herhangi bir
slupta sunulabilecei, bylece sluptan bamsz olaca ve dolaysyla ke
sinlikle doru olduunun pekl sz konusu olabilecei ne srlerek bu id
diaya kar klabilir. Ama bana yle geliyor ki, Nietzschenin eitli yaptlarn
her biri ayn fikri farkl bir tarzda sunan birer deike olarak tanmlayamayz ko
lay kolay. Doal olarak balantlar ve yinelemeler bulunsa da, her biri Ni
etzschenin edebi ve felsefi retimine kendi katksn yapmaktadr. Eer Ni
etzschenin yaptlarndan tek bir konu ortaya kyorsa, bu, sz konusu
metinlerin bir arada hepsinden ortaya kan yazarnn simasdr.
22. Arthur C. Danto, The Transfiguratior of the Commonplace (Cambridge,
Mass.: Harvard University Press, 1981), s. 197, 207.
63

Bu nedenle, Nietzschenin birok slup kullanmas, Sokrates ve

felsefeyle kurduu iliki kapsamnda aklanabilir: Nietzschenin
sluplar Sokrates ve felsefeye kar at biteviye savan ay
rlmaz parasdr. Kendisinin daima okuyucular ile dnya arasnda
bulunduunu sezdirme abasnn hem aralar hem de sonulardr.
Nietzschenin yazma tarz, saysz ekilde yorumlanmas iin
karlan bir davetiye deil, eer tarzna ikna olduysak, onun kendi
deerlerinin, kendine-zglntin ve amalarnn bir rn olan,
yani dier bir deyile kendisinin rn olan yazma biimine de ik
na olduumuzu srekli olarak hatrlatan bir eydir. Bu nedenle, eer grleriyle hemfikirsek, deerlerini, kendine-zgln ve
amalarn da kabullenmeye istekli olmal ve kabullenebilmeliyizdir. Bir grn kabul edilmesi bir tercih sorunu olabilirken,
bu tercihin kolay ve keyfi olamamasnn nedeni de budur; nk bu
tercih yalnzca nermelerin kabul edilmesiyle snrl kalmamakta,
ya sra belirli bir hayat tarznn deitirilmesini de iermektedir.
Eer bu tercihi yapamazsak, bu durumda yine ayn anlayla ya bir
bakasnn grlerini kabul etmek ya da kendi grlerimizi ve
kendi hayatmz yaratmak z-orunda kalrz. Bu grevlerin hepsi de
tamamen ayn zorluk derecesine sahiptir ve Nietzsche bu zorluu
kanlamayacak biimde belirgin klmay istemektedir. Bunu da,
kulland birok slup araclyla bir yazar olarak kendi mev
cudiyetinin gz ard edilmesini imknsz klarak gerekletirir.
Ama Nietzschenin grleri ne olursa olsun, tefti edilmeye ak bir ekilde basite ortada durmazlar. Ne olduklarn bilebilmek
iin ncelikle, zaten burada da yapmaya kalktm gibi, me
tinlerini yorumlamamz gerekiyor. Ve bizzat yorumlama da, Nietzscheye gre, fazlasyla kiisel ve yaratclk gerektiren bir itir:
Nihayetinde, birey, edimlerinin deerlerini kendinden hareketle
tretir; nk mirass olduu szckleri bile olduka bireysel bir
ekilde yorumlamak durumundadr. Bir forml yaratmasa bile en azndan bu formle ilikin yorumu kiiseldir; bir yorumcu olarak bi
rey yine de yaratcdr (WP, 767).
Yorumun yaratcl iki ynde ierimlere sahiptir. Birincisi, ie
doru, tam da Nietzschenin yazma biiminin ieriine doru yan
smaktadr. Grdmz gibi, Nietzschenin slubu perspektivizmini, metinlerinin birok olas gr arasndan yalnzca bi
64

rini sunduu grn vurgulamaktadr. Ama bu gr, okuyucularna belli trde bir kii ve tam da bu grn tezahrn
bulduu bir hayat tarz dayatr: Bu benim yolum, ya sizinki nerde? -B an a asl yolu soranlara verdiim cevap bu ite. nk
asl yol -zaten yok ki der Zerdt (Z, , 11). Nietzschenin en te
mel ilgilerinden biri de, daha sonra ayrntl bir ekilde ele alacamz gibi, bir karakter tipinin, ok sayda tikel karakterlerde ifade edilebilecek bir yapnn taslan karmaktr. Bu karakter
tipinin ana zellii ise, tezahr edildii zel karakterlerin her bi
rinin, keza bunun da birok olas karakter arasndan yalnzca biri
olduu gereinin farknda olmasdr. Bu gerek, srekli olarak
ne srlmenin ve bir kez daha kendi amacn rtmenin tesin
de, ancak ayrc, farkllatrc bir slupla ifade edilebilir. Her ka
rakterin eylemleri ve inanlar, tutkular ve arzular, tercihleri ve
deerleri, bakalarna olduu kadar kendisine de bunlarn istemli
bir ekilde seilebilecek, bir kenara atlabilecek veya dei toku edilebilecek ayr, kopuk, bamsz konular olmadn anmsatan
kendine zg, fark edilebilir bir tarzda dzenlenmelidir.
Bu kitabn ana izleklerinden biri de, Nietzschenin estetizmi, di
er bir deyile Nietzschenin dnyay ve hayat anlamak, insanlar
ve eylemleri deerlendirmek iin sanatsal modellere olan temel
balldr. Bu estetizm, Nietzschenin, slubu dncesinin mer
kezine yerletirme ve eski Yunanllar ile Romallarn byk ba
arlar olarak kabul ettii eyi bir kez daha yineleme abasndan
kaynaklanr: Yce slup artk srf sanat deil ... gereklik, ha
kikat, hayat olmu (A, 59). Nietzschenin szn ettiim karakter
tipini betimlemekten ziyade rnekleme yoluyla sunduunu daha
sonra greceiz. Yazd eyle bunu nasl yazd arasndaki et
kileimden treyen ve bu nedenle, temelde yaptnn biimi ve ierii arasndaki ayrm rten zel bir karakter gelitirir ve bu
karakteri metheder Nietzsche.
nceden belirttiim gibi, bu yorumun bal olduu, slup ve ierik arasndaki ayrm, ne ve nasl eklindeki sorunlu ayrm iermez. Bu ayrm, az nce szn etmi olduum ve kitabn ar
gman gelitike giderek nem kazanacak olan betimleme ve
rnekleme arasndaki ayrmla, zde deilse bile ilikilidir. Ni
etzschenin yaptlarnn salt ieriine seici bir ilgi gsterilmesi,
F 5 N /H Jebivat O larak H ayal

65

bermesch, efendi ahlk ve Nietzscheye ilikin ikincil litera

trn doldurup tard ebedi tekerrr karikatrleri retmektedir.
Bu yaptlarn ar biimine seici bir dikkat gsterilmesi ise doal
olarak, Nietzschenin syleyecek tzsel bir eyi olmad (belki de,
bizzat bir tz aramann en byk hata olduunu sylemek dnda
tzsel bir eyi olmad) dncesini uyandrr. Ama yaptlarnn
ve bununla birlikte yaptlarn oluturan elerin rn olan ka
rakter, hem vgye deerdir hem dogmatik deildir, hem hayranlk
duyabileceimiz hem de olmak istemeye gerek duymayacamz
birisidir. Nietzschenin estetizmi ve buna bal olarak da slubu
kullan ekli ve slubu vurgulamas, yazda olduu kadar hayatta
da biim ve ierik arasndaki ayrm ortadan kaldrma abasnn
parasdr dorudan doruya: Kii, sanat-olmayan herkesin bi
im i ierik olarak, mevzunun kendisi olarak adlandrmasn gze
alma pahasna sanat olur: Kii bylece karmakark bir dnyaya
ait olur kesinlikle: Bundan sonra, ierik tmyle biimsel bir ey
haline gelir-hayatm z da bundan nasibini alr elbet (WP, 818).
Ama yorumun yaratcl ayn zamanda darya doru, Ni
etzschenin yaptlarnn maruz kald ve sunmu olduum bu okumann birok okumadan yalnzca biri olduu ok farkl de
erlendirmelere doru d a . yansmaktadr. Szgelimi, Brigid
Brophy, operalarndan birini icra ettikten sonra baz Mozart hay
ranlarnn yzn canlandran tipik bir bak yle betimler:
Benim M ozartm gsteren bir bak.23 Elinizdeki bu kitap,
bylesine kesin bir sahiplenme iddiasnda deil; eer byle bir id
dias olsayd, byk bir olaslkla yazlamazd ve yazlsa bile ke
sinlikle bu blmle balayamazd. Ayrca byle bir iddia ta
mad gibi, sunduu yorumun eit lde doru birok yorum
arasndan tek bir yorum olduu inancyla da yazlmadn
syleyebilirim. Ama giri niteliindeki bu tartmann suba ve
mritlie ilikin iddialar hesaba katldnda, en iyisi kitabn geri
kalannn kendi adna konumasna izin vermek olacak sanrm Ca
ma kitabn bunu ancak bir konuma tarznda yapabileceini ve ken
di yorumlarn gelitirmeyi denemek isteyecek denli ilgi ekici bu
lanlara seslendiini de belirtmeliyim).
23. Brigid Brophy, Mozart the Dramatist [New York: Harcourt, Brace and World,
1964), s. 22.

66

yleyse, Nietzschenin slup oulculuu, yalnzca pozitif ol

malar yznden dogmatizme sapma kaygs tamayan pozitif
grler sunma sorununa Nietzschenin verdii yanttr. Bu
oulculuk, okuyuculara okumakta olduklar eyin daima Ni
etzschenin kendi hayat ve dnya yorumu olduunu anmsatma aracdr. Nietzschenin birok slubu, peinen kabul ettiimiz pek
ok eyde yaptmzn tersine, Nietzschenin mevcudiyetine almamz ve unutmamz imknsz hale getirir. Dolaysyla, Ni
etzschenin sluplar, Nietzschenin konumlarnn baka bir
ounun yannda belli bir bak asnn davurumu olduklarn
gstermektedir. Hakknda tek sz etmeden Nietzschenin perspektivizmini gstermekte ve bu lde de, Nietzschenin yalnzca
yorumlar bulunduunu belirten grnn, kendi kendisini
rtmesini nlemektedirler.
Bu durumda, Nietzschenin, bir felsefecinin yapt her eyin
tek bir istemin, tek bir saln, tek bir topran, tek bir gnein
kant olmas gerektiini yazmas, Nietzsche asndan belki de ne
kendini-aldatma ne de kendi kendiyle-elimedir. Nietzschenin
ok saydaki sluplarnn tm de, yalnzca bir yorum olduunu
sylediinde bile inanlmay talep eden bir yorum sunmaya
ynelik yegne projesinin paralardr. Bu yorum holanmadmz
bir yorum olabilir, ama yukardaki pasajn devamna dikkat et
memiz gerekir: Hounuza gitsin ya da gitmesin, bunlar bizim
meyvelerimiz deil mi? -P ek i ya aalara ne olacak! Ne olacak bi
ze, biz felsefecilere! (GM , nsz, 2). nemli olan, bir yorumdan
holanp holanmamamz deil, bu yorumun olmayan bir eyin
grnmne brnp brnmediidir. Nietzschenin yorumlar
kendilerini olduu gibi bildirirler. Bu bilgiyi de, bizzat su
nulduklar biimler, sluplar araclyla aktarrlar. Bu nedenle, Ni
etzschenin sluplar Nietzschenin yorumlarna getirdiimiz kendi
yorumlarmz asndan hayati nem tarlar ve bir kez daha, dar
anlamda grlerinin ieriinden koparlamayacaklarnn bilinmesi
gerekir. Nietzscheye gre felsefenin tmnde gerekli olmasna
ramen srekli gz ard edilen eyse, Nietzschenin kendi
rneinde, bir mr boyu sren abas araclyla z-bilinli bir
baarya dnmtr: Nietzsche, yazmann belki de dnmenin
en nemli paras olduunu gstermitir. Ayrca dnmenin bir
67

eylem olduuna inanmasndan tr (WP, 458), bu kitabn da sor

gulamay hedefledii bir gr, yazmann ayn zamanda ya
amann da en nemli paras olduu ynndeki abartl gr
belki de yerinde bir davranla Nietzscheye atfedebiliriz.

68

II

Hayatn bir koulu olarak yalan

w

Mutlak deerlere duyulan inan, olduu haliyle bir ya

nlsama da olsa, bana hayatn bir kouluym u gibi geliyor.
Ama dostumun armaanlar, deer olarak kendilerinden
ekilip karlabilecek baka herhangi bir gzle grlr
iliki olana olm akszn, greceli karakteri dostumun
nnde aka duruyormu grnen deerlere gre tarttlar
kendilerini.
Thomas Mann, Doctor Faustus

Nietzschenin perspektvizmine temel oluturan iki arpc gr

bulunmaktadr: Bunlardan birincisi, Nietzschenin hakikat ve bil
ginin deerine ilikin ineleyici sorgulamasndan trer. kinci
gr ise, Nietzschenin olgular tam da olmayanlardr, yalnzca
yorumlardr (WP, 481) eklindeki kt hretli ifadesinde dile ge
tirilmektedir. Nietzsche bilimin iyimserlii ve dilin yeterlilii ko
nusundaki phelerini Tragedyann Douu (14-15) ve On Truth
and Lies in a Nonmoral Sense'i (Ahlki-Olmayan Bir Anlamda
Hakikat ve Yalanlar stne) kaleme ald kadar erken bir tarihte
dile getirmi olsa da, her iki gr de daha sonraki yaptlarnda n
plana kar. Byk lde Schopenhauer ve K ant okumu ol
mann etkisiyle, Nietzsche o dnemde, dnyann gerek doasna
69

ilikin baz temel olgular, yoruma dayanmayan baz hakikatlar bu

lunduuna inanm grnmektedir. Ama yine de, bu olgularn akl,
dil ve bilim araclyla doru ekilde ifade edilebileceini yad
smaktadr. Ayrca trajedinin, zellikle de mzikal olarak esinlenmi Dionysosa koro araclyla, dnyann nihai do
asnn hibir dzenli yapya sahip olamayaca ynndeki kesin
ve belirleyici hakikati ima edebileceine de inanmaktadr (burada
Schopenhauern etkisi ar basmaktadr): Dnya kendi iinde
hibir yasas, hibir nedeni ve hibir erei olmayan bir kaostur.
Trajedi, doann gerek hakikati ile sanki tek gereklikmi
grnm arz eden kltrn yalan arasndaki kartla, eylerin
ebedi z, kendinde-ey ile tm bir grnler dnyas arasndakine benzeyen bir kartla (B T, 8) ilikin, gidimli-olmayan nlk
bir kavray sunar. Trajedi, yaadmz dzenli, grnte ereksel
dnyann, kendimizle gerek dnya arasna yerletirdiimiz, kendi
seyrini bizim grlerimizi, deerlerimizi ve arzularmz dikkate
almadan srdren bir yaratm olduunu gsterir. Ama trajediyi Nietzschenin gznde daha da olaanst klansa, trajedinin tam da
bu ac hakikati aa vutma srecinde bu durumun dourmaya
mahkm olduu olumsuz ve umutsuz tepkiye bir teselli sala
masdr. Trajedi, temelde doann geri kalanndan farkl ol
madmz, onun ayrlmaz bir paras olduumuzu ve tmyle ona
bal olduumuzu gsterir. Kendisini en azndan bir sre iin
dnyann geri kalanndan kopuk addetmeyi kesen izleyicisini g
rnteki tm deiikliklere ramen eylerin temelinde hayatn tah
rip edilemez ekilde gl ve zevkli olduu ... {BT, 7) ve hayatn
kr, amasz, srekli gelgitine hayran olunmas ve vlmesi ge
rektii ynnde metafizik bir rahatlama ile babaa brakr.
Nietzsche daha sonraki yaptlarnda, kendinde-eyler ile trajedi
tartmasmca nvarsaylan grn arasndaki kartl yadsmaya
balar. Grnr dnya ile gerek dnya arasndaki antitez,
dnya ile hilik arasndaki antiteze indirgenmektedir diye ya
zar tipik bir pasajda (WP, 567; cf. Tl, IV). Nietzsche bu ayrma
ynelik saldrsn, bu blme giri olarak ortaya attm ve imdi
de tartmam gereken iki gre dayandrr.
Hakikat ve bilginin deerinin sorgulanmas gerektii gr,
yinin ve Ktnn tesinde'yz zellikle yaln bir girizgh o
70

luturur. Nietzsche, hakikat isteminin -eylerin ne olduunu (ne

ye yaradn, ne anlama geldiini) bilme ve onlar hakknda kan
drlmama drts, ihtiyac, eilimi ve arzusu- bizi henz
grnrde hi sonu gelmeyen saysz soru sormaya kkrttn ya
zarak ie balar. Bu sorular arasnda, bizzat bu hakikat istemine ilikin sorular da bulunmaktadr: Kim bu, gerekten de sorular
yan nmze? Nedir bu, gerekten de iimizde hakikati isteyen
ey? Aslnda uzun bir sre bu istemi ortaya karan neden sorusuna
taklp kaldk - ta ki daha da temel bir soru karsnda bsbtn ta
klana dek. Bu istemin deeri hakknda sorular sorup durduk. Hadi
hakikati istiyoruz diyelim: Peki neden yalan deil? Ya da be
lirsizlii? Hatta bilgisizlii? (BGE, 1). Ama bu sorulan sormak
bile kanlmaz olarak, bunlara ilikin konular doru anlamaya
ynelik bir abadr ve bu nedenle bizzat bu sorular da dorudan,
hakknda kuku uyandrdklar hakikat istemi tarafndan harekete
geirilirler. Dolaysyla, Nietzschenin de farknda olduu gibi, de
erini ve nihai meruluunu sorgulayanlar bile hakikat arayndan
vazgeemezler (cf. GS, 344; GM, III, 25). Hakikatin deeri sorusu,
kanlmaz olarak, Nietzschenin bylesine zevk ald paradoksal
tarzda, tam da kendisi hakknda phe uyandrma srecinde kendi
idamesini temin eden hakikat isteminden kaynaklanmaktadr.1
Her ne kadar byle olsa da, hakikat isteminin kendisi hakknda
ortaya koyduu sorular bir yant gerektirir ve yinin ve Ktnn
tesindenin ikinci ksmnn ilk blmcelerinden biri, N i
etzschenin kendi yantna dair bir ipucu sunar: Bandan beri, ne. redeyse tasavvur bile edilemeyen snrsz bir zgrln, en
diesizlik ve kaytszln, yaama yreklilii ve neeliliinin
tadn karmak iin cehaletimizi korumann yolunu nasl da bu
luyoruz -s rf hayatn tadn karmak iin! Ve ancak bu salam, bu
kat, granitten cehalet temelinde bilgi bu denli ykselebildi- ok
1. Eninde sonunda bu sre tamamen kart bir sonuca sahip olabilir. rnein,
Hristiyanln Hristiyan ahlkna temel tekil eden, doruculuk zerindeki vur
gusu, Nietzscheye gre, sonuta insanlarn Tanrya duyulan inanla ilgili yalan
grmelerini olanakl klmtr. Ayn ahlk artk kendisine kar dnm ve tam da
kendi gelitirdii aralarla kendi sahtekrln fark etmeye mecbur b
raklmaktadr: Nietzschenin ortaya koyduu ekliyle, kendisini alt etme srecine
girmitir. Bu, baka yerlerde olduu kadar, GS, 357 ve GM, III, 27de de tar
tlmtr; ve 4. blmn bir ksmnda ele alnmaktadr.

71

daha gl bir istemin temelindeki bilgi istemi: bilgisizlik, be

lirsizlik, yalan istemi! Kart olarak deil ama -arndrlm olarak! (BGE, 24). Ayn zamanda, mantksal hakikat istemi ancak
tm olaylarn temelden yanlland varsayldktan sonra sz ko
nusu olabilir ve her iki arac da, nce yanllamay, daha sonra
da kendi bak asn uygulamaya sokmay kullanabilen bir drt
hkm sryor burada (WP, 512) diye yazan Nietzsche, bunun
hi deilse son derece kendine zg bir gr olduunu bilir. Ba
langta yinin ve Ktnn tesindede muhatap alman, hayali bir
nesneye sahiptir; Bir ey nasl olur da kartndan treyebilir? Ha
kikat yanlgdan nasl doar rnein? Ya da hakikat istemi, al
danma isteminden? (BGE, 2). Ama Netzschenin bu kitabnn te
mel amac, kitabn balnn da gsterdii gibi, metafizikilerin
temel inancn ... deerlerin kartlna olan inanc yadsmaktr.
Nietzsche, dorunun, doruculuun, bencil-olmamann kkeni
ve deerinin tmyle aldatma, bencillik ve hrsta... ya
tabileceim ne srer. Hatta, diye yazar, bu iyi ve saygn
eylerin deerini oluturan tam da, bunlarn gizliden gizliye u aalk, u grnte kart eylerle ilikili olmalar, onlara bal ve
onlarla i ie olmalar olabilir pekl -belki znde onlarla bir
btndrler (BGE, 2).
Nietzsche, hakikat ve yanlgnn, bilgi ve cehaletin, iyi ve
ktnn birbirinin kart olmadn iddia etmek ister; bunlar tek
bir btn zerindeki noktalar olarak tahayyl eder. Bu snr ta
nmaz tekilik, yani yalnzca kartlarn deil, genelde her eyin te
melde karlkl iliki iinde olduu ve karakterlerini bu karlkl ilikilerden trettikleri gr, en Bilim in 3. kitabnda nceden
sunulmutur. Nietzsche burada, neden ve sonu bakmndan bugn
naif insanlarn ve eski kltr aratrmaclarnn yalnzca bir
birinden kopuk iki ayr ey grd yerde muhtelif bir teker te
kerlik kefetmekte olduumuzu yazmtr -(GS, 112). Bir sonraki
blmde bu genel gr ayrntl bir ekilde ele alacam.
Peki ama, Nietzschenin hakikat ve yalan konusundaki zgl
gr nedir? Nietzschenin, Yalnzca derecelendirmenin de
receleri ve ince ayrntlar hakikati yalandan ayrabilir iddiasnn
ana fikri nedir? Nietzsche niin bilimin bizi bu basitletirilmi, adamakll sahte dnyada, klfna uygun bir ekilde yaratlp uy
72

durulmu bu dnyada tutmak iin elinden geleni ardna koymayna -canl bir varlk olarak hayat sevdii iin ister istemez
hatay seviine- kahkahalarla glmek ister? (BG E, 24). Canl bir
varlk olarak bilimin sevdii hata nedir tam olarak?
Bu sorularn yaln bir yant var. Nietzschenin, dnyann, en
kapsaml, en temel veya en dayanakl grlerimizin ve teorileri
mizin tavsir ettii gibi olmadna, bilakis dnyann baka bir ey
olduuna inandn syleyebilirdik. Bylece, kendi iinde
dnyann, tm bilimlerimizin ve disiplinlerimizin, en mkemmel ideallerinde bile, kanlmaz olarak kavrayamayacaklar zellikler
tarafndan karakterize edildii ve bu nedenle her betimlememizin
dnyay daha da tahrif ettii grn Nietzscheye atfederdik.
Ama Nietzschenin daha sonra ayrntl bir ekilde ele alacam
perspektivizmi tam da, dnyann prensipte yorum a nsel ve yo
rumdan bamsz birtakm zellikler barndrd grnden
tmyle kurtulma abas gibi grnmektedir. Dnya kendi iinde
hibir zellie sahip deildir, dolaysyla bu zellikler ne doru ne
de yanl bir ekilde temsil edilebilirler. Zorunlu olarak dnyay
temsil etme yeteneine sahip olmadmz fikri, ok doru bir
ekilde, dnyann grnnn gerekliinden kkten bir ekilde
farkl olduu grn nvarsaymaktadr. N e var ki, Nietzsche
bizzat bu nvarsaym yadsmaktadr: Bylesi bir ayrma yetkili
olup olmadmz hibir ekilde yeterince bilem eyiz. Bilgi iin,
hakikat iin bir uzuvdan tmyle yoksunuz (GS, 354). Ya da
notlarnda ortaya koyduu gibi: Bilim bugn kendini grnr
dnyaya teslim etmi bulunuyor; gerek bir dnya -neye benzerse
benzesin- ama onu bilebilecek, kavrayabilecek herhangi bir uz
vumuz yok. Bu noktada unu sorabiliriz belki: Hi deilse bu an
titezi hangi bilgi uzvuyla ortaya atabiliriz? (WP, 583). Nietzsche,
grnr dnyann olduu gibi grnen ve gereklikten kopuk bir
dnya olmadna inanr; Nietzscheye gre grnr dnya, iinde
hayatta kalmaya ihtiya duyan ve bu nedenle onu kendi amalar
dorultusunda seici biimde dzenlemek zorunda olan herhangi
bir varla grnen bir dnyadr yalnzca. Gereklik ise,
grntnn ardndaki bir ey deil, yalnzca bu eitli
dzenlemelerin toplamdr. Dolaysyla, s rf bir grnr dnya
nosyonu kurmacadan baka bir ey deildir: Burada grnten
73

sz etme hakkndan bile eser yok (WP, 567).

Daha lml bir gr, Nietzschenin bilimin dnyay tahrif ederek tantt ve bilgi isteminin de bilgisizlik isteminin anndrlm ekli olduu ynndeki iddiasnn daha incelikli bir yo
rumunu sunacaktr. Szgelimi, Nietzsche bir noktada, sentetik a
priori yarglarn bizim gibi yaratklarn korunmas uruna doru
olduuna inanlmas gerekiyor; kukusuz yanl yarglar olabilmelerine ramen! Ya da daha kesin ve kaba bir dille
sylenecek olursa: Sentetik yarglarn a priori olarak hi de olanakl olmamas gerekiyor; hak etmiyoruz onlar; bizim
azmzda yanl yarglardan baka bir ey olmuyorlar. Sadece,
bunlara inanmamz zorunlu kukusuz (BGE, 11) diye yazar. Ni
etzschenin yaptlarnda baka yerlerde (szgelimi GS, 110, 265;
WP, 493) yanksn bulan bu tr bir ifadeden, Nietzschenin yal
nzca, hayatta kalabilmemiz asndan en temel inanlarmza bel
balamay srdrmek bizim amzdan ne denli zorunlu olursa ol
sun, bu inanlarn gerekte olduu ekliyle dnya ile rtp
rtmediklerini bilebilmek iin hibir temele sahip olmadmz
iddia ettiini gstermek iin yararlanlabilirdi. Ama dikkatli bir okuyucu her eye ramen, Nietzschcnin yalnzca sentetik a priori
yarglarn yanl olabileceini (sie natiiiich noch falscle Urtheile sein komiten) ve bunlarn bizim azmzda (in unserm
Muule) yanl olduunu yazdn gzlemleyebilir. yleyse, N i
etzsche bu yarglarn sonuta doru olabileceini ve dnyann ya
psn yanstabileceklerini dnp dnmeme zgrlne sa
hiptir pekl: Bunu asla kesin olarak bilemeyeceiz.
Ama pekl olanakl olabilse de bu yorumun doru ol
madnda srar edeceim. Bir kere, Nietzschenin bu tr yarglarn
yanl olduunu kesin bir ekilde iddia ettii birtakm pasajlarla
elimektedir (BGE, 21; WP, 551)7 Ama daha da nemlisi, bu be
lirleyici yorum, Nietzschenin bilgi isteminin bilgisizlik isteminin
2. Kukusuz, Nietzschenin bu tr yarglarn ancak hakikatin gereklikle tekabliyet olarak yorumlanmas kouluyla yanl olduunu dndne kar
klabilir. Bu, Nietzschenin (tekabliyet olarak kavranan) hakikate ynelik sal
drsn, (fayda olarak kavranan) hakikat zerindeki vurgusuyla badatrma amac gden pragmatist abada temel admdr. Ama daha sonra greceimiz
zere, hakikatin doas konusunda Nietzsche'ye olumlu bir aklama atfetmeye
ynelik bu aba vahim glklerle kar karya bulunmaktadr.

74

kart deil yalnzca inceltilmi, arndrlm hali olduu

ynndeki grn kavramak asndan fazlasyla zayftr. lk
planda Nietzschenin niin bilgisizlik istemi gibi bir eyin var ol
duunu dndn bile akayatnaz. Sentetik a priori yarglarn
doru olmas olanakl olsa bile, bilgisizlik istemi terimi uy
gunsuz olduu kadar anlamsz da olurdu; nk bu yarglarn
doru olmas durumunda, gnn birinde tesadfen hakikati bulma
umuduyla -pekl gerekleebilecek bir um utla- eldeki bulgularn
tesine geme eilimimize uygulanmak zorunda kalrd. Ama bizi
inanmaya tevik ettii yarglar yanl olmadka ve ayrca biz, bir
anlamda bu yarglarn yanllnn farkna varmadka bilgisizlik
istemi diye bir ey sz konusu olamaz. Tm bunlar hesaba ka
tldnda, hem problemimiz iin farkl bir yaklama hem de so
rumuz iin farkl bir yanta ihtiya duyuyoruz.
Bu yorumun Nietzschenin grn anlalr klmada baarsz
olduu iddias tek bana, bu yorumun reddedilmesi iin bir ge
reke oluturmaz kukusuz, nk sonuta Nietzschenin gr
gerekten de anlalr olmayabilir. Ama Nietzschenin tutumunu
bilfiil harekete geiren ve ona ideal olarak akla yatknlk ka
zandran alternatif bir yorum sunarsak, pekl bu tr bir ge
rekenin paras olabilir. Bu yorumu sunabilmek iin daha uzun ve
daha dolambal bir yola sapmamz gerekiyor; bu kitapta tekrar
tekrar greceimiz zere, Nietzschenin yazma biimi, grlerine
ynelik bu tr dolambal yaklamlar genellikle zorunlu
klmaktadr -N ietzschenin grlerinin geliigzel deil, sis
tematik olarak birbiriyle balantl olduunu sylemenin baka bir
yoludur bu sadece. lgilendiimiz meselelerle dorudan ilgili ol
duklarn gstermek iin ilk bakta ilintisiz grnen birtakm pa
sajlar okumak ve dikkatli (tabiri caizse, yaratc) bir ekilde yo
rumlamak durumundayz.
Bylesi bir pasajda Nietzsche, her ahlkn kanlmaz olarak,
kendisini tatbik edenlere son derece kat kstlamalar dayattn
ne srer. Nietzsche ok doru bir ekilde, insan doasnn en iyi,
kusursuz zgrlkte ifade edildii varsaymnn geerli klnamaz
olduunda diretir. Kurallara tabi olmann doal olmayan bir taraf
yoktur; aksine zgrln, inceliin, yiitliin, dansn ve ustaca
kesinliin dnyasnda olan ve/veya olmakta olan her ey, ister biz75

zat dncede isterse ynetimde olsun, ister retorikte isterse ikna

etmede olsun, ister sanatta isterse etikte olsun, bu tr keyfi ya
salarn zorbal sayesinde geliebilmitir ancak; ve tm cid
diyetiyle bunun doa ve doal olma ihtimali hi de az deildir
(BGE, 188). Nietzsche en sevdii modele ynelir; nce
iselletirilen, sonunda da igd halini alan binbir trl yasaya
kat bir ekilde ve ustaca itaat etmenin sonucu olarak en byk
zgrl ve en doal hali kazanan sanat modeline. Ve bunu u
gre geneller: Aslolan ... yle grnyor k i ... uzun bir sre, tek
ynl itaat edilmesi gerektii: bu salanrsa, urunda yeryznde
yaamaya deecek, erdem gibi, sanat gibi, mzik gibi, dans gibi, akl gibi, tinsellik gibi bir ey geliir ve gelimektedir de (BGE,
188).
Yeatsin u dizesinde Peki ama saflk ve gzellik, grenek ve
seremoniden baka nerede doar?, mkemmel biimde ifade edilen Nietzschenin gr, daha sonra ayrntl bir ekilde ele alacamz, baka bir fikre dayanmaktadr. nsanlarn hayatlarnn
yeni ve farkl bir dorultuya yneltilmesini salayacak yeni bir yo
rumla kuanmadan nce, rgtl ve rgtleyici bir davran sis
teminin var olabilecei grdr bu. rnein, Hristiyanlk oktan
yerleiklemi bir hayat biimine dnp, uzun ve srekli bir aba
sayesinde bu hayat biimine tmyle yeni bir nem kazandrmtr
(GS, 353). Anlamdaki deiiklikler sonuta beraberlerinde biime
ilikin deiiklikler de getirdiinden (GM , II, 12-13), Hristiyanlk
kendi kurallar sistemini, kendisini farkl klan zorbaln ge
litirmitir. Bu sistem, artk yeni bir ama iin temellk edilmeye
hazrdr pekl; yeni bir masumiyetin doabilecei grenei artk
kendi bana tesis edebilecek durumdadr (cf. GM, III, 27). Ni
etzsche, Hristiyanla takipilerini zorbalatrd iin ya da in
sanlarn hayatlarna kapsaml bir yn dayatt iin saldrmaz asla.
Nietzschenin kendisi (bazen varsayld gibi) tek, kesin, belirli
3. Nietzschede bu gre, ihtimal verilenden ok daha sk rastlanr ve aslnda
Nietzschenin yaklamnn ayrlmaz parasdr; cf. WP, 144 ve yan sra Nietzsche'nin ara dnem almalarndaki treler ahlk" tartmas, zellikle de
D, 9, 13, 14, 16, 18; HH, I, 96; MOM, 89. Nietzsche GM, II, 2'de bu noktay aka vurgular ve tam da alntlanan pasajlardan neredeyse yalnzca birine
gnderme yapar; ayrca cf. GM, III, 9.
76

hedeflerin ve amalarn dman deildir: Mutluluumun for

ml: bir Evet, bir Hayr, dz bir izgi, bir erek" (7 7 ,1, 44; cf. A,
1). Tek kabul edemediiyse, Hristiyanln tercih ettii tikel yol
dur. Daha da nemlisi, Hristiyanln daima dogmatik olduu ve
setii yolun da pek ok baka yol arasndan sadece biri olduunu
daima gizlemeye, rtbas etmeye alm olmas gereine asla
gz yumamaz Nietzsche. Ama, bu dier yollardan herhangi birine
ynelmenin, Hristiyanlktakine benzer keyfi yasalara daha az
bir tabi klnmaya yol amayacann da farkndadr. Dolaysyla,
bu kendi iinde, Hristiyanla bir kar k deildir. Bilakis,
Bu zorbalk, bu keyfiyet, bu hain ve debdebeli aptallk eitmitir tini.
K lelikse, grnd kadaryla, hem kaba hem ince anlamda, tinsel
disiplin ve geliim in vazgeilm ez arac. Herhangi bir ahlk bunu aklda tutarak deerlendirin: Doadan nasiplendii neyse odur; laisser a lle r'den, pek muazzam zgrlkten nefret etm eyi reten ve
snrl ufuklara ve en yakn devlerin gereini ie ileten perspektifim izi daraltm ay ve bylece bir hayat ve bym e koulu olarak kesin anlamda ahmakl reten. (BGE, 188)4

imdi, bu metinler nda sentetik a priori yarglar tartmamza

dnelim. Bunlar, yinin ve Ktnn tesindenin 11. blmcesinden yapm olduum daha nceki alntlarda yer vermediim
son cmleyi yorumlamak iin kullanmak istiyorum: Bizim
azmzda bunlar yanl yarglardan baka bir ey deiller. Ama
bunlara duyulan inan, hayatn perspektife dayal grnne bal
grsel kant ve en n plandaki inan olarak kukusuz zorunludur.
Bilgi isteminin temelde bilgisizlik istemiyle balantl olduunu ve
yanllamann hayat iin gerekli olduunu, Nietzschenin
grnn geree yakn ilk tahmini olarak deerlendirin. Her
hangi bir etkinlie ve zellikle de herhangi bir sorgulamaya kal
4. Nietzsche WP, 464, 469da sanat, felsefe ve bilimle balantl olarak H
ristiyanlk hakknda benzer yorumlarda bulunur. GM, III, 12deyse Hristiyanln
dnyay, duygular ve bedeni hor grmeye ynelik ayakta tutulan abasnn as
lnda ok deerli olduunu; nk insanlara perspektiflerin nasl tersine
evrilebileceini rettiini iddia eder. Bu ekilde, der Nietzsche, Hristiyanlk
gelecekteki nesnellii iin gerekli anl (intellect) hazrlamtr, Nietzsche bu
nu bilginin emrine sokulmu bir perspektifler ve dokunakl yorumlar eitliliini
kullanma yetenei olarak grr.

77

kabilmek iin ister istemez seici olmamz gerekir. Baz eyleri

n plana karmal ve dierlerini de geri plana plana itmeliyiz. Baz
eylere brlerine kyasla greceli daha byk bir nem af
fetmeliyiz ve hatta baz eyleri tmyle gz ard etmeliyiz. e
btn verilerle balamayz ve balayanlayz da (ayrca sona da
erdiremeyiz). Yersiz bir istek ve imknsz bir hedef olur bu. Her
eyi kavramak, tm perspektif ilikilerine son vermek olurdu,
buysa hibir eyin kavranmad, bilginin doasnn yanl kav
rand anlamna gelirdi. Eer bir pratie veya bir sorgulamaya kal
kacaksak, dnyaya ilikin birok soruyu sormaktan belirsiz bir
sre iin kanmalyz ve ayrca kanmay da istemeliyiz.
Perspektifin ait olduu tm grsel metaforlar topluluu, bu ta
ndk balama ok iyi uymaktadr.5 Her sorgulama belirli bir bak
asn nvarsaydndan, dier birok bak asn dlamaktadr.
Ama bunun, her ey hakknda hatasz olmaya allrsa, herhangi
bir ey hakknda hatasz olmann imknsz olmasndan tr asla
doru sonuca ulaamayacamz veya asla nesnel olamaya
camz ima etmediinden emin olmalyz. Baka bak alarnn
5. yle grnyor ki, Nietzsche bu grne sanki, ilk kez Leibniz tarafndan re
sim sanatndan modern epistemolojiye aktarlm olan bir metaforu ra
dikalletirerek ulam gibidir. Leibniz, tpk bir ehrin farkl bak alarnda ko
numlanm gzlemcilere farkl grnmesi gibi, bir btn olarak evrenin de her
monada (blnmez tz) tarkl grndn iddia etmitir. Ama yan sra, hem
ehrin hem de evrenin kendi zelliklerini tm gzlemlerden bamsz olarak ken
dinde barndrdna da inanmtr Leibniz; birbirinden farkl olsa da, farkl monadlarn alglad nesneler, "tek bir evrene ilikin perspeklifler''dir (Monadology,
57. blmce; cf. 58. blmce ve Theodicy, 147. ve 357. blmceler). Tm pers
pektiflerin tesinde olan dnyann gerek doas, metafizik tasarnn yasalarn
ve kendi konumumuzu bilseydik nesnel olarak tasvir edilebilirdi. Nietzsche bu
eretilemeyi ciddi alardan esnetir. Perspektivizm terimini Die wirkliche und die
scheinbare Wett (1882) balkl almadan almtr; bu alma, bir zamanlar
Basel'de meslekta olan Gustav Teichmllere aittir; Teichmller grevinden is
tifa ettiinde, Nietzsche felsefe blmnde Teichmllerden boalan krsye,
baarszlkla sonulanan bir bavuruda bulunmutur (bkz. Ronald Hayman, Ni
etzsche: A Critical Life, New York: Oxford University Press, 1980, s. 137). Nietzshe daha sonra.bu terimi, bylesi perspektiflerden baka hibir ey bu
lunmad ve kendi iinde olduu ekliyle dnya fikrinin bir kurmaca olduu
grne gnderme yapmak iin kullanmtr: Sanki perspektif karsandktan
sonra hl bir dnya kalr da!" (WP, 567). Immanent and Transcendent Perspectivism in Nietzsche (Nietzschede ikin ve Akn Perspektivizm), NietzscheStudien, 12 (1983), 473-490 balkl almamda perspektivizmin epistemolojisiyle balantl birtakm konular tartmtm.
78

da olanakl olduu gerei tek bana, bu bak alarn eit lde

meru klmaz: Daha sonra greceimiz gibi, bir alternatifin kayda
deer olup olmamasnn, her tikel durum iin tek tek kantlanmas
gerekir. Kendisini kavrama srecine girdiimizde perspektivizm
grecilie edeer deildir. Ama perspektivizm, belirli herhangi
bir bak asnn, kendisini benimseyenlere, dier bak alarnn
hepsininkinden, gerekten olduu haliyle dnyaya dair daha iyi bir
tasvir sunma anlamnda ayrcalkl olamayacam ima etmektedir.
Baz perspektifler dierlerinden daha iyidir ya da . daha iyi ol
duklar kantlanabilir belki. Ama tm arasnda en iyi olan bir
perspektif, sonuta bir perspektif deildir. Perspektivizm ayrca,
bak alarmzn ounun, ortak nesnelerinin btnletirilmi bir
zet tasviri halinde dz bir ekilde birletirilemeyeceklerini ima et
mektedir. Aslnda, perspektiflerimizin tmnn de, nemsiz sa
ylamayacak bir anlamda tek bir nesneye ynetmi olduunu yad
smaktadr.6 Bu nemsiz anlamdaysa, tm perspektiflerimiz
dnyaya yneltilmitir. Ama byle bir aklama yaparak, pers
pektiflerimizin neye ilikin olduklarn sylemenin tesinde, bunun
ne olduunu syleyebilmek iin, her bak asnca kabul edilmesi
gereken terimler kullanmalyz; ve bu da, ya bak alarndan top
tan vazgeilmesi anlamna gelir ya da aralarndan birinin ken
diliinden, dierlerine stn olduunun ve sanki bir perspektif
karsannca ortada hl bir dnya kalrm gibi! (VV7\ 567)
dnyay gerekten olduu haliyle yansttnn iddia edilmesi olur.
Yine de, geleneksel bilgi ideali Nietzscheye gre, olan her
eyin en azndan prensipte bilinebileceini, tam da olan her ey
grnn anlalr olduunu varsaymaktadr. Bu ideal, eninde so
nunda tm bak alarnn vazgeilebilir olduunu ya da hepsinin,
hibir zgl mevkiden kaynaklanmad halde eyleri gerekte ol
duklar gibi yanstabilen, her eyi kapsayan tek bir perspektifte bir
letirilebileceini varsaymaktadr. Nietzsche tam da bu nedenle,
sk sk bilisel terimlere bel balasa da, geleneksel olarak bilgi di
6. Bkz. Richard Rorty, "The World Well Lost, iinde Consequences o f Prag
matism (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1982), s. 3-18; Nelson Go
odman, The Way the World Is, iinde Problems and Projects. (Indianapolis:
Bobbs-Merrill, 1972), s. 24-32; ve Hilary Putnam, Reflections on Goodman's
Ways o f Worldmakin', Journal f Philosophy, 76 (1979), 603-618.
79

ye kabul edilen eye sahip olabileceimizi yadsmaya heveslidir:

Bilgi edinme dzeneimiz bilgi iin tasarlanmamtr" (W P,
496)7
Nietzscheye gre bilgi, bilginin tersine, kendi doasnda nes
nesiyle koullu bir bant ierir; bu yle bir bantdr ki, zgl de
erler, karlar ve amalar ngerektirmekte veya sergilemektedir.
Bunlarn kknn kaznabileceini veya temelde kyaslanabilir ol
duklarn varsaymann hi gerei yoktur. Nietzsche, nesnelliin
kar veya ilgiden yoksun tefekkre dalma olmadnda srar eder; Nietzscheye gre, ... perspektife dayal bir bak, bir grme
vardr, yalnzca perspektife dayal bir bilme sz konusudur; tek
bir ey hakknda ne denli etkili konuulmasna olanak tanrsak, tek
bir eyi gzlemek iin de o denli fazla gzden, farkl baklardan
yararlanabiliriz, bylece bu eye ilikin kavram m z, nes
nelliimiz daha eksiksiz olacaktr {GM, III, 12). Bu farkl ba
klarn ille de tek bir birleik tasvire ulamas gerekmez. Her ne
kadar, Nietzsche, Diyorlar ki: dnya sadece ya dnce ya istem
ya sava ya ak ya da nefrettir ... oysa tek tek bunlarn her biri yan
l: toplamlarysa doru diye yazsa da, bu toplamn ille de
boyutlu tek bir imge ortaya karmas gerekmez.
Bu nedenle, Nietzschenin sk sk sz ettii yanllamay, Ni
etzschenin metinlerinde yanllamaya hemen hemen ayn sklkta
elik eden yalnlatrma ile ilikilendirmeyi denememiz gerekiyor
(BGE, 24, 229). Perspektivizm, herhangi bir etkinlie kal
kabilmek iin kendimizde zorunlu olarak bir malzeme sekisini
barndrmamz gerektiini ve bu sekinin olabildiince fazlasn
deerlendirmelerimizden dlamamz gerektiini ierimler. Bu
nunla beraber, dnyann kendisi yerine grnn grdmz
veya bildiimizi ima etmez. Perspektif grlen bir nesne deildir;
baka tm nesnelerden bamsz veya baka nesnelerde
kyaslanamaz, kendi iinde bir btn oluturan, kendine yeterli bir
ey deildir. Grlen eyse, basite ve sadece bu perspektiften ha
7. Nietzschenin bilisel terimlere ynelik eanl kukuculuu ve itimad, John
Wilcoxun Truth and Vaiue in Nietzsche (Nietzschede Hakikat ve Deer) (Ann
Arbor: University of Michigan Press, 1974) adl kitabnn ilk blmnde ok
gzel tartlyor ve genelde bu tartmaya borlu olduumu belirtmeliyim.
80

reketle grlen dnyann kendisidir (ama yukarda szn ettiim

nemsiz anlamda).8
Bu grsel metaforu takip edebilmek iin resim rneini ele alalm (geri, ayn noktay edebiyat araclyla da vurgulayabilirdik). rneklerimizi kiinin gr alannn gereki be
timleriyle smrlasak bile, ressamlarn grdkleri her eyin res
mini yapabilecek olmalar hibir anlam ifade etmez. Darda
braktklar ey, kendi iinde olduka belirsiz, tek bana saptanamaz bir eydir ve her biri benzer ekilde ksm i kalan dier
resimler araclyla saptanabilir ancak. Nietzsche ayn ekilde,
dnyaya ilikin total veya nihai bir teori veya anlay olamayacana inanr. Nietzschenin sanat modelinde, her eye ilikin bir anlay, tm sluplar kendinde btnletiren veya so
nuta slupsuzca yaplan bir resme -hem mmkn olmayan hem
akllara smayan gerek bir ucubeye- benzeyecektir.
Dnyaya ilikin perspektival yaklamlar, bundan dolay, bazen
Nietzschenin kendisinin de inanabildii gibi, birbirinden kopuk
deildir.9 Her yaklam kendisini dzeltine kapasitesine sahiptir ve
birou da bnyesine yeni malzeme dahil edebilir, hatta daha kap
saml pratik ve sorgulama sistemleri oluturmak iin dier yak
lamlarla birleebilir. Olanaksz olansa, bir noktada mevcut mal
zemenin tmn tek bir yaklamda btnletirmemiz veya
her muhtemel bak asna sahip olmamzdr.
Bu gr, Alain Resnaisin insan davrannn betimlenip aklanabilecei farkl ama her zaman karlkl olarak bada
mayan dzeyleri ileyen film almas Mon Oncle d 'Ameriquem
(Amerikal Amcam) final sahnesinde ok iyi aklanyor. Bu sah
ne, ekran kaplayan l l bir kr manzarasyla balar. Daha sonra,
manzarann aslnda bir ehrin ortasnda olduu gereini fark edip,
bunun zerine dnmek zorunda braklrz. Bylece, balangta
manzara olarak kabul ettiimiz eyin, aslnda terk edilmi bir bi
nann etrafn kuatan gerekst bir fresk olduunu grrz. Hat8. Bu argman The Postulated Author: Critical Monism as a Regulative Ideal
(Koyutlanm Yazar/Yaratc: Dzenleyici Bir ideal Olarak Eletirel Tekilik), Cri
tical Inquiry, 8 (1981), 131-149 balkl makalemde ayrntl bir ekilde ortaya
koydum.
9. Immanent and Transcendent Perspectivism in Nietzsche", s. 477-486
balkl makalemde bu noktaya ilikin daha fazla ayrnt bulunabilir.
Ffi N /Edebiyut O larak H ayat

81

lan kesinleip belirginletike ayrntlar da yava yava ortaya

kar: Dallarn ve yapraklarn her biri iyice gze arpar; przl bir
kenar yoktur. Ama kamera yaklatka bu etki kaybolur. Bu uzaklktan duvarn dz olmadn, farkl tulalardan olutuunu
fark ederiz; artk izgiler ptrlemi, renkler canlln yitirmitir;
manzara hl oradadr ama artk bir gerekstcnn alma
sndan ok bir izlenimcinin almasn andrmaktadr. Kamera da
ha da yaknlap tm przleri gsterecek biimde birka tula
zerinde odaklandnda ise, manzara tamamen gzden kaybolur.
imdi tek grebildiimiz, baka fra darbeleriyle kesien, st ste
binen ama yine de tulalar birbirinden ayran izgilerle birbirinden
ayr duran fra darbeleridir. Film sahnesinin bize sorduu soru ise
udur: Resmin gerek izgileri ve renkleri hangisidir? Gerek re
sim hangisidir? Filmin bu soruya verdii yant, bu vakann olgular
hakknda ne bilirsek bilelim, bir izgi ve renk grubunu gryorsak,
baka bir grubu, resmin baka bir deikesini gremeyeceimizdir. Resim tm bu gruplarn birbirine eklenmesinden o:
luur; ama bu, tm bu deikelerin birer grnn tekil ettii
gereklik olan tek bir ey retmeyen zel bir birletirmedir. Resim
tam da, her biri belirli bir uzaklktan, belirli bir bak asndan
grlen bu grnlerin toplamdr. Eer bunlar, hepsinde de bu
lunabilecek tek bir eyin grnleri deillerse (tabii ki, orada yal
nzca tek bir duvar veya resim, tek bir nesne bulunduuna ilikin
sama anlam dnda), gerekten de burada grnten sz etme
hakkmzdan eser kalmaz.
Bundan dolay, Nietzsche iyinin ve Ktnn tesinde'ye niin
hakikate yalann, belirsizliin ve bilgisizliin stnde deer bi
iyoruz sorusuyla baladnda, ok dikkatli olmamz ge
rekmektedir. Sylediklerini ciddiye almamz gerekir ama yan sra,
daha sonraki yaptlar kadar bu almasna da hkim olan sezginin
bize klavuzluk etmesine olanak tanmamz gerekir. Nietzsche, ha
kikati bir kenara brakp, onun yerine yanl kabul ettiimiz eyin
peine dmemiz gerektii ynnde sama bir fikir ne
srmemektedir. Ayrca, bazen dnld gibi, ancak isteseydik,
ancak farkl bir perspektif benimseseydik, olann ne olduu ko
nusunda fikrimizi deitirebilirdik de dememektedir. Bir kere pers
pektifler isteyerek benimsenemezler; kanlmaz olarak yeni hayat
82

biimleri ihtiva eden yeni yorumlara, yalnzca byk abalarla ve

en azndan o an iin makul bir nedenmi gibi grnen ey uruna
ulalabilir (BGE, 55, 188). Nietzsche farkl bir noktay vurgula
maktadr. O, tam da ayn karakter zelliinin farkl balamlarda
ok farkl deerlere sahip olabilmesi gibi, tam da sradan in
sanlarn erdemlerinin bir felsefecide karakter bozukluu ve za
yflk belirtisine dnebilmesi gibi (BGE, 30), ayn eylerin her
bak asndan doru ya da yanl olduunu veya hakikatin daima
yararl, yalannsa daima zararl olduunu dnmenin de yanl olabileceini ne srer: Bir ey, son derece zararl ve tehlikeli ol
duunda doru olabilir. Gerekten de, kendisini tam anlamyla bi
lenlerin yok olmas, bu durumda bir tinin gcnn, kiinin
hakikatin ne kadarna hl zar zor tahamml edebildiine -y a da
daha ak bir ifadeyle, kiinin bunun sulandrlmasna, stnn
rtlmesine, yumuatlmasna, tahrif edilmesine ne lde gerek
duyduuna- baklarak llmesi gerekmesi, varoluun temel bir
zellii olabilir (BGE, 39).
Nietzschenin yaptlarnda sk rastlanan bir grtr bu
(rnein, BT, 7; D, 507; GS, 344, 347). Ama bence bu gr,
pragmatist hakikat teorisi olarak bilinen eyin bir deikesini Nictzscheye atfeden popler ve etkili yaklamn kabul edilmesini iyice zorlatryor.10 Bu yaklama gre, Nietzschenin hakikate
ynelik saldrs yalnzca en geleneksel hakikat anlaylarna
ynelmitir -yani, olgulara tekabl eden hakikate. Oysa, Nietzs
chenin kendisi, insan trne yararl olan ve deerli olduu d
nlen hakikati kabul etmekte ve vgler yadrmaktadr.11
10. Bu gr zgn ve gl bir biimde Arthur C. Danto tarafndan su
nulmutu, Nietzsche as Philosopher (New York: Macmillan, 1965), 3. blm. Bu
blmde bu yapta yaplacak dier gndermeler metinde parantez iinde be
lirtilecek. Bu gr, eitli uyarlamalarda birok baka yazar tarafndan da kabul
edilmitir. Bunlar arasnda, Daniel Brazeale, Philosopyh and Truth: Selections
from Nietzsches Notebooks from the Early 1870's (Felsefe ve Hakikat: Nietzsche'nin 1870lerin Balarna Ait Notlarndan Semeler) (New Jersey: Hu
manities Press, 1979), s. xxxi-xxxviii, Ruediger Hermann Grimm, Circularity
and Self-Reference in Nietzsche (Nietzsche'de Dngsellik ve z-gnderge),
Metaphilosophy, 10 (1979), 289-305 ve Wilcox, Truth and Value in Nietzsche
de yer almaktadr.
11. Mary Warnock, Nietzsche's Theory of Truth (Nietzsche'nin Hakikat Te
orisi), iinde Malcolm Pasley, der., Nietzsche: Imagery and Thought (Nietzsche:
mgelem ve Dnce) (Londra: Methuen, 1978), s. 33-63. Warnock bu
83

Dantonun ksa ve net bir ekilde ortaya koyduu gibi, Nietzschenin kendi pozitif hakikat teorisi, p ie yararken q ya
ramyorsa, p nin doru q nunsa yanl olduunu savunur (s. 72).
Bu yoruma gre Nietzsche, hakikate ilikin tekabliyet teorisini
kabul ediyorsak, tm inanlarmzn yanl olmaya mahkm ol
duuna inanmaktadr, nk sonuta hibir olgu yoktur ve do
laysyla sz konusu bu inanlarn tekabl edebilecei bir ey mev
cut deildir. Bununla beraber, aadaki pasaja dayanlarak
gsterilmeye allaca gibi, Nietzsche yine de, pragmatist teoriyi
kabul edersek inanlarmzdan bazlarnn sonuta doru olabileceini iddia etmektedir: Bir sav deildir hayat. -inde ya
ayabildiimiz bir dnya hazrladk kendimize -bunu da, cisimler,
snrlar, dzlemler, nedenler ve sonular, devinim ve devinimsizlik,
biim ve ierik koyutlayarak yaptk; bu inan yasalar olmakszn
hi kimse hayata katlanamaz artk. Ama bu, bunlarn doruluunu
kantlamaz. Bir sav deildir hayat. Hayatn koullar hata, yanlg ierebilir (G5, 121; cf. BGE, 4).12 Ama bana yle geliyor ki, N i
etzsche burada her eye ramen herhangi bir hakikat teorisini kabul
ediyorsa, bu tekabliyet teorisinden bakas deildir. Hayat asndan tadklar deer ne olursa olsun, temel inanlarmzn
yanl olduunu iddia etmektedir Nietzsche; bu ise bu teoriyi red
detmekten te bir eydir. Bilakis, tam da bu teoriyi nvarsayyor ve
Nietzschenin bizim hem iyi hem de doru yaama umudumuza ilikin ktmserliini ifade ediyor gibidir. Nietzsche G s
temi' nde de benzer bir noktay vurgular: Trn korunmas asndan ne denli gerekli olursa olsun, bir inancn hakikatle hibir
ilgisi yoktur (487). Bu pasaj, kesinlikle dnyayla rtmenin ye
rine bir hakikat kriteri olarak hayatn vazgeilmezliini nermedii
iin, pragmatist teorinin Nietzscheye atfedilmesine kar kan
gl bir kanttr. Hakikat, geleneksel olarak'kavrand ekliyle,
almasnda, bu iki hakikat grnn Nietzschenin yaklamnda ciddi bir
eliki yarattn ne srer. Daha yakn bir tarihte, Richard Schacht, Nietzsche
(Londra: Routledge and Kegan Paul, 1983), adl kitabnda, 2. blm, Ni
etzscheye hakikate dair hem bir tekabliyet teorisi hem de pragmatist bir teori
atfetmeye almtr ve bunu, her birinin uygulanmas dnlen alanlar bir
birinden ayrarak yapmtr.
12. Danto, Nietzsche as Philosopher (Felsefeci Olarak Nietzsche), s. 86-87de
bu fikri ayrntl bir ekilde tartr.

84

hakikatin bir art alandan, karlardan veya deerlerden bamsz

olduu fikrini ierir. Nietzsche bu fikrin anlalr olduunu sk sk
yadsyor gibidir, am a bunun yerine kendi pozitif teorisini nermez.
Nietzsche, doru olan eyin daima deerli olup olmad so
rusuna ciddi biimde kafa yormaktadr. Ama ak seik byle ol
duunu dnmediinden, pragmatist yorumun nerdii bir ey olan, faydallk olarak hakikate ilikin bir analizi Nietzscheye
atfetmek bana zor geliyor. Hatann, ama bizim kavradmz
ekliyle hatann, hakikatten daha yararl ve deerli olduunu yazar
Nietzsche sk sk. Ama sz konusu yoruma gre yapmas gerektii
gibi, hatann daha yararl ve deerli olmas nedeniyle, tekabliyet
teorisinin hata olarak grd eyin, pragmatist bir bak asndan
hakikat olduunu yazmaz: nsanlarn kendilerine tanyabilecei
en pahal lkstr hata; bir de, fizyolojik bir hataya dnecek olursa, hayat asndan ok riskli bir hal alr. Sonuta insanlarn
imdiye dek dedii en pahal bedel nedir ki? Hakikatleri iin:
fizyolojilerinde hep hatal olduklar iin (WP, 544; cf. 453).
John W ilcoxun ikna edici biimde gsterdii gibi, Nietzsche
byk lde biliselci sz daarcna yaslanr. Ama tikel
inanlar, tutumlar veya grleri doru veya yanl olarak ta
nmlayabilmek iin ille de hakikati ve yalan oluturan genel bir te
oriye sahip olunmas gerekmez. u metin, Nietzschenin bu tr bir
teoriyle, zellikle de pragmatist bir teoriyle ilgisi olmadn
gsteriyor: nsan srsn, tre yararl olabilecek kadar ok bi
liyoruz (ya da inanyoruz veya hayal ediyoruz); stelik, burada
fayda denen ey de, temelde bir inan yalnzca, hayali bir ey,
hatta belki de kesinlikle, bir gn yok olacamza dair en vahim
aptallk (GS, 354). Nietzsche burada, daima N ietzschenin hakikat
teorisine getirilen pragmatist yorumu desteklemek iin kullanlan
bir pasajda bile, bilgi, inan ve hayal nosyonlarn har
manlamaktadr. Ayrca, faydann hakikati oluturduunu iddia et
medii gibi, hakikati akladn bile dile getirmez. Bunun yerine,
bir grn faydal olduu yollu inancmzn, kendisi bile pekl
yanl olabilecek bir inancn, bizi aslnda, konu bu olsun ya da ol
masn, bu tikel gr doru diye kabul etmeye m ecbur eden ey
olduunu yazar. Bu iddia, akla yatkn hibir anlamda, bu kavram
ayrntl biimde aklamay, ona genel bir tanm getirmeyi ve
85

doru diye addedilen tm bu grlerimizin aslnda niin dnyayla

bu ilikiye girdiini aklamay hedefleyen bir hakikat teorisi de
ildir.
Ayrca, bazen ileri srldnn tersine, Nietzsche hakikati
hibir zaman fayda veya g olarak analiz etmemitir.13 Hakikatin
gllk hissiyle ilikili olduunu yazmtr yalnzca: Hakikatin
kriteri gllk hissinin artnda yatar (WP, 534; cf. 455). Ama
hakikatin doasna ilikin kendi aklamas olmak yle dursun,
baz tikel grlerin doru olmad sonradan anlalsa bile, in
sanlarn bu grleri yine de doru olarak kabul ettikleri gereine
ilikin aklamasdr bu yalnzca. Nietzsche, Hristiyan hayat ve
dnya yorumuyla balantl her eyi reddeder, ama Ahlkn Soykt stnernn byk bir blmn de, bu yanl grn zayflarn gller zerinde g sahibi olmalarn ve g sahibi ol
duklarn hissetmelerini olanakl kldn gsterme abasna
vakfeder: Zayflarn /gsz olanlarn/ bir tr stnlk taslama is
temi, onlarn salkllara zulmetmeye uzanan sapkn yollara
ynelmi igdleri -B urada ortaya karlamaz m, en zayfn g
istemi! (GM , III, 14). Bu nedenle, g ve gllk hissi, hakikati
faydann yaptndan daha fazla kavramaz. Sanrm Nietzsche, bu
fikirleri birer analiz olarak, hakikati tesis eden eye dair pozitif
neriler olarak sunmamaktadr. Bunun yerine, alkanlk sonucu
doru addettiimiz eyin, yararl olduunu dndmz ve ken
dimizi gl hissetmemizi olanakl klan veya bizi gerekten gl
klan ey olduunu iddia etmektedir. Ama neyin yararl olduu ko
nusunda yanlabiliriz. Her durumda da, bir balamda yararl olan
ey, bir dierinde zararl olabilir; srnn yararna olan ve onu
gl klan ey, bireye zarar verip onu gsz klabilir; bugn
nemli olan, gelecek iin lmcl olabilir (cf. GM, nsz, 6; WP,
647). u nl pasajn da aka gsterdii gibi, Nietzsche bir ha
kikat teorisi sunma derdinde deildir: Bir yargnn yanll ille
de bir yargya itiraz etmemizi zorunlu klmaz ... Asl nemli olan,
ne denli hayat-ykseltici, hayat-koruyucu, tr-koruyucu ve hatta
tr-gelitirici olduudur ... Yalan bir hayat koulu olarak kabul
etmek -b u kesinlikle, alldk deer duygularna tehlikeli bir
13. Bu gr Grimm tarafndan savunulmaktadr; bkz. Circularity and SelfReference (Dngsellik ve z-gnderge), s. 297.
86

ekilde kar klmas anlamna gelir: Bunu gze alan bir felsefeyse, sadece bununla bile kendisini iyinin ve ktnn tesine
yerletirir (BG E, 4).
Nietzsche en yanl yarglar (a priori sentetik yarglar da dahil
olmak zere) bizim iin en vazgeilmez olanlardr diye yazar.
Ama vazgeilmezliin veya hayat ykseltme ve gelitirmenin, ha
kikatin doasna ilikin anlaymz olarak, olgularla rtmenin
yerini almasn nermez. Hakikat ile bilginin, ne olursa olsun, da
ima yararl ve bilgisizlik ile yalann da zararl olduunun varsaylmasna kar uyarda bulunmaktadr yalnzca. Eer mmkn
se, en temel inanlarmzn sonuta doru olduunu belirten farkl
bir hakikat analizi sunmak iin yalan bir hayat koulu olarak ka
bul etmek isteyen bir felsefeyi benimsememeliyiz. Nietzsche, en
temel inanlarmzn ounun yanl olduunu, ama yine de bu inanlarn bize zarar vermeleri yle dursun, imdiye dek en byk
yararlardan bazlarn saladn iddia eder. Ama yararl ol
malarnn bunlar doru kldn savunmaz asla.
Nietzschenin grn ayrntl biimde aklarken, kendisinin
dier alanlara genellemeye can att sanatsal modele bavurmay
tercih ettim. Bir anlamda bir romanc, aynen bir ressamn bir re
simde yanstlabilecek her eyi yanstmas gibi, bir romanda an
latlabilecek her eyi anlatr. Ama baka bir anlamdaysa, tm an
latlar ve yanstmalar, sonsuz sayda bilgiyi darda brakmaktadr.
Ressamlar tamamen grdkleri eyin resmini yapabilirler; ama
grdkleri ey kanlmaz olarak manzarann son derece kendine
zg, dolaymlanan parasdr ve genellikle herhangi bir man
zarann paras veya sonuta dnyann baka bir paras deildir.
Ernt Gombrichin Art and Illusionda (Sanat ve Yanlsama)
gstermi olduu gibi, en yaln bir konunun aslna en sadk temsili
bile, basit bir temsil deildir.14 Btn ressamlar zorunlu olarak bir
slup kullanr ve bu da, onlara belirli tercihler, kararlar ve
dlamalar dayatr; dahas, bu slup kapsamnda her biri, ok sa
yda daha zel kararlar vermek zorundadr. Her karar, ne denli ge
nel veya zel olduu nemli olmakszn, kiinin setii konunun
elerini, dier elerin gz ard edilmesi pahasna n plana
karr ve dolaysyla, tam da bu konunun yaratlmasndan so
14. Ernst Gombrich, Art and Illusion (New York: Pantheon, 1961), s. 63.

87

rumludur. Bu balamda, elinizdeki kitabn aknda bizi tekrar

megul edecek olan, nemli bir mulaklk bulunmaktadr: Res
samlarn daha nce mevcut olan bir konuyu betimlediklerini mi
sylememiz gerekir, yoksa sanat pratii esnasnda konuyu ta
mamen kendileri mi yaratmaktadrlar? Empresyonizm, neoklasik
yaptlar karakterize eden nesnelerin kesin hatlarn yanstamaz,
hatta bunu tasvip etmez bile; ama renklendirilen glgelerin et
kileimi ayn nedenle, neoklasik ressamlarn hem aralarnn hem
de imgelemlerinin tesindedir.
Sanrm tm bunlar, Nietzschenin u haykrnda barnan
eyin parasdr: nsanlar ne tuhaf bir basitletirme ve tahrifatn iinde yayorlar! (BGE, 24). Ama bu yalnzca bir paradr ve
imdiye kadar sylediklerimi daha nce, Nietzschenin grnn
geree yakn ilk tahmini olarak tanmlamamn nedeni de bu.
Neden basit. Sonuta dnyann hibir seime bal olmayan bir
temsilinin sz konusu olduuna ve bu temsilin bir doruluk lt
oluturduuna inanmadka seme, ayrma ve basitletirme,
nmzde duran eyin tahrif edilmesi anlamna gelmez. Ama Ni
etzschenin perspektivizmi bu olanan dorudan doruya yad
snmasdr. Dolaysyla, Nietzsche, dnyayla ba etm ek iin onu
basitletirdiimiz gerekesiyle dnyay tahrif ettiimizi iddia etme
hakkn haiz deildir.
Resme ilikin analojiye bir kez daha dnelim. Resimler, ya
plmakta olduklar slubun buyruklarn nedensizce hie sayarlarsa,
konularn tahrif ettikleri sylenebilir. Szgelimi, gerekst bir
portre, modelinin yzn hi yere parlak mor resmetseydi veya ya
ptn bir blm analitik kbizmin ifade tarzn ierseydi bir tahrif
olurdu. Sz konusu zellik iin bir gereke bulabilirsek, yaptn ar
tk balangta kendisi iin belirlediimiz sluba ait oluu ke
sinliini yitirecektir: Uzlamn baarl bir ekilde hie saylmas ise yeniliktir ve tahrifat sorunu da bu durumda sz konusu olamaz.
Yerleik kurallarn yersiz bir ekilde gz ard edilmesinden kay
naklanan tahrif ise, Nietzschenin kesinlikle aina olduu bir fe
nomendir. Ama bu tr kk hatalarn nasl olup da Nietzschenin
kesin ve srarc bir ekilde yalan bir hayat koulu olarak kabul et
me arzusunu aklayabileceiyse tamamen belirsizdir.
Basitletirme ve tahrif etme birbirlerinden byk lde fark

ldr. yi ama o zaman Nietzsche niin bu lcisinden bu kadar sk bir

arada sz etmektedir? Bu soruyu yantlayabilmek iin bir kez daha
uzun bir yol almamz gerekiyor. nce, ilk bakta ilgisiz grnen
baka bir metne dnmemiz gerekiyor: Bugn Avrupada ahlk,
bir sr hayvan ahlkna dnm durumda -baka bir deyile,
anladmz ekliyle, yannda, nnde, arkasnda baka tiplerinin,
her eyden nemlisi de daha yksek ahlklarn olanakl olduu ve
ya olanakl olmas gerektii, srf bir tek insan ahlkna dnm
durumda. Ama bu ahlk, byle bir olanaa, byle bir gerekirlie tm gcyle direniyor: natla, amanszca Ben ahlkn
kendisiyim, benim dmda hibir ey ahlk olamaz diyor (BGE,
202; cf. A, 57). Burada bizim amzdan nemli olansa, belirli bir
dnce ve eylem sisteminin kendi bnyesinde, kendisinin bu tr
olas tek sistem olduu nermesini ieriyor olmas fikridir. Bylesi
bir sistemin nesnel hakikat ve doruluk iddias, balayc olma id
dias ise, tam da bu nermede ierilmekte ve baars da tamamen
bu nermenin baarsna bal olmaktadr. Nietzschenin vurgusu
geneldir ve ahlka zg deildir (WP, 5 14). Nietzsche, tm insan
pratiklerinin -ahlki, dinsel, sanatsal veya bilisel- tartmakta ol
duum trde bir seme ve basitletirme ierdiine inanr. Do
laysyla, herhangi tikel bir sistemin alternatifleri daima bu
lunabilir. Ama Nietzsche ayn zamanda, neyle ilgilenirsek
ilgilenelim onu kanlmaz olarak basitletirmemize ramen, en azindan ou durumda bunu yapmadmz dndmzn de
doru olduuna inanr. te tam da bu noktada, tahrif etme sahnede
boy gsterir: Kiinin kalkt veya en fazla deer verdii belirli
bir teebbs basitletirmeden m uaf olduu, yani tek olanakl veya
doru ilem tarz olduu inancyla retilmektedir.
Peki bu yorum Nietzschenin yalann bir hayat koulu olduu
ynndeki gl grn aklar m? Resimde gerekiliin, pek
ok olanakl janrdan yalnzca biri olduunu anladk diyelim: Bu
durumda, gereki resimlerin tek bana grsel dnyay gerekten
olduu gibi yanstt inancn basite terk edemez miyiz? Hatta,
ne tr bir teebbsn bizi ilgilendirdiine gelince ayn hogrl
yaklam gelitiremez miyiz? Bu noktada, yapmamz gereken
eyin, pratiklerimiz ve hayat tarzlarmz konusunda daha zbilinli ve daha az kibirli olmak, bunlarn olumsal temellerinin far

kna varmak ve belki de dnyay gerekten olduu haliyle yan

stma amacndan vazgemek olduu iddia edilebilir. Bu yeni te
vazu, tahrifin kkn kazyabilirdi pekl. Bu durumda, Nietzschenin yaadmz dnyay kanlmaz olarak tahrif etmek
zorunda olduumuz ynndeki gr, az biraz farkla baka bir ge
reksiz abart gibi grnecekti.
Ama Nietzsche ok daha komplike bir eyi dnmektedir:
Tinsel baklar ve igrlerinin gcyle, insanlarn evresindeki m e
safe, tabiri caizse etrafndaki uzam byyor: Dnyalar giderek g e
niliyor; hi grlm emi yeni yldzlar, yeni muammalar ve imgeler
grr hale geliyor. Kim bilir belki de, tinin gznn keskinliini ve
doruculuunu uygulad her ey, bu uygulama iin bir frsattan
baka bir ey deildi, ocuklar ve ocuksu olanlar iin bir eydi. Belki
de, en byk mcadelelere ve straplara yol aan en aziz kavramlarn,
Tanr ve gnah kavramlarnn bize, bir ocuk oyuncann ve bir
ocuun ektii acnn yalya grndnden daha nemli deilm i
gibi grnecei gn gelecektir -b e lk i de, yal bu durumda baka bir
oyuncan, baka bir acnn ihtiyacn ekecektir -h l yeterince ocuk
olan, ebedi ocuk o la n !- (B G E , 57; cf. Z, 1,1).

Bu pasaj, en temel inanlarmz ve deerlerimizin gnn birinde

modas gemi, yararsz dier fikirlerle birlikte bir kenara atlabileceini ne srer. imdiye dek ne denli kanlmaz ve def edilemez grnm olurlarsa olsun, en byk deerlerimiz bir gn,
bir ocuk oyuncann bir yetikine grnd gibi grnecektir:
Tm eskiyen oyuncaklar gibi deer kaybedip bir kenara atlmaya
mahkmdur.
Bu metin, dinsel tutumun hibir zaman deer tamam ol
duunu sylemekten temkinli bir ekilde kanr. Nietzsche hibir
durumda buna inanmaz ve Ahlkn Soykt stnenin nc
denemesi, Nietzschenin Hristiyanln dehetleri olarak grd
eylere ramen, Hristiyanln niin yine de, knyor grnd
hayat asndan elzem olduunu gsterme abasna adanmtr.
Ama Nietzsche, Hristiyanln insann strab olgusuna ilikin yo
rumunun artk gcn yitirdiine ve imdiye dek hizmet ettii amaca -e n azndan baz insanlar asndan- hizmet edemeyecek du
ruma geldiine inanr. Bu yzden Hristiyanlk bir anlamda tpk
90

eskimi oyuncak gibi bir kenara atlmaldr; daha nce ylesine et

kili bir ekilde giderdii vahim sefalet, gnn birinde bir ocuun
ektii acdan daha fazla bir ey deilmi gibi grnebilir.
Yalanma ve olgunlama metaforunu daha da ileri gtrmek asndan buras Nietzsche iin mkemmel bir yer olurdu. Artk
ocuksu aclar ve ocuksu oyuncaklar hepten terk etmemiz ge
rektiini, dnyaya gerekten olduu haliyle, hibir destek aramadan, berrak gzlerle ve ocuka isteklere, korkulara kaplmakszn bakmamz gerektiini yazabilirdi pekl. Ama
Nietzsche metaforu bu ynde gelitirmek yerine, balangtaki ko
numunu yineleyip, yalnn, kukusuz bir kez daha ocuk olmaktan
baka bir anlama gelemeyecek baka bir oyuncak ve baka bir acya ihtiya duyabileceini ne srer. Nietzsche bunlar ebedi
ocukluklar olarak tanmladnda, zaman gelince bu yeni oyuncak ve bu yeni acdan da vazgeileceini ve yerlerini ye
nilerinin alacan ima etmektedir.
Kiinin olgunluu -kiinin bir ocuk olarak oyunda
brnd ciddiliin tekrar bulunmasna dayanr (BG E, 94). Bil
gelik ve ya, genliin ve toyluun yerini temelli almaz (cf. BG E,
31). Artk yalya srf bir oyuncak olarak grnen ey, gemite
ocuk asndan yalnzca temsil/tasarm deil gerekliktir.15 Ama
yalnn mevcut oyuncaklar, kendi bak asndan ayn zamanda
bizzat gereklik olarak grnmelidir. Bunu konumuza uyarladmzda, metafor dnyay anlamaya alma abalarmzda
yalnzca dnyay basitletirmekle kalmayp, yan sra bunu yap
tmz dnemediimizi de artrmaktadr. Kiinin yeni bir
gr, yorum, resim, teori, roman veya ahlk yaratmak zere ha
rekete geirilebilmesi iin, bunun basite ayn lde iyi pek ok
alternatiften biri olduunu dnmemesi gerekir; kii, bunun ok iyi, hatta en iyi gr, yorum, resim, teori, roman veya ahlk ol
duuna inanmaldr. Nietzsche, hakikatin kefedilmediini, ya
ratldn yazar (BGE, 211; WP, 552); ama yine de, hakikati
yaratmay srdrebilmemiz iin, hakikati kefedilen bir eymi
gibi tahayyl etmemiz gerektiine inanr (Z, I, 8; II, 13; WP, 597).
15. Bkz. Gombrichin Meditations on a Hobby-Horse (Bir Oyuncak At stne
Dnmler) (Londra: Phaidon Press, 1963), s. 1-11 adl kitabnn, kitapla ayn
ad tayan denemesi.

91

Szgelimi, resimde veya edebiyattaki radikal bir yenilii ele alalm: tek-noktal perspektif veya kbizm, natralizm veya bilin
ak.* Bunlardan genellikle slup diye sz ederiz ve buna bal
olarak da, imdiye kadar tasvir edilecek ne vardysa onlar, yeni
ekillerde tasvir etme aralar olduklarn dnrz. Yine de bu
tr yenilikler, nceden var olan bir dnyay basite yeni ekillerde
temsil etmemizi olanakl klmaz. En azndan mmkn olabildiince, resmedilecek ya da yazlacak yeni eyler retirler; ar
tk ilk kez tam olarak temsil edebileceimiz gerekliin yeni bo
yutlarn yaratrlar.
Analitik kbizmin bir grne gre, Picasso, bir nesnenin bir
ok yzeyinin ayn anda yanstlabilmesini olanakl klmtr. Bunu
yaparken de, resmin konusunun etkinlik alannn grlen
yzeylerinden daha fazlasn resmetmitir. Picasso kendisi, Nude
with Draperies (1907) adl eseri baarya ulatysa, renk iaretlerine gre ... kiinin kendini bir heykelle kar karya bul
duu gibi tuvali para para kesip yeniden birletirmenin de olanakl olmas gerektiini belirtmitir.16 Picassonun baars,
sadece biimsel bir yenilik getirmi olmaktan ibaret deildir; o,
cidden, bir eyi tasvir etme ediminde tam da bu eyi yaratmtr yalnzca dnyaya yeni bir bak biimi deil, dnyanin ayn lde
nemli olan, baklmas gereken yeni bir boyutunu yaratmtr. Bu
ve dier benzeri baarlarn tanmlanmas gereken ift anlaml tarz,
Nietzschenin hakikat ve gereklie ynelik kendi tutumundaki
mulaklklara mkemmel biimde uymaktadr. Nietzsche, bir kez
* "Roman, yk gibi yazn trlerinde insan, dleri, izlenimleri, dnceleri, i
dnyas ve bilinaltyla yanstmak iin bavurulan yntem: James Joyce'la ba
layan bu yntemde kiilerin dnceleri mantk ve zaman sras izlemez. ko
numa ve konuturmalarn n plana kt bilin ak ynteminde roman ya da
yk kiisi ayn zaman dilimi iinde deiik zaman dilimlerini yaar. Yazar birbiriyle balants olmayan sramalar, atlamalar yapan dnceleri yansta
bilmek iin konuma biimlerini bozan, kesintili tmceler kurar. Bir anlatm yn
temi olan bilin ak yntemini kimi yazarlar yaptlarnda zellikle kullanmaya
zen gstermitir. Temel olarak 'insan nedir' sorusuna balanan bu yntem a
da oyun yazarlarnca da kullanlmtr. Virginia Woolf, William Faulkner, Sa
muel Beckett, Eugene Ionesco bu yntemi kullanan balca yazarlardr. Ya
znmzda Adalet Aaolu ile Selim ileri de adlar ilk akla gelenlerdir. Beir
G, vd., Yazn Terimleri Szl, Dil Dernei, Ankara, 1998, s. 26.
16. Alnt, Douglas Cooper, The Cubist Epoch (Londra: Phaidon Press, 1970), s.
33ten.
92

daha sanattan yaplan bir genellemeye dayanarak, ahlkta olduu

kadar bilimdeki byk atlmlarn, tam da yeni betimleme ve de
erlendirme yntemleri icat etme srecinde betimlenecek veya de
erlendirilecek yeni bir ey rettiine inanr. Galileo ve New
tonun formlletirip sayya dkmesinden nce hareket yasalarnn
var olup olmad eklindeki olaan soruya Nietzschenin verecei
yant, bu yasalarn -tpk maddi nesnelerin tm yzeylerinin, Picassonun bize nasl yaplabileceini ilk kez gstermesinden nce
de, orada resmedilmeyi beklemelerinde olduu gibi- mevcut ol
duklar olurdu kukusuz.
yinin ve Ktnn tesinde, geleneksel felsefi dncelere ilikin bir tartmayla balar. Nietzsche, bu dncelerin ounun,
tpk hakikatin mutlak deeri ve nesnel bilginin olanakl oluu gibi,
ok kolay ve pek dnlmeden doru kabul edildiini yazar. Bu
grleri genellikle, olsa olsa stnkr bir tarzda sorgular; bazen
ksaca, kendi yeni yantlarna dair ipular verir. alma bylece,
bir karakter tipinin, zgr tinin veya bu yantlar kabul eden ve
ya en azndan bizzat.geleneksel sorularn sorgulanmas gerektiini
bilen yeni felsefecinin taslan izmeye koyulur yava yava.
Ayrca, bu srete, aynen tasvir ettii karakter iin sz konusu ol
duu gibi, geleneksel felsefenin kar karya kald sorunlarn
farknda olan; ama ayn zamanda, daha sonra greceimiz zere,
bu farkndalin sonradan retecei problemlerin de farknda olan
kendi yazarnn neye benzediini de ortaya koyar.
Bazen Nietzsche, sanki kendi betimledii zgr tinlerin, dnya
nn geri kalan asndan o kadar gerekli olan yanlsamalardan ta
mamen bamszmasna yazar. Nietzschenin yeni felsefecileri,
yapmay umabilecekleri her eyin, sadece kendi yararlarna,
srekli olarak yeni yorumlar retmek olduuna inanr gibidirler.
Sarah Kofmana gre, Nietzschenin yeni felsefecileri hakikati is
teyecek denli, yani varln hakikati diye bir eyin olmadn, ha
yatn gizeminin bilincinde olmay ve buna bal olarak da, olas
yorumlarn sonsuz oulluunu nerecek denli gldr.17 Ni
etzsche bazen, yanlsamadan tmyle zgrlemenin gerekten de
olanakl olduunu neriyor gibidir:
17. Sarah Kofman, Nietzsche et la mtaphore (Paris: Payot, 1972), s. 163-164.
Bu blmde bu almaya yaplan tm dier gndermeler, metinde parantez iinde belirtilecek.
93

Kii serpilip gelimek iin ne de ok ihtiya duyar bir inanca, ne de

katdr bu inan ve kii buna skca yaptndan nasl da istemez
sarslmay, kiinin gcnn (ya da daha ak bir dille kiinin
gszlnn demeli) seviyesinin ltdr bu ... te yandan, kii
ylesine bir zbelirlenim hazz ve gc, ylesine bir istem zgrl
hayal edebilirdi ki, bu durumda tin, tzsel olmayan ipler ve olanaklar
zerinde dengede durma ve hatta uurumlarn kenarnda dans etme ko
nusunda ustalaarak kesinlie duyulan tm inanlara ve her kesinlik is
teine veda ederdi. Bylesi bir tin en tipik zgr tin olurdu. ((75, 347;
cf. A, 54; GM, III, 24).
Ama bu pasaja ilikin dikkatli bir okuma, sz konusu gllk ve
zayflk zincirinin hibir kesin u noktas olmadn gsterir: En
gller iin bile, tzsel olmasa da baz ipler vardr; stelik,
danslar uurumlarn zerinde deil, kenarnda gerekleir. z
grln kurallar ve ilkelerin terk edilmesine dayanmadn, ak
sine kural ve ilkelerin uygun biimde iselletirilmesine da
yandn zaten grmtk (BG E, 188, 213). zgr istem ile zgrolmayan istem, yani srasyla mkemmel zerklik ve topyekn belirlenmilik olarak kavranan istem, Nietzscheye gre mitolojinin
mahlukatlardr; gerek hayatta yalnzca giilii istemler ve zay//is
temler sz konusudur {BGE, 21). te ayn nedenle, toptan ba
mszlk ve mutlak itaat ayn lde imknszdr: Nietzschenin,
bir formln yorumlanmasnda bile bireyin yine de yaratc ol
duunu, yalnzca inan ve uzlam tarafndan ynlendi
rildiimizde bile bunlarn bize dayatt buyruklar kendi bamza
yorumlamak zorunda olduumuzu yazdn, zaten biliyoruz.
Nietzschenin hem yalann bir hayat koulu olduu gr hem
de ebedi ocuk metaforu, bizzat kendisinin yanlsama ve tahrifin
muhtemelen binlerce yldr kknn kaznm olmasn kabul et
mediini iaret ediyor. zgr tinlerin yapt gibi, yanlsama ge
reksiniminin fark edilmesi, her eyin yanl olduunun ve kiinin
kendi yararna yapabilecei tek eyin daha da ok salt yanlsama
ve yorum retmek olduunun farkna varlmas deildir. Yanlsa
malarn ina edilmesi, kabul edilmesi ve terk edilmesi zordur. Ya
nlsamann zorunlu olduunun fark edilmesi, tm samimiyetimizle
kabul ettiimiz ve onlar olmakszn hayatmzn olanakl bile olamayaca grler ve deerlerin, kimi basitletirmelere, ha94

lihazrda zel olarak konumlandramadmz ihtiyalara ve ar

zulara dayandnn fark edilmesi demektir. Hatta ayn zamanda,
bu basitletirmelerin biz ve bizim gibiler iin zorunlu olsa bile, ille
de herkes iin zorunlu olmadnn kavranmas anlamna da gelir.
Bizim kendi hayat tarzmzn dnyann basitletirilmesine, hayat
tarzmzn baz zelliklerinin veya baz alternatif hayat tarzlarnn
gz ard edilmesine dayand zel noktalarn farkna varlabilmesi
iin, baka bir yorum, baka bir yanlsama gelitirmeye oktan
balanm olmas gerekmektedir, nk ancak bylesi bir yeni
ereve nda, eskisi olduu haliyle tikel bir basitletirme olarak
grlebilir; ve bu da, kiinin grlerinin, deerlerinin, hayat tar
znn ve dar anlamda da kendisinin deitirilmesine oktan
balanm olunmas anlamna gelir. Bylesi bir yeni yorumun ken
disi, yani yalnn oyunca, tam da ayn durumu retecek daha
ok alternatif gelitirilmedike ak klnamayacak varsaymlar ve
basitletirmeler ierecektir. Nietzschenin zgr tinleri daima yeni
yorumlar arayndadr am a sadece kendi karlar iin deil; ille
de herkes iin olmasa da (ki Nietzsche mutlaka olmas ge
rekmediini sylerdi) daima kendileri iin en iyi olan hayat tarzn
aramaktadrlar. zgr tinler kavranamaz olana saknmadan uzatlan parmaklaryla, hazmedilmesi en g olan iin sahip ol
duklar dileri ve mideleriyle sapknla merakl, ii zalimlie var
dracak denli aratrmacdrlar ... sabahtan akama dein
dzenleyen ve toplayan, zenginliklerimiz ve tka basa dolu
ekmecelerimize ramen cimri, renme ve unutmada idareli,
emalar gelitirmede yaratc, bazen kategori tablolarmzdan
vnen, bazen ukalalk taslayan, bazen gnn en aydnlk saatinde
dahi alan gece kularna benzeyen kimselerdir (BGE, 44; cf.
GS, 351). Yalnzca yanlsamalar katmerlemekten zevk aldklar iin yeni yorumlar retenler asndan hayati olduuna inandm ironik mesafe, Nietzschenin zgr tinler tasvirinde hi yer almaz.
Onlarn yorumlarnn, tam da hayatlarnn ynlendirildii, hatta oluturulduu deer tablolarndan aa kalr yan yoktur.
Nietzsche dnyay genellikle, eitli pratiklerimiz ve hayat tarz
larmzn yorumlardan ibaret olduu bir metin olarak kavrar
(rnein bkz. BGE, 22, 230). Nietzschenin metaforu, hakikati
hepten ortadan kaldrmak iin kullanlmaktadr; nk hibir metin
95

yorumdan bamsz olarak anlaml grnmediinden, yle

grnyor ki, hibir yorum da, nceden var olan bir anlam
kefedemez; bilakis, her yorum aslnda kendi metnine atfettii an
lam yaratmaktadr. Bu nedenle, bir metnin hatasz olmas veya
doru yanstlmas gibi bir durum sz konusu deildir, nk or
tada zaten bir yorum olmakszn, bu yorumun aslna sadk ka
labilecei, doru yanstabilecei hibir ey yoktur. Ayrca, bir yo
rum ortaya atldnda, bu yorumun doru olma olasln
tartmak, sadece sz konusu metne ilikin kendi anlamn ya
ratacak yeni bir yorumun retilmesi olur. Bu nedenle yorum yal
nzca baka bir yoruma yol aabilir; bylecebizi balangtaki met
ne ilikin yorumun sonuna yaklatrmak yerine, yorumlanmas
gereken daha fazla metin yaratr. Bu metinler dizisine eklenerek
her yorum, kendinden sonra gelecek olanlarn bulamak zorunda
kalaca konuyu deitirir. Dolaysyla, bu dizilerin iinde, birbirleriyle badamyor olmalar gereine ramen aralarnda bir se
im yapmann imknsz olaca ve bu nedenle ayn lde kabul edilebilir olacak yorumlar bulunmas zorunludur. Tam da bu
anlamda, gerek dnyann dntrlebilecei ve artk byk bir
olaslkla tahayyl edemeyeceimiz ekillerde, tmyle badamasalar da bizim imdiye dek gelitirmi olduumuz en iyileri ka
dar geerli ve hakl olacak ekillerde ele alnabilecei iddia edilebilir. Metinsel yorumlar gibi, dnyayla olan tm etkileim tarz
larmz da, zaten belirlenmemi olan bir nesneyi daha da ok ynl
ve karmak klan ilavelerdir.
Her metin asndan henz gelitirilmemi ama prensipte re
tilebilecek birok yorum bulunduunu yadsmamamz gerekir. Bu
yorumlarn ouna u an ulaamayz, ama ancak kestirilemeyen ge
limelerin hepsi gerekletikten sonra ulaacazdr. Ama. bu tek
bana, metinlerin belirlenmemi olduunu ve birbiriyle elien ama eit lde meru birok tarzda yorumlanabileceklerini
dnmek iin yeterli bir neden deildir. Bundan dolay, bir metin
asndan upuygun bir yorum nosyonunun ta kendisinin gayri
meru olduunun dnlmesi iin de geerli bir neden deildir.
Belirli bir metnin, birbirleriyle eliiyor olsa da her zaman iki ya da
daha fazla ayn lde doru okumas olabilecei ve dolaysyla,
hakikat veya doruluun yorumun nemli bir zellii olmad id
96

dias, ancak metnin iki veya daha fazla eksiksiz yorumunun kar
latrlmasyla kantlanabilir. Eer iki ksmi yorum birbiriyle
eliiyorsa, aralarndaki elikiyi zme kavuturan baka bir okuma kapsamnda btnleebilirler pekl. Ama prensipte bir m et
nin eksiksiz bir yorumunu retmek, herhangi bir eye ilikin ek
siksiz bir gr veya teori gelitirmek kadar imknszdr. Bu
nedenle, her metnin kendisine ilikin yorumlar kadar fazla sayda
anlam barndrd iddias byk bir olaslkla ispatlanamaz;
nk, bir metnin eksiksiz yoruriunu neyin oluturduunu bil
meksizin, ne zaman bu metne ilikin iki veya daha fazla okumayla
kar karya kaldmz da bilemeyiz. Ayrca, henz retmeye
muktedir olmadmz yeni
yorumlar,
ancak
gerekten
retebildiimiz baka yorumlarn retimi araclyla ortaya
karlar. Ne var ki, yeni yorumlar aramann nedeni her zaman iip,
basite ve sadece bunlarn yeni olmalar gereinden deil,
imdiye dek retmi olduumuz okumalardan (veya bu okumalarn
bazlarndan) daha iyi olacak olularndan kaynaklanr.18'
Prensipte daima bir alternatif bulmak mmkii olduundan, bir
okumann yalnzca veya salt bir yorum olduu sav ortaya atlr bazen. Ama bu kar k, ancak gerekten daha iyi bir al
ternatif bulunmas durumunda ciddiye alnabilir ve ou durumda
bu pek de kolay bir i deildir. Yeni alternatif, bir kriterler
kmesine gre, en azndan kar kt gr denli tatmin edici ol
maldr. Eer yeni okuma, nceki okumann salt bir yorum ol
duunu gsterirse, baka bir daha iyi yorum retilene dein salt
yorum olarak tanmlanamaz. Szgelimi, M. H. Abramsn Natural
Supernaturalism'mm (Doal Doastclk) ilk bakta grnen
yzeysel deerine taklp kalnamayaca, farkl iirler, farkl
airler ve akmn farkl olaylar vurgulanarak farkl bir romantizm
tarihinin yazlmas her zaman mmkn olduu iin, bu almann
yalnzca bir yorumdan ibaret olduu iddia edilmektedir. Tarihsel
konular sz konusu olduunda muhtemelen taraf tutamam, ama ba
18. Writer, Text, Work, Author" (Yazar, Metin, Yapt, Yaratc) balkl yazmda
olduu kadar The Postulated Author" (Koyutlanm Yaratc) balkl de
nememde de bu iddiaya ilikin kantlar ne sryorum; her iki denemenin de
getii yapt, Anthony J. Cascardi, der., Literature and the Question of Phi
losophy (Felsefe Sorunu ve Edebiyat) (Baltimore: The Johns Hopkins University
Press, 1987).
F 7 N /E d e b iy a t O la r a k H a y a t

97

na yle geliyor ki, Wayne Boothun bu genel ithama verdii yant

nemli ve yerinde:
yle k i ... A bram sn iledii konunun baka meru tarihlerine sahipo-

labilmemiz olas grnyor ... A m a ne var ki, onun tem el tezlerinden

herhangi birini rtecek bir tarihin yazlp yanlam ayaca, nerme
niteliinde bir savla deil, bir tarih yazmaya zg savla saptanacaktr
ancak: Tarih yazlabilir mi ve bir kez yazldnda okunabilir mi? ...
Eer bilisi kp da, Wordsworth ve romantizmin kirli amarlarn aa karan bir tarih yazabilirse, balantlarm kuracak ve deerlerini
Abramsnkinin stesinden gelebildii kadar adamakll ve ok az
slupsal zorlamayla yerletirebilecei bir tarih yazabilirse, bu du
rumda grn dikkate alm amz gerekir kukusuz. D eneyin ba
kalm.19

Dnyann kendi iinde belirli bir yapya sahip olduu grnden

kanabilmek iin, Nietzschenin ada okuyucularnn ou, Nietzschenin ara sra, dnyann tpk her metin gibi arkasnda hibir
anlam barndrmad ama saysz anlamlar ierdii sonucuna ilikin iddialarn yinelemektedir (lVP, 481). Ama sanrm Ni
etzsche bu ontolojik oulculuun, kendi perspektivizmine destek
salayabileceini dnmekle hata etmiti. Bir nesne, yalnzca tek
bir zellik barndrmak yerine birok zellik barndrdndan tr
belirlenmemi deildir; nk bu zelliklerin bizzat her biri belirli
olduundan bu iddia, sz konusu nesnenin belirli bir zellie sahip
olduu fikrinin bir alternatifi deil, tikel bir kertesidir olsa olsa. N i
etzschenin perspektivizmi tam da bu sonuncu fikri yadsmaktadr;
ama bu yadsma, Nietzschenin kendisinin de ara sra dnd
gibi, dnyann sonsuz sayda yorum ieriyor olabilmesinden
tr sonsuz olduu grne denk dmez (GS, 374). Yad
snmas gereken ey daha ziyade, herhangi bir eyin eksiksiz bir te
orisinin veya yorumunun olduu ynndeki daha temel iddia, yani
btn olgular aklayan grtr; ilk bata btn olgular nos
yonunun anlalr olduu iddiasn yadsmamz gerekir. Tar
tmakta olduum oulcu gr, bu nosyonun anlalr olduunu
19. Wayne Booth, Critical Understanding: The Powers and Limits o f Pluralism
(Eletirel Anlay: oulculuun Gleri ve Snrlar) (Chicago: University of Chi
cago Press, 1979), s. 168-169.

varsaymakta ve dnyaya ilikin birok (eksiksiz) yorum olduunu

ne srmektedir. Ama bu, dnyann bir zellie sahip olduunu
yadsmak anlamna gelmez. Zaten perspektivizm bu yadsmay
kabul etmemektedir. Bu daha ok, dnyann tek bir zellie sahip
olduunun yadsnmas anlamna gelmektedir ki, bu da grecilie
denk der. Perspektivizm, kusursuz biimde sonlu ve kesif bir
dnya gerektirir yalnzca: inde oktan kendi nihai konumunu
bulmu grnen eyin bile yeniden yorumlanmas ve yeniden de
erlendirilmesi her zaman iin olanakl olmaldr.
Nietzsche, bu tr bir yeniden dzenlemenin srekli olanakl oluundan dolay ve yan sra, her dnya grnn tikel bir hayat
biimini mmkn klp desteklediine ve bu nedenle zel karlar
ve deerleri nvarsaydna ve sergilediine inanmasndan tr
grlerimizi, pratiklerimizi ve hayat tarzlarmz yorum olarak
adlandrr. Bunlarn asla birbirlerinden ayr durmadklarna veya
birbirlerine kaytsz olmadklar gereine, geleneksel anlamda
nesnel olmadklar gereine dikkati ekebilmek iin, bunlar yo
rum olarak adlandrr. Eer dnyaya ilikin farkl yorumlar bu
lunuyorsa bu, dnyann saptanamaz sayda ok zellie sahip ol
masndan tr deil, hibiri de ayn grler ve deerlerle
yaayamayan ok eitli insan olmasndan tr byledir. Ni
etzsche bilimin bir yorum olduunu yazdnda, tikel hibir te
orinin asla doru olamayacan iddia ediyormu gibi gelmiyor ba
na. Nietzsche, bilimin nihai bir dnya tasviri sunmad gibi kendi
iinde olduu haliyle bir dnya tasviri de sunmadn ne srer.
Bu nedenle bilim, karsnda baka her eyin ikincil ve alt ko
numda olduu bir pratik deildir. Nietzschenin kar kt bizzat
bilim deildir (rnein bkz. Yaasn Fizik! GS, 335); o daha ok,
dnyann bir baka ksmndan daha fazla gerek olmayan bir
ksmna ilikin deitirilebilir bir tasvir sunmas anlamnda bilimin
kendisinin bir yorum olduunu kabul etmeyi reddeden bir yoruma
kar kmaktadr. Sorun ise, bilimin yntemlerinin dier yo
rumlama yntemlerinden daha iyi olduunun varsaylmas ve nes
nelerinin de baka her eyden daha gerek veya nihai olduunun
dnlmesidir. Nietzsche bilimin yntemlerine veya bizzat nes
nelere deil, yalnzca bilimin yntemlerinin ve nesnelerinin bu
ekilde imtiyazl klnmasna saldrr. Yalnzca bilimin hakikat ve
99

doruluk konusunda tekelci bir iddias olabilecei grn yad

syan u pasajda bu aka grlmektedir: Savunulabilir tek dnya
yorumunun, sizin hakl karldnz bir yorum olmas gerekir;
nk kii ancak sizin kastettiiniz anlamda almay ve bilimsel
olarak aratrma yapmay srdrebilir (gerekten de, mekanik olarak bir ey ifade ediyor musunuz?) -saym a, hesaplama, tartma,
grme ve dokunma dnda baka hibir eye izin vermeyen bir yo
rumdur b u - bunun ruhsal bir hastalk, bir budalalk olmadn var
sayarak, bir olgunlamamlk, bir toyluk olduunu syleyelim
(GS, 373). Bu, iyinin ve Ktnn tesinde'nin zgr tinleri ve yeni
felsefecilerinin farkna vard eydir, ayrca dogmatist ol
mamalarnn nedenini de oluturur. Bu ayn zamanda tam da, Ody
sseustan ziyade ima yollu Don K iotu verek Her kim en azndan bir para dnsel zgrle ulamsa, kendini yeryznn
zerinde amaszca dolanan bir gezgin olmaktan baka trl hissedemez -am a nihai bir hedefe ynelmi bir yolcu deil kesinlikle;
nk byle bir ey yoktur (H H, I, 638).
Nietzschenin bir baka okuyucu grubu da, yorum dnda
hibir olgu bulunmad grnn zgndergesel bir paradoks
retiyor grnmesi durumundan rahatszlk duymaktadr. Diyelim
ki, Nietzschenin perspektivizmini her grn bir yorum olduu
tezi (P) eklinde tanmlyoruz. yle grnyor ki, eer (P)
doruysa ve eer her gr gerekten de bir yorumsa bu bizzat (P)
iin de geerlidir. Bu durumda keza (P) de bir yorum olacaktr.
Ama eer yleyse, her grn bir yorum olmas gerekmez ve (P)
de kendisini rtyor grnmektedir.
Bu argmann, gerekten de ciddi mantksal ve semantik so
runlar yaratan yalanc paradoksunun bir deikesi olduu
dnlebilir; ama bu varsaym yanltr. Eer (P) bir yorumsa,
gerekten de yanl olabilir. Ama her grn bir yorum olduu te
zinin (P) yanl olabilme olaslndan kan sonu, zaten belirtmi
olduum sonutur; yani, ille de her grn bir yorum olmas ge
rekmez. Ama (P) de zaten, her grn kanlmaz olarak bir yo
rum olduunu iddia etmemektedir; bu nedenle, (imdiye dek yap
tm gibi) baz grlerin yorum olmayabileceinin olanakll
gsterilerek rtlemez. (P)nin yanl olduunu gstermek iin,
baz grlerin gerekten de yorum olmadn gstermemiz ge
10

rekir. Ama bu, (P)nin yanl olabileceinin deil (gene, buraya ka

dar gsterilmekte olduu gibi), gerekten yanl olduunun
gsterilmesini gerektirir.
Yine de, argmanmz, bir yorum olarak (P)nin yanl olabileceini ve dolaysyla gerekten yanl olduunu var
saydmz takdirde (P)nin gerekten yanl olduunu gsterebilir.
Bu son karm ise, (P)yi gerekten rtecektir; nk her
grn bir yorum olduu tezi eer gerekten yanlsa* bu du
rumda, sahiden de baz grler gerekten yorum deildir. Ama
(P)nin gerekten yanl olduu karm, (P)nin kendisinin bir yo
rum olduu gereinden kaynaklanmaz. Bu sonuca, geersiz bir
karm araclyla, yukarda olduu gibi, (P)nin bir yorum ol
duu ve bu nedenle muhtemelen yanl olduu gereinin (P)nin
gerekten yanl olduu gereiyle denkletirilmesi araclyla ulalr yalnzca.
Bu denklem tuhaf ve aydnlatc bir ekilde, benim salt yo
rum nosyonu incelememde tarttm hatann aynsn yi
nelemektedir tam da. Bu hata, belirli bir grn her zaman iin al
ternatifleri olabileceinden tr bu grn salt bir yorum
olduunun dnlmesine dayanr. Ama bir grn alternatifleri
olma olaslndan karlabilecek tek sonu, bu grn bir yorum
olduudur yalnzca. Bunun salt bir yorum olduunu sylemekse,
hakszca yeni bir adm atp, bu grn doru olma iddiasnn iini
boaltan (farknda olduumuz) alternatiflerin gerekten bu
lunduunu iddia etmektir.
Bu her iki yaklam da, ayn yanl yorum anlayna dayanr:
Her ikisi de, bir gr yorum olarak addetmenin bu grn yan
l olduunu kabul etmek olduunu nvarsayar. Her ikisi de, yo
rumun ancak ikinci en iyi anlama tarz olduunu varsayar ve bu
nedenle, hi deilse prensipte yorumdan daha iyi, daha gvenilir
veya daha doru bir anlay tarz olabileceini yadsyan perspektivizmi yanl anlamlardr. Btn grlerin birer yorum ol
duu gr yanl olabilir; hangi gr iin geerli deildir ki bu?
Ama tek bana, perspektivizme bir kar k tekil etmez. Yanl
olabileceini (yani, bu iddiann tm demeye alt eyi)
sylemek, yanl olduunu sylemek deildir; bu bir kez daha ayn
hataya dmek olur. Belki de tm grler yorum deildir. Ama
101

ancak gerekten de yorum olmayan bir gr retildiinde bunun

doru olduunu bileceizdir. Perspektivizmin kendi kendini
rtt, genellikle sandmz kadar kolay bir ekilde gs
terilemez.
Gsterilebilecek eyse, perspektivizmin kendi konumunun yo
rum olduunu itiraf ederken bunun kabul edilmesini gerektir
mediidir. Perspektivizm, hi kimsenin perspektivizme inanmak
zorunda olmadn kabul etmektedir. Perspektivizmin, Nietzscheye gre tam da bu iddiay ne sren dogmatizmden ay
rld nokta ite budur. Perspektivizm, baz insanlarn perspektivizmi kabul etmeyi daima reddedebileceini teslim eder. Ama
bu gerek tek bana, ne perspektivizmi yanl ne de o insanlar
hakl klar. Sadece hakikat ve yalan sorunlarnn, u na kadar
nerdiim soyut deerlendirmeler araclyla deil, ancak zel du
rumlarla balantl olarak yantlanabilecei ni gsterir.
Perspektivizme ynelik hem pozitif hem de negatif yak
lamlarla ilgili genel sorun imdiye dek, olanakllk barndran
gerek yalanla, yorumu salt yorumla denkletirmede fazla aceleci
davranm olmalardr. Ama bir grn salt yorum olduu iddias,
kukusuz bu balamda kendisi de salt bir yorum olmayan baka bir
yorum kapsamnda ne srlebilir yalnzca. Nietzsclenin pers
pektivizmi, herkesi balayc hibir dnya gr olmadn iddia
eder. Nietzsche her grn hayata dnk belirli zel deerlere ve
tutumlara dayandna ve bunlar sergilediine, bunun, yalnzca bu
deerleri kendinin klmak isteyen kiiler tarafndan kabul edileceine inanr. (P)ye ilikin ciddi bir alternatifin bile, yani en azndan tek bir grn, belki de tam da sz konusu bu grn bir
yorum olmad sonucuna ilikin bir grn, kendi zel de
erlerine bal olduu ve bunlar destekledii gsterilirse hakl ol
duu ispatlanabilir yine de. Nietzschenin Hristiyanlkla ve tm
dogmatik grlerle balantl olarak gstermeye alt ey de
tam anlamyla budur: Bu dogmatik grler belirli arzular ve de
erlerle harekete geirilip ynlendirilmekte olsalar bile, daim a bu
gerei gizlemeye alrlar. Keza bu da, tarafsz grnlerinin ve
herkes iin balayc olma iddialarnn arkasnda tm bu
grlerin, tarafllklarn kabul etmeksizin kendi zel karlarn
destekleme giriimleri olduunu aa vurma abas olan soy-.
102

ktnn konusudur: Peki ama felsefecilerde gerici olan ey ne?

