N ASIL

b il ir d in iz ?

Tarihsel ahsiyetlerin srad zellikleri

John Lloyd - John Mitchinson

NGLZCEDEN EVREN

Nurettin Elhseyni

I HE Ql BOOK ofthc DEAD

John l.loyd - John Mitchinson
I Q1 l.tci, 2009. Tm haklar sakldr
1. Bask: Temmuz 2010
2. Bask: Temmuz 2010
YAYINA I IA7.IRI.AYANLAK

Onur Kaya - Emre Ergven

EVRFN

Nuretlin Elhiiseyni
DZELT

Eftalin Tekeli
KAPAK

Budak .\kalin
CRAEK

Mahir Duman

# (T V yaynlar
Dou Grubu letiim Yaynclk ve Ticaret A.!>.
Maslak .Mah. G45 Ahi Evran Solaris Cad. Dou Powcr enter No: 4 Maslak 34198 stanbul
Tel: (212) 335 00 00 - Faks: (212) 335 03 48
info@ntvyayinla ri .com

www.ntvyayinlari.com

Sertifika N o: 12444

NDEKLER

Giri John Lloyd

Ondeyi Joht Mitchinson

1. HAYATA KT BALAYANLAR
Leonardo da Vinci: Gayrimeru Dhi
Sigmund hreud: enesi Olmayan Psikanalist
Isaac Netvton: leova Sanctus Unus
Oliver lleaviside: W.O.R.M. [Solucanj
Lord Byron: Kadnlara Katlanamayan Kadn Dkn
Ada Lovelace: Bahasnn Kz
Hans Christian Andersen: Marangoz ra Masalc
Salvador Dali: Annesinin Portresine Tkren Ressam

2. GAMSIZLAR
Epikr: Bbrek Talarndan Muzdarip Filozof
Benjamin Pranklin: On Parmanda On Marifet
Edvard Jenner: iek Asn Gelitiren Adam
Mary Scacole: Florence Nightingalein Fm Byk Rakibi
Mary Frith: Kaltak Yankesici
Richard Feynman: Challenger Faciasn zd

3. HIRS K p l e r i
Cengiz Elan: Mezarnn Yerini Sadece Dii Bir Deve Biliyor
Robert E. Peary: Kuzey Kutbu 'nun Kifi
Mary Kingsley: Timsahlar Dven Kadn
Alexander von Humboldt: Btn Mirasn Uana Brakt
Francis Galton: Ojeni Taraftar
William Morris: On Kiilik Adam

11

15
15
20
24
29
34
37
40
43

50
50
54
62
69
75
82

90
90
97
105
112
121
128

4. UKURUNA DKNLER
Giacomo Casanova: lmemek in Yazd
II. Katerina: Hafifmerep Bir arie
ora Pearl: Moda Yaratan Striptizci
H. G. Wells: Zamannn En Byk apkn
Colette: Kzma Fare Diyen Anne
Marie Bonaparte: Bonaparte Soyunun Son Temsilcisi
Alfred Kinsey: Penis ler
Tallulah Bankhead: 500 Sevgilisi Olan Bcr

5. DOYUMSUZLAR
Noailles Kontesi Helena: plak Ayakl Kontes
George Fordyce: leceini Haber Veren Adam
Avusturya mparatoriesi Elisaheth: nsanlktan
kmasna nce
John Harvey Kellogg: Msr Gevreinin Mucidi
Henry Ford: Salkl Beslenen Fabrikatr
George Washington Carver: Yerfstnn Babas
Howard tlughes: ABD'nin Em Zengin kinci Adam

6. BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

Pieter Stuyvesant: Nev York'taki Son HollandalI
General Antonio de Santa Anna: On Bir Kez Bakan
Olan Fek Kii
Daniel Lamhert: En Sevimli iko
Florence Nightingale: ifa Datan Yatalak
Fernando Pessoa: Binbir Surat air
Davn Langley Simmons: ki Bedenli Yazar

7. MAYMUN BESLEYENLER
Oliver Cromvell: Bir Maymun Tarafndan Karlan
Askeri Lider
Catherine de Medicis: Ata Yan Binen Kralie
Jeffrey Hudson: Kk Dev Adam
Rembrandt van Rijn: Koleksiyoner Ressam

136
136
144
149
154
162
165
169
174

179
179
183
185
189
191
198
201

209
209
215
224
231
243
250

256
256
257
262
266

Frida Kablo: Bykl Cazibe

Bayan Mao: Bat Merakls Komnist
Frank BuckIand: Kirpi Yiyen Adam
Yunanistan Kral L Aleksandros: Maymunun Tahttan
ndirdii Kral

270
275
279

8 . BAKA KMLKLERE BRNENLER

Titus Oate: Olanc Rahip
Kont Alessandro di Cagliostro: Goethe ve Mozarta
lham Verdi
George Fsalmanazar: Dil Uzman Dzenbaz
Prenses Caraboo: Slk l'edarikisi
J.ouis de Rougement: Dnyann En Byk Palavracs
James Barry: Kadn Dodu, Erkek ld
Igncz Trabilsch Lincoln: Alman Casusu Yahudi
Tuesday Lohsang Rampa: O Kazand, Kediler Yedi
Archibald Belaney: Boz Bayku

289

9. LDKTEN SONRA HAYAT BULANLAR

330

Emma Hamilton: Gndz Hizmeti, Gece Striptizci

John Dee: Yeni Platoncu Sihirbaz
Jack Parsons: Roket Bilimcisi Deccal
Nikola Tesla: 20. Yzyl Yaratan Adam
Kari Marx: Kapitalsiz Kapital Yazar

331
342
351
35S
371

10. HAYATIN TESN ARAYANLAR

286

289
295
302
306
310
312
315
322
324

378

Aziz Cuthbert: ldkten Sonra Dirilen Aziz

Ann Lee: ocuklarn Leylekler Getirdi
William Blake: Peygamberlerle Yemek Yiyen Adam
Jeremy Bentham: Mahpuslarn Korkulu Ryas
Richard Buckminster Fuller: Dymaxionun Babas

379
387
394
405
413

leri Okuma ve l cckkr

Dizin

423
437

GR

lklarn oynat, gkyznn renkten renge girdii bir

kent hu; ylesine gzel bir kent ki, ba bire kalbini krar insa
nn.
ALEKANER MCCALL SM ITII

Hdinburghdaki Gcorgc Caddesi, dnyann en gzel tasarml

kentlerinden birinde yer alan, en zarif bulvarlardan biridir. Ne
resinde durursanz durun, bir ucunda Robert Adamn eserlerin
den St. George Kilisesinin yeil bakr kubbesini, dier ucunda
ise Melville Ant denen kocaman ta stunu grebilirsiniz.
Kabaca Romadaki Traianus Stunu rnek alnarak yapl
m bu stun Londradaki Nclson Stunu kalar yksek olma
makla birlikte, ayn lde arpcdr ve kesinlikle daha gzel
konumludur. Yapnn mimar William buru (1789-1870) daha
ok yapt yollar, limanlar ve kprlerle, zellikle de cretkr
ve heybetli deniz fenerleriyle tannan byk sko inaat mhen
disi Robert Stevensondan (1772-1850) azmsanmayacak bir yar
dm grmt. Stun kaidesine yakn metal plakette, Stevensonn Bell Rock deniz fenerini yapmak zere onun yol gsteri
ciliinde Francis Watt tarafndan 1809-1810da icat edilen, dn
yann kar arlkl ilk demir vincinin kullanld 42 metrelik ve
1500 tonluk bu yapnn boyutlarna nihai biimi verdii ve ina
srecine nezaret ettii belirtilir.
Melville Ant 1823te Melville 1. Vikontu Henry Dundasn
(1742-1811) ansna dikildi ve tepesinde duran heykeli azametli
bir durula George Caddesini boydan boya szmektedir. Edinburghun gzel insanlarnn onu oraya kondurmak iin katlan-

GR

diklan btn skntlardan tabmin edebileceiniz zere, Dundas

yaad dnemde son derece nl bir adamd. ngiliz siyasetin
de krk yl akn bir sre baat yer tutan bu zat Donanma hazi
nedar, skoya ba adli yetkilisi, skoya mhrdar ve (stun
lar asndan ilgin bir tesadfle) d'rafalgar Muharebesi srasn
da deniz bakanyd. Olumsuzluk hanesine yazlacak yanlar ise
kleliin kaldrlmasna (birka yl geciktirmeyi baaracak l
de) sert bir muhalefet gstermesi ve Britanyada yce divana
gnderilen son kii olma payesini tamasyd.Gelgelelim, eer
sko bakentinin bir sakini ya da Napolyon savalar konusun
da uzman bir deniz tarihisi deilseniz, adn hi duymamsnzdr sanrm.
Hayat denen ey ne ki?
Edinburghda geen Austos aynn gneli bir sabahnda,
George Caddesinin dou ucunda dikilmi, Dundasa ait antn
bulunduu St. Andrevv Meydanna bakyordum. Oluklu devasa
yap yeni domu gnee kar kapkara bir grntyle suluboya
rengindeki ge doru ykseliyordu. Ben manzaraya dalm bir
haldeyken, en fazla drt yanda kk bir kz i tanelerinin h
l parlad imler stnde komaya balad. Tek banayd, s
tnde pembe bir tirt ve beyaz kot bir pantolon, tpk Shirley
Temple gibi sapsar bukleleri vard. Koskoca stuna doru atl
d ve birka metre kala durdu. Devasa ykseltiye aadan yuka
rya doru bakarken bann ald adan gzlerini tepedeki ka
rarm figre diktiini anladm. Srt bana dnk olduu iin y
zn gremedim; ama bedeninin duruundan huu iinde kald
apakt. Tam fotoraflk bir grntyd. Yanmda bir foto
raf makinesi olmamasna karn, o grnt u anda nmdeki
Yce divan yolu uygunsuz davran (bu olayda yolsuzluk vc kamu kaynaklarn
zimmete geirme) sulamasyla grevden uzaklatrlmak zere yarglanmasna
karar verilen kamu grevlilerine kar iletilirdi. Lordlar Kamarasnm onu akla
masna (ve zr mahiyetinde kontluk unvan sunmasna) karn, Dundas bir da
ha devlet makamlarna dnemedi.

NASIL BLRDNZ?

bir perdeye dmesine zihnimde hl btn berraklyla du

ruyor. Durum tam bir metafor da saylrd. nsan hayatnn iki
u noktas vard karmda. Ta yukarda oktan lm, grkem
li taa dnm ve imdi ok azmzn adn duyduu bir adan,
aada ise (ben dahil) hepimiz iin ad tamamen mehul olan,
ama kendisi farknda olmasa bile tarihteki en nl kadn olma
potansiyelini tayan ve dnyaya bal, yaayaca bir sr ey
olan ufack, canl bir insan duruyordu.
Belki gkteki rktc ahsiyeti szd o ksa srede, bir
ey kzcazn beynindeki dilileri evirerek, sakl bir kilidi at
ve ona gelecekteki ahaneliin ilhamn verdi. Belki de kz bilin
alt bir dzeyde birdenbire Yunan filozof Hpiktetosla ayn so
nuca vard: hret cielilerin amatasdr. Ne de olsa, iyi ve ya
anmaya deer bir hayat srmek iin dnyann kim olduunuzu
bilmesine gerek yoktur.
John Mitehinson ve ben bu kitaptaki altm sekiz olaans
t insann bandan geen yolculuklarn ahaneliinden ilham
alabileceinizi ya da en azndan hayatnzn brnebilecei beterlie pek de yakn olmacim bilmekten biraz avuntu bulabile
ceinizi umuyoruz.
JO H N LLOYD

N DEY

Bana kaltrsa hi kimse lmeden nce otobiyografisini yazmatnaldtr.

SAMUEL GOLDWYN

llere dair insana arpc gelen ilk ey, tam olarak ka kii olcTklandr. u anda yaayan insan saysnn gemite yaam in
san saysndan daha fazla olduu yolundaki kulaktan dolma bil
gi dpedz yanltr - hem de on arpanl bir farkla. Son 100
bin ylda yaayan, dven, seven, fkelenen, eleen ve sonun
da len Homo sapiens sapiens says doksan milyar civarndadr.
Doksan milyar byk bir saydr, zellikle de ad sanki hep
sini kapsyormu gibi bir izlenim uyandran bir kitab yazmaya
alyorsanz. Ama btn mesele eylere nasl baktnza bal
dr. Doksan milyar hem byk, hem de kk bir saydr. im
diye kadar yaam olan herkesi ngiltere ve skoyanm topla
mn bulan bir alanda yan yana gmebilirsiniz. Uruguay ya da
Oklahoma byklndeki bu alan dnyann kara yzlm
nn ancak yzde 0,Tidir. Ve de btn l insanlar muazzam
bir terazinin bir kefesine st ste yacak olursanz, u anda kim
bilir neler tasarlayarak ortalkta dolaan karncalarn br kefe
de oluturaca arln yannda baya hafif kalr. Her ey bir
perspektif sorunudur.
ller basbaya ailemizdir. Sadece soy bamz bildiimiz
kiilerle, yani ikier ebeveyn, drder byk ebeveyn ve sekizer
byk ebeveyn ebeveyniyle snrl deildir bu aile. Birka kuak
geriye gidildiinde, her birimizin bin kadar dorudan akrabas
kar; kuaklar on bee vardnda say frlayp 35 bini aar (s
telik halalar, teyzeler, amcalar ve daylar hesaba katlmakszn).

NASIL BLRDNZ?

Aslnda, dorudan atalarmzn daha nce yaam insanlar sa

yca getii noktaya varmak iin 1250 ylna kadar gitmemiz yeterlidir. Bu ak paradoksun zm hepimizin akraba olmasn
da yatar: Ne kadar geriye gidilirse, ayn atalardan gelme olasl
mz o lde artar. Avrupada yaayan herkesin en eski ortak
atas sadece 600 yl nce yaamt vc bugn gezegende yaayan
herkes hem Konfysle ( 551-479), hem de Nefertitiyle (
1370-1330) akrabadr. Dolaysyla elinizdeki kitap herkesin aile
tarihidir.
Akrabalar dzenlemeye almak her zaman etin bir itir.
Byk sinema ynetmeni Billy Wilder, kapdan ieriye giren bir
oyuncunun seyirciye hibir ey vermediini, ama pencereden
ieriye girmesinin bir durum yarattn belirtmiti bir keresin
de. Bunu aklda tutarak, aile meclisini bilimciler, krallar, i dn
yas insanlar, katiller vb. gibi mesleki toplukklara gre dzen
leme ynndeki bildik yaklamdan kandk. Bylesi tamamen
mantkl bir sistemdir; tek sakncas ailelerin bildik yapsndan
dolay, oyuncularn ve mzisyenlerin muhasebeciler ya da
psikologlar yaftas asl masann yanndan hmla gemeye ve
brlerinin de ayn tavr gstermeye meyilli olmasdr. Bu yz
den farkl bir nermeden yola karak, ierikten ok nitelie^
herkes iin bildik niteliklere odaklanan temalar setik: Anne ba
bamzla ilikimiz, salk durumumuz, cinsel itahmz, alma
konusundaki tutumumuz, hayatn anlamna ilikin sezgimiz.
Ayrca ismi evrensel olarak bilinen insanlar ile ismi neredeyse
hi duyulmam insanlar arasnda hibir ayrm yapmadk. Kita
ba alnmadaki tek lt ilginliktir. Sonu ise beklenmedik ya
kn dostluklardr: rnein, Sir Isaac Newtonu Salvador
Daliyle det yaparken ya da Kari Marx bas sesiyle Hmma Hamiltonn soprano sesine elik ederken bulacaksnz.
K. M. Forsterin Manzaral Bir Oda romannda Bay Emerson
yaam kavgasnn alet almay sahnede renmeyi gerektiren
12

ONDEY

herkese ak bir keman gsterisine benzedii saptamasnda bu

lunur. lleri ilgi ekici klan balca husus kemann artk klf
na konmu olmas ve yaamda ne kadar ksa, akortsuz ya da
uyumsuz olursa olsun- belirli bir ban, ortann ve sonun bulun
masdr. alkantl kakofonimizcie hl akordu yakalamakla
uraan bizlcre oranla balca stn yanlar budur: Bir eyin
baka bir eye nasl yol atn daha berrak grebilir ya da du
yabiliriz.
zgn Msr ve Tibet ller Kitab metinleri eski alarn
bir tr yol gsterici el kitaplar, yani br dnyada olabildiin
ce rahat etmeyi salamaya ynelik pratik rehberlerdi. Sonraki
sayfalarda ayn eyi bulmay umanlar hayal krklna uraya
caklardr"' (tpk dizinde 90 milyar giriin yer almasn bekleyen
ler gibi). Cevaplardan ok sorulara ve kapal bir snflandrma
sistemini kurmaktan ok ilgin balantlar bulmaya ynelik bir
kitap var elinizde.
Her eyden nce, hayata tutunmann tamamen ihtimal d
olduunu vurgulamak asndan llere taklmak gibi bir ey
sz konusu deildir. Hl sa olmann sevincini bilen Amerika
l yazar Maya Angelou bunu bize yle hatrlatyor: Hayat ya
kasndan tutularak Arkada, seninleyim, haydi gidelim, den
mesinden holanr.
JO H N MITCHINSON

Kitabn orijinal ad The Book o f thc Dead'dir |()llcr Kitab].

I

13

BLM 1

Hayata Kt Balayanlar
yi bahas olmayan herkes byle birini edinmelidir.
FREDRICII NIETZSCHE

lk tecrbeler karakterimizi ve yaammzn geliim seyrini belir

ler; kt bir balang elbette kiinin geleceini hepten kararta
bilir. Ama insan gerekten berbat balangtan olaanst ba
arya gtren daha gizemli bir yol vardr. Kanadal romanc
Robertson Daviesin belirttii gibi: Mutlu bir ocukluk birok
kimseyi martarak parlak bir gelecekten yoksun brakmtr.
Tarihteki en nl insanlardan bazlarnn l, kayp ya da
eriilmez bir babadan dolay mahvolmu bir ocukluk geirdii
ni grmekteyiz. Biz sekizini setik, ama liste yirmi kat uzun ola
bilirdi: Bir kere gznz dikkatle evirdiniz mi, her yerden pt
rak gibi biterler: Konfys, Augustus Caesar, Michelangelo,
Byk Petro, John Donne, Handel, Balzac, Nietzsehe, Darvvin,
Jung, Conan Doyle, Aleister Crovvley - hepsi de psikologlarca
uygunsuz ebeveynlik olarak adlandrlan durumun kurbanla
rdr.

Leonardo da Vinci: Gayrimeru Dhi

lmnn zerinden 500 yl geen Leonardo da Vinci (14521519) gzmzde yalnz dhi kiiliin, doruk noktadaki Rne
sans adamnn timsali haline gelmitir. Genel gr tpk Shakespeare gibi, onun eserlerini de ok ayrntl bildiimiz, ama yaa
m hakknda neredeyse hibir ey bilmediimiz ynndedir. Bu
15

NASIL BLRDNZ?

bir sylentidir. Aslna baklrsa, aynen Shakespeare iin olduu

gibi, Leonardoya dair bilgilerimiz adalarnn byk oun
luuna oranla ok daha fazladr. talyann kk bir da kasa
bas Vincideki bir noterin gayrimeru olu olduunu ve annesi
Caterinann ya yerel bir kyl ya da Arap bir kle olduunu bi
liyoruz (Ressamn mrekkepli parmak izleri zerindeki son ana
lizler ikinci kk dorular gibidir). Babas Piero bandan sav
mak istedii Caterinay arabuk huysuz, yerel bir kire ocak
syla'" evlendirdi ve kk Leonardo bir anda kendisini terk edil
mi buldu. Sonradan drt kez evlenen babasnn on be ocuu
daha oldu; annesi de evliliinden yeni ocuklar dourdu ve ona
oluymu gibi davranmaktan kand. Daha da beteri, bir pi ol
mas Leonardoyu niversiteye girme ya da hekimlik ya da avu
katlk gibi saygn mesleklerden birini edinme ansndan mah
rum brakt.
Leonardonun tepkisi gzleme ve buluulua dnk zel bir
dnyaya ekilmek oldu. Dehasn anlamann anahtar -olaa
nst ve r ac olsalar bile- tablolar deil, defterleridir.
Notlarn, taslak izimlerin, diyagramlarn, felsefi gzlemlerin ve
listelerin yer ald 13 bin sayfalk bu defterlerde, kda dkl
m insan aklnn i ileyiinin en eksiksiz kaytlarn buluruz.
Leonardonun dinmek bilmeyen bir merak duygusu vard. Nasl
ilediini grmek iin evresindeki dnyay basbaya didikledi
ve geride bu srecin ktlarda kalan bir izini brakt. Yapt
ey dorudan aratrmayd: Her ne anlama geliyorsa, eyleri
kendi gzleriyle grme gereini duyan biriydi. O dnemde ar
bir cezai su oluturmasna karn, btn mrnde otuzdan fazKire ocaklar inaatlarda kullanlan harcn (imdiki imentonun ncs) ana
bileeni, snmemi kire elde etmek zere bir ocakta kiretan 1.100 C'ye va
ran scaklkta strd. Bu, nemli ama dk creti olan tehlikeli bir iti. To/.lar
krle ya da kendilisinden tutumayla berbat yanklara yol aabilirdi. stne
stlk, ilem srasnda salnan karbon monoksi kire ocaklarn serscmletirdi.
Ocan iine derek yanp kl olmak iten bile deildi.
16

HAYATA KT

BALAYANLAR

la insan kadavrasn bizzat kesip inceledi. Bunun ardnda tbbi

bir ura gds yoktu; istedii tek ey izimlerinin doruluk
dzeyini ykseltmek ve vcudun nasl altna ilikin anlay
n derinletirmekti (Dier ressamlarn insan bedeni tasvirlerini
alaya alarak, ceviz uvallarna benzediklerini sylerdi). Def
terlerden bazlar hayali, ama dierleri tamamen pratik amal
bir dizi icat kt: lk tank , ilk parat, dev bir kuatma arbaleti, hendek amaya ynelik bir vin, banyo iin scak ve souk
suyun birlikte akt ilk musluk, katlanr mobilya, bir dalg t
p, otomatik bir davul, otomatik olarak alp kapanan kaplar,
bir elbise pulu yapm aleti ve spagetti piirmeye, bak bilemeye,
yumurta dilimlemeye ve sarmsak ezmeye yarayan daha kk
aygtlar. Leonardo doal dnyaya ilikin ilgin kavraylarn yi
ne bu defterlere dkt: Aa halkalarn sayma yoluyla aa ya
nn bulunabileceinin farkna varan ilk kii oldu ve gkyz
nn niin mavi olduunu Lord Rayleighnin molekler salma
y bulmasndan 300 yl nce aklayabildi.
Defterlerinin her sayfas el yapm byk bir grsel ansiklo
pediden birer alnt gibi grnr. O dnemde kdn ok paha
l olmas nedeniyle, her santimi Leonardonun dzgn yazsyla
kaplyd; tersine yazma tekniinden dolay yazlar ancak bir ay
na araclyla okuyabilirdiniz. Niin byle bir yola gittiini
kimse bilmiyor. Belki solak olduu iin sadan sola yazmak da
ha kolayna gelmiti; belki de insanlarn fikirlerini almasn is
temiyordu, Sebep her ne olursa olsun, bu yazm garip dehasnn
kusursuz maddi yansmasyd. Leonardo ortama uymaya ya da
bakalarnn ne dneceine gerekten hi aldrmazd. Nere
deyse hi kimsenin yle olmad bir dnemde vejetaryendi, n
k hayvanlara kar duyarlyd (Takntlarndan biri kafeslerde
ki kular serbest brakmakt). Avrupadaki en gl asilzadele
rin bazlarndan sipariler almasna karn, balad bir projeyi
bitirmesi nadirdi. Onun iin nemli olan nokta kendi setii yol
17

NASIL

BLRDNZ?

da zgr olmak, terk edilmi bir ocuk olarak kendisinden esir

genen yaam zerinde denetime kavumakt:
oktandr dikkatimi eken ey u ki, baarl insanlar nadi
ren yan gelip yatarlar ve eylerin kendiliinden olmasn
beklerler. Onlar ortaya kp istedikleri eylere varmlardr.
oumuz hayalinde onu doruluu onaylanm tek otoportresincieki grntsyle canlandrr: Altm yanda, dazlak ve sa
kall bir bilge, yalnz bir adam. Oysa gen Leonardo olduka
farklyd. Biyografisini yazan ada Giorgio Vasarinin (15111574) anlatm ok aktr: Bedensel gzellii mukayesenin te
sinde bir adamd. Sadece o kadar da deil, olaand lde
glyd:
Bir kiide bu kadar gzelliin, inceliin ve gcn birar.aya
gelmesinde doast bir taraf vardr. Demir bir at naln
sanki kurundan yaplm gibi sa eliyle bkebilirdi.
stelik bir ekicilii vard:
Cmert kiiliiyle zengin yoksul demeden her dostuna kap
sn ve sofrasn aard; ... en kat iradelileri bile szleriyle
herhangi bir yne evirebilirdi.
Fakat ona kar kan biri zekdan ve hafzadan destek alan
mthi tartma gcyle uramak durumunda kalrd. te bu
Leonardo ayn zamanda ismi verilmeden olanclkla sulanm
(sonrasnda aklanmt), delikanl rencisi ve ahbab Salai
(eytanm baca) olarak bilinen en Floransak zamparayd.
ann ilerisindeki bu ressamn pornografik izimler koleksiyo
nu, sanat eletirmeni Brian Sewellin aktardna gre, daha son
1 18

HAYATA

KT

BALAYANLAR

ralar Windsor atosundaki Kraliyet Koleksiyonundan sekin

bir Alman sanat eletirmcnincc alnarak Sherlock Holmcs tarz
bir pelerinin iinde karlmt:
izimlerin hatr saylr bir hicap uyandrdna hi kuku
yoktur ve uup gittiini grmek herkesi ok rahatlatmtr,
sanrm.
Gerek yal bilge, gerekse tez canl gen Adonis ayn zgvenin
rnyd. Kiiliine yn veren ey kurcalamakt, kendince ce
vaplar bulma urayd, saper vedere (grmeyi bilmek) olarak
adlandrd sreti. renmek zihni asla tketmez diye yaz
mt bir keresinde. ocukken hayata tutunmasn salayan ey
buydu ve ona hl ocuksu bir zevk verdii anlar vard. Bir ara
Vatikana gittiinde, yapt bir kanat ve boynuz takmn g
me boyadktan sonra bir kertenkeleye yaptrd ve kk bir
ejderhaya dntrd bu yaratkla papann maiyetindeki
insanlar rktt. Baka bir olayda, bir kzn barsaklarn
boalttktan sonra bir demirci krne balad ve kr pom
palayarak pis kokulu kocaman bir balona evirdi; ksa srede
demirci dkknm dolduran balon akna dnm izleyicilerin
dar kamasna neden oldu.
Leonardo zekiydi, ama yanlmaz deildi. Sklkla iddia edil
diinin aksine, makas, helikopteri ya da teleskopu icat etmedi.
Matematikte ok ktyd temel geometriyi ancak renebildi
ve aritmetik hesaplar ou kez yanlt. Gzlemlerinin birou
zamanla rtld. Ay yzeyinin suyla kapl olduu ve bu saye
de gne n yanstt, semenderin sindirim organlarndan
yoksun olduu ve ate yiyerek beslendii kansndayd. En iddia
l tablosu Son Akam Yemei'm dorudan kuru al stnde
yapmann iyi bir fikir olduunu dnmt (Oysa yle deildi;
bugn grdmz eyin hemen hepsi restorasyon uzmanlar19

NASIL BLRDNZ?

mn eseridir). lmnden sonraki yllarda hreti neredeyse yal

nz otuz bitmi tablodan oluan kk bir koleksiyona dayand
ndan, bilimin ilerlemesine az daha hi etkisi olmayacakt. Def
terleri -iindeki devrimci grler- ancak 19. yzylda tam zlebildi.
Leonardo Fransada altm yedi yanda ld. Efsaneye gre,
yeni hamisi Kral 1. Franois baucunda oturarak, son nefesini
verdii srada ban kucanda tutuyordu. Terk edilmi ocu
un kklnde asla tadamad ebeveyn sevgisini nihayet
bulmas asndan, byle bir grnt simgesel bir ekicilik tar.
Ama yoksun kald ne varsa, bu a fazlasyla gidermiti. Kra
ln dedii gibi: Dnyaya Leonardo kadar bilgili bir adam hi
gelmedi.

Sigmund Freud: enesi Olmayan Psikanalist

Zorlu bir ocukluun etkilerini teoriletirmede Sigmund Freud
(1856-1939) ba eker. Nitekim Leonardonun defterlerinde ak
tard u ocukluk ansna dayanarak 1910da Leonardonun
bir biyografisini yazd:
Beiimdeyken bir aylak stme kondu, kuyruuyla azm
at ve kuyruk tylerini dudaklarmda gezdirerek beni defa
larca okad.
Freud bu anlatmdan hareketle anne memesine, kadim Msr
sembolizmine ve esrarengiz Mona Lisa glmsemesine ilikin
bastrlm anlar zerine kurulu olaanst bir hikye rer ve
de Leonardonun annesine gizlice ilgi duymasndan dolay ecin
sel olduu sonucuna varr. Bu imdi usandracak kadar allm
bir yorum gibi grnse de, o srada cretli bir zgnlk tamak
tayd. Mer zaman olduu gibi, Freud baz salam noktalar yaka
lar. Leonardonun babasyla ilikisine geerek, aa yukar baI 20

HAYATA

KT

BALAYANLAR

basnca terk edilmesine benzer bir tavrla, saf bilimsel aratrma

uruna kendi dnsel ocuklarn, yani tablolarn terk ettii
ngrsnde bulunur. Ona gre, Leonardonun hibir ii bitire
memesi ve aratrmalara ocuksu bir tavrla dalmas, kendisini
babasnn korku uyandrc gcnden yaltmasnn bir yoludur.
Freudun aslnda Leonardoyu zecek anahtar bulduu ka
nsna varmas muhtemelen ayn konunun kendi yaamnda ki
lit bir mesele olmasndan dolayyd. Freud babasmca terk edil
memiti; ama onun tarafndan kkl biimde aldatld kan
sndayd. Bir yn tccar olan baba jacob Freud kk Sigmundun henz yrmeye balad srada iflas etti. Bu durum
yoksul den ailenin Moravyadaki Freiberg kentinin grece ra
hatln brakp Viyanadaki ar kalabalk bir Yahudi mahal
lesine tanmasn getirdi. Sekiz kardein en by olan Sig
mund, yoksulluun anne babasnn evliliine ykledii glkle
re yakndan tank oldu. Henz ocukken, babasnn vasatlna,
bir ite diki tutturamamasna ve daha nce iki kez evlenmi ol
masna ierlemeye balad. Erken yata ar kitaplar okuyan bi
ri olarak, ok gemeden ikame baba roln stlenecek baka
kahramanlar buldu; Hannibal, Cromvvell ve Napolyon. On ya
nda kk kardelerinden birine ad koymasna izin verildiin
de, Byk skendere atfen Alexander adn seti. Daha sonrala
r kendi oullarndan birine Oliver Cromvvellden dolay Oliver
adn verdi. Babasnn aksine taparcasna sevdii annesinden ay
n derin sevgiyi grd ve yetmili yalarna vardnda bile onun
cici Sigi hitabn duydu. Ama bu anne ball sorunsuz deil
di. Daha iki buuk yandayken annesini bir tren kompartma
nnda plak grmek Freudun libidosunu uyandrd ve o an
dan itibaren tren yolculuuna kar mr boyunca srecek bir
dehet duymaya balad. Daha da nemlisi, btn teorilerinin en
bilinenini dorudan yaayarak kavrad: Oedipus kompleksi, er
kek ocuun babasn ldrerek annesiyle yatma ynndeki
21

NASIL BLRDNZ?

bastrlm arzLisu. Frcud okuldaki Yunanca final snavnda Sophoklesin Oedipus Rex adl tragedyasn evirmeyi seti.
Cinsellik o zamandan balayarak Freudun yaamna u ya
da bu ekilde damgasn vuracakt. Viyana niversitesinde tp
renimi grrken, ilk nemli aratrma projesi ylanbaln
cinsel yaamn zmeye almakt. Ama 400den fazla rnei
kesip incelemesine karn, erkek ylanbalklarnda testislerin
varlna ilikin bir belirti bulamad. Eer bulmu olsayd, psika
naliz diye bir ey hi ortaya kmayabilirdi. Balklarda urad
hayal krklyla, Frcud nrolojiye yneldi ve onu ne kavutu
racak teorilerini formle etmeye balad. Bu onun iin nemliy
di. Gen bir hekim olarak, kendisini bir kahraman gibi grme
ynndeki ocukluk tasars hl akimdayd. Nianls Marthaya yaamnn ayrntlarn gizlemek, gelecekteki biyografi ya
zarlarnn kafasn kartrmak ve kiilii etrafnda bir mitoloji
olumasn salamak amacyla, on drt ylk uran rn olan
notlar, mektuplar ve metinleri yok ettiini anlatt.
Freudun btn insan psikolojisini cinsellie indirgedii biraz
hakl gerekelerle ska ileri srlr; bu bakmdan otuz yanda
evlenene kadar bekretini kaybetmediini renmek artcdr.
Bizzat itirafna baklrsa, evlilik sonrasnda cinsel aktivitesi asga
ri dzeydeydi (cinsel ilikinin kendisini hasta ettii kansnday
d). Otuz yanda tufldn ilk kii arkadalarndan birinin annesiydi. Kadnlar gvenli bir duygusal mesafede tutmak epeyce
tercih ettii bir eydi; ilk kz arkadan ancak yirmi be yanda
edindi. niversitenin ilk yllarnda aka en yakn duyguyu baka
bir erkek renci olan Edvvard Silbersteinla dostluunda yaa
d. Aslnda, Freud yaam boyunca erkeklerle hayranla ya da
sevdaya ok benzeyen dostluklar kurdu. ou kez yaknl dra
matik bir bozuma ve btn iletiimin kesilmesi izledi. Bunun en
nl rnei Cari Jungla ilikisidir. likilerinin ilk balarnda
gnn on saatini yryerek ve konuarak geirdikleri olurdu.
I 22

HAYATA

KT

BALAYANLAR

Ama karlkl paranoya yavaa belirmeye balad. Bilinaltn

da Jungun kendisini ldrp yerine gemek istedii kanaatine
varan Freud, onun cesetler zerine konumaya koyulduu iki
ayr olayda baygnlk geirdi. Jung ise Freuda kar cinsel duy
gular besledii kukusu iindeydi. Aralarndaki iliki 1913te ac
bir kopula bitti ve gaddar, kibirli Jung sonraki be yl boyun
ca psikoza yakn bir durumda debelenip durdu.
Aile konusunda durmakszn teoriler retmi bir adam ola
rak Freud tuhaf ve zenlilikten uzak bir babayd. Sofrada ocuk
laryla konumak yerine, edindii en yeni arkeolojik antika eya
y tabann nne koyup incelerdi (bir keresinde psikolojiye
oranla arkeoloji zerine daha fazla ey okuduunu iddia etmiti
ve muayenehanesi Neolitik aletlerle, Smer mhrleriyle, Tun
a tanralaryla, stne byl szler yazlm Msr mumya
bandajlaryla, erotik Roma tlsmlaryla, lks ran hallaryla ve
in ii yeim aslanlarla doluydu). ocuklarnn hepsini cinsellik
konusunda eitim almak zere ailenin pediatri uzmanna gn
derdi. Her erkek ocuun babayla lesiye bir ekime itkisi ta
dna ylesine hararetle inanmt ki, kendi oullarnn psikana
liz yle dursun, hekimlik renimi bile grmelerine izin verme
di. Buna karlk, cinsel fantezilerini ve mastrbasyon giriimle
rini kendisine aktaran en kk kz Annayla enine boyuna psi
kanaliz oturumlar yapt.
Freud yaam boyunca depresyon ve paranoya ilesi ekti.
Terapist arkada Wilhelm Fleissin tavsiyesi zerine, ruhsal al
kantlarn kokainle tedavi etmeye alt. Fleiss cinsel sorunlar
dan hastalklara kadar her rahatszln burun kemikleri ve zar
laryla belirlendii ve kokainin bunlara bal belirtileri hafiflete
bilecei yolunda ok tehlikeli bir teori gelitirmiti. Freud ald
ilk sonulardan memnun kald, hatta nianlsn ona g ver
mesi ve yanaklarna allk getirmesi iin biraz kokain almaya
tevik etti. Yakn bir arkadann ciddi biimde mptela haline
I

23

NASIL BLRDNZ?

gelmesinden sonra, kokain tketimini azaltarak puroya yneldi

ve ok gemeden gnde yirmi tane ime alkanlm edindi. Bu
da zamanla onu lme gtrd, ama nce az kanserinden do
lay zdrap verici otuz ameliyat geirdi. Ameliyatlarla btn st
enesi ile damann sa taraf alnd; yemek yemesi ve konua
bilmesi iin azna uygun bir plaka takld. Yine de uslanmaya
rak, bir amar mandalyla ak tuttuu azna bir puro sktr
ma yoluna gitti. kinci Dnya Savanm balamasndan haf
ta sonra ld; doktoru ar dozda youn morfin vererek can
verme srasndaki aclarn hafifletti.
Sonuta Freud ocukluundan beri zlemini ektii eye,
kahraman konumuna ve evrensel hrete kavutu, ama hayal et
tii biimde deil. Nasl I.eonardonun yaamn resmin duygu
sallndan bilimin dnsel uyanchma bir yneli olarak grdyse, daha sonralar onun da psikanalizde cesur yeni bir bilim
kurmak amacyla sanat nevrozundan uzaklat dnld.
Dorusu, gnmzde terapiye katlan herkes Freudun yntem
lerine epeyce ey borluyken, grkemli teorilerinin tutarl bir ta
raf yoktur. Artk deneysel bir bilimci gibi deil, daha ok kant
paralarn biraraya getirerek kurnazca ve zihni megul edici bir
zme varan bir polisiye roman yazar gibi okunmaktadr. Bir
psikolojik hikye anlatcs olarak ok az dengi vard ve Sam
Goldvvynin byk bir Hollywood ak hikyesine danmanlk
yapmas iin 1925te nerdii 100 bin dolar geri evirme karar
na hayflanmamak elde deil. Ama gerek hayatlarmz nadiren
onlara dair hikyelerimiz kadar dzgn olur. Bir zamanlar Voltairein belirttii gibi: nsanlar hep deli olacaktr ve onlar iyi
letirebileceklerini sananlar delilerin en cianiskasdr.

Isaac Newton: leova Sanetus Unus

Ne yazk ki, Freud korkun bir ocukluk geirmi baka bir b
yk deha olan Isaac Nevvtona (1642-1727) ilikin dncelerini
24

HAYATA

KT

BALAYANLAR

hi ortaya koymad. Newton, adn bile yazamayacak kadar ca

hil olan ve doumundan drt ay nce len bir Norfolklu ifti
nin oluydu. Hatratndaki anlatma gre, doduunda bir litre
lik anaa sacak kadar ufak ve ban omuzlar stnde tut
mak zere boynuna epeevre bir destek konulacak kadar e
limsizdi. Isaac yandayken, annesi Peder Barnabas Smithle
evlendi. Smithin grr grmez nefret ettii ve evinde tutmaya
yanamad kk ocuk ninesinin yanna gnderildi. Leonardo gibi, o da yalnzla gmlerek, kurguya ve buluulua d
nk kendi dnyasna ekildi. Granthamda bir uurtmaya ba
lad feneri havada dolatrarak kasaba sakinlerini rktt.
retmenine ait evin duvarna tahta iviler akarak bir gne
saati de yapt. Dzenei Isaacm Kadran olarak anlr oldu.
Satamalara urad ve genellikle snfn tembellerine yakn
oturduu okuldan nefret etti. Ergenlik andaki gnahlarnn
uzun listesinden mutsuzluu bir lde grlebilir: Bana bat
mas iin John Keysin apkasna bir ine koymak , Dkknc
Edvvarddan kiraz almak ve Bunu yaptn inkr etmek ,
Bir para ekmek ve tereya iin retmen Clarksa kar hr
nlk etmek ve Smith soyadl baba ve anneyi evleriyle birlikte
yakma tehdidini savurmak.
Peder Smith ldnde Nevvton on yedi yamciayd. Zor du
rumdaki annesi topra srmesi iin onu okuldan ald. Nevvton
iin iftilik okuldan bile daha sevimsizdi ve can skcyd. Koyunlar gtmesi istendiinde, bir sudolab maketi kurmaya ko
yulmu; babo brakt koyunlar komularn tarlalarna gire
rek zarar vermiti. Bir keresinde pei sra tarladan getirdii at,
yularndan kurtulup katnda, farkna bile varmakszn elinde
bo yularla eve dnd. stedii tek ey renimini srdrmekti.
Annesi sonunda pes ederek, onu okula geri gnderdi. Herkesi
artarak yksek notlarla mezun olan Nevvton, Cambridge Jniversitesine bal Trinity Collegea girdi. Cambridge kariyeri bir
25

NASIL BLRDNZ?

felaket olmasa bile, pek parlak gemedi - muhtemelen bunun se

bebi zamannn ounu mfredata epeyce aykr radikal fikirle
ri olan Deseartes, Kopernik ve Galileo gibi adamlarn eserlerini
okuyarak geirmesiydi. Jnivcrsite veba salgnna kar bir n
lem olarak 1665te kapandnda, Lincolnshiredaki iftlik evine
dnd. Sonraki on sekiz ay iinde tamamen kendi bana ala
rak, dnyay hepten deitirecek olan yerekimi ve devinim ya
salarn buldu, renk ve kalkls hesab teorilerini formle etti.
Mekanik, matematik, termodinamik, astronomi, optik ve akus
tik alanlarndaki bulular onu imdiye kadar yaam dier bi
lim simalarnn hepsinden en az iki kat nemli klacak dzeyde
dir. En zgn almalarnn tamamn ieren Principia Mathematica (1687) adl eserinin bilim tarihindeki en nemli kitap ol
duu sylenebilir. Henz yirmi alt yandayken dnd Cambridgede (imdi Stephen Havvkingin bulunduu bir makam
olan) Lucas Krss matematik profesrlne getirildi. U yl
sonra 1672de Kraliyet Dernei yeliine seildi ve an en zeki
adamlarndan biri olarak alkland.
Gzlerini ayrlara dikerek geirdii iki ylda Nevvtonun ba
na tam olarak ne geldii hl bir gizem olarak duruyor. Sap
lantl kiilii Asperger sendromu gibi hafif bir otizm geirmi
olabilecei kansn uyandryor. Bu doru olsun ya da olmasn,
Nevvton kesinlikle tuhaft. Sklkla yemek yemeyi unutur ve ak
lna geldiinde de alma masasnn banda dikilerek yerdi. Ki
mi zaman laboratuvarmda atei asla sndrmeksizin alt hafta
aralksz alt olurdu. Konuk arladnda sklkla yapt
bir ey, bir ie arap almak zere gittii alma odasnda akl
na gelen bir fikri yazya geirmek iin masasna oturmas ve ii
ne dalarak yemek partisini hepten unutmasyd. Koyu krmz
renk konusunda saplantlyd. Kiisel eya envanterinde koyu
krmz perdeli bir odadaki koyu krmz bir tiftik yatak, koyu
krmz rtler, koyu krmz duvar ssleri, yannda koyu krm
26

HAYATA

KT

BALAYANLAR

z koltuklarla koyu krmz bir kanepe ve koyu krmz minder

ler vard. Ayrca paranoyaklyla nlyd; yannda alanlarn
drstln snamak iin pencere kenarnda altn parayla do
lu bir kutu bulundururdu. Sanata kar ahmaka bir nefret du
yard ve iiri ustalkl samalk olarak nitelendirirdi; operaya
gittii tek seferde gsterinin bitmesini beklemeden kmt. An
cak yirmiden fazla portre iin ressamlarn karsnda oturacak
kadar gsteriiydi ve benzersizlik duygusu tadna hi kuku
yoktu. Bir keresinde adnn Latince yazm Isaacus Neutonustan
leova sanetus unus diye bir anagram tretmiti. Bu ibare Tanrnn Kutsal Varl anlamna gelir.
Burada Leonardonun gveni ve kendisine dknlyle,
ayrca Einstein gibi sonraki dnrlerin dalgnlyla apak
balantlar sz konusudur. Her de kendisini ok ciddiye
alrd; her nn de muhtemelen nrolojik tuhaflklar vard;
her de resmi eitimden ya yoksun kalmt ya da nefret et
miti. l iinde en zorlu ocukluu geirenin ve ayn zamanda
dostluklar kurmada glk ekenin Nevvton olmas anlamldr.
Dnemin btn anlatlar souk, hain ve ileden karc bir
adam gzler nne serer. Ua bile onun yalnz bir defa, o da
Oklidi renmenin yarar sorulunca gldn hatrlamaktay
d. almalarna ynelik en ufak eletiri fkeden kplere bin
mesine yol aard; yaam Gottfried Wilhelm Leibniz ve Robert
Hooke gibi dier tannm matematikilerle ksr kavgalar y
znden karard. Hayatnda sevdii tek kii Nicholas Fatio de Fuillier adl gen bir svireli matematikiydi. Onunla ilikisinin
sona ermesiyle bir dizi sinir krizinin ilkini geirdi ve cinsel iliki
ye hi girmeden ld neredeyse kesindir.
Bu kiisel hsranlara ramen, herkes tarafndan tannan bu
adam arpc bir baarya ulat. valye unvan verilen ilk doa
filozofu oldu ve 1696dan sonra bilimsel bakmdan kayda deer
hibir ey ortaya koymasa da, yllarca Kraliyet Derneinin ba
27

NASIL BLRDNZ?

kanln yapt. Ayn yl kraliyet darphanesinin mdrl ma

kamna oturdu. Bunu aslnda ngrld gibi srf onursal bir
mevki olarak kabul etmek yerine, yeni grevini ok ciddiye ald
ve allm banazdyla stne gitti. Gndzlerini ngiliz eko
nomisini kten kurtarmak zere para birimincie reform ura
yla geirdi. Geceleri ise meyhanelerde ve kerhanelerde pusuya
yatarak kalpazanlarn izini srd - bunlarn aslmasn ve atlar
la ekilip drt paraya ayrlmasn bizzat salad. Gambridge
niversitesinden iki kez Avam Kamarasna seildi, ama hi il
gisini ekmeyen bir iti bu: Btn siyasal kariyeri boyunca yap
t tek yorum, birisinin pencereyi amas ynnde bir rica oldu.
Fakat Nevvtonun gizli bir ikinci yaam daha vard. Simyay
la dorudan uraan biriydi. Ktphanesindeki 270 kitabn ya
rsndan fazlas simya, mistisizm ve byyle ilgiliydi. 17. yzyl
da simya sapknlk saylmaktayd ve cezas idam olan bir sutu.
Newton azami gizlilik koullarnda, alma hayatnn byk
bir blmn Vahiy Kitabnda ifrelendii sylenen kyamet
tarihini hesaplamaya, Danyal Kitabndaki kehanetlerin anlam
n zmeye ve insanlk tarihinin kronolojisini ekirgelerin nfus
dngsyle ilikilendirmeye almakla geirdi. Freudun byk
bir bilimci olarak anlacan varsaymasna olduka benzer bir
biimde, Newton da optik ya da cievinim zerine almalarn
dan ziyade dinsel teorileriyle hatrlanaca kansndayd. l
mnden sonra, ailesi bir buuk milyon kelimeye varan notlarn
dld, binden fazla sayfay kapsayan dinsel ve mistik yaz
larn yansra tamamlanm iki kitabn yer ald kocaman san
dklar buldu. ok rahatsz edici olmas nedeniyle, bu terekenin
bir blmn yok etme, bir blmn de varln kabul etmek
sizin sakl tutma yoluna gitti. Byk bir zula ancak 1936 gibi ya
kn bir tarihte gnma kt.
Ncwtonun mistik yazlarn dnsel pusulasn arm bir
adamn zrvahklar sayarak nemsememek kolayclk olur. Kut
28

HAYATA

KT

BALAYANLAR

sal metinler ve simya zerine aratrmalar kadar bilimsel atlmlarna da yn veren aslnda her eyi dzenleyen ve mevcut ya da
yaplabilecek her eyi bilen bir yaratc tanrya olan inancyd.
Evreni denetleyen grnmez bir mistik g anlayna ak olma
mas halinde, en nl buluunu belki yapamayabilirdi: Yerekimin varln dorulayan matematiksel kant.

Oliver Hcaviside: W .O .R .M . [Solucan]

Ncvvton yalnz ve babasz ocukluunun bedelini sakatlayc bir
sosyal sakarlkla derken, bu gemii garip biimde onu tek ba
na youn alma yetisiyle de donatt. Matematiki ve mhen
dis Oliver Heaviside (1850-1925) bunun daha u bir rneini
sunar bize. Bilimsel baar asndan pek Nevvton apnda biri
saylmasa da, Heaviside olmadan bugn telefonla uzaklan ara
ma diye bir ey olmazd; elektrikli ve manyetik alanlarn davra
nna ilikin ok daha az kesin bir anlaymz olurdu. ok ta
nnan biri olmamasna karn, Nevvtonun yerekimi alannda
yaptn elektromanyetizma alannda baard: Matematiksel
denklemleri kullanarak, gzlemlenebilir maddi olgular tanm
lad.
Hcaviside, Londrann Camden Town kesiminde yoksul bir
ailenin ocuu olarak dodu. Babas yetenekli bir gravrcyd;
Dickensin Strand dergisindeki Bay Pickvick'in Servenleri tef
rikasnn gravrlerini izen oydu. Ama evi darack, souk ve ka
ranlkt; pencere vergisinden dolay pencerelerin ou tahta a
klarak kapatlmt. Thomas Heaviside fkeli parlamalara yat
knd ve genelde drt olunun en k olan ve bir trl dier
ocuklar gibi davranmayan Olivere satard. Bu tavr, bir l
de Oliverin kkken geirdii kzl hastalndan kaynaklanan
ksmi sarln sonucuydu; ama kk Heavisiden yrek bur
kucu ksa okul kompozisyonundaki u szler evdeki yaamn
kasvetli bir tablosunu sunar:
29

I
NASIL BLRDNZ?

Anlatacam hikye dorudur - Kk bir ocuk vard ve

babas Dier insanlar gibi olmaya al, suratm asma der
di hep ona. O da ok urat, ama bir trl baaramad. Bu
yzden babas onu bir kayla dvd; daha sonra ocuu as
lanlar yiyip yuttu.
Sarlk Oliverin dier ocuklarla kolayca oynamasn da engel
leyen bir eydi; bu yzden annesinin mdrlk yapt kz oku
luna gitti. Ders konularnn oundan holanmamasna karn,
telgraf mucitlerinden biri olan days Charles Wheatstoneun
zendirmesiyle fen derslerini sevdi. Bylece doa bilimlerinde
srekli ilk sray almakla birlikte, geometride dk not alanlar
arasndayd. Geometriden nefret etmesinin sebebi sadece ispat
lar retmeye dayanmasyd; yenilie hi yer yoktu. Heaviside
daha ocukken bile tek bana almay tercih ederdi ve prob
lem zme yeteneine inanc ou kez snf arkadalarna vn
genlik olarak grnrd. Bu, sonraki yllarda ona pahalya mal
olacakt.
Okuldan on alt yanda ayrld; ama sk almay srdre
rek, kendi kenciine Mors alfabesi, Almanca ve Danca rendi.
Yeni kurulmu olan Great Northern Telegraph Companyde da
ys araclyla bir i buldu. Merkezi nce Danimarkada olan
ve daha sonra Nevvcastlea tanan irketteki grevi mrndeki
ilk ve son cretli i oldu.
e olduka iyi balayarak, bir telgraf hattmdaki kesin hasar
matematiksel formllerle belirlemeyi salayan akllca bir sistem
gelitirdi. Ama ardndan ok byk bir cret art istemekle a
rya gitti. steinin geri evrilmesine tepki olarak, emekliye ayrl
dn ilan etti - henz yirmi drt yandayken. Ailesi ve meslek
talar dehete dt; ama bu sonraki yllarda da yaam dzeni
olacakt: nsanlar parlak zeksna hayran kalmakla birlikte, onu
alngan ve anlalmaz buldu. Tpk ayn yalarda krlara ekilen
I 30

HAYATA KT

BALAYANLAR

Ncvvton gibi, Heaviside de Londradaki aile evine dnd, st

kattaki i karartc bir odaya kapand ve kendisini zel alma
larna verdi. zerinde alt konu sko matematiki James
Clerk Maxwellin bir sre nce yaymlanan Elektrik ve Manye
tizma zerine nceleme adl enfes ama etrefilli eseriydi:
Harika, daha da harika ve harikann ahikas olduunu,
mthi imknlar sunan bir g tadn grdm. Kitabn
stesinden gelmeye kararlydm. ok cahildim. Matematik
sel analize dair hi bilgim yoktu (okulda rendiim cebir ve
trigonometriyi unutmutum); bu bakmdan canla bala a
lmalydm. Olabildiince ok eyi anlamam birka yl bul
du. Ardndan Maxwelli bir yana braktm ve kendi bildiim
yolu izledim. Ve ok daha abuk ilerledim.
Heavisidein ortaya koyduu ey olaanstyd. Maxwellin
elektrikli ve manyetik alanlarn davrann aklad yirmi
denklemi sadece drde indirmiti. Bunlar belki de olduka hak
sz biimde Maxwell denklemleri olarak bilinir ve mociern fi
ziin ke talarndan biridir. Einstcin bundan dolay MaxweHi
Nevvtondan sonraki en byk fiziki olarak nitelencLrmi olsa
da, denklemleri anlalr klan aslnda Heavisiden almalary
d.
Heaviside sonraki otuz ylnn byk blmn odasnda ki
litli olarak geirdi ve darya sadece tek bana uzun yryler
iin kt. Ailesi kapsnn nne yemek tepsileri brakrd; ama
almaya derince daldnda gnlerce srf birka kse stle al
a dayanrd. Sarl daha da ktye giderken, scak ve souk
hastal olarak adlandrd bir maraza yakaland; hipotermi
korkusu onu birka battaniyeye sarnmaya ve bana bir ay
danlk rts geirmeye yneltti. Odasnn scakln o kadar
yksek tutuyordu ki, ziyaretilerinin ou birka dakika yann
I

31 I

NASIL BLRDNZ?

da kalnca baygnlk geirmeye balyordu.

Bu eksantrik yanlarna karn, almalar hayranlk ve a
knlk uyandrmaya devam etti. Gnmzde 19. yzyl sonlar
nn en nemli matematiksel buluundan biri saylan yeni bir
kalkls hesab gelitirdi. Ayn telgraf hattndan ileti gnderip
alma ve bir elektromanyetik sinyalini bozulmakszn uzak bir
mesafeye aktarma sorunlarn zd. ABDde A F& T irketinin
1904te bunun patentini almasyla, ehirleraras telefon gr
meleri gerekleti. Heaviside 1902de Encyclopedici liritunnica
iin yazd bir maddede, dnya atmosferinde telsiz dalgalarnn
yerkre eimini izlemesine olanak veren bir iletken katmann
varln ngrd. Sonunda I923te bulunan bu alana onun an
sna Heaviside katman ad verildi.
Bu r ac baarlar Heavisidca biraz hret getirmekle
birlikte neredeyse hi para kazandrmad. Sonuta daha da ka
buuna ekildi; hatta 1891de Kraliyet Dernei yeliine seil
mesi vesilesiyle dzenlenen trene katlmay bile reddetti. Krk
yedi yana vard 1897dc nihayet aile ocandan ayrld ve Devon yresindeki Newton Abbota tand. Kr yaamn pek sev
medi; lamc diliyle konuan ve bundan zevk alyor grnen
evresindeki merakl komulardan yaknr oldu. ok geme
den srf kutu st ve biskviyle beslenen huysuz bir mnzevi ola
rak nam sald. Tek rahatlama arac yeni edindii bisiklet srme
tutkusuydu. Ayak dayama yerleri gidonun altnda duran bir bi
siklet tasarlayp yapt; bylece kollarn kavuturup geriye yasla
narak ve yn deitirmek iin bedeninin arln kullanarak
bayr aa uu un keyfine vard. Bu yzden iki sefer hastane
lik oldu; bu kazalardan biri, nne kan tavua arpmamaya
alrken oldu.
Gut ve sarlk nedeniyle gittike takatten den ve komula
rnca cilanan Heaviside, 1909da kardei Charlesa daha yakn
olmak iin Torquaydaki kk bir kulbeye tanmaya karar
32

HAYATA

KT

BALAYANLAR

verdi. Charles n baldz Mary Way khya olarak yanna yerle

ti. Heaviside bundan Torquay evlilii diye sz etmekle birlik
te, arada gvenli bir mesafe tutarak, sadece ne yeneceini ya da
evin scakln grmek zere biraraya gelmeleri iin srar etti.
Sonraki yedi yl boyunca buyurgan davranlar katlanlmaz ha
le geldi. Kulbeyi terk etmesine izin verilmeyen Maryye baka
laryla konumasn bile yasaklayan bir dizi szlemeyi zorla im
zalatt. Kendi evinde mahpus gibi yaayan kadncaz sonunda
katatoniye yakn bir haldeyken ailesi kurtard.
Marynin ayrlndan sonra, Heaviside hzla ke gitti.
Arkadalarna ve aile mensuplarna yazd mektuplarna anla
lmaz bir ekilde W. O. R. M . [Solucan anlam kan bir k
saltma] diye imza att. Btn mobilyalarn atp yerlerine koca
man granit kayalar koydu ve kimonoyla yaamaya balad. Y
kanmay ve evi silip sprmeyi brakt; ama trnaklarn kiraz
pembesine kusursuzca boyamaya epeyce zaman ayrd. Eskiden
srf dier bilimcilere kar sergiledii hrnlyla, gaz barbar
lar olarak adlandrd yerel gazhane memurlarna ikide bir
kmaya gider oldu. Yksek meblalar bulan faturalarn de
medii iin, havagaz balants sklkla kesilmekteydi. Bir kere
sinde kendi bana balanty amaya kalknca, ellerinde ve y
znde ciddi yanklar yaratan bir patlamaya yol at. 1925te bir
merdivenden derek ld; kulbesinin duvarlar denmemi
faturalarla kapl olarak bulundu.
zgn grlerinden dolay 1912de Nobel adaylarnn son
listesinde Einstein ve Max Planekla birlikte yer bulmu bir
adam asndan zc bir sondu bu. Heavisidem kendi fikirle
rine sarslmaz inanc, Newton ve Ereudla paylat bir zellik
ti; ama dnyadan elini eteini ekii mutlakt. Son yllarnda cid
di ruhsal bozuklua dt sylenebilir. Bunun almalarnn
niteliine de zarar verip vermediini kestirmek olanakszdr;
nk neolitik mobilya/pembe trnaklar dneminin rn, yani
3.1

NASIL BLRDNZ?

Elektromanyetik Teori adl eserinin sonu blmnn el yaz

mas metni lmnden ksa bir sre sonra hrszlarca alnd,
lcricle ortaya kmas da bo bir umuttur. Gemiteki perfor
mansna baklrsa, metnin yeni parlak kavraylarla dolu olmas
muhtemeldir. Arkada ve fiziki meslekta G. F. G. Searlein
vard sonula, Oliver Heavisdc

hibir dnemde zihinsel

zrl olmasa da katksz, tuhaf bir adamd.

Lord Byron: Kadnlara Katlanamayan Kadn Dkn

Bir Byron iin delilik doutan gelen zellikti. Ailenin en ok ta
ndmz mensubu Byron 6. baronu George Gordon (17881824), gemii Norman istilasna kadar inen uzun bir sersen ve
serke silsilesinin bir halkasyd sadece. Hnzr Lord olarak bi
linen byk amcas William, ipe ekmenin en iyi yolu konusun
daki bir mnakaadan sonra kuzenini ldrmt. Dedesi K
t Hava Jack frtnalarda denize yelken amasyla tannan bir
amiraldi; bu yetenek oluna ve torununa da geecekti. Byronn
babas Deli jack yakkl bir hovardayd; Catherine Gordonla paraya muhta olduu iin evlenmiti. ldnde olu
George drt yandayd; ona borlar ve cenaze masraflar dn
da hibir ey brakmad. Gen aristokratn byynce sakin ve
dengeli bir yaama kavuma ans zayft; soyunun geleneini
boa karmayarak bir biseksel, enseste eilimli bir air ve ro
mantizmin canl timsali oldu.
Byron babasnn lm zerine annesinin skoyaya dn
mek zorunda kalmasyla ilk yllarn Abcrdeen de geirdi. He
nz bir ocuktu ve korkun depresif ruhsal alkantlar iindeki
annesiyle ilikisi mutluluk verici deildi. Dokuz yandayken ge
celeri yatana gelip bedeniyle oyunlar oynayan dads tarafn
dan batan karld. Pek de elenceli bulmad bu deneyim
onu, melankoli duygularyla doldurdu ve kadn daha sonrala
r onu dvd gerekesiyle kovuldu. Anlalr bir tavrla hayraI 34

HAYATA

KT

BALAYANLAR

m olan Freid gibi, Byron da Napolyona takntl bin olarak b

yd vc okuldaki srasna onun bir bstn koydu. Elenmek
iin kendisini okumaya vurdu; iddiasna gre, okuduu roman
says on be yana vardnda drt bini bulmutu.
Byronn zorlu ocukluuyla baa kma yolu Nevvtonun ya
da Heavisiden yalnzl seiiyle belirgin bir tezat iindeydi.
Balklama dnyaya atld; Cambridgedeki odasnda bir ay bes
leyerek, bir insan kafatasndan burgonya arab ierek ve koro
ocuklaryla dp kalkarak niversiteli arkadalarn oka u
ratt. Adezun olduktan hemen sonra Trkiye'ye kadar varan
uzun bir Avrupa turuna kt; arkadalaryla birlikte iirler yaz
d, iki lemleri yapt, ok sayda olanla ve kzla yatt.
ocuk Haroldun Hac Yolculuu'mm ilk iki kantosunun ya
ymlanmas Byronn 1812de lkesine nl biri olarak dnmesi
ni salad. Gen Leonardoya olduka benzer bir tavrla, yeni
yakalad hreti gelitirmek iin buna yarar grnmeye zen
gsterdi, her seferinde k dzine sipari verdii ve sadece bir se
fer giydii beyaz keten pantolonlarda srar etti. Yzlk desteler
halinde sipari verdii ipek mendillerin her partisinin ederi olan
dokuz ngiliz liras o dnemde ortalama ev hizmetisinin ald
yllk maaa denkti.
lk iirleri, imdi Byron tarz dediimiz yeni bir kahraman ti
pini yaratt: Huysuz, isyankr, ssl, okbilmi, ukuru gevek,
gemii sorunlu ve hayata bak alayc. Byron buna uymak iin
elinden geleni yapt; oysa pek boylu poslu deildi, yrrken be
lirgin biimde aksayacak kadar yumru ayaklyd vc sklkla alk
perhizlerine gitmesini gerektirecek kadar kilo almaya eilimliy
di:
Bu dnyada zellikle korktuum iki ey var ki, ayn lde
yatkn olduuma inanmam iin hakl sebebim bulunduunu
syleyebilirim - imanlamak ve delirmek.
35

NASIL

BLRDNZ?

Buna ramen Byron kadnlarn gznde dayanlmaz lde e

kiciydi. Yayncs John Murrayin ariviuie (aralarnda en nl
s Leydi Carolinc Lamb olmak zere) yz akn kadnn ban
dan ve kask blgesinden keserek gnderdii sa bukleleri yer
alr. Byron bazen bunlara karlk verirdi; ama daha sk bavur
duu yol Nevvfoundland tr kpei Boatswainden bir tutam
ty kesip gndermekti. Kadnlarla btn gnl ilikilerinin ar
dnda sakl olarak yatan ey aslnda onlar pek sevmemesiydi.
akac birinin ifade ettii gibi: Kadnlarla cinsel ilikiye girmek
zorundayd, nk onlarla iyi geinmesi mmkn deildi. Tek
istisna vey kz kardei Augusta Leighdi. Aralarndaki ilikiden
sonunda bir ocuk peyda oldu ve yle anlalyor ki, Byron skan
dal riskini azaltmak amacyla ksa bir sre sonra baka biriyle
evlenmeye karar verdi.
Bu da feci bir sonu getirdi. Byron asla gereince aklaya
mad sebeplerle, eski metresi Leydi Caroline Lambin olduka
kuralc, matematie dkn kuzeni Annabella Milbankee evli
lik teklif etme yoluna gitti. Ona ilgisinin hi dans etmemesinden
kaynaklandn ileri srd (Kendisi sakat ayandan dolay
dans edebilecek durumda deildi). zdivacn yrmeyecei ba
ndan belliydi. Byron kiliseye gidite yol boyunca Arnavut ay
ya arklar syledi, nikh srasnda eini pmekten kand ve
daha sonralar tren boyunca eski bir gz arsyla fanteziler
kurduunu itiraf etti. ift Durham yaknndaki Seaham Hallda
birka hafta balay geirdi. Kaldklar evde buz gibi hava vard
ve Byronn sevgi gsterisine benzer tek edimi varr varmaz sa
lon kanepesinde zifaf gereini stnkr yerine getirmesi oldu.
Dn pastas bile yenecek durumda deildi; bir ay nce yapl
dndan bayatlamt, halayndan ksa bir sre sonra ileri daha
da bozacak ekilde, evli ift Augusta nm ziyaretine gitti. Oada
kaldklar dnemde Byron yeni karsna salonu yasaklad ve
onunla yalnz Augustanm det dnemi baladnda ayn yatak
36

HAYATA

KT

BALAYANLAR

ta uyudu. Bunu, gebe kald zaman dolu bir tabancay bana

dayayp tehdit etmeyi de kapsayan baka aalamalar izledi.
Kimseyi artmayan bir gelimeyle, Annabella bir yl sonra ma
nevi eziyet gerekesiyle onu terk etti. Aile ii iddet, ensest ve o
lanclk sylentilerini ayyuka karan sonraki mahkeme fasl,
Byronn sosyal itibarn yok etti ve hi dnmemecesine kara Av
rupasnda srgn yaamak zorunda brakt.

Ada Lovelace: Babasnn Kz

Bu blmdeki yaamlar birbirine balayan kalplardan biri ok
aznn ocuk sahibi olmasdr. Leonardo ve Nevvton ecinseldi;
Heaviside bekr ld, breud cinsel ilikiden holanmamakla bir
likte alt ocuk yapt; ama sadece en k Annaya gerek an
lamda bir yaknlk -kuku uyandracak kadar fazla yaknlkgsterdi. Byron nn nasl babalk yapm olabilecei zerine fikir
yrtmek ilgin olur. Aksiliklere ramen, Annabella onun kz
n, yani Lovelace kontesi Augusta Ada Byron Kingi, genellikle
bilinen adyla Ada Lovelacei (1815-1852) dourdu. Ama Byron
kzn sadece bir sefer ksa sre grebildi. Ondan sonra anne, k
zn babasnn hatrasndan korumak iin elinde gelen her eyi
yapt.
Boanmadan sonra Annabella despota denetim delisi souk
bir kadna dnt. ocuunu yetitirme iini Adanm daha
sonralar gazap tanras olarak anaca kadn grevliye
brakt. Bunlar retmen olduklar kadar casustu: Dnce ya
da eylem zgrl tannmayan Ada ''asla ve asla" iir ierme
mek zee deimez bir nimtk, matematik ve bilim rejimiyle
bytld. Babasnn bir portresini bile ancak yirmi yanda g
rebildi.
Bu baskc ebeveyn rejimi ilgin biimde ters tepti. Ada bir
matematiki olarak sekin becerileriyle annesinin umutlarn
karmad; ama matematik problemlerine iirsel bir hayal
I 37

NASIL BLRDNZ?

gcn uygultiyarak babasnn kz olduunu da kantlad. On

yandayken bir uan makine iin Lconardovari hesaplama
lara giriti. On yedi yana vardnda takatten drc bir k
zamk nbetini atlatm ve migrenden arpc kilo kaybna ve bir
adamla kama giriimine kadar her eit ergenlik isyann yaa
mt. Girdii sosyetede hem dansa dknlyle, hem de zeki
ce konuma becerisiyle sivrildi. Cebir zerine hararetle konua
bilen az saydaki kadndan biri olarak, ksa srede dnemin en
sekin bilimcilerinin de yer ald bir hayran topluluu edindi.
Hayranlarndan biri olan matematiki ve mhendis Charles
Babbage o srada Diferans Motoru projesine kaynak bulma
abas iindeydi. Yaklak 2,5 metre yksekliinde, 15 ton ar
lnda ve 25 bin paral bu mekanik hesap makinesiyle btn finansal sistemin dayand ve aksaklklar dillere dolanm cetvel
defterlerini devreden karma peindeydi. Bu tr cetvellerin g
venilmez saylmasnn sebebi ^bilgisayar olarak bilinen insan
larca hazrlanmasyd (Bilgisayar kelimesi hesap yapan her trl
makine anlamnda ilk kez ancak 1897 de, yani Babbage n l
mnde eyrek yzyl sonra kullanld). Babbage tasarlad Dife
rans Motorunu yapamad, ama Adadan ok holand ve sonra
ki birka yl boyunca daha da iddial bir projeye dnk tasarla
rn onunla paylat. Analiz Motoru adn verdii, daha byk
boyutlu ve buhar gcyle alacak bu hesap makinesi Frans'z
ipek dokuma tezghlarn otomatikletirmek zere bir sre nce
kullanlan delikli kartlar uyarlama yoluyla programlanabilecekti.
Babbage bu ite Adann parasnn ve balantlarnn yararl
olacan grcbilse de, makinenin potansiyelini tam olarak ne
kadar anlayacan kestiremedi. Ada sekiz yan altnda ocu
u olan evli bir kadn olmasna karn, talyan filozof Luigi Menebrea tarafndan yaplan motorun bir tarifnamesini evirmeyi
nerdi. almasndan ok etkilenen Babbage ondan notlarn
38

HAYATA

KT

BALAYANLAR

stedi. Notlar orijinal metnin kat kadard. kisi birlikte ya

ymlannca, annda ok satan kitaplar arasna girdi. Ne de olsa,
kadnlarn anlamas beklenmeyen bir konuda Byronn kz tara
fndan hazrlanm bir eser sz konusuydu. Kitap, bilgi ilem ta
rihinde de kilit bir metindir. Ada tam da ilk bilgisayar programn, yani makinenin Bcrnoulli saylar olarak bilinen karmak di
ziyi vermesini salayacak bir tasary ortaya koymakla yetinme
di. Hayal gcn zgrce ileterek, gelecekte byle bir motorun
mzik bestelemede ve grafikler oluturmada kullanlabilecei,
bilim, ticaret ve sanat iin paha biilmez bir ara olabilecei n
grsnde bulundu. Gnn birinde bilgisayar olarak anlacak
eyin mthi potansiyelini Babbagedan bile daha fazla gren ki
i Ada Lovelaceti. ABD Savunma Bakanl 1979da onun ans
na yazlm diline Ada adn verdi. Microsoftun kendi rnle
rini onaylamak iin kulland holografik etiketlerde de onun
portresi yer alr.
Sonraki on ylda Babbagem bu motoru yapma giriimi yine
sonusuz kald. Adann baka ncelikleri vard. Baarsyla sos
yal stats ykseldiinden, Byron mirasna yarar grnmekle
meguld. Yava gelien bir kanserin arlarn dindirmek iin
srekli afyon ruhu ya da hai almaya balad dnemde, bir dizi youn ilikiye dalmas annesiyle ve kocasyla arasnn bozul
masna yol at. Dickensla ksa sreli bir kaamak yaad ve ar
dndan gnln John Grosseye kaptrd. Profesyonel bir ku
marbaz olan bu sevgilisi ona bahisileri alt etmeye ynelik bir
matematiksel sistem gelitirme ilhamn verdi. Sistemin ie yara
yp yaramadna ilikin bir kayt yoktur. Ama kz Anne bahis
merakn srdrerek, gnmzde dnyann neredeyse btn
safkan Arap atlarnn geldii sylenen Crabbet harasn kurdu.
Ada otuz alt yanda, yani Byronla tam tamna ayn yata ld
ve annesinin onlar ayrma ynndeki btn abalarna ramen,
babasnn yanna gmld.
39

NASIL BLRDNZ?

Adann hikyesi babaszlk senaryosunun ilgin bir varyas

yonudur. Bilinli olsun ya da olmasn, ksa mrnde babasnn
ansyla bir tr uyumlu badam kurdu, hi kukusu/ annesinin
bunu bastrmaya dnk isterik giriimlerinin dc tevikiyle. Birarada olmalar halinde baba-kz ba nasl geliirdi, kim bilir?
Byronn hayat ve ilikileri dile decek kadar karman orrnand, ihanetle ve ithamla doluydu. K/nn hikyesi bazen l bir
babann, zellikle timsallemi biriyse, yaayan bir babadan da
ha yararl olabileceini hatrlatr bize.

H ans Christian Andersen: M arangoz ra M asalc

Hans Christian Andersen (1805-1875) babas Hans on bir ya
ndayken kaybetti, ama felein sillesini daha nce yemiti. im
diye kadar anlatlm en popler masallardan bazlarnn yarat
cs olan bu DanimarkalI hikye anlatcs ackl bir opera konu
su olabilecek bir sefalet iinde byd. Odensenin fakir bir ma
hallesinde bir ayakkab tamircisinin ve (muhtemelen Stalinlc
tek ortak yan olarak) bir amarc kadnn olu olarak dodu.
Aile tek odal bir evde yaamaktayd ve kk Hans daha baba
snn lmnden nce, mr boyu bir terapiye sacak kadar
travmaya maruz kald. eitli biyografi yazarlar ocukken cin
sel tacize uram olabileceine iaret eder; nitekim byk l
de otobiyografik nitelikteki ilk roman Tuluatmda. Federico ad
l bir adam kk bir olan kandrp bir maaraya gtrr. Andersenin Beni severdi, bana rekler ve iekler verirdi, yana
m okard diye aktard Fedder Carstens adndaki ilk ret
menlerinden biri de onun okula balamasnn zerinden bir yl
gemeden esrarengiz biimde kasabadan ayrlmt. Andersen
yetikinliinde mahzen gibi yerlercien ciddi bir honutsuzluk du
yard.
Ailede scak bir ortam vard ama babas ninelerinin bir za
manlar zengin ve hatta belki kraliyet soyundan gelen bir aile olI 40

HAYATA

KT

BALAYANLAR

duklann azndan karmasndan beri bunu saplant

tirmiti. Kk Mansn zerinde derin iz brakan bu uict;,, __
hailedeki dier ocuklardan farkl olma duygusunu krkledi.
Babasnn lmyle birlikte geim iin almak zorunda kalma
s ona kederli bir deneyim yaatt. Bir gn akl hastanesinde a
lan ninesine yardmc olurken, kap atlandan ierisine bak
t bir odada kendi kendine ark syleyen plak bir kadn gr
d. Onun farkna varan kadn ldresiye bir fkeyle kapya
doru atld. Yemeini ald kap kapan ardna kadar aarak
dik bir bak frlatt ve darya uzatt eliyle giysilerini trmala
d. Bir hademe sonunda yetiip onu kurtardnda, Andersen
korkudan yar l halde dehetle lklar atmaktayd.
Bir kuma imalathanesinde bandan geenler daha i ac
deildi. Grn ylesine efemineydi ki, bir grup i arkada
kz olup olmadn anlamak iin onu herkesin nnde pantolo
nunu aaya indirmeye zorlad. Daha sonra bir marangozun ya
nna rak olarak girdi; nceki olay hl zihninde taze olduu
iin, iteki ilk gnnde mahzun bir yzle kzarp bozararak ve
titreyerek ylece dikilip kalmaktan kendini alamad. Skntl
halini fark eden dier raklarn alaylar zerine svp kat.
Andersen sevimsiz bir gen deildi. Ortalkta yar kapal gz
lerle dolatndan, sakar, ahmak ve srekli hlyal bir hali var
d. nsanlar sklkla annesine onun kr olup olmadn sorard.
Yry bile elinde olmakszn komikti; bir adamca nere
deyse maymun gibi sekerek gitme olarak tanmlanmt. Bu be
densel sakarl yznden ilk ocukluk gnlerinden beri kendisi
ni ayakta tutmu olan tek dn, bir aktr olma sevdasn bir
trl gerekletiremedi. Ancak Kraliyet Tiyatrosunun ynet
menlerinden Jonas Collin, girdii ses snavndan sonra ona ac
d ve okula dn iin masraflarn karlamay nerdi. Bylece
Collinle ve ailesiyle kurduu dostluk, Andersenin yaam bo
yunca srdrd ok az ilikiden biri oldu; ama okula dn
41

N ASIL BLRDNZ?

onun iin bir felaket oldu, n yedi yanda olmasna karn, on

bir ve on iki yandaki ocuklarn okuduu en alt snfa alnd.
Btn bunlara ck olarak kazk gibi boyunun ve okuma gl
nedeniyle, ona toraman adn takan mdrn sadiste sata
malarnn kolay bir hedefi haline geldi.
Andersen okuldan ktnda eskisinden daha beter haldeydi.
Strese bal di arlarndan ektii azapla ve mastrbasyon al
kanlnn sonunda penisinin kopmasna ya da delirmesine yol
aaca kansyla derin bir nevroz iindeydi. Ak alanlarda do
lamaktan, tekneyle denize almaktan, diri olarak yaklma ya
da gmlme kuruntusundan ve (ocukken akl hastanesinde ba
ndan geen olayn bir sonucu olarak) bir kadn plak gr
mekten dehete der hale geldi. Sska ve ukurumsu gsnden
o kadar rahatszd ki, gmleinin iine gazeteler tktrarak g
sn kabartma yoluna gitti.
Ak yaam ayn lde orakt. Genellikle ecinsel eilimli
tutkunluklar hi karlk grmedi. Edebiyat alanndaki hreti
nin bymesiyle birlikte, birok yeri gezmeye balad, Mendelssohn ve Dickensla dostluklar kurdu, Balzac, Victor Hugo, Alexandre Dumas ve Heinrich Heincyle tant. Ama Heaviside a
olduka benzer biimde, Andersenin tavrnda insanlar kzdran
bir taraf vard. Ayn anda hem kibirli, hem de sokulgan olma gi
bi bir zellie sahipti. Kahraman Dickensa 1857de konuk ol
duktan sonra, ev sahibi misafir odasndaki yatan yukarsna u
szlerin yazl olduu bir kart ast: I lans Andersen in bu odada
uyuduu be hafta aileye AGLAR gibi geldi. Birok kimse
riah Heep karakterinin Andersen zerine kurulduu kansn
dadr. Bir keresinde Andersen dnemin dier byk masal usta
s Jacob Grimmi nceden haber vermeksizin ziyarete gitti. Ma
alesef Grimin adn hi duymamt ve ona kapy gsterdi.
Andersenin Avrupay dolaarak zengin ve nl kiilerle g
rmesi lkesinde pek olumlu karlanmad; Kopenhag caddele
42

HAYATA

KT

BALAYANLAR

rinde ou kez yle barlarla ona laf atlrd: Bakn! Yurtdnda ok mehur olan orangutanmz geiyor! Hn yakn dost
lar olan Collin ailesinin fertleri bile ondan fiyakac diye sz
ederdi. Danimarkada hakknda o kadar ok fkra anlatlan ba
ka bir adam olmad sylenirdi.
Zengin ama yalnz olduu son yllarnda, Andersen kzlara
srf kendisiyle konumalar iin para demek zere genelevlere
gitme alkanln edindi. Nevvton ve Heaviside gibi, mzmin
bekr olarak ld; ama talihsizlik mezarnda da peini brakma
d. ocukluundan beri nafile bir akla sevdii adam, yani Jonas
Collinin evli olu Edvard (karsyla birlikte) yazarn vasiyeti
uyarnca yanna gmld; ama aile daha sonra fikrini deitirdi
ve onlar baka mezarlara naklederek, Anderseni aa yukar
yaamnda olduu gibi sonsuzlukla bir bana brakt.
Danimarkada Andersenin yetikin oyunlar ve romanlar
hl okunur; ama onu uluslararas dzeyde ne kavuturan ma
sallardr. Tam 150 dile evrilerek, saysz uyarlamalara ilham
veren ve hl her yl milyonlarca satlan bu masallar gerek an
lamda evrensel hikyelerdir. Kk Denizkz ya da irkin
rdek Yavrusu masallarnda Anderseni -ak karlksz ka
lan sakar aykr tipi- grmemek olanakszdr. Belki de ocuklu
undaki mutsuzluk kiisel yaamnda asla gereince byme
yi baaramamasn getirdii iin, en gzel ve en etkileyici eser
leri hep ocuklara dnkt.

Salvador Dal: Annesinin Portresine Tkren Ressam

Bu blmde ele aldmz yaamlarn ounda, babann lm
ya da yokluu bilinalt bir seviyede yaam dzenini ekillendi
rir. Salvador Dali (1904-1989) rneinde ise bu durum gze ba
tacak kadar bilinliydi. Dali, saygn bir avukat ve kan bir disip
lin merakls olan babasn inadna kzdrp cezalandrmaya y
neldi. Sekiz yama kadar kastl olarak yatan slatt ve evin her
I 43

NASIL

BLRDNZ?

tarafna dklayarak, mr boyu srecek bir pislik saplants

edindi. Aslnda gayet dzgn yazabilmesine karn, babasn da
ha da kudurtmak iin, okunmaz bir el yazs gelitirdi aslnda
gayet dzgn yazabilmesine karn. Yine okulda srf babasn
kzdrmak iin, hibir ey bilmiyormu numaras yapt.
Yce gnll yorum bunun bir tr ilgi ekme aray olduu
dur. Dalinin doum koullar olaandyd. Anne babas aynen
onun gibi Salvador adn tayan ilk oullarn tam dokuz ay on
gn nce yitirmilerdi. Henz iki yandayken len bu ocuun
yaratt travmay hibir zaman tam atlatamadlar. Srekli ka
yp dhiden sz ediyor, onun bir fotorafn yataklarnn baLicunda asl tutuyor ve yeni Salvadoru dzenli mezar ziyare
tine gtryorlard. Bir ekilde aabeyinin dnyaya dnm ha
li olduu hissettirilen kk Dal iin ok rahatsz edici bir du
rumdu bu.
Allmam lde korkak bir ocuk olarak byd; kendi
sine dokunulunca veya bir ekirge ya da (Andersende olduu gi
bi) bir plak kadn vcudu grnce isteri nbetlerine tutuluyor
du (Babasnn onu korkutmak iin piyanonun stnde zhrevi
hastalklarla ilgili resimli bir tp ders kitab bulundurmas duru
munu daha da zorlatryordu). Ama bu blmde anlatlan kii
lerin hepsinde grld gibi, kendisine abartl bir nem yak
trarak, aynen Hreud ve Byron gibi byk bir kahraman olma
d kuruyordu:
Alt yandayken bir a olmak istiyordum. Yedi yanday
ken Napolyon olmak istiyordum. Hrsm o zamandan beri
srekli olarak artmakta.
Dalinin yksek zgveni ergenlik anda hz kazand. Ama ka
sntl olmakla birlikte olaanst yetenekliydi; adalarndan
ok aznn boy lebilecei klasik bir incelikle resim yapabil
44

HAYATA

KT

BALAYANLAR

me becerisine sahipti. Annesi, olunun henz bir ocukken yap

t izimlere ilikin grn yle ifade ediyordu: Bir kuu i
zeceini sylediinde, bir kuu iziyor ve bir rdek yapacan
sylediinde, bir rdek gryorsunuz. Madriddeki Kraliyet
Akademisinde szl bir snava girmeyi reddederek kendisini at
trd. Tavrna ilikin aklamas uydu:
ok zr dilerim, ama bu profesrden ok daha zekiyim
ve dolaysyla onlar tarafndan snava ekilmeyi reddediyo
rum. Bu konuyu ok daha iyi biliyorum.
Babasyla her zaman gergin olan ilikisi, on yedi yandayken
annesini kaybetmesiyle daha da bozuldu. Dal onun lmn
hayatmda yediim en byk darbe olarak nitelendirecekti.
Sekiz yl sonra, yani 1929da Kutsal Yrek adl ilk gerekstc resimlerinin birinden babasnn haberdar olmasyla atma
doruk noktasna vard. Resimde kabataslak izilmi Isa grn
tsnn zerinde u szler vard: Bazen Annemin Portresine
Zevkle Tkrrm. Babas ondan kamuoyuna pimanln bil
dirmesini istedi. Buna yanamayan Daliyi yaka paa aile evin
den darya att ve bir daha gelmemesini syledi (Geri Dahnin
iddiasna baklrsa, ksa bir sre sonra sperm dolu bir kaputla
eve dnd ve kaputu babasna uzatarak, Al unu. Artk sana
hibir borcum yok! ).
Dal iin 1929 baka sebeplerle de bir dnm noktas oldu. O
yl gerekstclere katld ve Luis Bunudle birlikte ilk ve en iyi
gerekstc film Bir Endls KpePni ekti. Filmdeki en sar
sc grntler-usturayla yarlan bir gzyuvar, piyano stnde
ki l eekler- dosdoru Dalinin mmbit ryalarndan frlayp
km eylerdi. Dali yine 1929da daha ok Gala adyla tannan
Elena Diakonovayla ilk kez karlat. Ar erkek delisi bu Rus
kadn onun ilham perisi, ticari menajeri ve bata gelen ikenceI

45

NASIL BLRDNZ?

dsi olacakt. O srada yazar Paul Eluardla evli olmasna karn,

Dal hemen onu batan karmaya koyuldu. Balk zamkndan ve
inek gbresinden hazrlad kt kokulu bir macunu, bir ko
gibi kokmasn salamak iin stne svad. Ardndan koltukaltlarn tra etti ve turuncu bir sardunya ieini kulann arka
sna tktrd. Strateji ie yarad: kili Galanm ld 1982ye
kadar bir ift olarak kald.
liki muhtemelen hibir zaman tamamna ermedi - en azn
dan allm tarzda. Dal (tpk Andersen gibi) mastrbasyon
mptelasyd ve seks dkn Galay baka erkeklere sunmak
ok daha tercih ettii bir eydi. (Bu detin gemii, karsnn so
yunmasn dostlarna gizlice seyrettiren kadim Lidya kral Candaulese kadar iner). Bunun karlnda Gala ortak yaamlar
nn pratik yanlarna gz kulak oldu; nk Dal bir taksi para
sn bile demekten acizdi.
Dal 1936ya varldnda Time dergisinin kapanda bile yer
alacak kadar bir uluslararas sansasyondu. hret onu sadece
daha da sama gsteriler sahnelemeye yneltti. 1936da Noel ve
silesiyle Harpo Marxa hediye olarak dikenli telleri olan bir arp
gnderdi (Harpo, kendisini bandajl parmaklarla gsteren bir
fotorafla karlk verdi). Bir konferans vermek zere gittii
Londrada, gvde ksmna plastik eller taklm eksiksiz bir cialg elbisesi giydi ve bana stnde bir Mercedes radyatr kapa
bulunan bir mifer geirdi. Kemerinde mcevherli bir haner,
bir elinde iki beyaz Rus kurt kpeinin bal olduu bir tasma,
dier elinde ise bir isteka vard. Grn fantastikti, ama bu
tertibat az daha cann alacakt. Dal miferin iinde nefes ala
mayacan hesaba katmamt. Konumaya balamasndan ksa
bir sre sonra oksijen tkenmeye yz tuttu. Dinleyiciler boul
makta olduunun farknda deildi ve Gala da kahve imek da
rda bir yerdeydi. Dal yere kverdi ve arkadalarnn ekile
cvatalar skme abas ie yaramad. Sonunda, lmenin eiin
46

HAYATA

KT

BALAYANLAR

deki Daliyi kurtaracak ngiliz anahtarl bir ii bulundu.

Dalinin bu soytarca yan dier gerekstcleri kzdrd ve
savaa doru gidilen bir ortamda, ocuksu fantezileri ekicilii
ni abucak yitirdi: Sklkla Hitleri bir kadn olarak dlerdim.
Beyazn tesinde beyazm gibi hayal ettiim teni beni mest eder
di. Dal 1939da F raneoya desteini ilan edince dier gerekstcler tarafndan dland. Tepkisi kendisine zgyd: Gerekstclcr ile benim aramda tek bir fark var. Ben kendi bana
bir gerekstcyn.
Meslektalarn kzdran dier ey onun (daha dorusu Galann) para kazanma becerisiydi. Andrc Breton oktan ona
Avida Dollars ( Dolar isterim anlamna gelen bir anagram)
adn takmt ve bizzat Dal katksz, dikey, mistik, gotik pa
ra scvgisi ni itiraf etti. Sonraki yirmi ylda nemli bir hrete ka
vuan ilk ve en byk ressam oldu; artk New Yorkta oturuyor,
Walt Disney ve Hitchcockla birlikte alyor, Chupa Chups lo
lipop ambalaj tasarlyor ve TV reklamlarna sunucu olarak
kyordu. Hatta kendisine mahsus ticari mal eitleri yaratt: Ay
nal yapay trnaklar; vcuda uyacak ekilde kalba dklebilen
bakalit mobilyalar; yrme zevkini arttrmak zere yaylar takl
m ayakkablar; kadnlar daha ekici klacak anatomik vatkal giysiler. Pervasz bir tavrla bo resim kd tabakalarna ta
nesi 10 dolardan imza da att (Dolamda hl 50 bin kadar by
le resim olabilir). Dal dledii evrensel poplerlie 1960larm
ortalarna doru kavutu: Artk dnya en tannan insanlardan
biriydi ve babasnn onu bir tarm uzman yapma ynndeki
mtevaz emeline akln alabilecei kadar uzakt:
Her sabah uyandmda, stn bir keyif duyarm, Salvador
Dal olma keyfini; u Salvador Dali bugn ne tr harika bir
ey yapacak, diye sorarm hayretle kendime.

47

NASIL BLRDNZ?

Mike Wallaccn 60 Dakika program iin kendisiyle 1958de

yapt rportajda unu duyurdu; Dal lmszdr ve lmeye
cektir. Byle daha birok sama sapan beyan art arda srala
masna karn, ilgin bir rportajdr bu. Asl nemli olan ise sy
ledii eylerden ziyade kendisinden hep nc ahs olarak sz
etmesidir. Szgelimi, bizatihi Dali nin en byk sanat eseri ol
duunu iddia ettiinde aka falan yapmaz. Burma byk, dik dik
bakan gzler, pelerin ve baston, r harflerini dramatik yuvarlay: Dahnin btn hayat bir gsteriye dnmtr.
Mesih palavras uzun srmedi: Dalinin son yllar trajik ge
ti. Sonunda klinik bir depresyon sersemi olup kt, Parkinson
hastalna yakaland ve Gala tarafndan yzst brakld. Ga
la iin restore edip donatt atosunda onu ziyaret etmesi, yaz
l bavuru artna baland. Galanm lmyle yataa den
Dal 1984te hemireyi armak iin kulland dmede ksa
devre yaptrarak yatan atee vermeyi becerdi. Zamanla ye
mekten, konumaktan ve resim yapmaktan tamamen kesildi ve
sonunda seksen drt yanda kalp yetmezliinden ld. Dodu
u yere ok yakn olan Figuereste kendi yaptrd Teatre-Museunun (Tiyatro-Mze) mahzeninde gmldr.
Dal birok bakmdan ocan gerek anlamda hi terk etmi
saylmazd geri. Yaratt Dal kiiliinin taknlna ra
men, ocukluk dzenine sk skya bal kald; Kimliini kabul
ettirme, babasnn gzne girme ynndeki ar istek. Sanatnn
btn Freudyen vitrin dekoruna karn. Dal gerek anlamda bir
ressam ya da bir insan benlii kazanamad. gr bulmak isti
yorsanz, yneleceiniz bir ressam deildir. in ilgin taraf (sk
lkla gerek baba s olarak nitelendirdii) Freudla 1938Yle
Londrada bir sefer grt. Seksen iki yanciaki psikolog onu
resim yaparken izledi. u olan fanatik gibi grnyor diye
belirtti bir meslektana. Dal haliyle bundan holand: nsanla
rn kendisi hakknda ne sylediine aldrmazd; kendisinden sz
48

HAYATA

KT

BALAYANLAR

etmeleri yeterliydi onun iin.

Freudun iltifat etme niyetinde olmadna emin olabiliri/. Bir
psikolojik kategori olarak fanatik teriminin en iyi tanmn Aldous Huxlev verir: Gizli bir kukuyu fazlasyla telafi eden bir
insan. Bu tanm Daliye, yani l adann glgesinden asla ka
amayan kk ocua kusursuzca uyar; ama Leonardo, Andersen. Ada Lovelace ve hatta Freud iin de ayn lde geerli savlabilir. Baarma vnndeki amansz drt, ne kavuma ihti
yac, duygusal ie kapanma ve cinsel takntlar - bunlarn hep
sinde bulunduu dorudur. Peki, bu insanlarn ortak gizli ku
kusu neydi? Besbelli ki, zel koullara uvarlanma sz konusu ol
sa da, her biri kiiliinin olutuu yllara damgasn vuran kz
gn, kayp ya da yetersiz babay memnun edecek kadar iyi oldu
undan kukuluydu. Byk paradokslardan biri olsa bile, telafi
ynndeki bu ar davranlar olmasayd Mona Lisa'nm, psika
nalizin, uzay yolculuunun ya da okuduunuz bu szcklerin
yazlmasn salayan makinenin olmad bir dnyada yayor
olabilirdik.

49

I
BLM 2

Gamszlar
Ben de kendi amda filozof olmak iin uratm-, ama nasl
oldu hilmem, nee her zaman araya girip ii bozdu.
Ol.lVER EDWARDS, Boswells ].ife ofSamuel Johnson (1791)

Epikr: Bbrek Talarndan Muzdarip Filozof

Tarih artc biimde neeli insanlarn ok az olduunu bildi
rir. zellikle filozoflar neredeyse komedyenler kadar bedbaht
olmalaryla tannrlar, ama Epikr ( 341-270) bunlardan bin
deildir. Onun kt hreti ok farkl trdendir; bu durum, deb
debeli yaamn ve duyumsal hazin barahibi, hovardalarn ve
oburlarn filozofu olarak tannmasndan geliyordu.
Oysa hi de yle deildi. Epikr cmblere ve lenlere d
knlk yle dursun, arpa ekmei ve meyveyle beslenen, peyni
ri sadece enlik gnlerinde zel bir ikram olarak yiyen biriydi.
Kendisi uzak durduu gibi, rencilerini de cinsel ilikiden cay
drrd; rencilerinin gnde bir kadehten fazla arap imesine
izin verilmezdi.
Ama Epikrn talihsizlii Yunan felsefesinin son derece e
kimeli altn anda yaamasyd. Platoun kurduu Akade-

miyle ve Stoaclarn sundurmasyla {stoa) kar karya geldi.

Her ikisi de ak szl ve rgtl hasmlard. Ona attklar a
mur iki bin yl akn bir sre boyunca stne yapp kald.
Epikr Atinah bir ailenin ocuu olarak dodu, ama Anado
lunun bat kylarndan bir buuk kilometre kadar aktaki Samos [Sisam 1 adasnda byd. Otuz be yanda dnd At1

.50

GAMSIZLAR

nacla geni baheli bir ev alp bir okul kurdu. rencilerini de

yannda getirmiti. Herkesin nnde ska tartmaya tutuan
Akademicilerin ve Stoaclarn aksine, Epikrcler kendi ilerine
kapank kaldlar. Okulun giri kemerinin yukarsnda u ekici
szler yazlyd: Yabanc, burada kalmakla iyi edersin; burada
en yce yararmz bazdr. Sylentilerin nasl ortaya ktn
herhalde anlyorsunuz.
Aslnda, Epikrc haz tanm olduka kesindir. Basbaya
bedende acnn ve ruhta skntnn yokluu, yani ataraksia
[huzur] anlamna gelir. Bu dinginlik haline ll akl yrt
me yoluyla varlaca ngrlr; bunun aralksz iki lemi ve
elence, ehvet, balk ve dier lezzetli yiyecekleri yeme yo
luyla olmayaca ok kesin bir dille belirtilir.
Epikrn iyi yaam anlay beklenen ey de demek deil
di. Akllca, onurluca ve adilce yaamakszn ho bir hayat sr
mek olanakszdr ve de ho bir hayat srmeksizin akllca, onur
luca ve adilce yaamak olanakszdr diye yazar. Ona gre, say
gn davran saygn bir yaam dzeyine baldr. Temel ihtiya
larn ne olduu sorulduunda, oumuz yiyecek, su, snma ve
barnma diye sralarz; oysa Epikr birka eyde daha srar eder:
zgrlk, dnce ve dostluk. Huzurlu bir yaama katkda bu
lunan btn eyler iinde, hibiri ciostluktan daha nemli, daha
verimli deildir diye ekler. Yiyecein ve arabn hoa gitmesi
esas olarak muhabbete katkda bulunmasndan kaynaklanr.
Bir arkada olmadan yemek ya da imek aslana ya da kurda ya
rar bir yaamdr.
Dostlarla birlikte iyi bir yemek iin, onsuz pekl rahat ede
ceiniz bir ey ( balk ve dier lezzetli yiyecekler dnda) korkucir. Ottan bir dekte korkusuzca yatmak, altn bir sedirde
zengin bir sofrann bandayken dertlerle dolu olmaktan daha
iyidir. Alman filozof Friedrich Nietzsehe u saptamada bulu
nur: Bilgelik Epikrden bu yana bir adm ileriye gitmemi, ter
51

NASIL BLRDNZ?

sine ou kez binlerce adm geriye gitmitir. Bu gen admlardan

biri Epikrn ana fikrini unutmaktr; Acdan kurtulmann yolu
korkudan arnmaktr - kaybetme korkusu, aa kma korku
su ve en kts de lm korkusu. Epiktir sonuncusunu br
dnya fikrini -ve beraberinde ebedi ceza korkusunu- hepten bir
kenara atarak zd. nsan dnyadan gnce artk yoktur.
nemli olan bu dnyada ve yaanan anda sakin ve halinden
memnun bir yaam srmektir. deal durum bir aacn altnda
oturup dostlarla felsefe konumaktr. Ama Epikrn felsefcyle kast ettii ey de farklyd. Bir filozofun azndan kan
anlamsz szler hibir acy iyiletirmez der.
Nee saan bu iyilikseverlik Epikr byk Yunan filozofla
r iinde en makul ve en ekici olanlardan bin klar. Ama onu
ayr klan ok daha fazla ey vardr. Kleler ve kadnlar iin eit
haklar savunan ve herkese parasz eitimi neren ilk kiiydi.
Ancak gzlemle snanabilecek eylere inanmamz gerektiini
retmekle, bilimsel yntemin ke tan dedi; ayrca atom fizi
inin kurucularndan biriydi. I layat trajik olmaktan ok komik
bulmasndan dolay glen filozof olarak bilinen Abdera h Demokritos ( 460-570) dnyann atomalardan, yani blnemeyecek kadar kk madde birimlerinden olutuunu sezmi
ti; ama Epikr bu sezgiyi daha da ileriye gtrd: Dnyadaki
olaylar sonuta bo uzayda dolanan atomlarn devinimlerine ve
etkileimlerine dayanr. Byle bir yaklam dzenleyici bir ak
ln yokluunu ima etmekteydi - btn tanrlar bizler gibi atom
lardan olumu varlklard. Bu fikirler -doann temelindeki
rastlantsallk ve planl bir tasarmn yokluu- hem kuantum
mekaniinin, hem de doal ayklanmann habercisi saylr. Da
has, Epikrn Zarar asgariye indirirsen, mutluluu azamiye
karrsn zdeyii Sana nasl davranlmasn istiyorsan, ba
kalarna yle davran eklindeki altn kuraln ilk Yunan versiyo
nudur. Mutluluk aray ibaresinin yer ald ABD Anayasa
52

GAMSIZLAR

snn hazrlayclarndan Thomas Jefferson vc doktora diplo

masn Epikr zerine bir incelemeyle alan Kari Marx gibi ok
deiik dnrlere ilham kayna olmutur. Hmanist akm cia
ona sahip kar. Birok Romal rencinin mezar tanda yer
alan Latince Non fui, fui, non sum, non curo (Yoktum, varm,
olmayacam, umurumda deil ) hmanistlerin cenaze trenle
rinde sklkla kullanlr. Epikrn felsefesi dier Batl filozof
larla karlatrldnda Budizme daha yakndr. Bir adam
mutlu etmek istiyorsan, onu daha zenginletirmek yerine arzula
rndan arndr ve zgr yaam insana ok fazla malvarl ka
zandrmaz, nk gruhlara ya ela hkmdarlara uaklk etme
den buna varmak kolay deildir gibi dsturlar, Epikrn yz
yl akn bir sre nce len Gautama Budanm ( yaklak
563-483) retilerinden belki de haberdar olduunu dnd
rr. E,pikr n insan yaamna ve aclarna dnk ayn yakn
gzlemlerden ayn sonulara varm olmas da ayn lde
mmkndr.
Kii olarak Epikr hakknda fazla bilgimiz yok. Sebebi belki
de gzden rak yaam savunmasdr: Dost evresi iinde kal
mak, evlenmemek vc dier filozoflarn can att gibi ilgi oda
olmaktan kanmak. Ama hasmlar bile onu insanca ve dost
canls mizacndan dolay verdi. Yazd 300 kadar kitap gn
mze ancak baka yazarlarn eserlerindeki alntlar olarak ula
mtr. Elimizde sadece mektubu vardr. Bunlardan biri bb
rek talar yznden lm deinde acyla kvranrken arkada
vc rencisi domeneosa yazd mektuptur;
Sana bu mektubu ayn zamanda hayatmn son gnne denk
gelen mutlu bir gnde yazyorum. Sancl bir idrar gl
nn ve ayrca ishalin ylesine ar bir saldrsna uradm ki,
hibir ey ektiim aclarn iddetini arttramaz. Ama ge
mite daldm btn derin felsefi dnceleri hatrladka
I

NASIL

b i l ir d in i z

hn.mi sann nee b, ad.raplann hepsini dengchyoe, Vc de

senden Metrodorosun ocuklanna bakman, r.ca ediyorum,
tab.. bu gen adamn bana ve felsefeye gsterdii balla
yaraacak bir tarzda.

Bu cesaret, mizah ve dierkmlk bileimi gerek

tr. Haksz, karalamalar savuturarak klasik dnyada Stoaclk
la birlikte yaklak 800 yl boyunca. Roma imparator gu nun
H, sty an ll devlet dun olarak kabul ettii S 312ye kadar en
lygu inan sistemi olarak kald. Kilisenin bu akm, nm bas^
urdn, Epkr Tetrapharmakon (Drt Derman ) olarak
bilinen u mantrasndan anlayabilirsiniz;
Tanrdan korkma,
lmden tasalanma;
yi olan elde etmek kolaydr,
Korkun olana katlanmak kolaydr.
Bat, dnyasnda bu kadar yahu ve yarari, b,r ey neredeyse 2.0TO
yl nce ortaya kondu: Bir tr Drt Kolay Derste Ncel, Olma
Yolu.
Beniamin Franklin: On Parmanda On Marifet
Veetaryenltk, kardee sevg, ve btibrek talar, asla ABD ba a, olmam tek ABD bakan," Bcnjamu krankhn ,, (1706-179
hareketli yaamnda da nemli yer tutar.
,
Amer,ka btn Kurucu Babalar, arasnda, yen, kolonn,n leyecanun, enerpsini ve zgnln en ,y tems,l e en
odur. Bostonda ngiltz Priten bir ailenin on yed, ocuunun o,
beinesi ve kendis, de en kk oul olan b,r baba,m en kuuk
olu olarak dodu. Babas Josiah, Northampton dan 168,
g etmi b,r mum ustasyd. Aile zengin olmad iin, Ben o
1 .54

GAMSIZLAR

yanda okuldan ayrld. On iki yana vardnda, aabeyi ]amesin yannda bir matbaa ra olarak almaya balad.
James 1721de Amerikan kolonilerinin ilk bamsz gazetesi
Nev-England Couranf kurmutu. Hrtesi yl gazetede Bayan Si
lence Dogood adnda orta yal bir dul tarafndan yazld ileri
srlen bir dizi mektup kt. Mektuplar kk bir sansasyon
yaratt; kentteki Priten evreyi rahatsz etmeye ynelik ince bir
siyasal hiciv iermelerinin yannda. Bayan Dogood karakterinin
ok inandrc olmas baz beyleri ona evlilik teklifleri yazmaya
yneltti. James mektuplarn aslnda kk kardeinin marifeti
olduunu renince kplere bindi. Ama ilk edebi baarsnn he
yecanyla dolu olan ve Jamesn kmalarndan usanan on alt
yandaki Ben, akla gelmeyecek bir ey yaparak tepki verdi;
ten ayrlarak nce Nevv Yorka ve ardndan Philadelphiaya ka
t; orada baka bir matbaada i buldu.
Muziplik, cesaret ve tiranha kafa tutma Ben Franklinin ya
amnda en u ifadesini Amerikan Bamszlk Bildirgesinde bu
lan ayrc zelliklerdi. Uar kadnlarla dp kalkt, Thames Nehrinde yzerek ngilizleri hayran brakt ve dizgi iini
rendii iki yllk Londra macerasndan sonra, Philadelphiaya
dnerek kendi matbaasn at. Kafa dengi e.snaf arkadalaryla
beraber bir dernek kurdu; spanyolca birleik kelimesinden
geliigzel bir tretmeyle Junto ad verilen dernein yeniliki d
nce biimi kentte devrimci bir hava yaratt.
Philadelphia zaten ilgin bir yerdi. Ad Yunancada karde
e sevgi anlamna gelen kent, Boston gibi ou Priten yerleim
blgesinin aksine dinsel hogrye sahipti. Kentte btn Protes
tan mezhepler-Herrnhuterler, Lutherciler, Quakerlar, Kalven
cilertemsil edildii gibi, bir de Yahudi cemaati vard. Franklin
her zaman dindar biri olmakla birlikte, banaz bir mezhepi de
ildi. Btn inanlarn yan yana yaamas fikrini benimsemiti.
Kat Priten ebeveynlerine grlerinin gerekesini anlatt bir
I 55

NASIL BLRDNZ?

mektupta bunu yle aklamaktayd: Kuralcln erdemden

stn sayld durumlarda hayati dinin her zaman zaar grd
kansndaym. Ve de Kutsal Kitap maher gnnde neler d
ndmze gre deil, neler yaptmza gre sorgulanaca
mz teminatn veriyor bana.
Franklin ilerinin gelimesiyle birlikte, alacak kadar ok
uraa girme olanan buldu. Otuz yama vard 17.37 de ken
tin posta mdrlne atand ve ksa srede posta idaresinde bir
dnm salad. Juntodaki meslektalaryla birlikte, Ameri
kann ilk halk ktphanesinin finansmanna yardmc oldu, ilk
sivil itfaiyenin ve yangn sigortas plannn kurulmasna nclk
etti, ilk halk hastanesini at, kentin sokak aydnlatmasn daha
iyi duruma getirdi, kaldrmlar yaptrd, bir polis gc oluturdu
ve Pennsyivania niversitesini kurdu. Baz tarihiler, gnmz
de Amerikan kentlerinin bir zellii olmaya devam ecien i dn
yas, hayr kurumlan ve sivil kurumlar arasndaki yakn ibirli
inin bir Franklin icad olduunu ilen srmlerdir.
Bu, kesinlikle icat ettii tek ey deildir. F3enz on bir yan
dayken daha hzl yzmek iin bir ift tahta el paleti yapt. Ger
i pek ie yaramad, ama o asla gemie taklp kalmazd. Ona
mal edilen icatlardan bazlar unlardr: Paratoner; odyometre
(kilometre sayac); ktk yaklan ev sobas (hl Franklin soba
s olarak bilinir); yksek raflardaki kitaplar almaya yarayan bir
uzatma kolu; yirmi drt saatlik kadranh bir duvar saati; c, j, q,
w, X ve y harflerinin yer almad bir fonetik alfabe; yelpaze ta
kl sallanan sandalye; (Mozart ve Beethovenin onunla alna
cak besteler yapt) rktc sesli cam armonika; ift odakl
mercek (optik uzmanndan mevcut merceklerini ikiye bimesini,
st yarlar yontarak inceltmesini ve ardndan her drt paray
tekrar gzlk erevesine takmasn ister); gndz ndan ta
sarruf anlay. Ayrca bbrek talarndan muzdarip kardei
Johnun acsn hafifletmek iin Amerikadaki ilk esnek idrar
1 56

GAMSIZLAR

sondasn retti. Merakndan hibir ey kurtulmazd. Bir kere

sinde Brkseldeki Kraliyet Akademisine bir bildiri sunarak,
vcuttan salnan doal gazlarn parfm gibi kokmasn sala
yacak bir ecza maddesi arama tavsiyesinde bulundu; bunun or
tak yarara Descartes, Aristoteles ve Newtonun btn eserlerin
den daha fazla katkda bulunaca kansndayd.
Franklin in bilime nemli katklar olmutur, bunlardan en
ok bilineni yldrmn elektrik ykl olduunu cretli bir tavr
la canl olarak sergilemesidir. Bu amala 1752de frtnal bir ha
vada ipekten bir uurtmay havaya sald ve sicime bal bir
anahtara dokunarak, gkyznden gelen elektriin vcudundan
Setiini gsterdi. Bereket versin ki, yaad karncalanma duy
gusunun kayna uurtmaya arpan bir yldrm yerine frtna
bulutlarndaki gizil ykt. Aksi halde sonu srf bir karncalan
ma duygusuyla snrl kalmazd; nk daha bir yl dolmadan s
veli fiziki Georg Richmannn bana geldii gibi, yldrmn
200 milyon voltluk yk insan annda kzartrd. Franklinin de
neyini tekrarlamaya kalkan Richmann, St. Petersburgdaki evi
nin atsndan darya bir metal tel uzatt. Telin ucundaki bir
demir ubuk, demir talalar ve bir manyetik ine konulmu bir
su ksesinin yukarsnda sallanmaktayd. Plan, ubuk ile talalar
arasnda bir elektrik kvlcm oluturmakt. Asistannn anlat
mna gre, Richmann m karlat ey ok daha dramatikti:
Yaklak on santim apnda mavi ve beyazms bir ate topu
nun parladn ve ubuktan frlayan okun alnna arpmasyla
birlikte Bay Richmannn en ufak bir lk atmakszn srtst
devrildiini grdm. Bunu kk bir toptan km gibi bir pat
lama sesi izledi. Yldrmn alnnda sadece kk bir krmz iz
brakmasna karn, Richmann annda can verdi; yanan tel par
alaryla asistann elbiseleri tutuup yrtld ve oda kaps mente
elerinden sklp kt.
Franklin in daha az tehlikeli baka igrleri de vard. Gorn.57

NASIL BLRDNZ?

vvalldaki Falmouth limanndan kan posta vapurlarnn New

Yorka varmasnn Londradan denize alan tccar gemilerine
oranla iki hafta fazla srmesi kafasn kurcalayan bir konuydu.
Gizemi zmek iin dorudan yaklam yolunu tuttu ve bir Nantucket balina gemisi kaptan olan kuzeni Timothyyi akam ye
meine davet etti. Balina avclarnn ve tccarlarn saknd,
ama posta vapurlarnn iine dald azgn okyanus akntsn
renince, tecrbeli gemicilerden oluan bir grubu akntnn ha
ritasn karmakla grevlendirdi ve akntya Gulf Stream adn
verdi. Bu, Frankline zg bir tavrd: Bir eyi anlamadnda,
konuyu dikkatle inceler ve-Epikrn herhalde alklayaca bir
yaklamla- arkadalarndan tavsiye isterdi. Dedii her zaman
doru kmazd; nehir olarak nitelendirdii Gulf Stream yle de
ildi. Ama igdleri salamd. Bilimsel baarlarnn olabilecek
en yksek dln 1756da Londrada Kraliyet Derneine sei
len ok az sayda Amerikaldan biri olarak ald.
Franklin mucirlikle uramad, para kazanmad ya da bi
limsel bilgi ufkunu geniletmedii zamanlarda, nce Londrada
ve ardndan Pariste diplomatlk yaparak, Amerikann davas
iin ustalkl mzakereler yrtt ve sonuta bamszlna ka
vuan yeni ABDnin dnyadaki iki sper g olan, Fransa ve B
yk Britanya tarafndan tannmasn salacii. Kurucu Babalar
iinde her belgeyi imzalayan tek kii oydu: Bamszlk Bildir
gesi, ABD Anayasas ve ngiltereyle savaa son veren Paris Ant
lamas. Hem diplomat, hem de iadam olarak ulat baar
nn kayna insanlarn onunla i yapmaktan holanmasyd. e
kici, nktedan ve uzlama olanaklarna kar her zaman tetik
duruuyla doutan arabulucuydu. Can alc zelliklerinden biri
kendine glebilmesiydi; bitmemi otobiyografisinin ok sevilme
sinin sebeplerinden biri de budur. Yirmi yanda ahlaki kusur
suzlua varmaya ynelik cretkr ve zahmetli projeye balay
n anlatrken, bilimsel titizlikle ie koyulduunu, ulamak iste
58

GAMSIZLAR

dii on erdemden oluan bir liste hazrladn, listenin ba

na lll koyduunu ve ok gemeden ayn anda hepsinin
altndan kalkamayacan anlayarak, her hafta bir tanesini yeri
ne getirmeye karar verdiini belirtir. Mcadelelerini, zellikle de
matbaac esprisiyle dizgi hatas olarak adlandrd baarsz
lklarn aktar hem ok matrak, hem de ok ilham vericidir:
Fkralarla sslenen ok Etkili nsanlarn Yedi Alkanl.
te size bu kitaptan gzel bir olay. Franklinden Pennsylvania Gazette adl gazetesinde kfrl ve karalayc bir makale
yi yaymlamas istenir; ama hem dili, hem de ierii ona son de
rece uygunsuz grnr:
Bunu yaymlamann doru olup olmayacana karar vermek
zere akam eve giderken, frndan iki penilik bir somun al
dm ve tulumbadan ektiim suya katk yaparak akam ye
mei niyetine yedim; ardndan kaln paltomun iine kvrla
rak yerde sabaha kadar uyudum; baka bir somunla ve bir
bardak suyla kahvaltm yaptm. Bu rejim bende herhangi
bir rahatszlk hissi uyandrmad. Byle yaayabileceimi
anlaynca, elimdeki basn gcn yolsuzluk amalarnn ve
bu trden istismarlarn hizmetine asla komama ynnde
bir kararlla vardm.
Ahlaki bakmdan takdire ayan, sivrilie varacak kadar zgn
ve hafif kak olmay biraraya getirmek bu adamn tipik zelli
iydi. Ve de ekmek ve suyla beslenerek, yerde uyuyarak hayat
n pekl mkemmel srdrebileceini kavramas asndan ger
ek bir Epikrcyd.
Fakat Franklin iin gzden rak yaam sz konusu deildi.
Yetmili yalarnda ABD bykelisi olarak Fransada bulunur
ken, krk apkasyla ve sade kahverengi takm elbisesiyle basit
bir taral gibi giyinmesine karn, dnyann en nl adamlarn
I 59 I

NASIL BLRDNZ?

dan biri olduu gereinden ka yolu yoktu. Bunu kzna bir

mektubunda yle anlatmaktayd;
Resmim her yerde, enfiye kutularnn kapaklarnda, yzk
lerde, bstlerde var. Sat rakamlar inanlmaz. Portrem en
ok satan eyler arasnda, basklar, basklarn kopyalar ve
kopyalarn kopyalar her tarafa yaylm durumda. Babann
yz aydede kadar tannyor artk.
Yal, dazlak ve iman olmasna karn, hanmlar asndan da
ok gzdeydi. Genliinde en az bir gayrimeru ocuunun (o
lu William) varln kabul etmi olsa da, bazlarnn ona yak
trd gibi kart zampara deildi muhtemelen. Elbette kadnlar
dan holanan biriydi ve (kulland birok kadn takma adnn
gsterdii gibi) onlardan biriymi gibi yazma konusunda acayip
bir yetenei vard; ancak ak mnasebetlerinin ou sk fk ol
makla birlikte cinsellik iermeyen ve genellikle akl hocas rol
n stlendii dostluklar gibi grnrd. Bu, aslnda hnzrlktan
geri kald anlamna gelmiyordu. Franszlarn srekli onuruna
verdii partilerden birinde, bir gen kadn, adamn ikin gbe
ine hafife vurarak, Dr. Franklin, eer bu bir kadnn stnde
olsa, ne dneceimizi bilirdik diye takld. Franklin u kar
l verdi; Yarm saat nce, matmazel, bir kadnn stndeydi.
Peki, imdi ne dnyorsunuz? Ayn ekilde, gen bir erkek
arkada metres seimi konusunda mektupla dn isteyince,
yal kadnlarn stnlklerini yceltici bir cevap yazd. Sayd
sekiz salam gerekeden biri de uydu;
5. nce yz, ardndan boyun, daha sonra memeler ve kollar
prsyp buruurken, ... alt ksmlar her zamanki gibi dol
gun kalmaya devam eder. R bakmdan st ksm bir sepet
le tamamen kapatldnda ve sadece korsenin aas gz
1 60

GAMSIZLAR

nnde tutulduunda, yal bir kadn gen bir kadndan

ayrt etmek olanakszdr. Ve karanlkta nasl btn kediler
gri grnrse, yal bir kadnla bedensel birlikteliin zevki
en azndan eit ve sklkla daha stn dzeydedir; onun al
kanlktan gelen ustal gelimeye elverilidir.
Belirttii son gereke daha da kestirmeden bam teline dokunur
cinstendir: ok minnettar kalrlar! Her zamanki tavrnda g
rld gibi, bu szlerinde ne kadar eiddi olduunu kestirmek
zordur; ama ilk kez 1881de ortaya kan mektup itibarna hi
zarar vermi deildir. Time dergisi 2003te onun hakknda Ni
in Bir Bebek irinlii Vard? balyla bir makaleye yer verdi.
Franklinin ise kendisine takt daha mtevaz ad Dr. Apalakt.
Bilgin, diplomat, filozof, mucit, iadam, toplum lideri, yurt
sever, mizah, devrimci ve apkn Benjamin Franklin 1790da
seksen drt yanda ld. Altm yl nce kendi lmsz mezar
kitabesini yazmt:
Matbaac B. Franklinin bedeni iindeki sayfalar yrtlm ve
harfleri silinip gitmi eski bir kitap kapa gibi solucanlara
yem olmak zere burada yatyor. Ama eser btnyle yok
olup gitmeyecek. Zira onun inand zere, yazarnca dzel
tilip ekler yaplm halde yeni ve daha kusursuz bir bask ha
linde tekrar ortaya kacak.
Cenaze trenine Philadelphia nfusunun yars -20 bin insankatld ve tabutunu tayanlar arasnda btn balca mezheple
rin temsilcileri vard (Franklin pragmatist tavryla yeni bir sina
gogu da kapsamak zere inaat fonlarnn hepsine katkda bu
lunmaya zen gstermiti). Dnyay daha iyi bir yer olarak b
raktn ok az insan drste syleyebilir. Kendi kendini yetiI

61

NASIL

BLRDNZ?

tirni ilk Amerikal deha olan Yurtta Ben Franklin, kiiliinin

scakl ve cesaretiyle ve zihninin derin zgnlyle kesinlikle
bunlardan biriydi.

