THOMAS PAINE

1 1.\ \\ f\ \ L 1 l : C ll K l \ \11 l l I D 1 L'. '.'\

,

iNGLZCE ASLINDAN EVR.EN: AL HSAN DALGI

TRKiYE

$BANKASI

Kltr Yaynlar

Genel Yayn: 2483

Hmanizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, insan .

varlnn en mahhas, ekilde ifadesi olan sanat eserlerinin
benimsenmesiyle balar. Sanat ubeleri iinde edebiyat, bu ifa
denin zihin unsurlar en zengin olandr. Bunun iindir ki bir
milletin, dier milletler edebiyatn kendi dilinde, daha doru
su kendi idrakinde tekrar etmesi; zeka ve anlama kudretini o
eserler nispetinde artrmas, canlandrmas ve yeniden yarat
masdr. te tercme faaliyetini, biz, bu bakmdan ehemmiyetli
ve medeniyet davamz iin messir bellemekteyiz. Zekasnn
her cephesini bu trl eserlerin her trlsne tevcih edebilmi
milletlerde dncenin en silinmez vastas olan yaz ve onun
mimarisi demek olan edebiyat, btn ktlenin ruhuna kadar
iliyen ve sinen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyet
ittisali, zamanda ve mekanda btn hudutlar delip aacak bir
salamlk ve yaygnl gsterir. Hangi milletin ktpanesi bu
ynden zenginse o millet, medeniyet aleminde daha yksek
bir idrak seviyesinde demektir. Bu itibarla tercme hareketi
ni sistemli ve dikkatli bir surette idare etmek, Trk irfannn
en nemli bir cephesini kuvvetlendirmek, onun genilemesine,
ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esir
gemiyen Trk mnevverlerine kranla duyguluyum . Onla
rn

himmetleri ile be sene iinde, hi deilse, devlet eli ile yz

ciltlik, hususi teebbslerin gayreti ve gene devletin yardm

ile, onun drt be misli fazla olmak zere zengin bir tercme
ktpanemiz olacaktr. Bilhassa Trk dilinin, bu emeklerden
elde edecei byk fayday dnp de imdiden tercme faa
liyetine yakn ilgi ve sevgi duymamak, hibir Trk okuru iin
mmkn olamyacaktr.

23 Haziran 1941
Maarif Vekili
Hasan Ali Ycel

HASAN

AU YCEL KLASKLER DZS

THOMAS PAINE
AKILACI
ZGN ADI

THE AGE OF REASON

NGLZCE ASLINDAN EVREN

AL HSAN DALGI
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2010

Sertifika No: 11213

EDTR

KORAY KARASULU
GRSEL YNETMEN

BROL BAYRAM
REDAKSYON

TANSUAKGN
GRAFK TASARIM VE UYGULAMA

TRK1YE BANKASI KLTR YAYINLARI

I. BASIM, MART 2012, STANBUL
II. BASIM, Ai::USTOS 2013, STANBUL

ISBN 978-605-360-540-9 (KARTON KAPAKLI)

BASKI

YAYLACIK MATBAACILIK
LTROS YOLU FATH SANAY STES NO: /197-203
TOPKAPI STANBUL
(0212) 612 58 60

Sertifika No: 11931

Bu kitabn tm yayn haklan sakldr.

Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda
gerek metin, gerek grsel malzeme yaynevinden izin alnmadan hibir yolla
oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
STKLAL CADDES, MEELK SOKAK NO: /4 BEYOCLU 34433 STANBUL

Tel. (0212) 252 39 91

Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr

00
HASAN
ALI

YCEL

U. -\\k L !R
j) 1!1s1

CLXVI l I

THOMAS PAINE
AKIL AGI
- GEREK VE EFSANEV TEOLOJ ZERNE BR ARATIRMA-

lNGlLlZCE ASLINDAN EVREN:

AL IHSAN DALGI

$BANKASI

TRKiYE

Kltr Yaynlar

indekiler
1. Kitap
1
Il
m
N

V
VI
VII
vm
IX
X
XI
XIl
XIlI

XN
XV
XVI

3
Yazarn nancn Aklamas
5
Grevler ve Vahiyler
8
sa'nn Karakterine ve Tarihine Dair
Hristiyanln Dayanaklar
1O
nceki Dayanaklarn Ayrntl ncelenmesi_ 12
13
Gerek Din
14
Eski Ahit_
21
Yeni Ahit
27
Gerek Vahiy Neyi erir?
Tanr Dncesi, Varl zerine Den Ik ve
29
ncil'in Y kledii Anlamlar
32
Hristiyan Dini ve Gerek Din
Hristiyanln Eitim zerindeki Etkisi;
nerilen Reformlar
37
Hristiyanln Doadan Esinlenen Dini
43
Dncelerle Karlatrlmas
49
Evrenin Yaps
Her Gne Sisteminde ok Sayda Gezegen
Olmasnn Yararlan
51
nceki Blmn Hristiyanlk Sistemine
53
UygulanmasL
v

XVII

Tm Zamanlarda, Tm Dnyada nsanlar

Aldatmak in Kullanlan Yntemler
zet_

_____

54
62

_____

il. Kitap

Giri
1
Il
IIl

__________

F.ski Ahit.
Yeni Ahit
Sonu

____________________

67

71

133

________________

163

vi

Amerika Birleik Devletleri Vatandalarna

Bu kitab size emanet ediyorum. Kitap, din stne d
ncelerimden olumaktadr. Dncesi benden ne kadar
farkl olursa olsun her insann kendi dncesine sahip k
na hakkn byk bir abayla savunduumu hatrlamanz
adil bir davran olacaktr. Bu hakka kar kan herkes, u
anda sahip olduu dncenin klesi olacaktr, nk ken
disini onu deitirmekten alkoymaktadr.
Her trl yanla kar en amansz silah Akl'dr. Bugne
kadar baka bir silah kullanmadm, bundan sonra da kul
lanmayacam.
ten dostunuz ve vatandanz
THOMAS PAINE.
Luxembourg (Paris), 8. Pluviose,
Blnmez Fransz Cumhuriyeti'nin ikinci yl,
O. S. 27 Ocak 1794.

Fransz Devrimi'nden sonra kabul edilen takvimin beinci ay. (.n.)

vii

I.

KTAP

Yazarn nanan Aklamas

Son birka yldr din zerine dncelerimi yaynlamak
istiyordum; bu konunun tad glklerin tmyle far
kndaym, bu nedenle aklamalarm yaammn daha ileri
dnemlerine ertelemitim. Bu ertelemenin amac, almam
tm lkelerdeki dost yurttalara sunabileceim nihai haline
ve onu onaylamayacak olanlarn dahi itiraz edemeyecekleri
aamaya getirebilmekti. Rahiplik kurumunun, zorunlu dini
sisteme bal her eyin, zorunlu inan yaplarnn ulusal d
zeyde ortadan kaldrlmasnn Fransa'da yaratt durum
sadece benim niyetlerimi kamlamakla kalmam, ayn za
manda bo inanlarn, yanl hkmet sistemlerinin, yanl
teolojinin enkaznda ahlak, insanl ve gerek teolojiyi gz
den karmamamz iin bu tr bir almann ortaya koruna
sn fazlasyla gerekli klmtr.
Meslektalarmn birkann ve Fransa'daki dost vatan
dalarmn gnll olarak bireysel dzeydeki inanlarn
aklamalar benim de inanlarm aklamam iin bir rnek
olmutur; bunu insann kendi aklyla yapt syleideki tm
samimiyete dayanarak yapacam.
Tek Tann'ya inanrm, baka bir eye deil; bu yaamdan
sonra da mutluluk olmasn umut ederim.
nsanlarn eitliine inannn ve dini grevlerin doru
olam yapmakla, merhametle ve insanlar mutlu etmeye y
nelik abalarla ilgili olduunu dnrm.
3

Thomas Paine

Bunlara ilaveten baka birok eye inandm da varsa

ylmaldr,

bu almann ilerleyen blmlerinde inanmad

m eyleri ve bunlarn nedenlerini de syleyeceim .

Yahudiliin, Katolikliin, Ortodoksluun, Mslmanl
n, Protestanln ve bildiim tm din kurumlarnn reti
lerine inanmyorum. Benim din kurumum aklmdr.
Yahudi, Hristiyan veya Mslman olsun tm ulusal din
kurumlar, insanl korkutarak esir eden, gc ve kazanc
tekelletirme amac gden insan icatlarndan baka bir ey
gibi grnmyor bana .
Bunu syleyerek inananlar sulamak istemiyorum; her- .
kesin en az benim kadar kendi inancna ahip olna hakk
vardr. Fakat mutluluk iin insann zihinsel olarak kendine
sadakat gstermesi gereklidir.

manszlk sadece

inan veya

inanszlktan ibaret deildir; inanmad eye inanm gibi

grnmeyi de kapsar.
Kendi kendini kandrmann toplumda yaratt ahlaki
bozulmay hesaplamak mmkn deildir. Bir insan mesle
ki inancn gerekte inanmad eylerin hizmetine sunacak
kadar ahlakn kaybetmi ve aklnn iffetini sata karm
sa her trl suu ilemeye ak hale gelmitir. Bir eylere
sahip olmak iin bir din adam rolne brnebilir ve bu
rol baaryla srdrebilmek iin yalan yere yemin etmeye
balat: Ahlak ykmaya ynelik daha tehlikeli bir davran
olabilir mi?
SAGDUYU adl risalemin Amerika'da basmndan he
men onra, ynetim sistemlerindeki devrimleri din alannda
yaplacak devrimlerin izleme ihtimalinin giderek arttn
grdm . Dini kurumlar ve devlet, Yahudi, Hristiyan veya
Mslman nerede olursa olsun, aralarndaki ok yakn ili
ki nedeniyle, var olan dini akidelerin, dinin ilk ilkelerinin
tartlmasn eitli basklar ve cezalar araclyla yasak
lamtr; mevcut hkmet sistemleri deimedike de bu
konular aka ve adilane biimde insanln nne getirile4

Akl a

meyecektir; ancak bu yaplabilirse dini sistemde bir devrim

gerekleebilir. nsanlarn eklemeleri ve papazlarn uydur
malar ancak o zaman aa kabilir ve insanl ancak o
zaman ar, katksz ve bozulmam tek Tanr inancna geri
dnerler.

il

Grevler ve Vahiyler
Her ulusal dini kurum veya din, Tanr tarafndan belirli
kiilere baz zel grevlerin yklendii bahanesiyle kurul
mutur. Yahudilerin Musa's, Hristiyanlarn sa's, havari
leri ve azizleri, Mslmanlarn Muhammed'i vard; sanki
Tanr'ya giden yol teki insanlara ak deilmi gibi.
Tm bu dini kurumlar, vahiy veya Tanr Kelam ad
m

verdikleri kutsal kitaplara sahiptir. Yahudiler, Tanr

Kelamlar'nn Musa'ya Tanr tarafndan yz yze iletildiini;

Hristiyanlar kendi Tanr Kelamlar'nn kutsal bir esinlenme
yoluyla; Mslmanlar da Tanr Kelamlar'nn (Kuran) cen
netten gelen bir melek tarafndan indirildiini sylemekte
dirler. Tm bu farkl dini kurumlar birbirlerini imanszlkla
sulamaktadrlar, bense bunlarn hibirine inanmyorum.
Kelimelere doru anlamlar yklenmesi gerekli olduun
dan, konuya derinlemesine girmeden nce, vahiy kelimesi
zerindeki baz gzlemlerimi aktarmak istiyorum. Dine uy
gulandnda vahiy Tanr'nn insana dorudan ilettii ey
anlamna gelir.
Eer Tanr ltfederse, bu tr bir iliki kurmada onun
gcn kimse inkar edecek veya tartacak deildir. Bu du
rumun var olduunu kabul etsek bile, bir eyin zel bir ki
iye vahyolunmas, herhangi baka bir kiiye olunmamas,
bu vahyin sadece o kiiye ait olmas anlamna gelir. Bu kii
vahyi ikinci bir kiiye, ikincisi bir ncsne, nc dr5

Thomas Paine

dncye aktarr ve byle devam ederse sz konusu vahiy

ttn bu insanlar iin bir vahiy olmaktan kar. Bu sadece
birinci kii iin bir vahiydir, dierleri iin de bir sylenti;
sonu olarak dierleri de buna inanmakla ykml deil
dirler.
Bize ikinci elden yazl veya szl olarak iletilen dnce
ve ifadelerin bir vahiy olduunu ileri srmek elikidir. Va
hiy tanm gerei ilk ilikiyle snrldr. Bundan sonras bu
kiinin kendisine vahiy gnderildiini ileri srmesinden ba
ka bir ey deildir. Bu kii kendisini inanmakla ykml g
rebilir, ama benim onun gibi inanma zorunluluum yoktur,
nk bu vahiy bana gnderilmemitir ve benden bu vah
yin kendisine gnderildiini iddia edenin szne inanmam
istenmektedir.
Musa, srailoullar'na Tanr'nn elinden onun emirlerini
ieren iki adet tablet aldn sylediinde, onlar Musa'ya
inanmak zorunda deildi, nk onun szlerini ayn ekil
de dile getirecek baka bir otorite yoktu; Tanr emirlerinin
ilahi bir isel kant tadklar iddiasn da -baz tarihiler d
nda- bana syleyecek baka bir otorite yoktur. Bu emirler
kanun koyma ve uygulama yetisine sahip herhangi bir insa
nn doast bir mdahaleye ihtiya duymadan yrrle
koyabilecei baz iyi ahlak kurallarndan olumaktadr.1
Kuran'n cennette yazlp bir melek araclyla Mu
hammed'e gnderildii bana sylendiinde, bunun da sy
lentiye dayal kant oluu ve nceki gibi ikinci el otoriteye
dayal olduunu ileri srebilirim. Bu melei ben ahsen gr
medim ve buna inanmama hakkm vardr.
Bakire Meryem adl bir kadnn syledii gibi hibir er
kekle ilikiye girmeden bir ocuk sahibi olmas ve bunu bir
melein nianls Yusuf'a sylemesi de buna inanp inanmaBununla birlikte, "Tanr, babalarnn gnahlarnn cezasn ocukla
rna ektirir," deyiini hari tutmak gerekir. Bu deyi ahlaki adaletin
tm ilkelerine aykrdr.
6

Akl a

ma hakkn bana verir. Bu tr bir iddia onlarn syledikle

rinden ok daha gl bir kanta gereksinim duymaktadr.
Hatta byle bir iddia mevcut dahi deildir, yani ne Meryem
ne de Yusuf bu konuda herhangi bir ey yazmlardr. Sa
dece bakalar onkrn byle sylediini ileri srmlerdir.
Sylenti stne sylenti, inanlarm bu tr kantlar stne
oluturmak istemiyorum.
Bununla birlikte, sa'nn Tann'nn Olu olduuna dair
hikayenin geerliliini anlamak o kadar zor deildir. Dodu
u dnemde pagan mitolojisi dnyada hala bir lye kadar
kabul gryor ve insanlarn byle bir hikayeye inanmas iin
gerekli temeli salyordu. Pagan mitolojilerde olaanst in
sanlarn hemen hemen tm deiik tanrlarn olu olarak
deerlendirilirdi. O dnemlerde birinin ilahi bir ekilde dn
yaya geldiine inanmak ok yeni bir ey deildi; tanrlarn
kadnlarla cinsel ilikide bulunmas bilinen bir dnceydi.
O dnem inancnda Jpiter'in bu tr yzlerce ilikisi vard.
Bu nedenle, anlatlan hikayenin yeni, olaanst veya ayp
lanacak bir yan yoktu; o dnemde Yahudi olmayanlar veya
mitoloji retenler arasnda kabul gren fikirlerle elimiyor
du ve sadece bu insanlar hikayeye inanyordu. Yalnzca tek
Tanr'ya inanan ve antik mitolojiyi daima reddeden Yahudi
ler bu hikayeye hibir zaman itibar etmediler.
Hristiyan kilisesi ad verilen kuramn pagan mitolojisi
nin kuyruuna taklp yeerdiini gzlemlemek ilgi ekici
dir. Bir dinin kurucusunun ilahi bir ekilde dnyaya geldii
ileri srlerek ilk aamada dorudan bir birleme salan
mtr. Bunu izleyen Tanr lemesi, daha nceki yirmi-otuz
bine varan tanr kalabalnn azaltlmasndan baka bir ey
deildir. Efesli Diana imgesinin yerini Meryem imgesi alm
tr. Kahramanlarn tanrlatrlmas, azizlerin kutsallatrl
masna dntrlmtr. Eski mitolojilerde her eyin bir
tanrs vard, Hristiyan mitolojisinde de her eyin bir azizi
oldu . Panteonda ok sayda tanr vard, kiliseye de ok sa7

Thomas Paine

yda aziz dolutu; Roma'ysa her ikisine de ev sahiplii yap

t. Hristiyanlk kuramnn, pagan mitolojisine inananlarn
gce ve gelire hizmet etmek amacyla bir araya getirilmi
putlara tapnmasndan pek de fark yoktur ve bu ikili al
datmacay ortadan kaldrma grevi hala akla ve felsefeye
dmektedir.

sa'run Karakterine ve Tarihine Dair

Burada sylenen hibir ey, ok by\ik saygszlk bile,

sa'nn gerek karakterine ait deildir. O rdernli ve cana ya

kn biriydi. Uygulad ve rettii ahlak, iyilikseverlie y
nelikti ve Konfys'ten, ok nceki yllardan baz Yunan fi
lozoflarndan, Quaker'lar gibi dini gruplardan bu yana tm
alar boyunca iyi insanlar tarafndan ortaya konan benzer
ahlak sistemlerinin hibiri onun sistemini aamad,
sa kendisiyle, doumu, ailesi ya da buna benzer baka
bir konu ile ilgili hibir ey yazmamnr. Yeni Ahit olarak
adlandrlan kutsal metnin hibir satr onun tarafndan ya
zlmamtr. Onun hikayesi tmyle teki insanlarn al
malarndan oluur; dirilii ve ge k hakkndaki sylenti
de doumu ile ilgili hikayenin tamamlayc bir esidir. Onu
dnyaya doast bir tarzda getiren hikayeciler dnyadan
da ayn biimde gtrmek zorundaydlar; aksi takdirde
hikayenin birinci blm havada kalrd.
Anlatlan ikinci blmn berbat kurmacas kendinden
nceki her eyi amaktadr. Mucizevi bir gebelik olan birin
ci blm yaygn olarak bilinen bir ey deildi, bu nedenle
hikayenin bu blmn anlatanlarn ciddiye alnmasalar
bile sorgulanamaz olmak gibi bir avantajlar vard. Onu ka
ntlamalar beklenmiyordu, nk bu tr bir iddiaya kant
bulunmas kabul edilemezdi ve hikayenin anlatld kiinin
de kant bulmas mmkn deildi.
8

Ak/a

l birinin mezarda dirilmesi ve gkyzne yksel

mesiyse kanta ihtiya duymas nedeniyle, ana rahminde
bir ocuun olumas gibi grlemeyen bir iddiaya gre
olduka farkllk gstermektedir. Yeniden dirilme ve ge
ykselmenin, gerekten yaandn varsaysak bile, bir ba
lonun ykselmesi, gnein gn ortasndaki durumu gibi,
en azndan baz Yerualimliler tarafndan grlm olmas
gerekir. Herkesin inanmas istenen bir eyin kamt ve ispat
evrensel lekte, herkese eit bir biimde sunulmu olma
ldr; bu son olgunun insanlara grnr olmas hikayenin
birinci blmnn doruluunun tek kantyd, ancak bu
kantn hibir zaman sunulamamas nedeniyle tm hikaye
boa kmtr. Bunun yerine, sekiz ya da dokuz kiiyi a
mayan ok az sayda insan, dnyann geri kalannn yerine
sz alarak bu olay grdklerini sylemi ve dierlerini de
buna inanmaya armtr. Ama anlald kadaryla ha
varilerden Thomas yeniden dirilie inanmamt ve syleni
lenlere gre, gzyle grmedii srece de buna inanmaya
cakt. Ben de Thomas -veya herhangi baka biri- gibi, ayn
nedenle inanmyorum.
Bu konuyu rtbas etmeye, gizlemeye almak bouna
d: Hikayenin doast ksmna deinen blm her tr
l sahteciliin ve zorla kabul ettirme denemelerinin izlerini
tamaktad: Bu hikayenin yazarlarnn kim olduklarn u
anda bilmemiz olanaksz olduu gibi, kitaplarn zerlerinde
isimleri olan kiiler tarafndan yazlp yazlmadndan emin
olmamz da olanakszdr; bu konuya ilikin elimizdeki en
somut kant Yahudiler& Gerekten o dnemde yaayan
insanlarn soyundan gelen Yahudilere greyse, iddia edilen
dirili ve ge ykseli hikayesi doru deildir. Hikayenin
doruluunun kant olarak Yahudileri gstermek, bana
uzun zamandr tuhaf bir tutarszlk gibi geliyordu . Bir in
sann, sylediimin doruluunu, bunun yanl olduunu
syleyenlerle kantlayacan demesine benzemektedir.
9

Thomas Paine

sa'nn yaam olmas ve o gnn yaygn cezalandrma

yntemiyle armha gerilmesiyse gayet mmkndr. O, en
yce ahlaki deerleri ve insanlarn eitliini telkin ediyordu;
fakat Yahudi din adamlarnn yozlamasn ve agzllk
lerini de gsteriyordu, bu da Yahudi din adamlarnn ona
kar nefret ve dmanlklarn krkledi. Roma ynetimine
bal, vergi veren Yahudi din adamlar, sa'nn Roma h
kmetine kar isyan tevik ettiini ve komplo hazrladn
ileri srdler; Yahudi din adamlar gibi Roma ynetiminin
de onun doktrininin etkileri hakknda baz gizli korkulara
kaplmas olaslk d deildir; sa'nn Yahudi toplumunu
Roma boyunduruundan kurtarma dncesi iinde oldu
u da dnlebilir. te o faziletli reformcu ve devrimci, bu
ikisi arasnda kalp yaamn yitirdi.

iV

Hristiyanln Dayanaktan
Kendilerini Hristiyan Kilisesi olarak adlandran Hris
tiyan mitoloji reticileri, daha sonra konu edeceim baka
bir olguyla ve sz edilen bu olgulara dayal basit anlatmla
birlikte, samalk ve arl antik mitolojilerdeki herhangi
bir benzerinden farkl olmayan hikayeyi oluturmulardr.
Antik mitolojiler Devler rknn Jpiter'e sava ilan etti
ini ve Devlerden birinin tek atmda yzlerce kaya frlatt
n anlatr; Jpiter yldrmlaryla Devi yenerek onu Etna
Da'nn altna hapseder; Devin Jpiter'e her kar kn
da Etna Da ate pskrr. Etna Da'nn volkan olmas
yznden byle bir hikaye yaratldn grmek kolaydr;
bu hikaye kendisini o koullara ok iyi bir biimde uydur
mutur.
Hristiyan mitoloji reticileri eytan'n Tann'ya sava
ilan ettiini, Tanr'nn onu yenip bir dan altna olmasa
10

Akl a

da bir ukura hapsettiini anlatr. Burada birinci hikayenin

ikinci hikayeye fikir veriini grmek kolaydr; nk Jpiter
ve Devler hikayesi, eytan hikayesinden yzlerce yl ncesin
den beri anlatlmaktadr.
u ana kadar antik mitolojilerle Hristiyan mitolojisi
nin birbirinden ok az fark olduu grlmektedir. Ancak
Hristiyan mitolojisi konuyu daha ileri aamalara tamay
baarmtr. sa'nn efsanevi hikayesini Etna Da'ndan kay
naklanan hikayeyle birletirmeyi becermitir; hikayenin tm
paralarn bir araya getirmek iin Yahudi geleneklerinin
yardmna bavurmulardr; bylece bir blm antik mito
lojiden, bir blm de Yahudi geleneklerinden esinlenilerek
bir Hristiyan mitolojisi oluturulmutur.
eytan' bir kuyuya kapatan Hristiyan mitoloji reticile
ri, hikayenin devam iin onu bu kuyudan dar karma zo
runluluu duymulardr. eytan buradan bir ylan klnda
Cennet Bahesi'ne gnderilmi, bir ylann konumasna hi
armayan Havva ile o malum konumasn yapm ve onu
elmay yemeye ikna etmitir, bu elmann yenmesi de tm in
sanln lanetlenmesine yol amtr.
eytan'n tm yaratlanlar zerindeki bu zaferi zerine,
Hristiyan mitoloji reticilerinin onu tekrar kuyusuna geri
gndermeleri dnlebilir, ya da bunu yapmazlarsa ka
dnlara daha fazla ktlk yapmasn engellemek iin ze
rine bir da oturtmalar (nk inanlarna gre bir da bir
yerden baka bir yere gtrlebilir) ya da onu nceki mi
toloji reticilerinin yapn gibi bir dan alona gmmeleri
beklenirdi. Ancak bunun yerine, onu sz vermeye bile zor
lamadan serbest braktlar. Bunun altnda yatan su; onsuz
yapamyor olmalardr; ona ceza vermek yerine, kalmas iin
rvet verdiler. Ona tm Yahudileri, Muhammed'le birlikte
dnyann onda dokuzu olduu tahmin edilen tm Msl
manlar nerdiler. Tm bunlardan sonra Hristiyan Mitoloj
sinin cmertliinden kim kukulanabilir?
11

Thomas Paine

Hibir savann lmedii, hatta yaralanmad cennet

teki isyan, eycin'n kuyuya atlmas, sonra karlmas, tm
canllar zerinde zafer kazanmas, bir elmann yenmesiyle
tm insanln lanetlenmesi gibi blmlerin bir araya geti
rilmesi yoluyla Hristiyan mitoloji reticileri hikayelerinin
iki ucunu birletirmi oldular. Faziletli ve iyi bir insan olan
sa'y hem insan, hem Tanr, hem Tann'nn olu, hem de
Havva'nn elmay arzuyla yemesi yznden kurban edilme
amacyla ilahi bir ekilde dnyaya gelmi biri olarak sun
mulardr.

nceki Dayanaklarn Aynntl ncelenmesi

Samaln yaratt glme ya da basitliinin yaratt i

renme duygusunu bir yana brakr ve kendimizi hikayenin
tmn incelemeye ynlendirirsek, Tann'y bundan daha
ok klten, kendi hikmeti ve gcyle bunca tutarszlk
iinde gsteren bir baka hikaye olabileceini tasavvur bile
edemeyiz.
Bu hikayenin yaratclar, eytan adn verdileri varla
zerinde ykselebilecei bir temel salayabilmek zorunda
kaldklw iin, ona en az Tanr'nnki kadar byk bir g
atfetmilerdir. Kendisini kuyudan kurtarmak iin ona g
vermekle kalnam1a.J? bunu daha sonra sonsuzlua uzat
mlardr. Kuyuya dmeden nce onu dierleri gibi snr
l varl olan bir melek olarak sunmulardr. Dnden
sonra, eytan onlara gre, zaman ve mekan tanmadan, her
zaman her yerde olma gibi bir nitelik kazanmtr. Artk,
uzayn engin boluunu kaplamaktadr.
Onun bu biimde tanrlatrlmasyla yetinmeyen yara
tclar, Tanr'nn tm hikmet ve gcne sahip bir hayvan
ya da yaratk grnmndeki eytan'n ancak kurnazlkla
12

Akl a

yenilebileceini ileri srmlerdir. Tanr'y onu dorudan bir

gereksinim olarak takdim etmeye mecbur brakmlardr,
bunu yaparken ya tm yaratklarn onun ynetimi ve ege
menliine teslim olmasn ya da Tanr'nn onlar kurtarmak
iin yeryzne inmesini ve kendisini bir ha zerinde insan
klnda sergilemesini gerekli grmlerdir.
Bu hikayenin yaratclar tersini sylemi olsalard, yani
Tanr, gnahn cezalandrmak iin eytan' bir ha zerinde
ylan klna sokarak bu biimde grnmesini salasayd,
hikiye daha az sama ve daha az elikili olacakt. Ama bu
nun yerine gnahkara zafer kazandrm ve Tanr'y malup
etmilerdir.
yi insanlarn birounun bu tuhaf hikiyeye inand
ve bu inanla ok iyi bir yaam srdrd kukusuzdur
(nk saflk su deildir). lkin, buna inanmak iin ei
tilmektedirle; yani ayn biimde baka bir eye de inana
bilirlerdi . Tanr'nn sonsuz insan sevgisine sahip olduu
ve bunun iin kendisini kurban etiini kabul etmelerinin
yaratt dncenin iddeti bu insanlar cokuyla kendin
den geirmekte, onlar hikayenin samal ve kutsallln
sorgulamaktan alkoymaktadr. Herhangi bir ey ne kadar
doal deilse o kadar hznl bir hayranlk nesnesi olma
yeteneine sahiptir.