- En yce iyiye (rnein, Platon iin diyalektik) ulamak iin ge
rekli yegne niteliklerin kendilerininki olduunu retmeleri deil
mi? Her tr insan mertebeler halinde dzene sokup kendilerininkini en yksek tip kabul etmeleri deil mi? (WP, 446).
yleyse, Nietzschenin perspektivizmi insanlarn ve grlerin
tek bir lekte derecelendirilmelerinin reddidir. Perspektivizm srf
kendi kendine uygulanabildii gerekesiyle rtlemez ve tam da
bu gerekelerle rtlmesine ynelik giriimlere kar sa
vunulmas da gerekmez.20 Perspektivizmi rtebilmek iin, ken
disinden nceki balanmlara dayanmayan ve belirli trde bir ki
iyi veya belirli bir hayat biimini n plana karmayan bir gr
gelitirmemiz gerekir -yani, tm zamanlarda ve tm balamlarda
eit lde herkese uygulanan bir gr. Bu pekl mmkn olabilir, ama yalnzca yaplabileceini sylemek bunu yapmakla ay
n ey deildir. Alternatif olarak, Nietzschenin saldrd gr
lerin nvarsaymlarn ayrntl ekilde ortaya karmas gibi, bizim
de Nietzschenin abalarnn bir yanlg olduunu, bu grlerin bu
tr balanmlarda bulunduunu iddia etmekte hatal olduunu ayn
lde ayrntl ekilde gstermemiz gerekir. Bunu yaparken de
kendimizi tam anlamyla Nietzschenin, ahlkn geliimi ko
nusunda Paul R eenin grlerini kabul ettiinde kendisini yapyor
bulduu eyi yapar vaziyette bulabiliriz stelik. Nietzsche, Reenin
fikirlerini rtmek iin deil -yalanlam alarla /rtmelerle/ ne
ilgim olabilir k i!- olumlu bir tin olurken, olas olmayann yerine
20. rnein, Grimm Circularity and Self-Reference in Nietzsche'tie, Ni
etzschenin grnn rtlebileceini ne srer. Grimm, Nietzschenin
grn szde pragmatizmiyle ilikilendirerek u sonuca ular: Bu tr bir
rtmenin .... daha yararl olduu kantland lde, Nietzsche bunu kendi
emas iin de tercih ederdi (s. 300). Perspektlvizmin kendi kendini rt
tn dnen Richard Rorty genel bir perspektivizm tartmasnda,'bu so
rundan kurtulabilmek iin perspektivizmin kapsamn daraltr ve perspektivist te
orilerin yalnzca dnyaya dair birinci dereceden gerek teorilere uygulanacak
biimde kavranmas gerektiini ne srer, yoksa perspektivizmin kendisi gibi bu
tr teorilere dair teorilere deil. Bylelikle, z-gnderge sorunundan kurtulmu
olunur; cf. Rorty, Pragmatism, Relativism, and Irrationalism (Pragmatizm, Grecilik ve rrasyonalizm), iinde Consequences of Pragmatism (Pragmatizmin
Uzanmlar), s. 160-175. Nietzschede z-gnderge sorunlarna ilikin genel bir
tartma, Pierre Klossowskinin Nietzsche et le erde vicieux (Paris: Mercure de
France, 1969) adl almasnda bulunabilir.
103

daha fazla olas olan, bir hatann yerine mmkn olduunca bir
bakasn koymak iin tarttn yazar (GM, nsz, 4). Bu ya
plana kadar, hatta belki de sonrasnda, salt yorum nosyonundan
kurtulan perspektivizm, srf kendi bana ciddi bir gr olarak ayakta kalabilir. Tpk daha ateli hayranlarnn tm iddialarn destekleyemedii gibi, srf bu nedenle daha hain muhaliflerinin ilk
mantksal darbesiyle de kertilemez.
Dolaysyla, Nietzschenin zgr tinleri yanlsamadan bamsz
olmadklar bilgisiyle hakikatin peine dtklerinde, kendi de
erlerinin -zellikle de, bunun ina etmekte veya tanmlamakta ol
duklar tr dnya olduunun farknda olma arzularnn- tezahr edildii bir dnyay ina etmekte veya tanmlamaktadrlar. Tarafsz
olmaktan te, hakikat istemini bundan byle hibir ekilde,
dnyann gerek mahiyetini temelli kefetme abas olarak
grmeyeceklerdir.21 Artk hakikat istemini, yerinde bir ekilde
mulak tarzda, kendi niteliini tesis etme abas olarak grrler.
Hakikat istemi bundan byle ok farkl grnr: Benimki gibi bir
merak sonuta tm kepazeliklerin en kabul edilebilir olan olmay
srdryor -kusura bakmazsanz yle demek istiyorum: Hakikat
aknn mkfatlan cennette, hatta yeryznde (BGE, 45). Ha
kikat istemi, kiinin en iyi itkilerinin ve en gl ihtiyalarnn
davurumunu bulduu ve belki de en azndan bir kereliine tatmin
edilebildii bir dnya kurma abasna dnr. Baka bir deyile,
g istemine dnr: Sizi itekleyen, hrsla doldurup yanp tu
tumanza yol aan eye hakikat istem i mi diyorsunuz, ey bilge
kiiler? Tm varlklarn dnlebilirlii istemi mi; buna sizin is
teminiz diyorum. Varln tmn dnlebilir k lm a k is
tiyorsunuz, nk iinize iyice kk salm bir pheyle bunun za
ten dnlebilir olduundan kuku duyuyorsunuz ... Sizin
isteminiz bu, siz en bilge olanlarn: Bir g istemi ancak (Z, II,
12). Ama g istemi, temelde kaotik veya yaplanmam bir
dnyaya keyfi bir ekilde dzen dayatlmas deildir. Kaos nos
yonu bile tikel bir yorumla balantldr: Hakikat isteminin size ifade etmesi gereken ey de budur: Her ey insanlar tarafndan
dnlebilene, insanlar tarafndan grlebilene ve insanlar ta
21. Bkz. Martin Heidegger, Nietzsche, ev. David Farrell Krell (New York: Har
per and Row, 1979), I, 74.
104

rafndan hissedilebilene dnsn diye .. Ve dnya dediiniz eyi

yalnzca siz kendiniz yaratmalsnz: Sizin imgeniz, sizin aklnz,
sizin isteminiz, sizin sevginiz ancak byle gerek klnabilir. Evet
gerekten, kendi mutluluunuz adna siz bilgi tutkunlar ... Kavranamaz olana da, akld olana da doamazdnz daha (Z, II, 2).
Aratrmamz balamnda, g istemi olarak kavranan hakikat
istemine isel bir bak asndan olduu kadar dsal bir bak asndan da bakabiliriz. Tikel bir pratiin iinden hareketle ba
klrsa, kii bu pratikle, hakikatle ve dnyayla, tpk bir ocuun oyuncayia ilikili olmas gibi ilikilidir. Bu tr pratiklere, genelde
yanlsamalarn bunlar iinde kanlmaz olarak mevcut olduunu
biliyor olmamza ramen, bu pratiklerin birer yanlsama olduuna
ilikin zel bir farkmdalkla girmeyiz. Ressamlar, her ne kadar olas birok slup arasndan yalnzca birini uyguladklarnn ge
nellikle farknda olsalar da, setikleri nesnenin saysz pek ok
zelliini darda brakarak i yaptklarn hatrlatan bir bilgiyle
almazlar; kukusuz sluplar da isteyerek deitiremezler. Bu
tr dnceler, belli bir balam iinde ie yararm gibi
grnmyor; bir ressam sadece konular doru kavramaya alr.
Nietzsche daha mstakil bir tutumun bile yalpalayabileceini ne
srer: nsanlarn da hayvanlar kadar, ne denli cehalet iinde ya
adklarn anlamanz yetmez; ayn zamanda bilgisizlik istemine
sahip olmak ve ele geirmek zorundasnz. Bu tr bir bilgisizlik ol
makszn hayatn kendisinin imknsz olacan, bunun tek bana
canlnn kendini korumas ve geliip bymesinin koulu olduunu
da kavramanz gerekiyor: Byk, salam bir bilgisizlik halesi ku
atmak sizi ncelikle {WP, 609). Dolaysyla, bilgisizlik istemi bir
eyleri bilmeme eilimi veya arzusu deildir sadece. Ayn za
manda, kendi kendine saldrp, kiinin bir eyi bilmeye balama
srecinde birok eyi bilmede baarsz olduunu bilmeme is
temine dnmelidir. Nietzsche bilgi isteminin yalnzca bu te
melde ilerlik gsterebileceini iddia eder veya hi phesiz ken
disinin ortaya koymay tercih edebilecei gibi, bilgisizlik istemi
yalnzca bu yolla bilgi isteminin kendisine dnecek biimde arndrlabilir: Aldrmama abasnn kendisi de bir bilme abasdr.
Ama ne var ki, bylesi kararsz bir mutlakiyetilik rahatlkla
kararsz olmay brakp, katksz, salt bir mutlakyetilie
105

dnebilir; szgelimi, daha nce grdmz gibi, kkeninin unutulmak zorunda oluu, bir ahlkn geliiminin parasdr <WP,
514). Nietzschenin zgr tinleri herhangi belirli bir urakta,
grlerinin yorum olduu ynndeki genellemi farkmdalklar
dnda, girdikleri pratiklerde her inanca sahip olabilirler: En azmdan o srada bu inanlar olmakszn yaayamayacaklarn bi
lirler. Ama yan sra, bakalarnn da bu inanlarla birlikte ya
ayamayacan bilirler. te bu kavray onlar, mutlakiyetilikleri
tereddtl olmayanlardan ayrr. zgr tinler, hayat tarzlarnn ken
di yaratmlar olduunu ve bunun da zorunlu, hatta olas tek hayat
tarz olmadn bilirler. Bu nedenle, hayat tarzlarn bakalarna
dayatmay istemezler ve yararll bir kez tkendikten sonra da bu
na yapp kalmaya almazlar: Hakikatin bulunduu I
kefedildii/ ve bilgisizlik ile hatann son bulduu gr, mevcut
olan en gl ayartlardan biridir. Diyelim ki buna inanld, o za
man inceleme, aratrma, zen, deney istemi felce urar: Hatta ha
kikat konusunda sulu, yani zan altnda saylabilir (W P, 542).
zgr tinler asl hakikat nosyonuna inanmazlar (cf. WP, 540); do
laysyla, temelli kefedilebileceine de. Bu yzden, iinde bu
lunduklar pratiklere imtiyaz talep etmeyi reddedeceklerdir. Ken
dileri asndan hibir eyin zaman iinde ayn kalmas
gerekmediini ve dnya hakknda da hibir eyin ayn kal
mayacan bildiklerinden, zgr tinler tinin birok lkesinde yuvalarndadrlar ya da en azndan ... konukturlar; kayrma ve
nyargnn, genliin, kkenin, insanlarn ve kitaplarn ili
neklerinin ve hatta avare gezintilerin yaratt yorgunluun bizi
srgn ediyor grnd kf kokulu makbul kelerden tekrar tek
rar kaarlar (BG E, 44).
Tm pratiklerin yorumlayc ve deer ykl olduuna ilikin
genellemi farkndalk, en temel konularda bile dncemizi ve
dolaysyla hayatmz pekl deitirebileceimizi kavramamz
salayabilir. Bakalar eyleri (olaylar), bizimkinden tmyle fark
l bir ekilde en azndan eit lde dorulukla grmeye ulaabilir.
Biz kendimiz de zaman iinde tamamen farkl grler ge
litirebiliriz ve muhtemelen gelitiririz de: Her kim idealine ularsa idealinin eo ipso* tesine de geer {BGE, 73). Bundan, her O derece, o lde, (y.h.n.)

106

hangi bir yorumun bir bakas kadar iyi olduu sonucu kmaz yi
ne de (Hristiyan yorumu reddetmeli ve sunduu anlam sahte
olduu gerekesiyle knamalyz, GS, 357); ama daha iyi yo
rumlar bulmaya almann istenmedii, hatta bunun imknsz ol-,
duu sonucu da kmaz. Her iki karm da bizatihi Nietzschenin
nihilizm dedii eyin rnekleridir ve nihilizmin, eer tek bir
standart herkes iin ve tm dnemler iin iyi deilse, hibir stan
dart hibir zaman hi kimse iin iyi deildir eklindeki temel var
saymn kendilerinde barndrmaktadr. Nietzscheye gre, H
ristiyanlk bylesi bir evrensel standart salyor grnerek bu
Avrupal hastaln semptomlarn bastrrken nedenlerini pe
kitirmektedir. Ama Tanrnn lm (GS, 108, 125, 343) artk
hastal belirgin hale getirmitir: Olaylarn anlamszl: Buna
duyulan inan, nceki yorumlarn yanllna ilikin bir
igrnn, cesaretsizliin ve gszln genellemesinin so
nucudur -gerekli bir inan deildir ksacas (WP, 599).
Nietzschenin zgr tinleri, temel nihilist varsayma balanmakszm, daima yeni ve daha iyi yorumlar -belirli dnemlerde be
lirli nedenlerle belirli insanlar iin daha iyi olan yorutnlarretmeyi isterler ve bazen bunu baarrlar da. Dnya ne tmyle
kendi bilgilerinin snrlar dnda ne de tam olarak kavraylar
kapsamndadr: Bylece, dnya bugn bana kendini sundu: ne in
san sevgisini rktecek denli bir muamma, ne insan akln uyutacak denli bir zm; insanca iyi bir ey gibi grnd dnya
bugn bana, hakknda sylenen bunca kt eye ramen (Z, III,
10). zgr tinler yaratmlarn, kendileri iin ve eer varsa ken
dilerine benzeyenler iin en iyi grler olarak grrler. Kiinin
yorumunu gizleme ve bunu herkesi, her eyi balayan bir gr olarak sunma abalar arasndaki bu tezat, zgr tinleri dogmatistlerden ve metafizikilerden ayran eydiV (BGE, 43; WP,
446). Ama ayn zamanda iki noktann daha farkndadrlar. Bir son
raki blmde greceimiz gibi, ncelikle bizzat en bilindik ol
gularn bile yorum rnleri olduunu bilirler. Bu nedenle, bu tr
yorumlar-nerede farknda olmakszn sorgusuz sualsiz kabul etmi
olduklarn bulmaya alrlar srekli. Bu abalar, nce bu ol
gularn yaltlmas daha sonra da hangi yorumun bunlar rettiinin
saptanmaya allmasna dayanmaz. Aksine, bu en bildik olgular,
107

sorgulamakszn doruluunu kabul ettiimiz ve en az farknda ol

duumuz olgulardr: Bilindik olan alm olduumuzdur: alm
olduumuzsa bilinmesi -yani, bir sorun olarak grlmesi; yani,
tuhaf ve uzak grlmesi, bizim dmzda olarak addedilm esi- en
zor olan eydir (G S, 355). Zorluk pek de, ilk bakta sorgusuz su
alsiz doru kabul ettiimiz eylerin aka farkna varlmasnda ol
duu gibi, yorumun yeniden ina edilmesinden kaynaklanmaz.
Bunu bir kez yapnca, bir yorumun rn olarak grmeye
balamzdr; ve ancak kendi amzdan baka bir yorum te
melinde gerekte byle olduunu grebiliriz. kinci olarak, zgr
tinler yeni grler retirken kanlmaz olarak kendi konumlarn
deitirdiklerini ve bylece baka yorumlar zorunlu kldklarn bi
lirler; bu yorumlar da sonuta baka yeni durumlar yaratacaktr.
Bylece, bu grnr hale geldiinde kendi grlerinin olumsalln kabul edebilirler ve zorunlu hale geldiinde de on
lardan vazgeebilirler. Soylu bir istem, Sarah Kofm anm yazd
gibi, uzun bir zaman zarfnda tek bir perspektifi onaylaya
bilmesine ramen, yine de bu perspektifi deitirebilecek ve
dnyay baka gzlerle grebilecek denli mesafeli olan bir is
temdir (s. 150).
Zerdtn mritlerine syledii eydir bu:Gerekten de, pek
ok ac lm olmal yaamnzda, ey yaratclar. Her geiciliin sa
vunucular ve hakl karclar olursunuz bylece. Yaratcnn ken
disi yeni domu bir ocuk olabilmek iin, douran anne olmay
da, doum sancsna katlanmay da istemeli (Z, II, 2). Sanrm Nietzschenin hep tekerrr eden ocuk ve ocuk-dourma metaforlar, kendisinin betimledii srekli revizyon srecini tek bir amaca ynelik dz bir ilerleme olarak kavramamz engelliyor.
Sonraki blmlerde greceimiz gibi, tek bir soyktksel dizide
yer alanlarn birbirleriyle tek bir zellii paylamalar gerekmez il
le de. Pratiklerimizin hepsinin ayn amaca sahip olmas ge
rekmedii gibi, ayn pratiin amacnn zaman iinde ayn kalmas
da gerekmez.
Bu nedenle, tm etkinliklerimizin ksmi ve perspektifsel ol
duuna ilikin kavray, tartmakta olduum genelletirilmi yol
dnda, zel projelerimize girmez. Nietzschenin yalann bir hayat
koulu olduu yollu grnte ar gr, eninde sonunda, tam
108

da grlerimizin her zaman dnyann basitletirilme ve belirli de

erlere bal olma ekillerine ilikin bilgisizliimize gnderme ya
par; bir sreliine bir pratie girecek olursak bu basitletirmeler ve
deerlerden bihaber kalmak zorunda olabileceimiz gereine dik
kati eker. Yersiz varsaymlara ilikin srekli aratrma bile, kendi
adna baz sorgulanmam varsaymlar temelinde ilerlemek zo
rundadr. Perspektivizm, herhangi bir grn baka bir gr ka
dar iyi olduunu savunan grecilikle sonulanmaz; kiinin kendi
grlerinin baka herhangi biri iin iyi olmas gerektiini ima et
meksizin, yalnzca kendisi iin en iyi grler olduunu savunur.
Ayrca, bu tr yeni emalar gelitirme ve kabul etme istekliliini
retirken, yeni grler ve yeni deerlerin kesinlikle gerekli olaca beklentisini de retir: Nedir sahip olabileceiniz en byk
deneyim? Byk horgr andr. Mutluluunuzun tiksintinizi, hatta
aklnz ve erdeminizi harekete geirdii an (Z, nsz, 3). Yeni
alternatifler ortaya kabilir kendi balarna -yani, bakalarnn ya
ratmlarnn sonucu olarak. Am a en byk baar bunlar kendi ba
na icat etmektir, kiinin eski grlerini kendi isteiyle salt
(szck burada kusursuz biimde isabetli) yorum olarak
grmesidir: Birinin bulmas gerek; bakalarysa -biz bakalar!almal! (WP, 606).
Bu blme yinin ve Ktnn tesinde1nin balangcyla
balamtm, dolaysyla kapan ksmyla bitirmem yerinde olacak
belki de; nk bu alma tam da tartmakta olduum tutumu
kendi hakknda ifade ederek sona eriyor: Yazk, sonuta siz ne
siniz ki, yazlm izilmi dncelerim! Hl ylesine canl, diri
ve kt niyetli, dikenler ve gizli enilerle dolu oluunuz pek de
eski deil -beni haprtp gldryordunuz- peki ya imdi? Ye
niliinizi oktan yitirdiniz ve korkarm bazlarnz hakikat olmaya
hazrsnz bile (BG E, 296). yinin ve Ktnn tesinde, hakikat
isteminin kendisinin sorgulanmas talebiyle balar. Bu istem ta
rafndan harekete geirilip onu amanszca izleyerek ve bu lde
onu tmyle sorgulamaya yetersiz bir halde metin, bilgisizlik is
temi ile bilgi istemini bir btn olarak, g istemi olarak kavrar.
Bunlar zellikle, en byk uraklarn hakikat ve bilgi araynn
sorgulanmasnda bulan ve kendini yeni hakikatler kefetmekten
ok yeni hakikatler yaratyor addeden bir istem olarak kavrar. Ki
109

tabn sonunda, (bu nokta artk aka ortaya koyulmutur) ha

kikatin bu sorgulanmas bizzat, yaratcsn tam olarak yanstyor
grnmektedir. Metnin yaratcs (Nietzsche) kendisini tam olarak
yanstarak, bunun kaytszca kabul edilmesine kar uyarda bu
lunur. Bunu inkr etmez; salt yorum olarak adlandrmaz; nk
byle yapmak iin yeni bir sorgulamaya girimelidir -ve bunun iin
de, kendisinin gsterdii gibi, hepsi de tam anlamyla ayn sorunu
retecek olan yeni bir metin ve yeni bir hakikat retmek zo
rundadr. Nietzsche kendi grlerini doru olarak kabul etmenin
tuhaf aldatclyla, grlerinin son derece kiisel ve kendine
zg mahiyetinin altn izer, ve bylece bunlarn kendi yorumlar
olduu gereini vurgular. Perspektivizmini pek de geleneksel bir
bilgi teorisi olarak deil, tm bilme abalarnn ayn zamanda tikel
insanlarn tikel nedenlerle tikel trde hayatlar srdrme abalar ol
duu eklinde bir gr olarak sunup, bu gr bizzat kendisine
tatbik eder. nvarsaylamayann nvarsaylmas ile sorgulanamayann sorgulanmas arasndaki aralkta, kendi hakikat ve bilgi is
temi sorgulamasnn bile yalnzca bunlar adna srdrlebileceini
gsterir. Yalan bir hayat koulu olarak kabul edilebilir belki, ama
sahiden byle bir koul olmas kouluyla.

110

III

Bir ey etkilerinin toplamdr

ssf

Neydi Btnlk? Kii niin btnl onaylamak zorunda

braklr?
Burada yardmc olm ay kesinkes reddeder herkes ... D escartesn bir kez daha retti; H um euna ve Berkeleyine
bir daha gz att; Kantyla yeniden cebelleti; Hegel ve
Schopenhauer ve Hartmann zerine kafa yordu vakarla;
Yunanllaryla birlikte neeyle srden ayrld -t m ya
paca sadece Btnln ne anlama geldiini ve kii
btnl yadsdnda ne olacan sormakt.
Grne baklrsa yadsyan da olm am t asla. Her F el
sefeci, ister akl banda isterse ldrm olsun, btnl
doal olarak onaylamt.
H enry Adam s, The Education o fH en ryA d a m s
(Henry A dam s Eitimi)

Nietzschenin yaptlarnn hedefi, sanki karlnda kendisine kav

rayacak hibir ey vermeksizin imgelemi kuatan fikirler oluturmakm gibi grnr genellikle. imdiye dek, der Nietzsche, kii genellikle kendi kavramlarna sanki bunlar bir tr
harikalar diyarndan getirilmi mkemmel bir eyizmiesine
gvenmitir; ama sonuta bunlar bizim en zeki olduu.kadar en ap
tal olan en uzak atalarmzdan kalan bir mirastr ... Her eyden
nce gerekli olansa, miras kalan tm kavramlara ynelik mutlak
bir pheciliktir (WP, 409). Nietzschenin savunduu tr
phecilik, ar, titiz ve uzun bir sre uygulandnda bir gn en
zeki atalardan daha sonraki bir aa kalacak mirasn paras olabilecek yeni fikirler, yeni kavramlar retir bazen. Ama Ni111

etzschenin en iyi okuyucularnn, onu iyi, yani tabiri caizse ... ya

va yava, derinlemesine, nne ve arkasna dikkatle bakarak,
ekincelerle, ak kaplar brakarak, duyarl gzler ve parmaklarla
okuyanlarn (D, nsz, 3), Nietzschenin stne basa basa vur
gulayarak benim nermem (BGE, 36): g istemi, diye dile ge
tirdii eyle karlatklarnda ylece kalakalmalar mmkn.
Nietzschenin bu nermeye ilikin ifadelerinden en azndan
bazlarna verilecek yerinde tepkinin ne olacan sylemek zor.
Gerekten de, u aadaki gibi bir pasaj karsnda birinin sonuta
tepki vermesi mi yoksa sessizlie gmlmesi mi gerektiini
sylemek zor:
G toplama istem i, hayatn fenomenlerine, beslenip bymeye,
remeye, kaltma -y a n i, topluma, devlete, grenee, otoriteye
zgdr. Bu istemin kimyada itici neden olduunu varsaymamza izin
yok mu? -hatta kozmik dzende?- Y alnzca enerjinin korunumundan
tr deil, ayn zamanda maksimum tketim ekonomisinden tr
de, tek gereklik her kuvvet merkezinden beslenerek glenm e is
temidir -kendini-korum a deil, tem ellk etm e, hkmetme, glenm e
istemidir. (W P, 689).

Bu en iyi ihtimalle, zalim bireylerin ya da daha kts rklarn ve

hatta trlerin ayn lde zalim ama daha zayf muhaliflerine
srekli olarak boyun edirmesini ngren ve pek de makul ol
mayan, olduka rktc bir davran teorisi gibi grnr. En kt
ihtimalle ise, her eyin, insans ve insans-olmayan, canl ve cansz,
organik ve inorganik her eyin kendi gcn arttrmaya alp, ak
la yatkn her yolla baka her eyi ezmeye kalkarak biteviye bir
mcadeleye girdii, artk pek de rktc grnmeyen ama alabildiine manta aykr grnen iradeci bir evren tasviri gibi tn
lar.1
1. Walter Kaufmanr Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichristte (Prin
ceton, N.J.: Princeton University Press, 1974), 6. btm, g isteminin ampirik
bir genellemeyi temsil ettiini ne srer. Kaufmann'a gre, Nietzsche insan dav
rann gzlemlemi ve insan davrannn bir g arayyla gdlendiini var
saydmzda byk bir blmnn aklanabileceini grmtr. Nietzsche, Kaufmanna gre, daha sonra bu gr tm insan eylemlerine ve ardndan da
hayvan davranna genellemitir. En sonunda da, bir btn olarak evrene uy
gulamtr. Kaufmann bu grn psikolojik deikesinin, en azndan insan dav112

Heidegger, Nietzsche iin varln tm, bir Olutur. Ama

bylesi bir Olu, eylem zellii ve isteme etkinlii barndrr diye
yazmt.2 Aslnda bu, Alman felsefesinde geleneksel olan bir
grtr ve izleri Kant ve Leibnize dek srlebilir.3 Bu grn
Nietzschedeki erken dnemli bir ifadesini, bu gr Herakleitos
ve Schopenhauerla ilikilendirdii Philosophy in the Tragic Age
o f the Greeks (Yunanllarn Trajik anda Felsefe) balkl de
nemesinde bulabiliriz: Zamanda ve uzayda bir arada var olan her
ey sadece ve sadece greli bir varolua sahiptir ... eylerin her bi
ri, kendi gibi baka bir ey araclyla ve onun iin var olmaktadr,
yani, eit lde greli bir ey araclyla ve bu ey iin ... Ger
ekliin doasnn tm tamamen edimlerinde yatar ... zira onun iin baka bir varlk eidi yoktur ([PTG, 5). Nietzsche o srada he
nz bu fikri gelitirmemiti. Her ne kadar, ara dnem yaptlar g,
gllk duygusu ve bu ikisinin genel hayat ekonomisindeki yeri
stne birok pasaj ierse de, g istemi tam anlamyla ancak ge
dnemli yaptlarnda ve zellikle de notlarnda tmyle dnce
sinin merkezine yerleir: Peki dnyantn bana nasl grndn
biliyor musunuz? Bunu kendi aynamda gsterebilir miyim sizlere?
... Bu dnya g istemidir -baka bir ey deil! Ye siz kendiniz de
g istemisiniz ayrca -baka bir ey deil! (WP, 1067).
ranyla balantl olarak, son derece aydnlatc olduu sonucuna ular ama
daha geni, kozmolojik deikesini tmyle reddeder (s. 204-207). Ama Maudemarie Clark, ampirik bir hipotez olarak deerlendirecek olduumuzda psi
kolojik deikenin bile ok ciddi sorunlar ierdiini ortaya koymutur
(Nietzsche's Doctrines of the Will to Power" [Nietzsche'nin G stemi
retileni, Nietzsche-Studien, 12, 1983, 458-468). Clarkm kendi gr, g is
teminin zbilinli bir mit olduudur (s. 461). Wolfgang Mller-Lauter'in Ni
etzsches Lehre vom Willen zur Macht, Nietzsche-Studien, 3 (1974), 1-60, adl
almasnda g istemine ilikin genel bir tartma bulunabilir. Grn en kap
saml ele alnna ise, baz ksmlar ngilizceye evrilmi olan, Heideggedin iki
ciltlik yapt Nietzschede (Pfullingen: Neske, 1961) rastlanabilir.
2. Martin Heidegger, Nietzsche, ev. David Farrell Krell (New York: Harper and
Row, 1979), I, 7.
3. Kant, Metaphysische Anfangsgrunde der Naturwissenschaftnda hareket eden g olarak bir madde grn zaten ifade etmitir ve bu adan Al
manyada etki sahibi olmutur. Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher (New
York: Macmillan, 1975), 8. blm; Danto bu almasnda Kantn sz edilen
metnini tartr ve uygun alntlar sunar. Ama bir kez daha, genelde g olarak
madde ve gereklik teorisinin izleri eninde sonunda Leibnize dek srlebilir; cf.
Monadology, 61-62. blmceler.
F 8 N /E debiyat O larak Huvat

1X 3

Nietzsche eylerin g istemine sahip deil ama g istemi ol

duunu yazarak dilin snrlarn zorlar. Ama bu soruna eilmeden
nce, grn bazen yalnzca canllara tatbik ediliyor grnmesine
ramen (BGE, 13; WP, 254, 681, 688), kapsamnn her zaman
kstlanmadn aka ortaya koymalyz. Nietzsche, fizikte me
kanikilii tartrken, bir kuvvetin kuantumu, rettii ve diren
gsterdii etki tarafndan belirlenir (WP, 634, cf. 552) diye yaz
dnda, eylerin genel bir tanmn verir. Nietzschenin gr,
yeterli nedenselliin tmn tek kelimeyle g istemi olarak be
lirleme hakkn kazanm (BGE, 36) olabileceimiz hipotezinden
baka bir ey deildir.
Buradaki sorun ise bu hipotezin, gerekte duyu ve kavrayn
tesinde psikolojiye balanm olduu haliyle istem nosyonunun
da snrlarn zorlamasdr. Bu, Nietzsche okuyucularnn ou iin
tam da bu noktada ve tam da bu konuda Nietzsche okuyucusu ol
may kesmeleri iin yeterli olmaktadr. Yine de ve ok tipik bir
tarzda, yaygn psikolojik istem nosyonunun meruluunu hepten
yadsr Nietzsche: Psikolojinin istemi imdiye dek ... hi var ol
mamtr (WP, 692); istem diye bir ey yoktur (Tl, VI, 3; A, 14;
WP, 488, 671, 715). Nietzsche psikolojik istem nosyonunun insan
davran iin bile geerli olmadna inanyorsa, o halde g is
teminin sonuta, bylesine elikili bir ekilde yapyor grnd
zere, bilin ve amall tm evrene atfetmedii de ihtimal da
hilindedir pekl.
Peki ama Nietzsche istemin var olduunu niin yadsr? s
teme, diye yazar, bana her eyden nce karmak bir eymi, yal
nzca bir szck olarak birim tekil eden bir eymi gibi geliyor;
ve en azndan duyumu, dnceyi ve buyruk veya kiplii ierir
(BGE, 19), diye ekler. Baka yerlerde, istemenin esasen de
erlendirmeye tabi olan hedefi veya amacn da iin iine katar
(WP, 260). Tm bu unsurlarn ayrlamaz ekilde birbirleriyle
balantl olduunda srar eder: Dnceyi istem eden ko
parmann olanakl olduunu dnmeyelim, zaten bunlar bir
birinden kopardnzda ortada bir istem kalr m ki! (BGE, 19);
kii istemi ieriinden, gittii yerden (ereinden) kararak is
temin zelliini yok etmektedir (WP, 692). Nietzsche, baka edimlerin nedenlerinden, refakatilerinden veya zorunlu ko114

ullarndan mteekkil farkl trde zihinsel edimler bulunduunu

yadsr. Bu edimlerden herhangi birinin pek ok zelliinden koparlabileceini ve dolaysyla, tek tip ve nicel adan birbirleriyle
ayn grnmelerinin salanabileceini kabul etmez. Bu nedenle,
hepsinin de ait olduu ve kendilerini olanakl klan farkl bir yetiye
hi gerek yoktur: steme diye bir ey yok, bir eyi isteme var an
cak: Kii amac -epistem ologlarn yapt gibi- koulun
btnnden ekip karmamaldr. stem e, epistemologlarn an
lad ekliyle dnm e kadar ufak bir gerekliktir ancak: Ka
tksz kurmaca (WP, 668; cf. EGE, 11).
Nietzsche psikolojik olaylara genellikle bu ekilde bakar; ve b
tutum da dncesinin merkezinde bulunmaktadr. Davrann ne
belirgin bir balangc ne de kesin bir sonu olan uzun vadeli, kar
mak olaylardan olutuuna inanr (cf. WP, 672). Bu olaylarn
paralar birbirleriyle temelden balantldr ve nerede bir parann
bitip bir dierinin balad ise, bunlarn paras olduklar olayn
btnnn doas sorunu kadar ikircikli bir konudur. Tm bu olaylar da, srf psikolojik aralarla kefedebileceimizden eni konu
daha karmaktr. Ama kendimizi tanma amacyla ie ynelmeye,
igzleme bu kadar sk bel baladmz iindir ki dav
ranlarmzn, hayatmzn bilincin eriim alannda bulunan
yegne boyutlar olan basit ve ayr ayr ksmlardan ibaret olaylardan olutuuna inanr hale gelmi bulunuyoruz. Dav
ranmzn grnr ksmn gereklii ve z addediyoruz.
Bedensel devinimler ve deiim lere gelince ... kii amalar belirleyen
bir bilin araclyla aklamalar yaplabileceine olan inanc o kadar
uzun zamandan beri terk etti ki. Devinim lerin ezici ounluunun bi
linle hibir ilgisi yok; ne de duyumlarla. Duyumlar ve dnceler,
her an vuku bulan sonsuz sayda olay karsnda son derece nemsiz
ve ender eyler ... Bilincin mtevazlk gsterdii bir evrede bu
lunuyoruz. (WP, 676; cf. Z, I, 4; GS, 354).

Bu olaylarn yalnzca birka ya da daha dorusu, her birinin yal

nzca kk blmleri sonuta bilince ular. Nietzsche bunlarn,
aslnda btnlkl halinde gremeyeceimiz tek bir srekliliin
zerindeki noktalar olduuna inanr. Oysa, biz daha ok, her bi
115

rinin kendisi hesabna bir nesne olduunu, bir dnce, bir arzu, bir
istek, bir inan olduunu varsayarz. Onlar birbirinden ayrrz, b a
zlarn brlerine tabi klarz, bazlarn neden bazlarn da sonu
addederiz. Bu yzden de, her birinin kendine has bir karaktere sa
hip olduunu, ilk etapta farknda olmadmz olaylarla olduu ka
dar dier benzeri olaylarla da karlkl ilikilerden bamsz ol
duklarn dnrz. Nietzsche bunun, tm konulan zellik
lerinden ve birbirlerinden ayrmaya ynelik kar konulamaz eilimimizin zel bir rnei olduunu iddia eder. Bu, Nietzschenin
en temel grlerinden biridir; Nietzschenin bu grn hem bu
blmde hem de sonraki blmlerde tekrar ele alacaz:
Kendimizi koparyoruz, amilleri amelden yani; ve bu rntden her
yerde yararlanyoruz -h e r olay iin bir amil aryoruz. Yapmakta ol
duumuz ey de neyin nesi? Gllk, gerilim , diren hissini, zaten edimin balangc olan kasl bir hissi neden kabul edip yanl anladk ...
Gerekli bir haller dizisi bu haller arasnda nedensel bir iliki olduunu
ima e tm e z ... Kaslar etkilerinden bam sz dnrsem eer, onu olumsuzlam olurum ... Bir ey , etkilerinin toplamdr. (tkP, 551).

Nietzscheye gre, daha uzun bir srecin kk ve nemsiz bir

blmn kendi bana bir olaya, kendi iinde nedensel bir ka
rakter barndran bir olaya yanstarak bu zamana kadar, psi
kolojinin istemi fikrine ulatk. Ama Nietzsche bu tr hibir olay
ve yan sra, bu tr olaylar olanakl klan hibir yeti olmadn
dnr. Olaylarn paralan kendi ilerinde, tam da belirli bak alarndan bakldnda ait olduklar sylenebilecek olaylarn ba
rndrdndan daha fazla bir zellik barndrmazlar. Hem bu par
alar hem de olaylarn kendileri, birbirleriyle ylesine bir karlkl
iliki iinde bulunurlar ki, gerekten de karlkl ilikileri kanalyla
her birinin ne olacan fiilen belirlemektedirler (cf. WS, 11). Daha
sonra greceimiz gibi, bu karlkl balantlar srekli bir deiim
halindedir, srekli bir ak ve daha ncekilerin balanyor
grnd mteakip olaylarin nda yeniden yorumlanma
srecinde bulunurlar daima. Bu olaylarn doas, karakteri ve hatta
saylar asla sabit kalmaz. Bir enin ait olduu anlalan btnden
karlmas veya deitirilmesi, hem btn hem de paray datr:
116

Aklanmas gereken eyi ve aklamay salayabilecek olan eyi

deitirir. Bu trden yorumsal balantlara dayanan tm btnler iin sz konusu olduu gibi, bal bana hibir balant ilineksel
deildir. Nietzschenin, istemi bir kez ieriinden karnca k a
rakterini de ortadan kaldrdmz yazmasnn nedeni budur.
stem diye bir eyin olduunu yadsrken Nietzsche bu fikrin,
bizim sradan isteme ve arzulama nosyonlarmzla olan
balantlarn koparmaya almaktadr. Nietzsche, imdiye dek is
temin edimleri olarak kavradmz olaylar yalnzca sregiden,
srmekte olan bir etkinliin, bu olaylarn srf nedensel olarak de
il, ayn zamanda zleri bakmndan ilikili olduklar bir etkinliin
paralar addederek bizzat bu etkinlii n plana karmay is
temektedir. Heideggerin grd gibi, istemenin bir arzu deil
komplike bir etkinlik olduunu, insan davrannn nedensel olarak
ayrcalkl bir paras deil bizzat bu davrann sonucuna ba
klmakszn geici olarak deerlendirildiini gstermek ister N i
etzsche. Byle yorumlanan isteme, amatan, bir amaca yol aan
edimden ayr bir ama fikrini muhafaza etme yeteneinden ba
mszdr. Dolaysyla, canl ve belki de yalnzca bilinli or
ganizmalarla olan geleneksel balantsndan bamszdr.
Bir etkinlik olarak isteme kendinden kopuk bir amaca sahip de
ildir; sonuta herhangi bir eyi amalad sylenebilirse bu sa
dece kendini devam ettirme olabilir. steme kendini daimi klmaya
eilimli bir etkinliktir ve daha sonra greceimiz gibi, bazen bunu
aka ortaya koyan znenin fiili ykmyla sonulanabilen et
kinliin daimi klnmasna ynelik bu eilim, Nietzschenin
mulak ve genellikle de yanltc g istemi terimiyle ta
nmlamaya alt eydir. Dnya zerinde ok daha fazla etki
retme eilimidir bu; kendisiyle balantl olarak hibir seim so
runu olmayan bir eilimdir. Nietzschenin genellikle drt
('Trieb), canl ve cansz nesneler arasnda yaygn olan ve istemle bu
denli ok ilikilendirilen zgrlk fikrinin doal olarak iine
sdrlamad bir drt olarak adlandrd eyin tezahrdr:
Yaklama drts ve bir eyi gerisin geri pskrtme drts hem
organik hem de inorganik dnyadaki badr. Ayrmn tm bir
nyargdr (WP, 655).
117

Bu, grlerinin birounun merkezinde yer almakla birlikte

Nietzschenin dncesinin deimez biimde karanlkta kalan bir
boyutudur. Amacm genel bir aklama sunmak deil; bu konuda
u soruyu sormak istiyorum yalnzca: Diyelim ki, Nietzsche bal
olduu felsefi gelenein byk bir blmyle birlikte, eylerin ka
rakterinin srekli etkinlie girmek olduuna inanyor; peki bu
gr nasl bir genel dnya tasviri nvarsayar ve bu tasvir de so
nuta gerekliin nihai doasn aa vurmay amalayan baka
bir metafizik teori deil midir?
Kendi ykmna yneltildiinde bile bir etkinlik olmay
srdren ve bu nedenle kendini daimi klan bir etkinlik olan g is
teminde tezahr eden drt, dnyadaki her eyde bulunmaktadr:
norganik ile organik arasndaki balant, kuvvetin her atomu ta
rafndan uygulanan pskrtc kuvvette bulunmak zorundadr
(1VP, 642). Ama g istemi eer byle bir kuvvet ieriyorsa, bu du
rumda, kanlmaz olarak bir eyin zerine uygulanacak direnci de
iermek durumundadr. Bu biteviye etkinlik her eyi ta
nmladndan, dnyadaki her ey, en azndan prensipte, baka her
eyle balantldr: Her atom varln tmn etkiler; kii bu gistem salmasn baka ynden dnrse, baka ynde
dnlm olur. Buna g isteminin kuantumu dememin nedeni
bu: Mekanik dzenin dnda dnlemeyen, ama bizzat bu
dzenin tesinde dnmeksizin dnlemeyen karakteristii ifade eder (WP, 634). yleyse, g istemi Nietzsche iin dnyada
her eyin birbirine bal olduu ve karlkl balantllklarnn da
tam anlamyla karakterlerine zg olduu gereine da
yanmaktadr. Ama bu fikirlerden daha radikal bir sonu aa
kyor gibi: Tm dier dinamik kuantumlarla olan bir gerilim ilikisinde, dinamik kuantumlar dnda hibir ey ayn kalmaz: z
leri tm dier kuantumlarla olan ilikilerinde, kendileriyle ayn olan zerinde yarattklar etkilerde yatar {WP, 635). Bu durumda,
g istemi dnyadaki her eyin karakterini etkileyen, aslnda oluturan ve kendisi de bu tr etkilerin sonucu olan bir etkinliktir.
Bu etkiler, kendilerini her ne etkiliyorsa onun karakterini cisimletirdikleri, tesis ettikleri ve ilettikleri iin de Nietzsche bunlar
genelde g olarak tanmlar. G istemi, fiziksel veya zihinsel
belirli bir etki, nfuz alann elinden geldiince geniletmeye da
118

yal bir etkinliktir. Aslnda tam da bu haliyle, en kabadan en ge

likin olana, salt fiziksel diren ve acmaszca boyun ediriten ras
yonel iknaya kadar eitlilik gstermektedir.
Nietzschenin srekli, dnyadaki her eyin karlkl olarak bir
birine bal olduunu vurgulamas, baka her ey zerindeki et
kilerinin btnnden ayr, daha fazla, tesinde veya ardnda olan
bir nesne kavramn anlad kendinde-eye ynelik saldrsn oluturur. Bir eyin (daha sonra greceimiz gibi, geici olmak
dnda) eitli karlkl ilikilerinden koparlamayacanda srar
eder. Nesneler tamamen baka nesneler tarafndan koullanmak
tadr: Kendilerinde bir bnye barndran eyler -kiinin ta
mamen bir tarafa frlatmas gereken dogmatik bir gr bu (WP,
559). Bu ekilde kavrandnda g istemi genel bir metafizik veya
kozmolojik teori deildir. Aksine, dnya ve onu oluturan eylerin
karakterine ilikin hibir genel teorinin niin asla sunulamayacana bir aklama getirmektedir.
Kendinde-eyden sz etmek, tm br eylerden bamszca
var olduu dnlebilen ve bu lde de koulsuz olan bir eyden
sz edilmesi anlamna gelir. Ama bu da, bu eyin kavranmasn
salayan zelliklerinin en azndan bazlarnn, baka herhangi bir
eyin varoluundan tmyle bamsz ekilde kendisine uy
gulandn ya da sonuta hibir zellie sahip olmakszn var olacak ekilde kavranabildiini ima etmektedir. Nietzsche bu al
ternatiflerin ikisini de reddeder; zaten kendinde-ey nosyonunun
kabul edilemez olduunu iddia etmesinin nedeni de budur.
Yapmamz gerektii gibi, birtakm nitelikler tamayan bir ey
fikrinin tutarsz olduunu varsayacak olursak, elimizde yalnzca bi
rinci olaslk kalr. Ama Nietzsche, eylerin kendilerine ait
zelliklere, baka eylerin varoluundan bamsz ekilde yalnzca
kendilerine ait olan zelliklere sahip olabileceklerine inanmaz;
nk o, zelliklerin bir eyin (alglayclar olarak biz kendimiz de
dahil olmak zere) baka eyler zerindeki etkilerinden baka bir
ey olmadna inanmaktadr: eylerin kendilerinde, yorum ve
znelliin tamamen dnda bir bnyeye sahip olduu iddias,
tmyle ii bo bir hipotezdir; yorumlama ve znelliin zsel ol
madn, tm ilikilerinden koparlm olan bir eyin hl bir ey
olmay srdreceini varsayar (WP, 560). Eer bu tr karlkl
119

balantlar zorunluysa bu alternatif beraberinde u radikal ierimi

getirecektir: Herhangi bir nesne sonuta herhangi bir zellie sa
hipse, bu durumda, en azndan bu nesneyi koullayan ve bu nesne
tarafndan koullanan baka bir nesne daha var olmak zorundadr:
Bir eyin zellikleri dier eyler zerindeki etkilerdir: Kii eer
dier eyleri ekip karrsa, bu durumda bir ey hibir zellie
sahip olmaz; baka bir deyile, dier eyler olmakszn hibir ey
olamaz, ksacas kendinde-ey diye bir ey yoktur (WP, 557).
Birlik ve zdelik gibi mantksal nitelikler bile, birbirleriyle bir
letirilebilecek ve birbirlerinden ayrlabilecek pek ok eyin va
roluuna bal gibi grnyor. Ama ne var ki, bu eylerin bir
birleriyle bu tr ilikileri kendilerinde yorumdan bamsz olarak
barndrdklarn varsayamayz; nk mevcut her ey daima, tikel
ynelimlerini, ihtiyalarm ve deerlerini, kendi g istemini cisimletiren zgl bir bak asndan belirlenmektedir. z, esas
doa perspektifsel bir eydir ve zaten bir okluu ngerektirir. Te
melinde ise her zaman bu bana ne yarar salar? duygusu yatar
(bizim iin, yaayan her ey iin vs.) (WP, 556). Nietzsche bu so
runun asla herkes iin geerli tek bir yant olamayacana inandndan, znde her eyin birbiriyle balantl olduunu bil
diren grnn, tadmz grlerin ve teorilerin temelli uygun
decei hazr mamul bir dnya olmadn gsterme ynndeki
abasnn niin bir paras olduunu grmeye balayabiliriz.
Ama bir eyin zelliklerinin bu eyin br eyler zerindeki et
kileri olduunu sylemek bir eydir, Nietzschenin yapt gibi bir
eyin bu etkilerin toplamndan baka bir ey olmadn iddia et
mekse baka bir ey. Bu, bunlarn etkileri olduu bamsz bir
znenin var olmasn olanakl klmadndan Nietzschenin radikal
gr dorudan doruya ciddi bir sorun yaratr: Baz etkilerin bir
araya gelerek birlik oluturduklarn nasl saptayabiliriz? Bir ey
kendi etkilerinin toplamdr dediimizde adl doru kulland
mzdan nasl emin olabiliriz? Bu sorunla hesaplamadan nce bir
de, Nietzschenin hibir olay veya nesnenin baka her eyle olan
balantlarndan bamsz olarak kendi bana bir zellie sahip olamayaca grn, beensek de beenmesek de benimsememiz
gerekiyor. Peki ama, karlkl balantlara sahip olmaya yetenekli
eyler nceden yoksa, bu balantlar nasl olabilir ki?
120

lgintir ama, dilbilimsel gstergeyi bir farkllk birimi olarak

kavradnda Ferdinand de Saussuren yantlamaya alt ve bu
sayede yzyl banda dilbilimde bir r amasna yol aan soru
da tam olarak buydu. Bir dilde , diye yazyordu Saussure, yal
nzca farkllklar vardr. Daha da nemlisi, bir farkllk genellikle,
aralarnda artl eler gerektirir ve bu eler arasnda ortaya kar;
ama dilde artl eler barndrmayan farkllklar vardr yal
nzca.4 Geri dilbilimsel gsterge her ne kadar dilin fiilen ilerlik
gsterdii bir artl deerler kmesi retse de Saussure, bu
gstergelerin kendi balarna dilbilimsel adan pratik nemi olan
hibir zellik tamadklarn iddia eder. Mnasip bir paras ol
duu bed, bang veya bat gibi birleimlere yapt sistematik katk
dnda dilde oynad rolden tr b sesbirimine kendiliinden uy
gun olan hibir ey yoktur. Ama bu yan sra, red, rang veya rat gi
bi birleimlere yapt katk araclyla -yani, tm dier sesbirimleriyle arasndaki farkllklar araclyla- tanmlanan r gibi
eit lde nedensiz olan dier seslerle arasndaki sistematik fark
llklar dnda dilde oynad rolden tr b sesbirimine ken
diliinden uygun olan hibir eyin bulunmadn sylemekle ayn
anlama gelir. nemli olan, sesbiriminin kendine zg karakteri de
il, br sesbirimleriyle arasndaki farkllktr yalnzca. Ayn ilke
Saussuree gre, hi istisnasz tm dilbilimsel gstergeler iin de
geerlidir: Bir dil dizgesi, bir kavram farkllklar dizisiyle bir
lemi bir ses farkllklar dizisidir (s. 120).
Bu grler bugn artk neredeyse beylik birer gr haline
geldi. Ama Saussuren bu sezgiyi dile uygulamasndan yirmi yl
nce, kendisinin atmaktan aka kand daha radikal bir adm
Nietzschenin oktan attna ve tm dnyaya bu kapsamda bak
m olduuna dikkat ekmek istiyorum. Nietzsche gelecek yzyln
byk dnsel olaylarndan birini mjdeleyerek aslnda, dnyada
hibir eyin kendine ait zgl bir zellie sahip olmadn ve her
bir eyin yalnzca baka her eyle olan karlkl ilikileri ve fark
llklar araclyla olutuunu iddia etmitir. Nietzschenin
dnyaya, en azndan geriye ynsemeli deerlendirildiinde sanki
4. Ferdinand de Saussure, Course in General Linguistics (Genel Dilbilim Ders
leri), ev. Wade Baskin (New York: McGraw-Hill, 1959), s. 120. Bu almaya ilikin dier gndermeler metinde parantez iinde verilecek.
121

yalnzca gstergeler olarak kavranabilecek eylerin muazzam bir

toplamym gibi baktn syleyebiliriz; bir kez daha, Nietzschenin dnyay bir metin olarak dnmekten holanmas hi
de tesadfi deilmi gibi grnyor. Hi phesiz Saussuren
gndelik iletiime temel tekil eden dizgeye ynelik derli toplu ya
psalc yaklam ile Nietzschenin dnyann yasalara ve kuralllklara baml olan temel tekil edici bir yap barndrd
grn def etmeye ynelik abas arasnda ok byk bir fark
llk bulunmaktadr. Buna ramen, u ortak gr bakidir: Tpk Sa
ussuren dil asndan dnd gibi, Nietzscheye gre dnya,
hibir parann onsuz var olamayaca bir btn olup, bir bamsz
birimler yn deildir: Kendinde-ey anlamszdr. Bir eyin
tm ilikilerini, sahip olduu tm zellikleri, tm etkinliklerini
ortadan kaldracak olursam, ortada bu eyden eser kalmaz (WP,
558). Tersinden syleyecek olursak, artk bu btn iindeki bir ko
num olarak kavranan her birim kesinlikle bu btnn ayrlmaz bir
parasdr ve ait olduu btn deitirmeksizin oradar
karlamaz veya deitirilemez: Her eyin baka her eye bal
olduu ve baka her ey tarafndan koulland gerek dnyada
herhangi bir eye kullansz diye hkm vermek ve bu eyi ekip
karacak biimde dnmek, her eyi kullansz diye knamak ve
her eyi ekip karacak biimde dnmek anlamna gelir (WP,
584).5
Bu koutluk, Nietzschenin grn daha makul bir balama
yerletirebilir belki; ama tek bana, bir ey etkilerinin toplamdr
cmlesini kullanabilmemizi aklamaz. 6. blmde, insan znesi
rneinde bu soruya verilecek yantn, birbirleriyle tutarl biimde
ilikilendirilecek, birbiriyle badaan amalar barndracak belirli
etkinliklere girmeye ilikin zel becerimiz tarafndan retildiini
greceiz -k i bylece bu etkinlikleri ortak hedefleri ve ilevlerine
bavurarak, en azndan insanmerkezci biimde yorumlaya
bileceiz. nsan bedeni bu dk dzeyli etkinliklerin birleimidir
yalnzca. Beden bu birlemenin sonrasnda, daha karmak etkinlik
rgtlenmelerini, hatta bazen birbiriyle elien etkinlikleri te
5. Bu grii, ahlki ve psikolojik ierimleriyle birlikte Nietzschede sk sk kar
mza kar; cf. WP, 293, 331, 333, 634; Z, IV, 19. 5. blmde ayrca tar
tacam.

122

mellendirebileceimiz z niteliinde bir birlik, btnlk baheder

bize. Daha genel bir dille, yle der Nietzsche: Genel bir bes
lenme tarzyla balanm bir kuvvetler okluu, hayat diyoruz adna (WP, 641). Bu gre gre bir nesne, belirli bir bak asndan yorumlandnda tutarl bir amaca ynelmi olarak
grlebilecek belirli etkinlikler birlii, btn veya tertibidir. Her
nesnenin zdelii, nesnenin dier tm benzeri tertiplerinden fark
llna dayanr.
Nietzschenin grnn kukucu olmadna dikkat edilmesi
gerekir. eylerin gerekliini, Saussuren yaklamnn dil
bilimsel gstergelerin gerekliini yadsmasndan daha fazla yad
smaz Nietzsche. Nietzsche de, Saussure de ilgilendii nesnelerin
doasnn radikal bir yeniden yorumlann sunar; her ikisi de, her
hangi bir nesnenin dier nesnelerden yaltldnda kendisini ken
disi yapan zelliklere sahip olabileceini yadsr. Ama Nietzsche
bunun yan sra, Saussureden farkl olarak, insanlara ve il
gilerimize son derece etkin bir rol atfeder: Farkl amalar ve de
erler, farkl gruplamalarla ve dolaysyla, tam anlamyla farkl
eylerle sonulanabilir.
Bu nedenle Nietzsche, dnya yorumlarmzda hafife alnamayacak nemde bir akkanlk bulunduunu, dolaysyla ayn
zamanda var olan eyde de ciddi bir akkanlk bulunduunu he
saba katar. Nietzschenin gr, ontolojik kategorilerin deiime
maruz kaldn ima eder ve bu da, sonuta ontolojik kategoriler
diye bir eyin olmadn artrr. Ama bu, dnyann var ol
duundan kuku duymak deildir kesinlikle. Yalnzca dnyann
varoluunun, bu varoluu olas her bak asndan geerli klan bir
tasvirin varoluunu, bu varoluu kendi iinde, gerekten olduu ha
liyle betimleyecek bir tasvirin varoluunu gerektirdiinden kuku
duymak demektir. Nietzschenin gr, kendisinin dile getirdii
gibi, daima, tmyle dnlemez bir bak, hibir belirli yne
evrilmemi bir bak, tek bana grmenin bir eyi grmek ol
masn salayan aktif ve yorumlayc glerden yoksun olmas
beklenen bir bak dnmemiz gerektiini talep eden -baktan
her zaman bir samalk ve anlamszlk bekleyen (GM, III, 12) bu
tr tm gereki anlaylara ynelik bir saldrdr yalnzca.
Bu grn btn perspektiflerin ayn lde iyi olduunu ima
123

etmediini grmtk. Szgelimi Ahlkn Soykiit stne'mn

birinci denemesi, kkten farkllklarna ramen soylu ve klece de
erlendirme tarzlarnda ierilen kart bak alarnn tamamen ay
n olgulara verilen farkl tepkiler olduunu, tamamen ayn metnin
farkl yorumlar olduunu ve birinin dierine kesinlikle tercih edilebilir olduunu ne srmektedir (GM, I, 11). Bir nceki
blmde de ileri srdm gibi, her ne kadar nesnellik olarak
grd ey hibir ilgi veya kar gzetmeyen tefekkr (bu an
lamsz bir samalktr) olmayp
kiinin lehte ve aleyhteki
ynleri denetleyebilme ve bunlardan syrlabilme becerisi olsa da
(ki kii ancak bu ekilde, bir perspektifler ve duygulu yorumlar
eitliliini bilginin hizmetine nasl sokacam bilebilir der Nietzsche) nesnellik dman deildir Nietzsche (GM, III, 12). Bu
ekilde kavranan nesnellik kesinlikle, yinin ve Ktnn te
sinde'tim zgr tinlerinin ayrc niteliidir. Nesnelliin bu tr bir
yanszlktan daha fazla bir ey olduunu kantlamaya ynelik gi
riimler Nietzscheye gre, kiinin tarafgir ve kendi karn
gzeten doasn gizlemeye ynelik kendini kandrma abalardr.
yi de, eer Nietzschenin gr kukucu bir gr deilse,
nesne kavramnn bir kurmaca olduu ynndeki kt hretli
srarna ne diyebiliriz? Bu srar, dndmz haliyle dnyann,
Nietzsche iin, bir ekilde gerek olmadn kantlamyor mu? Bu
karmak soruyu yantlamaya alabilmemiz iin nce u pasaj
ayrntl bir ekilde ele almamz gerekiyor:
Tm birliklerin yalnzca rgtlenme olarak birlik olduunu var
sayabilir m iyiz? A m a inandmz ey yalnzca eitli nitelemelerin
kuruluu olarak icat edilmitir. Eer bu ey etki/sonu yaratyorsa,
bu demektir ki: M evcut olan ve hem en gze arpmayan btn dier
zellikleri tek bir zelliin ortaya knn nedeni olarak alglarz;
baka bir deyile, bir eyin zelliklerinin toplamn - x - x
zelliinin nedeni olarak kabul ederiz -b u da dpedz aptalca ve
lgncadr! (WP, 561 )6

Nietzsche, eer birlik basite zelliklerin rgtleniiyse, bu

rgtleniin kendisinden baka bir ey olmayan nesneyi, bu r
6. GM, I, 13te olduu kadar WP, 135, 136, 531, 568'de de benzer ifadelere
rastlanabilir.

124

gtleniin nedeni ve gerekesi olarak koyutlamann lzumsuz ol

duunu ne srer. Bir nesne Nietzscheye gre, zelliklerinin al
tnda yatan, bu zelliklerin temelini oluturan daimi bir tz de
ildir. Yalnzca baz baka olaylarn badaabilecei veya uyumlu
olabilecei, yine baz baka olaylarn zarar verebilecei ve baz
baka olaylarn da yardmc olabilecei veya zenginletirebilecei
bir olaylar btndr. Nesne, belirli olaylan birbirlerine balayan
ve onlar br gruplardan ayran yorumlayc bir hipotez tarafndan
retilir. Nesne bu tr olaylar araclyla ortaya kar; gz ard edilemeyecek bir anlamda bu olaylarn rndr, kesinlikle nedeni
deil.
Ama Nietzsche, zellikleri dnda varln srdren nesneler
olduu hipotezinin yalnzca lzumsuz olduunu dnmez. Yan
sra, ok daha gl bir kavrayla tutarsz, yanltc ve zararl ol
duunu dnr. Bunun iin sunduu ilk gereke tipik bir biimde
psikolojiktir. Ruhun srf kendi bana bir tz olduu yollu yersiz
bir kandan ie koyulduumuza ve ego-tze olan bu inanc her
eye yansttmza inanr Nietzsche (77, III, 5).7 En nl
grlerinden biridir bu: Tz kavram zne nosyonunun bir so
nucudur: Tersi deil! Ruhu terk edecek olursak, zne, yani genel
olarak tzn nkoulu ortadan kaybolur (WP, 485). Ama bu
gr ne denli nl olursa olsun ben yine de bunu pek de tatmin edici bulmuyorum. ncelikle, Nietzsche bilincin toplumsal bir
kkeni olduuna ve toplumsal bir ileve sahip olduuna inanmaktadr doru bir ekilde: Bilin kendiliinden, bakalaryla iletiim kurma ihtiyacyla balantldr (GS, 354). Bu nedenle, Ni
etzsche ayn zamanda, ego ve nesne, zne ve tz kavramlarnn hi
deilse en azndan paralel bir gelime kaydettiklerini savunmak
durumundadr.8 kincisi, Nietzsche bir noktada, kendi hesabna bir
7. Bu gre ayn zamanda WP, 473, 519, 532'de de rastlanabilir. Richard
Schachtn Nietzsche (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1983), s. 130-156,
adl kitabnda aydnlatc bir tartma yer almaktadr.
8. Bkz. WP, 524: Bilin yalnzca bir iletiim aracdr: Toplumsal iliki araclyla
ve toplumsal ilikinin ilgileri gzetilerek gelimitir -Burada iliki, d dnyann
etkileri, bu etkilerin bizde yol atklar tepkileri ve yan sra bizim d dnya
zerindeki etkilerimizi kapsayacak ekilde kavranmaktadr. Dncemizin yal
nzca kk bir blmnn bilinli olduu grnn (G5, 354; BGE, 3) hesaba
katlmas gerektiine Nietzsche adna kar klabilir. Dolaysyla, bu savunma,
bilincin d dnya kavrammzla birlikte gelimesine ramen, tz" olarak egoya
125

varlk olarak bedene duyduumuz naif inancn, amil ve amel arasmda, ey ve zellik arasnda yaptmz ayrmn kkeninde yat
tn yazar. stelik, bu ayrm srekli incelterek en sonunda, tm
olas amellerin arkasnda maddi-olmayan zne olarak ruh grne
ulatmz iddia eder: zne kavramnn psikolojik tarihi. Beden,
ey, bakn kurduu btn, bir amil ile bir amel arasndaki ay
rm uyandrr; ok daha ustaca kavranan amil, yani amelin nedeni,
sonunda zne'yi brakr ardnda (WP, 547). Bu balamda becjen,
dsal, kamusal bir nesne, toplumsal dnyann bir paras olarak
grnr. Nietzschenin bu kadar ok srar ettii bamllk dzeni
burada tersine evrilmitir ve kalc nesne tzsel zneden nce gel
mektedir. ncs ve belki de en nemlisi, insan znenin amellerinin btnnden baka bir ey olduu dncesinin zgl bir
bulu olduu, Nietzschenin son yaptlarnda ar basmaktadr:
zne kavram, amelleri ne olursa olsun insanlar, tamamen farkl
davranm olabileceklerine ve bu nedenle yapm olduklar eylerin
tm sorumluluunun kendilerine ait olduuna ve bunlarn he
sabnn kendilerinden sorulabileceine ikna etmek zere tasarlan
mtr (GM, 1 ,13; II, 21-22). Nietzscheye gre hibir tikel eylemin
temel tekil etmedii tzsel znenin koyutlanmas, seim zgr
l kurmacasnn ie dahil edilmesini olanakl klm olan uzam
yaratmtr. Ama Nietzsche ayn zamanda bu buluun, ahlktaki
kle ayaklanmasnn ve Hristiyan metafiziinin; Nietzschenin
tam da bu balamda ve tam da bu nedenle cellatm metafizii di
ye adlandrd Hristiyan metafiziinin baars olduuna inan
maktadr (77, VI, 7). Yine de, kendi ortaya koyduu felsefe tarihi
deikesine baklacak olursa, kalc nesneler hipotezi, Hristiyan
ln ortaya kndan ok nce Yunan felsefeciler tarafndan zaten
salam bir ekilde tesis edilmitir (WP, 539; PTG, 11).
Nietzsche ayn zamanda, kalc nesnelere duyduumuz i
duyulan inancn zaten bilindmzn, igdsel" dnmemizin paras olabilecei eklinde devam edecektir. Ama sanrm, Nietzsche igdsel
dnmeyi ve edimde bulunmay (ama Nietzschenin bunlar, eyleme ve
dnceye temel tekil eden ilkel biimler deil, peine dlp ulalmas ge
reken gelikin amalar olarak grd unutulmamaldr) zne ve nesne, amil ve
amel arasndaki bilinli farkllamay kesin bir biimde engelleyen kipler olarak
^kavramaktadr; cf. WP, 423; Z, II, 5; BGE, 213 ve benim 6. blmdeki tar
tmam.

126

nann ikinci bir gerekesini de ortaya koyar. Nietzsche yirminci

yzyln analitik felsefesinin merkezi bir ilkesini ndeyileyen bir
tarzda, metafizik grlerimizin bizi, buradaki tartmann ba
ndan beri yapmakta olduumuz gibi, yalnzca etkilerden deil, ama ayn zamanda kanlmaz olarak sonu/etki yaratan eylerden,
bizzat zelliklerden olduu kadar bu zelliklerin znelerinden sz
etmeye zorlayan dilimizin gramatik yapsnn rnleri olduunu
ne srmektedir. H er amele bir amil ilave eden gramatik alkanlmzn egemenlii altnda bulunduumuzu belirtir N i
etzsche (WP, 484). Gerekten de, gramatik bir bak asndan,
zne ve yklem karlkl ilikili nosyonlar olduundan, ortada bir
amel veya bir i (Thun) olduu srece bir amil de olmak zo
rundadr. Ama bu dilsel zellik tek bana, herhangi bir zgl fel
sefi gr buyurmaz: Szgelimi, belirli bir olayn daha geni bir olaylar kmesinin paras olduunu, bu olaylarla girilen bir
karlkl etkileim srecinde, bir i ie geip etkileme
srecinde ierildiini sylemenin bir yolu olarak da yorumlanabilir
ayn zamanda (W P, 631). Yine de, Nietzsche baka yerlerde ol
duu gibi burada da, yorumun mevcudiyetini unutup dnyann ya
psn dorudan dilimizin zelliklerinden hareketle okumaya
altmz ne srer. Bylece gramere inan duyduumuzu,
dil metafiziinin dnyann doasn arptmadan yansttna
gvendiimizi yazar (Tl, VI, 5). Ardndan da, zne ve yklem arasndaki gramatik ayrmdan hareketle amil ve amel, tz ve sfat arasndaki ontolojik ayrma yaplan karmn yersiz olduunu ve
yaplmamas gerektiini iddia eder.
G stem inin 561inci blmcesine gre, nesneler u ekilde
retilmektedir. Alakal olacamz tikel bir zelliin paras olabilecei bamsz bir kendilik (entity) bulma abamzda, bu ken
diliin (srf bizim kendi yorumumuzla) bal olduu ve o srada
sz konusu olmayan tm dier zellikleri sorgusuz sualsiz doru
kabul ederiz. Daha sonra, tm toplamn yalnzca alt kmesi olsalar
da bu zellikleri ilgilendiimiz zelliin varoluu iin gerekli ze
mini tekil eden nesnenin ta kendisiyle zdeletiririz. Ama bu
rtk zelliklerin, bu nesne olmaya sz konusu belirli zellie sa
hip olmaktan daha fazla haklan olmadna -yani sonuta buna hi
haklar olm adna- inanr Nietzsche. Her ikisi de ayn toplamn
127

paralardr yalnzca ve her ne kadar biri brnden ok daha

bykse de bu ona, nesnenin oluumunda ayrcalkl bir konum ka
zandrmaz.
Bu ana kadar bu, sadece paray btnle kartrdmz id
diasndan ibaretti. Oysa Nietzschenin tartmasnn en arpc
ksmna tam da, bir nesneyi yalnzca zelliklerinin bazlaryla
zdeletirerek rettiimizde zelliklerinin toplamn - V x
zelliinin nedeni olarak kabul ederiz -k i bu da dpedz aptalca ve
lgncadr! diye yazd notun sonunda ortaya kar. Nietzsche,
bir nesnenin baz zelliklerine br zelliklerini aklamak iin
bavurduumuzda, aslnda bu zelliklerin btnln, nce kendi
gerekesi, sonra da kendi sonucu olarak iki kez hesaba kattmza
inanyor grnd iin bu ar sulamada bulunur. Derinden
baland ve Aydnlanma imgesini sunmak iin sk sk
bavurduu bir grtr bu: Yaygn akl, ameli ikiye katlar as
lnda; akan imei grdnde, bir amelin amelidir bu: Ayn eyi
ilk nce neden, ardndan ikinci kez ise sonu olarak koyutlar
(GM, I, 13; cf. WP, 531). Nietzsche yan sra cam a sui,* imdiye
kadar dnlm en iyi elikidir; mantn bir tr rzna ge
ilmesi ve arptlmasdr (BGE, 21) diye dndnden, bir kez
daha, nesne kavram su katlmam deliliktir sulamasna maruz
kalrz dorudan doruya.
Peki ama Nietzsche niin nesne kavramnn bu tr bir delilik oluturduunu dnr? Niye, bir zellii ilikili olduu, birletii
br zelliklere bavurarak aklamaya altmzda aslnda tam
da ayn eyi iki kez hesaba katmaya altmz savunmak du
rumundadr Nietzsche? Niin, aka farkl olan iki zellikler
kmesine yaplan bu bavurunun yalnzca szmona bir bavuru
olduunu ve sadece tek bir eyi semeyi becerebildiini dnr?
Nietzschenin sulamas, nceden tartmaya balam olduum
ve imdi enine boyuna hesaplamamz gereken, tek bir ey olarak
kavradmz eyin tm sonularnn temelde karlkl balantl
olduu ve karakterlerini bu balantlarndan trettikleri gr ta
rafndan harekete geirilmektedir. Bir eyin ne olduu veya ne yap
t, yapt veya olduu herhangi bir eyden bamsz deildir. Bir
ey her ne yapyorsa veya her ne ise bizzat bu, verilmi deildir:
Kendi nedeni, (y.h.n.)
128

Srekli devinim halindedir; srekli deimekte, evrilip evril

mekte, tekrar tekrar anlam kazanmakta ve kendi seyirlerinde akkan ve belirlenmemi olan yeni olaylar nda yeniden yo
rumlanmaktadr (WP, 672). Her olayn karakteri ve doas, ba
datrld baka her olayn karakteri ve doasndan koparlamaz.
Bu iliki btncl (holistic) ve yorumbilgiseldir. Nietzsche ne
redeyse Hegelvari bir slupla kaleme ald bir notta yarglarla il
gili olarak benzer bir gr dile getirir: Tek bana duran yarglar
yoktur! Tek bana bir yarg asla doru deildir, bilgi deildir as
la; sadece birok yargnn balantsnda ve bantsnda bir ke
sinlik vardr (WP, 530).
Bu yzden Nietzschenin gr, tikel bir sonucu alp buna
tikel bir karakter, br sonularla arasnda tikel bir iliki at
fettiimizde, aslnda st kapal bir ekilde, bu sonucu paras olarak kavradmz bir kmenin btnne bir karakter atfettiimizi
savunan bir gr olmak durumundadr. Sonular da, tpk eyler iin, eylerin oluturduu birliktelikler iin sz konusu olduu gibi,
birbirleriyle ilikilidir; Sonularn her biri, br sonularla kur
duu ilikiler araclyla kendisi olmakta ve bu ilikiler de daha
sonra kendi karakterlerini, bizatihi kendi doalarn ayn ekilde
tretmektedir. Bir zellik ve bu zelliin ait olduu btn, kav
ramsal adan birbirlerinden birer neden olarak bamsz de
ildirler; bilhassa etkilerinden bamsz olma anlamnda bir
birlerinden bamsz deildirler. Nietzscheye gre, btn, bir
ekilde, zelliklerinin her birinde rtk bir biimde bulunacaktr.
Mritlerinden bir anann ocuunun iinde olmas gibi sizin ben
liiniz de yaptnz eyin iinde olsun (Z, II, 5) dne dikkat
etmelerini istediinde Zerdtn kastettii ey budur. Bu nedenle,
nesneyi zelliinden ayrdmzda aslnda unu iddia
etmekteyizdir: Ayrdmz tek bir zellikte rtk olarak bulunan ve
olmamas durumunda aykladmz zelliin de kendisi olamayaca zellikler kmesi btn, iinde rtk olarak barnd
ve olmamas durumunda tamamen farkl bir btn olaca
zellikten hem farkldr hem de bu zellikten sorumludur. Ama her
iki durumda da, grnte farkl olmasna ramen gerekte her iki
zellik kmesinin oluturduu tek bir btne bavurmay be
cerebiliriz yalnzca.
F9 N /E debiyat O larak H ayat

129

Konunun bu ekilde izah edilmesi, ele aldmz pasajn so

nunda sylenene k tutabilir belki, Ama bu aklama da, baka bir
soru,; Nietzschenin niin; btnlerin1;ve paralarn ;birbirleriyle
bylesine-ayrlmaz biimde bal olduunu dnd sorusunu
gndetne. getirir sadece,: Daha nce, Nietzschertin grn dilsel
bir koutluun harekete geirmi olabileceini grmtk ve:btn
ile para arasndaki,.ilikinin yorumbilgisel olduunu belirtmitim.
Bu deerlendirmeler, bir kez daha edebi bir modelin Nietzschenin
yaklamna k tutabileceini akla getirebilir,
;
yleySe, edebi bir karakterin, kendi zelliklerinin ve ey lem ilerinin toplamna ilave bir ey olmamas gibi, b 'tplanrtdan baka
bir ey Olmadna ilikin gerek ve tartmasz noktay-ele alalm:
Karakterlerin yapt her ey onlar kendileri yapar kesinlikld. im
dilik bamsz metinler zerinde younlatmz gz nnde bu
lundurulursa, deiken resmedilen karakterlerin aslnda hi de tekil
karakterler olmadklarn syleyebiliriz. Tek bir isim altnda, srf
bir szckle b ir'araya getirilmi yhpay btnlklerdir (cf. WP;
482). Belki bir anlamda biraz daha tartmal olsa da, bir ^karakterin
eylemini belirli bir durumda saptadmizda kendimizi bir btn, olarak bu karakterin genel bir yorumuyla kstladmz da dorudur.
Aslnda yle grnyor ki; bir karakterin eylemi ifadesindeki in edat, tam da g isteminin ngerektirdii dny grnn tz: ve
sfat, ey ve sonu arasndaki ilikiyi soruldu bulaca ekilde so
runludur.
;
ok basit bir rnekle bunu aklayabiliriz. M oby-Dicki okurken Ahabm kim olduu konusunda blk prk de olsa bir
balanty oktan kurmadysak -yani, -eksik de olsa bu romanda
AhabTn syledii veya kendisi hakknda sylenen br birok
eyin yorumu olm akszn- onurumu kracak olsayd gnei ba
trrdm diye haykrdnda muhtemelen Ahabm ne demek istedi
ini anlayabileceimizi varsayamayz. Bu tr bir cmle araclyla
huysuz, yalnz,bir topal, romann lgn Ahbna dntrlebilir
ve br eylemleri de artk yeni bir k altnda deerlendirilir; ey
lemleri tam anlamyla farkl eylemlere dnrler. Peki am a hab,
anlam veya dnceden yoksun, yaptklarndan sorumlu: tu
tulamayacak bir hayvann gerekletirdii bir eylemin-cn al
maya alt iin mi lgnn tekidir? Yoksa, hkmedebile-

ceinderi' daha byk bir gce* boyun emeyi reddettii iin, mi d a

ha lgn ve belki de daha insancadr? Bacan kaybetmi ol
maktan; onurunu ii y itirm i; ltaktan y a da'1 kendi gcnn
S-mriarndarii tr m ac ekmektedir?,B. temel sorulann her bi-
ri, cmlenin aslna ilikin yorumumuzu koullandrr ve <kar
lnda da bizim yorumumuz tarafndan koullanr; b sorulardan
herhangi birine verilecek bir; yant, bizi, ayn zamanda dier so-
rulara d a yant te m e k durumunda brakr, Ahab da ite b tr ya
ntlar kapsamnda oluur. . . : . , Ahab dile getirdii cmlesiyle, birtzn sifatyla ilikili olms
gibi deil, bir btnn paralaryla , ilikili olmas gibi ilikilidir;
ayrca^ bu iliki nedensl deil,yorumsaldr. Karakterlerin, nedensel
izahlarna tam da,.bir karakterin eylemlerine bu karakterin paras
olduu veva daha doru bir tabirle, en azndan ksmen oluturduu
metin kapsamnda iyi bir gereke bulunamadnda, iy i bir, yorn
getirilemediinde bavurulur:! Bir metih: ile kendi paralar arhshdaki iliki; her karakter ile -karakterin kendi eleri arasndaki
ilikinin aynsdr. rnein; Peter Benekleyen, anlatsn katil bir
kpekbalinn. dehet sat sahil kasabasnn polis, efi ile bir de
niz biyologunun, kpekbalinn peine dtklere amansz ama bu
rnekte baarl takip kurgisu etrafnda ren Ja w s', Mhy-Dickle:
kayda deer benzerlikler! tayan! bir yapttr; Romann aknda bi
yolog,, polis efinin karsyla bit ak ilikisi yaar ki bunu, olsa olsa
iki farkl ekilde aklayabilirk.;Bir yandan, ok .geni b ir kitle ta^
rafndan okunmas planlanan romanlarn getiimiz birka; yl iinde maruz kald ve genellikle bu tr yaptlarn, ounlukla cin
sel1aklk;olarak tanmlanan sahneler iermesini zorunlu klan
uzlaanlara bavurarak b ilikiyi aklayabiliriz. Dier yandan, bu
ak ilikisinin tamamen, kpekbalinn peine dp sre iinde
birbirlerinin hayatn kurtaran iki adam arasndaki gerilimi daha, da
arttrmak zere cereyan ettiini iddia edebiliriz. Her iki durumda
da yorumdan feragat ederiz. Yaptmz klama, karakterin ek
sikliini aa vurur; rastlantsal olaylarn, oluturmak zere ya
ratldklar ve dorudan kendisi sadece bir szckle -b u rnekte
bir balkla- bir araya getirilen yapay bir btnle dnen metin
tarafndan gerekelendirilemeyecek bir amaca ynelik basit bi
tiikliini aa vurur. Baarl bir yorumsal btnde, dierleri bo
131

zulmadan kalrken sras deitirilebilecek veya karlabilecek te

sadfi olaylar bulunmaz. Tutarl karakterler, sre iinde kendileri
deimeksizin farkl ekillerde birbirleriyle ilikilendirilemezler.
Her nesne, her para, tm br paralar ve ait olduklar btn
oluturur.9
Ahabn gne hakknda syledikleri zerinde younla
tmzda, (ounlukla st kapal bir biimde yaptmzn ter
sine), A habn romanda kendisiyle ilgili olan dier cmlelerin
tmnden olutuunu varsaymamamz gerekir. Ayrca, A habn
belki de temel zelliklerini belirleyen ayrcalkl bir cmleler
kmesinden olutuunu da dnmememiz gerekir: Edebi ka
rakterler hibir zsel ve dolaysyla ilineksel zellie sahip de
ildir.11 ounlukla sz konusu olduu gibi, Nietzschenin artc
fikirlerinden bazlar edebiyata uyarlandklarnda sezgisel adan
akla yatkn hale gelirler. Pratikte olduu gibi kanlmaz biimde
Ahab feryadndan, amili amelinden ayrmak gerekten de ereti
ve keyfidir, srf semiyotik, hi gerek olmayan bir eydir (WP,
634). kumaya devam ettiimizde, feryat Ahabn ayrlmaz par
as olur ve Starbucke son meydan okumas - Yeryzne Hk
meden sadece tek bir Tanr ve Pequoda hkmeden sadece tek bir
kaptan vardr- artk yorumlanacak zel eylem halini alr. Yorumu
ise, A habn balangtaki ifadesini yeni bir anlama brndrebilir
ve bu da en sonunda Ahabn imdiki idiasna ilikin okumamz,
sonu gelmeyebilecek bir srete etkileyebilir.
Nietzschenin dnya, nesneler ve insanlar modeli edebi metne
ve bileenlerine dnr; Nietzschenin dnyayla kurduumuz iliki iin ngrd model ise yorum olur kar. Yaptlarnda be
lirgin bir ekilde bulabileceimiz bir modeldir bu: Kahramann et
9. Leibnizin Nietzsche zerindeki etkisi bir kez daha belirgindir. Kukusuz, Le
ibniz herhangi bir tzn baka bir tz dorudan doruya etkileyebileceini yadssa da, hibir tzn kendi bana deiemeyeceine inanmaktadr. Szgelimi,
Her deiim onlarn hepsini etkiler diye yazar, Discourse on Metaphysics, XV;
of. XIV.
10. "Mythology: The Theory of Plot", John Fisher, der., Essays in Aesthetics:
Perspectives on the Work of Monroe C. Beardsley (Philadelphia: Temple Uni
versity Press, 1983), s. 180-196 balkl yazmda bu grn lehinde kantlar
ileri srdm. Vurgulanan noktay 6. blmde Nietzsche'nin rneine uy
guluyorum.
132

rafnda her ey bir trajediye dnr; yar-tanrnm etrafnda ise bir

satir dramna; peki ya Tanrmn etrafnda -ne? yoksa dnyaya
m? (BG E, 150). Nietzschenin modeli arpc ve paradoksaldr.
Ve bu, kendisini yaratan bir sanat eseri olarak dnya (WP, 796;
cf, 1066) diye yazd yer dnda baka hibir yerde bu denli
arpc ve paradoksal deildir. Dnya tpk bir sanat eseri gibi,
zerinde hkimiyet kurulabilmesi, anlalabilmesi ve yaanlr
klnabilmesi iin okuma ve yorum, ksacas iyi filoloji ge
rektirir. Tanrnn lm hem kahraman hem yaratc olarak N i
etzschenin, dnyann Tanrnn rol ve niyetiyle rterek, her
eyi kapsayan tek bir yoruma tabi olduunu yadsmasn olanakl
klar. Dnyann kendi kendini yaratmas ise, imdiye kadarki en
paradoksal fikri sunar, yani bu metnin okuyucularnn metnin par
alarnn bir blm olduu, metni okurken metnin kendi kendini
yaratmasna yardmc olan metnin kendi karakterlerinden bazlar
olduu gereini.
Sanrm tek bana bu paradoks, bir dzenein paralarnn
kendi balarna bu dzenei kavrayabilecekleri ve hatta ona
rabilecekleri fikrinin o dzenei sakatlamasndan daha fazla zarar
vermez Nietzschenin grne. Ama Nietzschenin dncesinde
barnan paradoks Nietzschenin tutumunun iine iler ve (bereket
versin ki, Nietzschenin daha sonra yadsyaca) ak bir ifadesini
bulduumuz Tragedyann Douuna kadar uzanr: Sanatsal ya
ratm ediminde deha, ezeli dnya sanatsyla yalnzca olanaklar el
verdiince kaynaabildii lde, sanatn ebedi z hakknda bir
eyler bilebilir; nk o, diledii zaman gzlerini evirip kendisini
seyre dalan peri masalnn esrarengiz imgesi gibi, olaanst bir
tarzda bulunmaktadr bu durumda; ayn anda hem zne hem nes
nedir o, ayn anda hem air, hem aktr hem de izleyicidir (BT, 5).
Tragedyann Douum n ikinci ksmnda Nietzschenin bu pa
radoksal gr kendi yaptyla ilikilendirme abas tar
tlmaktadr.
Nietzscheye gre edebi rnekte, dolaysyla dnyada olduu
gibi, olaylar yeniden yorumlamak, sonular yeniden dzenleyip,
buna bal olarak yeni eyler retmek demektir. Metnimiz onu okurken olumaktadr ve okumalarmz da, metnin gelecekte baka
paralarn douracak olan yeni paralardr. zellikle de Ni133

etzsche yorumu genellikle anlamn - aklanmas deil- ortaya

karlmas (ou durumda eski yorum zerinde .kurulan ve an
lalmaz olan, yani henz sadece bir gsterge olan, yeni bir yo
rum) /VP, 604) olarak grd ,iin, mevcut formllerin yeniden
deerlendirilmesi ^.bil dnyaya birtakm eklemeler yapmaktadr.
Bu nedenledir ki,, yeni yorumlarn getirilebilmesi iin, eski yo
rumlarn yeniden yorumlanmas gerekmektedir. Gnn birinde:son
bulacak olsa bile metnimiz hl ye ebediyen eksiktir. elerin kar
lkl ayariartmast bu yzden asla kesin ye nihai olamaz; Olu, ha
lindeki elerin, says sabit deildir , (WP, 617;. c,f. .520). Zer,
dtn arm, szn ettii ocuun ta kendisine, de ayn
lde seslenen arsn, ancak bu balamda anlayabiliriz: Ba
balarnzn ocuklar olmay kendi ocuklarnza deyeceksiniz;
byle kurtaraakn?; tm gemii.(Z, III, 12; f, II, 14),
,
. Bundan dolay, bir ey, Nietzheye gre,.etki sahibi olan bir
zne deil; ok daha geni benzer bir kme ierisinden belirli bir
bak asyla seilen karlkl iliki,iindeki etkiler toplamdr yal
nzca. Kendisinin bazen ortaya koyduu gibi, g isteminin bu
lunduu bir mahal, daha geni bir alan ierisindeki etkinlik odadr (yle ki, bir yorumcu tarafndan tam da ayn etkinlikle tesis
edilmi olan daha geni bir alandaki etkinlik oda). Sonular (et
kileri) oalp yeni karlkl ilikilere girerken veya dier sonu
(etki) kmeleri b tr deiimler geirirken aym kalamaz.. Edebi
nsnelerlp oldu gibi, yeni veya yeniden yorumlanm her olay,
baka her eyin de daha az dolaysz ekilde paras olduu kadar
kendisinin de dorudan paras olduu btn etkilemektedir.
. , Niptzsche bazen, salkl bir hayat gc yaymay hedefler ve
... kendini korurpa igdsn sk sk riske atar, hatta feda eder
diye yazar (GS, 349; cf. BGE, 13; WP, 650, 688). Sanrm bu iki
ekilde anlalmaldr. Birincisi, Nietzsche g olarak tanmlad
eydeki artn ille de mukavemette bir arta yol amas ge
rekmediini dnr; bilakis, kiiyi genellikle zarar grme ve ya
ralanmaya daha yatkn klmaktadr. G temelinde, belirli bir eyle
ilikilendirilebilecek etkilerin/sonularn oalmasdr ve bu
oalma srecinde ey kolaylkla, dalabilir. kincisi, Nietzsche
ayn zamanda, kiinin etkileri ne kadar ok yaylrsa kendisinin de
kanlmaz olarak o denli fazla deieceine ve kendisinden (zaten
134

kehdisi olandan) geriye' tannabilecek daha az ey kalacana1ina

nr. >
yeyse ner aar aaan or yuam ar. , yeni ya
ratlan eyin : yerini ald- eyini ykmdr: Bir m ab etrin a1edileckse) rice biri mabedin yklttasi gerekir \G M ; II, 24;:cf. D,
9). kinci Olarak, mteCeSsis ve tedirgin edici bir tersine evirme araclyla, baarlar olduu ve yaratp oluturrkeri bile yok ettii
kiilerin, Zerdtn,' kendilerini korumak istemedikleri (Z, III,
12) iin sevdii'kiilerin ykmdr ayn zamanda;
Ama imdi de,: Nietzschenin g istemi grnn her sunu
munda ierilen merkezi bir sorunla kar karya kalm bulunu
yoruz. Nietzschenin bu gr, eylerin, etkilerinden/sonularn
dan :baka bir ey olmadklarn, hibir nesne-veya tz bulun
madn ne srer; g istemi gr yirte de, kendi olanaklil
bakmndan dnyada tam da bu tr kendiliklerin bulunmasna bal
grnen dilde ifade dilir.'Arthur Dantonn yazm olduu gibi,
g istemi tmyle anlalr-klnmas zor bir grtr ... nk
bizim iin anlalabilirlik koullar tam olarak teorinin uygun ol
mad koullardr. Teriyi dilimizde aklamak, kiinin alaa et
mek istedii bir kurmacay tolere etmek demektir. 11
Dantonun : konumu, bir kez daha Jacques Derridann
grnden kopuk deildir. Danto gibi Derrida da bu paradoksun
farkndadr. Ama Danto nun tersine, bunun idal olarak alt edilmesi gereken : bir sorun olduunu dnmemektedir. Bilakis,
Derrida, kiinin eletiri konusu ettii nesneyi eletirebilmek iin
yine bu nesneye yaslanmas zorunluluunun yaratt paradoksu
kendi yazlarnn merkezine oturtmutur: Metafizii sarsmak iin
metafiziin kavramlar olmakszn ie koyulmann'hi anlam yok'
Elimizde bu tarihe yabanc hibir dil -hibir sentaks ve hibir
lgat- yok; tam da doruluunu tartmaya alt biime, m an
ta ve rtk koyutlamalara zaten brnmek zorunda olmayan tek
bir ykc nerme ifade edemeyiz.12-D errida^m grnn ken
11. Danto, Nietzsche as Philosopher, s. 219. Bu almaya ilikin dier
gndermeler metinde parantez iinde verilecek.
12: Jacques Derrida, Structure, Sign, and Play in th Discourse of the Humam
Sciences ,(nsan Bilimleri Syleminde Yap, Gsterge ve Oyun), Derrida, Wri-,
ting and Diffrence, ev. Alan Bass (Chicago: University of Chicag Aress,.
1978), s. 280-281. '
" : -135

disi de, Nietzschenin dnyann yapsna ilikin yanltc ama kanlamaz bir klavuz olarak dile ynelik saldrsndan etkilen
mitir: A m elin amilden koparlmas ... Bu eski mitoloji, dil ve
gramerin ilevlerinde salam bir biim kazandktan sonra neden ve
sonuca duyulan inancn temelini atmtr (WP, 631; cf. Tl, III, 5).
G isteminin yaratt paradokstan, bu grn net biimde
ifade edilmesine izin veren bir dil, yani tz ve iyelik metafiziinin
zne ve yklem diliyle olan bantsna benzer bir banty g is
temiyle kuran bir dil gelitirmeye alarak kanabileceimizi var
saymak naiflik olur. Herhangi bir dil dizgesinin aslna sadk bir
ekilde yanstabilecei hibir genel dnya yapsnn bulunmad
gr, g isteminin nemli bir blmn oluturur tam da. Nietzsche Hint-Avrupa kkenden tremeyen dillerin, bizim alk ol
duumuzdan farkl metafizik grler barndrdn ne
srdnde bile, bu dilleri konuanlarn gereklie ilikin daha iyi
bir kavraya sahip olduklarn varsaymaz (BGE, 20). Upuygun
bir ifade tarz talep etmek anlamszdr diye srar eder (W P, 625).
Zerdt Yeni yollarda yryorum, yeni bir sz geliyor bana; eski
dillerden bktm usandm, tm yaratclar gibi. Tinim artk anm
tabanlar zerinde yrmek istemiyor (Z, II, 1) dediinde bu tr bir
deiimi dnmyordun Dilsel reform tm deerlerin yeniden de
erlendirilmesinin paras deildir.
Ne denli kusurlu ve yanltc olursa olsun dilimizin kanlmaz
biimde bizim olduuna inanr Nietzsche: Dilin snrlar iinde
dnmeyi reddettiimiz zaman dnmeyi keseriz ... Rasyonel
dnce, kendimizi kurtaramayacamz bir emann zorunlu
kld yorumdur (WP, 522). Bylece, g istemi genel bir dil ve
dnce eletirisi gelitirmeye ynelik tm giriimler tarafndan
retilen amazn eksiksiz bir rneine yol ayor grnebilir.
Btn bu giriimler kanlmaz olarak, aa karmay he
defledikleri dilsel tarzlar ve metafizik varsaymlarn aynlarm ba
rndrdklarndan, saldrdklar gelenei srf saldrdklar iin sr
drm olurlar ister istemez. ayet durum byleyse, g istemi her
zaman iin bir paradoks olmaya devam edecektir. G istemini ne
yadsd sistemle birletirebiliriz ne de bu sistemi rtmek iin
kullanabiliriz; nk kendisi, kendi terimleriyle ifade edilmektedir.
Bu yaklamda, g istemi zne ve yklem, tz ve sfat, fail ve ey
136

lem nosyonlarnn rtlmesini deil, Derridanm ifadesini kul

lanacak olursak, yapbozumunu nermektedir. Derrida bu tr kav
ram iftleri arasndaki kartlk hakknda yle der:
Bu, asla iki terimin kar-karya bulunmas deildir, yalnzca bir tabi
klnma hiyerarisi ve dzenidir. Yapbozum kendisini snrlandramaz
veya dorudan bir ntrlemeye ynelem ez: ifte bir jest, ifte bir bi
lim, ifte bir yaz araclyla klasik kartlna/f st edilm esini [cf.
N ictzschenin amel yalnzca amile eklenm i bir kurmacadr
nermesi (GM, 1, 13)] ve dizgenin genel bir yerinden ediliini (ciisplacement) [cf. N ietzschenin amil de amel de birer kurmacadr
nermesi (W P, 477)] tatbik etmesi gerekir.13