Edward jenner: iek Asn Gelitiren Adam

ngiliz doktor Edward Jennerin (1749-1823) kariyeri, heyecan
asndan Fraklinnkiyle asla boy lemez. alma hayat
nn byk blmn Glotccstershircda doduu Berkeley k
ynde sakince geirdi; ama Edvvard Jenner da dnyay her trl
takdirin tesinde deitirdi. Her ikisi de renme ve deney ko
nusunda ayn aydnlk bak asna, ayn doymak bilmez coku
ya sahipti, lenner asndan bu, muhtemelen baka herkesten
daha fazla insan hayatn kurtaran bir buluu getirdi.
Ailedeki dokuz ocuun sckizincisi olan jenner daha alt ya
na varmadan anne babasn kaybetti, ama byk kardeleri
ona iyi bakt. Ablas Deborah onu kendi evine gtrd ve aa
beyi Stephen eitim yolunu izdi; bylece on yanda kyleri
ne yakn Chipping Sodbtryde bir cerrahn yanna rak olarak
verildi. Edvvard fosil aramaya ve doa tarihine saplant derece
sinde merakl, mutlu ve ie kapank bir ocuktu. Daha dokuz
yandayken fndkfaresi yuvalarndan oluan byk bir kolek
siyonu vard ve gzlemlerini kaydetmek iin her zaman yannda
byk bir cep defteri tard. Bir kasap dkknnn yanndan ge
erken, anatomik bakmdan ilgin bir ey yakalama umuduyla
camekndaki eitli organlara gz atmaktan kendini alamazd.
Byle eylere dnk ilgisi yaam boyunca, ne kavumasndan
sonra da srd. Yal bir adamken bile, evinin yaknnda bir su
dinozorunun (plesiyosor) fosillemi kemiklerini bulan ve tr
n saptayan ilk kii olmak onu ok sevindirdi. Onun gznde
fosiller tozlu ufak ta paralar deildi; gemite kalan dnya
lara ait antlard.
Edvvard Jenner herhalde mutluluun kaynan mtevaz bir
1 62 I

GAMSIZLAR

hayat srmekte gren Epikrc inantan holanrd. hret de

diin nedir ki? diye yazmt bir arkadana. Ktlk oklary
la delik deik olmaya aday yaldzl bir nian. Ama ne kadar u
rarsa urasn, sradanlk yazgs olmayacakt. Yirmi bir yan
dayken, tannm cerrah John Huntern (1728-1793) yannda
anatomi, fizyoloji ve doum uzmanl renimi grmek zere
Londraya gitti. Hunter, dneminin en sekin anatomi uzmany
d ve Jenner i bilimsel tasarlar konusunda fikir yrtmekten
ok deney yapmaya ynelten kii oydu. Dsturu uydu: Dn
me, dene! Eari s Court tki iki dnmlk arazisinde rencile
rinin kesip incelemesi iin devekular, leoparlar, mandalar, a
kallar ve ylanlar beslemekteydi. Gerek duyulduunda, stokunu
takviye etmek zere Londra Kulesindeki Kraliyet Hayvanat
Bahesinden egzotik hayvanlarn kadavralarn getirirdi.
I lunter 1771 de James Cookun ilk yolculuundan dnen Joseph Banks e botanik koleksiyonunun katalounu karmas
iin Jenneri nerdi. Banks bunu kabul etti ve Jennerin alma
sndan ylesine etkilendi k, onu Gookun 1772deki ikinci yol
culuuna davet etti. Jenner konuyu biraz tarttktan sonra katl
mamaya karar verdi ve doduu yere dnerek Gloucestershireda kendi muayenehanesini at. John Huntern ortaklk ne
risini de geri evirmiti, ama iki adam yakn temas srdrd ve
Hunter mektuplarla Jennerin doa tarihi konusundaki aratr
malarna yn verdi. Jennerin bir ak hsran yaamasndan son
ra, Hunter ona unu yazd:
Brak gitsin, onu dert etme. Seni kirpilerle oyalayacam, zi
ra bendekine ne kadar gvenebileceimi bilmiyorum. Kn
bir kirpi bulup tartman istiyorum; onu bahene koy ve s
tn rtmesi iin biraz yaprak, saman ya da ot brakrsan,
bunu yapacaktr; daha sonra ilkbaharda onu bir daha tart ve
ne kadar kilo verdiini gr.
63

NASIL BLRDNZ?

Jemer k ykLisunu ilgin buldu vc kularn (yarasalar gibi) k

uykusuna yattn ngren, dnemin teorileri konusunda ku
kuya dt. Onlar kesip inceleyince, kursaklarnda baka lke
lerden gelme tohumlar buldu. Ayrca dnen krlanglarn asln
da kirli olm adklarn saptad; bu da k glcklerin dibinde
ki am urlarda geirdikleri ynndeki genelgeer anlaya ayk
ryd.

Kularn glerine ilikin alma ta lmne kadar yaym

lanmad; ama adn ilk kez ku yaamna ilikin daha nceki bir
aratrmasyla duyurdu. Gugtk Kuu zerine Gzlemler adl
yazs 1787dc guguk kuu yavrularnn srtlarnda oyuklar bu
lunduunu vc bundan yararlanarak ytvadaki dier yavru kula
r kapp kaldrarak kenardan yuvarlayabildiklerini ortaya koy
du. Ik benzersiz zellik guguk kuunun yaamnda yalnz ilk on
iki gnde vardr. Jennerin yazsndan nce, bizzat bakc kula
rn kendi yavrularn attklar varsaylmt. Jennerin teorisi 20.
yzylda fotoraflarla dorulanana kadar tam bir kabul grme
di; ama 1789da Kraliyet Dernei yeliine seilmesine yetecek
kadar salam bir almayd.
Yakn gzlem Jennerin gl tarafyd ve onu baka bir
r ac bulua yneltti: Koroner damarlardaki sertleme ile an
jin arasnda bir balant kuran ilk doktorlardan biri oldu.
1786da anjine yakalanm hastalarndan birinde koroner da
marlarn beyaz, etki vc kkrdakl bir madde yle tkal oldu
unu ve maddenin kesildiinde crlak bir ses kardn saptad.
Gws unjinininden len her denekte kalbin ar derecede ya
la ykl olduunun ortaya kt kansndaym diye yazd.
Jenner Gloucestershircda tam anlamyla hayatn tadna var
d. Kr evlerinin gzde bir konuuydu; nktedan bir hikayeci,
air ve kemanc olarak byk itibar grmekteydi. Ayrca zarif
giyimiyle mehurdu. Arkada Edvvard Gardner e gre, genellik
le stnde sar dmeli, gderi ve mavi renkte bir ceket, ayak
64

GAMSIZLAR

larnda gzelce cilalanm vc gm mahmuzlu cokey izmeleri

bulundurdu ve yannda gm sapl k bir kam tard. Tp
k Ben Franklin ve Epiktir gibi, kafa dengi insanlarla muhabbet
ten holanrd ve iki kulp kurdu: enlik-Tp Dernei ve Tpenlik Dernei. Ayr hanlarda toplanan bu dernekler, adlarn
dan anlalaca zere, benzer ama ncelikleri kart ilgi alanla
rna sahipti. Jenner ayn zamanda hevesli bir baloncuydu; bu
hobisi yredeki iftilere dehet salmakla birlikte, gelecekteki
kars Catherine le tanmasna vesile oldu, insansz ve vernikli
ipek balonu onun babasnn iftlik arazisine indi.
Edvvard ve Catherine 1788de evlendiler ve drt ocuklar ol
du. En by Edward yirmi bir yanda veremden ld. Jenner
her ne kadar ykldysa da, bu srete bilimci kimliini elden b
rakmayarak, olunun sklkla kustuu kan gbreye katt ve bit
kilerin bymesine bir etkisinin olup olmadn gzlemledi.
Kendisini ne kavuturacak buluunu yaptnda krk yedi
yandayd. 18. yzyl sonlarnda iek hastal Avrupadaki
nfusun yzde 60 ma musallat olan bir dertti. Hastal kapan
larn te biri lrken, kurtulanlarda korkun biim bozukluk
lar kalmaktayd. Dnyann baka yerlerinde can kayb daha da
feciydi: Amerikadaki Yerlilerin tahminen yzde 95i, Ispanyol
fatihlerin 15. yzylda beraberlerinde ktaya gtrdkleri iek
yznden krld. Jennerin ocukluu srasnda, hastal savu
turmada tek umut variolasyon denen ilemdi (Hastala benek
li anlamndaki Latince varius\M-\ tretmeyle variola bilimsel
ad verilmiti). Bu ilemde, kurumu iek yarasndan alnan ka
buk bozuu hastala kar diren kazandraca umuduyla elde
alan bir kesie srtlrd. Byle bir ann olduka etkili ol
masna karn, yan etkiler nahotu ve iek kapma riski hl ka
bul edilemez lde yksekti.
Jenner ocukken variolasyonun a braklmay ve mshil
urubu iirilmeyi de kapsayan- rahatszln ekmiti. Ky he
I 65

NASIL

BLRDNZ?

kimliinde standart bir ilem olarak bunu uygulamasna karn,

daha gvenli bir alternatif bulmaya dnk deneylere giriti.
Hastalar arasnda st k/larn nadiren iee yakalanmas,
buna karlk inek ieine, yani samal ineklerden kaplan ben
zer ama ok daha az ldre bir enfeksiyona kar dzenli te
daviye gerek duymas dikkatini ekti. nek ieinin insan i
ekten koruduu yolundaki krsal inann bir gereklik temeli
tayp tamadn merak etti.
Sarah Nelrnes adl bir st kzn elindeki inek iei kabar
cklarndan 14 Mays 1796da ald biraz irini bahvann olu
olan sekiz yandaki James Phippsin kolundaki hir kesie zerk
etti. Phipps hafif bir ate dnda hibir sorunla karlamad,
jenner alt hafta sonra ona bir iek hastasndan ald irini a
lad. Yine hibir tepki grlmedi. Bu ilk kez denenen bir ey de
ildi; Benjamin Jesty adnda bir Dorsetli bir ifti yirmi yl n
ceki bir yerel iek salgn srasnda bilinli olarak karsna ve o
cuklarna inek iei bulatrmt. Ama ynteme ilk kez bilim
sel yaklamla bavurulmaktayd. Yirmiden fazla hastaya ala
ma adn verdii ilemi uygulayan Jenner, ilk denemeden k yl
sonra her eyi deitirecek olan nek iei Adylu Bilinen iek
Virs Asnn Sebepleri ve Etkileri zerine Aratrma (1798)
adl makalesini yaymlad.
Jennerin vard sonu inek iei asnn variolasyondan
daha gvenli olduu ve iee kar kalc koruma saladyd.
Ayn ay kiiden kiiye uygulamak da mmknd. Dnyann
her yannda yank uyandran makale iki yl iinde Latince, Al
manca, Franszca, talyanca, Flamanca ve spanyolcaya evrildi.
Jennerin yaam bir aneJa deiti. Karma ne tr skntlar ve
glkler karsa ksn, btn mrm dnyay iekten kur
tarma urama adamaya karar verdim diye duyurdu. Bu alak
gnll ky doktoru ihtiya duyan herkese asn gndererek
cinyamn a memuru haline geldi. Berkeley deki bahesinde
66

GAMSIZLAR

yaptrd kk bir kulbeye A Tapna adn verdi ve ora

da yoksullara parasz a yapt. Londra sosyetesince arland,
Kral III. George ve Kralie Charlotteun huzuruna kt, Rusya
aryla ve Prusya kralyla tant, Londra, Dublin, Edinburgh ve
Glasgvv kentlerinden fahri hemerilik berat ald, Oxford ve
Cambridge onursal diplomalaryla dllendirildi.
Dnyann her yanndan hayranlk mesajlar yad. Btn
insanlk ailesinin sana olan kran borcunun bana den ksm
n demek isterim diye yazd Thonas Jefferson. Tp camias
bylesine yararl olan mstesna bir ilerlemeyi imdiye kadar sa
layabilmi deildir. Amerikan Yerlileri ona boncuk ilemeli bir
kemer gnderdiler ve Byk RulTtan esirgemesini diledikleri
adm ocuklarna rettiler. ngiliz milletvekili William Wilberforce, Bu lkeye gelen yabanclarn arayp hatrn sormay bu
kadar istedikleri baka bir adan yok yorumunda bulundu. )enner, hatta NapolyoiTla mektuplaarak, birisi akrabas olan iki
ngiliz sava tutsann braklmasn salad. Fransz halkna
kitlesel alama yaplmas talimatn daha nce vermi olan Napolyon, bu giriim karsnda. A, Jenner mi, onun hibir istei
ni kramam diye barmt.
Herkes ikna olmu deildi. Variolasyoncular ay ileri iin
ciddi bir tehdit olarak grdler. Kimi doktorlar Jennerin rnek
len! ve kayt yntemlerinin yeterince titiz olup olmadn sorgu
ladlar. Baz hastalar da sakngan bir tutum iindeydi - inekler
den alnan salglarn zerkiyle insanda boynuz ya da meme ka
bilecei korkusu vard. Ama ngiliz ordusu ve donanmas ala
may hemen standart ilem olarak benimsedi ve Britanyann
birok tannm hekimi jennere destek verdi. Yine de tp otori
teleri ayak srd: Hkmetin bedava alamaya dnk bir ulu
sal program oluturmas 1840 buldu.
O srada Jenner leli on yedi yl olmutu. En byk olu gi
bi karsnn da 1815te vereme yenik dmesi, zaten gittike ta
67

N A S I L B L R D N Z ?

katten den ve kamuoyunun ilgisinden gna getiren jenneri

Berkeleydeki snana dnmeye yneltti. Sekiz yl sonra lene
kadar orada kald. lmnden bir yl nce, IV. Georgeun zel
hekimi olarak atand.
Jenner son yllarnda ara sra hastalar tedavi etmekle birlik
te, zamannn ounu ilk ilham kayna olan doa ile ba baa
geirdi; kularn glerine ilikin aratrmalarm tamamlad ve
dardan egzotik meyveler getirtip yetitirdi. Ayrca verem has
talna yakalanan inek iei as denei James Phippse yar
dm eli uzatt. Jennerin ilk deneyinden sonra, zavall Phipps so
nular bizzat test etmeye merakl baka doktorlarca en az yirmi
sefer daha alanmt. Jenner minnettarlnn bir ifadesi olarak
Phipps iin kk bir kulbe tasarlayp ina ettirdi ve sebzelik
ksmyla birlikte baheyi dzenleme iinin banda ahsen dur
du. nek iei olaynn dier oyuncularna gelince, st kz Sa
ral Nelmesten bir daha hi haber alnamad; ama iek adl
inein postu Tootingdeki St. George Hastanesinde hl asl
duruyor. nein boynuzlar mbarek sanki Gerek Ha m par
alarym gibi- lmnden beri oalyor: imdiye kadar en az
alt sahici ift kaytlara gemi durumda.
Jennerin dnyaya katks iin ne sylense abart saylmaz.
imdi immnoloji dediimiz disiplini kurdu. Buluunun gn
mzdeki dengi ancak yarn kanser iin bir arenin duyurulmas
olabilir. Dnya Salk rgt iek hastalnn, binlerce yl in
san soyunun en korkun ba belas olmu benekli iblisin niha
yet kknn kurutulduunu 1980de ilan etti. Jenner ta 1801de
bunu ngrmt:
Dnyay en byk afetlerinin birinden mutlaka kurtaracak
eye arac olma ihtimalinin nmde belirmesiyle duyduum
sevin o kadar aryd ki, kendimi bir tr hlyaya dalm
durumda buldum.
I

68

GAMSIZLAR

Gerekten takdire ayan olan ey jennerin tutumudur. Doru

yolda olduunu biliyordu; girdii uratan hi vazgemedi ve
buluundan kazan salamaya asla kalkmad. Sadece doru
zamanda doru yerdeki doru adam olmaktan sessizce bir keyif
duydu.

Mary Scacole: Florence Nightingalein En Byk Rakibi

Ayn ekilde sekin bir ifa datcs olmasna karn, Mary Seacolc (1805-1881) konusunda hibir ey sessizlie gmlm de
il. Krm Sava nn Jamaika doumlu bu kadn kahraman, ne
redeyse yz yl kadar unutulduktan sonra, yakn dnemde yeni
den kefedilmi ve 19. yzyln byk simalarndan biri olarak
hak ettii yere oturmu bulunuyor.
sko bir asker ile Jamaikah bir hemirenin kz olan Mary
Grant, Jamaika nn Kingston kentinde silahl kuvvetlerin hasta
ve sakat mensuplarnn kald ve annesinin ekip evirdii bir
misafirhanede byd. Henz gen bir kzken, yol masraflarn
bir bavul dolusu egzotik Antil turularyla karlayarak, tek ba
na ngiltereye gitti. Misafirhanenin bana gemek zere geri
dndnde, geleneksel Karayip tedavilerine ilikin bilgilerini
Londrada kapt en son Batl tp fikirleriyle birletirebilecek
bir durumdayd. Misafirhanede kalan ve Horatio Nelson ile
Leydi Hamiltonn gayrimeru olu olduu sylenen ngiliz tc
car Hdwin Horatio Hamilton Seacolela 1836da evlendi. Ama
mutluluu trajik biimde ksa srd. Misafirhane 1843teki bir
yangnda ykld ve ertesi yl Marynin kocas ve annesi ld. Ke
derli ve meteliksiz Mary bir kez daha Jamaikadan ayrld ve Pa
namadaki erkek kardeinin yanma giderek, onunla birlikte bir
otel iletmeye balad. Orada kolera ve sarhumma salgnlarnn
madurlarna hemirelik yaparak, tbbi becerilerini ilk kez ciddi
anlamda uygulamaya giriti ve de dikkate deer sonular ald.
Yntemi, her hastadaki belirtileri dikkatle gzlemleme zerine
I 69

NASIL

kuruluydu;

BLRDNZ?

ok az bnye tam tamna ayn ilalar kullanma

ya elvermekteydi ve ... bir insan kurtaran tedavi yolu yannda

yatan baka bir hastaya srarla uygulandnda ok byk olas
lkla lmne yol aabilirdi. Kurun asetat gibi ila tertiplerin
den bazlarnn muhtemelen yarardan ok zarar vermesine kar
n, bakt hastalara kar inceliiyle ve genelde aclarn payla
an tutumuyla ann ilerisinde olan btnsel bir tedavi yakla
m sundu.
Mary baarsndan ald cesaretle, Krmda hemirelik yap
mak zere ngiliz Sava Bakanhna bavurdu. Hayat asla ha
fife almayan biri olarak, anl savan ihtiamn, gururunu ve
ortamn yaamak istediini yazd. Sylemeye gerek yok ki,
parlak renkli elbiseler giymi, elli yanda, melez, kaba saba ve
takn bir kadn ne Florence Nightingalein, ne de Sava Bakanhnn bekledii eydi. Yannda bir sr tavsiye mektubu bu
lunmasna karn, bavurularnn hepsi reddedildi.
Fakat Marynin caymaya niyeti yoktu. ngiliz askerleri iin
de bymt ve kendi ifadesiyle oul larmm kendi zel bau
cu bakmna gerek duyaca kansndayd. Bylece biraz bor
para buldu, tek ynl bir bilet ald ve biraz kartvizit bastrd:
NGLZ OTEL
BAYAN MARY SEACOLE
(Kingston sakini, Jamaika),
Hollander uskurlu gemisiyle Londradan 25 Ocakta yola
ktn ve Balaklavaya vardnda hasta ve nekahet evre
sindeki subaylar iin bir karavana sofras ve rahat konakla
ma yeri oluturmay amaladn, iyi kalpli eski dostlarna,
genel olarak ordunun ve donanmann subaylarna saygyla
duyurur.

70

GAMSIZLAR

Bu artc bir duyuruydu, ama Mary szn tutan biriydi. Balaklavada kocasnn eski ticari meslektalarndan Thomas
Dayc rastlad ve onunla beraber bir ortaklk kurdu. Yredeki
iileri tutarak ve ellerine geen her trl malzemeyi -eya san
dklar, dalgalarla karaya vuran odunlar, hurda metaller- kulla
narak kk bir otel ina ettiler. Sivastopola giden ana ikmal
yolu zerinde, cephe hattna sadece kilometre uzakta yer alan
otel Mart 1855te ald.
ngiliz teli bir Krm kurumuna dnt. Tek bana lokan
ta bile Marynin askerlere memleketi hatrlatan pirin puding
leriyle ve pandispanyalaryla- dillere destand; ama otel ayn za
manda bir bar, bir hastane ve ineden apaya kadar her eyin
bulunduu bir bakkaliye ilevini grd. Mary yarallara bak
mak ve karnlarn doyurmak zere, oradan her gn biri ila, di
eri yiyecek ve arap tayan iki katrla bazen ate altnda Sivas
topol evresindeki siperlere gidiyordu. Herkesin Seacole Ana
olarak and Marynin artc sar, mavi ve krmz renkli giy
sileri iinde etrafta dolamas, insan kymnn ortasnda scak ve
gven verici bir grntyd. Haziran 1855te Sivastopol dn
daki Rcdan hedef alan ve askerlerin drtte birinin ld ya da
yaraland talihsiz saldrdan sonra ngilizlerin bakm iin he
men imdada yetiti. ki ay sonra ernaya Nehri kysndaki mu
harebenin ardndan Fransz ve talyan yarallarnn yansra Rus
yarallara bakt; ertesi gn de ngiliz alayndaki bir kriket man
da saha kenarnda mkellef bir le yemei sunmaya hazrd.
Toplam 100 bin Rusun ld bir yllk korkun kuatmann
ardndan Hyllde Sivastopol nihayet mttefik kuvvetlerin eline
getiinde, Mary Seacole yanan kente giren ilk kadn oldu.
Savan bittii 1856da Mary nc kez meteliksiz kalm
halde ngilterenin yolunu tuttu; hastayd, yalnzd ve alacaklla
r peindeydi. Byle bir ey o adaki ou kadn iin dnle
mez bir felaketti, ama o boyun emedi: Hayatmda umutsuzh71

NASIL BLRDNZ?

a dtm vc hatta cesaretimin krld bir an hi olmamtr

sanrm diye yazacakt daha sonralar. Askeri davadaki sekin
hizmetlerini insanlara hatrlatmak iin kendisine madalyalar
takma yoluna gitti (Ancak ona herhangi bir madalya verildiine
dair hibir kayt yoktur). Birka ay iinde ordunun st kademe
lerindeki dostlarn ve popler basn seferber ederek, kendisini
iflastan kurtarmaya ynelik Seacole Vakfn kurdurdu. Vakf,
bundan daha fazlasn baard. Temmuz 1857de dzenlen drt
gnlk festivalde aralarnda on bir askeri bandonun da yer ald
bini akn gsterici sahne ald. Bu, 40 bin kiilik bir kalabal
n izledii bir tr Seacolea Yardm konseri gibiydi.
Mary bir ay nce Bayan Seacoleun Birok Diyardaki Hari
ka Servenleri adl otobiyografisini yaymlamt. Kitabn par
lak sar kapandaki yazlar kpkrmzyd vc n tarafta
Marynin boynuna bir Kreol atks dolam ve bana ar tyl
bir apka takm olarak askeri kyafet iindeki bir portresi var
d. Bunlar, Victoria dnemi okurlarnn ilgisini ekmeye yetme
se bile, giri paragraf gerekten insan kavrayan cinstendi:
mrm boyunca beni hep bir ura iinde olmaya ynelten
ve herhangi bir yerde tembelce oturmaktan uzak tutan dr
tye uydum, aylaka dolama hevesine hi kaplmadm, is
teklerimi yerine getirmenin bir yolunu bulmaya yerecek ka
dar gl de olmayacam herhalde.
Kitap savaa ilikin canl ve srkleyici anlatmyla hemen ok
satanlar arasna girdi ve Marynin hretini pekitirdi.
Marynin son yirmi be yl (onun biraz lgnca standartla
ryla) sakin ve rahat geti; 1881de Paddingtondaki evinde yet
mi alt yanda ld. Gerek The Times, gerekse Manehester
Guardian hararetli anma yazlarna yer verdi. Daha sonralar
resmi kaytlarda adnn yok oluu, hepimizin tand, UskI 72

GAMSIZLAR

dardaki Krm hastanesinde modern hemireliin temelini atan

Florenee Nightingalein ne kna balanr. Bu durum her iki
kadn asndan da hakszlktr. Mary Seacole i bitirici biriydi,
doal bir gt. nsanlarn bedenleri kadar ruhlarn da sala
kavutururdu. Tp meslei iin daha mekanik tbbn uyguland
bir yzyl sonra ancak gnmzde rnek alnacak biri haline
gelii isabetlidir. Ama hibir sistem yaratmad, geride bir miras
brakmad. Florenee Nightingalein de iaret etmekten hi geri
kalmad gibi, hastaneleri deil, otelleri ynetti. Lambal Ha
nm 1870te kaynbiraderine olduka hrn bir mektup yazarak
Marynin kt karakter inden yaknm ve savaa katksn u
szlerle zetlemiti; Askerlere ve dahas subaylara kar ok
candand, baz iyilikler yapt ve birounu sarho etti.
Florenee Nightingalein aalayc tavr baka bir meseleyi
gndeme getirir: Marynin ten rengi. Acaba nyargnn kurban
myd? O kesinlikle bu grteydi. Sava Bakanl tarafndan
redciediliini yorumlarken yle yazmt: Yardm teklifimi ka
bul etmekten kanmalarnn sebebi onlarnkinden biraz daha
esmer tenli birisinden geldii iin miydi yoksa? Bu, 1970lerde
salk hizmeti sisteminden honutsuz siyah hemirelerin bir ia
r haline geldi; bylece Mary Seacolea itibarnn iade edilmesini
balatan bir sre btn zamanlarn en byk Siyahi Britanyals seilmesini ve ders kitaplarna bir demirba olarak girmesini
getirdi.
in ironik taraf, Marynin kendisini hi de siyah saynamasyd. 1 en rengindeki ince ayrmlarn byk nem tad
Jamaikadan gelen bir kiiydi. Kendisini damarlarnda salam
sko kan dolaan bir Creole olarak nitelendirmekteydi. Baba
s beyazd ve annesi muhtemelen melezdi. Jamaikada bunun an
lam zgr bir melez saylmakt; siyahi eski klelere oranla daha
az kstlyd ve sosyal bakmdan daha makbuld, ama yine de
kesinlikle beyaz deildi. Anlarnda bunu yle dile getirir: Sa
I 73

1
NAS I L B L RD N Z?

dece bira/ karaym - hepinizin ok hayran olduu esmer gzel

lerinden birka ton koyu tenliyim. stelik ngiliz olmaktan son
derece gururluydu. Otobiyografisini ok ekici klan eylerden
biri, 19. yzyl rklnn ve ten rengine nem verilmesinden
duyduu hayal krklnn ilk azdan anlatmdr. Kitapta Pa
namada kald dnemde yaanan etkileyici bir atma aktarlr.
Soluk benizli bir Amerikal smrgede hastaln kkn ka
zmak iin yapt eylerin erefine kadeh kaldrarak unu ekler;
Herhangi bir yolla onu aartmak mmkn olsayd bunu yapar
dk - bylece her toplulukta layk olduu ekilde kabul grme
sini salardk. Marynin verdii karlk muhteemdir:
Besbelli ki ilahi takdir beni yararl olmak zere yaratt ve bu
konuda elimden bir ey gelmez. Fakat unu sylemeliyim ki,
arkadanzn ten rengime ilikin nazik dileklerini hi de tak
dir etmiyorum. Tenim bir zencininki kadar kara olsayd,
herhalde ayn lde mutlu ve yararl olurdum, saygsna de
er verdiim kiilerden ayn lde sayg grrdm; bana
bahetmek istedii ltufa gelince, byle bir ey mmkn ol
sa dahi, teekkr etmeksizin geri eviririm. Bu ilemin kabul
grmemi salayaca topluma gelince, syleyebileceim tek
ey u ki, urada ve burada rastladn acayip tiplere baka
rak bir karara varmam gerekirse, onlar tarafndan dlan
makla pek fazla ey kaybedeceimi sanmyorum. Bu bakm
dan, beyefendiler, kadehimi salnza ve Amerikan grg
snn genel slahna kaldryorum.
Harika Servenler modern bir klasik olarak kavutuu yeni sta
ty hak ediyor. Geri para iin yazlmt ve kepazece kendini
pohpohlayc yerleri olabilir; ama en ho ksmlar -kucanda
can veren delikanllara ilikin dokunakl anlatmlar ya da muha
rebe alanndaki kymlarla ilgili tasvirleri birdenbire brakarak,
I 74 I

GAMSIZLAR

ferahlk veren bir punun tarifini vermeye koyulduu paralaryazan hanmn kendisi kadar canl ve zgndr.
Mary karlat btn skntlara ramen, mutlu bir kadn
olarak yaayp ld. Belki Epikr hi duymam olabilir, ama
asl hazzn acya ve korkuya boyun edirmekten kaynakland
yolundaki temel nermesini igdyle somutlatrd. Ve de keli
menin bir baka anlamyla, muharebe alanndaki bir bardan ve
lokantadan daha Epikrc ne olabilir ki? Geride byk bir yap
brakmadysa da, kubbede unutulmaz bir seda brakt.

Mary Frith: Kaltak Yankesici

l^aha ok Moll Cutpurse (Kaltak Yankesici) adyla tannan
Mary Frith (yaklak 1584-1659) hakknda bildiklerimiz, onun
brakt sedann da ayn lde unutulmaz olduuna iaret
eder. Fier ey bir yana, ay ukurunun homurtusunu bastrarak
sesini duyurmak zorundayd, Londrann imdiki Bankside kesi
minde i merkezleri ve sanat galerileri arasnda kalan ve hl
Ay Baheleri adn tayan kk bir sokakta 400 yl nce
bini akn kiiyi alan daire biimli bir arenada vahice dvle
rin yapldn hayal etmek zordur. Orada, dnemin en sk kav
gac aylarnn Ned Whiting, Sackerson ya da Blind Harry
Hunks gibi hretli aylarn- bir dizi kpekle dalaa tutumala
rn, onlar srp kskvrak yakaladklar anda yerden yere al
malarn, kendileri ya da kpekler bitkinlikten kene kadar k
yasya dvmelerini grmek mmknd. Ay dvtrme a
matal ve dehet verici bir seyirlik olduu kadar byk kazan
kaynayd da. Kavgann sonucu zerine bahse girilerek epeyce
para kazanlabilirdi.
Vahi ve ou kez tehlikeli bir elenceydi bu. Aylar be met
relik bir zincirle ya da halatla arenann ortasndaki bir kaza
balanrd. Terbiyeciler menzilin hemen dnda bir halka halin
de ayakta dikilerek kpeklerini kulaklarndan tutarlard. KI 75 I

N AS I L B L R D N Z ?

peklerin salnmasyla birlikte kapma bir saat kadar srerdi.

Yaral hayvanlarn tasmalarndan kurtulmalar ve sahiplerini
ukur iinde kovalamalar allmam bir grnt deildi, izdi
ham kazalar ska yaanrd; salk ve gvenlik kurallar ilkeldi.
Bu bir erkek sporuydu; ay ukuru bir kadna uygun yer de
ildi. Ama Mary Frithte buna bakp cayacak gz yoktu. Bir er
kek gibi giyinir, iki ve sigara ier, kfrl konuurdu ve ay u
kuru onun iin bir tutkuydu. Bugnk buldoklarn adaleli, g
dk yzl, ksa boyunlu, salam eneli atalar mast kpeklerini
yetitirirdi. lmnden yl sonra 1662de yaymlanan hayat
hikyesinden kpeklerinin, hi sahip olamad (belki de isteme
dii) ocuklar gibi, el bebek gl bebek yaadn renmekteyiz.
Hepsi arafn ve battaniyenin bile eksik olmad ayr yataklar
da uyur ve onun bizzat halad zel bir yemekle beslenirdi.
Mary nehrin hemen yukarsnda, Aldersgate Sokandaki
bir ayakkab tamircisinin kz olarak bymt, ama Southwark manevi yurduydu. Thamesin gney yakas 17. yzyl ba
larnda Londrann elence merkeziydi, tabii Epikrn akln
dan geen hazla alakas olmayan elencelerle. ki peniyle ay
bahesine girilebilir, alt peniyle tiyatroda bir akam ya da fahienin tekiyle bir saat geirilebilirdi. Byk bira kadehi bir peniy
di. Bir pipo dolusu ttn peniydi; temiz bir meyhanede bir
n yemein bedeli aa yukar aynyd. Haftalk ortalama c
retin yedi ilin olduu gz nnde tutulduunda, hrszln ve
kumarn yaygn olmas artc deildir. Elenceler ok byk
sayda bahisiyi ekerdi; Londra ahalisinin tahminen yzde lOu
her gn tiyatroya ya da ay bahesine giderdi. Darack sokakla
rn labirentinde, profesyonel mcrimlerden oluan eteler gay
retle mesleklerinin gereini yerine getirirlerdi.
Mary hayata bir yankesici olarak atld. lk sabkas, ergenlik
anda olduu I600de iki kzla birlikte Clerkenwelldcki me
hul bir adamdan iki ilin ve on bir peni almasyd. Bunu ba
I

76

GAMSIZLAR

ka tutuklamalar izledi. Otobiyografisinde dorudan ya da ara

c kullanarak asla kimsenin czdann kesmedii yolundaki iti
razlarna karn, bu ileri yapan bir ete iinde yer ald kesin
dir. Ama Marynin ufak tefek sularla geirilecek bir hayatn
tesine varan byk emelleri vard. 1608e doru Southvvark so
kaklarnda ve meyhanelerinde gsterilere balad. Darack deri
yeleiyle bir erkek gibi giyinmi olarak, belinden sarkan bir k
lla ve dilerinin arasna sktrd bir pipoyla, lavtasn tngr
datyor, arsz arklar sylyor, oynak danslar yapyor ve hik
yeler anlatyordu. Belki de kar cins klna girmeye yankesici
lik mesleinin bir gerei olarak yneldi - bu elbette kalabala
karmasn kolaylatracak bir unsurdu. Ama giyimi ok ge
meden kartviziti haline geldi.
Erkek gibi giyinmi bir kadn o zamanlar imdikinden ok
daha ok uyandrcyd. Klk deitirme tiyatroda elbette yap
lan bir eydi - ne de olsa btn oyuncu kadrosu erkeklerden ve
olanlardan oluurdu. Ama sokaklarda byle bir ie kalkmak
kurulu dzeni hie saymann tesinde bir eydi. Yasaya kar
gelmek anlamna gelirdi. Marynin ikinci kiilii Kaltak Yan
kesici annda bir sansasyon yaratt. Birlikte takld sahne gs
tericilerinden ok dnemin kavramsal sanatlarndan biriydi
adeta - erkek gibi giyinip gsteri yapmann tesinde erkek gibi
de yaard. Meyhaneden ay ukuruna kadar icra ettii sanat ay
n zamanda hayatyd. Bylece 1610da ilk hretli kadn biyog
rafilerinden birine, oyun yazar John Dayin Nehir Kysnn Er
kek Kyafetiyle Dolaan en Kaltann lgnca Haarlklar
Ve Bunlarn Ardnda Yatan Ama adl eserine ilham kayna ol
du. Dnemin en baarl yazarlarndan ikisi, Thomas Dekker ve
Thomas Middleton 1611de onun hakknda yazdklar Hararet
li Kz oyununun bir gsteriminde son sahneyi canlandrmasn
rica ettiler. Bu byk olayd; iki bin kiilik bir izleyici kitlesi Kal
tak Yankesiciyi kendisini oynarken seyretti.
77

NASIL BLRDNZ?

Yetkili makamlar byle bir marifeti an buldu. Mary ahla

ka aykr davrantan dolay tutukland ve bridevvelldcki slahevine atld; orada genellikle fahielere uygulanan cezaya maruz
kald. Sk bir krbalama seansndan geirildi ve ardndan halat
iin elyaf yapmak zere kenevir saplarn dvme iine kouldu.
Ama eer bu onun hatasn grmesini salamaya ynelik idiyse,
fena halde boa kt. Mary ay sonra tekrar ortaya kt ve
mesleine brakt yerden devam etti. 161 lin Noel Gecesi ayn
sutan, her bakmdan kadnln itibarn drme gerekesiy
le bir daha tutukland.
Bu sefer fuhun yansra kar cinsin klna girmeyle sula
narak, Londra piskoposunun nne karld. Piskopos onu
cinsel nefsini tutamadn itiraf etmesi iin sktrd, ama
Mary buna hi yanamad. Kfrbaz, ayya bir hrsz, bir ku
marbaz ve bir ay dvtrcs olduunu neeli bir tavrla ka
bul ederken, bedenini satt yolundaki sulamaya iddetle kar
kt. Toplanm ruhban meclisine, bir erkek gibi grnmesine
karn, kald yere yaplacak bir ziyaretin her zerresiyle bir ka
dn olduunu ortaya koyacan syledi. Bu ylk cevap yargc
ileden kard. Eski St. Paul Katedralinin dndaki han nn
de (erkee hi yakmayacak beyaz bir kadn elbisesi iincie) du
rarak kefaret deme cezasna arptrld. Mary olay bir amata
ya evirdi; nce on alt kadeh eri ierek kendinden geti ve ar
dndan yrek paralayc bir alama tutturarak, yetkilileri asayi
in bozulmamas iin kendisini serbest brakmaya mecbur etti.
Marynin hretten para kazanma ynnde ok modern bir
igds vard. Otuz yana vardnda, artk Londra yeralt
dnyasnn nemli bir simasyd. Hrszlk mesleindeki her g
n, ay bahelerinde ve meyhanelerde geirdii her saat ona hu
kukun her iki yakasnda emsalsiz bir tandk ebekesi kazandr
mt. Borusunun tt plk sz konusu olduu srece, ki
min nerede ne yaptn her zaman bilirdi. Bu onu alnt mallar
78

GAMSIZLAR

in mkemmel bir arac haline getirdi. Bir czdan ya da saat

kaybolduu zaman, Kaltak Yankesiciye uramak genellikle ay
n gnde bulunmasn salard, tabii yeterli bir para dlnn
sunulmas kouluyla. Southvvarkm sefil sokaklarn denetim al
tnda tutmasndan dolay yetkililerin gz yumduu, rahatsz
edilmeksizin bir kazan kaps bulmay salamasndan dolay ti
yatrolarn ve fuhu etelerinin ho karlad bir hara dzeniy
di bu.
Mary 1614te Nottinghamshirel hali vakti yerinde bir st s
nf ailesinin olu olan Lewknor Markhamla evlendi. Kaynpe
deri Gervase Markham (1568-1637) artc lde alkan bir
yazard; ormanclk, tarm ve askeri eitimden veterinerlik, ok
uluk ve ku avclna kadar hemen her konuda iirler ve risale
ler vermesiyle nlyd. Kitaplar eserlerine boulmu durum
dayd. 16l7de atlar zerine hepsi de ayn dnemde baslm be
ayr kitab vard. ileden kan Ktlar Birliinin basksyla
imzalad emsali grlmemi bir anlama uyarnca, artk sr,
at, kz, inek, koyun, domuz, kei vb. hastalklar ya da tedavi
leri zerine kitap ya da kitaplar yazmamaya sz verdi. En ok
bilinen eseri ngiliz Ev Hanm (1615) bir tr erken dnem Bayan
Beeton klavuzudur; baarl bir ev idaresine ilikin reetelerle ve
yararl ipularyla doludur. Olunu, erkek klnda dolaan ve
ay dvtren haydut bir kadnla evlenmeye tam olarak neyin
ynelttii bir muammadr.
Her halkrda, bu bir ak evliliinden ok bir mantk evlilii
gibi grnr; nk birlikte yaadklarna dair hibir kant yok
tur. Marynin bak asndan, bir kocann getirdii ey itibard
ve bu da onun ii iin iyiydi. Otobiyografisinde kocasna cieinmekten kanmasna karn, evlendikten sonra amaz biimde
Bayan Mary Markham adn kullandn grmekteyiz. Aslnda,
tarihsel kaytlarda bu evlilik dnda Lewknor Markhamla ilgili
hibir bilgi yer almaz. ift imdi Southwark Katedrali olan ve o
79

N AS I L B L R D N Z ?

dnemde oyuncularn urad St. Mary Overbury adl kilisede

evlenmiti; bu bakmdan adamn tiyatroyla bir ilikisinin olmas
mmkndr. Peki, Maryylu niin evlendi? Belki ecinseldi, kim
bilir? Dnemin Southvvark asndan byle bir ey olaand
saylmazd. Yahut ngiliz Ev Hanmn kitabnn FAsiksiz Bir Ka
dnda Bulunmas Gereken e Dnk ve Da Dnk Erdemler
zerine gibi bir alt balk tamasna baklrsa, olay sadece sinir
bozucu lde baarl babasna tepkisini gstermeye ynelik
olabilir. Ama en akla yakn sebep paradr, yani Lcvvknorun srf
Markham adn kullanma karlnda Marynin iinden bir pay
almasdr. Mary byle bir ey iin paraya kyabilirdi.
Marynin cinsel yaam baka bir muammadr. Erkek ya da
kadn herhangi bir kimseyle cinsel ilikisine dair hibir kayt
yoktur. Kaltak Yankesici ne kadar rktc biri olarak bilinse
de, zel yaamndaki Mary Frith olduka ho, Fleet Sokanda
yer alan, kpeklerle ve papaanlarla dolu evi de artc biim
de kadns grnyordu. En az hizmetinin tek bir toz brak
mad evi daima tertemizdi ve odalarn her yerinde tatl benli
ini grebilmesi iin duvarlar aynalarla kaplyd. Besbelli ki
kendini beenme asndan bir sorun yoktu. Bir erkei ekici
bulduunu itiraf ettii baz nadir durumlar da vard. Bunlardan
biri Nevvgate Hapishanesi memurlarndan Ralph Briscoeydu;
tam diine gre bulduu bu adam bir boa arenada pantolo
nundan yakalamken, onu boann boynuzundan ekip kurtar
mt. Ama grnd kadaryla onun iin seks bir mizah kay
na olmann dnda pek umursanacak bir ey deildi. Kendi
anlatmna gre, bir gece yars haat km bir komusuna
rastladnda, arszca ona yle seslenmiti: Bay Drake, seninle
ne zaman rdek yavrularmz olacak?
Adam u karl verir: stne atlan bir kurbaann zehir
lemesiyle bu ekle girmi gibisin. Sende bana tam uyacak enfes
rdee benzet bir taraf yok ve yumurtalarn da bozuk. Mary
80

GAMSIZLAR

bunu aktardktan sonra, Bu pskrtc satamay iime sindir

dim ve sessizce eve doru yrdm der.
Bu szlerde ho mizac, kendisiyle dalga geebilmeyi ve krl
ganl birarada grmekteyiz. Belki de kendisini koulsuz seven
kpekleriyle ve papaanlaryla birlikte yalnz yaamaktan daha
mutluydu.
Bakalarnn ehveti ise farkl bir konuydu. Yeralt crm
dnyas ile kibar evreler arasnda mekik dokumasndan dolay,
Mary alnt mal satndan daha mahrem hizmetleri sunmaya
kusursuzca uyacak bir konumdayd. Ve piyasadaki bir boluu
hemen grd: Erkek dostlar arayan varlkl kadnlar. Mary gir
dii her iteki kararllyla, ehrin barndrd en fidan deli
kanllar seti ve evini bir buluma yerine evirdi. En atlgan gi
riimlerinden biri (kendisinin yardmyla) kocasna defalarca
ihanet etmi bir kadnn belsoukluundan lmesi zerine, er
kek sevgililerinin geride kalan ocuklarnn bakmna katkda
bulunmasn salamasyd.
Mary alnt mal satclyla ve muhabbet tellallyla me
gulken bile. Kaltak kimliiyle ara sra herkese ak gsterilere gi
riecek zaman buldu. arap tccar ve ovmen Willian Banks
ortaya 20 sterlin koyarak, Charing Kavandan Shoreditehe
erkek gibi giyinmi halde gidemeyeceine bahse girdi. Haliyle
kahramanmz bunu bayrak sallayarak, trompet alarak ve gidi
yolunda bir izdiham yaratarak gzelce yapt. Heyecann sebebi
bir lde bindii atn Bankse ait Morocco , yani Londrada
ki en nl gsteri hayvan olmasyd. Gm naili bu at dans et
me, zar atma ve para sayma hnerlerine sahipti; genellikle izle
yici kitlesini zeksyla ve becerikliliiyle aknla uratrd. En
nl numaras yzlerce dar basamaktan oluan merdiveni tr
manp eski St. Paul Katedralinin tepesine kmas ve aadaki
binlerce kiinin gzlerini diktii atda dans etmesiydi. Popler
elence yllklar tutulsayd, Kaltak Yankesicinin bu ata binii
81

NASIL BLRDNZ?

herhalde James dnemi asndan Beatles topluluunun tekrar

ortaya kp Rolling Stonesla ayn sahnede almasna denk bir
olay gibi yer alrd.
Aradan drt yzyl gemi olmasna karn, bize hl cap
canl grnen ey Marynin karakterindeki bu bastrlamaz yan
dr. Eer mstehcen kavram, dekolteli giysiler iinde bira yu
dumlayan haspalarla dolu, sonu gelmez cesur kostml oyunla
ra yenik dtyse, kelimenin ilk bata en akrak anlamna
geldiini hatrlamakta yarar vardr. Marynin aykr yaamyla
bakalarna sunduu enlik onu tanyanlarca dorulanan bir
eydi. Onda drt byk mahallenin ruhu ve de btn ehri bas
tracak bir ses var ciiye yazmt Middleton ve Dekker. Gste
rii ve hatta bazen zorba biriydi; ama Gney Londrann batak
hanelerine ve dar sokaklarna daha ltl bir hava veren ey
onun varlyd. Onun Mary Seacolela ok iyi uyuabilecei ha
yal edilebilir. Her ikisi de yoksulluun iinde ykseldi ve erkek
lere zg bir dnyada bamsz bir kadn olarak kendi bildii
tarzda yaad.
Savatan sonra Pritenler ay dvtrmeyi yasaklad.
Mary her ne kadar Cromwellden daha uzun yaasa da, mr
monarinin geri geliini ve ok sevdii ay bahesinin yeniden
aln grmeye yetmedi. Ama zaten Southvvark bir daha pek
eskisi gibi olmad. Mary Markham Hlcct Sokandaki St. Bridget Kilisesinin iine gmlmesine yetecek kadar varlkl ld.
Son istei tabutuna yzkoyun yerletirilmesiydi; gerekesini
Saken nasl akl almaz olduysam, lmmde de yle olaym
diye aklad. Ama isteinin yerine getirilip getirilmediini asla
bilemeyeceiz.

Richard Feynman: Challenger Faciasn zd

Marynin son dileini takdir edebilecek kiilerden biri de 20.
yzyln byk fizikisi Richard Feynmand (1918-1988). Bu
82

GAMSIZLAR

uzun boylu, yakkl ve matrak adam da akl almaz olmaya b

yk heves duyan eksantrik bir muzipti. Onun son szleri de ay
n minvaldeydi: ki kez lecek olsam bundan nefret ederdim,
ok skc bir ey. Feynman iin hayatta, yaplan ite ya da
lmde sklmak en byk gnaht.
New Yorkun sk kenetlenmi bir Yahudi ailesinin ocuu
olarak dodu ve konumaya ancak yandan sonra balad.
ok gemeden babas biraz iyimser tavrla ona brn Encyclopedia Britannica takmn satn ald. Ama kk Feynman bunu
yuttu: Takm ocukluu boyunca yanndan hi ayrmad ve er
genlik ann balarnda tamamn batan sona okumu du
rumdayd. Belarus gmeni bir otomobil cilas satcs olan ba
bas Mclville, baka alanlarda da ufkunu geniletti. Ona temel
yaplar kullanarak matematiksel kalplar ngrmeyi retti ve
onu uzun yrylere kararak, doay dikkatle izleme yolunu
gsterdi. Feynmann her zaman belirttii gibi, ona bir eyin
adm bilmek ile bir eyi bilmek arasndaki farkll reten de
babasyd. Yllar sonra yle yazacakt:
Bir kuun btn dnya dillerindeki adlarn renebilirsiniz,
ama neticede o ku hakknda kesinlikle hibir ey renmi
olmazsnz. yleyse kua bakalm ve ne yaptn grelim
- nemli olan budur.
Mclvillcin soyut bilimsel fikirleri hikyelere dntrme gibi
harika bir hneri de vard; olu bunu devralarak alameti farika
s haline getirecekti:
rnein, elektrikli trenlerimle oynadmda bana unu anlat
t: Suyla dndrlen byk bir ark vardr ve bu arka bal
bakr teller btn ynlere doru yayldka yaylr. Bir de k
k arklar vardr ki, byk ark dndnde bu kk
I

NASIL BLRDNZ?

arklarn hepsi dner. Aralarndaki iliki sadece bakrn ve

demirin varlna baldr, baka hibir ey yoktur hibir
hareketli para yoktur. Buradaki bir ark dndnde evre
sindeki kk arklarn hepsi dner ve senin trenin de onlar
dan biridir. Babamn bana anlatt harika bir dnyayd.
Bylece bilim ve elence kk Feynman iin ayrt edilemez ey
ler haline geldi. Borular, yaylar, pilleri, eline geen her trl
mekanik eyi toplad ve deneyler yapmaya giriti. Sonradan ken
disi gibi fizik uzmanln seecek olan kk kz kardei Joana
laboratuvar asistanln yapmas iin haftada drt sent dedi.
}oan, stlendii grev gerei Dickin arkadalarnn nnde (ha
fife) elektrik akmna kaplmay kabul etmiti. Dick ayrca ev
iin ilkel bir hrsz alarm ve kz kardeinin karyolasn sallaya
cak bir elektrikli motor yapt. Mahallede radyolar kafadan ta
mir eden olan diye nam sald.
Fialiyle okuldan holanmad tabii banda yer ald mate
matik kolu dnda. Okul yllnda kendisine taklan lgn
Dhi adna yaramak iin elinde geleni yapt. Massachusetts
Teknoloji Enstitsnde lisans renimi grrken, matematik
ve fizik notlar genel dzeyin bir hayli stndeydi. Daha sonra
Prenstonm giri snavnda her iki ciersten tam puan ald gerek
daha nce, gerekse daha sonra ulalamayan bir baaryd bu.
Feynmanm niversitedeki en mutlu anlar odasnda oyunlarla
geirdii zamand; karncalarn nasl iletiime girdiini kestirme
ye ya da bir jlenin kvam kazanmasn aklayacak fizik kural
larn bulmaya almakt. Bununla birlikte doktora tezi bir san
sasyon uyandrd. Tezinde kuantum mekaniine tamamen yeni
-daha nce izlenenlerin hibirine benzemeyen- bir yaklam or
taya koyarak, elektronlarn ve fotonlarn etkileimlerini tanm
lamaya arpc bir baaryla uygulad. MaxweUin elektroman
yetizma denklemleri konusunda Oliver I leavisiden {hkz. s. 29)
I

84

GAMSIZLAR

yaptna olduka benzer bir biimde, yirmi yandaki Feyn

man hi kimsenin aklna gelmeyen daha basit ve daha k bir
zme varmt. Daha sonralar bir sinestezi yeteneine sahip ol
duunu ileri srd: Farkl renklerle ayrt edilen bir denklem di
zisinin temelinde yatan kalplar grebilmekteydi.
Bu allmam zek ona Manhattan Projesinde kk bir
rol stlenerek, New Mexicodaki Los Alamosta atom bombas
nn gelitirilmesinde yer alma frsatn salad. Gz kamatrc
grnmesine karn, bu iten ksa srede skld. Orada yapa
cak hibir ey yoktu diye yakmacakt daha sonralar. Oyalan
mak iin gvenlik kompleksinin ok gizli dosya dolaplarnn if
reli kilitlerini zmekle urama ya da ortalktan kaybolup l
de Amerikan Yerli tarzyla davul alp ark rma yoluna git
ti. Bu tuhaf davran ona Kzlderili jo e takma adn kazan
drd. Testlerin baars karsnda ilk bata cokuya kapldysa
da, daha sonralar uyuyan bir ejderhann kuyruunu gdklama
ya benzettii bu ite grev ald iin pimanlk duydu (Tipik
davranyla, bombann patlatlm koruyucu gzlk taknaks
zn izleyen tek kii oldu; zararl alfa radyasyonunu perdelemek
iin aradaki cam blmenin yeterli olduu yolundaki gerekesi
doruydu).
Feynman L948de Nobel Fizik dln kazand. Ya daha
otuzdu. Doktora tezinde olduu gibi, dl verilmesinin sebebi
bakalarnn almalarn gelitirip akla kavuturmasyd.
Kuantum elektrodinamii n, manyetizmann ve elektriin
davrann aklayan disiplindi, ama sinir bozacak kadar kay
pakt. Feynman baka iki fizikiyle birlikte teorideki kusurlar
giderdi, ama en nemli katks bir dizi kk ve k diyagramla
atom alt paracklarn devinimlerini tanmlamasyd. Bu d
nemdeki almasn matematiksel hokus pokus sayacak ka
dar kmsedi her zaman; ama Feynman diyagramlar n da
kamyonetinin her tarafna izecek kadar sevdi. Bu izimler hl
85

NASIL BLRDNZ?

kuantum dnyasn tanmlamann cn iyi yolu saylmaktadr.

Fcynman mesleki yaamnn byk blmn California
Teknoloji Enstitsnde (Caltech) geirdi. Bazen onun hi tart
masz tarihteki byk fizikilerden biri olmakla birlikte, byk
bir teorik atlm salamad ya da nemli saylacak yeni bir bu
lua adn vermedii sylenir. Bu aslnda ondan ziyade dnemin
fizik biliminin niteliiyle ilgili olabilir; adalarnn ok az
byle bir savda bulunabilecek durumdayd. Sz konusu gr
Feynmanm en byk baarsn da gzard eder: O kendi kua
nn en iyi ve en karizmatik retmeniydi. retmekten holanrd ve bilim dnyasnn dndaki kiilere aklanamayan bir
teoride aksak bir taraf olduuna inanrd. Derslerinden derlenen
vc ok satan kitabnn giri blmnde okurlarna unu syler:
Size anlatacam eyler lisansst okulun nc ya da dr
dnc ylnda fizik rencilerimize rettiimiz eylerdir. ...
Sizi, anlamadnz iin bu kitab elden brakmamaya ikna
etmek bana den bir grev. Eer fizik rencilerimin anla
madn grrseniz, bunun sebebi benim anlamamamdr.
Byle bir durumda hi kimse anlamaz.
Fakat bunun moral bozucu ya da hsrana yneltici olmadn
yle aklar:
Dnyay oluturan hareketli eylerin bu aprak dzenini
kafamzda tanrlarn oynad ve bizim de gzlemcisi oldu
umuz byk bir satran oytmu gibi canlandrabiliriz. Oyu
nun kurallarn bilmeyiz; bize tannan tek ans oyunu izle
mektir. Elbette yeterince uzun bir sre izlediimizde, zaman
la kurallarn birkan kapabiliriz. Temel fizik kavramyla
kastettiimiz ey oyunun kurallardr.

86

GAMSIZLAR

Feynman her zaman fizii aylaklk ya da bir oyun olarak nitelendirirdi. Onun gznde, iten ok oyundu: Sadece yakndan
izleyip merak duyulacak bir konu:
Birisi size, Bilim unu bunu retir dediinde kelimeyi
yanl kullanyordur. Bilim hibir ey retmez; reten tec
rbedir. Eer birilcri kp size, Bilim unu bunu gsterdi
derse, ona unu sorabilirsiniz: Bilim bunu nasl gsteriyor?
Bilimciler bunu nasl rendi? Nasl? Neyi? Nerede?
Feynman mrnn ikinci yansn byk lde bu sorulara an
lalr cevaplar sunma abasyla geirdi. Belki de onun kendisini
gsterdii an, 1986da Challen^er uzay mekii felaketine ilikin
soruturmayla geldi. Kaamak aklamalar ve teknik banazlk
yznden kmaza saplanp kalan soruturma komisyonu, kaza
nn sebebini bir trl beliricyememekteydi. Tahmin edilen se
beplerden biri kat yakt roketlerinin blmeleri arasnda kullan
lan lastik halkal contalard. Sadece 0,6 cm apnda olmakla bir
likte evre uzunluu 11 metreyi geen bu olaanst byk ama
krlgan contalardaki bir arza kesinlikle felakete yol aabilirdi;
ancak hi kimse byle bir olay vc sebebini kesin syleyemiyor
du (ya da sylemekten kanyordu). Feynman kazaya halkal
contalarn yol at kansndayd. Televizyon kameralar canl
yayndayken, komisyonun ve btn tanklarn nnde halkal
contadan kk bir kesiti alp buz gibi souk suyla dolu bir bar
dan iine koyarak, kant krdmn bir rpda zd. Las
tiin dk scaklkta esnekliini annda kaybettii ve bunun so
nucunda contalarn ilemez hale gelmesiyle roketin paralanm
olduu herkesin gznde hemen akla kavutu. Felaketin ya
and sabah scaklk, mhendislerin salk verdii dzeyin
13,5C altndayd. Konu kapand. En yaln vc en gl haliyle
bilim buydu ite: Epikr herhalde bundan gurur duyard.
I 87

NASI L B L RD N Z?

Fcynmann yaamnn geri kalan ksm ba/en 1960lann ha

rika profesrnn bir parodisi gibi grnebilir. Kendi kendine
Brezilya tarznda bongo almay rendi, tablolarnn yer ald
sergiler at, uyuturucular denedi, Maya hiyerogliflerini zme
yolunu buldu ve karlatrmal din incelemelerine giriti. Pasadenada stsz garson kzlarn servis yapt bir barda ikinci bir
ofis i vard; orada bira altlnn arka ksmna denklemler ve ye
ni Fcynman diyagramlar iziktirirdi. Ama bunlar tk bir
adamn yapmack tavrlarnn tesinde bir anlama sahipti:
Davul almamn teorik fizik yapmamla hibir ilgisi yoktur.
Teorik fizik bir insan uradr, insanolunun daha st geli
im evrelerinden biridir ve de bununla uraan kiilerin
baka baz kiilerce yaplan (bongo davullar alma gibi) i
leri de yaptklarn gstererek, insan olduklarn kantlama
ynndeki bitip tkenmez arzu beni rencide eder.
O bir fiziki olduu iin bongo almyordu; bongo almasnn
sebebi Richard Feynman, yani mr boyunca can skntsndan
holanmayan bir adam olmasyd. Bir keresinde yazd gibi:
Srf fizikle bir kiilik edinemezsiniz, araya hayatn br unsur
larn da katmalsnz. Kanserden lmek zere olduu son yl
larnda, Orta Asyada zerk bir cumhuriyet olan Tuvaya ilgi
duyarak, tarihini ve kltrn -zellikle houna giden grtlak
tan ark syleme tarzn- aratrmaya giriti ve oraya bir gezi
yapmay tasarlad. Rus brokrasisiyle on yl sren kedi fare oyu
nu, Tuva ya da i^iyasko! adl son kitabna konu oldu. Beklenece
i zere matrak, ilgin ve hayat dolu bir kitapt bu. Peinden
kotuu vize nihayet lmnden bir gn sonra geldi.
Richard Feynmanm urat konuya kendisini kapt r ve so
nuna kadar keyfine varma ynndeki cretkr kararll, bu
I

88

GAMSIZLAR

blmdeki alt yaama canllk katan tutumu /etler. Hepsi de

kendi varlyla mutlu olmay ve buna dnyaya olumlu bakarak
ulamay renmi kiilerdi. lerinden okula gidenlerin hibiri
yle derslere ok ilgili bir renci deildi: Dnyay ve evrelerin
deki insanlar gzlemleyerek kendilerini yetitirdiler. Filozof
Ludwig Wittgenstein bir keresinde dnyaya niin geldiimize
emin olmamakla birlikte, keyif atmak amacyla olmadna
gayet emin olduunu belirtmiti. F^pikr onu tamsa herhalde
fray basard. Bu blmdeki her alt kii iin de keyfin kayna
elenmekten holanmakt. Ve de bu ruh bulacdr. Mary Seacolela birlikte mkellef bir le yemei sofrasnn bana
oturmay, Edvvard Jennerle krda bir yrye kmay, Ben
Frankline bir partide kulak misafiri olmay ya bongo alan Ric
hard Feynmann eliinde Kaltak Yankcsicinin ark syledii
barda bir akam geirmeyi kim istemez ki? Bu, dehann gerek
anlamdr: nsann ne olduuna dair sezgimizi geniletmek, ken
dimizi neelendirmek. Belki hi kimsenin neeli insanlar listesin
de ilk sray alacak biri olmasa bile Epikrn byk bir hayra
n olan Nietzsehe kesinlikle bu grteydi: Kiinin sahip olma
s gereken tek ey vardr: Mizatan dolay neeli olan bir ruh ya
da i, ak, sanat ve bilgiyle neelenen bir ruh.

89

BLM 3

Hrs Kpleri
Yapmaya muktedir olduumuz eyleri yapsaydk, dpedz
kendimizi artrdk.
THOMAS EDISON

SZ harekete geiren ey nedir? Sabahleyin yataktan kalkmanz

salayan ey nedir? Bir kiiyi sepet kaykla dnyay epeevre
dolamaya ya da krk yl siyah bir lale yetitirmek iin urama
ya ynelten eyle ayn mdr? Motivasyon kelimesi (olduka
arte biimde) yz yan aneak biraz zerindedir, ama ifade
ettii ey (artk her neyse) insan soyu kadar eskidir. Bilinli ya da
bilinsizce ve hi kimsenin gerek anlamda bilmedii sebeplerle,
beyinlerimizdeki dl merkezleri para kazanma ya da alma
gibi uralarla, ayrca gzellii seyretme ya da bilmece zme gi
bi daha soyut zevklerle kimyasal yoldan uyarlr. Yeme, ime ya
da egzersiz gibi alkanlk yaratc olan byle eyler, insanlar en
artc yerlere yneltebilir. te size nndeki yolun tesini
yoklamaktan hi geri kalmayan alt insann hikyesi.

Cengiz Han: Mezanmn Yerini Sadece Dii Bir Deve Biliyor

Her insanlk tarihinde Cengiz Handan (yaklak 1162-1227)
daha hrsl bir kii varsa, gece karanlnda ona toslamamak iin
dua etmek gerekir.
Mool mparatorluu, inin Byk Okyanus kysndan
Macaristana kadar uzanmaktayd ve gezegendeki kara ktlesi
nin neredeyse drtte birini kaplamaktayd. Dnyann imdiye
I 90

HIRS

KPLER

kadar grd en byk imparatorluktu: skenderin kurduu

imparatorluun drt kat ve Roma ynetimindeki topraklarn
iki kat kadard. Jstelik Cengiz Han bunu yoktan balayarak sa
dece yirmi yl iinde yaratt. Onun nderliinde, Moollar b
tn zamanlarn en baarl askeri gc oldu. Bir milyonun epey
altnda bir nfusla 50 milyonu akn insan, yani ele geirdikleri
topraklarda yaayanlarn aa yukar te birini yok ettiler.
Moollan kenetleyen ey kana susamlk deil, yeni edinilen
ulus anlayyd. Cengiz Han dnemine kadar Moolistan di
ye bir yer yoktu. Gobi lnn kuzeyinde kalan Asya toprak
lar gebe kabilelerden oluan yarm dzine kadar konfederas
yonun yurduydu ve Moollar bunlardan sadece biriydi. Koyun
ve at srlerini otlattklar seyrek ayrlar iin ekien bu kabile
birlikleri birbirlerine kar ou kez dmanca tutum iindeydi.
Yamaclk, kan davalar ve intikam cinayetleri olaan eylerdi.
Cengiz Han kahramanmzn ad deil, unvanyd. ocuk
ken Temuin ( Demirden Kii) adyla anlmaktayd. Soylu bir
ailedendi; babas Yesgey bir han, yani klan reisiydi. Temuin
dokuz yandayken, bir grup hain Tatar haydudu babasn bir
likte yemek yerken zehirlecli.
Temuin reislii stlendiini ilan etti, ama klan onu babas
nn yerine geemeyecek kadar kk grd iin alaya ald: Ai
lesiyle birlikte yaban krlara snmak zorunda kald. yl bo
yunca kk hayvanlar avlayarak ve yabani meyveler toplaya
rak ailesini geindirdi. On iki yandayken vey kardelerinden
birini yiyecek ald iin ldrd ve bylece ailedeki lider konu
munu pekitirdi.
ok gen yata evlendi. Ksa bir sre sonra kars Brte vah
i Merkit kabilesince karld ve tecavze urad. Temuin onu
geri almak iin, babasnn eski kan kardei ve gl Keraitlerin
han Turulla bir ittifak yapt. Brte dndnde bir olan o
cuk dourdu. Sekiz ay nce karld ve rzna geildii iin, o
91

NASIL BLRDNZ?

cuun kimden olduu kukuluydu. Bununla birlikte, Temuin

onu kabul etti ve ona Konuk anlamnda Cuci adn verdi.
Merkitler karsndaki zaferden cesaret alan Temuin ve Tu
rul, yeni bir kabile konfederasyonu oluturmaya baladlar.
Temuinin byk katks yasa adyla bir dizi yeni kural koymasyd. Yaad tecrbelere dayanan bu yasa, bozkrdaki ya
am zorlu ve tehlikeli hale getiren dzen bozucu frsatl -ge
liigzel hrszlk, sert az dala, ksasa ksas anlayyla adam
karma ve ldrme- ortadan kaldrmaya ynelikti (Kendi ba
bas bile annesini bir komu kabileden karmt).
Yasa uyarnca yiyecekler paylalmalyd. Herkes istedii di
nin yolunda gitmekte zgrd. Btn erkekler (din adamlar ve
hekimler hari) orduya katlmakla ykmlyd; ama askerlerin
dllendirilmesinde aile balar deil, beceri esast. Kadn kar
mak ve hayvan almak yasakt. Komutanlar emir vermedike,
dman cesetleri soyulamaz ve mallarna el konulamazd, izin
verildiinde ise her asker elde ettii ganimeti tutma hakkna sa
hipti. Boyunduruk altna alnan halklarn ocuklar Mool aile
lerince evlat edinilmeli ve onlara kle deil, eit insanlar gibi
davranlnalyd. Sava tutsaklar Mool askeri olarak yeniden
eitilmeli ve onlara ayn haklar verilmeliydi.
Sava dsturu, devlet anayasas ve Cenevre Szlemesinin
bir bileimi olan yasa acmaszca uygulanrd: Buna uymamak
annda idam cezasn getirirdi. Baz bakmlardan aslnda mevcut
kabile trelerinin ak kurallara balanmasndan ibaret olmas
na karn, dayand sk adalet anlay ksa srede kkleerek,
askerler arasnda mesleki disiplini, orduya yeni katlanlarn (ve
ailelerinin) minnettarln ve herkesin balln salad. Mool
ordusu byd ve her yeni fetihle Temuinin iktidar temeli g
lendi.
Bu anlatlanlar Temuinin bir tr Mool Dalay Lamas ol
duu izlenimini uyandrsa da, byle bir saptama doru olmaz. O
92

HIRS KPLER

adildi, ama amansz bir kiiydi. stnln salamak iin ilk

mttefikleri Keraitlere iradesini kabul ettirmesi gerektiinde,
onlara nce teslim olma ansn verdi; buna yanamamalar ze
rine onlar bir dizi byk muharebeyle ezdi. Ardndan Keraitlerin bana Turulun olu (ayrca Temuinin kan kardei ve o
cukluk arkada) Camuka geti. Ayn ekilde bozguna urayan
Camukann hayatna kansz biimde son verilmesi istei zeri
ne, gya merhamete gelen Temuin iki kee rtyle sarldktan
sonra, boulup lnceye kadar dvlmesini emretti.
Temuinin 1206ya doru btn Mool kabilelerini ilk kez
tek at altnda birletirmesi akla smayacak bir baaryd. Hasmlarn hileyle ya da savala alt etmi bir kii olarak, krk iki
yanda Cengiz (daha doru telaffuzla ingiz) Han ilan edildi.
Bu adn kesin anlam konusunda denizlerin efendisi , acunun
nderi , yce sava , n ruhu, gerek han gibi birok
gr ortaya atlmtr; ama genel gr amaz biimde ayndr:
O hanlarn hanyd. Ondan sonra hibir Mool nderi bu unva
n tamad.
Etkili bir hukuk sistemi yazya dklmeksizin iletilemez. Bu
nedenle Cengiz Han standart Mool yaz dilini yaratmak zere
komu Uygur halknn alfabesini dn ald (Uygurca kken
olarak Aramcaya, yani sann konutuu dile dayanr; ancak
Aramca garip bir cilveyle asla yazl hale gelememitir). Cengiz
ayrca yam olarak bilinen hzl bir haberleme sistemi kurdu. Bir
tr Asya atl postas gibi ileyen bu sistem, 225 kilometrelik ara
lklarla btn imparatorluu saran, insanl ikmal konaklarn
dan oluan bir zincirdi. Bir yam konan ynetmek kazanl ve
yksek statl bir iti. Konaa varan bir ulak tad paketi zin
de bir atlya teslim ettikten sonra dinlenerek gcn toplard,
Bylece bir ileti en hzl orduyu bile geride brakacak ekilde
gnde 320 kilometreyi akn bir yol alrd. Hizmet gvenli ve
salamd: Mallarn tatmak ya da bilgi ulatrmak isteyen tc
93

NASIL BLRDNZ?

carlar iin bedavayd. Bu sistem pek Yolunu Ortaa da dn

yann en nemli karayoluna dntrecekti.
Mool ordusunun stnl olmadan bunlarn hibir mm
kn olamazd. Son derece hnerli, hareketli ve disiplinli olan
Mool svari okular kendine yeterli birer sava birimi gibiydi.
Hafif miferlerle ve deriden ya da demirden gs zrhlaryla
korunan bu askerler, boynuz, tahta ve kiriten yaplm iki tane
kk yay tard. Yaylarn her biri ngiliz uzun yaylar kadar
glyd; ama kullanma ve yeni ok srme bakmndan ok da
ha byk kvrakla sahipti. Sadaklarda farkl ilevler gren e
itli oklar yer alrd: Zrh delici oklar, kt ulu ok oklar, hat
ta slk alan ve mesaj gndermek iin kullanlan oklar. Svari
ler ayrca kk bir balta ya da topuz tard. I ler adamn eyer
torbasnda kendi yemek tayn, ip kangal ve bileme ta bulu
nurdu ve peinde be ya da alt yedek at ekerdi. Yani, ilerleyi
i yavalatacak bir yk katar ya da ordugah takipileri yoktu.
Bir Mool ordusu gnde 150 kilometreden fazla yolu rahatlkla
alrd svariler yemeklerini hareket halinde yer ve hatta drt
nala giderken ayaa dikilip hacet giderirdi.
Cengiz stn bir askeri planlamacyd. Her harekt nceden
tasarlanrd, casuslardan ve alan istihbaratndan geni apta ya
rarlanlrd. Askeri birlik yaps onlu sistem zerine kuruluydu:
Manga (10), blk (100), alay (1.000) ve tmen (10.000). Alayla
rn bandaki komutanlara ok geni bir hareket serbestlii tan
nrd.
Bir Mool saldrsnn ykclna geleneksel bir ordunun da
yanmas neredeyse olanaksz gibiydi. Dehet verici bir hzla or
taya kveren svariler birdenbire ya da daha fazla kola ay
rlr ve deiik ynlerden hcuma kalkard. Taktikler olaans
t bir binicilik hneri gerektirdii iin, birlikler nceden sk bir
eitimden geirilirdi. Bu eitim, av talimleri yoluyla verilirdi.
Bozkra alan bir atl takm avlanacak bir sr grnce, belirli

1 94 1

HIRS KPLER

bir mesafe brakarak hayvanlar hzla evirir ve ardndan hibi

rini karmayacak ekilde emberi yava yava daraltrd.
Moollar genellikle byk bir kenti kuatmak yerine d
man ordusunu pusuya drp sava alannda yok etmeye al
rlard; ama kente girilecei zaman hem acmasz, hem de son
derece zgn yntemlere bavururlard. Yeniliki kuatma sava
Cengiz Hann byk hnerlerinden bir bakasyd. nce, sa
vunmasz kk yerel kasabalar alnr ve buralardan kaanlar
kente doru srlrd; bylece yaam alanlar ve gda kaynak
lar bask altna alnrd. Ardndan evredeki akarsularn rla
r deitirilerek, kentin su kayna kesilirdi. Ker gerek varsa,
hemen orackta sava tutsaklarnn yerel malzemeler kullanarak
yapt kuatma dzenekleri devreye sokulurdu. Son derece etki
li olan Mool mancnklar bazen veba kurbanlarnn cesetlerini
kent surlarnn zerinden ieriye atard: Biyolojik savan ilk r
neklerinden biriydi bu. Bir kent ele geirildiinde, yneticileri
yakalanr ve gelecekteki bir isyan odan bertaraf etmek zere
aslrd.
Bu yntemler vahice grnse de, Mool kuatma teknikleri
bile Cengiz I lan n yasa da somutlaan hakkaniyet duygLisunu
yanstr. Girmeye karar verilen bir kentin nne varldnda,
Mool komutan ilk gn beyaz bir adrdan teslim arsnda bu
lunurdu. Kent buna uyduunda, btn ahalinin can balanr
d. kinci gn krmz bir adr kurulurdu. Kentin teslim olmas
halinde, erkeklerin hepsi ldrlrd, ama geri kalalar kurtu
lurdu. nc gn siyah bir adr grnrd. Ondan sonra da
hi aman tannmazd.
Cengiz Hann baard iler iin ne sylense abartya ka
maz. inin kuzeybat kesiminde hl arprken ld
1227de, birbirleriyle dalaan kei obanlarnn derme atma
topluluklarndan oluan bir yapy tarihte emsali grlmeyen bir
askeri gce, bir dile, bir anayasaya ve uluslararas bir posta ida
95

NASIL BLRDNZ?

resine sahip bir imparatorlua dntrmt. Moolistanda

bugn hl bir ulusal kahraman saylr.
Her ne kadar 50den fazla cariyesi (vc saysz gayrimeru o
cuu) olduu sylense de, Cengiz Han yaam boyunca ilk kar
s Brteye ve drt meru oluna hep bal kald. nc olu
Ogedeyi ardl olarak atamt ve ilk on be yl iler iyi gitti.
Ogedeyin nderliinde Moollar Koredeki bir ayaklanmay
bastrd ve Ruslar, Ukraynallar, Polonyahlar ve Macarlan
ezip geti. 1241e doru Altn Orda Viyana kaplarna dayand.
Uygarln sonu gelmi gibiydi. Derken, mucize gibi grnen bir
gelimeyle, Moollar esrarengiz biimde geri ekilerek asl yurt
lar Moolistana dndler. Zira bir av seferinden sonraki iki
leminde len Ogedeyin ardln semek zere bir kurultay top
lanmt. O tarihten sonra Moollar gittike denetimden ktlar
ve gereksiz ykcla yneldiler. Badatn 1258dc yamalan
mas srasnda slam biliminin yzyllara dayanan paha biilmez
eserleri yaklp Dicleye atld. Mool imparatorluu sonunda
ortadan kalkt ve boyunduruk altna ald kltrlerde ok az iz
brakt. Ama bu durum sadece Cengiz Hann nderliinin gc
ne iaret eder; yeri doldurulamaz bir kiiydi o.
Moollarda det olduu zere, Cengiz iaretsiz bir mezara
gmld. Drt meru olu (soyulmasn nlemek asndan) me
zarn yerini gizli tutmada ylesine paranoyak bir tutuma girdiler
ki, adamlarna cenaze alaynn getii yerlerde tek bir kiiyi bile
sa brakmama talimatn verdiler (Mareo Poloya gre, ldr
len insanlarn says 20 binin zerindeydi). Hibir eyi ansa b
rakmamak iin, mezar kazan kleleri ldrmekle grevli asker
ler bile ortadan kaldrld. Drt oul ileride yeri bulabilmek ze
re, stten kesilmemi bir deveyi annesinin gz nnde kurban
ederek babalarnn mezarna koydular. Develerin salam bir
bellei olduu iin, ylda bir kez serbest braklan bu anne deve
amaz biimde yavrusunu son kez grd yere dnmekteydi.
1 96

HIRS KPLER

Plandaki tek kusur yalanan devenin sonunda lmesiyle, meza

ra ilikin btn bilgilerin de yok olmasyd. Birok uydurma id
diaya karn. Cengiz Hann mezar henz bulunabilmi deil
dir.
Kalc mirasna gelince, Moolistan snrlarnn ok tesine
uzand sylenebilir. Yakn dnemdeki genetik aratrmalarda,
Orta Asyann imdiki erkek nfusunun yzde 8inin dorudan
Cengiz Hann soyundan geldii saptanmtr.

Robert E. Peary: Kuzey Kutbunun Kaifi

Amerikan deniz subay ve kutup kifi Tuamiral Robert E. Pearynin (1856-1920) dorudan torunlar ise Floridada bir kadn
il yargc olan Peary S. Fovvler ve birka nuit ile snrldr.
Robert Peary Kuzey Kutbuna ulaan ilk insan olmann alnyazs olduuna inanan biriydi. Arktikten zel mlkym gibi
sz eder ve dier keif seferlerini hak ihlali gibi grrd; nceki
kaiflerin gzergahlarm izlediine dikkat ekildiinde belirgin
biimde altst olurdu. artc irade gcyle, insanst daya
nkllyla vc acy banazca umursamama becerisiyle. Kuzey
Kutbu na ulamak iin on ylda sekiz ayr giriimde bulundu vc
ikisi dnda btn ayak parmaklarn donma sonucunda kay
betti.
Peary nl olmaya erken yata karar verdi. Donanmadaki
kariyerine henz yeni balad yirmili yalarnda annesine y
le yazd: Unutma, anneciim, hrete kavumalym; sradan
angarya ilerle geirilecek yllar kendime yaktramyorum.
Robert daha yandayken, babas aniden ld ve annesi Mary
trajediyle baa kmak iin hayatn oluna adad: Her frsatta
onu dnyadan korumak, dier olan ocuklarla oynamasna
izin vermemek, ona ok nazik olduunu sylemek, bana bir
gne kepi giydirmek. Derin ama boucu bir bad bu: Annesi
her yerde, hatta balaynda bile ona elik etti. Robert Peary
I 97

NASIL BLRDNZ?

1888dc Jseplinc Diebetschle evlendi. O sralarda sadece

Grnlanda ksa ve baarsz bir keif seferi yapmt; ama ok
gemeden iler deiti. kili yirmi yllk evlilik dnemlerinde
yalnz yl birlikte geirdi. Yine de Jo bir kaya gibi Pearynin
arkasnda durdu: lmne kadar balca tevikisi, srda ve
kamuoyundaki szcs olarak kald.
Hatta 189rde kocasyla birlikte Grnlanda bir keif gezisi
iin giderek, dnyann Yerli kkenli olmayan ilk Arktik kadn
kifi unvanna kavutu. artc lde neeli bir gnce tuttu ve
ertesi yl Robert Jr. adn verdikleri ilk ocuunu dourdu. Aile
nuitler arasnda yaamaktayd. En tuhaf ve en pis grnl
kiiler olarak grd ev sahiplerinin Jo da brakt izlenim
insandan ziyade maymun gibi olduklaryd. Kaba, duygusuz
ve her eyden nce kocasnn yanndayd. Peary iftini kstren
ya da hayal krklna uratan kiilerle ilikiler hemen kesilirdi.
Btn tasarrufunu bu giriime yatran John Verhoeff adl gen
bir jeolog, Peary iftinin kendisine davranndan ylesine sarsl
d ki, basbaya intihar etti. 1alimatlara uymakszn tek bana
dolamaya karak karda kaybolduu bir gn bolua yle ba
rd: Onlardan nefret ediyorum! Her ikisinden de! Ksa bir
sre sonra da bir yarktan aaya dt.
Bu arada Peary kuzeye doru yola koyuldu. Grnlandn bir
ada olduu iine domutu. ayda 1.600 kilometreyi kzakla
at inanlmaz bir yolculuun sonunda adamlaryla birlikte
ak denize ulat ve oraya Bamszlk Koyu adn verdi. Grnlandm en kuzey, ucunu bulduklarn ve Kuzey Buz Denizine
baktklarn sanyorlard. Oysa imdiki ad Bamszlk Fiyordu
olan bu su ktlesi, kuzeydou kysnda yzlerce kilometre
uzunluunda ve yirmi be kilometre geniliinde muazzam bir
girintiydi. Vardklarn sandklar yere hl 200 kilometre uzak
taydlar. Yine de yolculuk arpc bir baaryd. Grnlandn bu
kesimi hl Peary Topraklar olarak anlr. Peary yolun byk
98

HIRS KPLER

bir blmn krk bir bacakla gemi ve seferin doktoru Frederick Cookun uydurduu tahta bir destek bacan kurtarmt.
Amerikaya 1892de bir kahraman olarak dnen Peary, Ku
zey Kutbu na ynelik bir hamle iin kaynak toplama turnesine
kt. lkeyi bir utan br uca dolaarak, 103 gnde 165 kon
ferans verdi gecelik kazanc 2.000 dolara (bugnk deerle
yaklak 50.000 dolar) kadar vard. Her ynyle pervasz bir ku
tup kifi gibi grnmekteydi: Bir seksene yakn bir boy, koyu
mavi gzler, kzl bir yele ve kocaman bir palabyk. Konferans
larn ince ayrntlarla nuit kamp dekorunun kurulduu bir
sahnede, kutup krkleri iinde ve konumann sonunda topluca
uluyacak ekilde eitilmi be Eskimo kpei eliinde sunmak
tayd.
Kamuoyundaki imaj alngan ve gvensiz bir insan gizle
mekteydi. Btn yaam boyunca kekemeliin skntsn ekti.
Donuk ve herkese kar duygusal bakmdan mesafeli bir kii ola
rak, en ufak sadakatsizlik belirtisi karsnda kplere binerdi.
Bir ey istediinde irin grnme becerisine sahip -ve buzda do
lamaya ktnda her zaman kararl- olmasna karn, zel ya
amnda her tarafta komplolar gren bir arpac kumrusuydu.
Robert Peary nin aksi yan souk ve karanlk bir yerdi ve herkes
er ya da ge kendisini orada bulurdu - hatta kars bile.
Peary 1898de J o yu iki ocuklarn yetitirmek ve nazik ma
li durumlarnn idaresini stlenmek zere geride brakarak,
yllna nuitlerin arasna dnd. Fok derisinden giysileri iim
de buyurgan bir tavrla ayakta dikildii fotoraflar, onlara ne
redeyse tanrms bir varlk gibi grnmesinin sebebini akla
mak iin yeterliydi. Peary bu konumunun salad efendi hakk n kullanarak, kendisine nuit bir metres seti. Erkekleri
mutlu tutmak iin kadnlarn varl kesinlikle bir zorunluluk
tur diye yazd notlarna. On drt yanda olan Aleqasina adl
bu kz eve ilk bata bir temizliki olarak alnmt. Efendisine
99

NASIL BLRDNZ?

Anaakkaq (d. 1900) ve Kaalipaluk (d. 1906) ad verilen iki olan

dourdu. lkine gebe olduu srada, Jo Pcary anszn kp geldi.
Buzlarla evrili kocasndan birka ay haber alamamt ve gr
d manzarayla derin oka urad. Durumu bilseydim, oraya
girmezdim herhalde diye yazacakt daha sonralar. Bu allma
m aile ortamn bir ekilde sineye ekerek, 1902 ve 1903te iki
kez daha kocasna urad; ama gncesi ou kez baya zgn
olduunu yanstr. Gncesine 1906da, Kutup, katlandm en
die ve zdrap iin bana asla teekkr etmeyecek diye not d
t.
Pearynin Aleqasinayla ilikisi genelde nuitlerle kurduu
iliki gibiydi. Ona gsterilen ilginin olduka iten olmasna kar
n, onlarn dilini doru drst renme, hele kltrlerini anla
ma zahmetine hi girmedi. Onlar cesur ve becerikli insanlar ola
rak grd, onlara anarist filozoflar olarak hayranlk duydu;
ama baka kimselerle olduu gibi, onlarla da bir duygusal ba
lantya girmeyi baaramad. Ortalkta Pearyaksoah ( Byk
Beyaz Tanr) gibi alml dolaarak, armaanlar bahetmeyi ve
bararak emirler yadrmay ye tuttu. Hayata ancak bir tilki
ya da bir ay kadar deer veriyorlar; tamamen igdyle davra
nyorlar diye yazd. Onlardan bekledii yegne katk Kuzey
Kutbunu kefetmesine yardmc olmalaryd.
Aslnda, nuitler yardmn tesinde bir katkda bulundular.
Onun kutup kefinde byk teknik atlm diye ilan ettii Peary
sistemi esasen hayatta kalmaya dnk nuit tekniklerini uygu
lamaktan ibaretti. nuitlerin yerel bilgileri ve (byk blm
yolda len) ok saydaki kpekleri olmasayd, Pearynin seferle
ri asla gerekleemezdi. Protez ayak parmaklar takmn bekler
ken ve saplantl biimde Kuzey Kutbuna sonraki hamlesini
planlarken Aleqasinayla koyun koyuna geirdii yllar hayat
nn en mutlu dnemi olarak nitelendirmek mmkndr. Ama
Peary sadece bir kzan bana getiinde gerek anlamda mut
I 100 1

HIRS KPLER

luydu.
Arktik blgesinden temelli ayrld 1909dan sonra Aleqasina yla ya da iki inuit oluyla temas kurmaya hi almad gi
bi, onlara ya da sadakatle hizmetine komu insanlara herhangi
bir maddi destekte bulunmad hem de hretin getirdii serve
te ramen. Grnlandm kuzeybat kesiminin nuitleri Pearyye
hayranlk beslemelerine ve byk projesinde oynadklar rolden
gurur duymalarna karn, onu hl Byk Azap ektiriei
olarak anyorlar.
Peary 1897de arpc bir vandalizm sergileyerek, nuitlerin
binlerce yldan beri baklar ve ok ulan iin bir metal para
kayna olarak kullanm olduklar drt kutsal gktan ald,
beraberinde New Yorka gtrd ve Amerikan Doa Tarihi
Mzesine 40 bin dolara (bugnk deerle 1 milyon dolar akn
paraya) satt. Bu parann tek kuruu Grnlanda girmedi. Peary
yanma konferans dizisi erevesinde gstermek zere alt Inuiti
de almt. Bunlarn drd zatrreden neredeyse hemen ld.
Peary arszca bir tavrla onlar gmm numaras yaparak, daha
sonra kadavralarn mzeye satt. Hayatta kalan en gen nuit,
Minik adnda ve sekiz yanda bir oland. Mze mdr William Wallacem ailesi tarafndan evlat edinildi ve Minik Peary
Wallace adyla kayda geirildi. Ksa bir sre sonra Wallacc g
revinden istifa etti. Minik ancak dokuz yl sonra, bir delikanl
olarak Amerikan Doa Tarihi Mzesini dolat. Ftnografya b
lmndeki bir cameknda babasnn aarm kemiklerini g
rnce dehete dt. Trenle gmmek zere kalntlarn kendi
sine verilmesi iin yalvard; ama mze yetkilileri isteini geri e
virdi. Pearynin yurda dn parasn vermeyi gnlszce kabul
ettii Minik, oradan geri kalan yaam boyunca mzeyle bir hu
kuk kavgas yrtt. Henz yirmi dokuz yanda olduu
1918de, Pearyden iki yl nce ld. Mzenin ancak 1993te verciii inuit iskeletleri Grnlandda gmld.
101

NASIL BLRDNZ?

Pcarynin 20. yzyl balarnda Kuzey Kutbuna varmaya y

nelik giriimlerinin hepsi baarszlkla ve bazlar felaketle so
nuland. Ama Amerikadaki hreti bymeye devam etti. Her
trl servenden holanan Theodore Rooseveltle dostluk kur
du ve katlanarak artan masraflarn karlayacak bir dizi varlk
l hamiyi onun sayesinde buldu (Her seferin ortalama maliyeti
400 bin dolarn, yani bugnk deerle 10 milyon dolarn zerin
deydi).
Peary ellili yalarn ortasna yaklat 1909da Kuzey Kut
buna varmak iin son hamlesine girimeye hazrd. Toplan 24
adamdan oluan bir ekip 19 kzakla ve 133 kpekle yola kt;
ama ekipten sadece Peary ve be arkada btn yolu aabildi.
Bunlardan biri de dnyann ilk siyahi kutup kifi Matthew
Hensondu. Kendi kendini yetitiren bu yetenekli adam yoksul
bir iftinin oluydu. Daha kkken anne babasn kaybetmi
ti; on iki yanda Washington DCden Baltimorea kadar olan 50
kilometreli yolu yaya yrm ve bir gemide kamarot olarak de
nize almt. Becerikli bir dmenci, dlger ve makinist olarak
sivrildi. lk kez yirmi be yl nce tant Pcarynin btn
nemli seferlerine katld. Aynen onun gibi, bir nuit kadnyla
evlendi ve ondan bir olu oldu. Peary baarsn byk lde
Hensonn lojistik yaratclna ve yerel dili iyi bilmesine bor
luydu. Kafilenin sa kalan dier mensuplar kzaklar sren drt
nuitti. Ayak parmaklar olmayan elli drt yanda bir adamn
ynettii bu kzaklar, erimekte olan ve sinsi su kanallaryla ya
rlm buz stnde ilerlemek zorundayd. Hensonm neredeyse
yanlmaz bir yn duygusu vard; ama Peary dnda hi kimse
Kuzey Kutbuna varldn bildirecek enlem okumalarnn se
kansn almay bilmiyordu. Peary byle bir ilemi hi yapmad.
Yanlarnda bamsz tanklar olmad iin, Pcarynin hedefe
ulald yolundaki sz dnda bir kant yoktu. Ulamak iin
yirmi yln verdii bir ann sz konusu olduu gz nnde tutu102

HIRS KPLER

knca, Peary nin kutba varld sylenen gnde gncesini bo

brakm olmas ok tuhaftr (Uygun duygular kaydettii ayr
bir sayfay daha sonralar araya ekledi). Sav daha da zayflatc
nokta olarak, sz konusu mesafeyi am olmalar iin, gnde
110 kilometreden fazla yol alm olmalar gerekirdi. Daha nce
ya da daha sonra bu hza ulam hibir kutup kifi yoktur. n
giliz servenci Sir Wally Herbert 1%9da ayn yolculuu yapt
nda, Pearymn kutbunu gereine en az 80 kilometre uzak
kald tahminine vard.
Peary nin sefer ekibini tayan gemiye varnca sergiledii
davran zafer kazanm bir havadan uzakt. Dn yolculuun
da Henson la pek konumad ve Henson ketum bir tavr takn
d: Kutupta aramzda biraz tartma kt, ama syleyeceim
tek ey bdur. (Yllar sonra Henson tartmaya Pearynin ken
disine yarar grd an baka birisiyle paylamak zorunda
kalmaktan duyduu krgnln yol atn aklad.) Gemi m
rettebat Kuzey Kutbu na varlp varlmadn renmeye can
atyordu; ama dorudan sorulduunda bile, Peary sadece unu
sylemekle yetindi: Bsbtn baarszla uram deilim.
Sefer ekibi New Yorka dndnde, rakip bir iddiayla kar
karya kald. On sekiz yl nce Pearynin bacan kurtarm
olan Dr. Frederick Cook, Kuzey Kutbuna tam bir yl nce vardn belirterek ortaya kverdi. Bu durum Pearyy harekete
gemeye kkrtt. Btn ezikliini bir yana brakarak, Cookun
(kendisininkinden bile daha az inandrc olan) iddiasn rt
meye koyuldu. Peary gemite iyiliinin dokunduu her kesimi
yanna ekti. Sonuta oluan kamuoyu Cookun manevi kiilii
ni ve nceki kutup tecrbesini ylesine sarst ki, bir daha eski iti
barna kavuamad. Basn Peary den bekledii ak vgy esir
gedi ve zel ortamlarda sorular sorulmaya devam etti; ama dn
yann gznde Kuzey Kutbunu fetheden kii artk Robert Pearyydi. Yirmi yllk uratan sonra sistemim sayesinde KuI

103

NASIL BLRDNZ?

zcy Ktbuna vardm diye ilan etti.

Bunu dnyann nde gelen corafya derneklerinin verdii
yirmi iki altn madalya, ayrca onursal doktora diplomas ve
Legion dhonneur nian izledi. Avrupann her yannda kraliyet
saraylarnca arland ve lkesinde tuamiral rtbesine yksel
tildi. Bakas tarafndan kaleme alman anlar ok satan kitaplar
arasna girerek, btn bir ahkm kesen kifler kuan by
ledi. Peary istedii hrete tam anlamyla kavutu. Emekliliinin
tadna varmak zere sosyal hayattan elini eteini ekerek, Maine kylar aklarndaki tatil beldesi Eagle Adasna yerleti.
Fakat zerre kadar tadna varamad. Sal bozuldu ve ar
depresyon nbetleri geirdi. Kars bu kten, dnnde onu
bylesine sk bir sorguya eken kukucular sorumlu tutarak u
nu belirti: Bu olay onun demir gibi bnyesini ykma asndan
keif seferlerinde yaanan eylerin hepsinden daha fazla etkili ol
du. Peary btn yapt eylerden sonra herhalde korkun bir
d krkl ve can sknts duygusuna kaplm olmaldr - ma
sum nuit yoldalarna davran biiminden dolay pimanlk
duymu olmas da ancak bir temenni olarak eklenebilir. Belki de
gecenin karanlnda, hedefine asla varmam olmasndan ve z
lemini ekerek sonunda elde ettii btn hretin bir yalana da
yanmasndan kaynaklanan sululuk duygusunu kafasnda evirip
evirdi.
Peary dnyadan takdir grmeyi lgnca istiyordu, nk ba
ba takdirini hi yaamamt. Annesi onu sevgiye bomutu ve
annesine yazd sevecenlikle dolu takn mektuplardan anla
ld gibi- bu sevgiye aynen karlk vermiti; ama ondan kur
tulmaya ihtiyac vard. Psikoterapistlerin e yerine geirme
olarak adlandrdklar bu durumda, ebeveynin bir sevgili gibi
davranmasndan dolay ocukta sululuk duygusu ve endie or
taya kar: Pearynin annesinin balaynda ona elik etmesi klasik
bir rnektir. Kuzey Kutbu ondan kurtulmak iin fazlasyla uzak
104

HIRS KPLER

bir yerdi, ama Robert Peary ancak orada kendisini gvende ve

zgr hissedebildi, hi tanmad babasna bir kahraman oldu
unu kantlama abasna girebildi. Henz altm yanday
ken ktcl anemiden ld.
Kuzey Kutbuna karadan varma baars kesin dorulanabilen ilk giriim ancak 1968de gerekleti. Bu konuda unutmama
mz gereken isim Robert Peary deil, Minnesotanm Bruno ken
tinden gelen ve liseyi yarda brakm eski bir sigortac olan
Ralph Plaisteddir.

Mary Kingsley: Timsahlar Dven Kadn

Victoria dnemi kiflerinden Mary Kingsley (1862-1900) anne
babasyla ilikilerinde glkler yaayan bir baka kiiydi; ama
Pearynin ifadesiyle sradan angarya ilerden ka iin tuttu
u yol onunkiyle ancak bu kadar byk bir tezat oluturabilir
di.
Marynin babas Sir George Kingsley bir hekim ve amatr bir
bilimciydi. Annesi ise babasnn kazayla gebe brakt mutfak
hizmetilerinden biriydi. Marynin doumundan tam drt gn
nce evlendiler. Bylece Mary gayrimeru ocuk damgasndan
kurtulduysa da, ocukluu bir hizmetininkinden pek farkl ge
medi. Annesi yatalak durumdayd. Sir George ise dnya turuna
knca yanlarna bir doktor alma gereini duyan varlkl hasta
larndan dolay nadiren evdeydi. Marynin doumunun zerin
den daha bir hafta gememiken evden ayrld; bazen yllarca
eve uramayarak, adresini srf yurtd diye verdii tek tk ve
korkutucu mektuplar gndermekle yetindi. Szgelimi, Mary he
nz on drt yandayken, son andaki bir plan deiikliiyle Custera elik etmekten vazgetiini ve bylece Littie Big Horn arpmasnda kesin bir lmden ucu ucuna kurtulduunu, olaan
bir eymi gibi yazd.
Marynin iinde bulunduu koullar okula gitmesine ve sosI

105

NASIL BLRDNZ?

yal hayatla doru drst tanmasna elverili deildi: Grt

insanlar sadece evin hizmetileriydi. Bunun bir sonucu olarak
belirgin bir Dou Londra ivesi ve inaat iilerine zg bir sz
ck daarc edindi. Babasna ilikin ilk ans eve ksa srelii
ne urad dnemlerin birinde onu kucanda merdivenden
aaya tayarak, annesine Bu ocuk byle bir dili nereden ka
pyor? diye barmasyd. Mary yeterince bydnde ev ile
rini yrtme, annesine bakma ve kardei Cdiarleyi bytme g
revini stlendi. Keskin zeksyla kendi kendine okumay skt,
evdeki btn kitaplar yutarcasna okuyarak Latince, Almanca,
fizik ve kimya rendi ve kitaplardan tand nl kiflerin ha
yatlar karsnda hlyalara dald. Daha sonralar yle yazacak
t: Dier insanlarn bilmedii ya da umursamad elenceli ve
harika bir dnyam vard - babamn ktphanesindeki kitap
lar. ok gemeden babasnn asistanlna soyunarak, onun se
yahatleri srasnda gnderdii bilimsel ve antropolojik rnekle
rin kataloglarn karmaya balad. Mary fiziksel varlyla Ku
zey Londraya kk salm olsa da, hayal gc dnyay dolayor
du.
Yatlar dans partilerine giderken ya da nianlanrken, o ev
de kalp kendini renmeye verdi. Annesi 1887yc doru srekli
bakma gerek duyaeak duruma dt. Mary, Arapa ve Sryanice renerek avunma yoluna gitti. Derken 1892de alt haftaya
san bir zaman diliminde btn hayat deiti. Babas ateli ro
matizmadan anszn ld ve onu ksa bir sre sonra annesi izle
di. Bylece Mary otuz yanda ilk kez ykmllklerden kurtul
mu durumda buldu kendisini.
Kavutuu zgrln tadna varmak iin tek bana Bat
Afrikaya, yani o dnemde yeryznn en tehlikeli ve gizemli
yerine gitmeye karar verdi. Yolculuk masraflarn fildii ve ttn
alp satarak, yerel yiyeceklerle beslenerek ve yerli insanlarn ev
lerinde kalarak karlamay planlad. Maddi olanaklar kstl
1 106 1

HIRS KPLER

gen bir ngiliz kadn asndan byle bir ey pervaszlk nokta

sna varacak kadar ccsurcayd, ama Mary kararlyd. Tacirlere,
resmi grevlilere ve misyonerlere referans mektuplar gnderdi
ve ulaabildii herkesten tavsiyeler ald. Hski bir Afrika kurdu
ona dosdoru unu syledi: Bat Afrikaya gitmeyi kafana koy
duunda yapabilecein en iyi ey kararndan caymak ve Afrika
yerine skoyaya gitmektir.
Mary byle szlerden ylmad. Tasarlad yolculuun hede
fi balk ve feti peinde komakt. Balklar, British Museum
grevlilerinden Dr. Gnthere gnderecek, fetiler ise babasnn
ilkel dinler zerindeki aratrmasn tamamlamasna olanak ve
recekti. Geni kapsaml okumalar onu, karsna kabilecek
eylere iyi hazrlamt. zellikle etkilendii hikyelerden biri
HollandalI kif Alexandrine Tinnenin (1835-1869) bana ge
lenlerdi. Tinne yirmi be yl nce yola koyularak Sahray aan
ilk Avrupal kadn olmutu; ama Tuaregler arasndaki sert bir
kabile kavgasnn iine srklenerek, sonunda elleri kknden
kesilmi ve rehberlerince yzst braklnca lmt. Bu ders,
Maryyi az eya ve daha uygun donannla dolamas gerektiine
inandrd. Afrikaya Austos 1893te yannda bir valiz, bir an
ta, byk bir av ba ve bir toplu tabancayla ayak bast.
Giyime gelince, iklime hibir dn vermedi: Her zaman ipek
li siyah elbiseler giymiti ve bunu deitirmek iin bir sebep gr
medi. Bol, yksek yakal, skca belli giysileriyle ve kk siyah
apkasyla, Ogoouc Nehrine kacak bir kanoya binmekten zi
yade, Londrann West End semtine gidecek bir faytona binecek
gibi grnyordu. Bu durum lehine iledi: Gittii her yerde ann
da tannr oldu. ten anlayan, nktedan ve tehlike karsnda
soukkanl tavryla, cra cengel kylerine neeli Merhaba, ben
geldim! szleriyle girebilen biriydi. Kongo Nehrinde bir kano
dayken arka taraftan tekneye kmaya alan bir timsah grn
ce, bir krei kt diye burnuna indirerek onu gerisin geriye suya
107

NASIL BLRDNZ?

postalad. stne atlamaya hazr bir leoparla karlanca, sa

kince kaldrp frlatt byk bir toprak mlek leoparn ba
nda bir bomba gibi patlad. Arkada Rudyard Kipling hayret
iinde ban sallad. Bir insan olmas itibariyle mutlaka kork
tuu bir eyin olmas gerekir, ama kimse bunun ne olduunu
karabilmi deil demiti.
Mary 1893 ve 1894teki iki uzun yolculuunda imdiki Nijer
ya, Sierra Leone ve Gabonu dolat. Aktif bir yanarda olan Ka
merun Dana (4095 m) trmanan ilk kadn oldu. Zirvenin ka
ln bulutlarla kapl olmas cann ok skt; nk trmannn
asl amac olan gzel bir manzara yakalama ansndan yoksun
kalmt. British Museum iin toplad yzden fazla fauna rne
i arasnda on sekiz srngen tr ve altm be balk tr var
d; balklarn yedisi bilim iin yeni trlerdi ve ne onun ad ve
rildi. Efsanevi gorili bizzat gren ilk Avrupahlardan biri de oy
du. Gorillerin allar iinde gidiine denk bir eyi imdiye kadar
grebilmi deilim; bu zarif, etkileyici ve enfes denecek kadar
kusursuz bir trapez gsterisidir. te yandan, o kadar irkin bir
yarat daha nce hi grmemiti. Yal bir gorilin iren g
rnnden dolay korkun bir tiksinti duygusuna kapldn
itiraf etti.
Bandan geen servenleri Bat Afrikada Yolculuklar
(1897) ve Bat Afrika Aratrmalar (1899) adl iki kitapla aktar
d. Harika gezi edebiyatnn rnekleri olan bu kitaplar esprilidir,
salam grlerle ve canl gzlemlerle doludur. Bir pitonun tad
n bilmek, bir ekirge saldrsn canlym gibi izlemek ya da bir
kasrgay atlatmann yolunu renmek istiyorsanz, Mary Kingslcy okumanz gereken kadndr. Onun anlatmnn yannda Pearynin eseri bir demiryolu tarifesi gibi kalr. zellikle ekici
olan ey -onunla mlakat yapan birinin kvrak, akac slup
olarak nitelendirdii- dobra, yapmacksz ve en akrak bir co
kuyu yanstan ses tonudur. te size Afrika bceklerini anlatt
108

HIRS KPLER

bir blm:
Hi kkusLiz Bat Afrikada yapabileceiniz en kt eyler
den biri stnze konacak bir bcei dikkate almaktr. Eer
uan bir stakoz ile Gnostik tan zerindeki Abraksas kar
mas grnme sahip hir ey grecek olursanz zerre kadar
aldrmayn, yle sakince durun ve ekip gitmesi iin dua
edin; nk sizin iin en hayrls budur; sapna kadar Afri
kal bir bcekle kapmada ayakta kalma ansnz hi yok
tur.
Dneminde ok satlan iki kitabn basklar hl kmaktadr.
Bu kitaplar yazarnn hikye anlatma becerisinin yansra, Afri
ka yaamna son derece derli toplu bir bak sunar. Gabondaki
Fag halkn yakndan incelemek Maryyi smrge idarecileri
nin ve misyonerlerin elden dme, deersiz beyaz kltrne
oranla birok bakmdan daha tercih edilir bulduu bir yaam
tarzna sayg duymaya yneltti. Kendi ifadesiyle siyah dn
meyi renmesi, okelilik, hatta yamyamlk gibi kltrel det
lerin olumlu yanna bakmasn salad. Bir gn bir Fang klbesindeyken, berbat bir koku dikkatini tavana asl bir torbaya
ekti. indekileri apkasna boaltnca, bir insan eli, ayak
baparma, drt gz, iki kulak ve insan bedeninin baka ksmlaryla karlat. Grnt karsnda midesi bulanmad: Da
ha sonra unu rendim ki, Fanglar arkada olduklar kabile
mensuplarn yemekle birlikte, onlara ait ufak bir eyi hatra ola
rak saklamaktan holanyorlar.
Ona gre, Afrikann gelecei smrgeci denetimde deil, ti
careti gelitirmede yatmaktayd: Resmi grevliler [bu ktaya)
sadece bildik eski oyuncaklar layk buluyor: Misyonerler, bor
saclar, iyi niyetler, cehalet ve Maxim makineli tfekleri. Gre
ceiz. Afrikallarn zek ya da ahlak bakmndan daha geri ol
I 109 I

N ASIL BLRDNZ?

duklarn kabul etmeye yanamamas zamannn epey ilerisinde

bir tavrd. Bir Cumartesi gecesi Vauxball Yoluntia, Bat Afri
kann tamamnda bir haftada rastlayacanzdan daha fazla ay
ya grrsnz diyerek ilgin bir noktaya dikkat ekti. Arka
da Alice Stopford Greene 1897de yazd mektupta unu be
lirtti; nce bir teori ortaya atan ve ardndan bunu desteklemek
zere gezginlerin anlatmlarn taramaya koyular u beyaz er
kekler, srecin keyfi konusunda diledikleri eyleri syleyebilir
ler. Bana bir gerekler ynna ulama ve onlar izleme keyfini
verin.
Bat Afrikaya ilikin gerekler ynna yeni eyler ekle
mek ksa mrnn geri kalan ksmn dolduracakt. Afrika onun
varlk nedeni haline gelmiti. Kasm I895in nemli ngiliz kna
bakmak olabildiince erken geri dnme arzusunu pekitirdi sa
dece. Ormandaki yaam keskin bir tutkuyla zlemekteydi:
Onun bysne sahiden kaplciinzda, dier yaam tarzlarn
gznzde hepten renksiz hale getirir. Kardeinin Kensingtondaki dairesinde scakl tropikal dzeye kararak ve alve
rie omuzlarna tnemi bir maymunla giderek zlemini gider
meye alt. nsanlarn nne daha dzenli kmasn salayan
ey ise projeksiyon makinesi slaytlar eliinde ok geni bir hay
ranlar yelpazesine corafya ciernekleri, akademisyen, renci
ve hemire topluluklar, kent varolarnda erkek ocuk kulple
ri- verdii konferanslard. Hem Liverpool, hem de Manehester
ticaret odasnda konuma yapan ilk kadn oldu. Konferanslarn
da dinleyici kitlesinin 2 bini amas olaand deildi. Uzun
boylu, kemikli ve ok sska endamyla, ana siyah kyafetiyle ve
skca geriye toplanarak apkann altnda firketelenmi salary
la, otuz beine varm bir kadndan ok daha yal grnmektey
di. Eski moda, oturakl grnnn ve harika bir ustalkla ku
rulmu gln hikyelerinin bileimi, Maryye anlayl, sata
kan ve elendirici ynlerini birarada sunma olanan verdi ve
I 110 I

HIRS KPLER

dinleyiciler bu havasn sevdi. Kendisi de bundan holanarak,

hafif antika imajyla gze girmeye alt; Sanrm, size evcie
kalm bir teyzeyi hatrlatyorum - uzun sre nce lm bir tey
zeyi diye balamt bir konumasna.
Daily Telegraphm Afrikadan dnn Yeni Kadn ba
lyla bildirmesine fkeli bir tepki gsterdi. O bir feminist deil
di; Eit haklar iin kampanya aanlar androjenler ya da er
keksi kadnlar diye nitelenciirerek kmserdi. Anatomimin
kabark uzuvlarn pantolonumla rtmeye gelince diye yazd
Bat Afrika da Yolculuklar adl kitabnda, bir daraacnda can
vermeyi tercih ederim. Kadnl byle ateli bir ekilde ne
karmasna karn, evliliin kysna bucana hi yanamad ve
(Sierra Leone vali vekili Matthevv Nathana dnk) tek ciddi a
k karlksz kald. Gnln kaptrd adam uzak tutan ey
belki de evde kalm teyze kiiliiydi. Rudyard Kipling Kendi
me Dair Daz eyler (1,937) adl otobiyografisinde buna k tutu
cu bir olay aktarr. Maryyle ilk kez kendi halasnn ay partile
rinin birinde tant ve ona ylesine hayranlk duydu ki, yrye
rek eve dnnde ona elik etmeyi nerdi. Yoldaki sohbet yam
yamla doru dnnce, onu odasna kp konuyu orada eni
ne boyuna konumaya davet etti. Mary ilk bata bir erkein
taknaca tavrla davete olur dedikten sonra birdenbire kimli
ini hatrlad; A, bir kadn olduumu unuttum. Maalesef,
kmamalym. Bu szlerde hafif bir cilveleme belirtisi var m?
Kipling byle bir ey sylemez. Afrikada geirdii dnemin
Maryde ngiliz sosyal radarn kreltmi olmas daha akla ya
kndr. Bir keresinde arkadalarndan birine Afrikaya kuvvet
verici bir ila olsun diye gitmediini yazmt. Aksine, anne ba
basnn lmyle yaad travmadan sonra yle dnmt;
nsann bana gelebilecek en dehet verici biimiyle yllarca
lme ve tehlikeye bu kadar yakn yaadktan, yani sevilen bir
kiiyi yaatmak iin mcadele ettikten sonra, sade bir ngiliz sos
lu

NASIL BLRDNZ?

yal yaamnn benim iin imknsz oltLimu ve hep yle kalaca

n anladm; bu nedenle eski hayat kavgasn en youn biimde
yaand yerde, Korkun Benin Krfezinde srdrmek zere
yola dtm. Tpk Peary ve Arktik ilikisinde olduu gibi,
Mary ruh eini bir kiiden ziyade bir yerde buldu.
1899da son kez Afrikann yolunu tuttu. Amac Gney Afri
kadaki Oranj Nehrinde British Museum iin tatl su bal r
nekleri toplamak ve ardndan yurdu Bat Afrikaya gemekti.
Ne var ki, Gney Afrikaya vardnda Ingiliz-Boer Sava pat
lak vermiti. Hemen gnll hemire olarak yazld ve Cape
Town yaknnda Simons Town kampnda yaral Boer sava tut
saklarna bakmaya gnderildi. Koullar berbatt ve salgn hasta
lklar vard. Mary enfeksiyon kapma riskini azaltmak iin su ye
rine arap iti, ama bu nlem ie yaramad; birka ay iinde ti
foya yakaland. Can ekiirken hemirelerden darya kmala
rn istedii iin tek bana ld. Henz otuz, yedi yandayd ve
vasiyeti zerine tabutu denize brakld, hem de hibir nian ta
makszn tam bir askeri trenle. Olay orada bitmedi. Yeterin
ce arln konmad tabut yukarya karak dalgalarla srk
lendi. Peine bir cankurtaran sandal gnderildi ve tabut taklan
apalarla deniz, dibine indirildi. Mary Kingsleyi ycrincie tutmak
hibir zaman kolay olmamt.

Alexander von Humboldt: Btn Mirasn Uana Brakt

Cengiz Han iktidar, Peary hret ve Mary Kingsley zgrlk
hrsnn peine taklrken, ok ynl Prusyal bilimci Alexander
von Humboldtun (1769-1859) hrs kayna bilgiydi. Kif, co
rafyac, haritac, jeolog, mineralog, botaniki, sosyolog ve ya
narda uzman olan 19. yzyl bilim dnyasnn bu dev simas.
Kaptan Cookun cesur yolculuklarn ve Charles Darwin kav
ramlar deitiren devrimini birbirine balayan kiiydi. Trlerin
Kkeni'nm 1859da yaymlanmasndan tam alt ay nce lmesi
ni

HIRS KPLER

ne karn, onsuz byle bir eser hi ortaya kmayabilirdi. Darwin 1826da Beagle gemisine bindiinde, srt antasnda Hum
boldtun Kiisel Hikye adl an kitab vard; ta 1882deki l
mne kadar defalarca okuyaca ve notlar almay srdrecei
bir kaynakt bu. O imdiye kadar yaam en byk gezgin bi
limciydi diye yazd Darvvin gncesine. Ona hep hayranlk du
yardm; imdi tapyorum. Bu kanda olan tek kii o deildi. Goethe onunla bir saatlik sohbette sekiz gn kitaplara gmlerek
reneceinden daha fazla ey reneceini ileri srmt. Thomas jefferson onu yakn bir arkada sayard ve Virginiadaki
iftliinde dikecei asmalar iin ondan tavsiyeler alrd. Hum
boldt daha otuzlu yalarn bandayken, Napolyondan sonra
dnyada en ok tannan ikinci adam olarak grlmekteydi, iki
si 804te ksa bir sre grtnde, imparatorluk tac giymek
zere olan asker karsndaki kiiyi byklk taslayan bir hava
da selamlad: Siz bitki toplyorsunuz, yle mi Msy? Hum
boldtun mtevaz bir tavrla bunu dorulamas zerine, Napolyon Karm da topluyor! diye kestirip atarak, alml bir ekil
de srtn dnd. Daha sonra da onu casus olduu gerekesiyle
snr d etmeye alt.
Humboldt bitki toplamaktan ok daha fazla eyler yapt.
Ad dnyadaki her botanik ve biyoloji ders kitabnda, ayrca her
atlasta geer. Bir penguen, bir mrekkepbal, bir yunus, bir
kokarca, bir zambak, bir orkide, baka birok bitki ve hayvan
tr onun adn tar. Kuzey Amerikadaki Humboldt Krfezi,
Humboldt ukuru, Humboldt Nehri, Humboldt Gl, Hum
boldt Tuz Batakl ve Humboldt Dalar gibi bir sr yer adn
dan biri olan Kanadann Saskatchewan eyaletindeki Humboldt
kentinde Humboldt Broncos adnda bir buz hokeyi takm var
dr. Daha da nemlisi, yeryzndeki en byk deniz ekosistemi,
yani Antarktika kyanusundan yzeye ktktan sonra ili ve
Peru kylar boyunca ilerleyerek bu lkeleri serin ve kuru tutan
113

NASIL BLRDNZ?

SU ak Humboldt Aknts olarak anlr. Gezegende byle bir

lekte iz brakm insanlarn says azdr.
lek ona yakan bir kelimedir. Bugn yer bilimi olarak bil
diimiz dal yaratt. Corafyay bir akademik disipline dn
trd ve gezegenin tarihini yeni batan yazd. O ilk gerek eko
lojistti. Dnyann karlkl balant iindeki tek bir varlk oldu
u grnn ilk ve en parlak savunucusu Humboldttu. Olas
her kaynaktan veriler toplad: Hayvanlar, bitkiler, fosiller, ta
lar, yldzlarn hareketleri ve hava durumu kalplar. Btn bu
bilgileri doada uyum olarak adlandrd tek bir dinamik sis
temde birletirmeye alt.
Humboldtun ocukluu Pearyninkiyle baz benzerlikler
gsterir. Prusya ordusunda binba ve Byk Friedrichin en ya
kn danmanlarndan biri olan babasn on yandayken kaybet
ti. Annesi Maria von Humboldt yaamnda byk yer tuttu.
Ama Pearynin annesi gibi olunu sevgiye bomaktan uzak bir
tutum taknd, Alexanderi ve byk kardei Wilhelmi uygun
bir standarda gre eitmek iin bir dizi zel hoca tuttu. Alcxander buna uygun deildi. lgisiz bir renci olarak zamann bit
ki, bcek ve ta koleksiyonlarn incelemeye harcamas, ona
ufak eczac takma adn kazandrd. Ayrca dil renme konu
sunda yetenekliydi ve gzel resimler, zellikle manzara resimle
ri izebilen biriydi. Ama Maria bunu umursamad; istedii ey
olunun bir politikac olmasyd. Zorla bir dizi niversiteye gn
derilen Alexander hibirini bitiremedi. Annesini memnun etmek
iin maliye ve iktisat derslerini alyor gibi grnrken, gizli
den gizliye yeni diller rendi; jeoloji, botanik ve tarih alt.
Gttingen niversitesinde okurken, James Cookun Byk
Okyanusun gneyine ynelik ikinci yolculuuna katlan doa
bilimci Johann Reinhold Forsterin olu Georg Forsterlc arka
dalk kurdu. Onunla sohbetleri srasnda birdenbire asl yap
mak istedii eyin farkna vard: Bilimsel keif kaderi olacakt.
114

HIRS KPLER

Buna varmann en kestirme yolunun jeoloji olduunu sezerek,

Freiberg Madencilik Okuluna, uluslararas itibar gittike artan
yeni ve ilerici bir kuruma girdi. Snfnn yldz rencisi oldu;
muazzam miktarda teknik bilgiyi ezberleme yetenei ve sk a
lma gcyle herkesi artt. Bir kez daha mezun olamad, ama
buna da gerek yoktu: Prusya hkmetinden maden tetkik uzma
n olarak almas ynnde bir teklif ald. Gnderildii Bavyerarn krsal kesiminde be yl boyunca yar atl durumdaki bir
dizi altn ve bakr madenini yeniden dzenledi, yeni bata donat
t, yeni elemanlar ie ald ve en son madencilik teknolojisini uy
gulamaya koydu. Bir gvenlik lambas icat etti ve cebinden de
dii parayla gen madenciler iin bir teknik okul kurdu. Hk
met, almalarndan memnun kalarak onu eitli diplomatik
grevler iin Fransaya gnderdi. Fransa kral Louis Philippe,
onun yolunu hep gzler hale geldi. Derken Alcxander von Hum
boldtun annesi 1796da ld.
Mary Kingsley gibi, Humboldt da gen yata bir anda aile
ykmllklerinden kurtuldu. Dahas, hatr saylr bir mirasa
kavutu. Planlar yapmaya balad, ama bir diplomatla tesadfi
grmesi spanya kral IV. Carlosla tanmasn salad. span
yol imparatorluu Gney Amerikada ok geni bir mineral zen
ginlii stnde oturmaktayd ve Humboldt madencilik alann
daki en son gelimelere ilikin konumalaryla kral zerinde
olumlu bir izlenim brakt. Sonuta o dnemde dnyann geri
kalan kesimine tamamen kapal olan Gney Amerikadaki s
panyol smrgelerini dolamas ynnde bir davet ald. Bu tam
da Humboldtun bekledii frsatt; hemen hazrlklara girierek
bilim ve astronomi aletlerine bir servet harcad. Fransz botanik
i Aimc Bonplandla birlikte 1799da Marsilyadan yola kt.
kili Orta ve Gney Amerikada be yl kalarak, srtnda kanoy
la ve yaya olarak 10.000 kilometre kadar yol ald. Dnyaya ili
kin anlaymz deitirecek bir yolculuktu bu.
1 15

NASIL BLRDNZ?