VI

Gerek Din
Minnet ve hayranlk nesneleri bizim arzularun.7.sa, ne

den bunlar her saat ba gzmzn nne gelmez? Dodu

umuz andan itibaren adil bir yaratl grmyo; bize hibir
maliyeti olmayan donanml bir dnyaya adm atmyor mu
yuz? Gnein douunu salayan, yamuru yadran, yer
yzn bolluklarla dolduran biz miyiz? Uyusak da uyuma13

"

Thomas Paine

sak da, devasa evren ark devinimini srdrmekte. Bunlar

ve gelecekte bize sunulacaklarn bizim iin bir anlam yok
mudur? Trajedi ve intihar dnda duygularmz ateleyecek
baka eyler yok mudur? Ya da insann hogrsz kasvet
li gururu, yaratcnn kurban edilmesinin dnda baka bir
eyden okanmamakta mdr?
Bu cesur incelemenin birok kiiyi telalandracan bi
liyorum, ama srf bu yzden bu konuya girmemek, onlarn
kendi hesaplarna bu konudan kanmadaki saflklarn v
mek, fazla deer bimek olur. Zaman ve konu bunun yapl
masn gerekli klmaktadr. Hristiyanlk olarak adlandrlan
efsanevi teorinin kukulu olduu yolU11daki inan giderek
yaygnlamaktadr; bu kuku altnda bocalayan insanla
rn

teselli bulabilmesi, neye inanp neye inanmayacaklarn

saptayabilmesi iin konunun zgrce ele alnp incelenmesi

gerekir. Bu nedenle Eski ve Yeni Ahit olarak adlandrlan ki
taplarn incelenmesine geiyorum.

vn
Eski Ahit
Bize Yaratl'la balayp Vahiy'lerle biten bu kitaplarn
(bu arada Vahiyler kitabnn aklanmaya muhta muam
malarla dolu olduunu da belirtmemiz gerekiyor) Tanr
Kelam olduu syleyor. Bu nedenle, sylenenlere inan
mak iin bunu bize kimin sylediini bilmemiz uygundur.
Bu sorunun cevab, biz bunu bir bakasna sylemediimiz

srece hi sedir. Durum, tarihi olarak aadaki biimde

aklanabilir:
Kilisenin mitoloji reticileri, bulabildikleri yazl metin

leri toplayarak ve bunlar istedikleri biimde dzenleyerek

kendi sistemlerini kurmulardr. Gnmzde Eski ve Yeni
Ahit adyla var olan bu tr yazlarn, toplayanlarn iddia et14

Akl a

tii gibi bulunduklar sradaki ieriklerinin ayn olduu ku

kuludur; bunlara ilaveler yaplm, deitirilmi, zetlenmi
ya da sslenmi olabilir mi?
Eer durum buysa, sistemi kuranlar oylama yoluyla bir
araya getirdikleri kitaplarn hangilerinin Tanr Kelam hangi
lerinin de Tanr Kelam olmadna karar verdiler. Bazlarn
reddettiler; Apokrif denilen bazlarnn da kukulu olduuna
oylama yoluyla karar verdiler; oylarn ounu alan kitaplar
da Tanr Kelam olarak kabul edildi . Baka ekilde oylam
olsalard, kendilerine Hristiyan adn veren inan sahipleri
baka eye inanacaklard; nk birinin inanc baka birinin
oyuyla belirlenmiti. Tm bunlar yapanlar kimlerdi, bunu
hi bilmiyoruz. Kendilerini genel olarak Kilise diye tanmla
dlar ve tm bildiimiz de bu.
Bu kitaplarn Tanr Kelam olduu konusunda herhangi
baka bir kant ya da otorite olmamas -ki bunlarn kant ya
da otoritesi falan olmadn daha nceden ifade etmitim
nedeniyle kitaplarn ihtiva ettii isel kantlar incelemeye
devam edeceim.
Bu yaznn ilk blmnde vahiy konusuna deinmitim.
Szn ettiim kitaplara bal olarak bu konuyu daha de
rinlemesine ele alacam.
Vahiy, kiinin daha nceden bilmedii bir eyin kendisine
grnmesi yoluyla salanan bir iletimdir. Eer ben bir ey
yapmsam ya da yaplmasna ahit olmusam, ne bu yapt
m ya da yapldn grdm vahyin bana sylemesine,
ne de bunu anlatabilmek veya yazabilmek iin bir vahye ih
tiyacm vardr.
Bu nedenle vahiy, insann yeryznde bizzat tank oldu

u ya da yapt herhangi bir ey iin kullanlamaz; Kitab

Mukaddes'in"' neredeyse tamamn oluturan tm menkbe
ler ve tarihi hikayeler de byle anlatmlarla dolu olduun

T. Pain "Kitab- Mukaddes" ismini genellikle Eski Ahit iin kullan

maktadr. (.n.)
15

Thomas Paine

dan bunlarn vahiy kelimesinin anlamyla karlanmas sz

konusu deildir; dolaysyla da bunlar Tanr Kelam olamaz.
Eer Samson Gazze'nin kaplarn yerinden skp ka
tysa, eer byle yapmsa (yapp yapmad da hi nemli
deil) veya sevgilisi Dalila'y grmeye gittiyse veya tilkileri
yakaladysa veya baka eyler yaptysa, vahiy bunlarn ne
resindedir? Eer bunlar yaanm olaylarsa Samson onlar
kendisi syleyebilir veya bir yardmcs varsa ve bunlar an
latlmaya deer buluyorsa yazabilirdi; eer bunlar kurguy
sa, vahiy bunlarn doruluunu gstermez; bunlarn doru
veya yanl olduunu daha iyi kestirebilecek durumda veya
daha bilge deiliz. Kavranamaz BrONLOGO yneten
ve insann gr alannn sadece bir ksmn kefedebilece
i Varlk'n devasa bykln dndmzde, bu tr
deersiz hikayeleri Tanr Kelam olarak nitelemekten utan
duymalyz.
Yaratl hikayesiyle alan Yaratl kitabnda, srail
oullar'nn Msr'a gelmeden nce oluturduklar gelenekle
rin tm yer almaktadr; bu lkeden ayrlmalarndan sonra,
sz konusu geleneklerini, bu bilgilere nasl ulatklarna dair
-muhtemelen bilmediklerinden- hibir ey sylemeden tm
tarihlerinin bana yerletirdiler: Kitaptaki hikayeye balama
tarz bunlarn geleneksel olduunu gstermektedir. Aniden
balar. Konuan yoktur. Duyan yoktur. Hi kimseye anlatl
maz. Birinci, ikinci, tta nc kiiler yoktur. Geleneksel
olmas iin tm kriterlere sahiptir. Hibir kantlayc belge
yoktur. "Tanr Musa'ya yle dedi" gibi Musa'nn baka
durumlarda kulland biimsel ifadeler burada yer alma
maktadr.
Neden Yaratl'n Musevi mitolojisine zg bir an-.
latm olarak adlandrldn anlamakta zorlanyorum.
Musa'nn bu tarz konular hangisine ismini koyacana
karar verecek,kadar iyi deerlendirebileceine inanyorum.
16

Akl a

Bilimde ve zellikle astronomide, o dnemdeki herkes ka

dar yetkin olan MsrWar arasnda eitilmiti; Musa'nn
'
bu hikayenin doruluunu tasdik etme konusunda sessiz
ve ihtiyatl davranmas onun bu hikayeye inanp anlat
masnn aleyhinde bir kanttr. in asl, her ulus dnya
y kendisinin yarattn iddia etmiti ve srailoullar'nn
da en az dierleri kadar buna hakk vard; Musa da
srailoullar'ndan geliyordu ve grne gre hikayeye
kar kmamay tercih etmiti. Bununla birlikte hikaye
zararszdr; Kitab- Mukaddes'in dier blmleri iin bun
dan daha ok ey sylenebilir.
Kitab- Mukaddes'in yarsndan fazlasnda yer alan ms
tehcen hikayeleri, ehvetli sefahatleri, acmasz ve azap dolu
cezalar, amansz kindarlklar okuduumuzda, bunlarn
Tanr deil eytan kelamlar olduunu ileri srmek daha tu
tarldr. Bu, insanln yozlamas ve vahilemesine hizmet
eden ktlk dolu bir tarihtir; kendi adma, acmasz her
eyden nefret ettiim gibi samimi olarak bunlardan da nefret
ediyorum.
Birka ifade hari tutulursa, Kitab- Mukaddes'in deiik
blmlerine gelinceye kadar, bizde tiksinti veya kmseme
yaratmayan ok az eyle karlarz. Mezmurlar ve Eyp
kitabnn isimsiz basklarnda ve zelikle de Eyp kitabn
da, ar duygusal ve saygl bir biimde Tann'nn gc ve
merhameti aklanmaktadr; ama tm bunlar kendilerinden
nce benzer konularda yaplm dier birok derlemeye gre
daha n srada yer almamaktadr.
Sleyman'a ait olduu sylenen, byk bir ihtimalle de
derlenmi meseller (kiisel oluu dolaysyla ulamas g ya
am bilgisini bu derleyiciler kefetmilerdir nk) eitici ah
laki deyilerdir. Bunlar sevgi asndan spanyol mesellerine
gre daha alt dzeydedir, Franklin Amerikas'ndakilerden
daha hesapl ve akllca da deildir.
17

Thomas Paine

Genellikle peygamber adlaryla bilinen .Kitab- Mukad

des'in geri kalan blmlerinin tm, iiri, anlatlar ve dua
lar bir araya getiren Yahudi airlerinin ve gezgin din adam
larnn almalarndan olumutur; bu almalar eviri de
olsa, metnin havasn ve iir biimini hala korumaktadr.2
.Kitab- Mukaddes olarak adlandrlan tn kitap bo
yunca, air ya da iir olarak tanmlanabilecek herhangi bir
kelime yer almamaktadr. Daha sonraki yllarda yeni d2

Kafiyeli olmadka, bir kompozisyonun iir olduunu gremeyen

okur iin bu notu ekliyorum.
iir temel olarak iki geden oluur: Hayal gc ve kompozisyon. iir
kompozisyonu ksa ve uzun hecelerin kantulmas zellii nedeniyle
dzyazdan ayrlr. Dizeden uzun heceli bir szcn karlarak yeri
ne ksa heceli bir szcn konulmas veya ksa heceli szck yerine
uzun heceli bir szck yerletirilmesi dizenin iirsel zelliini kaybet
tirir. Bir arkda notamn yanl yere konmasnn ritmi bozmas gibi.
Peygamberler kitab olarak adlandrlan kitaplardaki imgeler tmy
le iirseldir. Hayali ve genellikle ar olan bu anlanlarn iir dnda
baka bir yazm ekliyle anlanlmas zordur.
Bu yazlanlarn iirsel llerle oluturulduunu gstermek iin, ki
taptaki srasna gre on hece alacam ve ayn sayda hecelerle bir
dize oluturacam (heroic measure) ve son szckle kafiyeli olacak,
daha sonra bu kitaplarn iirsel llere gre oluturulduklar gr
lecektir. ilk rnei Yeaya'dan alacam:

"Hear, O ye heavens, and give ear, O earth!"

'T is God hlmself that calls attention forth.
Baka bir rnei de kederli Yeremya'dan alnnlayacam ve airin
niyetini gsterip ola)'! somutlanrmak iin iki satr daha ekleyeceim.

"O! that mine head were waters and mine eyes"

Were fountains flowng like the liquid skies;
Then would 1 give the mighty flood release,
And weep a deluge for the human race. 0

Bu dizeler on heceyle evirmenin olanakszlndan sadece anlam ola

rak verilmitir. (.n.)

"Duy ey cennet ve kulak ver ey toprak!"

Dikkatimizi eken Tanr'nn kendisidir.

"Ah, kafam sular altnda ve gzlerim"

Kaynaklar gibi alyordu gkler;
Bu devasa selin nn amal mym
nsan soyu iin sel mi olmal gzyalarm.

18

Akl a

ncelere uyumlu anlamlar yklenen peygamber kelimesi

Kitab- Mukaddes'in air anlamnda kulland kelimeydi,
peygamberlik yapmak da iir yazma sanatm ifade ediyor
du. Ayn zamanda iiri bir mzik aleti araclyla ezgili ola
rak sylemek anlamn da tayordu.
Nefesli alglar, arplar, santurlar, ziller ve o srada moda
mzik aletleriyle peygambercilik yapldna ahit oluyoruz.
Artk gnmzde bir nefesli alg, ya da baka mzik aletiy
le peygamberlik yapldn syleyebilir miyiz? Bu kelime an
lamn deitirdiinden bunu sylemek, artk bir tr alayc
lk ve kmseme tayaca iin hibir anlam olmayacaktr.
Saul'un peygamberlerden biri olduu ve peygamberlik
yapt sylenmektedir; ama bize sylenmeyen onlarn ya da
onun neyin peygamberliini yaptdr. Sylenecek bir ey
yoktur; nk bu peygamberler bir tr mzik ve air top
luluudur, Saul bu mzisyerlerin bir konserine katlmtr,
buna da peygamberlik denmektedir.
Samuel adl kitapta bu durum yer almakta ve yle den
mektedir: Saul bir peygamber grubuyla karlar hem de
kalabalk bir grupla! Santur, nefesli sazlar ve bir lir vardr
ve peygamberlik yapmaya balarlar, Saul de orlarla birlikte
peygamberlik yapar. Daha sonradan Saul'n kt peygam
berlik yapt anlal; yani kendi blmn kt bir biim
de icra etmitir; nk "Tanr ona kt ruhu gndermitir"3
bylece o da kt bir peygamberlik yapmtr.
Kitab- Mukaddes adl kitabn herhangi bir blmn
de peygamberlik kelimesinin ilk anlamn yitirdii ve ba
ka bir anlam yklendii yer alyorsa bu yeterlidir; nk
peygamberlik kelimesine daha sonraki yllarda kutsal bir
anlam yklenmise, burada sz edilen anlamyla kulla3

Kendilerini ilahi gren ve Tanr adna konutuklarn iddia eden tm

bu adamlar birbirlerini artmada ok ustadrlar, bu ifadenin birinci
blm olan "kt ruhu" tartma iin bir yana brakyorum. Metne
sadk kalyor ve peygamberlik szcn kullanyorum.

19

Thomas Paine

nlmas imkanszdr. Burada kullanld gibi tm dinsel

anlamlarndan arndrlp kullanlrsa, ahlaki durumuna
baklmakszn bir zamanlar peygamber olan ya da pey
gamberlik yapan kii imdi de bir mzisyen ya da air ola
rak adlandrlabilir. Bir zamanlar bilimsel bir terim olan
bu kelime daha sonra rastgele mzik ve iire uygulanm,
ancak iir ve mziin konusuna bir kstlama getirilme
mitir.
Deborah ve Barak, bir eyi nceden bildirdikleri iin de
il, ama bir olay kutlamak iin besteledikleri bir arknn
kendi adlaryla anlmas nedeniyle peygamber olarak bili
nirler. Bir mzisyen olduu iin Davut;, peygamberler ara
snda zel bir yere sahiptir, aynca (belki yanl bir biimde)
Mezmurlar'n yazar olarak nldr. Fakat brahim, shak
ve Yakup, peygamber olarak adlandrlmamtr; bunlarn
ark syledikleri, mzik icra ettikleri ve iir yazdklarna
dair hibir kayt yoktur.
Bize daha byk ve daha kk peygamberlerden
sz edilmekte. Ayn ekilde daha byk ve daha kk
Tanr'dan da sz edebilirler; nk bu kelimenin ada an
lamnda peygamberlik yapma derecesi hakknda tutarl bir
lt yoktur. Ama iirde ltler vardr, bu nedenle buradaki
syleyii daha byk ve daha kk air biiminde anlarsak,
duruma uygun olacaktr.
Bundan sonra, peygamber olarak adlandrlan bu adam
larn ne yazdklarna bakmak tmyle gereksizdir. Kelime
nin zgn anlamnui ters anlalmas nedeniyle, balta bir
kez aa kkne vurulmutur. Yanl anlama dayanarak bu
kitaplardan karlan btn sonular, onlara yaplan sayg
dolu ibadetler ve onlar hakknda byk abalarla yazlm
yorumlar zerine tartmann hibir yarar yok. Bununla
birlikte, Yahudi airlerin baka birok alanda yazdklar, k
tye kullanlan Tanr Kelam ad altnda yazdklarna gre
daha ok vgy hak etmektedir.
20

Akl a

eyler hakknda doru dnceler oluturmak istiyor

sak, bu dnceye deitirilmezlik nitelii eklemenin yan
sra, kasten veya kazayla da olsa hibir biimde ve kesinlikle
deiime uramayacak hale getirmeliyiz ki ona Tanr Kelam
diyebilelim; ite bu nedenle Tanr Kelam yazl olamaz veya
mevcut insan dillerinde yer alamaz.
Srekli geliim kelime anlamlarnda deiimler yaratr,
evrensel bir dilin yokluu da eviriyi gerekli klar; szl veya
yazl eviri yanllar, kopyalama ve basm aralarnn yol
aaca hatalarla birlikte, kastl deiiklik yapma olasl
insan dilinin zayflklarnn ve Tanr Kelam'm aktarma arac
olamayacann kantdr. Tanr Kelam baka bir eydedir.
Kitab- Mukaddes adl kitap dnce ve ifadelerinin safl
bakmndan, dnyadaki tm kitaplar arasnda sivrilseydi bile,
onu inancm ynlendirecek Tanr Kelam olarak kabul etmez
dim; nk bunun bana zorla kabul ettirilme olasl vardr.
Fakat bu kitabn byk blmnde muazzam ahlakszlkla;
deersiz adi hikayeler dnda baka bir eyle karlamadm
iin, Tanr'm onun adyla anarak kltmek istemem.

VIII
Yeni Ahit

Kitab- Mukaddes iin bu kadar yeter; imdi de Yeni Ahit

adl kitab ele alacam. Yeni Ahit! Yani yeni irade, sanki
Yaradan'n iki iradesi olabilirmi gibi.
sa'nn amac ikinci bir din yaratma olsayd bu yeni siste
mi kukusuz kendisi yazard ya da yaarken byle bir eyin
yazlmasna nayak olurdu. Ama onun adyla yazlm hi
bir eser yoktur. Yeni Ahit olarak anlan tm kitaplar onun
lmnden sonra yazlmnr. Doduunda bir Yahl,ldi'ydi
ve inanc da Musevilikti; her insan gibi Tann'nn oluydu;
nk Yaradan tm insanln babasdr.
21

Thomas Paine

Matta, Markos, Luka ve Yuhanna adl ilk drt kitap. ta sa'nn yaam hakknda, ona ait uzak hikayeler dnda
hibir bilgi yer almamaktadr. Bu kitaplardan anlald
kadaryla bir din nderi olarak srdrd faaliyetler on
sekiz aylk bir sre ile kstldr; sz konusu kiiler sadece bu
ksa sre iinde onunla tanmlardr. Bu kiiler onun on
iki yandayken Yahudi din retmenleri arasnda oturarak
sorular sorduunu ve onlarn sorularna cevaplar verdiini
anlatmaktadrlar. Bu olay sa'yla tanmalarndan ok nce
olduundan muhtemelen bu hikayeyi ailesinden dinlemi
lerdir. Sonraki on alt yl boyunca onun hakknda hibir ey
duyulmamtr. Bu sre boyunca nered yaad, ne i yap
t hakknda bilgi yoktur. Byk bir ihtimalle marangoz
olan babasnn yannda almtr. Okul eitimi grdne
dair bir bilgi yoktw; muhtemelen yazmay bilmemektedir;
ailesi ok yoksul olduundan doumunda yatacak bir yata
da olmamtr.
Evrensel lekte tannan kiinin kkenlerinin karanlk
olmas olduka tuhaftr. Musa terk edilmiti, sa bir ahr
da domutu, Muhammed de bir kervancyd. Bu insanlar
deiik din sistemlerinin kurucusu oldular; ama sa yeni bir
sistem kurmad. O, insanlar ahlaki deerleri uygulamaya ve
tek bir Tanr'ya inanmaya ard. Karakterinin zellii in
sansever olmasyd.
Yakaland srada grd muamele, zamannda ok da
bilinmediini gstermektedir; havarileriyle yapt toplant
larn da gizli olduu grlmektedir. Halka vaaz vermekten
de ya vazgemi ya da bunu askya almt. Yahuda da onun
nerede olduunu syleyerek ve onu yakalamaya giden as
kerlere bulunduu yeri gstererek ihanet edebildi ancak;
Yahuda'y bu ihanete iten ve bunun karlnda nemli
menfaat salayan durumsa, daha nceden de belirttiimiz
gibi sa'nn ok fazla bilinmeyen yaamn gizlilik iinde sr
drm olmasdr.
22

Akl a

Gizlenme dncesi, ilahi nyle hastalkl bir iliki iin

dedir ve dlekliiyle de ilgilidir; ihanete uramas veya dier
bir deyile havarilerinden birinin salad bilgiyle yakalan
mas, aa kmay ve sonuta da armha gerilmeyi isteme
diini gstermektedir.
Hristiyan mitoloji reticileri sa'nn dnyann gnahlar
iin ldn ve bu lme gnll olarak gittiini syle
mektedirler. Eer ar ate, iek hastal, yahlk veya ba
ka .nedenlerle lm olsayd, ayn durum olmayacak myd?
Elmay yediinde olacaklar aklayan cmlenin Adem'e
sylendii iddia edilmektedir, ancak bu cmle kesinlikle

armha gerileceksin diye deil, kesinlikle leceksin biimin

deydi. Ceza lmd, lme biimi deil. armha gerilme ya
da baka bir lme biimi Adem'e ac ekmesi iin sylenen
cmlenin herhangi bir blmnde yer almyordu, sonu ola
rak, taktikleri bu olsa bile, bu cmlenin hibir blmnde

sa'nn Adem'in yerine ac ekecei ifade edilmiyordu. Ge

rekliyse, ar ateli bir hastalk da bir han grevini yerinde
getirebilirdi.
Bize sylendii gibi Adem' e verilen bu lm cezas doal
bir biimde, yani hayatn sona ermesi ya da mitoloji retici
lerinin ileri srd gibi lanetlenme yoluyla olabilirdi; oysa
onlarn sistemine gre sa'ya gelen lm Adem'e ya da biz
insanlarn bana gelecek olan bu iki lmden birini nleme
ye ynelik olmalyd .
lmmzn engellenememesi aktr, rk hepimiz
lrz; onlarn dedii gibi uzun mrllk gerekse, in
san armha gerilmeden nce hzla lr: kinci aklamaya
bal olarak (tm insanln lanetleme ya da sonsuz lm
yerine sa'nn doal lmn de iererek), lm kelimesi
zerinde kelime oyunu yapmak veya kaamakl c:;ap
lar vermek yoluyla yaratcy cezay geri alan biri olarak
temsil etmeyi kstahlkla yerine getirmilerdir. Kaamak
l cevaplar ustas Aziz Pavlus, adyla yazd iddia edilen
23

Thomas Paine

kitaplarnda, Adem kelimesi zerine verdii kaamakl

cevaplarla bu gelenee nemli katkda bulunmutur. ki
Adem olduunu ileri srmektedir; birinde gerek olan bir
gnah ilemekte cezasn da vekili grmektedir; dierinde
de vekili gnah ilemekte, cezay yine vekil ekmektedir.
Kaamakl cevaplara, bahanelere ve kelime oyunlarna
ynelen bir din, szclerine bu sanat icra etmede emirler
yadrr. Nedenlerinin farknda olmadan birtakm alkan
lklar kazandrr.
sa, Hristiyan mitoloji reticilerinin syledii gibi bir kii
idiyse, yani dnyaya ac ekmek iin geldiyse, bu kelime ba
zen onun lmesi olarak da kullanlmakdr, asl ac ekmek
yaamak olacakn:. Onun varl cennetten bu dnyaya sr
gn edilmesi ya da gnderilmesi olarak kabul edilmektedir,
geldii yere dnmek ancak lm yoluyla olabilirdi . Bu tuhaf
sistemde her ey saklamaya alnnn tersidir. Bu sistem
gerein tersini temsil etmektedir, ben de onun samalkla
rn ve tutarszlklarn incelemekten yoruldum, daha iyi bir
eyler yapmak iin incelemelerimi sonulandrmakta acele
ediyorum.
Yeni Ahit olarak adlandrlan kitaplarnn kii adlarn ta
yan hangi blmlerinin o kiiler tarafndan yazld bilin
memektedi; bunlarn ilk hallerinin hangi dillerde yazld da
bilinmemektedir. erdikleri metinleri iki balk altnda top
layabiliriz; anlatya dayal ve mektup biimindeki metinler.
Matta, Markos, Luka ve Yuhanna olarak adlandrlan
ilk drt kitabn tm.anlatya dayaldr. Bunlar nceki olay
lar dile getirmektedir. sa'nn ne yaptn, ne dediini, ba
kalarnn ona ne yaptn ve ne sylediini dile getirirler;
baz durumlarda ayn olaylar farkl biimde anlatrlar. Bu
kitaplara ilikin olarak vahiy sz konusu deildir; nk bu
kitaplarn yazarlarnn ayn konular zerinde ayn dnce
de olmamalar sylenenlerin vahiy olma niteliini ortadan
kaldrmaktadr ve birtakm olaylar grdn ya da baz
24

Akl a

konurnalan duyduklarn iddia edenlerin de bu iddialan

iin bir vahye ihtiya yoktur. simsiz bir alma olan Elile
rin leri kitab da anlanya dayaldr.
Vahiy adl gizemler kitab hari, Yeni Ahit'in dier btn
blmleri bunlar yazanlarn adlarn tayan mektuplardan
olumutur; mektupta sahtecilik tm dnyada ok yaygn
bir uygulamayd, dolaysyla bir mektubun sahte ya da haki
ki olma olasl da eittir. Bununla birlikte, eski hilciyelerin
de yardmyla bu kitaplarda yer alan baz olaylara bal ola
rak, Kilise, ad anlan kiilerin karakterleriyle elikili bir din
sistemi kurmutur. Yaam alakgnlllk ve yoksulluk
iinde gemi birisinin taklit edilmesini nlemek iin gsteri
ve zenginlik dini yaranlmtr.
Araf'n icad ve ruhlarn rahipler tarafndan buradan
serbest braklmas kiliseye para akmasna neden oldu;
gnah karma, gnahlarn affedilmesi ve birtakm haklar
salanmas, byle denmese veya byle bir grnt iinde
yaplmasa da gelir yasalarna dnt . Tm bunlar arm
ha gerilmede baka birinin yerinde olabilme dncesinden
kaynaklanmaktadr, yani bir kimse baka birinin yerini
alabilir ve onun adna sevap ileyebilir. Kefaret ad verilen
tm teori veya doktrinin balangta amal bir biimde
oluturulmas ve bylece tm ikincil ve parasal kefaretlerin
bunun zerine yklenmesinin salanmas ihtimal dahilinde
dir (hunun bir kimsenin baka birinin yerine gemesiyle ba
arlabildii iddia edilmektedir); kefaret teorisini aklayan
sz konusu kitaptaki pasajlar bu amala oluturulmu ve
retilmitir. Neden bu kitaplarn hakiki olduunu syleyen
kiliseye, bize daha baka alanlarda syledii eylere inan
dmzdan daha fazla inanalm veya gsterdiini syledii
mucizelere? rettii yazlar kesindir, nk yazabilir; ancak
derledii sz konusu yazlar herkesin yazabilecei trden
dir; mucizeler yarattn sylediinde bunlarn, rettii di
er eylerden daha tutarsz olmas da ihtimal dahilindedir.
25

Thomas Paine

Uzun gemii boyunca kilisenin kefaret doktrinini ret

tiine ynelik bir d kant elde edilememise de (lehte ve
aleyhte bir kantn bulunmamas, yine de retilmi olma
kukusunu tayacaktr) bunu irdelemek iin isel kantlara
bavurmak gerekecektir; bu onun retilmi olduuna dair
gl bir varsaym ortaya karacaktr. nk isel kant,
kefaret doktrininin temelinin ahlaki adalet yerine maddi
(parasal) adalete dayal olduunu gstermektedir.
Eer bir kimseye borcum varsa ve bunu deyemiyorsam,
o da beni hapse attrmakla tehdit ediyorsa, baka biri bu
borcu stlenerek benim yerime deme yapabilir. Eer bir
su ilemisem bu durumda her ey diktir: Ahlaki adalet
susuzu, susuz yle istemi olsa bile sulunun yerine koya
maz. Adaletin yle yaptn varsayalm, bu durumda adalet
kavram varln inlcir eder, nk bu uygulama adalet kav
ramna uymaz. Bu durumda artk o adalet deildir. Rastgele
uygulanm bir cezadr.
Bu tek rnek, kefaret doktrininin baka bir kimsenin
deyebilecei borca benzer bir dnceden kaynaklanan
maddi temele dayal olduunu gstermektedir; bu maddi
dncenin yol at baka bir durum da gnah karma s
rasnda kiliselere para verme yoluyla uygulanan ikinci kefa
ret sisteminin varldr. Tm bunlar, bu kiilerin bu teorileri
ve bakalarn rettikleri inancn artrmaktadr ve gerekte
kefaret denen bir ey yoktur; masala benzeyen bu durumda
insanolu kendi yaratcsyla ayn koullar altna girmekte
dir; byle dnmek onu byk lde rahatlatr.
Varsn insan buna inansn, bylece baka sistemlere
gre daha tutarl ve ahlakl bir yaa srdrecektir. Ken
disini kanund, toplumd, bir dilenci, pislie atlm,
yaratcsndan ok uzakta gren, ortalama insan olma
yolunda srnen ve kpeklik eden, din ad altnda her
eyi aalayan ya da kaytsz kalan bir kimse dindar olur.
Bu son durumdaki kii, yaamn keder ve znt ya da
26

Akl a

zenti iinde geirir. Dualar sitem doludur. Nankrl

alakgnlllk olur. Kendisini solucan, verimli yeryz
n pislik gibi grr; yaamn tm nimetlerine kar bo
bir nankrlk sergiler. Tanr'nn insana verdii en sekin
hediye olan AKILDAN nefret eder; akln isyan ettii inan
sistemine kendini zorlayarak sokmu olan insanolu, nan
krlk ederek buna insan akl der, sanki insan kendi akln
verebilirmi gibi.
Bu tuhaf alakgnlllk grnts altnda ve insan akl
n kmseme ile kaba genellemelere bavunu: Her eyde bir
hata bulur; bencillii hibir zaman sona ermez; nankrl hi
bitmez. Evreni ynetme konusu da dahil btn sorunlarnda
ne yapmas gerektiini Tann'ya sora: Dualar bir diktatrnki
gibidir. Gneli gnlerde yamur yasn diye, yamurlu gn
lerde de gne asn diye dua ede: Dua ettii her ey iin ben
zer dnceleri tar; nk btn dualarnda Tann'nn d
ncelerini deitirerek kendisi gibi davranmasn salamaya
al: Sanki unu syler: "Benim kadar iyi bilemezsin."