Bu okumaya gre, Nietzsche metafizie bulam dili kul

lanmamann imknsz olduunu gsterebilmek iin metafizie bu
lam dili kullanmak zorundadr. Bu dili dorudan doruya eletirmcz; nk onsuz yapamayacamz bir dildir bu ve
Nietzsche de buna herhangi bir alternatif sunamaz; nk hi al
ternatif yoktur. Dilin zedelenebilirliini ortaya koyar sadece.
Konuya ilikin daha iyimser bir grse, kendisine ait tm me
tafizik balanmlardan kurtulmu bir dizge gelitirmede N i
etzschenin baarl olduuna inanan Michel Haar tarafndan ileri
srlr. Haara gre, Nietzschenin kendi szck daarc (G
stemi, Nihilizm, stinsan, Ebedi Dn) kavramsal mantktan pa
asn kurtarr. Oysa, klasik anlamda bir kavram, varsayd ierii
zde ve total bir tarzda oluturup barndrrken, Nietzschenin ki
lit szcklerinin ou ... zdelik ilkesine dayanan herhangi bir
mant andran bir anlamlar oulluu yaratr.14 Derrida gibi
Haar da, mantn kendi bana belirli metafizik varsaymlarda bu
lunduuna ve kullanan herkese tikel bir dnya tasviri dayattna inanr. Ama yan sra, Derridadan farkl olarak Haar, Nietzschenin
szck daarcnn hepten mantktan bamsz m olduu, yoksa
13. Jacques Derrida, Signature Event Context, Margins o f Philosophy, ev.
Alan Bass (Chicago: University of Chicago Press, 1982), s. 329. Nietzscheden
aktarlan her iki pasaj da 6. blmde tartyorum.
14. Michel Haar, Nietzsche and Metaphysical Language (Nietzsche ve Me
tafizik Dil), iinde David Allison, der., The New Nietzsche (New York: Dell,
1977), s. 6.
137

sadece zdelik ilkesine dayal olan mantktan m bamz ol

duu konusuna aklk getirmemekle birlikte, bu mantk ol
makszn da bir ekilde iimizi grebileceimize inanr. Ama Nietzsche mantk veya dilin dnyann yapsn upuygun yansttn
kesinkes yadssa da (mantksal kldmz iin dijnya bize m an
tksal grnr, WP, 521), yan sra stne basa basa, .muhtemelen
ne dilsiz ne de mantksz yapabileceimizi yazar. Bundn dolay,
gelenein, klasik mantkta ierilen varsaymlar ve' kategorilerden
kurtulmay baarm bir szck: daarc araclyla rtlebileceini dnyor olmas da pek muhtemel deildir.15
Nietzsche bir eyin rtlebileceini' ve rtlmesi ge
rektiini dnr kukusuz, ama bu ne mantk ne.de dildir tam an
lamyla. Bu daha ziyade Derrida ve Haar ve dier pek ok felsefeci
tarafndan olduu kadar Danto tarafndan da paylalan bir var
saymdr: Mantn (veya dilin veya matematiin veya fiziin veya
baka herhangi tikel bir urann) kendi bana bu tr metafizik
balanmlarda bulunduu ve kendi hesabna dnyay gerekten ol
duu gibi yanstt' iddiasnda bulunduu gre. B. balanm
larn doru veya yanl olup olmad sorusuna ilikin hibir genel
gr birlii bulunmamaktadr; ama u an tartmakta olduklarm
da dahil olmak zere pek ok yazar, bu tr baz varsaymlarn, ilk etapta manta veya dile yerletirildiine ilikin nceki inanc pay
lar. Yine de, Nietzsche, dnyy bizim gibi varlklar bakmndan
yaanlr klmak iin gelitirdiimiz aralarn yapsndan hareketle
dnyann yapsn okuyabileceimizi yadsr:, Kii kavramlar,
trler, biimler, amalar, yaalar (bir zde durumlar dnyas) oluturma drtsn sanki bunlar gerek dnyay ajptamanaz olanakl klarm gibi anlamamas gerekir; bi, varoluumuzun
mmkn klndi bir dnyay kendimiz iin dzenleme drt olarak anlalmaldr daha ok (W/5, 521). Bi tam da, Nelson Go
odmanm ok yakn bir tarihte yadsd varsaymdr: Felsefeciler
bazen sylemin zelliklerini sylemin znesinin zellikleriyle ka
rtrrlar. Srf doru bir betimleme ortaya koyuldu diye dnyann
szcklerden olutuu sonucuna nadiren varrz, ama bazen
15,. Haar daha yakn tarihli makalesi La Critiqe nietzscheene de la subjectivitede, Nietzsche-Studien, 12 (1983), 80-110, zellikle . 85r90 bu sorunun
peine dyor.

138

dnyann yapsnn,: betimlemenin yaksyla' ayn olduunu var

sayar/.. 1*
na ettiimiz dnyann kesinlikle kanlmaz olduunu ve on
suz yaayamayacamz srarla vrgilaf Nietzsche;' bu dnya bi
zim iin; olabildiince gerektir. Aynen yaptmz gibi, iinde ya
amakla,' hakknda drtmek ve konumakla ve bn yapmay
srdrmekle hata yapyor deilizdir. Dtmz hata, onun hkkndaki dnme v e konuma biimlerimizin kendi balarna
dnyann, kendisine ilikin tm farkl perspektiflerin ortak nesnesi
olan dnyann gerek doasna ilikin herhangi bir balanmda bu
lunduklarna inanyor olmamzdr. Dtmz hata, mantmz,
dilimiz, matematiimiz veya dier herhangi bir pratiimizin ilk' etapta metafizikle ykl olduuna, bu tr herhangi bir pratiin ger
ekliin doasna uzanan bir yolda bize klavuzluk edebileceine inanlmasna dayanr. Nietzsche pheye yer brakmayacak bir tarz
da yle yazarc Korkarm Tanry bamzdan def edebilmi de
iliz; nk hl gramere inanyoruz (77, 111, 5). Ama Nietzschenin burada nihai tz temsil eden Tanry duyulan inan asndan gerekli addettii ey yalnzca gramer deildir, yan sra
gramere duyulan inantr da. te bu inan, metafiziin yandalar
ve dmanlarnn ortaklaa paylat, dilin kullanclar zerinde,
kendi doasndan kaynaklanan ontoljik haklar iddia ettii var
saymdr. Sanrm Nietzscheriin reddettii varsaym tam da budur.
: Eer Nietzschenin gr buysa; bu durumda g isteminde
barnan paradoksa farkl bir yorum getirebiliriz. G istemi, tz ve
sfat kavramlarna bir meydn okuma1oluturur. Bu kavramlar, Nietzscheye gre, gramerimizi gereinden fazla ciddiye almamza
dayandndan, g istemi ayn zamanda yaygn ifade aralarmza
da bir meydan okuma oluturur. Ama Nietzsche, dilimizin hatal
olduunu, dnyay tanmaya balarken onun yerine, aslrida pa
radoksal biimde, Dantonuh yazd gibi, herhangi bir eyin so
nularnn/etkilerinin dnyasyla deil bir sonulr/etkiler
dnyasyla kar karya kaldmz iddia etmez (s. 29-220)'. Ni
etzsche, dilimizin htah Olduunu iddia etmez1, ama onu ge
reinden fazla ciddiye aldmz iin bizim hatal olduumuzu id
16. Nelson,Goodman, The Way the World Is, Problems and Pro/pcts (Sorunlar
ve Tasrilaf)'(Indianapolis: obbs-Mferrili; 1972), s. 24.'
1
139

dia eder. Dantonun ifadesinin ngerektiriyor grnd fail ve so

nu arasndaki antiteze saldrr. zne ve ykleme ilikin gramatik
kategoriler bizim iin temel neme sahip kategoriler olsalar bile
bunun, ontolojik tz ve sfat kategorilerinin veya dier her tr ka
tegorinin doru olmasn gerektirmediini ne srer Nietzsche.
Mantk ve dil ntrdr. Nietzsche bu noktay ortaya karmak iin
bunlar yeniden yorumlamaya alr ve bizzat bu kategorilerin yeni
bir yorumunu sunarak, tzlerin, sfatlarn, faillerin ve sonularn,
onlar genellikle kabul ettiimiz gibi olmadklarn gstermeye
alarak bu amacna ulamay dener.
Ama ne var ki, g isteminin ngerektirdii dnya tasviri, bir
ey sonularnn toplamdr dilegetiriinde olduu kadar pozitif
ekilde ifade edildiinde bile, tz ve ilinek metafiziine alternatif
oluturmaz. Nietzsche dilsel kategorilerin dnyann ontolojik ya
psnn farkl deikeleriyle badatn gstermek ister. Yani,
baka bir deyile, dnyann hibir ontolojik yaps olmadn
gstermek ister. Bir analoji sayesinde greceimiz zere, g is
temi dnyas kendi iinde son derece belirlenmemitir: Hibiri
nihai doru temsilini oluturma iddiasnda bulunmay ge
rektirmeyen veya gerekten de byle bir iddiada bulunamayan pek
ok ekilde betimlenebilir. Dnyay ele alma yollarnn her biri, ay
n zamanda bu belirlenmemi dnyay belirli bir nesneye
dnecek biimde dzenlerken bu srece katlanlarm g istemini
sergiler. Nietzschenin grevi, tpk dilin dnyayla ilgili olarak
hibir balanm yapmad gibi dnyann da, buna bal olarak, di
le hibir kstlama dayatmadn gsterebilmek iin hem dilimizi
hem de dnyamz yeniden yorumlamaktr.
Nietzsche okuyucularnn ou, mevcut yaplarn yeniden yo
rumlanmasnn g isteminin grevine ilikin ok zayf bir okuma
tekil ettiini dnebilir. Ama Nietzschenin kendi grne gre,
yeniden yorumlama en gl teorik ve pratik aratr. Putlarn Ala
cakaranl' nn nsznde, felsefe yaplmas iin nerdii analoji
ekitir: Ksmen ii bo putlarn derinliini lecek bir diyapozon, ksmen onlar ykmak iin bir alet ve ksmen de, es
kilerinin malzemesinden olduu kadar biimlerinden de yeni hey
keller yontmaya yarayacak bir heykeltra ekici.
Nietzscheye gre din, g isteminin en berbat tezahrlerinden
140

biri olsa da en byk tezahrlerinden biridir yine de. Yeni dinlerin

nasl kurulduuna ilikin tartmas, yeniden yorumlamay ne denli
kritik bir neme sahip olarak kabul ettiini gsterir:
Dinleri kuranlarn kendilerini farkl klan buluu, ncelikle: bir disciplina voluntatis etkisine sahip olan ve ayn zamanda can skntsn
gideren tikel bir hayat biimi ve gndelik alkanlklar koyutlamasdr -ve sonra da: bu hayat biimine, kiinin urunda savaaca ve
belli koullar altnda hayatn kurban edecei bir ey halini alacak bi
imde en yce deer tarafndan aydnlatyor grnmn ka
zandracak bir yorum sunmasdr. Aslnda, bu bulularn kincisi daha
temel niteliktedir. Birincisi, yani hayat biimi, nceden de oradadr, ama dier hayat biimlerinin yannda durmaktadr ve zel anlamndan
yoksundur. Dinlerin kurucularnn nemi ve zgnl genellikle bu
nu grmelerine, bunu semelerine ve bunun hangi uygulamaya koyulabileceini, bunun nasl yorumlanabileceini ilk kez tahmin edenler olmalarna dayanr. (GS, 353)17
G istemi kendisini yeni yorumlar nerirken sergiler (cf. GM, II,
12). ileci, fakir ve mazlum hayatlar, Hristiyanln bunlar te
mellk edip, kanlacak felaketlerden peine dlecek ideallere
dnecek ekilde yorumlamasndan nce de vard. Ama bu ha
yatlar plak olgular gibi var olmuyorlard. Fakirin hayat, Nietzschenin soylu deerlendirme tarz adn verdii deerler sis
teminde zaten belirli bir yer ve neme sahipti (G/Vf, I, 10);
Hristiyanlk ise bu hayat biimine daha nce hibir zaman sahip
olmad nemli bir konum kazandrd. Bakalarn daha iyi ele ge
irebilmek iin baz tatminlerden vazgeilmesi olarak kavranan
ileci hayat zaten yaygnd ve itibar gryordu (GM, II, 7-9); Nietzsche felsefenin ileci hayat tarz olmakszn var olamayacan
ne srer (GM, III, 11). Benzer ekilde, ceza kurumu da insanlarn
niin eski yorumlar temelinde cezalandrlmas gerektiine ilikin
yeni yorumlarn srekli dayatlmasyla, boyuna yeni biimlere ve
amalara brndrlnitr (GM, II, 12-13). Zaman zaman eski
bir yorum ... anlalmaz olup ... artk yalnzca bir gsterge ol
duunda bile (WP, 604), eleri genellikle olas yeni yorumlarn
kapsamn snrlayacaktr. Daha nce alntladmz ilke - eer bir
17."A slnda..." diye balayan cmlede italikler bana ait.

141

m abetna edilecekse ice, bir mabedin yklmas gerekir -{GM; -II,

24)rv hemen hemen evrensel olarak sz konusu olduu zere,
yklan mabedin biim ve.malzemesinin; kendi yerini alacak, ya
pnn mahiyeti iin kullanlacan ve dolaysyla bu mahiyeti
ksmen belirleyeceini-ne srer.
.; ,
;
Bu nedenle, yeniden yorum lam a1bir uzlama, deildir asla. Ha
ytlarmz ynlendiren kurumlar farkli koullarla iikileridirilmi
olan ve baka deerler barndran eski yorumlarn rnleri plduu
iin, yeniden yorumlama en nemli deiim yarttri, yeni,koullar
oluturma ve yeni deerler retme aracdr. Eer bp gereinden
fazla yazarca, gereinden fazla edebi, gereinden fazla akademik
grnyorsa, pek pk kiinin, dnmeksizin kendisine hayran ol
may veya bilgisizce ondan, nefret etmeyi rendii Nietzsche iin
o denli iyidir. Felsefeciler arasnda, bu en edebi olan, savama ve
yazma arasndaki farkn: en fazla bir derece fark olduunda ya da
kendisinin en beendii ifadeyle, bir incelik fark olduunda srar
edecek ilk kii olacaktr. Anlalacak son eyler, diye yazar Ni
etzsche, en byk olaylr Ve dncelerdir-cm diye srdrr
szlerini,'en byk olaylar en byk dncelerdir (BGE; 285).'
Tm bunlar, her ne kadar g^ istemi amil ve am el'arasndaki
ayrmn yorumlanmas gerektiini nerse de,' dilimizin yzeyinin
hibir ekilde bu tr bir revizyonun sonucunda deimek zorunda
olmadn ima eder.: Yeni bir kuvvetin bir nesneyi ncak, her
eyden nce zaten bu nesnenin mlkiyetinde olaiV kuvvetlerin mas
kesini' takarak sahiplenip bu nesnenin grnmne brnebilece
im fark ettiimizde, yorum da karmklh aia vurur ... 'ir
kvvet her eyden nde mcadele ettii kuvvetlerin* zelliklerini
dn alarriyrsa asla varln srdremez diye yaZar Gles Deleuze.'8 Dilimizin dnyay 'aksettirmedii1 iddias,' buna muktedir
yeni' bir dilin uygulamaya koyulmasn ima etfnez; byle' b ir1ierimide bulunmadm grebilmek iirt yapmarfiiz ' gereken 6y,
mevcut yapilar yeniden yorumlamaktr. Nietzscheye gre, felsefe
bu yolla ileci hayat daima varoluunun bir nkoulu olarak3 kl18. <3illes Deleuze, NieizschaklPhibsophy,ev. -'HgftVlbmlirisdn (NewYork:
Columbia Uniyersity. Pres,, 198,3 ) , , , 6. Ne var, ki, . Deleuze. Nietzschebin
dncesinin temelde tm gelenekse! felsefi kategorilerden topyekn kurtulmay
gerektirdiine inanyor ve:bu, adan-da'H m etkilemi grnyor.
142

lanmur (GM, III, 10), Gce uzanan yolar,. eski bir efdem ad altnda; bir: yenisini sunma becerisini ierir, diye y azar;Nietzsche
(WP,! 310). :Bu tam anlamyla, eskiden tam da aalk bulunan,
dk ,ve kt: olduu dnlen iyi szcn kullanma sokan
ahlktaki kle ayaklanmasnn baarlmasdr (GM, I, 10); Tekil
ceza szc o denli iok yeniden yorumlanmtr ki, uyguland
pek ok pratik ve amacn ksmi bir listesi bile Soykiitiin&n tm
bir blmcesini oluturur (II, 13).
- Bu yzden, deiim boyunca ayn , kalau ve etkilerinden ayr
kalmada direten nesnelerden; sz etmeye son veremeyiz. Ama bu
konuma eklinin, dnyann temel tekil; eden gerekliini yan
stmadna inanr Nietzsche. Grdmz gibi; ezamanl bir ba
k asndan bir nesne; belirli amalarrtz, ihtiyalarmz ve de
erlerimiz gz nnde bulundurulduunda, en iyi ihtimalle, belirli
fenomenleri bir arada gruplandrmamz olanakl klan yorumlayc
bir ,hipotez tarafndan belirlenmektedir, Rx tr gruplandrmalarn
kendileri de genellikle daha nceki gruplandrmalarn yeniden yorumlamna dayanr Ve hayatmz, elimizden gelen en iyi ekilde
yaamamz; mrtkn klar., Farkl fenomenleri tikel bir nesnenin
etkileri halinde olutururlar ve nesne de bunlar araclyla ortaya
kar: Kii, amili kavramsal olarak ortadan kaldrp bylece amelin iini boalttktan sonra amili tekrar amele yerletirmelidir ..v
Kii, bir ey yapmay, ama,: niyeti, ,ereki, sahte bir ekilde
bunun tmn ekip karp bylece amelin iini boalttktan sonra
tekrar amelin iine yerletirmelidir (WP, 615).
. / Efcki ama! bu tr bir yeniden yorumlama nasl olur .da zaman iinde eylere, artsremli olarak nesne kavram na uygulanr? Yeni
bir fenomeni belirli bir nesnenin etkisi olarak nasl snflan1
dtfabileceimizi, yeni bir olay . bu nesnenin srmekte, olan, ta
rihinde bir aama olairk grebileceimiz biimde bu fenomen ile
daha nce bir arada: gruplanm bir sonular kmesi arasnda nasl
iliki kurabileceimizi bilmemiz gerekir. zellikle de, Nietzseheye gre her; ey. srekli bir deiim iinde olduundan,; so
nuta .nesneler; hakknda iartsremlii; olarak ;k o n u m an n n asl
mmkn olabildiini bilmek isteriz.
Bir rtesnenin zaman iindeki birlii veya zdelii iin, bir nesnenin; tikel bir zamandaki;durumuliin sz konusu olabileceinden

daha baka bir ncel zemin olamaz. Zaman iinde bir nesne, bir fe
nomen grubunun en iyi tarihi tarafndan, aralarndaki ilikilerin en
iyi anlatsnda somutlaan bir tarih tarafndan oluturulur. Bu tr
anlatlar, farkl fenomenlerin ayn amaca hizmet ettiini veya farkl
amalarn, tek bir tarihin paralar olmalarn ve bylelikle zaman
iinde tek bir nesnenin paralar olmalarn mmkn klan
ekillerde birbirlerini izlediklerini aa vurur. arpc nokta ise,
Nietzsche iin tek bana hibir iyi anlatnn ve dolaysyla hibir
en iyi gruplamann bulunmamasdr. En iyi olan daima, art alan
daki farkl varsaymlar, karlar ve deerler nda belirlenir; ve
bunlarn hibiri de kusursuz ve nesnel biimde geerli olma -hatta
sonuta srf geerli olm a- konusunda zel bir iddiada bulunamaz.
G istemi metafizik bir gr deildir, nk dnyann belirlenmemilii ve deerlerin okluu zerindeki vurgusu araclyla, ou dnya grnn geerli olduunda diretir. Bu belirlenmemilii ve okluu kabul etmeye yanamayan grlerin
olas istisnailiiyle birlikte g istemi, herhangi bir dnya
grn genel gerekelerle reddetmez. Bu tr dogmatik yak
lamlar sz konusu olduunda bile, kendiliinden bizzat gr
reddetmez, yalnzca bu grn byk bir olaslkla kabul edilebilecek tek gr olma iddiasn reddeder. Bunun dnda, bir
gr ancak belirli nedenlerle tercih edilebilecek zgl bir al
ternatif bulunmas durumunda reddedilebilir.
Acaba bu ok soyut erevenin ii doldurulabilir mi? N i
etzschenin tahayyl ettii tek bir dnyaya ilikin pek ok anlat
nasl oluturulur? Bu soruyu yantlayabilmek iin bir analojiye
bavurmamz gerekiyor. Aileleri ele alalm. Aileler nasl kurulur?
Belli bir ailenin ferdi olmay oluturan ey nedir? Bunun en be
lirgin koulu ve en az gerekli grneni, zaten bu aileye bal olan
birinin torunu olmaktr. Evlat edinme, evlilik ve reddetmenin yol
at karmaklklara eilmeden nce, en basit rneklerde bile ailelerin snrlarnn pek de kesin olmadn belirtmemiz gerekir:
Fani iki ayr bireyin, aralarndaki bir tr ban izleri srlebilse bi
le, ayn aileye ait olup olmad sorusuna her zaman kesin bir yant
verilemez. ou durumda bu yant, sorunun sorulma amacna ve
ansa bal olacaktr. Ayrca, her birey dorudan doruya iki aileye
baldr, yani ebeveynlerin her birinin tarafna ve bu ailelerin her
144

biri de, srasyla kendi iinde geriye doru iki kola ayrlr ve bu her
ata iin srer gider. Hatta biyolojik veya Nietzschenin kendisinin
ortaya koyduu gibi fizyolojik dzeyde aile balar, bizim alldk soyaac temsillerimizin ileri srebileceinden ok daha
fazla karmaktr.
Soyaalarna bavurduumuzda, belirli nedenlerle bir bireyin
kkenini belirli bir yol boyunca belirli bir kaynaa doru izlemek
ve aralarnda ok zgl balantlar kurmakla megulzdr. Ama
bir urak dncesi, belirli nedenlerimizin bu tr durumlarda da
ima ne denli kritik olduunu gsterir. Szgelimi, bir rnekte Av
rupann Kralie Viktorya soyundan gelen ada ailenin katmerli
ilikilerini aa karmak isteyebiliriz: Bu nedenle de, farkl, il
gisiz kkenlere ynelen atalar ie dahil etmeyiz. Baka bir
rnekte ise (burada edebiyat yeterince ironik biimde yanltc bir
rnek tekil etmektedir) The Forsyte Chroniclesm tm ana ka
rakterlerinin, Galsworthynin ok keyfi bir biimde ailenin ku
rucusu olarak -yani, ailenin servetinin kayna olarak- setii (ki
bu, temelde yatan baka bir varsaym ve deeri aa vuran bir se
imdir) sima olan Yal Jolyonla nasl, ilikili olduunu renmek
isteyebiliriz. Romanlarnn birok basksnda grlen Galsworthynin muntazam grnml diyagram, Irenenin esas itibariyle ardnda kendisine ait btn bir soyaacna sahip ol
duunun unutulmasn kolaylatrr. Irenenin Forsyte ailesiyle
yapt iki evlilik, yalnzca onu deil, yan sra Forsyte
soyaacnda grnmeyen tm atalarn ve akrabalarn da Forsyte
ailesine balar. Ama bu kukusuz Galsworthynin anlats asndan hibir nem tamaz. Dolaysyla, Galsworthy, Forsytelarm bu muhtemel akrabalarna hi dikkat etmez ve kurmaca
trnden bile olsun, onlara hibir varolu bahetmez.
Bunlarn hibiri, Galsworthynin bu bilgiyi es gemekle hata
etmi olduunu gstermez kesinlikle: Galsworthy baz tuhaf ne
denlerle bunu yapmay istese bile, bu bilginin tmn iin iine
katmaz. Aslnda, ailelerin ilgili olduu dier btn balamlarda ol
duu kadar bunda da bilginin tm nn ne olacan tam olarak
sylemek zordur. Ayrca bu da, bu rnein gstermek zere ta
sarland noktann parasdr: Belirsiz biimde karmak olan, i ie gemi aile balarnn ne olduunu grmek iin izlenen zel
F l N /E d eb iv at O larak H ayal

145

yol,i.att alandaki kar la rv e deerler tarafndan koullanmaktadr.

Belli bir aile ancak bu tr etkenlerin mevcudiyeti kapsamnda ku
rulur1ve her bir tikel rnekte ilgisiz yollar aile soy aalarmzn
dnda braklr. Ama her eyin .baka her eye bal olduu ve
baka her ey tarafndan koulland gerek dnyada <WP, 584)
aileler hibir ,ekilde bu muntazam temsillerin nerdii gibi de
ildir, Uzlaanlarmz,; amalarmz ve deerlerimiz tarafndan trnein, baz toplumsal gruplarda baba soyunun byk oul hakk
araclyla erkek vrisler arasndaki miras dzenini belirleme il
kesi tarafndan^- dikte edilen varsaymlar olmakszn bir bireyin ait
olduu aileyi saptamak yalnzca zor olmann tesinde,;, aslnda
imknszdr da.
Evlilik biyolojik dzeyde bir komplikasyon retir,, nk bir ailenin kaltm havuzuna, srekli olarak yeni malzeme sunmaktadr.
Bu nedenle, uzak atalar ve torunlara ilikin genetik malzemenin
herhangi bir lde rtmesi gerektiini beklemenin hibir ge
rekesi yoktur. Birka ,kuakta bile bir bireyin en azndan bykbyk-bykbaba-analarndan.en azndan biriyle ayn genetik mal
zemeyi paylama olasl yzde 25ten daha yksek deildir. Aile
kavrammz, ortak davransal, morfolojik veya genetik zellikler
fikriyle balantldr. Ama bu yalnzca, genellikle gerekten de ok
ksa vadeli olanla, bu tr benzerliklerin nemli ve belirgin olabilecei birka kuakla ilgili olduumuz iin byledir. Temelde,
aile fertlii ortak zellikler nosyonundan tamamen bamszdr.
Hukuksal bir dzeydeyse, belli bir aileyle grnrde hibir bi
yolojik izgi paylamayan bir birey,, evlat edinme araclyla bu &ilenin paras .olabilirken, bu. ailenin bir ferdinin torn; eitli ge
rekelerle aileden dlanabilir pekl ;
,i' :
Ksacas, ne biyolojik ne de hukuksal aile.ferdi olma sorununun
kesin bir yant vardr. Ailenin soyaac tarafndan nerilen ;(ama
dayatlmayan) dzgn tablo ksa srede, byk apta rdaha kar
mak, bir bireyler, ar balantlar ana, eninde sonunda eitli
yollarl#, dnyadaki herkesi baka herkesle birbirine/balayan bir ,aa< yenik, der. Bu nedenle, bir aile ferdinin soyu, bu aiienin paras olmak iin gerekli, asgari koul; olduu kadar, azami kouludur
da. Esasnda, zel karlar ve deerlerce koullanan ilemler araelyl bu dan belli birtakm, aileler retilir. -)
146

Nietzschenin ceza tartmas, bu rnein- hayb rn'ola

madn ileri1 srer. ncelikle, cezann kkeni vb am aci'b ir
birinden ayr veya ayr olmas gereken iki sorundur diye yazar Ni-:
etzsche. Daha sonra, bunu u snrsz gre geneller:
. Bir eyin nedenleri ve kkenleri, bu eyin bir amalar sistemindeki ni
hai faydas, gerek kullanm ve; konutu,u> birbirlerinden dnyalar
kadar u za k tr.A m a amalar ve faydalar ise, bir g isteminin daha
az. gl bir ey zerinde hkimiyet kurduunun ve, ona hr ilev
zellii dayattnn gstergeleridir yalnzca; ve, bir eyjn, bir, or
gann, bir grenein tiim tarihi bu yolla nedenlerinin birbirleriyl ilikihdirilmesi 'dhi gerekmeyen, aksine baz durumlarda irf te
sadfi bir tarzda! birbirlerini''izleyen' ve deitiren stekli bir yeni
yorumlar've uyarlamalardan luan kesintisiz bir gstergeizincirihe
dnebilir. (A/; II, 12):;
Netzsche, bir eye ilikin hibir eyin ayn kalmas gerekmedii
sonucuna ular: ' B iim 'akkandr ama /a n la m daha: d akkandr.- Hem biimi Hem de amac' srekli deimekte ol
duundan ceza,; tam da tek bir kuruma ait grlebilecek bu bi
imler- ve pratiklerin, bu amalar ve anlamlarn tarihi tarafndan
oluturulmaktadr: Burada ilk etapta tek bir kurum bulunduunu
gsteren1eyin tm de; daha snraki biimleri ve amalar baarl
biimde daha ncekilerin sonraki aamalar olarak, ahfad olarak
niteleyen anlatdr.19 Bu tam :da aileye ilikin analojimizin bizi bek
19, .Nifltzpjenin Parvvin'e v Darwinin grleri olarak kabul etjtij eylre d
man olduu bilinen bir gerektir (rnein, bkz. BGE, 13, 14, 253; Tl, IX, 14; EH,
ll|, -1; WP, .684, 685): Ama: aslnda;-Dan/vin'e dair doru, bir.aatayi Darvvinin
grleriyle Nietzshe'ninkiler arasnda kayda deer benzerlikler .olduunu
gsterecektir. 8u benzerlikler, ancak-bugn belirginlik kazand..Alntlanan pa
sajda, Nietzschenin genel geliim teorisini.hayvan organlarna uyguladn
gryoruz. Her eyin biimi ve anlamnn akkan olduunu ifade ettikten son
ra yle devam ediyor Nietzsche: Bu durum,-.her tekil organizmann //nde dahi
ayndr: btndeki,-her gerek gelimeyle birlikte, tekil torganlarn. anlam da,de
iir. imdi, evrimci biyolojinin nne kan byk bir sorun, ancak gelimeye
balam olmalarnn gerekmesinden- ok sonra faydalr grnen,organlarn ted
rici evrimin aklanmas olmutur., Stephen Jay Gould'un yazm olduu gibi, bu
sorun (uygun bir ekilde adlandrlm olmamakla birlikte) adaptasyon-ncesi te
orisi araclyla, zlmektedir;-'Bir gznyzde5!i ne denli iyidir?' eklindeki
mkemmel sorudan; henz balang aamasnda-bulunan bylesi bir yapnn
sahibinin bunu grmek iin kullanamayacan ama bunun yerine baka,bir-ar

147

lemeye ynelttii eydir.

Analojimiz bir ailenin sadece biyolojik veya hukuksal soyu
paylaan bireylerden oluabildiini gstermiti. Toplumsal grup
kapsamnda veya zaman iinde kesinlikle sabit kalmayan
karlarmz ve amalarmz, insanlarn birbirlerine tad sonsuz
genilikte bir balantlar kmesi iinde ailelerin snrlanmasn ko
ullandrmaktadr; aslnda bu tr karlar ve amalar her aileyi oluturan eyi dikte etmektedir. Ailelerin soyaalar bu geni yu
maklarn iinde uzlamsal olarak seilmi patikalardr. Ama tpk
nitelendirmenin uzlamsal olarak hibir ekilde ailelerin ger
ekliinin deerini azaltmamas gibi, Nietzschenin tutarl bir
ekilde, kalc nesnelerin oluturulma biimini tanmlad keyfi
szc de, dnyann gerekliinin deerini azaltmamaktadr. A i
leler dnyada elbette bu karmak ilikilerde somutlamaktadrlar,
ama ayn zamanda ciddi bir anlamda belirlenmemitirler de. Tikel
bir zamanda alm olduklarmz kadar gerek olan yeni aileler
saptamann olanakll, daima mevcuttur. Doal olarak, bu yeni ailelerin mevcut ilikilerle zaten var olup olmadklarn veya bir
takm nedenlerle yeni patikalar izlediimizde onlar oluturup oluturmadmz, onlar yaratp yaratmadmz sorabiliriz. Bu
soruya verilecek yant, mulak olm aya mahkmdur. Mulakl ise, Nietzschenin yaratm ve keif arasndaki ilikiye ynelik tu
tumu kadar, dnyann gerekliine ynelik tutumunda da barnan
mulaklkla rtmektedir tam anlamyla.
Farkl bir balamda, Nietzsche dorudan bu tartmaya ilikin
bir noktaya dikkati eker: H er birey , diye yazar, evrimin tm
ma iin kullanabileceini ne srerek kurtulabiliriz." (The Problem of Per
fection, or How Can a Clam Mount a Fish on Its Rear End?, Stephen Jay
Gould, Ever Since'Darwin, New York: Norton, 1977, s. 107). Gould ayrca yle
yazar: Adaptasyon-ncesi ilkesi yalnzca, bir yapnn biimini de deitirmeden
ilevini deitirebileceini iddia eder (s. 108). Ama Gould kendi konumunu ya
psal sreklilik kapsamnda ifade etmesine ramen, verdii rnekler, yapnn za
man iinde ayn kalmadn, ilevdeki deiikliklerle birlikte deitiini gsterir.
Dolaysyla, adaptasyon-ncesi ilkesi, Nietzschenin grleriyle arpc ben
zerlikler tayor gibidir. Bu benzerlik bence, sistematik bir biimde ele alnmas
gereken, Nietzsche ve Darwin arasndaki balantlarn kk bir ksmn oluturuyor yalnzca. Ama bu balantlar, bermensch'm biyolojik bir kavram
temsil ettii grn iermez. Aslnda, bermensctim balangtaki bu hatal
yorumu, Nietzschenin evrimci dnceye genelde pheyle yaklamasna ne
den olmutur.
148

seyrinden olumaktadr (WP, 373). Baka yerlerde de yle bir id

diada bulunur: nsanlar tekil bireyler deildir yalnzca, yan sra
btn organik dnyann tek bir tikel izgisidirler. Trlerini
srdrmeleri ise, (organik bymeler hl eklenmekte de olsa) yo
ruma dayal bir trn de haddizatnda varln srdrdn, yo
ruma dayal trn deimediini kantlar: Adaptasyon (WP,
678; cf. 687). Ksacas, bir ailenin btnl ve kimliini, yani
tam da gerek oluunu tekil eden ey, -im diye dek belki de ikiyzllkle kandm szc kullanacak olursam - ailenin fert
leri arasnda hkm sren soykiitne dayal ilikiden ne daha
fazla ne de daha az bir eydir. Art alandaki farkl varsaymlar son
derece farkl soykt ilikileri retebilir veya aa vurabilir. Ve
tam da bu tr bir soykt ilikisinin, Nietzscheye gre, yalnzca
aileleri deil, yalnzca ahlki ve toplumsal kurum lan ve dnce ekollerini deil, yan sra tmyle dnyadaki her tekil eyi de oluturdunu ne srmek istiyorum u an.
eylerin etkileri olarak adlandrmakta olduklarm, bavurdu
um analojide bir ailenin fertlerinin dnyadaki baka herkesle
balantl olduu tarzda katmerli bir biimde birbiriyle ilikilidir.
Her bir eyin birlii, yani eyin kendisi, bir fenomen kmesini b
rne balayan soyktksel aklamada bulunacaktr. Her bir eyin
birlii, sonraki kmenin, kendinden nce gelen kmenin neslinden
kaynaklandnn -am a bir geliim, tezahr veya grn olarak
deil- dnlebilme tarzna ilikin anlatda bulunmaktadr. Soy
kt tesadfi oluumlara ve rastlantsal balantlara, mutasyonlara ve evliliklere, iddete dayanan yaylmalara ve mdahalelere olanak tanr ve yazg deiikliini kimlikte bir deiiklik olmakszn
mmkn klar. Ama eyin kendisi kendi soyktnde bu
lunabileceinden ve herhangi bir eyin asla tek bir soykt olamayacandan, tam da eyin kendisi gr, g isteminin de za
ten srekli direttii zere, artk bundan byle gerekliliini ve hatta
tutarlln yitirir. Dnyann mahiyetinin kendi iinde ne olduunu
sormak veya hangi dnya tasvirinin temelde doru olduunu sor
mak, hangi soyktnn dnyada bulunan herkes arasndaki ger
ek soyktksel balantlar resmettiini sormaya benzer. Bu so
runun yant, bilgilendiricilikten uzak, hatta sama olabilir:
Herkesi, mulak bir eitlilik ierisinde baka herkesle balantlan149

dracaktr ve- bu yzden sonuta hibir aile balants re tm e

yecektir. lgin olabilir belki ama kesinlikle ksmi olacaktr: Belirli
bir aileyi saptayacaktr belki ama b u yzden kanlmaz Olarak, bir
ok m uhtemel-aile balantsn hesaba katmayacaktr. Nietzsche,
dnyayla ilgili soruya ancak tam anlamyla ayn trde yantlar bu
lunabileceine inanr.
: yleyse* koykt Nietzschenin ontoloji "karsndaki al
ternatifidir. Birok alternatife olanak tanr ve temelde- smarlama
bir- gereklii ne kefeder ne de dayatr; nk g istemi ta
rafndan sunulan belirlenmemi dnya tasvirine daynr. Nietzsche
dnyay sanki bir metihmi gibi, iindeki eyleri1 de sanki me
tihlerin olutuu zellikler ve br kurmaca kendiliklermi gibi ka
bul etmektedir. Bylece bunlarn tmn temelde birbiriyle
balantl nesnelerin haddi hesab olmayan toplam olarak grr.
Bunlarn her biri zaten daha nceki bir gruplamann veya yo
rumun rndr ve her gruplama br gruplamalarn tmn e t
kilen ve bunlar tarafndan: etkilenir. Soykiit bu1gruplamalarla
ve gruplamalar birbirine balayan patikalarla ilgilenir. zini
srd her/patika, yalnzca olgularn grnr olduu noktada,
kendi amalar ve deerleriyle, kendi g istemiyle daha nceki bir
yorumu aa vurur.
1 - --f :

: G istemi: yorumlar, diye yazar Nietzsche (WP, 642) ve bur

nunla da, sunduu yorumun, nerdii soyktiinn kendi yan
llnn farknda olduunu kastetmektedir. Temel hedeflerinden bi
ri de, sorgusuz- sualsiz doruluunu kabul ettiimiz dnyann* tikel
ihtiyarlar ve-arzularla donatlm tikel trde bir kiinin yararna te
sis edilmi Hristiyan hayat yorumunun rn olduunu gster
mektir. Bu gerei gzlerden gizlemesi ve-dolaysyla kendi yo
rumlayc: konumunu rtbas edip yadsmas asndan Hristiyanlk
iin h ay a ti''b ir nem tamasna ramen, bunlarn herkesin ih
tiyalar ve arzulan olmad-ve olmalarnn da gerekmediinde di*
retir Nietzschej Peki -ama;1Nietzschenin, soyktne dayal zbilinli yprimu hem kendi g isteminin, kendi deerlerini yan
stma ve kendisini tarihe katma abasnn bir tezahr hem de ayn
zamanda:dora olamaz m? Yoksa, en iyi ihtimalle, genellikle sz
konusuymu .gibi grnd zere) zel solarak gdlenm i1ken
d in i has kiisel: tercihleri midir?
150

IV

Doaya kar olan bir ey doadr zaten

Dleri nemsemeli miyiz?,,diye sordu Jpseph'.' Onlar

/orumlayabilir miyiz?
Ustagzlerinin iine bakt ve-yle dedi kisca: Her eyi
nemsemeliyiz; nk her eyi yorumlaryabiliriz;
' ' Herman Hesse, The Glss Bead Gatte

Bilmiyoruz kendimizi, biz bilgiyi arayanlar ~wir- Erkenhenden

(GM, tisZ; 1): Ahlkn Soykt stne tam da b ilk cirnlesiyle, Nietzschenin kendi soyktk pratii kadar bu pratiin daha
sonraki tm tartmalar ve uzantlarnn da karsna kan temel
gerilimi retir. Kendimizi asla aramadk- ki^-, diye devam eder
Nietzsche; Nasl olur da: bulabiliriz ki kendimizi? Ama en azndan imdilik bt araya girilip girilmeyeceini ve ,bir' k e z gi
rildikten' sonra da; neyi bulmay1 umabileceimiz! sylememek
tedir Nietzsche.1
;.-"'i <:! ;
:
- en Bilim'dtM. felsefeciler betimlemesinde de benzer bir ge
rilim gizliden gizliye hkm srmektedir. Felsefeciler kendilerini
hakikat arayna -ylesine1kesiti' adamlardr ki, der -Nietzshe;
151

srekli en byk sorunlarn ve en ar sorumluluklarn kara bu

lutlar altnda yaayan ve yaamak zorunda olan bilgi peindeki ki
inin (ama kesinlikle dardan, kaytsz, kendinden emin ve yansz
bir gzlemci olarak deil) byk tutkusuyla kendilerini yiyip bi
tirmektedirler (GS, 351). Nietzschenin u son, can alc nitelemeyi
iine ald parantez, bilginin peine den bu kiilerin ken
dilerinin, kendi giriimlerinin yanlln paranteze alp grmemez
likten geldiklerini ve dolaysyla bir anlamda bu yanllktan bihaber
olduklarn akla getirir. Araylarnn tarafgir ve nesnel-olmayan
doas kendisini onlara sezdirse bile, bu arayn barndrd ka
rakterin tmyle farknda olunmas, gr alanlarndaki bir kr
noktaya tekabl ediyor. Bu kr noktay aratramazlar ve do
laysyla gremezler de. Nietzsche Soyktii'nn nsznn ilk
blmcesinde u sonuca ular: yleyse, kanlmaz olarak ken
dimize yabancyz, kendimizi kavrayamyoruz, kendimizi yanl
anlamak zorundayz, bize gre Herkes kendi benliinden en uzaktadr yasas, ebediyetin btn iin geerli -kendim iz asndan hi de bilgiyi arayanlar! deiliz (GM , nsz, 1).
yle grnyor ki, Nietzsche, bilginin peine denlerin, ken
dilerinden bihaber olduunu ve sonuta bilgiyi arayacaklarsa belki
de byle kalmalar gerektiini iddia ediyor gibidir. Olmakta ol
duklar bireyler, tipler veya kurumlar olarak varlklarn srdre
bilmeleri iin kendilerinin bir ynn tanmak zere bireylerin, tip
lerin ve daha genelde kurumlanl bu ekilde yadsnmas, Ni
etzschenin soyktksel yaptnn ve bu yaptn ilgilendii konular
ve mekanizmalarn merkezinde yatmaktadr. Bu trden, geriye
dnk eitli gerilimler ve bu gerilimlerin arasndaki ilikiler aadaki tartmann konusunu biimlendirmektedir.
Ahlkn Soykt stne, nszn 3. blmcesinde yaln bi
imde ortaya koyulan iki temel soru sorar: nsanlar hangi koullar
altnda iyi ve kt deer yarglarn icat etmitir? Ye kendilerinin
sahip olduu deer nedir? Nietzsche bu yarglar, almasn oluturan denemeden birincisinde ak bir biimde tartr, ama
yalnzca bu belirli terimlere saldrmay hedeflemedii, yan sra ve
belki de daha nemlisi, ahlki deerlendirmeye ve genelde de
ahlki bak asna saldrmay amalad aktr. Bu iki sorunun
birbiriyle derinden derine balantl olduuna inanr: Ahlki de
152

erlerin bir eletirisine ihtiya duyuyoruz, bu deerlerin kendi de

erleri sorgulanmal nce -bunun iin de doduklar, treyip de
itikleri koullar ve durumlara ilikin bir bilgiye ihtiya du
yulmakta (GM , nsz, 6). Ama ne var ki, ahlki deerlerin
soyunun (Herkunft), bizim kendi ahlki bak as de
erlendirmemizi etkileyip etkilemediini ve bunu nasl yaptn
saptamaya almadan nce, ilk olarak soyktnn daha kap
saml metodolojik zelliklerinden bazlarm incelemeliyiz.1
Aka metin yorumlamasnn model alnmas, Nietzschenin
soykt anlayna temel tekil etmektedir. Ahlki kurumlarn
soykt, tm dier kurumlar gibi onlarn da olumsal, karmak
ve hatta nceki blmde tartm olduumuz trden alacal bu
lacak bir karakter sergilediklerini gstermeyi amalayan bir yo
rumdur. Nietzsche kendi yaklamn, mulak bir biimde baz
mehul ngiliz psikologlarla ilikilendirdii speklatif psikolojik
tarihten ayrmaya fazlasyla isteklidir (GM, I, l).2 Okuyucularm
geliigzel bir ekilde ngiliz tarznda mavi mavi bakmamalar
konusunda uyarr. uras ak olmal ki, bir ahlk soyktks
1. Michel Foucault, Nietzsche, Genealogy, History (Nietzsche, Soykt,
Tarih), M. Foucault, Language, Counter-Memory, Practice, Donald F. Bouchard'n yazd girile birlikte (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1977), s.
139-164, zellikle 140-152, balkl nemli denemesinde, Nietzschenin kken
(Ursprung), soy (Herkunft) ve ortaya k (Entstehung) ile ilgili sz daarn ti
tizlikle ele almtr; Foucault'nun bu yaptna ilikin dier gndermeler metinde
parantez iinde gsterilecektir. Foucaultnun denemesiyle ilgili tek ekincem u:
Foucaultnun denemesi belki de kastszca, soyktnn ele ald konular be
lirleyen bamsz kurallar ve ilkeler ieren bir disiplin olduu izlenimini veriyor olabilir. Bence, Nietzsche soyktn, kendisinin Paul Ree ve GM, I, 1-3te tar
tt ahsiyetlere katld daha byk bir giriimin paras olarak grmektedir.
Nietzsche, Foucaultnun yapt gibi (s. 152 ff.), soyktn tarihle mukayese
etmez; ama soyktnn ancak doru bir ekilde uygulandnda tarih ol
duunda srar eder.
2. Genellikle, burada Nietzsche'nin Herbert Spenceri kastettii varsaylr. Sa
nrm bu pek olas deil. Nietzsche Spenceri pheye yer brakmayacak denli olumsuz bir biimde tarttnda (GM, I, 3), "ok daha makul, ama bu, daha
doru olmasn gerektirmiyor diye niteledii Spencerin grn, GM, I, 1-2'de
gnderme yapt isimsiz Ingiliz psikologlarnn gryle karlatrr. Kanmca,
Nietzsche'nin polemiinin daha muhtemel hedefi David Humedur. David Hoy
yaknda Beinci Kuds Felsefe Toplants Tutanaklarmda yaymlanacak olan
Nietzsche, Hume, and the Feasibility of Genealogy" (Nietzsche, Hume ve Soy
ktnn Uygulanabilirlii) balkl almasnda, Hume ve Nietzsche arasnda
baz ilgin balantlar kurar, ama Spenceri Nietzschenin tek muhalifi olarak
saptar.
153

asndan hangi renk maviden y-z kat daha elzeii olabilir: Gri
kukusuz, yani belgelenen, gerekten teyit edilebilen ve gerekten
var olanv ksacas insanln' ahlki gemiinin deifre edilmesi b
denli zor olan zn hiyeroglif kaydnn tm! (GM, nsz,'7 )." ;
Soyktubir yorumdur, ama ahlki pratiklerimizi verili olarak
deil, metinler olarak, bif anlam batmdirah gstergeler olarak ve
bu yorumum aa vurmaya alt bir gii istemlinin tezahrleri olarak kabul etmesi anlamnda bir yorum. Nietzsehe almasnn
balangcnda Soy ktnn bizzat nc denemesinin bana
koydua aforizmann bir yorumu (Auslegung) olduunu bildirerek
kendi giriiminin yorumlayc doasnn1altn izer: Bylelikle, 0kumay bir sanat olarak prtiklemenin ne olduunun bir rneini
sunmay tasarladn yazar (GM, nsz, 8). lgihtir ki, Nictzscbenin denemesi ve bu denemenin yorumlad aforizma arasdaki bulank ilikiye ok az dikkat edilmektedir. Ne var ki, bi
ilikiye dair-bz kesin olmayan amlamalar getirmeye almadan
nce,"genelde yorum fikrinde barnan daha belirgin ierimlerden
bazl arn h ana hatlarn belirtmek istiyorum.
;
Jean Granier, yorumun grevi, her ne kadar ierdii mesaj- en
nemli umutlarmz parampara etse de, nmzdeki metni kesiti
ve tit iz b ir' ekilde zmektir. Bilgi normu filolojik; yntemin
dealidir! diye yazmt.1 Yorum, en azndan sezgisel olrak, methe
dikkat edilrffesihi ve metne deer verilmesini im a eder. Doru okma abasna ve bunun mmkn olduu nvarsaymna. dayanr.
Meseleleri doru anlama umudu retir. Ve aslmda, bu almasnn
ilk sayfalarnda Nietzsehe tekrar tekrar, soyktniin, ahlkn,ta
rihi ve deeri yorumunun hakikat dnda hibir ey hedeflemedii
iddiasna dner; ve bakalarnn abalarnn tersine kendisininkinin
hedefi on ikiden vurduunda diretir.4 en Bilim de ise Biz ... H
3. Jean Granier, Le Problme de la vrit dans la philosophie de Nietzsche
(Paris: Editions du Seuil, 1966), s. 502.
4. Nietzsche bazen soyktnn kendi buluu olduunu iddia eder ( GS, 345).
Yine de, yukarda 1. notta szn ettiim gibi, GM, I, 2de ngiliz psikologlarnn
abalarn, bir ahlk soyktne ulamaya ynelik baarsz" giriimler larak tanmlar. Bu ise, Hume, Spencer, Re ve kendisinin kalkt giriimi ta
mamen ayn ey olarak deerlendirdii, aralarndaki farknsa muhaliflerinin b-'
anszla urad yerde kendisinin baarya ulat kansna sahip olduu:
izlenimini uyandrr.
154

ristiyan yorumunu reddediyor ve. artlamiu sahtelikle suluyoruz

diye.yazar vekendiine gre-paradigmatik metin,yorumcular.lan
filologlar:kitaplara dayanan her inancn ykclar: olarak ta
nmlamaya :ynelir (GS,; 358). ,Bylece, i Saykiiti?nd& <nszn
muammal ve kafa kartrc; girizgh blmcesinin-/ardndan;
kendi aratrma konusunu,1hakikatin nemini neredeyse ezici bir
ekilde .vurgulayarak sunar; Birinci denemenin ilk blmeesini
(muhaliflerinin de paylatm umduu) hakikate duyulan tm is
teklilii, her hakikati,, hatta dz, tatsz,.berbat, tiksindirici,'<Hristiyan-olmayn, ahlka-aykr hakikati b ile ;-nk, byle ha
kikatler gerekten var- feda etme kararlln dile; getirerek
sonulandrr (GM, I, 1).
Bylece, Nietzsche, gelenein;Kavrad eKiyie- yoruma duy
duu minnettarl ifade ederek kendi yorumlama projesine balar.
Rakibi olan soyktklerin temel hatas addettii eyi ortaya ko
yana dek kendi grn sunmaz; bu hatann da,, ilgili, olduklar
deerlere yanl bir aklama getirmelerine dayandn iddia eder;
aralarndan bazlar iyilii bencil-olmamayla zdeletirirken; (GM,
J, 2), bazlar da fayda.ile zdeletirmektedir (GM, I,. 3). Ama S ietzscle her nc kadar bu zdeletirmelerin yanl olduunu
dnse de, onlar tmyle reddetmez;: sonuta, muhaliflerinin ha
tasn nasl kavradn anlamak, da nemlidir. Bana yle geliyor
ki, Nietzsche, bugn aslnda insanlarn birounun, belki dbyk
ounluunun zgeci veya pratik olmalar nedeniyle failler ve ey
lemleri iyi olarak gklere kardklarn kabul etmeye; eilimlidir
tmyle. Byle yapyor olmalar ise ahlktaki1 kle ayaklanmasnn baarsdr: yle bir ayaklanma ki b, ardnda iki bin
yllk bir tarih barndryor ve ylesine byk bir zafer ,ki bu, onu
artk anlayamyoruz >(GM, I, 7). Baka herkes gibi, Nietzschenin
muhalifleri de bu kle ayaklanmas karsnda kr kalma hatasna
dmektedir; bu ayaklanmann belirli bir dnemde, bugn in
sanlarn ou, insann yaamn dzenledii deerleri kendisinin
yarattn ve bu deerlerin de bize doa tarafndan verilmediini
fark, etmezler. Deerlerimizin halihazrda geerli olan en yaygn
yorumunu,; sahip olduklar tek yorum olarak kabul ederek, bencilolmamann veya faydann aslnda ilk elden bir yorum olduunu
grmede baarszla urarlar. Bu nedenle de, iyi olmak ye bencil
155-

olmamak arasnda doal bir balant bulunduuna ve dolaysyla

bu balantnn tarihe ve deiime, belirli gruplar tarafndan farkl
dnemlerde belirli karlarla temellk ve maniple edilmeye maruz
kalmadna inanrlar. Deerlerimizi yaratlm rnler olarak
grmek yerine, verili nesneler olarak grrler ve imdinin ka
tegorilerini dz, dncesiz bir ekilde gemie yanstrlar. Nietzschenin, Ne yazk ki, tarihsel tinin kendisinin bu ahlk ta
rihilerinde eksik olduu, bizzat tarihin tm iyi tinlerinin tam da
onlar yzst brakt kesin! Felsefecilerin kutsanm ge
leneinde olduu gibi, onlarn dnme biimi de doal olarak tarihe-aykr diye yazmasnn nedeni budur (G M , I, 2; cf. Tl, III, 1).
Oysa, Nietzscheye gre, iyilik ve zgecilik veya fayda arasmdaki balant, aksine, hibir surette doal deildir ve de
erlendirmenin kkenine doru izinin srlmesi gibi bir sorun sz
konusu deildir. Nietzsche bu balantnn, Hristiyanln do-,
uuyla ilikilendirdii ahlktaki kle ayaklanmasnn zel ya
ratm olduunu iddia eder ve daha eski ve ok farkl bir de
erlendirme tarznn tersine evrilmesinden kaynaklandn
dnr. En ok toplum iinde belirli bir grubun, biare ... yoksul,
kudretsiz, aa ... strap eken, muhta, hasta, berbat olanlarn
(GM, I, 7) yararna olan deerlendirme ltleri neredeyse herkese
dayatlmakta olduundan, insanlar iyiliin bencil-olmama ol
duuna inandrlmlardr.
imdi, Nietzschenin halihazrdaki deerlerimizin kkenine ilikin gr, doru olsa bile, iyilii zgecilik veya fayda ile
zdeletirmemiz gerekmediini gstermez. Hibir ey, sadece itiraz edilebilir bir kkene sahip olduu gerekesiyle itiraz edilebilir
olamaz. ayet Nietzsche bu argman ne srm olsayd, bazen
grnd gibi gerekten de, bir eyin kkenini bu eyin doas
veya deeri ile kartrma anlamna gelen genetik yanlgya
dmekten tr sulu olurdu.5 Ama Nietzsche bu tr bir ar
gmann kabul edilemez olduunun fazlasyla farkndadr: en
B ilim in 345. blmcesinde bunu kendisi de gsterir ve Tan K
zllnda da bir kkene ilikin ne denli ok igrye sahip olursak, kken de o denli nemsiz grnr gzmze (D, 44) diye
5. Nietzscheyle balantl genetik yanlgya ilikin bir tartma iin bkz. Hoy, 'Ni
etzsche, Hume, and the Feasibility of Genealogy", s. 5.
156

yazmtr. Daha sonra greceimiz zere, Nietzschenin argman,

her halkrda daha incelikli ve daha karmaktr.
Ama ne var ki, Nietzschenin halihazrdaki iyilik anlaynn
kkenine ilikin aklamas, bizatihi muhaliflerinin hatasnn da
hayli karmak olduunu gsterir. ncelikle, bir szcn baat
anlamnn, bir deerin revataki yorumunun veya bir kurumun
mevcut ilevinin doal olarak kendisine uygun olduu ve asla daha
nceki ilemlerin, tersine evirmelerin, dayatmalarn ve temellk
etmelerin rn olmad varsaymna dayanr. Yani, baka bir de
yile, hatalar, bizim yanl anlayarak verili, salam ve gemie ol
duu kadar gelecee de deimeksizin uzanyor addettiimiz olumsal yaplan reten zel tarihsel ve soyktksel ilmeklerden
bihaber olmalarna dayanr.
Ama tarihi grmezlikten gelmenin yan sra, bu yaklamn, iyi
szcnn bugn bile tek bir anlama veya tek anlaml bir yoruma
sahip olmadn kabul etmeye yanamadn dnmektedir Ni
etzsche. Platonun Protagorasna (332d-333b) dek uzanan bir ar
gman biimine bavurur. Bu argmana gre, eer tek bir
szcn iki farkl kart-anlam barndrdn gsterebilirsek
(rnein, dz szcnn hem yaklak hem de tek kartanlamlarn barndrmas), bu durumda bundan, bu szcn iki
farkl anlam olduu, sonuta tek bir szck olmad sonucu
kar. Nietzsche iyi (good) szcnn bugn bile yaygn olarak
varsaydmzdan daha karmak olduunu, nk aslnda iki farkl
kart-anlam barndrdn iddia eder: Aa yukar melun (wic
ked) veya kt niyetli (malevolent) anlamna gelen ktcl (bse)
ve aalk (base) veya adiye daha yakn bir anlama gelen kt
(schlecht). Soyluluk olarak iyilik nosyonu aalkla tekabl ederken, fayda veya bencil-olmama olarak iyilik, melunlukla kar
tlar. Burada, Nietzschenin bu iki deerlendirme tarz arasndaki girift ilikiye dair nl ve karmak tartmasn sunmam
mmkn deil. Ama amalarmz asndan giderek nem ka
zanacak tek bir fikirden sz etmem gerekiyor. Nietzscheye gre, iyiliin, kendisi de belirli bir toplumsal gruba elverili bir yorum olan soylulukla zde olduunu belirten gr, aslnda, iyiliin bir
btn olarak toplum asndan bencil-olmama veya fayda olduu
grne zaman bakmndan nceldir. Nietzsche, bu ikinci yo157

rumun, soylu;kurallar dzeninin deerlerinin, tersine evrilmesiyle

ortaya ktn ne srem Saylui deerlendirme, tarznn takdir eri
trii.vasflar aslnda ou insan asndan: kt ve zararldr: Kle ayaklanmasibunlar kendi ilerinde kt vey ktcl ilan- etmitir;
soylu deerlendirme tarznn dlad vasflar ise aslnda toplum, iindeki- daha byk grubun karma olanlardr: Kle ayaklanmas
bunlar kendi: ilerinde iyi ilan etm itir yani, istisnasz herkes iin
iyi.; Bununla .birlikte, bu tersine evirme eksiksiz deildir. Soylu
deerlendirme tarzyla ilikilendirilen vasflar ve hatta daha da
nemlisi tutumlar, bizim geerli dnce ve eylem emalarmzda
hl mevcuttur. Nietzsche en zndan ksmen, kle ayaklanmas
hetz tnutlak bir hkimiyete ulamad iin Soykt'nn birinci
denemesini (I, 17) umut dolu bir notla noktalayabilir;: Birbiriyle
kartlaan-iki deer ifti, iyiive kt, hayr ve er*;yeryznde
binlerce yldr, birilirleriyle korkun bir: mcadeleye girmitir; ve ikinci :deer uzun sredir .kesinlikle zirvede olsa da, mcadelenin
henz ikircikli olduu yerler hl bulunmaktadr (GM, I, 16; cf.
BGE> 260). Birinci denemenin son blmcesi bu mcadelenin do
asn, ve Nietzschenin .bu.mcadelenin urayacam;umduu, akbetinin sonularn tartmaktadr. Biz imdilik, bir lde mev
cut deerlendirme sistemimizin bu karmaklnn gzden karl
mas anlamna gelen, Nietzschein rakibi olan soyktklerif. ha
talarnn, mahiyetiyle ilgileneceiz.. Bu soyktkler,' dderkm?
dirme sistemimiz iinde* Nietzschenin birazdan ele alacam ne
denlerle zel olarak ahlki addettii tek bir izgiyi seip bunu- tam
da deerlendirmenin zyle zdeletirmektedirler.
> .
: Nietzschenin rakipleri bu noktada, dnmeksizin ayrcalklandrdklaf izginin, imdi olduu gibi daima deerlendirmenin z
olduunu varsayarak bunun ayn zamanda, deerlendirmenin or
taya knda ilk elden mevcut olmas gerektii, hatta de
erlendirmenin ortaya kndan mesul olmas gerektiini de var
sayarlar. Yaklamlar, toplumsal hayatn tm kkenlerinde
deerlendirmeye ynelik pratikler ve kuramlarn (hayr ve er de
erleri, gnah, su ve ktcl vicdan nosyonlar, ilecilikle
zetlenen hayat tarz); tek bir zel yorumunun bulunacan
gstermeye ynelik bir abadr. Bu yzden, yaklamlar, ahlki
kuramlarmzn sonuta hibir yorum iermediini, toplumsal ha
158

yatn tm 'tem ellerinde u n ld gibi ortaya tkm oldinu

ve tarih boyunca bozulmadan kaldn gstermeye ynelik bir
abainin rniidur.
>' Nietzschenin geleneksel ahlk tarihlerine kar kna ve ken
di yaklaimrim yehilii ve nemine ilikili bazen arya kaan id
dialarna (G S, 345), ncelikle deerlerin ve kurumlarm doasna ilikin bu dz izgisel veya dural anlaya duyduu tiksinti-yol
amaktadr.' Sykt, bazen grnd gibi, 'kendi kurallar ve
ilkeleriyle yeni bir tarih yapma yntem i deildir*; daha ok,;tarihin
kendisini k ciddiye alma ve tarihi en az bulunma olasl olan
yerlerde arama abasdr. Sykt tam da, ahlk gibi genellikle
deime've gelimeden tmyle muaf olduu dnlen kurum lan
ve pratikleri nesnesi olarak alr. Tarihsel deimelerin sonucu olarak, keza onlarn da deiimlerden geme eklini gstermeye
alr; Ayrtsa,: b- t r:deimelerin nasl olp;d : dikkatimizden
katn vfe kendi' zel tarihsel kkenlerini ve karakterini giz
lemenin nasl da aslnda b pratiklerin karna ldn
gstermeye alr.-Butta bal olarak, sykt dlaySz pratik zantilar barndrr; nk -geleneksel; tarihin deimiyor gibi sun
duu kurniann olumsal karakterini ortaya' kararak1bunlar de
itirme olanan yaratr. Nietzsche hem bu kurumlarm belirli bir
dzende bizim u an bildiimiz - halleriyle ' Ortaya ktklar
grn hem de bu tr kurumlarm gerekte ileyi hedteflediklefiniy
gerekte ne olduklarn ve kkenlerinin izir srerek her zaman iin ne olduklarn saptayabileceimize ilikin bantSal fikri yadsir. Bilakis, Nietzsche ilk yaptlarndan itibaren, bu tr kken aravilarmn kanlmaz olarak, en sonunda ortaya kardklarndan
tmyle farkl koullar ve amalar aa vurduunu ve sonraki aamalann daha nceki aamalardan ortaya k tarznn hi de
mantksal veya rasyonel olmadn iddia etmitir: "Tm balan
glarda her; yerde yalnzca ham, biimlenmemi, bo ve irkin olm buluruz ... Balangca uzanan yol her yerde barbarla kar
(PTG, l).6
6. Nietzsche GM, I, 6da, saf (pure) ve kark (impure) terimlerinin tremesini
tartr ve ilk ortaya klarnda bu terimleri sembolik olarak deil de, ar ciddi
ve geni" alnmasna kar uyarda bulunur, eski insanlarn tm kavramlar,
balangcnda, inanlmaz lde kaba, hantal, yzeysel, dar, dz, zellikle kolay
159

Keza ahlk da, karmak, geliigzel ve ounlukla da iddet ieren bir tarzda gelimitir. Eski deerlendirme tarzlar (GM, I, 7,
8, 10), eski borluluk ve cezalandrma tarzlar (GM, II, 4-6, 12-14)
ve eski hayat tarzlar (GM, III, 11), bugn ou hayatn
dzenlendii genel sistemi retmek iin temellk edilmi, tersine
evrilmi, yeniden yorumlanm ve dntrlmtr. Bir soyktknn ileri srebilecei en berbat varsaym, bu ilemlerin u
anki amac ve neminin, nihai sonucunun, balangta onlar ortaya
karm olan etken olduunu dnmektir. Oysa, cezann tarihinin
artrd zere, kurumlarn geliimi ounlukla tesadfi olan,
rasyonel olarak aklanamayan olaylara dayanmaktadr. Kii, bir
eyin en yksek faydaya sahip olduunu kantladnda bile,
byle yaparak bu eyin kkenini aklama ynnde tek bir adm
dahi atmaz: Tabiri caizse, kii bir eyin zorunlu olarak var olmas
gerektiini anlalr klmak iin faydadan faydalanamaz asla (D,
37; cf. 44). Nietzsche bu noktay biyolojik terimlerle bile dile ge
tirir: Bir uzvun faydas kkenini aklamaz (WP, 647): Herhangi
bir eyin halihazrdaki ilevini, ortaya knn nedeni olarak ge
riye yanstamayz. Bir eyin ne olduunu anlamak iin bu eyin ta
rihini bilmek ok nemli olsa da, bir eyin kkeni kendi bana asla
doasn aklayamaz: Balangta yleydi. Kkeni yceltmek
-b ir kez daha tarihin tefekkrnde filizlenen ve bizi en deerli ve
en temel olan her eyin kesinlikle eylerin balangcnda yattn
tahayyl etmeye zorlayan metafizik srgn (WS, 3).
Soyktk, metafizie inanmak yerine, tarihe kulak ka
bartacak olursa ne renir? Tm eylerin ardnda bambaka bir ey
olduunu: zel ve zaman d bir sr deil, tersine eylerin z ol
mad ya da zlerinin kendilerine yabanc deimeceler tarafndan
para blk kurulduu yolundaki sr (s. 142) diye yazmtr Michel Foucault. Nietzschenin Ahlkn Soykt stne'de
gstermeye alt ey tam da budur; Hristiyanlk tarafndan te
mellk edilip ada birey ve toplumsal hayat ynlendiren ilkelere
kolay anlayamayacamz bir ekilde sembolik olmayan anlamlar tayorlard.
Bu gr, On Truth and Lies in a Nonmoral Sense'in daha nceki argmanyla,
dilin kkeninde daima eretilemeli olduu anlamnda keskin bir biimde
ztlamaktadr. Ama bu gr, gnmzde genellikle Nietzschenin bu konudaki
nihai konumu olarak tanmlanr. Benim fikrimse, ad geen bu denemenin byk
lde gereinden fazla nemsendii ynnde.
160

dntrlmeden nce hepsi de ilikili biimler ve farkl nemlerle

var olan eitli deerler, pratikler ve hayat tarzlarnn
ahlakiletirilmesine ilikin Nietzschenin kendi nerdii tarih olarak tanmlayabileceimiz bir metin, daha domsu.
Soyktnn birinci denemesi, iyi (soylu) ve kt (aalk)
terimleriyle ifade edilen deerlere ilikin bir ahlk-ncesi kmenin
Hristiyanlk tarafndan, daha nce soylulukla ilikilendirilen ni
teliklerin bundan byle erri oluturacak biimde ve aalklkla ilikilendirilen niteliklerin de yeni tr bir iyilii (uysallk) temsil edecek biimde tersine evrilmi olduunu ne srer. Nietzsche
kitabn ikinci denemesinde, farkl taraflar arasndaki hesaplarn he
men annda temelli olarak zme kavuturulmasn salayan
szlemeye dair bor ve mbadele nosyonlarnn ve hukuki ceza
nosyonunun radikalletirildiini ve bu nosyonlarn bizzat su,
gnah ve ktcl vicdan kavramlarmz olduu kadar, suun taz
min edilmesinin yalnzca sonraki bir hayatta (tabii varsa) mmkn
olabilecei fikrini dourmu olduunu ne srer. Kitabn nc
ve en karmak denemesi ise, Nietzschenin ileci idealin
gcn, gndelik hayatn en temel etkinlikleri ve deerlerinin yad
snmas ve kiinin kendisini bunlardan uzaklatrma giriimini aklama abasndan olumaktadr. Nietzsche, ilecilerin, hayat,
kiinin sonuta balad noktaya geri dnecei yanl bir yol olarak veya eylemlerle dzeltilecek -dzeltm em iz gereken- bir hata
olarak kavradn yazar (GM , III, 11). Nietzschenin ileci ha
yata, bu hayatn kkenlerine, grnr ilevine ve asl nemine ilikin analizi, aadaki ekilde kendisine verilmesini nerdiim
zel dikkati bile cidden yetersiz klacak denli karmaktr. Burada
yapacam tartmann ksmi olacan ve bu blmn banda atfta bulunduum gerilimler kmesinin rettii sorunlar kadar, soyktnn ayrc zelliklerinden bazlarn sergilemeye ynelik
zel bir hedefe sahip olacam belirtmeliyim.
Ahlkn Soykt stne' nin ileci deallerin Anlam
Nedir? balkl nc denemesi, Nietzschenin kendisinin de
yazd gibi, Byle Buyurdu Zerdtte olduka farkl bir biimde
boy gsteren u aforizmann bir yorumudur: Umursamaz, gz
kara, alayc, sert -bizim byle olmamz ister bilgelik: Bir kadndr
o (ein Weib) ve bir savay sever anca (Z, I, 7). Bu cmlenin
F N /E debivat O larak H ayat

161

getii blmce Okuma ve Yazma stne baln tar. Nietzschenin silahl bir savala hibir ekilde ilgisi olmad, ka
fasnn bizzat dnsel giriimin ihtiras ve yanllyla megul ol
duu aikr bir noktay pekitirmektedir bu: Askerlerin bilgeliini
deil, dnrlerin gcn ver Nietzsche. Bilgeliin kadnla
zdeletirilmesi deil, yazarn sava olarak kavranmasdr bu aforizmann arpc yn, nk bir yanda Soykiitnn bu ksm
ile dier yanda tarafsz ve nesnel hakikat araynn altn izen
balang blmceleri arasnda bir gerilim yaratmaktadr. Bilginin
peine denler kolay kolay sava olarak dnlemez. Bu tr
terimlerin bilgi arayclarna yaktrlmas mmkn olsa bile, alimin cidden ve sebatla hakikate adanmlm, umursamaz, gz
kara, alayc, sert szcklerinde ima edilen nitelendirmeyle ba
datrmak yine de zordur. Gnderme terimleri deimi grnyor:
Bu aforizmaya gre, yazar ncelikle hakikatin deil, zaferin pe
indedir.
Peki ama bu deneme hangi adan aforizmanm bir yorumudur?
Aforizmay bir daha azna almaz. Onu aklamay nermez. Hatta
kendisini onunla ilgilenmeye zorlamaz bile. Aslnda nc de
neme, bal olan aforizmanm bir yorumu olarak tasarlandn okuyuculara unutturmak zere tasarlanm gibidir neredeyse. Ama
Nietzsche, yorumu yalnzca bir izah, aydnlatma ya da bir seferinde
ortaya koyduu gibi kavramsal bir tercme (WP, 605) olarak
grmez. Bilakis, tm boyun edirmeler ve efendi olmalarn yorum
ierdiine inandndan (GM, II, 12), yorumun kendisi bir eyin
efendisi olma aracdr diye yazabilmitir (WP, 643). Dolaysyla,
kitabn nc denemesi kendisini nceleyen aforizmanm zdnmsel bir uygulamasdr ve aforizmay uygulayarak yorumlar, ya
ni geniletir, uzatr ve karmaklatrr. Deneme ayrca, bu genel ve
mulak cmleye balangtaki gayesinin paras olabilen veya olamayan ok zel bir anlam ve yn vermesi asndan aforizma
zerinde bir ekilde hkimiyet kurar veya onu temellk eder. Uy
gulama z-dnmseldir; nk Nietzsche aforizmay, kendisi
baka bir eyin yorumu olan bir metin ierisinde uygulayarak yo
rumlamaktadr. Bu yorumun nesnesi ileci idealdir, bu denemenin
kendisine kar aka bir sava ilan olduu ileci ideal. Aslnda,
Nietzsche bizzat ileci idealin kendi hedeflerini, ereklerini ve de
162

erlerini tesis ederek hkimiyet kurmaya alt belirli fe

nomenlerin bir yorumu olduunu ne srer. Nietzsche bu de
erlerin ne ie yaradklarn gstermek ister ve bu nedenle de
nemesi, ileci idealde barnan yorumun bir yeniden yorumlandr.
Aslnda, kendi metni de kendi hedeflerini, amalarn ve de
erlerini barndrr; ileciliin deerlerinin yerine bunlar tesis et
me abas bu nedenle, tam da doasn anlama srecinde bu ideal
zerinde hkimiyet kurma abasdr.
Peki Nietzschenin kendi yorumunda somutlanan deerler ne
lerdir? Soyktii'nn ilk sayfalar okuyucular, soyktknn te
mel motivasyonunun hakikatin aranmas olduuna inanmaya y
neltir. Aslnda, Nietzsche ilecilie eildiinde, ileciliin ahlki
deikesini, yoksunlua, iffetlilie, tevazuya ahlaken temellen
dirilmi adan sular, hata ve yalana dayal olmakla (GM , III, 8)
sular tutarl bir biimde. Ama bu sulamann nemini ve Ni
etzsche asndan yaratt paradokslar anlayabilmek iin, ncelik
le ileciliin -onun gznde kendi hesabna ciddi bir paradoks oluturan bir hayat tarz olan ileciliin- ahlki deikesinden ne
anladn saptamalyz. Sonunda da, biri soyktnn aratrma
nesnesinde, dieri de soyktksel aratrmann kendisinde bulunan
bu iki paradoks kmesinin ironik bir biimde birbirlerinin de
ikeleri olduunu greceiz.
Ahlki ilecilik veya Hristiyan ilecilii, Nietzscheye gre da
ha kapsaml bir fenomenin bir boyutudur. Bazen sanatlar ta
rafndan sergilenen ileciliin dnda (GM, III, 2-4), Nietzsche fel
sefecilerin de daima ilecilie ynelik bir eilim tadklarn ne
srer; Yeryznde felsefeciler olduu srece ve her nerede fel
sefeciler varsa ... orada phesiz felsefecilerin ehvet dknl
ne kar kendilerine has bir fkesi ve nefreti vardr ... Yan sra,
felsefecilerin tmyle ileci idealden yana kendilerine has bir
nyargs ve dknl vardr; bunun gz ard edilmemesi ge
rekir. Her ikisi de ... tiple ilgilidir (GM, III, 7). Bence Nietzsche
burada, rneini abartyor. ileciliin temel olduu felsefi bir tip
pekl bulunabilse de, btn felsefeciler bu tipe dahil deildir.7
Ama Nietzschenin vurgulad genel nokta nemlidir nk Ni7, Szgelimi, Nietzschenin hi evlenmemi felsefeciler listesine {GM, III, 7), di
erlerinin yan sra, Aristoteles, Hegel ve Marx'n isimlerini ieren baka bir lis
teyle kar klabilir kolaylkla.
163

etzschenin amac felsefi ilecilii ahlki ilecilikten ayrmaya

yneliktir. ou insan asndan ve hatta baz felsefeciler a
sndan, kendini hayatn baz zevklerinden alkoyma, daha da
yksek deer bitikleri baka belirli benzeri zevkleri daha iyi ele
geirebilme
yoludur.
Nietzschenin
cinselliin
yaratclk
zerindeki kt etkilerine ilikin kanlar her ne kadar can skacak
denli naif olsa da (GM, III, 8), ok geni anlamda baz dnyevi
zevklerden kurtulma arzusu olarak yorumlanan ileciliin ba
mszlk ve bireysel dnsel baarya uzanan birok kpry ...
aa vurduu dorudur yine de (GM, III, 7). Ama bu gerekten
de basiretli bir ekilde gdlenmi bir zdenetimden baka bir ey
deildir: Kii daha baka, daha byk bir fayda karlnda belirli
bir faydadan vazgeer. Faydadan baka ierilen bir ey yoktur:
Ahlk bu hesapta hi rol oynamaz. erilen tutum tamamen ben
cilcedir. Felsefeciler ileci idealde en yce ve en gzpek tin
selliin ve gln en elverili koulunu bulurlar - varoluu
yadsmazlar, bunun yerine kendi varolularn onaylarlar, yalnzca
kendi varolularn; ve bu belki de, u kfirce istei barndrmaktan
ok uzak durmadklar noktaya kadar varr: pereat mundus, fia t
philosophia, fia t philosophus, fiam !' (GM, III, 7).
Nietzsche eer tm o byk, verimli, yaratc tinlerin ha
yatlarna yakndan bakacak olursanz .... belli lde ... daima
ileci idealle karlarsnz diye yazar: yoksunluk, iffetlilik ve
tevazu. Ama, diye devam eder, bu tr insanlar bu idealleri ne grev
ne de erdem addederler. Bilakis, bunlar sadece en iyi varolu
larnn, en msait verimliliklerinin en uygun ve en doal koullar
olarak kabul ederler (GM, III, 8). Nietzsche felsefe ve ilecilik arasndaki baz baka, daha az masumane balantlar tartmaya
ynelir. Felsefe, diye yazar, uzun bir sredir kendi olma cesare
tinden yoksundur (GM, III, 9) ve bu yzden felsefe, rahibin ok
daha radikal olan ilecilik boyutunu stlenmek zorunda kalmtr ki
ancak bylece tatbik edilebilmitir: ileci rahip en modern
alara dein iinde felsefecinin tek bana yaayp dolat itici,
i karartc, kasvetli trtl biimini salad (GM, III, 10) ,8 Ama a
* Lat.: Tkensin dnya, gelsin felsefe, gelsin felsefeci, tamam, (y.h.n.)
8. u tartmaya bkz. Gilles Deleuze, Nietzsche and Philosophy (Nietzsche ve
Felsefe), ev. Hugh Tomlinson (New York: Columbia University Press, 1983), s.
5. Bu yapta ilikin dier gndermeler metinde parantez iinde belirtilecektir.

164

malarmz asndan can alc fikir, bu maskenin arkasnda fel

sefecinin ileciliinin daha iyi bir imdiki hayat uruna tatbik edildiidir; ne hayatn yadsnmas ne de gemiteki bir gnahn ke
faretinin denmesidir, ayrca gelecekteki bir varolua yaplan
hazrlk da deildir. Ahlki-olmayan ilecilik, dnyevi hayatn, di
erleri arasnda tek bir zel tipini yceltir; kand zevkleri
knamaz. Bunlarla ilgili doutan yanl bir ey olduunu ve bu
yzden bunlardan herkesin kanmas gerektiini dnmez.
Ahlki-olmayan ilecilerin dogmatik olarak ille de, kendilerinin
kand zevkleri bakalar da yadsyacak olursa bu kiilerin bun
dan kazan salayacaklarn beklemeleri gerekmez. Byle bir bek
lentiye sahip olmalar iin hibir gerekeleri yoktur, nk ken
dilerine salamak istedikleri felsefeci hayatnn herkes iin iyi
olduuna inanmalar iin hibir nedenleri yoktur. Dolaysyla, bu
tr ilecilerin, bakalarnn peine dmesi ve saknmas iin neyin
uygun neyin uygun olmadn yasalatrma gibi bir dertleri yok
tur.
Nietzschenin, byk felsefecilerden herhangi birinin ilecilii
bilinli olarak bu adan grdne inanp inanmad ak de
ildir. Eer inanmyorsa, bu durumda rahiplere yarar ileciliin
felsefenin brnd trtl biiminden daha fazlas olmas ge
rekmektedir. Oysa, bu tr durumlarda, ileci ideallerin anlammn, bu ideallerin baz insanlara ulaabilecekleri en iyi hayat
salad noktas geerliliini korur. Bu nedenle, ilecilik kiinin
gerek hayatn zenginletirmesi ve Nietzschenin szckleriyle,
hayatn daha gl biimde onaylayabilmesi iin aralar sala
yabilir. Sonular hesaba katlmakszn hangi hayatn en uygun ol
duunu saptamaya ynelik bir arzu, bir eilim ve belki de bir itki
tarafndan retilmektedir: G isteminin rn ve davurumudur;
anlam g istemidir.
Ama Nietzsche anlamn tmyle g istemi olduuna inanr
(WP, 590). Bu nedenle, ahlki ilecilik Nietzschenin gr asndan neredeyse alamaz bir paradoks oluturuyor gibidir. Nietzschenin kendi tanmlamasna gre, ahlki ileciler kendilerini
ellerinden geldiince hayattan uzaklatrma ve Nietzschenin do
ac bak asndan sonuta hibir ey olmayan br dnya
dlleri uruna, zaten sahip olduklar maldan mlkten vazgeme
165

abasna gmlm grnrler. Dolaysyla, hayatn yalnzca tek

bir ynnn deil tmnn yadsnmasndan tr, ahlki ileciler,
kendi g istemlerinden vazgemeye alyor gibidirler. Ama Nietzsche bu abann asla baarl olamayacana inanmakla kalmaz;
yan sra, bizzat her aba ilk elden g isteminin bir tezahr ol
duundan, bylesi bir abaya asla girilemeyeceine de inanr. Bu
nedenle, ahlki ilecilik kendi kendisini yok etmeyi hedefleyen bir
g isteminin tezahrdr.
ileciliin ahlkiletirilmesi, tartmakta olduum nceden var
olan basiretli davran yaps radikalletirildiinde ve baka zevk
lerden kanarak belirli insans zevkleri elde etme yolu olarak deil
de, genelde tm insans zevklerden kanma arzusu olarak yo
rumlandnda gerekleir. Daha nce bireysel hayatn baz ynleri
karsnda taknlan ok zel bir tutum olan ilecilik, imdi bir
btn olarak hayatla ilgili bir yargy aa vurmaktadr: Burada
sz konusu olan fikir, ileci rahibin yaammza yerletirdii de
erlendirmedir, rahip, hayatmz (ona ait olan eyle beraber: yani,
doa, dnya, tm geicilik ve olu alanyla beraber), kendi aleyhine dnmedii, kendini yadsmad srece kar kt ve
dlad ok farkl bir varolu tarzyla yan yana koyar: Bu du
rumda, ileci hayat rneinde, hayat bu dier varolu tarzna uzanan bir kpr olarak grlr (GM, III, 11). Ama Hristiyanln
metafiziinin kabul edilemez olduu ve hibir ebedi dnya ve
hibir ebedi hayat bulunmad varsaylarak nasl olur da sonuta
bu tr bir tutuma ulalabilir? Eer Nietzschenin yapt gibi, her
eye srf doac aklamalar getirmede diretilecek olursa, doaya
kar olan bir hayat tarznn srf varoluu bile ok ciddi bir sorun olur kar; nk keza bu hayat tarz da, baka her eyi aklayan ay
n doac mekanizmalarla aklanmak zorundadr. Ama bu du
rumda, baka her ey kadar doal bir fenomen olmas gereken
ileci hayat,
kendisiyle elimektedir; burada benzersiz bir hn, hayattaki herhangi
bir eyin deil bizzat hayatn zerinde, hayatn en geni, en gl ve
en temel koullar zerinde hkimiyet kurmak isteyen doymak bilmez
bir igd ve bir g isteminin hnc hkm srmektedir ... Tm bun
lar son derece paradoksal: Uyumsuz olmay isteyen, ektii bu strapta
166

kendinden honut olan ve hatta kendi ngerektirmeleri, kendi fiz

yolojik yaama yetisi azaldka kendine gveni artp kendini daha mu
zaffer hisseden bir uyumsuzluun karsnda bulunuyoruz. (GM, III,
11)
Doann kendine kar olmas, kendine kar gelmesi nasl
mmkn olmaktadr ve bu niin gerekmektedir? Nietzsche bunun
tam da insann, hatta daha ok hayvann, hele hele maddenin Hristiyanca ve ahlki kk drlmesi araclyla ger
ekletiinde diretir {GM, III, 28): Nedir yleyse Hristiyanm doaya kar giritii bu mcadele? Onun sylediklerine ve
aklamalarna kanmayalm sakn! Doaya kar olan bir ey do
adr zaten (WP, 228). Nietzsche bu tr kendine zg
zdnmsel durumlara her zaman ilgi duymutur ve ilk
dnemlerinden itibaren bunlar aklayacak bir mekanizma ge
litirmeye almtr. Grnte doal olmayan koullarn son tah
lilde daima doal amalar baarma arac olduunu ne srmtr.
Geri, bu konuya gsterdii ilgi her ne kadar yllar iinde byk
deiimler geirmi olsa da, daha sonraki grleri ile doann
kendi amalarn baarmak iin bylesine sk bavurduu u ya
nlsamalar diye yazm olmas arasnda kkl bir sreklilik bu
lunduunu grebiliriz yine de. Asl ama bir hayal perdesinin ar
kasndadr: Biz ellerimizi hayal perdesine uzatrken, doa bir
yanlsama araclyla gerek amaca ular (BT, 3). Nietzsche bu
mekanizmann, bizzat trajedinin ileyiinde gzlemlenebileceini
ne srmtr. Hayatn gerekliine dair gereinden fazla
(Dionysosa) igr aresizlik ve eylemsizlie yol aar: Bilgi
eylemi ldrr; eylemse bir yanlsama maskesi gerektirir; Hamletin retisidir bu (BT, 7). Trajedinin eylemi, eylerin sonsuz
doas zerinde etki sahibi olmak iin abalayan ve baarsz olan
en gl bireyleri gsterir. Ama tm abalarn bu beyhudeliinin
bu en gl temsiliyle yan yana koyulan da, seyircilerini doay
deitirme abalarnda trajik kahramanlarn bile tpk bu se
yircilerin kendileri gibi, doann rn ve eleri olduu ve ki
inin yaayan her eyin bir paras olduu kavraynn hayat paralanamayacak denli gl ve zevkli kld ve dolaysyla her
eye ramen yaamaya deer yapt konusunda temin eden trajik
167

korodur. Ama trajedi, yaratm ve paras olduu hayatla kar

latrlamaz. En sancl ve en derin straba ei benzeri
grlmedik biimde duyarl olan derinlikli Yunanl, doann acmaszl kadar hani u szde dnya tarihinin korkun
ykclna da cesurca dorudan bakp, istemin Budiste olumsuzlann arzulama tehlikesini gze alarak bu koro araclyla kendisini rahatlatr. Sanat onu kurtarr ve sanat sa
yesinde o da -hayat (BT, 7). Trajedi grnte tm abalarn
cesaretini krar gibidir ama aslnda tm abalar yreklendirir. Ger
ek amac, sahip grndnn tam tersidir ve bu iki amala bir
likte hayatn karlarna hizmet eder (cf. BT, 15, 18). Nietzschenin
Eski Yunana besledii srekli hayranln temel bir nedeni de,
Eski Yunanllarn bu tr bir mekanizmay kullanabilme becerisi olarak grd eydir. Nietzschenin kafa kartrc grne gre,
en BilinTde Baubo olarak kiiletirilen, hakikati bir anlna sez
gisel olarak kavramay baaran Eski Yunanllar hakikat karsnda
sarslmlard. Bunun sonucunda da, hakikat arayndan vaz
gemilerdi. Bylece, hakikatin fethedilmesinin hazrlk aamalarn nihai amalar haline getirdiler: Ah u Eski Yunanllar!
Nasl yaanmas gerektiini biliyorlard. Bunun iin gerekli olan,
d grn karsnda, kvrm, ten karsnda korkusuzca durmak,
yine de grne hayran olmak, biimlere, seslere, szcklere,
grnn tm Olym posuna inanmaktr. u Eski Yunanllar
yzeyseldi -derinlikten uzakta\ (GS, nsz, 4; cf. BT, 24).
Peki ama nasl olur da, Eski Yunanllarn yadsdklar eyi des
tekleyen mekanizmalar ahlki ilecilikle ilikilidir? Nietzscheye
gre, ileci rahip, her eye ramen hayatn temel ynleri ve
ilevlerinin deerini azaltmak ve bunlara tmyle dman olmakta
srarldr (cf. Tl, V, Doa-Kart Olarak Ahlk). Bu nedenle,
kendisini izleyenleri canl olmaya son vermeye yreklendiriyor
grnr. Bu noktada, soykt, ahlki ileciliin felsefecilerin
lml ve dnyevi ileciliinin radikalletirilmesiyle ortaya ktn
gsterir. Felsefi ilecilik hibir paradoks sunmaz. Ama felsefi i
lecilikten treyen ve hayatn kendi kendisine hasm olduu ilecilik
bir paradoks sunar. Nietzsche bu paradoksu zmeyi ve yan sra
bu radikallemenin sonuta niin yaandn aklamak ister.
nerdii zmn forml ise udur: Bu hayat-dman trn ge
168

liimi ve baarsna tekrar tekrar nayak olan birinci dereceden bir

gereksinim olmal bu -kendiyle elien bylesi bir tipin neslinin
yok olmamas aslnda bizzat hayatn karna olmaldr (GM, III,

11).
artc biimde ve dtyduu derin tiksintiye ramen Nietzsche, en sonunda ahlki ilecilie, daha nce Tragedyann D o
uu'ndn sanata atfetmi olduu ileve ok benzeyen bir ilev at
fetmeye kalkar: Sanat sanki insanlar hayattan uzaklatryor, kesin
baarszl resmediyor, ancak hayatn her eye ramen ya
anmaya deer olduunu gsteriyormu gibidir. ileci rahip hayat
yadsr ve ona dman kesilir ve bunu da yalnzca kendisini olduu
kadar srsn hayat srdrmeye ikna edebilmek iin yapar: i
leci rahibin sunuyor grnd bu tr bir i-eliki, hayata kar
hayat, yalnzca psikolojik olarak deil fizyolojik olarak da de
erlendirildiinde basit bir samalktr. Yalnzca grnte sz ko
nusu olabilir ... Gelin bunu konunun olgularnn ksa bir formlletirimiyle deitirelim: Tm aralarla kendisini ayakta
tutmaya ve kendi varoluu iin mcadele etmeye alan yoz
latrc bir hayatn esirgeyici igdsnden kaynaklanr ileci ideal" (GM, III, 13).
nsan denen hayvan, der Nietzsche, baka herhangi bir hay
vandan daha hasta, daha kararsz, daha deiken, daha belirsizdir,
buna phe y o k -h a sta hayvandr o (GM, III, 13). Nietzsche naif
ve bazen de kaba bir biimde bu hastaln nedenlerinin basite
fizyolojik olduunu dnr genelde.9 Grnn bu ynn ka
bul etmek iin bir neden gremiyorum. Ama yine de, Nietzschenin hastalk olarak tanmlad fenomeni ok ciddiye al
mamz gerektiini dnyorum: yani, ou insann hayatnn sefil
olduu ve kendilerinin byle hissettii gereini. Dnya, Nietzscheye gre baarmay umduklar eyi baarmaya muktedir ol
mayan insanlarla, bouna cesur, yce gnll, gl, hatta belki de
zalim olmay veya en azndan bir anlamda kt nam salmay is
teyen insanlarla doludur -tarihe damga vurmay isteyen ama vu9. Nietzsche rnein yle yazar: Belki de, bir nervis sympathicus hastaln
da yatyordur ya da dn ar salglanmasnda ya da kandaki potasyum slfa
tn ve fosfatn yetersizliinde ya da kan dolamn engelleyen bir karn tkanma
snda yada erbezlerinin zedelenmesinde ya da benzeri bir eyde (GM, II, 15).