Gney Amerikay zgrle kavuturan devrimci komutan

Simon Bolivara (1783-1830) gre Humboldt ktann gerek kifiydi. Ondan nce hi kimse Amazon yamur ormannn ge
zegendeki en zengin ve en deiken habitat olduunu tahmin
edememiti. Bonplandla birlikte 60 bini akn rnek toplad ve
3.500den fazla yeni canl tr saptad; imdiye kadar tek bir ge
ziyle byle bir sayya ulalabilmi deildir. Humboldtun vizyo
nu Linnaeusun gelitirdii trler aacnn filiz veren dallarn
doldurmakla megul olan adalarnca yrtt almalarn
ok tesindeydi. O balantszm gibi grnen olgular arasn
daki gizli balantlar aa karma peindeydi. Bir bitkinin sa
dece grnyle ilgilenmiyordu. Bulunduu ortamda yaama
sebebini, yetitii topra oluturan kaya trlerini, baskn iklim
koullarn, yaknnda yetien dier trleri renmek isterdi - ta
bii ayrca yaknnda ya da altnda yer alarak ondan beslenen tr
leri ve bal olduu btn ekolojik dngnn ileyi biimini de.
Srekli yolculuk etmesinin sebebi buydu. 1 oplad rneklere
bir etiket yaptrmas ve Latince bir isim vermesi yeterli deildi:
Balam da anlamalyd. Humboldtu okumann keyif verici
yanlarndan biri, ocuksu hayret duygusunu hi yitirmemesidir;
Gk kubbede ldayan yldzlar iimizi sevinle ve esrikle dol
durur; bununla birlikte hepsi matematiksel kesinlikle belirlen
mi bir yrngede dolanr diye yazmt.
Humboldt bir eyin farkna varnca ardndan Niin? diye
sormaktan kendini alamazd. Venezella nm kuzey kesiminde
Leonid meteor saanann harika havai fiei ni gzlemleyin
ce, sonraki gsterinin ne zaman olacan hesaplamaya koyuldu.
Yanardalarla karlanca, yerkabuunun altndaki atlaklar
boyunca sralandklarn kavrad ve bu faylarn izledii hatt
gstermeyi baard. Birok da srasnn volkanik kkenli oldu
unu kantlayarak, btn kayalarn ilk bata okyanus tortula
rndan olutuunu ngren Neptnizm adl teoriyi ykt. Kutup1 116 1

HIRS

KPLER

lardan ekvatora doru gidildike dnyann manyetik alannn

zayfladn ilk gsteren o oldu. O kadar ok yer dolat ki, ge
zegenin iklim haritasn karmak zere ayn scakla sahip yer
leri birbirine balayan izgileri ortaya koydu ve bunlara izo
term adn verdi. Peru kylarnda guano yataklarn bulmas
Avrupa ve Amerika tarmnda bir devrim yaratarak, giriimcile
re kazanl ve verimli bir gbre kayna salad.
Bilimsel merak insan kltrne de tat. Gney Amerikada
ktann artc bitki ve hayvan trleri yelpazesinin etnik eitli
liine yansdn grd: Bir gezgin, dil konusunda ne kadar ye
tenekli olursa olsun, ulama elverili nehirler boyunca herkesle
anlamaya yetecek kadar dili renmeyi asla bekleyemez. Orinoco Nehrinde yol alrken bir papaann, komularnca yok
edilmi bir kabilenin dilini konuan son canl olduunu sapta
ynca, kuun krk kelimelik daarcn kayda geirmeyi grev
bildi. Aztek ve nka harabeleri onu, dneminde sapknca sayla
cak bir yaklamla, bu kltrlerin bir zamanlar Avrupa ve Orta
dounun kadim uygarlklaryla boy lecek bir dzeyde oldu
unu dnmeye yneltti. Gney Amerikann yerli halklarnn
kken olarak Asyadan geldikleri yolunda ilk kez onun ortaya
att hipotez gnmzde genetik bilimince dorulanm bulu
nuyor. Humboldtun bakt her yerde yeni olaslklar belirmek
teydi.
O olaanst pratik bir bilimciydi. Daha Bavyerada maden
tetkik uzmanyken, Luigi Galvaninin hayvan manyetizmas te
orilerine byk ilgisi onu 4 bini akn deney yapmaya yneltmi
ti; birounu bizzat zerinde yapt bu deneylerde tenine elek
trotlar balad ve bazen dayanlmaz olabilen acy kayda geir
di. Gney Amerikada Bonplandla birlikte 5870 metre yksek
liindeki Ghimborazoya, o srada dnyann en yksek da olduLi sanlan Ekvadordaki yanardaa trmand. Zirveye vara
mamalarna karn, daha nce hi kimse o kadar yksee ka
I 117 I

NASIL BLRDNZ?

mamt. Burnundan oluk gibi kan akan Humboldt, ykseklik

hastalnn etkilerini kayda geiren (ve sebebini doru tahmin
eden) ilk kii oldu. Cengelin iindeyken youn sivrisinek bulut
lar yznden nefes alamaz duruma geldiini bildirmiti. Orinoco Yerlilerinin bitkilerden elde edilen krar adl zehri nasl ha
zrladklarn grnce, bunu nce kendisi ve daha sonra tutsak
maymunlar stnde test etti; maymunlara kademeli olarak ar
tan dozlar verdi ve hatta onlar canl tutmak iin suni solunum
yntemine bavurdu. Elektrikli ylanbahklarmm gizemim z
mek iin, her iki plak ayan tedbirsizce bir tanesinin st
ne koydu ( Ar ve uyuma ylesine iddetli ki, insanda uyandr
d duyguyu tarif etmek olanaksz). Daha sonra Yerlilere r
neklerin gvenle nasl alnabileceini sordu. Yerliler ona otuz
yabani attan oluan bir sry ylanbahklaryla dolu bir gle
srmenin yolunu gsterdi. Su elektrik ykyle czrdarken, deh
ete den atlar yuvalarndan frlam gzlerle lgnca debelen
meye balad; birka oka yenik derek bouldu, ama sonun
da ylanbahklarmm bataryas tkendi. Atlarn sakinlemesi (ya
da lmesi) zerine, Humboldt kuru dal paralarn birer yalt
kan gibi kullanarak bitkin ylanbahklarn ekip kard ve kesip
bimeye girierek, sre iinde ald eitli oklarn hepsini titiz
likle not etti.
Humboldt Parise artk nl bir kii olarak dnmt. Bu
bsbtn bir srpriz deildi; nk kurnazca pazarlama igd
leri vard. En heyecan verici rneklerinin birounu nceden
gndermiti. Dostlarna, Bu mektup eline getiinde, ben muh
temelen br dnyaya gm olacam... diye balayan mek
tuplar gndermiti. Bunlarn hepsi bir beklenti duygusu yaratt.
Bonpland st ste ylm sandklarn iindeki canllarn katalounu karmaya giriirken, Humboleft notlarn ve taslak ya
zlarm bir kitaba dntrmeye koyuldu. Bunun iki yllk bir
almay gerektirdii yolundaki ilk tahminin ar iyimser olduI

118

HIRS KPLER

ortaya kt. Kiisel Hikaye: Yeni bir Ktann Ekvator blge

lerine Bir Yolculuk, 1799-1804 adl eserin otuz cildini tamamla
mak yaklak otuz yln (ve neredeyse btn parasn) ald. Ki
tap bilimsel literatrn kilometre talarndan biri ve serven hi
kyesi tadnda artan heyecanla okunabilen ok az saydaki r
nekten biridir.
Kitab bitirmenin bu kadar uzun zaman almasnn sebeple
rinden biri Humboldt un yapacak baka birok iinin olmasy
d. Sonraki otuz yl iinde Vezve kez trmand, Thames Tnclinin inas srasnda Isambard Kingdom Brunelin kulland
dalg an iinde Thamesin altndan geti ve Rusyadan in s
nrna kadar sren alt aylk bir keif seferini ynetti. Sz konu
su sefer yeni bulular ya da heyecan asndan Gney Amerika
yolculuuna pek eriecek dzeyde deildi; ama boydan boya
Rusyay ve daha sonra btn dnyay saran bir meteoroloji is
tasyonlar ebekesinin kurulmasna yol at. stasyonlarn topla
d veriler hava durumuna ve dnyann manyetik alannn ile
yiine ilikin anlaymz dntrd. Eneyelopaedia Britannica\\m 1911 basks ebekeyi gerek anlamda ilk uluslararas bi
limsel ibirlii olarak nitelendirdi.
Humboldtun zel yaam hakknda bilinenler ok azdr.
Ho tavrl diplomatn maskesi nadiren kayd. Bununla birlikte
yakn arkada ve bilim meslekta Franois Arago kapal kap
lar ardndaki daha laubali Humboldtun ipularn verdi: Tan
dm insanlar iinde en habis dile ve en temiz yree sahip
olandr. Hi evlenmeyen Humboldtun erkeklerle yakn dost
luklar birok kimse tarafndan ecinsel sanlmasna yol amsa
da, btn kiisel evraklarn yok ettiinden her iki yndeki bul
gular zayftr. 19. yzyl Berlininin canl alt-kltrne katld
na dair ilk elden tanklklar ounlukla edepsiz, hovarda genler le dp kalkt ynndeki belirsiz fsltlardan ibarettir ve
genelde bunlarn kayna daha muhafazakr ve dindar kafal
I

119

NASIL BLRDNZ?

gen meslektalardr. Btn malvarln yal bir uaa brak

masnn ardndaki gizem de vardr; ama bunm da kesin bir ka
nt sunduu pek sylenemez, zellikle dorudan vrisinin olma
d gz nnde tutulunca. in asln hibir zaman kesin olarak
bilemeyeceiz. Tpk Mary Kingsley gibi, almalarna youn
lamak amacyla cinsel drtlerini bastrm olmas mmkn
dr. Ne de olsa, seksen yl boyunca geceleri drt saatten fazla
uyumamaya katlanan bir adamdan sz ediyoruz.
Humboldt yaamn zaferle noktalad. Yetmi yama, yani
oumuzun emekliye ayrl yann ok ilerisindeki bir aa
yaklarken, talandrc baarsn tasarlad: Btn maddi ev
reni tek bir eserde ortaya koyma gibi lgn bir fikrim var. Be
ciltlik Kozmos'VA bilimsel aratrmann cephe hattndaki yarm
yzyl akn tecrbesini toparlad. Akla smaz yllar olarak
nitelendirdii dnemin rn olan bu kitap, btn Avrupada
ve Amerikada cokuyla karlanarak ona muhteem bir baar
kazandrd. Humboldt sonuncusu dnda btn ciltlerin yaym
landn grd ve doksannc ya gnne sadece birka ay kala
uykusunda sessizce ld.
lmnden sonra Humboldtun hreti ba aa bir inie
geti. Eserleri 20. yzyln ilk yarsnda neredeyse bi okunmad;
bu yzden Linnaeus ve Darwin adlar gnmzde ok daha faz
la insanca tannyor. Humboldtun yaam boyunca tad s
tnlk gz nnde tutulunca, bunu anlamak zordur. Sebep bel
ki de btn younluuna ve ayrnt zenginliine karn, eserleri
nin en byk mezi Charles Darvvinin sunabildii eyden yok
sun olmasdr: Her eyi birbirine balayan basit ve dzenleyici
bir teori. Kozmos okunmas ilgin bir eser olsa da, ierdii bi
limsel grlerin ou daha yakn dnemdeki aratrmalarla
almtr. Gelgelelim, biyolojinin son 150 yl Darvvinin doal
ayklanma teorisine bir dizi dipnottan ibaret olsa bile, imdi
Humboldtun zamandr. Felaket getirici kresel snmayla kar
120

HIRS KPLER

karya kaldmz iin, dnyay tek bir sistem olarak ele alma
asndan ne kadar ileri grl olduunu anlayabilmekteyiz.
Darvvin yaam aacndaki noktalar birletirmemize yardm et
mi olabilir, ama onu yaratp ayakta tutan iklimsel ve jeolojik
gleri kavramak iin, Humboldt hl bavurulmas gereken
adamdr.
Onun eserlerine Amerika ve Fransadaki devrimlere hayat
veren bamszlk ve zgrlk ruhu sinmitir. Gney Ameri
kadaki tecrbeleri onda smrgecilie kar gl bir tiksinti
brakt ve gerekesi aa yukar Mary Kingsleyinkiyle aynyd:
ki taraf da alaltan bir durumdu bu. Kozmos'tA rk konusun
daki grleri ak seiktir: nsan soyunun birliini savunur
ken, stn ve dk insan rklar yolundaki can skc varsaym
da elimizin tersiyle itmekteyiz ... zgrle yarar olma asn
dan hepsi ayn derecededir.
Darvvin bu duyarll hararetle onaylayan biriydi; ama ev
rim teorisinin ngrlmeyen sonularnda biri insanlarn geli
tirilebilir olduu fikrini tevik etmesiydi. Darvvin, nsann l'reyii (1871) kitabnn son paragrafnda unu yazar: nsanolu
kendi gayretinin sonucunda olmasa bile, organik lein en zir
vesine km olmasndan dolay biraz gurur duyduu iin nazur grlebilir. Burada can alc nokta '"^kendi gayretinin sonu
cunda olmasa" ibaresidir. nsanolu kendi iradesinin dayatma
syla deil, doal ayklanmann ileyiiyle gelikin dzeye var
mtr. Darvvinin iaret ettii husus, insanolunun btn soylu
niteliklerine ve baarlarna ramen dk konumlu kkeninin
silinmez damgas n hl taddr.

Francis Galton: Ojeni Taraftar

Bu ayrm ayn zamanda ibirlikisi ve kuzeni olan Francis Galtonm (1822-1911) parltl ve zgn zihninde karmak bir hal
alr, Galton daha uygun, daha salam ve daha zeki insanlardan
121

NASIL BLRDNZ?

oluan bir rk yaratmak zere seici soy slahna bavurulabile

ceini ngren (ve Yunanca iyi soy teriminden tretilen) anla
mndaki jenik teorisiyle ilelebet zdeletirilecektir. Doann
krlemesine, yavaa ve acmaszca yapt eyi insan sagry
le, abuk ve incelikli yapabilir diye yazmt. nsanlardaki kt
zellikleri slah yoluyla bertaraf etme fikri znde ahlaka aykr
deildir; kt bilim zerine kuruludur. Zeknn, hele erdemin
kaltmla getiinin kesin kant yoktur. Ama Galton buna ina
nyordu ve baka birok kiiyi de doru olduuna inandrd. H.
G. Wclls, Sylvia Pankhurst, Georgc Bernard Shaw ve John Maynard Keynes jenik yanlsyd. Tutumlarnn ardndaki saik say
gnd - hepsi de ktl slah yoluyla bertaraf etmcnin daha
iyi bir dnya douracan sahiden dnyordu. Ama Galtonun savunduu fikirlerin en bata Nazi Almanyasndaki
muhtemel uygulamalar, jenii insanda nefret rpertisi uyand
ran bir kelimeye dntrmtr.
Galtonun fikri eceresi kusursuzdu. Kuzeni Charlesla Erasmus Darvvin adnda ortak bir dedesi vard ve iki aile arasndaki
balar skyd (Francisin kardelerinden ikisinin ad Erasmus ve
Darvvindi). Darwinlerden doktorlar ve bilginler, Galtonlardan
ise zgr dnceli Quaker bankaclar kt. Kraliyet Derneinin yeleri arasnda iki aileden yetien kiiler bulunduu gibi,
James Watt, Joseph Priestley ve Josiah Wedgwood gibi sanayi
cilerin, bilimcilerin ve filozoflarn yer ald beyin takm Ay
Derneinin kuruluunda her iki ailenin de katks vard. Kk
Francis bir dhi ocuktu. Okumay iki buuk yanda rendi ve
doutan gelme bir omurga kusuru yznden evde akl kalan
ablas Adelenin de yol gstericiliinden yararland. Ablann ye
tenekli bir retmen olmasna karn, baardaki asl pay byk
lde ufak kardee aitti:
Drt yandaym ve her trl ngilizce kitab okuyabilirim.
I

122

HIRS

KPLER

Btn Latince isimleri, sfatlar ve etken fiilleri sayabilir, ay

rca 52 Latin iir dizesini ezbere syleyebilirim. Her trl sa
yyla toplama yapabilir ve her trl sayy 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
lOla arpabilirim. Para birimi tablosunu da bilirim. Biraz
Franszca okuyabilirim ve saati syleyebilirim.
Galton erken gelimi bir ocukta ho karlanp balanabile
cek bu kibirlilii bir trl stnden atamad. Zekiydi, ama sos
yal bakmdan beceriksizdi. Be yandayken Birminghamda
gncierildii kk okuldan nefret etti. lyada'y okumak yle
dursun, duyan tek bir ocuk yoktu diye yaknd. Mfredatn
darl onu sktrd ve bozguncu birine evirdi. Ayn tutumu tp
okulundaki derslerine de tad. Genel kabul gren anlaya kar
her zaman kukucu yaklamyla, btn uyuturucular dene
meye karar vererek, alfabetik bir sra izlemeye balad. Bu ii
gl bir mshil olan kroton yama kadar srdrebildi. ki
damlann pek etkili olmayacan sanarak bundan biraz iti;
ama ya ylesine korkutucu tatsz sonular dourdu ki, dene
meyle birlikte tp renimini de hepten brakt. Matematik dal
na geerek, 1840ta Cambridgee bal Trinity Collegea kaydm
yaptrd.
Cambridgedeki sosyal yaamdan holanan Galton, kuzeni
Charles gibi akademik adan ahm ahm bir izlenim brakmach. Drdnc yln sonunda bir sinir krizi geirdi. Daha sonrala
r ar almaktan beyin srmesine uradn ileri srdyse
de, en dk derece olan geer notuyla mezun oldu. Ksa bir
sre sonra babasnn lmyle bir darbe daha ald. Ama Humboldt ve Mary Kingsley gibi, o da ilk bataki kederin gemesiy
le artk zgr olduunun farkna vard. Dahas, son derece zen
gin olduunu rendi. Yine Humboldt ve Mary Kingsley gibi,
seyahate kmaya karar verdi.
lk aknm Msr ve Sudana yaparak, Nbye ln devey
123

NASIL BLRDNZ?

le geti ve Arapa rendi. Geceleyin Nildc tekneyle seyreder

ken, iinde yer ald kafile kyda bir suaygr vurmaya kalkt
ve karanlkta hedefi ararak, su imeye gelmi bir inei avlad.
Tekne alelacele oradan uzaklamak zorunda kald. Galton git
meye niyetlendii yere. Kutsal Topraklara da varmad.
amdayken sadk ua Ali iddetli dizanteriden ld. Alinin
bir sr kederli akraba snn dava ama (ya da daha k^tsn
yapma) tehdidiyle peine dmesi Galtonu bir kez daha sv
mak zorunda brakt, l.ondraya bir fahieden kapt berbat bir
belsoukLiu vakas, iki maymun ve niancln ilerletme y
nnde gl bir arzuyla dnd. Maymunlar bir arkadann ev
sahibesinin onlar gece boyunca souk bir bulakhanede brak
masyla telef oldu; ama zhrevi hastalk baaryla tedavi edildi
ve Galton sonraki yln nemlice bir blmn eitli Isko
maliknelerinde atcl renmekle geirdi. 1850ye varldn
da tropikal kuakta bir kez daha riske atlmaya hazrd. Drury
Lanecle bir kartonpiyer ta satn alarak, bunu karlaaca en
byk ya da en uzak hkmciarm bana geirme niyetini ak
lad ve haritas karlmam Gneybat Afrikaya doru yola
kt. Bin be yz kilometrelik netameli yolculuunun sonunda
ok baarl iki kitap ortaya kt. lki olan Tropikal Gney Af
rika (1852) ona Kraliyet Corafya Derneinin altn madalyasn
ve Kraliyet Dernei yeliini kazandrd. Pratik bir elkitab olan
Seyahat Sanat (1855) adl kincisi ise kendi bana pastrma ha
zrlamaya, oltasz balk yakalamaya ve vahilerle baa kma
ya ilikin yararl tlerle dolu olduu iin, ksa srede her be
yefendinin seyahat takmnn temel unsurlarndan biri haline
geldi. Vahi lere ilikin d yleydi: Yerlilerin iyi niyetine
aslnda hissettiinizden daha fazla gven duyuyormu gibi bir
havayla birlikte iten ve akac, ama kararl bir tavr en iyi yol
dur.
Galton Gneybat Afrikadayken, yaam boyunca alameti
I

124

HIRS

KPLER

farikas olacak istatistik saplantsn edindi. Frsat bulduun

her yerde say dsturunu benimseyerek, karsna kan her eyi
titizlikle lt: Atlar, kediler, bitkiler, insan kafas biimleri,
portreler, tepki verme sreleri. Trmanarak dalarn ykseklii
ni lmeye giriti ve irtifay kesinletirmek iin dzenli aralklar
la aydanlklar kaynatt. Afrikal kadnlarn meme ve kala b
ykln bir sekstantla lmeyi salayacak bir yntem gelitir
di. Sonunda Namibyann kuzey kesiminde Ovambo kabilesinin
ar iman efi Kral Nangoronun bana kartonpiyer tacn
yerletirerek hedefine ulatnda, aletle yapt lmlerin do
ruluunu ilk elden snama ansn tepti. ef teekkr mahiyetin
de ona kzyla geici evlilii sundu. Kz krmz toprak boyay
la ve tereyayla svanm olarak plak halde adrna girdiine,
Galton onu apar topar kovdu. Beyaz keten takm elbisesini
kirletmesine izin vermeye hi niyeti yoktu.
lm drts ngiltereye dnnde de devam etti. Dikkat
ekmeksizin verileri kaydetmesine olanak verecek kendi eseri bir
ine-kt dzeneini hep cebinde bulundurdu. ekici kadnlar
grme skln not ederek lke genelinde yapt bir gezinin so
nunda Britanyann gzellik haritasn yaymlad. Buna gre
Londra, orantl olarak belirtildiinde en fazla dilbere sahipken,
Abcrdeen naho kadnlarn en youn olduu yerdi. Kraliyet
Corafya Derneinde olduka kasvetli bir toplantda dakika
bLina kprdanmalarn toplam saysn tutarak, bir can sknt
s izelgesi yaratt. yimserlerin ve ktmserlerin, sarn ve ma
vi gzl insanlarn haritasn kard. Uluslararas dzeyde mah
keme davalarn tarayarak kendine has bir drstlk endeksi
ortaya koydu; Britanya (haliyle) ilk srada yer alrken, Yunanis
tan yalancln ekim merkezi payesini elde etti. O dnemde
lkedeki her cemaatin her lazar ayininde vazifeinaslkla sal
na dua ettii ngiliz kraliyet ailesi mensuplarnn ortalama
mrlerini saptayarak ve hi kimseden daha uzun yaamadklaI

1 25

NASIL BLRDNZ?

nn gstererek duann etkisiz olduunu kantlam oldu. Hat

ta mkemmel bir fincan ay iin bir matematiksel forml geli
tirdi ve bunu snamak zere kendi termometresini tasarlayp
yapt (Galtona gre, su 82-87C scaklkta olmal ve tam sekiz
dakika demlenmeliydi - sonu tam kvamnda, tam tadnda ve
aclktan ya da yavanlktan btnyle uzak olacakt).
Galton yazd 30() akn kitap ve makalede, ciddi bilimci
ile lgn bilgin arasnda gidip geldi. Girikenlii Uyarc Maki
ne (rencileri uyank tutmak iin ban yukarsna yerletirile
cek hareketli bir damlayan musluk) trnden her buluuna kar
lk, sahici bilimsel igrleri de vard. Meteoroloji alanndaki
nc almalar ie yarar ilk hava durumu haritasn ortaya
kard. Londradaki Gney Kcnsington Mzesinde bulunan antropometri laboratuvar yaklak 10 bin insan cesedi zerinde
ki lmleri karlatrarak, parmak izlerinin benzersiz olduu
nu ve kiinin yaam boyunca deimediini ilk kez ortaya koy
du. Galtonun 200 sayfalk Parmak zleri (1890) kitab Londra
Metropoliten Polisinin parmak iziyle kimlik tehisini benimse
mesini salad.
Galtonun sayfalar dolusu saysal verilerde baka insanlarn
gznden kaan kalplar grme gibi bir becerisi hep vard. Ku
zeninin Trlerin Kkeni kitabnn yaynlanmas onda ateleyici
bir etki yaratt. Doal ayklanmayla ortaya kan, grnte te
sadfi varyasyonlar lme fikrine kapld. Ebeveynlerin ve o
cuklarnn karlatrmal boy grafiklerini karnca, ok uzun
boylu ebeveynlerin genelde daha ksa boylu ocuklara sahip ol
duunun farkna vard. Nitekim grafiinde bir izgi ekerek
byle ocuklarn te iki orannda kural d olduunu gstere
bildi. Galton bir matematik yasas bulmutu: Ortalamaya do
ru regresyon , yani bir dizi lmn zaman iinde ortalama
noktann daha yaknna doru ilerleme eilimi. Bu nemli bir
atlmd, zellikle de sradan yetenee sahip bir matematiki a
126

HIRS KPLER

sndan ve istatistiin gerek anlamda bir bilim dalna dnme

sini salayacakt. Galton kendine has kstahlyla, bu yasann
ifade ettii kozmik dzenin harika biimi kadar hayal gcn
etkilemeye uygun bir eyin nadiren bulunduunu yazd. Eski
Yunanlar bunu bilselerdi, kii timsaline sokup tanrlatrrlard. Yasann hi kukusuz olaanst olmasna karn, Galton
bunu zeka gibi ok daha karmak insan niteliklerine uygulama
ya kalktnda baarszla urad.
Kaltsal Deha (1864) kitabyla doa m, evre mi tartma
snn erevesini izen ilk kii oldu. Kitabn giri cmlesi hangi
safta yer aldn aka gsterir: Bu kitapta bir insann doal
yeteneklerinin kaltmdan geldiini ortaya koymay ngryo
rum. Ardndan yazd eyler bykln ailelerde sreklilik
gsterdiini kantlamaya dnk bir giriimdir. Kitap gl fikir
lerle doludur ve istatistiksel bulgular arpc biimde dzenlen
mitir (Darvvin btn mrnde daha ilgin ya da daha zgn
bir eyi okuduunu sanmadn sylemiti). Ama kastl seici
lik de vardr. Ailelerinde sanata ya da bilime belirgin bir yatkn
lk bulunmayan I.eonardo da Vinci ve Michael Faraday gibi d
hiler atlanmtr. Sav, yanl bir nerme zerine kuruludur; biz
zat Galtonun deneyleri zek ifadesinin tek yumurta ikizleri ara
snda bile bariz farkllk gsterebileceini ortaya koymutur ve
aslnda tek bir zek geni yoktur. Daha da kts, kitap gn
mzde okunduunda derin rahatszlk uyandran kaba bir rk
lkla maluldr. Farkl Irklarn Karlatrmal Deeri balkl
blmde, Galtonun hazrlad insan zeks hiyerarisinde an
tik Yunan halk en bata yer alr; iki kademe aadaki ortalama
Anglosakson kii, siyah Afrikallarn iki kademe yukarsndadr
ve Avustralya Yerlileri en alt sradadr. Zenciler arasnda yarm
akll olarak nitelendirmemiz gereken insanlarn says ok yk
sektir diye prnee fikir beyan ettiini okuruz.
Galton 1909da sir unvan ald ve iki yl sonra, tpk Hun127

NASIL

BLRDNZ?

boldt gibi doksan ya devirmesine birka ay kala ld. Sonuna

kadar sren eksantrikliiylc, bron sorunlarn haha ierek de
netim altna almaya alt. ld ana kadar en doruyu bildi
ine emindi. Ykanrken kitap okuyabilmek iin sualt gzlkle
ri gibi sama sapan zamazingolar icat edecek kadar tuhaf oldu
u hi kuku gtrmese de, Victoria a bilim camiasnn en
saygn ve en etkili mensuplarndan biriydi ve dneminin byk
adamlar arasnda saylmaktayd. Son bir garip cilve u ki, de
lilikten, budalalktan, gedikli mcrimlikten ve dilencilikten cid
di biimde muzdarip kiileri ksrlatrma yoluyla daha iyi
bir dnya yaratma ynndeki btn jenik lafazanlklarna kar
n, bu dnyadan ocuksuz gen bizzat Galton oldu.

William Morris: On Kiilik Adam

William Morris (18.34-1896) Galtondan on ya kkt. Siyasal
grlerine baklrsa, tanm olmalar dk bir ihtimaldir; bu
nunla birlikte Galtonun Gney Kensingtondaki k evinin
Morrise ait tasarmlar kullanlarak denmi olmas gayet
mmkndr. Morris bugn daha ok tasarmc kimliiyle, 19.
yzyln Terence Conran olarak tannr: Emeinin rn olan
bin kadar aydanlk rts, gzlk klf ve peete vardr. Bu du
rum air, ressam, gravrc, dokumac, boyac, bask ustas, pe
rakendeci ve devrimci kimlikleriyle elde ettii dier baarlar ge
nellikle glgede brakr. Morris meguliyeti bir tr sanat dze
yine karmt; yle ki, 1896da ldnde, doktoru lm sebe
bini dosdoru William Morris oluuna ve on insann altndan
kalkabileceinden daha fazla i yapmasna balad.
Morris iin (yararsz zahmetten ayrt ettii) yararl al
ma, oyundan farkszd: Hem zihni, hem de duyular oyalayan ke
yifli bir urat. Konfys 2500 yl nce aa yukar ayn eyi
sylemiti: Sevdiin bir ii seersen, bir daha almak zorunda
kalmazsn. Sanayileme insanlar hzla otomat derekesine dr
I 128

HIRS KPLER

d bir yzylda, Morrisin fikirleri deiim ynnde gl bir

aryd. Onun gibi iini doyasya yaayan ok az insan vard.
Morris in babas gen yata len, ama Devondaki bakr ma
denine ait hisseleriyle ailesine rahat bir yaam salayan bir bor
sa aracsyd. Bunun sonucu olarak, Morris arkadalarna c
merte davranarak, onlar ahane arlama ve ortak sanatsal gi
riimlerine parasal kaynak salama olanan buldu. Ayrca snf
ayrmlarn umursamaz bir tavrla yok sayan bir miza edindi.
Bu aldnszhk anlatmna Victoria dneminin st tabakasnda
genellikle rastlamadmz szn saknmaz bir drstlk katt.
Bir arkadana yazd mektupta unu belirtir: Ben hdn te
kiyim ve bir hdn oluyum. ... Barbarln bir kez daha dn
yay sarn ve riyakrlklarmzn yerini ilkel olsa bile iten duy
gularn vc tutkularn aln dnmek beni o kadar ok avutu
yor ki.
ocukluunun ilk yllar kr ortamnda geti. Epping Orma
n nn yaknnda byd; babasnn ona ald midilliyle ve
oyuncak zrh takmyla minik bir valye gibi ormann iine da
lar, doay keif servenlerine giriir ve sonradan tasarmlarnda
nemli yer tutacak kular ve yaban ieklerini izerken, kafa
snda valyelik masallar kurard. Resmi eitimi isteksizce gr
d. Anlarnda aktardna gre, Mariboroughda akl banda
ve duygulu her ocuun genellikle okulda yaad gibi biraz s
kntl bir dnem geirdi. Ona taklan ad Yengeti; asi mizacy
la mehurdu ve kenefisini alaya alanlara ban ne eerek ve
kollarn lgnca dndrerek saldrrd.
Bu huzursuz ve atlgan zellii yaam boyunca srd ve onu
ayn anda hem sevimli, hem de sinir bozucu kld. Oxforda git
meden nce, Anglikan rahip olma tasarsn kafasnda evirip e
virdi; ama John Ruskinin eserleri onu mimarla yneltti. Ar
dndan Ortaa sanatnn ve komn yaamnn hararetli bir sa
vunucusu kesildi. Okulu bitirince, Gotik dirili akmna bal
I

129

NASIL BLRDNZ?

olan ve sonralar bir vancial diye aalayaca mimar G. E.

Streetin yannda stajyerlik yapt. n-Rafaclci ressamlardan
olan en iyi arkada Edvvard Burne-Jonesun etkisiyle, asl tutku
sunun resim olduuna karar verdi. Derken iirin bysne ka
pld ve bir tr Canterhury Hikyeleri zentisi saylabilecek
Dnyevi Cenneti (1869) yazd. Ortaada bir grup Norveli
gezginin sonsuz hayat diyarn arayn anlatan bu efsanemsi
manzum destan annda ok satan kitaplar arasna girerek, onu
lkedeki en popler airlerden biri haline getirdi. O tarihten iti
baren ou kimse onu "Dnyevi Cennef 'm yazar olarak tand
ve iirin grd rabetin srmesi nedeniyle, yirmi yl akn bir
sre sonra Tennysonm 1892de lmesi zerine saray airi un
vanna layk grld. iirin yansra roman, fantezi ve deneme
trnde rnler verdi - hepsi sonradan yirmi drt byk cildi
bulan Toplu Eserler ad\ altnda biraraya getirildi. Morrisin iir
den sonra gelen ura, kendi kendine rendii karmak bir
teknik ilem olan kuma boyamayd. Bu alanda ustalanca do
kumacl, derken duvar hals yapmn, ardndan bask ilerini
rendi. Bunlar yetmezmi gibi, siyasal bir eylemci olarak al
acak zaman buldu: nce bir liberal, daha sonra bir sosyalist ve
ngiliz i Partisinin manevi babas olarak ne kt. Arkada
Burne-Jones onun bir lunapark treni yolculuuna benzer haya
tn yle zetledi: Her eyi grkemli yapar, ... her dakikas
canl olacak ekilde.
Morris canllk duygusunu en ok bir ey yaparken duyard.
Felsefesini u szlerle toparlard: Bir arkada duvar hals do
kurken destans bir iir yazamyorsa, sesini kesip otursun daha
iyi. Bulac cokusu evresindeki herkese geerdi. ster evde, is
terse tasarmn yapt fabrikalarda ve maazalarda olsun, her
kesi iin iine katma gibi bir yaratcl vard. Bunu salayan
byk lde cana yakn ve allmam elence anlayyd. Oxfordda okurken mor pantolonlaryla tannrd ve bir keresinde
130

HIRS KPLER

yerel bir demirciye yaptrd zincirli zrh takmyla akam ye

meine oturdu. Yola gelmeyen dank salar yznden, arka
dalar ona dnemin popler roman Tom Amcamn Kulbe
sindeki (1852) st ba perian kle kza atfen Topsy adn
takmt.
William Morris ksa boylu, tknaz, kabark gsl, gzleri
ltl, yerinde duramayan enerji topu gibi biriydi: Dalgnd,
almlyd, Ned Burne-Jonesun kendine has bir kas hareketi
olarak nitelendirdii oturu ekli yznden srekli sandalyeleri
krard ve dehet saan kfr nbetlerine tutulduu olurdu. f
keye kapldnda atallar dileriyle bkebilir ve ban vurarak
al plaster duvarlarda gkler yaratabilirdi: Bir Noelde iyi
pimemi bir erik pudingini pencereden darya frlatvcrmiti.
Buna karlk arkadalar onu fena halde kzdrr, daha da i
man grnmesi iin yeleindeki dmelerin yerini deitirir ya
da akam sofrasnda sorularna cevap vermekten kanrd. o
u kez byle eyler, neeyle bunlara gz yummas sayesinde ya
plrd. Yakksz bir duruma dmesine yol asa bile, ilgi oda
olmaktan holanrd.
ok itahl bir adamd: Domuz etine ehvetle bakard ve
her zaman sofrasn halis araplarla sslerdi. Ne diye insanlar
araptan ilham almay yavan bulurlar ki diye yaknrd. So
nuta gne ndan ve bitki znde yaplm bir ey deil mi?
Gsterili jestlerden holanrd: Sosyalizmi benimsediinde, aile
ye ait bakr madeninin ynetim kurulundan istifasn bildirmek
iin silindir apkasnn stne oturdu. Kabark sakalyla, mavi i
tulumuyla ve yalpalamal yryyle ou kez denizci olduu
sanlrd; ancak baz resimlerinde ok sevdii Kuzey sagalarmn
birinden frlayp km bir Viking gibi grnrd.
Belki de srf sevimli ve hafif kak karakterinden dolay,
Morrisin sosyal yaama katklar ou kez. gzard edilir. Mi
maride modernizmin babas, en nemli ngiliz sosyalist dnr
131

NASIL BLRDNZ?

vc ilk evreci olarak nitelendirilmitir. Kuruluuna katks olan

Antik Yaplar Koruma Dernei ve Sanat ileri Locas hl
varlklarn srdren kurumlardr. hretinin en hul d
gsterdii edebiyat alannda bile, gerek C. S. Levvis, gerekse j. R.
R. Tolkien onun Dnyann tesindeki Koru gibi dzyaz mace
ra yklerinin kendi eserlerine ilham kayna olduunu belirt
milerdir.
Morrisin iirlerinin artk okunmamas konusunda, G. K.
Chestertonm yapt yorum yledir: Eer iirleri fazlasyla
duvar kd gibi grnyorsa, bunun sebebi gerekten duvar
ktlar yapabilmi olmasdr. Morrisin tasarm anlay ngi
liz burjuva zevkinin timsali haline gelmi durumdadr. Her yer
de karmza kar - ou kez de onun asla ngrmedii, ya da
olumlu karlamad balamlarda. Morrisin ideal ev tipi kii
nin bir kesinde yemek yedii, baka bir kesinde yemek piir
dii, nc kede uyuduu ve drdnc kede arkadalarn
arlad byk bir hangard. Kendi oturduu evler kelimenin
gerek anlamnda el yapm birer sanat eseriydi. Yaklamnn
ana fikri sanatn evde, bir evin yaplnda ve deniinde bala
dyd. Ona gre, gerek sanat zanaatkrlktan ayrlamaz:
Amac soyut nitelikteki kendini ifade deil, yapm aamasn
da zevk veren ve herkesin paylaabilecei gzellik yaratan pratik
kolektif itir. Morris yaad dnemde olaanst etkili biriydi:
Gabonun jenik teorisine alk tutan sosyal ilericiler -George
Bernard Shaw, Webbler, Pankhurstler, J. M. Keynes- varln
Morris & Co. firmasna borlu sahici tapnaklar gibi olan evle
re sahipti.
Morris bir yandan sosyalist bir gelecek peinde komann,
dier yandan zengin ve nl kiilere dekor salayan bir iadam
olmann yaratt elikinin pekl farkndayd. Ama sululuk
duygusuna kaplmayacak kadar meguld. Yannda alanlara
normalin zerinde cret dediine ve bir mr srecek gzel
132

HIRS KPLER

eyler yapmay rettiine dikkat ekerdi. Parasn karp dat

mas neye yarayacakt? Yoksullar eskisi gibi yoksul kalacakt.
Dnya ilgisini ekecek yeni bir ey bulana kadar gn beni
konumaktan honut kalr, hepsi o. Rothschild bile yarn elinde
ki milyonlar datsa, ertesi gn ayn sorunlar karmza dikilir.
Morrisin savunduu trden sosyalizm bir bakma Galtonun jeniindcn daha fazla tutmad, ama o asla kat bir parti
adam olmad Engels ve Londra merkezli dier komnistler
ona kar derin kuku iindeydi. Ne Morris, ne de brleri Gulag sistemini ngrebilecek durumdayd, aynen Gabonun Nazileri nceden kestiremeyecei gibi. Ancak Morrisin byk bir
berraklkla ve korkuyla grebildii ey tketim toplum uydu.
Daha gen bir delikanlyken aile fertleriyle birlikte 1851deki B
yk Sergiye gitmeyi reddetmiti; nk silme sanayi irkinliiy
le ve savurganca lks mallarla dolu olaca kukusu iindeydi.
indeki eylerin onda dokuzunu dardaki bir enlik ateine
atmann daha ie yarar saylmayaca bir zengin evini imdiye
kadar grm deilim diye yazacakt daha sonralar. Morris
zamannn epey ilerisinde bir kii olarak, tketim dknl
nn gnn birinde bizzat tketicileri sindirecei kansndayd:
Ucuz vr zvr ve p yn iinde boulacak bir lkeyi, eyala
rn esiri olacak insanlar nceden grd. Lks u ya da bu tr
den bir klelik olmakszn varln srdremez diye belirtti.
Ayrca kapitalizmin zgrlk ve eitlik ynndeki artan fer
yatla nasl baa kacan grd. Daha I869da, yani i Partisinin kuruluundan ok nce kurulu dzenin sosyalizme ben
zer bir mekanizmay benimseyerek ayakta kalaca ngrsn
de bulundu; bylece iiler daha iyi muamele grecek, daha r
gtl hale gelecek, kendi kendini ynetme olanan bulacak,
ama zenginlerle eitlik savmdan.artk vazgeecei gibi, imdikin
den daha fazla umut tamayacakt. Bunlar khince szlerdi.
Morrisin bunlar yazmasnn zerinden geen 140 ylda genel
13 3

NASIL BLRDNZ?

yaam dzeyi dzelmi olsa da, ngiliz toplumundaki eitsizlik

daha bym durumdadr. Britanyada toplumun yzde 20lik
st dilimin gelir dzeyi bugn yzde 20lik alt diliminkinden ye
di kat yksektir.
Romanc Henry jam esin belirttii gibi, Morris harika bi
imde konunun zne bakan ve dikkate deer bir berrak sadu
yu tayan biriydi. leri dzeyde bir siyaset teorisyeni deildi;
bir sorun zc ve bir eylem adamyd, sanatn herkes iin eri
ilir olmadka deersiz olduu yolundaki aykr fikri dile geti
ren ilk nemli kiiydi.
Dostluklar ve en havas bir yana braklrsa, kiisel yaam
zdraphyd. Kars Jane uzun sreli iki kaamak yaad. Sevgili
lerinden biri Morrisin arkada (ve evinde besledii kanguruya
Topsy adn verecek kadar gaddar) olan air ve ressam Dante
Gabriel Rossetti, dieri ise air bozuntusu Wilfrid Scavven
Bhntt. Her ne kadar bunda kendi duygusal yetersizliklerinin
pay olsa da karsnn ihanetleri Morrisi derinden yaralad. Ro
mantik ak anlay ergenlik idealletirmesinin tesine hi gee
medi ve Janein arad duygusal scakl karlayamad. Jane
depresyona yatkn biriydi ve Morris ilerine gmlerek onun
huysuzluklarndan kat. Yine de birlikte kaldlar ve Morris krk
yl akn bir sre anlayl ve kibar davranarak durumu idare et
ti. Koca olarak eksikliklerini telafi etmek istercesine, ocuklar
na, zellikle de epilepsiden dolay yar yatalak yaayan kz
Jennyye kar son derece ilgili davrand. ocuklar da taparca
sna bir sevgiyle buna karlk verdiler.
Morrisin yaamnn son iki ylm dolduran byk tutku
Chaucerin Canterhury Hikyeleri kitabnn kendi tasarlad
hurufatla ve Burne-Jonesun izdii seksen yedi resimle birlikte
el rn bir basksn hazrlamakt. Kitap tasarm bakmndan
bir aheser olan bu bask, almann ibirliine dayanmas ve
sonularn hem gzel, hem de yararl olmas gerektii yohnda1

134

HIRS

KPLER

k teorisinin somutlam ifadesiydi. Burne-Jones ortaya kan

rn cep katedrali olarak nitelendirmiti.
ektii akcier skntsnn tberkloz, kaynakl olduu
l(S95te anlalan Morris gittike gten dmeye balad. Fakat
Sussexte kt restore edilmi bir Norman kilisesini gezdiinde,
galeyana gelerek orada olmayan mimarlara fkesini kusacak
enerjiyle hl doluydu: Hayvanlar! Domuzlar! Canlar ksn!
John Ruskinin kendisini ann en yetenekli adam olarak
nitelendirdiini duyunca, eski neeli haline dnerek mahzenden
bir ie Imperial Tokay (en gzde araplarndan biri) getirilme
sini istedi. Ama sonunun yaklatnn farkndayd. Yok olup
gideceime inanamyorum! diye fkeyle soludu. Son szleri
meydan okuyucuydu: Korkudan tapnlan eyleri dnyadan
karmak istiyorum. Ama lm huzurlu oldu. Arkadalarndan
bazlarnn dikkatini eken ey sakince yatarken brnd g
zel grnmd ve de kprtsz duruuyla eski bilinen haline
hi benzemeyiiydi.

Morrisin ada, yorulmak bilmez doa bilimci T. H. Huxley

nceki yl lmt. Hayatn asl byk gayesi bilgi deil, eylemcfir diye yazar bir kitabnda. Cengiz Han bilinen dnyann
byk blmn fethetti; Pcary ve Mary Kingsley mehul diyar
lar kefetti; Humboldt evreni zmeye giriti; Galton ve Morris
gelecei tasarlad. Hepsi iin yapmak gstergedeki tek ayard.
Ancak hibiri mutlu bir evlilik yaamad ve sadece Morris seve
cen bir ebeveyn olarak snav geti. Muhtemelen pek farkna
varmadklar nokta uydu: nemli olan eldeki iti ve kendini ie
kaptrmak bal bana yeterli dld. 19. yzyln beklenenden
daha baarl baka bir simas ve Oxford niversitesine bal
Balliol Collegen dekan olan Benjamin Jovvettin u szlerine
hepsi kesinlikle katlrd: Asla geri ekilmeyin. Asla aklama
yn. Siz yapn, brakn ulusunlar.
I

BLM 4

Ukuruna Dknler
ahsen seks hakknda hibir ey bilmiyorum, nk hayatm
boyunca hep evli kaldm.
ZSA ZSA GABOR

Seks insan drtlerinin en doal ama en dolambal olandr. Bi

zi byledii kadar irendirir, ayrca nihai bir eitleyici unsur
dur. ster zengin ister yoksul, ister prens ister musluku, ister er
mi ister zel sermaye fonu yneticisi olalm, hepimiz bir yerde
birisinin baka biriyle seks yapmasndan dolay bu dnyadayz.
Bununla birlikte insann cinsel faaliyeti yemeye, uyumaya, tele
vizyon izlemeye ve hatta sabahleyin giyilecek elbiseyi semeye
oranla daha az zaman alr. Ortalama bir iftin yatakta geirdii
yirmi be yln ancak iki ay sevimeye ayrlr. Ve gazeteler ne ya
zarsa yazsn, yle srekli onu dndmz yoktur. Erkek zih
ninin her yedi saniyede bir sekse kayd kliesi tamamen uydur
madr. Kinsey E,nstits incelenen erkeklerin neredeyse yarsnn
haftada sadece bir ya da iki kez seksi dndn saptamtr.

Giacomo Casanova: lmemek in Yazd

Bu saptama Giacomo Casanova (1725-1798) iin geerli deil
dir. Anlarn ieren on iki ciltlik Hayatm adl kitab 3600 say
falk bir apknlk ve cinsel fetih katalogudur. Casanovann
anadili talyancaya gre daha incelikli bulmasndan dolay Fran
szca yazd bu anlar eksiksiz olarak ancak 1960ta yaymlan
mtr. Hayatnda (krk dokuz yana varm olduu) 1774 yaz
1 136 I

UKURUNA

DKNLER

na kadar yaanm her nemli an aktarr ve anlat o tarihte

cmlenin ortasnda birden kesilir. Yazar o srada cra bir Bo
hemya atosunda altml yalara varm, bitkin, iktidarsz ve
opur bir ktphanecidir. ok skld iin, delirmemeyi ya da
kederden lmemeyi salayacak tek are olarak yazmaya bala
mtr.
Giacomo Casanova Venedikte dodu. Babas Gaetano bir
aktrd. Avrupann kumar, fuhu ve lgn karnavalyla kt
nam salm bu en uar kentinde bile aktrlk, hrszlktan bi
razck daha iyi saylan dk bir meslekti. Gaetano Casanovann Zanetta Farussiyle evlenmesi zerine, sradan bir ayak
kabc olan kaymbabas dn izleyen bir ay iinde (sylenen
ler doruysa) utantan ld. Oul Casanova da babasyla gurur
duymad. Nitekim anlar bunu giderme ynnde dolambal bir
abayla balar. nce aile soyaacn yzyl kadar geriye g
trerek, babasnn bir spanyol asilzadenin soyundan geldiini
kantlamaya alr; ardndan gerek babasnn Gaetano deil,
Michele Grimani adnda aristokrat bir tiyatro sahibi olduu so
nucuna varr. Casanovann gn kadar gzel annesi fingirdekliiyle dillere destan bir kadnd: Baz kaynaklarda her alt
ocuunun da ayr babalardan olduu ileri srlr. Casanovann nesebi konusundaki mr boyu endiesi onu bir ideal
benlik yaratmaya yneltecekti efsaneleen ho tavrl, nkte
dan, soylu hovarda. Ama i byle balamad.
ocukken Giacomonun delice bir havas vard. Az sar
kk halde miskince alm olarak dolard ve burnu srekli ka
nard:
Hastalm beni mahzun bir ocua evirdi ve zerre kadar
neem kalmad. Herkes halime acrd ve hi ilimeyerek be
ni rahat brakrd; bu dnyadaki mrmn ksa olduunu
dnrlerdi. Babam ve annem benimle hi konumazd.
1 37

NASIL BLRDNZ?

Giacomonun talihi sahne tozunu yutmu Marzia adnda talyan

bir ninesinin olmasyd. Sahip karak herkese kar koruduu
ve zerine titredii torununu burun sorununu halletmesi iin bir
cadya gtrd; dokuz yana geldiinde de Peder Grimaninin
(gerek babasnn kardei) yardmyla Padovada zel eitim gr
mesini salad. Giacomo fare ve bit kaynayan bir pansiyonda a
lk ekerek birka sefil ay geirdi; ama bizzat Padovaya giderek
yardmna yetien Marzia, sadist Hrvat ev sahibesine dersini
verdi ve torununu gen hocas Peder Gozzinin evine yerletirdi.
Giacomo drt drtlk bir renci olduunu gsterdi ve ok ge
meden teolojik tartmalarda hocasn alt eder hale geldi. Evde
mfredat d dersler alma frsat da vard. Rahibin ergenlik a
ndaki kz kardei Bettina, bir sabah yeni bir ift beyaz orab
giydirme gibi uyduruk bir bahaneyle kucana ald kk
rencinin ateini tututurdu ve onu batan kard. Gasanovanm
ifadesiyle gnlnde baskn hale gelecek bir tutkunun ilk kvl
cmlarn akt. On bir yandaki Giacomo arabuk yoldan
kt ( merakn bende uyandrd tatl haz artk daha ykselme
yecei noktaya varncaya kadar durmakszn kabard); ardn
dan bu korkun crm zerine ona evlenme teklifinde bulunma
snn gerekip gerekmedii kuruntusuyla kendisine azap ektirir
oldu. Oysa Bettina oktan ilgisini baka yerlere, daha byk o
lanlara evirmi ve bylece Giacomoya daha az keyifli olan ba
ka bir ders vermiti: Aktan sonra hzn gelir.
Sonraki krk yl boyunca Casanova kendisini zevk peinde
komaya ve savurgan bir yaam tarz srdrmeye kaptrd. Bu
na karlk alma hayat kargaayla geti. Padova niversitesinden avukat diplomasyla mezun oldu, ama hukukuluk mes
leine kar alt edilemez bir tiksinti duymaktayd. Avukatlk
yerine papazl seti. Bu i gayet iyi balad. Romadaki nfuz
lu bir kardinalin yannda almasn salayacak bir grev bul
du; orada karlat papay, yasak kitaplar okumasna izin
I

138

UKURUNA

DKNLER

vermeye ve srf balk yenen gnlerde (baln gzlerinde ilti

haba yol at gerekesiyle) et yemesi iin zel bir muafiyet ta
nmaya raz etti. ki kz kardele bir l yatak sefasnda yaka
landktan ve kumar borlarndan dolay tutuklandktan sonra,
alelacele kiliseden ayrld. Bununla birlikte romantik karla
malarla ilgili anlatmlarnda belirgin bir dinsel slup enisinin
izleri grlr ( Altar frizine yaklama , hassas kurban ilemini
yerine getirme ve bir yerde tapman sundurmasna varp iba
det melcesine serbest giri olanan bulamama gibi renkli ifa
deler kullanr). Casanovann sonraki geici ii Venedik ordu
sunda subaylk oldu. lk bata k niformann bysne kapl
masna karn, askeri hayatn tekrara dayal monotonluundan
neredeyse hemen skld. Bunun zerine bir tiyatro kemancs ol
maya kalkt, ardndan bir Venedik senatrne ktiplik etmek
te ansn denedi. leri hep byle srp gitti. Cazibesi ve zeks
sayesinde bir ii kaptktan sonra, kadnlarn peine dmesiyle
ilgisi dalyor, muazzam kumar borlar birikiyor ve alacakl
lardan kurtulmak iin kamak zorunda kalyordu. Hayat hik
yesi sayfalar kartktan sonra yanl srayla biraraya getirilmi
yarm dzine kadar heyecanl havaalan romanna benzer. Dip
lomat, matematiki, casus, simyac, mason, hilebaz, sihirbaz,
mteebbis iadam, telkinle ifa ciatan hekim, aktr, oyun ya
zar, dcIlocu, avukat, hekim ve sonunda ktphaneci kimlikle
riyle karmza kar. Akc dzeyde talyanca, Franszca, Latin
ce ve Yunanca, at pat da Almanca, ngilizce ve Rusa konua
bilen biri olarak, toplam 65.000 kilometre kadar yol tepti ve 27
farkl para birimiyle alveri yapt. Casanova iin i hibir za
man srf statye dnk deildi: Kendisine zgrln yansra
azck servet ve nfuz kazandrmas kaydyla, herhangi bir lke
de herhangi bir kimsenin isteyecei her trl ii yapabilirdi. Ya
am boyunca gelir kayna ounlukla armaanlar oldu. Cid
di biimde paraya sktnda kumar oynard:
139

NASIL

BLRDNZ?

Kaybetmek bende o kadar keskin ac uyandrrken niin ku

mar oynadm? Beni kumar oynamaya ynelten para tutkusuydu. Para harcamaktan holanrdm ve bunu iskambilden
kazanlm parayla yapmaynca yreim szlard.
Kumarda iyiydi de. Anlarnn kapsad dnemde kazanc bu
gnk deerle 11 milyon sterlini aarken, kayb bir milyon ster
linin altndayd. Bir ite sebat etmeye alrken dk olan skl
ma eii iskambil masasnda onu asla etkilemezdi. Bir maraton
piket seans aralksz 42 saat srmt.
Fakat kumar ne kadar alkanlk yaratc olursa olsun, her
zaman bir amaca ulamann aracyd - ve ama da Casanova
iin her zaman bir kadnd. Akn drtte meraktr diye ya
zar anlarnda. Onun doymak bilmez bir merak vard: Her ko
ul altnda her kadn meru bir hedefti. Gaga burunlu, patlak
gzl, kaln kal, uzun ve sska bir adam olan Casanova klasik
anlamda yakkl deildi; ama kendisinin -aslna baklrsa her
erkein- tam ilgisinin yegne oda olduunu hissettirebildii
her kadnn batan karabilecei yolunda sarslmaz bir inanc
vard. Ben ele geirmem, boyun eerim diye aklar bunu. Ka
dnlar ona gvenirdi; nk deer bilen ve anlayl bir sevgiliy
di. Onlara zevk vermekten holanrd ve hatta gvenli seks yn
temini uygulard; koyun barsandan ve ketenden yaplm e
itli kaputlar ya da -baka are yoksa- bir tr uydurma diyaf
ram olarak ieriye sokulan yarm bir limon kullanrd. Fetihler
listesi hretine oranla artc lde mtevazdr: Yatt ka
dnlarn says belki de en fazla 140t (Byron Venedikte kalrken
sadece iki ylda bu toplam amt). te yandan, bu say en az
on bir kez belsoukluu kapmasna yeterliydi ve 1798de muhte
melen nkseden zhrevi enfeksiyonlara bal bir idrar kesesi i
kyetiyle ld.
Casanovanm hatratndaki ayrntlar ve mizah, kitabn
140

UKURUNA

DKNLER

okunmasn ilgin klar. lk cinsel ilikisini iki kz kardele yaa

dn ve sevimelerinin arasna ekmek ve peynirden oluan ha
zrlksz bir akam yemeinin girdiini aktarr. Bellino adnda bir
kastrat arkcya gnln kaptrp onun klk deitirmi bir ka
dn olduu kansna varnca, ap arasn eliyle yoklad ve aikr
bir kabarklkla karlat. Her zamanki yorulmak bilmez tavry
la, bunun herhalde azman bir klitoris olduuna karar verdi ve
srarnn da karln grd. Bellino kadnlarn kilise korola
rnda ark sylemesini nleyen papalk yasan amak iin sah
te bir fail us takm olan Teresa adl bir kadnd. Sylemeye gerek
yok ki, daha sonra Casanovanm metresi oldu. Casanova Vene
dikte Fransz bykelisi ve bir rahibeyle girdii menage a trois
[l ak] ilikisinin keyfini srd. Neredeyse yataa atmak ze
re olduu gen bir gzel kadnn eski bir sevgilisinden doan z
kz olduunu son anda anlad. Birka yl sonra onunla bir daha
karlatnda, bilerek onu batan kard ve hem onunla, hem
de annesiyle ayn anda yatt. Hibir utan endiesi tamakszn,
z yeeniyle seviti, on iki yanda toy bir rahibe adayn bir ka
fesin ardndan cinsel organn yalamaya zendirdi ve ebeveynleri
ykmdan kurtarma karlnda bir ailenin be kzn da ayartt.
Ama her istediini elde edemedi. Londrada kur yapt Marianne Charpillon adl bir kadn onunla yataa girmeye yanamad
ve stelik btn parasn ald. Casanova bu olayla ylesine allak
bullak oldu ki, Thames Nehrine atlayarak canna kymaya ka
rar verdi ve ancak bir arkadann intihar yerine bir meyhaneye
gidip kafay ekme nerisine aklnn yatmasyla vazgeti. cn
almak iin bir papaana u szleri sylemeyi retti: Bayan
Charpillon annesinden daha byk bir orospudur. Buna ok f
kelenen Bayan Charpillon avukatlara bir papaana hakaretten
dava ap aamayacan sordu.
Casanova, Parisin en zengin kadnlarndan biri olan ve Ka
bala konusundaki derin bilgisinden etkilenen Markiz dUrfeyle
141

NASIL BLRDNZ?

serveninden daha talihli kt. Onu, ldkten sonra tekrar diril

mesine yardmc olabileceine ve bu ritcl erevesinde onunla
cinsel ilikiye girmesi gerektiine inandrd. Markiz fiziksel ola
rak ylesine iticiydi ki, orgazmn ikisinde numara yapmak zo
runda kald. Bu her zaman karlat bir sorun deildi ve asln
da yaamnn byk blmnde erken boalma skntsn ekti;
yine de zel bir ikolata ve yumurta ak karmnn yardmyla
bir gecede en az alt defa seviebileceim ileri srmekten geri kal
mad. Ayrca istiridyenin bir afrodizyak olarak nam salmasn
salad; bazen kahvaltda elli tane yedii olurdu. ddia ettiine
gre, bir istiridye iin en iyi sos sevgilisinin salyasyd; zel bir ik
ram da istiridyeleri sevgilisinin memelerinin zerinden yemekti.
Casanovanm cinsel entrikalarnn yansra yasak olan ma
son trenleri ve byyle uramas 1755te be yllk cezaya
arptrlp Venedikteki Piombi hapishanesine atlmasna neden
oldu. Dokuz ay kadar dayandktan sonra, hcresinin tavann
delip atya trmanarak ve ertesi sabah alan ana kaplardan y
ryp karak kamay baard. Snmak zorunda kald Fran
sada en byk ve en kazanl finansal dmenini evirerek Fran
sz ulusal lotaryasn yaratt. Otuzlu yalarnn ortalarnda ksa
bir sre servetin ve hretin tadn kard; tamamen dzmece
bir unvanla kendisine Chevalier de Seingalt adn takt. Voltairele -hayal krkl uyandrc- tanmas srasnda din zerine
tartmaya girdi; Benjaniin Franklinle motorlu uuu ve Byk
Friedrichle vergi politikasn grt; Mozartn gzde libretto
yazar Lorenzo Da Ponte ile arkadalk yapt (Da Pontenin a
heseri Don Juan\n en azndan ksmen Casanovanm hayatna
dayanm olmas akla yakn bir ihtimaldir ve hatta yazlna
katkda bulunmu olmas bile mmkndr).
Casanovanm edebi hrs mrnn sonuna doru ortaya
kan bir ey deildi. Aralarnda Venedik devletinin ve Polon
yann tarihi de olmak zere krk iki kitap yazd ve Homerosun
1

142

UKURUNA

DKNLER

Uyada'smm modern talyancaya ok beenilen bir evirisini yap

t. Motorlu arabay, ua, televizyonu ve daha birok icad n
grd Isocameron adl be ciltlik bir bilimkurgu romann bi
le kaleme ald. Oyunlar Avrupann her yannda sahnelendi;
ama hibir zaman bir yerde hretinden yararlanmaya yetecek
kadar uzun sre kalmad. hret, para ve ak hep onu yzst
brakmann bir yolunu buldu. Hibir zaman evliliin eiine gelmediyse de, yirmili yalarn sonunda Henriette adl gen bir
Fransz kadna youn bir akla tutuldu:
Bir adam gnn yirmi drt saati boyunca ayn lde mut
lu edebilecek bir kadnn varlna inanmayanlar bir Henriettei asla tanmamlar demektir. Gndz onunla sohbet
ederken ruhumu dolduran keyif geceleyin onu kucaklad
mda aldm keyiften ok daha bykt.
Henriette gzel olduu kadar akll ve kltrlyd; yle anla
lyor ki, Casanovanm denetim altna alamayaca bir patoloji
nin penesinde olduunu sezdi. Onu brakmaya karar verdi ve
karalad bir mesaj elmas yzyle yatak odas penceresine
ilitirerek geceleyin svt. Mesajda, Henriettei de unutacak
sn diye yazlyd. Ayrca ceket cebine 500 altn (bugnn dee
riyle yaklak 30 bin sterlin) koydu. stemem, yan cebime koy
anlayna tam uygun bir jestti. Sevgilisini zmt: Akll, e
kici ve elde tutulmas pahal. Casanova ayrlk acsn ekti ve
gnln bildii tek yolla enlendirdi: Daha fazla seyahat, daha
fazla kadn ve daha fazla kumar. Yeteneklerini boa harcama
mas ve seks mptelas olmamas halinde, dneminin byk
adamlar arasna girmi olabilecei rahatlkla ileri srlebilir.
mrnn sonunda hurdaya dnm hali zerine dndn
de, tutmu olabilecei farkl yolu yle hayal edecekti:

143

NASIL BLRDNZ?

Eer bana yn verecek kadar, bende hkmedildiim duygu

sunu uyandrmakszn bana hkmedecek kadar zeki bir ka
dnla evlenmi olsaydm, herhalde param iyi gzetirdim,
herhalde ocuklarm olurdu ve herhalde imdi olduu gibi
dnyada yapayalnz ve varlksz olmazdm.
Onun coku dolu hatratna aina herkes bunu kendini acndrc, rahatna dknlk ynnde bir palavra olarak grecektir:
Casanova istedii hayat yaad ve hak ettii akbete urad. Bo
hemyann Dux yresindeki atoda, cereyanl bir ktphanede,
yazmasnn stne eilmi olarak gnde on saat aceleyle bir
eyler karalarken, aslnda dnp dolap ayn noktaya gelmi
durumdayd. Babasn lm deinde seyreden ve gzel annesi
ni perek ona veda eden dokuz yandaki ocuk bir kez daha tek
banayd.
Hayatmn balca ura her zaman iimden geleni yerine
getirmek oldu; bundan daha nemli bir eyi asla tanmadm.
Kendimi cinsi latif iin domu gibi hissettim ve onlar tara
fndan gcmn yettii kadar ska ve oka sevildim.
Seks belki onu mutlu etmedi ama yzn gldrd ve onu ne
kavuturdu, hem cie dnemindeki herkesten daha byk bir ne.

l. Katerina: Hafifmerep Bir arie

Casanovaya 1765te II. Katerinanm (Byk Katerina, 17291796) huzuruna kma ans tannd. Her ikisi de olgunluk amdayd: Adam krk, kadn otuz alt yandayd. Cinsel ehvet ba
kmndan btn zamanlarn en nl simalarndan ikisi hararet
li bir grme iindeydi. Peki, konutuklar ey neydi? Rus tak
vimini Avrupann geri kalan kesimiyle uyumlu hale getirmekti
konu. Besbelli ki kanlar birbirine snd. Adamn daha sonra kaI

144

UKURUNA

DKNLER

din hakknda syledii uydu: Kendini sevdirme sanatn eni

konu bilen biriydi. Geri gzel deildi, ama sevimliliiyle ve
nktedanlyla karsndakini honut edebildii kesindi. Ka
dn da adamn tam anlamyla yakkl olmadn belirtmek
le birlikte, onunla tekrar grmeye ak kap brakt ve aka
s ekiciliine kapld. Bulumann sonunda Casanova onu ne
takvimde reform yapmaya, ne de lotarya tasarsn uygulamaya
raz edebildi. Anlarnda onun nezaketini ve muhakeme gcn
vd; ama okuruna cin gibi (ve biraz ironi dolu) bir tlatmada
bulunarak, btn byklne ramen ahlaklarn hakl ola
rak onu her zaman en apkn kadnlardan biri sayacan ekle
di.
Rusyann imparatoriesi II. Katerina soyca Rus olmad gi
bi asl ad da Katerina deildi ve Byk diye anlmaktan nef
ret ederdi. Prusyal bir aristokrat ailenin ocuu olarak dodu
unda, ona Sophie Frcderica Auguste, Prenses von AnhaltZerbst ad verilmiti.
lmnn zerinden neredeyse yzyl gemi olmasna
karn, ad hl hafifmereplikle eanlamldr. Kt hreti, bir
sevgililer ordusunun olmasna, ayrca bir atla iftlemeye al
rken ld yolundaki tamamen uydurma hikyeye dayanr.
Aslnda, lm bana gelen eyler iinde en az ilgin olanlardan
biriydi: Tuvaletteyken bir inmeyle yere km ve birka saat
sonra yatanda lmt. Geride brakt ey dier Avrupa dev
letlerini kzdran gl ve modernlemi bir Rus imparatorlu
uydu. lmyle ilgili sylentilerin ou muhtemelen dman
larnca, devrim sonras dnemde Franszlarca yayld. Cinsel a
rla dair hikyeler gl bir kadn ktlemenin allm yo
luydu: Kralie Marie Antoinettein cinsel yaamyla ilgili sylen
tiler ok daha beterdi.
Katerina hakknda gerei renmek iin, konuya kuzeni ve
Rus tahtnn vrisi Holstein-Gottorp grandk Petroyla (1728145

NASIL BLRDNZ?

1762) yapt ok tuhaf vc uygunsuz evliliiyle balamamz gere

kir. iek bozuu bir yz vc olduka zayf bir bnyesi olan Pctro, devlet ilerini ynetmek yerine askerleriyle oynamay tercih
eden biriydi. Kendisini bu oyunlara hepten kaptrrd. Uaklar,
muhafzlar ve ona elik eden seme cceleriyle birlikte dzmece
savalar yaparken, gnde bazen yirmi defa niforma deitirdi
i olurdu. Katerinadan nianllk dneminde bu oyunlara katl
mas beklenirdi ve ou kez ikisine ait odalar arasndaki girite
nbeti gibi dikilmek zorunda braklrd. Fetronun baka bir
ka sevgilisi vard; bunlardan birine Katerinann yaktrmas
top gllesi kadar ar biimindeydi. ift 1745teki nikhtan
sonra Finlandiya Krfezi kysnda, St. Petersburgun yaknnda
bulunan Oranienbaum Sarayna tand. Katerina daha ban
dan evliliin yrmeyeceinin farkna vararak, gncesine koca
snn sevimsiz olduunu yazd ve Eer onu seversen, yeryzndeki en acnas yaratk olacaksn diye kendisine tembihte
bulundu. Neyse ki, evlilikleri birka yl cinsel ilikisiz srd ve
gerdee girdiklerinde, Katerina gsterili sevgililer kervann
dizmeye oktan balamt. Kervann banda ise yakkl bir sa
ray terifats olan Sergey Saltyov vc ho bir Polonyal soylu
olan Stanislavv Poniatovvski vard. Katerina erkek klna gire
rek ziyaretine gittii Poniatovvskiyi daha sonralar Polonya tah
tna oturtacakt. Her ne kadar Saltyovla ilikisinden doduu
nu srarla belirtse de, ilk olu Pavel hem bedenen, hem de ruhen
Grandk Petroya benzemekteydi ve onun gibi sslenip pslenmeyi seven zayf iradeli bir zorbayd. Kocasna benzer efemine
bir maskaraya dnmesinin nne gemek isteyen Katerina, on
drt yana girdiinde ona sevime sanatn retecek gen bir
dul ayarlad.
Grandk 1762de annesinin lm zerine lll. Petro adyla
tahta geti. Sonuta Kielde domu bir Almand ve Kulara
kar nefretle doluydu. Annesinin cenaze treninde kasten yava
146

UKURUNA

DKNLER

yryerek kortejin epey gerisinde kaldktan sonra, yalca saray

mensuplarn nefes nefese brakacak ekilde bir kou tutturarak
kendisini kepaze bir duruma drd. Hem ynetimdeki yeter
sizliinden, hem de Prusyann Polonyadaki toprak iddialarna
verdii destekten rahatsz olan bir grup Rus soylu, alt ay sonra
onu bir darbeyle tahttan indirdi. apal Petro metresiyle birlikte
kr sarayna ekilmekten gayet memnun gibiydi. Bylece kars
Rus kan tamamasna karn, II. Katerina adyla btn Rusla
rn imparatoriesi ilan edildi. Katerina darbeye dorudan kar
mamaya zen gstermiti; ama masrafn bizzat karlamak ze
re, muzaffer orduya St. Petersburgda bedava iki datlmas
emrini verdi. in maliyeti 100 bin rubleyi (bugnk deerle yak
lak 20 milyon sterlini) at. gn sonra da Aleksey rlov ad
l bir gen subayn suikastyla Petro yaamn yitirdi.
Aleksey drt Orlov kardein ncsyd. Grigori adl ikin
ci karde 1759dan beri Katerinann sevgilisiydi ve askeri darbe
nin nclerinden biriydi. Katerina, kocasnn katli konusunda
tarihilerce genellikle temize karlr; ama her drt Orlov kar
dei kontluk unvanyla dllendirdi. Grigori ayrca St. Peters
burgda bir saray ald. Bir sevgili olarak bariz ekici yanlar var
d. Salam bnyeli bir muhafz olarak muharebe alannda birka
kez yaralanmt; ay avlamaktan, horoz dvnden ve bokstan
holanrd. Katerina onunla evlenmenin eiine kadar geldi; ama
dostluklarnn srmesine karn, onun siyasete uygun olmad
na ve dul imparatorie konumuyla daha fazla zgrle sahip
olacana karar verdi. Bu arada daha gen ve fiziksel olarak ar
pc erkeklerin hizmetlerinden yararlanmaya devam etti. Bunla
rn belki de en nemlisi, aralarndaki gnl ilikisinin bitmesin
den sonra bile srda ve mttefiki olarak kalan General Grigori
Potemkindi. Ayn binada olduklar zaman bile birbirlerine gn
de birka defa pusulalar yazarlard. mparatorie onu cengel
aslanm , altn kaplanm , kurdum ve Kazam diye anar147

NASIL BLRDNZ?

kcn, o da imparatorieye ahane Hatun vc ara sra Kk

Ana {Matru^ka) diye hitap ederdi. Sylentilere baklrsa, arala
rndaki ak defteri kapandktan sonra, Potcmkin yatak odas da
nman grevini stlenerek, ekici ve ilgin bulaca gen erkek
leri seti. Katerina yaamnn sonuna kadar cinsel bakmdan ak
tif kald; Son sevgililerinden biri Prens Platon Zubov sadece yir
mi iki yandayd, yani kendisinden krk ksur ya kkt.
Dkn olduu bu sevgilisinden yavrum diye sz eder ve her
kese onun Rusyann tand en byk deha olduunu anla
trd. Onun himayesi altnda, Zubov byk bir servet edindi ve
sonunda Yeni Rusyann, imdiki Gney Ukraynay oluturan
yeni fethedilmi topraklarn genel valisi olarak Potemkinin ye
rine geti.
Zubov, Potemkin ve dier birok sevgilinin ortak zellii Katerinay entelektel bakmdan tatmin etmeleriydi. Adaleli er
keklerden holanrd, ama onun iin zek kvrakl ok daha
nemliydi. Gen bir kzken St. Petersburga vardnda, saray
evresinin cehaleti ve eitimsizlii karsnda dehete dmt:
Saray mensuplarnn neredeyse yars okuma yazma bilmiyordu.
Fransz filozof Deni Diderotnun 1774te kenti ziyaret ederek,
bilim, sanat ve siyaset zerine uzun muhabbetlerle zihnini do
yurmasndan byk heyecan duydu. Kendisini Kleopatrann
her trl ayartclyla Sezar ruhu tayan biri olarak nitelen
dirmesinden de ayn lde keyif ald.
Katerinann aktif cinsel yaam tutkulu ve enerjik kiiliinin
bir ynnden ibaretti. Yirmi drt saat uyank kalabilme gcy
le gece yarlarna kadar devlet evraklar zerinde alrd; ou
erkek gibi ata iyi binerdi; son derece zeki ve yaratc bir kii ola
rak, tiyatro oyunlar yazard. Aydnlanma ann Voltaire vc
dAlembert gibi byk filozoflaryla mektuplard ve 1767 ta
rihli Nakaz'da (Ferman) onlarn fikirlerine yer verdi. Ak g
rl bir monari iin ablon olarak tasarlanan hu belge, Ameri
148

UKURUNA

DKNLER

kan cumhuriyeti anayasasnn birok temasn yirmi yl nce

iermekteycii. Szgelimi, btn insanlarn yasa nnde eit oldu
u belirtilmekte, lm cezasn ve ikenceyi caydrc ifadeler
kullanlmaktayd.
Ayn ilerici tutum ve yeni fikirlere aklk kiisel yaamna e
kil verdi. Gl ve zeki bir kadn olarak, Rus siyasetinin ar
muhafazakr geriliine gre zamannn epey ilerisindeydi. O d
nemin ovenist dnyasnda, bir kadnnn srf liyakatle baarya
ulamas mmkn deildi. Dmanlar elbette hibir erkein
gayri insani ehvetini tam tatmin edemeyeceini ileri srmek pa
hasna da olsa, ellerinden gelen her yola bavurarak itibarn yok
edecekti.

ora Peari: M oda Yaratan Striptizci

II. Katerina houna gittii iin seks peinde koarken, Gora Pearl (1835-1886) cinsel uzmanln bir kazan kapsna dntr
d. 1860larn byk Paris sosyete fahielerinden (bilinen toplu
ca adlaryla les Grandes Ilorizontales) biri olarak, erkek dostla
rnn silsilesini altn zincir olarak nitelendirmiti. Onlar sade
ce varlkl deildi, ayn zamanda sosyetenin sekin mensuplary
d: Hollanda tahtnn vrisi Prens Wilhelm; Napoli kralnn to
runu Prens Achille Murat; Rivoli dk; Fransa imparatoru III.
Napolyonun vey kardei Morny dk; imparatorun kuzeni
Plon-Plon , daha iyi bilinen adyla Prens Napolyon. Bu varlk
l sevgililerin yadrd hediyelerle. ora kendisine Pariste iki
ev satn alma, altm at besleme ve bir milyon franktan fazla de
erde bir mcevherat koleksiyonu edinme olanan buldu.
Fransz soylularnn bu gzdesi aslen ngilizdi, eski adyla
Plymouthlu Eliza Crouchtu. Viyolonselci ve orkestra efi Frederick Nicholls Crouch ile arkc Lydia Pearsonn kzyd. On
yana girdiinde, babas aileyi terk ederek ABDye g etti; sy
lendiine gre orada yirmi ocuu daha oldu. Eliza bir daha ba
I

149

NASIL BLRDNZ?

basn grmedi. Annesi Lydiann yeniden evlenerek Gnernseye

tanmas zerine, Boulognedaki bir rahibe okuluna gnderildi;
daha sonra Londraya dnerek ninesiyle birlikte yaamaya ba
lad. Daha on dokuz yandayken, sokakta peine taklan bir
adam tarafndan cin iirilerek ifal edildi. Eve dnmeye utand
ve erkeklere kar tamamen gvensiz hale geldii iin, fahie
likle geimini salamaya yneldi. Mesleini icra ettii Argylc
Dans Salonunun sahibi Robert Bignelle dostluk kurdu. Onun
la birlikte metresi olarak Fransaya tatil iin gitti; ngiltereye
dnmek istemedi ve pasaportunu atee atarak, adama onu ora
da brakma dnda bir seenek tanmad. Tns houna gittii
iin ora Peari adn benimseyerek, varlkl hayranlardan oluan
bir evre edinmeye koyuldu. Bu adan kinci mparatorluk d
nemindeki Paristen daha uygun bir yer yoktu. Kent uygar dn
yann merkeziydi; aralksz balolar ve partiler verilmekteydi;
Oul Alexandre Dumasmn belirttii zere, kadnlar tpk taz
lar, atlar ve arabalar gibi toplu tketime sunulan lks mallard.
Dou Londra ivesiyle Franszca konuan Devonlu kz
ora ksa srede Parisin en makbul kadn haline geldi. Klasik
anlamda gzel deildi; London Truth'tA bir eletirmenin yazd
gibi, toparlak bir yz, havu gibi kzl salar, sevimsiz bir
hrnl ve zevkten ldrdnda kaba saba aznn kulaklarna
kadar varmasna yol aan bir gl vard. Crne baklrsa
bu az yiyip imek, argo konumak ve kfretmek iin yaratl
mt. Ama Corann kzl sa arabuk efsaneleerek, ona La
Lune Rousse ( Kzl Ay) takma adn kazandrd.' Ayrca st
beyaz ten rengi ve doa harikas bir vcudu vard: Cs ylesine kusursuzdu ki, bronz heykeller yapmak iin al kalplar

Dz evirisi Kzl (ya da Kumral) Ay olan bu ad toparlak yznden vc kzl sa

ndan gelmekle birlikte, daba incelikli bir antrma ierir, Franszca La Lune
Rousse ayn zamanda krpe bitki filizlerini yok edebilen donlarla akan zaman
dilimi olarak Nisan Ay anlamna da gelir.
I 150

UKURUNA

DKNLER

alnmt. Yatakta insann hayatn kkten deitirecek lde

maceraperest olmasndan kaynaklanan bir hreti de vard; (is
mini vermeyen) hayranlarndan biri onu baka bir soyun rne
i, tuhaf ve artc bir fenomen diye tarif etmiti. ora kadar
seksi seven bir fahieye rastlamak nadiren mmknd ve bu du
rum esrarn daha da arttrd. Hayale smayacak ehvetin cazi
besi potansiyel bir sevgiliyi tuzaa drmeye yetmediinde,
Coranm drt drtlk ev sahibelii devreye girerdi.
Verdii partiler, ehvet uyandrc kabarenin ve zarif mutfa
n bir bileimi olarak benzersizdi. Her seferinde sayca on bee
kadar varan beyefendi onu ampanya dolu bir kvette ykanr
ken, orkidelerden oluan bir yatakta plak dans ederken veya
stnde birka maydanoz dal dnda hibir ey bulunmakszn
gm bir tepsiyle sofraya getiriliini izlemeye davet edilirdi.
ora vcuduna yanardner boyalar srer; zerini gm pullar,
yldzlar ve incilerle kaplard. San kzla, siyaha ve sarya bo
yatr, parlak renkli far ve rastklarla gzlerine ayr bir hava ka
tard. Hatta bir keresinde kyafetine uymas iin kpeini mavi
ye boyad (ve zavall hayvan ksa bir sonra ld). Zeki, nkte
dan, pervasz ve hi kukusuz pahal bir fahieydi o. Zirvede ol
duu 1860larda aylk geliri 50 bin frank (bugnn deeriyle
yaklak 9 bin sterlin) dzeyindeydi; bu parann tamamn o
u Fransz sarayna mensup koruyucular salamaktayd. m
paratorun vey kardei Morny dknn lmnden sonra,
onun kuzeni ve Napolyonun yeeni Plon-Plon , yani Prens Joseph Charles Bonapartela (1822-1891) dostluk kurdu. Csterdii zel ilginin karlnda ondan bir malikne ve ngiliz jokeyle
re koturduu yar atlarndan oluan byk bir koleksiyon
oluturmaya yetecek kadar para ald. hretinin artmasyla bir
likte, kadnlar onun stilini taklit etmeye balad. Bir akam ye
meinde, her darya kta giydii eyin ertesi gn mutlaka
maazalarda yer almasyla vnd. Savn kantlamak iin, ora
151

NASIL

BLRDNZ?

daki beylerden birinin apkasn ald, kenarn bastrp aaya

indirdi, tepesine bir devekuu ty kondurdu ve Bois de Boulognc adl parkta salnarak yrd. Nitekim ertesi gn bu gln
baln bir taklidi k bir butikte sata kt. ora genellikle da
ha zarif eyleri tercih ederdi ve yanna yaklalmayacak kadar
pahal elbiselerini her seferinde kucak dolusu miktarda satn al
d ngiliz kadn terzisi Charles Worthn hrete ulamasn
salad. Worth onun himayesiyle Parisin en nl tasarmclar
arasna girdi ve bir giyim eyasnn stne adnn yazl olduu
etiketi diken ilk kii oldu.
1870te Fransa-Prusya Savann patlak vermesiyle btn
parti elenceleri birden kesildi. Yenilgiye urayan III. Napolyonun, aile fertlerinin byk bir blmyle birlikte srgne git
mesi sonucu, ora koruyucularndan yoksun kald. ora Lon
drann yolunu tuttu, ama hreti daha nce oraya vard: Sosye
te tarafndan hor grld ve Grosvenor House Otelinde oda
tutmasna izin verilmedi. Gerisin geriye dnd Paris artk ok
farklyd. Prusya birlikleri kenti alktan teslim olmaya zorla
mak iin drt ay boyunca abluka uygulad. Koullar hzla kt
leti ve kent sakinleri fare, kpek ve at eti yemeye mecbur kald.
Kentin hayvanat bahesindeki hayvanlar bile kurtulamad: O
gnden kalan fil, deve, kurt ve ay etinden yaplm yemeklerin
yer ald restoran menleri hl vardr. Bismarek 25 Ocak
1871de Parisin ar toplarla bombardmana tutulmas emrini
verdi ve gn sonra kent dt. Kuatmann balamasndan
beri 47 bini akn sivil lm ya da ar yaralanmt. Mays 1871
sonuna varldnda, Paris Komnnn sokak arpmalarnda
30 bin insan daha can verdi. kinci mparatorluk dneminin
zevk ve sefa gnleri artk ok geride kalan bir hatrayd.
ora talihindeki bu deiime artc bir pratiklikle ayak uy
durarak, koca evini bir anda hastaneye evirdi, bandajlar iin
yatak araflarn yrtt ve hastalarna olabilecek en iyi bakm
152

UKURUNA

DKNLER

salamaya zen gsterdi. Bu ura btesinde ciddi bir gedik ya

ratt, ama 1872 balarnda yeni bir hayran buldu. Alexandrc Duval adndaki bu yakkl, varlkl ve son derece doyumsuz adam
baarl bir restoran sahibinin oluydu. Tutulduu Coraya ba
llm kantlamak iin birka milyon franklk mirasn har vu
rup harman savurdu. flas edip artk Corann gznde pek de
eri kalmaynca, peinde komay srdrerek kskanlk nbet
leri ile evlilik teklifleri arasnda gidip geldi. Bir leden sonra
Corann Chaillot Caddesindeki dairesine giderek, orada kal
masna izin vermesi iin yalvarmasyla danann kuyruu koptu.
Kendisine aldrmayan Corann yorgan altna gmlmesi zeri
ne, kapnn eiinde gsne bir kurun skt.
Bir ekilde kurtulmasna karn, Coramn onu kanamal hal
de cadde ortasnda brakt ve yardm armad haberi orta
la yayld. Tabancayla canna kast edeceini tahmin edemedi
ini ileri srerek savunmaya geen ora, her zaman abartya ve
melodram jestlerine yatkn olduuna iaret etti; ama itibarnn
sarslmasn nleyemedi. Zalim ve yreksiz biri olarak sunuldu
ve bir anda kendisini Paris sosyetesinde istenmeyen kii olarak
buldu. Bir arkadann yannda kalmak zere ekildii Monte
Carloda gze katmamaya alarak skandalin dinmesini bekle
di; ama ok gemeden fahielik kariyerinin son bulduu ortaya
kt. Bir koruyucusu ya da gelir kayna kalmad ve alacakl
lar peine dt iin, evlerini ve eyalarn satmak zorunda
kald; mrnn son on yln Casanovaya olduka benzer bi
imde gezgin bir kumarbaz gibi geirerek, Avrupann yar pist
leri ve kumarhaneleri evresinde srnr duruma dt.
ans Casanova kadar yaver gitmedi ve Fransz gazeteci Henri Rochford ona 1880lerin balarnda biraz bahis paras iin
kendisine asknt olan irkin ve yal bir enkaz olarak rastlad.
Bir zamanla gzelliiyle ve zeksnn kvraklyla ylda bir mil
yon sterlinin zerinde para kazanan kadn, Monte Carlo kumar
1 53

NASIL BLRDNZ?

hanesinde rulet oynama derekesine dmt hem de sadece 5

franklk bahislere izin verilen ucuz masalarda. Bir gece (sal
na kavumu ve annesinin setii makul biriyle evlenmi olan)
eski sevgilisi Alexandrc Duval asgari bahsin 100 frank olduu
yandaki masada gzne iliti. Adam onu tanmad bile.
Kansere yakalanan ora 1886da lmeden hemen nce, biraz
para kazanma abasyla anlarn yaymlad. Kitapla ilgili hayal
krkln yanstan eletiriler kt; bunun sebebi byk lde
eski sevgililerinin kirli amarlarn ortaya dkmeye yanamamasyd. New York Times\n deerlendirmesi tipikti: Hi espri
anlay tamadn anlamak iin kitabn okumak yeter. Ki
tapta muzr merak asndan ekici bir yan yok. Anlatm yavan.
Bu kadn eytani bile deil. Aslnda, Casanovanm ya da Byk
Katerinann yazdklarnn apma erimekten ok uzak olmas
na karn, Corann anlar sahiden dokunakl bir scaklk ve d
rstlk tamaktayd. Fransz romanc Zola Nana (1880) roma
nnda onun portresini sevecen bir yaklamla verdi.
ora Peari ldnde daha elli bir yandayd. Dnyadan
huzur iinde ve burukluk duymadan gt.
Mutlu bir hayatm oldu; muazzam para sap savurdum. Bir
kurban gibi grnmeye almaktan uzam; byle bir tavr
kendime kar nankrlk olur. Kenara biraz para koymaly
dm, ama benim yaadm trden heyecan girdabnda kena
ra para ayrmak yle kolay bir i deildir. Kiinin yapmas
gereken eyler ile yapt eyler arasnda her zaman bir fark
llk vardr.

H. G. Wells: Zamann En Byk apkn

ora romanc ve sosyal eletirmen H. G. WellsMe (1866-1946)
herhalde iyi uyuurdu. Wells kendisinden aydnlarn Don Juan diye sz etmekten holanan biriydi: Btn dilerinin d154

UKURUNA

DKNLER

kldii yetmi drt yanda bile, fahielcrlc muhabbetten hl

zevk almaktan gururluydu. yle grnyor ki, biraz incelik,
kendini beenmilik ve zindelikle periyodik olarak sevimek, o
umuz iin verimli almann zorunlu bir kouludur demiti
bir keresinde. ora seksi ie dntrrken, Wells ii iin sekse
yneldi.
Wells saciakatsizlii babas Joedan miras ald. Vurdumduy
maz bir kadn dkn olan Joe, porselen eya dkknndan
salad mtevaz gelirini Kent ili kriket takmnda hzl bir top
atcs olarak kazand parayla takviye etmekteydi: Sussexe
kar bir mata drt topta drt kale almt. Bir merdivenden d
p kalasn krnca spor kariyeri tamamen son buldu. Kaza bir
Pazar sabah kars kilisedeyken, sevgililerinden birininin, duva
ra dayanm merdivenden yukarya kmasna yardm ettii sra
da oldu. Ayin beklenenden daha abuk bitti ve bir asmay buduyormu numarasna yatan Joe sust yakaland. Birka yl n
ce olu Bertie de yedi yandayken bacan krmt (Ona asla
gerek adyla, Herbert diye hitap etmezdi). Her zaman belirttii
gibi, kk Wellsin kitap sevgisi bu olayla balad: Babas iyile
irken yatakta okumas iin ona ynla kitap getirmiti. Wells,
bant-karikatr olan l Papatyas adl ilk eserini verdiinde
on yandayd; ama edebiyat zlemi babasnn kazasndan
sonra mecburen rafa kalkt. Zaten maddi durumu pek de iyi ol
mayan jo e nun kriket gelirinden yoksun kalmasyla, Bertie
renim grd Bromley Akademisinden ayrlmak zorunda kal
d. Eve para getirmesi iin bir manifaturacnn yanma rak ola
rak verildi, ama ok kaba saba olduu gerekesiyle iten atld.
Bandan geen bu olay, paraya kavuunca st snflarla har
neir olmaya alan bir manifaturacy anlatt Kipps (1905)
romannda ileyecekti. Wellsin kendisi kadnlarla har neir ol
maya daha meraklyd - hem de bir sr kadnla.
Wells manifaturac olarak alt iki yl ierisinde olaans
155

NASIL BLRDNZ?

t z-disiplin gc gsterdi. Bo zamanlarnn her zerresini ken

disini eitmeye harcad; o dnemde asla bir kurmaca eser oku
madn ve tek bir oyun oynamadn sylemekten gurur du
yard. Sk almasnn karln grd ve Londradaki Fen
retmenlik Okulunda bir burs kazanarak, byk hoca T. H.
Huxleyden biyoloji dersleri ald. Eski psk giysilerle ve srek
li a halde ok yoksul bir yaam geirerek, zooloji diplomasyla
okulu bitirdi; bu arada ngiliz edebiyatnn ve sosyalizmin ho
yanlarn kefetti. nce Gallerdeki bir yatl okulda, ardndan
Kilburnde retmenlik yapt; Kilburndeki yldz rencisi W/nie-the-Fooh\\n yazar A. A. Milnedi. Akrabalarnn yannda
kalrken k olduu kuzeni Isabel Mary Wellsle evlendi. Ken
disi yirmi be, kars da yirmi iki yandayd. O zamana kadar
tek cinsel deneyimini birka yl nce bir fahieyle yaamt.
Yeni evli iftin tand Wandsworthte Wells retmenlii
ni srdrrken, gazetelere eitim haberleri yazarak ve otuz yl
boyunca baskda kalacak olan Biyoloji Ders Kitah'm hazrlaya
rak ek gelir salad. Bir yancian cia boa gemi zamandaki ak
larn kapatmaya giriti. kilinin evlilii 1894te son buldu. Wells
bir ev tutarak yanma ald ve Jane adyla and rencisi Amy
Catherine Robbinsle daha sonra evlendi. Wells batan karc
bildik erkek tipinde deildi; ksa boylu ve sskayd, sarkk bir b
y ve crtlak bir sesi vard; kafasnda fikirler kaynaan, zg
venle dolu olan ve delici mavi gzlerini insanlara dikerek konu
maktan holanan biriydi. Kadnlarn, bu haliyle onu dayanlmaz
bulduunu kefetti.
Siyasal uyan, Darwincilie gml ve yoksulluktan sy
rlma ura, onu akn kstlamalarndan ve bakalarnn yarg
larndan kurtulu anlamna geldiine ve buna da ancak birden
fazla cinsel ilikiyle ulalabileceine inanmaya yneltti. Janede
byle radikal bir manta ayak uydurmaktan mutlu grnen,
kaamaklar iin kent merkezinde bir daire tutmasna ve sevgili156

UKURUNA

DKNLER

crinin fotoraflarn aile evinde asmasna izin veren bir kadn

buklu. Jane onun sonu gelmez iki lemlerinin sonularyla u
ramaya bile hazrd; Wellsin, terk ettii sevgililerinden Avus
turyalI gazeteci Hedwig Gatterniggi, artk sevilmediini re
nince adamn dairesinin dnda bileini kesmesi zerine bizzat
hastaneye bile gtrd.
Wells, Kuzey Gallercieki yatl okul dneminden beri salk
asndan skntlyd. Futbol oynarken maruz kald sert bir fa
ulle yere kt biimde dm ve bir bbrei ezilirken, akcie
rinde kanama ortaya kmt. Akcier sorunlarnn vard du
rum zerine, doktorlar verem olduu kukusuna kapld ve pek
fazla mrnn kalmad sonucuna vard. Bu uyar onun cinsel
fetihler ynndeki ivecenliini arttrrken, ona nekahet dne
minde bugn en ok bilinen bilimsel romanlarn yazmaya ba
lama frsatn verdi. Drt yllk olaanst bir yaratclk patla
masyla Zaman Makinesi (1895), Doktor Moreau'nun Adas
(1896), Grnmez Adam (1897) ve Dnyalar Sava (1898) eser
lerini verdi. Heyecanl felaket hikyelerini en son bilimsel ve si
yasal fikirlerle biraraya getirerek, tek hamleyle modern bilim
kurgunun temellerini att. Ulatklar poplerlii daha sonralar
kmsemesine karn, bu kitaplar onu ngiliz romanclarn n
safna tad ve ifte ok gerek duyduklar maddi gvenceyi sa
lad. Kent yresinin ky sayfiyesi Sandgatein daha salkl orta
mna tanan Wells, yazar meslektalardan oluan canl bir top
lulukla bulutuu ve ok gemeden joseph Conrad, Ford Madox Ford ve George Bernard Shaw gibi kiilerle iyi dostluklar
kurdu. Zamanla daha zinde hale geldi ve mr boyu srecek bi
siklet srme tutkusunu edindi. Yetikin birini bisiklet stnde
her grdmde, insan soyunun gelecei konusunda artk umut
suzluk tamyorum diye yazd. 1909a doru kendisini Lon
drann entelektel kemekeine yeniden girmeye yetecek kadar
iyi hissetti. Janei, iki olu Gip ve Franki de yanna alp Hamp1 57

NASIL.BLRDNZ?

stcad semtinde Kilise Yolunun 17 numaral evine tand.

Wellsin ak evlilii Londra edebiyat evresinde skandal
yaratmakla birlikte, ikili asndan przsz yrd. Karsna
Cancaz ve Hamam Yolda Dalm , kars da ona Koca
ck ya da Bay Balayc ve bazen Prsk diye hitap ediyor
du. Lvliliklerindeki olaylar alaya alan kargack burgack kari
katrlerin yer ald ve Picshua adm verdikleri kartonlarla
iletiim kuruyorlard; Wellse gre bunlar ilikilerini ho gr
lr dzeye karacak kadar yumuatyordu.
Evdeki bu ocuksu gnl rahatl Wellse cinsel servenleri
ne atlmas, Janein salayamad cinsel yaratcl kefe k
mas iin salam bir zemin sundu. Sevgilileri arasnda doum
kontrol kampanyasnn nclerinden Margaret Sanger ile her
ikisi de romanc olan Dorothy Richardson ve Elizabeth von Arnim vard, janein bir okul arkada olan Richardsonn yeterin
ce deer verilmeyen Hac Yolculuu (191.5) roman daha sonra
lar Virginia Woolfun ne kavuturaca bilin ak teknii
ni yaratt. Romanda Wells iftinin evindeki yaamn canl bir
portresi de yer almaktayd. Grne baklrsa, Bertieyle bir g
nl serveni (Casanovayla yaananlara olduka benzer biim
de) byk nee kayna ve ego iin kuvvetli bir ila olabilmek
teydi. te size Margaret Sangera yazd mektuptan bir pasaj:
New Yorktaki planlarma tamamen seninle olabildiince
ok birlikte olma dilei yn veriyor - ve tabii olabildiince
dier insanlar yanmzda olmakszn. Bunu elde edebilirsem,
binlerce dolar demek hi umurumda deil.
Ayrca her ne pahasna olursa olsun stne bir tropikal ada
kostm giymesini ekledi. Dier eylerin hepsi bunun yann
da talidir. Wells 1907de Cambridge niversitesinde nceki yl
Amber Rceves adl zeki bir gen rencinin kurmu olduu Fa158

UKURUNA

DKNLER

bian Derneinde bir konuma yapt. Konumadan sonra gen

kz apar topar bir trene att ve hafta sonu iin Parise gtrd.
Onun hakknda unlar yazd:
Umut veren, parlak ve erken gelimi bir kz; ... ok ho ve
gr bir siyah sa demeti altnda keskin hatl ve aydnlk bir
Levanten yz, narin, evik ve ok canl bir beden, renme
ye susam kvrak bir zihin.
Kz iki yl sonra Bcrtienin ocuuna gebe kald. Bu durum kzn
(Wellsin arkadalar olan) annesini ve babasn perian etti; ka
amak ift Fransann Lc Touquet kasabasna kat vc sarsnty
atlatmaya alt. Ka ay srd. Wells yalnzlk ve can skn
ts eken Amberi bir feribota bindirip ngiltereye gnderdi.
Kzcaz orada ortak bir dostun, George Rivers Blanco adl gen
bir avukatn kollarnda teselli buldu. Bu adam kibarlk gstere
rek, ocuk domadan nce onunla evlendi. Amberin kz AnnaJanc ancak on sekiz yandayken, H. G. Wellsin gerek babas
olduunu rendi.
Acar feminist gazeteci Rebecca West 1912dc Wellsin Evlilik
roman zerine eletirel bir makale yazarak, onu kart adam
olarak nitelendirdi. Bildiimiz zere, Wells cesur gen kadnlar
dan holanrd; bu nedenle krk alt yanda olmasna bakmaks
zn, yirmi yandaki bu gazeteciyi aya davet etti. Gen kadn
1914te olu Anthonyyi dourdu ve ocua Wellsin days ol
duu sylendi. Anthonynin ikinci ad Panter , yani Wellsin
Amber iin kulland takma add (Amber de ona Jaguar ad
n takmt). Btn bu ilikiler a karmakark grnse bile, as
lnda herkes asndan olduka iyi iledi. Amber 1939da Wellse
bir mektup yazarak, gerek kendisinin, gerekse kznn bir an iin
bile kendilerinin denen bedele demeyecek gibi hissetmedik
lerini bildirdi.
159

NASIL BLRDNZ?

Wells 1914te ve 1920dc olmak zere Rusyay iki kez ziya

ret etti ve tant yazar Maksim Gorkinin zerinde olumlu bir
izlenim brakt. Ama herkes bu kadar yce gnll deildi. Lcnin ksa bir grmeden sonra, onu rezil bir burjuva ve kk
cahilin teki! olarak nitelendirdi. Kendi payna Wclls de her du
varda ve ilan tahtasnda grnen Kari Marxn kiilii etrafnda
rlm kltten holanmad;
Marxn yznn te ikisi sakaldr, her trl normal icraa
t herhalde olanaksz klm kocaman, heybetli, kark ve
yeknesak bir sakal. Bir adamn yznde kendiliinden bite
cek trden bir sakal deil, zenle bytlm, zerine titren
mi ve ataerkilce dnyaya dayatlm bir sakaldr bu. An
lamsz grlyle aynen Das Kapital gibidir ve yzn insani
ksm sanki marazi uzantnn insanolunu nasl etkilediini
grmek istercesine ona bayku gibi tepeden bakar. O saka
ln her yerde karlalan grntlerini gittike daha asap
bozucu buldum. Kari Marx tra olmu halde grme y
nnde kemirici bir arzu geliti iimde.
Wells asndan Rusyaya ikinci gezinin ne kan olay, kendi
sinden beklenecei zere, sevgililer kervanna bir yenisini kat
makt. Bu kadn, tercman Barones Moura Budbergdi {18921974). Barones iki kez evlenmiti; nce arlk dneminin diplo
mat Kont Johann Bcnckendorffla, ardndan onun 1919da dev
rim makamlarnca kuruna dizilmesinden sonra Baron Nikolay
von Budberg-Bnningshausenle. Ayrca (kendisini Wellse tav
siye eden) Maksim Gorkiye ve ok satan Bir Gizli Ajann An
lan (1932) adl kitabn yazar ngiliz casus Sir R. H. Bruce Lockharta farkl zamanlarda metreslik etmiti. Rusyann Mata
Harisi olarak anlrd. MI5 dosyasnda ounlukla cin olmak
zere hayret edilecek miktarda iki iebildii kayd vard. Da
160

UKURUNA

DKNLER

ha 195rde Sir Anthony Blntn bir komnist olduunu MI6ya

tlatan oydu. Sekinliini belirtmeye dnk bir dier sav ise Li
beral Demokratlarn lideri Nick Cleggin byk teyzesi oldu
uydu. H. G. Wellsten yirmi drt ya kk olmasna karn,
aralarndaki iliki gelge bir gnl elendirme deildi. Kars Jancin 1927dcki lmnden sonra, en yakn kadn dostu olan
Moura iin daha sonralar unu itiraf edecekti: O gerekten
sevdiim tek kadnd. Moura da ona ayn lde tutkundu. Somerset Maugham gbekli, tkenmi yazarda ne bulduunu
sorarak onu sktrdnda, u karl vermiti: Onda bal ko
kusu var.
Wells kiise] yaamnda hibir yavalama belirtisi gstermez
ken, bir yazar olarak olaanst retkenlii de bundan aa
kalmad. Elli yl kapsayan kariyeri boyunca, 130dan fazla kitap
yaymlad. Yalandka siyasal ve sosyal felsefesi yumuamak
yerine daha da arya vard. Sonraki kitaplar bir tr topyac
otoriterlik (jeniin sk bir destekisiydi) ile kat bir hepimiz
mahvolduk ktmserlii arasnda gidip gelir oldu. Uluslarara
s dzeyde ok satan kitaplar arasna giren Tarihin Ana Hatlar
(1920) kurmaca olmayan en gzel eseridir; modern dnyay
eitim ve felaket arasnda bir yar olarak nitelendirir. Wells
dnya hkmetinin hararetli bir savunucusuydu; hem Theodore ve Franklin D. Rooseveltle, hem de Lenin ve Stalinle gr
m olmasndan dolay konuyu bilen biriydi. Bandan itibaren
gerek komnizmi, gerekse faizmi reddetti; gnmzde ok az
kii oiLin siyasal felsefesini ciddiye alyor olsa da, en azndan
Naziler aksi kandayd. 1 asarlanan Britanya igalinden sonra
tasfiye edilecek aydnlara ilikin kara listenin bandaki isim H.
G. Wcllst.
Byk cinsel zgrle dair btn szlerine ve burjuva evli
lik kurumundan bir sosyalist olarak hazzetmemesine karn,
Wells yaamnn byk bir blmnde mutlu bir evlilik srd.
161

N ASIL BLRDNZ?

Otobiyografi Denemesi adl kitabnn son cildi 1984te, sevgilile

rinin sonuncusunun lmnden sonra yaymland. Burada daha
gen ve ateli sevgililerinden biri uruna Janei ve aile yaamnn
skcln brakmay sklkla istediini, ama onun kararl biim
de hep yannda bulunacan, gerek bir dost olarak onsuz yapa
mayacan bildiini itiraf ediyordu. 7and dier kadnlar iin
byle bir durum sz konusu deildi: ptm, asldm, ku
cakladm ve birlikte yaadm kadnlar asla duygusal yaam
ma itenlikle ve derinlemesine girmediler. Metresleriyle seks
hayatnda aa yukar birok megul erkein hayat asndan
olta balklnn ya da golfun tuttuuna yakn bir yer tuttu.
Bu ifadenin cinsel zgrle dayal yeni bir dnya dzenine uy
gun bir misyon aklamas olduu p>ek sylenemez; daha ziyade
bir adamn pastasn alp yemesinden sz etmesine benzer. Janein Wellsi balayarak kaamaklarna katlanmasnn sebebi
gerek bir tehdit ohturmamasyd. Dnya adam , gelecein
kahraman her zaman ancak onun verebildii duygudalk,
destek ve zendirme iin eve gelmekteydi. Bizzat Wells bir kere
sinde unu itiraf etmiti:
Dine bel balayamam. Tanrda uyluk yoktur, hayat yoktur.
nsan gecenin sessizliinde onu ardnda, yzn evirip
Derdin ne, canm? demez.

Colette: Kzna Fare Diyen Anne

Yetenekli bir kocann kariyerini ve azgn cinsel itahn destekle
mek zere fedakrlkta bulunan e konusu bildik bir hikyedir.
Peki, yerler cieitiinde ne olur? Bertie yerine Jane evlilii kale
me alsayd ne yazarcii acaba? Colettein (1873-1954) eserlerini
okumak Fransadaki ergen kzlar iin neredeyse yetikinlie ge
i treni gibidir. Elliyi akn romannda diice akn karmaala
rn ylesine bir keskinlikle ve artc zgnlkle ortaya koyar
I

162

UKURUNA

DKNLER

k, onlarn yannda I I. G. Wcllsin sosyal romanlar alicenap bir

ar vg gibi kalr. Kadnlarn cinselliini anlamak isteyen bir
erkek iin Colette kusursuz balang noktasdr. T ezghm ok
balarda kurmutur. Daha kk bir renciyken, olanlar gibi
soyadyla anlmasna karar verdi. Sidonie-Gabrielle olan ilk ad
Burgcjnyadaki arkadalarndan hibiri tarafndan kullanlmad
ve yirmi yanda Henri Gauthier-Villarsla evlendiinde de bu
alkanln srdrd. Ondan on be ya byk olan ve edebi
yat heveslisi bir sanat eletirmeni olan kocas, iyi bir yazar oldu
unu hemen fark ederek, onu Claudine adl karakterine daya
l bir dizi roman yazmaya zendirdi; hatta gerekli sayda sayfa
y kaleme alana kadar odasnda kilitli tutma yoluna bile gitti.
Kocasnn Willy takma adyla yaymlanan bu romanlar ok
satanlar arasna kolayca girerek, kz renciler arasndaki lezbiyen ilikileri rtk biimde dile getiren blmleriyle Fransz toplumunun iini gcklad.
Willy adnn arkasna saklanan kocasnn da servenli bir
cinsel yaam vard; bir dizi gen sevgilisini alenen eve getirmek
teydi ve en azndan bir kez Colettein belsoukluu kapmasna
yol at. Colette 1906da onu terk etti, bir aktris olarak geimini
salamaya balad ve daha ok Kk Hanm olarak bilinen
ve aristokrata tavrlaryla tannan Belboeuf markizi Mathilde
de Mornyyle sk fk bir lezbiyen iliki kurdu. Colette ve Kk
Hanm birliktelii bir skandala dnt. 197de Mtstr D
oyunu gsterime girdiinde, ikilinin sahnede gslerini ap
pmeleri galeyana yol at. Paristen kaan Kk Hanm,
Willyden boanan Colettee romanlarm yazabilmesi iin Bretanyada bir ev satn ald (Maalesef Willynin, ilk baarl ro
manlarn telif hakkn elinde tutmas nedeniyle Colettein ba
msz bir gelire ihtiyac vard). Colette gnlk ].e Matn gazete
sinde ke yazarlna balad. Otuz yedi yandayken yirmi drt
yandaki Auguste Heriotya k oldu; ama 1912de onu terk
163

NASIL BLRDMIZ?

ederek, Le Matinin varlkl yayn ynetmeni Baron Hcnri de Jonvenelle evlendi. O da ilk kocas kadar sadakatsiz kt. Ertesi
yl ondan olan kz Bel-Gazouya fare adn takacak kadar so
uk davrand. Anne olmas kariyerini kesintiye uratmayacakt.
Erkeksi damarm beni mutlu ve sevecen bir ebeveyn konumu
na ykselen yazarn vasatla dme tehlikesinden korudu diye
yazd. Bel-Gazou bir dadnn bakmna brakld: Colettein alt
ay onu grmeksizin geirmesi olaand deildi. Kz sekiz ya
nda yatl okula gnderildi ve Golettein bir arkadann ak
lad gibi bata sevgi grme istei olmak zere her trl zaaf
yasakland ona.
Henri de Jouvenelin Bertrand adl ergenlik anda bir olu
vard. On alt yana vard 1919da Glette tarafndan batan
karld. Krk dokuz yandaki Colettee hakszlk ermemek a
sndan, cinsellii tanmas iin ilk bata iki fahie tuttuunu,
ama gencin ii beceremediini belirtmek gerekir. Glette sebat
ederek, profesyonellerin altndan kalkamad sorunu zd.
Bertrand daha sonralar vey annesini etin, obur, ehil ve do
yurucu olarak nitelendirecekti. Glette kendi adna Bertrandn
babasna olan akndan geri kalmacE, ama kocas iiyle ve met
resleriyle meguld. Sonunda ondan boanmasna karn, sevgi
lisi vey oluyla birlikte yaamay srdrd; bu iliki onun yir
mi yana varmasna kadar devam etti. Glette yall savu
turma abasyla lgnca bir perma yaptrd ve 1920lerdc daha
deneme aamasnda saylacak bir ameliyatla yzn gerdirdi.
Bir arkadana yaamn srrn yle aklamt; Geici bir
ayartc eyle yetinmek ve onu tatmin etmek. nsan belirli bir an
da kucanda tuttuu eyden baka neye emin olabilir ki?
1935te son evliliini krk be yandaki Maurice Goudekctle
yapt. Kocas ksa srede paralar tketti ve ok gemeden ikin
ci el amar makineleri ve tuvalet ama aralar satclna ba
lad. Glette kitaplarndan salad gelirle onu destekledi. Son
164

UKURUNA

DKNLER

kocas da dierleri gibi sevgililer edinmekle birlikte, 1.954te sek

sen bir yanda lmesine kadar ona ilgi gsteren erkekleri ks
kand. Sadakatsizlikleri asla Colettein cann skmad. Aralarn
daki ilikide dizginlerin kimin elinde olduunu biliyordu. Cin
sellikle ilgili hibir eyin hilesiz olmadn anlamt. Bir arkada
na aklad gibi, Mauricein onunla birlikte yaamay srdr
mesi onu oka uratan erkeksi cinsel gcndcn dolayyd.
Baka bir kadnla yattnda kadns olan birini seiyor; ama
byle bir kadnla birlikte yaamay beceremez.

Marie Bonaparte: Bonaparte Soyunun Son Temsilcisi

Marie Bonaparte (1882-1962) asndan sorun yaratan ey er
keksi cinsel gcn yokluuydu ama onda deil, kocasnda.
Napolyonun nc kuaktan yeeni olan Marie, Bonaparte
soyunun son temsilcisiydi. Yunanistan prensi Georgiosla evlili
i Danimarka, Kusya ve Byk Britanya kraliyet aileleriyle ak
raba olmasn salad (Prens Philipin teyzesiydi). Prens Georgios uzun boylu, sarn ve yakklyd; ama nianllk dnemle
rinde Marieyi pmeye bile kalkmad. Marie nce bu davran
n iffetli ve terbiyeli olmasna balad. Dn gecesi gerdee
girmeyi beceremeyen Georgios, bir moral destei konumas iin
hemen amcas Waldemarn yatak odasna kotu. Evlilii tama
ma erdirme yoluna ilikin talimatlarla geri dndnde, En az
senin kadar bu iten nefret ediyorum, ama ocuklarmzn olma
sn istiyorsak bunu yapmak zorundayz diye itiraf etti, kars
na. Balayna ktklarnda, Waldemar Amca yarar olaca d
ncesiyle onlara elik etti ve Georgios gn sonra onun ayrl
mas zerine alad. Ancak amca ok gemeden geri geldi. M a
rie ondan yakay syrmann mmkn olmadn anlaynca, am
cann refakatinden keyif alma yolunu tuttu. Georgiosun bak
lar altnda onu ateli biimde pmekten kanmad. Bazen iki
kocas olduunu belirterek ii akaya vurmaktayd; ama Georgi165

NASIL BLRDNZ?

bir kocadan ok bir karde olduu kansndayd. Marie

gen kzken babasnn sekreteriyle bir kaamak yaamt; Lean-

o s lu i

dri adl bu adam daha sonralar Marie nin kendisine yazd ak

mektuplaryla ona antaj yapt. Umut verici olmaktan uzak by
le bir balangtan ylmayan Marie, aralarnda Fransa babaka
n Aristide Briand olmak zxre yaam boyunca baka birok
sevgili edindi; ancak bu ilikilerin hibiri ona maddi tatmin ge
tirmedi.
Marie genliinde babas Prens Rolanda doktorluk eitimi
grmek istediini bildirdi. Roland bunu aristokrat bir kadn iin
yakksz bir seim olarak grd iin yasaklad. Ancak ana
tomi zerine alabilmesi iin, yatak odasnda bir insan iskeleti
bulundurmasna izin verdi. Gen kadna kbuslar yaatan iske
let, ryalarnda ona saldran bir Hindu mumyasna dnt.
Marie iskeletin l annesinin bilinalt bir simgesi olduuna ve
korkularn alt etmek iin odasnda tutmas gerektiine karar
verdi. Nevrozu daha da younlat: Mikroplar barndrd d
ncesiyle yatak odas perdelerini sktrd ve ierideki oksijeni
emip tketecei kokusuyla mine yakamaz hale geldi.
Doktor olmas yasaklanan ve seksten zevk almamasn ilgin
bulan Prenses Marie, cinsel soukluk konusunda uzmanlama
dncesine kapld. lmnden nce birka ay yatalak kalan
babasnn baucunda oturup ona sakince psikoloji kitaplar
okudu. zellikle Freudun eserlerini heyecan verici buldu ve
1924tc stat tarafndan analiz edilmek zere Viyanaya gitti. Bu
giriim daha sonra bir psikanalist olmasnn yolunu at.
Freudun zerince alaca bolca malzeme vard. Marie an
nesini daha ufak bir bebekken kaybetmi ve ocukluu yalnz
gemiti. Hizmctilerce bytlrken dier ocLiklardan uzak
tutuldu; nk ninesi Prenses Bonaparte ok fazla arkada edin
menin avamca olduu kansndayd. Marie (irrasyonel bir d
me korkusunu da kapsamak zere) bir dizi fobi, ayrca dehet
1 66

UKURUNA

DKNLER

verici sularla ilgili olarak eline geen her trl eyi, zellikle
Karndccn Jackin kurbanlarna ve bombalarla insanlar hava
ya uuran anaristlere dair haberleri okuma gibi salksz bir
merak edindi. lk cinsel zevk ans, dadsnn onu ayaklarnn s
tne bindirerek serte yukar aa hoplatmasyd; Frcuda ak
ladna gre, yetikinliinde byle bir zevki hi yakalamamt.
Buna dadsnn bir seyisle cinsel ilikiye girmesine ilikin bastrl
m bir annn yol am olup olmayacan kurcalad; ama Fred aslnda bir lezbiyen olduu ve kocasnn muhtemelen bir ho
moseksel olmasnn durumu daha da ktletirciii grn
ileri srd. Marie cinsellii konusunda saplantl hale geldi ve
hatta sz konusu seyisi buldurarak, kendi ocuklugLinda gz
nn nnde seks yapm olmasnn mmkn olup olmadn
sordu. Adam byle bir olayn yaandn itiraf etti.
Kendince artk aklnn bana geldiini dnen Marie
1926da Paris Psikanaliz Derneinin kuruculan arasnda yer al
d ve bizzat hastalara bakmaya balad. Allmam yntemleri
vard. Hastalar dinlerken t rerdi, analiz ilemini bahede ya
pard ve mterilerini zel ofrl ahane arabalarla aldrrd.
Tatil iin Atinaya ya da Saint-Tropeze gittiinde, bazen hasta
larn da yannda gtrd olurdu. ockluLinda Bois de
Boulognedaki erkekler tehircilik yaparak onu rktmlerdi.
Korkularyla yzlemek iin, travmay geirdii yere dzenli
olarak giderdi. Bir adam tehirle sarkntlk etmeye kalktn
da, dosdoru zerine yrr ve kartvizitini eline tututurarak
yle derdi: Kapat oran, beni ilgilendirmiyor! Ama ltfen ya
rn gelip beni gr. Seninle konumak isterim. Parisin kalburs
t bir akademisyeni analiz iin yanna geldiinde, kznn banyo
da sabuna dokunma fobisinin aslnda teslislerine masaj yapma
isteiyle alakal olduunu bildirdi. App kalan profesr dehet
iinde odadan frlayp kaarken, Marie koridorda onu kovala
yarak, Fakat byle davranamazsnz diye bard.
167

NASIL BLRDNZ?

Marie Bonaparten az saydaki ie yarar baarlarndan biri,

toplad 243 kadnda klitoris ile vajina arasndaki akl l
mesi ve an ayrklk durumunda orgazma ulamann mmkn
olmayaca sonucuna varmasyd. Marie kendi anatomik yap
sndan hareketle bu sorunu kendisinin de yaadna kanaat ge
tirdi ve klitorisini vajinasna yaklatrmak zere gnll bir
ameliyat yaptrd. Bunun bir sonu vermemesi zerine ikinci kez
masaya yatt, ama yine bir dzelme olmad.
Sigmund Freudla hekim-hasta ilikisini sk bir dostlua d
ntren Marie Bonaparte, ngiltereye gitmek zere Avustur
yadan ka srasnda ona maddi yardmda bulundu. Aralarn
da mesleki bir ibirlii de geliti ve onun vajina orgazmnn kli
torisi kapsayan orgazmdan daha stn ve daha doal olduu
yolundaki tartmal inancn saygyla karlad. Freuda iinden
z olu Fetrosla ensest ilikisine girme drtsnn getiini iti
raf etti ve ondan byle bir ie kalkmamas dn ald. G
nl ilikisinin olduu rakip bir analiste danmaya gittiinde,
Freuda analitik sadakatsizlik ettiini hemen itiraf etti ve on
dan drtsne uyma iznini alnca, ylesine bir sululuk duygu
suna kapld ki kustu. Marie ve Freudun ortak bir yan da k
pek sevgisiydi ve Freud ona bir in kpei hediye etmiti. Marie hayatnda baka bir endie kayna olan kendi kpei Topsy
zerine drt kitap yazd: Kpeinin bir gn lecei dncesi
onda dehet uyandrrd. Freudla birlikte farkl hayvan trleri
arasndaki sevgiyi analiz etmeye epey zaman harcad. Topsyi
konu alan kitaplar dnda, kadn cinsellii zerine bir incele
meyi ve bir nekrofil olduuna inand Fdgar Allan Poenun
eserleri zerine 700 sayfalk bir psikanaliz yorumunu yaymlad.
Marie 1962deki lmne kadar analistlii srdrd. stlen
dii son resmi grevlerden biri, yeeni olan Yunanistan kral
Paulosu ngiltere kraliesi 11. Elizabethin 1953teki ta giyme
treninde temsil etmek oldu. Yannda oturan beyefendiyle soh
1 68

UKURUNA

DKNLER

bete girerek, onu analiz etme nerisinde bulundu. neriyi kabul

eden ve trenin geri kalan blm boyunca onunla derin bir ko
numaya dalan bu kii, Fransann gelecekteki cumhurbakan
Franois Mitterrandd. Frcudun en nl beyanlarndan biri
Marieyle ilgiliydi: Cevab asla bulunamam olan ve benim de
kadn ruhuna dnk otuz yllk aratrmalarma ramen henz
cevah veremediim byk soru Bir kadn ne ister? sorusu
dur. Rumen heykeltra Constantin Brancusi 1920de kendi ce
vabn ortaya koydu. Marie Bonaparte heykelde lmszletir
mek zere yapt portresinin zerindeki perdeyi Paris Salo
nund a at. Prenses X adn verdii heykel devasa bir bronz falListan ve testislerden ibaretti.

AJfred Kinsey: Penis ler

Organn kendisi 40,5 cm uzunluundayd. Bunu herhalde byk
ilgiyle karlam olabilecek Amerikal akademisyen Alfred Kin
sey (1894-F955) mr boyunca 5 binden fazla penisi lt. Orta
ya kan boyutlar zenli bir bilimsel inceleme olan nsan Erke
inde Cinsel Davran (1948) adl kitabnda yer ald. Kuru slup
lu, istatistiklerle dolu ve 18 bini akn ayrntl hasta gemiine
dayal kitabn datmn yapan tp yaynevi ancak 5 bin civarn
da bir sat bekliyordu. Oysa kitap, ok satanlar listesinde dos
doru ilk sraya yerleerek, yz binlere varan bir sata ulat.
Arama zahmetine girenler iin, Amerikallarn seks yapma tarz
lar, kimlerle ne kadar sklkla cinsel ilikiye girdikleri ya da cin
sel ilikide hangi vcut ksmlarnn devreye girdii konusunda
akla gelebilecek her trl tuhaf ayrnty metne serpimi olarak
bulmak mmknd.
Kinseyin ilham kayna Seks Psikolojisi zerine ncelemeler
(1921) adl kitabyla seksin akademik aratrma asndan uygun
bir konu olarak benimsenmesini salayan nc seksolog Henry
Havelock Ellisti (1859-1939). EIlis homoseksel terimini orta
I 169

NASIL

BLRDNZ?

ya atan kiiydi ve Freudun nl sorusuna cevap niteliinde,

Kadnlarn beyinleri bir bakma ... rahimlerindedir diyerek,
(tartmal) saptamasn ortaya koymutu. Ama kendisi cinsel
tecrbe asndan olaanst ehliyetsiz saylrd. Altm yama
kadar iktidarsz biri olarak kald ve evlilii boyunca gerdee gi
rip girmedii kukuludur. Kars Hdith onun penisinden mba
rek hayalet diye sz ederdi ve bir maden oca kazasndan son
ra iktidarsz kalm bir adamla evlenen bir kadn anlatan bir ro
man yazmt. Hvlilii boyunca saysz lezbiyen ilikiye girdi.
Henry (karsnn lmnden sonra gen sevgilisi Franoise Delislenin yardmyla) nihayet seksin esasn kavraynca baya bir
alkanlk edindi. O zamana kadar mastrbasyonu tercih etmi
ti. En uyarc bulduu ey ise idrarn yapan bir kadnn grntsyd; bu durumu ocukken bir Londra parknda annesini s
km halde grmesine balad.
Kinsey de yatak odas hazzn ge almt ve Flavelock Ellis
gibi, kiiliinde kat bir dinsel terbiyenin yara izleri vard. o
cukluk dneminden nefret etmekteydi. Bir marangozun olu
olarak, ar yoksulluk iinde byd; geirdii raitizm omur
gasnda bir ifte erilik yaratt. ocukken ska hasta den bi
riydi ve btn bildik ocukluk hastalklarnn yansra ateli ro
matizmaya ve tifoya yakaland. Okuldayken giysilerinin ar
yamal olmas nedeniyle alaylara maruz kald. H. G. Wcllsin
bana geldii gibi, herkes Alfredin gen yata lecei kansn
dayd ve hastalklar srasnda sklkla okula gidemedii iin ok
az arkada oldu. Genliinde yaad perian yoksulluk onda
mr boyu srecek bir borlanma korkusu uyancird ve ocuk
ken sofrada ou kez bulabildii tek yiyecek olan patatese kar
kzgn bir nefret duygusu edindi.
Babas Alfred Senior banaz bir dindar ve bir zorbayd. I ler
Pazar gn btn aileyi peine takarak, sonu gelmez kilise
ayinine ve ayrca Pazar okuluna gtrrd. Kutsal saylan o
170

UKURUNA

DKNLER

gnde evde hibir elenceye ya da uraa, gazete okumaya bile

izin verilmezdi. Stnn eve st brakmas yasakt ve Bayan
Kinsey Pazar nlerinin btn yemeklerini bir gn nceden pi
irmek zorundayd. Alfredin halas Pazar gn piyano ald
gerekesiyle aile evinden kovulmutu. Komularn gevek ahlak
l olmasndan kukulanan baba, dkkn sahiplerinin kklere
sigara satp satmadn anlamak iin olunu yem olarak kulla
nrd. Sekse dnk btn gnciermeler tabuydu, evde hibir ye
tikin plak grlmezdi ve Alfredin kzlarla grmesi yasakt.
Kinsey sonunda ka yolunu (babasnn isteine kar ka
rak) biyoloji renimi grmede buldu. Bilimsel kariyerinin ilk
yirmi yl boyunca bu kibar ve utanga adamn bir cinsel devri
min nndeki setleri ykacann hibir emaresi yoktu. Aksine,
Kuzey Amerika maz arlar konusunda dnyann nde gelen uz
man olma gibi bir hrete sahipti. Harvarddan doktora diplo
masn aldktan sonra, ABDyi dolaarak otuz alt eyaletten 300
bin ar topland ve kutularla Bostona postalad. Birounun b
rakt yumurtalarn yerine varmadan almas posta idaresinde
bir kaos yaratt. Kinsey her bir arda yirmi alt ayr lm yapa
rak, bilim dnyasnn bilmedii yetmi yeni tr saptad. Her e
yi her zaman saplantl biimde yapard - toplamay sevdii
zambaklarn 250yi akn trn bahesine dikti; ev yapm ki
limleri herkese gre iki kat kalnlkta rerdi; ciaha bir izci ocuk
ken yedi yla deer liyakat niann sadece iki ylda elde etti. A
r ayrntl ve titiz aratrma yetenei, arlardan sklarak insan
lara ilgi duymaya baladnda ok iine yarad.
Kinseyin erkek cinsel davranna ilikin incelemesini izleyen
nsan Diisinde Cinsel Davran (1953) ayn eklide hemen ok
satan kitaplar arasna girdi. plakln lanetli sayld ve sek
sin hi konuulmad bir ailede bym olmasndan dolay, li
sans rencilerinden birounun tpk kendisi gibi cinsel ihtiya
lar konusunda yeterli bilgi sahibi olmadnn farkna vard.
171

NASIL BLRDNZ?