IX

Gerek Vahiy Neyi erir?

Bazlar, "Tanr Kelam yok mudur, vahiy yok mudur?"
diye soracaklar belki. Ben buna evet derim, Tanr Kelam ve
vahiy vardr.
TANRI KELAMI GZLEMLEDGMZ EVRENDR:
Bu anlamyla hibir insan icadnn ne kar kabilecei, ne
de deitirebilecei bir kelamdr ve Tanr insana evrensel bir
dille seslenmektedir.
nsan dili yerel ve deikendir bu nedenle de deimez ve
evrensel bilgi iin kullanlmada yetersiz kalr. ddia edildii
gibi Tanr'nn sa'y yeryzne gnderip tm uluslara mj
deli haberi verdii dncesi, dnyann snrlan hakknda
27

Thomas Paine

hibir ey bilmeyenlerin cehaletiyle, u dnyay kurtaran

larn inandklarna inananlarla ve (filozoflarn ve gezginle
rin dnceleriyle eliki iinde olmasna ramen) birka
yzyldr dnyann tepsi gibi dmdz olduuna, insann da
onun sonuna kadar yryebileceine inananlarn fikirleriyle
tutarldr ancak.
yi ama sa herhangi bir eyin tm uluslar tarafndan
bilinmesii nasl salayabilirdi? Sadece branice biliyordu;
dnyada o srada bir ka yz farkl dil konuulmaktayd. ki
ayr ulusun ayn dili konuup birbirlerini anlamalar bile ok
nadirdi; eviriye gelince, eviriye dair fikri olan herkes ori
jinal metnin byk kayba uramadan l;>ir dilden baka bir
dile evrilmesinin mmkn olmadn bilir, stelik yaplan
hata genellikle anlamdadr. Bunun yan sra sa dneminde
matbaaclktan da tmyle habersizdi insanlar.
Bir amaca ulamada kullanlacak aralarn o amaca ula
mayla edeer olmas gerekir, aksi halde amaca asla ulala
maz. Snrl ve snrsz gler arasndaki farkllk ve bilge
liin ortaya kmas bunun iinde yatmaktadr. nsanolu,
gcnn doal yetersizliklerinden tr amacna ulamada
sklkla baarszla urar; aynca sklkla da bu gce ait
bilgelii uygulamada yetersiz kalr. Ancak snrsz gcn
insann urad baarszlk gibi bir baarszla uramas
i.mlcinszdr. Kullanlan aralar her zaman amalara eittir.
Evrensel bir insan dili olmamas nedeniyle insan dili tek bilgi
kayna ve deimez evrensel bir ara olarak kullanlamaz;
bu nedenle de Tann'nn kendisini insana evrensel lekte
gstermesi bu yolla olmamtr. .
Sadece yaratl srasnda tm dnce ve kavramlar
mz Tanr Kelam birletirebilir. Yaratl evrensel bir dildir
ve insan dilinden bamsz konuur; ok boyutlu ve ok e
itlidir. Her insann okuyabilecei hakiki bir dildir. Sahtesi
yaplamaz; bu konuda sahtecilik olmaz; ortadan kalkmaz;
deitirilemez; bask altna alnamaz. Baslp baslamayaea
konusunda insan iradesine bal deildir. Dnyann bir
28

Akl a

ucundan dierine kendi basmn yapar. Tn insanla ve

tm dnyalara seslenir; ite bu Tanr Kelam tm insanlara
onu bilmeleri gerektii gibi grnr.
Onun gcn sorgulamak istiyor muyuz? Yaratln
snrszl iinde bunu gryoruz. Onun bilgeliini sorgu
lamak istiyor muyuz? Kavranamaz btnn ynetilmesin
deki deimez dzenin varlnda bunu gryoruz. Onun
cmertliini sorguluyor muyuz? Dnyay doldurduu bol
luklarda bunu gryoruz. Onun affediciliini sorguluyor
muyuz? Nankrlere dahi sunduu bolluklarda bunu gr
yoruz. Tanr'nn ne olduunu bilmek istiyor muyuz? Bunu
herhangi bir insann yazabilecei yazl kitaplarda arama,
ama Yaratl'n imzasnda ara.

T ann Dncesi, Varl zerine Den Ik ve

Kitab- Mukaddes'in Ykledii Anlamlar

nsanolunun Tanr adna ykledii tek anlam, ilk neden,

tm eylerin nedeni olmasdr. lk nedenin ne olduunu anla
mann kavranamaz lde g olmas ve ona inanmamann
on kat kadar daha zor olmas nedeniyle insanolu inanma
noktasna varr. Tanmnn tesinde uzayn sonsuz olduu
nu alglamak zordur; ama bir sonu olduunu dnebilmek
daha da zordur. Zaman dediimiz sonsuzluu kavramak
insan gcnn tesindedir; fakat zaman olmadnda bir za
man kavramn alglamak daha da zordur.
Benzer biimde akl yrtecek olursak, grdmz her
ey kendi iinde, kendi kendini oluturmadna dair isel bir
kant tar. Her insan kendisini yaratann kendisi olmad
nn bir kantdr; ne babas, ne dedesi ne de atalar kendilerini
yaratmlardr; ne aa, ne bitki ne de hayvanlar kendi kendi
lerini yaratmtr; tm bu kantlara bakarak sonsuzlukta var
olan ilk nedene, doann bildiimiz maddi varlktan tmyle
29

Thomas Paine

farkl olduuna ve tn varlklar yaratan bir gce inanma ka

nlmaz olmaktadr; insanlar bu ilk nedene Tanr demektedi:

nsan, Tanr'y akl yrtme yoluyla kefedebilir. Bu akl
ortadan kaldrdnzda herhangi bir eyi anlama yetisini
kaybeder; bu durumda Kitab- Mukaddes adl kitab, bir
insan ya da bir ata okumak ayn biimde tutarldr. yleyse
insanlar akl reddetmeye nasl bahane bulurlar?
Kitab- Mukaddes'de bizi Tanr dncesine gtren b
lmler Eyp'te ve 19. Mezmur'da yer almaktadr; bakasn
hatrlamyorum; Bu blmler gerek Tanr derlemeleridir;
nk tanrsall onun almalarnda tanmlamaktadrlar.
Yaratl Tanr Kelam olarak kabul etrnd<tedirler; baka bir
kitaba atfta bulunmazlar; tm kanmlar o kitaptandr.
ngilizceye Addison tarafndan yorumlanm 19.
Mezmur'u buraya alyorum. Dzyaz nnyd hatrlamyo
rum, u anda da bakabilecek durumda deilim:
Yukarda engin semalar,
Yedi kat mavi gkyz,
Simlere batm gkler, o parltl at,
Bunlar hakikati ilan ediyor.
Usanmak bilmez gne her gn,
Yaradan'n kudretini gsteriyor,
Ve vuruyor her yere mhrn,
Kadir-i mutlak bir elin eserleri.
Yaknda kecek akamn karanl,
Ay srdrecek' bu harika hikayeyi,
Ve geceleyin dnyay dinleyerek
Onun dou hikayesini yineleyecek;
Tm yldzlar onun ateiyle dnerken,
Ve sras geldiinde tm gezegenler,
Mjdeler geldike hakim klnsn,
Yaylsn hakikat bir kutuptan dierine.
Her ey vakarla korusa da skfuetini,
30

Akl a

Katetsin bu karanlk arz kresini,

Bulunmasa da ne tek bir ses ne bir seda,
Iltl gezegenlerin ortasnda,
enlendirirken akln kulan hepsi,
Ve muazzam bir avaze salarken,
Ildadka her dem terennm ederler

LAHDR BZ YARATAN O EL.

nsan, bu eyleri yapan gcn ya da elin ilahi olduunu ya

da her eye gc yettiini bilmekten daha fazla ne ister? Bra
kalm, akln kullansa bile kar kamayaca bu gce inan

sn ve ahlaki yaamnn kurallarn da buna gre belirlesin.

Eyp'te yer alan szlerin tm bu Mezmur'dakilerle ayn
izgidedir; bunlar bilinen gereklerden bilinmeyenleri kar
mak olarak tanmlanabilir.
Bu kitaba alntlamak iin Eyp'te yer alan pasajlar tam
olarak hatrlamyorum; ama biri var ki tam benim deindi
im konuya denk dmektedir. "Arayarak Tanr'y bulabilir
misin: Tanr mkemmelliine ulaabilir misin?"
Kitab- Mukaddes'im olmadndan bask makinelerinin
bu pasaj nasl bastklarn merak ediyorum; bu pasaj ilci
farkl cevap isteyen iki farkl soru sormaktadr.
Birincisi, "Arayarak Tanr'y bulabilir misin?" Evet. n
k ilkin beni ben yaratmadm ama varm; doada dier ey
leri ararken bunlarn da kendilerini yaratmadn kefettim;
baka milyonlarca ey var; bu aratrma sonucunda olumlu
bir karsamayla tm eylerin zerinde bir g olduunu ve
bu gcn de Tanr olduunu biliyorum.
kincisi, "Tanr mkemmelliine ulaabilir misin? " Ha
yr. Sadece yaratl srasnda onun sergiledii g ve bilge

liin benim tarafmdan anlalamaz olmasndan da deil;

aym

zamanda,

bana uzaktan grnen milyonlarca teki

dnyann yaratlmas ve varlklarn srdrmesi, byk bir

ihtimalle bu sonsuz g ve bilgeliin kk bir blmnn
sergilenmesi nedeniyledir.
31

Thomas Paine

Her iki sorunun da insanlarn aklna hitap ettii aktr;

ilk soruya olumlu yant verilirse ikinci soru geerlilik kaza

nr. Eer birinci soruya olumsuz yant verilirse bu takdirde
ikinci soru gereksiz, hatta sama olurdu.

ki sorunun ama

lan farkldr. Birincisi Tanr'nn varlna ikincisi zellikleri

ne deinir. Akl birini kefeder, ama dierinin tmn kefet
mede son derece yetersiz kalr.
Havarilerin Tanr hakknda dncelerini yansttklar
herhangi bir metin hatrlamyorum. Bu konuda yazlanlar
tartmaldr; deindikleri, bir kiinin haa akl olarak
ac iinde lmesi gibi bir konunun kasveti, yaratln ak
havasnda nefes alan insana gre, hcresindeki dahi bir ra-,

hibin kasvetine daha uygundur. Tanr'nn yaptklarna ve

dolaysyla onun gc ve bilgeliine sa tarafndan deinen
tek pasaj, gereksiz kaygya bir are olarak ileri srlm

tr. "Topraktaki kr zambaklarna bakn, ne alrlar ne de

iplik eirirler." Ancak bu sylem Eyp ve 19. Mezmur'da
yer alanlara gre ok daha alak dzeydedir; ama dnce
olarak ayndr, insan alakgnllne edeer hayali bir al
akgnlllk tamaktadr.

XI
Hristiyan Dini ve Gerek Din
Hristiyan inan sistemi bana bir tr ateizm olarak g
rnmektedir; Tanr'nn 'bir tr dinsel inkar. Tanr'dan ok
bir adama inanmayla kendini ifade etmektedir. Ana madde
si insana inanmak, yardmc maddesi olaanst bir varla
inanmak olan bu bileim ateizme, alacakaranln karanla
olduu kadar yakndr. nsan ile Yaratcs arasna, dnya ile
gne arasna giren ay gibi, k geirmez bir varlk yerleti
rir ve bylece dinsel ya da dind bir k tutulmasna neden
olur. Akl yrngesinin tm glgede kalmtr.
32

Akl A

Bu karanln etkisi her eyi altst etmek ve tam ters bi

imiyle sunmak olmutur; bu ekilde byl bir biimde ya
ratt devrimler arasnda, Din devrimi de vardr.

Tm bilimi kucaklayan ve astronominin nemli bir yer

tuttuu doa felsefesi alan, Tanr'nn eserlerine ve bu eser
lerdeki g ve bilgeliine yneliktir ve gerek dindir.
u anda bu gerek dinin yerine incelenen din, insann

Tanr hakkndaki grlerinin ve fikirlerinin incelemesidir

Tanr'nn kendi eserlerinin iinde deil, insann hazrlad
ya da yazd eserler iinde incelenmesidir ve bu, Hristiyan
sisteminin dnyaya yapt ktlklerden en hafif olandr
ki bu sistem gerek ve gzel din sistemini bo inanlara yer
amak iin ortadan kaldrmtr.
Kilisenin bile Kitab- Mukaddes adl kitapta yer alan kro
nolojik sralamadan daha eski olduklarn kabul ettii Eyp
kitabndaki ve 19. Mezmur'daki dini sylemlerin hakiki dini
sylemlerle uyum iinde olduu grlmektedir. Bu sylemle
rin ilerinde barndrdklar delille.; bu eserlerde yaratl ve

Tanr'nn gc ile bilgelii hakknda yaplan inceleme ve fikir

yrtmelerin, yazldklar dnemdeki dini inanlarn nemli
bir blmn oluturduklarn kantlar; inan hakkndaki
bu inceleme ve fikir yrtmeler de u an Bilimler adn ver
diimiz olgunun temelini oluturan ilkelerin kefedilmesini
salamtr ve insann yaamn srdrmesine yardm eden
neredeyse tm sanatlar varlklarn bu ilkelerin kefine bor
ludur. nsan her ne kadar onu icra ederken ilikinin farknda
olmasa da her sanatn douunda bilim rol oynamtr.
Hristiyan sistemlerinin bilimleri insan yaps olarak ad
landrmalar sahtekarlktr; yalnzca bunlarn uygulamas
insan tarafndan yaplr. Tm kfiln.at dzenleyen ve yneten
ilkeler gibi her bilimin de sabit ve deitirilemez ilkeleri var
dr. nsan bu ilkeleri yapamaz ancak onlar kefedebilir.
rnein: Herkes bir takvime bakp gnein ne zaman
tutulaca hakknda bilgi sahibi olabili.; ayn
33

zamanda bu-

Thomas Paine

rada yer alan bilgiye gre bu olay her zaman gerekleir.

Bu, insann gk cisimlerinin hareketini kontrol eden yasalar
hakknda bilgi sahibi olduunu gstermektedir. Bu yasalarn
insan icad olduunu syleyen dnyadaki kiliselerden her
hangi biri cehaletten daha kt bir eye yol amaktadr.
Bilimsel yntemlerin ve bu yntemler yoluyla bir gne
tutulmasnn ne zaman olacann hesaplanmasnn ve by
lece bu olayn nceden bilinmesinin de insan icad olduunu
ileri srmek ya cehalettir ya da bundan daha kt bir ey
dir. nsanolu sonsuz ve deimez bir eyi icat edemez; bu
ama iin kullanaca bilimsel yntemler gk cisimlerinin
hareketlerini kontrol eden yasalar gibi sonsuz ve deimez
olmaldr; aksi takdirde gne tutulmann nasl olduunun
ve zamann anlalmasnda bu yntemler kullanlamaz.
Gne tutulmasn ya da gk cisimlerinin hareketlerini
nceden bilmek iin kullanlan bilimsel yntemler trigono
metri ya da genin zeliklerini inceleyen bilim iinde yer
alr, bu yntemler gk cisimlerine uygulandnda bu bilim
astronomi adn alr; okyanusta seyreden bir geminin rota
sna uygulandnda seyrsefer adn alr; cetvel ve pergelle
izilen ekillere uygulandnda buna geometri denir; bina
plan yapmna uygulandnda mimari olur; arazi paras
lmne uygulandnda topografya adn alr. Sonu ola
rak bu yntemler bilimin ruhudur. O sonsuz gerektir: n
sann dile getirdii matematiksel ifadedir, kullanm alannn
boyutlar bilinmemektedir.
nsann gen iZebilecei sylenerek bunun bir insan
icad olduu iddia edilebilir.
Ama izilen bir gen yntemin grntsnden baka
bir ey deildir: Gze grlen bir tasvirdir, buradan akla
seslenerek yntemin oluturulmasna katkda bulunur.
gen, karanlk bir odada grlemeyen sandalye ve masalar
grnr klan mum nn yapt gibi, yntemi olutur
maz. genin tm zellikleri ekilden bamszdr ve insan34

Akl a

lann bu geni izmelerinden ya dnmelerinden nce de

var olmulardr. nsanolunun gk cisimlerini kontrol eden
yasalarn olumasnda katks olmad gibi, bu zelliklerin
olumasna da hibir katks yoktur; bu nedenle her iki du
rumdaki yasalarn ilahi kkenleri ayndr.
nsan bir gen izebilirse, benzer biimde mekanik bir
ara olan kaldrac da yapabilir. Ama kaldracn alma il
keleri aletten tamamen bamszdr ve bu ara olmasa da
ayn ilkeler geerlidir; ara yapldktan sonra bu ilkenin uy
gulamas geerlilik kazanr; alet bu ilkenin dnda baka bir
biimde ilev gremez; insan ne kadar abalarsa abalasn
bu durumu deitiremez. T m bu durumlarda ilkenin duyu
larla alglanmas gerekleir ve buna etki ad verilir.
nsann doal yasalar yapamam olmas, ama bunlarn
bilgisini oluturarak, yalnzca yeryzndeki eylere deil
kendisinden ok uzaktaki gk cisimlerine uygulam olmas
nedeniyle soruyorum, insanolu bu bilgiye bavurarak ger
ek dini elde edebilir mi?
Evrenin yaps bu bilgiyi insana retmitir. Bu yap ba
langtan beri var olan ve matematik biliminin temellerini
oluturan ilkeleri iinde barndrmaktadr. Bu bilimin yaratt
baka bir bilim de mekaniktir; mekanik, matematik biliminin
pratik olarak uyguland yntemlerden baka bir ey deil
dir. nsanolu, paralarn imal edip bunlar bir araya getire
rek bir makine yapma annda, evrenin ina edilmesi srasn
da kullanlan yasalar kullanmaktadr,. ancak devasa evrenin
paralarn bir arada tutan ve gzle grlr bir ba olmadan
onlar birlikte hareket ettiren ekim, yerekimi ve itme gibi
glere sahip olmayan insanolu makinenin paralarn bir
arada tutabilmek iin bunlarn basit taklitleri olan dilileri
kullanmtr. nsan mikrokozmosunun tm paralar birbirine
grnr bir biimde baldr. nsanolu pratikte uygulamak
iin bu rnekten bir bilgi oluturabiliyorsa, Tanr Kelam'n
ieren baka bir kutsal kitabn kefedildiini de syleyebiliriz.
35

Thomas Paine

nsan kaldracn alma ilkelerini deitirebilirse, ge

nin zelliklerini de deitirebilir; aklamay kolaylatrmak
iin el kantarn rnek alaln, bu kantar alrken bir gen
olunrur. Kantarn ksa ucundan aa sarkan tart zinci
rinin ucu ksa ula birletirildiinde bu bir gen meydana
getiri; ayn ekilde bu u kantarn uzun kenarnn ucuyla
birletirildiinde de bir gen meydana getirir.
Bu iki genin ortak kenar bilimsel olarak hesaplana
bilir ve geometrik olarak llebilir, ayrca buradaki alar
dan sinsler, tanjantlar ve ortak kesit hesaplanabilir ve geo
metrik olarak llebilir. Kantar zerindeki farkl arlklar
birbirlerini dengeleyeceinden bunlarn prantlar birbirine
eittir.
nsann ark ve dingili yapabilecei de sylenebilir; farkl
byklkte yapt arklar bir araya getirerek bir deirmen
olunirabilir. Ama durum yine deimemitir, bu arklara
gc veren ilkeyi insan yapmamtr. Bu ilke dier durum
larda da olduu gibi deitirilemez, ilke ayndr ama gze
grnen farkldr.
Farkl byklkteki iki arkn birbirlerine uyguladklar
kuvvet, iki arkn yaraplarnn birletirilmesiyle oluturu
larak bir tr kaldra meydana getirmi ve iki yarapn bir
letii yerden asl durumda kalm gibi duran mekanizmay
la orantldr; nk bilimsel olarak bir araya getirilmi iki
arkn durumu, birletirilmi kaldracn hareketiyle oluan
iki daireden farkl deildir.
Gerek din bilimselbilgimizin kaynadr; bu bilgiden de
tm sanatlar tremitir.
Evrenin yapsndaki bilimin ilkelerini bize gsteren Tanr,
insan bunu kefetmeye ve onu taklit etmeye davet etmek
tedir. Bizim dediimiz bu yerkrede yaayan bizlere sanki
unlar sylemektedir: "nsanolu iin bu dnyay yarattm,
yldzl gkyzn grnr klarak ona bilim ve sanat
rettim. Rahat bir yaam iin artk retebilir, CMERlL

36

Akl a

GMDEN GRENEBLR, BRBRNE KARI SAYGILI

OLABLR."
Uzay okyanusunda devinen devasa dnyalarn varl,
kavranamaz uzaklklarn grme gcnn bahedilmesi in
sana bir ey retmiyorsa bunlarn yaran nedir? Ya da bu
devasa dnyalarn insana grnr olmasnn yaran nedir?
nsanolu Pleiades, Orlon, Sirius, Kuzey Yldz gibi yldz
larla, Satrn, Jpiter, Mars, Vens ve Merkr gibi gezegen
lerle, onlarn grnr olmas hibir yarar salamyorsa, ne
yapacaktr? Eer insann u anda sahip olduu devasa bo
yutlar grebilme yetenei devasa uzay lnde parldayan
gsteriler gibi bounaysa, o zaman daha az gl gr ye
teneinde olmas yeterlidi:
Bilim okulu ve kitabnn gsterdii gibi insan yldzl gk
yzne bakarak buradan bir ders karacak ekilde akl y
rtr ve bu grntlerin kendisi iin yararl bilgiler salaya
can kefedebilir. Konuya bu adan yaklatnda, hibir
eyin bouna yaratlmad gibi baka bir sonuca da ular;
eer bu grme gc insana hibir ey retmediyse, o zaman
bu gce gerek de olmazd.