169

ramayan insanlarla. Bunlar strap ekenlerdir, Nietzschenin

Soy kt' nn birinci denemesinde ne srd gibi, sonunda
kendi zayflklarnn aslnda kendi erdemleri olduuna, kendi do
alarnn kusurlarndan ok kendi seimlerinin sonucu olduuna
kendilerini inandranlardr; hatta kendi zayflklarn gnn birinde
baka bir hayatta dllendirilecek olmalarnn gerekesi olarak
grrler. Kendilerini dnyann geri kalanndan ayrmada ba
arszla urayarak, tek biimlilii bir erdem addetmeye kalkp
bunu herkese dayatrlar: Sr byle yaratlr ite. Istrabn de
erleri, uysallk ve tek biimliliin deil, gllk ve farklln
baat erdemler -herkesin sahip olmaya muktedir olmas bek
lenmeyen erdem ler- olduunu ngren soylunun deerlerinin ter
sine evrilmesiyle yaratlr. Herkesin sergilemesi gereken erdemler
olmalar dnlmesi nedeniyle Nietzschenin en azndan ksmen
ahlki addettii zayfn deerleri, gszl bir kazanm olarak
kavrayarak bu tr bir gszln yol at strab yattrmay amalar. Nietzsche bu davran kuralnn asl hastalkla deil, yal
nzca strabn kendisiyle, strap ekenin rahatszlyla mcadele
ettiini yazar (GM, III, 17). Hastaln nedenleri giderilmedii
srece, strabn kendisi yok edilemez ve farkl kisveler altnda ye
niden ortaya kmay srdrr. Kitabn son blmnde tarta
cam gibi, Nietzsche bu tr bir strabn kknn kaznabileceine
inanmaz ve tedavisi iin de hibir neride bulunmaz.
Zayf olanlar aslnda, kendilerine benzemeyen ve sr
ahlkndan etkilenmeyen, byk baarlara ulaan kk bir aznln talihli tesadflerine duyduu kskanlk, hn yznden
strap ekerler (A, 4). Bu nedenle, tpk tm kskanlar gibi, zayf
olanlar da kendilerinden strap ekerler: nsan ok derin bir
zntye boan u kaamak bakla, doutan bahtsz insanlarn
kendi kendileriyle nasl konutuunu ele veren u ie-dnk ba
kla nerede karlamazsnz ki -b ir i eki (!) olan bu bak,
Keke bir bakas olaydm yalnzca diye i eker: Oysa hibir umut yoktur bunun iin. Ben neysem oyum: Nasl kurtulabilirim ki
kendimden? Yine de -Bktm , usandm kendimden/ (GM, III, 14).
Ama Conradm Lord Jim inde dolambal ngilizcesiyle Steinn
dedii gibi, Yalnzca tek bir ey bizi kendi kendimizin aresi ol
maktan kurtarabilir. Tam da bu noktada, insanlar en temel ar170

zularndan, hayat srdrme arzusundan vazgemenin eiine gel

diklerinde, ileci rahip sahnede, boy gsterir. Ve ayrca tam bu nok
tada ileci rahibin hayata olan dmanln gizleyen maske der
ve gerek doas su yzne kar: Bu ileci rahip, bu grnte
hayat dman, bu yadsyc -tam da hayatn en byk muhafaza edici ve evet-yaratc gleri arasndadr (GM, III, 13). Peki ama
bu nasl mmkn olabilir?
Nietzschenin gznde fiziksel veya psikolojik strapla ilgili en
korkun, en berbat ey, her ne kadar korkutucu olabilse de strabn
kendisi deildir. Istraba tahamml edilebileceine inanr Nietzsche; var olmas iin bir neden varsa, eer daha fazla kazanm iin bir arasa strabn peine dlebilir bile (cf. GM, III, 28). Nietzscheye gre insann bedbahtlnn en iren zellii, temelde
hibir nedeninin olmamas gereidir tam da. Sama, anlamsz
bedbahtlk kiinin sonuta niin bylesi bir bedbahtla gark ol
mas gerektii sorusunu ne kardndan, bu bedbahtl aklayan, hatta belki de hakl karan bir yorumun sunulmas el
zemdir. te ileci rahibin byk baars da, strab aklamas ve
aklamasnn da straba yatkn sulu bir faile gnderme yap
masndan kaynaklanr. ileci rahip bu yolla bir neden, straptan
sorumlu birisi ve yan sra, strap iindekilerin duygularn bo
altabilecekleri ve bylece daha iddetli bir duyguyla ... ta
hamml edilemez hale gelen eziyet edici gizli bir acyla ... ken
dilerini duygusuzlatrabilecekleri bir nesne salar (GM, III, 15).
Ama ilecinin yorumu baka bir zaruri arptma daha ierir: Ac
ekiyorum: Bunun iin beni sulayacak biri olm al -byle
dnr hastalkl her koyun. Ama obanlar, ileci rahip, yle der
onlara: Kesinlikle haklsn, benim biricik koyunum! Biri bunun iin seni sulamal: ama bu biri sen kendinsin, bunun iin sen kendi
kendini sulamaksn -kendini sulayacak olan yalnzca sensin!"
(GM, III, 15).
Nitekim, Nietzsche insanlarn
kendi tutkularn ger
ekletiremedikleri veya arzularn tatmin edemedikleri iin strap
ektiklerini ne srer. ileci strab verili kabul eder ve ger
ekletirilemeyen tutkunun sonucu olarak deil, suun cezas olarak yorumlar: nsanlar cismani, onurlu, zalim, hatta tam da hrsl
171

olduklarndan -yoksa, bu tr drtler tatmin edilmediinden deiltr strap ekerler. Daha da nemlisi, bu biimde edimde bu
lunmay isteyebildikleri iin strap ekerler: Eylemlerin ahlki ni
teliinin genellikle eylemlerin icra edildii niyet veya drtye kk
salma nedeni de budur. ilecilik bu yolla, soylu deerlendirme tar
zna gre erdemleri oluturabilen niteliklere sahip olma isteinden
bir gnah yaratr. Ama bu nitelikler erdem olsa da olmasa da, bun
lar sergileme arzusu, Nietzscheye gre, byk bir olaslkla yok
edilemez. Hem bu tr nitelikler hem de bunlara gre edimde bu
lunma eilimi ne olduumuzun temel ve ayrlmaz parasdr. Bu
nedenle, ceza kanlmaz olarak srecektir. ilecilik, strab asla
yok edemez ama niin kanlmaz olduunu aklayan bir yorum
retmede baarl olur:
Bu ya da u ekilde kendisinden ac ekiyor insan ..., niin, ne diye emin deil, nedenler iin yanp tutuuyor -rahatlatc nedenler i in - ilalar ve uyuturucular iin de, sonunda gizli eyleri bilene gidip da
nyor da -grn ite! Bir ipucu alyor insanlar byclerinden, ileci
rahipten, straplarnn nedeni hakknda ilk ipucunu; onu ken
dilerinde aramallar, bir suta, gem iin bir parasnda, straplarn bir
ceza olarak grmeliler. (GM, III, 20).

Istrabn ileci yorumunun bir dehann icad olmasnn pek ok ne

deni vardr. Nietzsche, grdmz zere, strabn (belki fiz
yolojik veya psikolojik nedenlerden tr; belki de toplumsal ve ekonomik nedenlerden tr olduunu da buna ekleyebiliriz)
kanlmaz olduuna inanr. Bu yorum, strabn suunu bizzat
strab ekene ve muhtemelen yok edilemeyecek zelliklere
ykarken, baarlamayacak olan baarmay vaat etmez hibir
ekilde: En azndan bu hayatn aknda strabn kendisini yok et
me vaadinde bulunmaz. Bu nedenle, itaatsiz geree kar ko
runakldr. Ama ileciliin bu straptan sorumlu tuttuu
zelliklerden kii kendisini mmkn olabildiince uzaklatracak
olursa bu strabn azalabileceim vaat eder. Ama dediim gibi, bu
zelliklerden kurtulamayz. te . bu yzden, Nietzsche ileci idealin, yani duyularn, bizzat akln bu deheti, mutluluk ve g
zellikten duyulan bu korku, tm grnlerden, deiimden, olu
172

tan, istemeden kanma ynndeki bu zlem, bizzat zlemekten

kanma zlemi -t m bunlar dem ektir k i- gelin yreklice kav
rayalm bunu, bir hilik istemi, hayata ynelik bir kar-istem, ha
yatn en temel ngerekliliklerine kar bir ba kaldn olduu ko
nusunda srar eder (GM, III, 28; cf. III, 1). Arzu genelde zgl bir
gnahkr arzuya yol aabilir daima; herhangi bir durumda,
gnahkr arzular insanlar iin temelde kanlmazdr. Bu ne
denle, en u biiminde ileci ideal, arzulamay durdurma arzusu,
istemeyi kesme istemidir. Ama Nietzsche bu kendini-aldatma pro
jesini bile, strabn hibir nedeni bulunmamas kavraynn en
tehlikeli nihiliste sonucu sayd, sadece ve sadece abadan ka
nma ile kartlatrr: Oysa hilik istemi bir istemdir ve bir istem
olmay srdrr yine de! (GM, III, 28). stememeyi istemek yine
de istemektir. zelde ise, kiinin imdiye kadar olduundan farkl
olmay istemesidir. Ama kiinin imdiye kadar olduundan baka
biri olmay istemesi, kendini alt etmeyi istemektir ve bu da, Nietzschenin haddi zatnda hayat istemi adn verdii g is
teminin tipik bir tezahr biimidir (GS, 349). Bu dng imdi ta
mamlanm oldu.
Dolaysyla, hayata duyulan ileci nefret, ileci rahiplere ol
duu kadar (nk keza onlar da ayn ekilde hastadrlar, GM, III,
15) zayf olanlara da hayat srdrme nedeni sunan bir me
kanizmadr. Doann rahipe yadsnmasyla, hayatn saaltc
igds en azndan ... zdisiplin, zdenetim ve kendini-alt etme
araclyla tm strap ekenlerin kt igdlerinden istifade et
meye giriti (GM, III, 16). Geri, bu her ne kadar Zerdtn
sylevlerinde vd kendini alt etme olmasa da ve giriilen aba
en bandan itibaren ac bir sona mahkm edilebilse de, hilik is
temi yine de kiinin kendisinin efendisi olma, kendisi zerinde
hkimiyet kurma abasdr. Bu nedenle, bir kez daha, Nietzscheye
gre, her eyi canl tutan tek bir etkinliin tezahrdr: Ancak
hayat olan yerde, istem de olur: hayat istemi deil ama, -bak, ne
diyorum - g istemi!* (Z, II, 12).10
* A. Turan Oflazolunun evirisinden alnd, (y.h.n.)
10. Ayn blmcede, Zerdt hayat istemi diye bir eyin bulunmadn iddia eder (bkz. Tl, IX, 14): Hakikati Varolu istemi szyle vurmak isteyen aslnda
vuramamtr onu; byle bir istem yok da ondan. nk var olmayan bir ey is
173

Bizzat g isteminin bir boyutu olduu gsterilen ileci ideal,

grnd gibi bir paradoks olmaktan kar bylelikle. Nietzsche,
gnahn bir olgu deil, fizyolojik depresyon olgusunun bir yo
rumu olduunu iddia eder (GM , III, 16). Nietzschenin bu olguya ilikin tehisiyle kesinlikle ters debiliriz, ama nedeni ne olursa ol
sun insann ektii bedbahtln kendi dinsel yorumunu gelitirdii
ve bu yorumun bir dzeyde kendisini gelitiren bedbahtl teskin
ettii grn kabul edip etmemek bir tercih meselesidir yine
de.11 Honutsuzluk duygularnn haz duygular karsndaki
stnl ite bu kurmaca ahlk ve dinin nedenidir; ama bylesi
bir stnlk tam da dekadansn formln salar (A, 15). Bu dekadansla kar karya kalan ileci ideal de, nihayetinde olumlu bir
ekilde iler: Hayat korur, her ne kadar bunu, honutsuzluk duy
gularn srekli arttrarak, insanlar zorunlu olarak kendilerinden
giderek daha az honut olmaya zorlayarak bu dekadans arttrma
pahasna yapsa da: Azizler kendilerini hep en byk gnahkrlar olarak grrler. Zayf insanlar doalarn yadsmay isteyerek,
hilii isteyerek sonunda bir ey isteyebilirler: En bata hangi amala, niin ve neyi istedikleri nemli deildir: stemin kendisi
kurtarlmtr (GM, III, 28). Ahlki-olmayan ilecilikse onaylayc
bir fenomendir, nk baz hazlar yalnzca baka hazlara ulaabilmek ve bu dnyada daha iyi bir hayat salayabilmek uruna
yadsr. Ama ahlki ilecilik bu yadsmay radikalletirir, tm hazlar olumsuzlar ve dnyann tm deerini azaltr. Byle olsa bile,
ahlki ilecilik her adan olumsuz deildir, nk belirli trde bir
kiinin mmkn olan en iyi hayat yaamasn olanakl klmaya
tem olamaz; peki ama varolutaki ey ne, nasl olup da var olmay isteyebiliyor
hl? Keza bu grn izleri de Platonun Symposium'una, 200a-204d, dek
srlebilir. Burada tm arzularn kiinin zaten sahip olmad eylere ynelik ol
duu ne srlmektedir. Ama Platon, kiinin u an sahip olduu eye sahip ol
may srdrmeyi arzulayabileceini mmkn saymaktadr (200c-e).
11. Nietzsche GM, II, 16'da, balangta fkelerini bakalarndan karmalarna
izin verilen saldrgan igdlerin ie dnmesi sayd ktcl vicdan ve sululuk
duygusunun insanlarn imdiye dek deneyimlemi olduklar en temel deiimin
basks altnda yakalandklar vahim hastalklar" olduunu iddia eder. Bu, Ni
etzschenin straba ilikin ham aklamasna yeni bir boyut ekler ve yalnzca
Freudun Civilization and Its Discontentsdaki (Uygarlk ve Honutsuzluklar)
ktmser sonular ndelemekle kalmayp, yan .sra Freudu bu sonulara
yneltmi olan akl yrtmenin ta kendisini de ndeler.

174

ynelik bir abadr (bu en iyi hayat aslnda bedbahtla dnse

de). Her ideal gibi, ahlki ilecilik de, Sarah Kofmanm yazd gi
bi, olumlaycdr; olumsuz idealler, deer bien varl onaylar;
daha gl hayatlara ve insanln geleceine zarar verme pahasna
olsa bile bunlar sonuta varln canl tutulmasna hizmet eden aralardr. 12 Ama Nietzschenin ileci ideale ilikin soyktksel
yorumu, bu idealin onaylayc olduunu ve keza g isteminin bir
tezahr olduunu gsteriyorsa, bu durumda Nietzsche ileci ideali hangi muhtemel gerekelerle eletirebilir? Niin, kii hi abartsz Avrupann salnn tarihinde bunu asl bela
[Verhngniss] olarak adlandrabilir (GM , III, 28) diye yazar?
imdi ele alacamz sorun bu.
Bu soruya verilecek yantn bir blm, Kofm ann akla
masnn son ksmnda nerilmitir. ileci ideal, buna gerekten ih
tiyac olanlarn hayatlarnn dzenlenmesinden honut olmaz. Ni
etzschenin kendisi, yapacam u alntdaki ifadenin szl
ndeyilemesi araclyla bu yantn temelini hazrlamtr: Kor
kulacak olan, baka herhangi bir beladan daha belal bir etkiye sa
hip olan [was verhngnissvoll wirkt wie kein andres Verhngniss],
insanlarn derin bir korku deil derin bir tiksinti, keza byk bir
korku deil byk bir acma duymalar gerekmesidir (GM , III,
14). Ama bunun tam da ileci ideal tacirlerinin amac olduunu
dnr Nietzsche. Onlarn hnlar ve aslnda tam da tasarlarnn
yaps, sk sk ortaya kan -am a asla istenen bir ey olarak deil
de, talihli bir kaza sonucu olarak ortaya kan- daha yksek tipe
(A, 3) dahil olanlar bile dnyaya ve kendilerine ilecinin gzyle
bakmaya ikna etmelerini gerektirir. Kendi hesaplarna byle yap
maya hevesli olmasalar bile onlar da strap ekmeye zorlanmaldr. Zayflar cn nihai, en ince, en yce zaferine ne za
man ulaacaktr, diye sorar Nietzsche. Ve sorduu soruyu yle
yantlar: Kukusuz, talihli olanlarn vicdanlarn kendi se
faletleriyle, tm sefaletlerle zehirlemeyi baardklarnda, bylece
gnn birinde talihli olanlar kendi iyi talihlerinden utanmaya
balayp belki de birbirlerine yle diyecekler: Talihli olmak bir
yz karas: ok fazla sefalet var! (GM, III, 14).
12. Sarah Kofman, Nietzsche et la metaphore (Paris: Payot, 1972), s. 137.
175

Nietzschenin ileci idealde ortaya kard g istemi,

szgelimi Soykt nn birinci denemesinde tartt soylu de
erlendirme tarznda tezahrn bulan g isteminde rastlanamayacak tikel bir zellik sergiler. Bu metnin idealletirilmi
soylular, Napolyon ve Goethe gibi ans eseri kle ahlkndan
kamay baarm birka bireyle birlikte, kendi iyilikleri olarak al
gladklar eyden keyif duyarlar ve baka birinin kendileri gibi ol
mas ynnde bir beklentileri yoktur. Mesafe pathosu, tam da
baka herkesten farkl olmaktan tr en byk hazz duymalarna
neden olur (GM , I, 2). Nietzsche onlarn kt -yani alak ve za
y f- olanlarn kendileri gibi soylu ve gl olabileceklerini
dnme zahmetine bile girmediklerine inanr. Soylu bireylerin
g istemi farkllklarnn bir onaylanmas olarak tezahr et
mektedir: Bakalarnn kendileri gibi olmasn (bu olanakl olsa bi
le), kendilerinin onlar gibi olmay isteyeceklerinden daha fazla is
temezler. Olduklar gibi farkl ve ayrcalkl bireyler olarak
kalmay isterler. Ama dnyann geri kalan bakmndan, bireyler arasndaki farkllklarn mmkn olabildiince az olmas esastr. N i
etzsche soylu bireylerin zayflar iin en azndan potansiyel olarak,
gerekten de zayflarca kskanldktan denli tehlikeli olduklarn
dnr. Bu nedenle, kle ahlknn asl amac bu tr insanlar
(soylular) farkllklarndan utan duymaya ve bu farkll yad
smay istemeye yneltmektir. Onlar kendilerinin altnda bu
lunanlarn dzeyine indirmeyi ve bylece tek bir hamleyle za
yflarn hem korkusunu hem de kskanln gidermeyi hedefler.
Bu kle ahlknn nihai zaferidir: Zayflarn bir tr stnlk tas
lama istemi, onlarn salkl olan kiilere zulmetmeye ynelik sap
kn yollara bavurma igdleri -e n zayfn g istemi
kefedilemez mi burada? (GM, III, 14).
Nietzschenin gl ve za y f, soylu ve aa, salkl ve
hasta terimleri, szdaarcnda en mulak olanlar arasndadr.
Ama bu ikili gruplar arasndaki gzle grnr tek fark, kle
ahlknn herkesi tek bir davran koduna uymaya zorlamas, soylu
deerlendirme tarzn benimseyenlerinse sonuta bu tr herhangi
bir amac gln bulmasdr. yleyse, kle ahlkn ve ileci ideali
bu tr insanlara (soylulara) benimsetme projesi nasl baarl olabilmektedir? Bir yorum ancak bir yorum olduu gereinin sakl
176

tutulmas kouluyla herkesi balayc grnebilir. Bu ise, ancak

sz konusu yorumun dnyay nesnel biimde doru yanstan ve
tm insanlara yalnzca insan olarak, rasyonel failler olarak veya bu
rnekte Tanrnn ocuklar olarak hitap eden bir gr eklinde
sunulmas dummunda baarlabilir. Evrensel olarak paylalyor
grnen ve herhangi belirli bir grubu baka herhangi bir gruptan ayrmayan zelliklere bavurmak, yorumun bu yanlln gizlemek,
yorumun atfta bulunduu ve destekledii zel karlar ve de
erleri rtbas etmek, yorumun g istemini yadsmak demektir. i
leri ideal, buna ihtiyac olmayanlarn ve aslnda onsuz kendilerini
daha iyi hissedecek olanlarn hayatlarna hkmetmeyi amalar.
Ama yan sra, amacna ancak kendisine olmad bir ey ss ve
rerek, kendisini yorum olarak deil olgu olarak sunarak ulaabilir.
Bunda tezahrn bulan g istemi ise bu nedenle, yalnzca zararl
olmakla kalmayp yan sra kanlmaz olarak aldatcdr da; bu ise,
Nietzschenin bunu doal, hatta olumlu bir fenomen olarak kabul
etmesine ramen knamaya hevesli olmasnn ikinci nedenini olu
turur.
Bir grn yorum olduunu sylemek, bu grn yanl ol
duunu sylemek anlamna gelmez. Daha ok, bunun tpk tm
grler gibi zel karlarla zel amalar iin retilen ve belirli
trde insanlara uygun bir gr olduunu sylemek anlamna gelir.
Geri, bu her ne kadar hakikati konu d brakmasa da, bir yoruma
ilikin olarak sorulmas gereken temel soru, bu yorumun des
tekledii karlarla ilgilidir: Bu hangi tipte kiiler iin uygundur?
Kimin karmadr? Sanrm Gilles Deleuze tam da bu nedenle, ku
ramlarmz ve onlar reten yorumlar incelerken, Nedir?
eklindeki metafizik soru yerine Hangisi ...? (qui) eklindeki
soyktksel soruyu sormamz gerekir diye yazmaktadr. De
leuze, Nietzschenin yle dedii The Wanderer and His Shadow 'un (Gezgin ve Glgesi) bir nsz taslana bavurur: Ne ki
bu? diye haykrdm merakla -H angisil diye sormalsnz siz de!
Byle dedi Dionysos, sonra da kendine zg haliyle sessizlie
gmld, yani batan karc tavryla. Deleuze, Nietzscheye
gre hangisi sorusu u anlama gelir: Verili bir eyden ya
rarlanan gler nelerdir, buna sahip olan istem nedir? (s. 76-77)
iddiasnda bulunarak aklar bunu. Bu soru bireyleri ilgilendirmez;
F I2 N /E e b iy a t O larak H ayat

177

nk Deleuzen de karsad gibi, Hangisi ister?, Hangisi

yorum lar, Hangi deerlendirir? diye sormamamz gerekir, zira
her yerde ve her zaman g istemidir bu (s. 77). Bunu, yorumun
daima karakteri, kiinin tipini ve bir grn destekledii ve
ykselttii hayat tipini aa karma ve belirgin klma abas ol
duunu ifade etmek iin alyorum. Bu tip, sz konusu gr ge
litiren ve kendileri en azndan kastsz olarak bylesi tiplerden ol
mayabilen bireylerce tasarlanm olandan olduka farkl olabilir.
Bu nedenle, bir grn veya bir kurumun soykt, bu gr
veya kurumu balatanlarn ak amalarna ilikin bir aratrma de
ildir. Ve bu gerek de bize, geleneksel olarak kavrand bi
imiyle bir kken aratrmasnn, belirli yazarlarn veya faillerin
yaratlarn ne olarak kabul ettiklerine ilikin aratrmann niin
soyktksel teebbsn bir paras olmadna dair bir gereke su
nar. yleyse, soykt, farkl kuramlarn deiken yaamlar bo
yunca olanakl kldklar beklenmedik ve genellikle de ilikisiz
eitli baarlara ilikin bir almadr.
nl bir pasajda Nietzsche yle yazar: Her byk felsefenin
imdiye dek ne olduu benim iin giderek aklk kazand: Yani,
yazarnn kiisel itiraf ve irade d ve bilind bir tr hayat
yks; bir de, her felsefedeki ahlki (veya ahlka aykr) ni
yetlerin tm bitkinin serpilip gelitii asl tohumu oluturduu
(BGE, 6). Genellikle bu ifadenin naif bir psiko-tarihsel indirgemecilii ifade ettii dnlmektedir:13 Yani, Nietzschenin
bir felsefi grn gerekten ne anlama geldiini anlamann, bir
anlamda bu grn yazarnn niin bu belirli gr savunduunu
aklayan baz zel olaylar yazarn hayatna yerletirmek olduuna
inandn ifade ettii dnlmektedir. rnein, bu yaklamn
zellikle ham bir deikesi, Nietzschenin Tanrnn ld yollu
nl gre, babasnn erken lmne ve ocukluunda iz
leyebilecei hibir erkek otorite figrne sahip olmamasna - k i bu
ayn zamanda ilk dnemlerinde W agnere duyduu hayranl aklamak iin bel balanan bir olgudur- daima fke duyduu iin
ulat iddiasndadr. Ama ne var ki, kendisini sk sk bir fiz
13. Nietzsche'nin kendisiyle olduu kadar baka yazarlarla da ilintili olan bu tr
bir gre Ben-Ami Scharfstein'da da rastlanabilir, The Philosophers (Oxford:
Basil Blackwell, 1980).
178

yolog olarak tanmlayan Nietzsche sonuta asla kalkmad bu

tr bir aratrmayla ilgilenmez. Nietzschenin ifadesinin nemli ta
raf, yazar farknda olsun ya da olmasn, felsefi bir grn su
nulduu ahlki niyetler ile bu grn dier bileenleri arasndaki
ilikiyle ilgilidir. Nietzsche, her felsefi grn amacnn bir dnya
tasviri ve belirli bir kii tipini mmkn klan ve bu tipin serpilip
gelimesine olanak tanyan bir deerler anlay sunmak olduuna
inanyordu. Daha nce grdmz zere yle yazmt: Ken
dimizi en zgr hissettiimiz, yani en gl drtmzn ileyi
serbestlii hissettii felsefede bir dnya tasviri ararz. Benim iin
de geerli bu! (WP, 418). Felsefi grlerin deerlendirilmesinin
ok byk bir lde bu fail tipinin bir deerlendirmesi olduuna
inanyordu Nietzsche. Dolaysyla, tm felsefeciler bu tr bir tip
sunmay amalasalar da yalnzca kendisinin bu gerein farknda
olduunu dnyordu.
ileci ideal kaytsz artsz kabul edilecek bir iddiada bu
lunabilmek iin, kendi g istemi ile tarafl ve zel kkenlerini ve
amalarn gizler. Kendisini yorum olarak deil metin olarak sunar,
oysa aslnda kendisi daha nceki saysz yorumun ve nceki hayat
tarzlarnn tersine evrilmelerinin rn olan ve zavall ezilmilerin hayatlar tarafndan oluturulan metnin bir yo
rumudur yalnzca. Ahlk, der Nietzsche, baka hibir yoruma,
baka hibir amaca olanak tanmaz; sadece ve sadece kendi yo
rumunun bak asndan reddeder, yadsr, olumlar ve onaylar
(imdiye kadar daha enine boyuna dnlp tanlm bir yo
rumlama sistemi olmu mudur ki?) (GM, III, 23; cf. BGE, 202).
Keza bir kendini aldatma olan bu kandrmaca tm dogmaclklar
tanmlar ve ileci ideale kar baka bir itiraz zemini oluturur. Bu
ise, ileciliin tarihin radikal olumsalln, her kurumun deiime,
revizyona ve hatta elenmeye tabi olduu gereini yadsmasdr.
Ama daha da nemlisi, ilecilik birok hayat tarznn ayn za
manda olanakl olduunu ve ierdii inkr edilemez tehlikelere
karn bu oulculuun Nietzschenin Hristiyanlkta ve dier mutlakyeti davran kurallar sistemlerinde rtk biimde bulundu
unu grd tekbiimli slatrmalardan daha byk bir vaatte
bulunduunu yadsr. Nietzsche ahlklarn sonunda Kii iin
doru olan teki iin de adildir demenin ahlka-aykr olduunu
179

kabul eden grbirliine ulamak zorunda olduunu yazar (BG E,

221 ).
Nietzschenin gklere kard yorumlar ise, ileci idealden
farkl olarak, bunun kendileri olduunu ilan eder, iki anlamda da
tarafl olduklarn belirtir ve kendilerinin sorgulanmasn tevik ederler. Bu son zellik ok nemlidir; nk yalnzca bu tr bir sor
gulama araclyla retilen yeni bir yorumun nda, bir grn
yorum olduu eklindeki genel bilgi tikel kaynaklarnn, de
erlerinin ve amalarnn zel bir farkndal halini alabilir. Nietzsche Soy ktn de bu noktann zellikle bilincindedir. Ayrca
bu nokta, kendi sorgulamasnn da ileci idealde ortaya kard
paradoksa benzer bir paradoks retebileceini fark etmesini salar.
Ve Nietzschenin sorgulama ynteminde barnan paradoks da, aratrma nesnesinde rtk olarak bulunan paradokstan zlmesi
daha zor bir paradoks olabilir pekl.
Nietzsche ileci ideali sular ama bir sonraki blmde tar
tacam karmak nedenlerden tr bunun yerine kendisine ait
pozitif bir ahlk tipi nermez. Nietzsche geleneksel ahlk kurumlarna ilikin kendi yorumunu tek bana bu kurumlara kar alm bir sava olarak kabul eder: Bunlarn aslnda ne uruna ol
duklarn gstermek insanlar bunlardan uzaklatrmaya yetecektir.
Yine de, bunlarn aslnda ne uruna olduklarn gstermek
cmlesinin ta kendisi, imdi eilmemiz gereken ciddi sorunu do
uruyor. ileci ideal, Nietzscheye gre, bir yalandr. Tam da
yaama igdsnn en kaytsz artsz ekilde hakikati koyutlad yerde hata arar (GM, III, 12; cf. A , 56). Nietzschenin aa karma sorumluluunu stlendii seim zgrl, su ve ce
za ile ilgili hatal nedensel nvarsaymlar zerinde temellenir (cf.
77, VI; A , 38). Nietzschenin bildii gibi, kendisinin Hristiyanla
kar girdii sava, bu meseleler konusunda hakikate ulama arzusu
tarafndan harekete geirilmitir. Ama ayn zamanda saldrsnn,
tartmakta olduum ve bu nedenle geleneksel anlamda bir rtme
olamayacak tarzda bir yorum olduunu da bilmektedir. rtmelerle ne ilgim olabilir ki! diye yazar (GM, nsz, 4). Sal
drs, aksi yndeki iddialarna ramen ileci idealin de sadece bir
yorum olduunu ve dolaysyla, taslad nesnellik ve ev
rensellikten yoksun olduunu tantlamaya yneliktir. Ama yine de,
180

bu tantlamay, kendisinin asla sorgulayamad, doru olduu inancyla sunar. te bi inan da kendisini paradoksa bular.
Nietzsche Soykt/nn nc denemesinin 23-26. blmcelerinde hakikate duyulan inanc tartr. Ulat korkutucu sonu ise, ilecilii olduu haliyle yanl bir gr olarak sunan ileciliin
modern davurumlar olan bilim (Wissenschaft) ve tarihyazmnm
da (Geschichtsschreibung) aslnda ileci idealin muhalifleri deil,
cn son ve en soylu biimleri olduudur (GM, III, 23). 24. Blmcede okuyucularn, bilimi enine boyuna tartt en Bilim va
beinci kitabna yneltir ve hatta bu kitabn temel pasajlarndan bi
rinden u alnty yapar: Bilime olan inancmza temel oluturan
metafizik bir inan yine de -v e biz, bugnn bilgi arayclar, biz
tanrszlar ve metafizik-kartlar, biz de alevimizi bin yllk bir inancm, keza Platonun da duyduu, Tanrnm hakikat olduu, ha
kikatin kutsal olduu Hristiyan inancnn tututurduu ateten alyoruz (GS, 344). Ama bu durumda, ileci ideale kar girdii
savata Nietzsche (ve onu izleyen herkes) aslnda, byk lde
ileci idealin kendisinin hayat yadsyarak korumasna benzer
ekilde, ayn eyi srdryordur.
Hakikate duyulan inancn ileciliin kart deil paras ol
masnn nedenleri karmaktr. Bu nedenlerden biri udur: Tam da
hakikate duyduklar inan hakikati savunanlar baka herkesten da
ha kat, daha koulsuz olmaya zorlar (GM, III, 24). Nietzscheye
gre, bilimin hibir eye hakikatten daha fazla ihtiya du
yulmad, dolaysyla baka her eyin yalnzca ikinci dereceden
bir deere sahip olduu (GS, 344) inancna yaslanmas gerei
unu gsterir kesinlikle: Bilim, bizzat kar kt ve mcadele et
tii dogmatik gelenekle arasnda bir sreklilik oluturan sor
gulanmam nvarsaymlara dayanr.14 en Bilim m ayn blmcesinde, bilimin bal olduu hakikate adanma durumunun, hem ki
inin kendisinin aldatlmasna izin vermeme istemi hem de aldat
mama istemi olmas gerektii eklindeki tuhaf ve kafa kartrc
argman ne srer. Birinci ilkenin kesinlikle ihtiyatl olduunu id
14. Bana yle geliyor ki, Walter Kaufmann (GM, III, 24n kendi yapt ter
cmesine ait 2. notta), Nietzsche'nin bilimi ilecilikle ilikilendirmesinin tek ne
deninin bu olduunu dnyor: Bu kaytsz artsz tutum, sorunun bir nok
tadaki bu reddedilii, Nietzscheye itiraz edilebilir grnen eydir.

181

dia eder: Kii aldatlmann zararl, tehlikeli, vahim olduunu var

sayar. Ama bu, diye devam eder, aslszdr. Olgular hakknda kan
drlmak birok durumda, olgular hakknda hakikati bilmekten ok
daha avantajldr. Bu nedenle, hakikatin, baka tm kanaatlar da
hil olmak zere, baka her eyden daha nemli olduu eklindeki
koulsuz inan, ... hem hakikatin hem de hakikat-olmayann fay
dal olduu kantlansayd, asla imdi sz konusu olduu gibi var olamazd. Hakikatin kaytsz artsz peine dlmesinin bu ih
tiyatl ilkeye dayanamayaca sonucuna ular Nietzsche:
Hakikat istemi, kandrlmaya izin vermeyeceim anlamna gel
mez, -bunun alternatifi yok- kandrmayacam, hatta kendimi bile
kandrmayacam anlamna gelir; ite bu sayede duruyoruz ahlki
temel zerinde (GS, 344). Nietzsche hayatn benzerliklerle, ha
talarla, kandrmalarla ve yanlglarla dolu olduunu iddia eder: n
sanlarn dnyann geri kalanndan farkl olmas niye gereksin ki?
Ama kesinlikle farkl olduumuzu dnrz; insanlar doann
geri kalanyla kartlatran bu inan da, Nietzschenin kendi ileci
ideal yorumunda tartt diyalektik kendini-yadsma hamlelerini
yineler. Koulsuz hakikat istemi, bizim amzdan genelde doay
ve zelde de aldatma ve hatann ayrlmaz paras olduu kendi do
amz yadsma abasndan kaynaklanr. Bu nedenle, koulsuz ha
kikat istemi, ileciliin baka bir deikesidir.
Srf bu denli zl ve soyut olmas yznden bu kafa ac ar
gmann deerlendirilmesi ok zordur. Nietzsche en azndan bu tek
rnekte, kendi doasna kar gelip bu sorunla ba baa kalmay,
iddiasn geniletmeyi, tutumunu akla kavuturmay ve hatta
nermelerini aklamay pekl baarrd. Ama neyse ki, bu ar
gman merak uyandran ama duygu ve dnceleri aa vur
maktan uzak olan bu aamada brakabiliyoruz. Nietzschenin bi
limin ileciliin bir deikesi olduunu dnmesinin asl nedeni,
imdiye dek sz ettiim iki nedenden farkldr.
Eer elinizdeki bu kitabn argman sonuta doruysa, N i
etzsche kendi yaptnn rettii ve zmeyi amalad temel
glklerden biri olan bu deerlendirmeyi ak bir biimde tar
tmaz: Bu deerlendirme, projesinin yapsnda olduu gibi rtk
biimde, dorudan tartma nesnesi olmak zorunda kalmakszn
metinlerinde ortaya kmay srdrr. Bu zorluk yle ifade edi
182

lebilir. Bir yorum sadece neriliyor olduu iin, zorunlu olarak

doru olduu kansyla nerilir. Ama sonra, aksini gsteren tm
gvencelere ramen, doru oluundan tr herkesin kabul etmek
zorunda olduu bir gr olarak sunulur. Baka bir giriimin yanl
olduunu gsterdiimizde, hatta kendi grmzn de keza yanl
olduunu ne srdmzde, rtk bir biimde ve belki de is
temimize karn yaptmz evrensel ilgiye layk grrz. Gr
sunmaya ynelik her aba, yorumlayc doas ne denli aka ka
bul edilirse edilsin, kanlamaz bir dogmatik balanmda bulunur.
nemli olan nokta, hakikate duyulan inancn yeterince sor
gulanmamas deil, sonuta bir grn sunulmaktayken sorgulanamamasdr. Hakikat diye bir ey olduunu yadsyan bir
gr bile doru olarak sunulmak durumundadr. ilecilik,
grdmz zere, kendisinin bir yorum olduunu gizlemeye
alr. ilecilie saldrp onun da sonuta bir yorum olduunu ka
ntlama ise yine hakikat adna yaplr. Ye bu balanm sz konusu
olduu srece ileciliin dayand dogmatizm de yok edilmez.
Belki de Nietzschenin yazd gibi, tinin kendisini hayali ip
lerde ve olanaklarda daimi klarak ve hatta uurumlarn kenarnda
dans ederek uygulamasyla kesinlie duyulan tm inanlara ve her
kesinlik isteine veda edecei -k i bylesi bir tin ei olmayan zgr
bir tin olacaktr- bylesine bir istem zgrl, bylesine bir ken
di kaderini tayin etme hazz ve gcnn tahayyl edilmesi
mmkn olabilir pekl (GS, 347). Nietzschenin anlay ok faz
la kendine zg olmay gze almaktan kansa da, bylesine bir
zgr tin tahayyl edilebilir belki. Nietzschenin kendisi Soyktiinde bu anlay rneklendirmeye yaklam olabilir, ama
sanrm yine de, bu belki imknsz olan ideale eriemediinin far
kndadr. Nietzschenin ahlka ilikin soyktksel aklamas, ken
di konumunun sorusunu ortaya atabilir, ama bu soruyu yantlayamaz -en azndan, kendisi de ayn soruyu bir kez daha n
plana karacak olan Nietzschenin kendi pratiine ilikin baka bir
soykt olmakszn yantlayamaz. Sonuta, bilginin peine
denlerin kendilerini tanmamalar alas bir ey deildir. Bilgi
istemi, der Nietzsche, bir eletiri gerektirir -gelin grevimizin adn koyalm - hakikatin deeri bir kerecik olsun deneysel olarak
sorgulanmaldr (GM, III, 24). Peki ama bu grevi, bizzat hakikat
183

isteminden baka bir ey uruna stlenmek olanakl mdr? Btn

bir soyktnn yannda byle bir eletiri, doaya kar olan bir
ey doadr zaten nermesinin baka bir rneini oluturmayacak
mdr? Ve bu da, tam anlamyla soyktnn, ileciliin ken
disinin ne olduunu aa vurduu ey deil midir?
Ama ilgintir, hakikat istemi ileciliin bir kalnts deil de,
ekirdeinin ta kendisi olsa bile, yine de bu idealin en zalim
dman olabilir. Yani belki de, ilecilik ieriden rtlecektir:
Gryor musunuz, Hristiyanln tanrsn gerekten dize ge
tirenin ne olduunu: Hristiyan ahlknn kendisi, daha da inceden
inceye anlalan doruculuk kavram, her ne pahasna olursa olsun
bilimsel bir vicdana, dnsel bir temizlie dntrlp yceltilen
Hristiyan vicdannn, gnah karan rahibi tarafndan arndrlmas (GS, 357). Bilimin kendisi Hristiyanln doruculuk
zerindeki vurgusunun uzantsdr ve iki bin yllk doruculuk
disiplini ... sonunda Tanr inancnda ierilen yalan kendisine
men eder (GM, III, 27). Hristiyanlk bu yolla kendini rtr; Nietzschenin ortaya koyduu gibi, kendi kendisinin alt edilmesine
yol aar:
Tm yce eyler, bir kendini-alt etme edimiyle kendi ykmlarna yol
aarlar: Hayaln yasas da byle yapacaktr ... B ir dogm a olarak H
ristiyanlk bu yolla kendi ahlk tarafndan yklmtr; keza ahlk olarak Hristiyanlk da imdi ayn ekilde yok olmaldr: Bu olayn eiinde bulunuyoruz. Hristiyan doruculuu art arda yapt
karmlarn ardndan, en arpc karm m , kendine kar karmn
yaparak son bulmaldr; ama bu, Tm hakikat istem lerinin anlam ne
dir? sorusunu sorduunda gerekleecektir. (GM, III, 27).

Ama bu sorunun bile hakikat istemi adna ortaya atlmas ge

rektiinden kuku duyulabilir. Dolaysyla, bu olay, her eye
ramen doaya kar olan bir ey doadr zaten nermesinin baka
bir rnei olabilir. Hatta, Soyktnn kantlad pratik ve aratrd konular kadar kendi yapsn harekete geiren dngnn
baka bir rnei de olabilir. Peki ama, bu tr bir olay ger
ekletirilebilir mi?
Eer hakikat konusu Nietzschenin ciddiyetiyle ortaya a184

tlabilirse bu soru byk nem kazanabilir; nk Nietzsche nin

kendisini metafizikten veya felsefeden kurtarp kurtarmad
konusunuda bir karar vermemizi nleyen de (kukusuz bylesi bir
kayg tayor olmamz kouluyla) bu ciddiyetin ta kendisidir. Ka
nmca, bu sorularn hibiri kolay kolay yantlanamaz ve Nietzsche
de bizatihi bunun farkndayd. Metafizikten kamaya ynelik her
aba, tam da tartmakta olduum dngden tr kendi hesabna
metafiziin bir paras olarak grlme ve dolaysyla da bizzat par
as olma riskini tar daima. Nietzsche felsefeye son verilmesi ta
lebinde bulunarak belki de kastl olarak felsefeye dahil olmutu srf ardllar felsefe iin, son metafizikilerin bu nde geleni ta
rafndan tahayyl edilen sondan ilerici biimde daha radikal sonlar
nerdiler diye stelik. Nietzschenin ardllar, sra kendilerine gel
diinde, Nietzsche yi tekrar felsefeye yerletirmeye ve kendilerini
felsefenin dnda tutmaya alarak, daha fazla felsefe yaptlar
stne stlk. roniktir ki, ileci ideal hayatn insanlar hayatlarn
srdrmeye ynelten manevrasyken, felsefenin lm de, fel
sefenin insanlar yazmaya devam etmeye ynelten kurnazl ola
bilir.15
ileci idealin kmsenmesi kanlmaz olarak bilimin
kmsenmesini gerektirir, nk her ikisi de temelde, koulsuz
hakikat kestirilemez ve eletirilemez inancna dayanmaktadr
(GM, III, 25). Ama bilimin daha fazla bilim yapmadan ve do
laysyla bilimi devam ettirmeden nasl kmsenebileceini an
lamak kolay deildir. Nietzsche bu zorluklarn farkndadr. Bilimin
ileci idealin balca dman olduunu yadsmasnn ve ileci ideal u an, en tinsel alanda da, kendisine zarar verebilecek tek bir
gerek dmana sahiptir yalnzca. Bu idealin komedyenleri -nk
onlar bu ideale gvensizlik tohumlar serptiler (GM, III, 27) diye
yazmasnn nedeni de budur. Nietzsche de byle bir komedyen ol
maya alr -am a bu komedyenlik ille de gln olmay ge
rektirmez. Daha ok, ileciliin i elikilerini ve kandrmacalarn
aa karma, onu knama ama yine de, istemeyerek ayn
elikileri ve kandrmacalar yineleyen bir gr retmeme abas
15. u makalemde bu konular daha ayrntl bir ekilde tarttm, Can We Ever
Quite Change the Subject?: Richard Rorty on Science, Literature, Culture, and
the Future of Philosophy, Boundary2,12 (1982), 395-413.

185

ierir; nk bunlar yinelemek ileci ideale gvensizlik yaratmada

baarsz olmak anlamna gelir; aksi takdirde, kalamayacak bir is
pat nermek durumunda kalacaktr. Nietzschenin kendi nne
koyduu grev budur; bu blm bu greve ilikin ksa bir tar:
tmayla noktalayacam. Nietzschenin bunu zme kavuturma
giriimi ise, kitabn bir sonraki ksmnn konusunu oluturacak.
Nietzschenin Hristiyan ahlkn hayata ynelik negatif tu
tumundan tr suladn biliyoruz. Bu gr, yalnzca Soykt nn merkezinde bulunmakla kalmaz, yan sra Nietzschenin
son yaptlarnn da merkezinde yer alr. Kilise, diye yazar, her
ada disiplin vurgusunu bir yok etme (ehvetin, onurun, hkmet
me arzusunun, zenginlik hrsnn, hncn yok edilmesi) zerinde
kurmutur. Ama tutkunun kklerine ynelik bir saldr, hayatn
kklerine saldrlmas anlamna gelir: Kilisenin pratii hayata
dmandr (77, V, 1). Canl bir yaratk asndan kendi parasn
yok etmeye ynelik bu uyumsuz, bu ahenksiz, elikili aba, Ni
etzschenin herkese tersine evrilmi bir dnya tasviri dayatmaya
almakla sulad Hristiyanla kar duyduu nefretin temel
nedenini oluturur: Teologlarn igdsnn yayld her yerde,
deer yarglar amuda kaldrlmaktadr ve doru ve yanl kav
ramlar zorunlu olarak tersine evrilmitir: Hayata en zararl olan
her neyse, ona doru denir; hayat ykselten, zenginletiren, onaylayan, hakl karan ve muzaffer klan her neyse, ona da yan
l (A, 9). Ama Nietzschenin grnte en olumsuz idealin bile
yine de, kendisine inananlar iin en uygun olan tikel bir hayat tar
zn onayladna inandn biliyoruz. Dnyaya ilikin her yorum
bylesi bir hayat onaylar ve soyktk de, bu hayatn her tekil
rnekte ne olduunu bulmay amalar. Her yadsma baz pozitif de
erler nvarsayar: Hayatn kendisi bizi deerler koyutlamaya zor
lar; deerler koyutladmzda hayatn kendisi bizim araclmzla
deer bier. Bu nedenle, ounlukla yaadmz biimiyle hayat
knayan bir ideal, bu ekilde yaayamayanlarn, kendileri alalan,
zayf den, sulanan hayatn rnekleri olanlarn ideali olmaldr
(Tl, V, 5). Bu tr bir ideal, alalan hayat ver ve sonuta kendisi,
kendisine smsk sarlma aracdr. Hayat olduu haliyle ya
ayamayanlar hayat kk grr ve geliip serpilemeyeceklerse de
en azndan hayatta kalmay baarabilecekleri baka bir hayat tarz
186

icat ederler.
Buna benzer ifadeler, deerlerin Hristiyanca tersine evril
mesiyle karlatnda Nietzschenin baka bir tersine evrilmeyi,
Hristiyan ideallerin altst edilmesini savunduunu akla getirir. Nietzsche genellikle, reddettii Hristiyan grnn tersine, hayatn
temelde tatl, zevkli ve iyi olduunu dndnden, hayatn aka kutsanmas gerektiinde diretiyor gibidir. Nietzschenin ilk
yaptlarndan bazlar bylesi bir gr dile getirir (bkz. BT, 7, 9,
24). Ama sonraki almalarnda, daha incelikli ve daha gelikin
bir yaklam gelitirir. Hayata ilikin olumsuz yarglara dorudan
saldrmak yerine, bu yarglar gelitiren ve bunlarla birlikte ya
amalar olanakl klnan insan tiplerinin ipular ve gstergeleri olarak ele alr. Ama yan sra, olumlu yarglar da ayn ekilde ele alr. Bir yargnn olumlayc m yoksa olumsuz mu olduunu
sormakla kalmaz, nk tm yarglar eninde sonunda olumlaycdr, yan sra her bir yargnn olumlad eyin aka ne
olduunu sorar. Nietzschenin sonunda dorudan doruya sal
drmaya kalkt ey, belirli herhangi bir yarg deil, sanki tekbiimli bir standart araclyla vlebilecek veya sulanabilecek,
kendine ait bir karakteri olan tek bir ey varmasna kendi iinde
hayatn deerine ilikin genel yarglarda bulunma eiliminin ta
kendisidir. Ama Nietzschenin perspektivizmi, ister olumlu ister olumsuz olsun bu trden herhangi bir genel deerlendirmeyi ya
saklar: Hayata ilikin yarglar, deer yarglar, hayatn lehine veya
aleyhine olsun fark etmez, sonunda asla doru olamaz; yalnzca arazlar olarak bir deere sahiptirler, yalnzca arazlar olarak de
erlendirilmeye layktrlar; kendi ilerinde aptalcadr bu tr yar
glar. Kii ne yapp yapp sk bir aba iine girmeli ve u artc
mahareti kapmaya almaldr, hayatn deerinin kestirilemezliini (77, II, 2). Hayata ilikin topyekn deerlendirmeler olamaz
asla, nk tek bana hayatn, sonuta byle bir ey varsa eer,
hibir deeri yoktur: Olu her urakta edeer bir deere sahiptir;
deerlerinin toplam hep ayn kalr; baka bir deyile, sonuta
hibir deeri yoktur nk kendisiyle kyaslayp bunu lebilecei
ve bir iliki kurarak deer szcnn anlam tayabilecei bir
ey yoktur. Dnyann biitn deeri deerlen-dirilemez; do
laysyla, felsefi ktmserlik kom ik eyler arasna katlr QVP,

708). Kukusuz, tam da bu ayn argman, felsefi iyimserliin de

daha az komik olmadm ima eder. Nietzsche hayata ve dnyaya
ynelik herhangi bir genel tutumu ciddiye alamaz. Bu nedenle,
kendi pozitif gr de, reddettii negatif Hristiyan de
erlendirmesinin basite tersine evrilmesine ve tm hayatlarn ka
ytsz artsz yceltilmesine dayanamaz.
Yine de, deerler olmakszn yaamak imknszdr: Hi kimse
ilk nce sayg duymakszn yaayamaz der Zerdt. Ama bu de
erler ve bu deerlerin ifade edildii yarglarn, tam da tartlan
anlamda evrensel olmas gerekmez (ve olamazlar da). Zerdt ko
numasn yle srdrr: nsanlar kendilerini korumak is
tiyorlarsa eer, komularnn sayg duyduu gibi sayg duy
mamalar gerekir (Z, I, 14). Hayatn kendisinin hi deeri yoktur,
ama bir birey veya bir grubun hayatnn, bu birey veya grubun bu
hayata verebildii kadar byk bir deeri vardr ancak. Baz ha
yatlar kt (deersiz, baya) veya berbattr, bazlarysa grkemli.
Hayatn deeri, kiinin verdii deere baldr ve bu da, Nietzschenin deerin kefedilmediine, ama yaratldna inand
baka bir anlam oluturur. Ama insanlarn ou Nietzschenin
grne gre bu noktay kavramaya muktedir deildir. Dev
raldklar ayn genel yarglar bildirirler ve dolaysyla deerlerin
zaten dnyada olduunu zannederler: Her kim istemini istemden
ve gten yoksun eylere yerletiremiyorsa, en azndan onlara bir
anlam verir, yani onlarda zaten bir istem bulunduu inancn. Ki
inin ne lde eylerde anlam olmakszn yapabilecei, ne lde
anlamsz bir dnyada yaamaya katlanabilecei, istemin gcnn
seviyesinin bir ltdr; nk kii dnyann kk bir blmn
kendisi iin rgder (WP, 585A).
Peki, dnyaya anlam, tertip ve deer vermek nedir? Kitabn geri
kalannda ayrntsyla greceimiz gibi, bu ncelikle, ac ve
strabn hayatn yok edilemez unsurlar olduu ve bunlarn da
dnyadaki baka her ey gibi kendi ilerinde ne iyi ne de kt ol
duklar gereini kabul edebilmek demektir. Anlamlar, bunlardan
ne anlaldna -tabii byle bir ey sz konusuysa- baldr: n
sanlar, hayvanlarn bu en cesurlar ve straba en fazla alk olanlar, aslnda strab reddetmezler; kendilerine bunun iin bir an
lam, bir strap amac gsterilirse, bunu arzular, hatta arayp
188

bulurlar (GM, III, 28). kinci olarak, kiinin kendisine bir hayat
yaratmas demektir; zorunlu olarak barndraca ac ve straba
ramen ve belki de bu ac ve strap sayesinde bylesine bir baar
oluturacak bir hayat, kiiye bir ans verilecek olursa en kk aynntsma kadar, tam da daha nce gerekletii ekliyle bir kez da
ha yaamay isteyecei bir hayat. Kiinin hayatnn tam da olduu
gibi olmasn istemek, herhangi bir ekilde farkl olan bir hayatn
kiinin kendi hayat olmasn istememek, hatta tahayyl bile et
memek demektir.
te bu, ebedi tekerrr dncesidir. Bu dnce, daha sonra
greceimiz zere, kiinin kendisini, her tekil parasnn ayn
lde temel olduu ve bu nedenle herhangi bir deiikliin
btnn kne yol aaca ekilde rgtlenmi bir nesneye
dnecek biimde ekillendirdiini nvarsayar. Bu tip bir kii iin
ncelikle nemli olansa, yaratlna zg veya ahlki karakterinin
deil, deneyimlerinin rgtlenmesidir. Esas itibariyle hayata ve
dnyaya ynelik estetik bir tutum olan bu tutum, Nietzschenin ta
mamen farknda olduu radikal bir biimcilik gerektirir; daha nce
grdmz gibi Nietzsche yle yazmtr: ierik bundan byle
srf biimsel olan bir eye dnmtr -hayatm z da buna da
hildir (WP, 818).
yleyse, bir ileci ideal komedyeni olmak, tam da hayatn ve
dnyann deerini genel biimde saptama abas dncesinden
vazgemek demektir. Kiinin hayatn deerli klabilmek iin ken
disinin bu amac yerine getirmeye ynelik tikel ynteminin
bakalar tarafndan izlenmesi gerektiini, hatta izlenebileceini id
dia etmeksizin kendisine dnmesi demektir. Ahlki perspektifi ol
mak demektir.
Ama bykl bykle ulama aralarn tantlamakszm,
hatta baka birisinin bunu baarmasna ihtiya duymay kafaya tak
nakszn rnekleme becerisi, byk sanat yaptlarnn en temel
zelliklerinden biridir. Nietzsche gerekten de sanat ve ahlk arasndaki kartl ok iyi biliyordu: Tam da yalann kutsand
ve aldatma isteminin iyi bir vicdana sahip olduu sanat temelde
ileci ideale, bilimin olduundan ok daha muhaliftir: Avrupann
imdiye kadar yetitirdii en byk sanat dman olan Platon
igdsel olarak sezmiti bunu {GM, III, 25). Nietzschenin prob
189

lemi, bal olduu gelenee saldrmak ve ayn zamanda bu ge

lenekten kamak istemesinden kaynaklanr. Ak bir saldr,
grdmz zere, bu gelenei devam ettirirdi. Gelenekten sanata
dorudan tam bir kasa (Nietzschenin zaman zaman dnd
bir ey), sadece konuyu deitirir ama bu gelenee dokunmazd.
Nietzsche kendisi dogmatik bir konuma girmeden bakalarn dog
matizme kar uyarmak istemektedir. Bu soruna ilikin benzersiz
zm ise, kendisinden bilinli bir ekilde edebi bir karakter bi
imlendirmeye, hayatndan edebi bir yapt retmeye almaktr.
imdi onun nerdii bu zm inceleyeceiz. Kiinin ken
disinden, grleri sadece ve sadece felsefi olan edebi bir karakter
yaratlmasnda ierilen eyi, dnyaya ve hayata dair hangi felsefi
grlerin bu projeyi olanakl kldn ve hayat edebiyata dn
trme abasnn dogmatizm sorunundan ve doaya kar olan bir
eyin zaten doa olmas zorunluluundan kap kaamayacan
soracaz.

190

kinci Blm

Benlik

u hayat -ebedi hayatnz

Hayattan en iyi biimde yararlanmak ile en kt biimde

yararlanmak arasndaki farktr bu, bylece baka bir za
manda ve meknda daha iyi bir hayat elde edeceksiniz.
Acaba, bundan da en iy i biimde yararlanmak bir gnah m
olacak diye merak ediyorum; ve u anda olduu kadar ge
lecekteki bir durumda da bize rvet verilm esi mi ge
rekecek?
Henry James, The Author o f Beltraffo

Nietzschenin fikirleri hakknda baka ne sylemeye kalkrsak

kalkalm, fikirlerinin ounun saduyulu olduunu syleme olaslmz dktr. Nietzsche, saduyunun dokusunun, sradan
dilin kavraynn, makul dncenin dilinin stne tekrar tekrar
ullanr. Direttii ve gurur duyduu yazma biiminin ayrt edici
zelliidir bu. Kendimi daha bugnden iitilecek kulaklar bu
lanlarla nasl kartrabilirim ki? diye sorar, Ancak br gndr
benim olan. Kimileri ldkten sonra doar {A, nsz). Cari von
Gersdorffa yazd bir mektupta kibirli bir yalnlkla yle der:
Bugn Zerdte benzer herhangi bir ey kaleme alabilecek ya
ayan biri yok.1
1. Alnt Peter Fuss ve Henry Shapirodan, Nietzsche: A Self-Portrait from His
F 1 3 N /E debiyat O larak H ayat

193

Nietzsche, dnce tarihindeki benzersiz konumunda, projesi asndan temel olabilecei zere, bylesine iddetli bir biimde di
reterek, aslnda kendisine byk bir zarar vermi olabilir; nk
byle yaparak, kabul edilmeleri genellikle imknsz olan ve do
laysyla, hem henz zaman gelmemi grler olarak hakl bir ge
reke olmakszn savunulmalar zor hem de retici olmaktan ok
insanlar afallatmakla ilgilenen birinin dnceleri olarak doru
drst ele alnmadka gz ard edilmeleri zor grlerin kendisine
yaktrlmasn kolaylatrmtr. Ama insanlar afallatmaya ke
sinlikle can atyor olmasna ramen, ayn lde istekli olduu
retici olmakla badamayan bir afallatmay asla aklndan geirmemitir. Yine de, grlerinin hibiri bunu, hem Zerdtn (Z,
III, 13) hem de kendisinin (77, X, 5) birer reticisi olduunu
syledii bir grten inanlmas daha zor klmaz: Bu ise, birok
zgn fikri arasnda en zgn olan, ebedi tekerrr grdr.
Ebedi tekerrr, ounlukla kozmolojik bir hipotez olarak yo
rumlanr. Kozmolojik bir gr olma sfatyla da, evrende zaten olup bitmi olan her eyin ve tam da u anda gereklemekte olan
her eyin ve gelecekte gerekleecek her eyin, oktan ger
eklemi olduunu ve tamamen ayn dzende ve sonsuz kereler,
tamamen ayn olaylarca ncelenerek ve izlenerek tekrar ger
ekleeceini savunur. Bu dnglerin her biri dier dnglerin her
biriyle tamamen ayndr; aslnda yalnzca, sonsuzlua uzanarak st
ste tekrarlanan tek bir dng olutuunu sylemek daha doru
olurdu (tabii eer bu balamda herhangi bir ey doru olabilirse).
Bu durumda, biri kp dnyadan kendisini zaten sonsuz biimde
sk sk tekrarlamakta olan ve oyununu in infinitumda oynayan
dngsel bir hareket olarak sz edebilir pekl (WP, 1066). Bu
tekrarlamalar arasnda hibir eitleme, dolaysyla hibir etkileim
yoktur. u an yapmakta olduumuz her eyi, hatrlamas imknsz
olsa da, gemite zaten yapmzdr; bunun hatrlanmas olanakl
deildir, nk bu, dngnn tekrarlarnn ikisi arasnda bir etLetters (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1971), s. 74. Mektup 28
Haziran 1883 tarihlidir. Harfiyen tercme edilmesi kolay olmayan orijinali, Das
niemand lebt, der so etwas machen konnte, wie dieser Zarathustra isfdir, Ni
etzsche Briefwechsel: Kritische Gesamtausgabe, Giorgio Colli ve Mazzino Mon
tinari, der. (Berlin: de Gruyter, 1975-), III, 1,386.
194

kileim olutururdu. Ye her eyi, tam da u an yapmakta ol

duumuz haliyle, sonsuz kereler yapacaz gelecekte de.2
Baz yorumcular, Nietzschenin bu mahiyette bir teoriyi ger
ekten de benimsemi olabileceine kolay kolay inanamasa da,3
Nietzschenin metinlerinde bu tr bir okumay destekleyecek
eyler bulunmas imknsz deildir. Ama elde edilecek kantlar ay
dnlatc olmaktan uzaktr. Bir kere, Nietzschenin tekerrr tar
tt birtakm pasajlarda bu kozmolojik retiye rastlanmaz. kin
cisi, Nietzschenin aslnda tekerrr ve tekerrrn psikolojik etkisi
hakknda yazdklarnn ou, kendisini bu kozmolojik hipoteze adamasn gerektirmez. Nietzschenin ebedi tekerrr bylesie
zel bir ekilde yerletirdii psikolojik kullanm, herhangi bir fi
ziksel evren teorisinden tmyle bamsz daha zayf bir gr
nvarsayar. Bu daha zayf grse, Nietzsche yorumcularnn, hat
ta belki de bazen kendisinin ebedi tekerrr zdeletirdii koz
molojik teoriden ok daha ciddi bir dikkat gerektirir.
Nietzsche zaman zaman, bu kozmolojinin kendisi iin yararsz
olduundan kukulanm olabilir. ayet bu doruysa, kozmolojik
olarak yorumlanmas durumunda teorinin baz ispatlardan yoksun
olamayaca gereine ramen, Nietzschenin tekerrrn is
patlarn asla yaymlamam olmasnn nedeni aklanmaktadr.
2, Tekerrrn bu tr bir ileniine, yakn bir tarihte yazm olan birtakm ya
zarlarda rastlanabilir: Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher (Felsefeci Ola
rak Nietzsche) (New York: Macmillan, 1965), 7. blm; Walter Kaufmann, Ni
etzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist (Nietzsche: Fesefeci, Psikolog,
Deccal) (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1974), 11. blm; Joe Kru
eger, Nietzschean Recurrence as a Cosmological Hypothesis (Kozmolojik Bir
Hipotez Olarak Nietzscheci Tekerrr), Journal of the History of Philosophy, 16
(1978), 435-444; Arnold Zuboff, Nietzsche and Eternal Recurrence (Nietzsche
ve Ebedi Tekerrr), iinde Robert Solomon, der., Nietzsche: A Collection of Cri
tical Essays (Nietzsche: Bir Eletirel Denemeler Derlemesi) (Garden City, N.Y.:
Doubleday, 1973), s. 343-357; Bernd Magnus, Nietzsches EternalistiC Co
untermyth (Nietzschenin Ebediyeti Kart-Miti), Review o f Metaphysics, 26
(1973), 604-616 ve Nietzsche's Existential Imperative (Nietzschenin Varolusa!
Buyruu) (Bloomington: Indiana University Press, 1978); ve Ivan Soil, Ref
lections on Recurrence" (Tekerrr stne Dnmler), Solomon, Nietzsche, s.
322-342. Magnus ve Soil, daha sonra greceimiz gibi, bu hipotezin
doruluunun gerekliinden ok olanakllyla ilgileniyorlar. Bu yaptlara ya
placak dier gndermeler metinde parantez iinde gsterilecektir.
3. Tracy B. Strong, Friedrich Nietzsche and the Politics of Transfiguration (Ber
keley: University of California Press, 1975), s. 261.

195

Muhtemelen hibir ampirik destee sahip olamayacak bir teori ol

mas nedeniyle tekerrr temelde, bir tr a priori ispattan bamsz
olarak pek de inandrc bir grnm arz etmez.4 Bu yle nemsiz
bir mesele de deildir, nk Nietzsche nl bir pasajda tekerrr
Byle Buyurdu Zerdtn temel anlay olarak tanmlar (EH,
III, Z stne, 1) ve tam da belirttiimiz gibi, Zerdt tekerrrn
reticisi addeder. Ama bir evren teorisini retmek en azndan bu
teorinin doru olduunu gstermeye bir lde aba harcanmasn
gerektirir ve Nietzsche yaymlanan yaptlarnda bu tr bir abaya
asla girmemitir. Zerdtn yazld slubun, teorinin bilimsel bir
ispatna ynelik bir giriime izin vermedii iddia edilebilir. Zer
dtn birazdan ayrntl bir ekilde tartacam Gr ve Bul
maca stne (Z, III, 2) balkl blnmesinin, almann lirik
slubuyla badaabilecek lde bu tr bir ispat sunmaya yak
lat ne srlebilir. Am a' Nietzschenin Putlarn Alacaka
ranlnda kendisini ebedi tekerrrn reticisi olarak tanmla
dn da zaten grmtk. Bu almann slubu ve gc, Zer
dtn tonundan kesin bir biimde farkllk gsterir ve kozmolojik
retinin titiz ve kesin bir ispatna kolaylkla olanak tanyabilir; ama yine de, Nietzsche bu metinde de bu tr ispata yer vermemeyi
tercih etmitir.
Nietzsche notlarnda kozmolojinin ispatna ilikin baz taslaklar
brakmt ve Elizabeth Frster-Nietzsche bunlardan bazlarna G
stem inde yer vermi, bu taslaklar kitabn sonuna ekleyerek
byk bir arlk kazanmalarn da salamt (WP, 1053-1067).
Ama bu taslaklarn amacnn ne olduunu saptamak ok zordur.
Yaymlanmam olma statleri deil de srf bu durum, sz konusu
ispat taslaklarnn Nietzschenin grnn merkezinde yer al
dklarn dnmeyi zorlatrmaktadr. Acaba Nietzsche asla yazamam olduu bir almada bunlara yer venneyi mi planlamt
(bkz. WP, 1057)? Bulduu bu ispattan pek honut olmamt da,
tatmin oluncaya dek yaymlamamaya m karar vermiti? Yoksa, te
kerrrn dncesi asndan tad neme karn retinin bir is
patnn sonuta hi gerekli olmadn m dnyordu?
4. Bu nokta Danto tarafndan ok iyi vurgulanmtr, Nietzsche as Philosophier,
s. 204; Kaufmann da bu grn tarihst karakteri adn verdii eyi tartr,
Nietzsche, s. 319-321.
196

Bu sorulara verilecek yantlar ne olursa olsun, Nietzsche ta

mamlanmam ve geersiz olan ispatndan son derece honutsuz
olsa gerektir. Bu soruna iyiden iyiye ayrntl bir ekilde eilmeksizin, evren tarihinin kendisini ebediyen tekrarlamakta ol
duu sonucuna ulaabilmek iin en azndan iki nermenin gerekli
olduunu grebiliriz:
(1) Evrendeki enerji toplam sonludur
(2) Evrendeki enerji hallerinin toplam says sonludur

Bu nermeleri ak bir biimde tartan Nietzsche, birinci

nermenin kincisini gerektirdiini dnyor gibidir (KGW, V2,
421). Ama bu doru deil. Bir sistem ancak snrl miktarda enerjiye sahip olabilir, ama yine de, bi toplam sonsuz sayda farkl
ekilde datlabilir; yleyse, bu da, Nietzschenin dnd tek
rarlanmay engelleyecektir.5 kinci nerme bamsz bir ekilde
hakl karlmaldr, ama bu tr bir hakl karmann ne olaca so
nuta ak deildir. Ne olursa olsun, bu ve benzeri deerlen
dirmelerin arkasnda, George Sim m elin 2. nermenin doru ol
duunu ve sistemde yalnzca snrl sayda hal (kesin bir dille,
hal) bulunduunu kabul eden; ama yine de bu hallerin belirli bir
kombinasyonunun asla tekerrr etmeyeceini gsteren klasik
rtmesi yatmaktadr.6
Tekerrrn kozmolojik yorumunu desteklemek zere yaygn olarak kullanlan pasajlara ilikin dikkatli bir okuma, her ne kadar
bu pasajlar tekerrre dair bir ispat nermese de, bu teoriyi ne
srdklerinin bile kesin olmadm gsterir. rnein, aslnda Ni5. Danto, Nietzsche as Philosopher, s. 206. Magnus tarafndan kabul edilen bu
eletiri ayn zamanda Krueger tarafndan da yaplmtr. Bu sulamaya kar Nietzscheye ilikin bir savunu, Marvin Sterling tarafndan gelitirilmitir, Recent
Discussions of Eternal Recurrence: Some Critical Comments" (Ebedi Tekerrre
ilikin Yakn Tarihli Tartmalar: Baz Eletirel Yorumlar), Nietzsche-Studien, 6
(1977), 261-291; ama bu savunu ancak, Nietzscheye son derece pheli bir
ontolojik teorinin atfedilmesi pahasna yaplmtr.
6. George Simmel, Schopenhauer und Nietzsche (Leipzig: Duncker und Humblot, 1907), s. 250-251; cf. Kaufmann, Nietzsche, s. 327. Soll, hallerin rastgele bir
yeniden birletiriminin Simmelin eletirisinden kanabileceini ne srer; ama
hakl olarak, Nietzschenin belirlenimciliinin bu tr bir tekerrr yorumuna olanak
tanmad sonucuna ular; Reflections on Recurrence, s. 327 ff.

197

etzschenn ebedi tekerrr "tm muhtemel hipotezlerin en bilimsel

olan diye tanmlad farkl notlarndan derlenen pasajlardan oluan G stemi'rim 55. notu bu tr pasajlardan biridir. Nietzschenin bilimsel sfatyla nesnellii kastetmesi gerektii ve
bununla da fizikseli ifade ediyor olmas gerektii varsaylarak,
dolaysyla sz konusu hipotezi kozmolojik olarak deerlendirdii
ne srlmektedir (cf. Kaufmann, s. 326). Ama bu varsaym yer
sizdir. ncelikle, wissenschaftlich'm yan anlamlarnn ngilizce
scientific (bilimsel) szcnn yan anlamlarndan ok daha geni
olduu kliesini bir yana brakp, Nietzschenin doa bilimlerine
duyduu pheyi anmsayalm: Fiziin de dnyann bir aklamas deil, yalnzca (af buyurursanz, bize gre!) bir yorumu
ve tefsiri olduu, be alt kafaya dank ediyor belki de (BGE, 14);
bugn kendisini nesnellik diye, bilimsel olm ak diye, ... is
temden bamsz saf bilgi diye gsteren eyin ou sadece ve sa
dece kukuculuk ve istemin felce uramas grnmne
brnmtr (BGE, 208). Bu yzden, ebedi tekerrrn Ni
etzschenin fizii yine fiziin oyununda; her halkrda geleneksel
deikesiyle kabul etmedii oyununda alt etme abasn yan
sttn elde kant olmadan varsayanlayz. Keza, Nietzschenin bu
aklamasn yorumlayacaksak, ierisinde hasl olduu balama da
dikkat etmemiz gerekir. Bu szn getii pasaj yle balar: Gelin
bu dnceyi en korkun biimiyle dnelim: Olduu haliyle,
hibir anlam veya amac olmayan varolu, yine de kanlmaz olarak, herhangi bir hilik finali olmakszn tekerrr eden bu va
rolu: Ebedi tekerrr. Nihilizmin en u biimidir bu: Ebedi hilik!
(anlamszlk!) (WP, 55). Burada sz konusu olan kesinlikle, ev
renin herhangi bir ekilde ilerlemedii, yneldii zgl hibir ey
bulunmad ve sonsuz biimde imdi olduu haliyle devam edecei dncesidir yalnzca -tam da kendisinde gerekleen ayn
olay teklerinin ebediyen tekrarlanaca gr deil. Nietzsche H
ristiyanln ve btn dnyann olduu kadar her bireysel hayatn
da kendisine ait bir amac olduu fikrinin kn tartmaktadr.
Bu k artk, sanki varoluun sonuta hibir anlam olmadn,
her eyin bouna olduunu ... Hibir hedefi veya erei olmayan
sonusuz zaman diliminin en ktrmletirici fikir olduunu
198

gsteriyor gibidir (WP, 55).

Nietzsche bu pasajn tmnde, tekerrrn genellikle bir tu
tulduu zgl kozmolojik gr bir kerecik olsun dile getirmez.
Dnyann var olduu srece bu ya da u ekilde hep olduu gibi
olmaya devam edecei, hibir nihai halin, daha nce gp gi
denleri kurtarmayaca kavrayyla ilgilenir yalnzca. Bu pasajn
bizi ilgilendiren terime ilikin kendi yorumunu sunduunu fark et
tiimizdeyse, bu daha da aklk kazanr. Nietzsche, yukarda ta
nmland ekliyle tekerrrn tm muhtemel hipotezlerin en bi
limsel olan olduunu yazdktan sonra, hi ara vermeden Nihai
amalar yadsyoruz; varoluun byle bir amac olsayd, oktan ulalrd (WP, 55) der. Bu ise, nesnel olmak veya olgulara tekabl
ediyor olmak yerine (Nietzschenin ne olursa olsun tutarsz bul
duu nosyonlardr bunlar), ebedi tekerrrn, tam anlamyla te. leolojik olmamas anlamnda bilimsel olduunu gsterir; sonuta
bu nokta, bu notun ilikili olduu ana temadr. Bu blmde su
nulan tekerrr yorumu kesinlikle terimin bu anlamyla bilimseldir.
Aslnda, Nietzschenin yaymlanm tekerrr tartmalarnda
kozmolojiye belirgin bir gnderme yapldna rastlamak ok zor
dur. Bir yerde, en yksek-tine sahip, canl ve dnyay onaylayan
insan ideali, olmu olan ve olmakta olanla uyum iinde olmay ka
bul etmeye ve renmeye yanamakla kalmayp, doymak bil
meksizin du capo diye haykrarak, olmu olan ve olmakta olann
sonsuza dek tekrarlanmasn isteyen insan idealine (BGE, 56)
vgler yadrr. Ama burada ima edilen, olmu olan ve olmakta
olann ebediyen tekerrr etmesi arzusudur. Pasaj, tekrarlanacak
eyin ne olduu konusunda, ebedi tekerrrle ilikilendirilen koz
molojinin doru olup olmad konusunda ve hatta sonuta tutarl
olup olmad konusunda olduka mulaktr. Bu hipotezin
doruluu u pasajda hibir ekilde nvarsaylmamaktadr: Bir in
san iin byklk formlm: amor fati; kiinin ne ileride ne
gemite ne de ebediyette, hibir eyin farkl olmasn istememesi.
Zorunlu olana katlanmak yetmez sadece, hele hele onu gizlemek
hi yetmez *-her tr idealizm zorunlu olan karsnda bir al
datm acadr- mesele onu sevmekte {EH, II, 10).
199

Btnyle aydnlatc grnen u metin bile, dikkatli bir okuru

phe iinde brakr:
lp gitmenin ve yok etmenin onaylanmas, D ionysosa bir felsefenin
ayrc zelliidir bu; muhalefet ve savaa bile Evet demek; v a rlk kav
ramnn ta kendisinin kkten yadsnmasyla birlikte, olu -t m bunlar
kesinlikle, bugne dek dnlen baka her eyden ok daha yakndan
ilgili benimle. Ebedi tekerrr retisi, tm eylerin koulsuzca ve
sonsuzca tekrarlanan dngsel aknn retisi yani faile D inge] Zerdtn bu retisi sonuta zaten Herakleitos tarafndan retilm i
olmalyd. (EH, III, B T stne, 3)7

Sanrm, aile Dinge ifadesinin dnya tarihinde tm tekil meydana

gelilerin her birine gnderme yaptn sorgusuz sualsiz varsaysaydk hata yapm olurduk; nk Nietzsche tekerrr, dnya
tarihini oluturan tekil olaylarla deil, doann dnglerinin sonsuz
tekrarlamn vurgulayan bir din olan Dionysosulukla ilikilendirir. Nietzschenin kendisinin burada altn izdii nokta,
Dionysosuluun bu dnglerin her boyutunu, hatta yozlama ve
bozulmaya dayanan evreleri bile ycelttii gereidir. Ni
etzschenin grnn Herakleitosun gryle balants ise,
kozmoloji araclyla deil, Herakleitosun sava ve lmn, bar
ve hayatn dier yakalan olduunu, bunlarn hibirinin bir dieri
olmakszn var olamayacan yazmasyla salanr. Aslnda, Ni
etzsche bazen kendisine bu kadar sk atfedilen kozmolojiyi
tmyle yadsyor grnr: Yaknmzdaki yldzlarn dngsel ha
reketleri kadar zarif bir eyi genel bir ekilde ve her yerde koyutlamaktan kanalm (GS, 109).
Byle Buyurdu Zerdt'le, bir kozmoloji sunmaya iyice yak7. Pasaj yle devam eder: "En azndan Stoa bunun belirtilerini tar ve Sto
aclar da temel grlerini Herakleitostan devralmlardr. Bu kesinlikle bir abartdr. Ne olursa olsun, Nietzschenin Stoaclarn Herakleitostan tam olarak
neyi aldklarn dnd'ak deildir, zellikle de (kesinlikle ok daha nce)
Herakleitos ksr zihinlerden kurtulamamtr; zaten Stoaclar onu yzeysel bir
dzeyde yeniden yorumladlar, onun kozmik oyuna ilikin temelde estetik al
gsn, dnyann faydal ereklerinin baya bir deerlendirmesini ifade etmek
uruna mahvettiler (PTG, 7) diye yazm olmas gerei hesaba katldnda.
Baka bir yerde, Nietzsche Pythagoras'a atfettii, gksel cisim kmeleri tek
rarlandklarnda, ayn eyler yeryznde de en kk ayrntsna kadar tek
rarlanmak zorundadr grnn ok olumsuz bir tasvirini izer (UM, II, 2).

200

laan iki pasaj yer alr. yileen Kii (Z, III, 13) balkl
blmcede Zerdt sonunda, en berbat dncesi (tekerrrle ci
lan balants ilerledike aklk kazanmas gereken bir fikir) olarak tanmlanan eyle hesaplamay baarr. Bu dnce ylesine
korkuntur ki, karlatnda tam tamna yedi yl duygularn belli
etmeden sakin grnmeye alarak yalan syler. Bu dnemin so
nunda, kendisini bekleyip korumakta olan hayvanlar ona seslenip
yle derler:
Her ey gider, her ey geri gelir; sonsuzca dner varlk ark. Her ey
lr, her ey yine ieklenir; sonsuzca srer varlk yl. Her ey par
alanr, her ey yeniden birleir; sonsuzca ina edilir ayn ev. Her ey
ayrlr, her ey dier her eyle esenleir yine; sonsuzca sadk kalr ken
dine varlk halkas. Her imdide yeniden balar varlk; Oras denen
halka Buras denen her yerin etrafnda dner. Merkez ise her yerdir.
Eridir ebediyetin yolu. (Z, III, 13)

Ama bu bir kez daha, nceden tartm olduum Dionysosa doa

grnden baka bir ey deildir. Yine de, hayvanlar Zerdt
ebedi tekerrrn reticisi olarak tanmaya devam eder ve ona
bu retiyi retecek ilk kii olduunu syler. Ardndan, u id
diada bulunurlar: Senin rettiin eyi biliyoruz: Her eyin son
suz olarak dndn ve her eyle birlikte bizim de; nceden son
suz kez var olduk ve bizimle birlikte her ey de (Z, III, 13).
Hayvanlarn Zerdtn bir retiyi (eer doruysa) zaten sonsuz
kereler retilmi olan bir retiyi retecek ilk kii olmas ge
rektiini iddia etmeleri gereinde bir ironi yatmaktadr. Bu
retiyi ilk sunacak olann onlar (hayvanlar) deil de Zerdt ol
masnda ise daha da gl bir ironi bulunmaktadr. Ama daha da
nemlisi, sevgiyle ama yine de tepeden bakarak hayvanlarn soy
tarlar ve laternalar diye aran ve onlar dncelerini bir la
terna trksne dntrmekle sulayan Zerdtn kendisinin
tmyle sessiz kalmas ve hayvanlarnn kendisine yaktrd
dnceyi hi mi hi kabul etmemesidir. Hatta bu fikrin bile, bir
kozmoloji olarak ebedi tekerrrn kat bir deikesi olmas da ge
rekmez. Hayvanlarn Dionysosuluuyla tutarl biimde, bizi oluturan eyin zaten tm farkl kombinasyonlarda sonsuz kere var
201

olmu olduu ve tekrar tekerrr edecei fikri olabilir bu. Nietzsche

unlar yazarken kafasnda byle bir fikir bulunuyor olabilir:
Dnya var; olan bir ey, yitip giden bir ey deil. Ya da bunun ye
rine: Oluyor, yitip gidiyor, ama yitip gitmeye asla son vermiyor dklar onun besini (W P, 1066). Gerekten de, Nietzsche Ei
timci Olarak Schopenhauerda, ayn insann bir kozmik orantlar
tesadf araclyla bile iki kez var olamayacan ne srer kesin
bir ekilde: Yreklerimizde hepimiz de ok iyi biliyoruz, bizim
benzersiz olarak dnyada yalnzca bir kez olacamz ve tahayyl
edilebilir hibir tesadfn, bizim (olduumuz) gibi bylesine tuhaf
biimde renk renk, alacal bulacal bir karmdan oluan bir
btnl oluturmak zere ikinci kez bir araya gelmeyeceini
(UM, III, 1).
Yoksa, Zerdtn en berbat dncesi ebedi tekerrr koz
molojisi midir? Genellikle byle olduu iddia edilse de, gerekte
metin byle olmadn ileri srer: nsana duyulan byk tiksinti ite bu bodu beni, bu tkad boazm ... Gece gndz hrldayan,
konumama engel olan, i kemiren, inleyen i ekiim ve sor
gulamam: Heyhat, insan ebediyen tekerrr ediyor! Kk insan da
ebediyen tekerrr ediyor! (Z, III, 13). Bu neri baka bir pasaj ta
rafndan da desteklenmektedir. Bu pasajda Nietzsche yle yazar:
Zerdt ... gereklie dair en kat, en korkun igrye sahip, en
berbat dnceyi dnm olan ama yine de, bunu varolua, hat
ta varoluun ebedi tekerrrne bir kar k nedeni olarak kabul
etmeyen -am a bunun yerine, tek bir nedenle, kendisi olmas ne
deniyle, her eye ezeli ve ebedi olarak Evet diyebilen biridir (EH,
III, Z stne, 6; italikler bana ait). Eer en berbat dnceyi ev
renin ebedi ve ezeli olarak tekerrr ettii dncesi olarak kabul edecek olsaydk, Nietzschenin bu sylediklerini yorumlamak
imknsz olurdu; nk bu fikir varolua ve varoluun ebedi ve ezeli tekerrrne olas bir itiraz olarak tasvir edildiinden, Ni
etzsche bu durumda, ebedi tekerrrn kendisine kar bir itiraz oluturduunu yazard. Ama bu en berbt dnceyi kk insan
tarafndan temsil edilen kii tipinin tekerrryle ilikindirirsek bu
pasaj hi zorluk ekmeden kolaylkla okuyabiliriz. Zerdt, n
szde bahsi geen ve Nedir sevgi? Nedir yaratma? Nedir zlem
ekme? Nedir bir yldz? diye soran ve ... gz krpan son in202

sarfla ilikili bu aalk tipin yok edilememesi ve var olmaya asla

son vermeyecek olmas dncesinden nefret eder (Z, nsz, 5).
Zerdtn nefretini aklamak iin dnyann sonsuzca kendisini
tekrarlayacan varsaymamz gerekmez ille de. Zerdtn
dnmesi gereken tek ey, eer tekrar var olsayd, bu durumda
kk insan da dahil olmak zere, dnyaya dair iyi ve kt her
eyin de tekrar var olmas gerekeceidir. Yine de daha korkutucu
olan, hayatn bir kez daha yaamay isteyecekse, ki bu kendisinin
klmaya alt arzudur, bu durumda kk insan da dahil olmak
zere tm kt eylerin de tekrar var olmasn istemek zorunda ol
duudur. Zerdtn en berbat dncesi ite budur ve tekerrrn
sk sk zdeletirildii mulak kozmolojiyi nvarsaymas ge
rekmez.
Gr ve Bulmaca stnede (Z, III, 2) Zerdt, yerekimi tiniyle, bir tepeye trmanrken omuzlar stnde tamakta olduu
topal cceyle (cf. Z, IY, 12) yzleir. Ama aynen bir falcnn daha
nce Hepsi bo, hepsi ayn, hepsi gemi! (Z, II, 19) diye hay
krmas gibi, H er hakikat eridir, zamann kendisiyse bir dng
diye iddia eden de bu ccedir, Zerdt deil. Kendisini cceden
kurtarmak iin Zerdt, bir geidin yanna vardklarnda, cceye
yle der:
Bak ... u ana bak! Bu geitten, Andan,g eriye doru uzun, sonsuz bir
yol uzanyor: Bir sonsuzluk bulunuyor arkamzda. Yryebilen her
ey, bu yolu nceden yrm olm al deil mi? Olabilen her ey, daha
nce olmu, daha nce yaplm, daha nce geip gitm i olm al deil
mi? Peki her ey daha nce de vardysa -b u ana ne dersin cce? Bu
geit de nceden olmu deil mi? Peki ya, her ey, bu ann gelecekteki
tm eyleri kendi ardndan srkleyecei ekilde, hzla birbirine
balanmyor mu? Hatta ann kendisini de srkleyecei ekilde?
nk -b u uzun yolda oraya d oru- her ne yryebiliyorsa, bir kez
daha yrmelidir ileri doru.
Peki ya ay nda srnen u ar aksak rmcek, ya ay nn
kendisi ve geitte fsldaan, sonsuz eyler fsldaan ben ve sen hepimiz de daha nce orada olm u olm al deil m iyiz? Dnp orada,
nmzde duran dier yolda, u korkun yolda yrmeli -son su zca
dnmeli deil itliyiz? (Z, III, 2)

203

Bu pasaj, Nietzschenin yaymlanm metinleri arasnda tekerrrn

kozmolojik deikesinin en ak dile getiriliini iermesine
ramen, yine de tekerrrle ilgili baz tuhaflklar sz konusudur.
Zerdt cceyi bandan savmak iin ona tm bunlar syler; an
latsnn sonunda, cce gerekten de aniden ortadan kaybolur. Daha
sonra Zerdtn hayvanlar bu fikirden sorgusuz sualsiz memnun
olurken, cce bu fikirden mutlak biimde korkmutur. yleyse,
Zerdtn bu yky anlatmada aka zel bir amac bu
lunmaktadr. Zerdtn kendisi bu ykye inanyor mudur? Eer
inanyorsa, Nietzsche kitabn epeyce sonlarnda yer alan yileen
Kii stne balkl blmcede niin Zerdtn henz tekerrr
retmemi olduunu yazar? Nietzschenin ykden karmak is
tedii psikolojik ierimler ancak daha zayf bir hipotezi
ngerektirirken, Zerdt bu yky yalnzca cceyi korkutmak iin
anlatm olabilir mi?
Bu tr bir hipotez, gemite gereklemi her eyin ve gelecekte
gerekleecek her eyin bu anda ve her an rtk olarak bulunduu
olurdu. G istemini tartrken, Nietzschenin dnyadaki her olayn ayrlmaz ekilde birbiriyle balantl olduuna inandn
gstermitim. Nietzscheye gre, eer herhangi bir ey farkl bi
imde gereklemi olsayd, her eyin farkl biimde gereklemi
olmas gerekirdi; eer herhangi bir ey tekrar gerekleseydi, her
eyin tekrar gerekleecek olmas gerekirdi. Nietzsche, tm dnya
tarihinin veya daha dar anlamda, her kiinin tarihinin her urakta
tmyle ierildiini dnr: Bilmiyor musunuz bunu? Yerine ge
tirdiiniz her eylemde, her olayn tarihi tekrarlanyor ve
zetleniyor (Grossoktav, XII, 726; cf. WP, 373). Bu anlamda, ba
mza gelen hibir ey, en olmayacak talihsizliin ve en mantksz
rastlantnn sonucu olsa bile, olumsal deildir -d ah a nce ger
eklemitir. Tekrar bavurmak zorunda olacamz u pasajn da
gsterdii gibi, geliiminin seyrinde Zerdtn giderek farkna
vard bir noktadr bu: Bama srf rastlantlarn gelebilecei a
geti artk; bundan byle zaten benim olmayan ne gelebilir ki bana
hl? Dnen, sonunda yuvasna, bana gelen, benim kendi benliim
ve uzun zamandr yabanc topraklarda olan ve tm eyler ile rast
lantlar arasnda salan benliimin paralardr (Z, III, 1). Dn
yann geici evreleri arasndaki byleine temel bir balant, eer
204

bunlardan herhangi biri herhangi bir zamanda tekerrr ederse, tm

dierlerinin de tekerrr etmek zorunda olduunu ierimlemektedir.
Bu nedenle, eer sonuta herhangi bir ey tekerrr edecekse,
dnyann kendisi olmas asndan dnyann en iyi ynleri ve
uraklar kadar gerekli olan her nemsiz ve iren paras da te
kerrr edecektir. Tam da ne srdm gibi bu, Zerdtn yi
leen Kii stne balkl blmcede kabul etmek zorunda kal
d en berbat dncedir. A m a. Gr ve Bulmaca stne
balkl blmcenin yer ald, anlatnn daha nceki bir aamasnda bu dnce, Zerdt bir grye sahip olmaya yneltir.
Azna giren bir ylan kendisini sokmakta olduu iin boulmak
zere olan bir obanla karlar Zerdt. obana, ylann kafasn
srp kopar diye barr ve Zerdtn dne uyan oban de
iir, artk bir oban deildir, bir insan deildir artk -deim i bi
ri, klar saan, glen biri olmutur! (Z, III,.2). Sonra Zerdt bir
bulmaca sorar, kimdir bu oban, diye. Nietzsche yileen Kii s
tne balkl blmcede ayn mecaz yardmyla bulmacay ya
ntlar (nsana duyulan byk tiksinti- ite bu bodu beni, bu
tkad boazm Z, III, 13): Sonunda dnyada nemsiz ve iren
olan her eyi, nemsiz ve iren olmayan eyler uruna tekrar ba
ndan geirmeyi istemeyi baard andan itibaren oban Zer
dtn kendisi olmutur.
Nietzsche belki de, genellikle ebedi tekerrr olarak adlandrd
bu dncenin (Gedanke) bazen zerinde kafa yorduu koz
molojiden bamsz olduunu kavramtr; bu, sz konusu hipotezi
ispatlama abas zerinde niin hibir zaman ayrntl olarak
almadn aklayacaktr. Ama belki de byle bir kavraya asla
ulamamtr. Eldeki kantlar her ne kadar byle bir kavraya ulatn gsterse bile, yine de kesin bir biimde aydnlatc de
ildir. Ama felsefi adan, Nietzschenin ebedi tekerrrden ya
rarlanma ekli bu son derece pheli kozmolojinin doru, hatta
tutarl olmasn bile gerektirmemektedir. Bununla birlikte, bu te
orinin aksayan ynleri ne yazk ki, Nietzschenin yaptlarnn bu
konular hakkndaki en ciddi ve en deerli ynlerini bulanklatrmaktadr: tekerrr dncesinden karsad psikolojik
sonular ve bu sonular kendi hayatna uygulamas. Ksacas, e205

bedi tekerrr dnyaya dair bir teori deil, benlie ilikin bir g
rtr.8
Bu grn bir deikesine, Nietzschenin en Bilim in
drdnc kitab kadar eski almalarnda rastlarz; bu alma, Ni
etzschenin ebedi tekerrr dncesiyle balantl sorunlar ilk
srekli ele alm ierir:
En byk arlk. -B ir gn veya bir gece bir iblis arkandan sinsice en
yalnz yalnzlna szp sana yle dese ne olurdu: u an yaadn
ve yaam olduun ve bir kez daha sonsuz kereler yaam ak zorunda
olacan bu hayat; onun iinde yeni hibir ey olm ayacak, ama ha
yatndaki her ac, her zevk, her dnce, her i eki, szle an
latlamayacak kadar kk veya byk her ey, ayn sra ve ayn sah
nelerle sana geri dnmek zorunda olacak -hatta bu rmcek ve aalar
arasndaki ay da, hatta bu an ve ben kendim de. Varoluun sonsuz
kun saati aa ve yukar evrilir tekrar tekrar ve onunla birlikte sen
de, toz zerrecii!
Kendini yerden yere atp, dilerini gcrdatp, sana byle diyen iblise
lanet yadrmaz miydin? Y oksa, ona Sen bir tanrsn ve daha kutsal
baka hibir ey duymadm asla diye karlk verip, muazzam bir an
m yaatlam olurdun? Eer bu dnce seni e le geirseydi, o l
duun halinle seni deitirir, belki de parampara ederdi. Her ey ve
her bir eyde rastlanan u soru Bunu bir kez daha ve saysz defalar
arzular msn?, en byk arlk olarak saklanrd eylemlerinde.
Yoksa, bu nihai onaylama ve taahhtten baka daha iddetli bir ekilde
hibir ey dilem em ek iin kendine ve hayata kar ne kadar olumlu o l
man gerekirdi? (GS, 341; cf. KGW , V 2 394).