Ayrca bastrlm cinsel drtlerin psikolojik zarar verdiini za

manla anlad. Dier her eyde oldLiu gibi, konusuna dnk il
gisi btn zamann ald. Her gn muntazaman on alt saat a
lmas, karsn souk bir alayclkla u dokundurmada bulun
maya yneltti: Kendisini seks konusuna kaptrmasndan beri
Alfredi geceleri artk pek gremiyorum.
Kinseyin dnyay cinsel cehaletten kurtarma kampanyas
kendi yatak odasnda balad. Clara McMillenle -her zaman
kullanlan adyla Mac1921deki evlilii ancak birka ay son
ra tamamna erdi. Bunda kocann olaand byk penisinin ve
karnn ksa endamnn bir pay olabilir; ama iki tarafn da en iyi
balangc yapt pek sylenemez. Balay iin zorlu bir da tr
man seferine gittiler ve seks ynndeki ilk giriimleri bir da
yamacnda yakalandklar frtnann ortasnda oldu. Kinsey Hnstitsnn tedricen incelemeye at kiisel belgelerden imdi
Kinsey iftinin evlilikte ve cinsel yaamda H. G. Wellsin ancak
hayalini kurabilecei bir yolla kurtulua vardn biliyoruz.
plakl seviyorlard ve rahata yapabildikleri her durumda el
biselerini karyorlard. Kinseyin 1947de kurduu Seks, Cinsi
yet ve IJreme Aratrmalar Enstitsndeki meslektalaryla et
kileimli ak evliliklere dayal bir sistemi uygulamaya koydular.
Alfredin erkek ve kadn birok meslektayla geliigzel ilikisi
vard. Personelinden bir sr kii de Clarayla yatt. Chicagoya
bir aratrma gezisi srasnda homoseksel drtlerini aa vur
mann bir yolunu bulmaktan memnun kalan Kinsey, kentin e
cinsel topluluu arasna kararak sklkla tuvaletlerde erkekler
le bulutu. Erkek erkee iliki tabusunu ak konuulur hale ge
tirmeye zellikle hevesliydi; asistanlarndan biri homoseksellik
tecrbesini hi yaamadn itiraf edince, ahsen o kutuyu a
ltrmasna yardmc olabileceini syledi.
Kinsey mastrbasyon srasnda idrar yoluna nesneler soku
turarak, bylece hazz ve acy ayn lde tadarak mazoizm
172

UKURUNA

DKNLER

denemelerine de giriti. Bu organ aradan geen yllarla daha az

duyarl hale gelince, gittike daha byk eyleri kullanmaya ba
lad. I949a varldnda penisine kalemler ve hatta nce kl ks
m olmak zere di fralar sokabilecek durumdayd. Vcudun
da delikler ve kesikler amay da denedi; bu ura banyoda bir
ak kullanarak kendisini baaryla snnet etmesine kadar vard.
Kinsey kendisini oka uramaz diye nitelendirmekten gurur
duyard. Kendi aratrmaclarn da altrmaya alt zere,
onun iin kilit mesele veri toplamakt: Biz olgular kayda gei
ren ve bilciiren kiileriz - tanmladmz davranlarn yargla
r deil. Vard sonular ou kez tartmalyd; Amerikal er
keklerin neredeyse yarsnn bir homoseksel deneyim yaad
n, evli erkeklerin neredeyse yarsnn elerini aldattn ve evli
kadnlarn drtte birinin cinsel yaamlarn doyumsuz bulduu
nu bildirdi.
Kinseye gre, olduka yksek sayda insan -ya da hayvantarafndan uyguland srece, her ey biyolojik bakmdan nor
mal saylrd. Casanovann ya da ora Pearln bandan ge
enleri ilgin ama sradan bulurdu herhalde. Bir keresinde tek
sapk cinsel eylemin yaplamayacak ey olduunu sylemiti.
Bu 19.50ler asndan akllara durgunluk verecek bir grt ve
toplumumuzLin hl sersemliini hissettii tutum deiiklikleri
nin nn at. Gnmzn seks anlay -mastrbasyonun k
t ya da zararl saylmad, homosekselliin yaygn olduu ve
cinsel ilikiye girmenin batan kma anlamna gelmedii bir or
tam Kinseyin almalarna ok ey borludur. O dnemde
birok kimsenin anormal grd davranlar belgeleyerek
ve aslnda ne kadar yaygn olduklarn gstererek, seksin sradan
yaamn herhangi bir esinden ibaret grlebildii bir kltrn
yaratlmasna katkda bulundu.

17.3

NASIL

BLRDNZ?

Tallulah Bankhead: 500 Sevgilisi Olan Bcr

Baz insanlar cinsel arzularndan utanmalarna gerek olmadn
anlamak iin Alfred Kinseyin ortaya kmasn beklemedi. Bun
lardan biri de 500den fazla sevgilisinin olmasyla bbrlenen
aktris Tallulah Bankhcaddi (1902-1968). Kinscy raporu yaym
landnda, anlatlanlarn hepsini nceden grmt: Gzel
doktorun klinik notlar benim iin modas gemi eyler diye
yorumda bulundu.
l allulah gen bir kzken ksa boylu vc tombuldu; arl ne
redeyse 65 kiloyu bulurken, boyu ancak 1,55ti. Ama on be ya
ma vardnda ocukluktan gelen yalar yeterince erittii iin,
doum yeri olan Alabamann Montgomery kentindeki bir g
zellik yarmasn kazand. Bu baar onu New Yorkun yolunu
tutmaya ve bir aktris olarak ansn denemeye yneltti. Ardn
dan elliyi akn tiyatro oyununda ve on sekiz filmde rol ald; be
yazperdede son kez Batman serisinin bir 1967 ekiminde Kara
Dul karakteri olarak grnd. Mesleinin daha balarnda e
lenceye dknlyle nam salarak, dzenli bir kokain ve mari
huana kullancs haline geldi. Uyuturucu kullanma konusunda
kk burjuva korkular olarak grd tavra kzmasna kar
n, buna mizahla kar kma yolunu seti: Kokain bamllk
yaratc deildir dedi. yle olsa bilirdim, nk yllardan beri
kullanyorum. Seks konusunda sylenenlerden de ayn lde
gna getirdi. Bir keresinde kendisine on iki yandayken babas
nn garaj nndeki yolda tecavze urad sylentisinin doru
olup olmad soruldu. Evet, korkuntu, gerekten korkuntu
diye karlk verdi. Anlayacanz, araba yolumuzda ok fazla
akl vard.
Broadvvaydaki kariyerinin ilk yllarnda bir dizi yanl k
yapt; ama 1923te Londraya giderek. Danslar oyununda
West Eind sahnesinin ho tavrl duayeni Gcrald du Maurierle
karlkl oynad. Iltl salar, bouk sesi ve kvrak taklalar bir
174

UKURUNA DKNLER

anda yldz olmasn salad. Yazar ve aktr Emlyn Williams se

sinin seks yaparken insan sesinin boulmakszn ulaabilecei
bir derinlikle tizletiini yazd. En sadk hayranlar onun Ga
leri Kzlaryd; Dou Londradan gelme bu gen grup ne zaman
azndan bir sz ksa tezahrata balayarak ayaklaryla yeri
dvyor ve sahneye iekler frlatyordu. Yazar Arnold Bennett
bylenmiti:
Bildik yldzlar alk alr. Tallulahn ald bir alk var
sa, duyulduu pek sylenemez; duyulan ey sadece mthi,
lgnca, tutkulu, isterik bir uultu ve lk. Bunu ancak
Mezmur yazarnn deyii tarif edebilir: Rab bir barla
ge ykselir.
Winston Churchili gsterilerinin bir mdavimiydi. ok geme
den Tallulah yapmak diye bir fiil ortaya kt. Bir Amerikal
muhabire bunu yle aklamt: Burada benim Tallulah
yapmamdan holanyorlar. Yani, dans etmemi, ark syleme
mi, hoplayp zplamam, salarm savurmam ve delidolu ive
ler yapmam seviyorlar. Zaferlerle ve arlklarla dolu sekiz
yldan sonra ABDye dndnde, onu yeni Dietrich yapma
y tasarlayan Paramountla bir szleme imzalad. Yapmc fir
ma tasary yzne gzne bulatrd. Sinemann yapsnda onu
canl haliyle seksi vc gzel klan eyi yanstmakta yetersiz kalan
bir yn vard. Geri ara sra filmlerde oynad, ama 1930lar ve
1940lar boyunca en iyi ilerini Broadvvay sahnelerinde sergiledi.
Tallulah biseksel olmakla birlikte, bir lezbiyen olamayaca
n, nk byle kiilerin mizah duygusundan yoksun oldu
unu belirterek taklmaktan holanrd. k olduu biriyle asla
orgazma ulaamayacan rportajlarnn birinde azndan ka
rd. Gerekten sevdii tek erkek daha ok Naps olarak an
lan ve kendisi gibi biseksel olan Napicr Sturt Alington adl bir
I 175 I

NASIL BLRDNZ?

ngiliz aristokratt. Naps baka biriyle evlendi, bir avc ua pi

lotu oldu ve Britanya Hava Mtharebesinde ld. Tallulah tek
evliliini 1937de kk rollere kan John Hmcry adl aktrle
yapt. Arkadalarna onu John Barryorc gibi akl fikri orada
olmasndan dolay setiini syledi; ama daha sonralar Silah
hayranlk uyandrc boyutta olsa bile at zayf diye tlatmada
bulundu. ocuklar hi olmad ve drt yl sonra boandlar. Tallulah otuz yandayken fena bir belsoukluu vakas, Gary Cooperla yatmasna balad bir enfeksiyon yznden rahmini al
drmak zorunda kald. Hastaneden ok takatsiz ve epeyce kilo
vermi halde karken, doktorunun yzne yle arlad; Bu
nun bana bir ders verdiini bir an bile olsa aklndan geirme!
Ksa ve zl esprilerin ustasyd. Eski bir sevgilisi yanna ge
lip heyecanla yllardan beri gremediklerinden dem vurunca,
Sana arabada beklemeni sylediimi sanyordum diye serte
kt ona. Bir randevu ayarlarken ksa bir pusula karalard:
Saat bete gelip seninle sevieceim. Eer ge kalrsam bensiz
bala. Durmakszn konuurdu: Arkadalarndan biri onu gn
boyu izleyip kronometreyle sre tuttuktan sonra, 70 bin kelime
konutuunu saptad - aa yukar bir ksa roman uzunluun
da. Holiyvvood tantm uzman Howard Ditzin bezgin bir tavr
la, Tallulahtan bir gn uzak kalmak krda bir ay geirmeye
benzer diye dokundurmada bulunmutu. Bazen dilinin bana
ciddi dert at olurdu. Bir hayran dergisiyle 1.932de konuur
ken, alt aydan beri bir iliki yaamadn belirttikten sonra,
Alt ay uzun, ok uzun bir sre, CANM ERKEK EKYOR!
diye ekledi. Bu aklama bir yldzn szl ahlakszla batma
sna frsat verildii gerekesiyle, Holiyvvoodun sansrcs ve
ahlak bekisi Will Haysden sert bir azar gelmesine yol at.
Tallulah akta soyunmaya ylesine alknd ki, arkada Estelle Winwoodu ok ho elbiselerin var, ne diye bunu yapyor
sun, Tallulah? diye sormak durumunda brakmt. amar
1 76

UKURUNA DKNLER

giymemesiyle mehurdu ve orasn burasn olabildiince ok in

sana gstermekten holanrd, 1944te Cankurtaran setinde film
ekibi onun srekli frikikler vermesinden ikyet edince, Alfred
Hitchcockun ksa ve z karl yle oldu: Bu kostm ya da
kuafr grevlileri iin bir sorun oluturur mu, bilemem.
Tallulahla rportaj yapmak hi kolay deildi. Time dergisi
1948de bunu denediinde, muhabirleri serseme dnm halde
geri geldi. Piyano alm, biraz bale gsterisi sunmu, fkralar
anlatm, taklitler yapm, onlara le yemei hazrlam, nane
uruplar iirmi ve ara vermeden konumutu - bu arada eit
li kpekleri, ayrca evin iinde serbeste dolaan ve ampanya i
meyi rettii Gaylord adl papaann da yanndan ayrmakszn (Bereket versin, evde besledii aslan Winstonu ve empan
zesi King Kongu o srada bandan savmt). Her zamanki gibi
sohbetin arasna serpitirdii ho nkteler vard. Bunlardan biri
yleydi: Hibir eyi enine boyuna dnmem, tatlm; igdy
le yaparm ya da hi yapmam. Baka birinde grnce tiksinece
im eyleri yaparm. Yan kestirmeye alan muhabirlerin
azn yoklayarak laf almaya alt kk kz kardei Egenia i geirerek yle demiti: Tallulah, yandan bir yl her d
rdnde, ben de yle yapmak zorunda kalyorum. Buna da
ha ne kadar ayak uydurabileceime emin deilim.
Kt hretten farkl bir ey anlamnda baarnn canlan
beklenmedik iki kesim sayesinde oldu. Tallulah 1950de Byk
ov ad verilen ve nlleri konu alan haftalk bir radyo sohbet
programnn sunucusu oldu. Dorothy Parker monologlar oku
yor, dier yldzlarla rportajlar yapyor, Jimmy Durante ve
Groucho Marx gibi komedyenlerle atmalara giriyordu. ngrlemeyen ekiciliinin toparlad program annda tuttu. Ar
dndan iki yl sonra Tallulah adl otobiyografisi ksa srede ok
satan kitaplar listesinin tepesine kt. Byk blmn teybe
okuyarak yazdrd kitap insanda batan sona uzun, iten, mat
177

NASIL

BLRDNZ?

rak ve dik bal bir 1allulah monologu izlenimini brakr.

Bu olumlu dnle ilgi odana oturmas, hzla iki ve uyku
hap bamllna dn rtemedi. Bir sr delikanly asis
tan olarak evine ald. Sopaclarm diye and bu genler ge
nellikle ecinsel olmalarna karn, ou kez onun yatanda
uyumak zorundayd; nk yalnz kalmaktan feci biimde kor
kuyordu. Geceleri olanlardan biri artk hap almasn nlemek
iin bileklerini bantla balyordu. Ypranmasna, sklkla akld
eyler yapmasna, ehresinin eski gzelliinin hazin bir paro
disine dnmesine karn, hl mizah duygusuna sahipti. l
mne ksa bir sre kala, yanma yaklaan bir hayran Tallulah
Bankhead olup olmadn sorduunda, Eh, ondan geriye kala
nm, tatlm diye karlk verdi.
lmnden ok sonra, gizlilii kaldrlan ngiliz resmi ev
raklar Bayan Bankheadin edepsiz ve sapk davranlarla
Etondaki rencilerin ahlakn bozduu yolundaki sulamalar
dan dolay I920lerde MI5 tarafndan soruturulduunu ortaya
kard. Rapora gre, kesin kant bulunamamt.
Ne var ki, bu blmn zellikle Alfred Kinseyin almalar a
sndan kesin kantlad bir ey varsa, o da en azndan arafla
ra dolandrken normal diye bir eyin olmaddr. Yani, Woody
Adenin ifade ettii gibi: Bir erkek ile bir kadn arasnda seks
gzel bir ey olabilir - tabii doru erkek ve doru kadn arasn
daysanz.

178

BLM 5

Doyumsuzlar
Bana ne yediini syle, sana kim olduunu syleyeyim.
JEA N ANTHELMA BRIELAT-SAVARIN (1755-1826)

Acaba Brillat-Savarin deve etinden ve kzartlm gebe austosbccinden holanan Aristoteles ya da alkol ve ttn brak
tktan sonra yakndaki pastaneye dadanarak a kurt gibi kekler
ve turtalar yiyen Friedrich Nietzsehe hakknda ne dnrd?
Kilerinde (bir epilepsi derman olarak) taze gladyatr kan,
(srt arlarn hafifletmenin aresi olarak) tavan testisleri ve
(boaz iltihab gargaras olarak) vaak sidii bulunduran Yal
Plinius sz konusu olduunda mesele daha da etrefilleir.
Bu devalar sama gibi grnse de, stlerini izmeden nce
dikkatli olmamz gerekir, l^iyetisyenlik astrofizikten daha kar
mak bir bilimdir - yediimiz gdalarn etkileri konusunda bil
diklerimiz galaksiler hakknda bildiklerimizden daha azdr.
Yediklerini renmek kadar lleri etkili bir biimde hayata
dndren hibir ey yoktur. Bu bilgiler nlleri daha insanca ha
le getirirken, glgede kalanlara bir k tutar.

Noailles Kontesi Helcna: plak Ayakl Kontes

Noailles kontesi Helcnanm (1824-1908) hayat hakknda ok az
ey biliyoruz, ama gda ve salk teorileri hakknda epeyce ey
biliyoruz. Bir ngiliz aristokrat ailenin kz olarak, bir Fransz
soylusuyla ksa sreli bir evlilik yaad ve tek ocuu doum s
rasnda ld. Dillere destan zenginliine karn ou zaman can
I 179 I

NASIL BLRDNZ?

sknts eken Helena ngiltere, Paris, Montpellier ve Fransz. Kivierasndaki evleri arasnda mekik dokumaktayd. Krk yana
vardnda, yaklak alt yanda bir kzn Paris sosyete ressam
Frnest Hebert (1817-1908) tarafndan yaplm arpc bir por
tresini grd. Resmi almak istedi, ama daha nce Baron James
de Rothschilde satld bildirildi. Bundan ylmayarak, tabloya
sahip olamayacana gre, canl znesini edinmeye karar verdi.
Maria adl ocuun avare talyan babas Domenico tarafndan
Parise getirildiini ve adamn talyaya dnp kendi bam kur
mada kullanmay tasarlad iki kese altn karlnda kzn
evlatlk vermeye raz olduunu rendi. Adamn sadece iki
art vard: Kzn bir Katolik olarak yetitirilmesi ve ona bir hiz
meti deil, bir eit olarak davranlmas. Kontes kabul etti ve
Mariann hayat temelli deiti.
Ayrcalkl ama garip bir varolutu bu. Kontesin belirledii
kurallar Mariann btn ocukluuna ve zaman iinde Ingiliz
kocasnn ve iki ocuunun hayatna da yn verdi. Onlar birarada tutan ey nine tarafndan sz verilen mirastan mahrum
kalma tehlikesi ve Fransadan kabartmal bir N harfinin bas
l olduu bir zarfn her geliinde aile kahvalt sofrasna yaylan
kt bir haber gelecei yolundaki (inseziydi.
Madam de Noaillesnn demir kurallarndan biri bol elbise
ler giymekti. Bu nedenle Maria Sussexteki bir Katolik yatl
okula gnderildiinde, okul niformasndan bak tutuldu.
Ayrca sadece belirli bir kaynaktan gelen taze st imek zorun
dayd. Bu kaynak ise Kontesin Downs yaknnda satn ald
kocaman bir evin ahrnda tutulan kiisel samal inek sry
d. Kontes her k grip kapma korkusuyla ngiltereden ayrlr
d; daha sonralar Mariaya da sonbaharda ocuklaryla birlikte
ayn eyi yapma talimatn verdi. Gerekesi ise ona gre ngilte
rede haddinden fazla bulunan mee bata olmak zere aalar
dan yapraklarn dkld bu mevsimde iklimin zellikle sa180

DOYUMSUZLAR

lksiz olmasyd.
Yemek vakitlerinde Helena de Noaillesnn eksantrik yanla
r gerekten ne kard. Maria ve ocuklar onu ziyarete geldi
inde ancak, kendisine verilecek yemekler yarm metreyi akn
bir ipek paravanla gzlerden saklanm tabaklarla masaya geti
rildiinde, onlarla birlikte sofraya otururdu. Bunun sebebini as
la aklamazd. Kontes her zaman yatann baucunda dolu bir
tabanca bulundurarak uyurdu; bir otelde kalnca bile vazgeme
dii bu alkanlnn yansra, enfeksiyonlar savuturmak ze
re kapsna bir hevenk taze soan aslmasn isterdi. Yatak oda
sna giren bir ziyaretinin gzne hemen ilien bir ey, krkla
rn olumasn nlemek zere alnna ve enesine sard sincap
tyyle dolu ipek oraplard. Bronitten saknmak iin, art arda
birka tabak taze ringa yumurtas yerdi. Bir keresinde Maria ve
kocasna Kontesten dzine Bordeaux arab ve elli adet Por
to arab iesinden oluan bir hediye geldi. Alkol paketiyle bir
likte iletilen talimat. Porto arabnn yalnz gnbatmnda biraz
eker katlarak iilmesi gerektiiydi. arap Mariann kocas
Philipin gzetiminde hizmetilerce evin atsndan toplanan ha
fif yamur suyuyla seyreltilmeliydi.
Helena en ufak hata karsndaki tetikliiyle, seksenli yala
rn ortalarna kadar canl ve enerjik bir yaam srd. Ansna
adnn verildii torunu, Kontesin yatak odas kap kolu stn
deki mavi ipek rtlerden birinin dmesi nedeniyle hizmetile
re isterik lklarla bardn hatrlamaktayd. Aktaki pi
rinten gelen gz kamatrc parltnn gzlere zarar verdiini
sylemiti Kontes. Benzer bir teori onu btn pencere panolar
nn alt ksmn krmz camla deitirmeye yneltti; buna getirdi
i aklama krmz camn hem daha salkl, hem de daha i a
c olmasyd. Ve de inekler taze st salamann yansra havaya
metan salmalar nedeniyle hayati nemdeydi. nek srleri her
zaman evlerinin ak pencerelerine yakn yerlerde otlathrd. ToI

181

NASIL BLRDNZ?

rnu Philipe tp renimi grmek yerine veteriner olmasn,

bylece insanln yararna ok daha byk katkda bulunaca
n tledi. Koyal Agricultural Revietv dergisinde halis stle
byyen ocuklarn nadiren ayya olduklarn anlatan bir ma
kale okuduunu syledi. Philipin veterinerlii semesi halinde,
ngilteredeki arazilerin satndan elde edilecek parann bir ks
mn ona verme vaadinde bulundu; aksi halde bu para muhta
durumdaki Hrmcnilcrc datlacakt. 1orun teklifi reddetti.
Bir keresinde Maria ve ocuklar sosyeteyle tanmak zere
Fransann gney kesimine arld. Onlara leden sonra saat
beteki ay davetlerini kabul etmemeleri ynnde sk talimat
verildi. Kontesin inanna gre bu, ou insann gribe yakalan
d saatti; sebep ise baka insanlarn arasna karma deil, g
nn sonunda havada tehlikeli bulak mikroplar bulunmasyd. Ziyaretilerinden biri evine yksek topuklu ayakkablarla
gitme hatasna dt. Kontes rica edip ald ayakkablar ince
ledikten sonra atee att. Yass ve geni ayakkablarn genel sa
lk iin daha iyi olduunu her zaman sylerdi ve 1866da Medical Times and Gazette'c bir mektup yazarak, plak ayakla do
lamann yararlarn yceltti:
plak ayakl bir sko dal kznn muhteem yryne
ve kaslarnn kvraka oynayna bakn, daha sonra da
ayaklarn u ksmlar ok ksa ya da ok dar izmeler giyen
kzlarn azap ekmi ayaklaryla karlatrn. ... Temizlie
gelince, serbeste hava alan ayaklar pis deildir; daha kirli
oraplar ve ayakkablar iinde kapal kaldktan sonra ykan
mayan ayaklarn kokusu ise ok salkszdr. talyan kyl
ocuklarnn ufack, plak ve esmer ayaklarna baknca hi
kimse tiksinti duymaz halbuki.
Helena de Noailles ldnde, doktorlar byk lde am
I

182

DOYUMSUZLAR

panyaya ve elbette taze ste dayal bir diyetle beslendii gz

nnde tutulduunda, beklenenden daha uzun yaadn belirt
tiler.
Vasiyetnamesinde ruhban kzlarna lmnden sonra kural
larnn yaatlaca bir yetim yurdu balad. Yurda alnacak
kzlarn kafataslar salam mizal ve drst olduklarna emin
olmak asndan iki bamsz frcnolog tarafndan incelenecekti.
Hibir kz alanmayacakt -Kontes alarn baka hastalklara
yol at kansndayd- ve on yan altndaki hibir kza arpm
tablosu dnda matematik retilmeyecekti.

George Fordyce: leceini Haber Veren Adam

Tuhaflk bakmndan George Fordycen (1736-1802) ondan pek
aa kalr yan yoktu. Aslnda arlatanlkla mcadele eden say
gn bir doktor olarak, epilepsiyi tlm geyik toynandan
yaplm macunla tedavi etmenin yararszln gsterdi ve hum
ma, iek, beslenme ve metabolizma zerine nemli tezler orta
ya koydu. Ayrca stlm odalarda yrtt deneylerle, insan
vcudunun her ortamda scakln etkili biimde ayarlayabildiini ilk kez kantlad.
Fakat Fordyce tbbi uzmanl kadar huysuz doktorluuyla
da nlyd. Hastalarna kar duygusuz ve ketumdu: Muayene
si genellikle hastann dilini karmasn istemekten ve nabzn
lmekten ibaretti. Bu kadar yeter diye allm aklamasn
yaptktan sonra, bir reete yazmaya koyulurdu. Abcrdeen do
umluydu ve stn baarl ocuklar yetitirmi bir ailedendi:
Kardelerinden ikisi doktor, biri Presbiteryen papaz, biri banka
c ve biri profesrd. Daha on drt yandayken Aberdeen niversitesinden lisans diplomas ald ve Kutlanddc doktor olan
amcasnn yannda birka yl stajyer olarak alt. Iskoyaya
dnnde Edinburghdc tp renimi grerek on sekiz yanda
mezun oldu. Terslii ve suskunluu her iki olunu ocukken tra
I

183

N ASIL BLRDNZ?

jik biimde kaybetmesiyle ve bunlardan birinin Tlames Nehrinde boulmasyla daha da katlam olabilir. Ayrca iki kz
vard ve bunlardan biri Jeremy Benthamin kardei Samuelle ev
lendi.
Fordyce btnlkl ve de uzundersler vermesiyle tannr
d. Otuz yl akn bir sre boyunca Stranei adl caddede kendisi
ne ait binada her sabah ders verdi. Olaanst hafzasyla nn
de notlar olmakszn sabahn yedisinde konumaya balar ve bu
nu saat ona kadar srdrrd. Kaba tavrlarnn yol at kt
hretine ramen, hem Kraliyet Hekimler Kurulu, hem de Kra
liyet Dernei yeliine seildi. Dr. lohnson, sanat Joshua Rey
nolds ve aktr David Garrickle tankl vard; birou obur
luk tutkusunu paylaan daha neeli ve daha nl adamlarn
oluturduu bir toplulua sessizce elik etmekten mutluydu.
Fordycen yeme alkanlklar, derslerinin zaman izelgesi
kadar dzenliydi. Yirmi yl boyunca her gn leden sonra saat
drtte St. Paul Katedrali yaknndaki Doliys Chop Houseda ye
mek yedi. Sindirim ve Gda zerine nceleme (1791) adl kitabn
da ortaya koyduu teoriye gre, insanlar yaban ortamdaki as
lanlar rnek alarak, sk nlerle sindirim sistemini ar al
trmak yerine gnde sadece bir kez. sofraya oturmalyd. Yeme
e bir marapa sert bira, bir ie Porto arab ve bir byk boy
bardak brendi ierek balard. Ardndan attrma fasl hz ka
zandrd. Aperatif olarak genellikle hafif bir ey alrd - kzartl
m ku eti ya da bir tabak mezgit. Bunun stne cila olarak bir
bardak brendi itikten sonra, brendinin kalan ksm eliinde bir
kilo biftei mideye indirirdi. Tatl niyetine bir ie daha Porto
arab atrrd. Daha sonra evinin yolunu tutarak, gecenin b
yk bir blmn alarak geirirdi. Al basm ten rcngiyle dik
kat ekmesi artc deildi, tabii bir de pejmrde klyla: o
u kez sabah dersine nceki gnn kyafetiyle girerdi.
Birok gda teorisyeni gibi, Fordyce da tek bir amaca taklp
I 184 1

DOYUMSUZLAR

kalmann bedelini dedi. mrnn son haftalarn gut nedeniy

le yatalak olarak geirdi, ama baka bir doktora tedavi olmaya
yanamad. Bir gece kz Maggie ona kitap okurken, birdenbire
bard: Kes! Odadan k, ben leceim! yle de oldu.

Avusturya mparatoriesi Elisabeth: nsanlktan

kmasna ince
Fordyce 18. yzyl itahllarnn tipik bir rnei sayarsak,
Avusturya imparatoriesi Flisabeth (1837-1898) bir 19. yzyl
romantik romanndan frlayp km gibi grnr bize. Avusturya-Macaristan imparatoru Franz Josephin ei ve veliaht
Prens Rudolfun annesi olan bu kadn, vcut yapsna kafasn
takm bir sosyete dilberiydi. Yetikinlik yaam boyunca 40
santimlik bel lsn korumaya kararlyd; belinin gzelliini
en iyi biimde ortaya karmak iin balanmas bir saat sren
smsk korseler takard. ocuk dourduktan sonra beli biraz
kalnlaarak 45 santime kt; ama 1,70lik boyuyla arlnn 48
kiloyu gemesine asla izin vermedi. Bu snr atnda, fazla ki
lolar atana kadar portakal dnda hibir ey yemezdi.
F'lisabeth gzel ve maceraperestti; at srtndaki korkusuzlu
uyla ve diz hizasna kadar inen kopkoyu gr salaryla nam sal
mt. Darya ktnda at srerken bile, basn iin bir grn
tsn yakalamaya alabilecek eskiz ressamlarndan ve foto
raflardan yzn gizlemek zere bir yelpaze tard. Bazlarna
gre ise asl sebep her zaman sar olan dilerini gizlemek isteme
siydi.
Bavyera kraliyet ailesinin kz olarak Possenhoffen atosunda doan Flisabeth, Deli Kral II. Ludvvigin gzde bir ku
zeniydi; ama dardan bakldnda lks iinde gzken hayat
trajedilerle bozguna uramt. En kk kz Sophie 1857de he
nz iki yandayken ld ve veliaht olu Prens Rudolf da
1889da skandal yaratacak bir ekilde intihar etti. Cesedinin
I 185 I

NASIL

BLRDNZ?

gen sevgilisi Mary Vetserayla birlikte bulunmasnn dnda,

babasna kar tertipler iinde olduu yolunda sylentiler kt.
Elisabethin imparatorla evlilii Franz Josephin sk deneti
mi altndaki Hapsburg saraynn formaliteleriyle daha da geril
di. mparator yemekte bir taba bitirince, sofradaki dier her
kes de ban ve ataln brakmak zorundayd. Telefon, oto
mobil ve tren gibi modern icatlara kar gvensiz bir tavr vard
ve elektrik nn gzlerini tahri ettiini sylerdi. isrne st
lk, karsnn ikide bir patlak veren asabiyet ataklan ve bes
lenme konusundaki taknts srekli bir didime konusuydu.
Kendi payna Elisabeth ocuk dourmayla balantl her eyden
nefret ederdi ve imparatorla seksi bir zevkten ziyade bir grev
olarak grrd. Drt ocuk dourmasna karn, onlar ninele
rinin ya da hizmetilerinin bakmna brakt ve onlara sevgi gs
termekte glk ekti. Bir arkadana ska yaad depresyon
nbetlerinin stesinden ancak binicilik sayesinde gelebildiini
itiraf etmiti.
Yakn evresinin Sisi olarak and imparatorie genellikle
atlar insanlara tercih ederdi. Yatak odasnda btn atlarnn
portrelerini bulundurur, lm olanlar daima insanlardan da
ha sadk ve daha az habis olan yitik dostlar olarak nitelendirirdi. Sylenenlere gre, bir melek gibi grnr, ama bir eytan
gibi srerdi ve ou kez kendisine ait binek atlarn gemiyle ve
trenle tatarak, Avrupann her yannda avlanmaya giderdi.
Neyse ki, hobisiyle uramas iin 5000 sterlin (bugnk deer
le yaklak 300.000 sterlin) dzeyinde kiisel aylk denei vard.
Corfucia kendi ifadesiyle bir renci gibi yaamak istedii bir
tatil villas yaptrd. Bu istei ancak Marie-Antoinetten Versailles Saraynda bir oban gibi yaama abalar kadar gerekiy
di: Elisabethin renci yurdunun 128 odas ve elli at alan ahr
lar vard.
mparatorie biniciliin tehlikelerinden habersiz gibiydi. Bir
186

DOYUMSUZLAR

keresinde atnn aya Alplcrdeki sarp bir boazn zerinden ge

en bir kprnn kalaslar arasna sknca ucu ucuna lmden
kurtuldu. Daha sonra Normandiyada bir duvarn stnden at
lamaya alrken, atnn silkmesiyle derek baygn halde yere
serildi. Ama hibir ey hzn kesemedi. Binicilik narin endamn
korumasn salayan bir eydi - tabii incecik belini de. Binicilik
kyafetlerinin stne oturmas iin potlar dikip dzeltecek yerel
terziler arlrd ve haliyle yedii eylere her zaman dikkat eder
di. ngilterenin Shropshire yresindeki Combermere Manastn nda kald srada, adan taze orba piirmek zere canl
kaplumbaalar bulundurmasn istemiti ve mparatorienin ge
reince banyo yapmas iin Galler kysndan flarla deniz su
yu getirtilmiti.
Elisabeth binicilii krkl yalarnn sonlarna kadar srdr
d; ardndan enerjisini uzun yrylere, yzmeye ve jimnasti
e, ayrca zellikle olunun lmnden sonra neredeyse aralk
sz kt gezilere kaydrd. Zinde kalma rejimi her gn jimnas
tik salonuna uramay kapsad iin, doal olarak btn ika
metghlarna jimnastik salonlar yaptrd. Bir ziyaretinin anla
tmna gre, bileklere kadar inen ve devekuu tyleriyle sslen
mi siyah bir gecelik giymi olarak yerden havalanmak zere
halkalar kullanrd. Kendi ifadesiyle sramay unutmamasn
salamak zere egzersiz alan epeevre bir halatla sarlrd.
Resmi ziyafetlerde Elisabeth sadece bir fincan et suyu, iki di
lim kepekli ekmek ve biraz meyveyle yetinmekte srar ederdi.
Ayrca bazen sofraya hi oturmayarak, bunun yerine bir bardak
stle ve bir biskviyle odasna ekilerek imparatoru kzdrrd.
Doktorlar ona anemik olduunu bildirdiinde, bir sre krmz
et yemeye ikna edildi; ancak ok gemeden bunu az pimi bir
biftein suyuna indirgedi ve neredeyse baka hibir ey yemez
oldu. Bir aristokrat onu insanlktan kmasna ipince diye
tarif etmiti. Gzellik krleri arasnda sk masajlar ve deniz yo
I 187 I

NASIL

BLRDNZ?

sunu doldurulmu slak havlulara sarnma vard. Teninin prz

sz olmas iin zeytinya kvetlerinde yatard ve muhteem sa
lar her haftada bir bira ve balla ykanrd. Gezilerinde ara s
ra byke pasta dilimleri yerken ve scak ikolata ierken gr
lrd; bu durum muhtemelen bulimiye yakalandna iaret
eder.
Elisabeth olunun lmnden sonra olabildiince gzlerden
uzak kalmaya alarak, genellikle gezilere tek bir nedimeyle k
t. Gncesine unu yazd: nsanolundan rahat braklma dn
da hibir ey dilemiyorum. Veliaht prensin lm Elisabeth ve
Franz josephi kederde birletirdi; her seferinde aylarca ayr kal
malarna karn, gn gnne yazrlard. Franz Joseph kars
na son mektuplarnn birinde u dokunakl szleri etti:
Mutluluk bize pek uyan bir szck deil; azck huzurla, ho
bir karlkl anlayla ve daha az talihsizlikle yetinmeliydik...
Dileine ulamad. Elisabeth Eyll 1898de Cenevre Glndeki
bir feribota binerken bir talyan anariste tam kalbinden bak
land. Luigi Lucheni adl bu adan Orleans dkne suikast d
zenlemek zere Cenevreyt-' gitmi, ama onu bulamamt. mparatorienin o civarda olduunu duyunca, riski gze alp ansn
denemiti. Daha sonra verdii ifade yleydi: Bir hanedan men
subunu ldrmek istiyordum, hangisi olaca nemli deildi.
Elisabeth can ekiirken, bir doktor brendiye batrlm bir kes
me ekeri dudaklarnn arasna sktrd; gnmzde bir yeme
bozukluundan muzdarip olduu tans konmu olabilecek bir
kadn iin ironik bir son dokunutu bu. Kaderinde her zaman
trajik kadn kahraman rol yazl biri olarak, birka gn nce
refakatisi Kontes Sztaraya, gzel ve kocaman bir tabutta yat
ma ve srf huzur, sadece huzur bulma ynnde byk bir zlem
duyduunu belirterek iini dkmt.
I

1H8

DOYUMSUZLAR

John Harvey Kellogg: Msr Gevreinin Mucidi

Dr. John Harvey Kclloggun (1852-1943) basit bir slogan vard:
Maymun ne yiyorsa onu yiyin, yani arya kamadan sade yi
yeceklerle yetinin . Bu d imdi olduu gibi o zaman da kr
mz ete ve beyaz ekmee dkn olan ok sayda Amerikal
yurttann doasna aykryd. Kabzln ve yava alan kalnbarsak n tehlikelerini ciddiye alan Kellogg, salkl olmak
iin insanlarn haftada en az kez lavman yaptrmasn salk
verdi. Yaymlad elliden fazla kitabn birou mastrbasyo
nun -onun ifadesiyle kendini kirletme ileminin- korkun so
nular konusunda kamuoyunu uyarmaya ynelikti. Ona gre,
mastrbasyon insan aylak, sivilceli, bunalml ve olanlar a
sndan bodur duruma dren bir eydi. Boyunun 1,60 olmas
na baklrsa, belki de anlatmad bir eyi biliyordu. Kellogg ve
kars Hlla krk iki ocuk bytmekle ve bunlarn yedisini evlat
edinmekle birlikte, hi cinsel ilikiye girmediler. Zifaf gecesinde
oturup sabahn krne kadar ileride en ok tutulacak kitapla
rndan biri, cinsel drtleri bastrmava dayanan salkl yaam
anlatt Yallar ve Genler in Ak Gerekler zerinde al
t. Doksan iki yana varmak zereyken ldnde hl bakirdi.
John Harvey bir delikanlyken. Yedinci Gn Adventizmi
mezhebinin kurucusu olan Kilen G. White tarafndan, Michiganm Battie Creek kentinde 1866da am olduu Bat Salk
Reformu Enstitsnn ynetimine yardmc olmak zere seil
di. Enerjik ve abuk renmeye yatkn bir gen olduunu gren
bu iyiliksever kadn, Nevv Yorkta tp renimi grmesine des
tek oldu. nanlarndan biri vejetaryenliin aydnlanmaya var
may salayan bir unsur olduuydu. Bellevue Hastanesinde staj
yapt srada Kelloggun yedi sade biskvi ve bir elmadan olu
an sk bir kahvalt rejimi vard; haftalk lks bir hindistance
vizi ve ok nadiren biraz yulaf ezmesi ya da patatesti. te yan
dan hazrlanmas kolay olan salkl tahllar satn almaya zen
189

N ASIL BLRDNZ?

gsterdi. in tam ehli olarak 1876Ma Battic Creeke dndn

de, gnde en az kez barsaklar aan basit yiyecekler gelitir
meye koyuldu. Bu deneylerden graola ve zamanla dnyann en
popler kahvalt gevreine dnecek olan Kellogg msr gevre
i ortaya kt.
Battie Creekin ilkesi egzersiz, diyet ve vcudu katk
maciclelerden arndrmakt. Ama Kellogg ayn zamanda usta bir
cerraht. Kariyeri boyunca -tek bir gnde yirmi bee varan bir
rekor- 20 binin zerincie ameliyat yapt. Seksen sekiz yana var
dnda hl ameliyathaneye girmekteydi. Jinekolog olarak ei
tim grd iin, hemoroit almada da uzmanlat. Ameliyat ma
sasndaki hastalara lk sudan oluan bir boaltma lavman veril
mekteydi ve ameliyat sonras oku azaltmak iin yataklarna s
cak kum torbalar konulmaktayd. Kellogg ayrca enfeksiyonu
nlemek amacyla yaralarna laktoz serpmekteydi. Cerrahi giri
imden hemen sonra hastalarn yatakta tutmasna karn, eg
zersizin toparlanmaya yardmc olduuna inandndan, bazen
kaslarn arsz elektrik oklaryla uyarmaktayd.
John Harvey Kelloggun kk karde William yannda asis
tan olarak almaya balacJ; ama ilk bataki ad Battie Creek
Toasted Cornflake Company olan aile iletmesi niteliindeki
gevrek imparatorluunu kurmaya yneldi. John Harvey sana
toryumun bir iletme gibi almas gerektiini kavrasa da, yn
temlerinin ticari kazan iin kullanlmas fikrinden holanmad.
William daha pratikti ve -can alc bir dneme olarak- daha
geni bir pazarn damak tadna uymas iin msr gevreine eker
katmaya eilimliydi. Kellogg kardeler bu konuda anlamazla
dtler ve mrlerinin son otuz ylnda birbirleriyle hi konu
madlar. William zengin bir adam haline gelirken, John Harvey
maan sanatoryum giderlerini karlamaya, ayrca Hindistan
ve ine hastane yataklar balamaya ayrd. Kitaplarnn telif
kazanlar ok saydaki manevi ocuklarn doyurmada ve giy190

DOYUMSUZLAR

dirmcdc kullanld.
John Harvey Kellogg krmz etten kanmann yansra, te
miz hava almay ve yemi tketmeyi savundu; hatta Yemiler
nsan Soyunu Kurtarabilir balkl bir makale yazd. Yourdun
ve soya peynirinin yararlln ilk savunanlardan ve Jane Fondanm domasndan ok nce, can skntsn gidermek amacy
la mzik eliinde egzersiz yapmann yararna inananlardan bi
riydi. CoLimbia Records onun egzersiz konulu kitapna elik
etmek zere be plaklk bir seri kard. Kellogg jenik, yani se
ici soy slahyla insan saln ve zeksn gelitirme konusun
da da amatrce almalar yapt ve nsan Soyunu Gelitirme
Vakf nm kurucular arasnda yer ald.
Kelloggun bir zamanlar sama grlen teorilerinin birou
dorulanm bulunuyor. Sigaraya kar kampanya aan ilk dok
torlardan biriydi. nek stnn hastalar iin uygun olmadn
ve yemeklere tuz katlmamas gerektiini ileri sreJ; yksek
oranda hayvani ya ve st rnleri ieren bir beslenmenin so
nuta salksz olduunu ilk belirtenlerden biri de oydu. Bitkisel
yalarn domuz yana, iyana ve tereyana gre daha tercih
edilir olduunu da grd. Savunduu biyolojik yaam sistemi
iyi sindirim, salam uyku, berrak kafa, sakin ruh hali ve yaa
ma sevinci ilkelerini benimsetmeye ynelikti. Sistemin bir un
suru da srayp oynayan sincaplar seyrederek ak havada
uyumak ve meyve, yemi ve brtlenle beslenmekti; Kellogga
gre, byle basit bir yaam insanlarn gk kubbenin mziini
dinlemesine olanak verecekti. Teorilerini kendi yaamna uy
gulad, geceleri on drt saat uyudu ve doksan bir yanda zatrreyc yenik dene kadar zinde ve salkl kald.

Henry Ford: Salkl Beslenen Fabrikatr

Amerikan i hayatnn daha baarl bir baka hanedannn ku
rucusu da diyet ve egzersiz konusuna yakn ilgi gsterdi. Henry
191

NASIL BLRDNZ?

Ford (1863-1947) yetmi be yanda hl amuda kalkabilecek

durumdayd. Ellili yalarnn sonuna yaklarken, havaya sra
yp mine rafndaki bir puroyu aaya indirerek arkadalarn
hayrete drmt. Bu bedensel zindeliini, vcudunu zehirle
yebilecek her trl eyden saknmasna balamaktayd. Kellogg
gibi, o da beyaz ekmein byk bir dman olduu kansnday
d; arkadalarn ve yannda alanlar buna kar serte uyarr
d. Vcudun souk iilen suyu stmak iin enerji harcad inan
cyla, her zaman lk su ierdi. Asla eker yemezdi; nk kristal
lerin cam paralar gibi olan keskin kenarlarnn i organlara za
rar verebileceini dnrd. Kristallerin slannca eridiinin
kendisine aklanmasna kadar bu tutumunu srdrd.
Ford 1920lerde bir ara -mucize bir besin olduuna inand
iin- sadece buday yemeye alt. Doktoru ona gdaszln
lmne yol aacan bildirdi ve bu durum sadece budayla
beslenen domuzlar zerindeki deneylerle ona gsterildi. Domuz
larn neredeyse lecek hale gelmesi, Henryyi beslenme tarzn
deitirmeye ikna etti. 1926da bu sefer havucun her derde deva
sihirli bir sebze olduuna karar verdi ve on drt farkl havu ye
mei tarifi gelitirdi. 1927de buday tohumu, yulaf ezmesi, ce
viz ve zeytinyandan insann btn besin ihtiyalarn karla
maya yeterli bir biskvi zerinde altn ve bylece yaknda
domuzun, inein ve tavuun gereksiz hale geleceini duyurdu.
Harika besin biskvinin seri retimine asla geilemediyse de,
bu sonu Fordu amansz besin denemelerinden alkoymad. De
neylerden herkes nasibini ald. Fordun Detroit yaknndaki ma
liknesinde le yemeine davet edilen arkadalar ve iadamla
r Ford tarafndan yol kenar yeillikleri olarak anlan eylerle
karlat; bunlar arasnda halanm dlavratotu ve iine ipekotu konulmu soya ekmei sandvileri vard.
Gdaya kar bu tutum Fordun genelde hayata kar tutumu
na epeyce k tutar. Onun gznde, denetim her eyin banda
192

DOYUMSUZLAR

gelen neme sahipti. Cesur Yeni Dnya (1932) romannda dev

let dini Fordizm olarak anlr: Aldous Hxley aslnda Fordun
alma yntemlerinin ekonomik zgrlkle olduu kadar sos
yal ynlendirmeyle de ilgili olduunu grmt. Fordun hayat
taki misyonu imalat srecini daha verimli hale getirmekti. Ona
gre, insan mutluluunun anahtar retkenlikti ve retkenlii
aksatan her eye -sava, kurumsal din, finansrler, sendikalar,
kt beslenme- kar konulmalyd.
Dnyay deitiren bir kavrayt bu. Bugn tketim toplu
mu dediimiz eyi fiilen Henry Ford yaratt: Mallan aynen gda
lar gibi tkettiimiz fikri tamamen yeni bir eydi. Bu anlamda
tketici kelimesinin kayda gemi ilk kullanm 1896 tarihli
bir Sears Roebuck katalogunda yer alr. Ford ilk megalesini on
be yandayken saatleri skp tekrar yerine takma ynndeki
yeteneini kefederek buldu. Otuz yana vardnda, Detroitteki Edison Illuminating Companynin bamhendisiydi. Fdisonu
kendisine idol seen Ford bu elektrik tapnanda sk alt; ti
pik azimliliiyle ve kendine inancyla, bo zamanlarnda tama
men farkl bir g kaynam gelitirmeye yneldi: Benzinli mo
tor. Kaba biimli ilk atsz araba smn stndeki rty
1896da kaldrd. Drt bisiklet tekerleinin bulunmas ve bir zin
cirle srlmesi nedeniyle, araca drt tekerlekli bisiklet ad ta
kld. Kt planlamann allm bir rnei olarak, rnn yeni
hali bittiinde atlyeden karlamayacak kadar bykt ve
Ford bir baltayla orackta daha geni bir k kaps uyduruverdi. Ama Edison hayran kald ve cesaret verdi:
Elektriin neler yapabileceini bilmiyoruz, ama her eyi ya
pamamasn doal karlarm. Makinen zerinde almaya
devam et. Peinde olduun eye ulaabilirsen, byk bir ge
lecei grebiliyorum.

193

NASIL BLRDNZ?

ki yl sonra Ford kendi iini kurmak zere ayrld. Detroit yak

nndaki donmu St. Clair Glnn yzeyinde 99.9 ad verilen
bir arabayla saatte 146 knye ulaarak 1903te dnya kara ula
m hz rekorunu bizzat krd. Flcr nc kadar arpc olsa da,
motorlu araba yaplmas ve satlmas pahal, ancak varhkhlara uygun bir oyuncak saylarak kolayca batan savld. Oysa
Fordun baka fikirleri vard. Montaj hattn icat etmesi imalat
srecini basitletirerek, maliyetleri aaya ekti ve retim sre
sini kkl biimde drd. Ama dehasnn asl eseri, montaj
hattnn fiyatlar da drmesi oldu. Her ii potansiyel bir m
teriydi ve kr srmden gelecekti. Plan iledi. lk Model T
Fordlar 1908de 825 dolarlk fiyatla piyasaya kmaya balad.
Fiyat 1914e doru 360 dolara (btgnn fiyatlaryla 4500 sterlin
gibi ok makul saylacak bir dzeye) indi. 1918de Amerikada
ki arabalarn yars Model T serisindendi ve on yl kadar sonra
retim durdurulduunda, retilen toplam araba says 15 milyo
nu bulmutu-Volksvtmgenin kaplumbaa modeli dnda di
er arabalarn hepsinden yksek bir sayyd bu.
Ford bu baarya, tm denetimi merkeziletirmeye dnk
baz cesur yeniliklerle ulamt. Sekiz saatlik vardiya usul
ii takmnn retim hattn gnn yirmi drt saati alr du
rumda tutmasna olanak verdi. Tama bandyla ileyen ilk ha
reketli retim hattnn 1913tc devreye girmesi, araba asisini
retme sresini alt saatten doksan dakikaya indirdi. Ote yan
dan, Ford bayiliklerincHen oluan bir ebekenin kurulmas sade
ce bayileri zenginletirmekle kalmayarak, Ford arabalarn her
Amerikan kentinde grlr hale getirdi ve bylecc daha fazla ta
lep yaratt. Tedarik zincirinin br ucunda, Ford aksam, cam ve
lastik reten irketleri satn alma ya da onlarla stratejik ittifak
lar kurma, teslimatta sreklilii daha yksek dzeye karma ve
retim maliyetlerini daha da aaya ekme yollarn arad. Bu
ileride modern imalat irketleri iin ablon haline gelecekti. IJs194

DOYUMSUZLAR

telik Ford btn bunlar muhasebeciler olmadan baard. re

tim ve idare ilerinin yaplmasna dorudan katlmayan insanla
r ie almaktan holanmayan biriydi: Ford Motor Company m
r boyunca mali denetimden asla gemedi.
Fordun dier nemli yenilii personelle ilgiliydi. 1914te
gnde 5 dolarlk asgari creti uygulamaya koydu; nceki 2,34
dolarlk dzeye gre byk bir artt bu. Sistem annda baar
ya ulaarak, motivasyonu son derece yksek binlerce iiyi Detroite ekti ve yksek dzeydeki personel deiimi sorununu bir
rpda zd. Ama baz koullar vard. Asgari crete hak ka
zanmak iin Fordun sosyal vizyonuna uymak zorunluydu: A
r iki yok, sigara yok, boanma yok, sendika laf yok. Ford bir
Sosyal Departman oluturarak, bana eski boksr ve kabaday,
kiilikli Harry Bennetti geirdi. Bennettin emrinde iilerin ki
isel yaamlarna ilikin istihbarat toplayan elli kiilik bir soru
turma ekibi vard. Ford Motor Companynin standartlarna uy
makta glk eken herkes asgari cret hakkndan yoksun kala
cakt. Bennett slah program kisvesi altnda gangsterleri ve eski
sulular ie alarak, her sendikalama giriiminin kesintiye uratlmasn salad. Skldmda bavurulan i bitiriciydi ve
Fordun tam gvenini kazanarak, patronunu yirmi yl boyunca
her gn arabayla iyerinden alp evine gtrd. Bir gazeteci ona
Fordun istemesi halinde gkyzn siyaha boyayp boyamaya
can sorduunda, u karl vermiti:
Bunu ayarlamakta biraz sknt ekebilirim, ama ertesi gn
JOO bin iiyi koyu caml gzlklerle fabrika kaplarndan
ieriye girerken grrsnz.
Sosyal Departman Fordun karakterinin daha karanlk ynne
ilikin ipular verir. Aykr grlere tahamml edemeyen bir
otokratt kendisi. Bennettin kendisi bunu gayet iyi kavramt.
195

NASIL BLRDNZ?

Fordn ona syledii neredeyse ilk ey uydu: Harry, aklm

dan geenleri okumaya asla alma. Bennett de ona, Yani, si
zi anlamaya asla almayaym, yle mi? diye karlk verdi.
Doruya olduka yakn. Aralarnda z olu Edscl ve torunu
Henry Ford II olmak zere, kendisine kafa tutmaya kalkanlar
yok saylma ya da kapnn nne konma durumuna dtler. Bu
acmaszlk Hitlerin alma masasnn yan banda Fordun as
lna uygun byklkte bir resmini bulundurmasnn sebeplerin
den biriydi (Daha sonralar aynen Model T nin Volksvvageni
etkiledii ekilde, kendisinin de Ford Sosyal Departmanndan
ilham alarak Gestapoyu oluturduunu ileri srecekti). Ve de
Hitlerin Fordla tek ortak yan bu deildi. Ford 1920lerde me
um (ve sahte) Bilge Siyon Byklerinin Protokolleri de dahil
bir dizi anti-Semitik belgeyi yaymlayan Dearhorn Enquirer ad
l gazetenin sahibiydi. Daha sonralar bu gazeteye sahip kma
d ve rk ieriinden habersiz olduunu ileri srd; ama btn
bulgular bu zrlerin gz boyama olduuna iaret eder. Ford
mrnn son haftalarnda bile Yahudi bankerlerin kinci Dn
ya Savana yol at drdrn tekrarlamaktayd.
Haziran 1916da Chicago Tribne Ford Bir Anarist man
etiyle, irketin Ulusal Muhafzlarda greve arlan iilere c
ret demeye yanamad yolunda gerek d bir haber yaymla
d. Fordun at dava zerine gazete sulu bulundu, ama sade
ce alt sentlik para cezasna arptrld - Fordun ve irketinin u
rad itibar kaybn karlamak iin jrinin yeterli grd meb
la bu kadard. Yarglama srasnda Fordun tank sandalyesinde
apraz sorgulamaya tutulmas, genel bilgi birikiminde baz garip
boluklar ortaya karmt. Amerikan Bamszlk Savanm
I812de yapldn sand, velvele ve 'chilli con carne'" [ac
biberli vc kymal sebze yemei] gibi kelimeleri ve ibareleri tanmlayamad anlald. Vatan haini Benedict Arnoldun bir ya
zar olduu grndeydi. ou kez Tarih palavradr diye ek
1 96

DOYUMSUZLAR

sik aktarlan szleri bu cehaletini savunmaya ynelikti. Aslnda

syledii ey uydu: Okullarda retilen tarih palavradr...
Fordu gnmzdeki ou CEOdan ayrt eden ey, vizyonu
nun i dnyasnn ok tesine gemesiydi. Teknolojinin dzgn
ynetildiinde savasz bir dnyay getireceine ve bylece Ford
irketinin mutlu bir kresel versiyonuna dntreceine ina
nan bir topyacyd. Bu zellii beslenme ve kiisel ahlak konu
sundaki takntsn aklamaya yardmc olur - ayn ekilde ser
veti iten yanmal motora dayanan adamn kararl bir evreci ol
masnn ardndaki belirgin paradoksu da. Detroit yaknndaki
Fair Lanede bulunan iftliinin elektrik kayna Rouge Nehri
zerinde yaptrd kendi barajndan gelen hidroelektrik enerjiy
di. Sivrisinekleri organik yoldan denetim altna almak iin, ift
lik arazisinde yzlerce yarasa yuvas yaptrd ve iftliin inaat
almalar srerken, aalar kesilirken lmemeleri iin sincap
yakalayp getiren yredeki olan ocuklara para dedi.
Ford genliinde bir ayrkuunu vurduktan sonra avcl
brakmt. ki av arkadayla birlikte l kuu bulduunda, a
knlk iinde azndan dklen szler yleydi: Benim iin bu i
bitti. Gl kuvvetli koca adam tfeklerle unun gibi ufack
bir kua musallat oluyorsa, son kurunumu skmm demektir.
Geri kalan yaam boyunca bir barsever oldu: Olu Edselin
oyuncak silahlarla oynamasna bile izin vermedi.
Birok bakmdan Ford doduu iftlii asla terk etmedi. Do
ay seven ve kamp yapmaktan keyif alan biriydi; kendilerine
Berdular adn takan bir grup zengin arkadayla birlikte d
zenli doa gezilerine kard. Grupta eski akl hocas Thonas
Edison, araba lastii kral Harvey Firestone ve sevecen bir takl
mayla Doann Byk Patronu olarak anlan doa bilimci
John Burroughs vard. 192Tde dnemin ABD bakan Warrcn
Harding bir geceliine onlara katld. John Burroughsun aktar
dna gre, kamplar srf plak gereklie bir kez daha do197

N ASIL BLRDNZ?

kanmak uruna rutubete, soua, dumana, sivrisineklere, kara

sineklere ve uykusu/ gecelere neeyle katlanrd. Ancak srnmcnin baya rahat bir biimiydi bu: Her adamn cibinlikli
kendi kiisel adr ve yemek iin ayr bir tenteli blmesi vard.
Ford daha da halk adam bir tavrla, geleneksel Amerikan
keman algclnn canlanmasna katkda bulundu. Tam 7.5
bin dolarlk kendi keman (haliyle bir Stradivarius) vard, ama
doal yetenei yoktu; ayn anda keman alp dans etme konu
sunda srekli baarsz olduun iin kendi kendine kzard. Bu
nu telafi etmek zere, geleneksel ezgileri kayda geirmesi iin
Mellie Dunham adnda yal bir kemancy tuttu ve keman al
ma yarnda verilen Henry Ford Altn Kupas iin kaynak sa
lad. Giriimleri kamuoyunda byk yank uyandrd. lke a
pnda bir dirili yaayan keman algcl, kr mziinin temel
bir unsuru olarak varln srdrmektedir.
Teknoloji uzmanlna ykselen bir iftlik ocuunun so
nunda iki disiplini biraraya getirecek bir yol bulmas belki de ka
nlmazd. Ford 1930larda arad frsat grd: Tarmsal ham
maddelerin sanayide yeni kullanm alanlarn bulmaya alan
ve tarmsal kimya sanayisi olarak anlan yeni bir bilim dal.
Ford konuya ylesine merak sard ki, Ford Motor Company so
yay vites kolu topuzlarnn ve klakson dmelerinin yapmnda
kullanmaya balad. Fordun giriimiyle 1934te oluturulan 1armsal Kimya Sanayisi Konseyinin Michigan eyaletinin Dearborn kentindeki ulusal konferansna George Washington Carver (1864-1943) davet edildi.

George Washington Carver: Yerfstmn Babas

Eski bir kle olan Carver efsanevi bir kiilikti. Drt tekerlekli bi
sikletin ve tketici kelimesinin sahneye kt 1896da, kendi
si de eski bir kle olan byk eitimci Booker T. Washington ta
rafndan Tuskegee Siyahlar in retmenlik ve Sanayi Enstit
1 L98

DOYUMSUZLAR

sndc tarmsal aratrma mdrlne atand. Amac siyah

iftilerin dnml ekime geerek ve topra tketen pamua
alternatifler bularak rnlerini gelitirmelerine yardmc olmak
t. Fordun ilgisini ekmesini soyay savunmas salasa da, ona
lmszlk kazandran ey yerfst oldu. Byk lde onun
sayesinde, yerfst sonraki elli ylda btn Gney blgesinde
baat rnlerden biri haline geldi.
lk bata yerfstna pek rabet olmad iin, Carver yan
rn olaslklarn aratrmaya koyuldu. Ard arkas kesilmeyen
denemeleri sonucunda ortaya kan 300 kadar yerfst trevle
rinden bazlar unlard: Merubat tozu, peynir, mrekkep, bo
yalar, sabun, tbbi yalar ve kozmetik rnleri, metal cilas,
plastik, hazr kahve, et yumuatc, tra kremi, pudra, ahap bo
yalar, ayakkab boyas, ampuan ve eitli yemeklik soslar. Bu
rnler ona Yerfst Adam takma adn kazandrd. Yerfs
t ezmesini de pekala icat etmi olabilir, ama hibir zaman pa
tentini almad. Gda rnlerinin tanrsal bir nimet ve dolaysy
la herkese ait olduu kansndayd.
Carver konferans iin Dearborna gidiinden birka hafta
sonra, Henry Forda soya yann kullanld bir et suyu ikame
sinin tarifini gndererek. Bayan Ford iin u notu ekledi:
Ltfen, birka gn jleletirilmi domuzaya yemesinden
sonra Bay Fordun sindirim yolunu izleyin. Yznn nasl dol
gunlatn greceksiniz. Teni temizlemek, krklklar gi
dermek vs. iin saf ve rafine yerfst yayla masaj deneyin.
Carver ayn ay iinde bir kez daha Clara Forda mektup yazarak
unu belirtti: Bay Fordun dosdoru topraktan alnan rnler
le yaayabileceimiz yolundaki artc aklamasn kantlama
sna yardmc olmak istiyorum. Bu ibirlii 1942de zamannn
epey ilerisinde bir tasaryla sonuland: Soyadan yaplan, stan
199

N ASIL BLRDNZ?

dart elik modele gre yzde 30 hafif olan ve tahl alkolyle a

lan plastik bir karoser. Ne yazk ki, araya sava girdi ve ilk ev
reci arabann retimine geilemedi.
Fordun son yllarna br dnyaya ilikin bir paranoya ve
speklasyon damgasn vurdu. Olu Edselin 1943tc henz krk
dokuz yandayken kanserden lmesiyle, bunlara kendisini iyice
kaptrd. Ford hkmetin kendisini devirmeyi planlad kana
atine vard ve suikast giriimleri korkusuyla btn ofrlerini si
lahlandrd. Aslnda, iin bandan erken ekilmesi tamamen
salnn bozulmasndan dolayyd ve torunu Henry Ford II
1945te yerine geti. Baz kaynaklar son darbeyi Polonyadaki
utan verici Nazi toplama kamp Majdanekle ilgili sansrsz
bir grntye bakarken geirdii bir inmeyle aldn belirtir.
Fordun ruh gne skca inanan bir kiiye dnmesinde,
okumu olduu ok az kitaptan zellikle birinin byk etkisi
vard: Orlando Jay Smithin yazd Byk Sorulara Ksa Bir Ba
k (1899). Kitabn hayatta kazanlan tecrbelerin boa gitmedi
i sav ilgisini ekti. Flenry Ford israftan holanmazd.
Din bu konuda hibir ey sunmamaktayd. almak bile
bana tam bir doyum vermekten uzakt. Eer edindiimiz tec
rbeleri sonraki bir hayatta decrlendiremeyeceksek, al
mak bounadr.
Bylece 1863te -Gettysburg Mnharebesinin yapld tarihtedomasndan dolay, orada len bir askerin ruhunu tadna
karar verdi.
Yaamnn sonuna doru Ford, bugn deeri 188 milyar do
lar bulabilecek bir servet biriktirmiti. Ruh g ona baars
nn ap ve yeteneine gveni konusunda akla yakn bir gereke
sundu. Daha nce birok tecrbe geirmi olmalyd. San Fran
cisco Examinef\n bir muhabirine 1928de bunu yle aklad:
I 200

DOYUMSUZLAR

Deha tecrbedir. Kimileri bir Tanr vergisi ya da yetenek ol

duunu sanyor, ama birok hayatta edinilmi uzun tecrbe
lerin semeresidir. Baz insanlar dierlerine oranla daha eski
ruhlar tadklar iin, daha fazla ey biliyorlar. Ruh g
nn anlalm olmas yreime su serpiyor. Bu konumann
bir kaydn saklarsanz, bunu yazn ki, insanlarn yreine
su serpilsin. Kkl hayat grnn bizlcre verdii skne
ti bakalarna aktarmak isterim.
Henry Fordun yreine su serpmesinin dier yolu her eyin dz
gn ve tertipli olmasn gzetmekti. Kayt tutmada ok titizdi.
Kars Clara ondan yl sonra 1950de ldnde, personel ev
deki elli alt odadan birounun ona ait belgelerle, defterlerle ve
makbuzlarla dolu olduunu grd - aralarnda F,dsel Fordun
kk bir ocukken Noel Bahaya yazd mektuplar bile vard.
Altm yl akn bir sre boyunca hibir eyi atmamt. Kolek
siyon 10 milyondan fazla belgeyi barndran Ford arivlerinin te
melini oluturdu.

Howard Hughes: ABDnin En Zengin kinci Adam

Henry Fordun giriimcilik becerisi, olaanst zenginlii ve ya
amn her alann denetim altna alma abalar, baka bir dolar
milyarderi olan Howard Hughesun (1905-1976) hayat ve kari
yeriyle karlatrldnda snkleerek sradan grnr.
Hughes 1976da ldnde, J. Paul Gettyden sonra
ABDnin ikinci zengin adamyd. Babas petrol sanayisinde dev
rim yaratan dner sondaj matkabnn patentini (1909da) alarak
bir servet kazanmt. Hughes Tool Company 2000 yl itibariy
le dnya sondaj matkab piyasasnda hl yzde 40 gibi artc
bir paya sahipti. Hughes, miras ald serveti petroln yansra
madencilik, havaclk, silah yapm, sinema ve emlak alanlarn
kapsayan bir imparatorluk kurmak iin kulland; sahip olduu
I

201

NASIL BLRDNZ?

mlkler arasnda Las Vegastaki birok otel ve kumarhane de

vard. TWA havayolu irketinde denetime sahip olmasn sala
yan hisselerini 1966da sattnda, o zamana kadar bir kiinin
namna yazlm en yksek meblal ek kondu nne - tam 566
milyon dolar. On yl sonra lmyle birlikte geride brakt
mebla aa yukar buna yaknd - aneak yatrmlarna ve mi
rasna ilikin ayrntlarn aa kmas bir on be yl daha ald.
Bu, insana klasik Amerikan ryas gibi gelir; ama byk serveti
Hovvard Hughesa baka neler vermi olursa olsun, onu asla
mutlu edemedi.
Hughes 1950den itibaren gittike iine kapand obsesifkomplsif bozukluktan ve anoreksiden dolay alamaz hale
geldi. I iayatmm son yirmi yln sadk yardmclardan ve dok
torlardan oluan kk bir ekibin bakm altnda geirdi; bu i
evre onu yabanclardan korudu ya da baka bir perspektiften
baklrsa, onu nevrozu iinde skp kalm durumda tutmak
iin elbirliiyle alt. Ekipteki kiilerin birou, Mughesun ki
liselerine mensup olmamakla birlikte gvendii Mormonlard.
I lughes bir Texas hastanesinden Acapuleoya bir deri bir kemik
kalm, uzun sreden beri ykanmam, vcuduna ar kesici ve
yattrc ilalar pompalanm halde bir amblans uakla gt
rlrken ld. Yapmcln stlendii Holiyvvood filmlerinden
daha dramatik olan hayatnda yeme alkanlklar zellikle ne
kar. Bu alkanlklar gittike tuhaflaan bir dizi kiisel trene,
i skntsnn da dnk simgelerine dnt.
Oysa her ey ok farkl balamt. Hughes genliinde unu
ilan etmiti:
Dnyadaki en byk golfu, Holiyvvooddaki en iyi film ya
pmcs, dnyadaki en harika pilot ve dnyadaki en zengin
adam olmak niyetindeyim.

202

DOYUMSUZLAR

Brn bu emellerine varmaya ok yaklat (tabii golfta iki hadikap puannn tesine asla geemeyii bir yana braklrsa). Sine
ma dnyasna oyuncu olarak girmemesine karn, daha sonra
pilotluktaki baarlaryla hatrlanacakt. I lenry Ford otomobilin
olanaklarn test etmek iin nasl bir yar srcs olduysa,
Hughes da kokpitin iinden yeni havaclk bilimini anlamak ze
re kendisini eitti. Bir Lockheed Sper Flectrayla 193Sde ua
rak dnya hava ulam hz rekorunu, ayrca Amerikann bir
LicLindan br ucuna ve dnya evresinde (1938de 91 saat 14 da
kika) en hzl uu rekorlarn krd. Pilotluk kariyeri 1939da
Kongrenin altn madalya dlyle takdir edildi. Hughes tipik
tavryla gidip bunu alma zahmetine bile girmedi: Yllar sonra
Bakan Truman nihayet dl postayla gnderdi.
Uu Hughesun amatr tutkusu olsa da, profesyonel film
yapmcl kariyerinde bundan yararlanmay baard. lk baa
rl filmi Cehennem Melekleri (1930) Birinci Dnya Savandaki avc ua pilotlarnn destans bir yksyd. Toplam 3,8
milyon dolarlk btesiyle o zamana kadar ekilmi en pahal
film olmasnda Hughesun mkemmeliyetiliinin kmsen
meyecek pay vard. Film iin olabildiince ok Birinci Dnya
Sava ua bulmak zere Avrupaya alclar gnderdi ve seksen
yedi tane ua Amerikaya getirtti. t dala sahnelerinden bir
ounun koreografisini hazrlad. Gsteri pilotlarnn hibiri
tehlikeli son sahnede umaya yanamaynca, bunu bizzat yapa
rak uakla yere akld, ama ufak yaralarla kurtuldu - tabii iste
dii ekimler de oldu. Filmin ekimi srasnda gsteri pilotlarn
dan yaamn yitirdi.
Yakkl, gz pek ve zengin olan Hughes filmlerinde barol
verdii erkeklerin hepsiyle boy lecek sayda sevgililer edin
di. Jean Harlovv, Katilerine Hepburn, Rita Hayworth, Bette Davis, Ginger Rogers, Kathryn Grayson, Ava Gardner ve Lana
Turner onun yakkllna ve cmertliine tutuldu. zellikle
2 (B

N A S I L B L R D N Z?

Hcpburn cesaretine hayran kalarak, I938dc dnya evresindeki

uuu iin ona kzartlm hindiden vc peynirli sandvilerden
oluan kumanya hazrlad; dahas Hughes onunla birlikte kt
Manhattan zerindeki bir gece uuunda zel uan 59.
Cadde Kprsnn altndan geirirken dmeni ona brakt.
Sylentilere baklrsa, Hughesun ayrca Cary Grant, Randolph
Scott ve ho ocuk olarak bilinen baka birok yldzla iliki
leri oldu.
Hughes 1930larda ve 1940larn balarnda genlik dnemi
nin btn emellerine ulam gibiydi. Ama daha o sralarda
uursuz belirtiler sezilebilir durumdayd. alma arkadalar
onun mantksz isteklerincien, iddetli ruhsal alkantlarnda ve
kafasn ufak ayrntlara takmasndan yaknmaktayd. 1943 ya
pm Kanunsuzlcr filminde jane Russelln memeleri konusunda
bir saplantya derek, daha iyi grnmelerini salamak zere
destekli ve elik takviyeli zel bir sutyen yaptrd (Geri Russell
daha sonralar sutyeni aslnda hi giymediini ileri srecekti).
Daha can skc bir durum olarak, 1941de (muhtemelen Lana
Turnerdan kapt) frengi tehisinin konmas zerine, baka in
sanlardan mikrop kapma olaslnn eziyetini ekmeye bala
d. Enfeksiyon iin kendisine penisilin verilmesinden sonra, kh
yasna neredeyse btn giysilerini amar torbalarna koyup
azlarn asma kilitlerle kapatmas, ardndan imenlere atarak
yakmas talimatn verdi. Frengi, Hughesun ellerinde iddetli
bir kzarkla yol anca, doktoru antibiyotiklerin bunu tedavi
edinceye kadar kimseyle tokalamamasn syledi. Bylece kirli
hibir eye dokunmama ynndeki saplants kk salma yoluna
girdi.
Aralk 1947de tam bir sinir krizi geirdi. Personeline baz
filmleri izlemek isteciiini syleyerek, yakndaki bir stdyonun
gsterim odasna kapand. Drt ay boyunca oradan kmaya
rak, konumaktan ve kendisiyle konuulmasndan kand; per204

DOYUMSUZLAR

soneliyle sadece nodar karalanan sar bir bloknotla iletiime gir

di, srf ikolata ve stle beslendi.
Nihayet 1948 ilkbaharnda dar kt, ama artk eskisi gibi
olamad. .Salarn ve trnaklarn kesmeyi brakt, idrarn cam
ielere koymaya ve deerli sayd dksn saklamaya bala
d. Sadece oda servisi yemekleri yiyerek, sandvilerinin zenli
genler halinde kesilmesi, hibir domatesin 0,6 cmden fazla bir
kalnlkta dilimlenmemesi ve marulun apraz doranmas ta
limatn verdi. Sipari ettii bezelyeleri lmek iin odasnda bir
cetvel bulundurarak, ok byk bulduklarn geri gnderir
hale geldi. Hughes dengesini gerek anlamda bir daha bulama
d. Gittike kendi yaamndan da kopar oldu.
nc kars aktris jean Petersla evlendii 1957de mikrop
korkusu yeni bir younluk dzeyine kmt. Gnde bir dzine
kadar kt mendil kutusu tketerek, bunlar eyalar tutmak ve
oturaca yerleri yaltmak iin kullanmaktayd. Gda konserve
leri bile iyice ovulup dezenfekte edilmeli ve ilerindeki eyler ku
tu kenarlarna deip kirlenmemeleri asndan ok yavaa ka
rlmalyd. Kars Jeanla birlikte Nassaidaki bir otelde kald
nda, temizlik grevlilerinin odalarna girmesine izin vermedi
ve bunun yerine ok kirlendiinde dosdoru baka bir odaya ta
nma yoluna gitti. ift on drt yl boyunea evli kald; ama ou
zaman Peters fiilen bir mahpus konumundayd; otelden darya
kmak zere izin almak istediinde I lughesa bir mektup yaz
mak zorundayd. Evliliklerinin daha az ekilir yanlarndan biri,
kocasnn kesmeyi reddettii kocaman ayak trnaklarnn tkrt
lar yznde geceleri uyuyamamasyd. Karsnn daha iyi bir ge
ce uykusu ekebilmesi iin Hughes, nce ayak parmaklarnn
arasna kt mendiller sktrd; ardndan Aireraft Companydeki mhendislerden taban ksmnda trnaklar ayr tuta
cak metal kntlarn bulunduu bir dizi kaliper yapmalarn is
tedi. Bay ve Bayan Hughesun ayr buzdolaplar vard; adamca
205

NASIL BLRDNZ?

z bylecc karsndan mikrop kapmam olacakt ve yine bu se

beple karsnn televizyon dmelerine dokunmas yasakt. An
cak on yl birarada geirebilen ift 1971de boand. I kghes ye
niden evlenen sabk karsn gzetim altnda tutabilmek iin, ye
ni evinin her iki yannda birer, ayrca sokan karsnda iki dai
re satn ald.
Dostsuz ve ailesiz len Hughcsun sefil k, pencereleri
karartma malzemeleriyle rtlen otel odalarnda geti. ou
kez cinsel organlarn bir otel peetesiyle kapatp plak halde
oturarak, filmleri arka arkaya defalarca izlerdi. Alistair MacLeanin 1968dc ektii ve baroln Rock I ludsonn oynad ge
rilimli casusluk filmi Buz stasyonu Zehraya 150 seferden fazla
seyrettii sylenir. Filmde bu kadar ilgisini eken eyin ne oldu
unu kimse bilmiyor. Hughes son aylarnda kronik kabzla ve
su kaybna yakalannca, asistan John Holmes her gnde bir
bademli Hershey ikolata ubuklarnn, homojenletirilmi s
tn ve tuzsuz cevizlerin bulunduu kcsektlaryla baucunda
oturmakla grevlendirildi. Bunlar sessizce verilmeliydi ve torba
lar Hughesun elini uzatp temiz bir kt mendille hepsini teker
teker karabilmesi iin 45 derecede tutulmalyd. Biyografisini
yazan Richard Hacke gre, ikolatalar 1,2 cmlik kareler ha
linde kesilir, her kare ayr ayr inenir ve ardndan bir yudum
st iilirdi. Hughes ldnde 45 kiloya kadar inmiti. Bakm
szlk ve kt beslenme yznden grnm ylesine deimiti
ki, FBI kimliini saptamak zere parmak izlerine bavurmak zo
runda kald.
Her gzden d hikayesinde olduu gibi, Hughes asn
dan da bunun efsanevi bir yn vardr. ok az erkek onun ka
dar parann ve hretin keyfini srmtr; ok az erkek dnya
dan bylesine kesin bir kopu noktasna varmtr. Hughesu
1947dc keileri karmaya ynelten ey neydi? ocukluk dne
minde ipular vardr: Annesi Ailene her zaman mikroplar ko206

DOYUMSUZLAR

nisunda endieliydi; kk Hovvardn yaz kamp gzetmenine

haber kuprleri gndererek, yaylmakta olan ocuk felcinin teh
likelerinden dolay bu kadar ok olann biraraya geliine izin
verirken ihtiyatl olmas ynnde tlerde bulunurdu. Ninesi
Mimi de tozdan korkan biriydi ve gne yla dezenfekte
edilmek zere darya karlamayaca gerekesiyle evde gm
me dolaplar bulunmasna izin vermezdi. Dahas, Hughes henz
yirmi yana varmadan hem annesini, hem de babasn anszn
kaybetmiti.
Ama geirdii sinir krizinden hemen nce meydana gelen ve
daha dorudan etkide bulunmu olabilecek iki zgl olay daha
vardr. Temmuz 1946da XF-11 adl bir casus uann test uu
unda pilotluk yapt srada, mekanik bir arza uan Beverly
Hills kenarnda dmesine yol at. Uak eve arptktan son
ra infilak etti. Ar yaralanan Hughesun bir akcieri patlad, al
t kaburgas ve kprc kemii krld, ayrca geni apl kesik
ler ve yanklar ald. Elindeki ciddi bir yan tedavi etmek iin
kullanlan morfin muhtemelen reeteli uyuturucu ilalara ba
mlln balatt ve yaamnn geri kalan yllarnda srekli a
r ekti.
kinci aksilik Hughesun savaa katksyla ilgiliydi. Atlas Okyanusundaki Alman denizaltlarnn saldrlaryla Amerikan as
kerlerinin ve donanmnn urad kayplara zm bulmak is
tedii iin, 750 askeri ve iki tank tayacak byklkte devasa
bir nakliye deniz ua yapmay stlendi. Ladin Kaz olarak da
bilinen sekiz motorlu 11-4 I lercules, o dnemde yaplm en b
yk uakt ve tarihteki en byk ahap uak olma zelliini ko
rumaktadr. Byklk bakmnda Antonov An-225 adl Rus uanca geride braklm olsa da, 96 metreyi bulan kanat akl
hl bir dnya rekorudur. Hughesun birok tasarsnda olduu
gibi, bte bir hayli ald ve uak teslim edilemedi; rvet sula
malar arasnda ihale iptal edildi. Prototip tek bir uu yapt; Ka207

N A S I L B L R D N Z?

1947de 21 metrelik bir irtifada yaklak 1,6 km yol ald.

Hughes bizzat denemenin bandayd. Bu projenin k guru

S im

runa (ve cebine) ar bir darbe indirdi; 1976daki lmne kadar

ua ylda bir milyon dolarlk maliyetle kusursuz, durumda bir
hangarda tuttu. Baarszla alkn bir adam deildi. Bir muha
bire unu hatrlatmt: Dengesiz, paranoyak bir milyoner dei
lim. Lanet olsun, bir milyarderim. ki hafta sonra film gsterim
odasna ekilmesiyle, unutulmaya doru uzun d balad.

Hovvard Hughesun yemek asndan kakla kapl Helena

de Noaillesm ya da John Harvcy Kelloggun beslenme konu
sundaki eksantrik yanlarndan veya Avusturya imparatoriesi
Elisabethin kilosunu kollama rutinlerinden bir hayli uzaktr.
Gnmzde birisine obur dediimiz.de, an yemek yediini kas
tederiz. Bu blmde hayat anlatlan kiilerden sadece George
Fordyce tanma uyuyor. Ama oburluun ilk bataki anlam ok
daha incelikliydi. Byk Ortaa ahlaks Aziz Tommaso
dAquino oburluu mfrit arzu nn yol at gnah diye ta
nmlamt: ok yemenin yansra ok abuk yemenin, ok he
vesle yemenin, ok pahal eyler yemenin ve ok titizlikle yeme
nin de ayn lde yanl olduu kansndayd. stelik bunlar
syleyen de iin bir erbab. Hazretin kendisi o kadar imand ki,
gbeine yer amak iin yemek masasnn kenarna yarm daire
biimli bir oyuk atrmak zorunda kalmt. Ama gda sz. konu
su olduunda yarglarmzda ok aceleci olmamalyz. G. K.
Ghcstertonn dedii gibi: inden gelen drtyle havyar yiyen
insanda, prensip itibariyle kuru zm yiyen insana oranla daha
fazla yalnlk vardr.

208

BLM 6

Bahtszl Sineye ekenler

Korku ve hastalk olmasayd, baardm eylerin hepsini as
la baaramazdm.
FDVARD MUNCH

Hrs, hret, seks, doyumsuzluk: Bunlarn hepsi hayatmz da

ha iyi ya da daha kt ynde dntrme gcne sahiptir ve
grdmz zere, onlar denetim altna alma mcadelemiz ya
pmz belirleyebilir. Ama bir trl denetim altna alamayaca
mz baz sarsc olaylar vardr: Bir uzuv kayb, krln bala
mas, bir ruhsal bozukluk ata. nsan soyu hastalklarla ve in
cinmelerle srekli bir kavga iindedir. imdiye kadar yaayan in
sanlarn ou (belki de 4.5 milyar kii) stmadan lmtr; veba
ve iek btn savalarn ve doal afetlerin yol atnn topla
mndan daha fazla insann cann almtr. Gnmzn refah
dzeyi yksek Britanya ve ABDsinde bile her on yetikinden bi
ri kaytlara gre i gremez durumdadr: Elli yan zerinde bu
oran ikide bire kmaktadr. Amerikallarn drtte biri bir tr
nevroz, psikoz ya da bamllk rahatszlndan muzdariptir ve
Britanyada doktorlarn tedavi ettii en yaygn hastalk depres
yondur. ster dinde huzur bulalm, ister felsefede avuntu araya
lm, isterse de dosdoru metin olma yolunu tutalm, ani beden
sel talihsizlikle baa kmay renmek hepimizin er ya da ge
uramak zorunda kalaca bir eydir.

Pieter Stuyvesant: New Yorktaki Son Hollandal

Sonraki kuaklar imdi New York dediimiz kentin son I lollan209

NASIL BLRDNZ?

dal valisi Pieter Stuyvcsanta (1612-1672) deerbilirlik gstermi

deildir, bir Amerikalya ontn hakknda ne bildiini sorduu
nuzda, muhtemelen tahta bir baca olduunu syleyecektir si
ze. New Yorktaki Stuyvesant Lisesiin futbol takm hl
Tahta Bacakllar diye anlr ve huysuz, inat Tahta Bacak Pete lkenin uzun soluklu oyununda bir figran, asl perdeye gei
ten nceki konu d bir girizgh olarak grlr en fazla. Washington Irvingin yergili Knickerbocker'in Nev York 7 arihi
(1809) kitabnda, Stuyvesant bkn, dayankl, cesur, yank
yzl, atak, dik bal, salam, aslan yrekli, gnl zengin yal
bir vali olarak tarif edilir. Olduka hayranlk dolu bu portre
1938e doru yerini Kurt Wcill ve iMaxwell Andcrsonn Knickerbockertn Tatili mzikalindeki baskc proto-faist tipe bra
kr. Gsterinin bir klasie dnm olan en nemli sahnesinde,
Stuyvesant temsil eden karakter hem buruk, hem de tatl Ey
ll arks n sylemeye koyulur. Oysa Stuyvesantn gerek ha
yat tatl olmaktan ziyade buruktu. Hollandann kuzey dzlk
lerindeki Frieslanddan, yani dindar kyllerin yaad ve ask
suratl ar tutuculuun hkm srd bir yredendi. Babas
Hollanda Reform Kilisesine bal bir papazd ve Pieteri gr
nen kariyeri de onun yolundan gitmekti. Ama gen Stuyvesant
isyan ederek, teoloji yerine felsefe renimi grmeyi seti; ev sa
hibinin kzyla yatt iin niversiteden atld. Derhal Hollanda
Bat Hint Kumpanyasna memur olarak girdi; idari kadroda a
buk ykselerek 1642de, otuzuncu ya gnnden hemen nce
Karayip kolonisi Curaaonun direktrlne atand.
Stuyvesant hrsl, azimli ve karizmatik kiiliiyle bir dizi yar
dmcy evresinde toplad. lerinde ona en bal olan ise Bat
Hint Kumpanyasndan memur arkada, yetenekli bir ressam ve
air olan John Farretti. Yllar boyunca iki adam batan aa
manzum anlatml, elenceli bir mektuplamay srdrd. Farret taparcasna hayranlk duyduu Stuyvesanta Ekselans ve
210

BAHTSIZLII

SNEYE EKENLER

Stuyvesant Efendim diye hitap etmekte, onun olduka takr

tukur iirlerini tanrsal diye nitelendirmekteydi. Gnma
ancak 1920lcrde kan bu mektuplar hafif bir ecinsellik havas
tasa da, aralarnda cinsel balantya dair bir emare yoktur.
Oliver Cromvvellin ordugh svarisi bir mektup arkada oldu
unun ortaya kna olduka benzer biimde, mektuplarn var
l Stuyvesantm hain ve asabi imajna yeni bak as getir
mitir.
spanyollardan St. Martin adasn geri almak zere cEincesizce giriilen bir harektta baca koptuu srada Stuyvesant,
Karayip grevinde ikinci ylma girmiti. Askerlerinin kumsalda
ald bir sipere Hollanda bayran gsterili bir ekilde diker
ken, adann kalesinden atlan bir top gllesi sa kavalkemiini
paralad. ki hikyeyi anlatacak kadar yaamas direnliliini
gsterdi. HollandalI doktorlar Avrupada en ileri dzeydeydi ve
uzuv kesmenin yeni tekniklerini gelitirmede yaratcyd. Ama
bu hi de kolay ya da ho bir ey deildi. in esas hzd. Kapak
olarak kullanlacak sarkk bir deri paras yaratmak zere ya
ve kas dokusunun kesilip karlmas ve bu kapa dikerek kemi
in olabildiince abuk rtlmesi gerekirdi. Baz cerrahlar b
tn ilemi bir dakikadan az srede yapabilmekteydi, ama sa
kalma ans te birden dkt.
Stuyvesant her kim kurtardysa mkemmel bir i yapt; ama
hasta birka hafta boyunca kendisine gelemedi. Olabildiince
erken dnd alma masasndaki ilk ii, kumpanyann yne
tim kuruluna bir zr mektubu yazmak oldu. Saldrnn umul
duu kadar baarl olmamas nedeniyle duyduu znty ile
terek, sert bir gllenin kopard sa bacan kaybetmesinin
kmsenmeyecek bir engel oluturduunu belirtti. Ardndan
alakalem bir iirsel pusula yazd Farret, buna Soylu ve Cesur
Bahadr Stuyvesantn St. Marten Adas nnde Mermiyle Ko
pan Baca zerine baln tayan bir iir denemesiyle kar
l;

N ASIL BLRDNZ?

lk verdi. Farretin dalkavukluk standartlar asndan bile, Stuyvesant putperestliini yeni zirvelere tayan bir iirdi bu: Mer
mi onun bacan vurdt; sonra sekip benim yreime dedi...
Grevini eskisi gibi srdrme kararllna karn tropikal s
caktan dolay yaras irin toplamaya balayan Stuyvesant, gere
ince toparlanmak zere gnlsz biimde lkesine dnmek zo
runda kald. Bakmn enitesinin kz kardei ve kendisinden
ya byk olan Judith Bayard stlendi. Bu irkin ama iyi kalpli
kz kurusuyla evlenme niyetini akladnda, Farret byle bir ie
uygun olmamasndan dolay evliliin tamamna ermeyeceini
ileri srerek ona satat. Stuyvesantn iirle verdii karlk kstahayd ve ift zaman ierisinde iki oul sahibi oldu.
Stuyvesant iyileir iyilemez. Bat Hint Kumpanyasnn
Amsterdamdaki brosuna bavurarak grev istedi. Son model,
pahal tahta bir baca ve acil durumlar iin ucuz yedek bir ba
ca vard. Terminator filminin 17. yzyl versiyonundan bir
sahneydi bt sanki yaral asker daha yal, daha akll ve iine
daha odakl bir halde geri dner, takma bacan salamlatr
mak iin zerine parldayan, gm iviler aklmtr. Karla
rnda tam da kumpanyaya yarar bir adam gren ynetim ku
rulu yeleri hayran kaldlar. Stuyvesanta yeni bir grev verdiler:
Kuzey Amerikann dou kysndaki babozuk Nieuw Nederland kolonisinde dzeni salamak.
Genel direktr olarak koloninin merkezi Nieuw Amsterdama yerleen Stuyvesant, grevde kald on alt yln byk
blmnde kumpanyann karlarn zenle gzetti. Uyank bir
mzakereciydi: Sert, dnsz ve adil tavryla, sveli gmenle
rin ve Amerikan Yerlilerinin tehditlerini savuturdu ve hatta bir
ara New England sakinlerine Hollanda egemenliini kabul ettir
di. Ama sonuta abalar hibir ie yaramad. Okulda hangi ta
rihin retileceine galipler karar verdiinden, gnmzde ok
az insan Nieuw Nederland duymutur, ayrca Pieter Stuyve212

BAHTSIZLII

SNEYE EKENLER

sant adn duymu olsalar bile, bildikleri tek ey HolIandal ve

tahta bacakl olduudur. Bu son derece haksz bir durumdur.
Nieuvv Nederland 10 binden fazla kiinin yaad bir kolo
niydi. ounlukla Priten olan New Englandn aksine, dinsel
temeller zerine kurulmamt. Esas olarak bir ticaret merkeziy
di; Hollanday 17. yzyl finansal ve dnsel dinamosu haline
getiren liberal bak asnn sindii bir yerdi. Bunun bir sonucu
olarak, milliyetlerin ve karlkl evlilikler iin bir eritme potasy
d. Nieuvv Amsterdam ad ok geride kalm olsa da, New
York un z -ve dilihl Hollanda damgasn tar. Ameri
kaya zg sandmz birok kelime aslnda Hollanda dilinden
alnp benimsenmitir: Patron, kurabiye ve lahana salatasnn
Amerikan ngilizcesindeki karlklar, hatta Noel Baba anla
mndaki Santa Claus. Bugnk Wall Streete adn veren ey
HollandalIlarn diktii savunma duvardr; Stuyvesantn iftlii
{bouverie) imdi The Bovvery adyla kentin en nl caddelerin
den biridir; Stuyvesant tarafndan kurulan Broadvvayin ad bile
Breede vegm ngilizce telaffuzundan baka bir ey deildir.
Nieuw Amsterdamn iftlikleri -Nieuw Haarlem, Breukelen,
Greenvvyck, Broneks Plantation, Jonkers Plantation- imdiki
New Yorkun ile adlarnda varln srdrmektedir: Harlem,
Brookiyn, Greenvvich, Bronx ve Yonkers.
Bu ilelerden sonuncusu ilk bata Hudson Nehri kysnda
bir bkhaneydi ve ad da bkhanenin sahibi Jonkheer van der
Donektan gelmekteydi. Gen bir avukat ve arazi sahibi olan
Adriaen van der Donekun adnn bana getirilen Jonkheer as
lnda onursal unvanyd (Gen Beyefendi anlamna gelen bu
unvan aa yukar Saygdeer hitabna edeerdir). Tam din
sel zgrln ve sansrden yoksunluun geerli anlay olduu
Leiden niversitesinde renim grm, Galileo, Descartes ve
Spinozann ortaya att yeni retileri sindirmiti. Amerikaya
1641de vardnda, lkeye hemen k oldu: Doal manzara.
213

NASIL BLRDNZ?

bitkiler, hayvanlar ve en bata da Yerli Mohikan ve Mohavk ka

bilelerinin dilleri ve grenekleri. Yeni gelien ekonomi asndan
kunduzlarn nemini erken kavrayarak, birka tanesini iftliin
de besledi ve yaam dnglerinin her ynn inceledi. Nieuw
Nederland neredeyse sonu gelmez olanaklara sahip, yasalarn
ve ynetim tarznn halklar arasnda bar ve ibirlii ilkeleri
zerine kurulabilecei bir yer olarak grd. Koloninin zellikle
rini kayda geirme ve haritasn karma iine katt tutkuda,
yzyl akn bir sre sonra Amerikann bamszln getirecek
olan fikirlerin ilk ltsn grmek mmkndr.
Stuyvesanttan nceki genel direktr olan Willem Kleft, ko
lonicilerin hi sevmedii biriydi. Van der Donekun barl ilke
lerine kar biri olarak Yerlilerle balatt kanl sava, koloninin
kaynaklarn tketti ve d alanlar tehlikeli hale getirdi. Van der
Dnek ona muhalefet etmek ve yerine bakasnn getirilmesini
salamak iin hitabet becerilerini kulland. StLiyvesant I647de
koloniye vardnda, van der Dnek avam bakan , yan fiilen
onun yardmcs olarak atand. ki adam ilk bata iyi uyutu,
ama yeni genel direktr sevilmekten ok beenilmeye akt. Adriaen van der Donekun aksine, 'rannnn ve yeryzndeki teza
hr Hollanda Bat Hint Kumpanyasnn demir yasalar dn
da bir eye ayracak zaman olmayan koyu muhafazakar biriy
di. Yurttalardan uyruklar ya da evlatlarm diye sz eden
bir otokratt; tartmalar ince hukuk holuklaryla deil, bara
rak, kfrler savurarak ve tahta bacan yere vurarak kazan
maya alknd. Tepinmelerin verdii ac gittike onu daha da
ekilmez hale getirdi. Hem karakter, hem de siyasal zlem bak
mndan giderilmesi zor farkllklar, yardmcsyla ilikilerini
bozdu. Grevden alnan Van der Dnek art arda gelen darbeler
le iini, avukatlk yapma hakkn ve sonunda yaamn yitirdi,
i rajik bir ironiyle, bir Yerli basknnda ldrld.
Stuyvesantn yitirdii ey ise koloniydi. Van der Dnek un
214

BAHTSIZLII

SNEYE

EKENLER

lmnden on yl sonra, kinci ngiltcrc-Hollanda Sava patlak

verdi ve drt ngiliz sava gemisi Mudson Nehrinden ieriye gir
di. HollandalI koloniciler anslarnn olmadnn farkndayd:
Bat Hint Kumpanyas gc olmad ya da istemedii iin, ko
loniyi gereince savunacak birlikler gndermedi. Kavgadan bez
mi olan Stuyvesant aralarnda olu da olmak zere nde gelen
Nieuvv Nederland yurttalarnn makamna gelerek kendisini s
ktrmas karsnda cesurca dikildi. Cesedimin buradan s
rklenerek karlmasn tercih ederim diye karlk verdi. So
nunda kanlmaz akbeti kabul etmeye mecbur kalnca, peinde
HollandalI askerleriyle tam takm niformas iinde topallayan
admlarla kaleden darya kt.
Ona acmamak zordur. Onun inatl ve zeks olmasayd,
koloni ngilizlerin eline ok daha erken geebilirdi. Bu gerekle
tiinde ise ou kolonicinin -ayn ekilde Stuyvesant ve ailesininNew Yorklu olarak yaamaya barl gei yapmasna elverecek
kadar oturmu yapdayd. Stuyvesantn zel yaam hakknda
ok az ey bilinir. Ama Curaaoda geirdii yllardan kalan bir
tutkusu vard. Tropikal kular toplard ve 1672de ldnde on
larla dolu birka byk kuhanesi vard. Bu ketum yal ahlak
nn gnn birinde berdularn ve ayyalarn soka olarak nam
salacak yerdeki iftliinde siyah-beyaz dnya gryle grlt
l ku cyaklamalar ve parlak renkli kanat rpmalar arasnda
mrn doldurduunu dnmek insana tuhaf geliyor.

General Antonio de Santa Anna: On Bir Kez Bakan Olan

Tek Kii
Bacam yitirmenin Stuyvesantn yaamn ne kadar deitirdi
ini kestirmek olanakszdr. Sakatla modern yaklamn temel
unsurlarndan biri, kimsenin bununla kstlanmamas ya da ta
nmlanmamas gerektiidir. Stuyvesant metin Hollandah karak
teriyle bunu herhalde onaylard. Tek bacakl baka bir asker
I

2 1 .5

NASIL BLRDNZ?

adamn kariyeri ise arpc bir tezat oluturur. General Antonio

de Lopcz de Santa Anna (1794-1876) biri on be gn bile ge
memek zere on bir ayr dnemde ayn uls-devletin banda
bulunmu tek kii olma gibi benzersiz bir sekinlik tar, Meksi
ka 1833ten 1855e kadar Meksika standartlarna gre bile istik
raszlk iinde kald: Bakanlk makam tam otuz alt kez el de
itirdi. Santa Anna bu umut verici olmayan koullarda bir siya
sal kariyer edinebilmek iin, halkn desteini almak uruna her
eyi yapmak zorunda kald - buna eksik uzvundan dolay arsz
ca duygu smrs yapmak da dahildi,
Meksikaya yerlemi saygn bir spanyol ailesinin ocuu
olarak Veracruz liman kentinde dodu. lk bata spanyol taht
na sadkt. Sekin bir asker olmakla birlikte, dkn bir kumar
bazd ve gen bir subayken sklkla bor batana dt. Texastaki ilk grev dneminde alay kasasndan zimmetine para
geirdi, suu aa kt ve ceza olarak Veracruzdaki karargha
geri gnderildi. Bu atama dier tutkusu olan kadnlarla dp
kalkmasna frsat salad. Askeri grevleri yle zorlu deildi ve
ok gemeden fuhu vakalarnn ve baka erkeklerin karlaryla
cilvelemelerinin getirdii bir hret kazand.
Kendisinin ilk kars evlendiinde daha on drt yandayd.
Nikh trenine katlamayacak kadar muharebeyle megul oldu
undan, mstakbel kaynpederini vekil tayin etti. Kars ona bir
iftlik almasna yetecek kadar eyiz getirdi. Ama ksa bir sre
sonra, Texastaki baka bir nikh treninde ahsen yer ald; an
cak evlenme kouluyla sevimeye raz olan gen bir kadn yata
a atabilmek iin, askerlerinden birini rahip klna girerek ni
kh kymaya ikna etmiti.
Bu esnek acmaszlk Santa Annaya siyasette de hizmet etti.
Uzun kariyerinin eitli dnemelerinde bakalarnca kendisine
liberal, muhafazakr, monarist, cumhuriyeti, kurtarc ve des
pot gibi sfatlar yaktrld. Oysa aslnda bir pragmatistti. Siya
I 216

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

sal ideoloji onu heyecanlandran bir ey deildi: nemli olan tek

ey kazanann yannda olmakt. lk nemli ihanetini 1821de ser
giledi. Artk albay rtbesinde olan Santa Anna, o srada Agustin
de Iturbidenin ayaklanmasn bastrmak iin gnderilen span
yol kuvvetinde yer ald. Gidiatn asiler lehine dnmek zere ol
duunu grnce saf deitirdi. Meksikann ilk meruti impara
toru olarak ta giyen Iturbide, hizmetine karlk onu tugeneral
rtbesine ykseltti. Ama iki adam uyuamad. Tamamen inan
lr bir sylentiye gre, Itrbide altm yandaki kz kardeiyle
flrt ettii iin Santa Annada holanmamt. Santa Anna bir
kez daha Veracrza gnderildi, ama bu sefer eyalet valisi konu
muyla.
Hi zaman kaybetmeksizin atafatl bir malikne (hacienda)
ve geni araziler edinirken, hemerilerine ceza kabilinden vergi
ler ykledi. Halkn o kadar tepkisini ekti ki, kendinden menkul
imparator onu bakente armak zorunda kald. Bu bir hatay
d. Santa Annann antenleri ona rzgrn bir kez daha yn de
itirdiini bildirdi: Iturbideyi devirmek ve yeni bir devlet bakanmn, Vicente Guerreronun ynetiminde bir cumhuriyet kur
mak zere liberallerle ibirliine girdi. Daha sonralar u yoru
mu yapacakt:
Cumhuriyetin ne olduunu ahsen bilmiyordum; ama ben
insanlar ikna etmeye altka, onlar daha gr sesle Yaa
sn Cumhuriyet! diye baryorlard. Bunun zerine birlikte
byle bir eyi aramaya koyulduk.
ana ulama an 1829da geldi. Hski smrgeyi geri almaya y
nelik son bir giriimle, bin spanyol askeri Meksika Krfezi
kysndaki Tampicoya kt. Santa Anna bunun yars kadar bir
kuvvetle istilaclar alt hafta boyunca kstrarak, sonunda ikmal
yetersizliine ve sarhummaya dayanamayarak teslime zorlad.
I

217

NASIL

BLRDNZ?

Tek bana cumhuriyeti kurtarmt vc hemen bir ulusal kahra

manna dnt. Mtevaz bir tavrla lkenin kendisine ihti
ya duyaca ana kadar Vcracruzdaki maliknesine ekildi.
ok fazla beklemesine gerek kalmad. 1833te ilk kez bakan se
ildi.
Nikhndaki tutumuna olduka benzer biimde, Santa Anna
ahsen lkeyi ynetme gerei duymayarak, iftliinde kald ve
yetkilerini bakan yardmcs Valentin Fariasa devretti. Gelgelelim, Farias sahici bir liberaldi ve iki yl iinde reformlaryla Ka
tolik Kilisesini kzdrd ve Santa Annanm da nde gelen bir
mensubu olduu byk toprak sahiplerinin cann skt. Siyase
tin birdenbire yaamna girmesiyle telaa kaplan Santa Anna,
kararl biimde harekete geerek Farias grevden ald, yeni
anayasay rafa kaldrd ve merkezi bir diktatrlk kurdu. Bu gi
riim aralarnda Texasn da bulunduu baz eyaletleri bam
szlklarn ilan etmeye kkrtt. Meksika bir kez daha savatay
d.
Santa Annanm Meksika dnda nam salmasn salayan Texas harektyd. Banda bulunduu 1.500 kiilik kuvvet 6 Mart
1836da on iki gnlk bir kuatmadan sonra Alamo olarak bili
nen kk garnizonu ald. Sayca ok daha az olan Texasllar ce
surca direndi; ama Santa Anna aman tanmayarak, teslim olan
herkesin kuruna dizilmesini emretti. Askerlerinin o gn uygula
d vahet muhtemelen savan seyrini deitirdi ve kesinlikle
Amerika ktasnda sadist bir tiran hreti kazanmasn neden ol
du. Garnizonun dmesinden sonra bile, Meksikal askerler ce
setleri kurunlayp snglemeyi srdrd; tren yaplmakszn
st ste ylan cesetler daha sonra yakld. Flalk kahramanlar
jim Bovvie ve Davy Crockettin yansra, 250 Texash daha k
ymdan geirildi. Sadece kadnlar ve ocuklar ile iki kle sa
kurtuldu. Bunlar da eyaletin geri kalan kesiminde bir panik ha
vas yaymalar iin serbest brakld. Santa Anna hafta sonra
I

2IS

BAHTSIZLII SNEYE

EKENLER

Goliaddaki katliamn emrini vererek ii daha da ileriye gtrd;

342 silahsz Texash sava tutsa, Meksika askerlerince kurun
yamuruna tutuldu ve sa kalanlar sopayla dvlerek, snglenerek ya da atlarla inenerek ldrld.
Bu mezalim haberlerinin duyulmasyla birlikte, Texas ordu
su gnlllerin aknna urad. General Sam I louston komuta
sndaki birlikler Santa Annann ordusunu San Jacintoda siesta
keyfini srerken pusuya drp lerini aldlar. imdi efsane
lemi olan Alamoyu Hatrla! naralaryla dman nlerine
katarak, uyku sersemi Meksikahlarm yarsndan fazlasn on se
kiz dakikada ldrdler. Santa Anna kamay baardysa da, er
tesi gn yakaland. k niformasn stnden atm olmasna
karn, bir Meksika piyadesi iin pek olaan saylmayacak ipek
li i amar giyen tek sava tutsa olmasndan dolay kimlii
kolayca tehis edildi. Hayatn kurtarmak iin kk drc
bir bar antlamas imzaladndan, kendi hkmetince tann
mad ve mecburen ABDcie srgn kald. Bamsz bir cumhuri
yete dnen rexasn bakanlna Ilouston seildi.
Santa Anna yaralarn sarmak zere 1837de gizlice lkesine
dnd. Ama tarih bir kez daha yakasn brakmad. Bir Fransz
filosu grnte Msy Remontel adl ar kzgn bir Fransz
pastane asn desteklemek zere Veracruzu abluka altna al
d. Bu adam 1. Louis-Philippee bir mektup yazarak, Mexico
Cityde hkm sren ve pastaclk iine kt bir etkide bulunan
kargaadan ac bir dille yakmmt. Santa Anna bir tr spanyol
Kral Arthuru gibi dvn ortasna athverdi. Meksikann da
ra dt bir ortamda bir kez daha anavatann yabanc ege
menliinden kurtard. Hkmetin ona arka kmaktan baka
seenei yoktu.
Santa Anna Pastane Savan kazand, ama bu srete ba
can kaybetti. Atna arpan bir top gllesi hayvancaz ld
rrken, onun da ayak bileini haat etti. Yerde yatarak cerrah
I 219

NASIL

BLRDNZ?

beklerken, Meksikann yeni seilmi bakan Anastasio Bustamenteye dokunakl bir mektup dendi:
Devletten naamn tam vurulduum bu kumsala gmlmesi
iin ricada bulunuyorum; bylcce silah arkadalarm bura
nn onlara iaretli olarak braktm muharebe hatt olduu
nu bilsinler. Bugnden itibaren Meksika halknn en insafsz
dmanlar topraklarmza kirli ayak tabanlaryla basmaya
cret edemesinler. Btn Meksikahlar siyasal hatalarm ba
layarak, ocuklarma bahetmeyi dilediim tek unvandan
beni mahrum brakmasnlar: yi bir Meksikah olmak.
Geri lmedi, ama baca olduka acemice kesildi: Cerrahlar
ar kntl bir kemik yumrusu braktlar ve kopuk bacak k
kn rtmek iin deriyi fazla germek zorunda kaldlar. Santa
Anna geri kalan mr boyunca sanc vc iltihap sknts ekti; ki
mi zaman derinin yarlmasyla kanamalar yaad. Ama rakiple
rinin hibir zaman boy lemeyecei bir propaganda silah el
de etti: Kopuk baca Meksika bamszlnn ve fedakrln
canl timsaliydi. Mays 18.39da ikinci kez bakan seildi.
kinci ynetim dnemi ilkinden daha da baskc olduu iin,
bacak kartn kulland. Siyasal toplantlarda vc askerleri heyeca
na getirmek istedii durumlarda, sava kahraman statsn
dorulatmak istercesine tahta bacan bann yukarsnda sal
lamay alkanlk edindi. Kesik bacan 184rde Veracruzdaki
son istirahatghndan trenle karttrarak, bir cam mahfaza
iinde eskortla bakente tattrd ve Santa Paula mezarlndaki
bir mozoleye eksiksiz bir askeri trenle gmdrd. Bu giriim
kabaran honutsuzluk dalgasn durdurmaya yetmedi. Takn
bir kalabalk 1844te heykelini krarak paralad, mezarln yo
lunu tuttu ve mbarek uzvun yer ald mahfazay topraktan
kard. Kesik bacak Topala lm! barlar arasnda sokak
I 220

BAHTSIZLII SNEYE

EKENLER

larda gezdirildi. Ksa bir sre sonra .Santa Anna devrildi ve sr

gn olarak Kbaya gnderildi.
Bir yl sonra geri dnd. ABD gneydeki topraklarn geni
letmek ve salama almak peinde olduu iin Meksikaya sava
amt. Meksika hkmetine bir mektup yazan Santa Anna,
bakanla oturmaya almayaca yolunda resmen sz vere
rek, hizmete koma isteini bildirdi. Bir kez daha bakanl st
lenmi olan cefakr Farias isteksizce neriyi kabul etti. Bilmedi
i nokta ABD ynetimiyle gizli grmelere giren Santa Annann iktidara gelmesi kouluyla Meksikann byk bir bl
mn satmay nerdiiydi. Santa Anna 1846 balarnda bulun
maktan en ok holand konuma, yani Meksika ordusunun
bana geti. Hibir ii yarm brakmak istemeyen biri olarak,
her iki sznden ayn anda caymaya karar verdi; bylece ba
kanla el koydu ve orduyu igalci Amerikan birliklerinin zeri
ne srd. Ama ABD kuvvetlerinin taktik stnlyle ve ar
toplaryla baa kamayarak, art arda alt muharebeyi kaybetti.
Meksika-Amerika Sava sonuta Meksikay felakete srkledi
vc Santa Annay kk drd. ABD birlikleri Kyll 1847de
Mexico Cityye girdi ve Meksikann kuzeydeki topraklarnn
yarsndan fazlas ABDye brakld. Meksikann Utah, California, New Mexico, Arizona ve Nevada eyaletleri ile Colora
donun yars 2 ubat 1848dc artk ABDnin bir paras olan Texasa katld. arprken can verenlerin dnda, her iki tarafn
yaralanmalar ve hastalklar yznden verdii l says 50 bini
at. Santa Anna bir kez daha srgne gitti, ama bu sefer Jam ai
kann yolunu tuttu.
Baca da savata kt bir snav verdi. Amerikallar 1847deki Cerro Gordo muharebesinde Mcksikallar ylesine abuk
bozguna uratt ki, Santa Anna yarsn yedii tavuu sofrada ve
her iki tahta bacan geride brakt. Bacaklar Illinois Drdnc
Piyade Alaynm iki mensubu tarafndan esir alnd. Mantar
221

NASIL BLRDNZ?

ve deriden yaplan asl k bacak, Nevv Yorklu bir marangoz

olan Charles Bartlettin eseriydi. Tam 1.300 dolara (bugnk
cleerlc yaklak 35 bin dolara) mal olmutu ve bilyeli yataklar
stnde hareket eden eklemli bir aya vard. Savatan sonra
eyalet fuarlarnda on sentlik izleme cretiyle gsterime sunuldu
ve ardndan Springfieiddeki Illinois Eyaleti Askeri Mzesine
teslim edildi. Daha basit olan (yedek) tahta bacak bir sre Gene
ral Abner Doubleday tarafndan beysbol sopas olarak kullanl
d ve imdi Georgianm Decatur kentindeki Oglesby Malikanesi
Mzesinde grlebilir.
Dt durumla Santa Arma hikyesi bitmi olmalyd,
ama yle olmad. Vatandalarnn zihninde tamamen mitolojik
dzeyde bir etki gc vard ve lkenin yarsn elden karmas
na karn, bu sefer muhafazakrlarn giriimiyle yeniden greve
arld. 1853te on birinci ve son kez bakanlk yemini etti. Gs
termelik demokrasi unsurlarn bile bir tarafa atarak, kendisini
mr boyu diktatr olarak atad ve Zatilileri resmi unvannn
kullanlmasnda srar etti. Napolyon zentisi artk tastamamd.
Eski bir mttefikine yazd mektupta grn ak seik orta
ya koydu;
nmzdeki yz yl boyunca halkm zgrle hazr olma
yacaktr. Cahil olduklar ve Katolik ruhban kesimin etkisin
de kaldklar iin zgrln ne olduunu bilmiyorlar. Bu
yzden despotizm onlara uyan ynetim biimidir; ama akll
ve erdemli bir despotizm olmamas iin hibir sebep yoktur.
Ne yazk ki, Santa Anna ne akll, ne de erdemli olmaya mukte
dirdi. ktidara dnnce, Amerikallara demiryolu ina etmeleri
iin baka bir toprak eridini satt; bu arada 15 milyon dolarlk
bedelin bir ksmn cebe atmann yolunu buldu. Sonunda muha
fazakr mttefikleri bile lkenin srtnda bir yk olduuna karar
I 222

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

verdiler ve 1855te temelli devrildi, Kbaya srld vc gyabn

da yarglanarak yolsuzluktan sulu bulundu.
1860larn sonlar onu Nevv Yorkun Staten AdasTnda sr
gn yaarken yakalad. Orada tesadf eseri dnya tarihine en
nemli ve en kalc katksnda bulundu. Dosta ilikiler kurduu
Amerikal mucit Thomas Adams, generalin herdemyeil Manilkara aacndan elde edilen ikle adl sakz ineme alkanl
na merak sard. Aslnda Meksikallarn ta Maya mparatorluu
dneminden beri yapt bir eydi bu. Sakzn ucuz bir lastik ika
mesini yapmay uman Adams, belki bir sonu kar dncesiy
le Santa Annadan bir ton ikle satn ald. Lastik yapmay baaramadysa da, eker kattnda mthi bir yeni ekerleme rn
n elde ettiini grd: iklet. Bunu Adams New York No. 1
adyla 1871de piyasaya srd. Kurduu irketi daha sonra
Wriglcyin irketiyle birleti. Rylecc ortaya kan iklet devi,
2006da 4,6 milyar dolarlk bir ciroya ve yzde 63lk kresel bir
pazar payna sahipti.
Santa Anna Amerikan sakznn babas olma rolnden dola
y tek bir peseta kazanamad. 1874te nihayet Meksikaya cinmesine izin verildi. Ayr kald yirmi ylda lkesi i savaa s
rklenmi ve bir sre Franszlarn dayatt AvusturyalI kukla
bir imparatorun ynetiminde kalmt. lkeye vardnda libe
raller yeniden iktidardayd. Ynetimi elinde tutan Benito Jurez
ise Meksikann ilk Amerikan Yerlisi (ve ilk sivil) bakanyd.
Santa Annanm dnn umursamad: Bu sefer siyasal yaama
yeniden girme frsatn bulamayacakt. Bat yarkrenin Napolyonu mal mlk ve nianlar elinden alnm, krln eiin
de ve meteliksiz olarak Mexico Cityde 1876da ld, d'ahta ba
ca hl srgnde duruyor. Geri vermeye dnk eitli giriim
ler boa kmtr. Son giriimde Meksikadaki Ulusal Mzede
grevli bir tarihi buz gibi bir cevap verdi. Santa Annanm yal
nz karn gzeten bir teatral frsat olduunu belirtti: Baca
223

N ASIL BLRDNZ?

ade etmenin pek anlam yok. Geri gelmesini istemiyoruz.

Bir baea kaybetmek Santa Annamn hayatnn seyrini kk
l biimde deitirdi mi? Muhtemelen hayr. Bir dnm noktas
myd? Hi kukusuz evet. Kopuk baeak kendisine yaktrd
kurtarclk rolnn simgesi, bir tr ermilik mertebesine yksel
menin grsel kantyd. te yandan, Stuyvesantta olduu gibi,
ulusal bir fkra konusu oldu. Santa Annamn hayat gsteriili
iyle, acmaszlyla ve drstlkten uzaklyla yine de ilgin
bir nitelik tar: Sanki Casanova enerjisini seks yerine siyasete
yneltmi gibidir. Her ne kadar zlemini ektii lmsz ulusal
kahraman konumundan sonuta mahrum kalm olsa da, bir
heyamolaya ilham kayna olmu ka kii vardr?
Hey! Tahta bacakl Santianna,
Vira et bakalm, Santianna!
skambilleri srerdi o bacakla.
Dolaarak Meksika ovalarnda!
Hey! Geti devrin Santianna,
Vira et bakalm, Santianna!
O dvemcyecek bir daha,
Dolaarak Meksika ovalarnda!