Hristiyanln Eitim zerindeki Etkisi;

nerilen Reformlar
Hristiyanlk inan sistemi dinde devrim yapt, ayn za
manda renme sisteminde de devrime yol at. u anda
renme dediimiz ey balangtaki renme deildir. ren
me, gnmz okullarndaki gibi dilleri bilmeyle deil dilin
isimlendirdii eyleri bilmeyle balantldr.
Eski Yunanllar eitimli bir toplumdu, ama onlar iin
renme, Yunanca konumayla, bir Romalnn Latin'ce,
Fransz'n Franszca, ngiliz'in de ngilizce konumasndan
37

Thomas Paine

daha fazla balantl deildi. Eski Yunanllar hakknda u

anda elimizde olan bilgilere gre kendi dillerinden bakasn
renmemi, baka bir dilde alma yapmamlard, bu da
onlarn daha bilgili olmalarna yol aan nedenlerden biriydi;
bylece daha iyi almalar yapmak iin daha fazla zaman
bulabiliyorlard. Eski Yunan okullar bilim ve felsefe okulla
ryd, dil okullar deildi; nk renme, bilim ve felsefenin
rettii eylerin bilgisinin edinilmesidir.
Gnmzde var olan tm bilimsel bilgi bize ya Eski Yu
nanllardan ya da Eski Yunanca konuan topluluklardan
gelmitir. Bu nedenle, baka uluslarn Yunanllarn sahip
olduu bilgiyi edinebilmesi iin bu uluslardan baz kiilerin
Yunanca renmesi ve Yunanca bilim ve felsefe kitaplarn
bu uluslarn dillerine evirmesi gerekmiti.
Bu yzden Yunancay (ayn ekilde Latinceyi de) ren
mek bir dilcinin yklendii angaryadan baka bir ey deil
di ve bu nedenle renilen bir dil Yunanllarn sahip olduu
bilgiyi edinme aracndan baka bir ey deildir. renme
nin bir paras deildir. rnein, evirmeye yetecek derece
de Yunanca renmi bir kiinin Eukleides Geometrisi adl
eseri okuduunda buradaki bilgileri anlamama ihtimali ok
yksektir.
Artk l dillerden yeni bir eyler renilemeyecei gere
inin yan sra bu dillerde yazlm yararl kitaplarn tm
nn evrilmi olmas nedeniyle de bu dillerden yararlanma
ihtiyac azalmtr, artk kullanlmamas yznden bunlarn
retilmesi ve renilmesi iin harcanan zaman kayptr. Dil
almalar bilginin gelimesine katkda bulunduu srece
(dilin kendisinin bilginin yaratlmasyla ilgisi yoktur) yarar
ldr, ama yeni bilgiler konuulan diller araclyla yaratlr;
genler genellikle yaayan yeni dili bir yl iinde renirken
l bir dil iin bu yedi yl alr; ayrca dil hocalarnn bu dil
leri ok iyi bilmesi de nadirdir. l dili renmenin zorluk38

Akl a

lanndan biri onun anlalmasnn zor olmasndan deil de

l olmas nedeniyle kelimelerin ifade edilme biimlerinin
kaybolmu olmasndandr. l olan dier diller iin de ayn
ey geerlidir. u anda var olan en iyi Eski Yunanca uzman,
Eski Yunancay Eski Yunanl bir kyl ya da stnn an
lad kadar anlayamaz; bunu ayn ekilde Romal kyl ve
stleri kapsayan Latince iin de syleyebiliriz; ayrca bu
insanlarn ivelerinin ve kullandklar deyimlerin ok iyi ol
duunu syleyemeyiz. Tm bu nedenlerden tr, ie yarar
bir renme durumu yaratmak iin l dillere olan ilgimizi
kesmeli, balangta olduu gibi abalarmz bilimsel bilgi
stne younlatrmalyz.
l dillerin retilmeye devam etmesinin bahanelerin
den biri de bu dillerin ocuklara ezberleme dnda baka
beyin yetenekleri olmad bir dnemde retilmeleridir.
Fakat bu tmyle yanltr. nsan beyninin bilimsel bilgiyi
ve buna bal eyleri doal biimde kavramaya zel yete
nei vardr. ocuun oynamaya balamadan nce en sk ve
gzde elencesi bykleri taklit etmektir. Oyun katlar ve
kibrit pleriyle evler yapar; bir leende kattan yapt ge
miyi yzdrr; kk yamur sular nne setler kurarak
burada biriktirdii sularla deirmeni dndrmeye alr;
kendisine vg salayacak ilerle uramaya baylr. Daha
sonra okula gider burada l diller zerinde yapt ksr
almalar yznden yetenekleri lr ve bir filozof, dil uz
manlnda kaybolur.
Gnmzde l dilin retilme bahanesi renmeyi
dil eitiminin alakgnll ve dar alanna sktrmak iin
balca nedenlerden biri olamaz; bu neden baka yerlerde
aranmaldr. Bu alanda yaplan tm aratrmalar sz konu
su nedenin olgunun iinde ve olguyla btnlemi olduunu
saptamaktadr; bu durumda hangi nedenin ne ktnn
anlalmas zor deildir.
39

Thomas Paine

Belirgin bir dnceyle bunlar bir kenara koyarsak, su

lunun yerine masumun ac ekmesine izin veren Tanr'nn
ayn zamanda bo ahlaki deerleri ve ucuz tertipleri kullana
rak Adem'e verilmesi gereken cezay vermemenin ezikliiy
le kendine bahane yaratp bir insan biimine brndn
varsaymak onun ahlaki adaletine hakarettir; yine belirgin
bir dnceyle bunlar bir kenara koyarsak, amfibik bir in
san-tanr kavramn, Tanr'nn cismani lm fikrini, tanr
lar ailesi kavramn ve tuhaf bir yaratl hikayesini -iinde
Havva, ylan ve elma olan hikaye- de ieren Hristiyanlk
inan sistemiyle, n bir, birin olduunu ileri sren H
ristiyan aritmetik sisteminin sadece Tan'nn insana bahet
tii akl tarafndan deil, Tanr'nn yaratt evrenin yapsn
anlamaya ynelik almalarda bilimlerin yardmyla Tanr
gc ve bilgelii kazanan insann rendii bilgiler tarafn
dan da reddedilecei kesindir.
Bu yzden Hristiyanlk inan sistemi savunucularnn,
evrenin yapsnda ve Tanr'nn tm eylemlerinde kendini
gsteren Tanr'nn g ve bilgeliinin yol at bilimin yar
dmyla elde ettii bilgilerle insanolunun bu inan sistemle
rinin doruluunu sorgulamaya balayacan ngrmekten
baka yapacak eyleri kalmamtr; bylelikle projelerinin
gereklemesi iin tehlikeli bulduklar renme abalarn
kstlama zorunluluu doduundan renme dncesini
eski l dillerin renilmesiyle snrlamlardr.
Bilimin Hristiyan kullar dnda okutulmasn reddet
mekle kalmam, ayn zamanda bu konuda bask da uygula
mlardr; ancak son iki yzyldr bu konu canlandrlmtr.
1610 ylnda Galileo teleskopu bulup kullanmt; bylece
gk cisimlerinin hareketlerini inceleme olana bulmu ve
evrenin gerek yapsn anlama yolunda nemli admlar at
mtr. Bu keifleri yznden sayg greceine onlar inkar
etmesi ya da bu gzlemlerden elde ettii dncelerin lanetli
sapknlklar olduunu sylemesi istenmitir. Bundan nce de
40

Akl a

Vrgilius4, dnyann bir kre olduunu, toprak olan her yer

de yaanabileceini ve dnyann birbirine kart blmleri
olduunu ileri srmesi nedeniyle yaklarak ldrlme ceza
sna arptrlmtr; oysa bu gerek artk herkes tarafndan
ok iyi bilinmektedir.
Ahlaki olarak kt olmayan hatalar herhangi bir kt
le yol amamsa, bu insana onlara kar kma ve orta

dan kaldrma konusunda herhangi bir ahlaki grev yk

lemeyecektir. Dnyann bir kre gibi yuvarlak olduunu
ileri sren dnceye inanmadaki ahlaki fazilet kadar onun
bir tepsi gibi dmdz olduunu dnmek de ahlaken sa
kat deildir; Yaratcnn milyonlarca dnya yarattna ve
sonsuz uzay boluunu bunlarla doldurduuna inanmann
ahlaki fazileti kadar tek bir dnya yarattna inanmakta
da herhangi bir ahlaki zafiyet yoktur. Ancak doru olma
yan bir yaratl hikayesine dayanarak gelien ve kendisini
bu inancn bir paras haline getiren bir din sistemi sz ko
nusuysa konu farkl bir alana kaymaktadr. Ahlaken kt
olmayan hatalar artk kendilerinin de yer ald ktlkler
iinde sahtelik kazanr. yleyse, aksi halde kaytsz kalna
bilecek gerek, destekleyen veya yadsyan kantlarla dinin
gerekliinin temel ltlerinden biri olur. Bu grn
altnda insann ahlaki grevi, gkyznn yaps ya da
yaratcnn bahettii her ey hakknda mmkn olan her
trl kant toplayp dini sistemlerle ilikilendirmek olma
ldr. Ama Hi.ristiyanlk sisteminin destekileri ya da taraf
tarlar, kacak sonutan korkar gibi bunlara srekli kar
km ve retim yelerini cezalandrmlardr. Newton ya
da Descartes ya da drt

yzyl nce yaasayd ve al

malarn srdrselerdi, byk bir ihtimalle onlar bitirecek

kadar yaayamayacaklard; Franklin yldrm yeryzne
indiren paratoneri o zamanlarda bulmu olsayd belki de
son nefesini alevler iinde verecekti.
4

rlandal misyoner ve astronom. VIII. yzylda yaamnr. Ferghil ad

Latinceye Virgilius olarak aktarlmtr.

41

Thomas Paine

Daha sonraki dnemlerde btn su Gotlar ve Vandal

lara yklenmitir; ancak Hristiyan inancnn destekileri ya
da taraftarlar inanmasa ya da kabul etmese de cehalet dne
mi Hristiyanlk sistemiyle balamtr. O dnemden nceki
bir ok yzylda dnyada ok daha fazla bilgi vard; daha
nceden de sylendii gibi bu dini bilgi ve Hristiyanlk sis
temi sadece mitolojinin baka bir tr, varisi olduu antik
tanrclk sisteminin bozulmu haliydi.5
Bilim alannda ortaya kan byk zaman fark nedeniy
le, baka bir nedenle deil, Antik adn verdiimiz uzun d
nemde yaam saygn dnrlerden sonraki byk zaman
boluunda neler olduunu anlamak iin biraz gerilere gide
ceiz. Bilgilerin gelimesi nceki dneml'erde oluan bilgi bi
rikimiyle orantl olsayd, bu boluk bilgi asndan birbirine
stn dnrlerle doldurulmu olacakt; u anda hayranlk
duyduumuz Antik a dnrleri sahnenin arkasnda
saygn yerlerini alm olacaklard. Ancak Hristiyanlk siss

Mitolojilerin ne zaman baladn bilmek olanakszdr; ama tadk

lar isel kantlar bunlarn balad dnemdeki durumu ya da koul
larnn bittii dnemdeki durumuyla ayn olmadn gstermektedir.
Bu mitolojinin Satrn dndaki tm tanrlar modem zamanlarda
yaratlmtr. Satrn'n egemenlii eski mitolojilerin balangcndan
ncedir ve bir tr tek tanr inancdr. Satm'n olu Jpiter, Pla
to ve Juno ve bir kz Neptn adna ynetimden vazgetii sylenir;
bundan sonra binlerce hayali tanr ve yar tanr yaratlmtr, bundan
sonra tanrlar listesi de azizler listesi ve hkmdarlar listesi kadar
hzl bir ekilde artmtr.
Dindeki tm bozulmalar insann vahiy dini olarak adlandrd siste
min ortaya kyla blmutur. Mitolojiyi retenler vahiy dinine H
ristiyanlardan daha ok sahip kmlardr. Onlarn Tanr Kelam'n
alp ilettiklerine inandklar kahinleri ve din adamlar vard.
Moloch'tan modem Tanr iradesi anlayna kadar geen sre iinde
ortaya kan bozulmalar ve eski mitolojilerdeki insan kurban edilme
sinden yaratcya adanan Hristiyan kurbanlarna kadar tm uygula
malar vahiy dini ad verilen sistemi kabul etmekle ortaya kmtr.
Tm bu ktlk ve dayatmalar engellemenin en etkili yolu, Yarat
ln kitabndaki mesajlardan bakasn kabul etmemek ve Yaratl
Tanr'nn gemi ya da gelecekteki tek doru ve gerek kelam olarak
kabul etmektir; bunun dnda Tanr Kelam olarak adlandrlan her
ey uydurma ve dayatmadr.
42

Akl {:a

temi tm bunlar boa kard; eer incelememize on alnnc

yzyldan itibaren balayp buradan Antik a'a bakacak
olursak, uzaktaki tepelerin tesindeki verimli arazilere ka
dar olan alanda grnty engelleyecek hibir fundaln
olmad, kum lne benzer byk bir boluk grrz.
Her eyin bir din ad alnnda var olmas gerektii,
Tanr'nn yaratt evrenin yapsn incelemenin dind ve
var olan her eyin dinsel olduunu iddia etmek tutarszlktr.
Ama gerekler reddedilemeyecek kadar salam temellere da
yanmaktadr. Bu bask dolu uzun cehalet zincirinin ilk hal
kasnn koparlmas Luther tarafndan yaplan Reform sa
yesinde olmutur. Her ne kadar Luther tarafndan byle bir
niyetin belirtilmi olduu ak deilse de bu tarihten itibaren
ya da kendilerine Reformcu denen kiilerin ortaya kmasn
dan bu yana, bilimler canlanmaya ve bunun doal yanda
zgr dnce ortaya kmaya balad. Reformun yaratt
tek kamu yaran buydu; dini yarar n planda tutulsayd bu
gereklemeyebilirdi. Mitolojik anlay aynen devam etti;
ulusal Papa'larn says Hristiyanlk Papa'snn dmesinin
ardndan hzla artt.

xm

Hristiyanln Doadan Esinlenen Dini Dncelerle

Karlatrlmas
retimdeki deiikliin ve Bilimler yerine l dillerin
retilmesinin nedenini isel kantlaryla gsterdikten son
ra, bu almann nceki blmlerinde yaptm eitli gz
lemlere ek olarak, Hristiyanlk dini sistemiyle evrenin yap
snn sunduu kantlar karlatrmay, daha dorusu yz
letirmeyi srdreceim. Ancak, yaammn daha nceki
yllarndaki dncelerimi aklamadan bu blme devam
edemem. Bakalarnn da yaamnn bir blmnde benzer
43

Thomas Paine

dncelere sahip olmamalarndan kuku duyarm. Bu d

ncelerin neler olduunu ifade edeceim ve konu gerei
baz noktalar da tilin grlere giri olarak ekleyeceim.
Babamn Quaker inancna sahip olnas nedeniyle ok
iyi bir ahlaki eitim aln olduum iin kendimi ok ans
l hissediyorum, ayrca yararl bilgiler edindiim bir eitim
de aldm. Liseye gittiim halde Latince renmedim, bunun
nedeni sadece dil renme konusundaki isteksizliim deil,
ayn zamanda Quaker'larn dil retilen kitaplara kar ol
malaryd. Ama bu durum benim okulda kullanlan Latince
kitaplardaki konularla taruklma engel olnad.
Doal ilgi alanm bilimdi. iire kar da biraz eilimim ve
yeteneim vard; daha ok hayal dnyana hitap ettii iin
bu eilimlerimi cesaretlendirme yerine bask altnda tutmay
yeledim. mkan bulur bulmaz iki tane kre satn aldm ve
Martin'le Ferguson'un felsefe derslerine devam ettim, daha
sonra da Temple'da oturan, Royal Society yesi nl astro
nom Dr. Bevis'le tantm.
Siyasetle ilgili deildim. Hatta jokey kelimesinin anla
mndan farkl bir ey artrmyordu bana. Bu nedenle,
ynetim konularyla ilgilenmeye baladmda, eitimini
grdm ahlaki ve felsefi ilkelere uygun bir sistem geli
tirdim. Amerika'daki sorunlarn dnyaya geni bir pencere
atn grdm ya da grdm sandm; Amerikallarn
ngiliz ynetimine kar uyguladklar plam deitirmedike
ve bamszlklarn ilan etmedike giderek katlanacak yeni
glklerle boumaya devam etmekle kalmayacaklar, ayn
zamanda insanla sunulan yeni gelimelerin nn kapat
m olacaklar inancna vardm. Bu nedenlerden yola ka
rak Saduyu adl kitabm yazdm ve yaynladm, bu benim
yaynladm ilk almadr ve Amerika sorunlar olmasayd
dnyada hibir zaman bir yazar olarak tannmayacam da
ifade etmek isterim. Saduyu'yu 1775'in sonunda yazdm ve
1776 ylnn Ocak aynda yaYmladm. Bamszlk ayn yl
4 Temmuz'da ilan edildi.
44

Akl (:a

Kendi aklndan hareketle insan aklnn durum ve ge

liimine dair herhangi bir gzlemde bulunan birinin d
nce dediimiz eylerin iki snfa aynldn grmemesi
imkanszdr; yanstma ve dnme eylemiyle bizzat rettik
lerimiz ve aklmza kendi istedikleri gibi taklanlar. Dnce
lerimi oluturmada bana gelen bu gnll ziyaretilere nazik
davranmay, beni elendirdikleri lde onlar zenle incele
meyi kural haline getirdim ve neredeyse tm bilgilerimi on
lar sayesinde edindim. Okulda alnan eitim sonradan al
nacak eitim iin kk bir sermaye olarak kabul edilebili:
renme sreci iinde olan herkes kendisinin retmenidir;
bunun nedeni farkl nitelikteki koullara bal ilkelerin haf
zay etkileyemeyecek olmasdr; bunlarn beyinde bulundu
u yer anlamadr ve kavramayla baladklarnda uzun sreli
olmazlar. Giri blm iin bu kadar yeter.
Herhangi bir dnceyi kavrayp zerinde derin derin
dnecek hale geldiim zamandan bu yana, Hristiyanlk
sisteminin doruluu hakknda ya kukuya dtm ya da
bunun tuhaf bir mesele olduunu dndm; bunlarn han
gisi olduunu hi bilmedim, ama yedi ya da sekiz yalarm
dayken kiliseye ok bal bir yaknmn Tanr'nn Olu'nun
lmnn kefaretine dair bir vaazn dinlemitim. Vaaz sona
erdikten sonra, baheye ktm, bahe merdivenlerinden
aa inerken (hu an ok iyi hatrlyorum) duyduklarma
isyan ettim; Tanr'nn, olunu ldren ve kendi kendini hi
bir zaman cezalandrmayacak tutkulu bir insan gibi hareket
ettiini dndm; byle bir ey yapan baka birinin idam
edileceine emindim, bu tr vaazlar niye verdiklerini anla
yamamtm. ocuk saflndan kaynaklanan bir dnce
deildi bu, bana gre bunlar Tanr'nn bu tr eylemler yap
mayacak lde iyi ve buna ihtiyac olmayacak kadar yce
olduu fikrinden kaynaklanan gayet ciddi dncelerdi. u
anda da ayn dncelere sahibim; dahas iinde bir ocuun
akln kartracak bir eyler bulunan bir dini sistemin gerek
olamayacana inanyorum.
45

Thomas Paine

Hristiyan aileler ocuklarna dinlerinin ilkeleri hak

kndaki herhangi bir ey sylemekten utan duymaktadr
sanki. Onlara bazen ahlaki dersler verirler ve takdiri ila
hinin gzelliklerinden sz ederler; Hristiyan mitolojisinde
be ilahi g vardr, bunlar Baba Tanr, Oul Tanr, Kut
sal Ruh, Takdiri ilahi ve Doa'dr. Hristiyanln olunu
lme gnderen ya da bunun iin bakalarn kullanan (bu
hikayenin basit dilde anlatmdr) Baba Tanr hikayesi aile
si tarafndan bir ocua anlatlamaz; bunun insanl daha
mutlu ve daha iyi klmak iin yapldn sylemek hikayeyi
daha da ktletirmektedir; insanlk ldrmeyi rnek ala
rak geliebilirmi gibi; akl almazlna ahane olsun diye
de bu hikayenin gizemli bir yan olduundan sz edilir.
Tm bunlar an ve basit deizmden ne kadar farkldr!
Gerek deistin tek bir kutsal varl vardr; onun dini bu
kutsal varln eserlerindeki g, bilgelik ve iyilii ierir ve
onu ahlaki, bilimsel ve mekanik olan her eyde taklit eder.
Quaker'larn inanc, ahlaki retisi ve alakgnll ta
rafyla gerek deizme en ok yaklaandr. Fakat Tanr'nn
yaptklarn sistemlerinin dnda braktklarndan kendileri
ni ok fazla kstlamlardr. nsanseverliklerine sayg gster
sem de, yaratl srasnda onlara danlsayd, yaratln ne
kadar sessiz ve ne kadar donuk olaca dncesiyle kibir
lerine glmezlik edemiyorum! Ne bir tomurcuk nee iinde
iek aacak ne de bir kuun akmasna izin verilecekti.
Bu dncelerden ayrlarak baka konulara gemek is
tiyorum. Krelerin ve orrery'nin6 kullanm konusunda uz
manlap uzayn sonsuzluu dncesine vardktan, madde
nin sonsuz blnebilirliini rendikten sonra, doa felsefesi
6

Eline bu kitap geen ve orrery'nin ne olduunu bilmeyenler iin bu

notu ilave ediyorum. Orrery, adn onu icat eden kiiden almtr.
Saat gibi alan bir makinedir ve evreni temsil eder. Dnyann kendi
etrafndaki ve gne etrafndaki dn, ayn dnya etrafnda dn
, gezegenlerin gne etrafndaki dnleri, sistemin merkezi gnee
olan uzaklklar, birbirlerine olan uzaklklar ve farkl byklkleri
evrendeki gerek biimiyle gsterilir.
46

Akl a

konusunda genel bilgiler edindim ve daha nce de belirtti

im gibi Hristiyan inan sistemini yaratan isel kantlarla
yzletirmeye ve onlar mukayese etmeye baladm.
Hristiyanlk sistemi dorudan, yaadmz dnyann
yaratlanlarn ikamet ettii tek yer olduundan bahsetmez,
ancak yaratl hikayesi, Havva ve elma hikayesiyle onun
tamamlayos Tanr'nn Olu'nun lm hikayesinden
Tanr'nn en azndan bizim yldz adn verdiklerimiz kadar
ok dnya yaratt sonucuna varlabilir; bu durum da H
ristiyanlk inan sistemini hem slatrr hem de gln k
lar; zihinlerde bu sistemi havada uuan tylere dntrr.
ki ayr inan ayn zihinde bir arada bulunamaz; her ikisine
de inandn syleyen kii bunlar hakknda hibir dnce
ye sahip deildir.
ok sayda dnyann varl dncesine Antik a d
nrleri de yabanc deildi; oysa ancak son yzyldr,
yaadmz dnyann kapsam ve boyutlar zerine al
malar yaplmaktadr. Dnyann kre olduunu kantlamak
amacyla okyanustaki rotalar takip eden birka gemi dn
yay dolam, balad yere tekrar dnmeyi baarabilmitir.
Dnyann dairesel boyutlarnda en geni yeri 25020 ngiliz
milidir, ekvatorda bir derecenin 69,5 mile tekabl ettiini
dnrsek bu mesafenin gemiyle ylda katedilebilecei
hesaplanmaktadr.7
Bu boyuttaki bir dnya ilk bakta ok byk gelebilir
ama onu iinde bir kabarck ya da balon gibi asl durduu
evrenin byklyle kyaslayacak olursak, en kk kum
taneciinin dnyaya oranndan ya da bir su damlacnn
okyanusa oranndan ok daha kk bir orana rastlarz;
bundan sonra da gsterilecei gibi, bu dnya sistemlerinin
sadece birinde yaratl gereklemitir.
7

Bir geminin saatte ortalama olarak mil hz yaptn varsayarsak

dzgn bir daire izerek, bir yldan az bir zamanda dnyann evre
sini dnecektir, ama okyanustaki rotalar izlemek zorunda olduunu
unutmayalm.
47

Thomas Paine

Dncelerin geliimini izlediimizde, teki dnyalarn

iinde asl bulunduklar uzayn bykl hakknda biraz
bilgi sahibi olmak zor deildir. Bir odann bykln d
ndmzde zihnimiz bizi odann duvarlaryla snrlar ve
orada dururuz. Gzmz ve hayal gcmz uzayn boluk
larna daldnda yani ak havaya baknrnzda herhangi
bir duvar ya da snra rastlamayz; haydi kendimizi rahat
latmak iin bir snr olduunu varsayalm, bu takdirde he
men akla bu snrn tesinde ne var sorusu gelecektir. Hemen
ardndan da ondan sonraki snrn tesinde ne var sorusu.
Hayal gcmz yorulup arnk bunun sonu olmadn syle
yene dek de byle devam ede: Yaranc dnyay imdikinden
daha byk yaratmaya kalkmamnr; bunun nedenini ba
ka yerde aramalyz.
Dnyamz ya da daha dorusu bu devasa yaratl sis
temi iinde Yarancnn bize bahettii dnyay inceleyecek
olursak, onun her parasnn, karalarn, suyun ve havann
plak gzle grlebilen en byk hayvanlardan en kk
bceklere ve ancak mikroskopla grlebilen varlklara dek
yaamla dolu olduunu gzlemleriz. Dnyadaki hayvan tr
leri eidenene dek her aa, her bitki, her yaprak, saysz
tr iin sadece bir yaam alan deil, basbaya bir dnyadr,
hatta rm yapraklar bile binlerce tr iin besin kayna
olmutur.
Dnyamzn hibir blm bo ya da ssz kalmamken,
neden uzayn sonsuz boluunun gereksiz ve bo olduunu
varsayalm? Burada birbirinden milyonlarca mil uzakta bi
zimki kadar byk, hatta bizim dnyamzdan ok daha b
yk dnyalar iin de yer vard:
Bu noktaya ulanktan sonra dncelerimizi daha da
ileri tayacak olursak, Yarancnn tm uzay kaplayacak
byk bir dnya yaratmak yerine onu bizim dnyamzn
da dahil olduu, gezegen adn verdiimiz, irili ufakl eitli
dnyalara blmesinin gerek nedenini, hi deilse gayet iyi

48

Akl a

bir nedenini bulabiliriz belki. Bu konudaki dncelerimi

aklamadan nce (bilenler iin deil, bilmeyenler iin) evre
nin yapsn anlatmak gerekli.
XIV

Evrenin Yaps
Gne sistemi olarak adlandrlan evrenin bir blm
(Gnein merkez olduu ve dnyamzn da bunun bir paras
olduu sistem), gne dnda, uydularn da olduu alt farkl
gkcismi, gezegen ya da dnyadan oluur. Dnyamzn ay da
denen bir uydusu vardr ve ay dnyann gne etrafnda dn
mesi srasnda ona elik eder. Dier gezegenlerin birden fazla
uydusu da benzer hareketleri yapmaktadr ve bunlar teleskop
yardmyla izlenebili::
Bu alt gezegen, merkezdeki gnein etrafnda, ondan
farkl uzaklkta dnmelerini srdrrken birbirlerine e
merkezli dairesel yrngeler olutururla: Her gezegen g
nein etrafnda dnerken srekli ayn yolu izler, ayn zaman
da kene etrafnda neredeyse dimdik dnmeyi de srdrr,
tpk bir topacn hem kendi etrafnda hem de yerde hafife
yana eilerek dnmesi gibi.
te dnyann 23,5 derecelik bu eimi sayesinde yaz ve
k mevsimleri oluur, gn ve gecelerin uzunluunda fark
llklar meydana gelir. Dnyann bu eimi olmasayd, yani
dnya dimdik dnseydi gece ve gndz uzunluklar on ikier
saatten her zaman eit olacak, mevsimler de yl boyunca hi
deimeyecekti.
Dnyann kendi etrafnda her dnnde gece ve gn
dz meydana gelir; gnein etrafnda her dnnde bir yl
oluur; gnein etrafnda bir kez dnnde kendi etrafnda
365 kez dner.8
Gnein dnya etrafnda 24 saatte dndn zannedenler, eti ate
inde zerinde dndrmeyip atei etin evresinde dolatran ayla
ayn hataya derler.
49

Thomas Paine

Antik a'da yaayanlar szn ettiimiz gezegenlere

Merkr, Vens, Dnya, Mars, Jpiter ve Satrn adm
vermilerdir, bu adlarla anlmaya devam etmektedirler.
Dnyq.mza yldzlardan milyonlarca mil daha yakn ol
duklarndan bize daha byk grnrler. Vens gezegeni
gnein douu ve bat srasnda saati amayan bir
sre iinde grndnden akam yldz, bazen de sa
bah yldz olarak adlandrlr.
Ortada bulunan gnein etrafndaki gezegenlerden
ona en yakn olan Merkr'dr; gnee uzakl otuz
drt milyon mildir ve hep ayn uzaklkta, dairesel bir
yrnge zerinde dnn srdrf, bu dn bir
topaca ya da deirmeni dndren atn izledii dairesel
yola benzetilebilir. kinci gezegen Vens'tr, gneten elli
yedi milyon mil uzaktadr, Merkr'den ok daha byk
bir yrngeyle gnein etrafnda dner. nc geze
gen dnyamzdr ve gnee uzakl seksen sekiz milyon
mildir, yrngesi Vens'e gre ok daha byktr. Dr
dnc gezegen Mars'tr, gnee uzakl yz otuz drt
milyon mildir ve dnyamzn yrngesinden ok daha
byk bir yrngeyle gnein etrafnda dner. Beincisi
Jpiter'dir, gnee uzakl be yz elli yedi milyon mil
dir ve yrngesi Mars'a gre ok daha byktr. Altnc
gezegen Satrn'dr, gnee uzakl yedi yz altm
milyon mildir, onun yrngesi dier tm gezegenleri ii
ne alacak kadar byktr.
Gne sistemimizin de iinde yer ald boluun ya
da uzay boluunun sonsuzluu nedeniyle ok sayda
gezegen gnein etrafndaki dnlerini rahata gerek
letirebilmektedir, rnein Satrn'n yrngesinin ap
gneten uzaklnn iki kat yani bir milyar be yz yir
mi alt milyon mildir, yrngesinin evresi de be milyar
50

Akl a

mile yaknd; bu yrngenin yzlm buuk mil

yar kere buuk milyar mil karedir.9
Ancak ok byk olan bu sistem, gezegen sistemlerin
den sadece bir tanesidir. Bunun da tesinde hesaplanmas
mmkn olmayan uzayn uzak boluklarnda sabit yldz
lar olarak adlandrdmz yldzlar vardr. Bunlara sabit
yldz denmektedir, nk sz edilen alt gezegen gibi
dnmezler. Bu sabit yldzlar, gnein bizim sistemimizin
merkezinde durmas gibi hep ayn yerde, birbirlerine hep
ayn mesafede dururlar. Bu yzden, bunlarn da bizimki
gibi, baka sistemlerin gneleri olma ihtimali yksektir
ve ok uzak olmalar nedeniyle kefetmemiz zor olsa da,
bunlarn evrelerinde de tpk bizimkilere benzeyen geze
genler olabilir.
Dncelerimizi bu ekilde gelitirerek, uzayn devasa
boluunun gezegen sistemleriyle doldurulduunu grebi
liriz; dolaysyla uzayn hibir blm dnyamzdaki kara
ve sulardan daha bo ve ssz deildir.
Evrenin yaps hakkndaki dncelerimizi byle ok
bilinen ve basit ekliyle ifade ettikten sonra, daha nce de
szn ettiim konuya dnecek, Yaratcnn ok byk
lekte tek bir dnya yaratmak yerine bizimki gibi gne
9

nsann tn bunlar nasl bilebildii sorulduunda u basit cevab ve

receim: nsanolu tutulmay hesaplayabilmektedir; ayrca Vens'n
gne etrafnda dn srasnda dnyamzla gne arasnda, onlarla
ayn hizaya geldii ve bize byk bir bezelye tanesi gibi grnd
an tam olarak hesaplamay da bilmektedir. Bu olay yaklak yz
ylda iki kez, sekiz senelik aralklarla gerekleir; nceden hesapla
nabilen bu tutulma zamanmzda da iki kez gereklemitir. Bin yl
sonra ya da herhangi bir zaman diliminde tekrarlanaca an da kes
tirilebilir. nsanolu gne sisteminin ileyiini anlamasayd bunlar
baaramayacakt, gezegenlerin dnlerinin gzlenmesi, tutulmann
hesaplanabilir olmas ya da Vens geilerinin bilinmesi bilginin var
lnn kantdr; ayrca snrsz mesafeler sz konusuyken birka bin,
hatta birka milyon millik uzaklklar anlaml bir farkllk yaratma
maktadr.
51

Thomas Paine

merkezli alt gezegen ve uydularndan mteekkil sistem

leri ve ok sayda gezegeni yaratma tercihinin insanoluna
ne yararlar saladn aklamaya alacam.

xv

Her Gne Sisteminde ok Sayda

Gezegen Olmasnn Yararlar

Bilimsel bilgimizin gne sistemimiz iindeki gezegenle

rin dnme hareketinden trediine dair inancm hibir za
man yitirmedim (bu hareketleri gzmzle izledik ve daha
sonra dnce'lerimize yansd).
Bu alt gezegen, kocaman tek bir kre olsayd, dnme
hareketleri gerekleemeyecek ya da bugn sahip olduu
muz bilgilere ulamada yeterli kaynaa sahip olamayacak
tk; oysa bu bilgilerden rahatlk ve refah iinde yaamamz
da byk pay olan mekanik sanatlar gelimitir.
Yaratc hibir eyi bouna yaratmadndan, evrenin ya
psn da insana en ok avantaj salayacak biimde olutur
duuna inanlmaldr. Grdmz ve deneyimlerimizden
duyumsadmz kadaryla, evrenin mevcut yapsndan elde
saladmz yararlarn, bu dnya tek bir kre olsayd sa
layacamz yararlara gre ok daha fazla olduunu syle
yebiliriz; bylece pek ok gezegen yaratlmasnn en azndan
bir nedenini kefetmi oluruz; bu neden de insanda hayran
ln yan sra bir kran duygusu uyandrr.
Ama ok sayda dnya olmas sadece bize, bu krede ya
ayanlara yarar salamaz. Sistemimizi oluturan teki geze
genlerde yaadn varsayacamz varlklarn da bizim gibi
ayn bilgi kaynana sahip olduunu syleyebiliriz. Onlar
da dnyamzn dn hareketini, bizim onlarn gezegenleri
ninkini bildiimiz gibi bilebilirler. Tm gezegenler birbirinin
gz nnde bu dn hareketini yapmaktadr; bu nedenle
de evrensel bilim okulu herkese aktr.
'

52

Akl a

Ancak bilginin geliimi burada durmamaktadr. Yak

nmzdaki dier sistemler, kendi sistemlerinde yaayanlara,

bizim sistemimizin bize yapt gibi, prensiplerin ve bilim

okulunun tfun evrende ayn biimde olduunu gsterir.
Evrenin yapsn anladka, Yaratcnn sadece yce
lii deil, bilgelii ve cmertlii hakkndaki dncele
rimiz de gittike artmaktadr. krler olsun ki, uzayn
devasa okyanusunda dnen ya da sabit duran yapayalnz
bir dnya dncesi de yerini pek keyifli bir dnceye,
sadece hareketleriyle bile insana yol gsterici olan pek
ok gezegen dncesine brakr. Yeryznn bollukla
dolu olduunu gryoruz; yalnz bu bolluun ne kada
rn evrenin byk ileyi mekanizmasnn salad bi
limsel bilgiye borlu olduumuzu dnmeyi unutmu
grnyoruz.