Zerdtn Gr ve Bulmaca stne balkl blmcede oy

nad rol iblisin stlendii bu pasajn, dnyann, hatta kiinin
8. Nietzschenin aina olduu yazarlarn, rnein Heinen (ct. Kaufmann, Ni
etzsche, s. 317-319) ve Schopenhauern (The World as Will and Rep
resentation [stem ve Tasavvur Olarak Dnya], ev. E. F. J. Payne [Indian Hills,
Colorado: Falcons Wing Press, 1958], I, 273-274, 279) bu tr bir gr ne
srm olmas gerei, Nietzschenin tekerrr bir kozmoloji olarak dnm
olma olasln akla getirmektedir. Nietzschenin kendisi, nceki notta da
grdmz zere, retiyi Herakleitosta, Pythagoraslarda ve Stoaclarda
bulmaya hevesliydi. Ama orada sz edilen nitelemelerin dnda, tekerrrn ra
dikal yenilii konusundaki dile dm srarn yine de aklamak zorundayz.
Belki de, Nietzsche'nin yeni addettii, kendisinin bu kozmolojik fikri yerletirdii
psikolojik kullanmdr.

206

kendi hayatnn ebediyen kendisini yineledii grnn

doruluunu nvarsaymad aktr; hatta bu pasaj, bu fikrin so
nuta inanlr olduunu bile nvarsaymaz. Nietzsche basite bu so
runla ilgilenmez. Onun ilgilendii, iblisin sunduu olasla, ki
inin hayatnn tm sonsuzlua ramen her bir ayrntsna dek
tekrar tekrar gene ayn ekilde gerekleecei dncesine umutsuzluk ve aresizlikle deil, neeyle karlk verebilmesi iin
kiinin kendisine kar benimsemesi gereken tutumdur.9
Bu pasaj okunurken, Nietzschenin iblisin sorusuna, bir nok
taya kadar obann birbirini izleyen boulmas ve dans etmesiyle
uyumlu yalnzca iki yant verilebileceini dndne dikkat edilmesi kesinlikle ok nemlidir. Nietzsche, kiinin ok makul bir
ekilde bu dnceye kar kaytsz kalabileceini dnmez
zellikle. Bu tr bir kaytszlksa, iki tr olabilirdi. Birincisi, ger
ek tekerrr olgusuna kar kaytszlktr ve tekerrr tam an
lamyla kozmolojik bir teori olarak yorumlayan Arthur Danto ta
rafndan ok iyi tanmlanmaktadr: Yok olup gitmemiz ve
dnmemiz ve tekrar yok olmamz nemli deil. Asl mesele, ebediyen ne yaptmz, grevimiz ne olursa olsun alt editen alnan
zevk ve hayatlarmza kattmz anlam. te btn bunlar da eyin
kendisi uruna, herhangi bir sonu iin deil yoksa; nk yol
am olana yol ayor ve daim a aacak da (s. 212). Nikos Kazantzakis de tamamen ayn tutumu tahayyl eder: En son, en
byk ayartya boyun ediriyorum: Umut. Bizden istedii iin sa
vayoruz; bizi iitecek kulaklar olmamasna ramen sylyoruz
trkmz. Nereye gidiyoruz? Galip gelecek miyiz ki? Tm bu sa
va ne adna? Soru sorma! Sava!10 Bu tepki bir onaylama ge
rektirir ama bu, Kazantzakisin metninde aka yanksn bulan
bir pasajda Unutun u ini, ey yaratclar! Tam da kendi er
deminiz, iin ile tr ile nk ile ilginiz olmasn ister (Z,
IV, 13) diye yazm olmasna ramen, Nietzschenin metnindeki
nihai onay ve taahht olamaz. Danto ve Kazantzakisin ta
9. Bu noktalar Soil (Reflections on Recurrence, s. 323) ve Magnus
(Nietzsche's Eternalistic Countermyth [Nietzschenin Ebediyeti Kart Miti], s.
607) tarafndan vurgulanmtr.
10. Nikos Kazantzakis, Asketike-Salvatores Dei (Athens: Sympan, n.d.), s. 49,
58. eviri bana ait.
207

nmlad onaylama, u an yapmakta olduumuzu zaten yapm ol

duumuz ve kanlmaz olarak gene yapacamz gerei kar
sndaki ncel bir kaytszlk zerinde temellenir.11 Yine de, Netzsche bylesi tm kaytszlklardan saknmak istiyor gibidir.
Gerekten de, Zerdt kendini-alt etme nosyonu araclyla, ar
dllarndan tamamen denetimlerinin dnda grnen tm gemii
bile itenlikle kabul etmelerini ister: Yeni bir istem reteceim
insanlara: nsanln kr krne yrd bu yolu istemeyi ve onu onaylamay (Z, I, 3).
kinci tr kaytszlk ise, kiinin hayatnn tekerrrnn fi
iliyatyla deil, olanakllnn psikolojik sorunlaryla ilgilenen
Ivan Soll tarafndan tartlmaktadr. Tekerrrn tarih-st zellii
gz nnde bulundurulacak olursa, muhtemelen gelecek te
kerrrlerde u anki yaantlarm ngremem veya bu durumda u
an bamdan geirmekte olduklarm hatrlayamam. Ve bu tr bir
psikolojik sreklilik de, en azndan benliimin geleceiyle ilgili
varlm iin zorunlu bir koul olduundan, Soll tamamen zaten
yaam olduum ekilde yine yaayabilmem olanann aslnda
eksiksiz bir kaytszlk meselesi olmas gerektii sonucuna ular.12 Ama, imdiki hayatmla tamamen balantsz olan gelecek
11. Bir kozmoloji olarak tekerrre ynelik yazgc-olmayan tek olas tepkinin bu
olduunu dnme ejlimindeyim. Tekerrrn bu ekilde kavrand haliyle yal
nzca, sonuta yazgcla yol amayacak bir belirlenimcilie yol at ne
srlebilir. Ama sanrm, bir olayn gemite zaten vuku bulmu olmas ger
einin, bu olayn u an gereklemesini, dnyadaki tm eylemler gibi insan ey
lemlerine dier olaylarn neden olduu fikrinin yapmad bir ekilde zorunlu
klmaktadr. Belirlenimcilii kabul eden Nietzsche ayn zamanda, inanlarmzn
ve dncelerimizin eylemlerimizin nedeni ilevini grebileceini iddia et
mektedir.
12. Soil, Reflections on Recurrence, s. 339. Sollun argman, daha yakn bir
tarihte Derek Parfit tarafndan Personal ldentityde (Kiisel Kimlik), John Perry,
der., Personal Identity (Berkeley: University of California Press, 1975), s. 199223, ne srlm olana ok benzer bir kimlik ve sreklilik gr nvarsayyor
gibi. Ama Soll, kimlik ve sreklilik arasndaki ayrm kesin bir ekilde izmiyor ve
bu, Sterlingi Soll'un grnn yersiz bir eletirisini yapmaya doru yanl
ynlendiriyor ( Recent Discussions of Eternal Recurrence, s. 273-274). Zuboff,
yalnzca kiinin halihazrdaki hayat deil, keza ok sayda olas alternatifin de
sonraszca tekerrr edeceinden tr tekerrrn bir kaytszlk sorunu ol
duunu ne srmektedir (Nietzsche and Eternal Recurrence, s. 350-352). Bu
pek de olas deilmi gibi grnyor; cf. Krueger, Nietzschean Recurrence, s.
442-443; Soil, Reflections on Recurrence", s. 327-332).

208

yaantlara sahip olsaydm bunlarn muhtemelen u an benimle il

gisiz olmayacaklar her ne kadar bana doru grnse de, Nietzschenin bu alternatifi tmyle deerlendirmede baarsz ol
duu gerei sakl kalr.
Peki ama bundan, tekerrrn hayati dolayszlna ve bu ha
yatn en byk onaylanmas veya yadsnmasn retme ka
pasitesine kani olan Nietzschenin, kendi en temel fikirlerinden b i
rinin ierimlerini yanl anlam olduu sonucunu mu karmamz
gerekir? Kukusuz bu kesinlikle imknsz olmasa da, N i
etzschenin kaytszl tekerrre verilebilecek muhtemel bir tepki
addetmemesinin nedeninin, Nietzschenin kendisinin tekerrr
hibir ekilde kozmolojik bir teori olarak kabul etmediini
gsteriyor olmas bana ok daha olas grnyor; nk az nce
tarttm her iki yant da, kiinin tekerrre kozmolojik boyutunda
kaytsz kalmasn gerektirir: Birinci kaytszlk fiili bir olgu olarak
tekerrre, kincisi ise tekerrrn olanakllna yneliktir.
Ama, dnyann fiziksel yapsna hi mi hi gndermede bu
lunmayan ve Nietzschenin mnhasran tahayyl ettii iki yantn
kusursuz biimde uyumlu olduu bir tekerrr yorumu bu
lunmaktadr. Aslnda, bu tekerrr anlaynda tekerrre ynelik
baka hibir tepki olanakl deildir. Tartmamz basitletirmek iin bireysel bir hayat tekinin tekrarlanmasn ele alarak ie bala
yalm; daha sonra bu rnei, dnya tarihinin sonsuz okluktaki tekrarlanma genellememiz mmkn olabilir.
En yaygn ebedi tekerrr gr, tekerrr bir kozmolojinin ko
ulsuz ne srlmesi olarak kavrar:
(A ) Hayatm tamamen ayn ekilde tekerrr edecektir.

Bu tarz bir yorum, ya tmyle yazgc bir boyun eme ile ya da

kt bir sona, yok olua mahkm olduu bilinen abadan tmyle
kaytsz, umursamaz bir sevin duymayla sonulanr.
kinci gr ebedi tekerrr bir kozmolojinin koullu ne
srlmesi olarak kabul eder:
(B ) Hayatm tamamen ayn ekilde tekerrr edebilir.

F 14 N /E debiyut O larak H ayat

209

Ne var ki, bu yorumun psikolojik sonucu da, kaytsz artsz, kesin

bir kaytszlk olacakm gibi grnyor. Her iki deike de, Nietzschenin GS, 341de bylesine gl bir ekilde betimledii ya
ntlar kavramada baarsz olur.
imdi nereceim gr ise ebedi tekerrr bir koullu ner
menin ortaya atlmas olarak alr:
(C) Eer hayatm tekerrr edecek olsayd, ancak benzer bir ekilde te
kerrr edebilirdi.

Bu yorum fizikten tmyle bamszdr. Tartmakta olduum koz

molojinin doruluunu ya da aslnda tutarlln nvarsaymaz,
nk hayatmn sonuta kaytsz artsz tekerrr edebileceini ne
srmez. Dayand ey daha ziyade, Nietzschenin eylerin nasl te
sis edildiine dair genel anlaydr (bu gr 3. blmde tar
tmtk). Bir znenin deneyimleri ve eylemleriyle olan ilikisi ile
ya da daha genel bir ekilde, bir nesnenin zellikleriyle olan ilikisi
ile ilgilidir. Psikolojik sonulan dolaysz, ciddi ve bir kaytszlk
meselesinden baka bir ey deildir.
Gelgelelim, bu sonularn ne olduunu sormadan nce, ilk olarak koullu nermenin nasl hakl karlacan tespit etmemiz
gerekiyor. Tekrar yaama olanann, ama yan sra en azndan baz
peyleri bu yeni hayatta farkl biimde yapma seeneinin bize niin
sunulmad merak edilebilir. Szgelimi, hayatmzn ancak son
raki bir sayfasnda sahip olduumuz trde bilgiye daha erken bir
yata sahip olmu olmay ve bylece imdiye uzanan farkl bir yolu
-yani, farkl bir imdiye uzanan bir yolu- izlemi olmay is
tediimiz birok an vardr. Hepimiz de bazen, yaptmz gibi edimde bulunmam olmay veya yapmadmz gibi edimde bu
lunmu olmay istemiizdir. Hepimiz de, hakl bir nedenle,
gemiimizin, imdimizin veya geleceimiz olarak ngrdmz
eyin bir blmn deitirmeyi isteyebiliriz.
yleyse Nietzschenin iblisi niin grnte makul olan bu se
enei bize sunmaz? Niin yalnzca, her ayrntsna kadar tamamen
ayn hayatn tekrarlanmasndan sz eder de, zaten yaamakta ol
duumuza benzer olsa bile ayns olmayan bir hayatn te
kerrrnden bahsetmez? Bu sorulara verilecek yantn, Ni210

etzschenin fiziinde veya zaman teorisinde bulunamayaca ko

nusunda (her ne kadar kendisi zaman zaman byle dnm olabilse de) srar ediyorum. Ancak bu yanta, Nietzschenin tzsel
zne, fikrini reddetmesinde, bir kiinin deneyimlerinin ve ey
lemlerinin toplamndan daha fazla bir ey olduu grn red
detmesinde rastlanacaktr. Sonuta bu, ayrt edici niteliklerinin ve
zelliklerinin toplam kmesini temellendiren bir nesne olarak kav
rad kendinde-ey fikrini reddetmesine neden olan zel du
rumdur. Dolaysyla, Nietzschenin, eer hayatm tekerrr edecek
olsayd, zaten yaamakta olduum hayatn her adan tpatp ayns
olmak zorunda olurdu diye dnmesinin temel nedeni, kendindeeyin reddedilmesinin de bir boyutunu oluturduu g istemi g
rdr.
Bu gre Nietzschenin grlerinde zaten rastlamtk: Ey
lemenin, etkilemenin, oluun arkasnda bir varlk yok: Am il amele [veya eylemeye: Thun] eklenmi bir kurmaca sadece -am el
her eydir ... Tm bilimimiz, tm soukluu, tm duygusallktan
arnmlna ramen, dilin ayartc etkisi altnda, doumundan
sonra deitirilip yerine baka bir ocuun konduu pikurusu
zneden (szgelimi, Kant kendinde-eyin olduu gibi bu tr
bir pikurusudur atom) bir trl kurtulamyor (GM, I, 13).13 Ni
etzsche bu fikri genellikle, baka yerlerde olduu kadar u pasajda
da bavurduu imek imgesiyle rneklendirir: imek akyor
dersem, akmay nce bir etkinlik, ikinci kez de bir zne olarak olarak ne srm olurum ve bylece olaya, olayla bir olmayan, da
ha ok sabit olan, olm u olan, ama olmayan bir varlk eklerim
(WP, 531). Sonunda bir neden olarak bir kendilik olmak iin,
rnein akan imekten sz etmek iin, anmsatc, bellee yar
dmc, ksaltc bir formle -Y a da u nemsiz Ben szcnesarlma biimindeki kt alkanlmza (WP, 548) saldrdnda
da bu ayn imgeye bavurur. Nietzschenin u pasajda imee
13. Nietzschenin gr, Fransz varoluuluu zerinde, zellikle de Sartre
zerinde belirleyici bir etkiye sahip olmutur; bkz. The Transcendence o l the
Ego (Egonun Aknl), ev. Forrest Williams ve Robert Kirkpatrick (New York:
Farrar, Straus and Giroux, 1957), s. 73-74. Tartma iin bkz. John Wilcox,
Truth and Value in Nietzsche (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1974),
s. 114-126. Strong g istemi ve tekerrrn birbirinden tamamen balantsz ol
duuna inanmaktadr (Nietzsche and the Politics of Transfiguration, s. 261).

211

yapt bavuru, g istemi ve ebedi tekerrr ile bir balant tesis ediyor ve dolaysyla gelitirmekte olduum yorumu destekliyor:
Yalnzca dnyann bir an tekerrr etseydi -dedi im ek- her ey
tekerrr etmek zorunda kalrd (KGW , VII, 1, 503).
Nietzsche, her bir nesneyle ilikilendirilen nitelikler ve
zelliklerin toplamnn dnda hibir eyin ertelenmediine ve de
neyimleri ile eylemlerinin toplam dnda hibir kiinin baki kal
madna inanr. Bunlarn herhangi biri farkl olsayd, bu durumda,
sadece bunlarn toplam olan zneleri de farkl olmak zorunda ka
lrd. Dorusunu sylemek gerekirse, tm zellikler zneleri asndan eit lde elzemdir, diye dnr gibidir Nietzsche ve
dolaysyla, temel ve tesadfi zellikler arasnda gzetilebilecek
hibir ayrm bulunmadna inanmaktadr: Eer sahip olunan her
hangi bir zellik farkl olsayd, bu zellie sahip olan zne de, ba
site farkl bir zne olurdu. Ama Nietzsche bunun yan sra, eer
dnyadaki herhangi bir nesne sonuta farkl olsayd, bu durumda
her nesne de farkl olurdu eklindeki daha gl gr de be
nimsemektedir. Daha nce grdmz zere bunun nedeni, Ni
etzschenin her bir eyin sahip olduu zelliklerin, dier eyler
zerindeki etkilerinden baka bir ey olmadn ve bu dier
eylerin zelliklerinin de dnml olarak bu tr baka etkilerden
baka bir ey olmadn dnyor olmasdr. Bu nedenle, bir
eyin sahip olduu bir zellik ve dolaysyla, bu eyin kendisi fark
l olsayd, baka baz eyler de, zorunlu olarak bundan farkl bi
imde etkilenirdi. Bylece, onlar da farkl olur ve bu nedenle, yine
baka eyleri farkl ekilde etkilerlerdi; bu zincir hipotetik ilk
yesine dek geri dner ve tekrar balard. Baka eyler olmadan
hibir ey olmaz gr (WP, 557) Zerdtn nl aklamasna
temel tekil etmektedir: Tek bir sevince Evet dediniz mi hi? Ey
dostlarm, yleyse Evet demi oldunuz tm kederlere de. Her ey
birbirine bal, kenetli, tutkundur; tek bir eyi ikinci kez mi is
tediniz, Beni sevindir, mutluluk! Olduun yerde dur, an! m de
diniz, her eyi geri istediniz. Her ey yeni, her ey sonsuz, her ey
birbirine bal, kenetli, tutkun (Z, IV, 19). Bu ayn gr, Ni
etzschenin Eer tek bir an onaylarsak, bylece yalnzca ken
dimizi onaylamakla kalmayz, varoluun tmn de onaylarz
(WP, 1032) diyerek kar kt art alan da oluturmakta ve Ni212

etzschenin u grn aklamaktadr: sulanabiir eylem kav

ram nmze zorluklar karr. Sonuta olmu olan hibir ey tek
bana sulanamaz: kiinin bunu ortadan kaldrmay istememesi
gerektiinden: her ey baka her eyle, bir eyi dlamak istemenin
her eyi dlamak anlamna gelecei biimde bal olduundan.
Sulanabilir bir eylem neyi mi ifade eder: sulanm bir dnyay
('WP,

293 ).

Dolaysyla, iblisin bize yalnzca, ya tmyle kabul edebileceimiz ya da tmyle reddedebileceimiz ayn hayat sun
masnn nedenini aklayan da g istemidir (herhangi bir ekilde
farkl olan bir hayat basite bizim hayatmz olmazd; farkl bir ki
inin hayat olurdu). Bir ekilde farkl olmay istemek Nietzscheye gre, her adan farkl olmay istemek anlamna gelir;
bu da, gerekte imknsz olan bir eyi istemek, baka birisi olmay
istemek demektir. Bu tam da, Nietzschenin Soyktii'm n (III,
14) nc denemesinde tanmlad ileci tutumdur: Kiinin ken
disiyle ilgili herhangi bir eyin deimesini istemesi, kii asndan
kendisi olmaya son vermek istemesi demektir.
Nietzsche dnyadaki her eyin balantl olduunu dn
dnden, kiinin kendisinin farkl olmay istemesinin ayn za
manda tm dnyann farkl olmasn istemesi anlamna gelir. Bu
gerek imdi, Nietzschenin iblisin teklifine niin yalnzca iki kar
lk verilebileceini ortaya koyduunu da aklyor. Eer ken
dimin veya hayatmn bir parasn kabul edersem, bu durumda onunla ilgili her eyi ve yan sra tm dnyayla ilgili her eyi de
kabul ederim; ama ne kadar kk veya nemsiz olursa olsun, her
hangi bir paray reddedersem, bu durumda tm hayatm ve onunla birlikte tm dnyay reddederim. Bunun aras yoktur.
imdi ebedi tekerrrn bu deikesi genelletirilip dnyadaki
her eye uygulanabilir. nceki grmz (C) imdi u hali alr:
(C ) Eer bir hayat teki, hatta bu hayatn iindeki tek bir an da dahil ol
mak zere dnyadaki herhangi bir ey tekerrr edecek olsayd, bu du
rumda dnyadaki her ey tam da ayn ekilde tekerrr ederdi.

Nietzsche en B ilim de kendi grn muhtemelen tam da bu

ekilde dnmemiti henz ve Kaufmannn da gsterdii gibi (s.
213

188-189), o srada gelitirme aamasnda bulunduu g istemi

gryle aka ilikilendirmemiti. Bu almada zerinde dur
duu soru, kiinin hayatn tekrar tekrar yaama olanana nasl
tepki vereceiydi yalnzca. Ama temel atlmt. Daha sonra, 1881
austosunda anlamaya balad ey, nsan ve zamann 6000 fit
tesinde (EH, III, Z stne, 1), hi kukusuz Zerdt'n temel an
layn oluturan ey, ierimleri bu metnin bandan sonuna dek
arpc bir biimde mevcut olan u fikirdir: Eer baka bir hayata
sahip olmu olsaydk, sonuta bu bizim hayatmz olacaksa, ka
nlmaz olarak zaten yaamakta olduumuz hayat olmak zo
rundadr. Dolaysyla, zaten yaamakta olduumuz olan ve bu ne
denle tam da, dakikas dakikasna, en iren ve en korkun
ayrntlarna kadar zaten olmu olduu gibi tekerrr etm ek zorunda
olacak olan dnyann tamamen aynsnn paras olmadan ta
mamen ayn hayat olamaz.14
Dinleyecilerine yeryzne bal kalmay ve ... dnya tesi umutlardan ... sz edenlere inanmamay buyuran (Z, nsz, 3)
tanrsz Zerdt, ebedi tekerrrde bu hayatn ve bu dnyann
mevcut olan tek hayat ve tek dnya olduunu kefeder: u hayat ebedi hayatnz! (KGW, YI, 513). Tekrar yaayacak olsaydk bile,
bu olanak sonsuz kereler bize verilseydi bile, zaten yaamakta ol
14. Tzsel znenin yadsnmas her ne kadar bir kiinin eylemlerinin tm ayn
lde temeldir fikrine yol aabilse de, bu yadsmann (C) veya (C') gibi bir teze
yol amayaca ne srlebilir. Yani, eylemlerim benim amdan ayn lde te
mel olsayd, bu durumda olas her dnyada ayn hayat izgisine sahip olurdum
fikri doru olabilirdi. Ama bu, hayat izgim bu dnyada iki veya daha fazla ba
arl evre ierseydi, bu aamalar tamamen ayn olmak zorunda olurdu an
lamna gelmez. Bununla birlikte, bu itiraza cevaben, bu balamda evre nos
yonunu nasl anlayacamz sorabiliriz. Gelecekteki bir gerekleimi tm
hayatmn bir evresi olarak addetmek iin, bu saptamann gerekesi olarak da
imi bir zne fikrine ulamak zorunda kalrdk. Ama Nietzscheye gre, zne (ey
lemlerimin btnl) lmmle birlikte kaybolur. Ancak zaten bu hayatta
domu olduum gibi tekrar dosaydm ve tpk bu sefer bydm gibi byseydim, kendimin tekrar yaadn saptayabilirdim. Ama yle grnyor ki,
bundan, tekrar yaasaydm ben ve tm dnya (tartmakta olduum dnya tas
viri gz nnde bulundurulduunda) zaten olmu olduumuz gibi olurduk, so
nucu kmaktadr. Bu nedenle, bu gr Nietzsche'ye yalnzca tzsel zneyi
yadsmas temelinde ve bir kiinin hayatnn her paras mteakip her paray
gerektirir ve dolaysyla, tek bir para ancak u anda kendisini nceleyen ve iz
leyen ayn paralarca ncelenip izlenirlerse tekerrr edebilir eklindeki daha
gl gre bavurmakszn atfedebiliriz.
214

duumuz hayatn ayns verilirdi bize yalnzca. yleyse, hayatmz

kurtarlacaksa, imdi kurtarlacaktr, farkl bir sonraki-hayatta de
il. br dnya, Nietzscheye gre aldatc bir yalan olduu ka
dar kavramsal bir imknszlk da tekil etmektedir.
Nietzsche, eylemlerimin tek tek her birinin benim ne olduum
asndan eit lde temel olduunu dndnden, ikinci, farkl
bir hayatn imknsz olduuna inanr. Peki ama niin bu gr ka
bul etmek zorunda olalm? nemsiz lde farkl olan eylemler rnein, nemsiz bir rastlant sonucu biraz farkl giysiler giymi
olm am - kiiliim asndan yalnzca nemsiz farkllklar oluturmak durumundadr. Nietzschenin bu tr farkllklara arlk
vererek, nem atfederek onlar hesaba katmas gerekmez mi?
Dorusunu sylemek gerekirse, Nietzschenin konumu, bir ki
inin eylemlerinin her birinin kaytsz artsz kiinin kimliinin eit
lde bir paras olduu grne dayanmaktadr: Olas hibir de
iiklik yoktur. Ama psikolojik bir dzeyde, ebedi tekerrr bu so
ruya daha komplike bir yant verebilir; nk bir eylemin ger
eklemesi bir anlamda verili ve deitirilemez olsa da, bu eylemin
nemi ve dolaysyla, nihayette Nietzscheye gre, tam da mahiyeti
deiken olabilmektedir.
Bu balamda dikkat edilmesi gereken ilk ey, hayatmn,
nemsiz grmeye baladm bir eyin yegne istisnailiiyle bir
likte -rnein, bir kez uyumsuz bir kravat takm oluum - zaten
gereklemi olduu ekliyle tekrarlanmasn istememin benim
mnasebetsizliim olacadr. Niin bu olayn farkl olmasn is
temem gerekir ki; ncelikle gereklemi olmas benim iin nemli
deilse, niin bunu fark edeyim, dierleri arasndan seip
karaym ve umursayaym ki? nemsiz olaylar tam da bizimle
birlikte kalmay srdrmeyen olaylardr; hayatmza ilikin kendi
imgemizin bir blmn bile oluturmazlar. Nietzsche hayatmzn
bizim kendimizin umursadmz ynlerini umursamaktadr: bizim
iin nemli olan, hayatmza karakterini veren ve bizim
gzmzde olduumuz kiiyi belirleyen ynleri. Baz insanlar gi
yim kuam gerekten de olduka nemsiz bulur. Uyumsuz bir kra
vat takmann kendileri iin fazla bir nemi olmayan kiiler ie, bu
nu tekrar yaama olasl -yani oktan byle yapm olmalar
dncesi (tabii bu sonuta akllarna gelirse)- yznden u215

mutsuzlua kaplp, tiksinti duyup kendilerini yiyip bitirmeyeceklerdir. Ayns, herhangi birinin nemsiz bulduu her
hangi bir ey iin de geerlidir. Hayatmzn yalnzca nemsiz
lde farkl zelliklerinin farkl olmasn istemek, ncelikle bun
larn farknda olmamz kouluyla, nemli lde kendimiz gibi ol
may istemek anlamna gelir. Ama tam da, belirli bir zelliin far
knda olmamz gerei, bunun bizim iin, itiraf etmeye
yanaacamzdan daha nemli olduunu akla getirebilir.
yleyse, genelde kendimizi gr eklimiz asndan nemli olan nedir? Nietzscheye gre -ik i nedenden tr- bu soruya ve
rilebilecek bir yant yoktur. Birincisi, farkl bireyler asndan ta
mamen ayn ekilde geerli olan bir yant yoktur. Nietzschenin
perspektivizmi u yaklam ileri srer: Bu benim iyim benim
ktm diyenler kendilerini kefetmilerdir; Herkes iin iyi, her
kes iin kt diyenlerse bununla kstebein ve ccenin susmasna
yol am olur ... Bu benim yolum; sizinki nerede? -byle ya
ntladm bana yolu soranlar. nk yol -yoktur da ondan (Z,
III, 11; cf. KGW, VI, 493). kinci nedense, zamann aknda tikel
her bir birey asndan neyin nemli olduu sorusuna verilecek sa
bit bir yantn olmamasdr. Yaantlarmz ve eylemlerimizin
greli nemi temelli olarak belirlenemez; daha ok, zerinde hafife
alnamayacak lde denetim sahibi olduumuz bir zelliktir. Nietzsche her ne kadar tm eylemlerimizin kendi doamz asndan
eit lde nem tadna inansa da, bunun yan sra, bu ey
lemlerimizin doamzla nasl balantl olduunun, aslnda nasl
bir doa oluturduklarnn her zaman iin ak ulu bir soru ol
duunu da dnmektedir: Eylemlerimiz arasndaki ilikileri nasl
algladmz, davranlarmz asndan hangi rntleri tipik ve
belirleyici kabul ettiimiz, bu rntlere hangi eylemlerin dahil ol
duu ve bu rntler asndan kalc ierimlere sahip olduu ve
hangilerinin dahil olmad ve kalc ierimlere sahip olmad,
bunlarn yalnzca istisnalar ve tesadfler mi olduu; Nietzsche tm
bunlar, srekli farkl yantlar douran sorular olarak kabul et
mektedir. Nietzschenin bazen bermensch (stinsan) olarak ad
landrd karakter, temelde kiiliin akkanlnn farkndadr. Ni
etzschenin Zerdt'n ndeyiinde ve balang blmcelerinde
bermenschi tanttnda rastlanan srekli kendini-alt etme
216

zerindeki vurgusunu aklayan da ite bu akkanlktr.

Karakterin akkanl da, ebedi tekerrrn sonuta ulalabilecek en yksek onaylama forml (EH, III, Z stne, 1)
ilevini tayabilmesinin nedenini aklamaktadr. Kurtulu s
tne (Z, II, 20) balkl blmcedeki tartma, bir hayatn ancak
btnyle kabul edilmesi kouluyla hakl karlabileceini ne
srer. Bunun belirtisi de, tamamen bu hayatn ve dolaysyla
dnyadaki her eyin btnyle tekrarlanmas arzusudur. Bu ise, bu
hayatta ve bu dnyada hibir eyin herhangi bir ekilde farkl ol
masn istemememiz gerektii anlamna gelir. Diyelim ki, birisi
Zerdtn dncesini kabul etmeye yanayor, tekrar olmay is
teyecei gibi olmay denemeye kalkyor, bermensch gibi ol
maya alyor (cf. Z, I, 1, 6). Bu baarlabilecek bir proje midir?
Bylesi bir abann karsna iki ciddi zorluk kard. Birincisi,
gelecei denetleme gcmz Zerdtn bazen ne srd kadar
mutlakm gibi grnmyor; nk herhangi verili bir zamanda
mmkn olan ey, daima zaten olmakta olanlar tarafndan,
gemiimiz ve imdimiz tarafndan snrlandrlmaktadr. Ni
etzschenin kendi kendine dnen ark imgesi bu balamda ok
fazla basit grnr. kincisi, naif ama kolay saldrlamayan bir ba
k asndan gemiimiz u an bizim iin belirli grnecektir.
oktan olup bitmi ve zerlerinde bundan byle kontrol sahibi olamadmz olaylardan oluur. Bunlar arasnda, hakl olarak bir
daha tekrarlanmasn asla istemeyeceimiz, pimanlk duymaktan
kendimizi alamayacamz deneyimler ve eylemler, karakter
zellikleri ve hatta kiiliimizin tm evreleri ve hayatlarmzn par
alar olmaya ykml olanlar bulunmaktadr. Bunlar sabittir.
Peki imdi gemiimizin bu kabul edilemez paralarn nasl kabul
edebiliriz?
Zerdtte Nietzscheyi bu tr sorular megul eder:
Gem ite yaayanlar kurtarmak ve tm byle idiyi byle istedime evirecek biim de yeniden yaratmak -b ir tek buna kurtarma
derim ben ... steme zgrletirir; peki nedir bu kurtarcy bile zincire
vuran? B yle idi -istem in di gcrtsnn ve en gizli melankolisinin
addr bu. Yaplm olana kar gsz olan, gem i olan her eyin
fkeli bir seyircisidir. stem gem ie doru isteyem ez; zaman ve za

217

mann agzlln kramamas, budur istemin yalnzlklar iinde

gark olduu en derin melankoli. (Z, II, 2 0 )15

nanlmaz bir ans eseri, pimanlk duyacamz herhangi bir ey

yapm olmadmz veya kendi kendimizi kandrarak byle bir ey
yapmadmza kendimizi inandrmadmz srece, Nietzschenin
tahayyl ettii onaylama imknszm gibi grnyor. Gemi bizi
ynelttii gelecek ne olursa olsun bu gelecei yadsmaya zorlar.
Nietzschenin grne gre, kiiliin her boyutu kiilik asndan
eit lde temel olduundan, hayatmzn (veya bu adan
dnyann tmnn) kabul edemediimiz tek bir paras bile varsa,
bu durumda baka herhangi bir parasn da kabul edemeyiz gi
bidir. Kiinin kendisini ksmen kabullenmesi, benlii en azndan
baz zelliklerinden ayrabilmemizi ngerektirir. Bunlar, ben
liklerimizi yadsmakszn yadsyabileceimiz zelliklerdir ve bu
nedenle bu zellikler yalnzca tesadfi olabilir. Yine de, tesadfi olan hibir zellik yoktur.
Gelgelelim, Nietzcshe, kurtarmann yine de olanakl olduuna inanm gibidir, ama kukusuz kurtarmay kendine zg allmadk
biimiyle kavrar: Kii tm dier davranlarnda kendisini cen
netteymi gibi hisset/ncs'c de, kendisini cennette hissedebilmesi,
ebedi hissedebilmesi iin nasl yaamas gerektiine dair kkl
igd - kurtuluun psikolojik gerekliidir bu kendi iinde. Yeni
bir hayat biimi, yeni bir inan deil yoksa (/4, 33). Nietzsche, ye
ni bir hayat biimi sayesinde gemiin bile deitirilebileceine inanr. Bu yeni hayat biiminde gemiin kendisi de yenilenir: Bir
yaratcdr istem. Her byle idi bir krntdr, bir bilmecedir, kor
15. Burada sunduum grle balantsz olmayan bir tekerrr gr, ynelim
ve vurgu bakmndan farkllklar iermekle birlikte, Pierre Klossowski tarafndan
sunulmutur; Nietzsche et le cercle vicieux (Paris: Mercure de France, 1969).
Bununla ilgili bir alntya David Allisonun The New Nietzsche (New York: Dell,
1977), s. 107-120 balkl almasnda rastlanabilir. stemin zamandan
holanmamasYn kasti bir metafizik deikesi, istemin bu honutsuzluunu
geiciliin neminin azaltlmas olarak ve sonuta zamansz gerek bir dnya in
a etme abas olarak kavrayan Heidegger tarafndan sunulur, Who Is Ni
etzsches Zarathustra?" (Nietzsche'nin Zerdt Kimdir?), Allison, The New Ni
etzsche (Yeni Nietzsche), s. 72-78. Heidegger bu yorumu Nietzsche
(Pfuleingen: Neske, 1961), I, 255-472 balkl almasnda olduka ayrntl bir
ekilde gelitirir.
218

kun bir tesadftr -ta ki yaratc istem ona Ama ben byle ol
masn istedim diyene dek. Yaratc istem ona Ama ben byle ol
masn istiyorum; ben byle olmasn isteyeceim diyene kadar
(Z, II, 20). Gemie doru bu tr bir isteme, gemii gerekten
etkisiz klamaz. Yine de, ncelikle gemiin ne olduunu tam olarak sylemek kolay deildir. Gemiin olaylar kanlmaz olarak
bir anlat araclyla ve bir anlatnn iine yerletirilir ve farkl an
latlar da tmyle farkl olaylar retebilirler. Nietzschenin altn
izdii nokta tam da budur. Bir kez daha, gemi eylemlerimin her
biri, bugn neysem o olmamn zorunlu kouludur eklindeki gr
zerinde dnmektedir. imdiki benliimi nasl grdm,
tam da gemiimin doasn belirleyici biimde etkiler. Bir
anlna bile olsa, tekrar olmay isteyeceim gibi olsam, bu du
rumda tekrarlamak istediim benlik asndan temel ve kurucu olan ve imdi yeni bir ekilde tekrar tanmlanan tm gemi ey
lemlerimi de kabullenirdim. Gemi temelinde kabul edilebilir bir
gelecek yaratarak bu gelecei olanakl klan her eyi hakl karr
ve kurtarrz; ve bu da her eydir: rettim onlara ... insanlarda
krnt olan, bulmaca ve korkun tesadf olan ne varsa, hepsini bir
letirip tek bir btn yaratmasn; yaratc olarak, bilmece zc
olarak ve tesadflerin kurtarcs olarak, onlara gelecei yapmaya
almay ve yarattklaryla olmu olan her eyi kurtarmay
rettim (Z, III, 12).16 yleyse, imdiyi kabul etmek, imdiye yol
am olan her eyi kabul etmek demektir. te bu anlamda, kii ar
tk oktan olmu olandan Byle olmasn istedim diye sz edebilir. Gemiin nemi ve mahiyeti, Nietzscheye gre tpk
baka her eyin nemi ve mahiyeti gibi, ilikilerinde yatmaktadr.
Gemiin nemi zellikle, gelecekle olan ilikisinde yatar. Gelecek
henz gelmedii iin de, ne gemiin nemi ne de mahiyeti henz
zlmtr.
yleyse, gemi bir anlamda deitirilemez. Bu, Nietzschenin
eer tekrar yaayacak olsaydk, tmyle ayn hayat yaardk
eklindeki grnde ierilmektedir. Nietzsche, gemiimizin olaylarnn meydana geliini verili kabul ederek benliimizin
16. Nietzsche gemiin yeniden yorumlanmasndan sk sk sz eder, zellikle
de gemiin yklmas veya "yok edilmesi oiarak kurtulu nosyonuyla balan
tl bir ekilde gemiin yeniden yorumlanmasndan; cf. Z, 1,16; GM, II, 24.
219

tmn kabullenmeyi istettiren bir eye, gemiimizin olaylar te

melinde ulamaya almamz gerektiini dnr. Bu noktada,
yapm olduumuz her eyi kabulleniriz; nk gemiin her par
as kendi bana gereklidir ve bir arada, bizim ne isek o olmamz
(kendimiz olmamz) asndan bizim iin yeterlidir. Ancak bu
ekilde gemi deitirilir. Gemii imdiye balayan anlat de
itirilir ve hatta gemiimizdeki tesadfler bile eylemlere, so
rumluluunu kabullenmeyi istediimiz (Byle olmasn istedim)
ve dolaysyla, tekrarlanmasn istediimiz olaylara evrilebilir.
deal durumda, gemiteki her ey tmyle bu ekilde kurtarlr.
Kii zamanla barp dost olabilir: Karma srf tesadflerin ka
bilecei zaman geti (Z, III, 1). Bu barma, gemiin neminin,
gemiin gelecek asndan tad neme dayand fark edilmeksizin salanamaz. Bunu grme yetersizlii, sonucunun so
rumluluunu stlenecei hibir eyi olmayan, uruna mcadele edecei hibir eyi olmayan ve gemite veya gelecekteki herhangi
bir eye imdiden daha yksek deer bimeyen klenin mutIuluunu retir (B T , 11). Kstlayc durumda ise, insanlar dn
veya bugnle ne denmek istendiinden bihaber olan hay
vanlardan, yaratklardan ayrr (UM, II, 1). Ama yan sra, bu tr
bir .mutluluun tam tersini de retebilir -kiinin nemini tamamen
1 verili kabul ettii bir gemii kara kara dnmek boyuna. Zer
dtn beti benzi atm sulusunun yapt eydir bu. Bunu
yaptnda amelinin dengiydi; ama bu yapldktan sonra bunun im
gesine katlanamad. Artk kendisini hep bir amelin amili olarak
gryordu ... Dta tutulma onun z oldu kt (Z, 1 ,6). Yalnzca
bakalarna deil, kiinin kendi kendisine de yneltmi olduu
hntan (GM, III, 15), imdiki mutsuzluu bir nebze sululuk, bir
para gemiin iine katarak (GM, III, 20) aklayan hntan da bu
tr bir kara kara dnme sorumludur. Nietzsche Zerdtle (I, 18),
yaplan bir ktlk iin kin gtmek yerine bir dmann bir tr iyilik yaptn gstermek daha iyidir diye yazar. Yaplan bir
ktle, verilen bir zarara hn beslemek yerine, bunu baka bir
gelime iin malzeme olarak kullanmak ve bylece sonuta bir za
rar oluturmasn engellemek daha iyidir. Soyktnde tablo daha
da karmak bir hale brnr: Kiinin dmanlarn, ta
lihsizliklerini, hatta yapt yanllan, ktlkleri ciddiye almada u
220

zun sre beceriksiz olmak -kendilerinde biim verme, ekillen

dirme, salna yeniden kavuma ve unutma gcnn arl bu
lunan gl, eksiksiz doalarn gstergesidir bu (G M , I, 10).17
Gemi bir olay ciddiye alabilir ve bunu, temel bir paras olabilecei karmak, ahenkli ve btnlkl bir rntyle birletir
meye alabiliriz. Ya da, bunu ciddiye almay reddedip, baka bir
eylemle bir istisna barndrmayan hibir nemi ve hayatmz ve ka
rakterimiz asndan hibir kalc etkisi olmayan bir olaya dn
trebiliriz. Olay nemsizse hntan eser yoktur. Eer nemsiz de
ilse ve eer, Henry Jamesin de ortaya koymu olabilecei gibi,
bu olay kiiliimizle badatrmada baarl olduysak, bu olay ve
gemie ait tm dier eylerin bir araya gelip kendilerini de
itirdiklerini, melankoli ve mutsuzluu, tutkuyu, acy ve abay
deneyim ve bilgiye, gelecein malzemesine dntren bu ha
valeden gemekte olduklarn grmeyi baaryorsak, hn gene or
talkta grnmez; nk gemiin benlik zerindeki etkilerinin ve
dolaysyla bu benliin de deimeden kalmas gerektiini dn
mek iin bir neden kalmaz ortada. Herhangi bir eylemin veya her
hangi bir rastlantnn tek bana zararl veya yararl olduunu
dnmek iin bir neden kalmaz. Her olayn karakteri, kiinin
srekli deien benlii asndan barndrd nihai ierimlere da
yanr.
yleyse, bir hayatn hakl karlmas, Nietzscheye gre, ki
inin imdiyi kabul ederken, yan sra gemi olan her eyi de ka
bul ettii anlarda yatmaktadr; nk kii belki de gemite bir eyi
istememi olsa da, artk buna baka bir ekilde sahip olamayacaktr. Bu ideal rnekte kii hakkndaki her ey eit lde
kendisinin paras olacak ve paras olarak grlecektir ve her ey
lemde tezahrn bulacaktr: Ah dostlarm, bir anann ocuunda
olmas gibi benliiniz de yaptnz ite olsun -sizin erdemle ilgili
ilkeniz bu olsun (Z, II, 5). Bu bana, kiinin herhangi bir adan
farkl olsayd her adan farkl olaca ve eer bir hayatn iindeki
herhangi bir ey deiseydi, iindeki her eyin parampara olacak
ekilde rgtlenmi olaca kstlayc bir rnek gibi grnyor.
17. Nietzsche'nin yaptlarnda bu arpc temaya sk sk rastlanr. Cf. Z, 1,18; Z,
II, 7; GM, III, 16; ve WP, 233; Nietzsche WP, 233'te yle yazar: Bir deneyime
katlanamamak zaten bir dekadans gstergesidir.

221

Bu durumda, ebedi tekerrr gerekten de en yksek onaylama formln olutururdu; nk bu tr bir kii, eer sonuta meydana
geldiyse herhangi bir koulda da meydana gelecek eyi etkin bir bi
imde isterdi: Hayatnn her tekil parasnn, dier her para ta
rafndan da zorunlu olarak izlenecek olan, ebedi tekrarlann, ya
ni. Genelleyecek olursak, bu tr bir kii ayn zamanda, herhangi bir
durumda gerekleecek olan da isteyecektir: Dnyadaki her eyin,
gemie veya imdiye ait, rastlantsal veya kastl, iyi veya kt her
eyin ebedi tekrarlan.
Kendini kandrma araclyla bu proje asndan zellikle ciddi
bir sorun yaratlr; bizi, aslnda yapmadmz halde bu ilikiyi ya
ama ve dnyaya yaknlatrdmza inandrabilecek bir kendini
aldatma araclyla. Szgelimi, yalnzca kendimin, hayatmn ne
uruna olduunu, ne anlam olduunu grmesini engellemek iin,
kendimin hayatmn byk ve tatsz paralarn gerekte olduu gi
bi grmesini, hatta sonuta sadece grmesini nlemek iin ha
yatm tekrarlamak istiyor olabilirim. Bu ok ciddi bir zorluktur;
nk Nietzsche, gerekte bir hayatn parasn neyin oluturduu
ve neyin oluturmadnn saptanmasna byk bir zgrlk tanr.
yleyse, hayatmn tekrarlanmas umudu, kendim olmam bek
lentisi, tam da hayatmn ok kk bir parasyla ilgilenmekte ol
duum ve benliimi tm ynleriyle grmeyi reddettiim iin beni
heyecanlandrabilir.
Nietzsche sonula bu zorluklarn farkndayd kukusuz. r
nein, iblisin sorusunu sorduu an kiinin en yalnz yalnzl olarak tanmlamasnn nedeni budur: Kiinin byk bir olaslkla
kendisine kar en drst olduu andr bu. Nietzschenin, Zer
dtn sonunda tekerrr dncesini kabul ederken ektii byk
zorluu vurgulamasnn nedeni de budur. Nietzsche her iki du
rumda da, kiinin iblisin sorusunu onaylayc biimde yantlamaya
balamadan nce ne denli youn ve acl bir i hesaplamann ge
rekli olduunu ne srmeye almaktadr. Ama hibir eyin farkl
olmamas arzusunun, her eyle hesaplalmasn ve bunun yaplm
olduunu saptamann dahi bamsz bir yolu bulunmadn
ngerektirmesi, yine de zerinde durulmas gereken bir noktadr.
Bu daha da vahim bir sorun; nk eylemlerimizin toplamyla,
btnlyle hesaplalabilecek hibir kesin anlam yokmu gi
222

bidir: Hatta bir kiinin eylemlerinin toplamndan sz etmek

mmkn olabilir mi? Bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde
greceimiz zere, ihesaplama srecinin sonu bile olmayabilir.
Ama ne var ki, Nietzsche bu hesaplamann (veya yeniden yo
rumlamann) sonsuzluunu, kendi grnn tamamen kabul edilebilir bir sonucu addediyor olabilir pekl. u an ne srmek is
tediim gibi, Nietzsche herhangi bir ey farklysa her ey farkldr
eklindeki ideal rneine bir kez daha kusursuz anlat, kusursuz
yk anlaym model alyorsa, bu zellikle doru olurdu. Bu tr
bir ykde hibir ayrnt nemsiz deildir, hibir ey yersiz, de
iken, geliigzel veya rastlantsal deildir. Her Niin?in sonuta asla bir yant olm ayan- Niin olmasn?dan daha iyi bir
yant vardr. William Labovun yazd gibi: Sama ykler, sus
turucu N e olmu yani? yantyla kar karya kalr. Her iyi an
latc srekli olarak bu soruyu geitirir; anlats sona erdiinde,
Ne olmu yani? demek, dinleyicisi iin olanaksz olmaldr.18
Bir yk kendinden bamsz olarak dile getirilebilecek bir ahlk
dersinden yoksun olduunda ille de sama olmaz. Bir anlat ana
fikrinin sorusuna bu tr ksa bir yant verilmesine olanak tand in baarsz olur. Baarl bir anlatysa, sonuta sorunun ortaya atlmasna bile olanak tanmaz. Anlat daha soru sorulmadan ya
ntm zaten almtr. Anlatnn kendisidir yant. Benzer ekilde,
kusursuz bir hayat da kendi hakl karlmasn sunar ve zaten ken
di kendisinin hakl karlmas olur. Nietzschenin kendisi bu fi
kirlerden bazlarn ne srer ve en iyi uraklarn kendi ya
ptlarnda bulan yazarlara ilikin bir tartmada aadaki gibi bir
sonuca ulatnda da edebiyat ve hayat arasndaki balantya dair
ipular verir:
Her insan eyleminin, yoksa sadece bir kitabn deil, bu ya da u
ekilde baka eylem lerin, kararlarn ve dncelerin nedeni olduunu
dikkate alrsak; olan her eyin olacak her eyle ayrlmaz biim de, sk
skya balantl olduunu dnrsek, asl ahlka-aykrl kavrarz,
18. William Labov, Narrative Analysis: Oral Versions of Personal Experience"
(Anlat Analizi: Kiisel Deneyimin Szl Deikeleri), iinde Essays on the Ver
bal and Visual Arts: Proceedings o f the American Ethnological Society (Szel
ve Grsel Sanatlar stne Denemeler': Amerikan Etnoloji Dernei Tutanaklar)
(Seattle: American Ethnological Society, 1966), s. 37-39.

223

yani deviniminkini -b ir kez hareket ettiinde, tpk bir kehribar par

asnn iindeki bcek gibi, tm varolularn genel btnlnde [m
dem G esam m tverhande clles Seienden] kstrlp ahlka-aykr klnr.
(HH, 1 ,208).

Bu model, ebedi tekerrr Nietzschenin dnyay yorumlanmay

bekleyen bir metin olarak sunan kapsaml eretilemeyle balantlandrr. Ve yorumlama da sonsuz bir sre olduundan, tek
bir metnin bile eksiksiz veya kesin bir yorumu olamayacandan,
bu model, bir hayatn tmnn doru perspektife yerletirilmesi amacyla incelenmesinin (bu tr bir perspektifin var olabileceini
varsaysak bile) sonsuza dek srmek zorunda olduu gereini aklar ancak.
Ama daha da nemlisi, bu analoji Nietzschenin grnn cid
di glklerinden ikisinin altn izerken, grnn iki temel
zelliini de n plana karr. Nietzschenin iin mantksal
doruluu asndan, bir kiinin hayatnn herhangi bir ekilde fark
l olamayacana ve yine ancak ayn kiinin hayat olabileceine inandn rendik. Nictzschenin, sahip olunan her zellik znesi
asndan ayn lde temeldir, bir zne sahip olduu zelliklerden
baka bir ey deildir ve sahip olunan bu zellikler de bir eyin di
er eyler zerindeki etkilerinden baka bir ey deildir eklindeki
grn tartm bulunuyorum. Bu gr, Eer ... yerine ... yap
m olsaydm, bu durumda ... yerine ... olmu olacaktm biiminde
kar-olgusal hibir doru nermenin olamayacan ierimler.
Sahip olduum zelliklerdeki herhangi bir deiiklik, daha nce ta
nmlanan zincirleme reaksiyon araclyla, yaamakta olduum
dnya kadar olmakta olduum kiiyi de tmyle ortadan kaldra
caktr. Bundan dolay, ideal hayat, kiinin kendisini bu ekilde ta
hayyl etmesinin imknsz olduunun kavranmasna ve yukardaki
gibi herhangi bir kar-olgusal nermenin doru olmasn hi is
temeyecek trden bir kii haline gelmeye dayanr.
Bu edebi model, gerek bireyler yerine edebi karakterler
zerinde younlaarak, Nietzschenin kendine zg grne ilikin sezgisel bir aklama sunar. Edebi karakterler, ortaya
ktklar, meydana geldikleri anlatlarda kendileriyle ilgili ifadeler
tarafndan kullanlrlar: Aslnda, kendileri hakknda sylenenlerden
224

ne daha fazla ne de daha az bir eydirler. Bu karakterlerle ilgili her

ayrnt en azndan prensipte, bir ana fikir barndrr; bu lde de
karakter asndan temeldir. deal duruma gre, bir karakter asndan tek bir eylemi bile deitirmek hem bu karakterin hem de
karakterin ait olduu yknn bozulmasna neden olur. yknn
tutarllnn salanabilmesi iin (ve bu fikrin kendisinin tutarl ol
duu varsaylarak) bandan sonuna rten deiiklikler yap
mamz gerekecektir ve bylece tmyle farkl bir yk yaratm oluruz; eer herhangi bir ey farkl olsayd, gerekten de her ey
farkl olmak zorunda olurdu.
rnein, Anna Karenina, Vronskyye k olmayabilir miydi?
Kocasn terk etmeyebilir miydi? Olunu daha az sevebilir miydi?
Aslnda olduundan daha az uzlamsal olabilir miydi? Oblonskynin kz kardei olmayabilir miydi? Edebi karakterler hak
knda bu tr sorularn yantlanmas olanaksz deilse de en azndan
ok zordur. Edebi durumun tam da bu zellii, Nietzschenin ideal
kii ve kusursuz hayat grne temel tekil etmekte ve harekete
geirmektedir.
Ama ayn zamanda, tam da bu olgu, Nietzschenin tutumuyla ilikili ciddi sorunlardan birini de oluturur; nk edebiyat, tar
tmakta olduum trden kar-olgusal nermeleri desteklemese bi
le, Nietzschenin edebi rnekten bizzat hayata genelleme
yapmasnn hakl bir taraf olmamas sz konusu olabilir yine de.
Nietzschenin kendisinin, herhangi basit bir ayrm kabul etme ko
nusundaki isteksizlii dile dmtr. Ama bunlar arasndaki temel
farklln, tam da gerekliin, Nietzschenin edebiyat zerinde
ok fazla younlaarak evrensel olarak yanl addettii trde karolgusal nermeleri destekleyebilmesine dayand ne srlerek
buna kar klabilir.
yleyse, ideal kiiyi ideal bir edebi karaktere ve ideal hayat da
ideal bir ykye benzetmesi, Nietzschenin grnn birinci te
mel zelliidir.19 Tam da bunun, ayn zamanda, Nietzschenin
19. Gary Shapiro, benimkine btnyle ters bir ebedi tekerrr okumas sunuyor:
Shapiro bu gr, tam da anlat nosyonuna bir saldr olarak kavryor. Shapiroya gre, hem Zerdt hem de Nietzschenin Deccale betimledii haliyle
Isa iin deneyimin btnl kendine tamamen yeterlidir ve dsal aklamalara ihtiya duymamaktadr... Ebedi tekerrr anlat-kart bir dnce
dir; nk olaylar dizisinde hibir yaltlm fail tanmaz, yalnzca tm olaylarn
F I 5 N /E d e b iv a t O la r a k H a y a t

225

grnn ilk ciddi zayfl olduu da ne srlebilir. Ama bir

sonraki blmde de greceimiz gibi, Nietzschenin insanlarn ha
yatlar ve karakterlerinin estetik, rgtsel zelliklerini vurgulamas,
kendi grne daha nemli bir itiraz oluturmuyor olabilir. Ki
tabn son blmnde de, Nietzschenin bu gr yerletirdii
zgn kullanmn, bu itiraz tamamen etkisiz klabileceini g
receiz.
Bu estetik model, Nietzschenin yaklamnn ikinci bir zel
liini ve belki de yan sra, yaklamna elik eden baka bir zor
luu aa karmaktadr. Bu zorluk, ahlki bir boyutu dnmeye
mecbur brakldnda kiinin ne hissedebileceine ilikindir. Bir
sonraki blmde greceimiz zere, edebi bir karakter kusursuz bir
karakter olabilir ama ayn zamanda bu kusursuz karakter rktc
bir kiiyi temsil edebilir. Nietzschenin insanlara sanki edebi ka
rakterlermi gibi, hayata da sanki edebi bir yaptm gibi baktn
varsayarsak, nerdii ideal hayatn ieriini belirsiz, tanmsz
brakmaya niin bu kadar istekli olduunu, hatta buna niin can at
tn anlayabiliriz pekl. Aktr ki, Nietzsche kiinin ey
lemlerinin tutarl, kendini ayakta tutan, ok iyi gdlenmi bir
btne dnecek biimde nasl bir araya getirildii sorusuyla, bu
eylemlerin kendileriyle ilgilendiinden ok daha fazla il
gilenmektedir. Btnn, aralarndan seilecek tek bir eylemin di
erleriyle uygun biimde ilikili olduu eylemlerden olumas ko
ulu salandnda, karakteri ne olursa olsun, herhangi belirli bir
eylem bu btne pekl yerletirilebilir. Edebi karakterlerin an
lalmas ve bu karakterlere deer biilmesi asndan merkez tekil
eden, edebi karakterlerin eylemlerinin nitelii deil, bu de
erlendirmedir. Nietzschenin eylem tekleri ve tm olaylar genelde
karlkl balantsn tanr, hibir anlat balangc, ortas veya sonu kabul et
mez, ama yalnzca srekli olu dngsn kabul eder; tm anlatlarn dayana
n, yani bireysel faili oluun emberinde zme eilimindedir"; Nietzsche's
Graffito: A Reading of The Antichrist', Boundary, 2, 9-10 (1981), 136; ayrca
bkz. Shapiro, Nietzsche Contra Renan, History and Theory, 21 (1982), 218.
Shapiro yan sra, bu zneyi The Psychology of the Recurrence (Tekerrrn
Psikolojisi) balkl baslmam el yazmasnda da tartmaktadr. NietzscHenin
herhangi bir trden ayrks olay tahayyl etmedii konusunda hemfikir olmakla
beraber, bu yolla failleri ya da herhangi baka nesneleri ayrtrmadnda
srar ediyorum. Daha ok, benim de ne srmekte olduum zere, onlar tam da
anlat abalaryla tesis edilmi karmak inalar olarak grmektedir.

226

kendilerinde bir karakter barndrmazlar eklindeki gr bile, bu

modelle aklanabilir. Nietzschenin bir eylemin nem ve an
lamnn tketilemeyeceine ve bu eylemin kiinin hayatnn
btnyle olan ilikisine dayandna inandn grmtk. Edebi
bir karakterin bir zellii veya bir eylemi bu ekilde hakl
karlabilir ve nemi de, bu karakterin ve karakterin ait olduu an
latnn dier zellikleriyle olan ilikisinde kavranabilir.
Artk, Nietzschenin, birisinin yapt hatalar kiinin uzun sre
ciddiye almamas gerektii, erdemin kiinin yapt eye deil,
yapt eyin kiinin tm benliinin, kiinin kendi isteminin (Z,
I, 1) davurumu olup olmadna bal olduu grn aklayabiliriz. Bunlar bir kfez daha tmyle edebi karakterlerin de
erlendirilmesiyle ilikili olan fikir yrtmelerdir. Karakter olarak
erdemleri, Nietzschenin gerek insanlar iin de temel olduunda
direttii bu tutarlla dayanr tam da. Karakterler ait olduklar an
laty oluturan olaylarn geri kalan asndan inandrc ve temel
nitelikte olduu srece, yazarlar, ahlken tiksindirici karakterler
yaratmalarndan tr sulanmazlar. Nietzschenin kendisinin
byk bir hayranlk besledii bir yazardan (cf. Tl, IX, 45; A , 31) alnan, konuyu aydnlatc bir rnek de, bir karakter olarak muh
teem, bir insan olaraksa iren olan Yeraltndan N otlar'm an
latcsdr. Zaman zaman edebi simalara dorudan doruya ahlki
grnen bir tarzda yaklatmz doru olsa da, yaklammza te
mel tekil eden deerlendirmeler bir kez daha estetik de
erlendirmelerdir. Ahlka-aykr bir karakter sama olduunda,
kt rgtlendiinde veya ykde temel bir ilev stlenmedii iin
zalimlii nedensiz olduunda bir kusur oluturur: yani, olduu ha
liyle varl iin ortada bir neden bulunmadnda ve N iin? so
rusuna verilebilecek tek yant Niin olmasn? olduunda.
Ama tam da bu olgu, imdi, Nietzschenin yaklamyla ilgili ikinci bir sorun olarak grnmektedir. Nietzschenin bylesine hay
ran olduu tmyle btnlkl kii ahlken itici olabilir pekl.
Daha sonra greceimiz gibi, Nietzschenin ahlka-aykrl ,
sk sk birbiriyle kartrlan bencillik ve zalimlie kabaca dzlen
bir vg deildir (cf. D, 103). Bununla birlikte, birisinin Ni
etzschenin ideal hayatna pekl ulaabilecei ama yine de tik
sindirici olmaktan aa kalmayabilecei yollu rahatsz edici
227

dnce varln korumaktadr hl.20 Bizi dorudan etkileyemeyen edebi karakterler asndan bu pek de nemli olmayabilir; ama bizi dorudan etkileyebilen insanlar iin nemli olduu
dnlebilir. Belki de, Nietzschenin gr konusunda doru bir
yaklam, onun ideal hayatn, bermensch'in hayatn, her biri
bizzat Nietzschenin bylesine nemli bulduu btnl ve tu
tarll sergileyen pek ok tikel hayatn iine yerletirilebilecei
bir ereve olarak dnmekten geer.21 yleyse, bu hayatlardan
bazlarn, zellikle de baka bir adan zalimce veya sakncal olanlar uygunsuz bularak dlamak iin bamsz nedenler gelitiril
mesi denenebilirdi. Bunun nasl baarlabileceini bilmiyorum ve
Nietzschenin kendisinin de sonuta gerekli kurallar sunmakla pek
ilgilendiini sanmyorum. Sanrm Nietzsche, sunduu erevenin,
kendisinin vmeyi isteyeceinden daha fazla hayat tipiyle
badatnn farkndadr. Bu, onun ahlka-aykrhna ikin bir
risktir ve kendisinin de girmeyi istedii bir risktir. Ama ayn za
manda, ebedi tekerrrde barnan snavn hi de kolay geilebilecek
bir snav olmadn da aklmzdan karmamalyz. Gereklerini ye
rine getiren bir benliin veya bir hayatn ina edilmesi son derece
zor bir grevdir: Sanki her zalim kii bunu karlayacakm veya
sanki Nietzsche bu tr birok hayat knayamazm gibi bir durum
sz konusu deildir. Ama ne var ki, Nietzsche dikkatini belirli tip
leri kendi kusursuz erevesinden dlamak zerinde younlatrmamtr. Bundan sonraki iki blmde de greceimiz gi
bi, Nietzsche bu ereveye giren, uyan tek bir tipin yaratlmas gibi
zorlu bir grevin stesinden gelmeye almaktadr.
Bu nedenle, ebedi tekerrr modeline, Nietzschenin ter
modinamie dair yzeysel dnmlerinde deil, yazya bylesine
derin bir ekilde gmlmesinde rastlanacaktr. Nietzschenin ideal
hayatn bir yk modeli temelinde dnrken, Proustun R e
membrance o f Things Past' nca (Gemi eylerin Anmsanmas)
20. Bu itiraz yakn bir tarihte J. P. Stern tarafndan cine srlmtr; A Study of
Nietzsche (Nietzsche stne Bir alma) (Cambridge: Cambridge University
Press, 1979), s. 120-121.
21. bermensch'e ilikin tam bu tr ikinci dereceden bir gr, Bernd Magnus
tarafndan sunulmaktadr; 'Perfectibility and Attitude in Nietzsche's Ubermensch", Review of Methaphysics, 36 (1983), 633-659; Magnus Stern'in itirazn s. 638-639da tartr.

228

sunulan zel biimde dnsek iyi olur. Bu kurmaca zyaam

yksnde anlatc, yazar olmak iin sarf ettii abuk sabuk
abalarnda yapt tm aptalca, nemsiz, anlamsz, tesadfi, bazen
de rktc eyleri en ince ayrntsyla aktarr. Tkettii zaman, ta
nt insanlar, farkl dnemlerde benimsedii grler ve de
erler, ailesine kar taknd tutum, sevgilileri ve hizmetkrlar,
topluma girme abalar, davranlarm biimlendiren tutarsz ve ge
nellikle de aalk drtleri ve yan sra daha pek ok ey hak
knda yazar. Yine de, sonunda bir ekilde kendisinin yazar ol
masn, tm bu balantsz, tesadfi olaylar, en sonunda ilk
kitabna balama kararn almasna yol aan btnlkl bir
rntnn paras olarak grmesini salayan da ite bu kopuk ve
tesadfi olaylardr. Anlatc bu kitabn, yazar olmak iin girdii abuk sabuk abalarda yapt tm aptalca, nemsiz, deersiz, an
lamsz, amasz, tesadfi, geliigzel, bazen de korkutucu eyleri
tm ayrntsyla anlatacan syler bize. Kitap, tkettii zaman, ta
nt insanlar, farkl dnemlerde benimsedii grler ve de
erler, ailesine kar taknd tutum, sevgilileri ve hizmetkrlar,
topluma girme abalan, davranlarn biimlendiren tutarsz ve ge
nellikle de aalk drtleri ve yan sra daha pek ok ey stne
olacaktr. Ayrca, bu balantsz, tesadfi olaylarn sonunda bir
ekilde kendisinin yazar olmasn, eninde sonunda bunlar, tm an
lamsz, tesadfi ... eyleri anlataca ilk kitabna (henz yazmaya
balamam olduu ama okuyucularnn tam o an bitirmi olduu
bir kitap) balama karar almasna yol aan btnlkl bir
rntnn paras plarak grmesini nasl olanakl kldn da gs
terecektir.
Proustun anlatcsnn hayatnn ille de Nietzschenin kendi
zgn ideali olmas gerekmedii gibi, asla olmamtr da. Ama ku
surlarna ramen ve hatta tam da kusurlar araclyla, kusursuz
bir hayat olan ve kusursuz bir hayat olarak grlen eyi anlatan ve
sonsuz biimde kendi stne kapanmay srdren bu kusursuz ro
man tarafndan sunulan, retilen ereve, ebedi tekerrr iin olas
en iyi modeldir.
Bu tr kusursuz bir hayata ulamak veya bylesi bir hayat ya
ratmak, bir anlamda zaten ortada olan eyin srekli yenidenyorumlanmas kadar eylem de gerektirir; nk benliin tm her
229

eylemde rtk olarak bulunmaktadr. Nietzsche, kusursuz bir hayat

yaamann zaten ortada olan, benliin ne olduunu kavramak ve bu
bilgiye gre yaamak olduunu dnyor gibidir. Ama bu bilgiye
gre yaamak, kanlmaz olarak, zaten olmu olanla btnle
tirilmesi gereken ve yeniden-yorumlanmas zaten ortada olmayan
bir benliin yaratlmas veya kefedilmesiyle sonulanacak olan
yeni eylemler ierecektir. Yaratma ve kefetme, bilgi ve eylem, edebiyat ve hayat arasndaki bu karlkl etkileim, Nietzschenin
benlik anlaynn merkezinde yatmaktadr. Bu gerilim nmze
imdi de, Zerdtn en kafa kartrc z-betimlemelerinden birini
anlama grevini karyor: Tepeden trnaa byleyimdir oldum olas: ekerim, yukar ekerim, kendime ekerim, kaldrrm; eken,
eiten, yetitiren, bir zamanlar kendi kendine yle t veren biri,
hem bo yere deil ha: Kendin ol! Neysen o ol! (Z, IV, 1).
Nietzschenin kendisi Zerdtn dne kulak verir. Kendine
zg biimde, bu d hayatnn amac olduu kadar yaptnn
konusu klarak izler; tutarl bir biimde, temelde baka hi kim
senin deil; kendi yolu klan ve kendi yolu olarak gsteren bir tarz
da bu de uymaya alr.

230

VI

Kii nasl kendi olur

w

nsanlar daha iyi bir gelecek yaratmak istediklerini hay

kryorlar daima. Bu doru deil. G elecek hissiz bir bo
luktur, kim seyle bir ilgisi yoktur. G em ise hayatla dolu,
bizi sinirlendirmeye, canm z skmaya, bizi fkelendirip a- alamaya, bizi kendisini ykmaya veya onarmaya tevik
( etm eye can atyor. nsanlarn gelecein efendisi olm ay is| temelerinin tek nedeni gem ii deitirmek.
M ila n K u n d era, G lm enin ve Unutuun K itab

Varlk ve jolu, Nietzscheye gre hi de yaygn olarak var

saydmz ekilde ilikili deildir birbiriyle. Olu, der Nietzsche, nitai eylere bavurmakszn aklanmaldr ... Olu nihai
bir hali hedeflemez, varla akmaz (WP, 708). Nietzschenin
felsefecilere! ynelttii pek ok eletiriden biri (insanlar her za
man felsefeci olagelmilerdir), felsefecilerin deienden uzaklap, olan zerinde zerinde younlatdr: Ama hibir ey
olmad iih, felsefecilere dnyalar olarak braklm olan tek
ey imgelemdir (W7P, 570). Nietzschenin dncesi, tam da g
rn ve gereklik arasndaki ayrm fikrine kar kmasyla be
lirginlik kazanr: Gerek dnya -ortadan kaldrdk onu. Hangi
dnya kald geride? Grnr olan belki? Am a hayr! Gerek
231

dnyayla birlikte grnr olan da ortadan kaldrdk (TI, TV, 6).

Gerek dnya ve grnr dnya -b u u demek: uydurularak
yaratlan dnya ve gereklik (EH, nsz, 2).1 Nietzsche, bu kar
tln kendisinin anlalr olduunu yadsmaktadr: Grnr
dnya ve bir yalanla yaratlan dnya -antitezdir bu. Ayrca, bu an
titezin samalnn Burada grnten sz edebilme hakkndan eser bile yok (WP, 461; cf. 567).
Nietzsche, grn ve gereklik arasndaki ayrm a1saldrmakla
kalmaz; yan sra, daha nce grdmz gibi, bu ayrmn kkeni
ne ilikin psikolojik bir aklama da ne srer. Bu ajyrmn, ben
liin bir ekilde dncelerinden, arzularndan ve eylemlerinden
bamsz olarak, ilaveten tesis edilmi bir tz olduu; inancmzn
dsal dnyasna bir yanstmadan ibaret olduunu idcjia eder. Dil,
der, her yerde ... bir amil ve bir amel grr; isteme genelde neden
olarak inanr; egoya, varlk olarak egoya, tz olarak egoya inanr
ve ego-tze duyulan bu inanc tm eylere yanstr -ancak bu yolla
ey kavramn yaratr ... varlk kavram yalnzca trevsel olarak
ego kavramndan hareketle ortaya kar (77, III, 5).
Nietzschenin eylere duyulan inancn psikolojik trevi id
diasnn barndrd glkleri zaten tartmtm (WP, 473).
imdi, Nielzschenin genelde eyler ve zelde de benlik arasnda
kabul'edildiine inand kapal analojiyi ele almamz gerekiyor.
Nietzsche, her iki kavramn da ayn ekilde uygunsuz olduuna inanr; olu ... varla akmaz fikri byk lde dnyaya olduu
kadar benlie de gnderme yapar. Ama bu durumda, bu blmn
balndaki sz nasl aklayacaz? Nietzschenin akllardan
kmayan pek ok felsefi aforizmalar arasnda bu en aklda kalc
olann, Nietzschenin dnsel zyaam yksnn, ironik bir yeridelikle yazaca son kitap olan Ecce Homonun alf-baln oluturan Kii nasl kendi olur (Wie man wird, Mvas man ist)
1. Ama bu kartlk, Tragedyann Douu kadar eskiye gtrlemez; bkz. 2.
blm. Paul de Man'n baka bir adan, bu almann retoriinin, belirtik ar
gman asndan o kadar nem tayan grn ile gereklik arasndaki ayrm
zayflattn gstermeye ynelik grkemli olan giriimi beni hl ikna edemedi;
ayrca bkz. Man, Allegories of Reading (New Haven: Yale University Press,
1980), s. 79-102. Bu blmde bu yapta ilikin dier bavurular metinde pa
rantez iinde belirtilecektir.

232

cmlesini nasl yorumlayacaz.2

Bu cmle kukusuz Nietzschenin geici imgelemine (kastl da
olabilecei gibi) tesadfen yakalanm olan ok zekice bir dil oyunu olabilir yalnzca. Ama bu, fazla kolaya kaan bir aklama olurdu ve doru olmazd. Bu cmlenin arkasnda yatan fikir ve
dorudan cmlenin kendisi, Ecce H om oda baka yerlerde de ge
er (II, 9 ve III, UM stne, 3) ve aslnda ikisine de, batan sona
tm yaptlarnda rastlanabilir. Nietzsche 1874'e kadar uzanan erken
bir tarihte Schopenhauer as Educatorda. (Eitimci Olarak Scho
penhauer), Utimely M editations'larnn (Mevsimsiz Dnceler)
ncsnde ilk kez benzer bir ifade kullanr: Kitleye ait olmak
istemeyenlerin yalnzca kendilerini hafife almay brakmalar ge
rekir; brakn, kendilerine Kendin ol [sei du selbst]! u an yap
makta, dnmekte, arzulamakta olduklarnn tm, sen kendin de
ilsin diyen vicdanlarn dinlesinler (UM, III, l).3 Forml en
Bilim de, basitletirilmitir: Vicdannz ne diyor? -N e isen o ol
malsn [du sollst der werden, der du bist] (GS, 270). Ayn al
mann sonlarnda Nietzsche, kendisi ve kendisinin ait olduu insan
tipi iin eylemlerinin ahlki deerinden endie duyanlarn ak
sine, biz kendimiz olmay isteyenler diye sz eder (G S, 335).
Son yaptlarnda da, Zerdtn yle dediine tank oluruz: Bir
keresinde t veriyordu kendi kendine, hem de bo yere deil ha:
Ne isen o ol! (Z, IV, 1). Ksacas, bu cmle Nietzschenin dn
cesinin merkezine olmasa da, en azndan temel parasna uzanr.
2. Nietzsche Ecce Homo'yu yazmaya 15 Ekim 1888 tarihinde, krk drdnc doumgnnde balam ve haftadan daha ksa bir srede 4 Kasm gn bi
tirmiti. Bu sre zarfnda ve Ocak 1889daki nihai knden nce, Nietzsche
Wagnere Kar'nn ve Dionysos-Dithyramberim metnini de bir arada toplamt;
ama her iki yapt da, zaten yaymlanm yazlardan oluuyordu ve yeni bir ey
iermiyordu.
3. Kiinin kendisi olmas fikri, Erwin Rohde'ye yazd 3 Kasm 1867 tarihli bir
mektubun gsterdii zere Nietzscheyi en azndan rencilik yllarndan beri
bylemiti; bkz. Nietzsche Briefwechsel: Kritische Gesamtausgabe, Giorgio
Colli ve Mazzino Montinari, der., (Berlin: de Gruyter, 1975-), I, 2, 235. Nietzsche
bu nemli cmleleri Pindarn ikinci Pythian Ode'sinde, I. 73: genoi hoios essi
mathn bulmutu; ama kendisi, Pindar'n bilgiye ve belki de zellikle ynetme
sanatna ynelik gndermesiyle birlikte son cmleyi karmt. Pindardaki bu
nemli ve zor pasaja ilikin yakn tarihli bir tartma iin bkz. Erich Thummer,
"Die Zweite Pythische Ode Pindars, Rheinisches Museum fr Philologie, 115
(1972), 293-307.

233

Ne isen o ol cmlesi sorunludur, ama bunun tek nedeni, Nietzschenin olu ve varlk arasndaki ayrm yadsmas deildir. Nietzsche, bu ayrmn trediini iddia ettii, kendi hesabna bir zne
olarak benlik fikrinin tam da kendisinin temelsiz bir bulu ol
duuna iyiden iyiye inand iin bu cmlenin yorumlanmas daha
da zorlamaktadr. Nietzsche yle der: Byle bir dayanak yok ke
sinlikle; eylemenin, etkilemenin, oluun ardnda bir varlk yok;
amil amele eklenmi bir kurmaca yalnzca -am else her eydir oy
sa (GM, I, 13). Ama benlik diye bu tr bir ey yoksa, kiinin her
hangi bir ekilde olabilecei herhangi bir ey de yok gibidir.
Eyleyen benlii eylemlerinin btnne indirgerken, Nietzsche,
bir lde dnyadaki her nesnenin dier her ey zerindeki et
kilerinin toplamyla bir tutulmasna dayanan g istemi retisine
gnderme yapmaktadr bir kez daha. Grm olduumuz gibi, bu
gr geleneksel olarak kavranmakta olduklar haliyle eyleri hep
ten geersiz klmaktadr. Bu da benlik asndan zaten genel bi
imde karmza km olan bir sorunu aa vurur dorudan
doruya: Bir failin eylemleri olarak hangi eylemlerin grup
latrlacam nasl tespit edebiliriz; amellerinin her ey olmas
beklenen kimdir? Ama bu soruyu ciddi biimde ortaya atabilmem izden nce bile, bir adm ne geen u pasaj yolumuza
baka bir engel daha karmaktadr: Dnen bir eydir tin -b u
anlay, dnm eye inanan bu yanl igzlemin ikinci bir
trevidir: basite meydana gelmeyen, olumayan bir edim tahayyl
edilir nce, dnme; ikinci olarak da, her dnme ediminin,
baka hibir eyin deil, kendi kkenine sahip olduu bir znedayanak: baka bir deyile, amel de amil de birer kurmacadd'
(WP, 477).4 Bize bunun gibi baka hibir nesne brakmyor
grnen bu sapma tartmasn imdilik bir kenara brakmamz ge
rekiyor. Bunun yerine, Nietzschenin her bir zneyi bir eylemler
kmesine indirgemesini, grn ile temel tekil eden gereklik arasmdaki ayrm yadsd balama yerletirerek ie koyulmalyz:
Grn benim iin artk ne ifade ediyor ki? diye sorar Nietzsche
en Bilim de. Bir zn kart deil kesinlikle: Herhangi bir z
4. Nietzsche WP, 668'de, 3. blmde tartlan, istemeyle balantl benzer bir
noktay vurgular. Bu noktann baka bir komplikasyonu ise WP, 675te ortaya
atlmaktadr.

234

hakknda, zn grnnn yklemlerini adlandrmann dnda

ne diyebilirim ki! (GS, 54). Bu iki gr arasndaki balant, aksi
takdirde bizi ilgilendiren cmlenin belirgin bir yorumu gibi
grnebilecek eyi derhal bloke eder.
Bu tr bir yorum, Freudcu diyebileceim izgiler boyunca ilerlerdi. Kiinin hem olduu hem de olmas gerektii benlii, ne
denleri ne olursa olsun, bastrlan, gizli sakl kalan ve kiinin ha
lihazrdaki mevcut bilinli benliinin grn olduu gereklii
tesis eden dnceler ve arzular grubuyla bir tutma, zdeletirme
abas olurdu. Doal olarak bu yaklam, kiinin bilinli
dnceleri ve arzularnn, kiinin gerekte ne olduunun kav
ranmas ve bunlarn yalnzca gstergeleri olduklar temeldeki
dnceler ve arzularn saptanmasnn arac olarak yeniden yo
rumlanmalarn olanakl klmaktadr. Sanrm bu lde, bir ke
resinde yle yazm olan Nietzscheye uyard hu: Zayf, yetersiz
bir erdemi dolup taan zengin bir erdeme evirmemizi mmkn
klan bir pf noktas yok; ama ktln, karmza dikildiinde bun
dan byle bizi rahatsz edemeyecek, yapt aklamayla artk yaz
gya ksmemize neden olmayacak bir gereksinime dntrecek
biimde yeniden yorumlayabiliriz (GS, 17). Bu pasaj, sonunda he
saplamamz gerekecek olan kendini-aldatma ile ilgili arpc so
rular ortaya atmaktadr. Ama imdilik, yeniden-yorumlama zerin
deki vurgusuna ramen bu grn Nietzschenin aforizmasn aklamaya yetmeyeceine dikkati ekmekle yetinmeliyiz. Nietzsche ve Freud arasndaki benzerlikler ve balantlar fazla ve de
rindir.5 Ama kiinin benliinin znn her zaman bir yerlerde
bulunduunu, byk lde hayatn erken bir dneminde bi
imlenmi olduunu ve bir tr kurtulu beklediini savunan baya
bir Freudyen gr, hem Nietzschenin benliin kurmaca olduu
gryle hem de grne temel tekil eden bir gereklik fikrini
genellikle yadsmasyla badatrlamaz.
Ayrca, bu yorum temelde, kiinin sabit, deimez veya gerek
benliinin bir yerlerde kefedilmeyi bekledii grne da
yanmaktadr ki, dolaysyla Nietzschenin hakikatin kefedilmekte
5. Nietzsche ve Freud arasndaki balantlara ilikin karmak bir tartma iin
bkz. Paul Laurent, Freud et Nietzsche (Paris: Presses Universitaires de France,
1980), zellikle s. 169-186.

235

mi yoksa yaratlmakta m olduu sorusuna ynelik mulak tu

tumuyla elimektedir: Hakikat ... bir yerlerde bulunmay veya
kefedilmeyi bekleyen bir ey deildir -aksine, yaratlmas gereken
ve bir sreci adlandran, hatta daha ok, tek bana hibir amac olamayan bir alt etme istemini adlandran bir eydir -hakikatin, bir
processus in infinitum olarak, etkin bir belirleme olarak ortaya
karlmas gerekir -yoksa, tek bana ele alndnda deimez ve
belirli olan bir eyin bilincine varlmas deil (WT , 552).6 Ni
etzsche aslnda, hakikatin bir keif nesnesi olduu inanc ile ben
6. Nietzsche'nin yaklam, J. P. Stern tarafndan A Study of Nietzsche (Camb
ridge: Cambridge University Press, 1979), s. 116, balkl almasnda ortaya
atlan u itiraz geersiz klmaktadr. Stern Nietzschenin Eitimci Olarak Scho
penhauer"dagegen u ifadesini aktarr: Senin gerek benliin ... genellikle ken
di benliin addettiin eyin llemeyecek derecede zerindedir (UM, III, 1).
Stern, genellikle benlik addettiimiz eyi toplumsal ... ve dolaysyla, sahici ol
mayan benlikle" zdeletirir ve u soruyu sorar: Peki ama gerek benliinin'
llemeyecek derecede 'alldk benliinin' altnda yatyor olmas ve toplumun,
toplumun uzlamlarnn ve yasalarnn bunun gerekletirilmesini ans eseri
nlyor olmas da ayn lde olas deil midir? Ama Nietzsche, toplumd ve
ya toplumsal-ncesi bir benliin olabileceine veya herhangi bir benliin dier
benliklerle olan birtakm ilikilerden bamsz olarak var olabileceine inanmaz.
Bu nedenle, (kiinin duygudalklarna dayanan) bu tr bir benliin bastrlmas
ya da bastrl mamas gerektiine de inanmaz. Cf. Richard Rortynin insann
bastrlmamas gereken sahici bir benlie, g tarafndan ekillendirilmi varla
ncel olarak var olan bir eye sahip olduu ynndeki Nietzsche-ncesi var
sayma yapt gnderme, Beyond Nietzsche and Marx", London Review of
Books, 19 ubat 1981, s. 6.
Bu balamda, Zerdtn benlikle (das Selbst) zdeletirdii beden ile (Ben
[das Ich] demesini olanakl klan) bilinle zdeletirdii tin arasnda bir ayrmn
izildii Z, I, 4'ten sz edilebilir. Zerdt, daha sonra, bedenin bilinci kendi amalar dorultusunda kullandn iddia eder: bedeni hor grenler" bile, bedeni
kmseyip ona kar dnenler bile, aslnda bilind benliklerinin, yani kendi
bedenlerinin arzularn izliyorlardr. Bu ilk bakta Freudcu gr anmsatyormu grnebilir. Ama aradaki benzerlik bana daha ileri gidiyormu gi
bi gelmiyor. Sz konusu olan, bilin ve bilindn ayrp ayrmamas deildir
(bunu kesinlikle yapsa da) (bkz. Assoun, Freud et Nietzsche, s. 170-179). Aslolan, Nietzsche'nin bilind benliin gerek benlikle zdeletirileceini
dnp dnmedii ve bilinli hayatn grnr ve geici ynlerine temel tekil
edenin deimez bir gereklik olup olmaddr. Ama bu doru deildir. Aksine,
Nietzsche, deimez bir benlie sahip olduklar inancnn tam da, atfta bu
lunduu insanlar bedeni hor grenlere dntrdn dnr: Ap
tallnzda ve kmsemenizde dahi ... benliinize hizmet edersiniz ... ben
liinizin kendisi lmek ve hayattan gp gitmek ister" tam da her eyden nce
yapaca eyi artk yapamad iin: kendinin tesinde yaratmay (Z, I, 4). Daha
ok, parann btnle ilikili olmas tarznda birbiriyle ilikili olan bilinli ve bi-

236

liin deimez, sabit bir nesne olduu inanc arasnda yakn bir
balant olduunu dnr. Bir noktada, yelerinin birbirlerinden
ok fazla sr saklamamasnn toplumsal gruplar asndan byk
nem tadn yazar. Doruculuk ihtiyacnn, kiinin ne ol
duunun ak ve sabit gstergelerle gsterilmesi ykmll
nn bu nedenden tremi olduunu belirtir. Ama bu doruculuk,
sonuta makul bir talep olacaksa, kendinizi bilinebilir addetmeniz
gerekir, kendinizden saklanamazsnz, deitiinize inanmazsnz.
Bylece, doruculuk talebi, kiinin bilinebilirliini ve de
imezliini nvarsayar. Aslnda, sr yesinde insan doasna ilikin olarak kesin bir inan yaratlmas eitim meselesidir: nce inan icat edilir, sonra doruculuk talep edilir (WP, 227).
Oysa Nietzsche aksine, byle byledr inancn byle byle
olacak' istemine dntrmeyi istediini yazar <yVP, 593). Ge
nelde, hakikati bir keif nesnesi olarak dnmek yerine, bir ya
ratm rn olarak dnmeyi tercih eder. Benlie ynelik tutumu
da benzerdir. Olduklar gibi olmak isteyen insanlar tamamen
yeni, benzersiz, kyaslanamaz olan, kendi yasalarn yaratan, ken
dilerini yaratan insanlardr (GS, 335; italikler bana ait). Byle Bu
yurdu Zerdt, kiinin kendi benliini yaratmas veya ayn anlama
gelen bermensch'i yaratmas fikri etrafnda kurulmutur. Zerdt
ve keza mritleri srekli yaratclar olarak tanmlanr. Nietzsche,
az saydaki birka kahramanndan biri olan Goetheden o ken
disini yaratmtr diye sz ettiinde ona en byk vgsn
yadryordur (77, IX, 49).
Yine de, Nietzschenin bu konuda da kanlmaz olarak ser
giledii mulakl anlamaya almamz gerekiyor bir kez daha.
Kefedilmeyi bekleyen nceden var olan eyler ve hakikatler bu
lunduu grne srekli saldrmasna /ve yaratma fikrini ne
redeyse gereinden fazla vurgulamasna ramen, Zerdt bir nok
tada gizemli bir ekilde yle der: Kii nce icat etmedike baz
ruhlar asla kefedemeyecek (Z, I, 8). ift anlaml bu ayn gr
daha sonra, mritlerine nnde ancak diz kebileceiniz
dnyay yaratmak istiyorsunuz hl (Z, II, 2; cf. III, 3) dediinde
lind benlikler srekli deiim ve geliime ynelik bir eilim tarlar (WP, 659).
Bu nedenle, kiinin sahici benliinin ne olduunun kefedilmesi gibi bir mesele
yoktur.

237

yine sahnede boy gsterir. Nietzsche her ne kadar mantk ak

siyomlar ... bizim iin gereklii yaratma aralardr'(Vk/>, 516)
diye yazsa bile, yine de, rasyonel dnce bir kenara atamayacamz bir sisteme uygun bir yorumdur inancn ta
maktadr (WP, 522). Yapmak ve bulmak, yaratmak ve kefetmek,
yasalar dayatmak ve bu yasalar tarafndan kstlanmak, karmak
ve neredeyse uzlatrc bir iliki iinde bulunur. Yaratlarmz so
nunda hakikatlerimiz olur ve hakikatlerimiz de yaratlarmz s
nrlandrr.7
yle grnyor ki, bu durumda, benlik bir noktada kefedilse
bile ncelikle yaratlmaldr. Bu nedenle, benliin kendisi var ol
madan nce, kendisi olan bir ey olmadan nce, nasl olup da, ki
inin kendisi olmasyla (ne iseliiyle) ayn ey olabildiini anlama
gibi zor bir sorunla kar karya bulunuyoruz. Tersinden ele alacak
olursak, eer bu benlik olan bir eyse, kiinin zaten olduu eyse,
kiinin bu benlik olmas hl nasl mmkn olabilir? Bu benlik na
sl olur da (bir bakasnn veya herhangi birinin deil de) kiinin
gerekte olduu ey olabilir ve niin olmas gerekir? En azndan
baka her eyin zerinde var olmann nemli avantajna sahip olan,
niin zellikle kiinin halihazrdaki benlii deildir?
ift anlaml olsa da Nietzschenin benliin yaratlmas ze
rindeki vurgusunun, Ne isen o ol cmlesinin grnte belirgin
olan baka bir yorumunu safd braktna dikkati ekmek iin bir
an duralm. Sz konusu bu yorum, kiinin kendisi (ne ise o) ol
masnn, ikin olarak kendisine uygun olan tm kapasiteleri edimselletirmesi anlamna geldiini savunur. Bu tr bir grn
7. Bu okanlamllk, Harold Aldermann Nietzsche's Giftinde (Athens, Ohio:
Ohio University Press, 1977) yanstlr ama tartlmaz. Szgelimi, Alderman
stinsan yeryznn anlamdr ... ama yine de, onun bu anlam olmasn is
tememiz gerekir ... Zerdtteki ndeyi aslnda hem bir eyin olduunu hem de
bunun byle olmasn istememiz gerektiini syler" diye yazar (s. 26). Baka bir
yerde, Alderman Z, I, 1'i "Nietzschenin benliklerimizi yaratabileceimiz -baka
bir deyile, karlaabileceimiz- koullara ilikin nermesi" olarak tanmlar (s.
35). Alderman bu sorunu aka tartmaz ama yine de bir yerde, kiinin kendi
olabilmesi iin snrlarn bilmesi gerekir; ancak bylece, karlaacak denli ge
liebilir -kendi snrlaryla diye yazar (s. 126). Kanmca bu, muhtemelen Ni
etzschenin rtmeye alt grn (cf. WP, 495; EH, II, 9) keif ynn ge
reinden fazla vurgulamaktadr. Alderman, kiinin snrlarnn zaten tesis edildii
grn vurgulayarak, daha bireyci izgilerde, (bu blmde daha sonra eileceim) Aristotelesi yorumu kabul ediyor grnmektedir.