Daniel Lambert: En Sevimli iko

Daniel Lambertin (1770-1809) artc imanlTna adanm
arklar yoktur: ama bir dnem ad, byk olan her eyin evren
sel kliesiydi. Londra kentlerin Daniel Lamberti ve zellikle
engin bilgili her uzman bilimin Daniel Lamberti olarak anlr
d. O zamandan beri daha kilolu insanlar grlm olsa da, sa
ylar ok deildir ve hibiri onun kadar sevecenlikle anlmaz.
Belki bu nedenle Guinness Rekorlar Kitabnda saygn bir yere
sahiptir. Otuz dokuz yanda ldnde, arl 335 kg, bel ev
I 224

BAHTSIZLII SN EY E

EKENLER

resi ise 284 emydi. Bu da, imdiki llerle vcut ktle endeksi
nin 104 olduu, yani obc/itcnin devreye girdii dzeyin kat
na vard anlamna gelir. Nasl bu kadar iriletii bakalar iin
olduu kadar onun iin de bir muammayd. Ar yemek yemez
di ve sadece su ierdi. Durduk yerde kilosu srekli artyordu.
Obezite modern bir olgu olmamakla birlikte modern bir sap
lant haline gelmi durumdadr. Gnmzde Britanya ve
ABDde her drt yetikinden biri obezdir ve bunun (salk gider
leri ve kayp kazan potansiyeli bakmndan) maliyeti yzlerce
milyar dolara varmaktadr. Ucuz gdalarn bir sonucu olarak,
tarihte ilk kez yzde 20lik alt gelir dilimi yzde 20lik st gelir
diliminde ortalama olarak daha obezdir. Tek bana ABDde di
yet sektrne verilen para ylda 60 milyar dolar, yani Microsoft
ve McDonalds irketlerinin toplam kresel cirosundan fazladr.
Bu ikili isteri -nce ar yeme ve kilo vermeye alma18. yz
yl sonlarnn keicestershire krsal kesiminde pek grlen bir ey
deildi.
Lambert neeli bir alt-orta snf ailesindendi. Akrabalarnn
hibiri gerek csse, gerekse baar bakmndan zerre kadar dik
kate deer deildi. Babas Leieester ili slahevinin gardiyanyd.
Islahevleri o dnemde yerel sulh yarglarnca ynetilir ve so
kaklar serserilerden, aylaklardan ve kk sulara yatkn insan
lardan temizlemek iin kullanlrd. Gardiyanlar maa alrd;
ama slahevi sakinlerini ucuz bir yerel igc kayna olarak a
ltrma yoluyla ek gelir kazanmalarna gz yumulurdu. Lam
bertin kurumunda erkekler ve bei kadnlar iin olmak ze
re sekiz oda vard (Kadnlarn bir oday paylamalar uygun sa
ylmazd).
Daniel her Leicestershire kr insan gibi ak havada hareket
li bir yaam srerek byd. Horoz dvne ve tavan kovala
maya dknd, avclara elik ederdi ve Soar Nehrinde ocuk
lara yzmeyi retirdi. abuk olgunlaarak, ergenlik anda
I 225

NASIL BLRDNZ?

neredeyse 1,80 boyuna ulat. Ayrca son derece glyd; sy

lenenlere gcire, kocaman kan tekerleklerini ve eyrek tona va
ran arlklar tayabiliyor, srtna tutunmu iki adam ekerek
yzebiliyordu. Bir keresinde Lambertin kpei kasabada gste
ri yapacak bir dans ayya saldrd. Ay da misillemede bulu
nunca, bakclar biraz enlik olsun diye aynn azln kar
dlar. Lambert onlardan ayy tutmalarn rica etli; aldrmadk
larn grnce de ayy enesine indirdii tek yumrukla yere se
rerek kpeini kurtard.
Babasnn emekliye ayrlmas zerine slahevini ekip evir
meyi devralan Daniel, gzetimi altndaki kiilerce epeyce sevildi.
Yaam koullarn dzeltmek ve hepsinin adil muamele grme
sini salamak iin ok alt; hatta slahevi sakinlerinin ayrlr
ken onun iyilikseverliinden dolay minnetle aladklarna dair
anlatmlar vardr. indeki tek sorun slahevinin nnde iskem
lesine oturma dnda pek bir ey gerektirmemesiydi. ylece
otururken ttn dolu piposunu imesiyle, yoldan geen insan
larla sohbete koyulmasyla ya da dv horozu ve taz yetitir
meye ilikin fikir teatisine girmesiyle Leicesterde popler bir ki
ilie dnt. Lamberte gre hzla kilo almasnn sebebi byle
hareketsiz bir yaama birdenbire gemesiydi; ama bir metaboliz
ma bozukluuna yakalanm olmas muhtemeldir. ki yl iinde
203 kiloya kt ve bu cssesiyle artk arln tayacak bir at
bulamaz hale geldi. Basit bedensel iler bile onu yormaya bala
d: Oturup dnyann gidiatn seyretmek daha kolayd. Bir ha
pishane mfettii 1803te Lambertin bnye itibariyle rahatna
dknlne dikkat ekti. nsancl ve iyiliksever bir adam ol
duu syleniyor; ama bana bir hapishane gardiyan olma asn
dan ok elverisiz bir kii gibi grnd.
Derken 1805te Leicester sulh yarglar slahevini kapatma
ya ve sakinlerini angarya ilere komaya karar verdiler. Lambert
bir kran nianesi olarak 50 sterlin tutarnda tek seferlik bir
226

BAHTSIZLII

SNEYE

EKENLER

emeklilik tahsisatyla dllendirildi; ama (bugnk deerle yak

lak 4.000 sterlini bulan) bu para yaamn srdrmesi iin ye
terli deildi. Artk otuz be yandayd ve arl 318 kiloya
ulamt; bu durumda i bulmas olanakszd. Yarlar izleme
ye gitmek iin standart boyda bir atl arabaya samayacak du
rumdayd. Ayn yln sonuna doru para tkendi ve uramak
tan holand ok eitli hobilerden yoksun kalan Lambert ken
disini fiilen eve akl kalm halde buldu, l.eicesterin insan az
man sylentilerinin doru olup olmadn grmek isteyen zi
yaretiler durumu daha da zorlatrd. Nottinghaml srnak
bir adam danmas gereken zel bir konu olduu gerekesiyle
ieriye alnmas iin sktrd. Sonunda eve girmesine izin veril
diinde sorduu ey yerel bir ksran soyuydu; ksran sahibin
den rahatlkla renilebilecek bir bilgiydi bu. nsanlara nktey
le azlarnn payn vermede artk ustalam olan Lambert u
cevab verdi: Ya! renmek istediin buysa, meraktan doan
mnasebetsizlikle dnyaya geldi.
Byle ziyaretler can skc olmakla birlikte, Lambertin akl
na bir tasar getirdi. 1806 balarnda Londrann Piccadilly adl
ilek caddesinde bir ev kiralayarak herkesi aknla uratt.
Kente varn el ilanlar ve gazete reklamlar furyasyla duyur
du: Londrann kibar insanlar bir ilin karlnda Britan
yadaki En Ar Adamla grme keyfine varabilecekti. Duru
munun kendisini almaktan alkoyduunu gren Lambert, in
sanlarn merakn bir kazan kapsna dntrmeye karar ver
miti. Kat kurallar vard: Nezaket mutlak bir nkouldu ve
apkasn karmaya yanamayan beyefendiler darya karlmaktayci. Lambert baz kiilerin sorularndaki satakanl mi
zahla savuturmak iin elinden geleni yapt. Burnunun dibine
kadar sokulan gen bir zppenin o srada moda olan tek caml
gzlkle onu incelemesi ve en ok neden holanmadn sorma
s zerine, Tek caml bir gzlkle canmn sklmas diye sert227

N ASIL BLRDNZ?

c karlk verdi. Kocaman krmz paltosunun kaa mal olduu

nu soran bir kadna gz krparak yle dedi: Yeni bir palto he
diye etmeyi uygun bulursanz, kaa mal olduunu tam olarak
renirsiniz, madam. Hoyrat bir tavrla sfr hogr politika
s uygulad; Onu hanm konuklara gzlerini ok fazla dikmekle
sulayan bir adam hemen tuttp pencereden frlatmakla tehdit
etti. Sergiledii oyun elenceli hikyeler anlatmaktan, gnn
haberlerini tartmaktan ve belirli atlarn ya da taz srlerinin
niteliklerini ayrntl olarak konumaktan ibaretti. Bu arada
kendi yetitirdii cins puanterleri ve spanyelleri satarak kvrak
bir ticaret de yrtt. Evinde besledii teriyer ylesine beenildi
ki, onu almak iin yz altn (bugnn deeriyle 8.000 sterlinden
fazla para) neren biri kt; ama bu kpein en yakn ve en sa
dk dostu olduunu belirterek neriyi geri evirdi. Lamberte u
ramak modaya dkn her Londral iin bir gereklilik haline
geldi; baz le sonralarnda 400 kadar kiinin eve girip kt
oldu. The Times hayranlkla unu yazd:
Olaand csseye sahip byle bir adamn geni bilgiye, son
derece cana yakn ve sevimli tavrlara, kusursuz bir konu
ma rahatlna ve melekesine sahip olduunu grmek yk
sek tutmu olduumuz beklentilerin de zerindeydi. Kadn
izleyiciler says kar cinsten seyircilere oranla daha fazlay
d; onun erkeksi ve zeki ehresini ne kadar ok beendikleri
ni aka bildiren kadnlarn says hi de az deildi.
Yakkl profiline ve nkteli sohbetine karn, Lambertin ro
mantik bir iliki yaadna dair hi kayt yoktur. Hayatnn o
evresinde aka uygun bir bnyesi yoktu:
Otururken muazzam bir et ktlesi izlenimini uyandryor;
nk gbei uyluklarn ylesine kapatyor ki, dizleri dn
228

BAHTSIZLII SN EY E E K E N L E R

da hibir ey grlmyor; bu arada minderleri andran ba

cak etleri neredeyse ayaklarn gmecek kadar aaya sark
yor.
Mdavimlerinden biri de yirmi yl nce salam bir rakken Bir
minghamdaki elence gsterisi ni hatrlad mehur Polonya
lI cce Kont joseph Borulavvskiydi. Lambcrt ona endamn tam
gstermek zere ayaa kalktnda, ufak ziyareti (o srada ev
resi bir metreye yaklam olan) baldrlarndan birini kavrad ve
aknlkla bard: A/? mein Gott! Srf et ve kan. Scakl his
sediyorum. Aldatmaca yok! Sevindim buna. Zira bir aldatmaca
olduunu duymutum. Buna karlk Lambcrt ona (normal
csseli) karsnn hl sa olup olmadn sordu. Hayr, ld
diye cevap verdi cce. ok da zgn deilim, nlk onu gcen
dirdiimde ceza olarak beni mine rafna koyard.
Lambcrt ayn yln sonlarnda varlkl ve nl bir kii olarak
Leicestere dnd. Mkemmel grgs ve neesi sayesinde, du
rumunun yaratt karabasan kendi yararna kullanmt. Hep
sinden nemlisi, bunu kendi belirledii koullarda yaparak ucu
be gsterisinin dehetinden sakmmt. Kafay diyetle bozmu
amza oranla imanla kar daha hogrl bir tutum gs
terilse bile, Lambert artc bir olgu, MornmgPosfux\ ifadesiy
le fani bykln ahikas saylmaktayd. Ama belki onurlu
duruundan ve kendini hibir ekilde andrmamasndan dola
y, ngiliz gururunun bir simgesi haline geldi. ampiyon bir bo
a gibi, irilii ve ho mizac ulusal karakterin en iyi yanlarn
yanstr oldu. Nisan 1806da kan bir karikatrde devasa Lam
bert akn (ve ufack) Napolyonla alay ederken grlr:
Ben Leicestcr ilinin sakini doutan bir ngilizim Britan
ya nn gzel havasyla beslenmi dingin bir zihin ve salam
bir beden her ngilizi canl tutar.
I

229

NASIL BLRDNZ?

Baka bir karikatrde Napolyon kk bir orba kasesinin ba

nda otururken, Lambert nnde okkal bir biftek, bir kse har
dal, kocaman bir somun ve bir marapa kpkl birayla ziyafet
eker. Ayrca bir aklamaya gerek yoktu. John Bulb' btn ih
tiamyla karlarnda duruyordu.
Sonraki iki yl boyunca Lambert zel takviyeli bir arabayla
lkeyi dolaarak, Birmingham, Cambridge ve York gibi tara
kentlerinde kendisini sergiledi, ayrca iki kez daha Londraya
gitti. Ama srekli yolculuklar salna zarar verdi ve emeklilii
iin planlar yapmaya balad. Eyll 1809da son ikametgah Lincolnshiredaki Stamforda yerleti. Stamfordun yar ortam ho
una giden bir eydi. riyardan ziyade azman saylabilecei d
nemde, kasabann birok birahanesinde kk bir avans veril
mesi kaydyla Stamfordu bir utan br uca ama yarn ka
zanabilecei yolunda bahislere girmenin keyfini atmt. Kasa
ba darack sokaklardan oluan bir labirent gibiydi; bu bakm
dan bir kez insanlarn nne getiinde, onlarn yolunu basba
ya tkayabileceini ve onu asla geemeyeceklerini biliyordu.
Artk merdiven kamayacak durumda olduu iin, Wagon
& Horses adh hann zemin katnda bir oda tuttu ve Stamford
Mercury'ye komik bir pusula gndererek, kasabaya varn du
yuracak matbu el ilanlar sipariini verecei bir adam gnderil
mesini istedi: ^^Da Muhammed m ziyaretine gidemedii im,
Muhammed daa gidecekti. Matbaac geldi ve onu yorgunluk
tan yaknmakla birlikte, ertesi gnk randevulardan dolay co
kuyla dolu bir halde grd. Lambert sonraki sabah tra olmak
zereyken, hancya nefes almakta glk ektiini bildirdi. On
dakika sonra ld. Otopsi yaplmad, ama byk olaslkla ak
cierlerinde byk apl bir kan phts olumutu. ki gn son
ra gmldnde Mercury, naanm olabildiince zenle hungilizlcrin ya da ngilterenin kiilctirilmi hali. ABDdeki dengi Sam Amcadr
(y.n.).
230

BAHTSIZLII SN E Y E E K E N L E R

zur iinde tutulduu yorumunda bulundu.

l.amberti gmmek bir mhendislik baarsyd. Devasa kare
tabutunu yapmak iin 34 metre karaaa kerestesi kullanld ve
onu dar karmak iin otel odasnn btn bir duvarn sk
mek gerekti. Tabut dingillerle donatld ve byk bir kalabaln
topland kiliseye doru tekerlekler stnde yavaa gtrld.
Yirmi adam yarm saat uraarak Daniel Lamberti mezara in
dirdi. Dostlar u sevgi dolu kitabenin yer ald antn masrafla
rn karlad:
LHKTSTFR doumlu, yce ve en bir ruha sahip, kiisel b
yklk bakmndan EMSALSZ DOA HARKASI DANIEL LAMBERTin hatrasna
Kitabe dzgn bir adama yaraan bir vgdr. nl Leicestershre at terbiyecisi Dick Christiana gre, Lambert muhabbeti
ho olan, ama kendisine baklmasndan sklan bir adamd. Sa
dece karakter gcyle sklganlnn stesinden gelerek, cssesi
nin yaratt utan ve rahatszlk duygusunu aarak ulusal bir
kahraman haline gelmiti. Gnmzde yerel turizm brosu onu
gururla Leicesterin en byk evlad olarak tantyor.

Florence Nightingale: ifa Datan Yatalak

Daniel Lambertin ksa mr boyunca sergiledii rahat nee Flo
rence Nightingalee (1820-1910) mrnn son anna kadar nasip
olmad. Gnmzde ou kimse ifa veren melek ya da Lam
bal Hanm imajnn daha karmak bir gerei gizledii sezgi
sini tar; yine de yaamnn yarsndan fazlasn bir hemire ola
rak deil, Mayfair ehrindeki dairesinde epeyce sre yatalak hal
de olmak zere hastalkl biri olarak geirdiini renmek bir
ok yaratr insanda.
Bu hastaln tam nitelii bir hayli speklasyona konu olI

231

NASIL BLRDNZ?

mutur. Hastal boyunca grn kurtarmak iin elinden ge

leni yapan Nightingalc, ou zaman yataa ekilmecien nce y
kanp sslenir ve kesinlikle gerekliyse gnde en fazla bir kii ol
mak zere ziyaretisiyle grmek iin hazr beklerdi. Ama l
gnca bir meguliyeti srdrmekten dc geri durmazd. Mesaiye
sabah saat bete balayarak, srekli yannda bulundurduu ka
lem ve ktlarla kitaplarn, makalelerini, aile fertlerine ve nl
dostlarna gnderecei mektuplar yazamaya koyulurdu. mr
boyunca 14.()00den fazla mektup yazdysa da, en kiisel olanla
rnn birouna zeldir. Yaknz diye not dmt. imdi
onunla zdeletirdiimiz eylerin ou -modern hemireliin
kuruluu ve hijyen standartlarnn ykseltilii- Krmda kald
ksa srenin deil, yatakta geirciii yllarn rnyd. lmn
den sonraki yzylda biyografi yazarlar ve tarihiler ona hasta
lk numaras yapma, bakalarndan yararlanmak amacyla stra
tejik bir yatalaklk uydurma, hastalk hastas olma ve hatta nevrozl lezbiyenlik gibi eitli sulamalar ynelttiler. Daha merha
metli bir tutum taknarak, geriye dnk bir incelemeyle ona
travma sonras stres bozukluu, manik depresyon, (1 anr nn
sesini duyduuna ilikin savndan dolay) izofreni ve kronik
yorgunluk sendromu tehisi koyanlar da kt.
Btn tbbi bulgular onun adamakll hasta olduuna iaret
etmektedir. Gsterdii fiziksel belirtiler imdi brusella olarak
bildiimiz (ve o dnemde Krm ya da Akdeniz hummas olarak
bilinen) bakteriyel enfeksiyonla tutarldr; bunu muhtemelen sa
va srasnda askeri hastanede alrken pastrize edilmemi st
imesinden dolay kapt. Brusella tedavi edilmeclii zaman Florcnce Nightingalein sonraki yllarnda karlat durumlara
denk den uzun sreli salk sorunlarna yol aar. Sal
1861den 1868e kadar zellikle ktleti ve odadan odaya ba
kalarnca tanmak zorunda kald. Belirtilerine ilikin kendi ta
nmlamalar ksa olmakla birlikte aydnlatcdr. 1863te beyin232

BAHTSIZLII

SNEYE EKENLER

dc ar basntan yaknd; 1865te omurga ve sa dirsek romatizmasndan sz etti ve ayn yl byk apl soluksuz kalma
sknts yaad. Derken I866da akcier spazmlar ortaya k
t. 1867e doru otuz gramlk bir eyi kaldramayacak kadar ta
katsiz dt ve 1868de kafasnn tepesi uurulmu gibi bir
his duymaya balad. 1879da hzl arpntlar ve doksan sa
at uykusuz kalma ikyetlerini dile getirdi.
Fakat bu fizyolojik belirtiler hi kukusuz sahici olmakla bir
likte, gl bir psikolojik bileeni maskelemekteydi. alma
konusundaki zorlamal tutumu ve dnyadan saklanma arzusu,
derin kkleri ocukluuna kaciar inen bir i alkantnn da d
nk ifadesiydi. Anlald kadaryla Florencen ilk yllar mut
lu ve dengeliydi. Anne babas nazik ve mfikti; Derbyshire,
Hampshire ve Londrada evleri bulunan ailenin hali vakti yerindeydi. Byd aile yuvas ilahiyatlar, sosyal reformcular,
tarihileri ve sanatlar barndran canl bir entelektel sahne
nin paras gibiydi. niteryan mezhebine bal Nightingalc ifti
ltLifkr bir Tek 1annnn yansra bilim ve ilerlemeye de inanan
liberal Hristiyanlard. William Nightingale kk kzna do
duu Floransa kentinden dolay Florence adn vermi ve bylcce o zamana kadar olanlara taklan bu adn kzlar iin dc ra
bet grmesine nclk etmiti. Bir yl nce Napolide doan ab
la da nfusa kentin Yunanca adyla Parthenope olarak geirildi;
bu isim (en azndan imdiye kadar) ayn lde reva bulmu de
ildir. William iki kznn eitimini bizzat stlendi. Florencen
akademik ynyle mstesna olduu daha batan belliydi; dil, sa
nat ve bilim derslerinde ok parlakt. Ancak bu durum yaamn
da srekli bir gerginlik kayna olacakt. mrnn byk bir
blmnde bulunduu her ortamda ak ara sivrilen bir kiiydi
ve bunun da bilincindeydi. Girdiim toplulukta parlama y
nndeki arzumun stesinden gelmeliyim diye yazmt gncesi
ne henz ergenlik andayken. Ayrca ekiciydi. Romanc Ba233

NASIL BLRDNZ?

yan Gaskellin ona ilikin tasviri yleydi: Uzun boylu, enda

myla fidan gibi, olduka ksa kesilmi gr ve canl kumral sa
lar, nefis bir ten rengi ve genellikle dalgn olmakla birlikte en
en hale brnebilen gri gzleri var. The T/mesta izilen pro
fili doutan gelen yetenekleri esiz, ... marifetleri olaanst
bir gen hanm ibaresiyle onu neredeyse ar kusursuz gibi gs
terir.
Florence Nightingale uramas gereken sefalet, ihmal ya da
kt muamele dehetleri yaamad, ama depresyon nbetleriyle
ve intihar eilimine varacak lde kenclini beenmeme duygu
suyla sarsld Geride braktm otuz bir ylda lm dnda
makbul hibir ey gremiyorum szleri gncesindeki tipik ifa
delerden biriydi. Mutsuzluunun kayna iinde byd cfnyann boucu sosyal gereklerine ve ikiyzllne ters dt
yolundaki derin histi. Popler efsanedeki dik yakal ve keskin
dilli buyurgan kadn tipiyle pek alakas olmayan gen Florence
aslnda bir Bayan Gaskell ya da George Filiot romanndan k
m kadn kahraman gibiydi: Son derece zeki, tutkulu ve dik ba
l. Sevilmeye can atmasna karn, anne babas gibi kibar burju
va tuzana dme fikrine tahamml yoktu:
Kocalarn ve karlarn birbirlerine pek az benzemeleri ar
tc deildir. artc olan ey gya arada byk sevgi varm
grntsnn verilmesidir. Zira ortada sevginin besini yok
tur. O sevgiyi ayakta tutan nedir onu besleyen nedir? Ko
calar ve karlar birbirlerine syleyecek pek fazla eyleri yok
mu gibidir. Neler zerine konuurlar? yle byk dinsel,
sosyal, siyasal sorular ya da duygular zerine deil herhalde.
Akama kimlerin yemee geleceini, bu odada ve u odada
kimin kalacan, evde hangi tadilatlarn yaplacan ya da
Londraya ne zaman gidileceini konuurlar. ... Peki, kar
koca arasnda gerek bir duygu ortakl -varoluun derinI 234

BAHTSIZLII SN EY E E K E N L E R

liklerinc dalma ve oradan knca bulduklar eyleri birbirle

rine aktarp karlatrma- var m? Byle bir eyi hi hayal
eder miyiz? F.vet, tutku mevsiminde bunu hayal edebiliriz.
Ama daha sonra buna hi rastlamayz. Matta hayatmzdan
kmasn bekleriz ve bunu salayacak ekilde bir dzen ku
rarz. Koca, tesadf eseri, varoluunun derinliklerine inerse
ve orada aykr eyler bulursa, ok sk grlen bir tutumla
bunu karsndan zenle gizler - onun kanaatlerini altst et
mekten korkar.
Bu pasaj otuzlu yalarn bandayken yazd, ama bilgili erkek
arkadalarn tavsiyesi dorultusunda hi yaymlamad Cassandra adl bir kitabndan alnmadr. Yer yer bir roman, iki kz
karde arasnda bir felsefi diyalog ve iten bir polemik havas ta
yan bu kitap, sadece almann yaama anlam kataca yolun
daki inancnn en eksiksiz ifadesidir. 19. yzyln harika feminist
metinlerinden biridir, dnsel ve duygusal bakmdan zekicedir,
ama sonraki yazarlarn sindirmekte glk ekecei kadar ham
dr. Virginia Woolf etkili olduunu kabul etmekle birlikte, si
nirsel kvrann bir l olduu kansndayd.
Bir kadn Florence Nightingalein eserlerini okuduka, erkek
olarak dosayd, John Stuart Mili gibi byk bir ahlak felsefeci
si ya da Thomas Cariyle gibi saygn bir tarihi olabileceini da
ha iyi sezer (Fier ikisi de onun yazlarna hayrand). Ne var ki,
Florence erkeklerin teoriler zerine aylaka konutuklar, kadn
larn ise tabask resimlere bakmakla, ynl iler yapmakla ve
hafif kitaplar okumakla yaamlarn boa harcadklar bir evde
bymt. Victoria dneminde yoksullarn ektikleri aclara
ar duyarl bir ocuk olarak, alt yandan itibaren bir meslek,
bir zanaat, elzem bir megale, btn melekelerini aa karp
ie yarar klacak bir ey edinmeyi kafasna koydu. Onu gn
dz aktlacak hibir kanal bulamad iin biriken ve kadmlaI 235

NASIL BLRDNZ?

nn her gece yataa girdiklerinde ldracakm gibi bir duygu

ya kaplmalarna yol aan sinirsel encrjiden ancak bu kurtara
bilirdi.
Florcncc on alt yanda Tannnn kendisini hizmete ar
d bir dinsel sarslma geirdi. Bu, onu yerel kilisede hayr ile
ri peinde koturarak vakit geirmeye deil, dnyadaki yanl
lklar dzeltmek iin ellerini ve beynini kullanmaya yneltti.
Anne ve babasna hemirelik yapma niyetini destekleyip destek
lemeyeceklerini sordu. Dehete derek kar ktlar. Dorusu,
annesi Fanny kk kznn ngrd eyin yaratt okla he
men orackta baylmt. Yumurtadan bir yabani kuunun k
tn gren rdekler gibiyiz diye hayflanacakt daha sonrala
r. Bylece Hlorence evde yaamaya devam etti ve mistisizmi
aratrmaya dalarak, evdeki buz gibi ortamdan kamaya alt.
Sonraki on ylda kendine zg bir teoloji gelitirdi; bunu ana
batlaryla ortaya koyduu ngilterenin Sanatlar Arasndaki
Hakikat Arayclarna Dnce nerileri adl kitab da yaymlanmakszn bir kenarda kalma yazgsndan kurtulamad. Ara
trmalar Hristiyanlk sahillerinin ok tesine geti. nsan,
1850lcrde baka ka ngiliz kadnnn bir arkadana unu yaz
may aklndan geirmi olabileceini merak ediyor ister istemez:
Mistisizmin doru kaynana varmak iin Muhammedilie,
Budizme, Douya, sufilere ve fakirlere, panteizme gitmelisin.
te yandan, grev duygusuyla sosyal ykmllklerini getircii
ve bir dizi hevesli taliple vakit geirdi.
Hn srarc erkek hayran bir edebiyat hamisi, sradan bir air
vc ayn zamanda Pontefract milletvekili olan Richard Monekton
Milnest. John Keatsin ilk biyografisini yazan ve Ralph Waldo
Emersonn eserlerini Britanyal okurlara tantan Tennysonn
iyi bir arkadayd. Grne baklrsa, Florencen kusursuz
dengiydi: Akll, evresi geni ve varlkl. Besbelli ki bu i iin
doru adam olduu kansndayd: Dokuz yl boyunca sabrla
236

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

ona kur yapt. Gen kadnn da onu ekici bulduu akt:

Tatmin edilmesi gereken entelektel bir yapm var ve onda
bu tatmini bulacaktr, l atmin edilmesi gereken tutkulu bir
yapm var ve onda bu tatmini de bulacaktr. Tatmin edilme
si gereken manevi ve aktif bir yapm var ama onun hayatn
da bu tatmini bulamayacaktr. Bazen tutkulu yapm her ha
lkrda tatmin edeceimi dnyorum; nk bu en azn
dan beni dlere dalma ktlnden kurtaracaktr. Peki,
olur mu acaba? Farkl yetilerimizi byk bir gayede biraraya getirerek onunla birlikte bir hayat srmekten tatmin ola
bilirim. Sosyeteye girerek vc ev ilerini dzenleyerek onunla
bir hayat geirme yoluyla hu yapy tatmin edemem.
Bay Monekton Milnes 1849 balarnda kesin bir cevap almas
gerektiine karar verdi. Florence hayr dedi. Anne babas kp
rrken, o da pimanlk iinde azap ekti:
unu biliyorum ki, onu bir daha grecek olursam ... tam da
onu grme dncesi beni mahvediyor. Onu reddettiimden
beri tek bir gnmn onu dnmeksizin gemediini, onun
sevecenlii olmadan hayatn bo olduunu biliyorum.
Yln sonuna doru ruhsal ke yakn bir duruma dt ve ai
le dostlar onu Yunanistan vc Msr kapsayan bir geziye gtr
meyi nerdi. Florence otuzuncu yana denk gelen 1850yi bir
dnm noktasna evirmeye kararlyd:
Bugn 30 yama bastm - yani, sann misyonuna balad
yaa. Artk ocuka eylere yer yok. Artk sevgiye yer yok.
Artk evlilie yer yok. Fanrm, artk senin iradeni, benden
yapmam dilediin eyleri dneyim.
I 237

NASIL BLRDNZ?

Fakat o yla ait gnce notlar Tanrnn iradesini huzur iinde

kabul etmekten uzaktr. Hl dlere dalma ktl nn sal
drsndan kurtulamad aktr:
Mart 15: l ann beni en byk gnahtan ve btn dnce
lerimi temelli katletmekten kurtard.
Mart 21: Gemiden el ele tutuarak ayrldk. Platonun yr
d ve Musann dua ettii Heliopolis bahelerinde geiri
len enfes bir saat. Byk dmanmca rahatsz edilmeden.
Haziran 7; Uzun manevi lm, btn ifa bulma abalarn
da baarszlk. Sanrm, bu son hafta kadar kendimi kt
hissettiim olmamtr.
Haziran 12: Megaraya vardk! Heyhat, nereye gittiim pek
nemli deil - dmana ram olmu durumdaym. ster Lon
drada, ister Atinada olaym, benim iin hep ayn.
Haziran 17: Uykusuz bir geceden sonra madden ve manen
hasta ve km durumdaym, bir kleyim - Atinadan ay
rldm iin sevinliyim. Yeryznde uyumaktan baka bir
dileim yok.
Haziran 18: Bir dileim yoktu, hi dmanm yoktu, tek z
lemim uyumakt. Dmanm bana gre ok gl, her ey
denendi imdiye kadar. Fiepsi, ama hepsi bouna.
Haziran 21: Corfuda iki keyifli gn. Dmanm beni sald.
Hem bedenen, hem zihnen hayata dndm. Ah! Bugn ne
kadar ho, ne kadar iirsel geti - ve de zgrdm.
Haziran 29: Mutlak klelikle geen drt uzun gn.
Haziran 30: Bir mektup bile yazamyorum, iimden hibir
ey yapmak gelmiyor.
Temmuz 1: Geceleyin yatakta uzanrken, Tanrya beni kur
tarmas iin yakardm. Ruhum onunla konutu ve iim ra
hatlad.

238

BAHTSIZLII SN EY E E K E N L E R

Bu esrarengiz notlar incelemi olduu Hristiyan mistiklerin

azap dolu manevi ilelerini ok andrr: Avilal Azize Teresa ya
da Aziz Juan de la Cruz. Onlar gibi, Tanrdan ou kez ko
cam diye sz eder. Burada srf dinsel esriklikle kalmayan bir
ey sz konusudur. Geceleri onu bu kadar rahatsz eden dlcri ne olduunu hi kimse kesin bilemezse de, bunlarn cinsel
fantezi, hatta bir olaslkla mastrbasyon olmas son derece ak
la yakn grnmektedir. Milnesi reddetmekle bizzat evlilii ve
buna bal olarak seksi reddetmiti. Gncesinde Milnese beden
sel bir ilgi duyduunu ak seik belirtir ve ba baa kalnca ara
larnda neler getiini asla bilemeyeceiz. Milnes cinsel konular
da kesinlikle saf biri deildi: lmnden sonra gelmi gemi en
byk erotik edebiyat koleksiyonlarndan birine sahip olduu
ve Marquis de Saden eserlerine zel bir dknlk tad ortaya kt. Florencen mistisizmi. Tanryla evlilii benimsemesi
pekala ona enerjisinin bir ksmn yceltmenin bir yolunu sun
mu olabilir. Ama yln sonuna doru, dlere dalma sorununa uygun zmn ellerini ve zihnini megul tutmada olduu
kansna vard.
Protestan Kadn Diyakozlar Enstitsnden aylk temel
bir hemirelik kursu almak zere S i l dc Almanyadaki Kaisersvverth Hastanesine gitti. Bu kurs gzn at: Orada hem
irelik sfrd, hijyen korkuntu diye yazacakt daha sonralar.
Ama bu kadar yce bir manevi havay, bu kadar saf bir adanml daha nce hi grmemitim. hmal diye bir ey yoktu.
Kursun ardndan bir sre Paris yaknndaki Merhamet Rahibelerinin yannda kald; ama eve dnnde yatandan pek kal
kamad baka bir depresyona dt. Aile doktoru anne baba
y, ev ortamnn dna kmann kzlarnn asabiyet ine iyi ge
leceine ikna etti ve bylece Florence 1853tc Londrann Harley
Sokandaki Zor Durumdaki Hasta Hanmlara Yardm Kurumunun bana getirildi. Soho yakndaki bir kolera salgn byk
239

NASIL BLRDNZ?

aptaki hasta aknyla baa kmada yerel hastanelere yardm

ederken, yneticilik ve bask altnda soukkanlln koruma
becerisini ilk kez sergilemesine olanak verdi.
Britanya 1853 sonuna doru Krm sorununa bulaarak, Rus
yaya kar Osmanl devletini desteklemek zere Fransann ya
nnda yer ald. Gazete haberleri ngiliz kamuoyunda Krm yar
madasndan stanbuldaki skdara nakledilen askerlere yne
lik salk hizmetinin yetersiz standartlar konusunda duyarllk
yaratt. Florcncem yakn bir arkada olan Sidney Herbert sava
bakanlna atannca, sava alanna gnderilecek bir Ingiliz
hemire kafilesine yneticilik yapp yapamayacan sordu. Ka
sm 1854te otuz sekiz hemireyle birlikte Kla Hastanesine va
ran Florence, buray tepeden trnaa yeniden dzenlemeye giri
ti. Temel ilkeleri taze hava, temizlik, iyi beslenme ve egzersizdi;
kargaa ve pis koku ortasnda hemireler kusursuzca hizmet ver
di ve kaytlar askeri bir titizlikle tutuldu. Florence her akam ko
ular gezip yedi kilometreye yakn yol teperek, yaral askerle
rin evlerine mektup yazmalarna yardmc olarak ve rahatlarnn
yerinde olup olmadn yoklayarak dorudan iin banda yer
ald. Fiilen yatak lazmlklarn boaltma ya da yarallar sarma
gibi uralardan ok, her zaman bir hemirelik teorisyeni olarak
grev yapmasna karn, bu gece yryleri askerler arasnda
ve lke kamuoyunda onunla ilgili efsaneyi dourdu.
skdardaki ilk birka ay feci geti. Hastanedeki lm ora
n hzla ykseldi, hemireler ve doktorlar bile hastalklara yenik
dt. lm oran ancak kanalizasyon sisteminin elden geiril
mesi ve enfeksiyon kaynann bertaraf edilmesiyle dmeye
balad. Nightingalc bu balanty ancak sava bittiinde kura
bildi. Londraya I856da bir kadn kahraman olarak dnd;
travmal ve hastalkl olmasna aldrmayarak, btn enerjisiyle
ordudaki salk durumunu inceleyecek bir Kraliyet Komisyonunun kurulmas iin alt. Giriime destek iin Kralie Victo
240

BAHTSIZLII SN EY E E K E N L E R

ria ve Prens Albertle ahsen grt. Daha sonralar kralie u

yorumda bulunacakt: Ne mthi bir kafa! Keke onu sava ba
kan yapabilseydim. abalar sonu verdi ve Sidney Herbert
komisyonun bakanlna atand.
Florence 1858dc bulgularn nciliz Ordusunda Saitt, Ran
dman ve Hastane daresini Etkileyen Meseleler zerine Notlar
baln tayan 830 sayfalk bir rapor halinde komisyona sun
du. Rapora Genel Kayt Brosunun bandaki William Farrn
yardmyla hazrlad ve horozibii iei adn verdii istatis
tiksel diyagramlar da ekledi. Bunlarn arasnda nl kutup
alan diyagram da vard, bir tr pasta grafik olan diyagram o
tarihten sonra istatistiksel grafiklerin bir standard haline gele
cekti. Rakamlarn ve diyagramlarn ortaya koyduu eyler derin
bir ok yaratt. Savan korkun geen ilk knda skdarda
kalan askerlerin lme ihtimali cephedeki basit sahra hastanele
rindeki orana gre kat yksekti. Krmc'laki askerlerin ou
nun lm sebebi yaralar deil, ama koulardaki yetersiz temiz
lik koullarndan kaynaklanan enfeksiyonlard. Bir tarihinin
belirttii gibi, skdar bir hastaneden ziyade bir lm kampy
d. Florence mahcubiyet duygusuna kapld. Kanalizasyonu ve
genel hijyeni daha erken elden geirmi olmas halinde, binlerce
askerin hayat kurtulabilirdi. Bu durumun yannda hastalarn
elini tutmann ve koular gezmenin bir nemi yoktu. Florence
yaad dehetin zdrabyla raporunu teslim ederken, Lamba
l Hanm efsanesinin bir sahtekrlk olarak tehir edilmesi y
nnde bir beklenti iindeydi: Lamba bana sadece kesin ykl
m gsteriyor. Rapor hibir zaman yaymlanmad. Sonular
nn gelecek kuaklar iin hastane hijyenine ve hemirelie ilikin
ngiliz politikasnn erevesini belirlemesine karn, hkmet
bulgular tam anlamyla aklamann ulusal morali fazlasyla
bozacana karar verdi. Bu karar Florence kurtarmak iin ge
ti. Rakamlar hazrlamann stresi, kiisel sululuk duygusunun
241

NASIL BLRDNZ?

arl ve arlaan brusclla belirtileri bir bedensel ke yol

at ve onu lme yaklatrd. Otuz yedi yanda yataa dt ve
o yataktan bir daha gerek anlamda kmad.
Bununla birlikte hreti ve nfuzu srekli artt. Ailesindeki
aksaklklardan yaltlm bir halde tutulduu Mayfairdeki yata
ndan, dnyann her yannda salk, hijyen ve temizlik alanla
rndaki gidiata yn verdi. Onun adna halktan toplanan 45 bin
sterlin Londradaki St. Thomas Hastanesindc Nghtingale
Hemirelik Okulunun kurulmas iin kullanld. Kraliyet sta
tistik Derneine seilen ilk kadn oldu (skdardaki tecrbesi
ona istatistiin, tanrsal amacn ls olduunu retmiti).
1860ta yaymlad Hemirelik zerine Notlar: Nedir, Ne De
ildir? kitab taze hava ve temizlik dsturunun herkese ula
masn salad. Nadiren darya kmasna karn, bata Bayan
Gaskell, General Gordon (Hartum komutan), William Gladstone ve Harriet Beecher Stovve olmak zere dnemin en nl in
sanlaryla mektuplat. Romantik gnl ilikilerine gelince, btna en fazla Oxforddaki Balliol Collegen dekan Benjamin Jovvettle uzun sren nkteli mektuplamalarda yaklat. Manevi
gnah karcs haline gelen Jovvett, onu mistisizmin bir tarihi
olan Ortaan Dindar Yazarlarndan Notlar^, yani byk bir
istife dnm durumdaki yaymlanmam kitaplarnn sonun
cusunu yazmaya tevik etti. Ona, Birinci Florence, plerin
mparatoriesi, Hemirelerin Kraliesi, ngiliz Ordusunun Muh
terem Sekin Anas, Hindistan Valisinin Mrebbiyesi diye hi
tap ederdi. Florencem karl ise uydu: Daha dorusu btn
kirli ilerin hizmetisi ya da Dertleri Giderme Yasas, ite ben
buyum. Lytton Straeheyin belirttii gibi: O bir yatalak, garip
karakterli bir yatalak olarak kald - merdivenden inemeyecek
kadar takatsiz olan ve ou kabine bakanndan ok daha sk a
lan bir yatalak.
Btn zorluklara ramen, Florence Nightingale iine dt
242

BAHTSIZLII SN EY E E K E N L E R

durumun perianlna dayand. Liyakat Nian alan ilk ka

dn olmasndan ksa bir sre sonra, doksan yandayken uykuda
ld. Yaamnn son yirmi ylnda yumuamt. Ona yn veren
entelektel kstahl, ac ekmemi ahmaklarn neesine kar
sabrszl ve mkemmeliyetilii snmeye yz tuttu ve kedile
rine dkn, hogrl, eksantrik bir yal hanma dnt.
Hayvanlar onun iin hep bir avuntu kayna olmutu ve hasta
larna ou kez ev hayvanlarnn ifa verici gcn salk vermi
ti. 1850de Parthenon harabelerini dolarken bulduu kk bir
baykula bir sre yaamn paylamt. Ytvasndan dtkten
sonra baz Yunan olanlarn eziyet ektirdii bir yavruydu bu.
Florence bir eyrek peniye ocuklardan ald baykuu yannda
tuttu ve ona Athena adn verdi. Gndzleri manto cebindeki bir
torbada duran bayku geceleri evin iinde uup dolamaktayd.
Ama yatakta geirdii uzun yllarda deimez oda arkadalar
kedilerdi. Quiz, Muff, Dr. Pusey ve Bismarck gibi adlar tayan
altmtan fazla kedisi oldu. Bir kedi gibi esrarl, kendine yeterli
ve kald yere bal yaam tarzyla, onlardan niin holand u
szlerden anlayabilirsiniz:
Hayat dersini ufak bir kedi yavrusundan, bir eve snan iki
yavrunun knden rendim. Yal kedi onlar grnce,
Burada ne iiniz var, hanmm sadece bana baksn isterim
der. Byk yavru hemen kaar. K ise olduu yerde ka
lr ve yal dman ona doru yaklanca, burnunu perek
onunla barr. Hayat dersi budur: Saldr karsnda geri ekilmeksizin dmannn burnunu p.

Fernando Pessoa: Binbir Surat air

Florence Nightingale gibi geri adm atmayan ok az insan var
dr. Bir keresinde kiisel bir mlahazann etkisi altna asla gir
mediini belirterek vnmt. Bedeni belki onu hayal krkh243

N ASIL BLRDNZ?

a uratt, ama her zaman ne istediini bilen biri olarak kald.

Portekizli yazar Fernando Pessoa (1888-1935) tamamen farkl
bir dertten muzdaripti. Onun aklndan geen yz ayr seenek
vard ve bunlar arasnda kararszd. Tpk F'lorcnce Nightingale
gibi, evlenmeden len depresif biriydi. Ayrca krk yedi yanda
karacier yetmezliinden yaamn yitiren alkolik bir hastalk
hastasyd. Yazd hemen hibir eyi yaymlamamt. Ancak
Pessoann sorunu tam olarak kim olduuydu.
Pessoa ldkten sonra bulunan bir tahta sandktan elle ya
zlm 25 bin yapraktan fazla eser terekesi kt. Byk bir b
lm hl ayklanmay bekleyen bu ariv hem manzum, hem
nesir rnleri, ylciz fallarndan deciektif hikayelerine kadar her
eyi iermekteciir. Pessoann 20. yzyln byk airlerinden bi
ri ve belki de tarihteki birka byk airden biri olarak kabul
edilmesini salayan eserler onun kaleminden kmt, ama yz
den fazla farkl adla - sadece takma adlar deil, tutarl biimde
farkl sluplarla yazan apayr edebi kimlikler sz konusuydu.

Pessoays gre, bunlar eanlam olmayan dier-adlar d. te

ki benliklerine yaktrd nitelendirme ise var olmayan tandklard.
Pessoa dier-adlar yaratmaya alt yanda kendisine, Le
Chevalier de Pas adyla Franszca mektuplar yazarak balad.
En nl yaratmlar krsal kesimde yaayan ve veremden len
dhi bir cahil aciam diye tarif ettii Alberto Caeiro (1889-1915)
ve klasik methiyeler yazan bir doktor olarak tantt Ricardo
Reistir. Bir de serbest vezinle yazmaktan holanan tek cam
gzlkl varoluu ve deniz mhendisi lvaro de Campos var
dr. Caeiro, Reis ve de Campos birbirlerinin eserleri hakknda
yazp bunlar gerektiinde eletirel bir tavrla inceden inceye
tahlil eder. Sradan dier-adlarndan bazlar, szgelimi intiha
ra eilimli aristokrat Tieve Baronu ve dans kzlara merakl
Fransz denemeci Jean Seul de Meluret allmn cindadr.
244

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

Pessoann clicr-adlanndan sadece biri kadndr her gn evi

nin nnden geerken grd yakkl bir kaynaknn hasre
tiyle yanp tutuan veremli, ktrm bacakl ve kambur Maria
jose.
Pessoann en ok bilinen kimlii Bernardo Soaresin byk
blmn yazd Huzursuzluun Kitab, konudan konuya at
layan ilgin bir biyograficlir ve ksmen gnce havas tar. Pessoann lmnden ok sonra yaymlanmtr. Pessoa mektup
larnda bu kitaptan marazi bir retim ve mesnetsiz bir otobiyografi diye sz eder. Kitabn giriinde u szler yer alr:
Bunlar itiraflarmdr ve eer size hibir ey anlatmyorsam, bu
nun sebebi anlatacak hibir eyimin olmamasdr. Soares kii
lii hakknda Pessoa, Bizzat benim kiiliim olmasa da ondan
farkl deildir, sadece onun bozulmu bir halidir der. (Soares]
yorgun ve uykulu olduumda, bendeki ekingenlikler hafife
kalktnda ortaya kar; o anlatm srekli bir hayale daltr.
Bu szler insana bahtszlktan ok dalgacl yanstyormu gi
bi gelebilir; ama byle bir kan Pessoann hayatnn byk bir
blmndeki sessiz aresizlii, ikiyle uyuturduu bir zcirab
gzden karmay getirir. Ayrca dier-adlarn denetim altnda
tuttuunu varsayar; oysa grne baklrsa durum hi de yle
deildi. Onu bylesine byleyici klan ey budur. Anlald
kadaryla izofreni ya da oklu kiilik bozukluu gibi bir psiko
lojik sknts yoktu; ama sahip olduu taknt bizim oturmu
benlik ve kiilik anlaylarmz andracak kadar ar ve
tamd. Bir baka byk air T. S. Eliot, etkili denemesi Gele
nek ve Bireysel Yetenektc ok isabetli bir gzlemde bulunur:
iir, duygular dizginden salvermek deil, duygulardan bir
katr; kiiliin davurumu deil, kiilikten bir katr.
Ama bu eylerden kan ne anlama geldiini ancak kiilii
ve duygulan olan biri bilir elbette.
245

NASIL BLRDNZ?

Pessoa neden kayordu?

ocukluunun byk bir blmn Gney Afrika da geir
miti: vey babas Durbandaki Portekiz konsolosuydu. Bunun
bir sonucLi olarak, yedi yandan itibaren iki dil, Portekizce ve
ngilizce konuur hale geldi, z babas iki yl nce (Fernandonun ilk dier-adm yaratmasndan bir yl nce) veremden l
mt; ertesi yl kk kardeini de kaybetti. Annesi vey baba
sndan art arda ikisi kz, ikisi olan olmak zere drt ocuk da
ha dourdu; ama asl ailesinin hzla yok oluu Fernando yu yal
nzlk ve reddedilmilik duygusu iinde brakt.
Durbandaki okulunda baarsyla sivrilerek, iir dllen ka
zand ve Alexander Search ad altnda btn haberlerini yazd
ve btn resimlerini izdii kendi gazete sini yaratt. On drt
yana vardnda, Lizbondaki bir gazeteye Dr. Pancracio
(Dr. Avanak) takma adyla bulmacalar gndermekteydi. An
nesinin aileyi 1902de Portekize geri gtrmesinden sonra, bu
sefer ters istikamete, yani bir Durban gazetesine Tagus adyla
yazlm veya J. G. H. G. ba harfleri ya da Gharles Robert Anon
ad kullanlarak imza atlm makaleler gndermeye balad.
Pessoanm babaannesi 1907de ldnde, ona biraz para b
rakt. Bu parayla bi adl kk bir matbaa kurdu, ama ok
gemeden iflas etti. Onunla ilgili gnmze ulaan az sayda
anekdot vardr. vey kardei Joaonun anlatmna gre, Fernan
do sarho numarasyla sokaklarda sersem sepelek yryerek,
lamba direklerine sarlarak ailesini utandrmay alkanlk edin
miti. Bir baka alkanl tek bacak stnde dikilerek, Ben bir
ibiim diye barmasyd. Bu bir 20. yzyl airi iin olduka uy
sal bir davran saylr; ama Lizbonun arbal muhitlerinin g
znde muhtemelen aryd. Zamanla Pessoa nn numara yap
masna gerek kalmad; nk alkol gittike yaamna egemen
oldu.
Pcssoann benlik reddi ilgintir, zellikle de tam bir ironiyle
1

246

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

Portekizce pessoa kelimesinin kii anlamna geldii gz nn

de tutulduunda (Aslnda soyad doru yazmla Pessoa olmaly
d, ama daha kozmopolit hava verecei dncesiyle o harfi
stndeki aksam kullanmaz). Grne baklrsa, yakn aile
evresi dnda hi sk dostluklar kurmad. Geimini ngilizce
tercmana gerek duyan irketler iin alarak salad vc Liz
bonun eski kesiminde, eyal bir dizi kk odada tek bana
yaad. Bernardo Soares bunu yle aklar;
Herhangi bir sosyal vecibe dncesi -bir cenazeye gitmek,
birisiyle resmi bir meseleyi grmek, tandm ya da tan
madm birisini karlamak zere istasyona gitmekbal
bana btn gn aklm kartrmaya yeterdir.
Otuz iki yandayken Ophelia Queiroz adl ve henz on dokuz
yanda gen bir kadnla gnl ilikisine girdi. Muhtemelen ili
kinin tensel yan yoktu; dokuz ay boyunca ona farkl dier-adlarla mektuplar yazd vc ardndan ilikiyi kopard. Yaklak on yl
sonra Ophcliayla yeniden temas kurdu, ama bir kez daha bir
denbire iletiimi kesti ve mektuplarna cevap vermekten kand.
ngiliz okltist Aleister Crowleye de mektuplar yazd, onun
193ta Lizbonu ziyareti srasnda dzmece intihar numarasn
sergilemesine yardmc oldu. Crovvley herhalde onu elendirici
bulmu olmaldr. Pessoann bana arada bir otomatik yazma
dedii durum gelir ve br dnyadan iletiimleri kda dkverirdi. Ayrca l amcasndan, ngiliz filozof Hcnry Moredan
(1614-1687), Wardour adl anlalmaz bir varlktan ve ara sra
Kont Alessandro di Cagliostrodan {bkz. s. 295) mesajlar alrd.
Bu ruhlardan bazlar gayet makul biimde Pessoay mastrbas
yonu brakmaya zorlar ve bekretini bozmaya zendirirdi. Onla
rn tavsiyesini kulak ard etti. Pessoa gerek ruhlarn kendisiyle
temasa girdii fikrini alaya almakla birlikte, onlardan t isteI

247

NASIL BLRDNZ?

yebilme durLimndan holandm belirtirdi. Ruhlarn salad

ey gerek insanlarda bulamad sosyal temast. Pessoa iin, tek
sahici gereklik bizzat (veya bu durumda yine Soares aracly
la) kendisi iin yaratt gereklikti:

Hayat tecrbesi hibir ey retmez, aynen tarihin hibir ey

retmedii gibi. Gerek tecrbe gereklikle temasmz k
stlamaya ve bu temasa ilikin analizimizi arttrmaya daya
nr. Bylece duyarllmz kendisini geniletir ve derinleti
rir, nk her ey iimizde yer alr; yapmamz gereken tek
ey onu aramak ve nasl arayacan bilmektir.
Pessoa dier-adlarmdan birine ilk kez ciddi biimde tutuldu
unda yirmi alt yandayd. Komodininin yannda dururken,
iir yazma cirtsne kapld. ylece dikilmi halde otuz iiri art
arda abucak dktrvercii, derlemeye Koyunlarn Bekisi
adn verdi ve Albert Caeiro diye imza att. Yaad durumu
bir transa benzeterek, Efendim iimde belirdi dedi.
Edebiyat eletirmeni Cyril Connolly bir yazsnda Pessoann
ar srleri gibi ayr kiiliklere blndn belirtir; ama bu
ancak kt stnde ortaya kan bir eydi: Bu kiilikler asla ba
ka bir kimseyle paylalmazd. Pessoa yalnz bir adamd. Otuz
yl boyunca her gn ayn restoranda yemek yedi.
Ben ldkten sonra, biyografimi yazmak isterlerse eer.
Bundan daha basit hibir ey yok.
Sadece iki tarih yeter: Doduum gn, ldm gn.
kisinin arasndaki btn gnler bana aittir.
Dorusunu sylemek gerekirse, Fernando Pessoa diye biri ol
mad diyen ise tuhaf ve rktc biimde Alvaro de Campos,
yani tek cam gzlkl varoluuydu. Soyad kii anlamna geI 248

BAHTSIZLII

SNEYE EKENLER

Icn ve yz akn farkl kiilie sahip olan adam neredeyse b

tn mrn kendi varln yadsyarak geirdi.
Ebeveynlerinden doru drst sevgi gremeyen birok par
lak ocuk gibi Pessoa da evresini saran yalnzlk gereklerinden
okuyarak kurtulmaya alt. Dickensin capcanl sayfalar zel
likle houna giden bir eydi:
Bay Pickvvickle birlikte gerek hayatta yaayamadklar ve
Bay Wardlela tokalaanadklar iin gerekten ac eken
ocuklar var. Ben onlardan biriyim. O roman okurken, o
dnemde o insanlarla, gerek insanlarla birlikte yaamam
olmaktan dolay sahici gzyalar dktm.
Burada da konuan Fernando Pessoa deil, Bernardo Soarestir. Pessoa romanlar okurdu, ama Soares romanlar zerine
yazard. Pessoann yazar kimliklerinden birini okuyunca, s
rekli karlalan tehlike maskeyi, adamn kendisi sanmaktr.
Soares her ne kadar Beni aa vuran ya da baka herhangi bir
eyi aa vuran bir sayfay asla yazmayacam diye yazm ol
sa da, Pessoa aslnda epeyce eyi aa vurdu. O benzersiz-insa
nn benzersiz bir yaklamla oklu benzersizOlarak nitelendirebilecei- bir yazardr; nk birok farkl slubu, birok fik
ri, zengin bir igrler ve olaslklar bileimini sunar. Hem ilham
kayna, hem de arkada evresi bakmndan kendine has ve
kendine gndermeli bir edebiyat gelenei yaratm gibidir nere
deyse. Kendi hayat hazin, ksa ve trajik gemi olabilir; ama her
ynyle en az Florence Nightingalc ya da Danici Lambert kadar,
o da, daha dorusu oluturduu takm da bahtszln kalc de
ere sahip bir eye dntrd:
Eer bir adam ancak sarhoken iyi yazyorsa, ona yle de
rim: Sarho ol. Eer bana bu yzden karacierinin zarar gr
I

249

NASIL BLRDNZ?

dn sylerse, ona yle cevap veririm: Karacier ne ki?

Ancak sen yaadn srece yaayan l bir ey; oysa yazd
n iirler sonsuza kadar yaar.

Dawn Langlcy Simmons: ki Bedenli Yazar

Fernando Pessoa baa kabileceinden daha fazla benlie sahip
ken, ngiliz yazar Dawn l.angley Simmonsn (1937-2000) tek bir
benlii, ama iki farkl bedeni vard. Vodvil ile Yunan tragedyas
arasnda lgnca dnlere sahne olan hayatna, Vita SackvilleWestin zel ofrnn gayrimeru olu olarak ve Gordon
l.angley Hail adyla adm att. Daha sonra ngiliz karakter oyun
cusu Margaret Rutherford tarafndan evlat edinildi ve Ameri
kada yaplan ilk cinsiyet deitirme ilemlerinden biri iin ame
liyat masasna yatt. Gney Carolinann Gharleston kentinde si
yah uayla 1969da evlenerek baka bir tabuyu ykt; eyalette
rklar arasndaki ilk yasal evlilikti bu. lmnden sonraki anma
yazlarndan birinin yorumu yleydi: Btn kural bozucu dav
ranlar iinde rk ayrmn amasnn Gneyli komularnda en
byk oku uyandrmas nyargnn ykselen leini yanstr.
Davvn Simmons hem erkek, hem de dii cinsel organlaryla
ya da -her zaman srarla belirttii gibi- bir adrenal anormallii
nin erkek gibi grnmesine yol at dii cinsel organlaryla
dodu. Her halkrda, kendisini hep dii olarak hissetmesine
karn, ailesi tarafndan Gordon adl bir olan ocuk olarak b
ytld. Ninesi Nelly Hail l icchurst tarafndan yetitirildi ve
tatillerini Vita Sackville-West ile Harold Nicolsonn evinin bu
lunduu Sissinghurstta geirdi. iftin sonradan yazar ve yayn
c olan olu Nigel Nicolson ocLikluunda herkesin Cici ola
rak bildii Gordonla oynard. Sackville-Westi nl klan zel
liklerden biri Virginia Woolfun Orlando (1928) romanna il
ham kayna olmasyd; bu romanda bir erkek ocuk byd
nde gzel bir kadna dnr. Simmons daha sonralar otobiI

250

BAHTSIZLII SNEYE EKENLER

yografisindc yle yazacakt: Vita eer biraz daha yaasayd,

bana hitap ettii adla Cici ocuun gerek hayattaki bir Orlandoya dntn grmeyi ilgin bulurdu herhalde.
Gordon yazmaya erken yata balad, ilk iiri drt yanday
ken yaymland ve onunla Mae Westin kucanda otLirurken
yaplan ilk rportaj daha dokuz yandayken Sussex Express't
kt. Ninesinin 195.3te lmesinin ardndan g ettii Kanadada
bir Ojibvva Yerli kampnda retmen oldt. Ergenlik anda
detler grmesine ve sesinin atlamamasna karn, hl erkek
grnmlyd ve salarn asker tra kestirmekteydi. Ojibvva
Yerlileri arasnda yaad olaylar anlatt Ben Yerli ocukla
rnn Bakcstyken 1955te yaymland ve ok satan kitaplar ara
sna girdi. Ksa bir sre sonra tand New Yorkta gazeteci ve
biyografi yazar olarak alt. Bayan Abrahan Lincoln, Prenses
Margaret ve Jackie Kennedynin hayatlar zerine yazd kitap
lar eletirmenlerce ok beenildi. Nktedan, eksantrik ve gsterili kiilii Gordona New York sosyetesinin ok geni kesimin
den arkadalar kazandrd; bunlar arasnda Carson McCullers
gibi yazar meslektalar, Joan Cravvford gibi aktrisler ve eker
lakapl boksr Ray Robinson gibi sporcular vard. Uzaktan ak
rabas olan varlkl ressam Isabel Whitney, hemen kannn kay
namas nedeniyle, West Village semti 10. Caddedeki malikne
sinde kendisiyle birlikte kalmasn istedi. Gordon orada Marga
ret Rutherfordla, hl en ok Noel Covvardn 1945 yapm l
gn Ruh filmindeki medyum Madam Arcati rolyle hatrlanan
ana aktrisle tant. Rutherford ekilmesi ngrlen Ben Yerli
ocuklarnn Baktcsyken filminde nine roln kapma umu
duyla eve gitmiti, ama Gordonun kiiliine hemen vuruldu.
Onu tarifi yleydi: oktan lm bir Endlsl atasndan kal
ma iri kahverengi gzleri olan ... bir ocuktu; ... omzunda Marilyn adn verdii yeil ve krmz tyl kocaman bir Amazon
papaan vard. Isabel Whitneynin 1962de lsemiden lmesi
251

NASIL BLRDNZ?

zerine, Margaret Rutherford ve kocas o srada yirmi be yan

da olan Gordonu yasal olarak evlat edindi.
Whitney evini ve 2 milyon dolar deerindeki malvarln
Gordona brakmt. Buradan gelen gelirle Gney Carolinadaki Charleston kentinin ecinsel mahallesinde 1840lardan kalma
solgun ve pembe al sval bir konak satn ald. Hvini Chippendale ve eski Amerikan mobilyalaryla deyerek ve Vita Sackvillc-Westin gnderdii tasarmlara gre baheyi yeniden dzenle
yerek, kusursuz, i mekn dekoru duygusunu gzler nne serdi.
Charleston sosyetesinin bir demirba saylr oldu: Aikr nono
grnmne karn, makbul bir bekrd. Bir keresinde kpekle
rinden ikisi iin verdii tanma partisinde, kuular pskllerle,
uzun eldivenlerle ve incilerle sslenmi olarak kadife minderler
stnde sunuldu.
Derken 1968de her ey deiti. Baltimoreda Johns Hopkins
niversitesi bnyesinde yeni alm Cinsiyet Kimlik Kliniine
muayene iin giden Gordon, dzeltici bir cinsel organ ameliyat
geirdi ve bir sre psikolojik danmanlk destei ald. Psikiyatri
raporlarnn birinde, erkek llerine gre stn zekl olmas
na karn, yeni kadnn on drt yanda bir kz aklna sahip ol
duu nsezili bir yaklamla belirtildi. Bu saptama doru ka
cakt. Charlestona Dawn Pepita Hail adyla, bir komusuna g
re aynen rk bir jackie Kennedy dublrne benzeyecek ekil
de seksi hava taslayan bir sa stiline brnm olarak dnd ve
birka ay sonra araba tamircisi ve heykeltrala hevesli siyah
ua John-Paul Simmonsla nianlandn duyurdu. Siyah eli
beyaz elime dedi; i o kadar basitti diye yazacakt otobiyogra
fisinde.
Charleston fkeyle ayaa kalkt. Bomba tehditleri yznden
nikh treni n salonda yapld ve Newsweek dergisi olayn
Gney eyaletlerini sarstn iddia etti. Ama Margaret Rutherfordu oka uratmad kesindi. Time dergisine u demeci ver252

BAHTSIZLII SN E Y E E K E N L E R

(ii: Gordoun bir kadna dnmesine sevindim, Dawnun

baka rktan bir adamla evlenmesine sevindim ve Dawnun d
k konumlu bir adamla evlenmesine sevindim, ama anladm
kadaryla bir Baptistmi! Hastingste ikinci bir ngiliz nikh t
reni dzenlenmesi iin (arkada Tony Bennin yardmyla) d
nemin Canterbury bapiskoposu Geoffrey Fisheri sktrarak
Gordona yardmc oldu.
Charlestonda ise iler daha da ktye gitti. ifte ngilte
reden gnderilmi dn hediyelerinin yer ald sandk kastl
olarak sokakta atee verilch. Yerel polis efi (kendi adamlarnn
sokaa sat) yanan ate kalntlarnn yolu tkad gerekesiy
le Simmonsa para cezas kesmek zere bizzat eve gitti. iftin
kpekleri zehirlendi; sokakta el ele dolatklar bahanesiyle st
lerine kurun skld; Dawnu ldrtmek iin bir mafya etesi tu
tulduu yolunda sylentiler kt. iftin kz Natashann
1972de domas olaylarn stne ty dikti. Charleston makam
lar bunu bir numara sayarak ocua doum belgesi vermeye ya
namad; ama Margaret Rutherford bir Harley Soka [Lon
drann tp uzmanlarn barndran nl soka] cerrahndan
Davvn Langley Simmonsm tam alan bir rahme sahip olduu
nu dorulayan bir belge elde etmeyi baard. Ksa bir sre son
ra, eve zorla giren bir adam bebee saldrd, ardndan Dawnun
rzna gemeye yeltendi, burnunu krd ve kolunu ar biimde
yaralad. Simmons ifti bu kadarnn da fazla olduuna karar
vererek, New York eyaletinin Catskill kasabasna tand.
Ancak o srada evlilikleri bozulmaya yz tutmutu. john-Paul ar iki iiyordu. Davvnun iddiasna gre, ayrca onu dv
yor ve viski almak iin ev eyalarn satyordu. Adam 1974te
ilk kocasn vurarak ldrm baka bir kadn uruna onu
terk etti, ama ksa bir sre .sonra izofreni tehisiyle bir akl has
tanesine konuldu. Davvn ondan boand, ama 2000de lene ka
dar ona bakmaya devam etti.
2.5.5

NASIL BLRDNZ?

Hl Gordon kimliiyle New Yorkun Hudson kentinde bir

Katolik okulunda retmenlik yapt 1981de manevi annesi
Rutherfordun biyografisini yazmas ynnde bir teklif ald. Bu
nu 1995te kendi otobiyografisi Davn: Bir Charleston Efsanesi
izledi. Her iki kitap da okurlardan olumlu tepki ald ve dergile
re geni apta konu oldu. Dawn son yllarm Charlestonda kz
Natashayla, gururlu bir nine olarak yakn ilgi gsterdii kz
torunuyla birlikte geirdi. Bir zamanlar onu mahvetmeye al
m olan kent bu sefer hafif kak olsa bile ok sevilen bir yerel
hret olarak onu barna bast.
Dawnun otobiyografisinin 1995te yaymlanmasndan son
ra, Nigel Nicolson Speetator dergisinde dokunakl bir yaz yaz
d. Ben gemite onu ktlemi, garip kaderini alaya alm ve
onunla grmeyi reddetmi olan biriyim diye belirtti. Benden
bir ngiliz nikh ayarlamaya yardmc olmam rica etmiti ve
bana uradnda ondan saklandm. Hatta Charlestona gitti
inde onunla grmekten kanmt. Ancak onu bir televizyon
rportajnda izlerken, kendi annesinin resimlerini onun duva
rnda grnce merhamete gelmiti. lk kez duygulandm. Ona
kar krc davranna ramen, kitabnda kendisiyle ilgili tek
bir sitemin yer almadn ekledi. Cicinin dier her yn gibi,
bu kitap da kibar, esnek ve kesinlikle yce gnlldr.
Dawn l.angley Simmonsn allmadk ve iyimser hikayesiy
le, tuhaf ve hesapta olmayan bahtszlklara uram erkeklere ve
kadnlara ilikin bu katalog bitmi oluyor.
Grdmz zere, byle felaketler kendini tanma (Santa Anna), zafer (Stuyvesant), ak (Florence Nightingale), uzun mr
(Lambert) ya da mutluluk (Fessoa) getirmi olmasa bile, (kepa
ze Santa Anna dnda) her zaman daha iyiye doru bir deiim
salayarak, her birine tarihte kesin bir yer kazandrmtr.
svireli psikolog Cari Jung glklerin salk asndan gcI

254

BAHTSIZLII

SNEYE EKENLER

rckIi olduu kansndayd. Bunlar deiim ynnde, zellikle de

tutum deiiklii ynnde bir potansiyel sunar. Eski Atinann
Stoaclar btnlkl bir felsefe okulunu bu anlaya dayandr
dlar; ama (tek talihsizlii daha da parlak ve nl bir kardeinin
olmasndan gelen) Alman filozof Wilhelm von I lumboldt bu an
lay en zl ifade eden kiidir:
Mutluluun ya da mutsuzluun hayatta yaanan olaylarn
niteliinden ziyade bu olaylar karlama tarzmza bal ol
duu yolundaki kanaatim gittike daha da gleniyor.

255

BOLVI 7

Maymun Besleyenler
Kediler ve maymunlar, maymunlar ve kediler btn insan
yaam oradadr.
HHNRY JAMES

Kedilerin aksine, maymunlar youn bakm, bol para ve tken

mez sabr ister. Kimse tesadf eseri bir maymun beslemez. Tah
min edebileceinizden daha fazla insan byle bir ie soyunmu
tur. Sonraki sayfalarda hikyelerini okuyacanz sekiz kiiye ek
olarak, dier sekin maymun besleyiciler arasnda Byk Petro,
Lord Byron, Alcxander von I lumboldt, Francis Galton, Meher
Baba ve Michaci Jackson saylabilir.
Kralie Victoriann Londra Hayvanat Bahesinde orangu
tan Jcnnyyle tantktan sonra belirttii gibi, kuyruklu ve kuy
ruksuz maymunlar rktc, zdrap verici ve can skc dere
cede insandr. Maymunlar bonzai insanlardr: Kendimizi hatr
lamamz salarlar.

Oliver Cromvvell: Bir Maymun Tarafndan Karlan

Askeri Lider
Oliver Cromwellin (1599-1658) uzun ve tartmal kariyeri ne
redeyse hi yaanmayacakt. Anne babas sklkla dedesi
Henrynin kr iftlii Hinchingbrookca urard. te orada do
duktan ksa bir sre sonra, kk Oliver dedesinin besledii
maymun tarafndan karld. Yaratk, bebei beiinden kapt
gibi atya kt. Hizmetiler hayvann onu aaya atmas haI 256

MAYMUN

BESLEYENLER

nde dn yumuatacak dekleri avluya tamak iin ko

turdular; ama birka dakika boyunca maymun onlara aldrmakszn, kk Oliveri tyl koltuk altna sktrm halde tm
sekten tmsee hoplayp durdu. Toplanan kalabalk sonunda
hayvan kandrp aaya indirdi ve bylcce ngilterenin gele
cekteki koruyucu efendisi sa salim geri geldi. Bunun nasl ba
arldna dair bir kayt yoktur ancak gnmzn maymun
bakclar genellikle bir tabak reelin gerekli ii grdn belir
tirler.
Bildiimiz kadaryla, Cronvvell bizzat hi maymun besleme
di - byle bir ey yapmas baya artc olurdu. Ama 1664tc
baslm hicivli bir yemek kitabnn n kapanda, gya yazar
olduu sylenen kars Elizabcth omzunda bir maymunla gr
lr. Resim onu irkin grnl bir koko gibi sunar, isimsiz ya
zar da kitap boyunca ondan Joan (bulak ileriyle grevli hiz
metilere verilen basmakalp ad) diye sz ederek, alayc bir tavr
la WhitchaHun bir mandraya evrildiine ve Joann pintice
kanaatkrlnn ve tutumlu alaklnn aslnda bir saraydan
ok bir ahra yz kat yaktna deinir. Maymunun omzunda
yer almas Bayan Cromwelli bir maymuna evirmeye, bylece
herkese sonradan grme bir taral hdk olduunu gstermeye
ve okurlara u eski zdeyii hatrlatmaya yneliktir: Maymun
ne kadar yksee karsa, k da o kadar aa kar.

Catherine de Medicis: Ata Yan Binen Kralie

Birka yzyl boyunca maymunlar kralielerin gzde ev hayvan
olmutu: Joan Cromwcllin maymunu ayn zamanda soylu
byklerini taklit ura iinde olduunu ima eder. Gerek
kralielerin portrelerinde grdmz maymunlar ehveti, o
cuka taknl, zayf irade gcn ya da oklte dnk zaaf
yanstan rtk simgelerdir. Btn bunlar maymun sahibi btn
kralielerin en nls Catherine de Medicisin (1519-1589) kiit 257

NASIL BLRDNZ?

liginde biraraya gelmi niteliklerdi. Kara Kralie , Ylan Ma

dam ve talya Mezarndan km Kurtuk olarak da bilinen
bu ahsiyet krk yl akn bir sre Avrupann en gl kadn
olarak kald.
Catherine Muhteem Lorenzonun, yani Floransa kentindeki
Rnesansa maddi kaynak salayan adamn torununun ocu
uydu, ama hayata kolay balamad. Bir tccar kz olmasndan
dolay resmiyette avam tabakasndand ve stelik doumunun
zerinden bir hafta gemeden ksz kald. Kuzeninin Vll. Clcmens adyla papala seildii 1523 te durumu biraz dzeldi. He
nz drt yanda olmasna karn, Avrupa saray siyasetinin so
nu gelmez evlilik oyunlarnda bir pazarlk kozu haline geldi.
Derken 1527de Medici ailesi Floransada iktidardan drld.
Catherine rehine olarak alnd ve bir dizi rahibe manastrnda
tutuldu.
On iki yama vardnda, bir eee bindirilip sokaklarda do
latrlarak kzgn bir kalabaln alaylarna maruz kalmt. Ay
rca plak olarak bir sepet iinde kent surlarndan aaya sarktlmt, asl ama o srada kendi kentlerini kuatma altnda tu
tan aile mensuplarn oyuna getirip onu vurmalarn salamakt.
Floransa sonunda dtnde, Catherine i Roma ya getirten pa
pa kuzeni onu gzyalar iinde karlad. Birka aya kalmadan,
Fransz tahtnn ikinci vrisi konumundaki Orleans dk Henriylc nianlanmasn ayarlad. Bu iten memnun olan Papa ele
ment, Medici ailesinin bildik abartma yeteneine uygun olarak,
dnyadaki en byk izdiva kararn gururla duyurdu.
Henrinin babas I. Franois da memnundu ve yardmc ol
maya fazlasyla hevesliydi. iftin 1533 teki zifaf gecesinde her
ikisinin de dvte yreklilik gsterdiinden emin oluncaya ka
dar yatak odasnda kald. Bu umut verici balangca karn, Catherinein Henriye bir ocuk vermesi on yl buldu. Onun kars
olarak kalabilmesi irade gcnn ve uyank siyasal igdleri2.58

MAYMUN

BESLEYENLER

nin kantdr.
Bunu salayan kesinlikle endam deildi. Her ne kadar na
rin hatlara sahip olduu sylense de, ksa boyluydu, kocaman
bir az ve Medici ailesinin alameti farikas patlak gzleri var
d. Dzgn vcuduna ve her gn gvercin dksndan yz mas
kesi yaptrmay ieren bir gzellik rejimini uygulamasna karn,
Venedik bykelisi ancak yz rtlyken iyi grndn
sylemekten kendini alamamt. Ancak be santimlik gln
topuklaryla, kocasnn zrh ustas tarafndan yaplm elik kor
seleriyle ve evresi ancak 33 santimi bulan belinin srryla Fran
sz sarayn oka uratan kesin bir stil duygusu vard. Ayrca av
c bir kadnd - altm yan epeyce geene kadar cokuyla av
lanmay srdrd. Franszlar yan eyerle ata binme tarzyla ta
ntrd (tabii bu arada grsel bakmdan az sayda gl yanla
rndan biri olan baldrlarm da sergileyerek).
Catherinein dier moda yenilikleri brokoli, enginar, karna
bahar ve atald. Parfm srmeye, sa boyatmaya ve i amar
giymeye de nclk etti ve azna asla alkol dedirmemesine
karn, ttn hararetle benimseyen ilk kiilerden biri oldu.
Hrsl bir koleksiyoncu olarak, saraylarn ithal porselenlerle,
madeni eyalarla, oyuncaklarla, doldurulmu timsahlarla ve bir
sr canl ev hayvanyla donatt. Hayvanlar iindeki gzdesi ise
Antillerden getirilen uzun kuyruklu bir maymundu. Srekli
zerine titredii maymununu uur tlsm olarak nitelendirirdi.^
Catherine atafatl partiler, maskeli balolar ve danslar konu
sunda yeni bir Avrupa standard getirdi. Dnemin en iyi sanat
larn, danslarn, mimarlarn ve mzisyenlerini tutarak d
zenledii elenceler les magnificences olarak bilinirdi. Son dere
ce ie yarar bir yenilii de hizmetleriyle uluslararas diplomasiMaymunu kaynpederinden miras alm olmas mmkndr: 1. Franoismn ma
iyetiyle birlikte resmedildii bir minyatr portresinde uzun kuyruklu bir may
mun grlr.
159

NASIL BLRDNZ?

nin yrtlmesine eni ve entrika katan seksen nedimesinden

oluan uan filosuydu. Bu hanmlar 1577deki unutulmaz, bir
ihtiam gecesinde st ksmlar tamamen plak halde hizmet
sundular. Ayrca Catherinein sk talimat dorultusunda kask
tylerini tra etmeme ya da yolmama ynnde yeni moday ba
lattlar (Cavlak kasklar frengi belirtisi olarak grlebilirdi).
Navarren banaz Protestant kraliesi Jeanne, rakibesi konu
mundaki Catherinein saray iin unu yazmt: Kt olduu
nu biliyordum, ama korktuumdan bile kt olduunu grdm.
Orada normalin aksine kadnlar erkeklere aslyor.
ocuksuz olduu yllarda Catherinein kralielik konumu
srekli tehdit altnda kald, zellikle de Henrinin bir hizmeti
den ocuk peydahlayarak erkekliini kantlamasndan sonra.
Bundan hareketle Henri, Catherinein gzelliiyle nl kuzeni
Diane de Poitiersi metres olarak tuttu. Catherine gebe kalma
abasndan vazgemeyerek, kocaman frtlar ekerek katr sidii
iti, erkek geyik boynuzlar takt, vcudunu inek dksyla sva
d ve are sunmas iin dostu Nostradamus a dant. Hatta ko
casnn yatak odasnn demesine bir delik atrd; aadan bu
delik araclyla Henri ve Dianeyi gzetleyerek pratik ipular
kapmaya alt. Baz tarihiler durumu deitiren hamlenin pa
yesini saray hekimi Jean Fernele verir. iftin reme organlarn
daki baz bozukLiklann farkna varan Fernel sorunu zecek
bir yol nerdi. Bulduu zm her neyse, Catherine ilk ocuu
nu dourduktan sonra gebe kalmada artk bir sknt ekmedi.
Dokuz ocuk daha dnyaya getirdi ve bunlarn yedisi byyerek
yetikinlik ana vard. Oullarndan daha sonra Fransa
kral olarak tahta otururken, kzlarndan ikisi krallarla evlendi.
kisi dnda btn ocuklarndan daha uzun yaad.
Kralie olarak iktidara ortak olduu ve ardndan her o
lunun hkmdarlklar srasnda dizginleri elinde tuttuu d
nem boytnca yegne amac, kocasnn mensup olduu Valois
260

MAYMUN

BESLEYENLER

hanedann tahtta tutmak oldu. Bu dorultuda da lkenin par

alanmas tehlikesini yaratan Fransz Din Savalar (1562-15.98)
srasnda manevralara girierek Katolikleri, Fransz Protestanlarma kar kurnazca kulland. Siyasal istikrar savunma uruna,
gerektiinde kendi ocuklarna kar bile artc hrnlkta
davranlara girmekten geri kalmad. Gen kz Margueritein,
ba rakibi Guise dknn oluyla yattn renince, onu s
rkleyip yataktan kararak, geceliini paralad ve salarndan
tutamlar kopard. Daha sonralar Marguerite yeniden yakalan
d; bu sefer Navarre kral olan kocas Henriyi aldatmt. Cat
herine kaamak sevgiliyi idam ettirdi, Margucritei vasiyetinden
sildi ve onunla bir daha hi konumad.
Catherinein son aylar gut ve kolik nbetlerinin yaratt s
kntlarla geti (Her zaman oburluuyla tannan biriydi ve bir
keresinde bir f tavuk kursa gveci yiyince neredeyse lecek
hale gelmiti). lmnden sonra, bir vakanvis kimsenin onu
l bir keiden daha fazla umursamad saptamasnda bulun
du. Daha sonralar isyanc bir topluluk kemiklerini mezarndan
karp bir ukura att. Yaptrd debdebeli binalarn ou ykl
d. Siyasal manevralarla ve entrikalarla kurduu dzen bile on
dan daha uzun mrl olmad. br dnyaya gnden sade
ce sekiz ay sonra, olu III. Henrinin ldrlmesiyle 300 yllk
Valois ynetimi son buldu. Uzun sre ile ekmi damad, yani
Margueritein kocas, IV. Henri adyla Fransa tahtna geerek
Bourbon hanedann balatt. Her iki Medici hanm yznden
bir dizi aalamaya maruz, kalm olmasna karn, eski kayna
nas hakknda artc bir yce gnlllk gstererek, akllca
davran tarz n vd ve Asla daha ktsn yapmam olma
sna ayorum yorumunda bulundu. Catherinein geride b
rakt eylerin mulakln belki de en iyi yanstacak kitabe,
aklllk edip ismini sakl tutan bir adann u szleridir: Bir
kadn iin ok fazla zek kvraklna, bir kralie iin ise ok az
261

NASIL BLRDNZ?

drstle sahipti.
Kraliyet aileleri asndan maymunlarn ekiciliinin bir l
de nadir olmalarndan ve tuhaf minyatr insan nitelii tama
larndan kaynakland gz nnde tutulunca, gerek minyatr
insanlarn da sarayda kendilerine yer bulmalar herhalde art
c olmamaldr. Catherine de Medicis yanndaki cceler topluluunt basbaya bakm altnda tutar, onlar gzel elbiselerle giy
dirir ve tam bir hizmeti ordusunun onlara gz kulak olmasn
salard. Hatta cceler arasndaki evlilikleri ayarlar ve onlar
remeye zendirirdi. Ccelerin cinsel yaamna dnk garip ilgi
maymunlarla baka bir balantya iaret eder: Her iki canl tr
de hayvani ehvetin aresiz kurbanlar gibi grlrd. Maymun
lar ve cceleri birlikte oynamaya yneltmek daha da elenceliy
di. te size 1537de Floransa dk olmasndan ksa bir sre son
ra 1. Cosimo de Mediciyi elendirmek zere bir cce ile bir
maymun arasnda dzenlenen bir gre msabakasna ilikin
anlatm:
Cce biri omzunda ve br kolunda olmak zere iki yara
alrken, maymunun bacaklar sakatland. Maymun sonunda
pes etti ve cceden merhamet diledi. Ancak maymunun di
linden anlamayan cce, arkadan bacaklarn kstrm halde
ban yere arpmaya devam etti. Eer Dk Hazretleri araya
girmeseydi, cce ii maymunu ldrmeye kadar gtrecekti.
plak dven ccenin stnde mahrem yerlerini rten don
dnda koruyucu hibir ey yoktu. Msabakadan ccenin
galip ktn ve on altn sikke kazandn sylemek yeterlidir.

Jeffrey Hudson: Kk Dev Adam

Cosimonun torununun kz ve ngiltere kral I. Charles m ei
Henrietta Maria, baka bir maymun ve cce meraklsyd. Sa
262

MAYMUN

BESLEYENLER

raydaki gzdesi ufak ngiliz insanlarnn en mehuru olan kra

liyet maymunu bakcs Sir Jeffrey Hudsondu (1619-1682).
Rttland n Oakbam kasabasnda doan Jeffrey Hudson, bo
alar kpeklerle dvtren boylu poslu bir kasabn oluyciu
ve bu kadar kk olmas kimsenin anlayamad bir eydi. Ye
rel teoriler gebelik srasnda annesinin genzine bir acurun ka
masndan, anne babasnn onu bir kutuda tuttuuna dair karan
lk rivayetlere kadar uzanmaktayd. Aslnda, ocukcaz hipofiz
bezinin tutukluk yapmasndan kaynaklanan byme hormonu
eksikliinden muzdaripti.
Sekiz yana vardnda boyt ancak 45 santime varmt. De
erlendirilecek bir frsat sezen babas, onu hizmetinde alt
Buckingham dkne gtrd. Des Katherine ocua hayran
kald. Kocas o srada kraln gzdesi ve ok muhtemelen ken
disi de sevgilisiydi. Bu durumun kralienin houna gitmemesi
nedeniyle, des Jeffrey yi bir hediye olarak ona sunmaya karar
verdi: Madur bir eten baka bir madur ee bir bar sunusu.
Kk olann souk bir pasta iinde saraya varmasn salad.
1asta sofraya geldiinde, eksiksiz bir zrh takm iindeki Jeffrey
srayp kt, eilip selam verdi ve masann stnde bir ileri bir
geri yrmeye balad. Annda herkesin diline dt. Kralie
onu hizmetine girmeye davet etti, ona kendi hizmetilerinden bi
rini verdi ve onu saraydaki maymunu Pugun bakmn stlen
mekle grevlendirdi.
Jeffrey ok gemeden boyu 2,25 metreye varan William
Evans adnda bir hamalla arkadalk kurdu ve bylece bir saray
gstericisi olarak kendine ayrcalkl yer edindi. kilinin hazrla
d oyun uydu: Evans bir cebinden bir somun ekmek, br ce
binden Hudson u kardktan sonra, bir sandvi yapmaya koyu
luyordu. kili sklkla birlikte halkn karsna kt ve bir dizi
Londra meyhanesine onlarn adlar verildi. Sonradan ortaya
kan ve 151 yanda olduunu ileri sren Thomas Parrm katl
263

NASIL BLRDNZ?

myla, topluca an Harikas olarak anlr olcLilar.

Jeffrey bir hilkat garibesi olmann tesinde zelliklere sahip
ti: Stuart saray adna diplomatlk yapacak lde zeki ve atl
gand. Daha on bir yandayken, hamile Kralie Henrietta Maria iin bir ebe getirmek zere Fransaya gnderilen eli heyetin
de yer ald. Heyet kralienin annesi Marie de Medicisin huzuru
na kabul edildi. MMicis ok holand Jeffrey ye 2000 sterlin
deerinde mcevherat armaan etti. Bu muazzam bir parayd.
Bir karlatrma yapmak gerekirse, Jeffreynin babasnn bir ka
sap olarak yllk kazanc muhtemelen 10 sterlin dolayndayd.
Fransz ky kenti Dunkirk 1620li ve 1630lu yllarda bam
sz bir Flaman devletii ve nam salm bir korsan ssyd. te
bu Dunkirk korsanlar ngiltereye dnmek zere Man Denizinden gemekte olan kraliyet gemisinin yolunu keserek, Jef
freynin yeni elde ettii mcevherata el koydu ve heyetin btn
mensuplarn kard. Ancak korsanlar iin biraz fazla yakc
olan topluluk arabuk serbest brakld. Olay, William Davcnantn Jeffreidos (1638) adl alayc destanna ilham verdi; des
tanda a bir baba hindinin cce kahramana ynelik yldrc sal
drs ilenmekteydi.
jeffrey yann bymesiyle birlikte hanmlarda ilgi uyandr
maya balad. Tablolar onu iri mavi gzleriyle ve sar bukleler
den oluan yelesiyle ekici ve (kk olsa bile) dzgn vcutlu
biri olarak gsterir. Genliinde en az on be saray dilberiyle
yattn, vnerek belirtmekten holanrd ve 1641 de Charlesm kz Marynin Willem de Oranjla dnnden sonraki
altrma treni iin terifat seilmiti. Gelinin henz dokuz
yanda olmas nedeniyle, gerdek sadece soylu iftin plak ba
caklarn birbirine dedirmelerinden ibaret olacakt. Ne var ki,
HollandalI damad epeyce artan bir ekilde, yatanda skca
dikilip kapatlm gecelii iinde durmas bunu engelledi ta ki
ar admlarla ieriye giren Sir Jeffreynin bir makasla sorunu
264

MAYMUN

BESLEYENLER

halletmesine kadar.
ngiliz Sava srasnda jeffrey kraln ordusunda bir svari
birliine komuta etti; ondan sonra da kendisini hep Yzba Jef
frey Hudson olarak takdim etti. Kralclarn savatan yenik k
masnn ardndan, kralieye elik ederek Fransadaki srgn ma
iyetinde yer ald. Resmiyetten daha uzak olan bu ortamda val
yelerin alaylarna maruz kald. Batan bunun nn kesmek
zere, kralienin muhafz birliinin komutan William Croftun
kardeine meydan okudu ve bir delllo yaplmas kararlatrld.
Croft delloya bir s l i tabancasyla giderek lmcl bir hata ile
di. Jeffrey nin akas yoktu. Bo zamanlarn iyi deerlendirmi
ti ve artk usta bir niancyd. Croftu tam alnnn ortasndan
vurdu. Kralienin, arptrld lm cezasn srgne evirmeyi
baarmasyla, srgn olarak ngiltereye gitmek zere yola kt.
Jeffrey garip kt talihiyle bir kez daha korsanlarn eline dt
ve bu sefer Kuzey Afrikann daha azl Berberi korsanlarna at
t iin, Cezayir de kle olarak satld. Sonraki yirmi be yln
orada geirdi.
Fidyesinin denmesiyle Jeffreynin ngiltereye dnmesini ki
min saladn ya da bu iin nasl olduunu kimse kesin olarak
bilmiyor; ama aradan geen yllarda boyu iki katn zerine k
mt: Ktlampara Trk sahiplerinin defalarca rzna gemesin
den kaynaklanan travmaya balad bir byme atlmyd bu.
Artk 1,20 metreye yakn boyuyla kesinkes bir cce olarak hiz
met veremeyecei iin Rutlanda dnd. Bir sre yeryzne inmi, gerek bir hobbit gibi evinde kald; ttn tttrerek ve bi
ra ierek, evresindeki insanlara servenlerini anlatt. Ama
1678 de yoksulluk ve can sknts yznden, yeni kraln kendisi
ne bir i vermesinin yolunu aramak zere tekrar Londraya git
meye karar verdi. Bu talihsiz bir zamanlamayd. Rutlandl hemerisi Titus Oates un ortaya att Papalk Komplosu yznden
Londra kargaann penesindeydi. Jeffrey malum bir Katolik ve
265

NASIL BLRDNZ?

kralc olduundan, uzam boyuyla bile hemen tannd ve bylccc kendisini Gatehose zindannda buldu. Daha sonra serbest
kaldnda, (ne olduu hi belirtilmeyen) hizmetlerine karlk
olarak ufak bir hibe ald; ama bu onu yoksulluktan kurtarmaya
yetecek bir mebla deildi. Oyun yazar Thomas Heyvvoodun
doa tarafndan yaratlm en irin, en hnerli ve en dzgn v
cutlu kk adam olarak nitelendirdii Yzba Jeffrey Hudson unutulup gitmi biri olarak ld ve minik bedeni Katolik di
lenciler iin tahsis edilmi gizli bir mezara gmlci.

Rcmbrandt van Rijn: Kolcksiyoner Ressam

Yoksulluk, maymun sahibi baka bir nl olan Rembrandt van
Rijnin (1606-1669) hayatnda da kol gezdi. Rembrandt neredey
se tam tamna Jeffrey Hudsonun adayd ve bu ngiliz cce
gibi hretin meyvelerini henz genken tatt. Ama arsz saray
soytarsnn aksine, ne kmay sk almas sayesinde baar
d. Ergenlik a boyunca iiyle urap durarak, kendisini
genlerin normal zevklerinden mahrum brakt; ancak neler
kardnn tamamen farkndayd. Ryalarmda bama o ka
dar ok i aan o dkn fahieleri seviyorum diye itiraf ede
cekti daha sonralar.
Rembrandt 1630da Amsterdama vardnda, artk baar,
para ve ak iin hazrd. Her de abuk geldi. ki yldan az bir
srede kendisine kucak aan bu kentin mhim ve makbul insan
larnn krk alt portresini yapt, tabii bu arada kesesini de dol
durarak. Tccarlar, avukatlar, yerel eraf ve onlarn eleri nn
de oturup poz verme ans iin birbirleriyle kavga eder hale gel
diler. Rembrandt yirmi alt yana vardnda, sinema ynetme
ni Peter Greenavvayin ifadesiyle, Mick Jagger ve Bili Gates
karmas bir melez gibiydi: Gen, baarl, i bilir ve alml.
Kendisinden nceki Rafael, Leonardo ve Michclangelo gibi,
eserlerine n adyla imza att ve biz de hl onu yle anmakta
I

266

MAYMUN

BESLEYENLER

yz. lk bata srf Rembrant olan imzasna 1633tc bir d har

fi ekledi. Sebebini kimse bilmese de, buna nem verdii ok
aktr; nk b yazm geri kalan kariyeri boyunca srdrd.'^
Ayn yl son derece zengin bir Amsterdamh ailenin kz olan
Saskia van Ulenborehla tanp evlendi. Saskia ekici grn
mnn ve lks hayata dknlnn yansra, mkemmel bir
finansal yneticiydi ve ift ok gemeden Yahudi mahallesinde
ki pahal bir eve tand. Rembrandt bu evi sanat eserleriyle ve
toplamaktan holand egzotik biblolarla doldurdu. Varl bi
linen 2300 akn tablo, eskiz ve gravrle artc lde ret
ken bir sanat olduu kadar yetenekli bir retmendi de; ren
cilerinin en az ellisi piyasaya i yapan ressamlar olarak kendile
rine bir yer edindiler.
Van Rijn iftinin sanat ve ticareti birlikte yrtme konusun
da alt edilemez gibi grnen mahareti pek uzun srmedi. Saskia art arda drt ocuk dourdu, ama Titus dnda bunlarn hi
biri birka haftadan fazla yaayamad. Ksa bir sre sonra da an
ne vereme yenik dt. Karsnn ticari dirayetinden yoksun ka
lan Rcmbrandtn eya toplama lgnl borlarnn gittike y
lmasna neden oldu. Buna aldrmakszn daha da sk alarak
bir dizi aheser yaratt: Portreler, Kitab- Mukaddes sahneleri,
otoportreler ve en muhteemi Gece Devriyesi (1642) olan byk
sipari eserler. Sz konusu tablonu ad aslnda Yzba Frans
Bannin^ Cocq ve Temen Willem van Ruytenburghun Mfre
zesi olacakt. Ayn zamanda yarm mesai sivil muhafzlk yapan
on sekiz tccardan alnm bir grup sipariiydi bu. deme koul
lar basitti: Rembrandt her adam verdii para lsnde ne adalan onun n adnn yazm kousnda grj birliine varmakta glk
ekti - bunun sebebi mhrcmelen hretinin azdan aza yaylmasyd. te size
kaytlara gemi birok versiyondan bazlar: Rhembranr, Rhcinbrand, Rcijnbrand, Rhaerbrant, Rimbrantt, Rembrand, Remblant, Reijnbrant, Rembrando,
Rheimbrand, Rijnbrandt, Rimbrandt, Rem Rrant, Reijmbrant, Rcnbrant, Rcynbrant, Rymbrandt, Rhcinbrandt, Rhijnbrandt, Rcimbrant, Rhinbrant, Rinebrant, Rynbrant, Rijnbrant, Reinbrand, Rimbratn, Rliinbrand, Rhinbram.
I 267

NASIL BLRDNZ?

kararak izecekti. Ne yazk ki, Rembrancitn en iyi eserlerinin

birou gibi, bu tablo da korumaya dnk yetersiz giriimlerden
zarar grd. Her tarafna kaln vernik tabakalarn boca edilme
si sahneyi ylesine karartt ki, Sir Josbua Reynolds bir buuk
yzyl sonra grd tabloyu Gece Devriyesi olarak nitelen
dirdi ve bu ad stne yapp kald. Modern restorasyon al
malarnn gsterdii gibi, aslnda gpegndz resmedilmi bir
sahne sz konusuydu.
Rembrandtla ilgili hikyelerin hepsi dnp dolap paraya
gelir. Paragz tutumu dillere destand: rencileri mahsus yere
sikke resimleri izer ve durup bunlar yerden almaya almas
nn ne kadar zaman alacan grmek iin beklerdi. Baz ren
cilerinin anlatmna gre, fralarn ve benzer nitelikteki baka
eyleri silmek iin kulland giysileri kirli aputlara benzerdi.
Her ne kadar elbiseye para harcamasa da, Saskiann ailesi onun
dier savurganlklarndan rahatszlk duyacak kadar haberdar
d. Yeniden evlenmesi halinde, karsnn malvarlmdan hibir
ekilde miras alamayacan kesin bir dile bildirildi. Bu yzden
Rembrandt olu Titusun ciads olan pis kokulu Geertje
Dircxle sevgili hayat yaamasna karn, onunla evlenmeye ya
namad. Yedi yl sonra cinsel ilgisinin tombul khyas Hendrickje Stoffelse ynelince, Geertje szn tutmad gereke
siyle ona dava at. Geri dava Rembrandtn lehine sonuland,
ama Geertjeye ylda 200 guldenlik mr boyu gelir balanmas
kararlatrld. flasn eiindeki Rembrandtn deyemeyecei
bir tutard bu. Misilleme olarak kadnn ahlaki kurallara uyma
maktan ve nne gelen kiilerle yatmaktan dolay sulu bulana
rak bir slahcvine kapatlmasn salad.
Maddi durumu gittike daha da ktleti. ngiltere-Hollanda Savayla zayflam olan Hollanda ekonomisi 1650lerin
balarnda ciddi bir kredi kmazna girdi. Bir Rembrandt por
tresi hem zaman, hem de para asndan pahalyd: Portresi ya
268

MAYMUN

BESLEYENLER

placak kii bazen ay tuval nnde oturmak zorundayd ve

ressam Anthony Van Dyckn Flaman okulunun nclk ettii
daha ucuz, ok parlak renkleri kullanarak modaya uymaya ya
namayan biriydi. Sipariler kesiliverdi.
Rembrandt evini kurtarmaya ynelik son bir are olarak, ta
pular on be yandaki oluna devretti. Alacakllar bunu duyar
duymaz, telaa kapldlar ve borlarn acilen demesini istedi
ler. Ressam Temmuz 1656da cessio honorum [maldan feragat]
bavurusunda bulunmaya mecbur kald. Bu onu iflas aybndan
kurtard, ama borlarn demek zere btn eyalarn satma
sn gerektirdi. Yllarca emek vererek toplad eyler mezada
dt dev miferi, zenci kafasnn al kalb, arbaletler, bam
budan yaplm on flemeli alg, ieyen bir ocuk heykeli, di
i ve erkek iki aslan postu ve onlarca tablo. .Sanat koleksiyonu
ylesine zengindi ki. Ressamlar Loncas piyasada an bolluk
oluaca endiesine kapld. Lonca yneticileri sat hzlandr
mak iin nfuzlarn kullandlar; Rembrandt mzayededen an
cak 600 gulden gibi czi bir para elde edebildi ve kentin yoksul
bir kesiminde kk bir kiralk eve tand.
Rembrandtn khyas/sevgilisi ve olu neredeyse mflis du
ruma den ressam borlardan kurtaracak bir plan birlikte ha
zrladlar. Tablolar kendi adlarna alp satmak ve Rcmbrandt
bir asistan olarak altrmak zere bir ticarethane atlar. Bir
zamanlar Amsterdamm en gzde ressam olan kii artk kendi
rencilerinin bir alan konumundayd. Bunu baka trajediler
izledi. Hcndrickje 1662de ve Titus 1668e vebadan yaamn yi
tirdi. Rembrandt ertesi yl tek bir dostu ya da guldeni ve hatta
yiyecek bir dilim ringas olmakszn ld. aretsiz bir mezara
gmld.
Saskiann lmn izleyen yllarda evde besledii maymunu
Fuck ona can yolda olmutu; ikisi arasndaki yaknlk Rembrandtm gnmzde en ok takdir ettiimiz yann aa vurur.
269

NASIL BLRDNZ?

Bal bana para umurunda deildi. Parayla alnan eyleri sever

di, ama parann insanlar drd durumdan holanmazd.
Stdyosuna gelen fiyakal ve azametli insanlar doleiurua getire
rek frapan giyinmeye zendirir ve tablolarda daha da gln ve
abes grnmelerini salard. Rembrandt hayat doal haliyle
resmetmeyi ye tutard: eyen insanlar, buruuk suratlar, gamzeli kalalar. Vaftizci Yahyann Vaaz gibi dinsel temal resim
lerinde bile n tarafta iftleen iki kpek izmekten kendini ala
mad. Puckun lm onu ok zd. Sevdii Saskia nasl lm
deinde resmettiyse, zerinde alt bir aile portresine may
mununun cesedini ekleyerek ansn lmszletirdi. Ailenin rei
si buna kar kt vc can skc bu ksm karmamas halinde si
parii gen ekme tehdidinde bulundu. Rembrandt buna yana
mayarak paray gzden kard ve maymunlu tabloyu kendisine
saklad. Ne yazk ki, maymun tasvirinin yer ald bu aheseri
oktan kayptr.

Frida Kahlo: Bykl Cazibe

Otoportrclere vc maymunlara dkn bir baka ressam Meksi
kalI Frida Kahloydu (1907-1954). Hafiften bykl vc tek kal bu
kadn ressam ou kez bir gerekstc olarak anlr; oysa bu
yaftadan hi hazzetmezdi ve Andre Breton ile avenesinden gu
guk kuu beyinli orospu ocuklar diye sz ederdi. Ben hi r
yalarmn resmini yapmadm, kendi gerekliimin resmini yap
tm diye yazmt. ocuk felcine yakaland alt yandan iti
baren bu gereklii az ok belirleyen ey acyd.
Henz on sekiz yanda olduu 17 Kasm 1925te okuldan
eve dnmek iin bindii otobse bir tramvay yandan arpt.
Omurgas, leen kemii, kprck kemii, kaburgalar ve (on
bir yerden) sa baca krld, bir aya ve bir omzu yerinden k
t. Ayrca metal bir parmaklk paras vajinasn yrtt. lm
nn kanlmaz olduu sanlyordu; ama bir yldan fazla yatak270

MAYMUN

BESLEYENLER

ta bitkin halde kaldktan sonra toparlanp iyileti. Fotoraf (ve

ayn zamanda ressam) olan babas, odadaki nesneleri grp iz
mesi iin yatann yukarsna bir ayna ve eitli mekanizmalar
taktrd. Frida y bir ressam olmaya ynelten ey buydu. Yaa
mnn geri kalan blmnde otuz be cerrahi operasyon (ayrca
birka krtaj vc dk) geirdi ve sanat hemen her zaman bede
nine, ektii aclara ve yaad skntlara odakl kald, hem de
bazen oka uratc gereki ayrntlarla.
Bedensel aclar yetmezmi gibi, Frida Meksikann en haval
ve geinilrnesi en zor erkeklerinden birine, Marksist duvar ressa
m Dego Riveraya k olmay baard. 1929da evlendiklerin
de kendisinden yirmi bir ya bykt (ve csse olarak iki katy
d); bu kesinlikle bir ak izdivac olsa da, en uuk Meksika me
lodramndan daha fazla inili klyd. Btn kabiliyetine ve
cretine ramen, Diegonun sert bir mizac vard ve bastrlamaz
bir duyguyla Fridaya kar sadakatsizdi - hatta Fridanm z
kardei Cristinayla yatacak kadar. Doktorunun tekelilie uy
gun olmad yolundaki tehisine seve seve uydu. yle ki, Mek
sikay grmeye giden Amerikal kadnlar iin Diego Rivcrayla
yatmann Aztek kenti Tenochtitlan dolamak kadar turistik
gezinin nemli bir paras olduu sylenirdi.
Sebep Fridann bu anlamda beceriksiz olmas deildi. Onun
da hem erkeklerle, hem kadnlarla saysz kaama vard bun
larn en nls Lev Trokiyle 1937de, yannda kars Natalya
da olmak zere evlerinde konuk olarak kaldklar srada bala
yan ilikisiydi. Trokiye sakalndan dolay Piochitas ( Kk
Kei diye seslenirdi. Daha sonralar el ?/<?/dan (ihtiyar) bk
t ve onu epeyce hayal krklna uratarak ilikiyi kesti. Troki nin buz kraca kullanan suikasts Ramon Mercader, cina
yet nedeniyle tutuklanmasndan ksa bir sre nce Rivera ifti
nin evine akam yemei iin davet edildi. Frida ve Diego btn
yaamlar boyunca sk birer komnist ve Sovyetler Birlii des
271

NASIL BLRDNZ?

tekisi olarak kaldlar. Frida yatann dibinde Staln, Lenin,

Marx, Fagels ve Mao fotoraflarn asl tutard.
Siyasal grleri onlar keyif atmaktan (ya da evde bir sr
hizmeti altrmaktan) alkoymad. Rivera iftinin bir sohbet,
arap ve tekila cmbne dnen akam yemeklerinin konuk
lar Meksika cumhurbakanndan Nelson Rockefeller ve Georgc Gershvvinc kadar uzanan bir yelpazeyi kapsard. Frida srt
n desteklemek iin elik ve al karm bir korseyi srekli tak
masna karn, (Meksikann gney kesiminde aslnda hi gr
medii bir blge olan) Tehuantapecin geleneksel kyafetine uy
gun olarak gsterili biimde giyinirdi; Parlak sar, mavi ve kr
mz tonlarda canl iek basklarnn yer ald giysilerdi bunlar.
Bakalarnn nne asla makyajsz kmazd, ama alameti fari
kas olan byn aldrmaya asla yanamazd ve ou kez daha
da karartmak iin bir kalem kullanrd. Dedikoduyu ve kt a
kalar seven biri olarak, Avrupa sanat evlerinin soyut teorik tar
tmalarna ayracak pek fazla zaman yoktu:
Parisin bu sanat cadalozlaryla bir teriki mesaiye gir
mektense Toluca arsnda yere oturup tortilla satmay ter
cih ederim. Kafelerde deerli popolarn starak saatlerce
otururlar ve hi durmakszn kltr, sanat , devrim vs.
zerine konuurlar^ kendilerinin dnyann tanrlar sanrlar,
en fantastik samalklarn hayalini kurarlar ve asla gerek
lemeyen teorileriyle havay zehirlerler.
Fvlilik d cilvelemelerine gz yumsa bile, Diegoyla birlikte
yaamann gerginlii zamanla Frida iin dayanlmaz hale geldi.
Srekli kadnlarn peinden komas onu derinden yaralayan bir
eydi. Hayatmda geirdiim iki ar kaza var diye yazmt.
lkinde bir tramvay ben ezip geti; dier kaza ise Diego dur.
kili bir sre st geitle birbirine balanan ayr evlerde yaamaI 272

MAYMUN

BESLEYENLER

yi denedi. Bu bir ie yaramad vc Frida 1939da Diegonun bo

anma nerisini kabul etti. Kendisini ikiye vurdu, salarn k
sack kestirdi vc erkek elbiseleri giymeye balad. Fridanm ruh
salndan byk lde endielenen doktorunun nerisiyle,
bir yl dolmadan ikili yeniden evlendi. Diego vardklar anlama
y otobiyografisinde yle anlatr:
O kendisi asndan belirli artlar kotu: Eserlerinden elde
ettii gelirle geimini bizzat salayacakt; ben ev masraflar
nn sadece yarsn karlayacaktm; bir de aramzda hi cin
sel iliki olmayacakt. Bu son arta ilikin aklamasna ge
lince, btn dier kadnlarn grntleri aklndan film eri
di gibi geerken benimle sevimesinin mmkn olmadn,
nk ona yaklamamla birlikte bir psikolojik engelin he
men belirip araya girdiini syledi.
kilinin hi ocuu olmad. Fridann bedensel yaps bunu ola
naksz kld. Ama lesiye anat: Hatta krtajla alnan fetslerinden birini yatann baucundaki bir kavanozda tuttu. ocuk
zleminin yerini sevgiye boduu ev maymunlarn, zellikle de
rmcek maymunu Don Fulang Chang tuttu. Fulang Chang ve
Ben (1937) adl gzel otoportresi bir numaral hayran Madonna tarafndan 1988 de bir milyon dolara satn alnd. Dier bir
ka tablosunda daha maymunlar yer alr. Fridann maymunla
r bildik ehvet ya da salaklk simgelerinin yerine, doal zarafeti
vc ocuksu haylazl yanstr. Diegonun eve uramad uzun
dnemlerde kk hayvanat bahesinin dier mensuplaryla bir
likte ona elik ettiler karaca Granizo, papaan Bonito, minya
tr tysz kpek Senor Xolotl ve kartal Gertrude Caca Blanca.
Fridann eserleri hayatta olduu srada yaygn bir ilgi grme
di. Ticari anlamdaki k 1938de bir ABD (kendi ifadesiyle
Gringoiandia) gezisinde Diegoya elik etmesiyle balad. lk
I 273

NASIL BLRDNZ?

bireysel sergisi Ncw Yorkta dzenlendi ve ilk nemli sat Hollyvvoodun sert erkek oyuncusu Edward G. Robinsonn her biri
200 dolardan drt tablosunu almasyla gerekleti. Frida 1939 da
Parise gitti ve bir eseri Louvre tarafndan satn alnan ilk 20. yz
yl Meksika ressam oldu. mr boyunca Meksikada onun ad
na sadece tek bir gsteri dzenlendi ve bu da ancak 1953 e denk
geldi. Doktorlarnn koyduu yasaa ramen, Frida yatandan
kmakszn bir kamyonla kendisini galeriye tatt ve tekerlek
stnde zafer dolu bir edayla konuklar arasna katld.
Ksa bir sre sonra sal hzla bozulmaya yz tuttu; iki i
mesi ve ar uyku hap almas kn hzlandrd. Ayn yln
Austos aynda hasarl sa baca kangrenden dolay kesildi. Bir
yl sonra ld; grnrdeki sebebin zatrre olmasna karn, ba
z arkadalar ar doz alm olabilecei kansndayd. lmn
den birka gn nce gncesine unu yazd: Ayrln neeli ola
can umarm - ve bir daha dnmeyeceimi umarm.
O zamandan beri asla fazla uzaklamad. Frida Kahlo tek ka
dnl bir uluslararas sektrdr: Feminist eletirmenlerce el s
tnde tutulan tek kal ve hafif bykl grnts dnyann her
yannda sergi, bask resim, alveri antas, fare altl ve kol
saati satlarnda kullanlyor. 2001de bir ABD posta pulunda
yer alan ilk spanyol asll kadn oldu Amerika dan nefret et
mesine ve amansz bir Stalinist olmasna karn bu onurun veril
dii tek kii olduuna hi kuku yok. Bunlarn hibiri Diegoyu
herhalde artmazd. Fridann eserleriyle karlatrldnda,
onun sosyalist ve gereki duvar resimleri imdi olduka demo
de ve siyasal bakmdan naif grnyor. Birok gnahna karn,
Diego karsnn artc tablolarnn kalitesini herkesten daha iyi
anlamt:
Size onu bir koca olarak deil, eserlerinin cokulu bir hayra
n olarak tavsiye ederim; dokunakl ve duyarl, elik kadar
274

MAYMUN

BESLEYENLER

sert ve kelebek kanad kadar narn, gzel bir glck kadar

sevimli, hayatn burukluu kadar derin ve acmaszdr.

Bayan M ao; Bat Merakls Komnist

Asl ad Jiang Qing (okunuu Yang ing) olan Bayan Mao nun (1914-1991), yan Bakan Maonun ei, Kltr Devri
mi nin afi yldz ve kt hretli Drtl etenin mensuplarn
dan biri olan kadnn btn hikayesini aa yukar zetleyen ey
acmaszlk ve burukluktur. imdiye kadar maymunlar can yol
da, ikame ocuk, ressamlarn ilhan perisi, soyluluk zenginlii
nin ve ayrcalnn canl timsali olma ynleriyle grdk. Bayan
Maonun maymunu ok daha meumdu, bir yardak ve bir su
ortayd.
Yaam boyunca sekiz ayr ad tayan Jiang Qinge dodu
unda verilen ad Li Jinhai di. Dou inin Shandong blgesinde
geen ilk yllar yoksullukla ve ihmalle lekelendi. Daha sonralar salnn srekli bozuk olmasn ocukluunun byk bl
mn a geirmesine balayacakt. Annesi gzel kzma sevgi
gstermeye ayracak zaman pek bulamayan bir odalkt; ama
onu ayak balama ynndeki korkun dete de maruz brakma
d. Jangn babas sert ve az bozuk bir alkolikti. Kk kz
kavgac ruhunu sergileyen bir tavrla ona saldrarak kolunu fena
halde srd. Olaydan ksa bir sre sonra da annesiyle birlikte ev
den kovuldu. On drt yandayken bir retmene tkrd ge
rekesiyle okuldan atld. Bunun zerine Pekine kat ve orada
aktris oldu.
Yaamnn bu dnemine ilikin ayrntlarn bulank olmasn
da, iktidara geldikten sonra bunlara herhangi biimde deinilmesini sk biimde bastrmasnn kmsenmeyecek pay var
dr. Ama anlald kadar en az iki kez evlenip ayrld, kom
nistlerin safna katld ve bir ara terrizm sulamasyla tutuklan
d. Hasmlar her zaman hapisten kaabilmek iin gardiyanlarla
I 275 I

NASIL BLRDNZ?

yattm ileri srd. Lan Ping (Mavi Lima ) sahne adyla baz
nemli rollere kt; bunlar arasnda bsenin Bir Bebek F.vi adl
oyununda yer alan ve benliini bulunca erkeklen reddedii gen
aktrisin bandan geenlerle uyuuyormu gibi grnen Nora ti
pi de vard. Hollywood filmlerine hayranlk duyan Jang, gyi"
miyle Garboyu taklit eder, onun gibi makyaj yapar ve yksek
topuklu ayakkablar giyerdi. Ayn zamanda kindard ve hafzas
ok glyd. Yllar nce kendisinden bir barol kapm olan
(ve zamanla nl bir aktris haline gelerek, Beyaz Sarayda Roosevelt iftinin nnde sahne alan) Wang Yingi tutuklatp hap
se attrd ve orada icabna baklmasn salad.
Sahneyi 1937de brakt ve gnll olarak devrime katld. O
dnemde devrimin ana ss Uzun Yryn sonunda varlan
ve inin i kesimlerinde bulunan Yunnan maaralaryd. Jiang
derslerini n srada oturarak izledii M aonun gzne ksa sre
de girmeyi baard. Mao da askerler iin sahnelenen bir operada
onun gsterisini izlemeye gitti. Gsteriden sonra kuliste bclirivererek, omuzlarna paltosunu koydu. Lrtesi gn Jangn paltoyu
geri vermek zere Byk nderi ziyaret etmesi, geceyi yannda
geirmesiyle noktaland.
Bu iliki komnistlerin st kademesince ho karlanmad.
Mao kdemli bir parti grevlisiyle hl resmen evliydi ve Jiangn gemii seksin, aldatmann ve Bat tarz apknln deli
dolu bir bileimiydi. Byk nderin yeni gelien kltne tart
mal ve gereksiz fazlalk katacak gibi grnmekteydi, zellikle
de Jiangn eski sevgililerinin bir ie ispirto iip toz haline geti
rilmi kibrit ularn yutarak intihara kalkt yolundaki sy
lentiler ortalkta dolarken. Bunu umursamayan Mao, parti y
neticileriyle yle bir anlamaya vard: Jiang kars olduunun
alenen aklanmamas ve yirmi yl boyunca hibir siyasal grev
stlenmemesi kaydyla yannda e olarak tutacakt.
Grne baklrsa evlilik pek de mutlu gemedi. Mao ok
276

MAYMUN

BESLEYENLER

gemeden Jianga dnk cinsel ilgisini yitirdi (Yirmi yanda

ki kadn onun zevkine gre biraz yal saylrd; nk ergenlik
anda bakirelere dnk doymak bilmez bir itah vard). te
yandan, Mao yeni karsnn banazla varacak lde sadk ve
iine yaramaya yetecek kadar acmasz olduunu grd. Jiang
daha sonralar, Bakan Mao kimi srmam istediyse, hemen
srdm yorumunda bulunacakt. Bylece Mao yirmi yllk ya
san sona erdii 1963te Jiang Kltr Bakanlnn bana
getirdi.
Jiang izleyen yllarda en nfuzlu konumuna kavutu. ProleKltrn Byk Sancaktar sfatyla Kltr Devrmin y
neterek, her trl geleneksel kltr faaliyetini bastrd; hasm
grd kiilerin kitlesel gsterilerde korku salan Kzl Muha
fzlar araclyla aalamasn ve fiziksel saldrya uramasn
salad. Kltr Yok Edin manifestosunu hazrlad ve
1966da indeki kitaplarn, resimlerin ve filmlerin sadece pro
paganda amacna dnk olmasn salamaktan sorumlu ekir
dek Devrimci Grup un bana geti. lkede ekilen bir avu fil
min yapm srecine bizzat el att. Hatta ekirdek Devrimci
Grup btn Bat alglarnn en tehlikelisi sayd piyanoyu ya
saklad.
En parlak dnemindeki Jiang -Bat medyasnn ona takt
adla Bayan MaoBakan a elik eden imparatorie gibi davran
d: Paranoyann, arln ve kuruntunun berbat bir bileimini
sergiledi. Gemiini bilen insanlar hapse attrd ya da ldrtt.
in kyllerinin korkun bir yoksulluk iinde debelendii bir
ortamda, fotoraflk hobisini tatmin etmesi iin sava gemile
ri nehirlerde dolatrdld ve gzel yerleri grp gezmesi iin zel
olarak yollar yapld. Kitleler uysallatrc bir Maocu propagan
da diyetiyle beslenirken, o zel evki iin dardan Bat filmleri
getirtmekle meguld (Gzde filmi Nereli Cnlerdi).
Bayan M aoyla birlikte yaamak kbus gibi bir eydi. Odala277

NASIL BLRDNZ?

rmn kn tam tamna 21,5 C, yazn ise tam tamna 26 C scak

lkta tutulmas gerekirdi. Yabanclara ve ani seslere kar youn
bir korkusu vard; srekli suikasta urama deheti iindeydi.
Boboazca konumalar hizmetilerin hapse atlmas iin yeterliydi. Asap bozukluu yznden her gece doz uyku hap al
maktayd; rahatsz olmamas iin personele evin civarndaki b
tn kular ve austosbceklerini toplama talimat verilmiti. El
bise hrtlarnn kulana gitmemesi iin, hizmetiler kollar
yukarya kalkk ve bacaklar ayrk halde yrmek zorundayd.
Jiang bir ara salkl gen erkeklerden kan nakli yoluyla genli
i ve zindelii arttrc bir tekniin uygulandn duydu. Onlar
ca muhafz genel bedensel muayeneden geirerek, yeni prog
ram! iin en iyilerini seme yoluna gitti. Neyse ki, Mao bundan
haberdar olunca karsnn bu ekilde enfeksiyon kapabilecei
ynndeki salk gerekesiyle tasary durdurdu.
Jiangn berbat bir ishal nbetine yakalannca, kendisini ze
hirlemeye kalkt savyla tek ocuunun bakcsn hapse att
rp ikenceden geirdii bylesine grotesk bir ortamda, evde bes
ledii maymunun rol olduka ak olsa gerek. Ne de olsa, mut
lak biimde bal, asla kstaha karlk vermekten uzak ve kap
risli iddet eylemlerine girimeye yatkn bir yaratkt. Tpk Phi
lip Pulimanm Karanlk Cevher lemesineki Bayan Coulterin
tekinsiz altn maymun-iblisi gibi, Jiangn maymunu da yann
dan hi ayrmad can dostuydu; ipekli elbiselerle giydirilir ve
en gzel yemeklerle beslenirdi. Jiang onu Kantondaki orkide
bahesinde dolaan insanlarn stne salmaktan zel zevk alr,
balarna ve omuzlarna sraylaryla onlara verdii rahatszl
a kahkahalarla gler ve hayvann saldrs karsnda rknt
ye kaplmayanlar vahice cezalandrrd. Bir keresinde erkekle
rin bir damla sperm dnda hi katksnn olmadn belirt
miti. Grne baklrsa maymunlar onun iin birlikte yaama
konusunda ok daha tercihe ayand.
278

MAYMUN

BESLEYENLER

Maonun psikoz snrndaki bn mark kadn btn ihtiam

sanrlarna karn ciddi biimde ardl olarak dnm olmas
pek akla yakn deildir. Bir korku kltrn kurmada onu acraa,szca kullanmt; ama yaamnn sonuna doru onu evre
sinden uzaklatrd. yle ki. Jiang hakknda olmin eyler sy
lemeleri iin kocasnn gen sevgililerine yalvaracak duruma
dutu. Bakan Mao'nun 1976daki lmnn zerinden bir haf
ta gemeden, Bayan Mao, Drtl etenin br mensuplaryla
birlikte kansz bir darbe sonucunda tutukland. Mahkemeye
karld I980de durumalar her gece televizyondan verildi ve
ok geni bir kitlenin ilgisini ekti. Kar-devrimc sular ile
dii kararna varld; ilk bata verilen lm cezas daha sonra
omur boyu hapse evrildi. Jiang I99lde hir hastane banyosunda Kendisini asarak yaamna son verdi.
lmne kimse yas tutmad. Kz bile yetkili makamlara di
leke vererek serbest braklmasn istemekten kand (Bu olay
.lang son fke nbetlerinden birine kaplarak, bir karpuzu ye
te almaya ve kzn kalpsizlikle sulamaya yneltmiti). Kl
tr Devrimi srasndaki gaddarca basklarn ve kargaann canl
timsah olan Jiang iin, in'de neredeyse en fazla nefret edilmi
ktt olduu sylenebilir. Bizzat Maonun u szleri onun kendi
kendim drd yalnzl yanstr: ok az insan onun zev
kine uyar - belki de bir tek kendisi. Maymununun akbeti kaytlara gemi deildir.

Frank BuckIand: Kirpi Yiyen Adam

Maymunlarn evcil hayvan olarak beslenmesi konusunda doruk
noktasna Victoria dnemi ngiltere'sinde ulald. mparatorluBtm ganimetlerinden biri de dzenli bir ak iinde gelerek para
l kesimlerin evlerini dolduran egzotik yabani hayvanlard. Darwmn abalarna ramen (ve belki de bundan dolay), maymnar vazgeilmez ak.sesuarlar haline geldi. Arthur Henry PatterI

279

NASIL BLRDNZ?

sonn 1888 tarihli Ev Maymunlar ve Onlar dare Etme Yollar

zerine Notlar kitabnda bu hava yle ortaya konur:
Bir merakl kii ev hayvan alma ve ev hayvanna bakma ko
nusunu keseye Brc ayarlamaya alkn deilse, bir dizi may
mun gereince dzenlenmi bir ikametghta ona sadece ha
tr saylr dzeyde ilgin ve elenceli eyler sunmakla kal
maz; elenmeye hep tene tandklardan oluan geni bir
evreye de snrsz nee saar.
Maymun bakclnn en eksiksiz anlatmlarndan biri, 19. yz
yl ortalarnn David Bellamysi saylan Frank BuckIand n
(1826-1880) eserinde yer alr. Westminstcr bapiskoposu olan
babas William Btckland (1784-1856), jeolojiyi ve paleontoloji
yi saygn akademik disiplinler haline getiren ve dinozor keli
mesinin ortaya atlmasndan yirmi yl nce bir dinozoru ilk kez
tarif etmi olan kiiydi (BuMuu eye onun verdii ad Stonesfieldin Byk Fosil Kertenkelcsiydi).
BuckIand ailesinin ev ii dzeni Victoria dnemi standartla
ryla bile nevi ahsna mnhasrd. Ksmen mze, ksmen zoolo
ji bahesi grnmnde olan bu evde canl ve l hayvanlar yer
bulmak iin jeolojik kaya rnekleriyle itiip kakrd. Bayku
lar ve cce kargalar serbeste uar, ylanlar ve kurbaalar kafes
ler iinde odalara salm olarak durur ve ocuklarn midillile
rine binip evin iinde dolamalarna izin verilircii. Byle bir or
tamda byyen kk Frankm doann bir barahibi ve insa
nolunun bir hayrseveri olmay, edinecei meslek olarak belir
lemesi pek artc saylmaz. Daha drt yandayken, babas es
ki bir fosili gsterip ne olduunu sorduunda, bir rpda unu
sylemiti: Bir iktiyosobuun omuyga. niversitede okur
ken, xforddaki Christ College iindeki kilisenin eme kuyu
suna inerek ve nce iri bir kaplumbaann, ardndan belal bir
280

MAYMUN b esleyenler

timsahn srtna binip dolaarak akranlarn hayrete drd.