XVI

nceki Blmn Hristiyanlk Sistemine Uygulanmas

Bu dncelerin arasnda, Hristiyanlk inan sisteminin
sadece evresi yirmi be bin mil olan tek dnya anlayna
dayal olduunu ifade etmek durumundayz. Dairesel bir ro
tada saatte mil hzla, gnde on iki saat yryebilen bir
insan bu mesafeyi iki yldan az bir sre iinde tamamlaya
bilir. Heyhat! Muazzam uzay okyanusu ve her eye kadir
Yaratcnn gc karsnda bu hibir eydir.
Buradan hareketle hepsini eit lde gzettii milyon
larca dnyaya sahip yce Tanr'nn tfun bu dnyalardan
vazgeerek bir adam ve bir kadnn elma yemesi sebebiyle
lmek zere dnyamza geleceini dnmek ok tuhaftr.
Dier yandan sonsuz saydaki her dnyada bir Havva, bir
elma, bir ylan ve bir kUrtanc olduunu varsayabilir miyiz?
Bu durumda gayet saygszca bazen Tanr'nn Olu, bazen
53

Thomas Paine

de bizzat Tanr olduu iddia edilen biri, dnyalar arasnda

dolaarak ksa sreli yaan aralklaryla sonsuz kere lm
yaayacak birisinden baka bir ey olmayacaknL
Duyularmza ynelen, Yaratcnn eserlerinin gsterdii
kantlar ve bu kantlar zerine akl yrtmemiz reddedilmi
ve bir sr tuhaf, yabani inan sistemleri uydurulmutur.
Ahlaken kt olmayan, hatta birok adan iyi inan sistem
leri olabilir; oysa sadece TEK bir din gerek olabilir, onda da
her ey Tanr'nn eserlerinde grdmz Tanr Kelam'yla
tutarllk iinde olmaldr: Bundan tr, gklerin insanlara
gsterdii kanda; Hristiyan inan sisteminin tuhaf yapsn
ya yalanlar ya da onun sama olduunu gqsterir.
Dnyada din kisvesi altnda sahtekarlk yapan bir ok
insan olduuna inanlabilir -ben de kendimi buna inanma
ya tevik etmeyi pek severim- ayrca bu sahte.karlk baz
koullarda iyi eylere de yol aabili: Ancak sahte.karlk bir
kez saptandktan sonra aklananaz hale gelir; nk kt
davranlarla birlikte sergilenen dini sahtekarl srdrmek
artk belal bir ihtiya haline geli:
Hristiyan inan sistemini ilk olarak vazeden ve sa
Mesih'in vazettii erdemlerle bir lde birletirenler, ken
dilerini bu inan sisteminin o sralarda yaygn olan eski
mitolojilere gre daha iyi olduuna ikna etmi olabilirler.
Hristiyanln ilk vaizinden balayan bu sahtekarlk, daha
sonra ikinci ve ncsyle devam ederek bu inancn ger
ek olduu inancnn dini sahtekarlk iinde kaybolmasna
kadar srmtr; daha sonra onu yaymay meslek haline
getirenlerin karlarn desteklemekte kullanlmtr bu
inan.
Bu tr bir inan din adanlarnn dndaki dier insanlar
arasnda yaylsa da, balangtaki dini sahtekarlk olmasa
bunun kilise tarafndan bilime ve bilimin szclerine kar
yzyllarca srekli zulm etme biiminde srdrlmesi nere
deyse imkansz olurdu; kilisenin baz kaytlar ve gelenekleri
54

Akl a

olmasayd ya herhangi bir dini sahtekarlktan fark kalmaz

d ya da evrenin yapsnn sunduu kantlara kar kendi g
rlerini devam ettiremeyeceini ngremezdi.

XVII
Tm Zamanlarda, Tm Dnyada nsanlar Aldatmak in
Ku11an1an Yntemler

Evrende var olan gerek Tanr Kelam ile, insanlarn

yazp bast kitap iinde yer alan ve Tanr Kelam olarak
adlandrlan sylem arasndaki uzlamaz elikiyi bu ekilde
gsterdikten sonra, tn alarda ve belki de tn lkelerde
insanla inanmas emredilen temel kavramdan sz ede
rek devam ediyorum.
Bu kavram, Gizem, Mucize ve Peygamberliktir. lk iki
sinin gerek dinle bir arada olmas mmkn deildir, n
csnn de durumu kukuludur.
Gizemle ilgili olarak, kar karya olduumuz her eyin
bir anlamda bizim iin gizem dolu olduu ileri srlmekte
dir. Varlmz bir gizemdir; tn bitkiler alemi bir gizemdir.
Topraa den bir mee palamudunun nasl bir mee aac
na dntn bu nedenle anlayamayz. Topraa ektiimiz
kk bir tohumun byyp gelimesini, ufack bir yatr
mmzdan nasl bunca kar ettiimizi anlayamayz.
Halbuki bunlarn ileyi kurallarnn ok kesin olmas
nedeniyle sz edilen olgular gizem deildir, nk onlar
gryoruz; ayn zamanda kullanacamz yntemi biliyoruz,
bu yntem de tohumu topraa ekmekten baka bir ey de
il. Gerektii kadarn biliyoruz; bilmediimiz ve bilsek de
uygulayamayacamz ey, Yaratcnn bizim iin yaptklar
m nasl yaptd: Bu nedenle, gizemi renip sonra kendi
bamzn aresine bakmak zorunda kalmaktan ok daha iyi
durumdayz.
55

Thomas Paine

Yaratlan her ey bu balamda bir gizemse, bu kelime ka

ranln aydnln yerine kullanlamayaca gibi ahlaki ger
ek yerine kullanlamaz. nandmz Tanr, karanln ya da
gizemin deil gerein Tanr'sdr. Gizem gerein kartdr.
Gizem, gerei karanla iten, onu bozan, insann yaratt
bir sistir. Gerek hibir zaman gizemle sarmalanamaz; eer
sarmalanrsa bu gerein deil kartnn suudur.
Tanr inanc ve ahlaki gerein uygulamas olan dinin
bu nedenle gizemle bir ilikisi olamaz. inde hibir gizem
barndrmayan, daha nceden de sz edildii gibi gerek
sinimden doan Tanr inanc kolayca tm inanlarn n
ne geer. Ahlaki gerein uygulamas, b3;ka bir deyimle
Tanr'nn ahlaki iyiliinin taklit edilmesi, onun insanlara
iyilikle davranmasnn benzerini birbirimize gstermemiz
den baka bir ey deildir. Tanr'ya hizmet almadan ya
ayamayanlara hizmet ettiimiz gibi hizmet edemeyiz; bu
nedenle Tanr'ya hizmet etmekten anlalmas gereken,
Tanr'nn yarattklarnn mutluluklarna katk yapacak bi
imde yaplan hizmetlerdir. Bu da kendimizi toplum dna
karma yoluyla bencilce ibadet ederek, mnzevi bir hayat
srdrerek gerekletirilemez.
Din tasarmnn doas onun gizemli her eyden bamsz
olmasn gerektirir. Din her insann yerine getirmesi gereken
bir devdir, bu nedenle herkesin anlayp kavrayaca dzey
de ak olmaldr. nsan ticaretin srlarn rendii gibi dini
renmez. Din kuramn tefekkr yoluyla renir. Grd
eyler zerinde fikir yrterek ya da okuduu, duyduu
eylere dayanarak inancn oluturw; sonra da uygulamaya
balar.
nsanolu siyasi ya da dini sahtekarlk nedeniyle,
Tanr'nn yaratl srasndaki kelam ya da ileriyle uyum
iinde olmayan, insan kavraynn stndeki dini sistemleri
kurduunda tm soru, sorgulama ve speklasyonlar nle
yecek bir kelime yaratma gereksinimi iinde olduunun far56

Akl a

kna vard. Gizem kelimesi bu amaca hizmet etti, bylece

iinde gizem olmayan bir dinin gizem sisinin grnmezlii
iine decei anlalm oldu.
Tm genel sorulara cevap veren gizem kelimesini, rastge
le bir yardmc gibi mucize kelimesi izledi. Birincisi kafalar
kartrrken ikincisi duyular artt. lki anlalmaz bir dil,
ikincisiyse hokkabazlkt.
Fakat bu konuya daha fazla deinmeden nce mucize
den ne anlamamz gerektiine gz atmak yerinde olacak.
Her eyin gizem olduunu syleyen ayn anlaya bal
olarak her eyin mucize olduu da sylenebilir ve hibir mu
cize dierinden daha stn deildir. Bir fil ne kadar byk
olursa olsun bir kurtuktan daha mucizevi deildir; ayn e
kilde bir da da bir atomdan daha byk bir mucize deil
dir. Tanr iin birini yaratmak, dierinden daha zor deildir;
milyonlarca dnya yaratmak da tek bir tane yaratmaktan
zor deildir. Bu nedenle her ey bir anlamda mucizedir; ba
ka bir anlamda da mucize yoktur. nsann gc ve kavray
yeteneiyle karlanrldnda Tann'nnkiler mucizevidir.
Bunlar yapan g dnldnde bunlar mucize deildir.
Ancak bu tarum iinde hibir ey mucize kelimesine bala
namayaca iin konudaki soruturmalarmz daha ileri g
trmek gereklidir.
nsan doa hareketlerinin birtakm yasalara bal oldu
unu saptamttr; mucize bu yasalarn tersine oluumlardr.
Ancak, bu yasalarn kapsad tm olgular bilinmedike,
yani doann tm gc bilinmedike, bize mucize olarak g
rnen eylerin doann gc iinde mi, bu gcn tesinde mi
ya da bu yasalara aykr m olduu konusunda hibir zaman
bir sonuca varlamaz.
Havadaki gazlarn atmosferik havadan birka kat daha
hafif olarak yeniden oluturulmasnn mmkn olduu ve
daha kk bir hacim iinde kendisini saran havadan daha
hafif hava ile iirilen bir balonun havaya ykselmesi olgusu
57

Thomas Paine

bilinmeseydi, bir insann havada birka mil ykselmesinin

mucize dncesi iinde yer alan tfun zellikleri gsterdii
kabul edilebilirdi. Benzer biimde, bir akmak tana vuru
lan eliin kard kvlcmlar gibi insan vcudunun kvl
cmlar karmas veya demir ya da eliin arada grnen
hibir tayc olmadan hareket etmesi, elektrik ve manyetik
alan bilgilerimiz olmasayd mucize olarak kabul edilebilirdi;
konuyla ilgili olmayan herkes iin doa felsefesi iindeki pek
ok deney sonucu mucize olarak deerlendirilebilir. Boulan
insanlarda grld gibi, nerdeyse lm kiilerin yeniden
yaama dndrlmeleri mmkn olmaktadr, bir canly t
myle yok olmadan nce canlandrmann pnkn olduu
bilinmeseydi bu da bir mucize saylrd.
Bunlarn yan sra, el abukluuna dayal ya da nceden
anlaarak kurgulanm baz gsteriler de mucizevi grnebi
lir, ancak dnldnde onlarn byle olmad anlalr.
Ayrca gz yanlmasna yol aan mekanik ve optik aletler de
vardr. u gnlerde Paris'te, izleyicilere gerekmi gibi sunul
masa da artc grntlere sahip hayaletler ve hortlaklar
sergisi yer almaktadr. Doann ve sanatn nereye kadar uza
nacan bilemediimizden mucizenin ne olduunu belirle
yecek bir ltmz de yoktur; mucizelerin gerek olduu
fikriyle grntlere inanan insanolu srekli bir baskya
maruz kalmaktadr.
Grntler bunca aldatcyken, gerek olmayan eyler
gereklere bunca benzerken ve bunlar yapan insanlarn
sahtekar, onlarla ilikili olanlarnsa yalanc olmas phesi
bunca glyken, bunlarla desteklenen doktrinin de pheli
olmas doaldr; dolaysyla Tanr'nn mucizeye yol aacak
aralar kullanacan varsaymak tutarl olmayacaktr.
Sonuta topluma kabul ettirilmesi ne kadar baarl olur
sa olsun, insanlar din ad altnda kurumlaan bir sistem ya
da dnceye inandrmak iin yaratlan kantlarn tfun bi
imleri iinde en tutarsz olan mucizedir. nk ilkin, bu
58

Ak/ a

inanc yerletirmek iin herhangi bir gsteriye (zira mucize,

kelimenin tam anlamlanyla bir gsteriden fazlas deildir)
mracaat edildiinde sz konusu doktrinin aksakl ve za
yfl ortaya kar. kincisi, Tann'nn bir gsterici gibi gz
boyayc numaralar yaparak insanlar elendirmeye ve on
larn hayranln kazanmaya almas aalaycdr. Bu
ayn zamanda, ileri srlebilecek en mulak kanttr, nk
inan mucize olarak kabul edilen eye bal deildir, tersine
onu grdn syleyen kiiye inanma olarak ortaya kar;
dolaysyla gerein taraftar bulma ans da yalandan ok
deildir bu durumda.
Bu kitab yazmaya oturduumda, gkten inen bir elin
kalemi alp buradaki her kelimeyi benim yerime yazdn
sylesem, bana kim inanr? Kukusuz hi kimse. Peki bu
gerek olsayd bile, bir nebze olsun inanan kar myd? Ke
sinlikle hayr. yleyse mucize gerek olsa da, yalanla ayn
kaderi paylar; yce Tann'nn kulland baz aralar ama
cna uygun olarak kullanmadn varsaymak da gerek bile
olsa tutarszl daha da artrr.
Mucizenin doann ileyiinden tamamen bamsz oldu
unu dnrsek, doann onu gerekletirmek iin kendi
ileyiinin dna kmak zorunda kalacan da kabul etme
miz gerekir; bir mucize grdn syleyen biriyle karla
tmzda, aklmza yant ok basit olan u soru gelir: Mu
cizenin gereklemesi iin doann ileyiinin dna kmas
m, yoksa bunu grdn ileri srenin yalan sylemesi mi
daha olasdr? Zamanmzda doann ileyiinin dna k
tna tank olmadk, ama bu sre iinde milyonlarca yalan
sylendiine inanmak iin ok iyi nedenlerimiz var; demek
ki mucize grdn ileri sren birinin yalan sylememesi
milyonda bir ihtimaldir.
Balinann Yunus'u yutma hikayesi, balina bunu yapa
bilecek kadar byk olsa da mucizeye ok benzemektedir,
ama Yunus balinay yutsayd, bu olay mucizeye ok daha
59

Thomas Paine

yakn olurdu. Bu durumda da dier mucizelerdekine benzer

bir soruyla konu zmlenebilirdi: Bir insann balinay yut
mas m, yoksa bu konuda yalan sylemesi mi daha olasdr?
Yine de Yunus'un balinay yuttuunu ve midesinde
onunla birlikte Ninova'ya gittiini varsayalm, ora.daki in
sanlar inandrmak iin balinay olduu gibi kustuunda
Yunus'a peygamber yerine eytan gzyle baklaca kesin
deil midir? Ya da balina Yunus'u Ninova'ya gtrp onu
orada halkn gz nnde ayni biimde kustuunda, balina
bir eytan, Yunus da onun yardmcs gibi grnmeyecek
midir?
Mucize olarak adlandrlan eylerin en ofaansts Yeni
Ahit'te yer almaktadr. eytan sa'yla birlikte umakta, onu
yksek bir dan doruuna ve en yksek tapnan tepesine
indirmektedir; sonra buradan ona dnyadaki tm krallk/an
gstermekte ve onlarn bana geecei szn vermektedir.
. Peki nasl oldu da Amerika'y kefetmedi? Yoksa ekselansla
r sadece krallklarla m ilgilenmektedir?
Bu balina mucizesini bizzat anlattna inanmak iin
sa'ya ve ahlaki deerlerine byk sayg duyuyorum; eski
eser ve antika koleksiyoncularn aldatmak iin Kralie
Anne metelii uzmanlarnn peyda olmas misali mucize uz
manlar yaratlmak istenmesi dnda, bu tr hilciyelerin or
taya kndaki nedenleri anlamak ok kolay deildir. Don
Quixote'un valyelii komikletirdii gibi mucize de komik
duruma drlerek samal ortaya konulabilir; Tanr ya
da eytan'n mucize yarattna kukulu bir biimde yakla
arak da mucize fikri zora sokulabilir. Ne olursa olsun yuka
rda anlatlan mucizeye inanmak iin eytan'a da gl bir
inan beslenmesi gerekir.
Hangi gr asyla bakarsak bakalm, mucize olarak
kabul edilen her eyin gereklii pheli ve varlklar da ge
reksizdir. Bunlar doru olsa bile, herhangi yararl bir ca
hizmet etmemektedir; iinde mucize olan inanca sahip ol60

Akl a

maksa, iinde mucize olmayan, belirgin bir ahlaki inanca

sahip olmaktan ok daha zordur. Ahlaki ilke evrenseldir.
Mucize ise anlk bir eydir ve ok az kii tarafndan grlr;
ondan tesiyse, grenlerin szlerine dayanarak Tanr'dan
insana giden bir inan sistemine ihtiya duyar. Dolaysyla
mucizeleri herhangi bir inan sistemin doruluunun ka
ntlar olarak kabul etmek yerine uydurma olduklar d
nlmelidir. Gerein kendisini kabul ettirmek iin destee
ihtiyac yoktur; gerein reddettii bu destei arayan din
hikayelerinin niteliiyse bu adan tutarllk iindedir. Gizem
ve Mucize hakknda bu kadar yeter.
Gizem ve Mucize gemi ve gnmzle ilgilidir, Peygam
berlik ise gelecee yneliktir ve inan etrafnda younlar.
Ne olduunu bilmek yeterli deildir, ne olacann da bilin
mesi gerekir. Peygamber olduu ileri srlen kii gelecei bi
len kii olarak dnlmektedir; bin yllk bir yayla att ok
hedefin bin mil civarn bile tuttursa gelecek nesiller onu tam
isabet haline getirir. Hedef vurulmamsa, Yunus ve Ninova
olaynda olduu gibi, Tann'nn piman olup fikrini deitir
dii dnlebilir. Uydurma sistemler insanlar nasl da aptal
yerine koyuyor!
Bu kitabn nceki blmnde, peygamber ve peygamber
lik kelimelerinin anlamnn nasl deitiinden sz etmitik,
peygamber kelimesi bugnk anlamyla modem bir icadn
rn olarak kullanlmaktadr. Szlk anlamnda bu dei
iklikleri de Yahudi airlerin kulland benzetme, ifade, de
yi ve deyimlerin kullanld dnemlerdeki koullarn tam
olarak bilinememesine borludur; sekterler ve yorumcularn
tuhaf kibirleri iinde, isteklerine uygun aklamalarla yeni
bir anlam oluturularak peygamberlik kelimesi yaratlmtr.
Anlalmaz her eye peygamberce, nemsiz olan her eye de
tipik denmektedir. rnein, yaplan bir gaf peygamberlik
olarak nitelenirken, mutfak bezi gibi nesnelere de tipik nite
lemesi yeterli olur.
61

Thomas Paine

Byle insanlar olsalar da olmasalar da peygamberler

Tanr tarafndan gelecek bir zamanda gerekleecek baz
olaylarn bildirildii kiiler olarak kabul edilir. yleyse ger
ekleecei bildirilen olaylarn anlalr bir ekilde ifade edil
meleri, bunlar dinleyenler iin yarm yamalak ve kark bir
anlam tamamalar, sonradan ortaya kacak her koulla
tutarl olmalar gereklidir. Tann'nn insanlarla alay ede
cek biimde davrandn varsaymak saygszlk olur; oysa
Kitab- Mukaddes adl kitapta peygamberlik denen her ey
bu tanma uygundur.
Peygamberlik de Mucize gibidir. Gerek bile olsa ama
ca hizmet etmemektedir. Peygamberliini ilan eden kiinin
yalan syleyip sylemedii, grdn syledii eylerin va
hiy mi yoksa uydurma m olduu anlalamaz; peygamber
lik olarak adlandrd ya da peygamberlik ad altnda ileri
srd ey gerekleirse ya da saysz gnlk olay arasnda
onun iddia ettii eylerden biri doru karsa, bunu nceden
bilip bilmedii, tahmin edip etmedii, rastlant olup olmad
da anlalamaz. Dolaysyla peygamber yararsz ve gereksiz
bir karakterdir; bu konuda dayatmalarla karlamamann
en emin yolu bu tr dncelere dn vermemektir.
Gizem, Mucize ve Peygamberlik gerek dinin deil, efsa
nevi dinlerin uzantlardr. Dnya zerinde bu aralar kulla
nlarak hak orada, bak burada aldatmacalaryla din ticari
bir meta haline dntrlmtr. Bir sahtekarn baars bir
dierine cesaret vermitir; sahte dindarlklarn destekleyen
iyilik yapma bahanesi de onlar pimanlktan korumutur.

ZET

Bataki niyetimin aksine bu konuyu bu kadar geni bi

imde ele aldktan sonra yazdklarmn tmnden bir zet
kararak kapatacam.
62

Akl a

lkin, yazl ya da szl olarak var olan Tanr Kelam

inanc ya da fikri, daha nceden ifade edilen nedenlerden
tr kendisiyle tutarszdr. Bir ok nedenin yan sra ev
rensel bir dilin yokluu, dillerin deikenlii, yaplan evi
rilerdeki hatalar, kelimelerin tmyle atlmas, deitirilme
olasl ya da tmnn tahrif edilip dnyann bunu kabule
zorlanmas gibi nedenler sz konusudur.
kincisi, kar karya olduumuz yaratln kendisi ger
ektir ve Tanr Kelam'nn ifadesidir, burada hibir insan
aldanlamaz. Yaranl onun gcn, bilgeliini, iyilik ve c
mertliini gsterir.
ncs, insann ahlaki grevi, yaranl srasnda ya
ratt tm varlklara Tanr'nn gsterdii ahlaki iyilii ve
cmertliini taklit etmesini ierir. Tanr'nn insanoluna
yapt gnlk iyilikler rnek alnarak, bunlarn insanlarn
birbirlerine olan davranlarnda da sergilenmesi gerekir; so
nu olarak, insanlar arasnda intikam duygularnn harekete
geirilmesi, hayvanlara kar acmazca davranlmas ahlaki
grevin yerine getirilmemesi anlamna gelir.
Gelecekteki varlma dair hibir dnceyle kendimi s
kntya sokmam. Bana bu varl verenin, bu vcut iinde ya
da istedii baka bir biimde bunu devam ettireceine dair
gayet olumlu kanaatlerim ve inancn var; bu varlmdan
nce de baka bir varlk olarak evrende yer aldma da
inancn tam olduundan, gelecekte de varlmn srmesi
ihtimali ok yksektir.
Bir noktada, dnyadaki tm ulus ve tm dinlerin bir ara
ya gelecei kesindir. Tm tek Tanr'ya inanacaktr. Zaten
anlaamadklar konu, bu inanca eklenmi fazlalklardr; bu
nedenle de evrensel bir din ortaya kacaksa, bu yepyeni bir
eye inanmak olarak deil, sz konusu fazlalklardan kur
tulmaya ve insanlarn ilk inandklar eye ynelik olacaktr.
Adem diye biri varsa bir deist olarak yaratlmtr; yalnz bu
arada her insann istedii dine inanmaya ve istedii gibi iba
det etmeye hakk olduunu unutmamal.
63

II.