238

Aristotelesi izgileri izlediini sylemek tam anlamyla doru ol

mamakla birlikte, pozitif anlamda yanl ynlendirici deildir. Bu
ina, edimsellik ve potansiyellik arasndaki ayrma bavurarak, Ni
etzschenin cmlesinin mantksal zgllklerinden bazlarna aklama getirebilir, nk kii (aslnda potansiyel olarak) ne ise o
olamayabilir. Ama sahip olduu bu avantaja ramen bu tr bir yo
rum iki ciddi zorlukla kar karya bulunmaktadr. Birinci zorluk,
kiinin kapasiteleri prensipte kullanlabilir olduundan, kii bunlar
edimselletirecek olursa, aslnda ne ise o olmu olmasndan kay
naklanr. Ama bu durumda, olu kesintiye uram olur; tam da,
Nietzschenin bunun olanakl olmasn yadsdn grm ol
duumuz anlamda varla akmtr. kinci zorluk ise, oluun
ikin kapasitelerin gerekletirilmesi olarak kavranmasnn, ben
liin yaratlmasn zaten bulunan bir eyin kefedilmesine ok faz
la benzer klmasndan doar. Yine de, Nietzsche, eylerin veya in
sanlarn doasnda temellenmi nceden mevcut olanaklar
bulunduu fikrini, her ne kadar (gzden geirmekte olduumuz
gre dayanarak) bu olanaklarn neler olduunu nceden bi
lemesek de, tamamen rtmeye kararl grnmektedir: Tam da
eylerin doas nosyonuna ynelik dank ama sistematik sal
drsnn nemli bir parasn oluturur bu.
Dolaysyla, hl bir benliin, sahiden yaratlmas gereken ve
hibir ekilde varm gibi grnmeyen bir benliin nasl olup da
bir bireyin olduu benlik addedilebileceini aklama sorunuyla
kar karya bulunuyoruz. Ayrca, Nietzsche srekli deiim ile
kalc hibir ey olmamas durumunun bir btn olarak dnyay
karakterize ettiini savunduu iin, tekrar tekrar dndmz, Ni
etzschenin olu, nihai bir hal hedeflemez gr nmze baka
bir sorun karyor: Dnyann devinimi eer nihai bir hal hedefleseydi, bu duruma oktan ulalm olurdu. Ama tek temel ol
gu, dnyann nihai bir durum hedeflemediidir (WP, 708).8 Ni
etzsche ayn zamanda, tamamen aynsnn her birey iin geerli
8. Bu fikir Nietzschenin notlarnda genellikle ebedi tekerrrle balantl olarak
belirir. 5. blmde nerdiim gibi, tekerrrn bizim zaten bitmemi dnyamzn
srekli klnm varoluu olarak kabul edilmesiyle tamamen badamaktadr; cf.
WP, 639: Dnyann istikrarl bir duruma ulamak iin aba gstermedii, ka
ntlanm olan tek eydir."

239

olduunu da savunur. rnein, en Bilim de pek ok eyin ve du

rumun bilinmesini salayan paha biilemez bir ara olarak ta
nmlad ksa sreli alkanlklara vgler yadrr (GS, 295).
Ayn almada daha sonra, srekli deiim ve yenilenmenin hem
kanlmaz hem de doal olarak deerli olduu ynndeki inancn
ifade etmek iin istem ve bir dalga arasnda muhteem bir ben
zetmeye bavurur:
Bu dalga sanki bir eyin peindeymi gibi nasl da hrsl yaklayor!
Korkutucu bir hzla nasl da adm adm ilerliyor u girintili kntl ka
yalklarn en derin kuytularnn stne stne! Deerli bir ey, ok ok
deerli bir ey gizlenmi olmal sanki orada. -te imdi de geri
ekiliyor, biraz daha yava bu sefer ama yine de heyecandan bem
beyaz kesilmi; hsrana m urad acaba? Aradn buldu mu? Hayal
krklna uram numaras m yapyor yoksa?Ama oktan baka
bir dalga yaklamaya balad, daha da hrsl deminkinden ve daha az
gn, ruhu da gizlerle dolu sanki, yle grnyor, hzineleri bulacak so
nuncusuymu gibi. Byle yaar dalgalar -byle yaarz biz isteyenler
de- Daha ne diyeyim. (GS, 310).
Srekli deiim fikri, Zerdtn etrafnda gelitirildii temel an
laylardan biridir: Kalc her ey -b ir kssa bu yalnzca. ok fazla
yalan syler airler ... En iyi kssalarsa zaman ve olutan sz et
melidir. Brakn tm geiciliklerin vgs ve hakl karlmas ol
sun bunlar ... Ey yaratclar ok daha ac lmler olmal ha
yatnzda: Byle olmalsnz siz, tm geicilikleri savunan ve hakl
karanlar. "Yeni domu bir ocuk olmak iin, ocuu douran ana
olmay da istemelidir yaratc (Z, II, 2).
Bu pasajlar, Nietzschenin kendisinin tm geiciliklerin sa
vunucusu olduunu gsteriyor. Ama byleyse, sonuta varlk diye
bu tr herhangi bir eyin bulunduunu dnemez: Bu durumda, olu ve varlk arasnda muhtemelen nasl bir iliki var olabilir ki? Bu
soruyu yantlayabilmek iin Nietzschenin, tpk bu tr tm ge
leneksel nosyonlar gibi, yaptnda ikili bir boyut varsayan kendi
varlk nosyonunu incelememiz gerekiyor. Nietzsche her ne kadar,
tarih ve deiime tabi olmayan herhangi bir ey olarak kavranan
varln var olduunu yadssa da, kendisi varl yorumlarken
240

srekli bu kavrama bel balamaktadr yine de. yleyse, Nietzschenin yorumu belki de imdiye dek, ayn zamanda kesin bir
tuhafla gmlmemesi durumunda nmz tkayan elikilerden
yakay syrabilecek denli allmadktr.
Ortaya atmakta olduum sorulara ilikin ilk yant prlts, hl
nmzde duran son engelin arasndan szyor gibi. Nietzschenin,
metafizik adan daimi bir zne olarak kavranan egonun bir kur
maca olduuna inandn daha nce renmitik. Ama yan sra,
bu noktaya geldiimizde zaten tahmin etmeye hazr olabileceimiz
zere, Nietzschenin bir fail olarak kiinin en temel btnlne
bile inanmadn syleyebiliriz. Yine de, Nietzschenin pa
radoksal biimde, insan tekinin temel btnl olarak var
saydmz eye kar duyduu nefret ve bu eyden anlalmas zor
kopuu, sorularmzn zm iin bir anahtar olabilir. Ayrca,
kendimizi anlamamz asndan olduu kadar bizzat benlii an
lamamz asndan da, Nietzschenin byk katklarndan biri de
olabilir.
nce kopu konusunu ele alalm. nsanca, Pek nsanca'nn ikinci cildini yazmakta olduu zamana uzanan erken bir dnemde
Nietzsche, tarih rencilerinin metafizikilerin aksine, ken
dilerinde tek bir lmsz ruh yerine birok lml ruh tamaktan
mutluluk duyduklarn yazmt (M OM , 17). en Bilim 'z ise, bi
lincin organizmann btnln oluturduunu veya ona temel
tekil ettiini oktan yadsmt bile (GS, 11). Kukusuz, N i
etzschenin burada sadece ve sadece, benliin zaman iinde de
imeden kaldn bildiimizi varsaymak iin her tr gerekeye,
her tr hakl temele sahip olduumuzu yadsmakta olduunu
dnebiliriz. Ama bu tr bir dnce, Humeun etkisi altnda yaz
m olan birtakm modern felsefeciler arasnda yaygn olan
kukucu bir konumun sonucu ortaya kard, olsa olsa. Ne var ki,
yinin ve Ktnn tesinde' den alnan ve bizim amacmz asndan temel olan u radikal pasaj, Nietzschenin grnn
tmyle bu anlama gelmediini kantlamaktadr:
Ruhu yklm az, ebedi, blnm ez bir ey olarak, blnm ez bir monad
olarak, bir atomon olarak kabul eden inan: Bu inanc bilimden skp
atmak gerek! Aramzda kalsn ama, ruhtan ille de kurtulmak geF I6 N /E debiyut O larak H avai

241

rekmiyor sonuta ... Ama ruh hipotezinin yeni uyarlamalar ve yararl

eklemeleri iin yol ak; ve u lml ruh gibi, znel okluk olarak
ruh gibi, drtler ve duygularn toplumsal yaps olarak ruh gibi an
laylar bundan byle bilimde yurttalk haklarna sahip olmak is
tiyorlar. (BGE, 12).9
okluk olarak zne fikri, u tipik pasajn yer ald G s
temi'nde srekli boy gsterir: Tekil bir zne varsaym gereksiz
belki de; etkileimleri ve atmalar genelde dncemizin ve bi
lincimizin temeli olan bir zneler okluunu varsaymak da ayn
ekilde caiz belki de? Ya da egemenliin ait olduu bir tr
hcreler aristokrasisini? Ortaklaa ynetmeye ve nasl hkme
deceine alk bir eitler aristokrasisini de elbette? (WP, 490).
Ayn notta Nietzsche kendi hipotezler listesinde unlara da yer
verir: okluk olarak zne ve znenin srekli deikenlii ve fa
nilii; lml ruh. Nietzschenin tm btnlkler yalnzca
rgtlenme ve ibirlii olarak btnlktr grne ve sadece
eitli sfatlarn bir temeli olarak icat edilm i olduunu iddia ettii
(WP, 561) zneye duyulan inanca kar kn zaten ayrntl bir
ekilde tartmtm. Tm toplumsal ve politik kendilikler (entities)
iin btnlk nvarsaylamaz; yalnzca sistemin eleri ortak bir amaca veya hedefe doru yneldiinde baarlabilir, tabii sonuta
baarlmas gibi bir durum sz konusuysa.
Nietzschenin, hretine ramen, en azndan Platonunkinden
daha eitliki olan, benlie ilikin bu politik eretileme, sanrm ar
tk, deerlendirmekte olduumuz cmlenin anlalmas asndan
bizi doru yne ynlendirebilir. Yaayan bir znenin veya bu adan herhangi bir eyin zaten btnlkl olduunu, btnlnn
kendi iinde barndrd bir ey olduunu a priori varsaymak iin
hibir hakl gerekemiz, temelimiz olmadna inanr Nietzsche.
Genelde btnlk fikrinden de derinden derine kuku duymaktadr:
Zerdtn dedii gibi, Kt derim ona ve insan dmanl -tm
bu Birlik ve Doluluk ve Devinimsizlik ve Tokluk ve Kalclk
9. Hakikat tartmasyla balantl olarak, Nietzschenin bu pasajda bu hi
potezleri kabul eden ve tam da bu yolla ... icat etmeye ve kim bilir belki de
kefetmeye kendilerini mahkm eden yeni psikologlardan sz etmeyi
srdrmesi olduka kayda deer bir noktadr (BGE, 12).

242

retilerine (Z, II, 2).10 Am a yine de, gelmi olduumuz bu nok

tada bizim iin belki hi de artc olmayacak biimde, budur
benim tm yaratmm ve mcadelem; blk prk olan, bulmaca
olan, korkun tesadf olan bir Btn oluturacak ekilde bir
letirmem ve yaratmam (Z, II, 20; cf. III, 12) diye iddia eden de
Zerdtn kendisidir.
Nietzschenin benliin btnln yadsmas da, g is
temiyle balantl olarak hakknda zaten bilgi sahibi olmu ol
duumuz bir grten kaynaklanr. Bu ise, Nietzschenin u
grdr: Zihinsel dnme ve arzulama edimleri (tabii bun
larn geri kalan dier edimleri temsil ettii kabul edilerek), kendi
ierikleriyle kopmaz biimde balantldr; bunlar da dier
dncelerin, arzularn ve hi kukusuz eylemlerin ierikleriyle ay
rlm az biimde balantldr (cf. WP, 584, 672). Nietzsche
ncelikle, bu tr bir edimi ieriinden ayrma konusunda hakl ol
madmz savunur; erein istem eden sklp atlmas, der, is
temeyi tamamen ortadan kaldrmak olur, nk yalnzca bir eyi
isteme sz konusu olabilir (WP, 668). Belirttiimiz gibi, Ni
etzschenin isteme zerindeki iddetli ve hi sonu gelmeyen vur
gusuna ramen, istem diye bir ey yok byle (WP, 488; cf. 671,
715, 692) eklinde sarsc ama yalnzca grnte elikili olan bir
ifadeyi dile getirmesini olanakl klan da ite bu grtr. Ni
etzschenin dnmenin doasna ilikin konumu da tamamen ben
zerdir: Dnme, epistemologlarn kavrad ekliyle, vuku bul
maz: Sreten bir enin seilmesi ve dier hepsinin
ayklanmasyla ulalan olduka keyfi bir kurmacadr, anlalrlk
amalar uruna yaplan yapay bir dzenlemedir (WjP, 477; cf.
479).
Nietzschenin yaklamna temel tekil eden deerlendirmeler
yle olsa gerektir. nce her bir dncenin ve arzunun ieriini
tm dierlerininkinden tecrit etme eilimine gireriz; her zihinsel edimin, doas dier tm zihinsel edimlerin ieriinden bamsz olan ayrk bir zihinsel ierik tasarladn varsayarz. Filan filann
10. Nietzschenin btnlk kavramna ve dier geleneksel metafizik kav
ramlara ynelik saldrs, Heideggerin Bat felsefesi ve Nietzsche hakkndaki
yorumundan etkilenmi bir kitapta ok iyi belgelenmektedir, Eugen Fink, Nietzsche's Philosophie (Stuttgart: Kohlhammer, 1960).

243

yle olduu yollu dncem oracktadr (yerli yerinde dur

maktadr) ve gelecekte her ne dnmeye, istemeye ve yapmaya
kalkacak olursam olaym, bu dncem ne ise o olarak kalr. Her
ne kadar, daha sonra dncemin yanl olmas gibi bir ihtimal or
taya kabilirse de, nemi bir daha deimemek zere belirlenmi
ve teslim edilmitir. Zihinsel edimlerimizi birbirinden tecrit et
tikten sonra imdi, her bir edimin ieriini, bu ierii tasarlayan edimden ayrmaya yneliriz. Dnm, ilgili olduu (veya ta
sarlad) eyden ayrk olarak kabul ettiimiz bir olaydr. B iki
soyutlamay tamamladktan sonra bu sefer, bir zneye at
fedebileceimiz nitel adan benzer bir kendilikler (entities) dnceler veya dnm eler- kmesiyle kar karya gelmi bu
lunuruz, yle ki, bu zne tm bu benzer ve dolaysyla birbiriyle ta
mamen badaan ve uyumlu olan edimleri icra ettiinden, hi te
reddtsz bu znenin btnlkl olduunu varsayabiliriz.
Bana yle geliyor ki, Nietzschenin amelin kendisinin bir kur
maca ve amilin de ikinci bir trev olduu kansn salama alan
da ite bu grtr. Nietzsche, ilk etapta bir benlik anlay bi
imlendirmeye altmzda genellikle yaygn olarak kendi zi
hinsel edimlerimizin ieriklerini hesaba katmada baarsz ol
duumuzdan, benlii hi dnmeksizin tek bir btn olarak kabul
etme eilimine girdiimizi dnyor gibidir. Bu ierikleri so
yutlama ve asl benliin ne olduunu ortaya karma amacyla biz
zat zihinsel durumlarn nitelikleri zerinde younlama stratejisinin
izleri Descartesn M editations'm a dek srlebilir. phe, anlama,
onaylama, arzulama, m uhalif olma, hayal etme veya alglama
dncemden ayrlabilir mi? diye sorar Descartes. Bunlarn her
hangi birinin kendimden ayr olduu sylenebilir mi? Aktr ki,
bu yklemlerden yalnzca zihinsel edimlerin kendilerini an
lamaktadr Descartes, baka bir eyi deil. zellikle de ieriklerini
dlamaktadr: Hayal ettiim ey yanl olsa bile, yine de, bu hayal
etme gc ibanda olmaya gerekten de son vermez ve
dncemin parasn oluturur diye ne srer Descartes; gerek
olmayan bir eyi alglyor olsam bile, yine de, en azndan bana
gryormuum gibi, sesi iitiyormuum gibi ve sy hissediyormuum gibi geldii tamamen aktr. te bu, yanl o
244

lamaz, diye srar eder.11

Ama Nietzscheye gre, her ey etkilerinin ve zelliklerinin
tmnn toplamndan ne daha fazlas ne de daha azdr. Hibir ey
bu toplamdan daha fazla bir ey olmadndan, birbiriyle elien
zellik kmelerinin tek bir zne retmeye muktedir olduu hi de
ak deildir: Elimizde, zelliklerinin ne ise o olduunu gste
rebildiimiz bir zne zaten olmad srece, birbiriyle atan
zellikler farkl eyler retirler. Ama bir ey ayn zamanda
zelliklerinin toplamndan daha az bir ey de olmadndan, sra
benlik rneine geldiinde her zneye atfetmemiz gereken ey, her
zneyi retebilmek iin kullanmamz gereken ey, bu znenin ieriklerinden tecrit edilmiliinde deerlendirilen zihinsel edimlerini toplam olamaz basite: zne, bizdeki birok benzer
durumun, tek bir dayanan sonucu olduu kurmacasdr: Ama du
rumlarn benzerliini ilk yaratan da yine bizizdir; bunlar ayarlamamz ve bunlar benzer klmamzdr gerek olan, yoksa on
larn benzerlii deil (-yadsnmas gereken de budur daha ok-)
QIVP, 485). Dolaysyla, benlie atfetmemiz gereken ey, ierikleriyle beraber edimlerinin toplamdr: Her zne, yalnzca
dnyor, istiyor ve edimde bulunuyor olduu gereiyle oluturulmaz, yan sra tam da ne dnd, istedii ve yaptyla
da oluturulur. Ye ierikleri bir kez kabul edince elikileri de ka
bul etmi oluruz. Ne dndmz, istediimiz ve yaptmz, tu
tarl bir toplam olacak olduunda bile bu, nadir rastlanan bir du
rumdur. Dncelerimiz birbiriyle eliir ve kendileri de tutarsz
olan ve eylemlerimizce gizlenen arzularmzla atr. Nietzschenin sz konusu bu toplamla bir tuttuu benliin btnl
de bylece ciddi biimde rtlm olur. Bu btnln tam da
her organizmann yerine getirdii birok edimin rgtlenmesinde
ve tutarllnda bulunacak, ortaya karlacak bir ey olduuna inanyor gibidir Nietzsche; tabii sonuta ortaya karlmas gibi bir
durum sz konusuysa. Benliin btnln douran da bu edimlerin btnldr, yoksa genellikle dndmz gibi bir
biriyle atan eilimlerimizi birletiren tek bir benlik olgusu deil.
Bir yanda tutarllk olarak btnlk ve bir yanda da nicel z
11. Descartes, Meditation II, der. ve ev. Elizabeth S. Haldane ve G, R. T. Ross
(New York: Dover, 1955), 1,153.

245

delik olarak btnlk arasnda ak seik bir ayrm yapma ko

nusundaki grnte baarszl, Nietzschenin gr asndan
vahim bir zorlua yol ayor gibidir. Nicel zdelik tekilliktir. Ben
lik doru ekilde rgtlenmeyip tutarl olmasa bile, bunun yine de
benliin tekil bir ey olmasn engellemesi gerekmedii ne
srlebilir. Aslnda, bu argman, benlik ilk etapta tekil bir ey ol
duu iin sonuta tutarll ele alnabilecek tmyle anlalr bir
eydir eklinde devam eder: Aksi takdirde, tutarll sz konusu olabilir mi? Birbiriyle elien dnce ve arzu kmeleriyle kar kar
ya bulunduumuz fikrinin kendisi, bunlarn tek bir kiinin
dnceleri ve arzular olduu varsaymna dayanr: Yoksa niin,
sadece ayrlmak yerine birbirleriyle eliecek olsunlar ki?
Sonuta, Nietzschenin bu benliklerin zdelik ve btnlnn
yasland zeminlerle deil, yalnzca zaten btnlkl olan ben
liklerin tutarll sorunuyla ilgilendii eklinde bir karlk ver
meye alabilirdik. Ama aslnda, Nietzschenin her eyin bir et
kiler kmesi olduu eklindeki gr, tam da bu ayrmn
bulanklamasyla sonulanmakta ve bu kolay, pek de ilgin ol
mayan yant vermemizi engellemektedir. Bu tr etki kmelerinin
tesinde veya berisinde baka hibir ey olmad iin, Ni
etzschenin istikrarl bir ekilde, tikel bir bak asndan hareketle
kurulmu olan bir etkiler kmesinin btnl dnda her nes
nenin zdeliine ilikin herhangi bir ey bulunmadn sa
vunabilmesi yeterince ak deildir; yani, Nietzschenin sonuta tu
tarllk ve nicel zdelik arasnda bir ayrm tahayyl edebilmesi
anlalr deildir. Ama bu durumda u sorunun sktrmasyla kar
karya kalrz: Baz okluklar tekil bir benlik oluturacak biimde
bir arada gruplatrmamz ve bu gruplar, farkl znelere ait olan
dierlerinden ayrmamz olanakl klan ey nedir?
Bu noktada, bir kez daha, benlik konusundaki politik e
retilememize bavurabiliriz. ok temel bir dzeyde, bedenin
btnl benliin btnl asndan gerekli olan ama sonuta
yeterli olmayan zdelii retebilir. Nietzsche tamamen tutarl bir
biimde, tm btnlkler gibi bedenin btnlnn de mutlak bir
olgu olmadn savunur: Bedenin sunduu kant, muazzam bir
okluk aa vurur (WP, 518); G stemi'nin 660. blmcesi
Politik Bir Yap Olarak Beden baln tamaktadr. Ama ou
246

durumda bu okluk, bizim bak amzdan, tutarl bir biimde

rgtlenmitir; bedenin ihtiyalar ve amalar genellikle birbiriyle
elikili deildir: Beden ve fizyoloji, k noktamz bu: Niye mi?
-zne-btnlmzn doasna ilikin doru fikre byle ularz
da ondan, yani bir topluluun bandaki hkmdar vekilleri olarak
(ruhlar ve yaam gleri olarak deil ama), ayrca bu vekillerin
ynetilenlere bamll ve btn ile bu btnn paralarn olanakl klan koullar olarak bir mertebeler dzeni ve iblm fik
rine (WP, 492). Beden tek anlaml bir okluktur, sava ve bar,
sr ve oban dediinde Zerdtn vurgulad nokta yine budur
(Z, I, 4).
Tutarl bir biimde rgtlendii iin beden, birbiriyle elien
dncelerin, arzularn ve eylemlerin tekil bir znenin zellikleri
olarak bir arada gruplandrlmasm olanakl klan ortak zemini oluturur. Tikel dnceler, arzular veya eylemler bedeni farkl
ynlere yneltir, onu farkl durumlara ve balamlara yerletirirler
ve hatta bedeni denetlemek iin mcadele ettikleri bile syle
nebilir. Tamamen ayn durum bedenin rntleri -y an i, karakter
zelliklerim iz- iin de geerlidir. Baat konumdaki alkanlklar ve
kiilik zellikleri, baat olduklar srece znenin roln var
sayarlar; eretilememiz kapsamnda, liderin roln varsayarlar.
Eylemde sergilendiklerinde benliin sesiyle konuan da bu tr ki
ilik zellikleridir. Kendi tutarllklar ve btnsellikleri, en azmdan bir sreliine, Ben diyen zne olmalarn olanakl klar.
Ama tartmakta olduum durumda liderlik sabit, duraan ve de
imez deildir. Farkl, hatta birbiriyle badamayan alkanlklar
ve kiilik zellikleri ayn bedende yan yana bulunabilmektedir ve
bu nedenle, farkl rntler farkl dnemlerde naip roln st
lenirler. Bylece, kendimizi zaman iinde farkl biimlerde ta
nmlarz. Ve sk sk, devletin sesi iin sz konusu olduu gibi,
B en her zaman ayn eye gnderme yapyor grnse de,
gnderme yapt ierik ve adna konutuu karlar ayn kalmaz.
Srekli bir deiim sreci iinde bulunurlar. Bu sre bazen daha
byk bir btnlk dorultusuna ynelebilir.
Ama en iyi ihtimalle mit edilebilecek bir ey olan bylesi bir
btnlk kesinlikle nvarsaylamaz. Akrasia veya istemin zayfl
ve kendini-kandrma gibi ve aslnda szn etmeye bile gerek ol
247

mayan gndelik tutarszlklar gibi fenomenler, bu tr bir tutarlla

srekli bir tehdit arz ederler. Wittgenstein bir keresinde yle yaz
mt: Dilimiz eski bir ehir gibi grlebilir: i ie gemi dar so
kaklar ve meydanlardan, eski ve yeni binalardan ve eitli
dnemlerde eklenmi yaplardan oluan bir labirent; dz muntazam
sokaklardan ve binalardan oluan bir sr yeni ileyle evre
lenmitir bu karmak a.12 Akrasia ve kedini-kandrmay konu
alan yakn tarihli bir tartmada Amlie Rorty, bu ayn eretilemeyi
benlik iin kullanr. Rorty, benlii muntazam bir ebeke zerinde
ina edilmi ada bir ehir olarak deil; daha ok, bir sr yarzerk komuluklar barndran, bir noktadan dierine dolayl eriim
yollan bulunan ve gl bir merkezi yerel ynetimden yoksun bir
ortaa kenti gibi dnmemiz gerektiini ne srer. Rorty yle
yazar: Eyleyen benlii, gevek bir alkanlklar konfigrasyonu olarak, farkl amalarn hizmetinde farkl evrelerde kazanlm
dnce, alg, motivasyon ve eylem alkanlklar olarak kabul ede
biliriz.^
Dolaysyla, ayn zamanda zdeliini de oluturan benliin
btnl, verili bir ey deil, kazanlan, ulalan bir eydir; bir
balang deil, bir hedeftir. En iyi ihtimalle bir seviye meselesi olan ve dzenleyici bir ilkeyi temsil etmeye yaknlaan bu tr bir
btnlk hakknda hi kuku duymaz Nietzsche. Birlike ilikin
ilk pozitif deerlendirmelerinin arkasnda bu yatar ve bunu etkin
biimde desteklemeyi ister. adalarna hitaben, batan aa
gemie ait karakterlerle yazlmsnz ve bu karakterler de batan
aa yeni karakterlerle boyanm: Byle gizlediniz kendinizi ku
sursuz bir biimde, tm karakter yorumcularndan (Z, II, 14) diye
yazdnda, yakt at tam da bu btnln eksik oluunadr.14
12. Ludwig Wittgenstein, Philosophicaf Investigations, ev. G. E. M. Anscombe
(New York: Macmillan, 1953), 18. bl.
13. Amlie Oksenberg Rorty, Self-Deception, Akrasia, and Irrationality" (Kendini-kandrma, Akrasia ve Akldlk), Social Science Information, 19 (1980),
920. Robert Nozick, Philosophical Explanations (Felsefi Aklamalar) (Camb
ridge, Mass.: Harvard Unversity Press, 1981), s. 71-114 balkl almasnda,
benlii ok daha soyut bir dzeyde kendi kendini sentezleyen bir kendilik olarak aklamaya almaktadr.
14. Bu pasaj, ressamca ve edebi szdaarcyla karakterize edilmektedir
(voHschreiben, berpinseln, Zeichendeuter -bu son szck, Nietzschenin bu
rada dayand astronomik ve astrolojik imgelemle, Kaufmann'n evirisinin

248

Nietzschenin gr, belki u an artc gelebilecek biimde,

Platonun Repblic'tek ruh analizine benziyor grnebilir. Her ikisi de zneyi bler, her ikisi de benlik iin politik bir eretilemeye
bel balar ve her ikisi de bir kez bu blmeyi gerekletirince faili
yeniden konumlandrma sorunuyla kar karya kalr. Ama bu
kyaslamayla ngrlen koullar kapsamnda, iki gr arasndaki
farkllklar yine de arpcdr. Nietzschenin bireyden kopuu, Platonunkinden ok daha karmak ve ok daha az sistematiktir. Nietzsche, insan motivasyonunun yalnzca kayna bulunduunu
bildiren Platonun grn reddeder. Buna bal olarak da, Pla
tonun akln hkmeden olmas gerektii kansna iddetle kar
kar. Nietzsche, ok fazla sayda bamsz drt ve karakter
zellii saptadktan sonra, Platonun aksine, benlie hkmetmesi
gereken sorunun her tikel durum iin farkl bir yant gerektirdiini
dnr. Bu dorultuda, sz konusu bu yantn ahlki deerlendirmelerce kstlanamayacanda srar eder.
Bir durumda baat olan tikel karakter zellikleri bazen rakip
zellikleri basite nemsemeyip, onlarn varolularn tanmay bi
le reddedebilirler: Bu, kendini aldatma durumudur. Ya da, onlar
tanyp, kendi deerlendirmeleriyle ayn izgiye sokmaya alrlar
ve baarszla urarlar: Bu da akrasia durumudur. Yahut da,
sre iinde hem kendilerini hem de muhaliflerini deitirerek, bir
tr birleme salayp onlar bu yolla ekip evirmeyi de
neyebilirler: deal durumda keza bizim de peine dtmz
nerdiinden ok daha fazla balantldr) ve Nietzschenin kkensel"
btnln tamamen eksik olduunda srar ettiinde direten yazarlara uygun ol
sa gerektir. Sanrm, Nietzsche sz konusu btnln verili olamayaca ve
tm boya tabakalar ve farkl yazlar ortadan kaldrldnda kefedilmeyi bek
lemediini (yani ortada hibir eyin kalmayacan) kabul ederdi. Ama bunu ka
bul etmesi, bu kark (bunt) malzemeden bir btnlk ina etmeyi istemesini
nlemez yine de; cf. WP, 259, 966. Kart grler iin bkz. Stanley Corngold,
The Question of the Self in Nietzsche During the Axial Period (1882-1888) Bo
undary 2, 9-10 (1981), 55-98, ve J. Hillis Miller, The Disarticulation of the Self
in Nietzsche, The Monist, 64 (1981), 247-261. BGE, 215 Kanta ynelik imasyla, benim grm ile ilikilidir: Tpk baz gezegenlerin birok gne ta
rafndan, bazen farkl renklerde gneler tarafndan aydnlatlmas gibi, diye ya
zar Nietzsche, biz modemler de, yldzlarla kapl gkyzmzn karmak
mekanii sayesinde, farkl ahlklar tarafndan belirleniriz; eylemlerimiz de birbiri
ardna farkl renklerle parldar, nadiren tek anlamldrlar -ve ok renkli eylemler
icra ettiimiz yeterince fazla rnek vardr.

249

btnl oluturan benliin btnlemesine doru atlan bir admdr bu:

Hibir atom zne yoktur. Bir znenin alan srekli genilem ekte ya
da daralmaktadr, sistemin merkezi de hi durmakszn deimektedir:
Uygun ktleyi rgtleyemedii durumlardaysa, iki paraya blnr.
Dier taraftan, daha zayf bir zneyi paralamadan kendi kk hiz
metlisine dntrebilir ve belirli lde onunla yeni bir btn oluturur. Hibir zn e, daha dorusu kendi bana bir ey daha byk
bir g iin m cadele etmez ve yalnzca dolayl olarak kendini k o
rumak ister (kendisine baskn km ak ister-). (W P, 488; cf. 617)

Bu pasaj, Nietzschenin, en azndan hkimiyet ve gten sz ettii

baz durumlarda, tekil bir kii zerinde tahakkm kurmak iin birbirleriyle mcadele eden farkl alkanlklar ve karakter zellikleri
tahayyl ederek, kiinin kendi zerindeki hkimiyeti ve gc ile il
gilendiini aka ortaya koyuyor. G isteminin hibir ekilde tek
olmasa da temel nesnesinin kiinin kendi benlii olduunu
dnmemin nedenlerinden biri de bu.15 Ama daha nemlisi, bu pa
sajda, zaten eretilememizin de dnmemize yol am olduu
zere, Ben diyen eyin her zaman ayn olmad nerisiyle kar
layoruz bir de. Ayrca, birey zerinde, bizi ilgilendiren btnlk
zerinde hkimiyet kurma ve bylece bireyi, btnl yaratma
srecinin, srekli olarak genileyen ve byyen bir blm bal
altnda giderek daha fazla karakter zelliinin birletirilmesi so
runu olduunu da anlayabiliriz. Bu, Nietzschenin bu nosyonlara ilikin kendi anlaynda olu ve varlk arasndaki ayrmn mutlak
olmadn ve Nietzschenin varlk kavramnn daha nce kar
karya kalm grnd zorluklardan gerekten de kur
ulabildiini akla getirebilir. Ama bu iddiay ciddiye almadan nce,
kendisini biraz daha ayrntl bir ekilde incelememiz gerekiyor.
Nietzsche kendi dneminin eitim pratiklerini sk sk eletirir.
On dokuzuncu yzyl sonlarnn Alm anyasnda eitime ynelik te
mel itirazlarndan biri de, eitimin insanlara kendilerini gerek bi
reylere dnecek ekilde nasl biimlendirebileceklerini gster
15. Bu konuda bavurulmas gereken Stern bu gr yadsmaktadr; A Study
of Nietzsche, 7. blm, zellikle s. 122 ve n. 7.
250

mek yerine, bazen eskiden deer verdikleri belirli inanlarn ve ar

zularn yok edilmesi pahasna bile olsa, onlar tm ynlerde ge
limeyi istemeye tevik etmesine ilikindir (77, IX, 41). Szgelimi,
G istem inde yle yazar: imdiye dek, Almanlar ... bir hitir:
Her tiir ey olduklar anlamna geliyor bu. Bir ey olacaklar: Buy
sa, bir gn her tr ey olmaya son verecekleri anlamna (WP, 108;
cf. UM, II, 4, 10). Ama bir birey olma ve kiinin kendi
zelliklerini kendisinin btnletirmesi projesi, kendi kendine kar
kat (Nietzsche'nin en beendii terimlerden biridir bu) olmay
gerektirir. Bunun kart ise, Nietzschenin etrafnda her yerde
grd, kendine kar hogrl olmaktr; eitli kanlara izin
veren bir tutumdur bu ve bylece bu kanlarn tm birbirlerine
ilimez: Dnyann tm geri kalan gibi, birbirleriyle uzlamamaya
zen gsterirler. Kii bugn kendisiyle nasl uzlaabilir ki? Eer
ki, kii tutarlysa. Eer ki, kii dz bir izgide ilerliyorsa. Eer ki,
kii birbiriyle atan be yorum a izin verecek denli belirsiz de
ilse. Eer ki, kii itense (77, IX, 18). Bu kritik pasaj, Ni
etzschenin gnmzde zaman zaman iddia edildii zere, kaytsz
artsz bir okanlamllk yanls olmad izlenimini uyandrr.
Ama ne var ki, bu balamda srar edilmesi gereken temel nokta, eer btnle ulalacaksa, muhtemelen
belirli karakter
zelliklerinin yok edilmesi gerekebileceine inanmasna ramen,
Nietzschenin hibir ekilde bu tr yok edilen zelliklere sahip
klmayacan dnme-diidir.
Bir nceki blmde grdmz gibi, Nietzschenin en temel
grlerinden biri de, kiinin yapt her eyin kiinin kim olduu
asndan ayn lde temel olduudur.Yapm olduum her ey,
bugn kim olduum asndan arasaldr. Bugn bir daha asla yap
mayacam eylemler ve sonsuza dek terk etmi olmaktan memnun
olduum karakter zellikleri var olsa bile, daha nce baka ter
cihlerde bulunmam olsaydm imdiki tercihlerimde de bu
lunmazdm. Dncelerim ve eylemlerim birbirleriyle ve benim
tm tarihimle ylesine ili dl bir ekilde i ie gemitir, ki ne
rede birinin bitip nerede bir bakasnn baladn sylemek ok
zordur: Bir eylemin en yakn tarihi bu eylemi anlatr: Ama daha
gerideyse,' daha geni bir alan kaplayan bir tarih-ncesi bu
lunmaktadr: Tekil eylem ayn zamanda ok daha kapsaml, daha
251

sonraki bir olgunun da parasdr. Daha ksa ve daha youn

sreler birbirinden ayrlamazlar (WP, 672).
yleyse, Nietzschenin btnl; daha nceki bir olu srecini
izleyen ve bu srecin yerini alan bir varlk durumu olarak
dnmedii ortaya kmaya balyor. Nietzsche btnl daha
ok, kiinin karakter zelliklerini, alkanlklarn ve eylem
rntlerini birbirleriyle btnletirmeye ynelik kesintisiz bir
sre olarak dnyor gibidir. Bir anlamda bu sre, keza geriye
doru uzanabilmekte ve hatta kiinin mteakip geliimi asndan
gerekli olduunu gstererek skartaya karlm bir zellii bile ki
ilikle birletirebilmektedir. Bu gsterildiinde, bizzat zelliin
doas da son derece karmak bir sre araclyla deitirilir
kukusuz:
Gerekli olan, tek bir ey. -Kiinin karakterine slup kazandrmakbyk ve nadir bir sanat bu! Doalarnn tm gl ynlerini ve za
yflklarn aratrp, sonra da bunlarn her birini sanat olarak, neden olarak ve hatta zayflk olarak gze gzel grnene dek sanatsal bir pla
na yerletircnlerce tatbik edilen bir sanat. Buraya ikincil bir doadan
byk bir ktle eklenmi; uradan, birincil doadan bir para
sklm. Burada kaldrlamayacak bir irkinlik gizlenmi; urada ye
niden yorumlanm ve yceltilmi. Ak seik belli olmayan ve
ekillendirmeye direnen daha fazlas ise korunmu ve uzak grler iin kullanlm ... Sonunda i bittiinde, tek bir beeninin
kstlanmasnn nasl da byk kk her eyi hkimiyetine alp bi
imlendirdii aklk kazanyor. Eer tek bir beeniyse sadece sz ko
nusu olan, bu beeninin iyi veya kt olup olmamas kiinin sand
kadar nemli deildir! (GS, 290)
Bu, zor olduu kadar yava ileyen bir sretir de; Zerdtn de
dii gibi: Dorusu, beklemeyi de rendim -tam am en-, ama ken
dimi beklemeyi yalnzca. Her eyden nemlisi de, durup bek
lemeyi, yryp komay, koup sramay, srayp dans etmeyi
rendim. Ama bertim retim bu: H er kim gnn birinde umay
renecekse, nce durup beklemeyi, yryp komay, koup
sramay, trmanp dans etmeyi renmelidir: Kii umaya uamaz (Z, III, 11). Nietzschenin aklndaki btnlk ancak za
manla belirip gerekten var olabilir. ayet kazanlmas, ulalmas
252

mmknse, gnn birinde ulalrsa bile, o an kazanlan ey, ki

inin gemiinin imdisiyle birletirilmesi olur. Dolaysyla, ge
lecek her zaman iin bir tehlike arz eder buna: Her yeni olay, en azndan baka bir aba olmadan, kiinin brnd benlikle
btnlemenin imknsz olduunu gsterebilir.
Ama bu sorunun dnda, Nietzschenin peine dt
btnlk, srekli bir kendini-aldatma olasl tehlikesiyle de kar
karyadr; nk kii, yalnzca kart-savl, taban tabana zt
sluplarn ve beenilerin varoluunu, gcn veya nemini yad
syarak ve kendisinin sadece bir blmn btn olarak kabul ederek kendi karakterine slup kazandrp karakterini tek bir be
eni ile kstlayabilir. Nietzsche bu zorluun farknda gibidir.
Kendilerine inanan insanlar iki tre ayrmas da bunu kantlar. Ba
zlar sonuta bakmay reddettii iin kendine inanr, diye yazar:
Kendilerinin en derinlerine bakabilselerdi, ne grrlerdi ki! Di
erleri ise, bunu tedricen kazanmak zorundadr ve bununla ken
dileri bir sorun olarak kar karya gelirler: Yaptklar iyi, gzel
veya byk olan her ey, ncelikle kendi ilerindeki kukucuya
kar bir argmandr (GS, 284; cf. Z, II, 21). Kendimizi kandryor
olma olaslmz, hibir ekilde yok edilemez; btnle daima,
mevcut olan bir okluun kabul edilmesi, tannmas reddedilerek
ulalmaldr.
Ama bu yolla yalnzca btnlk duygusunun, btnln ken
disinin deil, salanabileceini sylemek daha doru olurdu. De
erlendirmekte olduumuz bu pasajlarda tanmlanan zor grevin,
sonuta kii baarl olamadnda tamamlanm olaca
dnlebilir. slup ve karakter nosyonlar temelde genel olduu
iin bylesi bir ayrm yaplabilir. Nietzsche kukusuz, kiinin ken
disini yalnzca kendi standartlaryla deerlendirmesinin nemini
vurgulamaktadr srekli olarak. Yine de, bilhassa kendimize ilikin
bilgiye zel bir eriim yolu bulunduuna inanmad iin, bu tr
sorulara eninde sonunda dardan karar verilir. Kiinin kendi
gemiine bakmasn da kapsayan bu dar, ok seme bir ka
mudan, belki de henz var olmayan bir izleyiciden oluabilir an
cak. Buna ramen, olgu ve btnlk duygusu arasndaki ayrmda
diretilmesi ve bu ayrmn ayakta tutulmas gerekir. Aydnlatt ki
iler iin olmasayd mutluluunun ne olacan sorduunda
253

gnee, onunla dalga gemektedir Zerdt (Z, nsz, 1; cf. GM, II,
7, 23). Ayn ekilde, btnlk de sergilenebilmek ve dolaysyla
var olabilmek iin seyircilere ihtiya duyar. Bir lde kii, iz
leyicisinin insafna kalmtr. Bu blmn sonunda da greceimiz
gibi, zellikle Nietzsche de okuyucularnn insafna kalm olabilir
tamamen.16
Akrasia, yani tercih ettiimiz yargya gre edimde bulunma ka
biliyetsizlii, btnln bulunmaynn ak bir gstergesidir.
Birbiriyle mcadele halindeki alkanlklar, deerlendirme
rntleri ve alglama tarzlarnn ayn bireyde -tabii sonuta bu aamada bu terimi kullanabilirsek- ibanda olduunu gsterir. Ni
etzsche istem zgrl nosyonunun en byk dmanlarn
dandr; ama doal olarak, dardan zorlanan veya zgr-olmayan
istem nosyonuna da daha az m uhalif deildir. Her iki fikir de, der
Nietzsche, mitolojidir: Gerek hayattaysa yalnzca gl ve za
yf istemler sz konusu (BGE, 21; cf. 19, 36; 77, VI, 7). Ama biz
zat gllk ve zayflk, Nietzschenin bunlar tam da tartmakta
olduum trde rgtlenme ve btnlemeyle ilikilendirerek ken
dine zg bir biimde yorumlad nosyonlardr:
stem in z a y fl : Yanltcl kantlanabilir bir metafor bu. nk hi
istem yok sonuta, dolaysyla gl veya zayf istem diye bir ey de
yok. tkilerin okluu ve toplu halde bir arada bulunmaylar ve it
kiler arasnda sistem atik herhangi bir dzenin eksiklii za y f istem le
sonulanr; tek bir baat itki altnda koordine olmalar ise gl bir istemle : lk durumda, titreim ve ekim gcnn eksiklii sz ko
nusudur; kincisindeyse, ynlendirmenin kesinlii ve netlii. (WP, 46;
cf. 45).

Ama hem zgrln hem de zorunluluun var olduunu yad

16. Benim ifadem ile Nietzsche'nin GS, 367'deki gr arasnda yalnzca
'grnte bir badamama durumu sz konusu. Bu pasajda Nietzsche, monolojik sanat1 bakalar nnde sanaftan ayrr ve en nemli ayrmn sre iinde yaptlarna tann bak asndan bakan sanatlar ile dnyay unutan
sanatlar arasnda olduunu iddia eder. Ama bu ayrmn, izleyicilerinin ne
dndn nemseyenler ile nemsemeyenler arasndaki ayrmla ka
rtrlmamas gerekir. Daha ziyade, kiinin hangi izleyiciye hitap ettii me
selesidir bu. Dnyay unutan" sanatlar yine de yaptlarn ayrntl bir ekilde
incelerler ve bylece kendi izleyicileri ilevini stlenirler.

254

smasna ramen, Nietzsche ayn zamanda, Zerdte zo

runluluun bizzat zgrlk olduu durumlara vg yadrtabilir.
Benzer ekilde, hem yatm bir akl, boalm bir kendi kendine
tatmini hem de bilakis eyleme, yaratma, alma ve istemenin or
tasnda olgunluk ve hkimiyetin - istem zgrlne ulam sa
kin nefes almann- davurumunu dile getirmek iin ruhun din
ginliine bavurur (Tl, V, 3; cf. GM, II, 2). Nietzsche geleneksel
kavramlar bir kez daha, tamamen ayrks veya ilintisiz olmasa da
kendine zg amalar dorultusunda kullanmaktadr.
Bu ekilde kavranan istem zgrl, nedensel belirlenimin bu
lunmamas deil, bir kiinin tercih emalarnn tm arasndaki uyumdur. Hibir gerilim veya atma olmakszn arzunun
dnceyi, eylemin de arzuyu izledii ve tercih ile kstlama arasmdaki ayrmn pekl ortadan kalkacann dnlebilecei bir
durumdur. Nietzsche bu durumu, ancak en byk zorluklardan ge
erek ulalabilecek (sonuta ulalabilir bir durumsa elbette)
kstlayc bir olay olarak grr. Bunda bir kez daha Nietzschenin
Sokratesle, Platonun ilk diyaloglarnda herkesin zaten bu koul iinde bulunduunu ne sren ve yalnzca iyilikten habersiz ol
mann kiinin bunu yapmasn engellemediini savunan Sok
ratesle olan ilikisini grrz.
Nietzsche, dnce ile eylem arasnda salanabilecek ahenge
ulamann ne kadar zor olduunu ok iyi bilmektedir. Bu durumda
baar da, Nietzschenin politik eretilemesiyle ifade edilebilir:
L effet c est moi: Burada meydana gelen ey, iyi kurulmu ve
mutlu her ulusta da meydana gelir; yani, ynetici snf kendisini ulusun baarsyla zdeletirir (BGE, 19). Daha doru bir ekilde,
baar olas maksimum sayda muhtelif eilim arasnda minimum
dzeyde uyumsuzlua sahip olunmasna dayanr. en Bilim 'in 290.
blmcesiyle ndelenen bu gr, u pasajda olduka belirgindir:
En yksek insan, salanabilecek grece en byk gllkte en
fazla drt okluuna sahip olacaktr. Aslnda, insan denen m a
kinenin kendisini en gl gsterdii yerde (rnein Shakespearede) kii, birbirleriyle gl bir biimde atan ama de
netim altna alman igdler bulur (VEP, 966; cf. 259, 928). Tam
da bu okluu denetleyebilme becerisinden tr Goethe, ancak
btnlkte her eyin kendi kendini kurtarp hakl grnecei i
255

nancyla kendisinden bir btn oluturmaya kalkm olan (WP,

95) ve Nietzscheye gre, kendi iinde ann tm elikili eilimlerini barndran Goethe, Nietzschenin byk kahraman ol
mutur: stedii ey btnlkt ... kendisini btnle eitti, ken
disini yaram {Tl, IX, 49; cf. WP, 1014).
Nietzschenin bavuramayaca bir rnek olmakla beraber daha
iyi olan bir rnek de, yaptnda bana gelen her eyden kendisini
yaratan Proustun anlatcsdr -birazdan greceimiz gibi, N i
etzsche kendisi de bunu denemitir. Proustun anlatcs yan sra,
bir sanat yaptn ekillendirirken kesinlikle zgr olmadmza,
bunu nasl yapacamz secmediimize ama bunun nceden var
olduuna ve dolaysyla, bu bir doa yasas olsayd ne yapmamz
gerekiyorsa onu yapmaya, yani baka bir deyile, onu kefetmeye
mecbur olduumuza inanmaktadr.18 Yine de, bu keif, Ni
etzschenin aka gerek hayatmzn kefi olarak tanmlad
bu keif, kendisini tanmlayan ve oluturan sanat yaptn yaratma
srecinde gerekletirilebilir ancak. Tam da Nietzschenin kendi
grne denk den kefetme ve yaratma arasndaki bu mulak
ayrm, tmyle kiinin gerekte ne ise o olabilmesi fikrinde ba
rnan gerilimi kusursuz biimde yakalamaktadr.
Bu nedenle, benliin yaratlmas, daha dk dzeyli dn
celerimiz, arzularmz ve eylemlerimiz arasnda daha yksek
dzeyli bir uyumun yaratlmas veya dayatlmasym gibi grnr.
Yapm olduumuz her eyin sorumluluunu kabul etme, herhangi
bir durumda doru olan kabullenme becerisi veya istekliliinin ge
17. Nietzsche'nin kiiyi arzular ve karakter zelliklerinin hiyerarik yaplar olarak
kavrayan grleri artc
biimde Harry Frankfurt'un grlerini
mjdelemektedir; H. Frankfurt, Freedom of the Will and the Concept of a Per
son" (stem zgrl ve Kii Kavram), Journal of Philosophy, 68 (1971), 5-20.
Aralarndaki birok farklla ramen, tpk Nietzschenin her failin bir benlie sa
hip olduunu dnmemesi gibi Frankfurt'un da, her insann ille de bir kii ol
mas gerekmediini (Frankfurta gre, yalnzca istemlerinin ne olmas gerektii
konusunda kesin arzular olan failler birer kiidir, s. 11) yazmasndan tr her iki gr de ayn noktaya ynelmitir. Tpk Nietzschenin istem zgrl"nn
edimsellik tarafndan nvarsaylmadn ama edimsellik araclyla ulaldn
dnmesi gibi Frankfurt da, zgrle sahip olunmas bazlarna kolay gelir.
Dierleriyse zgrl kazanmak iin mcadele etmek zorundadr diye yazar
(s. 17).
18. Marcel Proust, Remembrance o f Things Past, ev. C. K. Scott Moncrieff ve
Terence Kilmartin (New York: Random House, 1981), III, 915.

256

liimidir: Yapm olduumuz her eyin aslnda her birimizin kim

olduunu oluturduunu kabul etme becerisi yani.
Bir bak asndan, bu isteklilik yeni bir karakter zellii, za
man iinde ulalan ve nceki bir durumun yerini alan yeni bir ge
liim halidir. Ama baka bir bak asndan ise, bylesi bir du
ruma ulamak, sonuta belirli bir karakter zelliinin, baka bir
zelliin yerini almasna benzemez (rnein, cesaret korkakln
veya cmertlik cimriliin yerini aldnda sz konusu olana ben
zemez). Nietzschenin kafasndaki kendini-yaratma (z-yaratm),
yapm olduumuz her eyin kabul edilmesini ve ideal halinde de,
yapm olduumuz her eyin kusursuz biimde tutarl bir btn oluturacak ekilde harmanlanmasn gerektirir. Cesur olma, daha
nce icra etmi olabileceim tm korkaka eylemlerden kanabilme ve daha ok yeni tr bir eylem arayna girebilme an
lamna gelir. Ama tam da tm eylemlerimin kendi eylemlerim ol
duunu fark ettiim iin davranm ille de deitirmem
gerekmez. Eer herhangi bir deiiklik sz konusu olacaksa, neyin
deiecei, imdiye dek davranm karak.terize etmi olan
rntlere ve artk girmeyi isteyebileceim yeni tr eylemlere (ta
bii mevcutlarsa) baldr.
Ama Nietzschenin btnlkl benlik anlay, yine de srekli
klnm deiimle badatrlabilir ve bu da, Nietzschenin gr
ile biroumuzun, hayatlarmzn bir noktasnda, mesela ka
rakterimizin yeterince gelitiini ve bundan byle deimeye ih
tiyacmzn olmadn, hatta deimeyi istemediimizi gr
dmz anda ya da buna karar verdiimiz anda ortaya kan bir
kavray arasnda arpc bir tezat oluturur. Nietzschenin anlad
ekliyle kiinin ne ise o olmas, bu tr bir gnl rahatln, ka
ytszl tmyle dlar: Olu srecinde olan herkes bu alanda
bir honutluk, kiinin yaptklaryla yetinmesinden kaynaklanan
bir haddini bilmezlik veya kendini beenme algladnda sert ol
maldr (WP, 108). Benliin yaratlmas, dural bir olay, bir kez ba
arlnca deime ve gelimeyi srdrme olanana el koyan nihai
bir ama deildir.
Bir kere, bu tr bir olayn gerekten vuku bulabilecei, be
lirtmi olduum gibi, dzenleyici bir ilke tesis etmeyecei hi de
F17 N /E deb iyat O larak Havut

257

kesin deildir. Zihinsel durumlarmz hesaplayabileceimiz iyi bir

anlay olsayd, o takdirde bu durumlarn hepsini birbirine uy
durmada baarl olabilirdik belki de. Yine de, birbirlerine nasl uy
duklar, aktr ki, nasl hesaplandklaryla balantldr -szgelim i,
zaman bakmndan birbirinden ayrlm iki dncenin eninde so
nunda daha uzun dnemli tek bir dncenin paras olup olamayaca. Nietzschenin edimlerimizin ieriklerinin birbirleriyle
ayrlmaz biimde balantl olduu gr de, ayn noktay ne
srmektedir; nk bir dnce veya bir eylemi yeniden yo
rumlayabilmek ve bylelikle, bu dnce veya eylemi ancak daha
uzun, daha kapsaml bir srecin paras olarak kavrayabilmek
tam anlamyla ayn sonucu barndrmaktadr: Deneyimlerimiz veya
eylemlerimizin miktar diye bir ey sz konusu deildir.
Ama daha da nemlisi, yaadmz srece kendimizi daima ye
ni ve beklenmedik durumlarda bulmakta olduumuz gereidir;
srekli yeni dncelere ve arzulara sahip oluruz; yeni eylemlerde
bulunmay srdrrz. Bunlarn nda da, herhangi bir noktada
ncekileri yeniden yorumlama, yeniden dzenleme ve hatta terk et
me ihtiyac ile kar karya kalabiliriz. Nietzschenin kendi et
rafnda dn; hibir arzu daha iyi ya da herhangi bir ekilde baka
olamaz (WP, 425; cf. Z, IV, 19) nerisi tmyle bu srekli ge
lime ile badatrlabilir. Bu balamda, ne isem o olarak kalma ar
zum, belirli herhangi bir karakter zelliinin sabit kalmasn is
temek anlamna gelmez pek: Ayn pasaj, bir avantaj olarak g
rlen ve kullanlan karakter okluundan sz eder (cf. GS, 371).
Daha ok, yapm olduum her eyi ya da en azndan yapm ol
duumu bildiim her eyi, benim kendimin olarak, tutarl bir
btne dnecek biimde temellk etme ve rgtleme arzusudur
bu. ster iyi ister kt olsun, bu tr eylerin tmn, yapm ol
duum eyler olarak kabul edebilmektir yalnzca. Tepkilerimi kes
tirilebilir ve olaan klan kalc karakter zellikleri gelitirmemektir. Yalanma kesinlikle bunlarla balantl olsa da, yalanmamaktr basite: Gen olanlar hl beenilerin en ktsne, ko
ulsuz olann beenisine sahiplerdir ve duygularna bir nebze sa
nat katmay ve daha ok da, yzeysel olan deneme riskine girmeyi
-gerek sanatlarn yapt gibi renmemilerdir henz (BGE,
31). Yapm olduklarm, yaptklarm ve yapacaklarm her ne ise
258

bunlar srekli deien ve sonunda asla tamamlanmayan bir bt

nn iindeki eler olarak kullanabilecek denli esnek olmaktr da
ha ok.
Srekli yeniden yorumlanmakta olduklar iin de bu btnn
elerinin hibiri ayn kalmaz. Zerdtn btnle duyduu
gvensizlik -kalclk hedeflerinden kanma arzusu- Nietzschenin en Bilim'm 295. blmcesinde ksa sreli alkanlklara dzd methiyeye benzer ekilde, belirli karakter
zelliklerinin srekliliine duyduu tiksintidir. Oysa, Zerdt
marur bir ekilde kendi retisini, Bire dntren fragmanlar,
bulmacalar ve rastlantlar olarak tanmladnda, bu tr ksa sreli
alkanlklarn asla sonu gelmeyen btnletirilmesi ve yeniden yo
rumlanmasna gnderme yapmaktadr.
Bu btnlemenin nihai belirtisini, yani btnlemenin snr du
rumunu salayan ise, ebedi tekerrr dncesinde barnan
snavdan baka bir ey deildir. Bu ise, tekrar yaayacak olsaydm
bu hayatta zaten yapm olduklarm tekrar yapma arzusudur:
Hayat bu muydu? demek isterim lme diye haykrr Zerdt,
yi yleyse! Bir kez daha (Z, IV, 19). Bir kez daha yaama
frsatnn kanlmaz olarak, tam da imdiki hayatm oluturan olaylarn aynlarnn tekrarlanmasn iereceini grmtk. Bu ne
denle, sorun ayn eyleri tekrar yapardm ya da yapmazdm m e
selesi deildir; bu konuda seim ans yoktur. Sorun yalnzca, ayn
eyleri tmyle tekrar yapmay ister miydim, istemez miydim me
selesidir. Zaten yapm olduum eyleri yapm olmaktan memnun
olup olmadm sorunudur bu yalnzca ve bu nedenle, tm yap
tklarm kendimin olarak kabul etmeyi ister miydim, istemez miy
dim sorunudur.
Bu nedenle, olu ile varlk, Nietzschenin ne isen o ol buy
ruunu samalk haline getirmeyen bir tarzda, ilikilidir. Kiinin ne
ise o olmas, kendi deneyimlerinin ve eylemlerinin hi durmadan
devam eden ve srekli genileyen bir temellk srecinde, Ni
etzschenin zgrlk adn verdii (77, IX, 38), kiinin kendi so
rumluluunu stlenme kapasitesinin artmas srecine girmek an
lamna geldiini imdi anlayabiliriz. Nietzsche yle demektedir:
Varlk karakterini olua dayatmak: yce g istemidir bu (WP,
617). Ama ne var ki, varlk karakteri duraan ve kalc deildir.
259

Aksine, bu yorumun da ierimledii gibi, tekerrr eden her ey,

bir olu dnyasnn bir varlk dnyasna en fazla yaklamasd1'
(WP, 617).
Ebedi tekerrr, hayatmn ve tm dnyann tam-da olduklar ha
liyle tekrarlanmalarn isteme becerimi iaret eder. Bu, karma
dan, ayrmadan veya semeden dnyann olduu haliyle Dionysosa onaylanmas becerisidir, -ebedi dolam ister: -ayn eyle
rin, engellerin ayn mant ve mantkszln. Bir felsefecinin ulaabilecei en son nokta: varolula Dionysosa bir iliki iine gir
mek -bunun iin formlmse, am orfati" (WP, 1041; cf. EH, II, 10
ve III, CW stne, 4; NCW, ndeyi, 1). Snr durumunda bu arzu",
yapm olduum her eyi ve bunlar yapm olmama yol am olan her eyi, bir btn, am a bu btn paralamadan iinden
hibir eyin karlamayaca ekilde birletirilmi olan bir btn
oluturacak biimde birletirilmesini ngerektirir. Nietzscheye
gre varlk, kiinin baka trl olmay istemedii eydir.
yleyse, kiinin ne olduu, tam da olu srecinde ortaya kar.
Zerdt kendisine kim ise o olmas (kendisi olmas) dn ver
diinde, aslnda olduu ne ise o olmay isteyebilir hale gelir ve bu
na ilikin, kendisine ilikin herhangi bir eyin farkl olmasn is
temez hale gelir. Anlyoruz ki, kiinin ne ise o olmas, yeni zgl
bir duruma ulap, olua son verilmesi deildir -sonuta bir du
ruma ulamak bile deildir. Kiinin kendisini tm eylemleriyle z
deletirmesidir, yapt her eyin (kiinin ne olduunun) kiinin
kendisi olduunu anlamasdr. deal durumda, bunlarn tmn tu
tarl bir btne uydurmak ve kiinin kendisi olan (olduu) her-ey
olmay istemektir: kiinin karakterine slup kazandrmak, bir biim
vermektir, olu olmaktr.
Kiinin karakterine slup kazandrlmas fikri, bizi tekrar Nietzschenin tek bir karakter veya beeniye sahip olmann, bizzat
bu beeninin niteliinden daha nemli olduu grne yneltiyor
CGS, 290). Bu fikir de, daha sonra, Nietzschenin kt nam salm
ahlka-aykrl, geleneksel ahlki deeri hor grme ve szde za
limlik ile z a y f olann gl olan tarafndan kullanlmasn
vmesi sorununu ortaya koymaktadr.
Nietzsche kesinlikle bencillii ver ama bir kez daha, egoizm
ve zgecilik arasndaki kesin ayrm yadsma konusunda da ayn
260

lde ciddidir. Srekli uyarlanma bal olarak egoizmin ayn

zamanda zgecilik olaca, kiinin bakalarna duyduu sevgi ve
saygnn tam da kendisine duyduu sevgi ve sayg olaca, bununla
ayn anlama gelecei bir gelecekten sz eder: Kii sonunda,
zgeci eylemlerin yalnzca egoiste eylemlerin bir tr olduunu
kavrar -v e kendisini ne lde seviyorsa, kendisini ne lde har
cyorsa, bu, bireysel g ve kiiliin derecesini gsterir (WP, 786;
cf. 964). Geri, Nietzsche dncesiz zalimliin gemite insanlar
tarafndan birbirleri zerinde kesinlikle tatbik edildiine ve ge
lecekte bizim tarafmzdan da tatbik edilmeye devam edileceine inansa bile, vd zalimlik kesinlikle bu deildir. Aslnda, o za
limliin net sonucunun, amalad sonucun zdd olduunu
dnmektedir:
Her canl elinden geldiince tm gcyle kendisinden teye, uzaa
gitm eye alr ve daha zayf olanlar ezer: B ylece, kendisinden zevk
alr. Bu eilim in giderek insanslatrlmas ite buna dayanr, yani
bir bakasn kendine dahil etmenin gerekten de ne denli zor o l
duunun daha kurnazca, incelikli bir anlam bulunduuna: B a
kalarnn kaba bir biimde yaralanmas kesinlikle bizim onlar
zerindeki gcmz kantlarken, ayn zamanda onlarn istemini bize
daha da yabanclatrr -b y le ce , onlara boyun edirm emizi daha da
zorlatrr. (WP, 769)

Bu tr bir boyun edirmenin yeni bir ittifakla, yeni bir birlik,

btnlkle, hatta yeni bir benlikle sonulandn grmtk (WP,
488; cf. 636). Benlik kalc, daimi bir tz olmad iin, br nes
neleri yok etmeden, paralamadan kendine dahil ederken de
imektedir de. Son tahlilde, Nietzschenin meum fiziksel e
retilemeleri, gl ve etkili bir reticinin davranna bile
uygulanabilir.
Ne olursa olsun, Nietzschenin karakter ahlki niteliinden ba
msz olarak nemlidir grnn elden karlmamas gerekir.
Bu balamda doru szcn ne olduundan tam emin deilim ve
kimi kayglarla bunu kullanyorum, ama sanrm, karaktere veya
sluba sahip olma olgusunda ekici bir ey bulunuyor. Ama bu,
srf karaktere sahip olmann tm br deerlendirmeleri gz ard
ettii ve her tr davran hakl kard anlamna gelmiyor. Bu
261

doru olmad gibi, Nietzschenin, ifadesini u szcklerde bulan,

bu beeninin iyi veya kt olup olmamas kiinin sandndan da
ha az nemlidir (G S, 290; italikler bana ait) tutumunu da yan
stmyor. Ama Nietzsche, insanlara ve hayatlarna dair de
erlendirmenin, Aristotelesin ne srd gibi bizzat doas
karaktere dayanan eylemlerimizin ieriinin yan sra, biimsel bir
faktre de gnderme yapmas gerektiine inanr: Bir eylem de
erden tamamen yoksundur: bu tmyle eylemi kimin ger
ekletirdiine baldr (WP, 292). Nietzsche, bir kiinin ey
lemlerinin, ahlki nitelikleri ne olursa olsun, birlikte bir kiilik
oluturup oluturmadklar sorusunu en azndan nemli bir de
erlendirme olarak sunmak ister. Ama tek bana anlaml bir de
erlendirme deildir bu; aslnda, birbirimizle girdiimiz gndelik iliklerde sk sk bel baladmz bir deerlendirmedir.
i(Tutari ve iflah olmaz biimde acmasz olan bir kiinin ger
ekten de bir karaktere sahip olup olmad, benim amdan ku
kulu bir sorun; Aristotelesin insanlktan uzak olarak tanmlad
trdb bir fail muhtemelen karakter sahibi deildir.19 Bir adan, ka
raktere veya sluba sahip olmada, karakter bozukluunun u
rneklerinin Nietzschenin gnderme yapt biimsel anlamda bile
vlmesini engelleyen, kendiliinden vgye deer bir ey bu
lunmaktadr. Belki de, bu tr insanlarn acmaszl, aksi takdirde
onlaija sunmaya eilimli olabileceimiz herhangi bir vgy boz
maktadr. Ama muhtemelen, konu daha da karmaktr. Karakterin
varoluu, rntlerini oluturduu eylemlerin niteliinden ok da
bamsz deildir: stikrar tek bana karakterin mevcudiyeti iin
yeterli olmayabilir. Sonuta ar istikrarl olmak genellikle, ka
rakter yoksunluunu ve mekanik bir edimde bulunma tarzn
artrr. Belki de, Aristotelesi baka bir fikre bavurulacak olursa, karakter sahibi olunmas iin uzun vadede eylemde bir tr
llln gerekli olduu sylenebilir. Kukusuz, Nietzsche Aris
totelesin bu konudaki grn, her zgl davran alanndaki
llln, arlk ve eksiklik arasndaki dengeye dayand
grn kabul etmezdi: Bunlar, Nietzscheye gre, kendisinin za
man zaman byk slup diye adlandrd daha yksek bir sen
tezin domasna olanak tanyan malzemedir. Ne olursa olsun, Ni19. Aristotle, Nicomachean Ethics 6.1, 6.
262

etzsche karakteri, Aristotelese kyasla daha fazla fail tipine yaktrrd ve eylemleri ahlki bir bak asndan cidden sakncal
olsayd bile, bunlan karakter lehine verdi.
Karakterleri ahlka aykr olan insanlara hayranlk duy
duumuzda bile, hayranlmz ounlukla eliki ykl olmak du
rumundadr. Yine de, berbat, ok kt insanlar olan (ya da var ol
malar durumunda, rneimizin mahiyeti asndan byle olacak
olan) karakterlere hayran olmak iin kendimizi tamamen rahat his
settiimiz birok durum mevcuttur: Edebiyat rneinde srekli
byle hissederiz. Nietzschenin karakterin nemine ilikin gr
asndan en iyi argman (Shakespearein sunduu deikedeki)
III. Richard, Fagin, Don Giovanni, Fyodor Karamazov, Charlus gi
bi kt karakterli byk edebi ba karakterler ve ahsiyetlerce su
nulmaktadr. Bu rneklerde, ahlki ilkelerimizi hi ekinmeden ge
ri planda tutarz. Bu karakterler hakknda bizi ilgilendiren,
ncelikle eylemlerinin ierii deil, davran biimlerinin genel
grnmdr, zihin yaplardr. Hi ekince belirtmeden veya
kuku beslemeden onlara hayranlk duyabiliriz.
Edebiyat bir kez daha, Nietzschenin karakterin nemine ve
benliin doasna ilikin grnn arkasndaki model olarak kar
karmza. rgtlenme, edebi karakterlerin en temel zellii ol
duu iin de, eylemlerinin nitelii (bizim amzdan) ikinci planda
kalmaktadr: Bir karakterin eyleminin mahiyeti ve nemi bu
rgtlenmedeki yerinden ayr dnlemez. deal olarak, bir ka
rakterin yapt her ey tmyle, karakter asndan eit lde
nemlidir; karakterlerin, her zelliklerinin br her zellii des
tekleyecek ekilde ve br her zellik tarafndan desteklenecek
ekilde ina edilmeleri beklenir. Bunlar bir nceki blmde ebedi
tekerrrle balantl olarak tarttm zelliklerdir. Nietzsche, d
ncesi en azndan ksmen edebi modellerle bylesine youn ilgili
olduu iin, eksiksiz biimde kendine yeterli olmay kusursuz bir
hayat asndan uygun bir snav olarak grmeye balamt.
Kt, hatta (tutarl biimde resmedilen) tutarsz karakterlere
beslediimiz hayranln bu karakterlerin kendilerine deil, onlar
yaratan yazarlara ynelik olduu ne srlerek bu gre kar
klabilir. Dolaysyla, bu argman Nietzschenin edebiyattan ha
yata yapt genellemenin bir kez daha haksz olduu sonucuna u
263

lar. Ama hayata geirildiinde karakterin ve yazarn ke

sinlikle birbirinin ayns olduuna ve birine hayranlk duymann
brne hayranlk duyulmasn dlamayacana dikkat etmemiz
gerekir. Tutarsz karakterlere edebiyatta hayranlk duyulabilmesine
karn, hayatta duyulamamasnn nedenin de bu olduundan
kukulanyorum: Hayatta tutarsz bir karakter zayf bir yaratc oluturur; yarat ve yaratc arasnda bir ayrm ans yoktur. Hayat
ve edebiyat arasndaki paralellik kusursuz olmayabilir ama bu itirazn tasavvur ettii tarzda kusurlu deildir.20
Nietzschc, dnyay anlatmak iin daima edebi ve sanatsal mo
dellere bavurmutur. Bu onun en zgn dncelerinden bazlarn
aklyor ve en ilgin fikirlerinden bazlarna temel tekil ediyor.
Tragedyann Douu'm kaleme alna uzanan erken bir dnemde,
Dionysosun W agnerin kiiliinde ve klasik antikitenin zlme
sreci addettii eyin simetrik kart olan bir sre araclyla ge
lecein sanat yaptnda yeniden doduunu grmt (BT, 19).
Ama Paul de M ann da belirtmi olduu gibi, bu tr pasajlar ar
gman olarak deer tamaz; nk tarihteki gerek olaylarn resimsel, mzikal veya iirsel kurmacalarla sonulanacak denli basit
ama tarihsel bir olayn meydana geliini asla aklayamayan bi
imsel simetrilerde ina edildiklerini varsayarlar (s. 84). nne
geemedii, iten gelen bir istemle mektuplarn kaleme alm olan
(bu anlamda bir mektup yazar olan) Nietzschenin, karlkl ko
numa ve kiisel haberleme iin yakn dostlaryla bile bir iletiim
arac olarak, yaad dnemde hl kendi hesabna edebi bir tr olan mektubu tercih etmi olduunu biliyoruz.21 Hayatlarmz sa
20. Eer hipotezim doruysa, hayat tek tek her birey tarafndan oluturulan bir
sanat yapt olarak grme konusunda (ki bu, Sartren kendini-kandrmaya ilikin
analizi zerinde ok etkili olmu bir fikirdir; Being and Nothingness, ev. Hazel
Barnes, New York: Philosophical Library, \1956, s. 55-70) Nietzsche, theatrum
mundi eretilemesinin sonularn zmleyen byk gelenee yerletirilebilir.
Nietzsche, dnya piyesinin kendilerine temsil edildii izleyiciler olarak Tanr ve
melekleri ldrerek bu gelenee sekler bir yn kazandrr (cf. GM, II. 7, 16,
23). Bu bir kez daha ironiktir; nk theatrum mundi geleneinin izleri eninde so
nunda Platon'dan bakasnda bulunamaz (Laws 644d-e, 804c); cf. Ernst Curtius, European Literature and the Latin Middle Ages (Avrupa Edebiyat ve Latin
Ortaa) (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1953), s. 138-144.
21. Bkz. Ronald Hayman, Nietzsche: A Critical Lite (Nietzsche: Eletirel Bir
Hayat) (New York: Oxford University Press, 1980), s. 119.

264

natlarn yaptlarn biimlendirdii ekilde biimlendirdiimizi

fazlasyla iddia etmitir Nietzsche: Baka konularda onlardan da
ha zeki olmamza ramen sanatlardan ders almalyz. nk bu
incelikli [dzenleme, eyleri gzelletirme] gc ancak onlarla, sa
natn bitip hayatn balad yerde bir sonuca ulayor genellikle; ama kendi hayatlarmzn airleri olmay istiyoruz -h e r eyden nce
de, en kk, en gndelik konularda (G S, 299; cf. 301). zgrlk
kendini ynetme becerisidir. Her sanat anlayacak bu dediimi
der Nietzsche (WP, 705). Ulalan istem zgrl olarak ad
landrdn grm olduumuz ruh dinginliini de ncelikle sa
natlarda bulur. Kendisinin de yazm olduu gibi, Bundan byle
iradi bir ey yapmaya son verip zorunlu olan her eyi yaptklarnda
tam da, zgrlk, incelik, gllk duygusunun, yaratc yerletir
me, dzenleme ve oluturma duygusunun dorua ktnn faz
lasyla farknda olarak bu konularda daha hassas burunlara sahip
grnenler de sanatlardr -ksacas, bu zorunluluk ve istem
zgrlnn kendilerinde bir btn olduunu bilir onlar (.BGE,
213).
yleyse, kii nasl olur da ncelikle kusursuz edebi karakterlerce sahip olunan kusursuz btnlk ve zgrle ulaabilir? Nasl olur da, aalk Charlus veya soylu Brtsn ter
sine gerekten var olan edebi bir karakter olmay ve ayn zamanda
bu karakterin yaratcs olmay baarabilir?
Belki de imknsz olan bu amac baarmann bir yolu da, aralarnda byk belirgin tutarszlklar sergileyen; ama dikkatli ve iyi okunduklarnda birbirleriyle derinden derine balantl ol
duklar, bir sreklilik sergiledikleri grlebilecek ok sayda iyi
kitap yazmak olabilir. Bu giriimin sonuna doru kii, bu kitaplar
hakknda, birbirleriyle nasl uyumlu olduklarn, batan sona hep
sinde nasl tek bir simann ortaya ktn, en tehlikeli elikilerin
bile nasl olup da, bu sima veya karakter veya yazar (yaratc) veya
kiinin (bu szck burada ok da sorun yaratmyor) bu kitaplardan
tmyle ortaya kmas asndan zorunlu olabildiini gsteren bir
kitap yazabilir: Natura non fa cit saltum. -K ii ne denli gl bir
biimde yukar doru geliip, bir elikiden brne srayabiliyormu gibi grnrse, titiz bir inceleme, eski bir binadan bir ye
nisinin ykseldii yerde eklemeleri aa karacaktr. Biyografi265

ilerin grevidir bu: Konulan hakknda, doann hi srama yap

mad ilkesine dayanarak dnmeleri gerekir (WS, 198).
Zerdt Dnen, sonunda bana, yuvasna dnen, benim kendi
benliim (Z, III, 1) demiti. imdi Nietzsche, aralarndan
nemli tarihsel ahsiyetlerle ve bizzat bir tarihle ilgili olan M ev
simsiz Dnceler'ini yazabilir: Gerekte yalnzca benden sz ediyorlar ... Wagner Bayreuthta'da. benim geleceimin grs, oy
sa Eitimci Olarak Schopenhauerda benim en derin tarihim,
oluum (my becoming) damgasn vuruyor (EH, III, UM stne,
3; cf. III, BT, 4; III, HH, 1). Nietzsche daha ncesindeyse yle
yazmtr: Bir zamanlar sevdiin bir ey imdi ... bir hata olarak
batyor sana ... Ama belki de, bu hata, sen hl farkl bir kiiyken daima farkl bir kiisin- tm imdiki hakikatin kadar gerekliydi
senin iin (GS, 307). Nietzsche artk Eitimci Olarak Scho
penhauer' a bakp unu iddia edebilir:
Bugnlerde alimin zanaatn sergileyip, belki de bu zanaat hakknda
bir eyler bildiim i hesaba katnca, bu denemede birdenbire beliriveen alimin sert psikolojisi nem kazanyor: mesafe duygusunu,
benim grevim olabilecek bir ara yalnzca, entracte ve kk
almalar olabilecek eyin engin gvencesini ifade ediyor. Tek bir ey
olabilmek -tek bir eye ulaabilm ek- iin gem ite birok ey olmam
ve birok yerde bulunmam, basiretimi gsterir. Bir dnem ben de alim
olmak zorundaydm. (EH, 111, UM stne, 3).

yleyse, tek bir ey olmann, kiinin kendi karakteri olmasnn, ne

ise o olmasnn tek yolu, tm bu br kitaplar yazdktan sonra
Ecce H omoyu yazmaktan ve hatta ona Kii Nasl Kendi Olur alt
baln vermekten geer. Bu yol, Nietzschenin eit lde uygun
davranarak kendisini yaratt veya kefettii sylenebilecek ve bi
zimle konuan karakterin kendisini yaratm yazar olduu ve ya
zarn kendisinin de, bu kitab yazmakta olan yazar tarafndan ya
zlm tm kitaplarca yaratlan veya bu kitaplarda rtk olarak
bulunan bir karakter olduu bu zgndergesel kitab yazmaktan
geer.
Ama bu karakterin birok yapttan ortaya kt gerei, bu
btnlk yorumu asndan ve zellikle de dayandn iddia et
266

tiim edebi model asndan ciddi bir zorluk arz ediyor grn
mnde olabilir. Edebi karakterler pek ok yaptta sk sk karmza
karlar; Odysseus ve Oidipus, Bat edebiyatnda tekrar tekrar boy
gstermeyi srdrr. Her karakterin arkasnda, karakterin zellik
lerinden bazlarnn, farkl ilenme tarzlarnda sabit kalmas ge
rektiini ngren bir mit veya bir efsane bulunduu ynnde
popler bir gr olmasna ramen, bu gr sadece poplerdir yoksa baka bir ey deil. Mit sonuta bir karakterin ileniinde
imdiye dek ayn kalm olan zelliklerden oluur. Bu tr belirli
ilenilerden kaynaklanan bir soyutlamadr ve kendisinin olan bu
yurucu bir gc yoktur. Dngsel-olmayan hibir argman, Truva
istilasna katlmam olan bir Odysseusun, savatan hemen sonra
Kartacaya dnen bir Odysseusun, hatta kaln kafal ve sakar bir
Odysseusun gerek bir Odysseus olamayacan kamtlayamaz.
Sonuta her eye ramen, Euripides bize Truvaya hi gitmemi
bir Helen sunmutur. Ama her bir karakterin zsel grnmlerini
dayatan byle bir mit yoksa eer, bu durumda konuyu farkl e
killerde ele alan yaptlar, herhangi tikel bir karaktere, elikiye
dmeksizin; birbiriyle tutarsz nitelikler ykleyebilir. Bu, Ody
sseus diye bilinen tek bir edebi karakterin olamayacan veya ge
nelde edebi karakterlerin, benim nvarsaym olduum tarzda birletirilemeyeceini akla getirebilir: Belki de Odysseus, her eye
ramen tm karakterlerin olabilecei gibi, derinden derine tutarsz
olan tek bir karakterdir. Eer yleyse, Nietzschenin edebi ka
rakterler hakknda ar derecede naif bir anlaya sahipmi veya
bu modelin ona atfedilmesi yanl olurmu sonucu kabilir. Ya da
tam tersine, kendisinden bir edebi karakter yaratmay tasarlam ol
sa bile, Nietzschenin her eye ramen, btnlk ve tutarll amalamam olduu sonucu da kabilir: Bu argmana gre, edebilik ve btnlk birbiriyle uyumlu deildir.
yleyse, edebi karakterlerin hibir ze sahip olmadklar ve
farkl yaptlarda pekl birbiriyle tutarsz ekillerde resmedilebilecekleri dorudur.22 Ama Odysseus gibi, kendilerini a
22. Bu argmann ayrntlarn benim u almamda bulabilirsiniz: Mythology:
The Theory of Plot (Mitoloji: yk Teorisi), iinde John Fisher, der., Essays in
Aesthetics: Perspectives on the Work of Monroe C. Beardsley (Philadelphia:
Temple University Press, 1983).

267

zami sayda ilenie ve uyarlamaya sunan karakterler kimlerdir?

Tam da, en azndan tarihlerinde bir noktada son derece btnlkl,
tutarl ve istikrarl bir sunum bahedilmi olanlardr. Sanrm tam
da bu zellik, br yazarlar, bu karakterlerin (her eye ramen) ta
nnabilir olup olmayacaklarn anlama amacyla karakterlerin farkl
biimlerini yaratmaya yneltmektedir. Bu nedenle, farkl yaptlarda
badamama gibi bir durum rahatlkla ortaya kabilir; hatta bu, uzun vadede bir karakter asndan istenen bir zellik olarak bile ad
dedilebilir: Genellikle, en ilgin karakterler, kurmacada tekrar tek
rar boy gstermeyi srdrenlerdir. Ama bu, bizzat bir karakterin
her tikel deikesinin tutarsz olmasn gerektirmez. Aksine, byk
karakterler, belki de birbirleriyle tutarsz olmalarna ramen yine
de isel olarak tutarl ve son derece rgtl olan birok ileniten
geen karakterlerdir. Dolaysyla, Nietzsche sz konusu karakterin
tek bir ileniini gelitirmekte olduundan, kabul ettii konusunda
srar edebileceimiz edebi model temelinde Nietzschenin tu
tarll hedeflemesini hibir ey deitirmez.
Ama hatal bir ekilde ortaya atlan bu itiraz, istemeyerek de ol
sa, Nietzschenin projesindeki yeni bir boyutu aa karr. Ni
etzschenin projesi btnlkl ve tutarl bir karakter deikesi ya
ratmann dnda, bu karakterin ok sayda farkl yorumunu veya
deikesini ortaya karmtr. Bu deikelerin her biri (benimki de
dahil olmak zere) kendi hesabna btnsellik veya tutarll he
defler. Nietzscheye yersiz veya okanlaml grler atfeden yo
rumlar bile bir nedenden tr byle yapmaktadr; bu tr yo
rumlarn rettii bir Nietzsche, yine de en azndan prensipte,
tutarldr ve ciddi biimde gdlenmitir. Ama imdiye ge
lindiinde, birou (baz edebi karakterlerin farkl deikeleri gibi)
birbirleriyle badamayan pek ok farkl Nietzsche deikesi bu
lunmaktadr. Nietzschenin gerekten de umduunu dndm
gibi bu da, Asl Nietzsche kim? Grlerinin doru yorumu han
gileri? sorularn, Gerek Odysseus kim? yksnn doru uyarlamas hangisi? sorular denli yantlanmas kolay veya zor, hat
ta belki de ortaya atlmas sama sorular klmaktadr. Ama bu tr
sorular her ne kadar sama olabilse de, zgl bir Nietzsche yo
rumunun bir brnden daha iyi olup olmadn sorup buna karar
verebiliriz, tpk Tennysonun sunduu Odysseus deikesinin Ho268

m erosunkine kyasla krk dkk olduu sonucuna ulaabilmemiz

gibi. Bu balamda da, Nietzschenin perspektivizminin bizzat andrmaya alt varsayma direnmeyi srdrmemiz gerekiyor:
Hibir nihai hakikat olmasa bile, bundan ille de her grn
br her gr kadar iyi olduu sonucu kmaz.
Ama Nietzschenin giriimi yine de, okurlarnn ouna en
batan kt bir sona mahkmmu gibi gelebilir. Hi kimse hayat
edebiyata, Nietzschenin yaptndan daha fazla yaklatrmann
stesinden gelememitir, am a yine de, hayat ve edebiyat, N i
etzschenin tahayyl ettii btnlk idealine yaklalmasn
imknszlatrarak, sonunda tek bir btn olmay reddedebilirler.
Ecce H om o'nun, Nietzschenin hayatnn byk blmn tar
tmasz brakt ve ne yazk ki, Nietzsche iin hayatnn bu
almayla sona ermedii, sefalet iinde on iki yl daha geirmi
olduu ne srlebilir. Nietzschenin arzulad gibi, kiinin yap
m olduklarnn tmnden kusursuzca btnlkl bir karakter oluturulmas, bizi ksr bir aba iine sokabilir: Hayatmz ya
arken kendi hayat ykmz yazmak durumunda kalabiliriz ve
hatta bu hayat yksn yazma hakknda yazmak zorunda da ka
labilirdik ve dnml olarak bunun hakknda yazmak ve sonra
bunun, bunun hakknda vb. eklinde sonsuz biimde srebilirdi bu.
Ama Nietzschenin kendi sonundan uzun zaman nce yazm ol
duu zere: Her son bir erek deildir. Bir melodinin sonu, onun erei deildir; bununla birlikte, melodi sonuna ulamad srece, ereine de ulam olmaz. Aln size bir mesel (WS, 204). Bu mesel,
bizi megul eden cmleyi izah ediyor ve Nietzschenin yazm o l
duu her ey kadar dnya ve sanat arasndaki ilikiye ynelik tu
tumunu da ifade ediyor. Ama bazlar iin, ne denli karmak olursa olsun herhangi bir melodinin, bir hayatn (hayat yksnn
deil ama) taklit edebilecei bir model olup olamamas phesi
sakl kalmaktadr.
Yine de, yle yazar Nietzsche: Kii, sanatlar yaptlar ka
dar ciddiye almayp yaptlarndan ayrrsa en iyisini yapar: Sonuta
sanatlar yaptlarnn nkoullardr sadece, dl yata, toprak, ba
zen de yaptn yeerdii, zerinde ykseldii gbredir, gbreli top
raktr sanatlar -v e bu yzden, kii yaptn kendisinden zevk alacaksa, ou durumda unutulmas gereken bir eydir sanat
269

(GM, III, 4). yleyse, yaptn kendisi toplamnda, sonuta hayat

yksne dnt bir karakterin oluumuyla sonulanrsa ne olur? Bu durumda, az nce yukarda yava yava kaybolmaya
balayan phe, yalnzca Nietzschenin yaptlar araclyla ortaya
kan hayat yksnn, yoksa bu yaptlarn kaynakland
hayatn deil, nem tayor olabilecei kukusuyla dengele
nebilir. En azndan Nietzschenin gznde yalnzca bylesi bir ka
rakter, tarihi ve dnceyi etkileyebilir ve Platonun diyalog
larndan doan Sokrates gibi, deerlerin ve hayat tarzlarnn biimlendirilmesinde gizlenen g istemini sergileyebilir. Genelde,
karakterlerin, sergiledikleri ahlka, eylemlerinin zel ieriine ba
klmakszn deerlendirildiklerini grmtk; bu anlamda, ka
rakterler iyinin ve ktnn tesinde konumlandrlrlar. Peki ama, Nietzschenin yaptlarndan doan ve yalnzca bu genelle
tirilmi anlamda deil, yan sra, bu ana dein Nietzsche asndan
temel olduunu grdmz bir anlamda da, eylemlerinin ierii
tm deerlendirmeleri iyinin ve ktnn tesine, eylemlerimizin
zel ieriklerinin hesaba katlmasnn tesine yerletirme abas ol
duundan iyinin ve ktnn tesinde olan karakter asndan ne
tarz bir deerlendirme uygun der?

270

VII

yinin ve ktnn tesinde

w

D om u olan bir insan, tpk denize den bir insan gibi

der bir dn iine. D eneyim siz insanlarn yapmaya
abalad gibi debelenip havada kalmaya alrsa da b o
ulur -n ich t w ahr? ... Hayr! Diyorum size! Kendinizi su
nan ykc bir eye gidiyor yol ve suda el ve ayaklarnzn
yardmyla derin, ok derin denizin sizi yu kar kaldrmasn
salayn.
Joseph Conrad, Lord Jim

Platon Repuhlicte nerdii devlet modelinin, yurttalarn ya

adklar topra sevmeye, onun iin kendilerini kurban etmeye ve
bu devletin hiyerarik yapsndaki konumlarndan honut olmaya
ikna etmek iin metaller mitini yaratr. Yurttalara asl hakikat olarak kabul etmeleri retilecek olan bu mite gre, yurttalarn
hepsi bizzat topraktan domu ve toprakta yetimi olduklarndan,
harfiyen topran ocuklardrlar. Mit yan sra, yurttalarn be
denlerinde farkl metallerin, aa yukar deerli olan metallerin
deiik oranlaryla doduklarm ve farkl karmlarn da eninde
sonunda her bir yurttan devlette stlenecei farkl rolleri akladn syler. Platon, nerdii yeni ahlki ve politik dzenin
desteklenmesi asndan gerekli olmasna ramen bu yknn
271

tmyle yalan olduunu bilir. Kendi elikili tabiriyle soylu bir

yaland rb u (Repub. 414b).1
Bu yalan, yle yazdnda Nietzschenin aklnda olan eyin
kk ama nemli bir parasn oluturur: Olmayacak amalarn
baanlm as iin bir ara olarak yalana msaade edilmesi, her ra
hiplik teorisinin parasdr ... Ama felsefeciler de, gizli sakl ra
hipe drtlerle, insanln gidiatnn kontrolnn ele alnmas ni
yetini biimlendirdikleri srece, kendilerinde yalan syleme
hakkm bulurlar: Hepsinden nce de Platon (WP, 141). Bu pasajn
temas da yeri geldiinde, bir noktada Nietzschenin ahlka kar
harekt olarak tanmlad eyin kk ama nemli bir parasn
oluturur (EH, III, D stne, 1); dncesinin en mulak ve te
dirgin edici zellikleri kadar en temel zelliklerinden birini de oluturan bir grler yumadr bu harekt.
Nietzschenin metninin yzeysel bir ekilde okunmas, hibir
ahlki sistemin bir kez baat hale geldikten sonra tmyle dlad
pratiklere dayanmadan kurulamayacan iddia etmesinden tr,
Nietzschenin ahlk esas itibariyle riyakrlkla sulad izlenimini
uyandrabilir. Bu izlenim de, Nietzschenin konuyla ilikili ama da
ha genel bir noktay vurgulamak iin tamamen ayn geree
bavurmas gereiyle pekitirilebilir:
Ahlk yaratmak iin kiinin koulsuz bir ahlkn-kart istemine sa
hip olmas gerektiini yce ilke olarak ileri srebiliriz ... nem siz ama
temelde ll gerek -p ia fraus denilen gerek- bana bu soruna
ynelik ilk yaklam sundu: p ia frau s, insanl slah etm i olan tm
felsefeciler ve rahipler. Ne Manu ne Platon ne Konfys ne Yahudi
ne de Hristiyan reticiler yalan sylem e haklarndan phe duydular
... Bir formlde ifade edilirse, u sylenebilir: Kiinin im diye dek in
sanl ahlki klm aya alrken bavurduu tm aralar batan baa
ahlka aykryd. (T l, VII, 5)
1. Bu birtakm Platon yorumcularn rahatsz etmektedir, zellikle de Republic
(New York: Oxford University Press, 1945) evirisinde gennaion ti hen pseudomenous cmlesini basite buluun tek gzpek uuu diye tercme eden
ve Platonun zararsz alegorisinin bir ncil meseliyle veya Pitgrim'in lerlemeslyle (s. 106, n. 1) kyaslanmas gerektii yorumunda bulunan F. M. Cornfordu. Bununla birlikte, Platon kesin bir biimde, tm yurttalarnn bu yky
gerek hakikat olarak kabul etmelerini istediini syler (415d1-5). yknn amac, bunun bir mesel veya bir alegori olarak kabul edilmesini olanaksz
klmaya yneliktir.

272

Ayrm mutlak olmaktan uzak olsa da, Nietzsche genelde ahlk,

hayatn yaanma eklini ngren bir kurallar ve deerler sistemini,
bu tr deerlere ilikin belirli bir sistemi kurala balama ve hakl
karma giriimi olarak grd ahlk felsefesinden ayr tutmaya
alr (BGE, 210). Hayatn kendi nerdii biimiyle yaanmasn
ngren bir kurallar ve deerler sistemi ile ilgili olarak mantkl bir
ekilde yle yazar Nietzsche: Her zafer gibi ahlki bir idealin ta
rihine de ayn ahlka aykr aralarla ulalr: zor kullanma, ya
lan, kara alma, iftira, hakszlklar (WP, 306). Bu gr de yeri
geldiinde, Nietzschenin kt nam salm ahlk zel bir ahlkaaykrlk rneidir iddiasna temel tekil eder (WP, 308; cf. 401,
461).
Yine de, Nietzschenin bu gerein kendi iinde ahlka bir itiraz tekil ettiini dndn varsaymak yanl olacaktr. Nietzscheye gre, yalnzca ahlka-aykr aralara dayand iin
ahlka kar kmak sonuta baka bir ahlki yargda bulunmak ve
dolaysyla tam da harektnn yneldii ey olan ahlki de
erlendirmeyi srdrmek olur. Oysa, Nietzsche aksine, ken
disinden kanmak mmkn olmad iin ahlka aykrln yadsnamayacana inanyor grnmektedir:
Hayat kendisi temelde yabanc ve zayf olan temellk etme, ona zarar
verme ve boyun edirmedir; bastrma, sertlik, kiinin kendi bi
imlerinin dayatlmas, kendine dahil etme v e hi deilse en ha
fifinden smrdr -p ek i ama niin kiinin, yzyllardr kara alc bir
niyetin damgas vurulmu bu szckleri kullanmas gerekmitir hep?
... Smr ... temel organik bir ilev olarak, yaayan eyin zne aittir; sonuta hayat istem i olan g isteminin sonucudur. (BGE, 259)

Dolaysyla, bir eyin ahlka aykr olduunu gstermek, bu

ahlkn kendisi bile olsa, sonuta bu eyin reddedilmesi gerektiini
kantlamaz: Ahlka aykrln peine denler vardr. Bunlar Bu
yanl diye bir yargda bulunduklarnda, kiinin buna son verip
bunu deitirmesi gerektiine inanrlar. Oysa, ben aksine, bir eyin
ahlka aykrlndan tam anlamyla emin olmadm srece huzur
bulamam. Onu ortaya kardmdaysa, yeniden skna ka
vuurum (WP, 309). Nietzschenin ahlka ilikin yapbozumu,
FS N J/Edebiyai O larak H ayal

273

ahlkn tesis edilmesinin ve otoritesinin, tesis edildikten sonra ve

otoritesi araclyla dlad aralarn aynlarna dayandn
gsterme abas, ahlk doalc bir tarzda aklama abasdr yal
nzca. Amac, ahlkn da dnyadaki baka her ey gibi g is
teminin rn olduunu gstererek, ortaya kn ve varln ko
rumasn aklamaktr.
Nietzschenin bu sorunlar karsnda taknd tutumlar kar
mak ve ikirciklidir. Bunlar hakknda yazma biimi genellikle yo
un ve atelidir ve dnml olarak kendisi hakknda youn ve ateli yazma biimlerini tevik etmitir.2 Ama Nietzsche, ahlk
riyakrlkla sulamyorsa, ahlkn ahlka-aykr ngerektirimlerini
aa vurma abasnn -b u tr bir abann ksmen baarl olabilecei varsaylrsa- amac nedir? lle de bir fark aranacaksa, da
ha nceki faydasna ramen ahlkn yalnzca mukadderata
dnm bir yk olduu ve ahlkn kendisinin brnd
drstlk kisvesiyle bizi ahlk yadsmaya mecbur brakt bir
kez kavranacak olduunda (sonuta byle bir kavray sz konusu
olabilirse tabii) Nietzschenin ahlkn yerine koymay arzulad
ey nedir (WP, 404; cf. GM, III, 27)?
Bu iki soruya verilebilecek basit bir yant u olurdu: Nietzsche,
tpk hayatn kendisi gibi ahlkn da ahlka-aykr olduuna inand iin, houmuza gitsin ya da gitmesin, yalnzca ahlka ay
kr ekilde edimde bulunabileceimize inanmaktadr. Bu nedenle,
g isteminin bizi yapmaya ynlendirdii gibi, ahlk aldatma
casndan vazgeip doaya gre yaamamz gerekmektedir: Aka
ahlka aykr olmamz gerekmektedir. Nietzschenin ahlkaaykrlklnn bu genel yorumu, ahlka aykrl, bizi kuatan
herhangi bir arzunun tatmin edilmesine zorlayan bir gr olarak
kavrar ve Nietzscheyi, Platonun Gorgiasnda resmedildii
ekliyle, Kallikles ile ayn izgiye getirir. Ama hem bu yorum hem
2. Birbirinden farkl olan u almalar bu snfta topluyorum: Crane Brinton, Ni
etzsche (New York: Harper and Row, 1965), 4-5. blmler ve Gilles Deleuze,
Nietzsche and Philosophy, ev. Hugh Tomlinson (New York: Columbia Uni
versity Press, 1983), 4-5. blmler. Her iki alma da, her biri kendi tarznda,
Nietzsche ve Nietzschenin etkisi yorumu asndan temeldir. Ama Brintonun Nietzscheye ynelik gl kukusu, bir kez diyalektik ve ahlkn kavraynn et
kisi Nietzschenin vesayeti altnda ortadan kaldrlnca Deleuzen yeni dnyaya
dair kyametimsi grsyle dengeleniyormu gibi grnmektedir.