Her iki hayvan onun iin sofrada yer alacak yiyeceklerdi.
Zoofaji, yani allmam hayvanlar yeme alkanl Frank
BuckIand m babasyla paylat baka bir tutkuydu. Bapisko
posun tas yksekti; fareden bizona kadar her hayvan yedii
iddiasndayd. Kirpi, san, enik, devekuLi, tosbaa ve salamura
at dili evin mensnde dzenli olarak yer alrd; fare kzartmas
ya da ezmesi evin bir spesiyalitesiydi. John Ruskin evde akam
yemeine konuk olmaya can atan biriydi:
Talihsiz bir megaleden dolay enfes bir fare kzartmasn
kardm gnlerde hep esef duymuumdur; scak bir yaz
sabah ho ve kibar iki C.arolina kertenkelesinin bana beki
lik ederek sinekleri kovuunu keyifle hatrlyorum.
Baba BuckIand m bizzat itirafna gre, sadece iki gastronomi
hsran yaamt halama kstebek ve kurtsinei yahnisi.
Gen Frank ii ciaha ileriye gtrerek, gergedan etinden brek
yapt (ok sert sr eti gibi), kulaakaan kzartt (korkun
ac ), donuzbah ba kapamas piirdi (kavrulmu lamba fi
tili gibi ) ve birka gn toprak altnda gml kalm bir pan
terden kestii paralar yedi (pek ho deil). Ancak konukla
rna tesadf eseri kzarm zrafa eti (bir hayvanat bahesi yan
gnnn mutlu soiLicu), i deniz salyangozlar ve kanguru sala
m sunarak ho srprizler yapt da olurdu (en azndan konuk
larna yediklerinin ne olduunu syleyene kadar). Bu hobisinin
ciddi bir amac vard. 1859da kurduu Hayvanlar Birleik
Krallk Ortamna Altrma Dernei, egzotik havyan trlerini al
ternatif ve yksek verimli besin kaynaklar olarak ithal etmeye
koyuldu. Dnemin devekuu, manda ve bizon yetitirme moda
sn Frank BuckIancJm delice cokusuna borluyuz.
Bir BuckIandn midesine girme yolunu bulan en tuhaf yiycI

281

NASIL BLRDNZ?

cek XIV. LoLiisnin yreiydi. Bu kurumu ve kayms nesne

nin yenii ou kez Franka yaktrlrsa da, ilk azdan tek an
latm ngiliz hikayeci ve seyahat yazar Augustus I larein (18341903) otobiyografisinde yer alr. Hare, kral yreine az srme
nin tek failinin William olduunu ak seik belirtir:
Garip kalntlara ilikin sohbette sz bir Fransz kralnn
Nuneharnda bir gm kutuda saklanan yreinden ald.
Dr. BuckIand buna bakarken sesi titreyerek, Birok garip
ey yedim, ama imdiye kadar bir kral yreini hi yeme
dim demi. Ve de kimsenin onu engellemesine frsat kalma
dan, bunu hzla attrp yutmu ve bylece kymetli emanet
ebediyen kaybolmu.
Bu anlatm byle bir olayn sahiden yaandn kantlamad
gibi, hikyeye renk katic eitli ss unsurlar -yrein sote edi
lip kzartld, Fransz fasulyesinden yaplan bir yan yemekle
birlikte ikram edildii, BuckIandn ipek maymunu kanndan
yaplm bir sosla tadnn daha iyi olaca ynnde kanaat be
lirttii, yrei Noel yemeinde yediikesinlikle dikkatli bir in
celemeye kar duracak gibi deildir. Ama olay Charles Darvvinin yal BuckIanda kar gl nyargsn aklayabilir.
Darvvin onun kaba akalar yapma tarz ndan ve vakurluktan
uzak aklabanhndan holanmazd. BuckIand kilisi ise Darwinin evrim teorisine kar karak, yarath bir anlay sa
vundular, stelik dnyann jeolojik yan milyonlarca yl geriye
gtrlmesinde bizzat rol oynam olmalarna karn.
Eksantriklik ve ho miza baba kadar olun da yaamna her
bakmdan damgasn vurdu. Frankn Christ College yurdundayken eitli dnemlerde odasnda bulundurduu hayvanlar
arasnda dasanlar, kobaylar, bir bukalemun, eitli ylanlar,
bir akal, bir kartal, Jacko adl maymunu ve kadim Astr krahI 282

MAYMUN

BESLEYENLER

na atfen figlath-Pileser adn verdii bir ay vard. Aynn renei iki partilerinde bir retim yesinin kepini ve cppesini giy
mi halde arz endam etmesi zerine, Christ College dekan
Franka ya Fig i okuldan karmas ya da okulu brakmas l
timatomunu verdi. Ay usulnce derdest edilip uzaklatrld;
bunu ksa aralklarla Jackonun ve gittike huysuzlaan kartaln
atlmas izledi.
Frank tp diplomasyla mezun oldu ve 1854te kinci Muha
fz Svari Alayna asistan cerrah olarak alnd. On yl grev
yapmakla birlikte hi terfi alamad; muhtemelen bunun sebebi
gerek ilgisinin baka alanlara ynelik olmas ve bandan geen
servenleri rahat okunan renkli bir slupla The Field dergisine
yazmasyd. Frank n bu dnemiyle ilgili olarak aktarlan birok
an her bakmdan sevimli biri olduu izlenimini verir; Boyu an
cak 1,35 metreye varan, kk gsl, kzl sal ve puro tiryaki
si bir enerji kpyd; her trl tuhaf, grotesk ya da aklanamaz
eyle ilgilenmeyi kendisine grev edinmi biriydi. Ayn zamanda
ayakl bir hayvanat bahesiydi. Nerede grnse, paltosunun i
cebinden kr kertenkelelerin oluturduu kvrml bir top ya da
yavu kurbaalarla dolu bir kibrit kutusu karmas beklenen
bir durumdu. Bir keresinde Southampton rhtmna vardnda,
maymununu kaak olarak trene bindirmeye alt gerekesiy
le 5 ilinlik para cezasna arptrld. Gie memuru srarla may
munu bir kpek sayarak kpek bileti kesme yoluna gitti. Buck
Iand dalga gemek iin cebinden bir kaplumbaa kararak,
Belki buna da kpek dersin, ha? diye sordu. Hayr diye kar
lk verdi memur, onlardan cret almyoruz, nk onlar b
cek.
Frank doa tarihindeki garipliklerin yansra, guanoyla sva
narak saklanm mumyalar, fosillemi dcnizkzlar, ark syle
yen Siyam ikizleri, olaand iman bebekler, inanlmayacak
kadar ufak bebekler, sualtnda sigara iebilen nsan Kurbaa
I 28.3 I

NASIL BLRDNZ?

vc amuda kalkarak yryen adam /.crine haberler de yazd.

Onun muhabirliini, konu edindii eylere kar Victoria dne
mine ok aykr den bir sevecenlik duygusu belirler. Meksika
lI sakall hanm Julia Pastranann kt mumyalanm cesedini
grdnde unu yazmt:
Yz hatlar alnnda biten tylerin ve siyah sakalnn grl
nden dolay basbaya gudubetti; ama endam son derece
ho ve narindi, ufack ayaklar ve dzgn kvrml bilekleri
gzel batlaryla kusursuzluun ta kendisiydi.
bapiskopos babasndan farkl olarak. Frank BuckIand byk
bir bilimci saylamaz; ama bilimin poplerlemesinc kesinlikle
byk katks olan biriydi: Yeni vc daha nce farkna varlma
m eylere dnk sonu gelmez cokusuyla yazlar ou kez tek
kiilik bir Fortean Times [garip olgular ileyen bir dergi] hava
s tar.
Frankn yaam 1867de deiti. Bir Kraliyet Komisyonu ta
rafndan somon dalyanlar mfettiliine atand. Bu artk olgun
lam bir adam iin uygun bir grevdi. BuckIand konunun b
tn inceliklerini renerek, balk retme iftlikleri iin nc ye
ni teknikleri vc teknolojiyi uygulayarak ve nehirlerdeki kirlilie
kar lke apndaki ilk kampanyay balatmak zere mthi ca
zibesini ve enerjisini kullanarak, ok ksa sre iinde lkenin
Bay Somon u olarak anlr hale geldi. Tam anlamyla bir eko
loji uzman deildi; ama okyanus scaklklarn balk srleri
zerindeki etkisini ve balk stoklarn optimum dzeyde tutmak
iin a gz byklnn nemini ortaya koymaya ynelik ilk
elden aratrmalar yaptrd. Ayrca Hindistan, Avustralya vc Ye
ni Zelandadaki nehirlerin ve gllerin somon ve alabalk srle
riyle doldurulmasn tek bana bir urala salad. Bu daha n
ce fare derilerinden ayakkab vc eldiven imal etme ynndeki taI 284

MAYMUN

BESLEYENLER

sarsna oranla gayet baarl sonulanan bir giriim oldu.

BuckIand ailesinin ev yaamnda her zaman en az iki may
mun yer ald. Frankm alma odas, maymunlarn orada kal
mas nedeniyle, Maymun Odas olarak anlrd. Evde may
mun beslemenin allak bullak edici deliliini ondan daha iyi an
latan bir yazar yoktur. Onlar zek bakmndan dier hayvanla
rn hepsinden ok stn sayar ve neredeyse bir yarma snav
na girmeye uygun olduklarn belirtirdi. Maymunlar, BuckIand
ailesinin btn sosyal kutlamalarn olaya yakacak kyafetler
le onurlandrrd: Frank onlara zellikle kenarlar yaldz dantel
li yeil kadife elbiseler giydirmekten holanrd. Onlar bazen us
lu ocuk grnmndeymi gibi tasvir ederdi (kendisinin tek o
cuu Frank Junior be yanda lmt). Bazen dc erkek kulp
lerinin ikide bir uyuklayan can skc tiplerine benzetirdi (ate
banda oturmay severlerdi. Porto arabn ve seyreltilmi roma
baylrlard, hatta ilerinden biri pipo ierdi). Ama ounlukla
maymunlar zor zapt edilebilir bir kargaa kaynayd. Frank Ba
t Afrika dii maymunlar olan kendi gzde ifti Minik ve Cadnn bir krlang hzyla evin iinde dolanp durduklarm
anlatr. Bayan BuckIandn kz kardeine kar irrasyonel bir
honutsuzluk gzteren Cad, giysilerini ekip stnden kar
mann eiine kadar gelirdi. Maymunlarn yiyecekleri alma,
ziyaretileri imdikleme, ss eyalarn paralama ve dier ev
hayvanlarna dehet sama huylar vard. Bir yatak odasnda on
dakika kendi balarna brakldklarnda, bedelin Habeistan
seferine yakn olduunu yazar Frank. Bol yanak keseleri az
larna attklar ganimetlerle ierdi (Frankm tahminine gre.
Cad her bir kesesinde yirmi asit damlas salglayabilecek g
teydi). Bir akamst azlarn zorla aarak, bir elik yksk,
kendi altn yzn, bir ift inci kol dmesi, bir eyrek peni,
bir dme, bir ilin ve bir para tatl boaltmalarn salamt.
Fakat BuckIand biraz anariye kar deildi:
285

N ASIL BLRDNZ?

Bir hayli muziplik yapmalarna karn, maymunlarmn by

le davranmalarna gz yumarm. Neeli ve sevecen tavrla
ryla bunun karln bolca alrm;... hibir ey beni onlar
dan ayrlmaya yneltemez. Maymunlarm beni sever ve ben
de onlar severim.
zellikle Cadyla sk bir anlay birlii salad. Bakndan ne
istediini anlardm; onun da kendince dncelerimi okuyabil
diine gayet eminim. Ona gre, maymundan maymuna fark
vard ve biri dierine tpatp benzeme7,di. On iki yl srekli can
yolda olan maymunu iin, Eer dnen bir hayvan varsa, bu
yal Cad olmal demiti.
adalarndan birounun aksine, BuckIand hayvanlarla
ilikilerini duygusallatrmad; ne de olsa, daha kk bir ren
ciyken tarla farelerini kzartp yemekten holanan biriydi. Ama
maymunlarla ilham almaya varacak kadar sk bir yaknlk kur
du; Birok fikir sevgili Cadnn parlak gzlerine bakarken ak
lma geldi. Yllar boyunca kzartarak, halayarak, yahnisini ve
presini yaparak yedii btn hayvanlar gz nnde tutulursa.
Frank BuckIandn maymun yediine dair hibir kaydn bulun
mamasn aklayan ey belki de budur.

Yunanistan Kral I. Aleksandros: Maymunun Tahttan

ndirdii Kral
Eer iinizden maymun besleme gibi bir drt varsa, bu son ib
retlik hikyeyi dnerek karar verin. Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glucksburg hanedanna mensup olan Yunanistan kral
I. Aleksandros (1893-1920) I. Konstantinosun ikinci olu ve n
giliz kraliyet ailesinden Edinburgh dknn birinci kuaktan
kuzeniydi. leride tahta geme olasl ok dk olduundan,
ikinci veliaht prenslik konumundan sonuna kadar yararlanarak
yaad: renim iin gittii Oxfordda ar bir merakla futbol
I 286

MAYMUN

BESLEYENLER

vc tenis oynad ve yar arabalarn olabildiince hzl srd. Son

derece sevilen ho bir gen olmakla birlikte, her nedense kazala
ra yatkn biriydi. 1917 de bir tren bombalamas srasnda lm
den kl pay kurtuldu. Baka olaylarda da yksek atlama al
trmas yaparken bir bacan krd ve yola atlan bir keiye
arpmamak iin direksiyonu krmasyla meydana gelen bir ara
ba kazasnda ar yaraland.
1 ahta 1917 de k babasnn I. Dnya Savanda Yunanis
tan 1 tarafsz tutma abas sonucunda gerekleti (Ne de olsa,
kraliyet ailesi ounlukla Alman kkenliydi). tilaf devletlerinin
buna katlanmas mmkn deildi ve ngiltere, Fransa ve Rusya
bir ltimatom verdi: Konstantinosun Alman yanls byk o
luyla birlikte lkeyi terk etmemesi halinde, isyan bayra am
Eleutherios Venizelos tilaf devletlerince Yunanistann yasal y
neticisi olarak tannacakt. Bu tehdit Aleksandrosu hak sahibi
iki kii hla saken Yunan tahtna geme gibi olduka usule ay
kr bir durumda brakt. Onun ta giymesinden ksa bir sre
sonra, Venizelos yine de Yunanistann babakan oldu ve yeni
kral avucunun iine ald. atmalarn yaandna dair haber
lere karn, aslnda Aleksandros yeni ciemokratik hkmetin
kuklas konumundayd.
Fakat rejim onu uzun sre kullanamad. Tahttaki nc y
lnda (pek incelikli saylmayacak bir davranla Fritz ad verilen)
kpei, babasnn ev maymunlarndan ikisinin saldrsna ura
d. Kpeini savunmaya alan Aleksandros mayntmlarca ar
biimde hrpaland ve ksa bir sre sonra kan zehirlenmesinden
ld.
Bu belki de modern Avrupa tarihinde maymunlarn nclk
ettii bir daibenin tek rneiydi, ama sonular ok kapsaml ol
du. Konstantinos yeniden taht ele geirdi ve lkesini Trkiyeye
kar felaketle sonulanacak ve etkileri hl hissedilen bir sava
a srkledi. Churchili u saptamada bulunacakt: Bir maymun
287

NASIL BLRDNZ?

sr 250 bin insann lmne mal oldu. Yunan monarisi

1922de devrildi ve kraliyet ailesi temelli srgn edildi. Ailenin
sonradan Philip Mountbatten adn alacak olan bir mensubu
olan Prens Philip Schlesvvig-Holstcin-Sonderburg-Glucksburg,
nceki yl Corfudaki aile evi Villa Mon Reposta yemek odas
masasnn stnde domutu. Gvenlik iin bir portakal sand
na konularak gtrld.
r

Bu blme konu olan btn kiilerin size anlatabilecei zere,

bir maymun beslediinizde dostluk, yaknlk ve nee ynndeki
yetilerinden haz almann yansra karanlk, vahi yanlaryla u
ramak durumunda kalrsnz. Eski kltrler onlara tanrsal ko
num yaktrarak bu ikili nitelikle baa karlard. Eski Msrl
lar kendi ocuklarndan daha akll bulduklar maymunlara ta
parlard. Bilgelik ve yaratclk tanrs olan babm bal Totun
yazy icat ettiine inanrlard. Hindistan'n soylu ve yaratc
maymun tanrs Hanuman vard. Ortaa ininde Sun Wukong adl Maymun Kraln tek bir taklayla 50.000 kilometrelik
mesafeyi almaya yetecek kadar gl olduu sylenirdi.
nsanlar ve maymunlar ayn evrim srecinin sonucudur. Ba
zlarmzn kuyruu var, bazlarmzn kuyruu yok; ama ou
kez ortak bir atadan daha fazla ortak yanlarmz varm gibi g
rnr. Descartesn kafasn kurcalad gibi, maymunlarn a
a vurduklarndan ok daha akll olma ihtimali ilgin bir merak
konusudur. Kadim kuzenlerimiz aslnda kusursuzca konuabilmelerine karn, baz ilere koturulmamak iin, bunu bizim
nmzde yapmayacak kadar uyank olabilirler mi acaba?

288

D U L U lV l O

Baka Kimliklere Brnenler

Bu dnyadaki yerim ne? Ah, byk muamma ite budur.
LEWIS CARROI.L

Titus Oates: Olanc Rahip

Biroumuz baka birisi olmann nasl bir ey olduuna dair ha
yallere kaplrz; ama gerek hayatta insann kendini farkl bir
kii olarak yutturmas ok daha fazla zaman ve ura gerektirir.
Fitus Oates un (1649-1705) byle bir giriimde bulunmak iin
hakl gerekesi vard.
Berbat bir ocuktu. Srekli akan burnuyla ve salyal azyla
mide bulandrcyd; ikide bir havale geirerek rpnrd. Ya
byynce bariz bir topallamayla yrr hale geldi ve havlama
ile zrldama aras, kulak trmalayc bir ses tonu edindi. Yz
rktc derecede irkindi, renk itibariyle kpkrmzyd ve e
nesi neredeyse yoktu; yle ki, yz kaln boynunun bir uzants
gibi grnrd. Mizac da grnmnden daha sevimli deildi.
Salak, kaln kafal ve yalan sylemeyi alkanlk edinmi biriydi:
Hi kimse, harta z babas bile onu sevmezdi. retmenini kan
drp renim harlarn ona dettirdii iin okuldan atldktan
sonra kapa Cambridgee att; orada da blmlerin birinden
aptalca davranlar, kincisinden de tembellii yznden kovul
du. Diploma almakszn ayrlmasna karn, basbaya bir diplo
mas varm gibi yapt. Bu ekilde Londra piskoposundan vaiz
lik izni kopard ve Mart 1673re Kent ilindeki Bobbingin papa
z olarak atand. Bylece ngiliz tarihindeki en sma ve trajik
I

2S9

NASIL BLRDNZ?

olaylcinncian birisine vesile olan kurmaca bir hayat balad.

Oatesun babas Samuel, ngiltere Kilisesine bal rahipler
den birinin oluydu. Genliinde kiliseden ayrlp radikal bir
Baptist vaiz ve papaz olarak Cromvvellin Yeni rnek Ordu su
na katlmt. Ama Titusun domasna yakn, bir kez daha saf
deitirip Anglikan mezhebine dnmt. Hristiyan inancyla
bu olduka esnek iliki, oluna geen neredeyse tek karakter
zelliiydi.
Oates rahiplik grevinde de okul ya da niversite sicilinden
daha iyi saylacak bir baaryla tutunamad. Bir ayya olduun
dan, kiliseye gelenlere kar kaba ve kfrbaz bir tavr vard ve
iki yla kalmadan cemaati ondan kurtulmann bir yolunu buldu.
Hastingsteki aile evine dndnde, vekaleten babasnn yar
dmcln stlendi; ama ok gemeden yerel okul mdrnn
yerini kapmann daha iyi olacana karar verdi. Bylece onu o
lanclkla itham etti. Bu arszca yalan abuk aa kt ve iftira
dan mahkeme nne kmaktan kurtulmak iin, Londraya ka
t ve bir bahriye papaz olarak denize ald.
Tancaya giden Adventure adl gemide grevliyken, II. CharIcs ldrmeye ynelik lapalk Komplosuna dair sylentileri
duyduunu syledi; ama homoseksel ilikilere girdiinin, d
nemin daha kibar deyiiyle talyan ak yaadnn aa k
masyla denizcilik kariyeri ksa srd. Olanclk aslmay ge
rektiren bir sutu; bir rahip olmas sayesinde cann kurtard.
lmden ucu ucuna kurtulmu olmasndan ylmayan Oates,
yine bir dalavereyle papaz olarak Norvvich kontunun hizmetine
girme yolunu buldu. Genellikle grevinin gereklerine uymamas
ve srekli sarho dolamas yznden birka aya kalmadan ko
vuldu. Kariyer seeneklerinin hzla daraldn grnce, bir Ka
tolik olarak ansn denemeye karar verdi. Peder Berry adnda
eksantrik (ve byk olaslkla kak) bir rahibin gzn boyaya
rak, Mart 1677de Katoliklie geti. Ksa bir sre sonra ngiliz
290

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

Cizvitlcriin stad Peder Richard Strangcie tant. Strangein

o srada Oates la dp kalkmaya balad yolunda salam ka
ntlar vardr - aksi halde byle sevimsiz bir adam tarikata ala
rak ban derde sokmasn aklamak zor olur.
vStrange, gzdesi Oatestm Tits Ambrosius takma adyla
Valladolid de Cizvitlerin yannda renim grmesine araclk et
ti. Bir kez daha serven ksa srd. spanyollar zerre kadar La
tince bilmediinin farkna varnca onu sepetlediler. ngiltereye
dnen Oates (haliyle kenarndan bile geip grmedii) Salamanca niversitesi nden ilahiyat diplomas alm olmakla vnd.
Strange in baka bir yerde ansn denemesi ynndeki teviki
zerine, Fransa da yeni bir dzmece adla baka bir Cizvit ilahi
yat okuluna kaydoldu: Samson Lcy. Orada kiisel alkanlkla
rnn iki, ttn, kfr ve yalandepremesiyle ylesine ho
nutsuzluk yaratt ki, okuldaki kzgn hir tavay kapt gibi st
ne saldrd. Usandrc lde bildik bir ablonla, bir daha ko
vuldu ve Londra ya eli bo dnd. Onu Katoliklie ynelten gel
ge ilgi snp gitti. Artk istedii tek ey kendisini bu kadar hor
layan Vatikandan -ve zellikle Cizvitlerden- almakt.
Fazla beklemesine gerek kalmad. Babasnn yal bir dostu
ve sert bir Katoliklik kart olan Dr. Israel Tonguc, gya Ciz
vit tehdidi ni tehir etmek zere Oatesun ilk elden bilgilerini
kullanarak baz brorler hazrlamay nerdi. Vatikann II.
Charlesa suikast dzenlemeye ve yerine Katolik kardei Jamesi
geirmeye ynelik planlarna ilikin gizli bir rapor gibi sunulan
metni birlikte tasarladlar. Bror tepeden trnaa yalan zerine
kuruluydu: ki adamn ssleyerek tutarl bir hikye haline getir
meye alt yarm yamalak bir dizi sylenti, uydurma sav ve
varsaym. Heyecan uyandrmak zere biraraya getirilebilecek
her trl unsura bavurulmutu: Avrupa apnda en st dzey
de yrtlen bir tertip, toplanan zel ordular, Londra meyhane
lerinde buluan gizli entrikaclar, hain Katolik ailelerin salad
2 91

N ASIL BLRDNZ?

byk maddi yardmlar, hatta gm mermi skan ve kraln

yrye kt srada suikast iin kullanlacak zel bir silah.
II. Charles bu yry her gn dakik olarak yapmaktaycii.
Hatta Hyde Parktan St. James Parkna gnlk zinde kalma
yry n kraliyet sahasndan ayrlmakszn yapabilmek iin
bir arazi eridini satn almt. O srada Yukar St. James Park
(imdi Yeil Park) olarak bilinen kesimdeki Zindelik Tepesinin
ad bu yrylerden gelmekteydi. Kral 13 Austos 1678 de mu
tat gezisindeyken, yolu kesilerek eline T ongue ve Oatesun ipe
sapa gelmez brornn bir nshas verildi. Belgede ou Cizvit
rahipler olmak zere yze yakn komplocu nun isimleri sra
lanmaktayd. Yirmi dokuz yandaki Oatesun grd her ha
karet korkun bir hnla lm kalm niteliinde bir kandrma
belgesine brnmt. Savlar umursamayp kulak ard etme
eilimi tayan Charles, meseleyi birinci bakan Danby kontuna
brakt. Olaya farkl bakan kardei James ise, imalar karsnda
fkeye kapld ve aka bir soruturma istedi.
Komplo artk ortalkta konuulur hale gelince, Oates ini
siyatifi eline ald. Sir Edmund Godfrey adl bir yargcn huzurun
da, sulamalarnn gerek olduuna yemin etti. Gayretke ama
inandrclktan uzak bir yalancyd. Kantlar kark ve eliki
liydi. Krk ayr ihbarda bulunarak, tannm ngiliz Katoliklerin isimlerini geliigzel bir listeyle verdi. Godfrey savlar ku
kuyla karlad, ama Oates zel Danma Kurulunun nnde
ifade vermeye arld. Kraln bizzat sk bir apraz sorguya gi
rimesi Oatesu konuya sndrd. hbarlarnn saysn seksene
kard ve Samuel Pepys ile Dublin bapiskoposunu da iin iine
katt; ardndan kozunu ortaya srd. Bu koz sahiden banaz bir
Katolik ve Jamesin ei York desi Modenah Marynin ktibi
olan Edvvard Coleman tarafndan Fransa kral XIV. l.ouisnin
zel gnah karcs Peder La Chaisec yazlm bir mektuptu.
Bu ok yaratc aklamann her Londra meyhanesinde ve kahI 292

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

vchanesinde hararetli bir tartma konusu olmasnn zerinden

henz birka gn gemiken, Sir Edmund Geoffreynin boul
duktan sonra kendi klcna oturtulmu cesedi uhaiei Tepe
si nde bLilundu. zel Danma Kurulu hemen bunun papaclarm
marifeti olduu sonucuna vard ve Oatesa komployu ezmek
iin snrsz yetki verdi. Oates talihin yzne glne inanama
d. Bir adann gzlemi yleydi: En byk zevki askerlerin
eliinde saa sola koturarak, elindeki tam yetkiyle setii kii
leri hapse atmann keyfine varmakt. Kendisini ocukken okul
dan atmasndan dolay hi balamad eski mdrn tutuk
latarak bir hesab grme frsatn bile buldu.
Samuel Pepys yakalanp Londra Kulesine atld. Jrinin ka
rarn vermek zere on be dakika grmesinin ardndan, Edward Coleman asld ve drt ata balanp ekilerek paraland;
aralarnda birka Katolik rahibin ve Armagh bapiskoposunun
bulunduu otuz drt kii daha krala ihanetten dolay idam edil
di. Bir toplu panik ba gsterdi; Katolik olduuna dair hafif bir
kuku bile duyulan herkes Londrann dna srld ve 16
knlik bir yarap iindeki bir alana dnmelerine izin verilmedi.
Avam Kamarasnda barut aramas yapld ve Franszlarn Dorset andaki Prbeck adasna karma yapt yolunda sylen
tiler yayld. Parlamento 1678in sonuna doru Parlamentonun
her iki kamarasnda sadece Protestanlarn yer alabilecei hk
mn getiren ikinci Snama Yasasn kard. Yasa uyarnca ka
mu grevi stlenen herkes tahta balln resmen belirtmek ve
hkmdarn ngiltere Kilisesinin ba olduunu teyit eden s
tnlk yeminini etmek zorundayd. Kral da dahil birok kimse
Oatesun sulamalarnn doruluundan kukuluydu; ama ona
dl olarak Whitehallda bir daire, ylda 1200 sterlinlik maa ve
kendi armasn kullanma hakk verildi.
Ancak zamanla kamuoyundaki hava tersine dnd. Syle
nen byk komplo gereklemedi. Oatesun kantlarnda cid
293

NASIL

BLRDNZ?

d elikiler ortaya kmaya ve yarglar onun sulam olduu

kiilerin lehine deliller bulmaya balad. Oates l S lde iltimasl
konutundan karld; 1684tc bir kahvehanede tutukland, ifti
radan yargland, 100 bin sterlin para cezasna arptrld ve kra
ln kardei Jamesi bir hain olarak nitelendirdii iin hapse atl
d. Oatesun yalanlaryla lme mahkm edilmi Katolik din
dalarnn cn almaya kararl Jamesn tahta gemesiyle daha
beteri de geldi. Bir zamanlar ngiliz monarisinin kurtarcs sa
ylan adam brorlerde Dik eneli ve Ya Tulumu Kahrolas
Utanmaz eytan olarak yerin ciibine batrld. Bu sefer yalanc
ahitlikten mr boyu hapis cezasna arptrld, rahiplik stat
snden mahrum edildi ve halkn nnde krbalanmay sineye
ekti. Aldgateten Tyburna kadar yaklak be kilometrelik yol
da bir kannn peinde srklenerek gtrlrken binden fazla
krba darbesi yedi. Yaraya tuz basan ceza ise ylda be kez Lon
drann farkl kesimlerinde btn gn boyundurukta tutulurken
yumurta ve mutfak art yamuruna tutulmasyd.
Krba darbeleriyle ve gardiyanlarn srekli dayayla ald
korkun yaralara ramen hayatta kalan Oates 1688de Willem
de Oranjn (William) tahta gemesi zerine serbest brakld.
Bandan geen olaylardan uslanmayarak ve hl salam olan
ikna gcn kullanarak, kraliyet casusu olarak i bulmay ba
ard. Yeni kral ona James yanls olas Fransz komplocular g
zetlemesi iin maa balad. Oates her ne kadar irkin olsa da,
I693te varlkl bir gen dulla evlendi. Homosekselliinden do
lay byk altndan glnmesine karn, iftin bir kz oldu. Oa
tesun bu sefer bir Baptist kilisesinde bulmay baard papazlk
grevi nceki ruhbanlk tecrbelerinden daha baarl gitmedi.
Cemaat mensuplarndan Heather Parker adl kadn ondan yle
sine nefret ediyordu ki, lm deindeyken cenaze trenini y
netmesine engel olunmasn aka istedi. O gn geldiinde Oa
tesun tepkisi treni geciktirmek iin krsden uzun ve anlamsz
294

BAKA

KMLKLERE B R N E N LE R

bir vaaz vermek oldu. Bu tavr kilisede galeyana yol at ve bir

kez daha kendi cemaatinee kovuldu.
Bu son kovuluu oldu, ama mahkemeye son k olmad.
Bastonuyla bir kadnn bana vurmaktan dolay I702de Westmnsterda para cezasna arptrld. Kadn ngiltere Kilisesini
eletiren ve II. Charles gizli bir papalk yanls olmakla sula
yan vaazlar konusunda onunla tartmaya girmiti. Ellili yala
rn ortasndaki bir adamn bir kadn dvmesi zellikle acnacak
bir durumdur. Hapishane, adamn tavrlarn dzeltmesine ya
da kstaha bbrleniini azaltmasna yaramamt. Her za
manki haliyle gvensiz hir korkak ve bir zorbayd. Kuruntulu
hayalleri tamamen masum otuz be adamn lm fermann im
zalam, lkenin hukuk dzenini deitirmi ve binlerce Katolik
ngiliz in hayatn alt st etmiti. Son yllarn bir kede unutul
mu halde, kimsenin okumad dinsel risaleler yazmakla ve bir
izleyici olarak srekli Westminstcr mahkemelerine uramakla
geirdi. aprak ve kendisini hakl karc hikyeler anlatmak
tan hi yorulmad.

Kont Alessandro di Cagliostro: Goethe ve M ozarta

lham Verdi
Titus Oates un iyi taraflar varsa bile, tarih bunlar yazmyor.
Kont Alessandro di Cagliostro (1743-17.95) iin ayn ey sylene
mez. O da bir yalanc ve arlatand, ama 18. yzyl sonlarnda
Avrupa nn her yannda gerek bir hret haline geldi. Byc,
mason, simyac, kalpazan, ruh arc ve ifac kimlikleriyle
hem Goethenin Fausfuna, hem de Mozartn Sihirli fV/V/ne il
ham kayna oldu. Hayat hikyesi ayn anda Papa IV. Pius, Marie Antoinette, II. Katerina, Casanova ve William Blakei birbi
rine balayan baka bir tarihsel kiilik pek yok gibidir.
Asl ad Giuseppe Balsamoydu. Sicilyann en yoksul kesim
lerinden birinde dodu. Babasn daha ocukken kaybetti. Anne
I 295 I

NASIL BLRDNZ?

sinin maddi gc eitimini karlamaya yetmedii iin, on be

yandayken akrabalarn yardmyla yakndaki bir manastra
gnderildi. Manastr, kurduklar hastane ebekesiyle nl Augustinusu keilerden oluan Fatcbenefratelli ( Hayr leri
Kardelii) tarikatnn ynetimindeydi. Tp ve kimya dersleri
iyi retilmekteydi ve Giuseppe yetenekli bir renciydi. Bo /amanlarn ktphanede geirerek, kendini by kitaplarn ince
lemeye verdi. Ama znde hala Scilyah bir sokak frlamasyd
ve -Oatesa olduka benzer yapsyla- kfrbaz, kavgac ve tem
beldi. Yemek vaktinde azizlerin hayatlar okunurken, adlarnn
yerine naml Palermo fahelerinin adlarn geirirdi. Keiler bu
tr oyunlardan abuk sklarak ona yol verdiler. Cin gibi uyank
ve ahlak tanmaz bir gen olarak, adi sulularn dnyasna gir
mede karar kld ve ksa srede bir ete lideri haline geldi. Ma
nastrda rendii eylerden yararlanarak, inandrc bir tavrla
simyaclk da taslad. Bu kisveyle Marano adl bir kuyumcuyu,
ruhunu eytana satm bir adan olduuna ve dalarda altnla
dolu bir maarann yerini saptayabileceine, ama baz pahal ha
zrlk bylerini yapmak iin ncelikle 60 ons deerli sikkeye ih
tiya duyduuna inandrd. karc ve safdil Marano paray ge
tirdi ve gece yars daa doru yola kt; orada Giuscppenin dir
genlerle donanarak ve dehete den tccarn anlatmna gre,
mavi ve krmz alevler saarak eytan klna girmi alt hempa
s tarafndan pusuya drld. lesiye dvlerek soyulduktan
sonra ylece brakld. Giuseppe payna den paray cebine att
ve bir daha dnmemek zere Palermodan ayrld.
Bu olayda ayrntya verilen zen arpcdr. Kostmler soy
gun iin mutlaka gerekli bir unsur deildi; ama kulaktan kulaa
anlatlan ve hep Maranonun bir ahmak gibi grnmesini sala
yan hikyeye canllk katmt. Madurlar uradklar akbeti
hak eder duruma dren bu yaratc yaklam Giuseppenin
alameti farikas olacakt.
296

BAKA

KMLKLERE B R N E N LE R

Adann br ucundaki Mcssinaya vardnda, hali vakti ye

rinde olan days Joseph Cagliostronun yannda bir sre kald;
ardndan biraz parasn ve soyadn alarak arabuk ortalktan
svt. Giuseppe Cagliostro kimliiyle, Msr ve Trkiyede bir
dizi maceraya atld; yannda birka Dou dilini konuabilen
Althotas adnda esrarengiz ve becerikli bir simyac vard. ki
adam yol masraflarn karmak iin, yal bycnn kaba ke
nevir elyafn szde dnme uratarak ipeksi grnme ka
vuturmak zere gelitirdii kimyasal bir terkibi satma yntemi
ne bavurdu. Bunu kr pay alarak tccarlara satmak, adi meta
li altna evirmeye oranla daha pratik bir simyayd.
Giuseppe I765c doru Maltaya geerek, Avrupann en zen
gin ve en gl hayr kurumu konumundaki gizli Hospitalier
valyeleri tarikatnn hizmetine girdi. Tarikatn byk stadnn
bir simyac olmas nedeniyle, gemite ald eczaclk bilgileri
iine yarad: Gndzleri ila maddelerini tmeye ve akamlar
kendi iksirlerini hazrlamaya balad. yl .sonra talyaya dn
menin artk gvenli olduuna karar verdi ve 1768de elinde biz
zat byk stattan alnm tavsiye mektuplaryla Romada orta
ya kt. Bu mektuplar sayesinde himayesine girdii Kardinal Orsininin ktibi oldu. Romann sk bir Sicilyal topluluu vard:
Para kazanmaya can atan bu kvrak zekl ve becerikli gmen
lerden sahte tablolar ve antika eyalar yapp turistlere satma yo
lunu rendi. te yandan, tbbi becerilerinden yararlanarak,
kendisini bir hekim olarak tantt ve Malta deneylerinin semere
lerini satt: Gya yalanma srecini geciktiren bir hayat iksiri.
Romaya varndan ksa bir sre sonra, Giuseppe yoksul bir
aileden gelen Lorenza Serafina beliciani adnda ve on drt yan
da Romal bir kza k olarak onunla evlendi. Kars hem yrek
hoplatacak kadar gzel, hem de onu yaya brakacak kadar kur
nazd. Onsuz Kont Alessandro di Cagliostro kimliinin ba dn
drc zirvesine belki de hi ulamazd. Mthi bir ikili olutur297

NASIL BLRDNZ?

cLilar - adan yakkl, karizmatik vc acmasz, kadn atafatl

ve ayrcalkl bir hayata kavumak iin her eyi yapmaya hazr
d. Giuseppe antaj yapabilecei varlkl erkekleri tuzaa dr
mek iin onun cazibesini kulland. Drt drtlk bir dolandrc
olan Agliata markisiyle karlanca daha da ileriye gitti; kendi
sine sahte resmi belgeler yapmay retmesi karlnda kars
n sundu. Ksa srede teminat mektuplar, vasiyetnameleri, ordu
siparileri, hatta tapular hazrlayabilecek duruma geldi. Bunu
bir dizi yeni kimlik izledi. Albay Pelligrini ve Ei kisvesine gi
ren ikili Casanovayla tant. Casanova onlara hayran kald,
ama dikkatli olmalar iin de uyard; Kalpazanlk riskli bir iti ve
bedeli lm cezasyd. Endie etmesine gerek yoktu: Roma zaten
ifte dar gelmeye balamt ve Engizisyon fazlasyla ikilliydi.
Pelligriniler ortalktan kayboldu, ardndan Kont ve Kontes di
Cagliostro Avrupay kasp kavurmaya balad.
Kar koca sonraki yirmi ylda Fransa, ngiltere, Portekiz, s
panya, Almanya, Rusya ve Polonyada kalp altlar. Alman
yada baka bir byk dzenbazla, 2 bin yanda olduunu ileri
srerek rahat bir geim yolu bulan Kont de Saint Germainle ta
ntlar. Her zamanki gibi, Cagliostro can kulayla dinleyip ye
ni eyler rendi. Strasbourgda hayvan manyetizmasna ilikin
moda teoriyle karlat ve bunu repertuarna katt. Londrada
tesadfen bulduu eski bir yazma ona kadim Msrn ta ustala
r tarikatn dirilterek, masonluun sahici kklerine bir dn
olarak sunma ilhamn verdi. Sloane Caddesinda bir ev kirala
yarak, kendisini Byk Kopta olarak tantt. Kars Serafina
ise bir kiinin yanana fleyerek sonsuz ruhu aktarabilen B
yk Rahibeydi. Tarikat kadnlar da loncaya almann yansra,
her iki cinsiyetten katlmclarn yar effaf cppeler dnda hi
bir ey giymedii gsterili trenler dzenlediler. Yeni katlanlara dnyevi zenginliklere ve lmszle ulama yolunu kolay
latrmak zere yedi gizli melein isimleri retilmekteydi. Lon
298

D/KA K M L K L E R E B R N E N L E R

dra sosyetesi bylendi ve tarikata girmek isteyenler akn etti.

Gittikleri her yerde temel i plan aynyd, bir kente varnca
geni ve debdebeli bir yer tutarak, yepyeni bir tp ve felsefe oku
lunun kuruluunu duyuruyorlard. Sunulan hizmetler masonlu
u, simyay, hayvan manyetizmasn ve Giuseppenin hayat iksi
rini biraraya getiriyordu - tabii bu arada amaz biimde bir
seks arpnts zemini salayarak. Cagliostro ifa datma iini
ve trenleri ynetiyordu; Kontes ise oturarak esritici bir havay
la bakyor ve bir tr incelikli mistik telsiz teknoloji harikas kullanyormuasma manevi dnyayla dorudan bir balant kuru
yordu. Parisli bir vakanvis unu belirtmiti:
Pariste Lucretiusn glgesiyle birlikte yemee oturmaya
cak zarif bir hann, Sezar, I lannibal ya da skenderle sava
konularn grmeyecek bir subay vc Ciccroyla hukuk me
selelerini tartmayacak bir avukat ya da danman bulmak
zordu.
ksir ve ruh arma gibi zel hizmetler crete tabiydi; ama ifa
datcl paraszd ve herkese akt. Bu harika bir pazarlama
hilesiydi: Haber yaylr yaylmaz, hastalarn ve yoksullarn bina
nne kuyrua girmesi, Cagliostro iftinin artan hretine ha
yrseverlii katmaktayd. Dahas, tedaviler ie yaryor gibiydi.
Strasbourg 15 binden fazla insan iyiletiini ne srd; Bordeauxda ifti karlamaya gelen kalabalk ylesine bykt ki, ye
rel milisleri sevk etmek gerekti; Lyonda Cagliostro furyas onun
Msr ayininin yaplaca kocaman bir yeni mason tapmanm ina edilmesini beraberinde getirdi.
Moda eylerde hep olduu gibi, heyecann ksa srede sn
mesi kanlmazd. ou iyilemelerin kayna plasebo etkisi,
yani insanlarn sunulan byl glere inancyd. Bu inancn
sarslmaya balamasyla birlikte baar orannn dmesi, Cagli1 299

NASIL

BLRDNZ?

ostroyu hep daha da ar iddialarda bulunmak zorunda brak

t: Zamanda yolculuk edebilme, Ganadaki dnde sayla bir
likte olma, grnmez hale gelebilme vb. iin bozulmaya yz tut
mas ayrlma vaktinin geldiinin belirtisiydi.
Bu tarz almay birka yl iyi gtren ift baya bir servet
edindi. Derken iler ciddi biimde ters gitmeye balad. Cagliostronun bir ak ikisiyle II. Katerinay kandrma giriimi umut
suz bir fiyaskoya dnt. arie onu bir sahtekr ve tehdit kay
na ilan ederek Rusyadan attrd. Londrada ondan simya for
mllerini szdrmaya niyetlenen frldak bir ekip, ngiliz huku
kunu bilmemesinden yararlanarak onu bor altna soktu. Erkek
leri ve kadnlar Msr tarikatna girmeye kandrarak elde ettii
parann byk bir blm borlular hapishanesine dmemek
iin datt rvete gitti. Fransada dostu Kardinal de Rohan,
ucu Maric Antoinettea dokunan Elmas Gerdanlk Olay na
kart. Aleyhinde en ufak delil olmamasna karn, Cagliostro
da Bastille Fiapishanesine atld. Orada bile kalc bir iz brakt:
Hcre duvarna iziktirdii bir yazda Bastillein 1789da yk
laca ngrsnde bulundu.
Fransadan neredeyse mflis halde srlen iftin kksz ya
am tarzndan ve gittike tehlikeli hale gelen yolculuklardan yo
rulmas zerine, Serafina kocas Cagliostroyu Romaya dnme
ye ikna etti. Bu feci bir hata oldu. Engizisyon masonluu sk g
zetim altnda tutmaktayd ve byk illzyonist iki papalk casu
sunu Msr tarikatna sokmaya alrken yakaland. Serafina
kendisini kurtarmak iin aleyhine ifade verdi. Cagliostro lm
cezasna arptrld, ama papann huzuruna karlmasndan
sonra, bu ceza mr boyu hapse evrildi. Giuseppe Balsamonun, nam dier Kont di Cagliostronun benzersiz yaam
IJrbino yaknndaki San Leo kalesinin yksek bir burcundaki ta
hcrede son buldu. Drt yl boyunca d dnyayla tek balant
s ufak bir kap mazgal araclyla oldu. Gardiyanlarn ikence3(X)

BAKA

KMLKLERE BRN EN LER

alk vc bitli ortam /amanla akln karmasna yol at ve

1795tc bir inmeyle ld. Bir sapkn olduLi gerekesiyle, son t

S ,

renden mahrum kald ve kalenin dnda iaretsiz bir mezara g

mld. Birok kimse bu habere inanmad iin, Napolyon res
mi bir rapor istemek zorunda kald: Hayat iksirinin mucidi Cag
liostronun gerekten ldn kukuya yer brakmayacak ka
dar ayrntl bir rapor.
lmnden birka yl nce, Sicilyay gezen Johann Wolfgangvon Goethe (1749-1832), Cagliostronn aslnda kont falan
deil, sonradan sivrilmi Palermo!u bir sokak ocuu olduu
yolundaki sylentileri ilgin buldu. Cagliostronun annesinin
izini srerek, kzyla ve iki torunuyla birlikte tek odal bir daire
de zor bir yaam srdn rendi. Olduka dokunakl gr
mede, Giuseppenin kendi adna baya iyi yere geldiini duyun
ca heyecana kapldlar, ama kendilerine yardm etmemi olma
sndan dolay da hayal krklna uradlar. Goethe daha sonra
onlara biraz para gnderdi, ama ziyareti onun asndan ok da
ha deerli bir sonu verdi. Hayat bir yalan zerine kurulu olan
vc doast gler tadn ileri sren bir adam temas, yllar
sonra byk oyunu Faustta. yer alarak tarihte kendine bir yer
buldu. Cagliostronun yoksulluktan hrete ve zenginlie, ar
dndan para skntsna ve itibar kaybna doru yolculuunun
yadsnamaz bir efsanevi nitelii vardr. Bugn bile baz insanlar
ona ok azmzn becerebildii eyi yapacak cesarete ve enerjiye
sahip byk bir khin zelliini yaktryor: Daha iyi bir haya
tn hayalini kurmak ve daha sonra bunu yaamak. Oates nasl
insanlarn yakn bir felakete ilikin mehul korkularn kullana
rak onlardan istifade ettiyse, Cagliostro hayatn gze ilienin
tesinde eyler barndrd, bamza gelen eylere grnmez
glerin yn verdii yolundaki genel anlaytan yararland. Bu
nu baarmasnn sebebi belki de insanlarn ona inanmak isteme
siydi.
301

NASIL

BLRDNZ?

Gcorge Psalmanazar: Dil Uzman Dzenbaz

Cagliostro sradan bir aileden geldiini hibir zaman itiraf etme
di ve ou dzenbaz asla bunu yapmaz. Bazlarnn gerek kim
lii bakalarnca aa karlr; bazlar kisveden kisveye girer;
ok az maskesini bizzat karr. Bunlardan biri olan George
Psalmanazar (1679-1763) ngilterede 1704te bir Formoza pren
si kimliiyle zuhur etti; gya uzaktaki memleketinden (bugnk
Tayvan) Avrupaya gelen ilk kiiydi. Bu kimlik birka yl boyun
ca eitli kiiliklere brnmeye alarak kta Avrupasnda do
lama srecinin sonucuydu. nce Koma yolundaki rlandal bir
hac kisvesine brnd; hac cppesi ona para dilenme olana
n salad. Ama insanlarn rlandaya ilikin bilgilerinin can sk
c lde yaygn olmasndan dolay, yeni bir kiilikte karar kl
d. nne gelene svp saymaya, youn baharatl i et yemeye
ve bir iskemlede dimdik oturup uyumaya dkn biri pozuna gi
rerek, kendisini Japonyadan gelmi bir putperest gibi tantt.
Almanyada paral asker olarak hizmet verirken, bo zamanla
rnda yeni kimliini dorulayacak kantlar dzenli biimde ge
litirdi: Yirmi karakterden oluan ve sadan sola doru yazlan
bir Japon alfabesi; kendi dilinin ve pagan dininin temel ku
rallar; yirmi ay zerine kurulu bir takvim. Hollandaya vard
1701de meneini daha da az bilinen Formozaya evirmi ve
Psalmanazar adn almt. Kitab- Mukaddeste geen Asur kra
l alamanezerden esinlenerek uydurduu adn bana k bir
yabanclk havas vermek zere bir P harfi eklemiti.
Hollandada Alexander Innes adndan hrsl bir gen sko
ordu papazyla tant. Oatesun geride brakt anti-Katolik
paranoyann unsurlarndan biri Cizvitlere ynelik derin bir antipatiydi. Cizvitlerin Protestanl zayflatma ve her frsatta ken
di mezheplerine adam kazandrma peindeki gizli bir uluslarara
s casus ebekesini ynettiklerine inanlmaktayd. Psalmanazar
klk deitirmi bir Cizvit tarafndan kandrlarak yurdundan
302

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

ayrldn ve bu yzden Katoliklie kar gl bir nefret duy

duunu belirtti. Buna inanm olsun ya da olmasn, Innes mesle
inde ykselmesini salayacak frsat hemen grd. Tam aksi is
tikamette din deitirmesinden dolay kamuoyunda byk yan
k uyandrabilecek biri vard karsnda. imdi gereken tek ey
onun ngiltere Kilisesine kabul edilmesini salamakt. Plan ie
yarad. Putperestlikten Anglikanla dnm adam hikyesiyle
heyecana kaplan Londra piskoposu, onu Londrann ekbir ze
vatna gururla tantt. Innes bu din deitirmeyi salamasndan
dolay bolca vg almann yansra, Psalmanazarn gz kama
trc bir soylu gibi izleyicilerin karsna kt paral gsteri
leri sunma hakknn getirdii kazanl bir ii elde etti.
Dnemin eitimli ngilizlerinin bile Uzakdou (ve hele For
moza adas) hakknda neredeyse hibir ey bilmemesi nedeniyle,
Psalmanazar baz deli samas savlar rahata ortaya atabildi.
Anlattna gre, bu diyarn Xternetsa adl bakentinde mpara
tor Meriaandanoo hkm srmekteydi ve erkekler cinsel organ
larn rten gmten ya da altndan bir bezemeli levha dnda
plak olarak dolamaktayd. imdi slah olmasna karn, ken
disi de bir zamanlar yamyamd; nk Formozada eini aldatan
kadnlar yemek yasalara uygundu. Erkekler genellikle elli ya
na kadar evlenmezdi; ama bazen fil, bazen de kz grnm
ne brnen tanrya canl adak olarak sunulan kk erkek o
cuklarna dnk srekli talebi karlamak zere o yatan sonra
olabildiince ok evlilik yapard. Psalmanazarn boynuna bir
ylan dolamasna ilikin aklamas ise Formozallarm bu yolla
bedenlerini serin tuttuklaryd. Daha bir yl dolmadan yazd
bir kitap hemen tutarak yksek bir sata ulat. Japon mpara
toruna Bait Bir Ada Olan Formozanm Tarihsel ve Corafi Bir
Tasviri adl bu kitapta gya Formoza yaamna, diline ve klt
rne ilikin ayrntl resimlere yer verildi. Ustalkla yazlmasna
karn, sansasyonel ve tamamen dzmeceydi.
303

NASIL BLRDNZ?

Baz kimseler bandan itibaren pheliydi. Psalmanazar

Formozada gerekten bir sre kalm olan Jean de Fontenay ad
l bir Cizvitle yz yze geldi. Keiin niin ak tenli olduuna
ilikin sorusuna, Formoz.a hanedan mensuplarnn yeraltnda
yaad biiminde bir cevap verdi. Kraliyet Dernei yeleri
nnde konumaya arld bir toplantda astronomi bilgini
Ednund Hallcyin sk bir sorgulamasyla karlat. Halley g
ne nn Formoza evlerinin bacalarndan aaya dorudan
inip inmediini sordu. Adann ekvatora yaknl nedeniyle yln
belli zamanlarnda bu durumun grlmesi mantklyd, ama
lsalmanazar yle olmadn syledi. Ardndan soruda bir tuza
n olduunu sezerek unu ekledi; Formozada bacalar hemen
her zaman eri olarak yaplr ve bklmler barndrr.
Formoza furyas 1707ye doru sona erdi. Psalmanazarn be
yaz Formoza ii adn verdii bir lake eidini pazarlayarak h
retinden para kazanma giriimi tutmad. Ksa srelerle kadn yel
pazelerine resim yapmay ve bir ordu alaynda ktip olarak al
may denedikten sonra, yazarlkla uramaya karar verdi.
1717de arkadalarna btn iin bir kandrmaca olduunu itiraf
etti. Gerek karakterinin gvenilirlii, dlanmak yerine toplum
da yer bulmasn salad. Sahte Formozal Grub Sokann g
tr iler yapan yazarlarndan biri olarak kolayca yeni bir hayat
kurdu. Zaten iyi bildii Latince dnda branice rendi ve eit
li byk ansiklopedilere katklar aratrmalarnn sahihliiyle
takdir toplad, zellikle de kadim halklarn greneklerine ve kl
trlerine ilikin anlatmlarnda. Hatta Formoza zerine bu sefer
gerek olgulara dayanan ve yanllklar dzelten bir ansiklopedi
maddesi yazd. Gen Dr. Johnson onu yakn bir dostu sayd;
Onunla muhabbetin hemen herkese oranla tercih edilesi oldu
unu cokuyla belirtti. Boswcllin aralarndaki konumalarda
Formozaya hi deinip deinmediini sormas zerine, ine bi
le deinmekten ekindii karln verdi ve bylesine bilgili ve
3()4

BAKA

KM LKLERE

BRNENLER

ten bir insanla kar karya gelmekten nasl kandn yle

ifade etti: Bu bana bir piskoposla atmaya girmek gibi gelir!
Psalmanazarn nedamet gsterici son davran anlarm
yazmak oldu. lmnden sonra yaymlaman bu anlar, Formo
za kimliini oluturma ve daha sonra ortadan kaldrma ynn
deki anlalmaz kararlarna k tutar. imdiye kadar hi kimse
nin saptayamad asl adn aklamamasna karn, Fransann
gney kesiminde yoksul bir ailenin ocuu olarak doduunu,
Cizviticr tarafndan eitildiini ve babasnn henz kendisi gen
yatayken evden ayrldn belirtir. Psalmanazarm skntlar
zengin bir ailenin yannda zel hocalk yaparken, evin hanm
nn cinsel srnamalarn geri evirmesinden dolay iten atlma
syla balad. Dil konusundaki mthi yetenei ona bir k
yolu ve baka bir kimlikle geimini salama ansn sundu. Ka
fasn Formoza ya takmas nne verimli bir hayal gcn ile
yecei geni bir alan at. Baka bir ada yaam olsa, incelik
li uydurmalara dnk yeteneiyle pekl mkemmel bir fantezi
roman yazar olabilirdi.
Oates ve Cagliostronun aksine, Psalmanazar sonuta doru
cu hr adamd. Wllam Lawun Dini Btn ve Kutlu Bir Yaba
ma Ciddi Bir Davet (1728) adl kitabn okuduktan sonra bir
dinsel sarslma geirdi. Bir tr 18. yzyl kiisel geliim rehberi
olan ve arkada Dr. Johnsonun hayatn da deitiren bu mis
tik eser, tanrsal hikmetin rasyonel sorgulamann tesinde oldu
u gerekesiyle Fanrya teslim olmay tlemekteydi. Bu yeni
felsefi bak asnn irfan derin bir zmseyile birlemesi, bir
ekilde Psalmanazar] zgrletirerek, ksa bir sre hrete ula
masn salam olan kepaze ve romantik anlatmla hesapla
masn mmkn kld. Dindar ve saygn bir ngiliz edebiyats
olarak kendisini yeniden yaratt, bylece son ve en mutlu kiili
ini edindi. Ama seksenli yalarnda yazd hatratnda yine de
muzip bir gz krpmas vardr: Doduum lkeyi doru tah
305

NASIL BLRDNZ?

min eden ya da buna yaklaan biriyle hi karlamadm gibi,

byle biri olduunu da duymadm. Son srrn, yani gerek
kimliini kendisiyle beraber mezara gtrd.

Prenses Caraboo: Slk Tedarikisi

Yaklak yarm yzyl sonra, kendinden menkul yabanc asilza
deliin baka bir rnei ngilterenin gneybat kesiminde Pren
ses Caraboonun (1791-1864) egzotik kiiliinde gnma kt.
Nisan 1817de trbanl gzel, gen bir kadn Gloucestershire
ilinde Bristola pek uzak olmayan Almondsbury kyndeki bir
kkerin kapsn ald. Anlalmaz bir dille konumasna kar
n, el iaretlerinden yatacak bir yer arad belliydi. Kkerin
kars ne yapacan bilemedii iin, onu yoksullarn bakcs Bay
I lille gtrd. Hili, gen kadm normalde avare sayp bir odaya
kapatmas gerekirken, yrenin ileri geleni konumundaki Bristol
sulh yargc ve sicil memuru Samuel Worralldan tavsiye almak
zere malikneye gtrd. Worrallm (Yunan asll olan ve bir
ka Avrupa dili konuabilen) ua da kadnn konumalarndan
bir ey karamad; bunun zerine kadnn geceyi ky hannda
geirmesi kararlatrld. Kadn orada yatak yerine yerde uyu
mada srar etti. Duvardaki bir resimde grd meyveyi iaret
ederek ananas dedi. Bir fincan ay verildiinde, bunu imeden
nce gzlerini yumdu ve duaya benzer baz szler mrldand.
Ertesi gn ikinci bir grme iin tekrar malikneye gtrl
d. Samuel Worrallm Amerikal ei Elizabeth kannn snd
kadna in sahneleriyle bezenmi baz mobilyalarn gsterdi ve
onu tatl bir dille yumuatarak, adnn Caraboo olduunu
rendi. Ama Yunan asll uak kukuluydu. eytan Worrall
olarak bilinen ve naml bir ayya olan yarg hrn bir tavrla
araya girdi ve kadnn bir dilenci olduuna hkmederek, avare
likten yarglanmak zere Bristola gnderilmesini bildirdi. Kad
nn hapiste tutulduu srada, dilini anladn ileri sren bir Por
I

306

b a k a

KMLKLERE

BRNENLER

tekizli gemici bulundu. Adam onunla konutuktan sonra, JavaSLi adil bir adadan geldiini aklad. Aktardna gre, (yamyam
olan) Buularla bir savata annesini kaybeden kadn daha sonra
korsanlarca karlm ve bu arada ilerinden birini ldrmt.
Bristol Boazndan getii srada korsan gemisinden suya atla
yarak kam ve yzerek karaya kmt. Dahas, kken itiba
riyle bir prensesti.
Bu bilgiler eytan Worrall asndan durumu deitirdi. O
srada zora girmi zel bankasna itibar kazandrma abas iin
deydi; bu yzden prenscsin saygn bir konuk olarak Knole
Parka geri getirilmesi iin srar eden karsnn isteini son derece uygun buldu. Yaz boyunca onlarla birlikte kalan prenses eve
akn eden ziyaretileri elendirdi. Kl ve okuluk becerilerini
sergiledi, glde rlplak yzd, gonk eliinde sava dans
yapt, baharatl pili kzartmas piirdi ve aalarn stne tne
yerek Allah Tallah iin dualar etti. Worrall ailesinin Yunan
asll ua ise arkadan planlar evirmeye koyuldu. Bir keresinde
gece yars Yangn var! diye bararak kadn uyandrd, ama
prenses hibir tela belirtisi gstermec'ii. Prenses Caraboonun
anadilinin yazl bir rnei Oxford niversitesine ulatrldn
da, dilbilimciler uydurma olduu yolunda kanaat bildirdi. Bu
nun zerine Bay Worrall allamelik taslayan Dr. Wilkinson me
seleyi temelli zmek zere Bathten getirtti. Elektrikten ykana
bilir duvar kdna kadar her konuda ahkm kesen Wilkinson,
hemen btn kukular bir tarafa att. Kadnn bann arka ta
rafndaki kesikler ancak Dou cerrahlarnn ii olabilirdi ve konutuu dil kesinkes Sumatra dilinin bir lehesi olan Rejangd.
Worrall sonutan duyduu honutLikla Dr. Wilkinson bul
gularn btn ynleriyle yerel gazetede yaymlamaya tevik etti
ve bu adm prensesin foyasn ortaya kard. Bristolda bir pan
siyon ileten Bayan Neale, kadnn gemite evinde kalrken dz
mece bir dil konuarak mterileri elendiren kii olduunu an
307

NASIL BLRDNZ?

lad. Bu haber karsnda yklan prenses iin asln Bayan Worralla itiraf etti: Gerek ad Mary Bakerd ve Devon ilindeki Titheridgede yaayan bir kkerin kzyd.
Worrall ifti (ve aptall ortaya kan Dr. Wilkinson) mas
kara durumuna dtler; ama kz cezalandrmann ii daha da
berbat edeceine karar verdiler. Srra kadem basmasnn mahcu
biyeti azaltaca dncesiyle, onu Philadelphiaya
ge
miye koydular. Ksa bir sre sonra bankas iflas eden Worrall si
cil memurluundan da istifa etmek zorunda kald. Mary birka
ay Amerikada teatral sunumlar yapt ve Bayan Worralla yazd
mektuplarla onu kk apta bir hret olarak ilerleyii ko
nusunda bilgilendirdi. Yln sonuna doru mektuplar kesildi.
Hibir haber alnamayan Prenses Caraboo birdenbire Lon
drann Bond Caddesinde yeniden ortaya kverdi. Daha sonra
dier Avrupa lkelerinde turnelere kt; gsterilerinin tutma
mas zerine dnd Bristolda olduka tuhaf bir tesadfle Ba
ker soyadl bir adamla evlendi ve bir kz ocuu dourdu.
Prenses Caraboo kimliine brnmeden nceki yaamnn
ayrntlar dnemin birok yoksul kadnmkine hazin bir benzer
lik tar. ocukken yakaland ateli romatizmadan sonra, ba
basnn ifadesiyle hibir zaman akl banda biri olmad. ift
lik rgat ve ev hizmetisi olarak alrken geirdii nbetlerle
ypranmasna karn, her zaman erkek gibi bir kz olarak dav
rand. On dokuz yandayken evden ayrld ve sada solda dola
arak sefalet ekti. Yar a ve bunalml bir annda kendini as
maya alt; ama vahim bir gnah ileme korkusuyla son anda
cayd. Londraya vardnda ar hastayd - Dr. Wilkinsonm
banda saptad yara izleri aslnda bir dknler evi hastane
sindeki sakarca bir ameliyatn sonucuydu.
Mary memleketinden uzak kald be ya da alt yllk d
nemde baka birok serven yaad. Kt yola dm kadnla
rn barnd Magdalen hastanesine kabul edildi; ama ksa bir
I

308

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

sre sonra aslnda hi fahielik yapmadnn anlalmas 7xrinc ayrlmas istendi. Oraya niin geldii sorulduunda, tek sebe
bin hastanede kalanlara giydirilen kahverengi elbiselerin ve ha
sr apkalarn houna gitmesi olduunu belirtti. Bir keresinde
gvenlik asndan erkek klna girmi olarak Salisbury ovasn
da dolarken, bir haydut ctcsince yakalanp bir sre alkondu.
Baka bir olayda gebe kald; ifadesine gre bebeinin babas
John Baker adnda Exeterli bir duvar ustas ya da bir kitapda
tant bir Fransz olmalyd. ocuk pek fazla yaayamad ve
Mary tekrar yollara koyuldu. Bir sre taklp ayak uydurduu
bir ingene topluluun ona Javasu dilini uydurma ilhamn
vermi olabilir; yanlarnda alk yapt bir Yahudi ailenin din
sel ayinlerinin esrarl dua szleri iin gerekli malzemeyi salam
olmas mmkndr.
Prenses Caraboo kimliiyle bir anda ortaya kndan he
men nce Islingtonda Bay ve Bayan Starling adl bir ailenin ya
nnda dadlk yaparken, Dou Hint Adalarnda doan biriy
mi gibi anlatt tyler rpertici masallarla ocuklar korkut
masndan dolay iinden atlmt. Bayan Starlinge gre, aktar
d anekdotlar ylesine lgmcayd ki, dnp hatrlamaya
altnda sapknlklarnn drtte biri bile aklna gelmeyecek
dzeydeydi. Marifetlerinden biri de bir hafta iinde iki yata
atee vermekti.
Prenses Caraboonun hayatn anlatan dnemin bir yazsn
da, srekli sorgulamalar karsnda hikyesinin tutarlln ko
rumadaki olaanst kabiliyetine dikkat ekilir ve performans
tam bir ustalk ve dzenbazlk rnei olarak nitelendirilir.
Londradan Bristola getiinde, Breton dilenci kzlarn grn
ce onlarn giyimini taklit ederek bir trban takt. Kendisini Fran
sz asll gibi tantt, ama bir Fransz memur tarafndan sorguya
ekildiimde spanyol olduunu bildirdi. Yzleme iin bir s
panyol bulunup getirildiinde ise kendine zg leheyi orack
309

NASIL BLRDNZ?

ta kafadan uyduruverdi.
imdi ak seik grld zere, asl byk aldatmacas srf
avarelikten dolay geceyi mahpus olarak geirmekten kurtulma
ya almasyla balad. Almondsburynin birok muteber insa
nnn kendisine inandn grnce, alaltc ve amasz gemii
ne bir dnten her trl yola bavurarak saknma drtsne
kar koyamam olsa gerek. Eitim grmemi olmaktan gelen
eksikliklerini hayal gc, kvrak zeks ve drt drtlk hafzas
sayesinde fazlasyla kapatt. Yerel eraf kendi cehaletini aa
vurmak yerine onun fantezisini benimsemi grnmeye raz ol
du. Yabanc lkeler konusundaki uzmanlar onu sorgulamak
zere getirtildiinde. Prenses makul ama muammal suskunlu
unu korudu. Bununla birlikte onlar dikkatle dinleyerek, kula
na alman konumalar daha sonra kullanmak zere aklnn
bir kesine yazd. Psalmanazarda grld gibi, hret onu
deitirip uslandrd. Anlald kadaryla birok hayrannn
ar vgleri genlik dneminin tez canlln ve intihar eilim
lerini dindirdi. hreti ona servet getirmedi; ama belki kendi
kimliini buldu ve bylece uzun sreden beri bir trl yakala
mad gnl rahatlna eriti.
Mary mrnn son otuz yln kibar bir kadn olarak geirdi
ve Bristol Hastanesine slk salayarak sakin biimde hayatn
srdrd. Gemii sadece yredeki ocuklarn ona Caraboo!
diye seslenmesiyle ara sra onda utan duygusu uyandrd.
1864n Noel Arifesinde sokakta yere ylp can verdi ve iaretsiz bir mezara gmld. Yine Mary adn tayan kz slk ii
ni devam ettirerek, kedilerle dolu bir evde tek bana yaad ve
190de evinde kan bir yangnda ld.

Louis dc Rougemont: Dnyann En Byk Palavracs

Soyluluk sav bir yana braklrsa, Prenses Caraboonun hikaye
si bir kuak sonra Louis de Rougemontun (1847-1921) serven310

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

trinde aynen karmza kar. Rougemont kamuoyunda Lon

drann Wide World dergisinde yaymlanan bir tefrikayla tann
d; tefrikann temeli Papua Yeni Ginenin yaban ortamnda ve
Avustralyann i kesiminde geirdii otuz yla ilikin anlard.
Hikyesine gre, aslen svireli olan bu adam Singapurlu in
ci avclarna ait bir tekneyle 1864te Avustralyann kuzey kyla
rna giderken kaza geirerek denize der. Uzun salarndan tu
tup onu dipten karan ve daha sonra kuyruuyla ekitirerek
kyya gtren kpei Bruno sayesinde kurtulur. Issz bir adada
geirdii iki yl boyunca, kumsalda jimnastik yaparak ve kap
lumbaalara binip dolaarak zindeliini korur. Gitmek istedii
yne gre sol ya da sa ayak baparmayla uygun gz drte
rek srd kaplumbaalar daha sonra yer; ters evrilmi ka
buklarna ektii tahllar onlarn kanyla sulayarak yetitirir. Bir
kanoyla adann yaknndan geen baz yedilerce kurtarlr; on
larla birlikte kylerine giderek Yamba adnda bir kabile kad
nyla evlenir ve bir tanrym gibi muamele grr. Kular hava
da uarken okla vurup yere indirmesinden dolay ona Winnimah (Yldrm) ad verilir. Uzun bacakl grnmesini sala
yan ayaklklar takarak ve bir byc gibi giyinerek kabileyi di
er kylere kar giriilen savalarda ynetir. Denizlerde korku
suz bir gemici olarak nam salar; bir keresinde koca bir balinay
tek bana ldrr ve baka bir olayda bir timsahla bouur.
De Rougemontun tefrikasna kukuyla bakanlar kt. Psallianazarn bana geldii gibi o da sorguya ekilmekten kurtu
lamad ve Kraliyet Gorafya Dernei yelerinin karsna ka
rld. Bulunduu yerleri herhangi bir harita stnde gstereme
mesi ve yaban ortamda rendiini ileri srd yerli dillerin
hibirini doru drst bilmemesi hi de iyi karlanmad. Bu ara
da Daily Chronicie gazetesinin yapt bir aratrma De Rouge
montun gerek adnn Henry Louis Grin olduunu ve Avustral
yada bir kars ile yedi ocuunun bulunduunu ortaya kard.
311

NASIL BLRDNZ?

eitli salaka icatlarn satmay bcceremeyiicc sorumlulukla

rndan kamt; bu icatlar arasnda almayan bir otomatik pa
tates kazcs vc deneyen ilk adamn boulmasna yol aan bir
dalg elbisesi vard. Ktzey Avustralyaya ilikin bilgilerini British Librarynin okuma salonunda kitaplar tarayarak zcnginlctirmiti. Basnda tehir edilen De Rougemont (ya da Grin) bunu
lehine evirerek, Gney Afrikada 1899da Dnyann En Byk
Palavracs sfatyla turneye kt; ancak Avustralyadaki ben
zer turne hi de iyi gemedi ve yuhalanarak sahneden indirildi.
Tekrar ortaya kt 1906da Londra Hipodromundaki de
vasa akvaryumda kaplumbaa srme becerilerini baaryla ser
giledi. Ama Birinci Dnya Sava srasndaki son ticari giriimi
hibir ie yaramad; gya etin yerini tutmak zere rettii mad
denin yenir bir ey olmad ortaya kt.
New York TimesYa kan vefat yazsna gre. De Rougemont bu olaydan sonra 192Tde bir dknler evi hastanesinde
ki lmne kaciar Londrada Louis Redmond adyla basit bir
tarzda yaad.
Cagliostroyla karlatrldnda, dzenbazlk kariyeri ksa
srd. Psalmanazar ve Prenses Caraboo dneminden beri dn
ya deimiti. Rasyonellik dnemin geerli dzeniyefi. Modern
iletiim olanaklar nedeniyle gzlerden rak ok az yer vard ve
bilim camias aradan geen yllarda epeyce ey renmiti. De
Rougemont makul bir yalanc olmasna ve derinlemesine ara
trmalarla donanmasna karn, ar abartya kama drtsne
kar koyamad. Uan kangurularla karlat savnn bilirkii
incelemesini atlatma ans pek yoktu.

James Barry: Kadn Dodu, Erkek ld

Bilirkii incelemesini hi kuku ekmeksizin ve btn bir mr
boyunca atlatanlardan biri James Barryydi (1792-1865). zn
de barndrd byk sr olmasa bile, Barrynin hayat olaa
312

BAKA

KM LKLERE

BRNENLER

nst saylacak niteliktedir. On yandayken doktorluk dip

lomas alarak orduya katld ve daha on hc yan doldurmadan
asistan cerrah olarak atand. lk grev yeri olan Cape Tovvnda
Vali Sir Charles Somersetin zel hekimi oldu. Baarl bir sezar
yen doum yaptran ilk ngiliz doktor olarak 1826da hrete
kavutu. Ufak tefek yapl olan ve boyu 1,50yi ancak geen Ja
mes Barry keskin diliyle vc asabi mizacyla da mehurdu; birka
adama meydan okuyarak delloya girdi (Ancak hi kimseyi l
drmedi). Mauritius ve Jamaikadaki grevlerinin ardndan,
yerleik cerrah olarak St. f Iclenaya nakledildi. Orada mnakaaclk huyu yakksz davrantan dolay divanharbe veril
mesine yol at; aklanmasna karn, ngiltereye geri gnderildi.
1851de hastaneler genel mfetti yardmcs olarak atand
Corfuda hastalarn hijyeni ve diyeti konusunda getirdii yeni
likler Florcncc Nightingalce ilham kayna olacak yeni stan
dartlar belirledi. ok yal sayld iin grevli olarak gnderil
medii Krm yine de ziyaret etti ve orada tant Lambal Hanma hayatnn en byk zlgtn ekti. Nightingale daha son
ralar unu yazacakt: [OnunJ btn orduda imdiye kadar kar
latm en kat yaratk olduunu sylemek zorunciaym.
Barry daha birok tbbi reformdan ve baka baarlardan sonra
(istemedii halde) emekliye ayrlnca Londrann Marylebone
semtine yerleti ve 1865teki bir salgnda ishalden ld.
ldnde elbiselerinin karlmamas ve o ekilde stne
dikilecek bir arafla gmlmesi yolunda sk talimat vermiti.
Kdemli doktorun onu muayene edip lm belgesini imzalama
sna karn, naanm tabuta yerletirildii srada olaand bir
ey orada bulunan kadnlardan birinin dikkatini ekti. Tabutta
bir kadn bedeni vard hem de gemite bir ara ocuk dour
mu bir kadnn. Buna ramen St. Paul Katedralindeki cenaze
treni yapld vc Barry (bir erkek olarak) Kcnsal Green mezarl
na gmld. Ama skandal haber ksa srede darya szp ya
313

NASIL BLRDNZ?

yld. Bazlar Barrynn bir hnsa, bazlar bir kadn olduunu

syledi; birok kimse byle bir eye inanmaya yanamad. Ama
otopsi yaplmadndan kesin yargya varlmad ve ordu
Barrynin sicil kaytlarnn bir yzyl boyunca sakl tutulmasna
karar verdi.
Tarihi Isobel Raenin 1950lerde yrtt cesurca aratr
ma sayesinde, artk James Barrynin Corklu bir manavn kz
olarak doduunu ve asl adnn Margaret Ann Bulkley olduu
nu biliyoruz. Daha on yandan itibaren bir olan ocuk gibi gi
yinmeye balamt. Annesi Mary-Ann Kraliyet Akademisi nde
resim hocas olan gerek bir James Barrynin kz kardeiydi.
Margaretin babasnn 1803te bortan dolay hapse atlmasn
dan sonra aile dara dt; bunun zerine annesi ve daysnn ba
z nfuzlu arkadalar ibirliine girerek gen kzn erkek kimli
iyle tp okuluna girmesini salad.
Margaret Bulkleyin ortadan kayboluu ve James Barrynin
ortaya k zenli bir planla ayarland. Bayan Bulkley ve Ja
mes teyze-yeenin i gibi Hdinburghe gitti ve yeni James
Barry niversiteye kaydoldu. Ana ve kz srr korumak iin
dostlaryla ve aileyle balarn kopardlar. Kim olduklarn yal
nzca plan uygulayanlar biliyordu. O tarihten itibaren Marga
ret her zaman bir palto giydi; przsz yzne ve tiz sesine ili
kin sortlardan kanmak iin ya konusunda yalan syledi.
Okuldan 18 l2de mezun olunca, o srada kimsenin farknda ol
mamasna karn, Britanyada doktorluk diplomas alan ilk ka
dn oldu.
Bebei konusuna gelince, ona Kap Kolonisinin valisi Lord
Charles Somersetle ilikisi sonucunda gebe kalm olmas yk
sek bir olaslk gibi grnmektedir. kilinin yakn dostluu o s
rada bir ecinsel ak sylentilerine yol amt. Barry nin ak
lanmayan bir gerekeyle birka aylna gittii Mauritiusta o
cuunu dourmu olmas mmkndr. ocuun akbetine ili
314

BAKA

KM LKLERE

BRNENLER

kin olarak gnmze ulaan hibir kayt yoktur. Annesi de ha

liyle onun varlna dair asla bir ipucu brakm deildir.
Syleine baarl ve kamuoyunda tannan bir kiinin cinsi
yetine ilikin srr altm yldan fazla saklam olmas inanlmas
zor bir eydir. Durumu idare etmenin basks herhalde olaans
t boyuta varm olmaldr ve saldrgan tavrlar ksmen buna
balanabilir. Bu artc kiiye gemite yaplan travesri ya da
kark cinsiyetli bir tr ucube yaktrmalarnn ikisi de haka
deildir. Kadnlarla cilveleecek kadar erkeksi ve sevgilisinin o
cuunu douracak kadar kadns olan James Barry btn za
manlarn en baarl dzenbaz saylmaldr.

Igncz Trebitseh Lincoln: Alman Casusu Yahudi

Tek bir kimlik deiiklii Margaret Bulkleyyi bir mr boyu
yok etmeye yeterken, Ignacz Trebitseh Lincolnun (1879-1943)
oklu kiilik bozukluundan mzdarip olduu sylenebilir. Ha
yatnn deiik evrelerinde aktr, silah taciri, posta memuru,
petrol vurguncusu, ngiliz Liberal milletvekili, papaz ve Alman
casusu kimlikleriyle yaad. Titus Oatesunkinden bile daha gev
ek manevi ballyla, Musevilikten vazgeip Presbiteryenlii
benimsedi, bir Anglikan misyoner olarak alt ve sonunda bir
Budist kei oldu. Tpk Oates gibi, takdir grme ynndeki le
siye bir arzuyu mthi bir sadakatsizlikle birletirdi, atestan
farkl yan ise ayrca son derece zeki ve gayet sevimli olmasyd.
Igncz Trebitseh, Macaristann orta kesimindeki kk
Paks kasabasnda en az on drt ocuklu bir ailenin olu olarak
dodu. Grd kt ilgi hi kukusuz sonraki davranlarn b
yk lde aklar. Ailenin Budapeteye tand 1895te, on al
t yandaki Trebitseh Macar Kraliyet Tiyatro Akademisine gir
di. Kayt yaptrmak iin yalan syledi ve bir yl sonra atld. Ya
lanclk ve tek bir yolda sebat edememe kariyerinin ayrc zel
likleri haline gelecekti. On sekiz yandayken altn bir saat aldI

315

1
N ASIL BLRDNZ?

in polise takip edilince yurtdna kat. Daha sonra ana

yurdunda neredeyse hi kalmad. Biyografisini yazan Bernard
Wasserstcinin belirttii gibi, Trebitseh iin seyahat bir elence
ya da dnsel zenginleme kayna deil, bir hastalkt.
Londraya gittiinde Yahudiler Arasnda Hristiyanl Yay
ma Derneindc grevli Peder Lypshyt/le tant. Kat bir Yahu
di olarak yetitirilmi olmasna karn, feci para sknts ekti
inden hemen kendisine uygun bir yol buldu. Presbiteryen mis
yoner olarak dzenli bir gelire kavuma ans Hristiyanla
dnmesi iin yeterli bir sebepti. Kanadanm Montreal kentine
gnderildiinde, mezhebe tek bir kii kazandrmakszn cemaa
tin byk miktarda parasn arur etti. 1901dc bir Alman de
niz kaptann kz olan Margarethc Kahlorla evlendi, onu bera
berinde ngiltereye gtrd, ondan drt olu oldu ve mirasn
harcayp bitirdi. Kent ilindeki Appledorcda - Peder Oatesun
cemaatini ileden kard Bobbingtcn sadece 65 kilometre
uzakta - bir Anglikan vaiz olarak ksa sre grev yapt. Daha In
giliz bir tn tamas iin tek tarafl ilanla soyadma Lincoln
kelimesini ekledi. Kariyeri boyunca kullanaca bir dzineyi a
kn addan sadece biriydi bu.
Artk kendisine yaktrd adla I. T. T. Lincoln 1904te ra
hiplik snavndan geemeyince, kazanl bir i kaps iin sa so
lu yoklamaya balad. Quaker hayrsever. Liberal ekbir ve tat
lclar kral Benjamin Seebohm Rowntreeyi gzne kestirdi. Us
taca bir sokulganlkla kendisini Rovvntreeye sevdirerek, Beli
kadaki yoksulluk zerine yazmay tasarlad bir kitap iin
aratrma asistan olarak hizmetine girmeyi baard. alma k
ta Avrupasn ska ziyaret etmeyi gerektirdiinden, dil bak
mndan yetenekli olan Trebitseh ideal kiiydi. Hevesle bu ie ko
yuldu. Rowntreenin adn, parasn ve Avrupann her yannda
ngiliz eliliklerine girme olanan kullanarak hayatn doyas
ya yaad ve iki tarafl bir Alman casusu olarak yapt ikinci i316

BAKA KMLKLERE

BRNENLER

Ic zaten yksek olan (ya da daha sonralar yleymi gibi aktar

d) gelirini takviye etti.
Enerjisine hayran kalan Rovvntree onun tam da Britanyann
gerek duyduu trden milletvekilliini yapacak kii olduu ze
habna kapld. Liberal Parti zerindeki nfuzunu kullanarak,
Muhafazakrlarn salam kalesi Darlingtondan aday gsteril
mesini salad. Bylece byk bir Ingiliz partisinin resmen ye
lie kabul ettii tek Macar yurtta olarak alelacele ngiliz uy
rukluunu elde eden Bay Ignatius Lincoln Ocak 1910daki genel
seimlerde yart. Liberal Parti iindeki Churchili ve Lloyd Georgedan destek grd. Belirgin bir Macar aksanyla yapt ko
numalarda, karsndaki adayn d ticaret politikasn Alman
lar kendi kpeklerini yemeye zorlad savyla alaya ald. Her
kesi artan bir sonula seimi kazand. Arada yirmi dokuz oy
gibi kk bir fark olsa da, bu mthi bir baaryd: Seim bl
gesinin nceki Muhafazakr milletvekili Hcrbcrt Ihke Pcase ta
nnm bir yerel ahsiyetti; ailesi Stoekton ve Darlington demir
yolunu kurmutu ve esasen kasabay avucunda tutmaklayd.
Lincolnun zaferi Punch dergisinde bir karikatre konu oldu.
Avam Kamarasndaki sandalyesine oturmakla birlikte, o srada
milletvekillerine aylk denmemesi nedeniyle ksa srede hatr
saylr bir bor altna girdi. Aralk aynda ikinci kez genel seime
girildiinde, borlarn deyemez durumda oluunu mazeret
gstererek adaylktan ekildi.
Bylece daha kolayna gelen bir meslek olarak dolandrcl
a younlamada serbest kald. Ona gvenen Rovvntreenin finansal desteiyle, Orta Avrupadaki petrol kuyularn deerlen
dirmek zere halka ak bir dizi irket kurdu, borsadan byk
miktarda yatrm sermayesi toplad, dn ald paralar geri
demedi ve hepsi batan irketlerdeki hissedarlar ykma urat
t. aresiz kalnca yeni kredi bulmak iin sahtekrla bavurdu,
ama 1914e doru tekrar iflas bayran ekti.
317

NASIL

BLRDNZ?

Birinci Dnya Sava patlak verdiinde, Trebitseh Lincoln

bir Almanla evli eski bir Avustrya-Macaristan yurtta olarak
zor bir durumda kald. Sahtekrlklarnn ortaya kmas halin
de tutuklanmaktan da korkmaktayd. Asla kolay seenee y
nelmeyen biri olduu iin, casus olmaya karar verdi - ona gre
ideal olan da tarafsz bir lkede iki tarafl casusluk yapmakt.
Kimin iin alaca umurunda deildi. nce ngiliz.lere hiz
met etmeyi nerdi, ama giriimi kulak ard edildi. Ardndan
Hollandaya giderek Alman tarafn yoklad. Almanlar kuku
duymakla birlikte, onu denemeye karar verdiler. Bunun zerine
ngiltereye dnd ve derhal ngilizlere (aslnda elinde olmayan)
Alman gizli kodlarm satma nerisinde bulundu. Hibir sonu
alamadan ortada kalmken, (bana gelmesinden korktuu gi
bi) gemii peini brakmad ve dolandrclktan tutuklanma
mak iin alelacele ABDye kamak zorunda kald. Orada hik
yesini gazetelere satt: Alman casusuna dnen ngiliz milletve
kili.
Maskaralklarna kzan ngiliz hkmetinin snr d edilme
si ynndeki basklar zerine, Amerikallar tarafndan tutukla
np Londraya paketlendi. Hapishanede yarglanmay bekler
ken, Mount Pleasant Posta Datm daresine bal sansr da
iresinde Almanca mektuplar okumakla grevlendirildi. Oraya
her gn bir hapishane kamyonetiyle gtrlp getirilmekteydi.
Yanna verilen gardiyanlarla ciosthk kurdu ve bir akam dn
yolunda onlar bir bara urayp kafay ekmeye ikna etmenin
yolunu buldu. Gardiyanlarn ikilerini imeye oturduu srada,
tuvalete gidip pencereden kat.
Firardayken tekrar ABDnin yolunu tuttu ve gazetelere ca
susluk kariyerine ilikin daha da kstaha (ve byk lde uy
durma) anlarn yazarak geimini salad. ngilizler epeyce u
ratktan ve ABD federal polisi ile Pinkerton dedektiflik ajans
nn bulat bir dizi fiyaskodan sonra izini srerek onu bulma318

bak a

KMLKLERE B R N E N L E R

yi ve ikinci sefer geri getirtmeyi baardlar. Mahkemede yargla

narak dolandrclktan yl cezaya arptrld; cezasn Wight
Adasndak Parkhurstta ekti. Mahkumiyet sresinin dolduu
19I9da ngiliz yurttalndan atld ve snr d edilerek anaka
ra Avrupasna gnderildi.
Gittii Almanyada ar sa eilimli gazeteci Wolfgang Kapp
ve ant-Scmitik eski Alman subaylarndan oluan bir kadro Weimar Cumhuriyetinn ykmaya ynelik bir darbe hazrl iin
deydi. Hemen herkesle kolayca uyuabilme yeteneine sahip
olan frebtsch, basn sorumlusu olarak gruba alnd ve bu g
revdeyken gen Htlerle karlat. Htler darbeye katlmak ze
re Naz arkada Dietrich Eckartla birlikte Berline gelmiti. Ri
vayete gre, ikili Trebitsehin bariz Yahudi fizyonomisini grr
grmez iliki koptu. Haydi, gidelim Adolf dedi Eckart. Bura
da artk bir iimiz yok. Baka bir anlatmda ise Trebitsehe da
ha onemh bir tarihsel rol biilir: Tam tutuklanmak zere olan
Htler apar topar bir uaa bindirerek hayatn kurtard sy
lenir.
Darbe 1920de Kappm ve General Walther von Lttvvitz ko
mutasndaki 6.000 Alman deniz komandosunun Berlin zerine
yrmesiyle gerekleti. Kentin igali ksa srd; asiler bir genel
greve giriilmesi zerine bir hafta dolmadan bastrld. Ama Bay
Ignatus Lincoln o ksack anl evrede enformasyon bakan ol
du - bir Alman hkmetinde grev alan tek eski ngiliz milletve
kili oydu. Ayaklanma baarszla uraynca, Vebitsch gneye
giderek faist hareketin merkezi Mnihe snd. Orada kalr
ken Avusturya, ekoslovakya ve Macaristandaki ar saclar
la Bizans entrikalar evirdi. Budapetede azl monaristler ile
Beyaz Enternasyonal olarak bilinen ateli anti-komnistler
arasnda gevek bir ittifak kurulmasna bulat. ttifakta yer
alanlarn birou arac kullanmakszn kendi elleriyle Yahudilcr ldrmeyi tercih edecek kadar amansz anti-Semitikti. Ama
I

319

NASIL BLRDNZ?

Trebitsch her zamanki eytan tyyle onlar byledi. Oaha

sonra da kendisinden beklenecei gibi, onlara ihanet ederek giz
li planlarn ekoslovak hkmetine satt. Kt hretinden do
lay, ekler dnda hi kimse (bu seferlik) sunduu sahici belge
lerin gerekliine inanmad. Trebitsch bunlarn ardndan faist
ler lehine kampanya yrtmek zere talyaya geti; ama ona
zerre kadar gvenmeyen faistlerce kovuldu. ABD, Britanya,
Avusturya ve talyadan snr d edilmi biri olarak baya n
l hale gelmekteydi artk: Time dergisi onu hibir lkenin iste
medii adam olarak nitelendirdi.
Trebitsch aldrmad. Adnn hi duyulmad bir lkeyi see
rek oraya gitti: in. Puk Kusati takma adyla amatrce sahte pa
saportlar hazrlad ve silah taciri olarak farkl sava beyi iin
alt; bu arada bo zamanlarnda ngiliz kart birka propa
ganda bror karalad. Derken 1925te iine doan bir uyan
tan sonra birdenbire Budizm dinine dnp keilii seerek her
kesi artt. Chao Kung adl alkan bir renci olarak alt yl
meditasyon yapt ve bodhisattua denen st mertebeye ykseldi.
Tral bana Budist hayat arkndan alnma daire biimli on iki
simgeyi iledi ve Douda kendi Budist manastrn kuran ilk Ba
tl oldu. Ama eski huylar zor geer: Kutsal kapdan tarikat
adaylarnn dnyevi mallarm teslim etmek zorunda olduu Ba
Kei Chao Kung akamlarm rahibeleri batan karmakla ge
irmeye balad. anghay manastr geri kalan mr boyunca sa
bit bir ikamet yerine en yakn ey olacakt. Daha ne Bir Ulusla
raras Casusun faatlar adl bir kitap yazm olmasna karn,
19.3Tde yaymlanan otobiyografisinde casuslua herhangi bi
imde kartn inkr etti. Sadece yeni kapld Budizm tutku
sunu ve dnya bar vizyonunu anlatan eyler yazd.
kinci Dnya Savanm patlak vermesi Trebitsehi tekrar ha
rekete gemek iin drtkledi. anghay kenti ayn zamanda Gestaponun Uzakdou blmnn ssyd. Trebitsch bronun
320

f
BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

efi olan ve binlerce Yahd nn infaz edilmesi emrini vermesin

den dolay Varova Kasab olarak anlan Joseph Meisingerlc
irtibata geti. Kendisinden nceki birok anti-Semitik kii gibi,
Meisinger de her bakmdan Chao Kung/Trebitsehe kand. Chao Kung bir bar misyonu kisvesi altnda, Doudaki her Bu
distin Alman/Japon davasnn hizmetine girmesini salamay
nerdi. Karlnda istedii ey Hitlerle yz yze bir grmey
di; gya bu bulumada Tibet bilgesinin ruhunu hi yoktan
var ederek gcn kantlayacakt, inanlmaz bir tutumla hem
Rudolf I lessin, hem de von Ribbentropun cokuyla destekledi
i bu plan, Hessin 1941de bir uakla Iskoyaya kamas nede
niyle suya dt. Uanda kutsal Tibet svs konulmu iki ufak
ie bulundu. Ksa bir sre sonra da Chao Kung karakterine ta
mamen aykr bir eyi yapt: Hitlerc Yahudi soykrmm kna
yan bir mektup yazd. Bu onun lm ferman oldu. Japonlar
Kkim 1943te anghay igal edince, hemen tutukland. Nazi st
komuta kademesinin talimatyla zehirlendii iin, birka gn
sonra bir mide ikyeti sonucunda ld.
I rebitseh Lincoln kiiliini nasl yorumlamalyz? Onun
hakknda en azndan sylenebilecek ey tek bir gn bile asla
bo geirmediidir. Gvenini kazand insanlarn yelpazesi a
rtcdr Yorkshirellar, Nazilcr, Budistler. Bu kesimlerin hi
biri tam olarak avanak saylmaz. Cagliostro gibi, Trebitsch Lin
coln da btnyle denetim altna alamad insanlar etkileyip
ynlendirme konusunda neredeyse sihirli bir yetenee sahipmi
gibi grnyor. Ve de son din deitirme eylemiyle Tibet Bu
dizmini benimsemesi pekla bir tr itenlikli manevi yuvaya
dnle balam olabilir.
Mistik deneyimden getii 1925te, cinayet suundan idam
edilmeyi bekleyen yirmi yandaki olu Johnu grmek zere
Ingiltereye dnmeye almt. John Lincoln sarho halde evini
soymaya kalkan gezgin bir satcy tartaklayarak ldren bir
321

NASIL BLRDNZ?

ngiliz askeriydi. Trebirscbin oluyla son kez biraraya gelmesi

iin infazn ertelenmesini isteyen 50 bini akn imzal bir dileke
ye ramen, yetkili makamlar karar planland ekilde yerine
getirdiler. Hatta babann cenaze trenine katlmas iin geici
bir giri vizesi vermeye bile yanamadlar. Laheyde bir gemide
beklerken Johnn lm haberini alan Trebitseh yere kp a
lad ve aresizlik iinde yle bard: Gnahlarmn bedeli o
luma detildi!

Tuesday Lobsang Rampa: O Kazand, Kediler Yedi

Gnmzde kimse Trebitseh Lincolnun kitaplarn okumuyor;
ama garip bir biimde 20. yzyln Tibet Budizmi konulu en ok
satan kitaplarnn yazar da baka bir dzenbazdr: Tibette ge
mi bir ocukluu srkleyici dille anlatan nc G^n
1956da yaymlanmasyla bir anda hrete ulaan Tuesday Lob
sang Rampa (1910-1981). Bu kitap grgrna yazldnn apak
olmas nedeniyle eitli yaynclarca geri evrilmesine ve {The
Times\n hayrhah tavrl neredeyse bir sanat eseri nitelendir
mesi dnda) ok kt eletiriler almasna karn, uluslararas
dzeyde ok yksek bir sata ulat. Secker 6c Warburg yayne
vi bile sahihlii konusunda kuku duymakla birlikte, okurlarca
tutulaca kansn vararak kitab bastn itiraf etti. nszde
de yazarn hikyelerinden birounu dorulama zorluunun
kanlmazl ifadesine yer verdi. Hatta bir keresinde Secker c
Warburg editr kitapta anlatlanlarn gerekliini snamak
amacyla Tibet dilinin fonetiiyle yazlm bir metni yksek ses
le Lobsang Rampaya okuduunda hibir tepki alamad. Ken
di dilinin tek bir kelimesini bile anlayamad bildirildiinde,
l.obsang Rampa gya acdan kvranyormu gibi kendisini yere
att. Bahanesi ise sava srasnda Japonlarn korkun ikencele
rine urad ve kendisini hipnotize ederek d'ibet diline ilikin
btn bilgileri zihninden attyd.
I

322

b a k a

KMLKLERE

BRNENLER

Aslnda byle bir ey hi olmamt. Tuesday Lobsang Rampann asl ad Cyril Henty HoskiTd ve DevoTda yaayan bir
musluknun oluydu. Gerek karakteri ile edebi ikinci kiilii
arasnda arpc bir tezat vard: ngiltere dna hi kmamt ve
hatta pasaportu bile yoktu. Klasik gezi filmi Tibette Yedi Y/
yazar Heinrich Harrer tarafnda tutulmu bir zel dedektifin el
de ettii bilgiler temelinde 1958de Daily Mail gazetesi tarafn
dan tehir edilmesine karn, Hoskin giritii oyundan geri dn
medi. Londrada evlerinin bahesinde bir baykuun fotorafn
ekmeye alrken aatan dtkten sonra bir Tibet keiine
ait ruhun iine girdiini aklad.
Tuesday Lobsang Rampann aklamalarndan bazlar en
sadk hayranlarna dahi herhalde inandrc gelmemi olsa gerek.
Tibetteyken beyin epifizine nc gzn harekete geiren
bir yonga yerletirildiini ileri srd. Bu ilemin kendisi - ya da
iindeki kei - sekiz yandayken yapldn, yongann kafata
sna girii srasnda hafif bir atrt duyduunu ve gz kama
trc bir parltn aktn belirtti. lemi yapan kei ona g
ya bu sayede insanlar grndkleri gibi deil, olduklar gibi
grme gcne kavuacan bildirmiti. ster bundan, isterse
baka bir yetenekten kaynaklanm olsun, Lobsang Rampa
on sekiz kitap daha yazd. Lhasalt Doktordt, uak kullanmay
renme srecini, kinci Dnya Sava srasnda Japonlara tut
sak dn, resmi shhiye subay olarak toplama kamplarn
da geirdii dnemi ve Hiroimaya atlan atom bombasndan
sa kurtulan ok az kiiden biri olarak yaad serveni anlatr.
Rampa HikyesiuAt Avrupa ve ABDyi kapsayan yolculuklar
n, bandan geen yeni tutsaklklar ve ikenceleri, ardndan asl
ruhunun tekrar Cyrl Henry Hoskinin bedenine giriini aktarr,
Tuesday ilk adnn gya ruh gn yaad haftadaki
gnden geldiini syleyen Rampa, kendisini yeryzndeki gezi
lerle snrlamayarak, bir uzay gemisiyle Vense gidiinin ve iki
I

323

NASIL

BLRDNZ?

uzayl yaratkla karlamasnn hikyesini de kitaplatrd - ra

hat anlalsn diye birine Uzun Boylu , dierine Yayvan Be
denli adn vermiti. Lamayla Birlikle Yaamak adl beinci ki
tabnn aslnda kendi eseri olmadm bildirdi: Anlatlan eyleri
ona Siyam kedisi Bayan Fifi Kl Bykl yazdrmt.
Kamuoyunda srekli alaya alnmaktan kurtulmak isteyen
Hoskin 1960larn balarnda Ingiltereden ayrlarak nce rlan
daya, ardndan Kanadann Calgary kentine yerleti. 1981de l
dnde servetinin byk bir blmn ok sevdii kedilerine
brakt. O zamana kadar drt milyondan fazla nshas satlm
olan Lobsang Rampa dizisindeki kitaplar hl sat yapyor.
Hoskin ruhu itibariyle gerekten Lobsang Rampa oldu
unda sonuna kadar srar etti. Kitaplar yadsnamaz bir enerji
tar, ama tamamen dzmecedir; gerek Budizmle ya da Ti
betteki yaamla alakalar Psalmanazarn Formozaya ilikin kitabndakinden daha fazla deildir. Cagliostronn hayat iksiri
gibi, insanlara istedikleri eyi vermeye ynelik aldatc bir giri
imdir - kadim bilgelerin evrendeki btn srlara vkf olduu,
zaman ve mekn yasalarnn geerli olmad ve modern dnya
ya zg bayaln bulak evyesinin altndaki yaamn bir
hkm tamad garip ve mistik bir Dounun versiyonlar.

Archibald Belaney: Boz Bayku

On sekiz yanda Sussex ilindeki Hastings kasabasndan ayrla
rak Kanadann engin krlarna g eden Archibald Belaneynin
(1888-1938) kafasnda baka kisveye brnme tasarsnn bulun
mad rahatlkla sylenebilir. Bu blmde anlatlan dier bir
ok kii gibi, onun ocukluk yllarna da damgasn vuran ey ret
ve terk ediliti. Arehie henz, on yandayken, ayya bir hay
ta olan babas annesini brakarak ABDye yeni bir hayat kurma
ya gitti ve birka yl sonra bir meyhane arbedesinde ld. Bu
arada annesi Kitty de kapa Londraya atarak, onu acmasz di
I .^24

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

siplin merakls iki teyzesinin yannda brakt. Arehie yakndaki

koruda tek bana Kzlderilicilik oynayan ve odasnda vahi
hayvanlar besleyen iine kapank bir ocuk olarak byd; oto
riteye ve ngiliz A'aro yaamnn hafif zppeliine kar gl bir
nefret duygusu edindi. Hastings ortaokulundan renim grd;
ardndan bir kereste deposunda bulduu iten ksa bir sre son
ra el yapm bir bombay depo bacasnda patlatt iin atld.
ileden kan teyzeleri iftilik eitimi iin Kanadaya gitme d
n kovalamasna raz oldular.
Arehie vahi ve bozulmam Kanada krlarna annda k ol
du. ntarionn kuzey kesimindeki Ocibva kabilesine mensup
Angele Egvvuna adl bir Yerli kadna da tutularak onunla evlen
di. Toprakla ve Yerlilerle ainal kkleti ve zamanla ngiliz
gemiini bir yana brakmaya balad. Tuzakla hayvan avlama
y meslek edindi ve ok gemeden Boz Bayku ya da Karanlk
ta (dezinen anlamndaki Waakuonasin Yerli adn benimsedi.
Fakat gemiinin glgesi peinden geldii iin, 1912de tpk ba
basnn daha nce yapt gibi, kars Angele ile Agnes ve Flora
adl iki kk kzn terk ederek, kendisine Johnny adnda bir
olan ocuk vermi olan Marie Girardn yanna tand. Ayn
dnemde biyografisine renkli unsurlar ekledi. Artk sko bir ba
ba ile Meksikada domakla birlikte Ocibva kabilesine kabul
edilmi yar Apai bir annenin oluydu.
Belaney Birinci Dnya Sava balaynca bir Yerli kimliiyle
Kanada Black Watch Alayna asker yazld. Olaanst nian
clnn ve bak frlatma becerilerinin yansra cephe hattndaki tehlikeli blgelerden kim.seyc grnmeksizin geme ynnde
ki esrarengiz ustalyla silah arkadalarnn saygsn kazand.
Keskin niancla terfi etti, ama ayandan fena halde yaralan
d. Yarasnn kangrene dnmesi zerine, tekrar salna ka
vumas iin Ingiltereye gnderildi. Orada karlat Hastingsli eski sevgilisi Ivy Holnesla 1917de evlendi. Bu evlilik Ange325

NASIL BLRDNZ?

lenin varln renen Ivynin iki elilikten dolay boanma da

vas amas zerine ancak be yl srd. O srada ordudan eref
madalyasyla ve bir maluliyet aylyla terhis olmu olan Belaney
tekrar Kanadadaki geni krlarn yolunu tuttu. Marie Girardla
ya da (hi boanmad) ilk kars Angele Hgvvunayla temasa
gemek iin hibir giriimde bulunmad.
Kendisinden on sekiz ya kk, gzel bir rokua kadn olan
Germide Bernardla hayat arkadal 1925e doru balad ve
ona Anahareo adn takt. Anlald kadaryla Archienin kafa
sna para iin hayvan ldrmenin iyi bir ey olmad fikrine ko
yan Anahareoydu. Onun tevikiyle Kanada basnna yaban ha
yattaki yaamla ilgili yazlar yazmaya balad. 1930larm bala
rna varldnda artk Kanada Ulusal Parklar daresi adna al
an bir doa bilimciydi. ift Saskatchevvannn orta kesiminde
ki bir gl kysnda evlat edindikleri Ravvhide ve JelIyroll adl iki
kunduzla birlikte yaamaktayd; kunduzlarn yaam alan kul
benin neredeyse yarsn kaplamaktayd.
Bu dnemde Boz Bayku uluslararas destee sahip ilk evre
ci militan olarak nam sald. hretinin ardndan Anahareoyla
birlikte yaamn konu alan bir dizi kitap geldi. Londradaki
Macmillan yaynevini yneten Kanadah yayncs Lovat Dicksonm ricas zerine in 1935te ngilterede byk ilgi gren bir
konferans turnesine kt. Tam Yerli ii bir balkla ve gderi el
biseyle kuanm Boz Baykua modern Hiavvatha lakab takl
d. Turne muazzam bir ticari baar getirdi, ama ar alma y
k Anahareoyla ilikisini skntya soktu. Anahareo 1936da k
k kzlar Shirley Davvnla baka bir yere tanrken, Boz Bay
ku bir tp asistan olan Yvonne Perrierle yeni bir evliliin yolu
nu tuttu. Montrealdeki nikhta szde sko kkenine uymas
iin Arehie MacNeil adn kulland.
Uluslararas dzeydeki ikinci bir konferans turnesinin her
urana kalabalklar akn etti. Gen prensesler Hlizabeth ve
326

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

Margaretle tanmas iin Buckingham Sarayna davet edildi.

Kraliyet ailesi iin dzenlenen izel bir gsteriye gen Riehard ve
David Attenborongh katld; her ikisi de daha sonralar bu tan
mann kariyerlerine nemli bir etkide bulunduunu belirtti (Sir
David doacla merak sard ve Lord Riehard altm yl akn
bir sre sonra Boz Baykuun hayatn konu alan bir film ekti).
Artk Atlas Okyanusunun her iki yakasnda da bir hret olma
sna karn, Boz Baykuun zaferi ksa mrl oldu. ki yzden
fazla konferans kapsayan youn bir programn ardndan
1938 de Kanadadaki kulbesine dndnde bitkin dm
haldeydi ve ksa bir sre sonra zatrreden ld.
lmn izleyen haftalar iinde gazeteler Boz Baykuun
gerek kimliini ortaya karmaya balad. Beliren tablo ycelti
ci deildi. Zamane Hiavvatha daha sahici grnmek iin salar
n ve tenini boyayan iki eli bir ngilizdi. nden ocuk sahibi
olduu en az drt kadn yzst brakmt. Baz Kanada Yerli
leri besbelli ki onun gerek kimliinden veya en azndan rksal
kkeninden haberdard; ama grne baklrsa korumak is
tedikleri yaam tarz ve topraklar iin ok iyi bir eli okluu d
ncesiyle SLisktm kalmt. Hn sk fk olduLi kadn konumun
daki Anahareo, onun anlatt hayat hikyesinden asla kuku
duymadn hep belirtti. Dostlarnn ilk bataki oku atlatmas
zordu. nceleri Boz Baykuun itibarn cesurca ayakta tutmaya
alan Lovat Dickson bile kendisinin de aldatldn itiraf et
mek zorunda kald. Belaneynin eksiksiz biyografisi olan Yaban
Doa Adam kitabnda, Kandrlmtk diye yazd. Arcadia
diye bir yer yoktu. Boz Baykuun kitaplar satlmaz oldu ve sa
vunduu evrecilik davas gzden dt.
Fakat toz dumann dinmesiyle birlikte, insanlar itibarn ye
niden deerlendirmeye balad. Anahareo 194ta harikulade
olumlu bir otobiyografi yaymlayarak, Boz Baykuun geni
hayran kitlesine ne kadar byk iyilikler yaptn hatrlatt. Pa
327

NASIL BLRDNZ?

ray hi umursamamf; hretini sadece dostlarnn tehdit al

tndaki yaam ortamlarna ilikin duyarll arttrma ynnde
kullanmt; Kunduzlar, kartallar ve aylar.
Boz Baykuun aldatmacas aslnda nemli miydi? Modern
yaama ayak uydurmay reddediinde muhteem bir yan vard.
Ve de en azndan baard eyler elle tutulurdu: Kanada Yerli
leri arasnda otantik bir yaam srd, onlarn inan dnyas ve
kltr zerine herkesten daha fazla bilgi edindi. Kn nemlisi de
bir evreci olarak yrtt almalar btn bir kuan d
nce tarzn deitirdi:
Ormanlardan gelen ses bir an iin bizi bir tr efsundan kur
tard. Hitlcrin crtlak, afral tafral sesinin aksine ve modern
teknolojnin acmasz ngrtsnn aksine. Boz Kurtun szle
ri unutulmaz bir ekicilik uyandrarak, zihnimizde insanla
rn ve hayvanlarn sevgiyle yaadklar ve birbirlerine gven
dikleri serin ve dingin bir yer vizyonunu aydnlatt.
Dzenbazn ikili yaamn Arehie Belaneyden daha iyi yanstan
bir rnek yoktur. Bir yandan, hayvanlarn dostluuna snan ve
bir Kzlderili olmay dleyen terk edilmi bir ocuun by
ynce bir kadnla istikrarl iliki kurmay beceremeyen bir ada
ma, ar iki ien ve kimi zaman neredeyse bir deliye dne
rek zalimliklerden geri kalmayan yalnz bir kiiye dnmesi.
te yandan, kitaplar ve konumalar doayla yeni ve sahici bir
balanty sunan gl ve hayranlk duyulacak bir kahraman,
ilk evre savas. Tek bir bedende barnan bylesine karmak
iki karakterin bir adam erken yata mezara kolayca gtrebil
mesi anlalr bir eydir. Ama Boz Bayku gibi mstesna bir in
sann ortaya kmas iin belki de bu karakterlerden biri olmak
szn dieri elde edilemez.

328

BAKA

KMLKLERE

BRNENLER

Dzenbaz yaftas daima bir hakaret maksad ierir ve bir Titus Oates ya da bir Ignacz frebitsch Lincoln karakteri veya Lobsang Rampa nn Siyam kedisinin dncelerini yazya aktard
sav gz nnde tutulunca hak edilmi gibi grnr. Ama btn
dzenbazlar bylesine sert yarglamak kolay deildir. Hi ku
kusuz hepimiz bir Cagliostronun ya da bir Mary Bakerm haya
ta tutunma stratejisine iten ie bir hayranlk ya da James
Barrynin cesaretine apak bir sayg duyarz. Ve de Arehie Delaney bize Yerli bir yrek var bende dediinde, dpedz yalan
sylemekten daha karmak bir isel dnme iaret ettiini bi
liriz. Dzenbazlar bizi tedirgin eder, nk kimliklerimizin ne
kadar krlgan olabileceini ve bakalarnn beklentilerini yerine
getirmeye ne kadar ok zaman harcadmz hatrlatr bize. De
neme yazar William Hazlittin Fransa ue talyada Bir Yolculu
a likin Notlar (1826) kitabnda saptad gibi: nsan sahtekr
bir hayvandr - bir rol canlandrdnda asla gerek anlamda
kendisi gibi davranmaz.

329

BLM 9

ldkten Sonra Hayat Bulanlar

Tarm 'mn zenginlie ne kadar az deer verdii, bunu bahet
tii insanlara baknca anlalabilir.
ALEXANDER POPE

Elimize geecek biraz daha fazla para, hepimizin iine yarayabi

lir. Spike Milligan Tek istediim ey parann beni mutlu ede
meyeceini kantlayacak bir frsat demiti. Oscar Wilde bile
kalc bir gelire sahip olmann hayranlk uyandrmaktan daha
iyi olduunu kederli biimde itiraf etmiti. Zengin olmann bir
ok yolu vardr - soyluluk, hret, deha, alkanlk, talih. Ama
servete kavumak bunu elde tutmann gvencesi deildir. Dn
yada her drt saniyede bir iimizden birileri iflasa srklenmek
tedir ve tarih her tiilediini nnde bulurken cenaze masraflar
n deyemeyecek durumda mezara giren olaanst erkeklerle
ve kadnlarla doludur. Mozart, Rembrandt ve Napolyon dnyaclan adlarna tek bir kuru olmakszn gtler her ne kadar
Napolyon basbaya teknik ayrntlar gzard ederek, vasiyet
namesinde milyonlarca hayali frank brakm olsa da. Matba
acln babas Johannes Gutenberg kendisine destek kan yat
rmc tarafndan ykma uratld; sinemann Fransz mucidi Georges Melics bir l\aris demiryolu istasyonunda oyuncak satma
derekesine dt; 1949da ilk ticari kredi kartm yaratan ve Life
dergisince 20. yzyln en nfuzlu Amerikallar arasnda saylan
Frank X. McNamara krk yanda zrt biri olarak ld; Ge
neral Motorsun kurucusu Billy Crapo Durant hayatn bir bowlirg salonu iletmecisi olarak noktalad.
I 330

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

Emma Hamilton: Gndz Hizmeti Gece Striptizci

Nelsonun mehur metresi Hmma Hamilton (1765-1815) l
mnden neredeyse yz yl kadar sonra resmi kaytlara dayanla
rak temize karld. Gemite ngilterenin en anl kahraman
nn itibarn lekelemi biriydi ve kurulu dzen byle bir eyi as
la hogryle karlayamazd. z kz bile onu annesi olarak ta
nmaya yanamad. Hayata umut verici olmaktan son derece
uzak bir ortamda adm atan bu kadn daha sonra ykselerek ser
vete kavutugLi gibi, ann en nl ve en byleyici kadn ol
mutu - ancak bunlarn hepsi iki, bor ve buruk hayal krkl
kemekeinde elinden kt.
Emy Lyons virane bir evde dnyaya geldi. Doduu yer
Cheshire ilinin Wirral yarmadasnda yer alan Ness adl perian
bir kmr madeni kyyd. Sert ve ayya bir nalbant olan ba
bas Henry, onun doumunu izleyen bir ay iinde ld. kiliy
ken annesiyle giritii bir az dalanda yere derek -ya da iti
lerek- lmcl bir darbe ald. Mary Lyons kk bebeiyle bir
likte Kuzey Gallerde ailesinin yaad Hawardene kat. Zaten
slmayacak kadar dolu olan evde srekli tezek kokusu vard.
YoksLilluktan dolay satn alnmayan yakt ailenin at sala
maktayd. Emy annesiyle birlikte saman bir dekte uyuyarak
byd; en kk ocLik ve bir kz olmas nedeniyle her zaman
karn son doyurulan kiiydi. Hayatta kalmasn muhtemelen an
nesinin hali vakti yerinde ve kimlii karanlkta kalm bir adam
la gnl ilikisine borluydu; byk olaslkla yredeki malik
nenin kdemli bir ua olan bu adam gizlice onlara yiyecek ve
para vermekteydi. Bunun bir sonucu olarak, Emna bydn
de uzun boylu, salam yapl, parlak siyah sal ve ak tenli bir
gen kz oldu.
Anne ve kz arasndaki iliki ok skyd. Okula hi gitmemi
olmalarna karn, her ikisi de son derece zeki ve becerikliydi.
Emmanm altn a boyunca, annesi her zaman perde gerisinde
I 331

NASIL BLRDNZ?

kalarak, onun srda ve kiisel yardmcs roln sdendi. I lawardcnin klostrofobi yaratc ortamn brakp sevgilisinin pe
inden Londraya gittiinde, Emyyi de yanna ald ve bakentte
ona Lygun bir i buldu. Kmy henz on iki yanda olmakla bir
likte, Blackfriarsta saygn bir doktorun ocuklarna dadlk
yapmaya balad. Orada aktrislic hevesli Jane Povvelila tant
ve onunla yakn arkada oldu. Cnm/dc olduu gibi, o za
man da Wcst Kndin gl bir ekicilii vard. Emy btn gece
Covent Gardcnda kald iin iten atlnca, hizmetilie srt e
virerek tiyatroda bir kariyer edinmeye yneldi. Drury Lanede
bir kostm sorumlusunun yama olarak en dk kademeden
balad bu meslekte, ok gemeden eilimine her bakmcian
daha da uygun den bir eyi buldu.
18. yzyl sonlarnn Londras dnyadaki en byk seks cen
netiydi. Tek bana St. James Caddesinin 800 metre apndaki
alannda beyefendilere elence sunan drt ba mamur 900 ge
nelev ve daha kk apl 850 randevuevi vard. Bu geni merepli mahallede bile Dr. James Grahamm Salk Tapna he
yecan uyandrc bir merkezdi. Mesleksiz ama karizmatik bir s
ko dolandrc olan Graham klelik ve kadnlarn eitimi gibi
sosyal meselelerde olaanst aydn grl ve stelik vejetar
yen olmakla birlikte, ciddi parann sekste olduunu bilen biriy
di. inin can alc unsuru olan Semavi Yatak sekiz pirin s
tun stnde duran ok byk ve ssl bir kanepeydi; grnm
(ve arm) itibariyle bir Yunan tapna ve Roger Vadimin
1968 yapm Barharella filmindeki orgazm tetikleyici Azgn
Makine aras habis bir melez gibiydi. lev bakmndan devasa
bir gebelik aracyd. James Graham salkl ocuklara sahip ol
mann bir yurtseverlik devi olduu kansndayd; vaat ettii ey
srf sevime yata deil, soy srdrme yatayd. Gzel kokulu
buularn ve canl kumrularn dnp durduu bir kubbe altn
da, mterileri krk kristal stunla, olas her adan bir manzara
332

y.