KTAP

Giri
Akl a'nn nceki blmnde de deindiim gibi,
uzun sredir din zerine dncelerimi yaynlama niyetin
deydim, fakat balangta son almam olacan dn
dmden bu ii yaammn daha ileri dnemlerine erte
lemitim. Ancak Fransa'da 1793 ylnn sonlarnda ortaya
kan koullar erteleme iin bir neden brakmamt artk.
Balangta felsefesiyle yaylan Devrim'in adil ve hmanist
ilkeleri yolundan sapmt. Toplum iin daima tehlikeli,
Tanr iin de aalayc -olan gnahlarn din adamlar
tarafndan affedilebilecei gibi- dnceler azalm gibi
grnmelerine ramen toplumun duygularn krletirmi
ve insanlarda her trl suu rahatlkla ileyebilecek bir
vurdumduymazlk yaratmt. Kilisenin hogrsz zulm
siyasete bulamt, Devrimcilerin kurduu mahkemeler
engizisyonun, giyotin de diri diri yakma cezasnn yerini
almt. Bir ok yakn arkadamn ortadan kaldrlna a
hit oldum; her gn hapishanelere tananlar grdm; baz
imalar haricinde, ayn tehlikenin bana yaklatna inan
mak iin yeterli nedenlerim vard.
Bu elverisiz koullar altnda Akl a'nn birinci kitab
m yazmaya baladm; stelik yanmda onlar stne yazma
ma ramen bavurabileceim ne bir Kitab- Mukaddes* ne
T. Pain "Kitab- Mukaddes" ismini genellikle Eski Ahit iin kullan
maktadr. (.n.}
67

Thomas Paine

de Yeni Ahit vard, temin edebilecek durumda da deildim;

bununla beraber etraf gerektiinde yalanlayabilecei dini
kitaplarla dolu bir ktphaneyle evrili, Kitab- Mukaddes'e
inanmayan birinin rahatlyla kitab yazdm. Ayn yln ara

lk aynn sonlarna doru, yabanclarn Kurucu Meclis'e

sokulmamalarna ilikin bir yasa geti. Meclis'te yabanc
olarak ben ve Anacharsis Cloots olmak zere

iki

kii var

d; bu kararn olumas iin yapt konumada Bourdon de

l'Oise'n zellikle beni iaret ettiini grdm.
Bunun farkna vardktan sonra, birka zgr gnm
kaldn dnerek, mmkn olduu kadar hzl bir biim
de yazmaya koyuldum; Kamu Gvenlik KQmitesi ve Genel
Gvenlik Komitesi imzalaryla beni gzaltna alma emrini
getiren grevli gece yars saat te evime geldii srada alt
saatten fazla altm halde ilk yazl halinde hibir deiik

lik yapma olana bulamamtm. Luxembourg Hapishanesi

yolunda Joel Barlow'a haber verip el yazmalarm ona tes

lim etmem gerektiini dndm, bu ekilde daha gvende

olacakt, yle de yaptm; Amerikan halknn korumasna b
raktm bu eserin ya da yazarnn Fransa' daki kaderinin ne
olacan bilemiyordum.
Aldklar emri yerine getiren grevhlerin ve onlara bel
gelerimi incelemede elik eden Genel Gvenlik Komitesi
tercmannn bana gayet medeni ve saygl davrandklarn
sylemem adil olacak. yi yrekli Luxembourg Hapishanesi
Mdr Benoit bana her trl dostluu gsterdi, o grevde
kald srece ailesi de ay davranlar iinde oldu. Ancak
grevinden alnd, tutukland, kt bir sulamayla mahke
meye verildi ama beraat etti.
Luxembourg'ta hafta kaldktan sonra Paris'teki Ame
rikallar Meclis'e giderek benim Amerikan vatanda ve on
larn dostu olarak serbest braklmam talep etmiler, fakat
ayn zamanda tutuklanma emrimde imzas bulunan Genel
Gvenlik Komitesi'nin de bakan olan Meclis bakan Va68

Akl a

dier onlara benim ngiltere'de doduum cevabn vermi;

bundan sonra hapishane duvarlannn dndaki herhangi bir
kimseden hibir ey duymadm, bu durum Robespierre'in

9. Thermidor'da -27 Temmuz 1794- iktidardan dne

kadar devam etti.
Bu olaydan iki ay nce lmcl ateli bir hastala yaka
landm ve uzun sre etkilerinden kurtulamadm. Bu srada
Akl A'nn ilk kitabn yazdm keyifle hatrlayarak ken
dimi kutladm. Hastalktan kurtulacam pek beklemiyor
dum, yaknmdakilerin beklentisiyse daha da azd. Bu yz
den vicdani ilkelerimi tekrar gzden geirdim.
Daha sonra, Brugge'lu Joseph Vanheule, Leuven'li
Charles Bastini ve Michael Robyns hcre arkadam oldu.
Bu arkadalarmn gece gndz demeden bana gsterdikleri
ilgiyi minnet ve mutlulukla anyorum. O sralarda Gene
ral O'hara'nn maiyetindeki Doktor Graham ve cerrah Bay
Bond Luxembourg'taydlar. ngiliz hkmetinin emrindeki
bu kiilerin yan sra Luxembourg hapishane doktoru Dr.
Markoski'ye teekkrlerimi sunmamn uygun olup olma
dn sorgulamadm bile; bunu yapmasam kendimi ayp
lardm.
Baka neden bulamadm iin beni sa brakan nede
nin bu hastalk olduuna inanyorum. Temsilci Komitesi'nin
Kurucu Meclis'e sunduu, Robespierre'e ait belgeler arasn
da, bizzat kaleme ald u not da yer almaktadr:
"Demander que Thomas Paine soit decrete d'accusation,
pour l'interet de l'Amerique autant que de la France. "10
Bu talebin niin uygulamaya konulmadn bilmiyorum
ve kendime bu konuyu aklayamam; ancak muhtemelen
hastalk nedeniyle gerekletirilemediini syleyebilirim.
Yaplan hakszl gc yettiince dzeltmek isteyen Ku
rucu Meclis, kamuoyunun nnde ve oybirliiyle beni ye10

"Amerika ve Fransa karlar iin Thomas Paine'in sulanmasn ta

lep ediyorum."
69

Thomas Paine

niden meclise davet etti. Ben de ilkelerimi ve eilimlerimi

zedelemeden bir hakszla katlanabileceimi gstermek iin
bu daveti kabul ettim. Doru ilkeler inense de onlardan
vazgemek olmaz.
zgrlme kavutuktan bu yana Akl a'nn bi
rinci kitabna cevap olarak bazlar Amerika'da, bazlar
da ngiltere'de birka yaz yazldn grdm. Bunlarn ya
zarlar kendilerini byle elendirebiliyorlarsa onlara engel
olacak deilim. Benim ve kitabmn aleyhinde istediklerini
yazabilirler; bylece bana daha ok hizmet etmi olurlar,
yazmalarna hibir itirazm olamaz. kinci kitap onlara bir
cevap olarak yazlm olmasa da, mutlaka, bir eyler bula
caklardr; ondan sonra yine kendi ilerine dnerek rmeye
baladktan rmcek an tamamlasnlar. lki kazara bo
zulmutur zira.
Onlar imdi bir Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit edindii
mi grecekler; aynca bu kitaplar dndmden ok daha
kt bulduumu da syleyebilirim. Akl a'nm birinci ki
tabnda onlarla ilgili herhangi bir yanlgya dmsem, bu
nun nedeni baz blmlerinden layk olduklarndan daha iyi
sz etmi olmamdr.
Btn kartlarmn kendilerini hakl karmak iin, az
ya da ok, Kutsal metinlerin ve Kitab- Mukaddes'in ortaya
koyduu kantlara bavurduunu gzlemliyorum. Doktrin
leri tartrken kullandklar savlarn onlar akna evirmesi
ve zgn olmamalar nedeniyle konuya hakim olmadklar
bellidir; bununla birlikte, 'daha fazla yazmaya devam ettikle
rinde nasl balayacaklarn renebilmilerse haklarn tes
lin edeceim.
Ekim, 1795
Thomas Paine

70

Ak/ a

1
Eski Ahit

Kitab- Mukaddes'in her eyi kantlad ska dile getiri

li; ama herhangi bir eyin Kitab- Mukaddes tarafndan ka

ntlandn kabul etmeden nce, Kitab- Mukaddes'in ken
disinin gereklii kantlanmaldr; Kitab- Mukaddes doru

deilse ya da doruluu kukuluysa herhangi bir otoritesi

kalmaz ve herhangi bir eyin kant olarak kabul edilemez.

Tfun Hristiyan yotumculan, tfun Hristiyan din adam
lar ve vaizleri, Kitab- Mukaddes'in Tanr Kelam olarak

gerein ta kendisi olduunu tfun dnyaya kabul ettirmeye

almlardr; Kitab- Mukaddes'in baz blfunlerinin anla
m zerine tartm, ekimi, birbirlerini lanetlemilerdir;
biri orada sylenenlerin u anlama geldiini ileri srerken
bir dieri bunun tam tersi anlama geldiini, bir ncs ise
her ikisinin sylediinden de farkl olduunu ileri srm
tr; buna da Kitab- Mukaddes'i anlamak adn vermilerdir.

Akl 'nn nceki blfunne verilen, grdfun

tfun cevaplar din adamlar tarafndan yazlmt; bu din
dar adamla; tpk selefleri gibi ekierek, tartarak Kitab-
Mukaddes'i anlyor; hepsi de farkl ama hepsi en iyisini an
lyo; hibir eyde anlaamamalarna ramen, okurlarna
Thomas Paine'nin onu hi anlamadn syleme konusun
da dnce birlii iindeler.
Bu kiile; zamanlarn bo yere harcayp, Kitab-
Mukaddes'in doktriner grleri hakknda farkl sonular
kararak tartacaklar yerde, Kitab- Mukaddes'in Tanr
Kelam olduuna inanacak kadar yeterli bulgu olup olmad
n bilmeleri gerektiini anlamalydlar.
Bu kitapta yer alan ve Tann'nn dorudan emriyle yapld
sylenen eyle; en az Fransa'da Robespierre, Carrier ya da

Joseph le Bon'un, Dou Hint adalarnda ngiliz Hkfuneti'nin

ya da ada dnyadaki herhangi bir katilin yaptklar kadar
71

Thomas Paine

insanlk ve ahlaki adalet adna artadr. Kitapta Musa,

Yeu ve benzerlerine (srailoullan'na) atfedilen hikayeleri
okuduumuzda, byk bir gizlilik iinde, tarihin gsterdii
gibi onlara hibir zarar dokunmam insanlarn stne git
tikleri grlr; onlar tm ulus/an kltan geirdi; yal gen
ayrt etmediler; erkek, kadm ocuk demeden hepsini yok et
tiler; soluk alacak hibir yaratk brakmadlar; bu kitaplarda
vahi zafer lklaryla srekli tekrar edilen ifadelerdir bunla;
peki gerekliklerine inanacak myz? Yaratcnn insan bun
lar yapmakla grevlendirdiinden emin miyiz? Sz konusu
kitaplarn onun otoritesiyle yazldndan emin miyiz?
Hikayenin antik nitelikte olmas, gereinin kant de
ildir, tam tersine bu onun efsanevi olduunun belirtisidir;
bir hikayenin ne kadar eski olduunu iddia edilirse, o kadar
ok efsaneye benzer. Her ulusun kkeni efsanevi gelenekler
de gizlidir, dolaysyla Yahudilerinki de en az dierleri kadar
kukuludur.
Yaplanlar olduu gibi Tanr'ya atfetmek, ilenen tm
sularn, katliamlarn, zellikle de ocuk katliamnn ahlaki
adalet kurallar iinde olduunu sylemek, zerinde ciddi
biimde durulmas gereken bir konudur. Kitab- Mukad
des bu katliamlarn Tanr'nn dorudan emriyle yapldn
sylemektedir. Kitab- Mukaddes'in doruluuna inanrsak,
Tanr'nn ahlaki adaletine olan inancmz da terk etme
liyiz; glen ya da alayan bir ocuk hangi sebeple incitile
bilir? Kitab- Mukaddes'i dehete dmeden okumak iin
yreimizdeki efkat, acirna ve iyilik duygularn bir kena
ra brakmalyz. Kendi adma konuacak olursam, Kitab-
Mukaddes'in uydurma olduuna dair baka bir kantm
olmasa bile, onun doruluunu kabul etmek iin vermek
zorunda kalacam dnler seimimi yapmamda yeterli
olurdu.
Kitab- Mukaddes'e kar oluan ahlaki kantlara ek ola
rak, bu almann geliimi iinde bir rahibin dahi reddedeme72

Akl a

yecei baka kantlar da sunacam ve Kitab- Mukaddes'in

Tanr Kelam olarak nitelenemeyeceini bu kantlardan hare
ketle gstereceim.
Bu konuya devam etmeden nce, Kitab- Mukaddes'in
zgnln ispatlayacak gerekli kantlarn doasna ilikin
olarak, dier antik yazlarn Kitab- Mukaddes'den farkl
lklarn gstereceim; bu gereklidir, nk Akl a'nm bi
rinci kitabna cevap veren Kitab- Mukaddes savunucular,
onun gerekliinin Antik eserlere gre ok daha iyi kurgu
landn vurgulamlardr; sanki bunlardan birine inanmak,
tekine de inanmak iin bir kural oluturacakm gibi.
Evrensel inanlar yetkin bir biimde meydan okuyan
antik kitaplardan biri Eukleides'in Geometri'nin Temel
leri kitabdr;11 kitap, yazarndan bamsz olarak zaman,
mekan ve koullara bal her eyin aka tanmlanabilece
inin bizzat kantdr. Kitapta yer alan konularn tm g
nmzde de gncelliini korumaktad; bu kitap baka biri
tarafndan yazlmas ya da yazarnn bilinmemesi durumun
da bile gncelliini srdrecekti. Kitabn kimin tarafndan
yazldnn kesinlikle bilinmesi, bu kitapta yer alan olgulara
olan inancmzda hibir deiiklik yapmamaktadr. Ama bu
durum Musa, Yeu, Samuel vb kiilere atfedilen kitaplar iin
tam tersidir; bu kitaplar tankla dayanmaktad; sz edi
len kiiler doal olarak meydana gelmesi mmkn olmayan
olaylara tanklk etmektedirler ve bu nedenle bu kitaplara
ynelik inancmzn tm ilk olarak bu kitaplarn Musa,
Yeu ve Samuel tarafndan yazldnn kesinliine, ikinci
olarak da onlarn tanklklarna inanmamza baldr; ayrca
herhangi bir kiinin bir olay hakknda kant sunduuna ina
np inanmama hakkmz da sakldr. Birincisine, yani yazar
larnn .kesinlikle onlar olduuna inanp tanklk ettiklerine
inanmayabiliriz; ayn ekilde belli bir insann kant sunduu

Eukleides, kronolojik olarak sa'dan yz yl, Arkhimedes'ten yz

yl nce yaad; Msr'n skenderiye kentindendir.
73

Thomas Paine
na inanp sunduu kantlara inanmayabiliriz. Musa, Yeu ve

Samuel' e atfedilen kitaplarn onlar tarafndan yazlmad

saptanrsa bu kitaplarn gereklii ve itibar ortadan kalkar;
nk birinin tankl yaratlamaz ya da tankln sahtesi
olamaz; zellikle doaya aykr olaylar iin sahibi bilinme
yen tanklk olamaz; Tann'yla yz yze konumaya, gne
ve ay bir kiinin buyruuyla olduu yerde sabitlemeye ta
nklk etmek bu olaylara rnek gsterilebilir.

Antik kitaplarn byk bir blm dahilerin eseri

dir; bunlar arasnda Homeros'a, Platon'a Aristoteles'e,
Demosthenes'e ve Cicero'ya atfedilenler nemli yer tutar.
Burada, sz konusu kitaplarn deerinin ,onlara yazarla
rndan dolay verilen nemden kaynaklanmadn bir kez
daha vurgulamalym. Dahilerin eserleri olan bu kitaplar,

yazarlar bilinmeseydi de gnmzde ayn etkiye sahip

olacaklard. Homeros'a atfedilen Troya hikayesinin doru
luuna kimse inanmamaktadr; burada hayranlk duyulan
airdir ve hikaye efsanevi de olsa airin deeri ayn kala
caktr. Kitab- Mukaddes yazarlarnn (rnein Musa) ileri
srd hikayelere Homeros'un hikayesine inanmadmz
gibi inanmayacak olursak, elimizde Musa'nn sahtekar ol. duu dnda bir ey kalmaz. Herodotos ve Tacitus gibi
tarihilere, anlattklar olaylarn akla uygunluu ve inan
drcl lsnde nem veriyoruz, daha fazla deil; byle
yapmazsak, Tacitus'un Roma imparatoru Vespasianus'a
atfen anlatt, sa tarihilerinin anlattna benzeyen,
topal ve kr iki adam tedavi ettiine dair iki mucize
ye inanmamz gerekir. Ayn ekilde Josephus'un anlatt
Byk skender'in ordusunun geebilmesi iin Pamphylia
Denizi'nin, tpk Msr'dan k srasnda Kzl Deniz'de
olduu gibi ortadan ikiye blnerek bir geit oluturduu
mucizesine de inanmamz gerekir. Bu mucizelerin Kitab-
Mukaddes'deki mucizeler kadar gerek olduu ileri srlse
de onlara inanmayz; sonu olarak, Kitab- Mukaddes'de
74

Akl a

ya da baka yerlerde yer alan olaanst olaylara inanmak

iin gereken kantlar, doal ve makul olaylara inanmamz
iin gereken kantlardan ok daha fazla olmaldr; bu ne
denle Kitab- Mukaddes savunucular, antik kitaplarda
yer alan olgulara inandmz iin Kitab- Mukaddes'e de
inanmamz talep edemezler, zira bunlarda yer alan olgula
ra sadece makul ve kabul edilebilir bir nitelik tadklar ya
da Eukleides rneindeki gibi bizzat kant oluturduklar
iin inanmakla kalmayz, ayn zamanda Homeros'ta oldu
u gibi zarafetleri nedeniyle onlara hayranlk duyar, Pla
ton'daki gibi mspet, Aristoteles'deki gibi akllca olmalar
nedeniyle onlar onaylarz.
Bunlar akladktan sonra, Kitab- Mukaddes'in gerek
liini sorgulamaya devam ediyorum; bunun iin Musa'nn
adlar Yaratl, Msr'dan k, Levililer, lde Saym ve
Yasa'nn Tekrar olan be kitabndan balamak istiyorum.
Niyetim bu kitaplarn sahte olduklarn ve Musa tarafndan
yazhnadklarn gstermektir; bu kitaplarn Musa zama
nnda deil, ondan ancak birka yzyl sonra yazld bi
linmektedir. Ayrca bu kitaplar, Musa'nn yaad sylenen
zamana ve onu yaamna ait bir tarihi denemeden baka bir
ey deildir ve bunlarn Musa'nn lmnden birka yzyl
sonra kimliklerini gizleyen cahil ve aptal kiilerce yazlm
olduu aktr; bu da gnmzde yzlerce veya binlerce yl
gemie ait tarihi yazmaya alan tarihilerin abalarna
benzemektedir.
Bu durumda gstermeye alacam kantlar sz konu
su kitaplarda yer alan olgularla ilgili olacaktr, bu nedenle
kendimi imdilik bu kitaplarla snrlyorum. Kant olarak,
Kitab- Mukaddes'i savunanlarn inansz saydklar antik
yazarlar kullansaydm, benim kendilerine itiraz ettiim
gibi onlar da buna itiraz ederlerdi: bu yzden onlarla ken
di sahalarnda kar karya gelerek, kendi silahlar Kitab-
Mukaddes'i onlara kar kullanacam.
75

Thomas Paine

lk olarak, Musa'nn bu kitaplarn yazan olduuna ait

hibir mspet kant yoktur; sonuta o kimsenin nereden gel
diini bilmedii, tamamen aslsz birtakm dncelerin ya
zandL Bu kitaplarn slubu ve kullanlan dil onlarn Musa
tarafndan yazldna ait inanca, hatta byle varsaymaya
bile hi yer brakmamaktadr; nk sluba baklrsa baka
birisi Musa'dan sz etmektedir. Msr'dan k, Levililer ve
lde Saym kitaplarnn tmnde (Yaratl kitabnda yer
alan her ey Musa'dan ncedir ve ona dair bir ima bile yok
tur kitapta) nc bir kiinin konutuunu syleyebilirim;
srekli olarak, Tann Musa'ya syledi, Musa Tann'ya syle
di, Musa halkna syledi, halk Musa'ya syledi biiminde
ifadeler vardr; bu da tarihilerin yaamn ya da yaptkla
rn anlatt kiiler iin kullandklar sluptur. Bir kimsenin
kendisinden nc tekil ahs olarak bahsettii, dolaysyla
Musa'nn da byle yapt varsaylabili; ancak bu varsaym
hibir eyi kantlamaz; inan savunucularnn Musa'nn bu
kitaplar bizzat yazdn iddia etmeleri bir varsaymdan te
gidemez, bundan tr de sessiz kalmalar daha iyidir.
Musa'nn kendisinden nc tekil ahs kullanarak
bahsetmesinin onun dili kullanma hakk olduunu teslim
etsek bile -ki her insann byle bir eye hakk vardr- bu
kitaplarda yer alan konularn onu komik ve sama hale
drmesi nedeniyle kabul edilemez: rnein, lde Sa
ym 12:3'de "Musa yeryznden yaayan herkesten daha
alakgnllyd" ifadesi. yer almaktaclL Musa, insanlarn
en alakgnlls gibi davranmak yerine kendisi iin byle
bir ey sylemise, dnyann en kibirli ve kendini beenmi
zppelerinden biri olur; bu kitaplar savunanlar istedikleri
tarafn tutabilirle; nk her ikisi de onlara kardr: Musa
bu kitaplarn yazan deilse bu kitaplarn hibir hkm yok
tur; eer yazarysa bu durumda yazarn hibir inandrcl
yoktur, nk alakgnlllkle vnmek, alakgnlll
nn tam tersidir ve duygusal anlamda bir yalandr.
76

Akl a

Yasann Tekran'ndaki slup nedeniyle Musa'nn bu kita

bn yazan olmad teki kitaplarna gre daha belirgindir.
Burada daha dramatik bir tarz kullanlmtr; yazar ksa bir
girile konuyu aar ve Musa'y nutuk ekme konumunda
brakr; Musa'nn nutkunu bitirdikten sonra yazar kendi
blmn yazmay srdrr ve Musa'y tekrar n plana
karana kadar byle devam eder; sahneyi de lm, cenaze
treni ve Musa'nn karakterine deinerek bitirir.
Kitapta konumaclar drt kez birbirlerinin yerini alr;
birinci blmn ilk ayetinden beinci ayetine kadar konuan
aslnda yazardr, sonra drdnc blmn krknc ayetine
kadar Musa'ya nutuk attrr, burada Musa'y geri plana ite
rek, onun yaad dnemde syledii iddia edilen eylerin
sonucunda neler yapldn, tarihsel olarak uzun uzadya
anlatr.
Yazar beinci blmn ilk ayetinde, sanki Musa srail
halkn bir araya toplamak istemi gibi, konuyu tekrar gn
deme getirir ve nceki gibi Musa'y takdim ederek onu yirmi
altnc blme kadar konuturur. Ayn eyi yirmi yedinci b
lmn banda da yapar ve yirmi sekizinci blmn sonuna
kadar bu byle devam eder. Yrmi dokuzuncu blmde ya
zar tekrar ne ka; birinci ayetin tmnde ve ikinci ayetin
birinci satrnda kendi szlerini tekrarlar, burada son kez
Musa'y takdim ederek onu otuz nc blmn sonuna
kadar konuturur.
Yazar Musa'nn szlerini uzun uzadya yazdktan sonra
son blmde yeniden ortaya kar bu blmn tmnde
kendi grlerini yazar; okurlara Musa'nn Pisga Da'nn
tepesine ktndan ve orada brahim, shak ve Yakup'a
vaat edilmi topraklar grdnden sz eder; Musa ya
zara gre burada Moav topraklarnda lr ve oradaki bir
vadiye gmlr, ancak o gne kadar yani Yasann Tekrar
kitabn yazann zamanna kadar Musa'nn mezarnn ne
rede olduunu kimse bilmemekteydi. Yazar, Musa'nn l77

Thomas Paine

dnde 1 1 O yanda"' olduunu sylemektedir; bu srada

ne gzlerinin feri snmt ne de gcn kaybetmiti; bu
isimsiz yazar o gnden beri srail'de Musa gibi Tanr'yla
yz yze gelen baka bir peygamberin yeryzne gelmedi
ini syleyerek bitirir.
Dilbilgisine dair bulgular bu kitaplarn yazarnn Musa
olmadn gstermektedi; Yasann Tekrar kitabnda yer
alan tutarszlklar hakkndaki baz yorumlarm aktardktan
sonra, bu kitaplarn ierdii kronolojik ve tarihi kantlara
dayanarak Musa'nn bu kitaplarn yazar olmadna ve ola
mayacana dair grlerime devam edeceim; sonu olarak
da bu kitaplarda anlatld gibi erkek, kadn ve ocuk g
zetilmeden uygulanan dehet dolu, insanlk d kasapln
Tanr'nn emriyle yerine getirildiine inanmaya davet edecek
hibir otoritenin mevcut olmadn syleyeceim. Kitab-
Mukaddes'in karalamalarna kar Tanr'nn ahlaki adaleti
nin yannda olmak her gerek deistin grevidir.
Kim olursa olsun Yasann Tekrar kitabnn yazarnn
Musa iin anlattklar hem mulak hem de elikilidir.
Pisga'nn tepesine ktn syledikten sonra (herhan
gi bir yerde aa indiinden sz edilmemektedir) bize
Musa'nn burada Moav topraklarnda ldn ve onun
Musa'y oradaki bir vadiye gmdn sylemektedir; an
cak burada "o" zamirinden nce anlm herhangi bir isim
yoktur ve Musa'y kimin gmd hi kimse bilmemekte
dir. Eer yazar "o" zamiriyle Tanr'y kastediyorsa...,.. bunu
nasl bilebilir? Hem neden ona inanalm? Musa'nn nereye
gmldn bizzat bildirmesi de mmkn olmadndan
olayn byle gerekletiini syleyen yazarn da kim olduu
nu bilmemiz de mmkn deildir.

Eski Ahit'in Trke evirisinde, King James ve Vulgata evirilerinde

yz yirmi diye geer. (.n.)
Eski Ahit'in Trke evirisinde "o" zamirinin yerine Rab kullanl
mtr. (.n.)

78

Akl a

Yazar Musa'nn mezarnn yerinin bugne kadar bilin

mediini sylerken kendi yaad dnemi kastetmektedir;
peki Musa'nn Moav topraklarndaki bir vadiye gmld
n nereden bilebilmektedir? Yazarn Musa'nn lmn
den sonra onun gml olduu yeri bilecek kadar yaad
n dnsek de, bugne kadar ifadesi yznden bunun da
mmkn olmad anlalr, sz konusu dnem Musa'nn
lmnden ok sonradr ve yazarn onun cenaze treninde
bulunmu olmas imkanszdr; dier yandan Musa'nn da
bizzat mewrnn nerede olduunu bugne kadar hi kimse
bilmiyordu diyebilmesi de mmkn deildir. Musa'ya by
le bir ey syletmek, sakland yerden kimse beni bulamaz
diye seslenen ocuun oynad saklamba oyununun biraz
gelitirilmi hali olur; Musa'y kimse bulamaz.
Yazar, Musa'ya yaptrd konumalara nasl ahit ol
duunu hibir yerde aklamamaktadr, bu nedenle onlar
ya kendisinin yazdn ya da anlatya dayal geleneklerden
derledii sonucuna varmak iin her trl hakka sahibiz.
Her ikisi de gayet mmkndr, nk beinci blmdeki
emirler listesinde yer alan drdnc emir, Msr'dan k
kitabnn yirminci blmndeki drdnc emirden farkl
dr. Msr'dan k kitabnda emrin syledii gibi Tanr'nn
yedinci gn yaratma nedeni olarak, gkleri ve yeryzn
alt gnde yaratt, yedinci gn de dinlenmek iin ayrd
ndan sz edilmektedir. Oysa Yasann Tekrar kitabnda ne
den olarak bu gnn srail oullarnn Msr'dan k gn
olarak kabul edildii gsterilmektedir, ite bu yzden emirde
"Tanr ahat gnn korumanz emreder," denmektedir,
fakat yaratltan ya da Msr'dan ktan sz edilmemek
tedir. Musa'nn bu kitapta yasa olarak syledii ama dier
kitaplarda yer almayan pek ok ey vardr; bunlarn arasn
da 21:18, 19, 20 ve 21. ayetlerinde inat ocuklarn yola ge
tirilmesi iin anne babalara ocuklarn talayarak ldrme
cezas verme yetkisi tanyan, insanlk d acmasz yasalar
79

Thomas Paine

yer almaktadr. Fakat din adamlar vaazlarnda dalna Ya

sann Tekrar kitabn okumay tercih eder, nk Yasann
Tekrar ondalk vermeyi tler; Bu kitabn 25:4. ayetinde
ondalk iin kullanlan u ifade yer almaktadr: "Harman
dven kzn azn balamayacaksn"; bu iki satrlk tek
cmlenin blmn en banda yer almas da gzden ka
mamaktadr. Rahip! Rahip! Ondalk almak iin bir kzle
bile karlatrlmaya razsn. Bizim iin Yasann Tekrar ya
zarnn kim olduunu belirlemek mmkn olmasa da onun
hangi meslei icra ettiini bulmak zor olmayacaktr, bu kita
bn gelime sreci iinde gstereceim gibi, Musa'dan en az
yz elli yl sonra yaam Yahudi bir din adamyd.
'
Artk kronolojik ve tarihi kantlar sunmaya balayabilirim. Kullanacam kronoloji Kitab- Mukaddes'inki olacak;
herhangi bir eyi kantlamak iin Kitab- Mukaddes dna
kmayacam, bizzat Kitab- Mukaddes'in tarihi ve krono
lojik olarak bu kitaplar Musa'nn yazmadn kantlama
sn istiyorum. Okurlara (en azndan bunu renme frsan
olmayanlara) byk ve kk boyutlu Kitab- Mukaddes
basklarnn her sayfasnda, olaylarn sa'nn doumundan
ne kadar nce cereyan ettiini gstermek iin sayfa boluk
larna kronolojik bilgiler de baslr; bylelikle iki tarihi olay
arasnda geen zaman da bellidir.
Yaranl kitabyla balamak istiyorum. Yaranl'n 14.
blmnde yazar drt kraln, be krala kar yapn savata
Lut'un esir alnp gtrldn anlatmaktadr; Lut'un du
rumu brahim'e iletildii.nele brahim emrindeki herkesi si
lahlandrarak Lut'u kurtarmaya gider ve onlar Dan'a kadar
izler. (14. ayet)
Onlar Dan'a kadar izlemek ifadesinin sz konusu du
ruma ne derece uyduunu gstermek iin biri Amerika, di
eri de Fransa'dan iki rnek vereceim. Amerika'daki New
York kentinin ad balangta New Amsterdam'd; Fran
sa'daki Havre Marat kenti de nceden Havre-de-Grace ola80