274

de bu yaktrma son derece yanltr.3 Nietzsche yanl an

lalmaya mahal brakmayacak bir aklkla, doaya gre yaama idealinin hem imknsz hem de kanlmaz olduunu yazar. Bu
ancak doa, dnyann insans veya canl olmayan eylerden oluan
blm olarak kavrand takdirde imknszdr; nk yaamak,
der Nietzsche, bu doadan baka bir ey olmamay istemektir tam
anlamyla. Eer doa hayat da kapsarsa kanlmazdr; nk bu
durumda, doaya gre yaamaktan baka bir ey gelmez elimizden
ve zaten byle yapmaktayzdr: Nasl istemeyebilirsiniz bunu? Siz
kendinizin ne olduunuzu, ne olmanz gerektiini neden bir ilke
haline getirirsiniz ki? (BG E, 9).
Dolaysyla, Nietzsche artk yalnzca ahlka aykr addettiimiz
u eylemlerden oluan veyahut da bu eylemlerin ounluundan oluan bir hayat tipini savunmamaktadr. Nietzschenin tm de
erleri yeniden deerlendirmesi, bylesi dz bir tersine evirmeyi
kastetmez; her ne kadar bazen tm deerlerin yeniden de
erlendirilmesini, tm ahlki deerlerden kurtulma ... imdiye
dek yasaklanm, hor grlm ve lanetlenmi olan her eye Evet
deme ve gven duyma (EH, III D stne, 1) olarak tanmlasa da
bu byledir. u erken tarihli pasajdan; Nietzschenin asla vaz
gemedii bir gr dile getiren pasajdan da grlebilecei zere,
tutumu ok daha karmaktr:
Tpk sim yay yadsdm gibi yadsyorum ahlk, yani nermelerini
yadsyorum: Ama bu nermelere inanm olan ve bunlar uyarnca dav
ranm olan simyaclar olduunu yads myorum. -A h lk a aykrl da
yadsyorum ayrca: Saysz insann kendisini ahlka aykr his
setmesini deil ama, byle hissetm ek iin herhangi hakl bir neden bu
lunduunu yalnzca. Ahlka aykr olarak adlandrlan birok ey
lemden kanlmas ve bu tr eylem lere kar klm as gerektiini aptal olm adka- yadsmadm sylem eye gerek yok; ama sanrm,
kiinin imdiye dein olanlardan baka nedenlerle birine tevik edilip
brnden kanmas gerekti. (D, 103)

Nietzschenin ahlka ynelik tutumu, her ne kadar grlerini ka3. E. R. Dodds, Plato: Gorgias (Oxford: Clarendon Press, 1959), s. 387-391;
Dodds burada, Nietzsche ve Callicles arasnda birtakm benzerlikler kurar ama
yan sra, akla yatkn baz koullar ne srer.

275

bul edersek eylem tarzlarmzn ayn kalmayacan ierimlese de,

temel ilgisi tikel eylemlerin zel ieriine ynelmi deildir; ak
sine, icra ettiimiz ekilde edimde bulunmamza yol aan ge
rekeler ve drtlere ynelmitir. Nietzsche hem ahlk hem de
ahlka-aykrl, edimde bulunmamza yol aan drtlere ve daha
sonra greceimiz zere, ahlkn bizzat eylemlerimizden ok bi
reysel aktrlere dayatmaya alt ykmllklerin doasna yer
letirir. Bunlar, ahlka at savan ana hedefleridir: Her ey da
hil olmak zere, hibir ahlki olgu yok sonuta ... Ahlk belirli
fenomenlerin bir yorumu yalnzca -daha dorusu, yanl yorumu
(Tl, VII, I). Bu pasajn yllar nce yer ald bir notta ise unu da
eklemitir: Bu yorumun kendisi ahlkd bir kkenden
tremitir (WP, 258).
Nietzschenin hem ahlka hem de ahlka-aykrla dorudan
saldrmak yerine yeniden yorumlamak istediini belirten gr ne
yeni ne de artc bir grtr. Ama Nietzsche en azndan ksmen,
ahlki drtleri hibir zaman ayn ekilde kavramad iin bu
grn yol at sorunlar yine de byktr.4 lk yaptlarnda,
ahlki eylemlerin, Schopenhauern da ne srm olduu gibi, ki
isel deerlendirmelerin hi rol oynamad drtlerden hareketle
yerine getirilmesi beklenen eylemler olduunu savunur. Ama bu
tr drtlerin muhtemelen var olamayacan ve dolaysyla, ba
site hibir ahlki eylemin de var olmadn iddia eder: Dik
katlice incelendiinde, egoiste olmayan eylemler fikrinin tm
uup gider. imdiye dek hi kimse, iin iinde kiisel bir drt ol
makszn srf bir bakas uruna yaplm olan herhangi bir ey
yapmamtr. Kii nasl olur da gerekten kendisiyle hi ilgisi ol
mayan, dolaysyla (temeli kiisel bir ihtiyata yatmas gereken)
isel bir gereksinim sonucu olmayan herhangi bir ey yapabilir ki?
Ego nasl olur da iin iinde ego olmadan edimde bulunaM r ki?
(HH, I, 133). Ama bu gr hem mantksal hem de psikolojik a
4. Nietzschenin erken dneminde ahlka ilikin grlerinin, bu grlerin Kant
ve Schopenhauern konumlaryla olan ilikisi ve Nietzsche'nin yaklamn de
itirme gerekelerine dair aydnlatc bir aklama, Maudemarie Clark ta
rafndan Nietzsche's Attack on Morality" (Univ. of Wisconsin, 1977), s. 17-107
balkl incelemesinde yaplmtr. Ama Clarkn buradaki grnden, yani Soykt'ne Nietzschenin ahlkn tanmlanamaz olduunu dnmeye ya
nat eklindeki grnden ikna olmu deilim.

276

dan tatmin edici deildir ve Nietzsche Tan Kzll'm yazmaya

balad dnemde bu gr terk eder. Tan Kzllnda sa
vunduu gr ise udur: Balca nerme: Ahlk ne trden olursa
olsun greneklere itaat etmekten daha baka bir ey (dolaysyla
daha fazla bir ey) deildir ... Hibir gelenein hkm srmedii
eylerde ahlk da yoktur ... Peki ya gelenek nedir? Kiinin itaat et
tii daha yksek bir otorite; bize faydal olan eye hkmettii iin
deil ama, hkmettii iin sadece (D, 9).
Nietzschenin daha nce ahlkn kkenine yerletirmi olduu
treler ahlk (cf. H H , I, 96, 99; MOM, 89) artk ahlkn z ha
line gelmitir (D, 16, 18). Treler ahlk aslnda drtlerini ken
dine balananlara alar vc Nietzsche ahlki drtlerin ve ahlki
eylemlerin var olduunu bundan byle yadsmaz. Daha ok
Kantn etkisiyle, gelenek ve otoriteye sayg tarafndan (yoksa fay
da kaygs tarafndan deil) gdlendikleri iin ahlki eylemlerin
egoiste olmadn dnr yine de; ama ahlki eylemi bundan
byle bilhassa tekini gzeten eylem olarak grmez. Bu tr
drtlerin var olduuna ve eylemleri ynlendirdiine inansa da,
byle yapmamalar gerektiini ne srer: nvarsaymlarnn yanl
olduunu iddia eder. Tan Kzllndan alnan ayn pasaj yle de
vam etmektedir: Gelenein huzurunda duyulan bu duyguyu, ge
nelde korku duygusundan ayran ne? Burada hkm sren daha
byk bir akln, idrak edilemez, belirsiz bir gcn, kiisel olandan
daha fazla bir eyin huzurunda duyulan korku b\ -b u korkuda bir
hurafe sakl (D, 9).
Daha sonraki yaptlarnda Nietzschenin ahlk anlay ok da
ha karmak bir hal alr. Nietzsche, ahlkn zgr irade nosyonunu,
esas itibariyle ceza amacyla, yani kii suu sulamak istedii iin
icat edilmi olan (TI, VII, 7) bir nosyonu ngerektirdiini iddia eder. Soyktnde ayrntl bir ekilde tartt sorumluluk, su
ve ceza artk eylemin ahlki yorumu grnn merkezine yer
lemitir. Bu yorumda, eler olarak suun ebedi eziyet araclyla cezalandrld sonsuz bir dnya anlayna (A, 24) ve
bu inan iin nedenler ya da hi deilse nvarsaymlar sunan H
ristiyanlk ve Platonculuk metafiziine (Hristiyanlk insanlar iin
Platonculuktur , BGE, nsz) yer verir. Grleri giderek kar
maklamakta ve konular ele al tarz da gitgide daha girift ve
277

dolambal bir hale brnmektedir.

Bu, sonuta gerekten bir konuysa eer ok geni bir konu ve
dald birok koldan yalnzca birini seip ayklayabiliriz. Ni
etzschenin kendisine ait pozitif bir alternatif sunmay amalayp amalad kadar ahlkn ahlka-aykr nvarsaymlar zerinde te
mellendii iddiasnn ne anlama geldiini nceden sormutuk.
Basit olmakla birlikte zerinde durulmas gereken sorulardr bun
lar. Bu sorulara bir yant verebilmek iin, Nietzschenin ahlka kar
balatt harektnn gstergesini, yinin ve Ktnn Otesindeye adn veren ve hem bu almasnda hem de daha sonraki
yaptlarnda baka yerlerde batan baa karmza kan (GM, I,
birok yerde; Z, IV, 6; WP, 132; Tl, VII, 1) deyimini yorumlayarak
bu sorulara dolayl yoldan yaklaacam.
yinin ve ktnn tesinde deyiminin yorumlanmasna ilikin
asl sorun, bu deyimin genellikle Nietzschenin yaptlarnda getii
birok balam erevesinde yorumlanmayndan kaynaklanr. Bu
deyim daha ok, Soyktndek birinci denemeyle balantl ola
rak tartlr. Daha nce grdmz gibi, bu denemede Nietzsche,
hayr-er (bse) kartlnda dile getirilen ahlki deerlendirmenin
ya da br adyla kle ahlknn, daha nceki bir soylu de
erlendirme tarznn, yani iyi-kt (schlecht) kartlnda dile ge
tirilen gayri ahlki soylu deerlendirme tarznn tersine ev
rilmesinden ibaret olduunu savunur.5
Nietzsche, bu denemede tartt soylularn ou koulda ka
fese konulamayan yrtc hayvanlardan pek de iyi durumda bu
lunmadklarn ve ... belki de, airlere ok daha fazla trk ve
vg malzemesi salamakta olduklarna kani olup, sanki bir
rencinin muzipliinden baka bir ey deilmiesine, ruhun
taknl ve rahatlyla bir dizi iren cinayetin, kundakln,
rza gemenin ve ikencenin patlak vermesi sonucu doduklarn
yazar (GM, I, l ) .6 Walter Kaufmann, Nietzschenin ahlka5. Kt hretli efendi ahlk (Herren-moral) ifadesinin Soyktnde yer al
mamas nemlidir. Terim Nietzschenin yaymlanm metinlerinde yalnzca bir
kez BGE, 260'ta geer. Soylu ahlk" (vornehme Moral) ifadesi ise iki yerde,
GM, I, 10 ve A, 24'te geer; cf. Clark, Nietzsches Attack on Morality, s. 114.
6. Nietzsche, tm soylu rklarda gizliden gizliye var olmas beklenen ak tenli
hayvandan bu balamda sz eder. Nietzsche'nin Ar rk deil aslan ieren e
retilemesinin doru bir yorumu iin bkz. Walter Kaufmann, Nietzsche: Phi-

278

ayknlklnn yalnzca barbarln ve zalimliin vlmesine da

yand grne kar kmak iin, polemik tnsna karn, Nietzschenin kle ahlk amlamasndan kendi konumunu efendilerin konumuyla zdeletirdii sonucu kmadnda srar
etmektedir (s. 297). Gerekten mantksal olarak da, byle bir sonu
kmaz. Ama Nietzschenin soylu deerlendirme tarzna ynelik
tutumu, Kaufmannn kabul etmeyi istediinden ok daha po
zitiftir: Bunca uzun hazrlktan sonra, eski ate gnn birinde ok
daha korkun bir ekilde tutumamak m? Dahas: Kii bunu tm
kalbiyle arzulamamak m? Hatta istememek mi? Yreklendir
memek mi? (G M , I, 17). Kaufmann yle devam eder: Nietzschenin kendi etii, hem efendi hem de kle ahlknn
tesindedir (s. 297).7 Ama sanrm, Kaufmannn anlatm, Ni
etzschenin metninin ayn blmcesinin kapan cmleleriyle
eliiyor: Amacmn ne olduu, son kitabm yinin ve Ktnn
tesinde'nin balnda yer alan u tehlikeli slogann amacnn ne
olduu -e n azndan bunun yinin ve Ktnn tesinde demek ol
m ad- uzun sredir fazlasyla ak.8 Dolaysyla, iyinin ve
ktnn tesinde olmak, barbar soylular karakterize eden de
erlendirme tarznn unutulmas olamaz.
Nietzschenin, Ahlkn Soykt stnedeki soylular ka
rakterize eden deerlendirme tarzn kabul etmesine ramen, bu
soylularn yine de, kendisinin dorudan doruya vmek istedii
iosopher, Psychologist, Antichrist (Princeton, N.J.: Princeton University Press,
1974), s. 225-226 ve Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher (New York:
Macmillan, 1965), s. 169-170. Bu blmde bu yaptlara yaplan dier
gndermeler metinde parantez iinde belirtilecektir.
7. Nietzsche, s. 297de Kaufmann ayrca yle yazmaktadr: kisine de uy
mamz arzulamaz Nietzsche, zerk olmamz ister daha ok. Ama Kaufmann,
Nietzschenin niin bir davran kurallar sistemini, zerk olmann nn ke
secek bir anlamda buna uymakla bir tuttuuna dair hibir gereke
gstermemektedir. Oysa, Nietzschenin davran kurallar ve grenekler ol
madan, brakn soylu veya hayran olunas bir eylemi, hibir eylem olamayacan gstermekle ilgilendiini grmtk. Bu nedenle, asl sorun her
durumda ierilen belirli davran kurallaryla ilikilidir.
8. GM, I, 12 kadar bu pasaj da, Dantonun Nietzsche olmu olduumuz eye
geri dnmemizi deil, olduumuz eyin tesine gememizi kastetmektedir (Ni
etzsche as Philosopher, s. 180) grnn ciddi bir kant olmadan kabul edilemeyecei izlenimini uyandrmaktadr. Nietzsche her ne kadar soylularn ser
giledii tipin zel bir rneine geri dnmemizi istemiyor olabilse de, bizzat tipe
geri dnmemizi istiyor olabilir yine de.

279

belirli bir kii tipini oluturmadn gsterebilirsek, bu kadar ok

Nietzsche okuyucusunu rahatsz eden ve sarsan bu sorundan kur
tulabiliriz. Bu soylular, daha ok, Nietzschenrt ana hatlarn
izdii ve bir rnei olduklar genel bir kiilik tipinin zgl tarihsel
koullar altndaki tezahr olarak kabul edebiliriz.9 Ama Nietzschenin ifadesine ramen, amac yine de belirgin olmaktan uzak olan yinin ve ktnn tesinde sloganna ncelikle bir yo
rum getirmedike bunu gsteremeyiz. Sadece Soyktii stnde
younlarsak, kiinin kendisini iyinin ve ktnn tesinde konumlandrmasnn, Hristiyan ahlknn terk edilmesi ve onun ye
rine bu metnin o kadar canl bir tarzda betimledii ve ycelttii
barbar soylularn zgl davran tarznn kabul edilmesi anlamna
geldii sonucunu karmak zorunda kalabiliriz rahatlkla. Ama Ni
etzsche bu deyimi dile getirdiinde okuyucularn aka, pheye
yer brakmayacak ekilde, bu deyimin bal olduu yapta
yneltir. Bu yapt da, balantl olduu dier birok metinle bir
likte, Nietzschenin aklndaki konumun ok daha karmak ol
duunu gsterir. yinin ve ktnn tesinde olmak basite, bu de
erlendirme biimlerini ve bunlarn ait olduu sistemin terk
edilmesi deildir. Bu sistemin vd niteliklerin tmnn terk edilmesi gerekmedii iin, iyinin ve ktnn tesinde olmak da, iyi
ve kt nitelikler arasnda kurulan ilikilerin imdiye dek nasl d
nldklerini grmek, bunlarn aslnda nasl ilikili olduklarn
kavramak ve bu iliki ile bu ilikinin ierimledii her eyi yeniden
deerlendirmek demektir.
Nietzsche Tm tanrlar imdiye dek ... kutsal olan ve yeniden
vaftiz edilen eytanlar olmad m? (BG E, 227) diye yazdnda,
karmak bir soru sormaktadr. Nietzsche ahlka aykr ve kt ad
dedilen eylemlerin ve niteliklerin, ahlki ve iyi addedilen dier ey
lemler ve niteliklerin olanakllnn salanabilmesi iin gerekli ol
duklarn tarihin kantladn iddia eder. Bu durumda,
Nietzschenin yaptmz dnd gibi, bu tr eylemlerin ve ni
9. Bu, Dantonun stratejisinin bir paras gibidir. Ama bana kalrsa, Nietzschenin
teorisindeki hibir eyin Nietzsche'yi barbarlar onaylamak durumunda
brakmadn ne srme konusunda Danto biraz aceleci davranm olabilir (Ni
etzsche as Philosopher, s. 173). Eer barbarlar, Nietzschenin vd tipin iyi
bir rneiyse, bu durumda Nietzsche barbarlan vebilir.

280

teliklerin iki farkl tre ait olduuna, bu iki trn de temelde bir
birlerinin kart olduuna inanmak doru olur mu? Her bir kme
kendi iinde, neyi baarmak iin kullanldndan ve kendisini kul
lanann kim olduundan bamsz olarak kendi karakterine sahip olabilir mi? Baz zellikler ve eylemler basite ve tm balamlarda
vlrken, dierlerine basite ve tm balamlarda kar klyor
olabilir mi?
Nietzsche, ,iyi ve kt eylemler arasnda tr asndan hi fark
yoktur, olsa olsa bir seviye fark sz konusudur yalnzca. yi ey
lemler arndrlm kt eylemlerdir; kt eylemlerse ka
balatrlm ve uyuturulmu iyi eylemler (HH, I, 107) diye yaz
dnda, bu sorulara dair nihai yantn erken bir mjdesini verir.
Ama ancak daha sonraki yaptlarnda gr tm karmaklyla
belirir. Szgelimi, Nietzschenin aziz fenomenine ilikin tar
tmasn ele alalm. Azizin bylesine uzun bir sre cazip bir fe
nomen olagelmesinin nedeni,
kendisine elik eden mucizevi atmosferdir -yani, kartlarn birbirini
dolayszca izlemesi, ahlaken kart tarzlarda yarglanan ruh hallerinin
dolayszca art arda geliidir. Kt bir insanm inschlechter
Mensek] birdenbire bir azize, iyi bir insana [em guter Mensch]
dnmesi anlalr grnyordu. imdiye dek sahip olduumuz psi
koloji bu noktada bir deniz kazas geirdi: Bunun nedeni ncelikle bu
psikolojinin kendisini ahlk kurallarnn egemenliine teslim etmesi,
onun da kart ahlki deerlere inanmas ve bu kartlklar olgularn
bnyesine yerletirerek grmesi, okumas, yorumlamas olmasn
sakn?
Ne? Mucize srf bir yorum meselesi mi yoksa? Bir filoloji ek
siklii? (BGE, 47)
Gnahkrn azize dnmesi kkl bir psikolojik paradoksu yan
str; nk ahlka aykr zellikler (iffetsizlik, ehvet, ihtiras ve
zalimlik gibi) anszn kaybolup kartlaryla yer deitirir -iffet,
zveri ve iyi yreklilik. Peki ama bu dnm nasl mmkn olur?
Bir kiiye dair her eyi, , ama bu kiinin kendisi dnda (ve do
laysyla, znenin bir tz olduu inanyla balantl inan
dnda) her eyi deitirmeye muktedir bir takdir-i ilahi diye bir
ey yoksa, bu tr bir dnm nasl bir mekanizma aklayabilir?
281

Herhangi biri bu ekilde nasl deiebilir?

Nietzschenin gnahkrlarn aziz olabileceklerini yadsmamas
fevkalade kayda deer bir noktadr. Ama bununla birlikte, Nietzsche bu dnmn olanakl olmas gereinin, dnmn m a
hiyetini yanl anladmz gsterdiini iddia eder. Gnahknn bir
azize dnmesi bir nitelikler kmesinin, ierdii niteliklerin deer
ve mahiyet bakmndan yaratl gerei kart olduu baka nitelik
kmelerine dnmesine dayanmasndan tr bu dnm bir pa
radoks oluturmaktadr. Ama bu kartlk yalnzca grnte ol
sayd, hibir paradoks domazd. Bu nitelikler kart olmak yerine
temelde birbirleriyle balantl olsalard, eliki ortadan kalkard:
Bu iyi ve saygn eylerin deerini oluturan eyin tam da, bu
eylerin bu aalk, grnte kart eylerle iten ie balantl, ilikili ve ilgili oluu olmas da mmkn pekl -belki de, aslolan
onlarla bir btn olmas. Kim bilir, belki de! (BGE, 2). Zerdt
mritlerine Bir zamanlar tutkularnzdan ac ekip onlara kt
derdiniz. imdiyse sadece erdemleriniz var artk: Bu erdemleriniz
de tutkularnzdan dodu (Z, I, 5) dediinde, konuyla balantl ama daha zayf bir noktay vurgular. Nitelikleri bylesine kkl bir
biimde birbirinden ayryor grnen, niteliklerin ahlki zellikleri,
Nietzscheye gre, aslnda bir yorumun rndr: Grenein bu
drtye dayatt azarlamalarn derin etkileri altnda yine ayn
drt sancl bir korkaklk duygusuna dnr: Ya da Hristiyanlk
gibi bir grenek onu barna basp iyi diye adlandracak ol
duundaysa, kiiyi honut eden bir tevazu duygusuna ... Oysa, ken
di iinde, tpk her drt gibi, ne bu ahlki zellie ne de baka bir
ahlki karaktere sahip sonuta (D, 38).
Nietzsche, genelde tm deerlerin yorumla retildiine inanyor
gibidir. Ama hayatn kendisinin deerler olmakszn mmkn ol
mayacan dndnden (Z, II, 13; BGE, 9), zellikle ahlki de
erin yanl bir yorumun rn olduunu dnmesi iin kafasnda
zgl bir gereke olmas gerekir. Peki yleyse, ahlki deerleri
reten yorum nerede hata yapmaktadr?
Bu soru, bu ya da u biimde, Tragedyann D ouu'ndan itibaren Nietzschenin akln kurcalamtr: Bu sorgulanabilir ki
tapla birlikte igdm ahlka cephe ald der, bu almaya yazd
1886 tarihli nszn 5. blmcesinde. Sonunda da, bu soruyu
282

baka bir sloganla, kt nam salm, Ahlk hayat yadsr de

yimiyle yantlar. Bu mulak ve ok genel itham, bizatihi titiz bir
ekilde yorumlanmas gereken bu itham, ahlki ileciliin, ya
amaya ykml olduklar hayatla yzleemeyen kiiler tarafndan
hayatn yanllanmas olduunu bildiren gre dayandrr. te bu,
der, her eyi aklyor. Tek bana kimin, yalanlar syleyerek ger
eklikten kap kurtulmak iin hakl bir gerekesi olabilir ki? Ger
eklikten strap eken birinin mi? Ama gereklikten ac ekmek,
belasn bulmu bir gerekliin paras olmak demektir (A, 15).
Ama Nietzschenin ahlkn hayat yadsdn dnmek iin
en ciddi gerekesi, ahlki deerleri reten yorumda bulduu en te
mel kusur, ahlki deerlendirmenin esas itibariyle mutlakyeti ol
mas gereidir. Nietzsche bu mutlakyetilii iki adan ele alr.
Birincisi, aziz paradoksunun gsterdii gibi, fenomenlerin ahlki
yorumu, eylemlere veya karakter zelliklerine kendi ilerinde po
zitif veya negatif deerler yaktrr; deerlerinin temelli olarak ve
tm balamlarda sabit olduunu varsayar. kincisi, greceimiz
zere, bu yorum, deer bu ekilde belirlendiinden herkesin tek bir
davran kuralna gre yaamas gerektiini ierimler.
Bu, Nietzschenin ahlki deerin farkl toplumsal gruplara gre
farkllatna inandn sylemek anlamna gelmez basite. Ni
etzschenin, kltrel ahlki greciliin, bu grecilie kar ta
sarlanm olan mutlakyetilik kadar ocuksu olduunu d
nd bir konumda olduunu zaten grmtk (GS, 345).
Nietzschenin saldrd ahlki mutlakyetilik, farkl kltrlerin
farkl deerlere sahip olabileceini varsayabilir; ama yine de, ne
rede bir ayrm yaplacak olsa, hayr ve errin (snrlar ihlal edilemeyecek) tmyle farkl iki kategoriye ait olduunda srar eder. Baka bir deyile, her bir kltr iinde hayr ve er arasndaki
farkll (tabii kltrler arasnda farkllklar bulunabilirse) mutlak
ve nesnel addeder. Nietzschenin reddettii ve hayat yadsdn
syledii tam da bu son grtr. Nietzscheye gre, ahlk, iyi ve
kty [hayr ve erri] (hakikati oluturan tamamlayc deer kav
ramlar olarak deil) birbirleriyle elien gereklikler olarak kabul
eder, iyinin tarafnn tutulmasn tavsiye eder, iyinin kty tek ba
na brakp ktye ta diplerine dek kar kmasn arzular -ayn
zamanda, tm igdlerinde hem Evet hem Hayr barndran ha
283

yat yadsr (WP, 351).

Yaygn biimde iyi ve kt diye ayrdmz eylerin temel
btnl, Nietzschenin yaptndaki en nemli temalardan biridir.
Nietzsche bunu aalara ilikin bir metaforla balantl olarak tar
tr genellikle: nsanlar iin de aalar iin olduu gibi tpk.
Ykseklie ve a ne denli ok gz dikerlerse, o denli gl kk
salyorlar yeryznn diplerine, aaya, karanla, derine ktle (Z, I, 8; cf. Ill, 1; GS, 371; GM, I, 8). Ama hem bu te
mann hem de bunu rnekleyen metaforun yorumlanmas gtr.
En zayf yorumlar ise, Nietzschenin basite, iyi ve ktnn ha
yatn eit lde paralar olduuna ve sonuta ktln kknn
kaznamayacana inandm varsayacaktr. ehov bir keresinde
bu tr bir fikir dile getirmiti: Bir yazar, bir kimyac kadar nesnel
olmaldr; znel izgiyi terk etmelidir; gbre ynlarnn bir kr
manzarasnda olduka hatr saylr bir rol oynadn ve kt tut
kularn da en az iyi olanlar kadar hayata ikin olduunu bil
melidir.10 Ama Nietzsche buna kesinlikle inansa bile, tutumunun
ehovun sakinlii ve nesnellii ile hibir ilgisi yoktur. Aksine, is
tikrarl bir biimde, kt eilimlerin daha da gelitirilmesinde di
retir: nsanlar kendilerinde en iyi olan ey iin kendilerindeki en
kt eye ihtiya duyarlar ... En kt olan her ne ise, en byk ya
ratc iin en iyi g ve en kat k ay a d r... nsanlar daha iyi ve daha
kt olmaldr (Z, III, 13; cf. IV, 13).
Bu aklama hesaba katldnda, Nietzschenin grnn daha
gl bir deikesi, kt zelliklerin basite yok edilemeyeceini,
sonuta kimi iyi zelliklere sahip olunacaksa aslnda gerekli ol
duklarn savunacaktr. Ama geleneksel erdemin btnl tezinin
kkten yadsnmas olurdu bu. Philippa Foot yakn bir tarihte, bir
erdeme sahip olmann br tm erdemlere de sahip olmay ge
rektirdiini savunan Aristoteles ile Aziz Thomasmn grlerinin
tersine, u olasl ne srmt: Kii,
baka adan kt olarak bir ekilde iyi olabilir yalnzca, sanki,
szgelimi ancak kendisine ve dnyaya kar derin bir kin gtme pa10. Anton ehov, Letters on the Short Story, the Drama and Other Literary To
pics (Ksa yk, Piyes ve Dier Edebi Konular Hakknda Mektuplar), der. Louis
S. Friedland (New York: Minton, 1924), s. 275-276.

284

hasna acmasz arzularn dizginleyebilirmi gibi; ya da bakalar a

sndan neye mal olursa olsun yapmay istedii eyi reddetmesinin be
deli bir tr gz kara katlkm gibi ... Nietzsche, nefret, kskanlk,
hrs ve hkmetme arzusunun Hayatn genel ekonomisinde mevcut
olmas gerektii ve hayat daha da zenginletirilecekse bunlarn da
ha da zenginletirilmesi gerektii ihtimaline ilikin dncelerin kor
kun dnceler olduunu anlamt; ama olaanst ve tipik ce
saretiyle bunlarn srf bu yzden yanl olmalar gerektii sonucuna
ulamamt.11
Bu mkemmel aklamann alnd pasaj (BG E, 23), dier benzeri
metinlerle birlikte (rnein bkz. WP, 464), tam da bu noktay vur
gulamaktadr. Ama Nietzsche, grne genellikle rahatsz edici
baka bir boyut daha kazandrr.
ncelemekte olduumuz olduumuz pasajlar, iyi ve ktnn
birbirlerini zenginletirdiini savunsalar bile, ikisi arasnda bir ay
rm tahayyl ederler. Ama Nietzsche bazen, kt diye ad
landrdmz tutkularn kendilerinin tam da en iyi, en byk ve en
hayran olunas baarlarla sonulandrldklarn yazar. Bu konu ve
ilgilenmekte olduumuz slogann yorumu arasndaki balantlar
n plana karan bir metinde yle yazar Nietzsche: Fel
sefecilerden talebim herkese biliniyor, dncelerini iyinin ve
ktnn tesinde aklamalar ve ahlki yarg yanlsamasn ken
dilerinden altta brakmalar. Bu talep, ilk formlletiricisi ben ol
duum bir igrden kaynaklanyor: tmyle hibir ahlki olgu
bulunmad, yani (77, VII, 1). Sonuta hibir ahlki olgu yoksa,
hibir ey iyi veya kt deildir kesinlikle: Amacm: Tm olaylarn mutlak homojenliini ve ahlki ayrmlarn perspektif ta
rafndan koullanm olarak uygulandn kantlamak; ahlki diye
gklere karlan her eyin znde nasl da ahlka-aykr her eyle
tpatp ayn olduunu gstermek (WP, 272). Bu tez, szn et
tiim arasnda en gl olan. Ktl dnyann gerekli
ynleri arasna katmakla kalmaz yalnzca. Birtakm iyi niteliklere
sahip olabilmek iin kiinin ayn zamanda kt niteliklere de sahip
olmas gerektiini iddia etmez basite. Aslnda, iyi ve kt a11. Philippa Foot, Moral Realism and Moral Dilemma (Ahlki Gerekilik ve
Ahlki kilem), Journal of Philosophy, 80 (1983), 397.

285

rasmda bir ayrm yaplabileceini yadsr ve bir perspektiften kt

addedilen zelliin, en azndan baka bir perspektiften de ayn
lde doru biimde iyi addedilebileceini ne srer.
Ama her ey perspektif tarafndan koulland iin, can alc
soru bir kez daha, ahlki deerlendirmelerle sonulanan tikel pers
pektifle ilgili olur. Nietzschenin bu soruya verdii yant, yapt
hakknda aydnlatcdr ve sosyolojik deerlendirmelere gnder
mede bulunur. Ahlki deerlendirmelerde bulunulan perspektifin
tam da srnn salayaca fayda ... topluluun korunmas
(BGE, 201; cf. GM, I, 2) tarafndan buyurulan perspektif olduunu
iddia eder Nietzsche, kendisinin kt hretli tannmasna yol aacak biimde.
Eninde sonunda bu fikir, bu tartmay Nietzschenin ahlkn
ahlka-aykr n varsay im lan gryle ilikilendirir. Yeni dev
letler ve toplumlar kendi yasalar ve deerleriyle nasl kurulurlar,
diye sorar Nietzsche? Tarihin bu soruyu pheye yer brakmayacak
ekilde yantladna inanr: Yeni devletler ve toplumlar her du
rumda, nceki efendilere kar ayaklanlarak, d tehlikeler azaltlarak, i muhalefet hkimiyet altna alnarak, adalet ve bar
uruna savaa ve adaletsizliklere girilerek, ksacas Nietzschenin
komudan duyulan korku dedii eyle kurulurlar. Yalnzca bu tr
etkinlikler ve bu etkinlikleri olanakl klan tutkular, drtler, itkiler
ve deerler araclyla yeni bir toplum kendisini oluturup ko
ruyabilir. Ama bu bir kez baarlnca, ayn tutkular ve etkinlikler
byk birer tehlike arz etmeye balarlar; daha nceki bir grubu al
tst etmi olan varolular, artk yeni grubun istikrarn tehdit et
mektedir:
Belli birtakm gl ve tehlikeli drtler, atak bir tin gibi, gzpeklik,
kin gtme, kurnazlk, tamahkrlk, hkmetme arzusu gibi, imdiye dek
toplumsal adan faydal olduklar lde -kukusuz burada seilmi
olanlardan farkl adlarla- onurlandrlmakla kalmayp, yceltilecek
ekilde eitilip yetitirilmeleri gereken drtler (kii, topluluun
tmne ynelik tehlikeleri dikkate alarak, topluluun dmanlarna
kar bunlara ihtiya duyduu iin) artk iki misli tehlikeli olarak deneyimlenmektedir; nk bunlar baka yne evirecek kanallar ek
siktir ve yava yava ahlka aykr damgas vurulup yergiye terk ediliyorlar. {BGE, 201)
286

Nietzsche, iyi olan her ey, eski dnemlerin faydal klnm

ktleridir (WP, 1025) diye yazdnda, ayn zamanda kabul ettii
kart noktay vurgular. Dayankl, istikrarl bir toplumda huzur ve
ibirliini reten drt, hayatta kalmak iin mcadele veren bir
toplumda itaatkarlk ve ibirlikilikle sonulanr. Drtnn tek ba
na kendi iinde hibir ahlki karakteri yoktur. Hibir ahlki ol
gunun bulunmadn iddia ettiinde Nietzschenin aklndaki ey
buydu sanrm: Eer gerekletirildii balamdan soyutlayacak olursak, tikel bir drt tarafndan retilen etkinlik her zaman iin
ayn olur. Ama bir kez bir balam salayacak, bir bak as ge
litirecek olduumuzda, hem drt hem de etkinlik zgl bir deer
kazanmaya balar. Bu noktada Nietzsche ve Platon arasndaki kar
mak iliki bir kez daha belirginleir: Nietzsche Sokratesinkine
ok yakn bir tarzda, genelde iyi addettiimiz eylerin temelde,
rtk bir ekilde deerlendirmeye aldmz balama dayandn
ve dolaysyla kendi iinde iyi olmadn ne srer (rnein, cf.
Repub. 33lc-d); ama Sokrates ve Platonun tersine, (tm
balamlardan veya perspektiflerden bamsz olarak) her eye ra
men kendinde iyinin var olmas gerektiine inanmay reddeder.
Nietzsche, erdemi ngiliz tarznda bir mutluluk iin mcadele
etmeye -konfor ve moday (en iyi ihtimalle Parlamentoda yer edinmeyi) kastediyorum - (BGE, 228) yerletiren sr ahlkna
kmsemeden baka bir ey duymaz. Hristiyan ahlkna tam da
slatrc etkisinden, aleladeliklerden oluan bir toplumun ha
yatn srdrtmeye ynelik baarl abasndan dolay saldrr:
Bugn daha fazla bymeyi isteyen hibir ey gremeyiz,
eylerin alalmay , incelmeyi, daha iyi bir doaya sahip olmay,
daha saduyulu, daha rahatlatc, daha alelade, daha kaytsz, daha
inli, daha Hristiyan olmay srdreceinden kuku duyuyoruz insanlarn srekli daha iyiye gittiine phe yok (G M , I, 12; cf.
I, 11; III, 14). Yakn tarih ise, Nietzschenin grnn son derece
kesin bir ekilde yanl olduunu gsteriyor. Ama sanrm bazen,
bunu Nietzschenin, durumun olgularndan ok bizim halihazrdaki
kendi imajmza dair yorumu olarak aklayabiliriz. Byle yaparak
hataya debilecek olsak da, kendi amz ve toplumumuzu di
erlerinden genellikle daha iyi ve daha insancl addettiimiz
dorudur. Ama Nietzschenin srarla bunun tersini savunmasna
287

ramen, dier toplumlarn ve alarn bu adan bizimkinden farkl

olduklarna ve kendilerini mcadele ettikleri ve yerini aldklar top
lumlar ve alardan daha tehlikeli ve daha kt grdklerine inan
mak zor grnyor (hatta bunun ispat.edilmesi daha da zor g
rnyor).
Ama bu tr tarihsel zorluklarn dnda Nietzschenin tutumu,
daha ciddi bir felsefi sorun dourmaktadr. Bu sorunu an
layabilmek iin, imdilik Nietzschenin h'er toplumsal grubun ken
di varoluunu mmkn olduunca uzun sre koruma eiliminden
ahlki ayrmlar tretmede hakl olduunu varsayabiliriz. Ayrca, is
tikrarl bir toplum asndan en tehlikeli drtler ve etkinliklerin
tam da kendiliinden ykc ve bozucu olduklar iin ilk etapta bu
toplumu ortaya karm olan drtler ve etkinlikler olduklar ko
nusunda Nietzscheyle ayn gr paylaabiliriz de. Sonuta, bu
tr eilimler u anlamda kanlmaz olarak sekincidir. Bizim,
yani bu dzen iindeki yeni toplumsal dzen veya alt-grubun, fes
hedip kkn kazmak istediklerimizden daha iyi ve daha deerli
olduumuzu nvarsayarlar. Yan sra, lafta (yani, dier bir deyile,
baka ellerde) ykc addedeceimiz aralar kullanmada bizim
hakl olduumuzu varsayarlar. Bir toplumsal grubu imdiye dek
var olduu ekliyle ayakta tutma arzusu bu nedenle, bu tr sekinci
eilimlerin azaltlmas, hatta tamamen yok edilmesine ynelik cid
di bir aba ierecektir; nk bu tr eilimler daima bir grubu di
erine kar mcadeleye sokarlar ve toplumun bak asndan de
erlendirildiinde ikin olarak istikrarszlatrclardr: Putlatrlmakta olan da ne? Topluluktaki deer igdleri (topluluun
srekli varoluunu olanakl klm olan bu ite). Peki ya kara
alnmakta olan ne? Yksek insanlar altta olanlardan ayran, ya
rklar yaratan arzular (WP, 32).Bu tr eilimleri bertaraf etmek iin, herkesin uyaca bir dav
ran sistemine sahip olmak zorunludur. Bylece bu yolla, hibir
birey veya grup, bir kez toplumlarnn var olmu olmasn salasa
da, artk toplumun varln srdrmesi asndan tehlike oluturan
pratiklerin benimsenmesinde kendisini hakl hissedemez. Ama bu
davran mutlakyetilii ancak ve ancak bir reti mutlakyetilii
araclyla, iyi ve kt karakter zellikleri ve eylemlerin bir
birlerinden ikin olarak farkl olduunu, ve niteliklerinin de her

tikel vesilede bunlar sergileyen ve bunlara dahil olan kiilerin ka

rakterine bal olmadn savunan reti araclyla salana
bilir.12 Bu nedenle, baz eylemler daima herkes tarafndan ger
ekletirilecektir ve dierlerinden de daima koulsuzca saknlacaktr. Nietzscheye gre, reti mutlakyetilii, toplum iindeki bir grubun, tm de yaamak iin gerekli olan deerleri
yasalatrd gereini rtbas etmektedir. Yani, kendi g istemini
gizlemektedir: Gerekten de bugn Avrupada rastlanan durum
bu: Ynetenlerin ahlki riyakrl diyorum buna. Kendilerini ken
di ktcl vicdanlarna kar korumak iin, daha eski ve daha
yksek buyruklarn (atalarnn, anayasann, haklarn, yasalarn, hat
ta Tanrnn) icraclar havas taknmaktan baka bir yol bil
miyorlar (BGE, 199).13 Bu reti mutlakyetiliinin baarld
nihai mekanizma ise, bu mekanizmann kendisinin arac olduu
davran mutlakyetilii ile dorudan balantldr. Bu me
kanizma, insanlar arasndaki tm farkllklarn kkn kazmak ve
insanlara tmyle eit muamele etm ek iin, her eylemi failinden ayrr, her eylemi kendi hesabna bir kendilik addeder ve eylemin
kendisini birincil deerlendirme konusu klar. Bu yaklam, son
blmde tartlan soyutlamalar takiben, kendi ilerinde iyi ya
da kt olan eylemler vardr grn dourur; oysa Ni
etzscheye gre, gereklikte bir eylem kendi iinde tmyle de
erden yoksundur: eylemi k im in , hangi nedenle ve hangi sonucu
dourarak gerekletirdiine baldr bu tamamen (WP, 292).
Nietzschenin ahlkn merkezinde bulunduunu dnd
reti mutlakyetiliine ynelik en byk kar k tam da, bu
mutlakyetiliin herkesin ayn eylem ilkelerini izlemesini ge
rektirmesiyle ilgilidir. Aslnda bu, Nietzschenin Hristiyanl da
aralarna dahil ettii ahlki davran yaklamlarm, soylu de
erlendirme tarz gibi aka perspektifi olan, mutlakyetiolmayan ve dolaysyla ahlki-olmayan yaklamlardan ayran
12. Toplumun bir ksmnn bir davran kurallar dzenine, bu dzeni kendine esir ederek sorgusuz sualsiz uyacandan her zaman iin emin olabiliriz. Ama bu
tr bir uyumluluk koulsuz olmayacaktr ve bu toplumun baz yelerinin is
teminin toplumun geri kalanna aka dayatlmasna yalanacaktr.
13. Bu noktalara ilikin bir tartma iin bkz. Kai Nielsen, "Nietzsche as a Moral
Philosopher" (Bir Ahlk Felsefecisi Olarak Nietzsche), Man and World, 6 (1975),
190-191.
F 19 N /E debiyat O larak H ayat

289

zelliin ta kendisidir. Ahlk herkesin uymas gereken bir davran

kurallar dzenini hedefler. Dolaysyla, bu ayn zamanda, herkesin
izleyebilecei ve bu nedenle, ahlkn kendisini kanlmaz olarak,
davranlarn ynlendirdii insanlar arasndaki en dk ortak pay
daya hasrettii bir kurallar dzeni olmaldr. Nietzschenin
bylesine nefret ettii de kurallar dzeninin ite bu slatrc et
kisidir. Olanak tand yegne eylemler ise, bir btn olarak her
grubun karn, dolaysyla en zayf yelerinin karn hedefler.
Ama bu tr eylemleri buyuran kurallar, sonuta bu grubun (ok da
ie yarar bir ekilde byle tanmlanmayan) gl yelerinin
karna olmayabilir. Aslnda, bu kurallar gl yelerin, bir btn
olarak grup asndan tehlikeli olabilecek vasflar, kendilerini ait
olduklar topluluklardan ayrmalarn, farkllatrmalarn ve Nietzschenin bazen ayn lde aydnlatc olmaktan uzak bi
ekilde, benzersiz, yksek veya byk olarak tanmlad eylemleri
gerekletirmelerini mmkn klan vasflar kullanmalarm n
lemektedir.
Bu eylemlerin kendilerinin bir btn olarak toplum iin teh
likeli olmas gerekmedii gibi, doru bireylerin ellerinde bu tr ey
lemleri douran vasflar ve becerilerin de bu tr tehlikeler ya
ratmas gerekmez. Nietzsche, bu tr vasflar toplum iinde genel
olarak tevik edildiinde sorunlar doduunu dnr. Ama Nietzscheye gre, ahlk yalnzca iki alternatif kabul etmektedir: bir
zellik ya her durumda kabul edilebilir ya da hibir ekilde kabul
edilemez. Nietzsche, ahlkn bir mertebe dzenini tanmay red
dettiini ve baz insanlarda birtakm zellikleri tevik edip, di
erlerinde bu zellikleri yadsma riskine girmek istemediinde di
retmektedir.
Nietzschenin grne ynelik en ciddi itiraz, ite tam bu nok
tada yzn gsterir. Nietzschenin ahlka aykrlklnn ha
yaleti tam bu noktada okuyucularnn ouna musallat olmaya ba
lar. Birisi kp da, sr ahlkndan muaf olan insanlar kimlerdir,
diye sormak isteyebilir. Ahlkndan bir kez kurtulunca srye ne
yapacaklardr? Sonuta kurtulularyla ne elde edeceklerdir?
Egoizm, der Nietzsche, soylu bir ruhun doasna aittir -doa
tarafndan boyun edirilmek zorunda olan ve kendilerini kurban et
meleri gereken biz teki varlklar gibi bir varla yani (BGE,
290

265). Peki ama b2m gibi olan varlklar kimlerdir? Bu soru bir
kez daha, Soykt' nn en u formlletirimlerinden biri araclyla yantlanabilir yalnzca. Denebilir ki bu, okuyucularnn
ou iin, Nietzschenin yantnn ciddi bir ilgi gstermeyi hak edip etmedii eklinde baka bir soruyla son bulur: Kii, tm soylu
rklarn zndeki ak tenli hayvandan korkmaya devam etmede ve
ona kar kendi kendisinin koruyucusu olmada hakl olabilir
pekl: Peki ama kim yz misli daha fazla istemez ki korkmay,
stelik bir de hayran olabiliyorsa, kt ekillenmi, gdkle
tirilmi, kreltilmi ve zehirlenmi bu ak tenli hayvann itici
grntsnden korkmayp, srekli bu grntye mahkm ol
maktansa? (GM, I, 11).
Ama bu formlletirime taklp kalmak ciddi bir hata olacaktr.
ncelikle, tatsz gelebilecek bu beyann, bizzat Sokrates tarafndan
dile getirilmi olan bir grten pek de farkl olmadna dikkat et
meliyiz: Ah, Kriton, birok kii en byk ktlkleri baarmaya
muktedir olsayd keke! O zaman en byk iyileri de ba
arabilirlerdi -n e de iyi olurdu. Ama imdi olduu haliyle, ikisine
de muktedir deiller. (Cr. 44d). Ama daha da nemlisi, Ni
etzschenin barbar soylulara hayran olduu tmyle doru olsa da,
sanrm onlara zalim olduklar iin hayranlk duymaz (drst ol
mak gerekirse, onlar bu sebeple eletirmez de). Onlara hayranlk
duymasnn birincil nedeni, mutlakyetilii barndrmamalar, her
kesin ayn davran kurallaryla ykml olmasnn olanaksz ol
duunu ngren tutumlar, sahip olduklar mesafe pathosudur
(GM , I, 2). Soylular, alak olanlardan, olmas beklendii zere
kendilerinin edimde bulunduu ekilde edimde bulunmalar ge
rektiini, hatta bu ekilde edimde bulunabileceklerini dnmeye
bile gerek duymazlar asla. Nietzsche ayrca, srf dm anlan diye
dmanlannn kt olduunu dnmemelerinden tr de onlara
hayranlk duyar (GM, I, 10) -nsanca, Pek nsancada tartm ol
duu bir tutumdur bu: Hom erosta Truvallar da Yunanllar da iyidir (H H , I, 45). Onlara hayranlk duyar; nk soylularn
oulcu deerlerinin yerine kendi tekil deer kmesini geiren gru
bun tersine, zelliklerinin herhangi birini sahiplenmemeyi red
dederler.
Bir eilimi sahiplenmeme konusunda isteksiz olmak, ilk frsatta
291

bu eilime mptela olmaya can atmak anlamna gelmez. Soylular

gerekten de korkun dmanlardr, ama yan sra, birbirleriyle olan ilikilerinde deerlendirmede, zdenetimde, nezakette, in
celikte, sadakatte, onurlulukta ve dostlukta beceriklilerdir. (G M , I,
11). Nietzsche yinin ve Ktnn tesinde'de, eit dzeydeki in
sanlar arasnda iyi davranm karlkl zarar vermekten kanma
ve bir bakasnn istemine sayg duyma anlamna geldiini yazar.
Ama bu ilke toplumun temel ilkesi olarak yaygn biimde be
nimsenirse, bir zlme ve bozulma ilkesine dnr derhal
(.BGE, 259). Ne var ki, bu, kiinin ayrmclk gderek altta olanlara kar iddet kullanmasna olanak tannmasn veya kiiden
iddet kullanmasnn beklenmesini ima etmez: stisnai insanlar or
talama olanlara kendilerinden ve kendi denklerinden daha yumuak
davrandklarnda, bu srf yce gnlllk deildir -b u onlarn
grevidir sadece (A, 57). Nietzsche, srekli iddet ihtimalini tas
vip etmeye, hatta buna gz yummaya isteklidir; bu tek bana, ka
bul edilmesi cidden tehlikeli veya zor bir konumdur. Ama Nietzschenin zayflara soylular veya gller tarafndan fiilen
srekli zalimce davranlmasn savunduunu belirten iddiada or
taya kan sama grle kartrlmamas gerekir.
Nietzsche yinin ve Ktnn tesinde(te zarar verme, iddet
ve smrden dem vurduunda (259), Soyktnds tartt
zulm, kalpsizlik ve ikenceyi mi kastetmektedir? Sanrm bu so
runun yant, bunu kastetmiyor olsa gerektir. Soylular Nietzschenin en azndan ksmen yukarda zetlediim nedenlerle hay
ranlk duyduu daha genel bir tipin zgl' bir rneini tekil et
mektedir yalnzca.14 Bu kii tipinin temel zellii, iyi ve kt ni
teliklerin temelde balantl olduu ve doal olarak kart olduklan
kavraydr: Ak ve nefret, kran ve hn, iyi huyluluk ve hiddet,
olumlaym edimler ve olumsuz edimler, hepsi de birbirlerine
baldr. Kii ayn zamanda nasl kt olunacam bilmesi ko
uluyla iyi olur; kii ktdr nkii aksi takdirde nasl iyi olu
14. Bernd Magnusun Perfectibility and Attitude in Nietzsches bermensctf'
(Nietzschenin bermensch'\nde Kusursuzluk ve Tutum), Review of Me
taphysics, 36 (1983), 633-659 balkl almasnda bermenschm burada vur
gulanan noktalarla ilikili bir okumasna rastlanabilir. Magnus kendi yorumunu,
benim burada dayandm deerlendirmeler yerine, ncelikle te-felsefi te
mellerde savunur.

292

nacan kavrayamaz (WP, 351). Nietzschenin metinleri bu ka

rakter tipine dair vglerle doludur; ama bu, birok farkl ekilde
sergilenebilecek bir tiptir ve Nietzsche, soylularn tekil ettii
zgl emsale dnlmesini savunmaz. Bu tr bir dn, prensipte
her koulda salam tarihsel nedenlerle imknsz olacaktr: Soylular
her eyden nce gemi bir aa aittirler. Ayrca, Nietzsche
pheye yer brakmayacak bir kesinlikle yle yazar: Kii eski
Yunanllarn ve Rnesans insannn stnln kavrar -am a bu
stnle, onu olanakl klan nedenler ve koullar olmakszn sa
hip olmay ister (WP, 882). Szgelimi, soylular karakterize eden
zalimliin farkl tarihsel durumlar ve koullarda ayn ekilde te
zahr etmesi gerekmez ille de.
yleyse, bu tr bir zorbalk bugn nasl tezahr edecektir? Ni
etzschenin hayranlk duyduu tip, iinde bulunduumuz u anki
koullarda nasl grnecektir? Bu sorulara verilecek yant, yinin
ve Ktnn tesinde'nin kayda deer baz arpc pasajlarnda yat
maktadr. Hayret verici biimde ama burada ne srlen genel yo
ruma uygun bir tarzda, Nietzsche, ideal karakterlerini felsefeciler
olarak tanmlar. Felsefeciler, der, kendi dnemlerinin ktcl vic
danlardr ve dmanlan da hep bugnn idealidir. Atinal yoz
muhafazakrlar, konuma tarzlar ne kadar soyluysa o lde ba
ya bir tarzda davrandklannda, Nietzschenin kendine has yo
rumu uyarnca, Sokrates hem kendi ruhuna hem de onlarn ruhuna
bakp, onlarn da tmyle kendisinin olduunu bildii denli dekadant olduklarn grmtr. Nietzsche onlar hakknda Sokratese
yle dedirtir: nmde niyetinizi gizlemeyin. Burada -hepim iz eitiz (BGE, 212; cf. Tl, II, 9). Oysa, Nietzsche bugn eitliin her
kes iin geerli ideal olduunu dnmektedir. Dolaysyla,
eylerin imdiki halinde,
byklk kavram, soylu olmay, kendi bana olmak istemeyi, farkl
olabilmeyi, tek bana kalp bamszca yaamak durumunda olmay
gerektirir. Dolaysyla, felsefeciler de, unu ortaya koyduklarnda ken
di ideallerine ait bir eye ihanet edeceklerdir: En yalnz, en gizli, en
sapkn olabilenler, iyinin ve ktnn tesindeki, erdemlerinin efendisi
olan insanlar olabilenler, kendi istemlerinde eli ak olanlar, en
bykler olacaklar. Tam da bum byklk denecek: btn olabilecek
293

denli ok katmanl, dolu olabilecek denli heybetli olmaya muktedir ol

mak (BGE, 212).
Hibir karakter zellii, arzu, drt, veya tutku elden karlamaz;
nk en yzeysel tanmlarnda bile hepsi de kiinin kim olduu asndan temeldir. Ama hayli genel olan bu felsefi noktann
dnda, Nietzsche ayn zamanda, bu tr tm zelliklerin ba
rndrdn dnd ikili boyuttan dolay bunlarn gerekli ol
duuna inanmaktadr. Nietzschenin yapt fiziksel benzetmenin
yine harfiyen alnmamas gerekir. Sertlik ve zalimliin hayat asndan temel olduunu yazdnda kastettii, bugnn
dnyasnda insanlarn, barbarlarn daha nceki fiili davranlarn
tekrarlamalarnn ne kadar iyi olaca deildir. Nietzsche daha ok,
kendi tikel koullarnda soylularn zorbaca davranlarn reten
drtyle ilgilenir. Bu drt, belki de tre ait olma asndan ayn
olsa da, zaten retmi olduu saldrganlktan kesinlikle farkl olan
bir davran biimiyle sonulanabilir: Yksek kltr dediimiz
hemen her ey, zalimliin, zulmn tinselletirilmesine, zalimliin
daha kapsaml olmasna dayanr ... Vahi hayvann nefsi
kreltilcmemitir gerekten de; yaayp, serpiliyor; tanrsal oldu
yalnzca (BGE, 229; cf. HH, I, 43). Soylularn fiziksel zalimlii,
kendi iinde yok edilmemesi gereken bir drtden kaynaklanr; ter
sine, bu drt ayakta tutulmal ve davurumlar u ekilde rafineletirilmelidir:
dnsel vicdan ve beeniden oluan bir tr zalimlik olan bir istemle
derinlikte, ok kadlkta ve mkemmellikte direten bilgi peindekilerin
yce eilimi. Tm yrekli dnrler bunu kendilerinde kavrayacaklar
... ve yle diyecekler: Tinimin temaylnde zalimce bir ey var; izin verin de, erdemli ve efkatli olanlar konuup onlar bundan vaz
geirmeye alsn! Gerekten, daha ho tnlard, zalimlikle deil ama
ar drstlkle saygn olduumuz bize sylense, fsldansa,
dnlse, byle kabul edilsek, biz zgr, ok zgr tinler -ve belki
de lmmzden sonra bu nitelikle tannacaz. (BGE, 230)
Nietzschenin psikolojik hipotezi, drstln arndrlm zalimlik
olduunu savunur. Bu hipotezin doru olup olmadna karar ver
mekse bir hayli zordur. Hipotezin aklad davran ise, hem iyi
294

zelliklere sahip olunacaksa kt zellikler gereklidir grpyle

hem de kt zellikler (farkl koullar altnda) iyi zelliklerin ay
nlardr gryle badamaktadr. Ama Nietzschenin genel yak
lamndan yana olan tek argman, saldrgan eilimleri denetim al
tna almaya ve insaniletirmeye ynelik ne denli fazla atlm
yaplrsa yaplsn, bunlarn baarl bir ekilde ayklanabildii fazla
rnek bulunmadn belirtir. Genellikle minimal kkrtma kabul
edilebilecek ey kapsamnda, zalimlik ve sertlik, yalnzca baka in
sanlar ve dnyay deil, ayrca onlar terk etmede ve kendimizi
dehete dp nutkumuz tutulmu bir vaziyette terk etmede ba
arl olduumuz eklinde beliren honutluk duygumuzu da yok et
tikleri, en az beklendikleri yerde en ham biimleriyle belirirler. Ni
etzschenin gr ise, drstlk ne denli fazla gelitirilirse,
zalimliin de prensipte o denli fazla artaca iddiasndadr. D
rstlk, zgl koullar altnda, daima en berbat trden fiziksel za
limlik olarak tezahr edebilir. Nietzsche bunun arzu edilir bir ey
olduunu dnmez kesinlikle. Ama tmyle gze almay istedii
bir risktir bu ve bu riskin kendisinin arzu edilmesi gereken bir ey
olduu sonucuna ular. Davrana ynelik tutumlarnn bylesine
youn biimde kafa kartrc olmasnn temel nedenlerinden biri
de budur. Bu tr riskler rktcdr, ama Footun da belirttii
gibi, Nietzsche bu yzden bu tr risklere girmekten kanmaz. Ak
sine, yaratma ve yok etmenin, hayat ve lmn, iyi ve ktnn tan
rs olduu iin hayranlk duyduu Dionysosun azndan verir me
sajn, tm bu kartlklarn ycelttii tanrnn azndan: Bence
insanlar, yeryznde ei benzeri olmayan ho, yrekli, yaratc
hayvanlardr; her labirentte yollarn bulmay becerirler. Se
vecenim onlara kar: Yine de, onlar nasl gelitirebileceim, nasl
olduklarndan daha gl, daha kt, daha engin klabileceim
zerinde dnyorum sk sk ... hatta daha gzel (BG E, 295).
Nietzschenin yeni felsefecileri, gelecek iin yasalar bu
yuran, gelecek uruna kendilerine ve u anki tm eylere kar sert
ve acmasz olan bir dnce tarzyla megul olduklar lde, iyi
ve kt arasndaki temel balantlarn kesinlikle farkndadrlar; iyiyi ve kty doru yerlerine -h e r birinin brne ihtiya duy
duu y ere- yerletirme gcne sahip olduunu hissettii iin in
295

sanlarda hem iyi hem kt zellikleri en st noktasna dek ge

litirmeyi isteyen pervasz, ahlka-aykn bir dnce tarzdr bu
(WP, 464). Meyve vermenin bedeli, der Nietzsche, isel kar
tlklar asndan zengin olmaktr (77, V, 3). Bu tr kartlklar
daima kontrolden kp, su olmaktan pek aa kalr yan olmayan
bir davranla sonulanabilir. Nietzsche bunu kavrar ve neredeyse
tm sulularda, bir insanda eksik olmamas gereken baz zellikler
davurumlarn bulurlar iddiasnda bulunur (WP, 740). Ama bu,
Nietzschenin suu ycelttii anlamna gelmez. Sulularn farkl
bir tip oluturduklar ynnde ok pheli bir varsaymda bu
lunarak, sulular hasta dm gl insanlardr, der (Tl, IX, 45).
Nietzschenin iyi ve kt zellikler arasndaki ilikiye dair ke
sin anlay, eninde sonunda zmsz kalr. Bunlar yalnzca bir
birleri iin mi gereklidirler, yoksa tamamen ayn mdrlar? Nietzschcnin metinleri, bu sorular ak bir ekilde yantlamaz. Ama
bu, grne ilikin ciddi bir zorluk karmakla birlikte, Nietzsche
yine de, iki kta da tamamen iyi bir fail fikrinin kurmaca olduunu
iddia edebilir. Kusursuz iyilik grntsnn kiinin zelliklerinin
ve becerilerinin tmnn bundan byle dierlerine ve bir btn olarak toplulua potansiyel olarak bile bir tehlike arz etmeyecek bi
imde engellenerek yaratldn dnr (bkz. GM, I, 14). Zarar
vermeye olduu kadar bykle de muktedir olmayan bylesi bir
fail, Nietzscheye gre, ahlkn ereini tekil eder: Bir gn, kor
kacak baka bir ey olmamasn istiyoruz! (BGE, 201). Ama as
lnda, Nietzsche, byk baarlarn, belki nceki dzenin ltle
rince kt olan, ama bir kez bu baarlar bakalarnn hayatlarnn
paras olunca farkl bir k altnda grlen tm eriilebilir aralarn kullanlmasn gerektirdiinde srar eder: Byk in
sanlarda hayatn zgl nitelikleri -hakszlk, yalan, istism ar- en st
dzeydedir. Ama bunlar ezici bir etkiye sahip olduklar lde,
zleri ounlukla son derece yanl anlalp iyilik diye yo
rumlanmaktadr. rnekse: yorumcu olarak Cariyle* (WP, 969).
Ama Nietzschenin tarihe ilikin bu Whigci* yorum kar
* Thomas Cariyle (1795-1881): sko dnr. Bazen Nietzscheci de saylan ya
zar, "kahraman" ve stinsan dncelerini Nietzschenin onaylad bir ro
mantiklikle" yorumlamtr- .n.

296

sndaki olumsuz tutumu, hangi aralarla ve hangi amalar ve so

nular iin olursa olsun kiinin kendini gerekletirmesi ve ken
disi olmasnn koulsuz bir deere sahip olduunu ima etmez.15
Zerdt'n nsznde ip cambaznn stnden atlayp onu
drerek lmne neden olan soytan, bu yolla kendisinin kur
banndan daha iyi veya daha gl olduunu gstermi olmaz (Z,
nsz, 6). Alt etmenin pek ok yolu vardr: Kendin dikkat et bu
na! der Zerdt; daha sonra, bu olaya ilikin daha ak bir imada
bulunduundaysa; ama yalnzca bir soytar dnr unu: nsan
da atlanabilir (Z, III, 24). Nietzsche, ne olurlarsa olsunlar it
kilerimize zgrlk tanmamz, dizginlerini gevetmemiz ge
rektiini savunan Callicleci gr srekli yadsr: Bir duygunun
kr krne mptelas olmak, bunun yce gnll ve merhametli
veya dmancl bir duygu olup olmamasndan tmyle ilgisiz olarak, en byk ktlklerin nedenidir. Karakterin bykl, bun
lara en st dzeyde sahip olunmasna dayanmaz -a m a bunlar
kontrol altnda tutmaya dayanr (WP, 928). Duygular alt edilmelidir; ama duygular zayflatmak veya kklerini kurutmak ye
rine, onlara hkim olup ynlendirmemiz gerekir (WP, 384; cf. 870,
871). Hristiyan ahlkna ynelik temel eletirilerinden biri de, H
ristiyan ahlknn duygularla, onlar kesip karmacasna sa
vamas, pratiinin, nerdii tedavinin idiilik olmasdr. Ni
etzsche her ne kadar denetimsiz, babo tutkunun aptalca
olduunu kabul etse de, koruyucu bir tedbir olarak bu tutkunun
yok edilmesinin de yalnzca baka bir aptallk biimi olduunu
ne srer (77, V, 1). Bunun, gl itkilerin ift ynl so
nularndan korkanlarn pratii olduunu iddia eder: di etme,
kkn kurutma ... kendilerine lll dayatabilmek iin ar
derecede zayf istemli, ar derecede yoz olanlar tarafndan
igdsel olarak seilir (77, V, 2). Nietzschenin istem
zgrln, kiinin en zor olana kendiliinden ve igdsel bir
rahatlkla
tahamml
edebilmesini
salayan
kurallar ve
kstlamalarn iselletirilmesi olarak kavradn grmtk (cf. A,
* ngiltere'de on sekizinci yzylda kurulan ve imdi Liberal Parti olan siyasi parti
yesi, .n.)
15. J. P. Stern, A S tudyof Nietzsche (Nietzsche stne Bir nceleme) (Cambridge: Cambridge University Press, 1979), s. 117.

297

14). yleyse, lll, kiinin arzularnn bundan byle bunlara

direnmenin gerekli olmayaca ekilde gelikin ve eitilmi bir bi
imde ynlendirme becerisi olarak yorumlamaktadr (cf. Z, I, 5;
WP, 933). Dolaysyla, ideal karakteri de bu tr bir llln efendisidir: En byk insanlar byk erdemlere sahip olanlardr
belki de, ama bu durumda, bu erdemlerin kartlarm da ba
rndrrlar. nanyorum ki, tam da kartlarn mevcudiyeti ve yol
at duygular araclyla douyor byk kii, en gergin yay"
(WP, 967; cf. 77, IX, 38).
Nietzsche bu Herakleitosu gr kendi klasisizm uyarlamasyla ilikilendirir: Nietzschenin anlad anlamda klasik
olabilmek iin, kii tm gl, grnte elikili yeteneklere ve
arzulara sahip olmaldr, -am a bir boyunduruk altnda yan yana
gidebilecekleri ekilde (WP, 847). Nietzsche bu ekilde kavram
olduu klasisizmi, daha nce gzelin korkunluk zerindeki zaferi
olarak tanmlad (WS, 96) ve ilk kez Heideggerin dikkati ektii
zere, titiz klasik slubun en fazla yaknlat byk slupla ilikilendirir.16 Ama ne var ki, Nietzschenin klasisizmi, Alman Ay
dnlanmas tarafndan bir doalclk biimi olarak yceltilen klasisizmden son derece farkldr (cf. BT, 9; WP, 849).17 Nietzscheye
gre, hem klasisizm hem de byk slup doann katksz
davurumlar deil, doa zerindeki zaferlerin davurumlardr:
Kiinin olduu kaos zerinde egemenlik kurma abalardr; ki
inin kaosunu biim haline gelmeye zorlamaktr: mantksal, yaln,
belirgin, matematik, yasa olmaktr (PEP, 842).
yleyse, bunlar Nietzschenin ahlka kar balatt harektn
temel elerinden bazlardr. Peki ama bu harektn amac nedir?
Nietzsche zafer kazansa ne olur? Bu konulara ilikin yaptlarnn
kanlmaz olarak dourduu temel sorudur bu. Nietzschenin
ahlka dair n egatif grleri, Hristiyanln drtleri ve he
deflerine ilikin analizleri, iyi ve kt arasndaki kkten ayrma
saldrs, geleneksel ahlk psikolojisini rtme abas tmyle
16. Martin Heidegger, Nietzsche, ev. David Farrell Krell (New York: Harper and
Row, 1979), 1,125.
17. Bkz. M. S. Silk ve J. P. Stern, Nietzsche on Tragedy (Tragedya Konusunda
Nietzsche) (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), 1. blm ve ayrca
7. blm.

298

karmak grlerdir ve ister doru ister yanl olsun, sa

vunulmaya, tartlmaya veya kar klmaya deer. Ama Ni
etzschenin bu grlerden kesin sonular karmaya kalkt ve
okuyucularnn bu sonulan ifade etmeyi denedii anda, bu so
nulara ikin olan vaat de ortadan yok olur. Bu sonulara, yo
rumcularnn bazlar kadar Nietzschenin kendisi tarafndan da ge
nellikle herhangi bir devasa nem yaktrlsa bile, ok az bir
neme sahiptirler. Nietzschenin pozitif ahlk, (eer olduu
eyse) dehete drc lde hayal krkl yaratc
grnmektedir. zellikle de, drt vahim sorunla kar karyadr.
ncelikle, bu tartmayla esef verici bir ekilde ortaya kt
gibi, Nietzschenin grleri, dorudan ama pek de yersiz olmayan
bir biimde ifade edilecek olursa, basite banaldir. Arthur Danto
yle yazdnda Nietzschenin grlerini ok iyi tanmlar: h
tirasl bir kalp, art soukkanl, sakin bir kafa, eksi insanca-pek in
sanca ... te eski, belli belirsiz putperest bir ideal, tutkular eitilmi ama yadsnmam; daha ok yakn dnemlere dein resmi
bir ahlki tavsiye olmu sulu ilecinin hayat ve tutumunun aksine,
eitilmi ama yadsnmam tutkular (s. 199). Walter Kaufmannn
Nietzschenin kendine hkim olma grn tasdik eden be
timlemesi, Nietzschenin tutumunun ayn zamanda azap verici bi
imde mulak olduunu gsterir: Gl olmak, zgrle ulamak, itkilerine egemen olmak ve kendini kusursuzlatrmak
iin, insann nce kendi itkilerinin kt olduu duygusunu ge
litirmesi gerekir ... Bu noktada insan kendisine kar der ... ken
dini alt etme insann kendi kendisine yle demesiyle baarlamaz:
tkilerimi yceltsem iyi olur. ncelikle ... kendi itkilerini
kmsemeyle damgalamaldr ve iyi ile kt arasndaki elikinin
farkna varmaldr (s. 253). Bu pasajla ilikili dier zorluklar bir
kenara brakrsak, eer Nietzschenin gr buysa, o takdirde bu
kusursuzlatrma ve kendine hkim olmann sonuta nasl ba
arlabileceini anlamann bile neredeyse imknsz olduu aklk
kazanacaktr. Bu sreci bile nasl balatabiliriz ki? Kendimize kar
nasl kmseme duyabiliriz? Bu srecin nihai rn, yani fel
sefeci veya bermensch aslnda neye benzer? En az lde aklayc terimlerle bile, bu karakterin tanmlanmas niin
bylesine ayak direyici biimde zordur? Nietzschenin kendi a
299

klanmam eretilemelerine bylesine youn bel baladmz

betimlemelerin ou iin bile, gerekte sylenecek ok az ey ol
duu kukusundan kurtulmak zordur.18 Ayn nedenle, Nietzschenin syleyecek pozitif deeri olan ok az eye sahip ol
duu kukusundan kurtulmak da zordur. Bazlar iin bu,
Nietzschenin ciddiye alnmasna kar bir itiraz tekil eder. B a
zlar iinse, sonuta bir felsefecinin pozitif grlere sahip olmas
gerektiinin dnlmesine kar bir itiraz tekil eder.
Ama zorluklar burada son bulmaz. Nietzsche ne denli mulak
ve alelade olursa olsun yeni bir davran kurallar dizgesi nermek
istiyorsa, bu durumda genel konumu son derece istikrarsz olabilir.
Bu tr bir kurallar dizgesi, herhangi bir konu hakknda genel bir
konum gelitirilmesinin yadsnmasym gibi grnen N i
etzschenin perspektivizmine ne denli uygun der? Nietzsche H
ristiyanla tam da genel talimatlar nermeye ve kendi tarafl ve
karc doasn kendisini izleyenlerden gizlemeye alt ge
rekesiyle kar kyorsa, nasl olur da bize hayat konusunda genel
talimatlar sunmay isteyebilir?
Son olarak, Nietzsche kendisinin iddia ettii gibi, ahlk ve
ahlkn olduu her eyi reddediyor veya yadsyorsa, yaklam tu
tarsz olmaz m? Yakn bir gemite Hilary Putnam, kiinin bir
yandan kendi geleneinden daha iyisini sunarken, ayn zamanda
kendisini tamamen kendi geleneinin tesinde konumlandrmaya
ynelik tm giriimlere kar bu tr bir ithamda bulunmutu. D
nrlerin ou, diye yazar Putnam, Nietzschenin bize
syleyerek dt hataya, gelenein tmnden daha iyi bir
ahlka sahip olduklarn syleme hatasna derler; her durumda
da, bir hilkat garibesi retmi olurlar yalnzca, nk yap&bilecekleri tek ey, baka deerleri gz ard ederken, kendi
balamlarndan kasten ters anlam verilmi belirli deerler
retmektir.19 Ahlk tmyle reddedilecekse, bu durumda nceden
18. almalarna duyduum byk hayranlk ve minnettarla ramen, bu yo
rumlar hem Martin Heidegger, Who Is Nietzsches Zarathustra? (Nietzsche'nin
Zerdt Kimdir?), David Allison, der., The New Nietzsche (Yeni Nietzsche)
(New York: Dell, 1977), s. 64-79 hem de Gilles Deleuze, Nietzsche and Phi
losophy (Nietzsche ve Felsefe), ev. Hugh Tomlinson (New York: Columbia Uni
versity Press, 1983), zellikle 5. blm iin de geerlidir.

300

ahlka ait olan eylerin hibiri kurtanlamazm gibidir, daha iyi bir
sistem ina etmek iin kullanlamazm gibidir; herhangi bir
ayklama keyfi olmaya mahkmdur, Eer kesinlikle hibir ey mu
hafaza edilemiyorsa, o zaman yeni bir nerinin muhafaza edilmesi
niye gereksin ki; dier taraftan, bu koullar altnda bylesi bir
neride bulunmak sonuta mmkn olabiliyorsa, yeni bir ahlkn
nerilmesi niye mmkn olmasn ki? Ya da tam tersi, eski ahlkn
baz ynleri, baz drtleri veya baz deerleri belirli bir nedenden
tr ve dolaysyla keyfilikten azade biimde korunuyorsa, bu du
rumda yeni kurallar dzeni sonuta o denli radikal bir biimde yeni
olamaz; eski gelenein geliimindeki bir ara aama olur zorunlu
olarak.
yleyse, Nietzschenin kendi ahlk gr yavan, mulak, bil
giye dair gryle badamaz ve hatta belki de isel olarak tu
tarszdr. Ama Nietzsche ahlk diye kabul edilen eyin yerine ken
disine ait pozitif bir davran kurallar dzeni nermiyorsa bunlarn
hibiri doru olmaz. Nietzsche gerekten de byle bir neride bu
lunmaz. Bu, nasl davranlmas ve yaanmas gerektii konusunda
tmyle sessiz kald anlamna gelmemekle birlikte, Nietzsche
pozitif bir ahlk tanmlamaz. Nietzschenin tutkulu amac, ahlki
gelenein kkn kazmaktr. Bununla birlikte, bu gelenee
dorudan bir saldn ve dorudan bir alternatif ortaya koyarsa, yal
nzca bu gelenei srdrme yolunda baar salayacandan kork
maktadr. Yine de, bunu tmyle gz ard edemez, nk bu du
rumda sonuta bu gelenee kar bir saldr balatm bile
olmayacaktr. imdi, Nietzschenin bu ikilemden kamaya ynelik
zgn ve son derece tipik abasn incelememiz gerekiyor.
Daha nce grdmz gibi, Nietzsche imdiye dek ahlki ka
bul edilmi olan eylemlere dorudan doruya kar kmaz. Ahlka
ynelik temel kar kmas, ahlkn mutlakyetilii, baka bir
yerde beenilerin en kts, koulsuz olana duyulan beeni
(.BGE, 31) adn verdii eyi sergilemesi gereinden kaynaklanr.
Kle, der, koulsuz olan ister ve yalnzca zorbaca olan anlar,
ahlkta da yle {BGE, 46). Srnn en nemli zelliklerinden
biri de, itaat etme ihtiyacnn bylesine uzun bir sre beslenip ge
19. Hilary Putnam, Reason, Truth and History (Akl, Hakikat ve Tarih) (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), s. 216.

301

litirilmi olmasdr, yle ki hakl olarak varsaylabilir ... bu ih

tiyacn, Bir eyi koulsuz olarak yapacaksn ya da bir eyi ko
ulsuz olarak yapmayacaksn, ksacas -aksn diye buyuran bir
tr resmi vicdan olarak ortalama kiide artk doutan bulunduu
(BGE, 199). Nietzsche en azndan ksmen, Soykt'nde tartlan
zel anlam asndan ahlki olmayabilecek pek ok baka davran
kurallar dzeninin paylat bir zellikten dolay ahlk reddeder.
Bu zellik ise, ahlkn (ve br davran kurallar dzenlerinin) aka ilan edilmi mutlak ve evrensel olma ve temelde hepimizin
paylat baz niteliklerce sunulan nedenler temelinde tm in
sanlara eit lde uygulanma ereidir. Bu, Nietzschenin- ko
numunu bazen grnebildiinden ok daha radikal klmaktadr,
nk yalnzca bu ya da u ekilde Tanr inancna dayal olan bir
ahlka kar deil, yandalarnn sorgusuz sualsiz sadakatini ve itaatini talep eden her trl davran kurallar dzenini hedef al
dm gstermektedir.
Yine de, Nietzsche ahlki ve dier evrenselci davran kurallar
dzenlerine ynelik itiraznn yanna bir de, bilebildiim kadaryla
henz hak ettii ilgiyi bulamam olan tuhaf bir gr ekler. N i
etzsche kendisini koulsuz kural dzenlerini reddetmeye tevik eden tutuma emsal oluturmak adna, bunlar kaytsz artsz red
detmez. Talebi ise yalnzca, felsefecilerin, tm insanlarn deil,
dncelerini iyinin ve ktnn tesinde aklayp, ahlki yarg
yanlsamasn kendilerinden aada brakmalardr (77, VII, 1).
stne stlk, grne ikili bir ironi kazandran bir arptmayla
yle yazar: yinin ve ktnn tesinde -n e var ki, sr ahlknn
kaytsz koulsuz kutsal tutulmas gerektiini talep ediyoruz (WP,
132). Aka unu iddia eder: Sava atm kansz Hristiyan idealine (onunla yakndan ilikili eyle birlikte), ama bu ideali yok
etmek amacyla deil, yalnzca onun zorbalna son verip, yeni ideallere, daha gl kuvvetli ideallere yol amak iin (WP, 361).
En azndan bu anlamda, Nietzschenin reddettii davran kurallar
dzenlerinin kkn kazyp yerlerine, belki de mulak bir adan
daha iyi olmakla birlikte ayn lde balayc olacak bakalarn
geirmeyi istemedii aktr (cf. A, 57). Aslnda, davran ku
rallarn reddetmez; kendisinin de belirttii gibi srnn idealleri
srde hkm srmelidir (WP, 287). Ama yan sra, soylularnn
302

da kurallara ve ilkelere, rnein kiinin yalnzca kendi eitlerine

kar grevleri olduu ilkesine itaat etmesini bekler {BGE, 260).
Yalnzca koulsuz kurallar reddeder, sadece bu kurallarn uygun
olduu kiilere dayatlanlar deil, herkese dayatlan kurallar yani:
Dekadansn kendisi savalmas gereken bir ey deildir: Ke
sinlikle gerekli olup, her aa ve her halka aittir. Urunda kap
saml bir mcadeleye girilmesi gerekense, organizmann salkl
paralarnn sirayetidir. Yaplmakta olan bu mu? Tersi yaplyor
(WP, 41). Aslnda, bir bak asndan, geleneksel ahlkn gerekli
olmakla kalmayp arzu edilen bir ey olduunu dnmektedir:
Geleneksel ahlk tam da mcadele ettii eyi retmektedir:
Biz tekiler, biz ahlka aykr olanlar... onaylayc olmay bir haysiyet
konusu yapyoruz. Rahibin kutsal budalalnn, rahibin hastalkl ak
lnn kutsal safsatalarnn reddettii her eye ihtiya duyan ve tm
bunlar nasl kullanacan bilen u ekonomiye gzlerimiz giderek alyor -berbat fazilet zppeleri, rahipler, erdemliler trnde bile bir
avantaj bulan hayat yasasndaki u ekonomiye. yi de hangi avantaj?
Yant biziz ne var ki, biz ahlka aykr olanlar. (Tl, V, 6)
Dolaysyla, Nietzsche ou insann hayatnda kkl bir deiiklik
yaplmasn savunmaz, hatta ngrmez bile. Nietzschenin olaca
son ey toplumsal reformculuk veya devrimciliktir.
Ama belki de, baz sekin insanlarn dnyann geri kalann
yneten ayn kurallara bal olmaya gereksinim duymadklarn
kavrayacaklar bir zamann gelebilecei ne srlebilir. Belki de
bunlar, Nietzschenin kendileri iin yazd ve uymaya ihtiya du
yacaklar ilkeleri sralad insanlardr. H er eye ramen, Ni
etzsche Mevsimsiz Dncelerinin kincisi kadar erken bir dnem
de insanln erei hedeflerinde deil, en byk emsallerinde ya
tabilir yalnzca diye yazmtr {UM, II, 9); insanln en byk
emsalleriyle kastettii ise, tarihteki byk simalardr. Daha sonra ise yle yazar: Bugn hl bireyin olanakl klnmas gerekiyor
(77, IX, 41); oysa, G stemi' nde una dikkati eker: Benim fik
rim mi: erekler eksiktir, bireyler olmal bu erek d e {WP, 269). y
leyse, belki de Nietzschenin pozitif ahlk herkese ynelik de
ildir. Belki de, yalnzca sekin bir aznln daha yksek
303

insanlar, kendi deerlerinin yaratclar, sahici bireyler olmasn ve

byle kabul edilmesini mmkn klabilecek bir davran kurallar
dzenine dayanmaktadr.
Ama Nietzschenin projesini bu ekilde tanmladm anda, bu
yorumun byk bir olaslkla doru olamayaca aklk kazanr.
Kiinin kendi deerlerini yaratmaya muktedir hale gelebilmesi iin
kurallara ve ilkelere uymaya almas, kiinin kendisini Wotan Tn
amaznda, W agnerin Die Walkre' sinin ikinci perdesinde Kendi
istemimin bana ne yarar var? zgr bir varlk olmay isteyemem
ki diye serimlediinde karlalan amazda bulmas anlamna ge
lir. Sahici bir birey tam da dnyann geri kalanndan farkl olan bi
ridir ve sahici bir birey olmann neye benzeyebileceini aydnlatc
ekilde yakalayabilen hibir forml, hibir kurallar kmesi, hibir
davran kurallar dzeni yoktur. Nietzschenin bizim olmamz is
tedii gibi, benzersiz olabilmek iin izleyebileceimiz hibir ilke
yoktur. Aksine, sonuta gerekten de bir hedef olacaksa, bu tr bir
hedefe kurallarn yklmasyla ulalabilir yalnzca. Srecin baarl
olmas iin yklmas gereken kurallarn nceden belirlenmesi,
rnein mzikte veya edebiyatta yeni ve yeniliki bir trn ku
rulabilmesi iin yklmas gereken uzlaanlarn nceden be
lirlenmesi kadar imknszdr. Tam da birey nosyonunun ta kendisi,
kiinin nasl byle olabileceini aklayc ekilde sylemeyi
imknsz klmaktadr. Bu adan beklenebilecek en iyi ey, mulak
ve yavan bir talimatlar kmesi, Tm becerilerinizi kullann ve
hibirini yadsmayn, nk her yadsma, isteseniz de istemeseniz
de dnyanz yneten deerlerin egemenliinde olacaktr ve
bylece sonuta farkl olma abanz baarszla urayacaktr gi
bi bir ifadeler kmesi olur -N ietzschenin yaptlar (geri, daha k
olmakla birlikte) bu tr ifadelerle doludur. Kukusuz, bu tr ba
arl karakter emsallerini tahmin edebiliriz; bu rneklere Ni
etzschenin yaptlarnda her yerde rastlarz. Ama yine de, bu tr
emsaller tuhaf bir ekilde aydnlatc olmaktan uzaktr: Nadiren ay
rntl bir ekilde ilenirler ve asla genelletirilemezler. Szgelimi,
Nietzschenin fazla ayrntya girmeden aktard Cesare Borgiamn
yrtc bir hayvan ve yrtc bir insan olmann nasl bir ey ol
duunu bize gsterebileceini (BGE, 197) veya Napolyonun in
san-olmayan ile stinsann bir sentezi olduunu (GM, I, 16)
304

sylemenin ok da faydas yoktur. Nietzschenin sunduu r

neklerin hibiri nasl olup da kendisinin hayranlk duyduu bi
reyler gibi olunabileceini gstermez, hatta bunun onlarn niyeti
olup olmad bile belli deildir.
imdi, Tan Kzll'nn Bir sanat olarak kiinin zayflklanm dzenlemek balkl bir pasajn ele alalm. Nietzsche
burada, hi kimsenin kusursuz olamayacan yazar. nemli olan,
diye devam eder, kiinin kusurlarn gllklerine dntrecek
ve erdemleriyle dengeleyecek ve birbirlerine ihtiya duyar hale ge
tirecek yeterli sanatsal gce sahip olmaktr. Bir rnek araclyla, ok istisnai bir lde byk bestecilerin sahip olduu
gtr bu, diye yazar. Beethovenin mziinde genellikle in
celikten yoksun, sz dinlemez, tahammlsz bir tn bu
lunduuna, M ozartn mziinde azla yetinmek zorunda olan alt
tabakadan, alakgnll insanlarn neeliliine rastlandna,
W agnerin mziinde de sarsc ve srarc bir pervaszlk ol
duuna dikkati eker. Ama tam da bu zelliklerin mzii kap
lamak zere olduu noktada, bu bestecilerin erdemleri kendilerini
yeniden hissettirir: Gszlkleri araclyla hepsi de, bizde er
demlerine ynelik doymak bilmez bir alk ve mzikal tinin,
mzikal gzelliin ve mzikal iyiliin her damlasna on misli daha
duyarl bir damak retmilerdir (D, 218).
Bu rneklerin her birinde, farkl bir gszlk (ktlk) fark
l bir gllkle (iyilik) birletirilir ve bunlarn kombinasyonlar
da mziin bykln aklar. Bu pasaj, Nietzschenin daha
nce tartm olduumuz iyi ve ktnn btnlne ynelik tu
tumunun yorumundan kincisini barndrmaktadr: her birini
br kadar gerekli grmektedir. Ama asl nemi, vurgulad nok
tann genel ve snrsz olmas gereine dayanr. Nietzsche mzii
bir rnek olarak ve kendi grn hayatn tmne genelleme te
meli olarak kullanr. Ama ne var ki, modellerini doadan deil, sa
nattan almakta srar eder yine de.
Hayran olduu karakterler ve sayg duyduu baarlar, daha
nce de birok kez dikkati ektiimiz gibi, byk lde edebi ve
sanatsaldr. Bir noktada, kendi ann byk Avrupallarn
yceltir. lgintir ki, onlarn baarlarn birleik bir Avrupaya gi
den yolu aan etkenler olarak kabul etmesi gereine ramen, bu
F 20 N /E debivat O larak H ayat

305

byk AvrupalIlar politikaclar veya devlet adamlar deil, Go

ethe, Beethoven, Stendhal, Heine, Schopenhauer, Wagner, Balzac
- v e kukusuz, dier hepsi gibi onun d a dnya edebiyatn iyice
sindirmi olduunu okuyana dein bize kavranmas kolay tek se
immi gibi grnen N apolyon!- gibi simalardr. Nietzsche, bu si
malarn ycelik alannn yan sra irkinlik ve mide bulandrclk
alannda da byk kifler olmalarnn tek nedeninin edebi bo
yutlar olduunda diretir (BGE, 256). Baka bir yerde de, T ainenin
bir sanat olarak, Bante ve Michelangelonun lmden sonraki
kardei olarak Napolyon tasvirini tasdik edici ekilde aktarr ve bu
balanty kendisi de vurgular (WP, 1018). Byk insanlarda en
gl biimde atan igdlerin kontrol altna alndn
grdmz yazdnda ise verdii rnek Shakespeareden
bakas deildir -y an i baka bir deyile, Shakespearein oyunlar
(WP, 966). Julius Caesar kendi aralarnda had safhada otorite ve
disipline yol aan yattrlamaz ve korkutucu igdler ieren en
gzel karakter tipi olarak vdnde bile (77, IX, 39), Caesar
tarihsel bir sima olarak dndn sorgusuz sualsiz var
sayanlayz. Nietzschenin Shakespeare iin nihai formlm aradmda, yalnzca unu buluyorum: Caesar tipini tahayyl ediyor
Shakespeare (EH, II, 4), dolaysyla kendisi edebi bir karaktere
dnen bir Caesar tipini, diye yazdn anmsamalyz daha ok.
yinin ve ktnn tesinde olmak, geleneksel ahlki deerleri
ne olursa olsun kiinin zelliklerinin ve niteliklerinin tmn de
netim altndaki tutarl bir btne dntrecek biimde bir
letirmek demektir. Nietzschenin anlay, her zaman olduu gibi,
edebiyat ve sanatlara dair gr temelinde modellenmektedir. N i
etzsche bu modele ylesine kaplmtr ki, tarihsel simalar bile,
byklk iin temel olduunu dnd btnl onlra at
fedebilecek ekilde edebi karakterlere dntrr. Sonuta, ba
mllnn farkndadr: Sanat fenomeni en effaf olandr: ona bakp iinden gcn, doann, vb. temel igdlerini
grrsnz! Hatta dinin ve ahlknkilerini bile! (WP, 797). M e
tafizik kart bir dnya gr -evet ama sanatsal bir gr (WP,
1048). Nietzsche genelde hayata, modelinin hangi tikel
zelliklerini yanstmak istediini de bilir. Bunlar arasnda, daima
byk etkilere ve nfuza sahip olsalar da byk sanat yaptlarnn
306

bu etkiler veya sonular araclyla hakl karlmadklar gerei

de bulunmaktadr; byk sanat yaptlar bir adan kendi hakl
karmlarn salamaktadrlar -y a da en azndan genellikle byle
olduu dnlr. Benzer biimde, Nietzschenin setii bireyler
bu zellie daha u bir biimde sahiptir; Kii byk insanlara sefil
bir kamusal yarar perspektifinden bakarsa onlar yanl anlar. K i
inin onlar herhangi bir kullanma sunamamas bile kendi iinde
bykle ait olabilir (77, IX, 50). Aslnda, byklk ve nfuz arasmdaki iliki,
Nietzschenin
bu
balamda
dnyor
grndnden ok daha karmaktr. Byklk ve nfuz ayn ey
anlamna gelmese de, byk sanat yaptlar, byk bireyler ve on
larn uzun menzilli etkileri arasnda Nietzschenin ifadesinin ne
srdnden ok daha yakn bir balant vardr. Yine de, bu ben
zerliin dayand temel fikir aydnlatc ve nemlidir, dolaysyla
Nietzschenin hayata yanstt, modelinin baka bir zellii olan
karmaklk sorunu da yle. Sanatlar, diye yazar Nietzsche,
atan ve denetim altna alnan drtlerin kombinasyonlardr; ya
n sra soytar ve tanr, aziz ve sefil"dirler (WP, 816). Bu ayn za
manda, Tan Kzllnm 218. blmcesinde tartt besteciler iin de geerlidir ve en byk sanat yaptlarndan bazlarna temel
tekil eden gerilimi oluturur. Sanrm bu gerilim, Nietzschenin
setii simalara duyduu hayranln temelini oluturmaktadr. Do
laysyla, bu kombinasyonu keza felsefecilerde de bulmas tesadfi
deildir: Tek bana yaayabilmek iin kii bir hayvan veya bir
tanr olmak zorundadr, der Aristoteles. nc sav hesaba ka
tlmamtr: kii ikisi birden olmak zorundadr -b ir felsefeci yani
(77,1, 3).
imdi, aka ifade edildiinde Nietzschenin pozitif etik
grlerinin yavan ve mulak olmaya mahkm olmasnn ne
deninin tam da kendisinin sanatsal modelince sunulduunu
grebiliriz: En gl insanlar, yaratclar yani, ideallerini baka
insanlarn ideallerine kar srdrp baka insanlar kendi im
gelerinde yeniden yarattklar lde kt olmak zorunda ka
lacaklardr. Burada ktden kastedilense u: sert, acl, etkili (WP,
1026). Tpk byk bir sanaty veya byk bir sanat yaptn oluturan eyin hibir genel tanm olmamas gibi, bu tr bir sertlikin nasl sergileneceine dair hibir genel ve aydnlatc a
307

klama da olamaz. Her bir tikel rnein ierdii ac ve etkililik, bu

rneklerin mcadele etmeye alk olduu srekli deien idealler
ve deerler ile bunlarn yerine kurduklar zorunlu olarak geici olan idealler zerinde temellenmektedir.
Nietzschenin dncemizi iyinin ve ktnn tesinde aklamamza ynelik talebini, yine Nietzschenin kendi ha
yatmzn ozanlar olmamz arzusuyla (GS, 299) balantl olarak
yorumlarsak, Nietzschenin sloganyla niin hibir tzsel etik
gr ilikilendiremediimizi de aklayabiliriz. Edebi ka
rakterlere ilikin nceki tartmamz anmsayacak olursak,
gszlklerin gllklerle, br olmadan hibirinin ne ise o olamayacak biimde birletirilmesi gerektiini grebiliriz. Hibir ni
telik, hibir karakter zellii tek bana bir gszlk, bir eilim
veya bir ktlk deildir; kendi iinde hibiri bir gllk, bir er
dem veya bir iyilik deildir. Nietzschenin her eyin karakterinin
yalnzca srekli deien karlkl-ilikileri araclyla kazanld
eklindeki genel gr gz nnde bulundurulacak olursa, N i
etzsche, karakter zellikleri ve eylemlerin yalnzca eksiksiz bir ki
iye, eksiksiz bir hayata veya hi kukusuz Nietzschenin ken
disinin ifade etmeyi tercih edecei ekilde, eksiksiz bir yapta (cf.
Z, IV, 1, 20) katklar kapsamnda deerlendirebileceklerini ne
srebilir pekl. Ama tek bir byk sanat veya sanat yapt tipi
olmamas gibi, tek bana vlebilecek veya knanabilecek hibir
hayat tipi de yoktur. Bu nedenle, Nietzsche, herkese uy
gulanabilecek ve zel ve ilgi ekici olabilecek genel bir davran
biimi grne sahip olamaz.
Gemi eylerin Anmsanmasnn nl bir pasajnda, yazar
Bergotte, en beendii tablolardan birini, Vermeerin View o f
D elftini grmeye gider. Tabloda, diye yazar Proust, kk bir sa
r duvar paras vardr ... ylesine gzel boyanmtr ki, kii ona tek
bana baktnda, in sanatnn paha biilmez bir numunesi gibi,
tek bana yeterli bir gzellik grr ... tek bana, kendi iinde
byk bir deere sahiptir. Sanrm Nietzsche byle bir eyin
mmkn olabileceini yadsrd; ister bir sanat yapt iinde ister
herhangi bir balamda hibir eyin kendi iinde bir deere sahip olamayacam ne srerdi. Kukusuz Nietzsche, bir noktada tek
bana ayrlabilecek bir fra darbesinin olmad, her parann
308

dnml olarak br paralarn geri kalanndan, daha sonra on

lara bahedecei bir mazeret edindii u bitmi, son noktas ko
nulmu sanat yaptlar diye yazan anlatcnn grn tercih ederdi.20 Yerm eerin kontroll ve arya kamaktan kanan, yaln
renk dzeni iinde parldayan sar duvar paras, Van G oghun res
mettii bir buday tarlasnda gze batmazd ve M orandinin bas
trlarak boulmu kompozisyonlarndan birinde olumlu biimde
sntrd. Mozartn mziinde bir gszlk belirtisi olan azla y e
tinmek zorunda olan alt tabakadan, alakgnll insanlarn ne
elilii, bu karakter zellii, kasvetli, vakur ve kontroll bir
mziin bestecisinde bir gllk belirtisi olabilir.
Neyin byk bir sanat yaptnn (ya da Nietzscheye gre de
erli ve nemli bir hayatn) paras olup olamayacan ya da ol
mas veya olmamas gerektiini nceden belirleyebilecek hibir
genel deerlendirme kmesi yoktur. Yeni sanat akmlar genellikle
tam da gelenein aka veya rtk bir ekilde sanattan dlam
olduu eyin yeni bir trn kayna ve malzemesi olabileceini
gsterdikleri iin baarl olurlar.21 Ayn tasar, ayn tema, ayn an
lat tarz, ayn tr eksen deiimi bir yaptn bykln aklayabilir ve ayn zamanda bir bakasnn reddedilmesini hakl
karabilir. Nietzsche hibir sanatsal zelliin tek bama gzel ve
ya irkin olamayaca eklindeki grece tartmasz noktay, hibir
eylem ve karakter zelliinin sorgulanmaya ak bir biimde ta
nmlanmadka kendi iinde iyi veya kt olamayaca eklindeki
radikal gr biiminde geneller. Niteliklerinin bir yorumun rn
olduunda srar eder. Kendi ilerinde eit bir ekilde deerden yok
sun olan ama kiinin mteekkir olmasna veya dehete ka
plmasna -y a da her ikisine- yol aabilecek tek bir btnn par
20. Vermeer rneinde bile, metin, anlatcnn bak asnn Bergotte'nin bak
asna benzemediine dair bir izlenim uyandrr. Anlatc, Bergotte'nin resimde
ilk kez mavi bir figr, kumun pembe olduunu" grdnden sz eder. Bu ise,
duvarn gzelliinin her eye ramen resmin dier unsurlaryla olan karlkl ilikilerinin bir ilevi olduunu artrmaktadr. Vermer vakasn, cilt III, s. 185186'da bulabilirsiniz; dier pasaj ise, Marcel Proust, Remembrance of Things
Pastn (New York: Random House, 1981) C. K. Scott Moncrieff ve Terence Kilmartin evirisinde, cilt II, s. 558de yer almaktadr.
21. Bkz. Arthur Danto, The Transfiguration of the Commonplace (Sradann
Biim Deitirmesi) (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1981), 4.
blm.