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

sman aynalarla, erotik sahnelerin yer ald bir frizle ve gizemli

elektrik enerjisiyle kvlcmlar saan ve dein altndaki 500
mknatsa balanan borularla evriliydi. Duhul iin uygun aya
ulaacak eimin verilebildii yatak, gebe kalmay salamak ze
re bir kadnda stn esriklik uyandrmaya ynelik hafif elek
trik atei dozlar vermekteydi. Dzenein bir baka paras ya
taktaki kiinin eforuna uygun tempoyla ezgileri kreendo nokta
sna varan bir orgdu. Gecelik maliyeti 50 sterlin (bugnn para
syla yaklak 3500 sterlin) olan yatan mterileri arasnda
Galler prensi, tannm parlamenterler Charles James Fox ve
John Wilkes gibi dnemin mhim baz adamlar vard. Sefay
balatan olay ise yatan evresinde ak sak danslar yapan ha
fif giyimli ve tanra haval kzlarn batan karc canl gsteri
siydi. Danslardan biri olan gen Hmma Lyois dzgn burunlu
arpc klasik profiliyle bir yldz konumuna ykseldi.
Graham yaylan hretine karn, kt bir iadam kt. Pa
rasn tkettikten sonra yeniden domu bir Hristiyan kesildi;
insan salna (ve Tanrya) en iyi hizmet yolunun perhiz yap
mak ve toprakla ykanmak olduu inancna vard. Charing
Kavanda toprak dolu bir fya gmlm halde insanlara
vaaz vermeye balad. Hmma en muteber St. James genelevi olan
Madam Keliynin iletmesine geti; oradaki erotik danslaryla
Portsmouth milletvekili vc naml genelev mdavimi Sir Harry
Featherstonehaughu byledi. Sir Harry para vererek onu gene
levden kard ve Sussexteki kocaman iftlii Upparka yakn
bir kr evine metresi olarak yerletirdi. Henz on be yandaki
Hmma gndzleri hizmeti olarak alyor, akamlan ise onun
sofra arkadalar iin masada plak dans ediyordu. Bu dostlar
dan biri olan Warwick milletvekili Charles Greville, kaba saba
ve hogrsz Featherstonehaughun, gebe kaldn renme
nin deheti iindeki gen kz evden atmasndan sonra devreye
girdi. Gzelliiyle bylendii Emmaya baka erkeklerle gr333

NASIL

BLRDNZ?

meleten kanmas kouluyla kalc metres olarak yanna yerle

mesini nerdi. Gebe ve sefil durumdaki Emma bu frsatn hemen
stne atlad. Emma Hart adyla onun Paddingtondaki Lon
dra evine tand ve artk kendisini Bayan Cadogan olarak ta
ntan annesini de yanma aldrd. Emma ad verilen kz ocuu
doduunda alelacele bir aileye evlatlk verildi ve varl bir sr
olarak gizli tutuldu.
Bu ev dzeni bir sre iyi gitti ama Greville, metresi Emrnann
gzelliini bakalarna sergilemekten kendini alamyordu. Bir
resim ve heykel erbab olduundan, onun ressam modeli olarak
poz vermesini salad. hreti parlamakta olan portre ressam
arkada George Romney, gen kadnn sevimliliine ve duruu
na hayranln ylesine takntl bir noktaya gtrd ki, eitli
pozlarda altm akn tablosunu yapt. Bylece Emmann g
rnts Britanyann her yannda tannr hale geldi. Nitekim b
tn zamanlarn en fazla tablosu yaplm ngiliz kadn olma zel
lii hl srmektedir. Ama Emma sadece gzel deil, ayn za
manda canl, zeki ve her bakmdan ho bir kadnd. Grevillein
onu zel metresi olarak tutma planlar, enfes gzelliine dobra
ve nkteli bir ehvetin elik ettii bir kadn olarak sosyal sansas
yon konusuna dnmesiyle suya dt. Eimma Hart artk Lon
dradan Leedse kadar centilmenlerce arzulanr olmutu.
Bu durum Grevillei felakete srkledi. Varlkl biri olmad
iin Emmay cep harln karmak zere model olarak ki
ralamaya balamt ve ykl eyize sahip bir e bulma aray
iindeydi. Her sosyal olayda ilgi odanda duran Emmayla bir
likteyken byle bir hedefe varamazd. Emma zellikle GrevilIcin Napolide ngiliz bykelisi olarak grev yapan days Sir
William Hamiltonla sk fk dostluk kurmutu. Antika eya
tutkusundan dolay Elinius olarak and bykeli buna kar
lk ona E'dgvvare Hattnn zarif aycs adn takmt. Gre
ville hatr saylr borlarn temizlemesi karlnda metresini
334

LDKTEN

SONRA HAYAT BULANLAR

daysna aktarmak iin bir plan hazrlad. Emmay onun yann

da bir tatil geirmesi iin Napoliye postalad ve birka ay sonra
yazd mektupla artk geri dnmesini istemediini ak seik be
lirtti. Ykma urayan Emma ona bir dizi fkeli ve yakar dolu
mektup gnderdi, ta ki bir kez daha pragmatizme boyun eene
kadar. Ne de olsa, Napolideki hayat kibar ve gz kamatrcy
d; stelik gittii her yerde gzelliiyle ilgi grmekteydi. Sir William yumuak huylu ve candan hal biriydi; evi halk da cmert
konukseverlii ve aristokrat zevkiyle nlyd. ok gemeden
onun metresi vc ardndan 1791de dostlarm epey artan bir ge
limeyle kars oldu.
Ben Eimna Edamilton mym? Neredeyse olanaksz gibi g
rnyor! Yoksulluktan gelme vc hl belirgin bir kuzey aksan
l eski fahie artk bir bykelinin karsyd. Otuz drt ya b
yk olan Hamilton memnundu. Islah olmu bir hovardadan iyi
bir koca kaca sklkla sylenir. Kadn asndan da niin by
le olmasn? Emma hem Napoli kraliesi (ve Maric Antoinettein kz kardei) Maria Carolinann bir gzdesi, hem de Napo
li sosyetesinde kaymak tabakann bir demirba oldu. Sosyal
merdivenin en st basamana ulamt; soylularla ve dnemin
birok byk sanats ve dnryle ili dlyd. Bu durum
Emmanm hrsm kabartt: Srf evde konuk arlayan saygl bir
e rolyle yetinemezdi. znde bir sahne sanatsyd ve yeni bir
ey, ancak kendisinin yapabilecei bir ey yaratma isteiyle do
luydu. Bunu da en lgnca dlerinin tesine varacak dzeyde
baard. George Romney ve Sir Joshua Reynolds iin poz vermi
bir model olarak edindii tecrbeye dayanarak, tarihteki byk
kadnlarn klna girdii bir dizi deien tabloya dayanan vc
Durular adn verdii bir gsteri gelitirdi. Mzik eliinde
Sir Williamn anlatmlaryla sunuculuk yapt bu gsteride,
Eimma Hint allaryla rtnm olarak performansna balyor
ve kademeli olarak stndeki giysileri kararak, sonunda g
335

NASIL

b i l ir d in i z

zel siyah salar lleler halinde omuzlarndan aaya dkle

cek ekilde bedenini smsk saran tek bir beyaz muslin i
gmlek le kalyordu. Bu srete Ariadne yerini Medeaya, Mcdca yerini Kleopatraya brakyor ve kiilik dnmleri byleee srp gidiyordu. Gsteri bazlarna gre kibar bir striptizin
tesine pek gemeyen bir ey, bazlarna gre ise Bat resim sa
natnn canl tarihiydi. Goethe talya Seyahati kitabnda bu g
zel yzl ve kusursuz endaml ... gen ngiliz kz karsndan
nasl bylendiini yle aktarr;
zleyici gzlerine pek inanamaz. Binlerce sanatnn ifade et
meye can atm olaca eylerin nnde hareketlerle ve ar
tc dnmlerle gerekletiini grr; ayakta duran, diz
ken, oturan, uzanan, arbal, zgn, en akrak, esrik,
piman, ayartc, tehdit edici, tedirgin grnmlerle pozlar
aralksz birbirini izler. ... Bir gsteri olarak hayatnzda da
ha nce grdklerinize hi benzemeyen bir ey bu.
Leydi Hamiltonm Durular bir sansasyon yaratt. Lon
drann fuhu semtinde Semavi Yatak evresinde hoplayp
zplayarak dnen dier fahielerden ayrt edilmesini salayan za
rafet ve sunu onu uluslararas yldzla tad. Avrupann en
gzde turistik odaklarndan biri haline gelerek, ktann her ya
nnda taklit gsterilere ilham verdi. Onu eletirenler bile hayran
d: Sosyete gnlks Bayan St. George, her ne kadar ineleyi
ci bir dille gnlk giyiminin zevksiz, tkk, kaba ve yakksz
olduunu eklese de, kostmlerinin ne kadar zarif ve gzel ol
duunu not dmekten kendini alamad. Kaba olsun ya da ol
masn, Londraya dnnde Leydi Hamilton furyas iyice kk
sald. Alameti farikas olan beyaz krep ve saten giysiler popler
leti. The Times bu giysilerdeki kapitone gslerden yakna
rak, birok gen hanmn karakterini alaltt yaygarasn ko
I

336

LDKTEN SONRA

HAYAT

BULANLAR

pard, insanlar hayranlk ve dehet duygular arasnda bocalar

ken, dedikoducular ve karikatristlere gn dodu. Oysa Emma
Hamilton asndan bu henz bir balangt.
Horatio Nelsonla I793te tesadfen tant. Krk yandaki
Nelson liderliiyle ve taktik sezgisiyle nl olmakla birlikte he
nz donanma komutan deildi. Fransz Devriminin okuna
bal sersemlii daha atamam olan Avrupa savan eiindeydi. Albay Nelson o srada ngilizlerin elinde olan, ama gen top
u subay Napolyon Bonaparten da yer ald bir Fransz kuv
vetince tehdit edilen Toulon limann takviye etmek zere Na
poli kral IV. Ferdinandodan destek birlikleri salamaya gnde
rilmiti. Napolideyken Hamilton iftiyle ok iyi uyutu ve Em
ma baka herkesle olduu gibi onunla da cilveleti. Ama her iki
taraf da belirli bir izlenim edindi.
Ikinei karlamalar ancak be yl sonra gerekleti. O sra
da Emma baya tombullamt. Korsika valisi Sir Gilbert Elliottun 1796daki saptamas yleydi: irilik bakmndan bedeni
nin azmanlktan geri kalr hibir yan yok ve her geen gn se
miriyor. Elencelere ev sahiplii yapmasyla nl Leydi Elginin kans kesindi: O sahiden de bir dev anas! Bir isveli
diplomatn tasviri aka diplomatik olmaktan uzakt: O im
diye kadar grdm en iman kadn, ama en gzel simals.
Nelson I798de Napoliye dndnde bir kahramand. Nil
Mharebesindeki zaferi kenti bir Fransz istilasndan kurtarm
t. Emma soluk solua bir beklenti iinde ona bir mektup yazd:
Muzaffer Nelsonla ayn topraklarda domu olma duygusuy
la yrrken her admda iimi gurur dolduruyor.... Tanr ak
na, Napoliye bir an nce gelin. ... Kyafetim tepeden trnaa
Nelson havasnda.... alm bile batan aa yaldzl apalarla
bezenmi bahriyeli renginde. Kpelerin Nelsonn apalar bi
iminde; ksacas, her yanmz Nclsonlam durumda.
337

NASIL

BLRDNZ?

Muzaffer komutann kente yaklamasyla birlikte Nelsonlama daha da ateli hale geldi ve gemisinin limana girii srasn
da sevin taknl isteri noktasna vard. ektii meakkatlerin
Nelsonu yalandrd apakt; bir gz dzelmeyecek lde
hasar grmt ve bandan ald bir yarann skntlarn ek
mekteydi. Kendisini bekleyen kacinn hatrladndan daha dol
gunlatnn farkna varm olsa bile, bundan hi sz etmedi.
Emma hemiresi roln stlendi, Sir William onun onuruna
partiler verdi ve l arabuk birbirinden ayrlmaz hale geldi.
Bylece Sir Williamn 1803teki lmne kadar srece olan bir
menage trois (onlarn tercih ettii daha szme Latince ibarey
le tria juncta in uno) balad.
Kral Ferdinandonun Napoli ordusu 1798in sonuna doru
Fransz saldrganl karsndan dalmaya yz tuttu. Nelson
kraliyet ailesini ve dostlarn gvenlik iinde Sicilyaya gtr
mekle grevlendirildi. Yolda hatrlayabildii en feci frtnayla
karlatlar. Dier sekin yolcularn tam panik havasnn aksine
F'mmann sergiledii cesaret onu hayran brakt. Sir 'Williarn
boulmaktansa kendisini vurmaya hazrlanrken, Emma kraln
havale geiren kk oluna kar yumuak ilgisini kucanda
can vermesine kadar esirgemedi. Palermoya varld srada,
ikilinin flrtlemesi ateli bir sevdaya dnmt. Emma ve
Nelson adaba uygun davranma gereini btnyle bir yana b
rakarak, aralksz bir iki, kumar ve elence sefasna daldlar. Bu
durum ancak Nelsonun Londraya arlmasyla son buldu.
1800 balarna gelindiinde Emma onun ocuuna gebeydi.
Bu arada Nelson kars Fannyden resmen ayrlarak, onu bann
aresine bakmak zere Norfolkta brakt. Wirnbledonn d ma
hallelerinde harap bir mlk olan Merton Konan satn ald.
Hemen onarm iine girien Fi.mma, buray bir kahramana yara
r bir yuva olarak tasarlad tabii ayn zamanda bir kahrama
nn metresine, bir kahramann metresinin kocasna ve bir kahra
338

LDKTEN

SONRA HAYAT BULANLAR

mann etesinin annesine yaraacak ekilde. Emmann zevki

Hello! dergisinde kacak bir resimde herhalde abes grnmezdi.
Meknn Aldcrley Edgedeki hretli futbolcu kkleri ile Ulusal
Denizcilik Mzesi krmas saylabilecek bir havas vard:
Btn ev, merdiven ve her ke bucak sadece ve sadece be
yefendi ile hanmefendinin her boydan ve her eitten resim
leriyle, kahramann deniz muharebelerinin tasvirleriyle, ar
malaryla, ansna yaplm levhalarla kapl.
Konan bayal ve arszl popler basna emsali grlme
mi bir malzeme salad. Her ey gayretkelikle en ince ayrntlaa kadar didiklendi. Ocak 1801de Emmann dourduu ikiz
lerden sadece biri yaad. Kzn nesebine ilikin herhangi bir ku
kuya mahal brakmamak zere, gururlu anne baba ona Horatia adn verdiler. Ardndan ihtiyata dnk isteksizce bir giriim
le, Nelson un Emmayla gizli yazmalarda kulland takma ad
I honpson u soyad olarak eklediler. Sosyete oktayd: Kadn
onu bir aynn zincirini tutan bakc gibi peinden srklyor
yorumunda bulundu gcenen hanmlardan biri. Nelsonun en
yakn arkadalar travmaya uramt. Artk Lord Minto olarak
anlan Sr Oilbert Elliot fkeyle unlar yazd:
Hibir ey beni Leydi Hamiltona en ufak tasvip gstermeye
yneltemez. ... Onun gz yukardadr, ama imdi eskisin
den daha usuz bucaksz. Nelsonun azna krekler dolusu
pohpohlamalar tktrmay srdryor ve Nelson da bir ocLiun papara yemesine benzer bir sakinlikle bunlar yutma
y srdryor. Kadnn ona sunduu sevgi sadece gln de
il, ayn zamanda iren.
Nelson ve Emma byle serzenilerden habersiz, birlikte kaldkI

339

NASIL BLRDNZ?

lan ksa anlar en iyi biimde deerlendirmekle meguld. Hmma bir arkadana yle yazmt:
Onu seviyorum, ona tapyorum, u anda zihnim ve ruhum
onu greceim, ona sarlacam o kutsal esrik ann dnce
siyle ldryor. ... Gnah ilemeyi srdrmeliyim ve onu her
zamankinden daha fazla sevmeliyim. Uruna cehenneme
gitmeye deer bir su bu.
Kibar ve hogrl Sir Williamm sabr bile zamanla tkendi.
1802nin sonuna doru Emmay ilerin byle devam etmesi ha
linde bir ayrl hesaba katmas gerekebilecei yolunda uyarma
ya balad. Fakat ertesi yln ilkbaharnda ld; o anda son dem
lerinin byk blmnde olduu gibi, karsnn kucandayd ve
Nelsonun elini tutmaktayd. Aa yukar ayn sralarda Fran
sayla sava Nelsonun yeniden hizmete komasn gerektirdi;
Fmma ad verilen ikinci kz doduunda ak denizlerdeydi. Kz
sadece birka gn yaad ve kederli anne ayrntlarn basnn ku
lana ulamamas iin cenaze kaldrcsna iki misli para de
mek zorunda kald. Yalnzlk ve Nelsoncian uzun ayrlklar Fmmay etkilemeye balad. Kendisini yeniden ikiye ve kumara
vurmasyla, borlar ksa srede birikip yld. Nelson bunlarn
hibirinden haberdar deildi. Ona duyduu akn ateiyle doluy
du. Fer daha fazla Fmmalar olsayd, daha fazla Nelsonlar da
olurdu diye yazd.
Vikont unvann yeni alm olan Nelson Eyll 1805te, ancak
bir aylk iznin ardndan son kez evden ayrld. Be hafta sonra
Trafalgarda en byk zaferinin ortasnda can verdi. Zaten n
gilteredeki en nl insand ve lm karsndaki toplu keder
seli lkenin daha nce hi grmedii bir eydi. Fmma derin bir
matemle hafta yataktan kamad. Ama o zamana kadar ona
katlanm olan kodamanlar lerini aldlar. Nelsonun vasiyet
I 340

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

namesindeki zel ricalara ve lm deindeyken ulusun Ley

di Hamilton gzetmesi ve cenazesinde ark sylemesine izin
verilmesi yolundaki isteine aldrmakszn, Emmay trene bile
davet etmediler.
Srada daha beteri vard. Hmmaya Morton Kona ve bak
m iin kk bir yllk gelir miras kalmt; ama eline geen pa
radan fazlasn harcayarak, manevi bor duygusuyla evi saplan
tl biimde sslemeyi srdrd. Alacakllarn peine dmesiy
le, aile fertlerinin ve eski hizmetilerin antajlara bavurmasyla,
Nelsonun dostlarndan birounun ondan uzak durmasyla,
zenginlik grnts abucak atrdamaya balad. Amiralin
lmn izleyen yl iinde 15 bin sterlin, yani bugnn dee
riyle 1 milyon sterimden fazla bor altna girdi. Ev sata karl
d; ama piyasa bir kuakta en kt noktaya inmi durumdayd
ve tuhaf denizcilik dekoru alclar caydran bir unsurdu.
Emma 14 Ocak 180,9da annesini kaybetti. Bunun getirdii
byk duygusal darbenin dnda cenaze masraflar, gvenini k
rlma noktasna varacak kadar zorlad. Ardndan Nelsonla zel
yazmalarnn alnp yaymlanmas, kamuoyundaki destein
son kalntlarn yok etti. Kalan birka dost hibelerle, borlarla
ve rlerle yardma kotuysa da, bunlar asla yeterli olamad.
Emma 1813te tutukland ve Southwarktaki Kraliyet Yksek
Mahkemesi Borlular Hapishanesine konuldu. artl tahliyeyle
yakndaki bir pansiyonda kalmasna izin yerilince, kz Horatiay yanma alarak Fransaya kat. Austos 1814te sadece 50
sterlinlik parayla Calaisye vard. Kasabann ortasnda bulduu
iki odal krk dkk dairede yataa dt ve srekli ierek l
me yatt. Henz on yanda olan I loratia bir olan ocuu k
lyla kaak olarak ngiltereye geri gtrld ve Norfolkta ba
basnn doduu yere ancak 1,6 km uzaklktaki Burnham Markette bir aileye evlatlk verildi. Geri kalan yaamn sakn biim
de srdrerek, yrenin yakkl papazyla evlendi ve geni bir
I 341

NASIL BLRDNZ?

aile kurdu. ocuklarn gizemli ninesinden hi sz edilmedi.

Emma hatasz biri deildi, ama Nelsonun -ve de kendisininlmnden sonra maruz kald iftiray ve ihmali hak edecek bir
yan da yoktu. Bir dizi bencil sevgiliyle birlikte yaamak iin
elinden geleni yaparken, hi de zengin koca avcl peinde ko
mad. Nelsonla tant srada zaten nlyd; aralarndaki ili
kinin younluu ve derinlii cinsel sarholuun ok tesindeydi.
Nelson annesini gen yata kaybetmiti. Gittike ana bir gr
nme brnen Emma scak, esprili ve sonsuz sevgiyle doluydu.
Onun annesinin lmyle oluan duygusal boluu doldurdu ve
ona gerek duyduu salam dayana verdi. Halkn da zamanla
kavrad gibi, mutlu bir Nelson alt edilemez bir deniz komuta
nyd. Hallerinden memnun ve gnlleri bol bir ift oluturdu
lar. Eer aralarnda delicesine sevda kimi zaman gz kara grndyse de ilikilerinin srd yedi yln sadece iki buuk y
ln birlikte geirdikleri unutulmamaldr.
Emma Hamiltonn itibar Victoria dneminden bu yana
nemli lde iade edilmi durumdadr. kinci Dnya Sava s
rasnda Churchili halkn moralini ykseltmeyi amalayan ve
barollerini Laurence Olivier ile Vivien Eeighin oynad Leydi
Hamilton (1942) filminin drt tmene deer olduunu belirtti.
Emma Hamilton yoksulluk iinde lmesine karn, olaanst
bir kadnd. Morning Fostta lm zerine kan yazda okur
lara hatrlatld gibi: Genelde dnyann dikkatini ekmi olan
kadnlarn ok az daha zgr bir yaam srd.

John Dee: Yeni-Platoncu Sihirbaz

Emma Hamilton ak ve sava yznden yklrken, Dr. John Dee (1527-1609) sihir yznden yoksullua dt. ann en par
lak zekl adamlarndan biri olarak, kendisine uygun bulaca
sfatlar herhalde filozof, matematiki, astronomi bilgini ve haki
kat araycs olurdu. Tarih ise onu sihirbazln arketipi, ShakesI 342

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

pearein hrtma oyunundaki Prosperodan Harry Potter serisin

deki Dumbledorea kadar saysz kurmaca karakterin modeli
olarak hatrlyor. Ve de kesinlikle bu konumuna cuk oturan bi
riydi.
ok ho, pembemsi, dupduru bir ten rengi, st gibi beyaz,
uzun bir sakal vard. Uzun boylu ve narindi; ok yakkl
hr adamd. ... Bir ressam nlne benzeyen, sarkk kol
yenli ve yrtmal siyah bir cppe giyerdi.
17. yzyl gnlks John Aubrey bu tasviri Dr. Deeyi son yl
larnda tanyan yal bir kadndan almt. Grnmne geride
brakt kiisel eyalar -gzbaclk masas, kristal kre, altn
nazarlk, obsidyen ayna- eklendiinde, hretine nasl ulat
kolayca anlalr. Ama srf bir sihirbaza benzemesi, John Decnn kesinkes yle olduu anlamna gelmez.
Bugnn lleriyle onu bir bilimci olarak nitelendirmek ge
rekir, her ne kadar o zaman bilim kelimesi olmasa ve modern
anlamyla I725e kadar herhangi biimde karmza kmasa bi
le. 16. yzylda doann kurallarn belirlemeye alanlara veri
len ad doa filozofuydu. Pisagor gibi, John Dee de evrenin
matematik diliyle (onun ifadesine gre byleyici bir akideyle) yazld kansndayd. En nemli bilimsel miras im
diye kadar yazlm en baarl ders kitab olan klidin Ele
mentler eserinin ilk ngilizce evirisini (1570) yayma hazrlayp
sunmakt.
Dee bir Yen-Phtoncuydu. Ona gre, her ey -hem madde,
hem de ruh- birbirine balyd ve maddi dnya soyut bir
formlar alannn dsal tezahrnden ibaretti; bu alanda sz
gelimi btn somut iskemleler bir iskemle ideasmdan doar ey
lerdi. Bu ideal formlar saf hakikatler olarak nitelendiren Dee,
bunlarn ileyiine yn veren yasalarn bulunmas halinde, btn
I 343

NASIL BLRDNZ?

nsanlar tek bir inanta birletiren bir evrensel din ortaya ka

cakt.
l)cc ve birok ada iin, bilimsel aratrma, saf vc uygula
mal matematik, felsefe ve o zamanki anlayla sihir ayn ha
kikat araynn farkl ynleriydi. Modern fizikiler gibi, Dee de
her eyin teorisi peindeydi: Btn gzlemlenebilir olgular
anlaml klan bir ey. ann insanlarna gre, (kimyann nc
s) simya ve (Rnesans dneminde astronomiden ayrt edileme
yen) astroloji en az geometri kadar bilimseldi. Bu eylerin
doru olmad yolundaki bariz kusur u ileri srmeden nce
unu unutmayn: Yerekimi ya da elektrik konusunda onlarsz
bir kavraya ulaamam olacamz Nevvton ve Faraday iin
gerekli zemini hazrlayanlar, grnmez gler arayyla bilin
meyenleri ircieleyen Dee gibi adamlard.
Gnmzde olduu gibi o zaman da asl mkl saf aratr
maya dnk bir yaam idame ettirmekti. Dee bir hurafe ve pa
ranoya anda yaad. Katolik Kar-Reform hareketinin Avru
pada doruuna vard bir dnemde sadk bir Protestand ve
yeni kurulmu ngiltere Kilisesi hl alkant iindeydi. Her tr
l yeni fikir kolayca byclk ya da dine kfr saylarak hapis
ya da lm cezasn getirebilirdi. Saray himayesi elzemdi ve gen
Dee ansna bundan yaralanabilecek bir konumdayd. Babas bir
kuma tccar ve VIII. Hcnrynin saraynda dikii beyefendi
olduundan iyi eitim grd; Chclmsford lisesinde ve Cambridge niversitesine bal St. Johns Collegeda okudu. Bata ma
tematik ve Yunanca olmak zere derslerinde parlak bir baar
gstererek, yaam boyunca srdrecei alma dzenini edin
di: On sekiz saat renim, drt saat uyku ve iki saat yemek. lk
kez niversitedeyken olduka sama bir gerekeyle byclk
sulamasna maruz kald. Aristophanesin Bar komedyas sah
neye konulurken yapt arpc gerekilikteki devasa bir meka
nik bcein Trinity Collegedaki Byk Salonda aktrlerden bi344

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

rni gkyznc tamas, daha saf seyircilerden bazlarn deh

ete drd. Dee her nc kadar adn temize kardysa da, artk
gna getiren Cambridgedcn almalarm yurtdda srdrme
kararllyla ayrld.
Ktada 1548den 1551e kadar sren dnemi Avrupann n
de gelen bilginlerinden biri olarak hrete ulamasn salad.
Pariste klid zerine verdii dersler geni ve deerbilir bir din
leyici kitlesini ekti. DanimarkalI astronomi bilgini Tycho Braheyle tanarak, ondan Kopernikin devrimci teorilerini rendi
ve yakn dostluk kurduu haritac Gerard Mercatorla birlikte
alarak, doru haritalar yapmaya ynelik bir dizi yeni arac ge
litirdi. Ayrca mr boyu srecek olan bir tutkuyla kitaplar
toplamaya halad. Edindii drt bini akn ciltle Avrupadaki
en byk ktphaneyi oluturdu; kitaplarnn says Cambridge
Universitesinde bulunanlarn yirmi katyd. Dcenin ilgi alanla
rnn genilii artcdr. Sihirden matematie kadar uzanan bu
konular arasnda Ermenistandaki kiliselerin yaps, botanik, be
kret, demonoloji, dler, depremler, Etruria, ahinle avclk,
oyunlar, jimnastik, bahecilik, slam, mantk, evlilik, mitoloji,
soyluluk, yalar, farmakoloji, retorik, azizler, arazi lm, gel
gitler, veterinerlik, hava durumu, kadnlar ve zooloji vard.
Dee eitli Avrupa saraylarndan misafir bilgin olarak al
ma teklifleri ald, ama hepsini geri evirerek, gen yata tahta
gemi olan Kral VI. Edwardn felsefi (yani bilimsel) konular
daki zel danman olmak zere ngiltereye dnd. Grevi, be
raberinde yllk 500 ilin maa getirdi ve Northmbcrland dk
gibi kdemli saray mensuplarnn oullarna ders verme gibi ka
zanl bir ek i salad. Sonu Dee asndan mkemmeldi; n
k onu almalarn srdrmesine olanak verecek maddi g
venceye ve teorilerini uygulamaya geirme frsatyla olaylarn
merkezinde yer almasn salayan bir konuma kavuturdu. Bu
mutlu durum sadece iki yl srd. Katolik Kralie Marynin ba
345

N ASIL BLRDNZ?

a gemesi sarayn i evresinde toplu bir tasfiyeye yol at ve

Dee 1555te tutuklanarak, kralienin kz kardei Prenses Elizabeth iin yldz fallarna bakmakla ve bizzat kralieyi devirmeye
ynelik byl tertiplere girimekle suland. Onu itham
edenlerin banda bir zamanlar sahne tasarmnda rakibi olan ve
hi kukusuz yeteneklerini kskanan George Ferrers vard. Deenin tutuklanmasndan ksa bir sre sonra, Ferrersin ocukla
rndan biri derek ld, bir bakas da gzne ald darbeyle
kr oldu. Bu durum Dr. Deenin karanlk hnerlerle urat
yolundaki hretini daha da glendirmeye yarad; ama kendisi
ni parlak bir konumayla savundu ve Londra piskoposu Fdmund Bonnerin kararyla sapknlktan akland. Serbest brakl
dnda byc deil, bilgin olduunu kantlama isteiyle, krali
eye sunmak zere, babasnn manastrlar kapatmas srasnda

saa sola dalan btn kitaplar ve yazmalar biraraya getirerek

bir ulusal ktphane oluturma ynnde ayrntl bir neri ha
zrlad. Bu cretkr ve iddial tasar ngiltereyi Avrupann ara
trma merkezi haline getirecekti. Mary kibarca dinledi, ama tek
lifi reddetti.
Bu arada Deenin babas Rovviandm saraydaki grevini kay
betmesi ve btn malvarlna el konulmas, olunu mirastan
mahrum brakt. Dee btnun zerine bir astroloji tzman olarak
hizmetlerinin ngiltereye oranla ok daha yksek kazan getire
bilecei Avrupann yolunu tuttu. te yandan, filozof Cornelius
Agrippanm eserlerini kefetmesi simyaya dnk ilgisini hzlan
drd. Marynin 1558dc lmesinden sonra yerine geen Kralie
Flizabeth, ona epeyce daha dk bir maala eski grevini ver
meyi nerdi. Bu indirime kzmakla birlikte geri dnen Dee, en
gvendii danmanlar arasna girdi ve hatta ta giyme tarihini
belirlemek zere yldz falna bakt.
Sonraki on ylda sosyal hayata ynelik birok pratik katkda
bulundu. Deniz ulam konusunda geometriyi uygulamaya n
346

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

clk etti; dnemin birok byk denizcisini harita izme ve

okuma konusunda eitti. Ayrca efsanevi gemie kadar inen,
zellikle de Galler prensi Madogun 1170te Kuzey Amerikay
szde kefine dayanak gerekeler ortaya koyarak, Britanyann
Yenidnyaya yaylmasnn dnsel ve hukuksal zeminin hazr
lad. ngiliz mparatorluu ibaresini ilk kez o kulland; Atlas
Okyanusu ile Byk Okyanusu birbirine baladna inanlan
Kuzeybat Geidinin haritasn karmaya ynelik bir seyahati
neren ilk kii de oydu. Kralie adna casusluk yaparak, gizli g
revlerle Avrupaya gitti ve kendi gelitirdii zenli kodlarla ha
berleti. Mektuplarna 007 imzasn att. Olaand bir ey
meydana geldiinde hemen kralienin huzuruna arlrd. Bir
keresinde Lincolns Inn Fields meydannda bulunan domuz klla
r yapm bir balmumu kuklay yorumlamas istendi; baka bir
sefer ise gkyznde beliren bir alevli yldz aklamas isten
di. Byle durumlarda yapt ey bo inanlara dayal speklas
yonlar zendirmekten ziyade ksa ve z aklamalar sunmakt.
Deenin bir gnce tutmaya balad 1577yc kadarki kiisel
yaam hakkmdaki bilgilerimiz ok azdr. Bylesine iyi bir bilim
ci olmasn salayan byk titizliinin sonradan itibarn boza
cak olan bulgular da sunmas Deenin hayat boyunca grlen
birok paradokstan biridir. ok zenle yazd gncesinden elli
bir yanda olduu 1578de Elizabethin saraymcL bir nedime
olan Jane Fromondsla ikinci ya da (bir olaslkla) nc evlili
ini yaptn biliyoruz. O srada yirmi yanda olan kars
ona sekiz ocuk dourdu. Anlald kadaryla ift birbirine
balyd ve Dee asndan bu ballk neredeyse lgnlk nokta
sna varacak dzeydeydi. Gnce onun det dnemlerine ilikin
ayrntl ve ifreli kaytlar ierir; sadece gnler deil, detlerin
ne kadar iddetli ve akmt nm az m, yoksa bol mu oldu
u da dikkatle ilenmitir. Not dt bir baka konu gnn
yansra saatin de belirtildii sevime tarihleridir. Ama ok daha
347

NASIL BLRDNZ?

sarsc nokta gncede Deenin meleklerle iletiim konusunda

gelien saplantsnn aa kmasdr.
ok sevdii annesi 1578de lerek, ona Mortlakedeki evi mi
ras brakt. Dee tek ocuktu ve mrnn ounu annesiyle bir
likte ayn at altnda geirmiti, belki bu kaybn bir sonucu ola
rak ve bir dizi garip, etkileyici ryann verdii ilhamla, ruhlarn
yaad br dnyaya merak sald. Bizzat spanyol fatih Cortes
tarafndan alnm bir Aztek define eyas olduu sylenen per
dahl siyah obsidyen tatan kehanet aynasn kullanarak, ruh
larla irtibat kurmaya alt. Giriimlerinden hibir ey kmad.
Gremediimi ve gelecei okuyamadm biliyorum diye iti
raf etti gncesine. zini srerek Glastonburydeki bir antika eya
koleksiyoncusunda bulduu kristal krede gelge kesitler yaka
lar gibi oldu, ama herhangi bir ey grme bakmndan glk
ekti. Bunun zerine 1582de Edward Talbott adl bir medyu
mun hizmetlerinden yararlanmaya balad. Talbott sahtekrlk
tan dolay kulaklarnn kesildiini gizlemek iin srekli banda
bir kukuletayla dolaan Lancashirel sevimsiz bir adamd. Ecza
c kalfal yapt dnemden kalan temel bir simya bilgisine sa
hipti ve kehanet hnerine sahip olduunu ileri srmekteydi. Ne
redeyse bir anda Dcenin ince ayrntlar ieren grlere varmas
n salad. Grlerin ou Enokyen dili konuan Madimi ad
l bir melek araclyla gelmekteydi. Deeye gre, bu melek
yedi ila dokuz yanda gzel bir kz grnmnde, yar melek
ve yar cin olan ruhani bir yaratk t. Yapt iin okltMc ala
kal ya da Hristiyanla aykr hibir yan yoktu; nitekim her se
ansa dua ecierek ve oru tutarak hazrlanmaktayd. Ald so
nulardan memnun kalmt. ki adam bir ortaklk kurdu; Tal
bott kark gemiini rtmek iin soyadn Kelley olarak dei
tirdi.
Bu arada Dee baarl ve becerikli bir bilimci olarak alma
larn srdrd. ngiliz takvimini astronomi takvimiyle uyumlu
348

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

hale getirmek zere 1583te bir tasan hazrlad. ngrd d

zen Papa XIII. Gregoriusn bir sre nce Avrupann geri kalan
kesimine kabul ettirdii takvimden daha doruydu ve yaygn
olarak takdir toplayan dzgn bir matematik yaklamna daya
lyd; ama bu adm Romaya teslimiyet olarak gren Canterbury bapiskoposu tarafndan engellendi. Ayn yln sonraki bir
tarihinde kralie, Dee ve Kelleyyi konuk bir Polonyah diplomat
olan Prens Aibrecht Laskiyle tantrd. Oklt konusuna ok
merakl olan Laski onlar felsefi deneylerini kendi lkesine ge
tirmeye davet etti. Rehber ruhlarnn onay vermesinden cesaret
alan Dee ve Kelley aileleriyle birlikte Polonyann yolunu tuttu
lar.
ki ngiliz sonraki alt yl Avrupann grkemli saraylarnda
astroloji, simya deneyleri ve ruhlar araclyla gelecei grme
mesaisiyle geirdiler, Polonya kral ve (kendisi de ateli bir sim
yac olan) eksantrik Kutsal Roma-Germen imparatoru 11. Rudolf onlara evkle sahip kt. Dee ve Kelley sonunda Bohem
yada Kont Rosenbergin sarayna yerleti. Orada kimsesiz o
cuk grnml melek muhataplar Madimi birdenbire Uriel ad
l ve dolgun memeli bir sirene dnverdi. Kelleye iki adamn
her eyi, zellikle de karlarn paylamamalar halinde mistik
aydnlanma ynnde artk hibir ilerleme olmayacan bildirdi.
Deenin gncesi en bata janein Kelleyden holanmadn hep
belirtmi olmasndan dolay iine dt sknty yanstr; ama
bildirildii gibi e deiimini yapmaya raz oldu. Ksa bir sre
sonra ruhla konumalar kesildi, ortaklk bozuldu ve Dee ifti
1588dc ngiltereye dnd.
lk bakta Kelley btn ii ustalkla tasarlam gibi grnr.
Yal Deenin ruhlarla grme takntsndan yararlanarak, or
tann gzel ve gen karsn elde etme yolunu bulmu ve ardn
dan her ikisini bandan savmt. Nitekim Deenin ayrlmasn
dan sonra olduka abuk zenginleti; on yl boyunca Avrupa h
I 349

NASIL BLRDNZ?

kmdarlarn istedii an altn imal edebileceine inandrarak do

landrd. Hatta almalarnn takdir nianesi olarak II. Ridolf
tarafndan baronluk mertebesine ykseltildi. Ancak hibir ger
ek altnn ortaya kmamas sonunda bana i at ve 1597de
imparatorun kendisini kapatt bir kuleden inmeye alrken
dp ld. Deenin gncesi ise farkl bir hikye anlatr bize.
Kendi ifadesine gre Kelleyyle akitinden be hafta sonra, Jane gebe kaldn anlad. Bebek doduunda Dee ve Kelley ift
leri vaftiz iin biraraya geldi ve ocua Tanrnm sevgili kulu
anlamnda Theodore ad verildi. Dee ve Kelley bozumak yle
dursun, mektuplamay srdrdler ve Deenin gncesinden
Kelleynin lmn duyunca byk znt yaad anlalr.
Eer bu yeterli kant olarak grlmezse, bir baka ipucu Dee if
tinin daha sonra doan kzlarna Madimi adn vermi olmalar
dr.
Bu arada Dee ifti Mortlakee dndklerinde evlerini yama
lanm halde buldular: Birok kitap ve alet alnm, ayrca bir
hizmeti Deenin bilimsel yazlarnn yer ald ktlar tart ku
tularnn iini demek iin kullanmt. Hi kukusuz ktadan
gelen dedikodularn etkisiyle kralienin Deeye kar olan tavrn
da da bir souma vard ve ona sunabildii en iyi makam Manchesterda bir dinsel kurum olan Christs Collegen mdrly
d. Bu grevin salad gelir ok dk olduu gibi, bir efsuncu olduu yolundaki srekli fsltlar retim yeleri zerindeki
otoritesini sarst. Elizabeth 1603te lnce yerine, her biimiyle
byclkten nefret etmesiyle tannan I. James geti. Ertesi yl
Dee ona bir mektup yazarak balln bildirdi ve onu hakkn
da bildirilen ve anlatlan ok saydaki tuhaf ve anlamsz masal
lardan veya hikyelerden hibirinin doru olmadna inandr
maya alt. Kral cevap verme zahmetine bile girmedi.
Ertesi yl Manchester kasp kavuran veba salgn acmasz
ca Jane Dee, Theodore, Madimi ve ailedeki btn kk ocuk350

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

lann cann ald. Kederli John Dee sa kalan kz Katherinele

birlikte Mortlakee dnd. Sonraki drt yl boyunca, yani sek
sen k yanda lnceye kadar ar yoksulluk iinde yaad;
karnn doyurabilmek iin kitaplarn teker teker satt. Tek
avuntusu Bartholomew Hicknan adnda yeni bir medyum ara
clyla melekler diyaryla tekrar temasa gemi olmasyd. te
mrnn son demlerini yaad Mortlakein Faldo Ninesi (Deenn grnn John Aubreyye tasvir eden yal hanm) gen
bir kz olarak onunla tant ve beyaz sakall, siyah cppeli efsa
ne bilge olarak tarihe gemesini salad. Aubreyye onun Ben
Jonsonm Simyact oyununa model oluturduunu anlatt, ama
ondan ho ifadelerle sz etti: Harika bir arabulucuydu; baz
komular bozutuunda, onlar bartrana kadar asla yanlarn
dan ayrlmazd. Vard son hkm basitti: ok iyi bir adam
d.
Sonraki kuaklar vefaszdr. John Dcenin gncesi ve ruhlar
la konumalar ieren Dr. John Dee ile Baz Ruhlar Arasnda
Yllarca Geen eylerin Gerek ve Aslna Bal Anlatm adl ki
tab giriken bir kitap tarafndan 1659da bulunup yaymlan
m olmasayd, esas itibariyle yakn ada Sir Francis Baconla
birlikte nc bir bilimci olarak anlm olabilirdi. Meleklerle ko
nuan e dei tokuusu, kendinden menkul sihirbaz ve okltist
kuaklarnn ezoterik arlklarnn ilham kayna saylmak ye
rme, yerkrenin haritasn karmak iin geometriyi kullanan
adam ya da en byk kitap koleksiyoncusu olarak ele alnm
olabilirdi.

Jack Parsons: Roket Bilimcisi Deccal

Ayn ekilde parlak bir bilimci olan byle bir okltist yaklak
400 yl sonra dnyaya geldi. Amerikan roket teknolojisinin ele
avuca smaz ncs Jack Parsons (1914-1952) ilk eytan ar
ma ayinini on yandayken gerekletirdi. Los Angeleste 2
I 351

NASIL

b il ir d in iz

Ekim 1914re, yani tan da Yehova ahitlcrinin kyamet kopaca

m ngrd tarihte domutu. ABD Kara Kuvvetlerinde
yzba olan babas Marvel NVhiteside Parsons ona Harika
derken, annesi her zaman John ya da Jack diye seslendi. Anne
sinin gebelii srasnda baka bir kadnla kaamak halinde yaka
lad babas, bu yzden bytlmesinde ok az rol oynad. Jack
yalnz bir ocukluk geirdi. Tek gerek arkada onunla havai fi
ek, bilimkurgu ve kundaklk takntsn paylaan Edvv'ard Formand. Birlikte eski by kitaplarn inceleyerek, okulda kendi
lerine sataan daha byk olanlara uursuzluk getirecek by
ler uyguladlar.
Jack ve Edvvard liseyi yarda brakarak, Californial bir silah
imalat irketi olan Hercules Povvder Companydc almaya
baladlar. Jackin kendi kendini yetitirmi bir patlayc kimya
geri olarak sahip olduu benzersiz yetenekleri ona intihar mangas nda, Caltechin Guggenheim Havaclk Laboratuvarnda
roket saplantl aykr tiplerin topland grupta bir i kazandr
d. ikinci Dnya Sava patlak verdiinde, bu birim olduka ge
ni askeri fon desteiyle gelierek Jet itici G Eaboratuvar na
dnmt. Wernher von Braun daha sonralar ABD uzay
programnn gerek babasnn kendisi deil, Parsons olduunu
syleyecekti. Henz yirmili yalarn ortasnda olan Jack, Apollo
uzay seferlerinde kullanlacak olan kat yaktlar ve Polaris fze
lerinin tepkili itiinde kullanlacak olan sv tutkallar yaratt.
Mahkemelere patlayc bilirkiisi olarak srekli arlan biriydi.
Bu arada hl kara byye hevesli olduundan, her deneyden
nce boynuzlu pagan bereket tanrs Pann ruhuna yakarma
alkanl vard.
Parsons yirmi sekiz yandayken. Forman ve drt meslekta
yla birlikte Aerojet Engineering adl bir roket irketi kurdu. Sa
vatan sonra hisselerin sadece 11 bin dolara satarak irketten ay
rld. Hl sektrde nemli yeri olan Aerojet u anda NASAnn
352

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

uzay mekiklerindeki itici g birimlerini retiyor. Parsons hisse

lerini elinde tutmu olsayd, on yldan az bir srede bir dolar
mltimilyoneri olacakt. Bunun yerine parasn yatrd ama
rhane zinciri batt.
Parayla aras asla iyi olmayan Parsons kiisel yaamm d
zenlemede daha da beceriksizdi. Annesiyle ilikisi youndu ve
muhtemelen enseste akt. Son derece yakkl, uzun boylu ve
ukuruna dkn biri olarak, Aerojetteki sekreterleri batan
karmada maharetini gstermiti. Ancak ar terlemesine yol
aan bir fizyolojik bozukluu vard. Buna bal kronik vcut ko
kusuyla baa kmak iin bavurduu yol sert kokulu kolonya
lar bolca srmekti. Jacka ilikin kanaatler ikiye ayrlyordu;
bazlarna gre bir ofis soytars, bir tatl kak, bazlarna g
re ise tehlikeli, hatta byk olaslkla psikozlu biriydi.
Karakterinin bu karanlk yan onu hipnotizmaya dayal ruh
arcs Aleister C.rowlcy nderliindeki Mason tarz bir rgt
olan OTO (Ordo Templi Orientis/Dounun Tapnak valye
leri) iinde yer almaya yneltti. Canavar, 666, Birader Perdurabo ve stat Therion gibi deiik adlarla anlan Crovvley, baka
birok kiinin yansra John Deenin de ruhunu tadn ileri
srmekteydi. Canlandrmaya merakl olduu baz kadim Hindu
cinsel by ayinlerini zaten yaptn renince. Tarikatn n
gilizce konuulan dnyadaki kolunun ynetimini 1912de st
lenmiti. Crovvleynin felsefesinin z dilediini yap olarak
evrilebilecek thelema kavramyd. Bayapt saylan Yasa Kitab'nda. (1925), sz konusu dilemc nin srf bencil irade gcn
deil, gerek ya da isel ruhun gereklerini belirttiini ortaya koy
mak iin epey urar. Ona gre, thelema usul ya da bys"'
cinsel dknle deil, manevi geliime ulamay salayan bir
Bahsi getn by kelimesi, ngilizcede magic kelimesinin sonuna K harfi ekle
nerek ifade edilir. K harfi sahnede sergilenen by gsterilerinden fark belirt
mek iin kullanlr (y.n.).
353

NASIL BLRDNZ?

yoldu. Bunun nda felsefenin canlanmas iin tarikata katlanlarn bilinalt zihninin -esasen byk apta vahi ve coku
lu seks yoluyla- kendini ifade etmesini salamak zere kstlay
c sosyal engellerden syrlmalar gerekirdi.
Crovvley Californiaya savan balarnda geldiinde yetmi
yama merdiven dayam, zrt ve eroin bamls biriydi; ge
im kayna retilerini itenlikle benimseyen Parsons gibi var
lkl genlerin cmerte yardmlaryd. Jack ve kars Helen
1941de tarikatn Agape Loncasna katld. Loncann stad l
kesinden srlm bir ngiliz, baka bir efsanevi zampara Wilfred Smithti. Tarikata kazandrd yeni aylak iin Crowleyye
heyecan dolu u szleri yazd: Sanrm, en sonunc^a gerekten
mkemmel bir adam buldum. ... Drt drtlk bir beyni var ve
benden ok daha zeki. Crowley hemfikir kald ve bir yl dolma
dan Parsons lonca statlna getirdi.
lackin babas 1942de lnce, ona Pasadenann en varlkl
banliylerinin birinde byk bir ev brakt. Parsons kars He
lenle birlikte tandklar evi lonca faaliyetlerinin bir merkezine
evirerek, komularn bir hayli rahatsz etti. ok yksek sesle
klasik mzik almaktan ve grltl partiler vermekten hola
nan biriydi. Yerel gazetelere verdii ilanlarda bohem tip lere
evinin kapsn aarken, Tanrya kesinlikle inanmama artn
ekledi. Arka bahede ayinler ve seks lemleri yapld sulama
larn soruturmak zere eitli vesilelerle eve polis arld.
Ama Parsons her seferinde sekin bir roket bilimci olarak top
lumdaki yerini hatrlatarak, polise baskn kmay baard.
Jack ve Helen tarikatla daha ili dl hale gelince boanma
ya karar verdiler. Helen nceki lonca stad Wilfred Smithle bir
kaamaa girerken, Jack de gnln Helen in on sekiz yanda
ki kz kardei Saraya kaptrd. Sper insanlar olarak ufak ks
kanlklar atklarn ileri sren Jack, adn Betty olarak de
itirdii gen kz kendisi gibi baka sevgililer edinmeye tevik
I 354

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

etti. Bettynin sevgililerinden hiri daha sonralar Scientology

adl en ok tutulan alternatif dini kuracak olan gen bilimkurgu
yazar L. Ron Hubbardd. Parsonsn evine 1946 balarnda ta
nan Ron Hubbard, tarikata ye olarak alnmt. Parsons en u
noktadaki Crotvley ritelini, dnyaya yeni bir kyamet an
balatacak olan bir byl ocuk , yani "l'helema MesilTini
getirmeyi hayata geirmek iin ondan yardm ald. nce, John
Dee ve Edward Kel leynin kayda geirdii Enokyen dilini kul
lanarak, Kzl Kadn kimliine brnm olarak karlarna
kacak zevk tanras Babalonun ruhunu getirtmeleri gerekir
di. On bir gece boyunca Parsons ( byl asasn kullanarak)
lgnca mastrbasyon yapma yoluyla tanraya yakarrken,
Hubbard katip roln stlenerek, riteli ince ayrntlarla kayda
geirdi. Ritelin tamamlanmasndan bir gn sonra, kzl sal
gzel bir sanat olan Marjorie Cameron bir anda Parsonsn kap eiinde belirdi. Esasm buldum diye yazd Jack sevinle
Crovvleyye. Beyaz ya da Saf anlamnda Candida adm
verdii kadnn tarikata alnmasn salad ve yenge burcu o
cuu nu dnyaya getirmesine yardmc olmay kabul etti. Ksa
bir sre sonra da evlendiler.
Bu arada Betty ve L. Ron Hubbard kilisi Parsonsla konua
rak, onu her nn kazanlarn bir havuzda toplayaca Allied Enterprises adnda bir ortak giriim kurmaya ikna etti. Par
sons parasnn ounu zaten loncaya harcamt, ama kalann
-yaklak 12 bin dolar- yeni irkete koydu. Sadece 1200 dolar
yatran Hubbard hemen ardndan Bettyyle birlikte Miamiye
kat ve btn Allied Enterprises sermayesini bir ift yat satn al
mak iin kulland. Banka hesabnda hibir ey kalmayan Jack,
yiyecek paras karmak iin bir benzin istasyonunda almak
zorunda kald. zlerini srerek sonunda Floridada ulat ift
arabuk teknelerden birine svp denize ald. fkeden kudu
ran Parsonsn (kendi iddiasna gre) ruhlara yakararak yaratt
355

N A SIL BLRD NZ?

bir frtna onlar limana dnmeye mecbur etti.

|ack dava at Ilubbarddan parasnn ancak bir ksmn
alabildi. Pasadenaya dnnde O TO dan ayrld ve Crowleyyle ilikisini kesti. Crovvicy umursamad. Zaten Parsons ve
Hubbardn Babalon ritelini sama bulmu ve bir arkadana
yazd mektupta bu keilerin ahmakl konusunda umudu
nu kestiini belirtmiti. Grne baklrsa Parsons ayn lde
hayal krkl iindeydi:
BARALONun bana anlatt gibi artk duruma ekidzen
vermenin zaman; zira Onun Kitabn aldktan sonra Byden koptum. Onun Kitabm ve orada belirtilen eylerin
hepsini bir yana braktm. Servetimden (toplam mebla
yaklak 50.000 dolar), evimden ve sahip olduum her ey
den mahrum kaldm. Ardndan iki yllk bir dnem boyunca
dnyada altm, servetimi biraz tazmin ettim. Ama o da
benden alnd, ayn ekilde dnyevi iimdeki, yani bilim ala
nndaki hretim ve muteber ismim elimden gitti.

Son cmle sadece by faaliyetlerinden deil, ama bilinen kom

nist sempatizanlarla teriki mesaisinden dolay da phe altnda
olduu srada FBI tarafndan soruturulmasna bir gndermedir.
Bu olay sabka kaydn bozduu iin resmi roket projelerinde ar
tk alamad. Maddi adan ykma uraynca ve keye skn
ca, intihar etmeyi dnd; ama daha sonra Candidann deste
iyle, Crowleynin bile tesine gemeye hazr olduuna karar
verdi. C.ehennem Andn ierek kendisini Deccal ilan etti.
Bu maskaralk derecesinde an dramatik grnse de, Parsonsn kyamet anlay Kitab- Mukaddeste anlatlandan fark
lyd. Aslnda, Amerikay 1%0larda saracak olan kar-kltr
hareketlerinin bir ngrs izlenimini daha fazla verir.

356

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

Hristiyanln sahte grn ve yalanc ikiyzll son

bulsLin. Aalk erdemler ve bo inanlara dayal kstlama
lar son bulsun. Kle ahlak son bulsun. Namus bekilii ve
ayp duygusu, su ve gnah son btlsLin; zira bunlar yeryzndeki tek ktlktr, kayna da korkudur. Cesarete ve
insanla dayanmayan her trl otorite son bulsun, yalanc
rahiplerin, su orta yarglarn ve antajc polislerin otori
tesi son btlsLin, alaka yaltaklk son bulsun, lllk al
datmacas, vasatln yccltilii, salakln stnl son
bulsun.

Okltizmin James Deani olarak anlan Jack Parsons eytan

ca topyasnn gerekletiini grecek kadar yaamad. 1952
balarnda evde kaak patlayclar imal etmeye balamt. Candidayla yapt plan imdiye kadar icat edilmi her eyden da
ha gl bir patlayc yaratmak zere Meksikaya gemekti.
Ayrllarndan nce, 17 Haziran 1952de her zamanki gibi avu
cu terli olan Parsons civa flminat olarak bilinen son derece
uucu bileikle dolu bir ieyi kazayla yere drd. Sesi bir bu
uk kilometre teden duyulan parlama btn sa nkolunu
uurdu, dier kolunu ve her iki bacan krd ve enesinde bir
delik at. Parsons bir saat sonra Daha iim bitmemiti diye
protesto ederek can verdi. Annesi haberi duyar duymaz intihar
etti.
Marjorie Candida Cameron yoluna devam ederek baarl
bir ressam oldu ve avangard filmlerde oynad. Baz kaynaklarda
Eagles topluluunun Hotel California arksnn ilham kayna
olduu belirtilir. Parsons ise uzay programna katklarnn
takdir nianesi olarak ayda isminin verildii bir krater eciindi
tabii ayn karanlk yznde.

357

1
NASIL

BLRDNZ?

Nikola Tesla: 20. Yzyl Yaratan Adam

UFOlann varlna inanc yksek olan Parsons 1946da Mohave lnde Vcnsl bir yarata rastladn ileri srd. Veniisller o srada ok rabetteydi ve bazlarnn dnya teknolojisini
modernletirmek zere Vensten gnderildiine inand Srp
mhendis Nikola Teslamn (1856-1943) lmnn zerinden
henz birka yl gemiti. Tesla modern an en byk buluularndan biriydi; ou kez zamannn ylesine ilerisindeydi ki,
pekl baka bir gezegenden gelmi olabilirdi. Ona 20. yzyl
yaratan aciam payesi verildi ve gnmzn btn elektrik ebe
kelerinin temelinde yatan dalgal akm sistemini gelitirmesin
den dolay elektriin koruyucu azizi lakab takld. Elektro
manyetik, robot bilimi, uzaktan kumanda, radar, balistik ve
nkleer fizik alanlarndaki bulularyla 70den fazla patent al
d. Bize radyoyu, x-n tplerini ve floresan n veren Tes
la bobinini icat etti. Baz fikirleri ylesine ileriydi ki, bilim dn
yas henz bunlara yetiebilmi deildir; bir bilimci olarak nere
deyse uzayl yetenekleri yabanc ve baka dnyadan gelme bir
kiilie denkti. John Dee ve Jack Parsons lgnca zeki eksantrik
ler kategorisine giriyorsa, Nikola Tesla kendine zg bir katego
ri iindedir.
Eer bugn domu olsayd, ar bir obsesif-komplsif bo
zukluk vakasndan hareketle ona otistiklik yelpazesine giren bir
tan konulurdu herhalde. Ama 19. yzyl ortalarnda byle yaf
talar henz yoktu. Ruhsal bozukluk asabiyete ya da isteriye
balanmakta, gerek tuhaflklar ise ya hogryle karlanmak
ta ya da tmarhaneye havale edilmekteydi. Teslanm garip zel
likleri, bilim camiasnda asla gerek anlamda kabul grmemesi
ni getirdi; ayrca almalarnn salam olmas gereken takdiri
ya da maddi dlleri de elde edemedi.
Tesla o zaman Avusturya-Macaristana bal olan ve imdi
Hrvatistan iinde kalan Smiljanda, Srp bir ailenin ocuu ola358

!
LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

rak dodu: Hem Srp, hem de Hrvat olmak onun iin bir gurur
vesilesiydi. Ailedeki be ocuun drdncs olarak, iftlik hay
vanlaryla evrili krsal bir ortamda byd ilk yllar, anla
rnda son derece mutlu bir dnem eklinde yer edindi. Daha son
ralar aile kedisini okamann yaratt kvlcmlara tank olma
nn kendisini elektriin ne olduunu anlamaya nasl ynelttiini
anlatacakt. O zamandan beri seksen yl geti diye yazacakt,
ama hl cevabn bulamam halde ayn soruya kafa yoruyo
rum. feslalar olaan.st hafzaya sahip olan zeki bir aileydi.
Teslann bir Srp Ortodoks rahip ve air olan babas Milutin,
ocuklarnn akln kvrak ve tetikte tutmak iin zihinsel egzer
sizler gelitirdi. arpc bir ktphanesi vard; ama kitaplarn
kaybetmeye aldrmayacan, nk klasik eserleri ezberlediini
sylerdi. Teslann annesi Duka harfleri zar zor skebilmekle
birlikte, Srp destanlarnn binlerce dizesini ve Kitab- Mukaddesten uzun pasajlar ezbere okuyabilmekteydi. Yapt ine i
leri aprak desenleriyle nlyd - Teslanm aktardna gre,
sadece parmaklarn kullanarak bir gz krpma sresinde d
m atabilen biriydi. Ayrca emek tasarrufu salayacak yaratc
aralar doalama yapabilme yetenei vard; hatta kendi meka
nik yumurta rpcsn kurmutu. Sahip olduum her trl
mucirlik becerisinin kklerini annemin etkisine balamam gere
kir diye yazar Tesla.
Teslann ocukluk dneminin byk trajedisi aabeyi Danenin bir binicilik kazasnda lmesiydi. Henz be yanda ol
masna karn, ocukluunun sonraki yllar boyunca olaya ilikin gereki kbuslar grd. Dikkatli ve duyarl bir ocuk ola
rak, anne babasnn kederini derinden hissetti ve ne kadar al
rsa alsn, zeki kardeinin kaybyla doan boluu asla kapa
tamayacann bilincindeydi. Dane ve Nikolann en az bir ortak
sekin yetenei vard: eyleri boyutlu ince ayrntlarla kafada
grselletirmek. Unutulmaz ya da sarsc olaylarn canl grnI 359

NASIL BLRDNZ?

tleri Teslann gece ya da gndz her an aklna gelirdi; ou kez

bunlara bir trl gznn nnden gitmeyen k akmlar e
lik ederdi. Bazen elimi uzatp ilerinden geirdiimde bile bo
lukta ylece sabit kalrlard diye aktarr anlarnda. Bir ocuk
iin can skc olsa bile, bu resim berrakl bir mucit olarak ok
iine yarayacakt.
Kk Nikola kaza yapmaya korkun biimde yatknd ve
birka kez lmle burun burna geldi. Kaynayan stle dolu bir
kazann iine ba st dt, bir saln altndan yzerek gemeye
alrken az daha boulacakt, yakndaki su bentlerinin birinde
avlandan aaya yuvarlanmaktan son anda kurtuldu, ar st
ma ve kolera nbetleri geirdi. Bu oklar, dnyann her an ba
na i aaca yolunda genel bir duyguyu kkrtt ve ona sknt
veren takntlarn uzun listesini daha da arlatrd:
Belki bama bir toplu tabancann dayanmas durumu hari,
baka insanlarn sana bir trl dokunamazdm. Bir eftali
ye baknca ateim kard ve evin herhangi bir yerindeki bir
para kfur bende en keskin rahatszl uyandrrd. Yr
ylerde admlarm sayardm. orba ksemin, kahve finca
nmn ve yiyecek lokmalarmn iindeki kp biimli tanele
rin hesabn tutardm; aksi halde yemein keyfine varamaz
dm. Tekrara dayal btn eylemlerimin ya da ilemlerimin
e blnebilir olmas gerekirdi; bunu tutturamadmda
saatlerce ura bile alsa btn ii yeni batan yapma gerei
ni duyardm.
Tesla on dokuz yana geldiinde, Grazdaki Avusturya Politeknik niversitesinde elektrik mhendislii okumaya gitti. Herke
si artan bir renci oldu; matematik problemlerini neredeyse
retmenlerin formlleri karatahtaya yazmay bitirmesinden
nce zecek yetenekteydi. Bo zamanlarnda kendi kendine be
360

LDKTEN

SONRA

HAYAT

BULANLAR

dil rendi, Goethc ve Shakespcareden ok uzun blmleri ez

berledi ve Voltairein btn eserlerini incelemeye giriti: O ca
navarn gnde yetmi iki fincan sade kahve ierek yazd ve ta
mam ufack harflerle baslm yze yakn byk kitabnn oldu
unu dehetle rendim. Tpk John Dee gibi, kendisine yoru
cu bir alma program belirleyerek, gnn yirmi saatini ren
meye ayrd ve geceleri saatten az bir sre uyudu. Daha ahlm renci megalelerine de dald: ki, sigara ve kumar ar
dzeye vardrd ve bir ara Anna adl bir kza tutuldu. Babasnn
renimi iin gnderdii btn paray bir iskambil oyununda
kaybetmesiyle, hayatnn bu dnemi birdenbire son buldu. Yap
t eyden duyduu derin utanla, kumar ve sigaray temelli b
rakt ve artk kadnlarla hi temasa girmemeye ant iti.
Grazda okurken o srada elektrik mhendisliinin en u tek
nolojisi saylan Gramme dinamosuyla karlat. Bu ifte ilevli
bir makineydi; mekanik enerji yklendiinde elektrik retmekte
ve elektrik enerjisi yklendiinde nesneleri hareket ettirecek bir
motor olarak kullanlabilmekteydi, l'esla makineye hayran kal
d, ama srekli kvlcm samas aklna takld. ndksiyon ,
yani dnen bir teli bir manyetik alan iinde tutma yoluyla elek
trik retmenin temel ilkesi ilk kez Michael Faraday tarafndan
krk yl nce tanmlanmt. Faradayn rettii elektrie verilen
ad dalgal akmd; nk dnen teldeki elektronlar mknatsn
nce kuzey kutbunun ve ardndan gney kutbunun yanndan
getii iin, akm srekli yn deitirmekteydi. e yarar elek
trik retmek asndan, bu dalgal akmn bir pilde retilen elek
trie benzer doru akma evrilmesine, yani btn elektronla
rn pozitif utan negatif uca doru tek ynde akmasna gerek
vard. Bunun salamak iin de anahtar denen bir dme her ya
rm dnte jeneratre ksa devre yaptrmakta ve bylece akm
ayn ynde ilerlemeyi srdrmekteydi. Dinamonun kvlcm sa
masna yol aan ey ite bu ksa devreydi. Teslaya gre, byle
361

NASIL BLRDNZ?

bir 7.m ar karmak, hatta hantald. Dalgal akm kullan

mann bir yolu bulunamaz myd? Hocalar ona glerek, bunun
bir devridaim makinesi yaratmaya edeer olduunu belirttiler.
Dalgal akml motorlar retmeye ynelik ilk giriimler can sk
c baarszlklarla sonulanmt.
Tesla renimini tamamlayp diploma alamad. 1881dc Bu

dapeteye^ geti ve bir telefon mhendisi olarak i buldu. Byle

i ona akademik almadan ok daha fazla uyan bir eydi ve bir
tr erken hoparlr olan ilk icadn bu dnemde ortaya koydu.
Ayn yln ortasna doru, garip bir durumdan dolay sknt ek
meye balad: ok ynl ar duyu yknde gne gzleri
ni kamatrmakta, bir saatin tklamas kulanda eki darbele
ri gibi yanklanmakta, trafikte titreimlerde dengesini yitirmek
te ve birden frlayan nabz daha hzla dmekteydi. Doktorlar
iin iinden kamadlar ve bir ara artk lecei kansna vard
lar; ama durum balaynda olduu gibi birdenbire ortadan
kalkt. Tesla ksa bir sre sonra toparlanmak iin parkta yrr
ken ve bir arkadana Goethenin F^MS/undan bir pasaj okur
ken, iine bir kavray dodu:
lham dolu bu szler azmdan dklrken, fikir kafamda
bir imek gibi akt ve bir anda iin dorusunu grdm. Al
t yl sonra Amerikan Mhendisler Enstitsndeki konu
mamda gsterilecek olan diyagram bir denekle kuma iz
dim. Grntler harikulade keskin berrakt, metal salaml
na sahipti.
O leden sonra grd ey dnyay deitirecekti. Elektriin
kutsal ksesinin, yani dalgal akm motorunun ayrntl bir viz
yonuydu bu. zm mthi basitti: Bobininle birlikte manye
tik alan dndrmek. Ve de tek bir devre yerine, her biri farkl
zamanlamal iki devre olacak, bylecc bir iten yanmal motor
362

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

da pistonlarn atelemesinde olduu gibi, devrelerden biri aa

dayken dieri yukarda olacak ve motorun ileriye doru momertumu korunacakt. Artk kvlcmlar, grltl titreimler
olamayacak ve stelik motorun hareketi tersine evrilebilecekti.
Tesla dpedz gelecei grmt , ama vizyonu daha da de
rinlere indi. Bir sre nce geirdii hastalk onu hem a, hem
de titreime duyarl hale getirmiti. Artk ikisi arasndaki ba
lanty grmekteydi. Hlektronlar geriye ve ileriye doru vzldar
ken, dalgal akm bir frekans, bir dalga yaratmaktayd. Bu gre
ce dk frekansl bir dalgayd; ama ok daha yksek bir frekan
s olsa bile k da bir dalgayd, bir titreimdi. Birdenbire btn
evren onun gznde elektrik titreiminin byk bir senfonisi gi
bi belirdi. Bu dalgal akm kullanl enerjiye dntrlebildiine gre, daha yksek frekansl olanlarn potansiyelini kullann
ca nelere ulaabilirdi? Bu kavrayn sonularn irdelemek geri
kalan yaamna damgasn vuracakt.
Yirmi sekiz yandaki Tesla 1884tc cebinde drt sentle ve
baz Srpa iirlerle Thomas Edisonun Ncw Yorktaki ofisinin
kapsn ald. nceki iki yl Edisonun Paristeki irketinde a
larak geirmi ve orada bo zamanlarnda ilk dalgal akm mo
torunu yapmt. Artk bunu dnyayla paylamaya hazrd. Pa
ris teki ivereni Charles Batehelorun bir mektubunu uzatt. Edisona hitaben yazlan mektupta dosdoru belirtilen ey uydu:
ki byk adam tanyorum; bunlardan biri sensin, dieri de bu
gen adam.
Edison gen Teslann dalgal akm enerjisine ilikin fikirle
riyle ilgilenmedi; nk o srada doru akml jeneratrler yap
maktayd. Dzgn alt kantlanan bu aralar mterilerin
houna gitmiti. Edisoun ilgisini asl eken ey Teslann kendisiydi. Grnm itibariyle garip bir kiiydi: Boyu l,90 bulan,
her sabah kalktnda ceketini, tozluunu ve eldivenini bile
unutmakszn tertemiz giyinen kltrl ve iir tutkunu bir Avru363

1
NASIL BLRDNZ?

pah. Edison ise kendi san kesen vc yiyecek lekeleriyle kapl ay

n elbiseyi gnlerce giyen derbeder bir adamd. ki adamn aa
yukar tek ortak yan neredeyse hi uyumakszn yaayabilme
gcyd. Teslann matematik problemlerinin cevabm daha so
rununun yarsnda verme ve hi yoktan hayali mhendislik di
yagramlarm kafasnda tasarlama ynndeki tekinsiz yetenei
Edisonun yzde 99 ter dkme yaklamyla belirgin bir tezat
iindeydi. Tesla daha sonralar yle bir saptamada bulunacak
t; Edison bir saman ynnda ine arama durumunda kalsa,
hemen ar hamaratlyla arad nesneyi buluncaya kadar sa
manlar teker teker incelemeye koyulur. Ama Edison uyank
bir insan sarrafyd ve onlarn fikirlerinden yararlanp para ka
zanmada epeyce tecrbeye sahipti. Teslay haftada 18 dolar gi
bi czi bir cretle ie alarak, gen Srpa irketin deneme aama
sndaki doru akml jeneratr sistemini daha randmanl hale
getirmenin bir yolunu bulmas halinde 50.000 dolar ikramiye s
zn verdi.
Tesla alageldii zenle ie giriti. nceleri yeni patronuna
kar byk hayranl vard. Edisonun ona zekasn arttrmak
amacyla her gn Gal tavan yediini belirtmesi zerine, akay
ciddiye alarak haftalarca neredeyse baka bir ey yemedi. Yak
lak bir yl sonra doru akml jeneratrdeki sorunu zdn
de ikramiyeyi demeye yanamayan Edisonun mizah duygu
sunu pek de elenceli bulmad; Gerek bir Amerikal olduun
da bir Amerikan esprisini takdir edeceksin. Edison ikramiye ye
rine cretini haftada 25 dolara karmay nerdi. Sonradan pi
man olaca bir hatayd bu. fkeyle parlayan Tesla istifasn
bast ve ertesi yl geimini iilikle salarken, geceleri kafasnda
ki icatlar zerinde alt (garip bir cilveyle, bir ara Edison un ge
niletilen doru akml kablo ebekesi iin hendekler kazd).
Tesla 1887 balarnda dalgal akml jeneratrleri, transfor
matrleri, iletim hatlarn, motorlar ve klandrma dzenini
.64

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

kapsayan yedi patenti kaydettirmeye yetecek kadar para birik

tirmiti. Rakip rnleri yaya brakan icatlar telefondan sonra
alnan en deerli patentler olacakt. Uzak mesafeli enerji dat
mnda karlalan etrefilli sorun onun icatlaryla bir rpda
zld. Elektriin kullanld yere en fazla 1,6 km uzaklkta bir
jeneratr kurulmasn gerektiren doru akm esneklie uygun
deildi; Ayn doru akml jeneratrden gelen elektriin farkl
voltajlar gerektiren makineleri altrmada kullanlmas mm
kn deildi. Doru akml bir devredeki voltaj arttrmak iin
amper gcn ykseltmek gerekirdi; bu da daha kaln bakr tel
ve s yoluyla daha byk enerji kayb demekti. Oysa Teslanm
dalgal alcm zmnde enerjinin dk bir voltajda retilmesi,
ardndan transformatr denen basit bir aracn kullanlmasyla,
iletim hattna verilirken ykseltilmesi ve mterinin evine ya
da iletmesine girerken yeniden drlmesi mmknd. Bir
su borusu benzetmesiyle aklamak gerekirse, basn (voltaj) ne
kadar yksek olursa, ayn miktarda su (elektrik enerjisi) daha
uzaa ve daha hzl ilerler, ama hortum eklentileri (transforma
trler) br uta suyun nasl kullanlacan belirler. Teslann
sisteminin zarif yalnl Pittsburghlu sanayici Georgc Westinghouseun ilgisini ekti. Eeslay yannda ie alarak, patentlerini
60.000 dolara satn ald ve satlan dalgal akm elektriinin her
beygirgc iin ona 2,5 dolar imtiyaz pay demeyi kabul etti.
Edison tehlike sinyalini grm olsun ya da olmasn, Tesla
ve Westinghouseu durdurmak gerektiini biliyordu. Sava ma
kinesini gmbrtyle harekete geirdi. Saldrsnn dayana
dalgal akmn tehlikeli olduuydu. Doru akmn bir nehir gi
bi skunetle denize doru aktm, buna karlk dalgal akmn
uurumdan aaya azgnca yuvarlanan sel gibi olduunu ile
ri srd. Savn en vahi biimde ortaya koymak zere, hayvan
lar herkesin gz nnde dalgal akm kullanarak elektrikle l
drmeye balad. Civardaki ocuklardan her biri 2.5 .sente alnan
.56.5

NASIL BLRDNZ?

yirmi drt kpek, iki dana, bir at ve bakcsn ldrm olan

Topsy adl hayvanat bahesi fili Westinghouse kurban edildi.
Bu zaaftan yararlanan Edison, lesla jeneratrn gizlice edi
nerek elektrikli idam sandalyesini gelitirdi. Elektrikli idamla
yasal olarak ldrlen ilk kii New Yorkun Auburn kentinde
1890da dalgal akm kullanlarak perian halde br dnyaya
gnderildi. Bu ii bir balta kullanarak daha iyi yaparlard di
ye yorumda bulundu Westinghouse umursamaz bir alayclkla.
Ama Tesla ve Westinghouse 1893tc dnyann Batan Aa
Elektrikli ilk gsterisi olan Chicago Dnya Fuarnn aydnlat
ma ihalesinde Edisonu devre d brakarak lerini aldlar.
Westinghouse ok daha az bakr teli gerektiren Teslanm dalga
l akm sistemi sayesinde, Edisonun teklifinin yarsndan bile
dk bir bedel bildirebildi. Edison kendi icad olan ampulleri
vermeye yanamayarak misillemede bulundu, ama oyun bitti.
Fuar 27 milyon insan dolat ve ardndan ABDde satn alnan
btn elektrikli aygtlarda dalgal akm sistemi yzde 80lik bir
orana ulat. Westinghouse ve Teslanm 1898de dnyann ilk
hidroelektrik tesisini kurarak, Niagara elalesinden elde edilen
dalgal akm 30 kilometrelik bir hatla New Yorkun Buffalo
kentindeki yeni enerji santraline aktarmalaryla doru akmn
tabutuna son ivi aklm oldu.
Tesla patentleri iin Westinghouseun dedii paray New
York kentindeki West Houston Sokanda bir laboratuvar kur
maya yatrmt ve 1890lar onun iin yaratclkta byk bir at
lmla geti. Wilhelm Roentgenden yl nce x-mlarn buldu
ve biyolojik risklerine ciikkat eken ilk kii oldu. Mareoniden
iki yl nce ilk telsiz dalga aktarcn gelitirdi; telsiz kumandas
n icat edip patentini ald ve Madison Square Gardenda 1898de
telsiz kumandayla idare edilen ilk tekne gsterisini sundu. Telle
dalgal akm aktarmada ustalam biri olarak, 189larm sonu
na doru tel kullanmakszm uzaya akm gndermeyi baard.
366

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

Ondan beklenmeyecek ovmenlik yeteneklerini sergiledii halka

ak gsterilerde yz binlerce voltu vcudundan geirerek, ba
ndan dumanlar tterken ve ellerinden kvlcmlar salrken bi
raz tedeki elektrik ampullerini yakarak izleyicileri hayranlk ve
dehet iinde brakt. Btn icatlar iinde gelecek kuaklar a
sndan en nemlisi ve en deerlisi olacana inand aheseri
nin aln yapmak zere 1899da laboratuvarn Colorado
Springse tad. Telsiz dalgalarn ve elektrii havadan uzak me
safelere gnderebilen devasa bir bytmeli aktarcyd bu. a
p 15 metreyi geen aktarc 4 milyon volt retebilecek ve teller
olmakszn 40 kilometre tedeki 200 lambay yakabilecek kapa
sitedeydi. Daha da artc bir gsteri sunan Tesla aktarcyla
yapay imek yaratarak, 40 metreye varan uzunlukta elektrik a
kmlar elde etti. Bankac J. P. Morgan 1900de ciaha da byk
bir telsiz aktarcsna, Long Islandda kurulacak Wardenclyffe
Kulesi ne 150 bin dolar yatrmay kabul etti. Teslann plan k
reseldi: Telefon ve telgraf sistemlerini tek bir telsiz ebekesinde
birletirerek, yerkrenin bir ucundan br ucuna dakikalarla l
lecek srede resimler ve metinler aktarmak ve elektronik mesajlama yoluyla zel terminaller arasnda mektup alveriini
salamak. Aslna baklrsa, interneti yz yl kadar nce tasarlamt, hem de sadece evrensel internet balantsn deil, bilgisa
yarn pilsiz alabilecei ve asla prize taklmay gerektirmeyece
i bir sistemi.
Tesla o srada krk drt yandayd. Neredeyse mrnn tam
ortasnda hretin ve nfuzun doruuna varmken, birden iler
sarpa sarmaya balad. Morgan 1903te Wardenclyffe projesin
den ekildi; 7 esla nn bunu kendisine bir radyo aktarcs olarak
sattn ileri srerek, onun vizyonunun tad potansiyeli kav
ramaktan tamamen uzak olduunu aa vurdu. ABI) Patent
Dairesi 1904te yanl bir kararla Mareoniyi radyo patentiyle
dllendirdi; oysa Mareoninin btn almalar Tesladan
367

1
NASIL

b i l ir d in iz

sonra yrtlmt, stelik Teslamn patentli aletleri kullanla

rak. Hakaret 1909da Mareoniye Nobel Otilnn verilmesiy
le daha da arlat; ayn ekilde Roentgene de 1901de byle bir
paye uygun grlmt. Tesla ise hi Nobel dl alamad.
Sermayesinin tkendii 1905tc laboratuvanm kapatmak zorun
da kald, iki yl sonra da George Westinghousc bir borsa k
ve Edisonla giritii uzun sreli ve maliyetli pazar kavgas so
nucunda neredeyse piyasadan silinecek duruma geldi. aresizlik
iinde Tesladan aralarndaki szlemede deiiklie raz olma
sn rica etti. Tesla modern i hayatndaki en soylu jestlerinden
birini gsterdi ve Westinghouseu tamamen serbest brakarak
unu syledi:
Sen dostum oldun, bakalar hi gvenmezken bana inan
dn-, bakalar cesaretsizlik gsterirken ... benimle birlikte ie
atlacak kadar cesur davrandn; kendi mhendislerin bile
vizyondan yoksun bir tutum taknrken, beni destekledin;...
hep bir dost olarak yanmda durdun.... te senin szlemen
orada ve benim szlemem burada. Her ikisini de yrtp ata
cam ve artk benim imtiyaz paylarmdan yana bir skntn
olmayacak. Bu kadar yeterli mi?
Westinghouse tek seferlik bir deme olarak l eslaya 216 bin do
lar verdi. O srada Teslanm imtiyaz paynn deeri 12 milyon
dolardan fazlayd, yani dnemin dnyadaki en zengin insanlar
arasna girmesine yetecek kadard. O imtiyaz pay imdiye ka
dar kalm olsayd, 1890daki grece dk dzeyden daha faz
la elektrik retilmemi olsayd bile, u andaki deeri 40 milyar
dolar bulurdu. Gelgeldim, 1914te Birinci Dnya Savann
patlak vermesi Teslay Avrupa patentlerinden elde ettii dier
gelirlerden de yoksun brakt ve iki yl sonra mecburen iflas ba
vurusunda bulundu. Maddi bakmdan bir trl toparlanamaya368

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

rak, mrnn son on yln arkadalarnn faturalarn deme

siyle Hotel Ncw Yorkerm 3327 numaral odasnda geirdi.
Maddi durumundaki bu dalmaya gittike dengesiziccn ki
isel davranlar elik etti. 3emizlik fetii Hovvard Hughes tarz
boyutlara ulat. Tokalamaktan kanmak iin her areye ba
vurarak, insanlarla karlatnda ellerini arkasna saklama yo
luna gitti. Yemek masasnda atal bak takmnn stlp sterili
ze edildikten sonra nne getirilmesini ister hale geldi. Sofrada
ki her paray bir peeteyle eline alr, baka bir peeteyle temiz
ler ve ardndan her iki peeteyi yere atard (Bir nde ortalama
on be peete kullanrd). Bir sinek masasna konduunda, mut
laka baka bir sandalyeye geer ve tamamen yeni bir servis at
rrd. Bir zamanlar houna giden akam yemeinde iki biftek ye
me huyunu zamanla brakarak bir vejetaryen kesildi ve her ak
am ayn restoranda tam tamna ayn yemei yemeye balad: S
cak st, ekmek ve bir dzine kadar sebzeden yaplan bir karm.
Ama k giyinmeyi srdrd (1910da bir sekretere Beinci Cad
dede en iyi giyinen adam olduunu ve bu standard koruma ni
yeti tadn belirtmiti). Gri set eldivenlerini takmadan da
rya kmaz ve bir hafta kullandktan sonra hemen atard. Her
hafta yem bir krmz ya da siyah kravat satn alrd ve sadece be
yaz ipekli gmlekler giyerdi. Yakalar ve mendilleri sadece bir
kez kullanrd. Zamanla mcevherata kar bir tiksintisi geliti.
nciler takm bir kadnn yaknnda oturamazd. Hn airane ta
knts ise dnerek geirdii saatlerin gzlerindeki rengi sol
durduuna kesin inanmasyd.
almalar da benzer biimde zvanadan kt. Mars ve Ve
nsten telsiz mesajlar aldn ilen srd. Hava durumuu de
netim altna almak iin elektrii kullanmaktan sz etti. Kadnla
rn baat hale gelmesini salayacak bir tr jenik nerdi; bylece insan toplumu balans kovanndaki dzene daha ok benze
yecekti. Yetmili yalarnn sonuna varrken, btn savalar so
.369

1
NASIL BLRDNZ?

na erdirecek bir cihaz zerinde altn duytrdu.

[Bu silah] serbest hava iinde younlatrlm parack huz
melerini o kadar muazzam bir enerjiyle gnderecek ki, ken
disini savunan bir lkenin snrna 320 km uzaklktaki
10.000 dman uandan oluan bir filoyu aa indirecek
ve ordularn kendi cephe hatlarnda cansz yere serilmesini
salayacak.
Medya ister istemez, buna deslann lm In adn takt ve
byle bir yaktrma halkn zihnindeki imajnn saygn dhiden
lgn bilimciye dnmesini salad.
Tesla 1943te seksen alt yanda, ar borca gmlm hal
de otel odasnda yapayalnz ld. ABI) mahkemeleri 1944te ni
hayet lehinde karar vererek, radyoyu icat edenin Mareoni deil,
Tesla olduunu onaylad. O zamandan beri itibarnn geri veril
mesi iin epeyce ey yaplm olsa da, Edison ve Mareoni hl
herkesin hatrlad adlardr. Dee ve Earsons ve hatta zavall
Emma Hamilton gibi, Tesla da hesap ileriyle uramayacak ka
dar kendisini tutkularna kaptrmt. ou insann hi greme
dii, daha derin bir gerekliin anlk grntlerini yakalamann
ykyle ve keyfiyle yaad; zel bir yazgya mahkm olduu
duygusu onu hi terk etmedi. Evlilik ona uygun deildi; bunun
sebebi homoseksel olmas ya da kadnlardan korkmas deil,
hibir eyin kendisine bitii misyonu aksatmasna gelememesiydi: Btn hayatm almalarma adamay planladm; bu
yzden iyi bir kadnn akndan ve muhabbetinden, ayrca ba
ka birok eyden mahrumum.
lmnden birka hafta nce, son bir kadns belas oldu.
I ler gn 3327 numaral odasnn pencere pervazna konan bir di
i gvercinle dostluk kurdu. Kanatlarn ucunda ak kuruni
tyler bulunan bembeyaz ve gzel ku gzdesi haline geldi.
370

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

Kular hep sevmiti, ama onu bir erkein bir kadn, sevecei
gibi sevdi. O bem anlyordu, ben de onu anlyordum.
Derken bir gece karanlkta yatama uzanm halde her za
manki gibi kafamda problemleri dzerken, ku ak pencere
den ieriye girerek masamn stne kondu. Ben. i.stcdigini
anladm; bana nemli bir ey sylemek istedii iin kalkp
yanma gittim. Ona baknca anladm ki, bana lmekte oldu
unu .sylemek istiyor. Ardndan nesa|. almamla birlikte,
gzlerinden bir k yayld - gl k huzmeleri. Bu gerek
bir kt, gl, sersemletirici ve gz kamatre bir .sk, laboratuvarmdaki eu gl lambalardan elde etmi olduumdan daha yogLin bir k.

o gvercin lnce hayatmdan bit ey uup gitti. O zama

na kadar programm ne katlar iddial olursa olsun, alma
larm tamamlayacam kesinkes bilirdim; ama o ey haya
tmdan uup gidince, bu dnyadaki iimin bittiini anladm.

Kari M arx: Kapitalsiz Kapital Yazar

Teslanm bir Budapete parknda dalgal akml motorun devrm,c, bir atlmla dnyay, deitirecei bir grye varmasnda,.
>k yl sonra, devrime, siyaset filozofu Kari Marx (1818-1883)
Londrada meteliksiz olarak ld. Teslanu mistisizmiyle
Marxn hibir alakas olamazd, ama tarih her iki adamn haya
tn. adad ik. eseri 1920de Sovyetler B.rl.gindck. Marksist re
limin bu geni lkeyi elektrifikasyonla dntrme yolunda
koklu bir karar almasyla buluturdu. Leniu devrimin baars
nn tamamen yen. teknolojinin hzla yaylmasna bal olduu
kansndayd; Komnizm eittir sosyalizm art btn lkenin
e e trifkasyonu gzde sloganyd. George Orwell 1948de
Hayranlar iftHi romannda Sovyet sisteminin ktln so
mutlatrmak iin hayvanlara elektrikle alan hr yel deirmeI

371

1
NASIL BLRDNZ?

ni yaptrd.
Marxn ar yoksullua yolculuu TcsIannkinden daha az
eziyetliydi: Ara sra serbest gazetecilikle itigal eden bir snma
c olarak, hibir zaman kaybedecek fazla paras olmad. Mark
sist mitolojide genellikle kastedildii anlamda bir ii deildi,
bir keresinde kadn arkadalarndan biri, onu komnist bir dev
lette mutlu yaarken hayal edemediini, nk byle bir yaam
da ellerinin kirleneceini syleyerek hafiften dalgasn geti.
Ben de hayal edemiyorum diye onaylad Marx. Bu dnem
gelecek, ama o zaman bizler herhalde bu dnyada olmayaca
z. Onu taparcasna seven annesi bile ikyetiydi: Keke srf
zerine yazlar yazmak yerine biraz kapital edinme yolunu da
bulsaycfn. Neyse ki, Hriedrich Engelsin kiiliincie bir velini
met (ve gerek bir dost) buldu. Gndz tilki avna dkn fabri
katr, gece radikal sosyalist olan Engels, yakn dnemdeki bir
biyografi yazarnn ifadesiyle, bir vekil anne gibi cep harl
gndererek, sal zerine titreyerek ve almasn tembih ede
rek ona gz kulak oldu. Marx belki bir manganez madencisi ya
da bir traktr srcs olmad, ama kesinlikle alkand: Top
lu yazlar yz akn kitab dolduracak kadard ve gcnn doruundayken dnya nfusunun yarsna yn veren siyasal bir
ideoloji douracakt.
Kari Marx btn Avrupa tarihindeki en nl haham slale
lerinin birinden gelen bir Alman Yahudi ailesinin ocuu olarak
dodu. Ama baarl bir avukat olan babas Heinrich slalede
dindar olmayan ilk kiiydi. Prusya hkmeti Yahudilerin avu
katlk yapmasn yasakladnda, btn dinlerin en ilericisi oldu
unu savunduu Protestanla iten bir kararla dnd. Kk
Kari alt yandayken bir Hristiyan olarak vaftiz edildi. Mutlu
bir ocukluk geirdi ve okulda arkadalarndan ileri bir ren
ciydi. Ayrca tez canl biri olduundan, genken meyhanelerde
kavgalara tutumasyla tannd, Bonn LJnivcrsitesinde hukuk
I 372

LDKTEN

SONRA

HA Y A T BLANL

okurken, rena hayatm, doyasya yasayarak, byk bor alroa ve b,r delloya girdi. Babas onu arabuk Berlin'in daha
akademik ortamna gnderdi. Kari orada felsefe ve tarih reni
mine geerek, Kpikr, din karjt, materyalizmim ekici buldu
u Demokritos'la karlatran bir tezle mezun oldu. lk ii
Koltdek radikal Rheimsche Zetteng'da editrlk oldu; gazete
kapatlnca 19. yzylda Avrupal devrimcilerin urak yeri olan
1 aris'e gitti. Orada 1844te tant Engels'le hemen sk bir kssel ve mesleki ba kurdu. Kngels daha o zaman kendisini kotnunst olarak nitelendirmekteydi ve Marxn dikkatini sanayi
slernm sefaletine eken ve komnizmi benimsemeye ynelten
de onun bir sre nce yaymlanan /ngt/tereVfe Kmek, Sm,fm
burumu kitab oldu. Marx Avrupadaki en radikal gazete olan
ve Adiller Birlii adl gizli bir derneke karlan Vonuart. iin
ma aleler yazmaya balad. Gazetenin 1845te Prusya kralna
ynelik bir suikast giriimim ar, vmesi zerine, Fransz ma
kamlar baka birok kiinin yamsra M arza Paristen ayrlma
sn bildirdi. Brksele gitti ve Prusya yurttalndan kt, tanhten tibaren resmen devletsiz statsne girdi.
Londraya lS49da tanan Marx, mrnn geri kalann e
itli dzeylerde gidip gelen ar yoksulluk iinde geirdi. Onun
la beraber g eden kars Jetny von Westphalen Prtsyal bir ba
ronun kzyd (Marx gzel bir sosyete kzyla evlenmi olmaktan
baya gururluydu), Jenny ona vcudunun her yannda biten
sert tylerden dolay kk yaban domuzu, ayrca yzn
ereve gibi saran sa yelesi ve sakal ile esmer teni yznden aiesmn takt adla Maribi diye hitap ederdi. M arxm sal
srekli bir elem kaynayd. Karacier sorunu, romatizma, zo
na, lser, uykusuzluk, bronit, grtlak iltihab, zatlcep ve hepstnden nemlisi srtndaki kocaman banlardan muzdaripti. Bu
b.anlar yznden dev aheseri Das Kapital\n byk blmn
ayakta yazd. Engels en berbat arlar ektiinde yazlm pasajI 373

NASIL BLRDNZ?

lan karabildiini her /aman sylerdi. Marx buna yle kar

lk verirdi; Her halkrda burjuvazinin irpeneleri ecel gn
ne kadar hatrlayacam umarm. Ne hnzrdr onlar! baka bir
devletsiz gmen olan Sigmund hreud gibi, Marx da puro tirya
kisiydi. Ancak, yoksulluunun son yllarnda ailesinin karnn
doyurmak iin elbiselerini ve evdeki mobilyalar srekli rehine
vermek durumunda kald. Sadece byyp yetikinlik a
na varan alt ocuunu ok severdi. Meyhanede kavga etmeye
yatkn, kaba ve zorba aydn evde tam bir pisipisi gibiydi; ocuk
lar srtna biner, san ekitirir ve ona ikide bir ev hayvan aldrrd kpek, iki kedi ve iki ku. Yatma vaktinde onlara en
sevdii roman, Cervantesin Don Kiot unu okurdu.
Marx ailesi bngelsin Kentish 1 ovvndaki evlerinin kapsn
almasna her zaman sevinircii; bunda srekli icra memuru kor
kusu iinde yaamann kmsenmeyecek pay vard. Ailenin
sevecen bir dille ona takt ad General ya da Genelkurmayd. Hngels eve para getirmenin yansra, ev halkn ak sa
k arklarla elendirmekten holanrd. Bazen Kurmay ve
Maribi detler yapar, her biri arknn szlerini baka bir ez
giyle sylerdi. 1868de oynadklar bir ev oyununda Marxn k
z |enny her iki adama itiraflar albmn doldurttu. kisinin
cevaplar arasndaki fark aydnlatcdr. Sevdiiniz vecize ks
mna Marx NAi/ humani a ne alienum puto" (Sanrm, insa
n olan hibir ey bana yabanc deil), Engcls ise Hi yok di
ye yazar; Sevdiiniz iar ksmna Marx ""De omnihus dubitandum'' ( Her eyden kuku duy ) szlerini derken, Engels a
hane Kafan takma ibaresini tercih eder.
Marx otuz drt yln British Muscumun okuma salonunda
geirdi. Saatlerce altktan sonra, (peltek ve ar akamldan
dolay pek de etkileyici olmayan bir hatip olarak) kk siyasal
mitinglerde konuma yapar ve Hampstead Heathteki Jack
Stravvs Castleda, Londradaki en yksek meyhanede bira ie374

LDKTEN

SONRA

HAYAT BULANLAR

rck kafay bulurdu. ehir dna ktnda otel kaytlarna adn

Bay Charles iMarx, Londral rantiye diye yazdrrd. Bir kere
sinde sosyalist ahbaplar Ldgar Bauer ve Wilhelm Liebkncchtle
birlikte Oxford Caddesinden Hampstead Yoluna kadar btn
meyhanelerde bira imeye kalkt. Bu gzerghta on sekiz mey
hane vard: Sonunda ylesine sarho oldular ki, sokak lambala
rna kaldrm talar atmaya karar verdiler vc tutuklanmaktan
kl pay kurtuldular. artc olmayan bir tavrla Marxa ngiliz
yurttal hakk hibir zaman verilmedi. 1874 tarihli bir polis
raporundaki ifadeler yleydi: Naml Alman ajitatr. Enter
nasyonal Derneinin bakan ve komnist ilkelerin bir savunu
cusudur. Bu adam krala kar sadk olmamtr. Aile yaamn
dorudan gzetleyen bir Prusya casusunun daha kiisel bir yak
lamla vard sonu uydu: Ykanmak, san taramak ve i
amarlarm deitirmek nadiren yapt eylerdir ve sarho ol
mak houna gidiyor.
Engels ve Marx kapitalizmin tarihini anlatan Das Kapilari
1840larm sonlarnda tasarladlar; ama ilk cilt bir hayli gecik
meyle ancak 1867dc tamamland. Marxn mr ikinci ve n
c ciltleri bitirmeye yetmedi. Bunlar Tussy olarak bilinen ve
daha sonralar ngiliz i Partisi hareketinin balangcnda
nemli bir rol oynayan kz Eleanorun yardmyla yazld ve
lmnden sonra Engels tarafndan tamamlanp yaymland.
Karacier ikinliinden kvranan Marx 1881dc karsn vc ara
dan daha bir yl gemiken, en byk kz Jennyyi yitirdi. Sade
ce iki ay sonra gnl krk ve perian halde o da ld. Sadece on
bir kiinin katld Highgatc Mezarlndaki cenaze treninde
Engcls bir konuma yapt. M arxn yaad dertlere ilikin sonu
gelmez yaknmalarndan ve srekli para taleplerinden kimi za
man sabrnn tamasna karn, ilk ve en byk hayran oydu.
Bir kimsenin dehaya hasetle bakmasn dpedz anlayamyo
rum diye yazmt 1881de. Bu ylesine zel bir ey ki, ona sa
I

375

1
NASIL BLRDNZ?

hip olmayan bizler ulalamaz yer olduunu daha batan bili

riz.
Engelsin 1883tc bir Cumartesi Highgatc Mezarlnda bu
luan kk insan bei nndeki ksa konumas yle balad:
14 Mart gn leden sonra saat e eyrek kala yaayan en
byk dnr artk dnemez oldu. Son cmlesi u oldu:
Onun ismi ve ayn ekilde eserleri alar boyunca yaayacak.
Marx ve Darvvini karlatrarak, birinin organik doann ge
liim yasas n, dierinin ise insanlk tarihinin geliim yasas n
bulduunu belirtti. Komnizmin ykln grmenin rahatlyla
dnp geriye bakldnda, insan bu szlere itibar etmeme dr
tsne kaplr. Ama banlaryla ve birasyla insan Marx, bir
devrime asla nclk etmemi devrimci, kendi maddi durumu
na ekidzen verememi sermaye tarihisi oktan gp gitmi
olsa da, analizlerinin gnmzde eskisinden daha da anlaml ol
duu ileri srlebilir. Kreselleme, agzl irketler, yksek
kltrdeki gerileme, tketim dknlnn zaferi: Bunlarn
hepsi M arxta var. Gnmzde neredeyse kimse kendisini
Marksist olarak nitelendirmiyor (Engelsin belirttii gibi,
Marxm tutumu da yleydi); ama onun fikirlerinden hepimizin
kapt eyler var. 2005teki bir ngiliz radyo anketinden lkenin
en sevilen dnr olduunu ortaya koyan artc bir netice
kt. Belki sonuta tarihin gizli yasalarn bulamam olabilir;
ama eserleri -ve hayat- ncelikle dayand ekonomiyi anlama
dan insan varlnn kavranamayacan gsteriyor.
Bize elektrii, uzay yolculuunu ve komnizmi veren insanlarn
uralarndan para kazanmadn, buna karlk ayn lde
eksantrik, ayn lde etkili bir sr buluunun gemite ve bu
gn bunu baardn dnmek artcdr. hret ve kalc
nem alnp satlan metalar deildir ve para (ya da paraszlk) ile
insan yaamnn deeri arasnda karlkl iliki yoktur. Daha
I 376

f
LD KTEN S O N R A HAYAT BULANLAR

fazJa para ya da daha iyi para ynetimi Nelsonu keskin bir niatenm mermisinden kurtarmazd. John Dee aydnlanmann
peinde bir kazan kaps bulmak iin komad; Tesla da telsiz
enerjisine dayal bir dnya ebekesini fikri mlkiyet haklarm
paraya evirmek amacyla tasarlamad.
ulsuz lenlerin akbetinde tuhaf biimde zgrletirici bir
yan vardr. Fransz yazar Andre Maurois bunu gzel dile getirir:
Eer insanlar kendi hayatlarndaki olaylara daha ak bir zi
hinle bakabilseler, ou kez elde etmeyi baaramadklar
eyleri aslnda arzulamadklarnn farkna varrlar.

377

BLM 10

Hayatn tesini Arayanlar

br dnyann hu dnyadan daha az ileden kana olaca
yolunda salam gvencemiz yok, yle deil mi?
NOEL COWARD

lm hepimin iin pusuda bekleyen bir eydir, hikyemizin so

nundaki duraktr. Btn uralarmz, btn baarlarmz, b
tn felaketlerimiz, kendimizle, ailemizle ve bedenimizle didime
lerimiz Liirdcnbire gizemli biimde son bulur. Bu hayatmzn ka
nlmaz tek olgusudur, ancak oumuz onu grmezlikten geli
riz. Britanyadaki yetikinlerin yars bir vasiyetname bile hazr
lam deildir.
lme ilikin tutumumuzdaki en tuhaf eylerden biri, ou
muzun hl lm bir biti olarak grmemesidir. Geen binyhn
sonunda tamamlanan Llluslararas Sosyal Aratrma Programna gre, Amerikallarn neredeyse yzde 80i lmden sonra
hayata inandn belirtmektedir. Bu oran Britanyada yzde
,56dr ve Avrupa lkelerinin ounda ayn dzeyde ya da daha
yksektir. Bu hayatn tam olarak nasl bir biime brnecei be
lirsizdir- rlanda ve Portekizde cennetin varlna inanan insan
larn lmden sonra hayatn varlna inanan insanlardan sayca
daha fazla olmas mantksz grnmektedir. Ama militan ateist
lerin halisane abalarna karn, br dnya ne kadar stnkr
olsa da, L^iroumuzun bolamaya yanamacii bir fikirdir.
Bu durum kurumsal dinden ziyade u olguyla alakal olabi
lir: ou kimse hayatnn bir aamasnda geleneksel olarak
I 378

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

manevi ya da dinsel yaftas yaptrlan bir tr aklanamaz

deneyim geirir. ster uyuturucu ya da derin dnce, ister yo
un duygusal sarsnt ya da hastalk sonucunda ortaya km ol
sun, byle ruh hali deiikliklerinin hepsi bizi dosdoru bilin
gizemine gtrr. Bilincin nereden geldiini, nasl ilediini ya
da niin bir noktada kesiliyormu gibi grndn bilmiyoruz.
Bedenimizin i gremez hale gelmesinden sonra varlk olarak
nereye gittiimiz sorusu kafamz kurcalamaya devam ediyor.
Bu blmde okuyacanz be hayata damgasn vuran soru u
dur: ldmzde bize ne olur?
Aziz Cuthbert: ldkten Sonra Dirilen Aziz

Aziz Cuthbert (634-687) Kuzey ngilterenin en nl azizidir.

Kutsal grler ynndeki yeteneinin yansra, bir mnzevi, ifac ve Lindisfarnc piskoposuydu. Hakkmdaki bilgilerimizin o
u Muhterem Bcdeye (673-735), bir baka Northumbria keii
ve ngiliz tarihine ilikin ilk nemli eser ngiliz Halkmm Dinsel
Tarihi'nin (731) yazar olan kiiye dayanr. Bedenin Aziz Culhbertin Hayat ve Mucizeler adl kitab 721de, yani azizin l
mnden sadece otuz drt yl sonra yazlmtr. Cuthberti iyi ta
nyan insanlarn ilk azdan aktard birok tankl ierir. Ak
la yakn grnmeyen mistik olaylarla dolu olmakla birlikte, di
er birok Ortaa azizinin hayatnda eksik olan bir tarihsel
dorudanl vardr.
Hikyeye gre, Cuthbert ocukluunda Northumbria krall
nn kuzey ucunda, Dunbar civarnda obanlk yapar. Dizinde
ki arl bir yumru yznden yry aksaktr. Bunu iyiletir
meye dnk btn giriimler sonusuz kalr ve durumu artk yryemeyecek kadar ktleir. Bir gn evinin dnda mahzun bi
imde otururken, bir atl yannda durur. Tepeden trnaa beyaz
giysiler iindeki bu adam, olann dizini yoklar ve dizine buday
unundan ve stten bir lapa srmesini bildirir. Cuthbert onun
I 379

NASIL

BLRDNZ?

tavsiyesine uyunca hemen iyileir. Ancak atl ekip gittikten son

ra, yabancnn bir melek olduunu fark eder. Olayn derin etki
si altnda iine dner. Gittike dindarlar. Bir gn be keiin
somon avlarken deniz sularna kaplmas zerine, alaan ve fe
laketi keilerin gnahkrlna balayan insanlar arasndan ge
erek kumsalda diz ker ve rzgrn yn deitirmesi iin sa
kince dua eder. Herkesi hayrete dren bir gelimeyle, rzgr
n deitirir ve keiler kurtulur. Bu olaydan ksa bir sre sonra,
henz on alt yandaki Cuthbert bir gece tepe yamacnda koyunlarnn banda beklerken, rlandah kei ve Lindisfarnedeki manastrn kurucusu Aziz Aidann ruhunun meleklerce gk
yzne tandn grr. Aidann kim olduunu henz bilme
mektedir (ve tam da o anda ldnden kesinlikle haberi yok
tur); ama byk bir adam olduunu anlar ve peinden gitmek is
ter. Ertesi gn srsn terk eder ve Scottish Borderstaki Melrose Manastnna kei aday olarak girer. Yllar sonra Lindisfarne barahibi olarak Aziz Aidann yerine geer.
Cuthbertin kaderinde dindarlyla ve mucizevi yetenekle
riyle ne kavuaca yazldr. Manastrda kalmak yerine gezgin
bir misyoner olmay seerek. Kuzey Britanyann cra kylerin
de ve da iftliklerinde insanlara vaaz verir ve ifa datr. Perthshire Dulida bir apel kurar ve Fifede ina ettii bir inziva hc
resinin zamanla dnt manastrdan 1413te kurulan St. Andrews niversitesi kar. Assisili Aziz Francis gibi, Cuthbert de
doay sever ve yaban hayvanlara zel bir yaknlk gsterir. Bir
keresinde geceyi beline kadar girdii buz gibi Kuzey Denizinde
dua ederek geirdikten sonra, yanna gelen iki susamuru don
mu ayaklarn fleyerek str ve daha sonra tyl srtlaryla s
vazlayarak kurutur. Baka bir olayda bir kartal aznda bir ba
lk getirerek onu alktan kurtarnca, yiyeceini bu iyi kalpli
kula paylamakta srar eder.
Cuthbertin gezileri 669da Melrose barahibinin onu zel bir
380

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

grevle Lindisfarnea gndermesi zerine sona erdi. Verilen g

rev 664teki Whitby Sinodunun talimat uyarnca oradaki kei
leri Romanm otoritesini tanmaya raz etmekti. Sz konusu sinod ngiliz kilisesinin tarihinde nemli bir dnm noktasyd.
Aziz Fatrickin 5. yzylda rlandaya gtrd ve Aziz Columbann skoya ile Kuzey ngiltereye yayd, gevek bir yneti
me ve misyonerlie dayal bamsz Kelt I Iristiyanhnn sona
ermesini salad. Teolojik bakmdan sinodun zerinde durduu
noktalar Paskalya tarihi ve keilerin (dikenli ta simgeleyen
Roma deti uyarnca) balarnn tepesini tra etmelerinin doru
olup olmad gibi teknik konulard. Siyasal bakmdan ise asl
konu Romann bir dizi merkezi kural benimsetmesiydi. Kelt
geleneine gre kurulmu olan Lindisfarnen da aralarnda bu
lunduu birok ngiliz manastr kurumu deiikliklere diren
mekteydi.
Cuthbert onlar hidayete erdirmek iin mkemmel adamd.
Kelt tarznda bir misyoner olarak yaban krlarn dolamaktan
gelen bir itibar vard; te yandan Romanm otoritesine bal bir
Belledikten manastrnn dindar ve itaatkr bir mensubuydu.
Lindisfarnedaki dnemi skntl geti - Bede onun ac hakaret
lerle yprandn yazar. Ama herkesten daha sk ve daha uzun
ibadet ederek biraderlerinin gnln kazanmay baard. Din
darlndan geri kalmayan neeli bir miza tadndan, asla ga
rez tutmad ya da hakarete karlk vermedi. Onu byle davran
maya ynelten ey kendi ifadesiyle iine ileyen ve ona dardan
gelen saldrlara kar glmseme gcn veren kutsal ruhtu.
Bir keresinde aralksz duayla birka geceyi uyank geirdikten
sonra tam uykuya dalmken, bir kei yamanca eften pften
bir konu iin uyandrld. Ardndan gencin sralad zrleri ke
serek unu syledi: Hi kimse beni uykumdan uyandrarak key
fimi karamaz, aksine bana keyif vermi olur; nk beni atalet
ten syrarak, yararl bir ey yapmam ya da dnmemi salar.
3 81

NASIL

BLRDNZ?

Keileri Romann iradesini tanmaya ikna eden Cuthbert,

gnlk yaamla balarn keserek ekildii bir inziva hcresinde
gnlerini srekli ibadet ve tefekkrle geirdi. Oerken 676da r
yasna giren bir melek Lindisfarnen bsbtn brakarak Northmbria kylarnn 3,2 km andaki Inner Farne adl ssz ada
da mnzevi bir hayat srmesini bildirdi. Son derece hain bir ha
yatt bu: Vahi doann ortasnda sadece o ve binlerce ift kara
batak, mart ve pufla rdei vard. Kendi elleriyle tatan, iki
odal bir ev yaparak etrafn yksek bir duvarla evirdi. Bylece
zamannn byk bir blmn sadece gkyzne bakt iin
gzlerinin ve dncelerinin evreyi yoklayamad ve daha y
ce eyleri arama ilhamn yakalad ak havada ibadet etmek
le geirme olanan buldu. ok gemeden ada ziyaretine gelen
haclarn akmma urad. Britanyann Mucize Yaratcs na
ilikin haberler yaylnca, deva ve t isteyen ziyaretilerin ar
d arkas kesilmez oldu. Bede bunu yle aktarr: Hi kimse
oradan tesellisiz ayrlmad. Hi kimse beraberinde gtrd
yk tayarak geri dnmek durumunda kalmad. Bunun kar
lnda Cuthbertin istedii tek ey, davetsiz misafirlerin ada
daki hayvanlara saygl davranmasyd; yuva yapm kularn
avlanmasn kesin biimde yasaklad: Muhtemelen dnyada do
al yaam korumaya dnk ilk mevzuat budur. Onun ansna,
yre sakinleri pufla rdeklerini hl Cuddy rdekleri olarak
anar.
Yllar getike Cuthbert daha da iine kapand. badethanesi
ne ekilerek d dnyayla irtibatn kk bir pencere aracly
la srdrd; sadece Paskalyadan nceki Perembe gnleri
sann veda yemeinden nce yapt gibi keilere ayaklarn y
katmak zere darya kmaya balad. Yl boyunca deri izme
lerini kard bu tek gnde, keiler sonu gelmez diz kerek sa
atlerce dua etmesi sonucunda oluan uzun nasrlar grrlerdi.
Cuthbert 684te Lindisfarne piskoposluuna getirildi. On y
3S2

HAYATIN

TESN A RA Y A N L A R

la yakn mnzevilik hayatdan sonra bu makam gnlszce

kabul etti. Northumbria kral Ecgfrithin ahsen onu ziyaret et
mesi zerine snandan ayrlmaya ikna oldu. ki yl yine mis
yonerlikle geirdi: Piskoposluk blgesini batan aa dolat,
kanaatkarln ve ibadetin erdemlerini vaaz etti, hastalara ifa
verdi, ara sra mucizeler gsterdi ve dnyann atafat iinde
manastr ilelerini srdrmenin hazzn ald. 686 sonuna varl
dnda artk takati kalmamt. Yaknda dileceinin iine do
mas zerine, Inner Farnea dnerek ecel gnne hazrland.
Cuthberti son ylnda ziyarete giden Herefrith adl bir kei,
nefsini tutmada vard dzey karsnda aknla urad. Ona
srf be soandan oluan haftalk yemek taynn gsterirken
yapt aklama yleydi: Ar alkla ya da susamayla azm
kuruduunda ya da kavrulduunda bunlarla dinleip serinle
rim. Soanlardan sadece birine dokunulnutu. Her ne kadar,
Ba belalarm beni hibir zaman u son be gndeki kadar
ayartmak iin sktrmad diye itirafta bulunsa Cuthbert, be
densel zevklere dknln iblislerini baaryla savuturmu
biriydi. Kollarn yukarya kaldrp ruhunu Tanrya teslim ede
rek sessizce ld. Yanndaki keiler iki iaret atei yakarak, su
yun br yakasndaki Lindisfarneda bulunan biraderlerine sev
gili piskoposlarnn bu dnyadan gtn bildirdiler.
Cuthbert o srada elli yandayd. Issz adasndaki kk
ta evinin yannda, dostluk kurduu susamurlarmm, kartallarn
ve deniz kularnn yaknnda gmlmeyi hep istemiti; ama l
mnden ksa bir sre nce, keilere Lindisfarneda gmlme iz
nini verdi. Mezar mucizevi bir ifa yerine dnt. Rivayete g
re, iine girmi iblisler yznden nbetler geiren bir olan bu
kutsal yere getirildi. Keiler Cuthbertin naam ykamak iin
kullanlan suyun dklm olduu ksm belirlediler ve oradan
biraz toprak alp ocua yedirdiler. blislerin bir anda bedenini
terk ettii olan sakinleti.
383

NASIL BLRDNZ?

Keiler anna yarar bir trbe ina ederek azizi onurlandr

maya karar verdiler. Bunun zerine 698de, yani lmnden on
bir yl sonra tabut topraktan karld ve ilk kez ald. Bylece
bedeninin rmediini gsteren mucize ortaya kt. Dahas,
uzuvlar esnekti ve giysilerinde bir solma emaresi yoktu. Naan grenler azizlik mertebesinin kesin bir belirtisi olarak l bi
rinden ziyade uyuyan birini andrdm bildirdiler. Manastrn
yeni barahibi Eadfrithin talimat zerine, Cuthbertin ansna
drt ncilin birer nshas hazrland. Lindisfarne ncilleri olarak
bilinen bu kitaplar Anglosakson ve Kelt din sanatnn enfes bir
kaynamasnn rn saylmaktadr.
Sonraki yllar manastr asndan nazik geti. Ciddi boyutta
Viking aknlar 793te balad ve 875teki byk apl bir saldr
keileri Cuthbertin tabutunu ve ncil kitaplarn i kesimlere
tamaya yneltti. Bunlar yzyl akn bir sre Sunderlanddan
on kilometre kadar ieride kk bir kasaba olan Chcster-lcStrcetin kilisesinde barnd. Ardndan 99.5te yeni Dan akmlarnm balamas balad daha gneyde Ripon Manastnna tan
malarn zorunlu kld. Rivayete gre, yolculuk srasncia Aziz
Cuthbertin tabutunu tayan kan amura sapland. Keilerin
yardm iin yakarmas zerine bizzat zuhur eden aziz, Dunholme denen bir yere gmlmesini istedi. Ksa bir sre sonra tama
men tesadf eseri bir st kzn ineini kaybettii yerden ayn
adla sz ettiine kulak misafiri oldular. Kz onlar Wear Nehrinin bir dnemecinde yer alan sarp ve kayalk bir yarmadaya
gtrd ve keiler azizi orada topraa verdi. Efsane Durham
kentinin bu ekilde ortaya ktn belirtir.
Aziz Cuthbertin mezar 11. yzyla doru Kuzey ngilte
redeki en revataki hac ura haline geldi. Trbenin zangocu
Elfrid Westoue adl bir kiiydi. Azizin tabutunu dzenli aarak
bir gm makasla salarn ve trnaklarn kestii, ayrca evre
yi dolaarak dier yerel azizlerin kalntlarn toplad ve koru
384

HAYATIN TESN A R AYAN LAR

mak zere torbalar iinde Aziz Cuthbertin mezarna koyduu

anlatlr. Bu torbalarn birinde azizin biyografisini yazan Muh
terem Bedenin kalntlar vard. Elfrid arszca bir tavrla 1020de
onun iskeletini jarrovvdaki keilerden almt. Viking kral
Knut 1027de hac iin gittii Romacian dnnde, yolculuu
nun son on kilometresini yalnayak yapmak zere azize ihtiram
ziyaretinde bulundu.
ngiltereyi istila eden William 106.9da lkenin kuzey kesi
mindeki kanl sindirme harektna balad. Yol stndeki evleri
yaktrarak ve yakalanan herkesi ldrterek Yorka doru ilerle
dii srada, Durhamdaki keiler alelacele Cuthbertin tabutunu
tekrar Lindisfarnea gtrmeye altlar. Rivayete gre, aknt
yznden gecikmeleri zerine yollarn kesen Kral William san
dukann almasn emretti. Hemen ardndan iddetli bir hum
maya yakaland. Bunu azizin honutsuzluunun bir belirtisi sa
yarak, emrini geri ald ve ayrld Durhama bir daha urama
d. Keiler Cuthberti aldklar yere tekrar koydular.
Cuthbertin lmnn zerinden 400 yl akn bir srenin
getii 1104 te, Durhamda yapmna 1093te balanm olan ye
ni muhteem katedral onun naam almaya hazrd. Bedenini bir
kez daha inceleme karan alnd. Azizin en ho rayihal bir ko
ku yla sarlm halde derin bir uykudaymasna yan yatt g
rld. Yuhanna ncilinin enfes harflerle yazlm ufak bir versi
yonu, Britanya da bilinen en eski deri ciltli kitap yan banda
durmaktayd. Bo alanlar Elfridin oraya koyduu bez torbalar
la doluydu; torbalarda sekiz yerel azizin kalntlar ve Bedenin
kemikleri yer almaktayd (Bede 836da muhterem sann alm
olmasna karn o srada bir aziz deildi. Azizlik mertebesi iin
Papa XIII. Leonun bu karan ald, ayrca unutkanl telafi et
mek zere ona kilise doktoru unvann bahederek. Byk
Britanyann bu payeyi tayan tek yerlisi olmasn salad
1899 a kadar beklemesi gerekecekti). Tabutun d ksmnda da
385

NASIL BLRDNZ?

ha sonralar Bat sanatnda bakire ve ocuk temasnn kayda

gemi ilk tasviri olduu saptanan bir tablo vard. Gemiin bir
aamasnda Anglosakson Northumbriann mehul bir ressam
Bat uygarl alevini bu eseriyle yank tutmutu.
Bulgularn sahihliini dorulamak amacyla, tabut ve iinde
ki eyler krk yedi kdemli rahipten oluan bir heyete incelendi.
Hatta Kuzey Fransadaki Seesin barahibi lm sertliinin he
nz olumadn gstermek zere cesede dokunacak, kollarn
ve bacaklarn oynatacak ve kulaklarn bkecek kadar ileri git
ti. Mucize onayland ve Cuthbertin cesedi sonraki 400 yl bo
yunca rahatsz edilmedi.
VIII. Henrynin ngiltere Kilisesindeki reformlar erevesin
de 1534te Kilise Komisyonuna Cuthbertin mezarn ykarak,
onunla birlikte gmlm olabilecek hzineleri karma talima
t verildi. Alan tabuttan altn asas ve dier mcevherler alnd;
ama bir kez daha Aziz Cuthbertin zinde, salam ve rme
mi olduu ve yznde on be gnlkm gibi grnen bir sa
kal bittii hayretle grld. Keilere onun -ve yanndaki sekiz
azizin- fiziksel kalntlarn katedralin zeminine, bir zamanlar
trbesinin bulunduu yere tekrar gmme izni verildi.
Bir ara Cuthbertin kadnlardan nefret ettii yolunda bir ef
sane tredii iin, hibir kadnn mezarna ok fazla yaklamas
na izin verilmedi. mr boyunca rahibelerle dzenli ve anlal
d kadaryla scak ilikileri gz nnde tutulduunda, bu sav
kadn dman keilerce uydurulmu mesnetsiz bir iftira gibi
grnmektedir. kinci bir efsane ise 17. yzyl sonlarndaki bir
tarihte naann alnd ve yerine bakasnn konulduudur.
Katedralin barahibi ve papazlar meclisi 1827 de zeminin altn
da naan yerini belirlemeye karar verdi. Uzun bir aramadan
sonra nihayet d grn 1104teki tarife ok benzeyen bir ta
buta rastland. Kapak kaldrld. Tabutun iinde be ipekli ku
ma katmanna sarlm halde sradan bir iskelet, bir fildii ta386

HAYATIN TESN ARAYANLAR

rak, portatif bir gm altar ve iskeletin gs kafesi stnde

imdi Durham niversitesinin amblemi olan lal ta kakmal
gzel bir kare Anglosakson altn ha vard.
Cuthbertin lmnn zerinden 1212 yln getii ve Bedenin nihayet azizlik ve doktorluk mertebesine ulat 1899da
tabut son kez ald ve Cuthbertin kemikleri zerinde tbbi test
ler yapld. Bilindii lde yaamnn ayrntlaryla uyuan bul
gular lmnden sonra naann uzun bir sre boyunca mumya
lanm olduuna iaret eder nitelikteydi. Daha yakn dnemde
uzmanlarn ortaya att gre baklrsa, Cthbertin ld s
radaki sska halinin ve Lindisfarne toprann yksek orandaki
kum ve tuz ieriinin biraraya gelii pekl mumyalama sonu
cunu dourmu olabilir. Her halkrda, ona dair efsane bir mo
day balatt. Sonraki bir tarihte bozulmam halde grld
bildirilen yzden fazla Hristiyan azizi var u anda; ancak Cuthbert kadar gndemi megul edenlerin says ok azdr.