Akl a

rak biliniyordu. New Amsterdam 1664 ylnda New York,

Havre-de-Grace ise 1793 yllmda Havre Marat oldu. Tarihi
belli olmayan ama iinde New York geen bir yaznn bu
kentin adnn New Amsterdam olarak getii 1664 ylndan
nce yazlm olmas mmkn deildir, yani bu yaz ya 1664
ylnda kentin adnn New York olarak qeitirilmesinden
sonra ya da daha sonraki bir tarihte yazlm olmaldr. Ben
zer ekilde Havre Marat kentinden sz eden bir yaz bu ken
tin adnn Havre-de-Grace olduu 1793 ylndan nce yazl
m olamaz. Ya ismini deitii 1793 ylnda ya da bundan
sonraki yllarda yazlm olmaldr.
imdi kendi olgumuza dnecek olursak, Musa'nn l
mnden yllarca sonraya kadar Dan isimli bir yer yoktu, bu
nedenle iinde onlar Dan'a kadar izlediler ifadesi olan bir
kitabn yazar Musa olamaz.
Kitab- Mukaddes'de Dan ad verilen bu kent daha
nceleri, Yahudi olmayan bir kabileye aitti ve ad Layi'ti;
Dan kabilesi bu kenti ele geirdiinde, bu kabilenin atas ve
brahim'in byk torunu Dan'n ansna ona bu ad verdiler.
Bu kant belirgin hale getirmek iin Yaratl kitabn
dan, nkimler kitabnn 18. blmne kadar atfta bulun
mak gerekir. Burada (27. ayet) "Onlar (Danoullar) Layi
zerine yrdler. Barl ve her eyden habersiz olan kent
halkn kltan geirip [Kitab- Mukaddes cinayetlerle do
ludur] kenti atee verdiler," " ...kenti yeniden ina ederek,
oraya yerletiler" (28. ayet) ve " ...kente atalar Dan'n an
sna, Dan adn verdiler; kentin nceki ad Layi'ti." (29.
ayet) denir.
Danoullarnn Layi'i almalar ve adn Dan koymala
r, Samson'un lmnden hemen sonra Hakimler kitabna
konmutur. Samson'un lmnn .. 1120 ylnda olduu
sylenir, oysa Musa'nn lm .. 1451 ylndadr; byle
ce tarihi olgulara gre bu yer Musa'nn lmnden 331 yl
sonra Dan adn almtr.
81

Thomas Paine

Hakimler kitabnda, tarihi ve kronolojik dzenlemelerde

gze arpan karklklar vardr. tapta yer ald biimde

17, 18, 19, 20 ve 21. blmler kronolojik olarak kendinden

nceki blmlerinin nne konmutur, bunlar 16. blm
den 28 yl nce yazlm gibi sunulmutur, srasyla 15. b
lmden 266 yl, 13. blmden 245 yl, 9. blmden 195 yl,
4. blmden 90 yl, 1. blmden 15 yl nce yazlm gibi
durmaktadrlar. Tm bunlar Kitab- Mukaddes'in belirsiz
ve efsanevi durumunu gstermektedir. Kronolojik dzen
lemeye gre, Layi'e Dan adnn verilmesi Musa'nn halefi
Yeu'nun lmnden yirmi yl sonra olmutur; kitapta yer
alan tarihi sralamaya greyse Yeu'nun lmnden 306,
Musa'nn lmnden 331 yl sonra gereklemitir; bu iki
kant Musa'nn Yaratl kitabnn yazan olmadn gs
termeye yeterlidir, nk Musa'nn yaad dnemde Dan
isimli bir kent mevcut deildi. Bu kitap Layi kentinin adnn
Dan olarak deitii tarihten sonra baka biri tarafndan ya
zlm olmaldr; bu kiinin kim olduunu kimse bilmemek
tedir, bu nedenle Yaratl kitab ad bilinmeyen biri tarafn
dan yazlmtr ve hibir hkm yoktur.
Musa'nn Yaratl kitabnn yazan olmadna ait baka
bir kronolojik ve tarihi kant sunmaya alacam.
Yaratl'n 36. blmnde Esav'n Edomlular ad verilen
ocuk ve torunlarnn soyaac ve Edom'un kral isimlerinin
bir listesi yer alr; bunlar sayarken 31. ayette yle denir:

"sraillileri yneten hergi bir kraln olmad dnemde,

Edom'u u krallar ynetti."

Eskiden yaanan olaylan anlatan ve tarih belirtmeden
yazlan bir metinde yazar yle demeliydi: "Bu olaylar Ame
rika'daki Kongre'den nce olmutu," ya da "Fransa'da
Meclis'in kurulmasndan nce meydana gelmiti," byle bir
olayn anlatlmas bu iki meclisin kurulmasndan nce mm
kn olamazd, ancak Amerika'da Kongre'nin, Fransa'da da
Meclisin kurulmasndan sonra bu olgudan bahsedilebilirdi;
82

Akl a

yani Kongre ya da Medis'in kurulmasndan nce len bir

kimse bunlarn varlndan sz edemezdi.

Konumada olduu gibi tarih anlatmnda da o dnemde

yaanm bir olaya atfta bulunmak yaygn bir uygulama
dr; bunu yapmak ok doaldr, nk olaylan hatrlamak
tarihleri hatrlamaktan daha kolaydr; ikinci olarak olay ta
rihi de kapsar ve ayn anda iki amaca hizmet eder; olaylan
anlatmada bu tarz konuma seildiinde anlan olaylarn
gemite yaand ifade edilmi olur. Eer bir kimse her
hangi bir konudan sz ederken evlenmeden nceydi, olum
domadan nceydi, Arnerika'ya ya da Fransa'ya gitmeden
nceydi gibi szler sylerse bundan o kiinin evlendii, bir
olu olduu, Amerika ya da Fransa'ya gittii anlalr. Dil bu
tr ifade tarznda baka bir anlamn olumasna izin vermez;
herhangi bir yerde bu tr bir ifadeyle karlaldnda, an
cak iaret ettii anlamda kullanlabilecei anlalr.
Dolaysyla alntladm, "sraillileri yneten herhangi
bir kraln olmad dnemde Edom'u u krallar ynetti."
ifadesi ilk kraln hkm srmeye balamasndan sonra ya
zlabilir; bu nedenle Yaratl kitabnn Musa tarafndan ya
zlmamas bir yana, en azndan aul zamanna kadar yazla
mam olmas gerekir. Bu, ifadenin olumlu anlamdr; ancak
herhangi bir kral ifadesi birden fazla kral olduunu ima et
mektedi; bu da Davut zamanna kadar gtrlebilir; genel
olarak bakldndaysa Yahudi monarisinin tm zamanlan
bu ifadenin kapsam iine girebilir.
Krallarn srail'de hkm srmeye balamasndan nce
yazld sylenen bu ayetle Kitab- Mukaddes'in herhangi bir
blmnde karlam olsaydk bunu fark etmemiz mmkn
olmayacakt. Ancak durum budur; srail krallarnn tarihini
ayrntl olarak veren iki Tarihler kitab aslnda Yahudi mo
narisi baladktan sonra yazlmtr; alntladm bu ayet ve
Yaratl'n 36. blmnn dier ayetlerinin tm 43. ayetten
balayarak 1. Tarihler kitabnn 1. blmnde bire bir ayncl:
83

Thomas Paine

Tarihler kitabnn yazan srail'i yneten krallarn lis

tesini vererek, 1. Tarihler'in 1:43. ayetinde ifade ettii gibi
"sraillileri yneten herhangi bir kraln olmad dnemde
Edom'u u krallar ynetti," deseydi tutarl olacakt; ancak
ayn ifadenin bu dnemden nce kullanlmas mmkn
olmadndan, Yaratl kitabnn bu blmn Tarihler
kitabndan alndnn kesin olduu tarihsel anlatm yoluy
la kantlanabilir, nk Yaratl, Tarihler titab kadar eski
deildi; muhtemelen, kronolojiye gre Davut ve Sleyman
zamannda yaad bilinen Homeros'un kitab ve Yahudi
monarisinin sonlai'na doru yaad bilinen Aisophos'un
fabllar kadar da eski deildir.
,
Tanr Kelam olduu ileri srlen Yaratl'n, Musa ta
rafndan yazld inancn ortadan kaldrrsak, geriye yaza
n belirsiz hikayelerin, fabllann, geleneksel ya da uydurma
samalklarn ya da dpedz yalanlai'n yer ald kitaptan
baka bir ey kalmaz. Havva ve ylan hikayesiyle, Nuh'un
gemisi hikayeleri dzeyi, sevimsiz Arap hikayelerininkine
indiri; sekiz, dokuz yz yl yaad iddia edilen kiiler mito
lojideki devlerin lmszl kadar efsanevidir.
stelik Musa, Kitab- Mukaddes'de anlatlanlara ba
klrsa, dnlebilecek en dehet verici karaktere sahiptir.
Anlatlanlar doruysa, balangta sefil bir durumdayd ve
daha sonra din adna ya da dini koruma bahanesiyle pek
ok sava kard; bu maskeyle ya da bu sevdayla herhangi
bir ulusun tarihinde yer alabilecek en vahi ve benzersiz gad
darlklar yapt. Sadece bir' rnek vereceim:
Yahudi ordusu cinayet ve yana seferlerinden birinden
dnerken u olay anlatlmaktadr (lde Saym, 31:13.
ayet): "Musa, Kahin Elazar, topluluun nderleri onlar kar
lamak iin ordugahn dna ktlar; Musa savatan dnen
ordu komutanlarna -binbalara, yzbalara- fkelendi;
onlara 'Btn kadnlar sa m braktnz?' diye kt, bu
kadnlar Balam'n verdii de uyarak Peor olaynda sra84

Akl a

illilerin Tann'ya ihanet etmesine neden oldular. Bu yzden

Tanr'nn topluluu arasnda lmcl hastalk ba gsterdi.
imdi btn erkek ocuklar ve erkekle yatm kadnlar l
drn; yalnz erkekle yatmam gen kzlan kendiniz iin
sa brakn."
Bu olay doruysa, dnyann herhangi bir dneminde
nefret duyulan caniler arasnda Musa'dan daha rezil birini
bulmak mmkrt deildir. Burada erkek ocuklarn boaz
lama, anneleri katletme ve kz ocuklarnn rzna geme
emri verilmektedir.
Bir annenin kendini bir ocuu ldrlecek, dieri teca
vze urayacak, kendisi de celladn eline teslim edilecek olan
annelerden birinin yerine koyduunu dnelim; herhangi
bir kzn da annesini ve erkek kardeini ldrenlerin av olan
kzlardan birinin yerine kendisini koyduunu dnelim, ne
hissederlerdi acaba? Bunu doaya yklemeye almak bo
unadr, zira doa kendi yasalarna uyar, onun sosyal bala
rna eziyet eden din sahte bir dindir.
Bu iren emirden sonra, sra elde edilen yamann pay
lamna gelir; burada da din adamlarnn ikiyzll su
listesini iyice kabartr. 37. ayette " ...bunlardan Rabbe ver
gi olarak 675 koyun verildi; 36000 sr vard, bunlardan
Rabbe vergi olarak 72 sr verildi; 30000 eek vard, bun
lardan Rabbe vergi olarak 61 eek verildi; 16000 kii vard,
bunlardan Rabbe vergi olarak 32 kii verildi." denmekte
dir. Kitab- Mukaddes'in birok blmnde olduu gibi bu
blmde de ele alnan konular insanln okuyabilecei en
dehetli ya da en uygunsuz satrlardr; mesela bu blmn
35. ayetinde Musa'nn emriyle rzna geilecek, erkekle yat
mam kzlarn says otuz iki bindir.
nsanlar, Tanr Kelam ad altnda sunulanlarn ahlaksz
ln genellikle anlayamamaktadr. Dogmalarla byyen in
sanolu, Kitab- Mukaddes'in doruluunu ve iyiliini kabul
eder; bu kitabn Tanr tarafndan yazdrldna inandrlan
85

Thomas Paine

insanolu, kitabn da onun cmertliini tadndan phe

duymaz. Aman Tanrm! Halbuki durum tamamen tersidi.t;
bu kitap yalanla; ktlkler ve dine kfrlerle doludur; insa
nn ktln Tann'nn emirlerine yklemekten daha ar
kfr olur mu?
Musa'ya atfedilen kitabn onun tarafndan yazlmadn
ve dolaysyla Kitab- Mukaddes'in de sahte olduunu gste
ren asl konuma dnyorum. Yazld tarihten drt, be yz
yl nce cereyan etmi olaylar gerekmi gibi sunan herhan
gi bir kitabn gerekliini geersiz klmak iin daha nceden
belirttiim iki rnee bir ek yapmaya hi gerek yok. rne
in, "onlar Dan'a kadar izlediler" ve "Icralla; sraillilere
hkmetti" ifadelerinde olduu gibi bunlar Zayf olarak bile
nitelenemeyecek kadar peygamberlik sylemi tamamakta
dr. Bu ifadeler gemi zaman kipindedi.t; birinin gemi za
man kipini kullanarak peygamberlik yapacan sylemekse
aptallktan baka bir ey deildir.
Kitaplarn iinde dank biimde yer alan ok sayda ifa
de, bu kitaplar ayn kantlarda bir araya getirir. Msr'dan
k kitabnda (Musa'ya atfedilen baka bir kitap) 16:35.
ayetinde: "srailliler yerletikleri Kenan topraklarna varn
caya dek krk yl man yediler," denmektedir.
srailoullarnn man yiyip yememelerinin, mann bir
tr mantar ya da lkenin o blgesine zg bir bitki olup
olmamasnn benim savlarm iin bir nemi yok; gstermek
istediim Musa'nn bu olay yazm olamayacadr, nk
bu olay Musa'nn yaad dnemin tesine uzanmaktadr.
Kitab- Mukaddes'e gre (geri yalanlar ve elikilerle dolu
bu kitabn hangi blmne inanacaksnz, inanlacak bl
m var m?) Musa krsal alanda ld ve Kenan toprakla
rnn snrlarna hi varamad; bu nedenle srailoullarnn
buraya geldiklerinde ne yapnklar ve ne yediklerini bilmesi
mmkn deildir. Bize Musa'nn yazdn iddia ettikleri
man yeme olay aslnda Musa'nn halefi Yeu zamanna ka
dar gider; Yeu'nun kitabnda srailoullan rdn nehrini
86

Akl a

geerek Kenan topraklarnn snrna gelir: Yeu'nun 5:12.

ayeti bu olay, "lkenin rnnden yemeleri zerine ertesi
gn man kesildi. Man kesilince srailliler o yl Kenan toprak
larnn rnyle beslendiler," biiminde anlatmaktadr.
Ama bundan daha belirgin bir rnek Yasann Tekrar ki
tabnda yer almaktadr; burada Musa'nn bu kitabn yazar
olamayaca grlrken o dnemde devler hakknda ortaya
kan efsanevi kavramlar da bu kitapta yer almaktadr. Yasa
nn Tekcan kitabnn 3:11. ayetinde Musa'nn zaferleri ara
snda Baar kral Og'un yakalanmas yer almaktadr: "Dev
ler rkndan sadece Baar kral Og kald; Og'un Ammonlu
larn Rabba kentindeki karyolas demirdendi. Karyolann
uzunluu 9 kbit, eni 4 kbitti." Bir kbitin uzunluu 1 ayak
ve 9,888 in'e yakndr. Yani karyolann boyu 16 ayak 4 in,
eni de 7 ayak 4 in'tir;"' bir dev iin uygun bir yatak. Tarihi
adan baklacak olursa, nceki olaylarla karlatrldnda
burada sunulan kantlar dorudan ve olumlu olmad halde,
bunlarn gayet olas ve dorulayc nitelii, tersi durumunda
ki en iyi kantlardan iyidir.
Yazar bu devin varln kantlamak iin antik bir kaln
t olarak karyolasna deinmekte ve Ammonlularn Rabba
kentinde olduunu sylemektedir. Bu Kitab- Mukaddes'in
bir eyi dorulamak iin sklkla bavurduu bir yntemdir.
Ama bunu syleyen Musa olamaz, nk Musa ne Rabba
hakknda bir ey biliyordu ne de orada ne olduunu. Rabba
ne bu dev kraln hkm srd bir kentti, ne de Musa'nn
ele geirdiklerinden biri. Rabba'da bulunan bu karyolaya ve
onun llerine ait bilgi Rabba'nn ele geirili tarihine uy
gun olmaldr, bu da Musa'nn lmnden drt yz yl sonra
vuku bulmutur; 2. Samuel'in 12:26. ayetinde yer alan u ifa
delere gz atalm; "Ve Yoav [Davut'un generali] Rabba'daki
Ammonlularla arpt ve bu kral kentini ele geirdi," vb.

..

Boyu yaklak 4,9 metre, eni de 2,2 metre. {.n.)

87

Tbomas Paine

Musa'ya atfedilen kitaplarda yer alan zaman, mekan ve

koullara ilikin elikilerin bol miktarda oluu ve bu ki
taplarn ne Musa tarafndan ne de onun yaad dnem
deki baka biri tarafndan yazlamayaca kantland
iin bunlara yer vermeden Yeu kitabna devam edecek ve
Yeu'nun bu kitabn yazar olmadn, bu kitabn da ya
zarnn bilinmediini ve bir saygnl olmadn gsterece
im. Bunun iin sunacam kant kitabn iindedir: Kitab-
Mukaddes'in varsaylan zgnlne kar kant iin
Kitab- Mukaddes'in dna kmayacam. Sahte tanklk
kendisine kar kullanmak iin her zaman iyi bir veridir.
Yeu kitabnn 1. blmne gre Yeu, yt:usa'dan hemen
sonra gelir; ayrca Musa'dan farkl olarak bir askerdi; 25 yl
srail halknn bakan olarak hizmet etti; yani Kitab- Mukad
des kronolojisine gre Musa'nn lm tarihi i.. 1451'den
balayarak, yine ayn kronolojiye gre Yeu'nun lm tarihi
.. 1426 ylna kadar. Yeu tarafndan yazld iddia edilen
bu kitapta sz edilen olaylarn Yeu'nun lmnden sonra
meydana geldii bilinmektedi; bu yzden Yeu'nun bu kita
bn yazar olmas mmkn deildir; ayrca bu kitabn iinde
yer alan en son hadise gerekleene kadar yazlmas mmkn
deildi: Kitap nitelik olarak dehet verici ktlklerle dolu
dur ve ikiyzllk iindeki selefi Musa'nn kitaplarnda yer
alan vahet ve acmaszlktan aa kalmayan yamaclk ve
cinayetlerin askeri tarihidir; tpk nceki kitaplardaki gibi, bu
eylemler Tanr'nn emrine yklenerek dine kfr edilir.
Yeu'nun kitabnda I<endisinden nceki kitaplarda ol
duu gibi olaylar nc kiinin azndan anlatlr; burada
aslnda konuan Yeu'nun tarihisidir, nk kendisi hak
knda, rnein altnc blmn son ayetindeki gibi "n l
kenin her yanna yayld" gibi eyler sylemesi ok sama ve
kendini beenmilik olacakt. imdi I<anta geliyorum.
Yeu 24:31. ayette unlar ifade edilir: "Yeu yaadka ve
Yeu'dan sonra yaayan ve Rabbin srail iin yapt her eyi
88

Akl a

bilen ileri gelenler durduka srail halk Rabbe kulluk etti."

Yeu ldkten sonra insanlarn ne yaptn bilinesi akla uy
gun mudur? Bu hikaye sadece Yeu'dan deil, ondan son
raki ileri gelenlerin de lmnden sonra yaam bir tarihi
tarafndan yazlm olmald:.
Yeu kitabnda eitli blmlere dalm vaziyette zama
na ilikin epey genel anlaml ifadeler yer almaktad.; bu du
rumda yukar4aki ifadede olduu gibi herhangi bir zamana

atfta bulunmadan kitabn yazlma zaman Yeu zamannn

tesine tanmaktad:. Buradaki ifadede Yeu'nun lm za
manyla ileri gelenlerin lm zamanlar birbirinden tama
men ve kesinlikle ayrlmtr, bu kant da kitabn ancak son
kiinin lmnden sonra yazlm olduunu gstermektedir.
imdi szn edeceim ifade herhangi bir zaman dilimi
ne atfta bulunmayan, yani Yeu ve ileri gelenlerin lmle
rinden ok uzak bir zaman gsteren bir olay anlatmaktad:.
Yeu'nun emriyle gnein Givon zerinde, ayn da Ayalon
Vadisi'nde sabit bir biimde asl durduu12 (yani sadece
12

Gnein Givon Da'nn stnde, ayn da Ayalon Vadisi'nde havada

asl durmas hikayesi kendi kendini ele veren hikayelerden biridir.
Byle bir olay tn dnyaca bilinmeden gereklemi olamaz. Dn
yann yars gnein niin domadn, yars da niin batmadn
merak edecek, bnunla ilgili gelenekler de evrensel nitelikli olacakt;
ancak dnyada bu olay bilen hibir ulus yoktur. yi ama ay niin sa
bit durmaktadr? Gn nn olduu yerde ay bulnmasnn ne
deni nedir? iirsel bir imge olarak fena deildir; Deborah ve Barak'n
nl arksnda "yldzlarn g bir batan br baa geerken
Sisera'yla savamas"na (Hakimler 5:20) da benzer ama, olan bitenle
ilgili olarak onu dosta uyarmaya gelenlere kar Muhammed'in sy
ledii u szlerden daha niteliksizdir: "Sa elinizde gne, sol elinizde
ayla bana geldiniz, bu benim durumumu deitirmemeli. " Yeu'nun
Muhammed'i gemesi iin gnei ve ay birer cebine koyup, Guy
Faux'nun gizli feneri gibi tayarak, sonra istediinde ceplerinden
karabilmesi gerekir. Ycelik ve samalk bazen birbirine ok yaklar,
onlar birbirinden ayrmak gleir. Yceliin bir adm sonras sa
mala, samaln bir adm sonras ycelie yol aar; ancak bu ba
lamda kullanlan ifade, iirsel niteliinden soyutlandnda Yeu'nun
cehaleti ortaya kar, nk asl yapmas gereken dnyaya dnmeme
sini emretmekti.
89

Thomas Paine

ocuklar elendirecek bir hikaye) anlatldktan sonra Yeu

hakknda 10: 14. ayette u ifade yer almaktadr: "Ne bundan
nce ne de sonra Rabbin bir insann dileini iittii o gnk
gibi bir gn olmamtr."
Sonra ifadesinde kastedilen zaman, yani o gnden sonra,
ondan nceki tn zamanlarla karlatrlabilir olmaldu; ifa
deye aklayc bir nem atfetmek iin bunu u:Q.ln bir zaman
anlamnda kullanmak gerekir: rnein bu zaman ertesi
gn, ertesi hafta, ertesi ay, ertesi yl olarak alglamak komik
olacaktr; dolaySyla bu ifadeyi, anlatt olaanst olayla
uyumlu, manal bir hale getirmek iin kastedilen zamann
ncesinde de yzyllar olmaldr; bir yzyldfn az bir zaman
yetersiz, iki yzyldan az bir zamansa ancak kabul edilebilir.
Uzak ama genel bir zaman 8. blmde de yer almakta
dr; Ay kentinin ele geirilmesinin anlatld bu blmn
28. ayetinde yle denir: "Ardndan Yeu Ay' atee verdi,
yakp ykp viraneye evirdi. Ykntlar bugn de duruyor."
29. ayetteyse Yeu'nun asp giri kapsnn nne gmd
Ay kral hakknda u szleri yer almaktadu; "Cesedin ze
rine talardan byk bir yn yaptlar. Bu yn bugn de
duruyor." "Bugn de" ifadesi, Yeu kitabnn yazarnn za
manna ilikindir. Yeu'nun be aaca ast be kraldan ve
atldklar maaradan sz eden 10. blmnn 27. ayetinde
u ifade yer almaktadr; " ...maarann azn byk talarla
kapadlar. Bu talar bugn de orada duruyor."
Yeu'nun baz kahramanlklarnn, ele geirdii ve ele ge
irmeye alt boylar ve yerlerin sayld 15. blmn 63.
ayetinde u ifadeler vardu; "Yahudaoullar Yerualim'de
yaayan Yevuslulan oradan karmadlar. Yevuslular bu
gn de Yerualim'de Yahudaoullanyla birlikte yayorlar."
Bu ifadeyle ilgili soru udur, Yevuslular ve Yahudaoulla
n Yerualim'de ne zaman birlikte yaamlardr? Bu konu
Hfilcimler'in 1. blmnde de ele alndndan yorumlarm
o blme gelinceye kadar sakl tutacam.
90

Akl a

Baka hibir kanta bavurmadan, kendi kitabndan gs

terdiim gibi Yeu bu kitabn yazan olamaz, kitabn yazan
belli deildi; o nedenle hibir yetkisi ve gc yoktur; yuka
rda da bahsettiim gibi, bundan sonra Hakimler kitabna
devam edeceim.
Bu kitabn yazannn belli olmad bakar bakmaz anlal
maktadu; Tanr Kelam olduunu sylemek de sahtekarlknr;
szl bir teminat bile yoktur, tmyle yetimdir.
Bu kitap Yeu kitabnda yer alan ayn ifadeyle balamak
tadr. Yeu 1 :1 . ayetin "imdi, Musa'nn lmnden sonra... "
eklindeki al, Hakimler'in alnda "imdi, Yeu'nun
lmnden sonra... " olmutur. ki kitap arasndaki slup ve
dier yazm benzerlikleri bu iki kitabn ayn yazar tarafndan
kaleme alndnn iaretidir; ama yazarn kimlii belirsizdir.
Kitabn kantlad tek ey yazarnn Yeu'dan ok daha son
ra yaaddr; kitap alnda Yeu'nun lmnden hemen
sonra balad izlenimini verse de, ikinci blm tm kitabn
bir zeti niteliindedi; bu da Kitab- Mukaddes kronoloji
sine gre 306 yllk bir dnemi kapsar; bu dnem Yeu'nun
.. 1426 ylnda lmnden balayarak Samson'un ..
1 120 ylndaki lmne kadar devam ede; bu tarih Saul'un
"babasnn eeklerini aramaya gittiinde kral olduu" tarih
ten 25 yl ncesine denk gelmektedir. En azndan bu kitabn
tpk Yeu kitab gibi Davut zamanndan nce yazlmadna
inanmak iin iyi nedenler vardr.
Hfilcimler'in 1. blmnde yazar Yeu'nun lmn ilan
edip, Kenan topraklarnda yaayanlarla Yahudaoullar ara
snda neler olduunu anlatarak devam eder. 7. ayette yazar
birdenbire Yerualim bahsini aar ve bunun hemen devam
olan 8. ayette de "Yahudaoullar Yerualim'e saldrp kenti
aldlar" ifadesi yer al; bu nedenle bu kitap Yerualim'in ele ge
irilmesinden nce yazlm olamaz. Okuyucu, Yeu kitabnn
15:63. ayetinde yer alan "Yevuslular bugn de Yerualim'de
Yahudaoullanyla birlikte yayorla;" ifadesiyle bu kitabn
yazld tarihin belirtildiini aktardm anmsayacaklardr.