309

alar olarak kavranan bu tr daha fazla zellikten mteekkil bir

btne yaptklar katkya baldr bu.
yleyse, bu tartmal ama kapal mesajn dnda Nietzschenin
nerecek neyi vardr? Genel erevesini doldurmaya ve istikrarl ama aklayc olmaktan uzak bir ekilde vd ok soyut karakter
tipini ayrntlandrmaya ynelik herhangi bir abaya girer mi? Hay
ranlk duyduu ve methettii kii tipinin tek bir zenli tasvirini
sunmamas, kendisine ait pozitif grleri sunamadndan m,
yoksa genelde bu tr grlere kar kan belirli bir ilke be
nimsemesinden mi kaynaklanr?
Buna, ikisinden de deil yant verilebilir. Hata tmyle bize aittir. Nietzschenin pozitif grlerini yanl yerde ya da daha
dorusu yanl boyutta aramaktayzdr. Nietzsche ideal karakterini
tanmlamaz ama yine de, kusursuz bir rneini retir kesinlikle. Bu
karakterin sunulduu son derece zel ayrnt, mulaklk ithamna
yant verir, kendi iinde bu karakterin rtk bir methiyesini oluturur ve ayn zamanda bakalar tarafndan izlenmesi gereken
veya izlenebilecek genel bir model oluturmasna engel tekil eder.
Nietzschenin bu karakteri sunmas, grlerin gelitirilip kabul
edilmesini yasaklamayan ama bu grlerin daima kiinin kendi
grleri olarak sunulmasn buyuran perspektivizmiyle tamamen
badamaktadr. Nietzschenin bu konuda perspektivist olmay
srdrme tarz, birinci blmde tartm olduum perspektivizm
sorununa ilikin genel zmnn zel bir rneidir. imdi tam bir
dn yapp ayn noktaya gelmi bulunuyoruz. Nietzschenin son
derece zgn, ok yeni ve tmyle tutarl portresi, iki adan ikin
olarak kendisine aittir. Dolaysyla, grlerinin daha geleneksel
yorumlar altnda rettii drt sorunun tmnden de kurtulur.
Peki ama, bu karakter kimdir? Nietzsche onu nerede ve nasl su
nar? ncelikle, birounu zaten tartm olduumuz ve bunlar te
melinde Nietzschenin iddetli eletirilere maruz kald, fiziksel
ve dnsel birtakm gszlkleri olan bir karakterdir bu. Ama fi
ziksel adan zayf olmakla birlikte, bitkinlik veren istifralarn
eliinde aralksz sren gnlk migren arlarndan ekilen
iddetli straplarn ortasnda yine de bir diyalektikinin en tipik
rnei olan berrakla sahip olup, yeterince soukkanl... usta ...
bir dac olmay gerektirmeyen, daha salkl ortamlarda son de
310

rece soukkanllk gerektiren konular dnebilmitir (EH, I, 1).

Tpk kendisinin vd karakterler gibi bu karakter de kt rast
lantlar kendi yararna kullanr; onu ldrmeyen ey onu daha
gl klar. gdsel olarak, grd, iittii, yaad her eyden
kendi toplamn karr ... seerek, kabul ederek, gvenerek kvan
duyar (EH, I, 2).
Dnsel adan uzun sreli, kalc argmanlara giremedii iin, yaptlarnda ayn konuya tekrar tekrar dnerek bu eksiklii te
lafi eder. Tekil, ksa tartmalarnn hibirinin kendisini ilgilen
diren sorunlar zemeyeceinin farknda olduundan, bu so
runlara mmkn olduunca ok bak asndan yaklamay tercih
eder, hatta kendi pratiini salama balayan bir bilgi teorisi tesis
eder. Bylece, temel zayflklarndan birinden en byk
gllklerinden birini yaratr: Derin sorunlara souk dular m i
sali yaklayorum: hzlca ilerine dalp hzlca kyorum. Kiinin
bu ekilde derinliklere, yeterince derine inmemesi, sudan kor
kanlarn, souk su dmanlarnn hurafesi yalnzca; deneyim sahibi
olmadan konuuyor onlar. Buz gibi su kiiyi dinletirir (GS,
381).
Nietzsche filoloji eitimi alr, ama filolojiden duyduu byk
honutsuzluk sonucu bu alan terk eder. Yine de bundan byle ken
disini ilgilendirmeye balayan yeni sorunlara, filolojinin yo
rumlayc yntemlerini uygulamay srdrr. Bu yolla, aksi tak
dirde sadece yanl ve knanacak bir seim olabilecek eyden
kurtulup kendi yararna kullanr. Bakalarnn hassasiyetlerine kar
ne esirgeyici ne saygl bir ekilde, acmasz ve zalimce, doru
szllkle unu diyebilir yine de: Kiilere saldrmam asla; yal
nzca, genel ama tyler rpertici bir felaketi grnr klmamza olanak tanyan gl bir byte olarak kullanyorum kiiyi kendim
iin (EH, 1,7). Bununla birlikte, Nietzsche, ou insann deerleri
ve hayatlarna tepeden bakp hakir grmesine ramen, yine de ken
dini hi kandrmakszn Bugne kadar, herkese ayn sevecenlii
gsterdim; en alttakilere bile zel bir saygyla yaklatm (EH, I,
6) diye diretir. Biroklarn krp incitmitir ve hi kukusuz ge
lecekte de bunu srdrecektir. Ama ailesini ve dostlarn veya
baka bir bireyi en azndan bizim yaptmzdan daha fazla incitmemitir asla. Bunun bakalar tarafndan yaplmasnda di
311

retirken kendisi asla saldrmaz ve iddete bavurmaz: dverek

deil ama yazarak yapar yapacaklarn.
Her eyin baka her eyle karlkl balantl olduu gr araclyla kendi inancn hakl karmasna ramen, insanlarn ger
ekten kendilerinin olan bir eyi baarmak iin balarna gelen her
eyi tmyle kullanmalar gerektiine inanr genelde. Ve yle ya
zar: Olduum halimle, en tartmal ve en tehlikeli eyi bile kendi
yararma evirip bylece daha gl olabilecek denli gl ol
duum halimle, hayatmn en byk hayrseveri diyorum W agner iin (EH, II, 6). Tragedyann D ouyunun anlalmas zor ve ince
bir slupla kaleme alnm syleminden, yinin ve Ktnn te
sinde' nin serbest ve kesin nesir biimine geer ve bu so
nuncusunun ancak ilki araclyla mmkn olduunu bilir. Sokratesi ve Sokratesin dnce tarihindeki konumunu ekemeyen
Nietzsche, yaptlarnda batan sona Sokratese saldrr, am a yine
de, byle yaparken dmanna tamamen baka bir boyut ka
zandrmakta olduunun ve dolaysyla, Sokratese, kendisini ol
duundan daha nemli ve etkili klacak, hatta hakknda daha nce
yazlm olanlardan daha fazlasnn yazlmasna yol aacak en
byk armaann vermekte olduunun farkndadr. Bu srete,
kendi g isteminin sonularn hesaplayarak, kendisi hakknda da
ha fazla yazlmasn salamada da baarl olur.
Dnyaya dair hibir nesnel hakikat olmadn iddia edip, bu
dnyann da ne bir kendinde-ey ne de bir bulu olup, yalnzca
dsal nedenlerin ve insan yorumunun ortak rn olduunu ne
srdkten sonra Nietzsche kendisini, bu tr bir dnyann paras olan bir hayat biimini gelitirmeye adar ve bu dnyay ne ise o olarak kabul eder (WP, 585A). Ebedi tekerrr dncesini gelitirir
ve dnyay aynen olduu haliyle kabul eden ve eer dnmesi
mmkn olabilirse, dnyann aynen daha nce olduu gibi
dnmesini isteyecek olan ender insanlar ver:
lk sorun, kendimizden honut olup olmadmz deil kesinlikle, ama
sonuta herhangi bir eyden honut olup olmadmz. Tek bir an onaylarsak, bylece yalnzca kendimizi onaylam olmakla kalmayz,
varoluun tmn de onaylam oluruz. nk ne bizim kendimizdeki
ne de eylerdeki herhangi bir ey kendi kendine yeterli deildir; do
312

laysyla, ruhlarmz tek bir kez mutluluktan titreyip bir arp teli gibi
tnlam olsa, bu tek olay dourabilmek iin sonsuzluun tmne ih
tiya duyulurdu -ve bu tek onaylama annda, sonsuzluun tm iyi di
ye adlandrlr, kurtarlr, hakl karlr ve onaylanrd. (WP, 1032)
Nietzsche artk, batan baa kendisine elik eden sefalete, yok
sunlua, hastala, glnle ve itibar eksikliine ramen unu
sorabilir: Tm hayatma nasl kran duymayaym ki? (EH, ndeyi).
Bu nedenle, Nietzschenin metinleri Nietzschenin ideal ka
rakterinin kusursuz bir rneini tanmlamaz am a enfes bir slupla,
en ince ayrntsna inecek biimde bu idealin emsalini sunar. Bu
karakterse, tam da bu metinlerin oluturduu karakterden bakas
deildir: Nietzsche. G istemi, kiinin karlat her eyi ye
niden dzenleme ve gelecek olana kiinin kendi damgasn vurma
eilimi, hayattaki temel drtdr. Belki de Nietzsche bunda yanlyordur, belki de daha byk bir olaslkla, bu yalnzca, onun
kendi en srarc tutkusu olabilir. Ama bu konuda ister yanlyor is
ter yanlmyor olsun, bunu yazarak kendi dnyasnn tarihinin
byk bir blmn yeniden yorumlama ve bunun iinde kendi
yerini bulma konusunda baarl olmutur.
Bunlarn hibiri, Nietzschenin teorik veya felsefi dnceden
kand veya kat, kendine ait hibir olumlu gre sahip ol
mad, onu bir felsefeciden ok bir sanat olarak okumamz
gerektii ya da kendisinin bazen dnm olabilecei gibi, daha
nce asla baarlmam bir eyi baarm olduu anlamna gelmez.
Ama Platonun Sokratesi ve Kierkegaard gibi simalarn eliinde,
hem felsefi dnceye bulam hem de kendine ait nedenlerle fel
sefi dnceden kuku duymutur. Metinleri yalnzca felsefi
grlere ulamakla kalmaz, yan sra felsefi grler gelitirmeye
bulamann ne anlama geleceine dair bir gre de ular. Birok
olas gr arasndaki bu tek gr son derece ikirciklidir ve bu ge
lenein tarihinde Nietzschenin kendisine son derece ikircikli bir
konum kazandrr.
Nietzschenin yaptlarnda rnei sunulan karakter ylesine
zel, ylesine kendine hastr ki, bu karakteri taklit etmeye ynelik
her giriim imdiye dek yalnzca bir karikatrn yaratabilmitir.
313

Nietzschenin ak seik etik grleri, en azndan ksmen mulak,

genel ve ematik olduklar iin sakncal, tatsz ve hatta tehlikeli olan birok eye meydan vermektedir. Nietzschenin d, tpk
byk edebiyat yaptlar retilmesine ynelik bir el kitab gibi har
fiyen izlenip basite bir sradanlkla deil, gerek bir irkinlik
rneiyle sonulanabilir. Ama tm dier el kitaplarnn tersine, Nietzscheninki bizzat muhteem bir edebi ve felsefi yapttr. Eyleme
dair grlerini kabul edip, dikkatimizi yalnzca metinlerinde
sylenenlere deil de, bunlar syleyenin kim olduuna yneltecek
olursak, izdii resim zel, zgn ve her zaman kabul edilemese de
son derece hayran olunacak bir resme dnr.
Elinizdeki bu kitabn yapmaya kalkt okumann nihai so
nucu, edebi olann yalnzca Nietzschenin modeli olmaddr.
Ciddi anlamda, Nietzschenin rn de edebidir. Nietzsche ken
disinden bir karakter yaratmtr. Bereket versin ki, der, byk
ounluk iin kitaplar sadece edebiyattr (A, 44); kendisi iinse
hayatn kendisidir.22 Goethenin yapm olduunu dnd gibi,
o da kendisini yaratmtr. Getirdii byk yenilikse, kiinin ken
disini yaratmas hayattaki en byk amatr diyerek, aslnda, bunun
tam da kendisinin yapmakta olduu ey olduunu syleyerek bu amac baarmaktr. Nietzschenin z-gndergesellie ynelik tut
kusu, kiinin kendini-oluturmas isteiyle birleerek onu ilk mo
dernist klarken ayn zamanda son romantik de klmaktadr. Ama
yaptlarnn ierii bir felsefi grler kmesi olarak kalr: Bu
grlerin rn olan edebi karakter, bu grlerden bir hayat bi
imi ortaya karan ve bakalarnn da kendilerine ait grlerden perspektivizmi uyarnca kendisinin onlar iin retemeyecei ve
retmeyecei grlerden- bir hayat biimi ortaya karmalarn ta
lep eden bir felsefecidir yine de.
Nietzsche kendi Sokratesinin Platonu olmak istiyordu ve
yleydi de. yinin ve ktnn tesindeki insanlar ve amelleri
verken, kendisini de ahlki deerlendirmenin tesinde ko22. Bu blmde tartmakta olduum konulardan bazlar, Philippa Footun Ni
etzsche: The Revaluation of Values (Nietzsche: Deerlerin Yeniden De
erlendirilmesi) balkl yazsnda dolayl olarak ifade edilmektedir; Robert So
lomon, der., Nietzsche: A Collection of Critical Essays (Nietzsche: Bir Eletirel
Denemeler Derlernesi) (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1973), s. 157-168.
Footun grleri benimkilerden ok daha olumsuz; cf. s. 163, 168.
314

numlandrmanm, fikirlerini ahlki deerlendirmenin tesinde aklayabilmenin stesinden gelebilmiti; bu konumda Nietzschenin nemi sorunu, Nietzschenin iyilii sorunundan daha ivedi olmaktadr. Kendi zalimlii, grlerimizin ve deerlerimizin
ouna, alkanlklarmzn ve hassasiyetlerimizin ouna sal
drmas, ona srt evirmemiz iin gereke oluturmaz. Aksine, onu
okumay srdrmemiz gerektiinin ve onunla uyumadmzda bi
le niin ona hayran olmamz gerektiinin nedenleridir bunlar. a
lmalaryla cebelleirken, bunlar yazan bedbaht kk insanla de
il; bu yaptlardan ortaya kan felsefeciyle, bu metinlerin
oluturduu ve sergiledii muhteem karakterle, g isteminin sa
vunduu gibi sonularndan, etkilerinden baka bir ey olmayan fa
ille -yani yaptlaryla- cebellemekteyizdir. Daima kendi yaratcs
(yazar) olduu kadar kendisinin en iyi okuyucusu olan Nietzsche
bunu da biliyordu: Yapt, ister sanatya ister felsefeciye ait ol
sun hi fark etmez, kendisini yaratm olan, kendisini yaratm ol
duu farz edilen kiiyi icat eder: Tapnldklar lde byk olanlar, kk bir biare kurmacann birbirini izleyen paralardr
(.BGE, 269).
te bu nedenle, doa kendisine kar evrilemek; Nietzsche
kendisini tarihe yazma konusunda baarl olmutur. Ama ken
disinin de bildii gibi, kiinin asla tek bana baaramayaca bir
grevdir bu: Her metin kendi okuyucularnn insafna kalmtr.
Tpk Nietzschenin metinlerinin tmyle okuyucularnn insafna
kalmas gibi, elinizdeki bu metin de okuyucularnn insafna kal
mtr. Burada nerilen okuma, Nietzschenin bu riski gze al
makta hakl olduunu gstermeyi amalamtr. Kukusuz byle
yaparken, daha kk lekli de olsa, ayn riski kendisi de gze al
maktadr. Ama bu okuma bir rtmeyi destekliyorsa, bu durumda
Nietzsche fazladan bir okuyucu daha ve fazladan bir okuma daha
kazanm olacaktr. Nietzschenin yaptlar okunduu srece de,
hakikatin yaratld m yoksa kefedildii mi sorusu, burada tar
tmakta olduum gibi, tam da Nietzschenin kendi hayatn edebiyata dntrme abasnn nvarsayd temelde ift-anlaml
yantla karlamay srdrecektir.

315

Metinler ve eviriler stne

mr
N ietzschenin m etinleri iin W erke: Kritische G esam tausgabe'yi esas aldm (KGW ),
der. Giorgio Colli ve M azzino M ontinari, 30 cilt (Berlin: de Gruyter, 1967-1978). Bir
ka seferinde, (cilt saysna yollam a yaptm ) Gesamtausgabe in G rossoktavm daha
nceki basksn kullandm , bu bask eitli editrler tarafndan Elizabeth FrsterNietzschcnin genel denetim inde yaym a hazrlanm , 2. bask, 20 cilt (Leibzig: Na
umann, daha sonra Krner, 1901-1926). Ayrntl bir ekilde bavurduum v e genelde
evirilerine sadk kalm akla birlikte ara sra ufak tefek dzeltm eler yaptm Nietzsche'nin dier metinleri ise unlar:

The Antichrist (A), ev. W alter Kaufm ann, The Portable Nietzsche (iinde) (Portatif Ni
etzsche), der. W alter Kaufm ann (New York: Viking Press, 1954);
Beyond Good a n d E vil (B G E ), ev. W alter Kaufm ann (N ew York: Vintage Press, 1966);
The Birth o f Tragedy (BT), ev. W alter Kaufmann (New York: Vintage Press, 1966);
The Case o f W agner (CW ), ev. W alter Kaufmann (New York: Vintage Press, 1966);
Daybreak (0 ), ev. R. J. Hollingdale (Cambridge: Cam bridge University Press, 1982);
Ecce Hom o (EH ), ev. W alter Kaufmann (New York: Vintage Press, 1968);
The Gay Science (GS), ev. W alter Kaufmann (New York: Vintage Press, 1974);
On the Genealogy o f M orals (GM ), ev. W alter Kaufm ann ve R. J. Hollingdale (New
York: Vintage Press, 1968);
Human, All Too Human (HH), ev. Helen Zim mern ve Paul V. Kohn, The Complete
Works o f Friedrich Nietzsche iinde (Friedrich N ietzschenin Btn Eserleri), der.
Oscar Levy, 18 cilt (New York: M acm illan, 1909-1911); kendi uyarlamalarm
oluturdum.
M ixed Opinions a n d M axim s (M O M ), HH iinde, 2. cilt, ev. Paul V. Kohn; Kendi ver
siyonlarm kullandm .
Nietzsche Contra W agner (N C W ), ev. W alter Kaufm ann, The Portable Nietzsche iin
de;
Philosophy in the Tragic A ge o f the G reek (PTG), ev. Marianne Cowan (Chicago:
Henry Regnery, 1962);
Thus Spoke Zarathustra (Z ), ev. W alter Kaufm ann, The Portable Nietzsche iinde;
Twilight o f the Idols (T l), ev. W alter Kaufm ann, The Portable Nietzsche iinde;
Untimely M editations (UM), ev. R. J. Hollingdale (Cambridge: Cambridge University
Press, 1983);
The Wanderer and His Shadow (WS), H H iinde, 2. cilt, ev. Paul V. Kohn; kendi uyarlam alanm kullandm;
The W ill to Power (WP), ev. W alter K aufm ann ve R: J. Hollingdale New York: Vin
tage Press, 1968).
A ynca On Truth and Lies in a Nonmoral Sense (Ahlki-olm ayan Bir Anlam da Hakikat
ve Y alanlar stne), ev. Daniel Brazeale, P hilosophy and Truth: Selections fr o m N i
etzsches Notebooks o f the Early 1870s (Felsefe ve Hakikat: Nietzschenin 1870'lerin
Balarna A it Defterinden Sekiler) (Atlantic Highlands, N. J.: Humanities Press 1979)

316

Dizin

A
4 (The Antichrist) 26, 4 0 ,4 5 ,6 1 , 6 5 ,7 7 ,
89, 9 4 ,1 7 0 , 174, 1 7 5 ,1 8 0 ,1 8 6 , 193,
2 1 8 ,2 2 7 ,2 7 7 ,2 8 3 ,2 9 2 ,2 9 8 ,3 0 2
a p rio ri 7 4 ,1 9 6 ,2 4 2
a priori sentetik yarglar 87
Abrams, M. H. 9 7 ,9 8
ac 188, 189,206, 2 2 1 ,3 0 8
adalet 286
adaletsizlik 286
Adams, Henry 111
aforizm a 33, 3 4 ,3 5 ,3 7 , 3 8 ,3 9 ,4 0 , 41,
4 2 ,4 3 ,4 4 ,4 5 ,4 6 ,5 5 ,1 5 4 .1 6 1 ,
162,232,235
ahlk 1 6 ,1 7 , 1 8 ,1 9 ,2 2 ,2 5 ,5 1 ,5 7 , 62,
7 5 ,7 7 ,8 9 ,9 1 ,9 3 ,1 0 3 ,1 0 6 , 126,143,
1 5 3 ,1 5 4 ,1 5 5 ,1 5 9 ,1 6 0 ,1 6 4 ,1 7 4 , 179,
1 8 0 ,1 8 3 ,1 8 4 ,1 8 9 ,2 2 3 ,2 7 0 ,2 7 2 ,2 7 3 ,
2 7 4 ,2 7 5 ,2 7 6 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 8 3 ,2 8 9 ,2 9 0 ,
2 9 6 ,2 9 8 ,3 0 0 ,3 0 1 , 3 0 2 ,3 0 3 ,3 0 6
ahlk felsefesi 273
ahlka aykrlk 2 2 3 ,2 2 7 ,2 2 8 ,2 6 0 ,2 7 3 ,
2 7 5 ,2 7 6
ahlka ayknlkhk 2 3 ,2 4 ,2 9 0
ahlkd 276
ahlkn-kart istemi 272
ahlki ilecilik 1 6 3 ,1 6 4 ,1 6 5 ,1 6 6 ,1 6 8 ,
1 6 9 ,1 7 4 ,1 7 5 ,2 8 3
ahlki deerler 153
ahlki gelenek 301
ahlki m udakyetilik 283
ahlki nitelik 2 6 1 ,2 6 2
ahlki olgu 2 8 5 ,2 8 7
ahlki yarg 2 8 5 ,3 0 2
ahlki-olmayan ilecilik 165,174
aile 1 4 4 ,1 4 5 ,1 4 6 ,1 4 7 ,1 4 8 , 149,150,

229,311
A ken, v an Jam es 14
akl 7 0 ,7 6 , 8 1 ,1 0 5 ,1 0 7 , 1 0 9 ,1 3 2 ,1 7 2 ,
215, 2 1 6 ,2 3 2 ,2 4 9 ,2 5 5 , 2 7 2 ,2 7 7 ,2 8 2
akld 105
A krasia 2 4 7 ,2 4 8 ,2 4 9 ,2 5 4
aldanm a istem i 72
alkanlk 8 6 ,1 4 1 ,2 1 1 ,2 4 0 ,2 4 7 ,2 4 8 ,
2 5 0 ,2 5 2 ,2 5 4 ,3 1 5
A m erika 11,13
analitik felsefe 127
analitik kbizm 8 8 ,9 2
analoji 8 8 ,1 4 0 ,1 4 4 , 1 4 7 ,1 4 8 ,1 4 9 ,2 2 4 ,
232
anlam szlk 198
Anytus 48
A ri-rk 12
Aristofanes 51
aristokrasi 242
Aristoteles 2 6 2 ,2 6 3 ,2 8 4 ,3 0 7
A rt a n d Illusion 87
arzu 1 1 6 ,1 1 7 ,1 5 0 ,1 6 5 ,1 7 1 ,1 7 3 ,1 9 9 ,
2 0 3 ,2 3 2 ,2 3 5 ,2 4 3 ,2 4 5 , 2 4 6 ,2 4 7 ,2 5 1 ,
2 5 5 ,2 5 6 ,2 5 8 ,2 7 4 ,2 8 5 ,2 8 8 ,
2 9 4 ,2 9 8
aalklk 157,161
ak 80, 131,292
A tina 48
atom 118
atomon 241
A vrupa 89, 145, 17 5,2 8 9 ,3 0 5
Aydnlanm a im gesi 128

B
Baier, Annette 14
Balzac 306
barbarlk 159, 279

317

bar 286
261
Bat edebiyat 267
Blake, W illiam 52
Booth, W ayne 98
Bat felsefesi 36
Baxter, Donald 14
Borgia, Cesare 304
Bov6, Paul 14
Beethoven, Ludwig van 303, 306
bellek 211
Brinton, Crane 3 3 ,3 5
Brophy, Brigid 66
Benchley, P eter 131
bencillik 7 2 ,2 2 7 ,2 6 0
B T (The Birth o f Tragedy) 39, 44, 6 9 ,7 0 ,
benlik 1 6 ,1 7 ,1 9 ,2 3 ,2 4 ,4 9 , 129,152,
8 3 ,1 3 3 ,1 6 7 , 168, 1 6 9 ,1 8 7 ,2 0 0 ,2 2 0 ,
2 0 4 ,2 0 6 ,2 0 8 ,2 1 8 , 2 1 9 ,2 2 1 ,2 2 2 ,2 2 7 ,
2 6 4 ,2 6 6 ,2 8 2 ,2 9 8 ,3 1 2
2 2 8 ,2 2 9 ,2 3 0 ,2 3 2 , 2 3 4 ,2 3 5 ,2 3 7 ,2 3 8 , btnlk 111 , 1 2 3 ,1 2 8 ,1 3 1 ,1 4 9 , 202,
2 3 9 ,2 4 1 ,2 4 2 ,2 4 3 ,
2 4 4 ,2 4 5 ,2 4 6 ,2 4 7 , 222, 2 2 8 ,2 4 1 ,2 4 2 ,2 4 3 ,2 4 5 ,2 4 6 ,2 4 7 ,
2 4 8 ,2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 3 , 2 5 7 ,2 6 1 ,2 6 3 ,2 6 6
248, 250, 2 5 1 ,2 5 2 ,2 5 3 ,2 5 4 ,2 5 5 ,2 5 6 ,
259, 2 6 1 ,2 6 5 ,2 6 6 ,2 6 7 ,2 6 9 , 2 84,305
Bergotte 308
btnlkl benlik 257
Berkeley 111
btnsellik 268
BG E (Beyond G ood and Evil) 2 6 ,3 8 ,3 9 ,
4 0 ,4 5 ,5 0 , 5 1 ,5 2 ,5 3 , 5 5 ,5 7 ,5 8 ,6 0 ,
7 0 ,7 1 ,7 2 , 7 2 ,7 3 ,7 4 ,7 6 ,7 7 ,8 0 , 82,
C aesar, Julius 306
8 3 .8 4 .8 7 , 8 8 ,8 9 ,9 0 , 9 1 ,9 3 ,9 4 , 95,
1 0 0 ,1 0 4 ,1 0 6 ,1 0 7 , 1 0 9 ,1 1 2 ,1 1 4 ,1 1 5 ,
C arlyle 296
C arrier, D avid 14
1 24 ,1 2 8 ,1 3 3 , 134, 136, 142, 158,178,
cehennem 52
1 7 9 ,1 8 0 ,1 9 8 ,1 9 9 , 2 4 2 ,2 5 4 ,2 5 5 ,2 5 8 ,
cennet 5 2 ,1 0 4 ,2 1 8
2 6 5 ,2 7 3 ,2 7 5 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 7 9 ,2 8 0 ,2 8 2 ,
2 8 5 ,2 8 6 ,2 8 7 ,2 8 9 , 2 9 0 ,2 9 2 ,2 9 4 ,2 9 5 , cinsellik 164
C onrad, Joseph 170,271
2 9 6 ,3 0 1 ,3 0 2 ,3 0 3 , 304, 3 0 6 ,3 1 2 ,3 1 5
C raw ford, Donald 14
biimcilik 189
C W (The Case o f W agner) 2 6 ,3 4 ,4 0 ,5 3 ,
bilgelik 3 2 ,9 1 , 161, 162
bilgi 2 3 ,4 7 ,4 9 , 50, 5 2 ,5 3 ,5 8 ,6 0 ,6 3 ,6 7 ,
260
ehov, Anton 284
6 9 .7 0 .7 1 .7 2 .7 3 .7 8 .7 9 .8 5 .8 7 , 104,
ileci hayat 161, 166
105,1 07 ,10 9, 124, 145, 151, 152,153,
1 5 4 ,1 6 2 ,1 6 7 ,1 8 1 , 1 8 3 ,2 1 0 ,2 2 1 ,2 3 0 , ileci ideal 161, 163, 1 6 4 ,1 6 5 ,1 6 9 ,1 7 2 ,
2 4 3 ,2 5 3 ,2 9 4 ,3 0 1
173, 1 7 4 ,1 7 5 ,1 7 6 ,1 7 7 ,1 7 9 , 180,181,
182, 1 8 5 ,1 8 6 ,1 8 9
bilgi istemi 7 2 ,7 4 ,7 7 , 1 0 9 ,1 1 0 ,1 8 3
bilgi teorisi 44, 110, 311
ilecilik 15 8 ,1 6 3 ,1 6 4 , 16 5 ,1 6 6 ,1 7 2 ,
179, 1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 4
bilgisizlik 7 1 ,7 2 , 8 2 ,8 7 ,1 0 5 ,1 0 6 ,1 0 9
in sanat 308
bilgisizlik istem i 7 5 ,7 7 , 105, 109
oulculuk 42
bilim 45, 5 1 ,6 9 ,7 0 , 7 2 ,7 3 ,7 4 , 9 3 ,9 9 ,
1 3 7 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 4 , 185, 18 9 ,2 1 1 ,2 4 2
D
bilim sel sylem 39
D (D aybreak) 3 8 ,8 3 ,1 1 2 ,1 5 6 ,1 6 0 ,2 2 7 ,
bilim sel hakikat 32
2 7 2 ,2 7 5 ,2 7 7 ,2 8 2 ,3 0 5 ,3 0 7
bilin 115, 1 2 5 ,1 8 0 ,2 3 6 ,2 4 1 ,2 4 2
D annhauser, W erner 54
bilin ak 92
bilind 178
dans 7 6 ,9 4
D ante 306
birey 25, 5 1 ,5 2 ,6 4 , 8 6 ,9 4 ,1 1 2 ,1 4 4 ,
1 4 5 ,1 4 6 ,1 4 8 ,1 4 9 , 1 5 2 ,1 6 7 ,1 7 7 ,1 7 8 , D anto, A rthur 1 2 ,3 7 ,6 3 ,8 4 ,1 3 5 ,1 3 8 ,
1 8 8 ,2 1 6 ,2 3 9 ,2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 1 ,2 5 4 ,2 8 8 ,
1 3 9 ,1 4 0 ,2 0 7 ,2 9 9
davran mutlakyetilii 289
2 9 0 ,3 0 3 ,3 0 4 ,3 0 5 ,3 0 7 ,3 1 1
bireysel hayat 166,19 8
davran teorisi 112
dekadans 3 4 ,4 3 ,1 7 4 ,3 0 3
birlik 120,123, 124, 1 4 3 ,1 4 9 ,2 4 2 ,2 4 8 ,

c -

318

Deleuze, Gilles 13, 142, 177,178

ebedi ocukluklar 91
delilik 128
ebedi dekadans 43
deney 34,41
ebedi hayat 166
Derrida, Jacques 3 6 ,3 7 , 3 8 ,4 2 ,4 3 ,1 3 5 ,
ebedi hilik 198
137,138
ebedi z 133
Descartes, Ren 111,24 4
ebedi tekerrr 13, 16,19, 23, 2 5 ,6 6 , 189,
devlet 1 1 2 ,2 4 7 ,2 7 1 ,2 8 6
194, 1 9 5 ,1 9 6 ,1 9 8 ,1 9 8 , 199, 200,201,
devrim cilik 303
202, 2 0 5 ,2 0 6 ,2 0 9 ,2 1 0 , 212, 213,214,
Die Walkre 304
215, 2 1 7 ,2 2 2 ,2 2 4 ,2 2 8 , 229, 260,263,
dil 37, 5 1 ,6 2 ,6 9 , 70, 114, 1 22,127,135,
312
1 3 6 ,1 3 7 ,1 3 8 ,1 3 9 , 1 4 0 ,1 4 2 ,1 9 3 ,2 1 1 ,
ebedi tekerrr kozm olojisi 202
2 3 2 ,2 3 3 ,2 4 8
E H (Ecce Homo) 26, 4 0 ,4 4 ,4 5 , 196,199,
dil m etafizii 127
200, 202, 2 1 2 ,2 1 7 ,2 3 2 , 233, 260,266,
dilbilimsel gsterge 121,123
269, 2 7 2 ,2 7 5 ,3 1 1 ,3 1 2 ,3 1 3
dilsel kategori 140
edebiyat 32, 81, 92, 132, 145, 190, 223,
din 4 7 ,5 1 , 140, 1 4 1 ,1 7 4 ,3 0 6
225, 2 3 0 ,2 6 3 ,2 6 4 ,2 6 9 , 304, 306,314,
dindarlk 47
315
diyalektik 3 9 ,1 0 3 ,1 8 2
efendi ahlk 66
D octor Faustus 69
ego 125,232, 241, 276
dogm aclk 179
ego-tz 125,232
dogm atik gelenek 22, 25 ,181
egoizm 2 6 0 ,2 6 1 ,2 9 0
dogm atizm 2 0 ,5 8 ,6 1 , 67, 1 0 2 ,1 8 3 ,1 9 0
eitim 237, 250
doa 1 5 1 ,1 5 5 ,1 6 6 ,1 6 7 , 168,182, 184,
Eitim ci Olarak Schopenhauer 202, 266
1 9 0 ,2 0 1 ,2 6 6 ,2 7 4 , 275, 290,298, 305,
ekonom i 303
315
Eliot, T . S. 32
doa bilim leri 198
em presyonizm 88
doalclk 298
Engizisyon 52
doruculuk 72, 184, 237
erdem 48, 49, 7 6 ,8 3 , 109,143, 164, 170,
doruluk 89, 9 6 ,1 0 0 , 108
172, 221, 227, 2 3 5 ,2 8 2 ,2 8 4 , 287, 293,
D o n a n Gray'in Portresi 31
298, 305, 308
duyum 114,115
erek 7 7 ,1 1 4 ,1 4 3 ,1 6 2 , 1 98,243,269,
dnyevi ilecilik 168
296, 302,303
dnyevi hayat 165
Eski Yunan 168
drt 117, 118, 1 7 2 ,2 2 9 ,2 4 2 ,2 4 9 , 255,
estetik 227
272, 2 7 6 ,2 7 7 ,2 8 2 , 286, 2 8 7 ,2 8 8 ,2 9 4 ,
estetizm 19, 2 3 ,2 5 ,6 5 , 66
2 9 8 ,3 0 1 ,3 0 7 ,3 1 3
etik 76, 279,314
dnce 8 0 ,8 9 , 11 4,1 1 5 ,1 1 6 , 130, 142,
Euripides 4 4 ,2 6 7
158, 1 8 2,1 8 9 ,1 9 3 , 206, 2 0 7 ,2 3 2 ,2 3 5 ,
Euthyphron 47
2 4 1 ,2 4 2 ,2 4 3 ,2 4 4 ,
246, 2 4 7 ,2 4 8 ,2 5 1 , evren teorisi 196
2 5 5 ,2 5 6 ,2 5 8 ,2 6 4 , 270, 2 8 5 ,3 0 2 ,3 0 8
evrensellik 180
dnce varl 228
evrim 148
dnm e 1 1 5 ,1 3 9 ,2 3 4 ,2 4 3 , 24 4 ,2 5 0 ,
266
F
dnsel zgrlk 100
fayda 85, 8 6 ,1 4 7 ,1 5 6 , 157, 160,164,
dnsel vicdan 294
2 7 4,277,
286
felsefe 2 0 ,2 3 ,3 2 ,3 4 ,4 5 ,4 8 ,5 0 , 5 1 ,59,
E
60, 62, 6 4 ,6 7 , 87, 140, 141, 142,164,
ebedi dn 137
165,178, 179, 185,200
ebedi ocuk metaforu 94
felsefi ilecilik 164,168

319

felsefi dnce 313

felsefi gelenek 41, 5 9 ,6 0 ,1 1 8
felsefi iyim serlik 188
felsefi ktm serlik 187
fenom en 18,44, 88, 112, 143, 144,149,
163, 166, 1 6 9 ,1 7 4 ,1 7 7 ,2 4 8 ,2 7 6 ,2 8 1 ,
283, 306
filoloji 281,311
fizik 6 0 ,1 1 4 ,1 3 8 ,2 1 0 ,2 1 1
fiziksel evren teorisi 195
fizyoloji 247
fizyolojik depresyon 174
Foot, Philippa 2 84 ,29 5
Foucault, M ichel 160
fragm an 36, 37, 3 8 ,4 0 ,4 2 , 259
Freud, Sigmund 235

G
G alileo 93
Galsworthy, John 145
Gem i eylerin Anm sanmas 308
gelenek 136,138, 155, 1 9 0,277,300,
301,309
geleneksel ahlk 180,303
geleneksel ahlk psikolojisi 299
geleneksel erdem in btnl tezi 284
geleneksel felsefe 4 2 ,9 3
geleneksel pozitif ahlki gr 25
genlik 91, 106
genel btnlk 224
George, Stefan 32
gerek dnya 96 ,1 3 8 , 146
gerekilik 3 1 ,89
gereklik 6 5 ,7 0 ,7 3 , 82, 9 1 ,9 2 , 112,113,
1 1 5 ,1 1 5 ,1 1 8 ,1 2 3 , 136, 143,1 4 8 ,1 5 0 ,
1 6 7 ,2 0 2 ,2 1 8 ,2 2 5 ,2 3 1 , 23 2 ,2 3 4 ,2 3 5 ,
2 8 3,289
Gersdorff, Cari v on 193
giz 240
gizem 93
G lim cher, Susan 14
G M (On the G enealogy o f M orals) 26, 39,
4 0 ,4 3 ,4 5 , 5 0 ,5 2 ,6 1 , 6 7 ,7 1 , 76, 80,
8 6 ,9 0 ,9 4 , 104, 123,124, 126, 135,
1 3 7 ,1 4 1 ,1 4 2 ,1 4 3 , 1 5 1 ,1 5 2 ,1 5 3 ,1 5 4 ,
1 5 5 ,1 5 6 ,1 5 8 ,1 6 0 , 1 6 1 ,1 6 2 ,1 6 3 ,1 6 4 ,
1 6 6 ,1 6 7 ,1 6 9 ,1 7 0 , 1 7 1 ,1 7 2 ,1 7 3 ,1 7 4 ,
1 7 5 ,1 7 6 ,1 7 9 ,1 8 0 , 1 8 1 ,1 8 3 ,1 8 4 ,1 8 5 ,
1 8 9 ,2 1 1 ,2 2 0 ,2 2 1 , 234, 25 4 ,2 5 5 ,2 7 0 ,

320

2 7 4 ,2 7 9 ,2 8 4 , 2 8 6 ,2 8 7 ,2 9 1 ,2 9 2 , 296,
305
Goethe, Johann Wolfgang von 176,237,
25 5 ,2 5 6 , 306,314
Gom brich, Ernst 87
Goodm an, Nelson 138
Gorgias 274
grecelik 9 9 ,6 2 , 79,109
grenek 76, 112, 1 4 7 ,2 7 7 ,2 8 2
grsel dnya 89
grsel m etafor 78,81
grn 73, 80, 82, 16 8 ,1 6 9 ,1 7 2 , 231,
2 3 2 .2 3 4 , 235
grnler dnyas 70
gsterge 1 22,134,14 1, 147,154
Granier, Jean 154
Grazia, M argreta de 14
Grossoktav 204
GS (The G ay Science) 38, 3 9 ,4 6 ,5 0 ,6 2 ,
7 1 ,7 2 ,7 3 ,7 4 , 76, 8 3 ,8 4 , 85, 9 4 ,9 5 ,
98, 99, 107, 1 0 7 ,1 0 8 ,1 1 5 ,1 2 5 , 134,
141, 151, 1 5 2 ,1 5 4 ,1 5 5 ,1 5 6 , 159,168,
1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 4 ,2 0 0 ,2 0 6 ,2 1 0 ,2 1 3 ,
2 3 3 .2 3 4 , 235, 2 3 7 ,2 4 0 ,2 4 1 , 252, 253,
255, 258, 2 5 9 ,2 6 0 ,2 6 2 ,2 6 5 , 2 6 6,283,
284, 308,311
Guyer, Paul 14
G stem i 36, 38, 8 4 ,1 2 7 ,1 3 7 , 196, 198,
2 4 2 ,2 4 6 , 251, 303
gllk duygusu 86 ,113
Glmenin ve Unutuun Kitab 231
gzellik 308

H
Haar, Michel 137, 138
Hal seferleri 52
hakikat 4 3 ,4 4 ,4 6 ,4 9 ,5 7 ,5 8 , 6 2 ,6 5 ,6 9 ,
7 0 ,7 1 , 7 2 ,7 2 ,7 3 ,7 5 ,8 2 ,8 3 , 8 4 ,8 5 ,
8 6 ,8 7 ,
9 1 ,9 2 ,9 3 , 9 5 ,9 6 ,9 9 , 102,104,
106, 109, 1 1 0 ,1 5 1 ,154,155,162, 168,
177, 180, 1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 5 ,2 0 3 , 2 3 5,236,
237, 238, 2 6 6 ,2 6 9 ,2 7 1 ,2 8 3 , 315
hakikat istemi 71, 7 2 ,1 0 4 ,1 0 5 , 109, 182,
184
hakikat teorisi 8 4 ,8 6
hakikat-olm ayan 45, 182
halk 303
Harm an, G ilbert 14
Hartm ann 111

hayal 85,94
hayat istemi 173,273
Hegel 111
Heidegger, Martin 35, 36,113, 117,298
Heine 306
Herakleitos 113,200
Hesse, Herman 151
HH (Human, All-too-Human) 38, 100,
241,266,276,277,
281, 291,294
Hristiyan ahlk 186, 280, 287,297
Hristiyan ilecilii 163
Hristiyan metafizii 126
Hristiyanlk 2 2 ,4 5 ,5 2 ,7 6 ,7 7 ,9 0 ,1 0 2 ,
107,126,141,150, 156, 161,166,179,
180,184,186,198, 277, 282,289,298,
300
hilik 70,174,198
hilik istemi 22,173
Hollingdale, R. J. 14
Homeros 291
Hoy, David 14
Hume, David 111,241
hurafe 277, 311
I-
rk 35, 112,291
strap 188, 189
icat 237, 242, 277,315
igr 90,107,156, 167,202,285
igzlem 115,234
igd 55,76,86, 166,169,173,176,
186,218,255,288,
306,306
ideal hayat 23,25,224,225,226, 227,
228
idealizm 199
idiilik 297
iletiim 122,125,264
ilinek metafizii 140
imaj 287
imge 60, 80,90,105,133,215, 220, 307
imgelem 52,88,111,231,233
immoralism 23
inan 85, 87, 90,94, 106, 107,116, 136,
139,181,182,183, 218, 237,241,251,
277,281,312
ngiltere 13
intikam igds 45
ironi 50,51,53, 54,201,302
sa 52
F 21 N /E debiyat O larak H ayat

istem 74,80,94, 105, 108,112,114, 114,

117,168, 173,174,177,188, 198, 208,
217,218, 227,237,240,243, 254,261,
264,294
istem zgrl 94,183,254, 265,297
isteme 115, 117, 173,219,232,255
isteme zgrl 255
itaatkarlk 287
itki 165,254,286,297, 299
iyelik metafizii 136
iyilik 156,157,161,220,296, 305,308

J
James, Henry 193, 221
janr 38, 44,46,56, 62,63,89
Jaspers, Karl 43
Jaws 131

K
Kagan, Shelly 14
kaltm 112
Kant, Immanuel 69, 111, 113, 277
kar-istem 173
kar-olgusal nerme 224, 225
Kartaca 267
Katselas, Jane 14
Kaufmann, Walter 12,14, 15, 33,34,41,
43,54,213,
278, 279,299
kavram 41, 111, 137, 138
kavramsal mantk 137
Kazantzakis, Nikos 207
kendilik (entity) 24,89, 127,242,244
kendinde iyi 287
kendinde-ey 70, 119,120,122, 211, 312
kendini koruma igds 134
kendini-yaratma 257
keif 148,256
keif nesnesi 236,237
KGW (Werke: Kritische Gesamtausgabe)
197,206, 212,214,216
Kierkegaard, Soren 313
kimlik 149,215
Kiot, Don OO
kitle 233
klasik mantk 138
klasisizm 298
Kofman, Sarah 13, 35,36,42, 43,93,
108.175
Konfys 272
321

koullu nerme 210

kozmoloji 196,199, 200,201,203,205,
209,210
kozmolojik teori 119,195
kle allk 176,278,279
klelik 77
kt&cill vicdan 158, 161,289,293
ktlk 45,220,284,285, 291,297,305,
308
Kundera, Milan 231
kukuculuk 80, 198
kbizm 92
kltr 70,283
kltrel ahlki grecelik 283.
ktle 252

Moby-Dick 130, 131

MOM (Mixed Opinions and Maxims) 241,
277
Mon Oncle d'Amrique 81
monad 34,241
Morandi, Giorgio 309
motivasyon 248,249
Mozart, Wolfgang Amadeus 66,305,309
mutlak itaat 94
mutlakyetilik 62,105,283,288, 291,
301
mkemmellik 294
mzik 76,304,305
mzikal iyilik 305
mzikal tin 305

Labov, William 223

Lakhes 48,49

Napolyon 52, 176,304,306

Natura! Supernaturalism 97
natralizm 92
NCW (Nietzsche Contra Wagner) 40,260
nedensellik 114
nesne 17,18, 21,41,79, 80,82,88, 92,
9 6 ,98,99,105,116,119,120, 123,
124,125,125,127, 128, 129,132,133,
135,140,142,143,144, 148,150,156,
159,163,180,
182, 189,210,211,212,
234,237,246,250,261
nesnel bilgi 93
nesnel hakikat 89,162,312
nesnellik 80, 124,180,198,284
Newton 93
nicel zdelik 245,246
nicelik 56
Nietzsche 11,12, 13, 14,16, 17, 18,19,
20, 21,22,23, 24,25,26, 27,31,32,
33, 34, 35,37, 3 8 ,3 9 ,4 0 ,4 1 ,4 2 ,4 3 ,
44, 4 5 ,4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 ,5 0 , 51,52,53,
54, 55,56,57, 58,59,60, 61,63,64,
65, 6 6 ,6 7 ,6 8 ,6 9 ,7 0 ,7 1 , 72,73,74,
75, 79,80,81, 82,83,84, 85,86,87,
88, 89,90,91, 93,95,98, 99,102, 103,
104,105, 107, 108,110, 111, 112, 113,
114,116,117,118,119,120,121,122,
123,124, 125, 126,127,128,129, 130,
132,133; 134, 135,136,137,138, 139,
140,141, 142,143,145,147, 148, 149,
150,151, 152, 153,154,155,156, 157,
158,159, 160, 161,162,163,164, 166,

Laqueur, Thomas 14
Leibniz, Gottfried Wilhelm von 113
Lord Jim 170,271

M
Magnus, Bernd 14
Makyavel 51
Man, Paul de 264
Mann, Thomas 69
mantk 112, 128,135,137,138,139, 140
mantk aksiyomlar 238
mantksal hakikat istemi 72
mantksal nitelik 120
masumiyet 76
matematik 138,139
Meditations 244
mekn 193
mekanikilik 114
melankoli 217,218,221
Menon 48
mesafe pathosu 176, 291
metafizik 32,58,70, 119,127,135,137,
138, 139, 144,160,166, 177, 181,185,
241
metafizik teori 118
metafor 35, 38,40, 91, 95,108, 254, 284
metodolojik tekilik 43
Michalengelo 306
mit 267,271
mitoloji 94, 136,254

322

168.169, 170,171,172,173, 174, 175,

ontolojik oulculuk 98
176,176, 177,178,179,180, 181, 182,
ontolojik kategori 123
ontolojik tz 140
183,185, 186, 187,188,189, 193, 194,
195,196, 197, 198,199,202,204, 205,
otorite 112,274,277,306
reti mutlakyetilii 289, 88
206,207,208, 209,210,211,212, 213,
lllk 297,298
215,216,218,219,220,222,223,224,
225,226,227, 228,229,230,231, 232, lm 200,295
233,234,235,237,238,239,241, 242,
nyarg 5 7,106,117,163
243,244,245, 246,248,249,250, 251, z 115,117,118, 120, 123,160,220,234,
252,253,254, 255,255,256,257, 258,
235,235,277,296
259,260,261, 262,263,264,265, 266,
z-gndergesellik 314
268,269,270,272,273,274,275,276,
zbelirletim 94
277,278,279, 279,280,281,282,283,
zdelik 120, 123, 143,246,248
284,285,286,287,288,289,290,291,
zdelik ilkesi 137,138
293,294,295, 296,297,298,299, 300,
zgecilik 156, 260,261
301,302,303, 304,305,307,308,309, zgnlk 141
310,311,312,313,314,313
zgr irade 277
Nietzsche as Philosopher 12
zgr istem 94
Nietzsche et la mtaphore 13
zgr olmayan istem 94
Nietzsche et la philosophie 13
zgr tin 21,35,93,94, 95, 100, 104,107,
Nietzsche, Elizabeth Frster 26,196
106, 108,124,183,294
Nietzsche-Studien 14
zgr-olmayan istem 254
Nietzsche: Philosopher, Psychologist,
zgrlk 49,71, 74,75,76, 77,94,117,
Antichrist 12
222,254,255,25 9,265,297,299
nihai tz 139
zne 21,117,120, 125, 126,127,133,
nihilizm 107, 137, 198
134, 136, 140,210,212,224, 234,241,
nitelik 60, 103, 104, 1 19,141,16b 172,
242,244,
245,246,247,249, 250,281
211,212,244,260,
262, 263,267,280, znellik 119
282,285,288,292, 294, 296,302,306,
308, 309
P
Nude with Draperies 92
paradoks 16,17, 100, 133,135,136, 139,
163,165, 168, 174,180,181, 187, 281,
o-
282,283
Odysseus 100,267,268
perspektivizm 17,18, 19, 20,21 ,2 2 ,2 5 ,
Oi dipus 267
4 1 ,4 2 ,6 4 ,6 7 ,6 9 ,7 3 ,7 9 ,8 0 ,8 8 ,9 8 ,
olgu 1 8 ,2 2 ,4 2 ,5 2 ,6 9 ,7 0 , 82,83,84, 87,
99,100,101,102, 103, 104,109,110,
98.100.107.108.124.141.150.169,
216.269.300.310.314
174,177.178,199,207, 209,225,227, PetroniusSl
239,246,252,253,276,281,287
PTC (Philosophy in the Tragic Age ofthe
olgunlama metafom 91
reeks) 113,126
olmakta olan 199,217
Picasso, Pablo 92
olmu olan 199, 219
Platon 1 3 ,3 4 ,4 7 ,4 8 ,5 3 ,5 6 ,5 7 , 103,
olumsallk 108
157,181, 189, 242,249,255,270,271,
olu 113, 134, 166,172,187,200,211,
272.274.287.313.314
231,232,234,239,240 ,250,252,257,
Platonculuk metafizii 277
259,260
politik eretileme 246,249,255
On Truth and Ues in a Nonmoral Sense
pozitif ahlk 301,299,303
69
pozitif etik 307
ontoloji 150
pragmatist teori 84

323

profanum vulgus 35
Protagoras 157
Proust, Marcel 228,229,256
psiko-tarihsel indergemecilik 178
psikoloji 114,281
psikolojik istem 114
Putnam, Hilary 300

R
radikal ilecilik 22
radikal olumsallk 179
rasyonel dnce 238
Re, Paul 50,103
Remembrance of Things Past 228
Renan, Ernest 50
R epu blic 249, 271,272,287
Resnais, Alain 81
Richard, III. 263
romantizm 3 1 ,9 7 ,9 8
Rorty, Amlie 248
Rorty, Richard ,13
Rnesans 293
ruh 126,240,241, 242,249,265,290,
293,313

s-
saf bilgi 198
saldrganlk 294
sanat 4 4,45,51, 65, 76,93, 154,168,
169,189,190,252,258,265,269, 305,
306,309
sanatsal yaratm 133
Saussure, de Ferdinand 121, 122,123
sava 80,162,180, 200,200,207,267,
286
Schacht, Richard 14
Schopenhauer, Arthur 69,70,111,113,
276,306
Schopenhauer as Educator 233
seim zgrliiil 126, 180
sentetik a priori yarglar 74,75,77
spvgi 105,201,202,261
sezgi 82, 121
Shakespeare, William 255,263,306
sfat 127, 130,131,136, 139, 140,242
sir 160
Simmel, George 197
simya 275
Sluga, Hans 14

324

Sokrates 20,47,48,49,49,51, 52,53,54,

55,56,57, 59,61, 64, 255,270,287,

291,293,312,313,314
S o il Ivan 208
Solomon, Robert 14
, sonsuzluk 203,207,223, 33
Soykiit 155, 161,162,163,170,176,
181, 183,184,186,220,277,280,291,
292, 302
soykt 41, 57, 143, 149,150,152,
153, 154, 159,161,168, 178,184
soyluluk 157,161
Spinoza 32
Spurs: Nietzsche's Styles 36,38
Stendhal 32,306
Strong, Tracy 14
sr ahlla 17, 287, 290,302
iddet 160,292
iir 32
phecilik 111

T
tahayyl 36, 91,96,144,160, 185,189,

202,207,
218, 234,246,250,269, 285,
306
Taine 306
Tann 90,107,132,133,139,177,178,
181,184,289,302
tarih 17,52,58,98, 144, 150,153,156,
157,159,160,
161, 169,204,240,264,
268,270,280,297, 303,315
tarihsel tin 156
tarihyazmu 181
tasarm 91
Taylor, Charles 14
tefekkr 80,124,160
tek biimlilik 170
tekabliyet teorisi 84,85
tekilik 72,246
Tennyson 268
teori 34,62, 81, 91,98, 99, 120,135,195,
196, 196, 205,206,207, 209
termodinamik 228
Tertullian 52
The E ducation o f H en ry A dam s 111
The F o rsyte C hronicles 145
The G la ss B ead-G am e 151
The P h ilosoph ical R eview 14
The P o rta b le N ietzsch e 15

The Transfiguration of the Commonplace

63
Thomas, Aziz 52, 284
T! (Twilight o f the Idols) 26, 38,39,50,
55,70,77, 114,125,126, 127, 139,
140,156, 168, 180, 186,187,194, 196,
227,232,237,251, 254,255,259,272,
276,277,278,296, 297,298,303, 306,
307
tin 77, 83,90,103, 136, 156, 164,183,
199,234,286,294
tinsellik 76,164
toplum 112,156, 157, 158,229,286, 287,
288,288,289,
290, 292
toplumsal dnya 126
toplumsal hayat 160
toplumsal reformculuk 303
topyekn belirlenmitik 94
treler ahlk 277
tz 21,66, 125, 127,130, 131, 135, 136,
140,232,
261,281
tzsel etik 308
tzsel zne 126,211
tragedya 44
trajedi 70, 133, 167, 168
Truva 267
tutarllk 245,246,247, 248, 267,268
tutarszlk 248, 265
tketim ekonomisi 112

u-
ulus 62, 255
UM (Untimely Meditations) 39, 202, 220,
233,251,266, 303
uzam 46,90, 126
uzay 113
bermensch (stinsan) 137, 216,217,
228,237,299,305
slup 3 7 ,3 8 ,4 0 ,4 1 ,4 5 , 55, 56,63,64,
6 5 ,6 6 ,6 7 ,8 1 ,8 7 ,8 8 ,9 2 , 105,129,
196,253,260,
262,312
slup oulculuu 38, 41, 42, 67

V-W
Van Gogh, Vincent 309
varlk 93,104, 118,126,152,200,201,
211,227, 231, 232, 232,234,239, 240,
250,259, 260, 274, 290,291, 304

varolu 198,199,202,206, 212, 224,249,

253,260,262,286,288,312
varoluuluk 12, 34
Vermeer 308, 309
vicdan 175, 184,189,233
View of Delft 308
Viktorya, Kralie 145
Vlastos, Gregory 13
Voltaire 45
Wagner 178,264,304, 305, 306,312
Wagner Bayreuth'ta 266
Waters, Lindsay 14
Wilcox, John 85
Wilde, Oscar 31,55, 60
Wininger, Kate 14
Wittgenstein, Ludwig 248
WP (The Will to Power) 16, 19, 21,23,
26,35, 45,51,52, 56, 58,6 0 ,6 1 ,6 4 ,
66,68, 70,72,73, 74,74,79, 80,85,
86, 89, 91, 91,98, 103, 104, 105, 106,
105, 107, 109,111, 112, 113, 114,115,
117, 118, 119,120,122, 123, 124,125,
126, 127, 129,130,132, 133, 134,135,
136, 137, 138,139,140, 141,142,143,
144, 146, 147,149,150, 154,160,162,'
165, 166, 167,173, 174, 175, 176,177,
178, 179, 187,188, 189, 194, 196,198,
199, 199, 202,204,211, 212,213,214,
231, 232, 234,236,237, 239, 242,243,
245, 246, 247,250,251, 252,254,255,
256, 257, 258,259,260, 260,261,262,
265, 270, 272,273,274, 276, 278,284,
285, 287,288,289,293, 293,296,297,
298, 302, 303,303, 306, 306, 307,312,
313,315
WS (The Wandarer and His Shadow) 116,
160, 177, 266,269

Y
yalan istemi 72
yanlsama 69, 93,94,95, 104, 105,167,
285, 302
yanllama 77,80
yapbozumu 137,273
yaratc istem 219
yaratclk 64, 164
yaama igds 180
Yeats, William Butler 76
Yeraltndan Notlar 227

325

yerekimi tini 203

ykclk 168
yorum oulculuu 38
Yunan tragedyas 44
Yunanistan 11
yklem 127,136, 140
yksek kltr 294

z
Z (Thts Spoke Zarathustra) 26, 55,61,
65,90,91, 104, 105,108, 109, 115,
129, 134,135,136, 161, 188,194,196,
200,201,202,203, 204, 205,207,208,
212, 214,216,217, 219, 220,227,230,
233,237,240,243, 247, 248,252,253,
254, 258,259,266, 278,282,284,298,
308
zalimlik 227, 261, 279,281,293, 294,
295, 315
zaman 113,193,203,217, 240,241,258
zaman teorisi 211
Zerdt 297
zihinsel edimler 244,245
zorunluluk 43,254, 255, 265

326

John Forrester

HAKKAT OYUNLARI
YALANLAR, PARA VE PSKANALZ
nceleme/eviren: Abdullah Ylmaz/207 sayfa/SBN 975-539-247-5
G erein, yalnzca gerein syleneceine dair yem in edilm i b ir dnyada
yayoruz; yalan s y ley en ler aalanyor. H epim iz hakikatin peindeyiz. N e
var ki kim se d e hakikatin ne olduunu, yalann nerede balayp nerede
bittiini syleyem iyor. H akikat b ilinm iyorsa yalan nasl m m k n olabilir?
D ahas, ya hakikatler; birer yanlsam a olduunu unuttuum uz yanlsam alarsa!
B ir dnn, ilk bam szlk anm z ilk yalan sylediim iz an deil
m idir? T arih boyunca hakikati hep ynetenler kurarken, glm eyi d e yalan
da b ir savunm a silah olarak kullan an lar e zilenler olm am m dr? K urgular
hakikatler kad ar etkili deil m idir? S iz h i g erekler kad ar iinizi actan
ro m an lar okum adnz m ?
B unlar John F o rre ste rn Hakikat Oyunlar adl kkrtc alm asnda y ant
arad sorularn sadece birka. B ilim sel dorularn en tepede o turduu
hakik at d zenine ilikin ilgin, bir o kadar da bozguncu gzlem lerin ardndan
F orrester asl ilgi alanna, psikanalize d n er ve h ak ikat-yalan ilikisi
zerinde younlar.
B ir psikiyatristin divanna uzanan h asta henz hi kim senin tam olarak ne
olduunu bilm edii bir eyi satn alm ay kabul etm i, psikiyatrist ise paray
alm am a hibir ey vaat etm em itir. F o rre ste ra gre analiz; hakikat
oyunlar, yalanlar, para ve Freud etrafnda dner. P araya dayanan psikanalitik
szlem enin m m kn kld pratik, sz olduu biim iyle k abul eder, szn
dndaki eylere doruluk ya da y anllk atfetm ez; sulam alar, ahlki
yarglar a sk y a alr; kendi icat ettii hakikate yalnzca y alan-hakikat
ayrm m ortadan kaldrarak varabilir.
S on b lm de L ac an m F re u d a borcu olduunu ve bu borcu dem esini'
gerektiini iddia eden F o rrester para, psikanaliz, arm aan ve lm
konularnda ufkum uzu zorlayan sonulara ular.
Forrester, hakikat, yalanlarn ve grnlerin fani dnyasna kar baki
olandan yanadr; hayata kar lm n tarafm tu ta r dedikten sonra sorar:
Hasta eden yalan, iyiletiren de hakikat m idir? Y oksa hakikat denen ey b iz
bilim ocuklarnn uyutulm asn salayan yalann ta k endisi m idir?
Hakikat Oyunlar gem iin m irasn nasl bir arm a ana dntrebileceim izi gsteriyor.
Adam Phillips

Maurice Blanchot

TRAF EDLEMEYEN CEMAAT

nceleme/eviren: Ik Ergiidenl76 sayfalISBN 975-539-132-0

insan, varolutan itibaren teki insanlara maruzdur, muhtatr. k

olarak bir bakasyla birliktelik kurarz. nanlarmz, umutlarmz
ynnde birlikteliklere, gruplara dahil olur, gelecek toplum tasarmlar
iin ortaklklar kurarz. Ben ile tekinin ilikiye, iletiime girdii tm bu
zeminler hangi asli duygularn, hangi yokluklarn varl zerinde
ykselir? Btn bu zeminleri hayal krklna, hayal krklndan da te
bir felaket imknna ak klan, bizi bu imkn zerinde var eden, bu
imkna maruz brakan ey nedir?
Maurice Blanchot, tiraf Edilemeyen Cemaatte, yirminci yzylda
varoluumuzu anlamlandrm ve anlamlandrmaya devam eden cemaat
deneyimleri nda, birlikteliklerimizin zne doru lanetli ve aresiz
bir yolculua kmaktadr.
Varlk, kendi yetersizliinin bilinciyle, kendini tamamlamak iin deil,
kendini tartma konusu etmek iin tekine ynelir, tekine, cemaate
ar yapar, kendi dna atlr, alr, yetersizlie son verecek eyi deil,
doldurduka derinleen eksiklikteki arl arar.
Ortaklk imknnn son bulduu ilk ve son olay (doum ve lm) ortak
olmasayd cemaat olmazd.
Cemaat kendi yelerine onlarn lml hakikatlerinin sunulmasdr.
Kurban etme/olma ve brak(l)madr cemaat. ldrerek ve lerek deil,
kendini brakarak ve balayarak kurban etmedir cemaat. Kendini
brakma ve ba, sessizdir. Karlnda asla stat ya da iktidar elde
edilmez. Ba yapan varl da brakacak ekilde sessizlik ve szszlk
iindedir cemaat. Ba yaptn bilmeden balarsn, brak(l)dn
bilmeden brak(l)rsn, cemaate ait olduunu bilmeden ait olursun.
Komnizm topyasndan Georges Bataillen cemaat teebbslerine, 68
Maysndan Marguerite Durasm lm Hastalna uzanan bir harita
zerinde varoluumuzun gizli kavramlarna ynelir Blanchot ve bizi her
zaman tehdit altndaki, her zaman umut edilen yeni ilikilerden sorumlu
k la r.

Alphonso Lingis

ORTAK BR EYLER
OLMAYANLARIN ORTAKLII
ncelemelev.: Tuncay Birkan/153 sayfal/SBN 975-539-173-8
A lphonso L ingis, b iro k kitab olduu halde B a tda d a yeterince tannm ayan
bir felsefeci ve gezgin. T annm am asm n b ir nedeni d e herhalde rasyonel
B a tnn ancak kendisiyle analojiler kurarak, zetle kendisine benzeterek
kavrayabildii teki kltrleri, olanca bakalklar iinde anlam aya, kendi
szleriyle k onuturm aya alm as. B unu d a antropolojinin indirgeyici
norm lar iinde deil, B at rasyonalizm inin ierdii ciddi atlaklar; anlam l
ve tekil bir hayat yaam ann nne kard m adT ve m anevi engelleri
serim leyecek biim de yapm as.
Ortak Bir eyleri Olmayanlarn Ortakl, nce rasyonel cem aati betim liyor:
H erkesin ortak-anonim sylem i kendi dilinde yeniden rettii, k endini ancak
y apt i le tanm layan; L ev in asm terim leriyle sylem eyi tali,
sylenen i tem el nem de g ren b ir cem aattir bu. Bu cem aat tem el fetii olan
iletiim i g erekletirm ek iin her eyin, her m esajn indirgenem ez
tikelliini, iletiim deeri olm ayan m rltsn, uultusunu gr lt sayar; her
aa ve h e r gvercin iin aslnda ayr b ir szce ihtiya duyulduunu
grm ezden gelir. R asyonel sylem , hakikatini tesis etm ek iin kurum lara
ihtiya duyar ve paryay, m istii, psikotii, vahiyi, terristi bu hakikate
ulam aktan aciz grp dlar. L ingis bu cem aatin karsna teki cem aati
karr. B enim le ortak hibir eyi o lm ayan tekiyle k arlatm cem aattir bu.
B urada teki, benim le sadece szleriyle deil, plak g zleri, bo elleri ve
sessizliiyle, yaralanabilirliiyle yzleir. B urada b enim rasyonel
buyruum un tutarlln bozan b ir davetsiz m isafir, bir strap yzeyidir teki.
O nunla ancak istem d b ir hareketle, katksz bir d erinlik duygusuyla
hissedebilen kim senin m lk edinem eyecei, ilkselin (yani scakln, havann,
topran, n) iine gm lerek karlarz.
A kl sorgulam asn yeni ulara tayan epeyce etrefil, hatta garip b ir kitap
elinizdeki. Felsefe, gezi kitab, otobiyografi, anlat ve antropoloji m etni gibi
kalp trlerin h ibirine sm ayan, hem o k arbal hem de ok cokulu,
takn bir kitap. O kuru felsefi dncenin en soyut, en so u k topraklarnda
uzun b ir sre gezdirip yorarken birdenbire N ikaragualI S andinist b ir gerillay,
L aolu kavruk, edepsiz bir garsonu, ocuuna gkkuan grm eyi reten b ir
kadm , yam ur orm anlarnn uultusunu, okyanuslarn serinliini, B alinezya
yerlilerinin m uhteem K eak trenini iirsel b ir slu p la anlatm aya balayp
atee atan b ir kitap. T er d km eyi gze alanlar k arln, fazlasyla
bulacaklar...

R. W. Connell

TOPLUMSAL CNSYET VE
KTDAR
TOPLUM, K VE CNSEL POLTKA
nceleme/eviren: CemSoydemir/416 sayfa!ISBN 975-539-183-2
Dllenme annda basit bir mekanizmaya bal olarak belirlenen cinsiyet,
toplumsallama srecinde insan denen toplumsal hayvanm bana bela olmutur.
Tarihsel sre iinde iki cins arasnda, diinin dourganlna bal olarak gelien
iblm, kadn ile erkee toplumsal yaam, kltr, psikoloji vb. alanlarda da tamamen
ayr roller biti. Kural olarak biyolojik cinsiyetle rtmesine -daha dorusu ona
tekabl etm esine- ramen ondan ayr bir kavram olan toplumsal cinsiyet ite bu
tarihsel srecin rndr.
R. W. Connelln Toplumsal Cinsiyet ve ktidar balkl bu arpc almas, toplumsal
cinsiyet kavramnn aklanmasna bir giri niteliindedir. Toplumsal cinsiyet ve
cinsiyet ilikilerine dair sorunlar tarihten psikanalize, ekonomiden gndelik politikaya
kadar ok eitli boyutlanyla ele alan Connell, literatr incelemelerinin yan sra rnek
olay zmlemeleri ve istatistiklerle de zenginletirilmi bir alm a sunuyor bizlere.
Ancak bunun da tesine geerek cinsellik ve cinsiyet kavramlarn sosyal ve politik
teoriyle btnletirme, bu alandaki teorik alm alar iindeki yerlerine oturtm a abasna
giriiyor.
Kadn ve erkek olmay nasl reniyoruz? Toplum sal cinsiyet rolleri tarih iinde nasl
bir evrim geirmitir? Toplumsal cinsiyetler arasnda bylesine bir eitsizliin kk
salmas, kadnlarn tarih boyunca ekonomik, kltrel, toplumsal ve siyasi yaam da hep
ikincil ve tabi konum da kalmas, teknoloji ncesi toplumlarda biyolojik cinsiyetin
kanlmaz sonucu mu olmutur? Bir baka deyile, evrensel bir yap oluturan
ataerkillik toplumsal evrim srecinde insanln kaderi miydi? Yoksa pekl bam baka
bir gelim e de gerekleebilir miydi? Connell, bu sorulan tartmaya amakla kalm ayp
ataerkilliin tarihten silinmesi ve iki cinsin btnlem esine dayal, tam anlam yla
eitliki, dem okratik, insanca bir yap kurulm as iin ezilen cinsin ve cinsel
kategorilerin -kadnlarn, ecinsellerin ve ataerkil cinsiyeti kategorilerden sapm a
gsteren btn g ru p larn - nndeki alm lar d a irdeliyor. Cinsiyet ilikileri sadece
kadm -erkek ekseninde ele alnm ayp ecinseller ve ataerkil sisteme m eydan okuyan
dier kategoriler de etrafl biimde deerlendirilm ekte; kadn ve ecinsel kurtulu
hareketleri bata olmak zere bu dorultudaki rgtlenm elerin gem i kazanm larnn
ve gelecee ynelik stratejilerinin bir deerlendirm esi sunulm aktadr.
Toplumsal Cinsiyet ve ktidar da, ekonomi ve politik temsil alanlarndaki eitsizlikten
ataerkil iddete kadar ok geni bir alan ilgilendiren cinsel politikann deiim
dinam ikleri eletirel bir gzle inceleniyor. T oplum sal cinsiyet iie cinsellii, bu
alanlardaki geleneksel kabulleri sorgulayp dntrm e amac dorultusunda
toplum sal/politik teorilerle btnletirm eyi deneyen C onnelln kitab, cinsiyet
aratrm alan ve cinsel politika alanlarna ilgi duyan herkes iin nemli b ir kaynak
olacaktr.

Richard Rorty

OLUMSALLIK, RON
VE DAYANIMA
ncelem el ev.: M ehm et K k-A lev T rker/275 sayfa/ISB N 975-539-113-4
O lu m sallk, iro n i ve D ayanm a, kimilerinin bugn dnyadaki en ilgin felsefeci diye

vd Richard Rortynin dilimizdeki ilk kitab... Yazar bu kitabnda, etik-politika

ilikisi gibi hayati bir soruna ok nemli katklarda bulunuyor.
Dilden balyor Rorty... Dilin dnyay temsil eden yekpare bir btn, kendisi dndaki
bir H akikatie irtibatlanmamz salayan bir ara olduu yolundaki grleri reddediyor.
Dilin doas diye bir ey yoktur, sadece dnyay, kendimizi, birbirimizi vs.
betimlemekte kullandmz birok olumsal szck daar vardr. Bu sz daarlarnn
birbirlerinden daha doru olduu sylenemez, ama bazlan daha kullanl
metaforlar yaratrlar. Yani dncenin tarihi Hakikate giderek daha ok yaklamann
deil, eyleri srekli yeniden betimleyen ve birok rastlant sonucu daha kullanl
olduu anlalan metaforlarm yaratlmasnn tarihidir. Ayn ekilde doygun bir hayat da
darda duran insanst bir Hakikati bulmaya alan kiinin deil,\iinde olduu
kabilenin diliyle yetinmeyip kendi metaforlann, kendi dilini, kendi zihnini kendisi
yaratan kiinin hayatdr. Bylesi kiiler, yaratmay hedefleyen bir kltrn kahraman,
metaforlar icat eden kii anlamnda air olacaktr.
Herkesin hem kendi yaamn hem de yaad toplumu anlamlandrmak iin kulland,
zel armlar olan szcklerden oluan bir nihai szck daan vardr. Rortynin
ironist adn verdii kii kendi nihai szck daarnn olumsallnn, kendisini ne
lde snrladnn farknda olan; bu yzden de mmkn olduunca, baka szck
daarlaryla tanklk kurmaya alarak, kendini ina etmeye girien kiidir. Ama
Rortyye gre ironi kamusal bir tavr olamaz; kamusal dzeyde yaptmz en kt
eyin zalimlik olduuna inanmak anlamnda bir liberalizme ihtiyacmz vardr. Liberal
kurumlann amac zulm azaltmak, ynetilenlerin rzasna dayal bir ynetim biimi ve
tahakkm ilikisi iermeyen bir iletiim yaratmaktr. Bu amaca btn insanlarn
paylat bir Rasyonalite'den sz eden Aydnlanma sylemi artk hizmet edemez.
Toplumsal dayanma, metafizik bir insan z kefetmekten ok, baka insanlarn
ektii strab tahayyl edebilme, onlarla duygudalk kurabilme, onlar bu anlamda
bizden biri olarak grebilme yeteneinin sonucudur. Btn bunlar szkonusu strabn
aynntl olarak betimlenmesini gerektirir ve bu betimlemeyi, ahlki ilerlemenin ana
vastalar haline gelen romanlar, filmler, gazete haberleri teorilerden ok daha iyi
yaparlar. Rorty bu balamda kltr alannda felsefe, din ve bilim gerilerken, edebiyatn
ve topyac politikann ne ktndan sz eder. Ve gerekli olann, kltrn
rasyonelletirilmesi deil, iirselletirilmesi olduunu, genel ilkelere dayanan bir
ahlk deil, anlatlar kuran bir ahlk olduunu syler.
Dnce ksrln amay pek denemeyen kltrel ortammz iin kkrtc bir kitap...

John Tomlinson

KLTREL EMPERYALZM
ELETREL BR GR
nceleme/eviren: Emrehan Zeybekolu/267 sayfallSBhf 975-539-257-2
Televizyonun kltrmzdeki yeri nedir? Medya iktidar altnda m yayoruz?
M arlboro ve C oca-Cola imek bizim kltrel yazgm z m? D allas izlerken
kltrmz Amerikan kltrne m i peke ekiyoruz?
Jean Baudrillarddan Stuart H alla, Anthony Giddenstan Cees H am elinke kadar
pek ok kuramc, otantik kltrlerin B atnm (zellikle de Am erikann) gelikin
kapitalist kltr tarafndan igal edildiini savunuyor. Onlara gre nc
Dnya, kltrel emperyalizmin penesine dm ve cehalet ierisinde inim inim
inliyor. Durum o kadar vahim ki, UNESCO toplantlarnda uluslar temsil ettii
sylenen birileri, kalkp m ilyonlar adna konuuyor, yok olmakta olan kltrleri
korum aktan sz ediyor...
Bu kitapta, John Tomlinson konu hakkndaki tartmalar ve bu tartmalarn
ardnda yatan teorik, ideolojik ve siyasi varsaym lara eletirel bir giri yaparken;
medya emperyalizmi tartmas, ulusal kltrel kimlikler, okuluslu kapitalizm in
ve kltrel modernliin eletirisi... gibi b ir dizi sylemde kltrel emperyalizmi
merkezi role sahip bir kavram olarak ele alyor. Bu sylemlerin incelenmesi,
ekonomik ya da siyasi emperyalizmden farkl olarak kltrel emperyalizm
dncesinin kurgulannda yatan tem el sorunlar ortaya koyuyor. Kitap, ithal
kltrel rnlerin etkilerinden, kltrel trdeleme srecine ve kltrel zerkliin
doasna kadar pek ok konuyu ele alyor. Yazar, kltrel emperyalizm e dair
eletirel sylemlerin, ulusal kltrler zerinden deerlendirilem eyeceini, bunlarn
kresel kltrel m odernliin ykseliine kar protestolar olarak anlalmas
gerektiini savunuyor. Ve konuya ok nemli bir boyut getiriyor: Kltrel irade.
nc Dnya halklarnn kendilerine dayatlan yabanc kltr hap gibi yutan
salaklar olduunu varsayan m odem ist sylemlere kar, kltrel topluluklann,
kendi tercihleri olan zneler, kltrel eylem ciler olduunu hatrlatyor.
Tomlinsona gre, kltr bir alnyazs deil, bir karar m eselesi. B u yzden,
Batl kltrler de dahil olmak zere, kaybolm akta olan kltrleri yaatmak,
kolektif irade oluturan srelerin baarsyla mmkndr. Bu da, kltm yaatan
ve gelitiren insanlarn irade sahibi zneler olarak kendi kaderlerini kendi ellerine
alacak ekilde sorumlu davranm aiann gerektirir. Ancak o zaman televizyonu ve
Coca-Colay lanetlemek yerine, onlarn iini dolduran eyleri insaniletirmenin
yollann arayabilir, hep birlikte yeni kltrel m eknlar tasavvur edebiliriz.

Stjepan G. Mestrovic

DUYGUTES TOPLUM
nceleme/eviren: Abdullah Ylmaz/303 sayfa/SBN 975-539-263-7
Batl toplumlar, nce B osnada M slman halkn, ardndan Kosovada
A m avutlann Srplar tarafndan soykm m dan geirilmesini televizyondan naklen
izledi. T elevizyon muhabiri, ksa bir sre nce Srp kurunlarna hedef olan
ocuunun cesedi banda alayan Kosoval anneye mikrofonu uzatp, N e
hissediyorsunuz? diye sorduu srada, Batl aile ekran karsnda mutlu bir
biim de yemeini yiyordu...
Artk, seyretm ekle yetinen, tepkisiz ve sinmi insanlarn ounluu oluturduu
bir ada yayoruz. Dnyaya dair bilgimiz arttka, um ulann aksine duygularm z
kreliyor, fkemiz zayflyor, kaytszlmz artyor. Peki ne oldu da bu noktaya
gelindi?
Toplumun McDonaldlainlmasTnda George R itzer m odernliin verimlilik,
hesaplanabilirlik, ngrlebilirlik ve denetimden oluan aklclatrm a srecini
incelemiti. Stjepan M estrovic ise bugnn toplumunu duygutesi toplum olarak
tanm lyor ve duygulann M cDonaldlatm lm asm inceliyor. Yazara gre, olaylarn
insanlarda kolektif bir coku yaratt, onlar duygulandrd ve eyleme sevk ettii
zam anlar geip gitmi, duygular paketlenip kullanm a sunulmutur. amz insan
artk gerek duygularm yaayamaz, onlar eyleme dkemez; olsa olsa bir duygu
sinilasyonu yaayabilir. Televizyon ekranlarnda izledii soykrma kar tek
yapabildii, nazik olmak ve merhamet duymaktr.
M estrovice gre, ada Bat dnyasnn ufkundan doan, sentetik duygularn
kltr endstrisi tarafndan geni apta gdmlendii yeni-Orwellci bir sretir.
Duygular yeni bir entelektel biim alarak m ekaniklemi, seri retime, m elez
duygulara dnmtr. Uygun biim de paketlendii srece her politika ya da
olay kabul edilebilir hale gelmitir. Eylem iin gerekli olan akl-duygu ba
kopmutur. fke artk kolektif eyleme dnroeyecektir. Kuku ve belirsizlik
duygutesi entelektellerin m ihenk ta olmutur: Onlar her bak asn bilme ve
hepsine kar tavrsz kalabilm e becerisini edinmilerdir.
Duygutesi Toplum, NATOnun B osnada ve K osovada yrtlen soykm m a
mdahale etm ekte bylesine tereddt etm esinin nedenlerini aratrrken
enform asyon bolluu, sentetik duygular, kibarlk, lm saplants, Vietnam
sendromu gibi bata A BD olm ak zere btn duygutesi toplumlara damgasn
vurmu olan fenomenleri ele alyor ve ada toplum larda kutsal olann oktan
yitirilmi olmasnn getirdii ykm gzler nne seriyor.
Y azar Trke basm iin yazd kapsaml nsznde ise en son gelimelerle
birlikte Kosova/Balkanlar sorununu ayrntlaryla ele alyor...

Der.: Gillian Robinson & John Rundell

TAHAYYL GCN
YENDEN DNMEK
KLTR VE YARATICILIK
ncelemetev.: Erturul Baer!281 sayfa/SBN 975-539-222-X
Gnm z dnce dnyasn biimlendiren modem ve postm odem , bilim ve
topya, ilerleme ve kyamet, akl ve tahayyl gc gibi, genellikle gerilimli bir
tarzda birbirine gnderme yapan kavram ve dnce km eleri dlayc ve
kyaslanamaz ikilikler midir, yoksa birbirini besleyen diyalektik iftler mi? Yoksa
daha te bir manalar m var?
Cevap vermek zordur. stelik hepsinin doum tarihleri, direnleri, yaygnlk
dereceleri de bir deil. Akl ve tahayyl gc tartmas Antik Yunana (zellikle
A ristoya) kadar gtrlebilir, am a dnce dnyasnn temel motiflerinden biri
olmak iin Aydnlanm ay ve Kant bekleyecektir. lerleme Aydnlanm ann
ocuudur ama kyamet, tarih verilemeyecek kadar eski dinsel kozmolojilere
aittir; sonrakiler iin model tekil edebilecek bir kyameti tahayyl ise M ilata,
Patmoslu Yuhannaya kadar gtrlebilir. O tuhaf isminin de iaret ettii gibi
postm odem , gnmzn en son imalatlarndandr, ama moderne drt-be
yzyllk bir m r biilebilir. Vesaire...
Bu karmaada grece tereddtsz bir ekilde ne srlebilecek olgu, tm bu
gerilimli iftlerin Aydnlanma ve romantizm arasndaki tartm ada taze bir soluk
bulduu ve gnmz dnyasn biimlendirecek bir m ecraya kavutuudur.
Burada Aydnlanma akln, romantizm tahayyl gcnn militanln
stlenm i gibidir. Elinizdeki kitaba esin kayna oluturan tahayyl gcn
yeniden dnmek ihtiyac, bu erevede zuhur eder.
M odernlik kendini tanmak, anlamak, amak istiyorsa, akl ve tahayyl gc
ile hesabn kapatmak durumundadr. Ama bundan da nce, bu hesab kapatmak
ne demektir? Mevcudun, reelin adn koym ak m -k i burada bile ihtilafl, taban
tabana zt yorumlar v a r-, akl tahttan indirip yerine tahayyl gcn geirmek mi,
her ikisine snrlan netlem i ayn hkmranlk sahalar vermek mi, ya da ne?
Dahas, kaderin cilvesi bu ya, ilk etapta zmleme mi esas alnacak, tahayyl
m?
Peki, ne tr bir modernlik yaad epeyce tartmal olan, akla her zaman
D evlet, tahayyl gcne ise olsa olsa bir Devlet Sanats olarak davranm bir
kltr toplumu leinde bu ne lde baanlabilir?
Elinizdeki kitap farkl teorik katm anlarda byle bir hesaplamaya yer amak iin
derlenmi.
Adndan da anlalaca gibi nehrin te yakasnda, tahayyl gc yakasnda
oturanlara sz veriyor.

eyla Benhabib

MODERNZM,
EVRENSELLK VE BREY
ADA AHLK FELSEFESNE KATKILAR
nceleme/eviren: Mehmet Kkl368 sayfallSBN 975-539-180-0
M odernlik projesinin dnya apnda girdii krizin hem organik birer paras hem
de bu krize verilen birer yant olarak ortaya kan etik ve politik eletirilerin yol
at kargaa, tm bunaltclyla yaylyor. Dnyann gitgide kld bir
konjonktrde, ulus-devletin kendi arkaik erevesini korum ak iin yrrle
koyduu atmac stratejiye alternatif reteme-diimiz Trkiye'de ise, bunalt
szc bile hafif kayor. Dnya, kk b ir uzmanlar ya da sekinler grubunun
tekelindeki "yasa koyucu akl'i m tevazlatrarak, rasyonel ynetim idealinden
vazgemeksizin yeryzne, sradan yurtta-znelerin arasna indirmeye; kadnlarn
eletiri ve taleplerini dikkate alarak adalet sorunlarn kamu alanyla
snrlan-drmaktan vazgemenin yollarn bulmaya; evrenselci ahlk, bireyin srf
insan sfatyla eit sayg ve muameleye deer olmas idealini som ut balamlara
oturtmaya; "bizden/bizim gibi olmayan insanlar'Ta evrensel akl, zerk birey gibi
ahlki ve politik ideallerden vazgemeksizin iletiim kurm aya alyor. Peki, biz
ne yapyoruz?
Byle bir politik corafyada, yine bu corafyann krk ylda bir de olsa her eye
ramen ortaya kard (ve yitirdii) deerlerden birisi olan eyla Benhabib'in bu
alm as daha bir anlam kazanyor. Biliyoruz, "pratik felsefe"nin "eylem
felsefesi" olarak tercme edildii ve "eylem" ile "felsefe arasnda b ir iliki
kurmaya almam bir entelektel ortam da Benhabib'in cemaati dnrlerle
tartmasn; postm odem itirazlan babadan kalm a "olumsuzlayarak kapsama ve
ama" usulne pek benzemese de bu uslden ders alm bir abayla alt etmesini
kavram ak zor olacaktr. "Postmetafizik, etkileim sel evrenselcilik" ya da "balam
duyarl akl" kavramlarn Trkiye'de Trkiye iin dnmeye almak ok
zahmetli, ok rizikolu olacaktr biliyoruz; ama politik ve kavramsal szck
daarmz geniletme zahmetine katlanmadmz takdirde, Trkiye'de bize zorla
dayatlan deli gmleini yrtp atm ann imknsz olduunu m aalesef hep birlikte
renmek zorundayz. stelik, dnsel tay alabildiine ykselten Benhabib'i
okurken u bizim eski ve tatl tartm am z "evrenselden yerele, yerelden evrensele"
sorununu bu kez "posf'lar erevesinde yeniden dnme imkn da bu
zorunluluun bir dl olabilir.
D nya leinde dnce retmenin nasl b ir ey olduunu m erak edenlere...
Zahm etli okumalar sahih dnm enin olm azsa olmaz koulu olarak grenlere...

Keith Ansell-Pearson

KUSURSUZ NHLST
POLTK BR DNR OLARAK
NIETZSCHEYE GR
nceleme/eviren: Cem Soydemir/282 sayfa/lSBN 975-539-203-3
Kendi szyle kendini yara bere iinde brakan, bir m rit gibi konumasna
ramen hibir m rit istemeyen, kendisine inanm aya yeltenenleri horgrerek
uzaklatran bir dnrle hesaplam ak zordur. Tm deerlerin tepetaklak
yuvarlanp kt bir ada yeni Tanr taklitleri icat etmeye koyulan hn
insanna, urunda atelerden getii byk retilerin kendisinin yeni kleliinin
m jdesi olduunu acmasz bir kahkahayla bildiren bir felsefeciye sempati duymak
zordur. Cesaretin insann tarih-ncesinde kaldn bildirerek, iki bin yldr
yaratlm tm deerlerin nihilist ve dlek drtlerden trediini haykran ve
yaanlas tek hayatn kahramanca ve bunun da kahramanlara yarar olduunu
savunan birini, N ietzscheyi, deli ve faist diye dam galam ak ise kolaydr.
K eith Ansell-Pearson, Kusursuz N ihilist adl kitabnda, Nietzscheyi ykarak,
bozarak yeniden okumay deniyor. stelik Nietzschenin horgrd felsefe
hocas edalarndan uzak durm aya gayret ederek yapyor bunu. G istem inden
ebedi dne, stinsandan hn ahlkna dek N ietzschenin felsefesinin
temel kavramlarn tartrken, politik dncesinin nemli katm anlann
ayrtryor. Zamannda, milliyetiliin kltr-kart hastaln en tipik yanss
olduunu dnen, tm rk politikalar reddeden, Yahudi dman Alman
politikaclara veryansn eden bir kiinin faist dnceye dahil edilmesinin
barndrd riyay byk bir aklkla sergiliyor. Nietzschenin liberalizm ve
sosyalizmi, byk bir dekadansn yek dierini aratmayan birer deikesi olarak
grm esinin gerekelerini tartmaya ayor. Rorty ve Connolly rneklerinde,
ada liberal ve radikal dncelerin Nietzscheyi sahiplenme abalarndaki
sorunlan deerken, kadn dman bilinen bir filozofta Irigaray ve Cixous gibi
feministlerin ne bulduklarn aratryor. Ksacas, evet ve hayrn tesinde
okum aya alyor N ietzscheyi. Ve bu okuma esnasnda, dnyann dndn bir
kez daha hissediyoruz, tpk onun tarif ettii gibi: Yeni grltler yaratanlarn
deil, yeni deerler yaratanlarn etrafnda dner dnya; ama sessizce dner.
ukurda debelenmenin kartt grltden bktysanz, okuyan glmek zorunda
brakan bir filozofun politik dncesinin ne menem bir ey olabileceini merak
ediyorsanz, Nietzscheye yarar bir alm a retmi olan A nsell-Pearson sizi eli
bo evimeyecektir, emin olunuz.

Nietzsche, kendisi olmaya giden yolda hayatn edebiyata dntrmeye

alan aykr bir kiilik. Kimilerine gre bir felsefeci, kimilerine gre ise
bir air. Ne var ki, Neitzschenin yaptlarnn ardnda btnlkl bir felse
fe arama abalar da, felsefeyi ssl szlerle svayarak kendini anlal
mazlk halesine brdne dair s a ld rla n d a Nietzschenin aykrlm
pekitirmekten teye gemiyor. Ama tm bunlara ramen deimeyen
bir ey var: Nietzscheyi okumaya kalktm zda karm za muhteem bir
felsefi ve edebi yapt kar. Nietzscheye gre, yapt ister sanatya ister
felsefeciye ait olsun, sonuta kendisini yaratm olan kiiyi icat eder. Me
tinler de okuyucularnn insafna kalmtr. Tpk Nietzschenin metinleri
nin ve bu anlamda kendisinin de okuyucularnn insafna kalm olmas
gibi. Bereket versin ki, der Nietzsche, ounluk iin kitaplar sadece ede
biyattr. Onun iinse hayatn kendisidir. Hayattaki en byk ama ise kii
nin kendisini yaratmasdr. Nietzschenin yapmaya alt ey, tam da
budur ve onun sunduu en byk yeniliktir.
Alexander Nehamas, Nietzscheye dair ngilizce yaymlanan almalar
arasnda en nemlilerinden biri saylan bu kitabnda Nietzschenin dn
yaya sanki bir sanat yaptym ; edebi bir yaptm gibi bakt grn
savunuyor. Yazar, Nietzschenin gerek yaptlarnn ieriinde yer alan
gerekse bu yaptlarn dorudan yol at paradokslar ve bunlar arasn
daki gerilimin; onun, her yorum birok olas yorumdan sadece biridir,
eklinde zetlenebilecek olan nl perspektivizm gryle anlalr k
lndn ileri sryor.
Nehamas bu alm asnd^, Nietzschenin ok-sluplu bir edebi yazma
tarzyla felsefi fikirlerden benzersiz biimde kendisine ait bir hayat biimi
yaratan zel bir karakter ina ettiini gstermeye alyor. Nehamasa
gre Nietzschenin grlerinin rn olan bu edebi karakter, sz konu
su grlerden bir yaam biimi ortaya karan ve bakalarnn da kendi
lerine ait grlerden bir yaam biimi ortaya karmalarn talep eden bir
felsefeci yine de. Hayatn edebiyata dntrmeye alan ve bu yolla
kendisini yaratan, kendisi olan ve bunu denerken de, kendisini okuyucu
larnn insafna terk eden ama onlardan ayn tavr kendileri iin deneme
lerini talep eden aykr bir felsefeci.
Nehamas felsefeci Nietzscheyi yeni bir k altnda okurken, onun edebi
yatla olan hayati ilikisini aa vurmay stleniyor ve bizlere felsefe
kadar edebiyata da dair olan zgn bir alma sunuyor.