Ann Lee: ocuklarn Leylekler Getirdi

183.5te de New Yorkun kuzey kesimindeki kk Watervliet
kynn mezarlnda srgn bir ngiliz kadnn kalntlar top
raktan karld. Ama bunun sebebi cesedin bozulmam hal
de durup durmadn anlamak iin deil, hl yerinde olup ol
madn yoklamak iindi. Mritlerinin Ann Valide ya da
Kutsal Kitap Ann diye hitap ettii Ann Lee (1736-1784) adl
bu kadn Kuzey Amerikadaki Shaker hareketinin lideriydi. y
lesine baskn bir kiilii vard ki bir kadn olmasna karn bir
ok mridi, dirilmi sa olduuna inanmakta ve lebilcceini ka
bul etmeye dpedz yanamamaktayd.
Ann Lee Manehesterm Toad Lane kesiminde dodu. Bir de
mircinin cahil kzyd. Kalabalk ailesinin yoksulluu nedeniyle,
daha be yandayken bir kadife atlyesine kesimci rak olarak
verildi. inin esas elinde zel bir bakla ileriye ve geriye doru
387

NASIL BLRDNZ?

yryerek, skca rlm ipek ilmeklerini yrtmak ve hylece

bir kadife hav olumasn salamakt. Bir kadife kesimcisinin
gn iinde yryerek ald mesafe 3 kilometreyi geerdi. Ann
on sekiz ya vardnda yeni Manehester Hastanesi nde a
olarak almaya balad. Ak kestane rengi salar ve koyu ma
vi gzlen olan gl ve r kemikli bir kzd. Ho grnmne
karn, kk yatan itibaren sekse kar derin bir nefret edindi
ve ergenlik ayla birlikte grd ryalarn ou insan doa
snn ahlakszlna ve ehvetin ktlklerine odaklyd. Ailede
ki sekiz ocuun yedincisi olarak, birka evli olan atibeylcriyle birlikte ufack bir evde bymt. Tiksintisinin kayna by
le skk bir ortamda ve stelik kk yata cinsel ilikileri izle
mek durumunda kalmas olabilir. ylesine yksek bir ikna g
c vard ki, annesinin cinsel perhize girmesini salayabildi. Bu
yzden kplere binen babas, onu krbala dvme tehdidinde
bulundu.
Annin kendi evlilii en feci kukularn dorulad. Yirmi al
t yama kadar sren direniinden sonra, babasnn zorlamasy
la Abraham Standerin adl alanyla evlendi. Kocas da okur
yazar deildi ve ift evlilik belgesine birer arp iaretiyle imza
att. Ksa aralklarla sekiz ocuklar olduysa da, bunlarn drd
l dodu ve dierlerinin hibiri alt yan geemedi.
Bu arada Ann yeni u veren Wardley Cemiyeti adl bir dinsel
tarikata katlmt. Boltonlu bir terzi ift olan James ve Jane
Wardleynin balatt tarikatn mensuplar halk arasnda Shaking Quaker (ya da ksaca Shaker ) olarak anlmaktayd.
Wardley iftinin akidesine gre, arzulardan ancak kutsal ruhun
etkisiyle armlabilirdi ve bunun tezahr de gnahkar kiinin
bedeninin iddetle sarslmasyd. Gnah ne kadar byk olursa,
sarslma da o lde arya varr ve haliyle gnahtan arnmak
isteyen kiinin kard grlt artard. Bu yzden Shaker top
lantlar kulaklar sar edecek dzeydeydi. Bazen birka kilo
388

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

metre teden bile duyulduklar olurdu:

lerinden biri yere kapaklanp yzkoyun yatyor, baka bi
ri dizst kp ban nnde kavuturduu ellerine day
yor; baka biri kendisi dahil hi kimsenin anlamad sesleri
hecelere basarak mrldanyor;... dierleri kklamalarla ve
tslamalarla kr ruhlar evden kovmaya giriiyor; hepsi
farkl ezgiler tutturmu insanlarn inlemeleri, sramalar,
danslar, tamtamlar, arklar, kahkahalar, barlar, ke
kelemeleri, kklamalar ve tslamalar tam bir amata ya
ratyor; buna da ibadet adn veriyorlar.
Annin ryalarn aktar topluluu byledi ve tarikatn mane
vi nderlii Wardley iftinden ona geti. Bir Shaker olmann an
lam sade ve basit yaam, ortak mlkiyet ve hepsinden nemlisi,
cinsel ilikiden tam kanmayd - evli iftler iin bile. Erkeklerin
ve kadnlarn ehvet drtlerinden saknmak asndan ayr ya
amalar ve almalar beklenirdi; ocuklar da ebeveynlerinden
ayrlr ve dier mminlere evlatlk verilirdi. Bu uygulama Shaker
kadnlarn elik ve annelik rollerinden kurtararak, erkeklerle
eit konuma getiren bir eydi. Shaker Tanrs baba, oul ve
kutsal ruh lemesi zerine kurulu deildi; hem baba, hem de
anne roln stlenmek zere eril ve diiydi. Mensuplarn hi
seks yapmamas nedeniyle, inancn aktarlaca ocuklar hzla
tkendi: Shaker tarikatnn bymesi ancak yeni insanlarn ka
tlmyla nirknd.
Manehester Shakerlar 1770lerin balarnda sayca yaklak
altm kiiye varmt; tuhaf davranlar ve rahatsz edici sosyal
detleri kilise mdavimleri arasnda derin honutsuzluk yaratt.
Toplantlar baz gruhlarca baslmaya ve sokaklarda stlerine
hayvan dks atlmaya baland. Ann huzuru bozduu gereke
siyle tutukland ve kk bir ta hcreye atld. Daha sonralar
I 389

NASIL BLRDNZ?

nde gelen baka bir Shaker mensubu James Whittakerm kil pi

posu iinde kendisine bir arap ve st karmn gizlice getirme
si sayesinde hayatta kalabildiini ileri srecekti. Ann zindanda
bulunduu srada en etkili ryasn grd; ilahi n zel bir
tezahr olarak nitelendirdii bu ryada gya kendisine
sann dnyaya ikinci geliinin yakn olduu bildirildi.
Annn hapis dnemi otoritesini glendirdi ve knda
(Wardley ifti dahil) dier Shakerlar onu Ruhani Valide diye
anmaya balad. Ann 1774te grd yeni bir ryada en sadk
mritleri yanma alarak Amerikada yeni bir cemaat kurma tali
mat aldn bildirdi. Altm kiiden sadece dokuzu bu yolculu
a katld. Bir ara arklar ve danslar o kadar asap bozucuydu
ki, dier yolcular onlar gemiden atma tehdidini savurdu. Ancak
havann bozmas ortal yattrd; kaptan daha sonralar Shakcrlarn iman sayesinde geminin batmadn belirtecekti.
Manehesterda braklan daha gevek inanl Shakerlar ise on
lara nclk eden Annn toparlayc ateliliinden yoksun ka
lnca hzla dald.
Ann ryasnda yeni cemaatin mekn olarak ngrlen yeri
ince ayrntlarla grmt. New' Yorka varan kk Shaker
topluluu onun tarif ettii evi hi zaman kaybetmeksizin buldu
ve evde oturan aileye kendisini tantt. Annm bir melek tarafn
dan oraya ynlendirildiklerine dair hikyesini sabrla dinleyen
aile btn topluluu ieriye buyur etti. Beklenmedik biimde
uyumalarnn sebebi belki de Abrahamn demircilik becerileri
ni sunmas ve Annn kusursuz bir khya olmasyd. Dnemin
bir kadn gazetecisinin toplulua ilikin anlatm yleydi;
Belki zellikle yakksz giyimlerinin grnmlerinin sadeli
ine katt havadan dolay, bu kadnlar imdiye kadar birarada grdm cn irkin kadnlar beini oluturuyor; gi
yimleri sanki maharetin elverdii lde irkin grnmeleri
390

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

ni salayacak ekilde dzenlenmi gibi; ... etekleri uzun ve

yerele srnyor, stlerinde beli ne karacak hibir ey
yok. Bununla birlikte son derece titiz denecek kadar temizler.
Shakerlar iki yl New Yorkta kaldktan sonra Albany civarn
daki krsal alana tandlar; orada cemaat yava yava bymeye
ve kendine has kimliini kazanmaya balad. badet merkezi olan
toplant salonunda manevi itigal yemeklerde uygulanan bir d
nm sistemiyle gece gndz srmekteydi. Bir grup yiyip ier
ken, dier kardeler onlarn nnde ark syleyip dans etmek
teydi. Bir grg tannn ifadesine gre, dnleri srasndan ka
dnlarn etekleri havayla dolarak ters evrilmi bir ay fincan
ekli li almaktayd. Ayrca kt ruhlar serte kovmaya ynelik
muntazam bir program vard. Bir erkek saatten fazla ayakla
rnn ucunda dikilmi halde srekli dnerken, evresindeki her
kes lklar, yalpalamalar, hrltlar, itimeler, dirsek atmalar,
arklar, danslarla elik etmekteydi. Grg tannn vard soimdiye kadar grlm en berbat ayya kulbnn daha
yksek bir aztma dzeyine kamayaca ynndeydi.
Her ne kadar sarslma nbetine nadiren katlsa da, Ann
Valide her eyin odanda duran kiiydi. Uygulad kat ynetim
kimsenin yoldan kmamasn salamak iindi. Aziz Cuthbert gi
bi zar zor yemek yiyen biriydi; kendisi dierlerinin bitirdii ta
baklardaki krntlar syrmakla yetinirken, yeterince yemek
yemeyenleri balard. Cennette tek bir pislik olmad savna
uygun olarak, temizlik konusunda da saplantlyd. Erkekler ile
kadnlar arasnda en ufak yaknlk emaresi grdnde, ehvet
dknlerinin cinsel organlarna eritilmi kurunun dkld
canl cehennem tasvirleriyle onlar yola getirirdi. Bir sre sonra
btn bunlar kocas Abrahamn canna tak etti. Ruhani inilti
ler vc hkrklar yznden artk ortak yataa giremedii iin,
bir gn yannda bir fahieyle kagelerek, Annn karlk grevle
I 391

NASIL BLRDNZ?

rini yerine getirmemesi halinde baka birini bulacam syledi.

Ann hakikat duygusunu tamamen yitirdiini ilan ederek, onu
kap dar etti. Adamdan bir daha haber alnamad.
Ann ruhani rakiplerine kar da ayn lde acmaszd. Ek
santrik klt nderi Shadrack Ireland cennete yeryznde ulala
bileceini ve dolaysyla kendisinin asla lmeyeceini ngren
Mkemmeliyetilik mezhebini yaratp yaymaya girimiti. Bu
yzden kanlmaz akbet 1778de bana geldiinde, mritleri
onu iskemlesinde oturur halde ylece braktlar, ta ki arlaan
berbat koku onu gmmek dnda bir seenek brakmaymcaya
kadar. Bu frsat karmayan Ann, onu cehennemden gnderil
mi bir casus olarak yerden yere vurdu ve cemaatinden birok ki
iyi Shaker tarikatna dndrd. Baka bir olayda, New York
eyaletinin kuzey kesimindeki bir kr yangnndan kan duman
larn gnei kapatmas zerine, bunu kyametin ak bir alameti
sayan etkili bir ara gibi kullanarak saflarna yeni insanlar katt.
Cemaatin yerine oturmasyla birlikte, imdi Shakerlarla z
deletirdiimiz daha ekici eylerin birou ekillenmeye bala
d. Estetik retileri savunduklar ahlak kadar sadeydi: Gzel
lik yarara dayanr, Yaptklar zarif mobilyalar, binalar ve m
zik nlendi. lk melodileri yaln ve szszd; ama zamanla geli
erek blml gzel armonilere dnt. 20. yzyl balarna
varldnda, bestelenmi 12 binden fazla Shaker arks vard;
yle ki, hepsini kayda geirmek zere, bildik gam notalar yeri
ne alfabe harflerinin kullanld benzersiz bir steno mzikal
gsterim sistemi gelitirildi.
Shakerlar barsever tutumlar asndan ironi saylacak bir
ortam sonucunda, komu cemaatlerle srekli kavga iine girdi
ler. Amerikan Bamszlk Sava balaynca, sklkla iddete
maruz kaldlar. Ann bir ngiliz casusu ve klk deitirmi bir er
kek olmakla suland. Tutukland, dvld ve doru syledii
ni kantlamak iin soyunmaya zorland. Anni hapisteyken pipo392

h a y a t in

TESN A RA YA N LA R

ile besleyen James Whittaker I782dc bir gruh tarafndan

srt batan aa bir kan anana ve rselenen eti bir pelteye

SU

dnnceye kadar krbaland. Anlald kadaryla, bu ile

yi ektii sre boyunca Shaker arklar syledi.
Ann m yalanmasyla ve salnn bozulmaya yz tutmasy
la birlikte, grd ryalar da younlat. Cehennemde ac e
kenlere kiisel ziyaretleri zerine kurulu ryalarnda, kendisini
Vahiy Kitabnda anlatld gibi byk bir kartaln kanatlar
na sahip ve gnee sarnm kadn olarak grdn belirtti:
1ann nm gcnn beni sardn ve ellerimi birer kanat gibi
yukar aa rpmam saladn hissettim; ok gemeden
her iki elimde birer kanat varm gibi bir his duydum ... ve
de kanatlar bana altn kadar parlak grnd. Ellerimi ser
best brakarak, gcn gsterdii ynde gittim, bu kanatlarn
karanl yarmasyla ruhlarn cehennem ukurunda yatt
yere vardm ve onlarn akn halini grdm.
Lanetlilerin yaayan akrabalarna gnah karmadan lenlerce
ekilen azaplarn dualar sayesinde nasl yattn aktard. Bu
anlatm mritlerinden birounu sahiden de sann yeryzne
inmi ikinci kiilii olduuna inanmaya yneltti. Gen bir Sha
ker bunu yle yazd: Her hakiki mmin sann Ann Lee adl
bit kadnn bedenine brnm halde dnyaya ikinci kez geldi
ine inanr.
Ann 1784tc Waterlievtte lsemiden ld. Henz krk sekiz
yandayd. Ska maruz kald kapmalarla ve dayaklarla yp
ranm olmakla birlikte, hayata huzurlu biimde birka hafta
sallanan sandalyesinde oturduktan sonra mehul dillerde ar
klar syleyerek ... maddi eylere dnk bir ilgiden tamamen ko
parak veda etti. Ruhlar lemine g capcanl bir Shaker cena
ze treniyle kolaylat; ama beklenen geri dnne ilikin syI 393

NASIL BLRDNZ?

Icntilcr yllarca srd. Kendisi asla byle bir ey iddia etmemi

ti. Srekli belirttii gr uydu: sann ikinci zuhuru onun ki
lisesinin ortaya kndadr. 0 nu Shaker tarikatnn kurulu
uyla zaten dnm saydndan, ahsen dnyaya geri gelme
sini hi beklemedi.
bam 56 yl sonra gerekten tabutunun iinde olup olmad
n anlamak zere Annm iskelet kalntlarnn karld srada,
Shaker cemaatinin on dokuz farkl yerleim biriminde yaayan
6000i akn mensubu vard. Bu, hareketin ulat doruk nok
tayd. Amerikan Sava 1861de baladnda. Bakan Lincoln
barsever grlerinin hatrna Shakerlar askerlik hizmetinden
muaf tuttu ve bylece tarihe ilk resmi vicdani retiler olarak ge
melerine vesile oldu. Ama zamanla birok kimsenin Shaker tari
katnn en byk mahzuru olarak grd husus, yani cinsel
perhizde srar, katlmlarda yavaa gelien bir gerilemeyi getir
di. Tarikat 1965teki oylamayla yeni ye almamaya karar verdi.
Gnmzde sadece Shaker kalm bulunuyor; bunlar da Maine eyaletinde New Gloucestera yakn Sabbathday Lake adl son
Shaker kynde yayor. Amerikann en kk dinsel ya da et
nik aznl olma gibi ayrc bir zellikleri var.
Ann Lee btn tuhaflna karn, herkesin -zellikle kadn
larn- eitliini, sosyal adalete ve dinsel hogrye dayal bir de
mokrasiyi vurgulamasyla ann bir hayli ilerisindeydi. lm
den sonra hayata ilikin gr, dier her ey gibi, canl bir ber
rakla sahipti: Adem ve Havvadan beri insanla musallat olan
lanetten, yani seksten vazgeersen kurtulursun. Cehennemi gr
dne ve ayrntl olarak tasvir edebildiine gre, ona inanma
ma riskini kim gze alabilirdi ki?

William Blake: Peygamberlerle Yemek Yiyen Adam

Baka bir cehennem mdavimi ngiliz air ve ressam William
Blaketi (1757-1827). Ann Leenin korkun azaplar diyarnn ak394

HAYATIN

TESN A R A Y A N L A R

sine, Blakcin cehennemi cennetin zdd olmakla birlikte deliiy

di vc her bakmdan gerekliydi;
ekicilik ve iticilik, akl vc kudret, sevgi ve nefret, insann
varl iin gereklidir. Bu kartlklardan dindarlarn iyi ve
kt dedii eyler doar. yi, akla boyun een uysallktr.
Kt, kudretten kaynaklanan atlganlktr. yi cennettir. K
t cehennemdir.
Bu igrler 1790da yaymlanan Cennet ile Cehennemin Edilii adl ngrl eserinden alnmadr. Ann Leenin aksine, Blake
cehenneme bir kartal gibi inmedi, bir turist gibi iinde dolat:
Cehennem ateleri arasnda dolarken, ... onlarn baz atasz
lerini derledim... Farkl lkelerin ataszleri nasl karakterlerine
ilikin bir ipucu verirse, cehennem ataszleri de bu yer konu
sunda sakinlerinin eer varsa giydikleri eylere ilikin tasvirlere
oranla daha iyi bir fikir verir. Blakein derledii cehennem bil
gelii rnekleri Ann Leeyi herhalde rktrci;
Kadnn plakl Tanrnn eseridir.
Yerine getirilmeyen arz.ular beslemekten bir bebei bei
inde erkenden ldrmek evladr.
Lanet zindeletirir: Nimet gevetir.
Arlk yolu insan bilgelik sarayna gtrr.
Blake 1950lerin Beat airlerinin ve 1960larn hippi hareketinin
bir gzdesiydi. Ona gre cinselliin tam ifade edilmesi hem er
kekler, hem de kadnlar asndanibadetin temel bir unsuruy
du. Ruh ve beden tekti; Blakcin gnah kavramna ya da tutku
nun yadsnmasna ayracak zaman yoktu. imdi kayp olan Bir
Maher Hayali (1810) tablosu zerine notlarnda unu yazar:

395

NASIL BLRDNZ?

nsanlarn cennete kabul edilme sebebi tutkularnn gemle

yip ekidzen altna alm olmalar ya da hibir tutku ta
mam olmalar deil, anlaylarn gelitirmi olmalardr.
Blakein gznde, br dnya ne uzak, ne de rktcyd. Ko
ruyucusu ve alma arkada olan varlkl ve popler yazar William Hayleyyc 1800de yazd bir mektupta, onu kk olu
nun kayb konusunda yle avutmutu:
lm dostlarmzn fani yanmza grndkleri dneme
oranla daha gerek anlamda bizimle birlikte olduklarn bi
liyorum. On yl nce bir kardeimi kaybettim; ruhlar le
minde onun ruhuyla her gn ve her saat muhabbet ediyorum
ve onu anlarmda, hayal gcmn alannda gryorum.
Onun tavsiyelerini duyuyorum ve hatta imdi onun syle
diklerini yazyorum.
Blakcin kk kardei Robert yirmi be yandayken veremden
lmt. Bu onu derinden sarsan bir kaypt. Cuthbertin Aziz
Aidann lmn grn andran bir ekilde, Blake de karde
inin bedeninden kurtulup sevinten el rparak tavandan
kp ge ykseliini gznde canlandrd. Robert srekli ryala
rna girmeye balad. Byle bir karlama bask teknolojisinde
parlak bir atlm getirdi. 18. yzylda gravr denen resimlerin
basl yleydi: Bakr levha balmumuyla kaplanrd. Ressam
ineyle resmi balmumuna kazr ve ardndan levha aside daldrhrd. Asit aa km metal ksm andrrken, bahnumunu ol
duu gibi brakrd. Daha sonra stlp eritilen balmumu kar
lr ve bakr levha mrekkeple svanrd. Sadece oyulmu batlar
daki mrekkebi brakacak ekilde yzeydeki mrekkep temizle
nince, levhay kda bastrma yoluyla orijinal resmin bir bask
s elde edilirdi. Robertin tasarsyla ilem tersine evrildi. Bu
I

396

HAYATIN TESN A R A YAN LAR

yntemde ressam vernikle bakr levha stne dorudan resmi

yapard. Levha aside daldrldnda, aside direnli verniin ev
resindeki metal ksmlar asidin etkisiyle oyulduu iin resim ka
bartma halinde ortaya kard. Balmumunun devreden k b
tn ilemi hzlandrd ve vernikle resmi yapma olana ressama
balmumunu kazmaya oranla ok daha geni ifade zgrl
verdi. Blakein icad ona epeyce para kazandrabilirdi; bunun ye
rine sadece keyif ve lmszlk getirdi. Kabartma gravr ha
yal gcnn grlerine ekil vermesini ve gnmzdeki n
n borlu olduu arpc iir ve imge bileimleri niteliindeki
tezhipli kitaplarn yaratmasn salad.
Blake gnmzde ngilterenin en zgn sanatlarndan ve
dnrlerinden biri olarak tannyor; oysa yaad dnemde
durum byle olmaktan uzakt. Eserlerinin yer ald tek sergiyi
I809da dzenleyebildi. Hibir eserini satamad ve sadece tek bir
eletiri yazsna konu oldu. The Examiner onu sama, anlal
maz ve berbat bir abeslik karmaasn, atlak bir beynin lgn
ca dkntlerini yaymlayan talihsiz bir meczup diye nitelen
direrek bir kalemde silip att. Bu yaygn olarak benimsenen bir
grt. Blakein izimlcrinden bazlar gsterildiinde, 111. George Aln bunlar gzmn nnden! Aln bunlar gzmn
nnden! diye bard. air Wordsworth bile onun deli olduu
kansndayd ancak hakkn vermek asndan, Bu adamn de
liliinde Lord Byronm ya da Walter Scottun aklllndan da
ha fazla ilgimi eken bir ey var szleriyle buna bir kstlama
getirdiini de belirtmek gerekir.
Blake ne kadar deliydi? Uyandrd izlenim sanki ift kutup
lu bozukluk tam olabilecei ynndedir. Gten drc
kasvet nbetleri ile ngrl keskinlik ve yksek retkenlik d
nemleri arasnda gidip gelmekten muzdaripti. Drt yandayken
Tanrnm pencereden ieriye ban uzattn grd. Sekiz ya
ndayken Peckham Ryeda meleklerle dolu bir aa grd. Bla397

NASIL BLRDNZ?

kein imgelerinin hem lgnca, hem de tuhaf biimde gerek g

rnmelerine yol aan bir canll ve yalnl vardr. Gnmz
de onu dclidcn ziyade as yaratc olarak grmekteyiz.
Blakc Cennet ile Cehennemin Evlilii'ndc Eski Ahit peygam
berleri aya ve Ezekielle birlikte yemek yer. Onlara Tanryla
konutuklarn sylemeye nasl cret ettiklerini sorar. aya
Tanry ne grdn, ne duyduunu , ama her eydeki son
suzluu algladn syleyerek cevap verir. Ardndan Tanrnn
iten fkenin sesinden baka bir ey olmadn ekler.
ten fke Blakei tam tarif eder. Ksa boylu, tknaz ve k
zl sal kk bir ocukken ar asabi olmas ve kurallardan
nefret etmesi nedeniyle, babas onu okula gndermeye cesaret
edemedi. Bunun yerine evde annesince eitilerek ve kendi bana
kitaplar okuyarak yetiti. imde her eyi renme ynnde b
yk bir arzu var diye belirtmiti bir keresinde. Dil konusunda
ki olaanst yeteneiyle, kendi kendine Latince, Yunanca ve
branice, ayrca biraz Franszca vc talyanca rendi. Doal ze
ks (ve abuk kavray) sayesinde kimse karsnda asla dn
sel bir rkntye kaplmad. Bakalarna ait eserlerin sayfa ke
narlarna yapt karalamalar her zaman renkli vc ou zaman
baya matraktr. Byk ressam Sir joshua Reynoldsun olduk
a tumturakl Sylemler kitabna notlar derken, sayfalara
Rezalet! , Ho Bir Kemekei , Yalanc! gibi tepkili ifadele
ri bolca serpitirdii grlr. Ama aklna yatan bir pasajla kar
latnda yce gnll davranmaktan geri kalmaz: Hay A
zna Salk! Defterlerinin birinde durup dururken baka bir ko
nuya atlayarak sann burnuna taklr:
sann bir Zppe olduunu hep dnmmdr. ... Uzun
kirmen burunlu haytalardan biri olduunu dnm olsay
dm, ona tapnmam olmam gerekirdi herhalde.

398

HAYATIN

TESN A R A Y A N L A R

Aslnda Blakei iten fkeye ynelten ey hakszlkt. Snf siste

mine, klelie ve Londrada evresinde grd kentsel yoksul
lua Shakerlardan aa kalmayacak derecede fkeliydi. Toplu
mun deerleri ba aa evrilmi gibi grnmekteydi. ngilteredeki duruma ilikin saptamas yleydi:
[nemli olan ey] bir insann yeteneklere ve dehaya sahip ol
mas deil, uysal, kibar, drst bir ahmak, sanatta ve bilim
de soylularn kanaatlerine itaatkr olmasdr. Eer yleyse
iyi bir adamdr. yle deilse, alktan lmelidir.
Blake alktan lecek duruma dmedi, ama iki yakasn biraraya getirmede kesinlikle glk ekti. Her iki ebeveyni giyim ala
nnda almaktayd - annesinin ilk kocas ldnde ona Sohoda bir mensucat iletmesi brakmt. letmesinin stndeki
evde doan Blakein aile firmasna katlma gibi bir istei yoktu:
Londral bir tezghtarn maharetinden tamamen yoksun bi
riydi. On yana geldiinde, anne babas onu Stranddaki bir re
sim okuluna gndererek, izime dnk doal sevgisini tevik et
ti. Orada ona Kk usta ad takld. Genliinde (saya ve
havarilere ilikin daha fazla hayallere kaplmasna yol aan)
Wcstminster Manastrnda saatlerce resim izmekle urat ve o
srada nispeten mtevaz bir meslek olarak, bir gravrcnn ya
nnda raklk yolunu seti. Doru ustay bulmak iin etraf yok
larken, hayalcilik becerileri ie yarad. nerilen bir rakl ge
ri evirme gerekesini yle aklad: O adamn surat houma
gitmedi, ileride aslacak gibi grnyor. Nitekim on iki yl son
ra William Ryland adl bu gravrc sahtekrlktan asld
Tyburnde infaz edilen son kii oydu.
Blake bir gravrc olarak yeteneini gsterdi ve ok geme
den zellikle bask resimleri isteyen kitaplardan dzenli sipa
riler almaya balad. 1780lerin ortalarna varldnda kendi
I

399

NASIL BLRDNZ?

matbaasn kurmaya yetecek kadar para kazanmt. Ama i pek

uzun srmedi, blake gerekten para heveslisi deildi; kafasna
gre yaamaya ylesine dknd ki, ilerin zamannda yerine
getirilmesi her zaman bir sorun oluturmaktayd. Mterilerin
kendisine ne yapacam sylemesine tahamml yoktu ve mo
daya dkn budalalarm s zevklerinden rahatszd. Bir kalba
smaktan kand: Romantik ekoln manzara takntsna aldr
mad ve nco-klasik ekoln canl modele bakarak izme tarzn
da daha ok lm andrd ya da lmllk koktuu gerek
esiyle ayn lde aalad. Blake tekniini Drer, Michelangelo ve Rafael gibi Rnesans ustalarnn eserlerini durmakszn
taklit ederek gelitirmiti; ama iledii konularn kayna doru
dan kendi ltl hlyalaryd. Ona gre, grnen dnya lm
sz bir hakikatin da dnk fani tezahrnden ibaretti. Ba
kalar gndoumunu bir bakma altn sikkeye benzer yuvarlak
bir ate topu gibi grrken, o hep birlikte Her eye kadir y
ce Tanr kutsaldr, kutsaldr, kutsaldr diye baran saysz gk
sel varlk olarak grrd.
Btn bunlar harikulade olmakla birlikte hi de ticari deil
di. Blake ve kars Catherine btn evlilik hayatlar boyunca s
rekli i deitirerek ve aklarn dostlarnn yardmyla kapata
rak yaadlar. Blake her zaman Kate olarak and Catherinele 1781de karlatnda, baka bir kadnca reddedilmenin
acsn atlatma abasndan dolay kararsz ve akn haldeydi.
Buna karlk Catherine annda ona tutuldu o kadar ki, ilk ta
nmalarnda evlenmek istedii adam bulduunu hemen anla
mann heyecanyla baygnlk geirdi. Ayn yl iinde evlendiler.
Catherine okuryazar deildi. Ann Lee gibi, o da nikh szle
mesini bir arp iaretiyle imzalad. Lv ilerini yrtt ve Blakein elbiselerini dikti; bu arada ondan okuma yazmay ren
menin yansra, ald derslerle gravrlerde kazma ve renklen
dirme ilerine de yardmc oldu. ocuklarnn hi olmamasna
4 (K )

HAYATIN TESN AR A Y A N L A R

karn, scak ve mutlu bir evlilik srdler. Maddi skntya gir

diklerinde, Catherine bunu tlatmak iin yemek vakitlerinde
nne bo bir tabak koyard; ama btn ruhsal alkantlarnda,
sipari gecikmelerinde ve boa kan byk tasarlarda ona des
tek oldu. Krk be yllk birliktelikleri boyunca ayr kaldklar
sre iki haftay bile bulmad.
Ancak hi gerginlik yaamadklar sylenemezdi. Catherine
kocasnn hummal vecit dnemlerinin bazlarnda gece boyun
ca uyank kalp ona elik ederken, bazlarnda onu kendi haline
brakrd. Onun kehanet dolu kitaplarnn en iddials Kuds'n
(1820), uzun ve sancl fikri geliim evresinde ressam arkadala
rndan birine unu itiraf etmiti; Bay Blakele ok az birlikte
olabiliyorum; o hep cennette.
Blakein evlilii konusunda srekli gndeme gelen bir sylen
ti vardr. Muhtemelen gen bir bekr kadn cinsel partner ola
rak aralarna katma yoluyla Catherinei daha ak bir ilikiyi de
nemeye raz etmek iin urat ve karsnn alamakl bir tavr
la buna kar kt sylenir. Blakein btn eserlerinde gl
bir cinsel unsur karmza kar ve tutuculuktan uzak dinsel ge
mii kafasna baz radikal fikirleri alam olabilir. Londra
1780lerde antinomyan olarak bilinen bir dizi dinsel topluluu
barndrmaktayd. Kuralsz anlamna gelen bu terim genel
likle hakarete dnk bir amalasrf iman esas alma akide
sinden dolay normal ahlak umursamadklar ileri srlen ar
Protestanlar nitelendirmek iin kullanlmaktayd. Blakein an
nesi 14. yzyl sonlarnda Orta Avrupann Moravya blgesin
den kan ve adn oradan alan en eski Protestan mezheplerinden
birinin mensubu olarak yetimiti. Babas ise sveli bilgin, ilahi
yat ve mistik Emmanuel Swedenborgun (1688-1772) yolundan
giden cemaate balyd. Her iki kesimde de ak evliliklere ho
gryle bakldn gsteren baz bulgular vardr. Svvedenborgun Manevi Gnce'sinin yakn dnemde bulunup yaymlan
401

NASIL

BLRDNZ?

mas byle savlar daha da krklemitir. Bir sre Moravya

mezhebi iinde yer alan Svvedenborg youn cinsel mistisizme
merakl biriydi. Baz Kabalac Yahudi mezheplerinin ve Bu
dizmin Tantra kolunun uygulad biimde orgazm geciktirme
yoluyla manevi esrimeye ulamay ayrntl olarak aratrmt.
Blakcin bundan ne kadar haberdar olduunu asla bilemeye
ceiz: Daha dinciar zihniyetli arkadalar apak erotik izimlerinin ve yazlarnn ounu lmnden sonra yok ettiler. Bildii
miz tek nokta Svvedenborgun en nl eseri Cennet ve Cehen
nemim (1758) Blake zerinde byk bir etki braktdr. Blakein bir gravrnde sunak grnm verilmi vulvasnn orta
snda kutsal heykel biiminde dik bir penis duran bir dii figr
grlr. Bu, Svvedenborgun seksi bir dinsel ayin sayma yolunda
fikrinin bir grsel tasviridir.
Blakein evlilikte seksin nemine ilikin gr apakt:
Nefis kreltme batan aa kum serper
Kpkrmz uzuvlara ve alevli tylere
Oysa arzular tatmin edilince
Orada hayat meyveleri ve gzellik biter
Bir ete arzuladm ey
Fahielerde her zaman bulunan
Tatmin olmu arzunun ehresidir
Blakein arkada Thomas Butt bir gn Lambethteki yazlk ev
lerine uradnda, Kate ve William plak halde birbirlerine
Kayp Cennet'ten blmler okurken buldu. Blake utanmak y
le dursun, Bildiin dem ve Havva halindeyiz ite! diyerek
onu ieriye buyur etti.
William Hayley 1800dc Blake iftini Sussex kysndaki
Felphamda kendisine yakn bir eve tanmaya tevik etti. Bu ilk
bakta ferahlatc bir deiiklikti (Felpham almak iin irin
1

402

h a y a t in

TESN ARAYANLAR

bir yer, nk Londraya oranla daha ruhani bir havas var di

ye yazmt Blake). Ama o srada lke savatayd. Ky eridi bir
Napolyon istilasnn tehdidi altnda olduu iin, kasabalar ve
kyler askerlerle doluydu. Blake bir gn John Scolfield adl bir
askeri bahesinde gizlice dolarken yakalad. Atlganlk damar
ve otoriteye kar nefreti depreti. Yanna yaklap kt aske
ri dirseklerinden kskvrak tutup ite kaka sokaa kard. Bu
nu izleyen kavga o srada Fox Inndc kafay ekmekte olan bir
ka askerin tezahratyla kzt. Scolfieldi baheye Blakein
bahvannn ard anlalnca, Blake resmen fiili tecavzle
veok daha ciddi bir isnat olarakisyana tahrikle suland: Bo
uma srasnda Krala lanet olsun! Askerlerin hepsi kledir!
diye barmt. Nazik askeri durum nedeniyle, bir mahkmiyet
pekl Blakein hayatna mal olabilirdi.
Yre sakinlerinin en az onun kadar ayya askerlerden de
hazzetmemesi sayesinde jri tarafndan aklanmasna karn,
Blake depresyona girdi. Chichester ar ceza mahkemesinin
nne kt 1804te William Fiayleyyle aras ald iin, Ka
te le birlikte Felpham dan ayrlmt. Vatana ihanetten yarglan
may beklerken kehanet dolu Milton iirinin giriini kaleme al
mas garip bir cilveydi. Bu blm en nl dizelerini, gnmzde
Kuds adyla okunan ve bazen ngilterenin ikinci ulusal
mar olarak anlan ilahiyi ierir. Sussexin tepelerinde atla ge
zinmek Blakein houna giden bir eydi: ngilterenin yeil ve
ho topraklar dizeleri Trundle Tepesinden grnen muhte
em Chichester manzarasna vg ifadesiydi.
Blake cebindeki son ilini Dantenin lahi Komedyas iin re
simlerini tamamlamak zere bir kaleme harcam olarak alr
ken ld. Bir sreden beri rpertici nbetler ile stma ve mi
de sancs ikayetleri vard. lm sebebi byk olaslkla elli yl
boyunca gravrleri zerinde alrken zehirli bakr dumanlarn
solumasndan kaynaklanan karacier hasaryd. Yapt son ey
403

NASIL BLRDNZ?

yannda bulunan Catherineden kendisine poz vermesini iste

mek oldu: Dur Kate! Olduun gibi kal, senin portreni izece
im, nk bana hep bir melek gibi davrandn. Gen hayranla
rndan ressam George Richmond da oradayd:
Son derece grkemli bir ekilde ... ld. Btn hayat boyun
ca grmek istedii diyara gitmekte olduunu syledi ve sa
araclyla kurtulua erme umudu iinde kendisini mutlu
hissettiini belirtti. lmnden hemen nce ehresi aydn
land, gzleri parlad ve cennette grd eylere dair ark
y haykrarak okudu.
Blakc ve Catherine birlikte ark sylemekten her zaman holanrlard; hem eski halatlar, hem de Blakein yazd ve birou
Shaker ilahilerinin yalnln tayan arklarn okurlard. Gatherine kocasnn lmnden sonra geimini onun eserleriyle
salad ve her sattan nce Bay Blakee danarak onunla ya
kn temasn srdrd. Drt yl sonra ld. Gan verirken koca
sna sanki yan odadaymasna seslenerek, yanna gelmekte
olduunu ve kavumaya artk az zaman kaldn syledi.
Blakein hretiyle ngiliz sanat ve edebiyatnn zirvesine
ykselii bir yzyla yakn sreyi ald. Gnmzde hAasumiyet
ve Tecrbe arklar klasik saylmaktadr ve Kaplan btn za
manlarn antolojilere en ok girmi ngiliz iiridir. Kehanetlerle
dolu daha uzun iirleri belki o kadar sk okunmuyor olabilir.
Ama bunlar ssleyen resimler dnyann her yannda ruhani sa
natn aheserleri olarak sergilenmektedir; balarndan geen
mistik olaylar bylesine yaln ve hemen anlalr imgelere d
ntrmeyi baarm ok az insan vardr. Blake in felsefesi de
modern ala derin bir uyum iinde grnr. Cennet ile Cehen
nemin Evliliinin sonundaki Zira yaayan her ey kutsaldr
dizesi dar bir Hristiyanlk yorumunun ok tesine geer. Doal
I 4()4

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

evreye duyarlln gelitii bir dnemin slogan olmaya ok uy

gundur. Ama Blake asla allagelmi bir Hristiyan deildi. Bir
zamanlar paradokstan haz alarak belirttii gibi: sa tek Tanrdr. ... Ben de yleyim, siz de ylesiniz.

Jeremy Bentham: Mahpuslarn Korkulu Ryas

Blake in hreti, Aziz Cuthbertin naana olduka benzer bir
gelimeyle, lmnden sonra birok serven geirdi. Buna kar
lk Blake in ada olan sosyal filozof ve reformcu Jeremy
Bentham m (1748-1832) lmnden sonraki akbeti en ince ay
rntlara kadar nceden planlanmt. Faydacln, yani en ok
sayda insan iin en byk fayda felsefesinin babas fani naayla yararl bir ey yaplmasn istemekteydi. Bu nedenle toprakta
rmeye brakmak yerine, kalc olarak ak sergide tutma yo
luna gitti. Vasiyetnamesinde kendi ifadesiyle oto-ikon una na
sl dntrleceine ilikin ok kesin talimatlarla, cesedini ar
kada Dr. Thomas Southvvood Smithe brakt. Londrada University College da camekanl bir ahap dolapta saklanan bu iko
nu hl grmek mmkndr.
Bentham kendi bedenini koruma fikrini ilk kez yirmili ya
larda kafasnda geirmeye balad; bir doktor arkadandan oca
nda kurutma deneyi yapmak zere bir insan kafas bulmasn
istedi. Gerekesini ise bedenini hayattayken katkda bulunma
frsatm ok az bLilabildii insanolunun ileride lmnden be
lirli bir kk yarar salamas arzusuyla bilime brakma olarak
aklad.
Altm yl kadar sonra isteine kavutu. Vasiyetnamesinde
bedeninin ak inceleme hizmetine sunulmasn belirtmiti ve bu
da bal bana yararl bir eydi. O dnemde (sann maher g
nnde yeryzne yeniden inip lleri mezarlarndan karaca
inancndan kaynaklanan) dirili doktrininden dolay, cesetlerin
gmlmencsine kar bir Hristiyan tabusu vard. Bu yzden
I

405

NASIL BLRDNZ?

patologlarn /erinde alabilecei insan vcudu rnekleri ge

nelde azd.
Londrann Webb Street Anatomi Okulunda cesedin
incelenmesine balanmadan nce, Bentbamm yirmi sekiz arka
da ona veda etmek zere bulutu. Basit bir gecelik iindeki ce
sedi nlerinde yatmaktayd. Mary Shelleynin (o srada henz
ikinci basks yaplm) Frankenstein romanndan frlayp km
gibi grnen bir sahneyle, cenaze konumasna gmbrtl
gk grltsnn duyulduu ve karanl yaran imeklerin
akt dramatik bir grnt elik etti. Methiye fasl bittiinde,
aynen Benthamn vasiyetnamesinde ngrld gibi, Dr. Southvvood Smith hibir hayat belirtisinin kalmadn uygun de
neyle saptama ilemini yerine getirdi. Ardndan cesetteki etleri
dikkatle kemiklerden syrd; i organlar ve yumuak ksm lar arap srahilerine benzer etiketli cam kaplara yerletirdi.
Ayklanm kemikler bakr tellerle birbirine tutturuldu vc iskele
te giydirilen Benthama ait bir takm elbisenin ii samanla ve pa
muk ynyle dolduruldu. Gveleri uzak tutmak iin karn bo
luuna bir lavanta ve naftalin kesesi konuldu. Yine vasiyetname
deki talimatlara uygun olarak, ceset hayattayken genellikle
oturduu bir koltua dnceye dald sradaki duruuyla
oturtuldu. Btn bu kurgu, merhumun gzde yry bastonu
Delmann varlyla glendirilecek ve stne (salam halde ve
uygun bir apka taklm) gerek ba kondurulacakt.
Dr Southvvood Smith ba koruma dndaki isteklerin hepsi
ni yerine getirmeyi baard. Bu eksiklii daha sonralar yle
aklad:
Kkrtl asit zerinde bir hava pompasn kullanarak sade
ce svlar ekip alma yoluyla ba olduu gibi korumaya a
ltm. Bu yolla ba Yeni Zclandallarn kafataslar kadar
sertleti; ama haliyle btn yz ifadesi yok olup gitti. Bunun
406

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

sergiye uygun olmadn grnce, sekin bir Fransz ressa

mna balmmundan bir maket yaptrdm.
BalmuniLi baa Bcntham dan alnan biraz sa tutam yaptrld.
Kt mumyalanan gerek ba ise (birka yl) caml dolapta
ayaklarnn dibinde durdu; lmnden nce alt ay kadar cebin
de gezdirmi olduu mavi camdan gzler bu baa taklm ola
rak artc biimde seyredenleri szd. Yine vasiyetnamenin
ngrd son gsterili jest, yakn arkadalarna onun sala
rndan yaplan bir frayla boyanm minyatr portresinin yer
ald mhr yzklerin hediye edilmesiydi. Umduu ey bu
dostlarn dzenli olarak lm yldnmnde biraraya gelmeleri
ve kendi oto-ikon unun tekerlekli sandalyeyle tanp aralarna
katlmasyd. Bu istei yerine getirildi. Bcntham -193,9dan beri
gveye direnli yeni i amarlar giydirilmi olarakhl ara
sra niversite trenlerim onurlandryor. Bir zamanlar niversi
te rencilerinin muzipliklerine maruz kalan mumya ba imdi
bir yere kapatlm olarak saklanyor.
Jeremy Bentham hibir zaman sradan biri olarak nitelendi
rilme tehlikesiyle karlamad. Bir avLikatn oluydu. Bir dhi
ocuk olarak, yanda Latince renmeye ve be yanda ke
manla Handel sonatlar almaya balad. Fiziksel grnmyle
elimsizdi, onun hakknda keskin bir aklla donanm ccemsi
bir beden tarifi yaplmt. Annesini on bir yandayken kaybet
ti ve ksa bir sre sonra babas tarafndan Oxfordda klasik ede
biyat okumaya gnderildi. Buradaki renim Gen Benthama
hi de ilgin gelmedi; I libir ey renmedii sonucuna vard.
Mantk jargonuna dair bir eyler renmek zere hocalarn
sama sapan derslerine girdik sadece. On yedi yanda avukat
olarak baroya kabul edildi; ama Ingiliz hukukunun kara gre
ekitirilmeye elverili karmakl karsnda Chikane blisi
gibi ktleyici bir yaktrmada bulunmaya yneltti. Onu asl ilI 407 I

NASIL BLRDNZ?

gilendircn ey hakszlk ve ayrcalk zerine kurulu bir toplum

da reformu savunan ve Man Denizinin br yakasndan gelen
Aydnlanma fikirleriydi. Yirmi yana doru toplumun evrimi ve
insan haklan zerine yazmaya balad. Kendisini seici bir e
kilde yolunu izen, nyarglarn ve samalklarn stesinden ge
len, sada olda ufak tefek bululara varan biri olarak nitelen
dirdi.
Bcntham zamanla Londral aydnlardan oluan kk bir
evrenin takdirini kazand; yaymlanan ilk kitab Devlet Yneti
mi zerine Bir alma (1776) ngiliz hukuk sistemine ynelik
hararetli bir eletiriydi. Birka yl aristokrasi mensuplarnn,
zellikle de kendisini sklkla evinde konuk olarak arlayan
Whig iileri bakan ve babakan Lord Shelburnen (17371805) himayesinden yararland. Babasnn 1792deki lmyle
kalan miras Westminstcr semtinde Queen Square Placeteki bir
eve tanmasna olanak verdi ve elli yl akn bir sre orada ya
ad. Ahlak ve Yasama lkelerine Giri (1789) kitabnda ulusla
raras ve parasal kelimelerini kullanan ilk kii oldu; yarar
bir nesnede genellikle haz, iyilik ya da mutluluk salayan veya
zarar, ac, ktlk ya da mutsuzlukla karlamay nleyen nite
lik olarak tanmlad.
Benthamm eylerin yarar n tanrken vard sonu, huku
kun en ok sayda insana en byk mutluluu salama y
nnde kullanlmas gerektiiydi. Bu, devrimci bir tavrd: Sra
dan insanlarn mutluluu hak ettii dncesi aristokrasinin,
tahtn ve yarg sisteminin yerleik haklarnn zne darbe vur
maktayd. Bentham mutluluu kesin tanmlamak amacyla, her
zamanki pratik yaklam dorultusunda bunu hesaplamaya y
nelik bir sistem gelitirdi ve mutluluk getirici cntegral hesab
adn verdii sisteminde on drt hazz ve on iki acy sralad
- her ne kadar en yakn dostlar bile bunu gerek hayatta uygu
lanamayacak kadar aprak bulsa da.
I 408

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

Kurulu dzen Bentham kkl bir tehlike olarak grd.

Onun yarar cebiri yzyllar iinde birikmi ayrcalklar ve
hakszlklar bir asit etkisiyle andryor gibiydi. Klelie, ida
ma ve bedensel eczaya kar kt; kadnlar ve hayvanlar iin eit
haklardan yana bir tutum taknd; homosekselliin su olmak
tan karlmasn istedi; serbest ticareti ve basn zgrln v
d; boanma hakkn destekledi; kilise ve devlet ilerinin ayrl
mas gerektiini ileri srd. Bugn liberalizm olarak andmz
akmn kayna byk lde Benthama kadar gtrlebilir.
Willam Blakein de aralarnda bulunduu baka birok kimse
ayn eyleri savunmaktayd; ama faydaclk liberal demokrasiye
temel oluturacak hukuki ve felsefi ilkeleri salad. Bentham ya
ad dnemde Britanya dnda ok daha etkiliydi: Napolyon
1804te hazrlad medeni kanunla Avrupa hukuk sistemini d
ntrrken, Bcnthamn fikirlerini esas ald.
Benthama gre, yarglarca belirlenen ngiliz itihat hukuku
adalet datma asndan kt bir sicile sahipti. On yan altn
daki bir ocukla birlikte zorla bir eve girmeyi ve homoseksel
lii de kapsamak zere 200den fazla suun lmle cezalandrlablmesinin samalna ve sertliine iaret ediyordu.
Benthamm keskin dnsel kavray dndaki bir silah da
alma temposuydu. Bulumalardan holanmad iin mek
tuplarla dostluk kurdtu mhim ve makbul insanlar Rusya a
riesi II. Kateriadan yeni bamszlna kavuan ABDnin
nde gelen simalar l'homas Jefferson ve James Madisona, La
tin Amerikal devrimci Francisco da Mirandadan usta Fransz
devlet adam Talleyranda kadar uzanmaktayd. Fransada fikir
leri ylesine hayranlk toplad ki, 1792de fahri yurtta yapld.
almalar soyut teoriyle de snrl kalmad. Gelitirdii panoptkon (her eyi grme ) adl hapishane dzeninin r a
c dairesel tasarm mahpuslara hcrelerinde makul bir mekn
salarken, hem gardiyanlarn, hem de mahpuslarn ortadaki bir
409

NASIL BLRDNZ?

i/lcmc alaundan grlmesine olanak verdi. Bylece tek kiinin,

hapishane mdrnn her eyi gzetim altnda tutmas mm
kn hale geldi. Benthama gre, herkesin srekli gzetim altnda
olmas hapishaneyi verimli ve huzurlu bir ileyie kavuturacak
t ve ayn tasarm tmarhanelerde, okullarda ve hastanelerde de
uygulanabilirdi. Panoptikon Londradaki Pentonville ve
ABDnin Illinois eyaletindeki Joliet hapishaneleri de dahil ol
mak zere dnyann her yannda ceza kurumlarnn dzenini et
kiledi. Bentham ayrca hepsi daha sonralar benimsenen genel oy
hakk ve gizli sandk gibi seim reformuna dnk pratik neri
lerde de bulundu. Tefeciliin Savunusu (1787) kitabyla arkada
Adam Smithi borlara faiz uygulanmasn benimsemeye ikna
etti. Yazar G. K. Chesterton bunu modern dnyann asl ba
langc olarak nitelendirdi.
Bentham dnemin Anglosakson dnyasnda nispeten silik
konumda kalmasna karn, Aristotelesten sonraki en etkili filo
zof olma savn ciddi olarak ileri srebilecek konumdayd. Da
arcnda belki de bize sunaca baka srprizler vard. Her
gn amaz biimde on be ila yirmi sayfa not tuttuu iin, ar
dnda 5 milyonu akn yazma sayfadan oluan bir ariv brakt.
imdiye kadar arivin yarsndan az yaymlanm durumdadr.
University Collegeda 1968dc balayan Bentham Projesi u an
da yirmi be cilde varm bulunuyor.
alma yaamnn dzenlilii ve sk temposu Bcntham za
ten olabildiince kand sosyal ilikilerden uzak tuttu. Kendi
sini srekli ve sakin bir nee hali iinde nitelendirdiinden,
muhabbete pek ihtiyac yoktu. Bu durum ve kiisel talihi, ona
iliki kuraca insanlar titizlikle seme olanan verdi. Kendi
siyle biraraya gelmek isteyen Fransz aydn ve yazar Madam de
Staelle (1766-1817) grmekten kanarak, abuk sabuk konu
an bir laf cbesinden baka bir ey olmadm syledi. Bir kere
grt Dr. Johnson baya ahlaka sahip vngen bir ace
410

HAYATIN TESN A R A Y A N L A R

m aylak olarak nitelendirdi. Gen yata bandan geen iki

cilveleme bir yana braklrsa, grnd kadaryla kadnlarla
yakn ilikileri hi olmad. Bununla birlikte mrnn sonuna
doru, romantik genlik dneminin anlar onu arabuk gz
yalarna boar oldu. Size yalvaryorum, beni alp gelecee g
trn derdi konuklarna. Gemie gitmeme izin vermeyin.
Ara sra dostlarnn kendisiyle akam yemei yemesine frsat ve
rirken, konuulacak konularn listesini nceden hazrlard. Saat
onda ay ierdi. On birde mr boyunca tek alkoll ikisi Madeira arabndan yarm kadehi uykuya hazrlk niteliinde yu
varlard. On ikiye doru da konuklar merasimsiz evden sepetlenirdi. Sert bir yatakta uyuyan Bcnthamn kt ryalar grme ve
yksek sesle horlama sknts vard (Bir Bentham horlamyor
sa, nesebi sahih deildir demiti bir keresinde). Gndzleri gz
de elencesi o dnemde oyuncularn olas en yksek sayya ula
mak iin ucu tyl topu havada tutmalarnn yeterli olduu bad
mintondu. O hayattayken Somerset ailesinden bir kii 2.117 sa
yyla rekora ulat. Bentham ayn zamanda jogging yapan ilk
kiilerden biriydi; Londra parklarnda ya da kendi bahesinde
yemek ncesi kvrmalar olarak adlandrd yrylerinde
birdenbire yksek hza karak insanlar artrd. Bir keresinde
yzmeyi ve slk almay beceremediini, ama bundan yakna
cak bir sebep grmediini belirtti.
Yallkla birlikte eksantrik yanlar oald. Delma ve Dobbin adm verdii iki yry bastonu vard. Arkadalaryla kar
latnda, aka yollu valyelik verme havasyla bunlardan bi
riyle omuzlarna hafife vururdu. Ayrca Dickey olarak and
ve bir ev hayvan sayd kutsal bir aydanl vard. Gerek ev
hayvan olan domuzla bir sre yatan paylat sylenir. Ke
dilere dc dknd; zellikle sevdiiLanghorne adl bir erkek
kediye birka yl Sir John olarak seslendikten sonra, papazlk
mertebesini yaktrarak Peder John Langhorne olarak hitap
411

NASIL BLRDNZ?

etmeye balad. Bir koleksiyon oluturan fareleri alma oda

snda lgnca koturarak, yazmalar mahveder ve konuklara
dehet saard. Drt bacakl her ey houma gidiyor! diye
aka belirtirdi. Oturduu ev daha nce John Miltona ait oldu
u iin, bahesine onu airlerin prensi olarak nitelendiren bir
plaket koydu, hem de kiisel olarak iiri bir boa zaman harca
ma olarak grmesine karn. Sonuncusu dnda btn satr
lar sayfa kenarna kadar gidince dzyaz ortaya kar; iir ise sa
trlardan bazlarnn kenara kadar gitmemesinden ibarettir.
Londra Belediye Meclisine araba yolunun kenarndaki allarn
yerine ieklerden daha estetik olacan syledii mumyalam cesetler koyma izni iin dileke yazdnda da ayn zarif
nktedanl bavurup bavurmadn kestirmek zordur. Bu fikiri daha da ileriye gtrd Oto-kon ya da llerin Dirilere
Baka Yararlan kitabnda cesetlerin topluca vernikli bahe ss
lerine dntrlmesini nerdi. Edebi terekesinden sorumlu ki
iler byle bir nerinin itibarna pek bir ey katmayaca gr
nden hareketle, bu kitabn yaymlanmasn lmnden on yl
sonraya kadar geciktirdiler.
Bentham aka yapmay severdi, ama oto-ikon zerine yaz
mas srf bir muziplik ya da bunama balangc saylarak km
senemez. Bir filozof olarak tad deer yarar ilkesini sk bi
imde uygulamasnn sonucuydu. imdi olduu gibi o zaman da
lm, korkuya ve dinsel hurafeye bulanm bir tabuydu. Ceset
leri gmp toprakta rmeye brakmak onun gznde israfa
dnk, iren ve hijyeniklikten uzak bir eydi. Mezarlklar o
cukluundan beri onu korkutan yerlerdi. Bir mezarlktan gece
leyin geerken kalbinin yol boyunca kt kt at aklncian hi
kmamt. Her mezar tana tnemi bir hortlak grcim
sandm. Oto-ikon her iki sorunu bir rpda zecekti. Cesetle
rin gvenle kaldrlmas yolunu sunarak lm yararl hale ge
tirmenin yansra, llere kalc birer ant salayacakt. Bcnt412

HAYATIN TESN ARAYANLAR

hamn Uiversity Collegeda bulunan oto-ikonu kusursuz Ay

dnlanma nesnesi, rasyonellik, materyalizm ve faydaclk asn
dan bir zafer ve korkunun, hurafenin ve kilise tiranlnn bir
reddidir. Ayn zamanda ok tuhaf ve hafif itici olmas bir bak
ma mucidinin mizacna tamamen uygun grnmektedir:
Yirmi yl sonra ldmde, elinde Delmayla bana ait kol
tukta oturan ve u anda giydii paltolardan birini giyen bir
despot olacam.
Benthamn akta sergilenen boyutlu ahret versiyonu Blakein mistik younluunun ltsn tamyor olabilir; ama ma
nevi yelpazenin kart ularndan yola kan iki adam ayn yer
de bulutu. Her ikisi de kendi hayallerinin gcne inanmaktay
d. Her ikisi de Ann I.eeye byk azap ektiren eski cennet ve
cehennem mitlerinden kurtulmak iin hayal gcn kulland ve
bu srete lm konusunda daha byk mutluluk duyar hale
geldi.

Richard Buckminster Fuller: Dymaxionun Babas

Amerikal mimar, mucit, air, filozof, yazar, retmen, giriim
ci, sanat ve matematiki Richard Buckminster Fllern (18951983) yaamnda pratik felsefe ve mistik hayaller ak seik biraraya geldi. Kafasn kurcalayan bir baka ey de bireysel ve top
lu kurtulu fikriydi. Daha 1969da unu yazmt: Dnyay b
tnlkl bir uzay gemisi ve yazgmz ortak gibi grmediimiz
srece, ne baaryla ilemesini salayabiliriz, ne de mr ok
uzun olur. Dnya ya herkesin olacak ya da hi kimsenin olma
yacak. Bu blmde anlatlan dier hayatlar gibi, onun hikye
si de bir vizyon sahibi olma ve ona gvenmeyle ilgilidir. Bir ke
resinde belirttii gibi: man [faith], kandan [belief] ok daha
iyidir. Kanlarmzda bizim yerimize baka birisi dnr.
I

413

NASIL BLRDNZ?

Fullcrlar her zaman kendi akllaryla dnen Ncw Hnglandl bir aileydi. Kiisel ilham uruna dinsel otoriteyi reddeden
aknclk akmna balyd. Tpk Blake gibi, aknclar da gerek
insanl, gerekse doay ilahi varln tezahrleri olarak gr
mekteydi. Akmn mensuplar arasnda filozof Ralph Waldo
Emerson (1803-1882), doa yazar Henry David Thoreau (18171862) ve Fullern byk teyzesi ve ABD'deki ilk feminist eser 19.
Yzylda Kadm'm (1845) yazar Margaret Fuller (1810-1850)
vard.
Ailede kullanlan adyla kk Bucky ar miyoptu. Ona
bir gzlk uydurulana kadar, dnyann bulank olmadna
inanmay reddetti. Bu kitaptaki babalarn birou gibi, onun ba
bas da gen yata ld; ama ailesi kkl ve varhkhyd. Bu ne
denle ailenin nceki drt kua gibi, Bucky de renim iin
Flarvarda gnderildi. Otoriteyle uzun kavgas oracia balad.
Daha birinci snfn yarsnda Manhattanh bir koro kzyla k
rtrmak iin bankadan btn renim harln ekince derhal
okuldan uzaklatrld. Ertesi yl yeniden alndysa da, sorumsLizluluk ve ilgisizlik gerekesiyle ikinci kez atld. Daha sonra
lar yle yazacakt:
Eitim srecinde genellikle yaanan ey udur: Melekeler
kreltildii, ar yklendii, tkand ve felce urad iin,
ou kimse olgunlatnda doutan gelen yeteneklerini yi
tirmi durumda olur.
Sonuta, ann en byk mimar olacak aciam mezun olama
d. Ald diplomalar sadece yllar sonra dl olarak verilen krk
yedi onursal doktorayd.
Fuller bir tekstil fabrikasnda ve bir et ileme irketinde ksa
srelerle altktan sonra. Birinci Dnya Savanda donanmaya
katld. ocukken Mainede elenmek iin ufak tefek eylerden
I

414

HAYATIN TESN ARAYANLAR

aletler yaparak edindii beceri sayesinde, sklkla ba aa suya

dalan donanma uaklarnn pilotlarn kurtarmaya ynelik vin
benzeri bir aygt icat etti. Bylece subay olarak yetitirilmek ze
re seildii ABI) Deniz Akademisinde mhendislik renimi
grd. Donanmadan ayrlarak Annele evlendii 1917de kaymbabasyla birlikte tahta talalarndan briket yapan bir iletme
kurdu. evreye duyarl ilk projeydi bu. Gerek evlilik, gerekse i
letme ok baarl yrd, ta ki 1922de Fuller iftinin drt yan
daki kz Alexandra ocuk felcinden birdenbire lnceye kadar.
Bu olay Fuller feci sarst. Kars Annela birlikte daha nce
1918deki grip salgnndan ve ar bir menenjit vakasndan zen
le bakarak kurtard kzna dknd. Kz lmnden nceki
gn ondan futbol oynarken dizini sakatlamasndan beri kullan
dna benzer bir baston istemiti. O akam Long Islanddaki ai
le evinden kp Harvarda, eski okul takmnn man izlemeye
gitti. Harvardn kazanmas zerine, geceyi arkadalaryla iki
lemine dalarak geirdi. Ertesi gn leden sonra Annea telefon
anca, Alexandrann komaya girdiini rendi. Alelacele eve
dndnde, kz tekrar bilincine kavutuu ksa srede ona
bastonu alp almadn sordu. steini tamamen unutmutu ve
Alexandra ksa bir sre sonra ld. Bir trl teselli bulamayan
Fullern yaam dalmaya balad. Kendisini ikiye vurarak ii
ni ihmal etti. Sonunda sabr taan Annenm babas, hisselerini
satn ald ve ardndan irketi potansiyel deerinin ok altnda
satt. Fuller gen bir kzla ateli bir sevdaya tutuldu. Kzn iliki
yi bitirmesi zerine, ruh sal hzla bozuldu. Henz otuz iki ya
nda olduu 1927de Michigan Glne kadar yrd ve suyun
kenarnda dikilerek, aklndan intihar geirdi.
O anda kendisini yerden birka metre havada asl olarak pa
rltl klar arasnda buldu. Zaman durmu gibiydi. Kulana
bir ses alnd:

415

NASIL BLRDNZ?

Kendini helak etmeye hakkn yok. Sen kendine ait deilsin.

Evrene aitsin. Herkes gibi sen de dier insanlarn hatr iin
bu dnyadasn.
ite o anda iman sahip olduunun farkna vard - kendi ifadesiy
le Tanr olarak adlandrabileceimiz ngrl dnsel bilge
lie duyulan itikat. Bu ona kk, meteliksiz, silik bireyin b
tn insanlk adna byk lkelerce, byk dinlerce ya da zel
irketlerce baarlamayacak ne tr eyleri fiilen yapabileceini
kefetmeye ynelik mr boyu deney ini tasarlama ilhamn
verdi. zgl olarak grevi insanln varln srdrmesini
planlamakt. Btn fikirlerini kaydettii gnceyi, yazd ve al
d btn mektuplarn kopyalarn, gazete kuprlerini, notlar
ve izimleri, hatta kuru temizleme faturalarn ieren kocaman
bir albm biimindeki zaman dosya sn tutmaya giriti. Dos
yada kendisine Kobay B (B Buckynin karl) adn verdi.
mr boyu deneyinin sonuna doru bu laboratuvar defteri
50 metre yksekliinde bir raf malzemesine ulat. Fullern ta
rihteki en belgeli insan hayatn yaadn ileri srmesinde belir
li bir hakllk pay vard.
Bandan geen mistik olaydan sonra tam bir yl boyunca eve
kapanarak okudu ve dnd. Darya, dnyay kurtarma sr
rnn daha iyi tasarmda yatt kanaatiyle kt. Dayand aksi
yom asgari enerjiden azami yarar , yani btn doal dnyay
kapsamak zere bitkilerin ve hayvanlarn yapsnda gzlemledi
i bir ilkeydi. e konutla balad: naat alannda zaten biraz
tecrbesi vard ve dnyann her yannda ucuz ve randmanl ya
ama dnk makinc lere ihtiya duyulduunun bilincindeydi.
Binlerce yllk yap geleneini bir yana brakarak ilk bataki ilke
lere dnd. Ev tasarmn her eyin bir gvdeye ya da omurgaya
bal olduu insan iskeletine ya da bir aaca, yani yerekimiyle
boumak yerine ondan yararlanan bir sisteme dayandrsa ne
I

416

HAYATIN TESN ARAYANLAR

olurdu? Ve de bunu hlihazrda Liak yapmnda kullanlanlara

benzer en hafif malzemelerden yapsa ne olurdu? Prototipi
1929 da ortaya konan sonu, tamamen kendine-yeterli ve tanr
ilk evdi. Alminyum bir adra benzeyen bu ev, bir orta diree
aslyd, dizel jeneratrle almaktayd ve su tesisatna gerek b
rakmayacak ekilde kendi suyunu geri-kazammla salamaktay
d. Ayrca gerektiinde uakla her yere tanabilecek kadar ha
fifti. rne verilen ad Dymcixion eviydi dymaxion terimi n
gilizce dinamik , azami ve gerilim kelimelerinin bir ksaltmasyd. inde drt kiinin uyuyabildii evin fiyat 1500 dolar
d (bugnn deeriyle yaklak 40 bin dolar); yani maliyeti bir
arabadan fazla olmayan ev olarak pazarlanabilirdi. Her ne ka
dar seri retimine geilmese de. Fuller-ve Dymaxion- adnn ta
nnmasn saclad.
Fuller sonraki yirmi ylda Dymaxion arabalarn, Dymaxion
banyolar ve zellikle Dymaxion kresini yaratt. Bu kre her bi
ri ekenar gen biiminde yirmi yzl bir geometrik figre ak
tarlm bir dnya atlasyd. Yukar ya da aa , gney ya
da kuzey ynleri yoktu ve alarak dz bir dnya haritas ha
line getirilmesi mmknd. Bir yne doru aldnda dnya
nn kara ktlelerini biraraya gelmi halde gstermekteydi; dier
ynde ise ayn ey okyanuslar asndan ortaya kmaktayd.
Flangi ynde alrsa alsn, geleneksel atlaslara oranla dnya
nn ok daha aslna uygun bir grntsn sunmaktayd; ama
yirmi genden olutuu iin ilk bakta artc lde garipti.
Bu kavramsal yeniliklerin ok az Fullera para kazandrd;
ama karsn (ikinci kz Allcgray) giydirmek ve doyurmak iin
yarm gn iler tutarak almasnda sebat etti. Ciddiye alnmak
amacyla, sigaray ve ikiyi brakt, beslenmesine dikkat etti. Bu
tavrn kici biri olarak icatlarmdan sz ettiimde, insanlarn
bunlar ok sama grp batan savdnn farkna vardm di
ye aklad. Beslenmesi sadece kuru erik, ay, biftek ve jleden
417

NASIL BLRDNZ?

baretti. Daha fazla zaman kazanmak iin, bir uyuma tekniini

denemeye giriti. Haliyle Dymaxion uykusu adn verdii bu
tekniin esas, ilk yorgunluk belirtisine otuz saniye kestirmekti.
Bunu gne ortalama iki saat uyuyarak iki yl srdrd; ama me
sai arkadalarnn ayak uyduramamas nedeniyle vazgemek zo
runda kald.
Derken 1948de gidiat temelden deitiren atlm geldi. Ful
ler bir sre nce Kuzey Carolinada bir sosyal bilimler kurumu
olan ve Amerikan avangart kltrnn sekinleri iin bir yaz
kamp ilevini gren Black Mountain Colicge da ders ve meye
balamt. Dier retim yeleri arasnda besteci John Cage,
dans Merce Cuningham ve soyut izlenimci ressam 'Willem de
Kooning vard.
Her zaman daha az eyle daha ok ey yapmak iin ura
an Fuller olas en hafif ve en salam yap zerine dnmeye
ynelmiti. Mekn kapatmann en basit yolu dzgn bir pira
mit, yani her yz ekenar gen biiminde bir drtyzldr
(Ayn zamanda dikdrtgen yzl her yapdan ok daha salam
dr). Mekn kapatmann en verimli yolu bir kredir; nk
boyutlu herhangi bir eklin olas en az yzey alann kullanr.
Fullern aklnn bir kesinde Dymaxion evinin adr biimli a
ts ve Dymaxion kresinin yzeyindeki yirmi ekenar gen
vard. Bir anda bulu imei akt. gen dzlemlerden olu
an bir kre yapsa ne olurdu? Bir krenin mekansal kapasitesini
ve bir piramidin salamln tamaz myd? Bylece Black Mountainda bir yaz akam Fuller ve rencileri bir yn tahta
ta ald ve dnyann ilk jeodezik kubbesini kurmaya koyuldu.
gen dzlemlerden yaplan ve daha sonra ikiye ayrlan k
reye yakn bir eydi bu ve yaps kusursuzdu; En az yzey alany
la olas en byk i mekn hacmi, muazzam malzeme ve mali
yet tasarrufu sunmaktayd. Oranlar basit ve gzeldi: Kubbenin
ap iki kata karlnca yerde kaplad alan drt misli ve hacmi
I

418

HAYATIN TESN ARAYANLAR

sekiz misli artmaktayd. Yap ayrca son derece istikrarlyd ve

ieride havann serbeste dolamas nedeniyle, allagelmi bir
dikdrtgen binaya gre stma yzde 30 daha verimliydi. Fuller
buna jeodezik adn verdi; nk bir jeodezik izgi bir kre
stndeki herhangi iki nokta arasndaki en ksa mesafedir (Te
rimin kkeni olan Yunanca geodaisia dnyay blme anlam
na gelir). En arpc zellik uydu: Orantyla belirtmek gerekir
se, kubbe ne kadar byk olursa, o lcie ucuz, hafif ve salam
olur.
Fullern tasarmnn ilk ticari uygulamas 1953te gerekle
ti. Ford Motor Company, Michiganm Dearborn kentindeki
Rotunda binasnn orta avlusunu rtmek iin bir jeodezik kub
be sipari etti. Onu ikinci bir siparile ABD ordusu izledi ve ksa
srede dnya kubbe furyasna kapld. Ani baar Buckminster
Fuller her evde tannan biri haline getirdi ve hatta ona biraz pa
ra kazandrd. Yapnn patentini 1954te almakla birlikte, tek
bana imalat olmaktan her zaman kand. Sebebi sorulduuneJa unu syledi:
Yaptm her ii, sonuca vardnda kendi haline brakrm.
Toplum, zaman gelince ilerler ve yaptm eye gerek duyar.
O noktada benim baka bir eyle urayor olmam daha iyi
dir. Benim iin almak ve kendimi bilinen ilerin dnda
tutmak remel nemdedir.
u anda dnyann deiik yerlerinde 500 bini akn jeodezik ya
p var; Cornvvall daki Cennet Projesi ve Texastaki Fiouston Astrodomu da bunlar arasndadr.
Fuller n kubbe konusundaki ilham kayna atomdaki pro
tonlarn, ntronlarn kenetlenerek maddeyi yaratmasyd. Asln
da, zamanla btn evrenin doal geometrisinin i ie geen drt
yzller dizisine dayand kansna vard. Doann her alanmI 419 I

N ASIL BLRDNZ?

da hafif ama salam yaplarn kullanldn zaten grmt:

Gzn atabakasnda, baz virslerin biiminde ve hatta testislerin duruunda. Buluu 1985te dcxas n Houston kentinde bir
bilimci ekibinin tastamam jeodezik kre biimli yeni bir karbon
molekl (C^o) snfm saptamasyla kesin olarak teyit edildi.
Onlara Nobel dln kazandran ve bukminsterfulleren
adn verdikleri molekl, doada elmas ve grafitten sonra bilinen
nc saf karbon biimidir.
Daha yakn dnemde dnyann oluum evresinden kalma
gktalarnda bukminsterfullercnin saptanmas, hayat iin ge
rekli elementlerin uzayda ortaya ktna iaret etmektedir bu
da bizzat Hullern uzun sreden beri inanm olduu bir eydir.
Fuller son yllarn dnyann eitli yerlerinde konferanslar
dzenleyerek ve insanlara, zellikle de genlere ilham vereck
geti. nnde notlar olmakszn aralksz on saat konuablme
yetisi vard; bulunduu yerdeki, gidecei yerdeki ve lkesindeki
zaman gsteren kol saati vard. Karsnn yakaland kanse
rin arlatn I983te gezideyken rendi. Dnp baucuna
oturduunda. Anne bir sreden beri derin komadayd. Tuttuu
elinin kprdadn hissetti. Elimi skyor! diye heyecanla ba
rd. Hl elini tutarak ayaa kalkar kalkmaz iddetli bir kalp
krizi geirdi. Ksa bir sre sonra, kznn anlatmna gre y
znde zarif bir mutluluk glcyle ld. Altm yedi yan
daki kars Anne da birka saat sonra onu izledi.
Tebrikler. Fullerm icatlar gnlk yaammz henz Nikola
Teslann ve hatta Bili Gatesin icatlar kadar dntrememi
olabilir. Fuller tasarm evlerde yaamyoruz ya da Dymaxon
arabalar srmyoruz stelik jeodezik kubbelerin szdrma gi
bi bir eilimi var. Bunlarn hibiri Fullern cann skmazd: cat
lara bu adan merak yoktu. Bir keresinde kubbe yerine, bir
ift uan terlik icadna varm olabilecei n belirtmiti. I asarmlar sadece daha geni apl araynn bir yan rnyd:
420

HAYATIN

TESN ARAYANLAR

Hedefim insanln evrendeki kapsaml baarsyd. Fllern

asl etkisi, olumasna katkda bulunduu dnya grdr. u
anda olaanm gibi kullandmz sinerji ve btnsel keli
meleri Fuller n almalarnn dorudan bir sonucudur. Yoksul
lua kar ya da srdrlebilir gelimeden yana her kresel kam
panya Fuller n Uzay Gemisi Dnya in alma Klavuzu
(1969) kitabnda ana ratlaryla ortaya koyduu vizyonuna ve
daha az eyle daha ok ey yapma mantrasna bir ey borlu
dur. Arkada John Cagem yazd gibi: Yaam ylesine
nemliydi ki, imdi bile, hayattayken sahip olduu keskinlikle
parlyor.

Bu son blmdeki btn vizyon sahibi insanlarn hayatlar ister

ilham, ister evren, ister deien ruh hali, ister Tanrnm sesi
adn versinler, denetimleri altnda olmayan bir eyle deiti.
ok azmzn ayn keskinlikte olduu sylenebilecek vizyonu
vardr (ve drst olmak gerekirse. Anr Leeninki gibi bir hayat
ok azmz ister); ama bir eye nerede olduunu unutacak kadar
dalm olan herkes iin byk sko fiziki James Clerk Maxwell in tarif ettii u olgu tandk gelecektir: Benliim denen
varlka yaplan eyin iimdeki benlikten daha byk bir ey ta
rafndan yapldn seziyorum.
Bu, hayatn byk gizemlerinden biridir ve (ounda olduu
gibi) ayn zamanda bir paradokstur. Fier kendimin en az bilincindeyken en ok kendim gibi oluyorsam, o halde ben kimim ya
da neyim? Buckminster Fullern belirttii gibi: u anda yery
znde yayorum ve ne olduumu bilmiytrum. Bir yklemmi
im, bir evrim sreciymiim gibi grnyorum evrenin ayrl
maz bir ilevi gibi.
Bir jeodezik kubbenin tonozlu ferahlnda durmak ya da bir
Shaker ksesinin, bir Blake gravrnn ya da Aziz Cuthbertin
4 21

NASIL BLRDNZ?

Durham Katcdralindeki trbesinin gzelliine layran kalmak

bizi baka bir gizemle kar karya getirir. Fikirler nereden ge
lir? Bu kitaptaki btn insanlarn hayatlar, yaptklar bir eyi
geride braktklar iin gnmze ulamtr; Bir alma alan,
bir fikir, bir demet hikye. Baarlar kalc nitelikteki kimseleri
birletiren etkenlerden bazlarn grm bulunuyoruz. Birka
apak stn yanlard olumlu bak as, dil renme yetene
i, talih. Ama ounluu -korkun ocukluk dnemi, gen ya
ta len ebeveynler, okulda baarszlk, hastalk, psikolojik sar
snt-daha ok eksik yanlar gibi grnr. ller bizden daha iyi
deillerdi - hatalar ilediler, ktlkler yaptlar, akllarn kar
dlar, umutlarn yitirdiler, birbirlerine acmasz davrandlar. Ve
de grdmz zere, daha iyi hayatlar srdkleri kesinlikle
sylenemez. Ancak sonuta hayata nasl balam ve bazen ne
kadar kt veda etmi olurlarsa olsunlar, sekin llerimizin
hepsi farkllk yaratc bir ey yaptlar - ve de kendilerinden bir
ey katarak. Siz de bunu yapabilirsiniz. Bir hayat dsturu ola
rak, u eski Lbnan atasznden daha iyisi bulunamaz;
Henz lmemi olan birinin hl bir ans vardr.

422

LER! OKUMA ve TEEKKR

Aada listesi verilen kitaplarn birou bu kitapta yer alan ha

yatlar iin birer kaynak ilevini grd. Daha da nemlisi, sizin
de br dnyaya ilikin irdelemelerinize balamanz iin yetkin
kaynaklar olduklar kansndayz.
Bu tr kitaplarn hepsi bakalarnn uzmanl ve kavray
zerine kuruludur. Baz kaynaklara brlerine oranla daha d
zenli bavuruldu. Listenin banda Oxford Dictionary o f Natio
nal Biography'w'n (www.oxforddnb.com) btnyle gzden ge
irilmi 2004 basks yer alyor. Yaklak 57 bin insann hayat
na dair hem doru, hem de ilgin bilgiler vermeyi bir ekilde ba
aran bu kaynak emsalsiz bir ulusal hazine niteliindedir. Ardn
dan kk bir arayla American National Biography
(www.anb.org) ve Encyclopaedia Britannicanm 1911 basks
geliyor. Sz konusu bask akademisyenlerden ziyade Einstein,
Ernest Rutherford, Bertrand Russell, Algernon Swinburne ve
hatta anarist Peter Kropotkin gibi malum kiilerce yazlm
maddelerin yer ald son byk ansiklopedi rneidir. llerle
ilgili saysz ahane eylerden biri de bilimsel bilgiden ya da m
zik zevkimizden farkl olarak, yaamlarndaki ayrntlarn asla
demode olmamasdr. Kaynaklar arasnda www.wikipedia.com u anmamak nobranlk olur. Btn przlerine ve kusur
larna karn, yararll ancak daha fazla kii tarafndan kulla
nlmasyla artacak olan paha biilmez bir aratr.
Mmkn olan durumlarda hl piyasada olan kitaplarn ka
nc bask olduklarn vermeye altk.
423

NASIL

BLRDNZ?

1 HAYATA KT BALAYANLAR
Leonardo da Vinci
Charles Nicholl, Leonardo da Vinci: The Flights of the Mind (Ai
len Lane, 2004)
Leonardo da Vinci, The Notehooks (Profile, 2005)

Sigmund Frcud
Peter Gay, Freud: A Life in Our Time (W. W. Norton & (^o., 1998)
Sigmund Freud, The Penguin Freud Reader, ed. Adan Phillips
(Penguin, 2006)

Isaac Ncwton
Jam es Gcick, Isaac Nevton (Fourth Estate, 2003)
Thomas Levenson, Nevton and the Counterfeiter (Faber, 2009)

Oliver Hcaviside
Basil Mahon, Oliver Lleaviside: Maverick Mastermind of Electricity (Mhendislik ve Teknoloji Kurumu, 2009)
Paul J. Nahin, Oliver Heaviside: The Life, Work and 'Fimes of an
Electrical Genius of the Victorian Age, yeni bask (Johns Hopkins
IIP, 2002)

Lord Byron
Fiona McCarthy, Byron: Life & Legend (Faber, 2003)
Ashley Hay, The Secret: The Strange Marriage of Annabella Mil-

banke and Lord Byron (Aurum, 2001)

Ada Lovelace
Benjamin Woolley, The Bride of Science: Romance, Reason and

Byrons Daughter (Macmillan, 1999)

Betty O T oole, Ada, the Enchantress ofNumhers: A Selection from
the Letiers of Lord Byrons Daughter and Her Description of the
First Computer (Pickcring & Chatto, 1992)

Hans Christian Andersen

Jens Andersen, Hans Christian Andersen (Duckworth, 2005)
1

424

 LE R O K U M A ve T E E K K R

Jackie Wullschlager, Hans Christian Andersen: The Life of a Storyteller (Ailen Lane, 2000)

Salvador Dal
lan Gibson, The Shameful Jjfe of Salvador Dal (Faber, 1997)
Salvador Dal, The Secret Life of Salvador Dal, ev. Haakon Chevalier (Dover Publications, 2009)

2 GAMSIZLAR
Epikr
Epikr, The Epicurus Reader: Seleeted Writings and Testimonia,
ev. Brad Inwood ve Lloyd P. Gerson (Flackett Publishing Co.,
1994)

Benjamin Franklin
H. 'W, Brands, The Life and Times of Benjamin Franklin (Doubleday, 2000)
Benjamin Franklin, Autohiography & Other Writings, ed. Ormond
Seavey (Oxford, 1993)

Edward Jenner
John Baron, The Life of Edtvard Jenner (Londra, 1827)
Richard B. Fisher, Edtvard Jenner 1749-1823 (Andre Deutsch, 1991)

Mary Scacole
Jane Robinson, Mary Seacole: The Charismatic Black Nurse Who
Became a lleroine of the Crimea (Clonstable & Robinson, 2005)
Mary Seacole, Fhe Wonderful Adventures of Mrs Seacole in Many
Lands, yeni bask (Penguin, 2005)

Mary Frith
Janet Todd ve Elizabeth Spearing, Counterfeit J.adies (New York
University Press, 1994)
R. Sanders, Nevgate Calendar or Malefactors Bloody Register
(Londra, 1760)

425

NASIL BLRDNZ?

Richard Fcynman
Jam es Gleick, Deha; Richard Feynman & Modern Physics (Liftle,
Brown, 1992)
Richard Feynman, Surely You're Joking Mr Feynman!: Adventures
of a Curious Curious Character (W. W. Norton &C Co., 1985)
Richard Leighton, Tuva or Bst!: Richard Feynman's hast fourney
(W. W. Norton &c Co., 1991)

3 HIRS KPLER
Robert E. Peary
Jean Malaurie, liltima Thule: Explorers and Natives in the Polar
North (W. W. Norton & Co., 2003)
Fergus Fleming, Ninety Degrees North: l he Quest for the North

Pole (Cranta, 2001)

Josephinc Peary, My Arctic Journal: A Year among Ice-fields and
Eskimos^ yeni bask (Cooper SqLiare Press, 2002)

Mary Kingsley
Mary H. Kingsley, Travels in West Africa, yeni bask (National Cieographic, 2002)
Katherine Frank, Voyager Out: The Life of Mary Kingsley (Houghton MiffIin, 1986)
Dea Birkett, Mary Kingsley: mperial Adventuress (Palgrave Macmillan, 1992)

Alexander von Humboldt

Alexander von Humboldt, Personal Narrative: Of a Journey to the
Equinoctial Regions of the New Continent, yeni bask (ksaltl
m), ev. Jason Wilson (Penguin, 2006)
N. A. Rupke, Alexander von Flumholdt: A Metabiography (Chica
go UP, 2008)

Francis Galton
Martin Brookes, Extreme Measures: The Dark Visions and Bright
Ideas of Francis Galton (Bloomsbury, 2004)
Francis Calton, Hereditary Genius: An Inguiry into its .aws and
426

LER O K U M A ve T E E K K R

Conset]uences, yeni bask (Prometheus, 2005)

William Morris
Fiona McCarthy, WUliam Morris (Faber, 1994)
William Morris, News from Nowhere & Other Writings, yeni bas
k (Penguin, 2004)
4 UKURUNA DKNLER
Giacomo Casanova
Giacomo Casanova, l'he Story of My Life, yeni bask, cv. Stephanie Sartarelli ve Sophia Havvkes (Penguin, 2002)
lan Kelly, Casanova: Actor, Spy, Lover, Priest (Hodder, 2008)
II. Katerina
Simon Dixon, Catherine the Great (Profile Books, 2009)
Virginia Rounding, Catherine the Great: Love, Sex and Pover
(Hutchinson, 2006)
ora Pearl
Virginia Rounding, Grandes Horizontales: The Lives and J.egends
of Lour Nineteenth-Century Courtesans (Bloomsbury, 2003)
Katie Hickman, Courtesans (HarperCollins, 2003)
ora Pearl, The Memoirs of ora Pearl: The Lrotic Reminiscences
of a Flamhoyant Nineteenth-century Courtesan, ed, William
Blatchford (Ciranada, 1983)
H. G. Wells
H, G. Wells, fi . G. Wells in Love: PostScript to an Lxperiment in
Autohiography, yeni bask (Faber, 2008)
Norman ve Jeanne MacKenzie, H. G. Wells: A Biography (Simon
& Schuster, 1973)
Glette
Judith Thurman, Secrets of the Flesh: A Life of Glette (Blooms
bury, 1999)
Glette, Cheri, yeni bask (Vintagc, 2001)
I 427 I

NASIL BLRDNZ?

Marie Bonaparte
Celia Bertin, Marie Bonaparte: A Life (Marcourt, 1982)

Alfred Kinsey
Jonathan Gathorne-Hardy, Sex the Measure of Ali Tbings: A Life
of Alfred C. Kinsey (Chatto & Windus, 1998)
Kinsey Seks Aratrmalar Enstits, Sexual Rehaviour in the Human Male, cd, Alfred C. Kinsey {W. B, Saunders, 1948)
Kinsey Seks Aratrmalar Enstits, Sexual Behaviotdr in the Human Lemale, ed. Alfred C. Kinsey CW. B. Saunders, 1953)

Tallulah Bankhead
lallulah Bankhead, My Autohiography, yeni bask (University
Press of M ississippi, 2008)
David Bret, Tallulah Bankhead: A Scandalous Life (Robson, 1996)

5 DOYUM SUZLAR
Helena, Noailics Kontesi
Catherine Caufield, The Emperor of the United States of America
& Other Magnificent British Eccentrics (Routledge, 1981)
George Fordyce
John Cordy Jeaffreson, A Book ahout Doctors (Londra, 1860)
Clarke, The Georgian Era: Memoirs of the Most Eminent Persons,
vho Have Flourished in Great Britain (Londra, 1832)

Elisabeth, Avusturya imparatoriesi

Joan Haslip, The Lonely Empress: Elizabeth of Austria (Weidenfeld 6c Nicolson, 1965)

John Harvey Kellogg

T. Coraghessan Byle, The Road to Wellville: A Comedy of the
Eleart & Other Organs (Littie, Brown, 1981)

Henry Ford
Steven Watts, The People's Tycoon: Henry Ford & the American
I 428

LER O K U M A

ve T E E K K R

Century (Alfred A. Knopf, 2005)

Henry Ford, My Life & Work (NiVision Puhlic.iions, 2007)

Howard Hughes
Howard HLighes, The Private Diaries, Memos and I.et ters, el. Kchard Hack, (New Millenium Press, 2001)
Peter Harry Brown ve Pat FL Broeske, llovard Hughes: I'he Untold Story (Littie, Brown, 19.96)
6 BAHTSIZLII SNEYE EKENLER
Pieter Stuyvcsant
Russell Ksao, The sland at the Centre of the Wor/d (Doubleday,
2004)
General Antonio de Santa Anna
Will Fovvler, Santa Anna of Mexico (University of Nebraska Press,
2008)
Daniel Lambert
Jan Bondeson, The Pig-faced Lady of Manehester Sauare & Other
Medical Marvels (Tempus, 2004)

Florence Nightingale
Mark Bostridge, Florence Nightingale: The Woman & her Legend
(Viking, 2008)
Hugh Small, Florence Nightingale: Avenging Angel (Constable &C
Robinson, 1999)
Florence Nightingale, Florence Nightingale's Suggestions for Thought (Wilfrid Lauricr UP, 2005)
Femando Pessoa
Fernando Pessoa, The Book of Disquiet, ev. Richard Zenith (Penguin, 2002)
Fernando Pessoa, The Selected Prose of Fernando Pessoa ev. Kichard Zenith (Grove Atlantic, 2002)
429

NASIL BLRDNZ?

Dawn Langley Simmons

Dawn Langley Simmons, Dawn: A Charleston Legend (Wyrick 8c
Co., 1995)
7 M AYM UN BESLEYENLER
Oliver Cromvvell
H. E. Marslall, Through Great Britain & Ireland with Cromuell
(Londra, 1912)
Antonia Fraser, Cromtvell, Our Chief o f Men (Weidenfcld & Nicolson, 1997)
Catherine de Mcdicis
Leonic Frieda, Catherine de Medici (Weidcnfeld & Nicolson,
2004)
Jeffrcy Hudson
Nick Page, Lord Minimus: The Extraordinary Life of Britains
Smallest Man (St Martins Press, 2002)
Rembrandt van Rijn
Gary Sehwartz, Remhrandts Uniuerse (Thames & Hudson, 2006)
Charles Fowkes The Life of Remhrandt (Londra, 1978)
Frida Kahlo
Andrea Kettenmann, Lrida Kahlo, 1907-1954 Rain and Passion
( Fasehen, 2000)
Hayden Herrera, Frida: A Biography of Frida Kahlo (Harper &
Rovv, 1983)
Bayan Mao
Jung Chang ve Jon Halliday, Mao: The Unknoten Story (^Jonathan
Cape, 2005)
Ross Terrill, Madame Mao\ The White-honed Demon (Stanford
UP, 1999)

430

 L E R O K U M A ve T E E K K R

Frank BuckIand
G. H. O. Burgess, Curious Ark: The Curious World of Frank Buck
Iand (New York, 1967)
Frank BuckIand, Curiosities of Natura! History (Londra, 1859)
Frank BuckIand, Curious Men (MacSvvecneys, 2008)

Yunanistan kral I. Aleksandros

John Van der Kiste, Kings ofthe Flellenes: The Greek Kings, 18631974 (Alan Sutton, 1994)
8 BAKA KMLKLERE BRNENLER
Titus Oates
John Kenyon, The Popish Plot (Heinemann, 1972)

Kont Alessandro di Cagliostro

lain M cCalman, The Seven Ordeals of Count Cagliostro (Random
Housc, 2004)
Philippa Faulks vc Robert D. L. Cooper, The Masonic Magician:

The Life and Death of Count Cagliostro and his Egyptian Rite
(Watkins, 2(X)8)

George Psalmanazar
Michael Keevak, The Pretended Asian: George Psalmanazars
Eighteenth century Formosan Hoax (Wayne State UP, 2001)
Prenses Caraboo
Jennifer Raison ve Michaci Goldic, Caraboo: The Servant Girl
Princess (Windrush, 1994)

Louis de Rougemont
Louis de Rougemont, The Adventures of Louis de Rougemont (Dodo Press, 2009)

James Barry
Rachel Holmes, Scanty Particulars: The Life of Dr. James Barry
(Viking, 2002)
431

NASIL BLRDNZ?

Igncz Trebitsch Lincoln

Bernard Wasserstein, l'he Secret JJves of Trebitsch Lincoln (Yale,
1988)

Tuesday Lobsang Rampa

T. Lobsang Rampa, The Third Eye (Random House, 1956)
T. Lobsang Rampa, Living vith the Lama (Random Hose, 1964)
Sheelagh Rouse, Tventy-Eive Years vith T. Lobsang Rampa (Lulii.com, 2006)

Archie Bclaney
Lovat Dickson, Wilderness Man: the Amazing True Story ofGtey
Owl, yeni bask (Pocket Books, 1999)
Armand G. Ruffo, Grey Otvl: The Mysterv of Archie Belaney (C'otcau Books, 2003)

9 LDKTEN SONRA HAYAT BULANLAR

Emma Hamilton
Katc Williams, Englands Mistress: The Infamous Life of Emma
Hamilton (Hutchinson, 2006)
Flora Fraser, Beloved Emma: The Life of Emma, Lady Hamilton
('Wcidenfeld

&C

Nicolson, 1986)

John Dee
Benjamin Wolley, The Queens Conjuror: The Science and Magic
ofDoctor Dee (HarpcrCollins, 2001)
Deborah E. Harkness, John Dee's Conuersations vith Angels: a
bala, Alchemy, and the End ofNature (Cambridge, 2006)
John Dec, 'The Diaries of John Dee, ed. Edward Fenton (Day Kitap
lar, 1998)

Jack Parsons
John Carter, Sex and Rockets: The Occult World of Jack Parsons
(Feral House, 2005)
George Pendlc, Strange Angel (Harcourt, 2005)

432

LER O K U M A

ve T E E K K R

Nikola Tesla
Marc J. Seifer, Wizard: The Life & Times of Nikola Tesla (Citadel
Press, 1998)
Robert Lomas, The Man Who Invented the Tventieth Centnry
(Headline, 2(X)0)
Kari Marx
Francis Wheen, Kari Marx (Fourth F.state, 1999)
Kari Marx, Selected Writings, ed. David McLellan (Oxford, 2000)
10 HAYATIN TESN ARAYANLAR
Aziz Cuthbert
Muhterem bede, The Age of Bede, ed. D. H. Farmer (Penguin,
2004)
Ann Lee
Richard Francis, Ann the Word: The Story of Ann Lee (Arcadc,
2000 )

William Blake
Petcr Ackroyd, Blake (Sinclair Stevenson, 1995)
Marsha Keith Schuchard, Why Mrs Blake Cried (Ccntury, 2006)
William Blake, The Poetry & Prose ofWilliam Blake, cd. Geoffrey
Keynes (Londra, 1927)
Jeremy Bentham
Jeremy Bentham ve John Stuart Mili, Utilitarianism & Other Essays, ed. Alan Ryan (Penguin, 2004)
Leslie Stepken, The tilitarians (Londra, 1900)

Richard Buckminster Fuller

R. Buckminster Fuller, Operating Manual for Spaceship Earth
(Lars Mller Publishers, 2008)
J. Baldvvin, Bucky Works: Buckminster Pullers deas for Today (J.
Wiley & Sons, 1996)
433

NASIL BLRDNZ?

Kitaba ilikin dzeltmeler sunmak ya da zgl kaynaklara

ulamak isteyenler www.qi.com/talk/bookofthedead web site
sindeki zel foruma girebilirler.

ilginlii ne karan hibir kitap aratrma cinlerimizin olutur

duu atlak ekibin tam ibirlii olmakszn yazlamazd. Bu ki
tap asndan, ilerinden cinlik grevinin bildik gereklerinin
epey tesine geti. Tim Ecott ve James Harkin bir sr hayata
ilikin titiz aratrma notlar salamann yansra blmlerden
bazlarnn ilk taslaklarn yazdlar; Andy Murray ise tpk lgn
bir ecJebi mezar soyguncusu gibi, zerinde dnmemiz iin l
ler zerine yeni aratrmalara dayal srekli bir bilgi akn sun
du.
Piers Fletcher, Molly Oldfield, Justin Pollard, Mat Coward,
Dan Sehreiber, Arron Ferster ve Will Bowcn, ayrca Xander
Cansell ve Tibor Fiseher da bilgiler ynna tuhaf mevtalar kat
tlar. eitli byk gazetelerde anma yazlarnn yer ald do
laplara dadanan Catriona Lukea zel teekkrlerimizi belirtme
liyiz.
Thomas Edison bir yerde yle yazar: Beklerken bile giri
kenlii elden brakmayanlarn nne her ey gelir. Faber yayn
ekibi bu sektrdeki en zarif ve de en sabrl girikenlerdir. Stephen Pagc, Julian Loose, Dave Watkins ve Judith Gatese, onlarn
serbest aratrma ekibini oluturan Paula Turner, Eleanor Rces
ve Patricia Hymansa zel teekkrlerimizi belirtmeliyiz. Ayrca
Hannah Griffiths, Will Atkinson, Miles Ptynton, John Grindrod, Becky Fineham, jason Cooper, Lisa Baker, Lizzie Jones,
Archana Rao ve Henry Volans, zellikle sekseninci ylna girdi
i u sralarcia Fabcrda bir kitap yaymlatmann nasl bir onur
olduunu hatrlatyor bize. Kitabn [orijinal] kapann bylesinc gzel olmasn kiiye borluyuz: De Wyntersdan Anthony
434

LER O K U M A

ve T E E K K R

Pye-Jcary vc liob King ile Faberda Eleanor Crovv.

Sarah Lloyd ve RachacI Kerrc zel teekkr borcumuz var.
Bu kitab hayatn gerekten asl nemli ey oldugnu bize her
gn hatrlatan ocuklarmz Harry, Cladia, Caitlin, Stella, Ceorgc, Hamish ve Roryye adyoruz.

435

'.w

''A

d iz in

ABD 58; anayasa 58; Meksikayla

sava 221
Aciams, Thomas 223
Adiller Birlii 373
Acrojct Engineering 352
Afrika: Galtonun gezileri 124-125;
Mary Kingsleynin gezileri 106-

Baker, Mary h kz. C^araboo, Prenses

Bankhead, Tallulah 174-178
Banks, Joseph 63
Banks, William 81
Barry, James (Margaret Bulkley)
312-315
Bartlett, Charles 222
110, 111-112
Bat Hint Kumpanyas 210, 212,
Agliata markisi 298
214, 215
Agrippa, Cornclius 346
Bat Salk Reformu Enstits
Aidan, Aziz 380
(Battie Creek) 189
Alamo 218
Bauer, Edgar 375
Aleksandros 1, Yunanistan kral Bayan Mao b k z . Jiang Qing
286-288
Bede, Venerable 379, 382, 385
Aleqasina 99-101
Bclaney, Archibald 324-329; ocuk
Alington, Napier Sturt 175
luu; evreci militan; Boz Bayku
Ailen, Woody 178
kiilii; konferans turneleri; evli
likler
Almanya 122, 161
Amazon yamur orman 116
Bclaney, Kitty (anne) 324-325
Amerikan Doa 'Tarihi Mzesi 101 Benn, Tony 253
Bennett, Arnold 175
Andersen, Hans Christian 40-43
Antik Yaplar Koruma Dernei Bcnnett, Harry 195, 196
132
Bentham, Jeremy 405-413
Berdular 197
antinomyan 401
Arago, Franois 119
Bernard, Gertrude (Anahareo) 326
Aristoteles 179
Beyaz Enternasyonal 319
Arnim, Elizabeth von 158
Bignci, Robert 150
Arnold, Benedict 196
Bilge Siyon Byklerinin Protokol
Asya 90-91
leri 196
aknclar 414
B ir E n d s l s K p e i (film) 45
biyolojik sava: Moollar 95
Attenborough, Sir David 327
Black Mountain College 418
Aubrey, John 351
Ay Dernei 122
Blake, Catherine (e) 400-401,404
ay dvtrme 75-76, 82
Blake, Robert (karde) 396
Blake, William 394-405, 409, 413
Blanco White, George Rivers 159
Baba, Meher 256
Blunt, Sir Anthony 161
Babbage, Charles 38-39
Bamszlk Bildirgesi 55, 58
Blunt, Wilfred Scawen 134
Bamszlk Fiyordu (Grnland) 98 Boer Sava 112
437

NASIL BLRDNZ?

Bolivar, Simon 116

Bonaparte, Marie 165-169
Bonaparte, Prens Joseph Charles
151
Bonpland, Aime 115, 116, 117, 118
Borulavvski, Kont Joseph 229
Bowie, Jim 218
Boz Bayku b k z . Belaney, Arehibald
Brte (Cengiz Hann kars) 91, 96
Brahe, Tycho 345
Brancusi, Constantin 169
Braun, Wernher von 352
Breton, Andre 47, 270
Briand, Aristide 166
Brillat-Savarin, Jean Anthelme 179
Briscoe, Ralph 80
British Museum 107,108, 112
Brunel, Isambard Kingdom 119
Buckingham, dk ve desi 263
BuckIand, Frank 279-286
BuckIand, Willian 280, 282
Budberg, Barones Moura 160
Budizm 52, 321
Bukminsterfulleren 420
Bulkley, Margaret b k z . Barry, Ja
mes
Bunuel, Luis 45
Burne-Jones, Edvvard 130, 131, 135
Burroughs, John 197
Bustamente, Anastasio 220
Butts, Thomas 402
Byk Petro, Rus an 256
Byk Sergi (1851) 133
Byron, Georgc Gordon, 6. Baron
34-37, 39-40, 256
Byron, Willian 34

356,357
Camuka 93
Candaules, Kral 46
Caraboo, Prenses (Mary Baker)
306-310
Carlos IV, spanya kral 115
Cariyle, Thomas 235
Carroll, Lewis 289
Carver, George Washington 198201

Casanova, Gaetano (baba) 137

Casanova, Giacomo 136-144, 295
Casanova, Zanetta (anne) 137
C eh en n em M e le k le ri (film) 203
Cengiz Han 90-96, 135
Cerro Gordo muharebesi (1847)
221

uzay mekii felaketi

(1986) 87
Charles I, ngiltere kral 262
Charles 11, ngiltere kral 291; Papa
lk Komplosu 290
Charpillon, Marianne 141
Chesterton, G. K. 132, 410
Chicago Dnya Fuar (1893) 366
C h ic a g o T r ib n e 196
Climborazo yanarda (Ekvador)
117
ehristian, Dick 231
Churchili, Winston 175, 287, 342
Cinsiyet Kimlik Klinii (Johns
Hopkins niversitesi) 252
Cizvitler 291,302
Clegg, Nick 161
Clemens VII, papa 258
Coleman, Edvvard 293
Colette 162-165
Collin, Jonas 41
Connolly, Cyril 248
Cage, John 418, 421
Cagliostro, Alessandro, Kont 295- Conrad, Joseph 157
Cook, Dr. Frederick 99, 103
301
Cook, Kaptan James 63, 112, 114
California Teknoloji Enstits 86
Cameron, Marjorie Candida 355, Cooper, Gary 176
C h a lle n ^ e r

438

D Z N

Coward, Ncl 378

Crabbct haras 39
Crawford, Joan 251
Crockett, Davy 218
Cromvvcil, Elizabeth (c) 257
Cromwell, Oliver 256-257, 290
Cross, John 39
Oouch, Frcdcrick Nicholls 149
Crowlcy, Alcister 247, 353-356
Cuningham, Merce 418
Cuthbert, Aziz 379-387
ekirdek Devrimci Grup 277
iek hastal 65, 209; alama 6669; variolasyon 65-66
ift odakl mercek 56
ikletin icad 223
in 288, 320; Kltr Devrimi 275,
277, 279
Drfc markizi 141
Da Ponte, Lorenzo 142
Dal, Salvador 43-49
Danby kontu 292
Darvvin, Charles 112-113, 120, 121,
122, 127, 279; n san n T rey ii
121; T rlerin K k e n i 112, 126
Darvvin, Erasmus 122
Davenant, William: Je ffr e id o s 264
Davis, Bette 203
Day,John 77
Day, Thomas 71
De Rougemont, l.ois 310-312
D e a rh o rn E n q u ire r 196
Dee, Dr. John 342-351, 353, 355,
358
Dee, Jane (e) 347, 349-351
Dekker, Thomas 77, 82
Delisle, Franoise 170
Demokritos, Abderal 52
Descartes, Rene 288
Diakonova, Elena (Gala) 45-48
Dickens, Charles 39, 42
Dickson, Lovat 326, 327
439

Diderot, Deni 148

Diferans Motoru 38
Din Savalar (1562-98) 261
Dircx, Geertje 268
Ditz, Howard 176
Donun Tapnak valyeleri 353
Drt Derman mantras (Epikr)
54
drt tekerlekli bisiklet 193
du Maurier, Gerald 174
Dumas, Alexandre 150
Dunham, Mellie 198
Dunkirk 264
Durant, Billy Crapo 330
Durham 385
Durham Katedrali 385
Durham niversitesi 387
Duval, Alexandre 153-154
drstlk endeksi (Galton) 125
Dymaxion evi 418-419, 420
Dymaxion kresi 419
Eckart, Dietrich 319
Edison llluminating Company 193
Edison, Thomas 90, 193, 197, 363366,368,370
Edward VI, ngiltere kral 345
Egwuna, Angele 325, 326
Einstein, Albert 27, 31, 33
elektrik 358, 360-361,363, 365-368,
371
elektrikli idam iskemlesi 366
elektrikli ylanbalklan 118
Elfrid Westoue 384, 385
Fliot, T. S.: Gelenek ve Bireysel
Yetenek 245
Elisabeth, Avusturya imparatoriesi 185-188
Elizabeth I, ngiltere kraliesi 346,
347,350
Elliott, Sir Gilbert 337, 339
F'llis, Edith (e) 170
Ellis, Flenry Havelock 169-170;

N A SIL BL R D N Z ?

S e k s P sik o lo jisi z e r in e n cele

169
Elmas Gerdanlk Olay 300
Emerson, Ralph Waldo 414
Emery, John 176
Engels, Friedrich 133, S l l - S l S
Epikr 50-54, 75-76, 87; jenik 122,
161,191
Epikrclcr/Epikrclk 51, 54
Eski Msrllar 288
Evans, William 263
m eler

Fabian Dernei 158-159

Faldo Nine 351
Faraday, Michael 127
Farias, Valentin 218, 221
Farr, William 241
Farret, John 210-212
Fatio de Fuillier, Nicholas 27
faydaclk 405, 407, 409
Featherstonehaugh, Sir Harry 333
Feliciani, Eorenza Serafina 297-300
Ferdinando IV, Napoli kral 337,
338
Fernel, Jean 260'
Ferrers, George 346
Feynman, Joan (kz karde) 84
Feynnan, Melvillc (baba) 83
Feynman, Richard 82-88, 89
Firestone, 1larvey 197
Fisher, Gcoffrey 253
Fleiss, Wilhelm 23
Fontenay, Jean de 304
Ford II, Henry (torun) 196
Ford Motor Company 195, 198 419
Ford, Clara (e) 199, 201
Ford, Edsel (oul) 196-197, 201
Ford, Ford Madox 157
Ford, Henry; evrecilik 191-198
Fordyce, George 183-185; Sin d irim
ve G d a zerin e n celem e 184
Forman, Edvvard 352
Formoza 302-303, 305

Forster, Georg 114

Forster, Johann Reinhold 114
Franois I, Fransa kral 20, 258
Franklin, Benjamin 54-62, 89, 142
Franklin, James (karde) 55
Franklin, John (karde) 56
Franklin, Josiah (baba) 54
Fransa-Prusya Sava 152
Franz Joseph, Avusturya imparato
ru 185, 186, 188
Freiberg Madencilik Okulu 115
Freud, Jacob (baba) 21
Frcud, Sigmund 20-24, 167; babalk
37; Marie Bonaparte 167-169;
Dalyle tanma 44
Frith, Mary (Kaltak Yankesici) 7582, 89
Fuller, Anne (e) 415, 420
Fuller, Margaret 414
Fuller, Richard Buckminster 413421
Gabon 108-109
Gabor, Zsa Zsa 136
Galton, Adele (kz karde) 122
Galton, Francis 121-128, 132-133,
135, 256
Galvani, Luigi 117
Gardner, Ava 203
Gardner, Edvvard 64
Gaskell, Bayan 234, 242
Gatternigg, Hedvvig 157
Gauthier-Villars, Henri 163
General Motors 330
George IV, ngiltere kral 68
Georgios, Yiman prensi 165
gerekstcler 45, 47, 270
Gestapo 196, 320
Getty, J. Paul 201
Girard, Marie 325, 326
Gladstone, William 242
Godfrey, Sir Edmund 292
Goethe, Johann Wolfgang von 113,

440

DZ N

295;

113, 295, 301; ta ly a

336
Golclwyn, Sam 24
Gordon, Catherine 34
Gordon, General 242
goriller 108
Gorky, Maxim 160
Goudcket, Mairice 164
Graham, Dr. James 332-333
Gramme dinamosu 361
Grant, Cary 204
Grayson, Kathryn 203
Great Northern Telegraph Com
pany 30
Grecnaway, Peter 266
Gregorius XIII, papa 349
Greville, Charles 333-334
Grimm, Jacob 42
Grnland 98, 101
guano yataklar 117
Guerrero, Vicente 217
U u in n e ss R e k o r la r K ita b 224
Gulf Stream 58
Gutenberg, johannes 330
Gney Amerika 115-117

Hayvvorth, Rita 203

haz: Epikrc tanm 51
Heaviside, Charles (karde) 32-33
Heaviside, Oliver 29-34, 35, 37, 85
Heaviside, Thonas (baba) 29
Hcbcrt, Ernest 180
hemoroit 190
Henri 11, Fransa kral 258, 261
I lenri III, Fransa kral 261
Henri IV, Fransa kral 261
Henrietta Maria, ngiltere kraliesi
262,264
Henson, Matthevv 102-103
Hepburn, Katherine 203-204
Herbert, Sidney 241
Herbert, Sir Wally 103
Hess, Rudolf 321
Heyvvood, Thomas 266
Hristiyanlk 54
Hickman, Bartholomevv 351
Hindistan 284, 288
Hitchcock, Alfred 177
Hitler,Adolf 196,319, 321
Hollanda 215, 268
Hollanda Bat Hint Kumpanyas
214
H-4 Hercules deniz ua (Ladin Holmes, Ivy 325
Kaz) 207-208
Holmes, John 206
Hack, Richard 206
homoseksellik 169,173
Halley, Edmund 304
Hooke, Robert 27
Hamilton, Emma 69, 331-342
Hoskin, Cyril Henry b k z . Lobsang
Hamilton, Sir William 334-335,
Rampa, Tuesday
338, 340
Hospitalier valyeleri 297
Harding, Warren 197
Houston, General Sam 219
Hare, Augustus 282
Hubbard, L. Ron 355, 356
Harlovv, Jean 203
Hidson, Sir Jeffrey 262-266
I larrer, Hcinrich 323
Hughes, Ailene (anne) 206
Havvking, Stephen 26
Hughes, Hovvard 201-208
Hayley, William 396
Humboldt Aknts 114
Hays, Will 176
Humboldt, Alexander von 112-121,
hayvan manyetizmas 117, 299
135,256
Hayvanlar Birleik Krallk Orta Humboldt, Maria von (anne) 114
mna Altrma Dernei 281
Humboldt, Wilhelm von (karde)
255
F a u st

S e y a h a ti

441

N A SIL BL R D N Z ?

Hunter, John 63
Huxley, Aldous 49; C e s u r
D n y a 193
Huxley, T. H. 135, 156

Kamerun Da 108
Kanada Black Watch Alay 325
Kanada Ulusal Parklar daresi 326
Kapp, Wolfgang 319
kar cinsin klna girme 77-78, 81
Katerina,!!. 144-149, 295, 300
Innes, Alexander 302, 303
Kelley, Edward (Talbott) 348-351,
Ircland, Shadrack 392
355
Irving, Washington: K n ic k e rb o c Kellogg msr gevrei 190
k e r in N etu Y o rk T a rih i 210
Kellogg, Dr. John Harvey 189-191
Iturbide, Agust'n de 217
Kellogg, William (karde) 190
Kelr Flristiyanh 381
domeneos 53-54
Keraitler 91, 93
ngiliz Oteli 71
ngiltcre-Hollanda Sava (kinci) Keynes, John Maynard 122, 132
Krm Sava 69-71, 240
215
nsan Soynu Gelitirme Vakf 191 k uykusu 64
Inuitler 99-102, 104
Kingsley, Mary 105-112, 135
Kingsley, Sir George (baba) 105
spanya 115, 216-217
istatistik: Galton 125, 127; Nightin- Kinsey, Alfred (baba) 170
Kinsey, Alfred 169-173, 178
gale 241,242
Kinsey, Clara (e) 172
i Partisi 130
Kipling, Rudyard 108, 111
Kleft, Willem 214
Jackson, Michael 256
Konfys 128
James 1, ngiltere kral 350
Konstantinos I, Yunanistan kral
James, 1lenry 134, 256
286, 287
Jcannc, Navarrc kraliesi 260
Jefferson, Thomas 53, 67, 113, 409 Kooning, Willem de 418
Jenner, Hdvvard 62-69, 89
Kraliyet Corafya Dernei 125, 311
Kraliyet Dernei 26-27, 32, 58, 64,
jeodezik kubbe 418-421
122, 124, 184
Jesty, Benjamin 66
Kraliyet Hekimler Kurulu 184
Jet tici G Laboratuvan 352
Jiang Qing (Bayan Mao) 375-379
Kraliyet statistik Dernei 242
kuantum elektrodinamii 85
Johnson, Dr. 305, 410
kuantum mekanii 52, 84
Jouvenel, Baron Hcnry de 164
Kuzey Kutbu 97, 99, 100, 102-107;
Jouvenel, Bertrand 164
Jovvett, Benjamin 135, 242
Peary 97-105
Kltr Devrimi 275, 277, 279
Jurcz, Benito 223
Jung, Cari 22-23, 254
Junto 55, 56
Lamb, Leydi Caroline 36
Lambert, Daniel 224-231
Laski, Aibrecht, Polonya prensi 349
Ktlar Birlii 79
Law, William 305
Kahlo, Frida 270-275
Kaltak Yankesici h kz. Frith, Mary Lee, Ann 387-394
Y en i

442

DZN

l.eigh, Augusta 36
Lcnin, Vladimir 160, 161, 371
Leonardo da Vinci 15-20, 24, 25,
27, 35, 37, 38, 49, 127
lxwis, C. S. 132
Licbknecht, Wilhelm 375
Lincoln, ABD bakan 394
Lincoln, Igncz Trcbitsch 315-322
Lincoln, John 321-322
Lindisfarne 379-381,383
Lindisfarne ncilleri 383
Lobsang Rampa, Tuesday (Cyril
Hcnry Hoskin) 322-324
Lockhart, Sir R. H. Bruce 160
Londra 69, 70, 332
Lois XIV, Fransa kral 282
Lovciace, Ada 37-40
Lucheni, Luigi 188
l.ttvvitz, General Walther von 319
Lyons, Mary 331,333
Lypshytz, Peder 316
Madison, James 409
Madonna 273
Manhattan Projesi 85
manyetik alan 117, 119
Mao, Bakan 275-277, 279
Mareoni, Guglielmo 366-368, 370
Marie Antoinette 145, 300
Markham, Gervasc 79
Markham, Levvknor 79
Marx, Eleanor (kz) 375
Marx, Harpo 46
Marx, I leinrich (baba) 372
Marx, jenny (e) 373
Marx, Kari 53, 160, 371-375; D a s
K a p ita l 359, 360-1; lm ve def
ni 361; ocukluu ve eitimi 3578; Engels 357, 358, 361; salk so
runlar 359; Londradaki yaam
ve yoksulluk, 358-9, 361; evlilik
ve babalk 359
Mary, Kralie 346
443

masonluk 298-300
mastrbasyon 173, 189
Maugham, Somerset 161
Maurois, Andrc 377
Maxwell denklemleri 31, 84
Maxwell, James Glerk 421; E le k trik
ve M a n y e tiz m a zerin e n celem e

31

maymunlar 256, 257, 279, 288

McCllers, Garson 251
McNamara, Frank X 330
Medici, Lorenzo de. Muhteem
258
Mcdicis, Catherine de 257-262
Medicis, Margucrite de (kz) 261
Medicis, Marie de 264
Meisinger, Joseph 321
Meksika 216-217, 219; i sava 223;
Texasla sava (1836) 218-219;
a y r c a b k z . Santa Anna, General
Antonio
Meksika-Amerika Sava 220-221
Melies, Georges 330
Mercader, Ramon 271
Mercator, Gerald 345
MI5 178
Middleton, Thomas 77, 82
Milbanke, Annabella 36
Mili, John Stuart 235
Milligan, Spike 330
Milne, A. A. 156
Milton, John 412
Minik 101
Minto, Lord (Gilbert Elliot) 339
Mitterand, Franois 169
Model T Ford arabalar 194
Moollar 90-97 a y r c a b k z . Cengiz
Han
Monekton Milnes, Richard 236-237
Moravya mezhebi 402
Morc, Henry 247
Morgan, J. P. 367
Morny, Mathilde de 163

N A SIL B L R D N Z ?

Morocco (at) 81
Morris, Jane (e) 134
Morris, Jcnny (kz) 134
Morris, William; grn ve karak
ter 128-135
Mountbatten, Philip 288
Mozart, Wolfgang Amadcus 330;
S ih irli F l t 295
Munch, Edvard 209
Murray, John 36
Nangoro, Kral 125
Napolyon 67, 113, 330, 337
Napolyon III 152
Nathn, Matthcvv 111
Nazi Almanyas 122, 161
Nelmes, Sarah 66, 68
Nclson, Horatio (oul) 341
Nelson, Horatio 69, 331, 337-340,
341-342, 376
Neptnizm 116
Ncw York 209, a y r c a b k z . Nicuvv
Nederland
N ev-FM glatd C o u r a n t 55
Nevvton, Isaac 24-29, 37 .
Nicolson, Harold 250
Nicolson, Nigel 250, 254
Nietzsche, Friedrich 51, 89, 179
Niem Amsterdam 212-213
Nicuvv Nederland 212-213, 215
Nightingale Hemirelik Okulu 242
Nightingale, Fanny (anne) 236
Nightingale, Florence 70, 73, 231243,313
Nightingale, William (baba) 233
Nijerya 108
Noailics, Hclcna, Kontes de 179185
Nostradamus 260
Oates, Samucl (baba) 290
Oates, Titus 265, 289-295
obezite 225

Ogedey 96
Ordo Templi Orientis (OTO) (Dounun Tapmak valyeleri) 353
orgazm 168
Orinoco Yerlileri 118
Orlov, Aleksey 147
Orlov, Grigori 147
Orsini, Kardinal 297
ortalamaya doru regresyon 126
Orwell, George: H a y v a n la r iftli i
371
oto-ikon 405-407, 412-413
otomatik yazma 247
Pankhurst, Sylvia 122
panoptikon 409-410
Papalk Komplosu 265, 290, 292293
Paris Antlamas 58
Paris Psikanaliz Dernei 167
Paris: Fransa-Prusya Sava srasn
daki kuatma 152
Parker, Hcather 294
Parr, Thomas 263
Parsons, Jack 351-358; Deccal oldu
unu ilan edii 356-357; ocuklu
u 351-352; FBI soruturmas
356; Dounun Tapnak valyelerine katlma 353-354; byye
ilgi 351-352, 354-355; kiisel ya
am 352-353, 354-355; roket tek
nolojisi 352-353
Pastane Sava 219
Pastrana, Julia 284
Peari, ora 149-154; grn 150;
Pariste fahielik yaam 150-152;
Duval skandali 153; moda 151152; son yllarnda kumarbazl
153-154; sevgilileri 149-151; hat
rat 154; anne baba 149
Pearson, Lydia 149
Pcary, josephine (e) 98, 99, 100
Peary, Mary (anne) 98, 104

444

DZ N

Peary, Tuamiral Robcrt E. 97-105,

B5
Pease, Herbert Pike 317
Pcpys, Samuel 292-293
Perrier, Yvonnc 326
Pessoa, Fcrnando 243-250
Peters. Jean 205
Pctro 111, Rus imparatoru 146-147
Philadelphia 55
Phipps, James 66, 68
Plaisted, Ralph 105
Planck, Max 33
Platon 50
Poe, Edgar Allan 168
Poiticrs, Diane de 260
Poniatowski, Stanislaw 146
Pope, Alcxandcr 330
Potemkin, General Grigori 147-148
Powcll, Jane 332
Priesticy, Joscph 122
Psalnanazar, George 302-306
Priteler 82
Queiroz, Ophclia 247
radyo 366, 367, 370
Rac, Isobel 314
Reeves, Amber 158-159
Renbrandt 266-270, 330
Remontel, Msy 219
Reynolds, Sir Joshua 268, 398
Richardson, Dorothy 158
Richmann, Georg 57-58
Richmond, George 404
Rivcra, Diego 271, 273, 274
Robinson, eker Ray 251
Robinson, Edvvard G. 274
Rochford, Henri 153
Roentgen, Wilhelm 366
Rogers, Gingcr 203
Roban, Kardinal de 300
Romney, George 334
Roosevelt, Franklin D. 161
445

Rooscvcit, Thcoclore 102, 161

Rossetti, Dantc Gabriel 134
Rovvntree, Betjamin Seebohm 316317
Rudolf II, Kutsal Roma-Gcrmcn
imparatoru 349
Rudolf. Avustrya veliaht prensi
185
ruh g: Ford 200-201
Ruskin, John 129, 135, 281
Russell, ane 204
Rusya 119, 146-147
Ruthcrford, Margarct 250, 252,
253, 254
Ryland, Willian 399
Sackville-West, Vita 250, 252
Saint Germain, Kont de 298
Saltyov, Sergey 146
Sanat ileri Locas 132
Sanger, Margarct 158
Santa Anna, General Antonio de
Lpez de 215-224
Scolficld, John 403
Scott, Randolph 204
Seacole Vakf 72
Seacole, Edwin Horatio Hamilton
(koca) 69
Seacole, Mary 69-75, 82, 89
Searle, G. F. C. 34
Sceker dc Warburg 322
Seks, Cinsiyet ve reme Aratrma
lar Enstits 172
Semavi Yatak 332-333
Sewell, Brian 18-19
Shaker hareketi 387, 389-394
Shaw, George Bernard 122, 132,
157
Shelburnc, Lord 408
Snama Yasas 293
Sierra Leone 108
Silberstein, Edvvard 22
Simmons, Davvn Langley (Gordon
Langley Hail) 250-255
I

N A S IL B L R D N Z ?

Tinne, Alexandrinc 107

Tolkien, J. R. R. 132
Tongue, Dr. Israel 291
Trafalgar Muharebesi 340
Erebitseh Lincoln, Igncz b k z . Lin
coln,
Troki, Lev 271
Turul 91-93
Turner, Lana 203, 204

Simmons, John-Paul (koca) 252,

253
simya 28, 344, 346
Sivastopol kuatmas (1855) 71
Stnith, Adam 410
Smith, Orlando Jay 200
Smith, Peder Barnabas 25
Smith, Wilfrcd 354
Somerset, Sir Charles 312, 314
somon dalyanlar 284
Southwood Smith, Dr. Thomas
405, 406-407
Sovyetler Birlii 371
soya 198,199
Stael, Madame de 410
Standerin, Abraham 388, 390, 391
Stoaclar/Stoachk 50, 54, 255
Stoffels, Mendrickje 268, 269
Stowe, Harriet Beecher 242
Straehey, Lytton 242
Strange, Peder Richard 291
Street, G. E. 130
Stuyvesant, Judith (e) 212
Stuyvesant, Pieter 209-215
Swedenborg, Emmanuel 401-402
cnlik-Tp Dernei 65

Uluslararas Sosyal
Program 378

Aratrma

skdar 240-242
topyaclar 197
Van Der Dnek, Adriaen 213-214
Van Rijn, Saskia 267
Van Rijn, Titus 267, 269
Vasari, Giorgio 18
Venizelos, Eleutherois 287
Vensller 358
Verhocff, John 98
Vetsera, Mary 186
Victoria, Kralie 240-241, 256
Vikinglcr 384
Voltaire 24, 142,148

tahta bacaklar: Santa Anna 219221, 223-224; Stuyvesant 211-212

Talbott, Edward h k z. Kelley, Edward
tarmsal kimya sanayisi 198
Tarmsal Kimya Sanayisi Konseyi
198
ta ustalar tarikat 298-299, 300301
Tesla, Duka (anne) 359
Tesla, Milutin (baba) 359
Tesla, Nikola 358-371, 377
Texas 218
Thames Tneli 119
Thorcau, Henry David 414
Tp-enlik Dernei 65

Wallace, William 101

Wang Ying 276
Wardenclyffe Kulesi (Long Adas)
367
Washington, Booker T. 198-199
Wasserstein, Bernard 316
Watt, James 122
Way, Mary .33
Wedgwood, Josiah 122
Wells, Amy (ikinci e) 156,1.57-158,
161-162, 163
Wells, H. G. 122, 154-162
Rusya ziyaretleri 160-1
Wells, Isabcl Mary (ilk e) 156
Wells, Joe (baba) 155

446

West, Rcbecca 159

Wcsrirghouse, George 365, 368369
Whcatstonc, Charles 30
Whittaker, James 390, 393
Whirby Sinodu (664) 381
Whitc, Ellen G. 189-190
NVhitney, Isabcl 251
Wilberforce, William 67
Wilde, Oscar 330
Wilkinson, Dr. 307
Willem de Oranj 294
William, Fatih 385
Williams, Emlyn 175
Wittgcnstein, Ludvvig 89
Woolf, Virginia 158, 235

Wordsworth, Willian 397-398

Worrall, Elizabeth 306
Worrall, Sanucl 306-307, 308
Worth, Charles 152
Yal Plinius 179
Yeni rnek Ordu 290
Yunanistan 287-8