91

Thomas Paine

imdiye kadar ele aldn kitaplarn ne atfedilen kiiler

tarafndan ne de bu kiiler, gerekten yaam olsalar da,
lmlerinden uzun yllar sonra bile yazlmadklarn ispat
iin o kadar ok kant gsterdim ki, bu blme ondan ka
rabileceim sonutan daha az nem vereceim. Kitab- Mu
kaddes bir tarih kitab olarak ele alndnda Yerualirn'in
Davut zamanndan nce ele geirilmedii anlalr; sonu
olarak Yeu ve Hakimler kitaplar Yeu'nun lmnden
yz yetmi yl sonra baa geen Davut dneminden sonraki
tarihe kadar yazlnantr.
Yerualirn olarak adlandrlan kentin ilk ad Yevus ya da
Yevusi'ydi ve buras Yevuslularn bakentiydi. Kenti Davut'un
ele geirdii 2. Samuel'in 5:4. ayetinde, 1. Tarihler'in 14:4.
ayetinde ve dier yerlerde anl: Kitab- Mukaddes'in hibir
blmnde kentin bu tarihten alndna dair hibir akla
ma veya ima yoktur. Aynca Samuel ve Tarihler kitaplarnda
yer alan ve daha nceki fetihlerinde kullanlan "erkek, ka
dn, ocuk demeden onlar yok ettiler, nefes alan bir canl
brakmadlar" gibi ifadeler Yerualirn'in alnmas srasnda
kullanlmamtr ve buradaki sessizlik kentin teslim olma
sna yorulabilir. Burann asl sahipleri Yevuslular kentin
alnmasndan sonra da burada yaamlarn srdrmlerdir.
Yeu'da anlatlan, "Yevuslular bugn de Yerualim'de Ya
hudaoullaryla birlikte yayorlar" ifadesi bu kentin Davut
zamannda ele geirildii tarihi dorulamaktadr.
Yaratl'tan Hakirnler'e kadar Kitab- Mukaddes'deki
tm kitaplarn zgn olmadn gsterdikten sonra imdi
de Rut kitabna geliyorum; bu, kuzeni Boaz'n yatana kur
nazca srnerek yaklaan avare bir taral kzn acemice ele
alnm, aptalca anlatlm, kimin tarafndan yazld bilin
meyen gereksiz hikayesidir. Tanr Kelam denen gerekten
ho bir hikaye. Bununla birlikte, iinde cinayet ve yama ol
mamas nedeniyle Kitab- Mukaddes'in en iyi kitaplarndan
biridir.
92

Akl a

Bundan sonra Samuel'in iki kitabn ele alacak, bunlar

da Samuel'in yazmadn, hatta lmnden ok sonraki ta
rihlere kadar yazlm olamayacan ve nceki kitaplar gibi
bunlarn da yazarlarnn bilinmediini o nedenle de bu ki
taplarn hibir yetkisi ve gc olmadn gstereceim.
Bu kitaplarn Samuel'in lmnden ok sonralan yazl
dna, kesinlikle onun tarafndan yazlmadna ikna olmak
iin yazarn, babasnn eeklerini aramaya giden ve Samuel'le
bu konu hakknda gren Saul hakknda yazdklarn oku
mak yeterlidir. Saul gnmzde kaybolan eyalarn bulmak
iin bir medyuma bavuran aptallar gibi, kaybolan eeklerin
bulunmasna yardmc olmas iin Samuel'e gitmitir.
Hikayeyi Saul, Samuel ve eeklerle ilikilendiren yaza;
bunun hemen o srada olduuna dair herhangi bir ey sy
lememektedir ama bu olay sanki yazarn yaad dnemde
eski bir hikayedir; nk kullanlan dil ve terimler Samuel'in
yaad zamana aittir, bu da yazar hikayeyi kendi yaad
zamann terim ve diliyle aklamaya zorlar.
Birinci kitabn 9. blmnde Samuel'e kahin denmekte
dir; bu unvan nedeniyle Saul ona kayp eekleri sorar, 11.
ayet yledir; "Yokutan kente doru karlarken [yani Saul
ve hizmetkan] kuyudan su ekmeye giden kzlarla karla
nlar. Onlara 'Kahin burada m?' diye sordular." Sonra Saul
kzlarn gsterdii yne doru gitti, burada daha nceden
groedii Samuel ile karlan ve 18. ayette yer ald gibi
unu syledi; "Kahinin evi nerede, ltfen syler misin?" ve
Samuel buna cevap olarak, "Kahin benim," dedi.
Samuel kitabnn yazar bu soru ve cevaplan o gya sy
lendikleri zamann slubu ve konuma diliyle vermitir; bu
konuma dili yazarn dneminde arnk kullanlmad iin de
hikayeyi anlalr klmak iin terimleri 9. ayette aynen yle
aklamnr: "Eskiden srail'de biri Tanr'ya bir ey sormak
istediinde, 'Haydi kahine gidelim' derdi. nk bugn
peygamber denilene o dnemde kahin denirdi. " Daha nce
93

Thomas Paine

de sylediim gibi Saul, Samuel ve eekler hikayesi Sanu

el kitab yazld dnemde antik bir hikayeydi ve sonuta
onu Sanuel yazmamt, bu nedenle de gvenilir bir kitap
deildir.
Bu kitaplarn daha derinine inersek bu kitaplarn ya
zarnn Sanuel olmadna dair baka kantlar da bulabi
liriz; nk bunlar Sanuel'in lmnden sonraki olaylara

deinmektedir. Sanuel Saul' dan nce ld; 1 . Samuel ki

tabnn 28. blmnde Saul ve Eyn-dor'daki cinci kadnn
Sanuel'in ruhuyla konumalar anlatlr, ayrca kitapta yer
alan tarihi olaylar, Saul'un geri kalan yaamn ve Saul'un
halefi Davut'un yaamnn son zamanlarn:\ kadar olan tari
hi dnemi kapsar. Samuel'in lm ve defnedilmesi (ki bunu
Samuel'in bizzat yazmas olanakszdr) olay 1. Samuel'in
25. blmnde anlatlmaktadr; bu blme atfedilen tarih
.. 1060 yln gstermektedir; halbuki bu ilk kitapta an
latlan olaylarn tarihi Saul'un lm tarihi olan .. 1056
ylna, yani Samuel'in lmnden drt yl sonrasna kadar
gitmektedir.

2. Samuel kitab, Samuel ldkten en az drt yl sonra

gerekleen olaylarla balar; Saul'un halefi Davut'un baa
geiiyle balar ve onun dneminin sonuna kadar devam
ede; bu da Samuel'in lmnden krk yl sonrasdr; bu
nedenle kitaplarn kendileri Samuel tarafndan yazlmadk
larnn kantdr.
Kitab- Mukaddes'in birinci blmnde gya yazarla
rnn

adlaryla anlan, y kilisenin tm dnyaya Musa,

Yeu ve Samuel tarafndan yazldn kabul ettirmeye a

lt tm kitaplara deindim; bu kabul ettirme abasnn
sahteliini de tespit edip kantladm. Akl at'nn birinci
kitabna kar tavr alan ve bunu kah szle kah yazl metin
lerle ifade eden siz her trden rahip, imdi ne diyeceksiniz?
Yznze kar sunulan tm bu kantlara ramen krsle
rinizden cemaatlerinize bu kitaplarn vahiy alm yazarlarca
94

Akl a

kaleme alnm Tanr Kelam olduklarn sylemeye devam

edecek misiniz? stelik yazarlarn aslnda bu kiiler olna
d tm aklyla kantlanmken, dahas gerek yazarla
r siz de bilmezken, buna devam edebilecek misiniz? Dine
kfreden bu sahtekarl srdrmek iin ne gibi bahanele
rin glgesi altna saklanacaksnz? Sisteminizin sahteliine,
putperestliine ve vahiy uydurmalarna kar kan, saf ve
ahlaki bir din olan deizme kar hala nereceiniz bir ey var
m? Kitab- Mukaddes'i dolduran acmasz cinayet emirleri
ve bu emirler sonucunda erkek, kadn ve ocuklarn iken
ceyle katledilmeleri, hatrasna sayg duyduunuz bir dos
tunuza atfedilmi olsayd, bu sulamann doru olmadn
ortaya karmaktan byk bir memnuniyet duyar ve onun
zedelenmi onurunu savunmakla gururlanrdnz. Kitab-
Mukaddes'in dehet dolu hikayelerini kat bir duygusuzluk
la okuyup dinlediinize gre ya banazln acmaszlna
gmldnz ya da Yaratcnzn onuruyla ilgilenmiyorsu
nuz. Kitab- Mukaddes'in hibir yetkisi ve gc olmadn
gsteren bu alma sresince sunduum ve sunacam ka
ntlar, rahiplerin inatlm yaralarken, milyonlarca insann
zihnini rahatlatp aydnlatacak. Bunlar rahiplik kurumunun
ve Kitab- Mukaddes'in zihinlere yerletirdii ve Tann'nn
cmertliiyle ahlaki adaletine srekli aykr den kt d
ncelerden kurtaracak insanlar.
Sra iki Tarihler kitabyla iki Krallar kitabm ele almaya
geldi. Bu kitaplar tarihi niteliktedir ve genellikle bir grup ah
laksz Yahudi kralmn yaam ve yaptklarm ieren bilgiler
le snrldr: Ancak bu konular bizi Roma imparatorlarnn
hikayelerinden ya da Homeros'un Troya Sava hakknda
yazdklarndan daha ok ilgilendirmez. Bunun yam sra, sz
konusu kitaplarn yazarlar ve nitelikleri hakknda hibir
bilgi bulunmamas nedeniyle bunlara hangi lde inanaca
mz sylemek imkanszdr. Tm dier antik olaylar gibi
bunlar da zaman, mekan ve dnyann koullarndan bam
sz, mmkn olan ya da olmayan masallarla gereklerin bir
95

Thomas Paine

karmdr ve bu nedenle hem modalar gemi, hem de il

ginliklerini yitirmilerdi:
Tanr Kelam sylemine snan bu kitaplar birbirleri ve
Kitab- Mukaddes'in dier blmleriyle karlatrarak ile
rindeki kafa karkln, elikileri ve acmaszl gstere
ceim.
Krallar kitaplarnn birincisi Kitab- Mukaddes krono
lojisine gre .. 1015'te Sleyman'n baa gemesiyle ba
lar, ikinci kitapsa Yahudileri yenip Yerualim'i ele geiren
Nebukadnessar'n Yahudi kral Sidkiya'y esir alp Babil'e
gtrd .. 588 ylnda sona erer. ki kitap drt yz yir
mi yedi yllk bir zaman dilimini kapsar.
Tarihler kitaplar genellikle ayn kiileri 've ayn dnemi
kapsayan, farkl yazarlar tarafndan yazlm kitaplar niteli
indedir; ayn yazarn ayn olay ve tarihleri iki kere yazd
n varsaymak sama olacaktr. Tarihler kitaplarnn ilki (ilk
dokuz blmde Adem'den Saul'a kadar bir soyaac veril
dikten sonra) Davut'un baa gemesiyle balamaktadr; ikin
ci kitapsa, Krallar kitaplarnn ikincisi gibi .. 588 ylnda
Sidkiya'nn hkmdarlndan hemen sonra sona ermektedir.
Son blmn son iki ayeti tarihi 52 yl teye tamaktad;
yani .. 536 ylna. Ezra kitabndan sz etmeye baladmda
bu ayetlerin sz konusu kitaba ait olmadn gstereceim.
Krallar kitaplarnda srail'in tmn ynetmi Saul, Da
vut ve Sleyman tarihlerinin yan sra, Yahuda krallar ola
rak kabul edilen 17 kral ve bir kralieyle, srail kral olarak
kabul edilen 19 kraln yaamlanna dair bilgiler yer almakta
dr; nk Sleyman'n lmnden sonra Yahudi ulusu ikiye
blnd ve kendi krallann seerek hnla birbiriyle savat.
Bu iki kitap suikast, ihanet ve sava tarihi olmaktan
daha fazla bir anlam tamamaktadr. Yahudiler Tann'nn
bir hediyesi sayarak lkelerini istila ettikleri Kenanllar'a
alkanlk haline getirdikleri acmaszl uyguladktan soma
bu alkanl ayn fkeyle birbirlerine uyguladlar. Krallarn
yalnzca yans eceliyle ld, baz durumlarda da haleflerini
96

Akl a

gvenceye almak iin tm aile yok edildi, baa geen kral

da birka yl sonra, hatta bazen bir ka aydan da az bir za
man sonra ayn kaderi paylat. 2. Krallar'n 10. blmnde
iinde yetmi tane kesilmi ocuk kafas bulunan iki kfenin
kentin giriinde sergilendiinden sz edilmektedir; bunlar
Ahav'n ocuklaryd ve Tanr'nn elisi Elia'nn srail kra
l olarak kutsad Yehu'nun emriyle ldrlmlerdi, bu
kanl eylemi tamamlamak iin Ahav'n selefine de suikast
tertip edilmiti. srail krallarndan birini ldrerek onun ye
rine geen ve sadece bir ay hkm sren allum'u ldren
Menahem'in bata olduu dnemde anlatlan baka bir olay
da 2. Krallar 15:16. ayetinde yledir: Teslim olmadklar
iin Trsa kentini yerle bir eden Menahem, orada yaayan
tm hamile kadnlarn karnlarn yard.
Tanr'nn bir halk dierlerinden seilmi ulus olarak ayr
dn varsayacak olursak, bu halkn eski Yahudiler -Musa,
Harun, Yeu, Samuel ve Davut gibi canavar ve sahtekarlar
rnek alp yozlaarak barbarlk ve gaddarlk konusunda tm
dier halklar geride brakan bir halk- gibi zorba ve insan
boazlayan bir halk deil, en saf dini ve insancl duygularla
tm dnyaya rnek olabilecek bir halk olmas gerektiini
de varsaymalyz. Gzlerimizi inatla kapatmaz ve yreimizi
ta gibi katlatrmazsak, zihinlere uzun zamandr kaznm
banazlklara ramen, rahiplerin ve Yahudi liderlerinin ken
di aalk karakterlerini rtmek iin yarattklar iltifat ykl
Tanr'nn seilmi kullar benzetmesinin bir YALAN oldu
unu grmemek mmkn deildir. Hristiyan rahipleri de
bazen yoz, sklkla da gaddar olan bu inanc vaaz ediyorlar.
Tarihler kitaplarnn her ikisi de ayn sularn tekrarlan
d metinlerdir; ancak tarih, yazarn baz krallarnn hkm
srd dnemlerin dna kmas srasnda birka yerde
kopmaktadr; tpk Krallar kitaplarndaki gibi bunlarda da
Yahuda krallarndan srail krallarna geiler vardr bu ne
denle okunan hikaye bulanklamaktad: Ayn kitapta tari
hi olaylar bazen eliki iinde verilmitir; rnein 2. Krallar

97

Thomas Paine

1:17. ayetinde mulak ifadelerle u anlatlmaktadr; srail

kral Ahazya'nn lmnden sonra, Yehoram ya da Yoram
(Ahav'n evinden birisi) onun yerine geti. Bu olay Yahuda
kral Yehoafat olu Yehoram ya da Yoram'n krallnn
ikinci ylnda oldu; ayn kitabn 8:16. ayetinde, "srail kral
Ahav olu Yoram'n krallnn beinci ylnda Yehoafat'n
Yahuda kral olduu srada, Yehoafat'n olu Yehoram
Yahuda'y ynetmeye balad," ifadesi yer almaktadr. Bir
blmde Yahuda kral Yoram'n srail kral Yoram'n ikin
ci ylnda hkmetmeye baladn, dier blmde de srail
kral Yoram'n Yahuda kral Yoram'n beinci ylnda hk
metmeye baladn sylemektedir.
Bir kitapta bir kraln dneminde geti sylenen olaa
nst olaylara baka bir kitapta ve yine ayn kraln dnemin
de rastlanlmamaktadr; rnein Sleyman'n lmnden
sonra birbirine rakip iki kral ortaya kt, bunlar Rehavam
ve Yarovam'd. 1. Krallar kitabnn 12 ve 13. blmlerinde
Yarovam'la ilgili bir olay anlatlmaktadr. Yarovam burada
buhur yakmaktadr ve Tanr'nn adam denen biri de su
naa kar seslenir; (13:2) "Sunak, ey sunak! Rab diyor ki,
'Davut'un soyundan Yoiya adnda bir erkek ocuk doacak.
Buhur yakan, tapnma yerlerinde grevli kahinleri senin s
tnde kurban edecek. stnde insan kemikleri yaklacak.'"
4. ayette de: "Kral Yarovam, Tanr adamnn Beytel'de su:
naa kar sylediklerini duyunca, elini ona doru uzatarak
'Yakalayn onu!' diye buyruk verdi. Ancak Tanr'nn adam
na uzatt eli fel oldu ve dzelmedi." denmektedir.
Tam srail'in iki ulusa blnmesinin ilk zamanlarnda,
bunlardan birinin liderinin bana gelen bu kadar olaans
t (hem de bir ceza olarak anlatlan) bir olay doruysa iki ta
rihte de yer almas gerekirdi. Ancak daha sonralar, insanlar
peygamberlerin her sylediine inansalar da, bu peygamber
ya da tarihilerin birbirlerine hi inanmadklar grlmekte
dir: Birbirlerini ok iyi tanyorlard.

98

Akl a

Krallar kitabnda llyas hakknda uzun bir hikaye anlatl

maktadr. Hikaye birka blm boyunca devam etmekte ve

2. Krallar 2:11 . ayetinde u biimde sona ermektedir: "On

lar [lyas ile Elia] yryp konuurlarken aniden ateten bir
atl araba grnd, onlar birbirinden ayrd. lyas kasrgayla
gklere alnd." Hn! Tarihler kitabnn yazan, llyas'n adn
zikretmesine ramen bu olaanst hikayeden hi sz etme
mektedir, ayrca ayn kitabn ikinci blmnde yer alan ve
bir grup ocuun Elia'ya kel kafa dedii olay da anlatmaz;
Tanr'nn elisinin tepkisi 24. ayette yle ifade edilir: " ...ar
kasna dnp ocuklara bakt ve Rabbin adyla onlar lanet
ledi. Bunun zerine ormandan kan iki dii ay ocuklardan
krk ikisini paralad." Yazar ayn zamanda, 2. Krallar'n 13.
blmnde anlatlan hikayeyi de es gemektedi: Bir adam
Elia'nn mezarnn olduu yere gmerle; ceset mezara in
dirilirken, l Elia'nm kemiklerine dokununca dirilip aya
a kalkar (21. ayet). Hikaye, lnn dirilip ayaa kalktn
sylese de onu gmmeye devam m ettiklerini, yoksa mezarn
dna m kardklarn sylememektedir. Tarihler kitaplar
nn yazan tm bu hikayelerle ilgili olarak, yalancllcla su
lanmamay ya da en azndan abartl olmamay seen gn
mzdeki yazarlar gibi sessizliini korumaktadr.
Bu iki tarihinin anlattklar olaylara yaklamlar farkl

olsa da, peygamber denen adamlarn Kitab- Mukaddes'in

son blmn dolduran hikayelerine yaklamlar benzer
dir. Hizkiya zamannda yaam olan Yeaya hem Krallar
hem de Tarihler kitabnda yer almaktad; fakat sadece bu
kraln saltanatndan sz edilirken anlr. Fakat bir iki istisna
haricinde bu peygamberlerden ya gayet yzeysel bahsedilir
ya da hi anlmazlar; hatta Kitab- Mukaddes kronolojisine
gre tam bu kitaplarn yazld dnemde ya da ok nce
yaam olmalarna ramen varlklarndan bile bahsedilmez.
Peygamber denen bu adamlar Kitab- Mukaddes'i derleyen
lerin, rahiplerin ve yorumcularn uzun sredir syledii gibi
99

Thomas Paine

dnemlerinin nemli ahsiyetleriyse, bu kitaplarn hibirinin

onlardan sz etmemesi nasl aklanabilir?
Daha nceden de belirttiim gibi Krallar ve Tarihler ki
taplar .. 588 ylnda ortaya kt; bu nedenle hangi pey
gamberlerin bu tarihten nce yaadn incelemek nemlidir.
Her peygamber kitabnn ilk blmnde yer alan kro
nolojiye gre oluturulmu, sa'dan nce yaam peygam
berlerin sralamas aada bir tablo halinde verilmektedir;
ayrca Krallar ve Tarihler kitaplarnn ortaya kndan ne
kadar nce yaadklar da gsterilmitir:
sa'dan ve Krallar kitaplaryla Tarihler kitaplarnn yazl
masndan nce yaam peygamberler tablosu:
simler

Gzlemler

sa'dan nceki 1., 2. Krallar ve

yllar
1., 2. Tarihler'den
nceki yllar

Yeaya

760

172

Yeremya

629

41

Kiraplarda yer alyor

1., 2. Tarihler'in son iki

blmnde yer alyor

Hezekiel

595

Kiraplarda yer almyor

Daniel

607

19

Kiraplarda yer almyor

Hoea

785

97

Kiraplarda yer almyor

Yoel

800

212

Kitaplarda yer almyor

Amos

789

199

Kitaplarda yer almyor

O vadya

789

199

Kitaplarda yer almyor

Yunus

862

274

Nora bak13

Mika

750

162

Kiraplarda yer almyor

Nahum

713

125

Kiraplarda yer almyor

Habakkuk

620

38

Kiraplarda yer almyor

Sefanya

630

42

Kiraplarda yer almyor

Hagay
Zekeriya

Bunlar 5 8 8 ylndan sonra yaamlardr

Malaki

13

2. Krallar 14:25. ayette Yarovam'n srail topraklarn yeniden ele ge

irmesinden bahsederken Yunus'un ismi gemektedir ama sonrasnda
hakknda bir ey sylenmemektedir; ne bir ima, ne Nnova'ya gidii ne
de balinayla karlamas burada yer almaktadr.

100

Ak/ a

Bu tablo Kitab- Mukaddes tarihileri ya da Kitab-

Mukaddes peygamberleri iin pek makbul deildir;
bunlar arasndaki naho sorunu zmeyi kk eyler
hakknda pek bilgili olan rahip ve yorumculara brak
yorum; Krallar ve Tarihler kitaplarnn yazarlarnn Akl
a'nn nceki blmnde air olarak deerlendirdiim
bu peygamberlere kar, gnmzdeki herhangi bir ta
rihinin Peter Pindar'a kar taknabilecei trden aa
layc bir sessizlik tavr taknmalarnn nedenini bulmay
da onlara brakyorum.
Tarihler kitab konusunda bir gzlemim daha var;
bunu da aktardktan sonra Kitab- Mukaddes'in kalan
kitaplarnn incelemesine geebilirim.
Yaratl kitab zerindeki gzlemlerimde, aka kralla
rn sraillileri ynetmeye balamasndan sonraki bir zaman
ifade eden 36:31. ayetten bir alnt yaptm; daha nceden
de szn ettiim gibi bu ifade 1 .Tarihler 1 :43. ayetiyle bire
bir ayndr, Tarihler kitabnda tarihi olaylarla tutarl bir
biimde yanstlrken bu durum Yaratl kitab iin geer
li deildir ve Yaratl kitabnn 36. blmndeki ayetlerin
byk bir blm Tarihler kitaplarndan alnmtr. Kitab-
Mukaddes'in ilk kitab olan ve Musa'nn yazd iddia
edilen kitap aslnda Tarihler kitaplarnn ardndan, yani
Musa'nn lmnden sekiz yz altm yl sonra, bilinmeyen
biri tarafndan yazlmtr.
Bunu ispatlamak iin ortaya koyacam kantlar iki
aamal olacak. lkin daha nceden de ifade ettiim gibi
Yaratl'ta yer alan pasajlar Tarihler kitaplarnn yazl
d tarihe atfta bulunmaktadr; ikinci olarak da, bu pa
sajlarn atfta bulunduu olaylarn yer ald Tarihler ki
taplarnn Musa'nn lmnden 860 yl sonrasna kadar
bir tarihte yazlmaya balamad bilinmektedir. Bunu
kantlamak iin 1 . Tarihler 3:15. ayete bakmak yeterli101

Thomas Paine

dir, yazar burada Davut'tan sonra gelenlerin soyaacn

verirken Sidkiya'dan sz etmektedir; Nebukadnessar'n
Yerualim'i almas Sidkiya zamanndadr ve bu tarih
Musa'nn lmnden 860 yl sonrasna denk den
.. 588 yldr. zellikle Musa'ya atfedilen kitaplarn
yer ald Kitab- Mukaddes'in zgnl konusunda
kr krne bbrlenenler, bunun iin hibir inceleme
yapmaya-gerek duymam ve hibir otoriteye dayanma
dan saflkla bunlar birbirine anlatanlarn hikayelerini
gerekmi gibi kabul etmilerdir; tarihi ve kronolojik
kantlara dayanarak Kitab- Mukaddes'in ilk kitabnn
Homeros'un kitab kadar eski olmadn, en az yz
yl sonra yazldn, bunun Aisophos'un fabllarnn ya
zld tarihle ayn olduunu syleyebiliriz.
Homeros'un ahlakiliini savunacak deilim, zaten
aksine yapmack bir vnme kitab olduunu ve hi de
ahlaki olmayan, zararl bir onur kavramn telkin ettii
ni dnyorum; Aisophos'a gelince, fabllarndaki ah
lakn genel olarak makul olmasna ramen hikayelerin
genellikle acmasz olduunu ileri srebilirim ve bu ac
maszlk insan, zelikle de ocuk yreine, ahlakn mu
hakemeye salayaca yarardan daha ok zarar veriyor.
Krallar ve Tarihler kitaplarn bir kenara brakarak
imdi de Ezra kitabn ele alacam.
Dierlerinin yan sra ileri bir kant daha ileri srece
im: Tanr Kelam denile'n Kitab- Mukaddes'in ne kadar
kark bir biimde oluturulduunu, yazarlarn kim ol
duunun bilinmediini grmek iin Ezra kitabnn ilk
ayetine, 2. Tarihler kitabnn da son iki ayetine bakmak
yeterlidir. Ezra kitabndaki bu ayetle Tarihler kitabn
daki iki ayetin ayn olmas iin ne tr karklk yaratl
mtr? Ya yazarlar yaptklarnn farknda deillerdi ya
da bunlar derleyenler yazarlar bilmiyordu.
102

Akl a

Ezra kitabnn ilk

ayeti yledir:
Ayet 1 . Pers kral Ko
re'in krallnn birin
ci ylnda Rab, Yeremya
araclyla bildirdii sz
yerine getirmek amacyla

2. Tarihler kitabnn son

iki ayeti yledir:
Ayet 22. Pers kral
Kore'in krallnn birinci
ylnda Rab, Yeremya arac
lyla bildirdii sz yerine
getirmek amacyla Pers kra
l Kore'i harekete geirdi.
Kore ynetimi altndaki
btn halklara u yazl bil
diriyi duyurdu:
Ayet 23. "Pers kral Ko
re yle diyor: 'Gklerin
Tanrs Rab yeryznn
btn krallklarn bana
verdi. Beni Yahuda'daki
Yerualim kentinde kendi
si iin bir tapmak yapmak
la grevlendirdi. Aranzda
O'nun halkndan kim var
sa oraya gitsin Tanrs Rab
onunla olsun ve ksn."' *

Pers kral Kore'i harekete

geirdi. Kore ynetimi al
tndaki btn halklara u
yazl bildiriyi duyurdu:
Ayet 2. "Pers kral Kore
yle diyor: 'Gklerin Tan
rs Rab yeryznn btn
krallklarn bana verdi.
Beni Yahuda'daki Yerua
lim kentinde kendisi iin bir
tapnak yapmakla grevlen
dirdi.
Ayet 3. Aranzda O'nun
halkndan kim varsa Tanr
s onunla beraber olsun ve
Yahuda'da olan Yerualim'e
ksn ve lsrail'in Tanr
s Rabbin Yerualim'deki
Tanr'nn Tapna'n yeni
den yapsnlar.'"

Tarihler kitabndaki son ayet nereye gidileceine iaret

etmeden ve ksn diyerek aniden bitmektedir. Bu ani biti
ve ayn ayetlerin farkl kitaplarda yer almas, nceden de
belirttiim gibi Kitab- Mukaddes'in yazlmasndaki dzenAyetin sonundaki " ...ve ksn." ifadesi, Kitab- Mukaddes evirisin
de varken, yeni Trke eviride karlmnr. (.n.)
103

Thomas Paine

sizlii ve cehaleti gstermektedir, bunu derleyenlerin de ne

yaptklarna dair hibir fikirleri yoktu, elbette bizim de fik
rimiz olamaz.14
Ezra kitab hakknda kesin olan tek ey yazld tarih,
yani Yahudilerin Babil'deki esaretten kendi topraklarna
dndkleri .. 536 ylndan hemen sonra yazlm olmas
dr. Ezra (Yahudi yorumculara gre Apokrif'teki Esdras'la
ayn kiidir) da esaretten geri dnen ve byk bir ihtimalle
bu olay yazan kiidir. Ezra'dan sonra yazlm olan Ne14

Kitab- Mukaddes'de eitli pasajlar okurken birbirleriyle ilintisiz, tn

pasajn bir paras olmayan, blk prk pek ok ifade olduunu gz
lemledim; rnein 1. Samuel 13:1. ayeti yledir. "Saul bir yl krallk
yapn; ve srail'de iki yl krallk yapnkran sonra..." Bu ifadenin birinci
blm olan Saul'un bir yl krallk yapmas anlamszdr, nk Saul'un
ne yapnndan sz edilmemektedir ve bir yl sonunda ne olduu da an
latlmaz; ayrca bir yl krallk yapn dedikten hemen bir cmle sonra iki
yl krallk yapnndan sz edilmesi baka bir samalknr. ki yl krallk
yapmsa bir yl yapm olmas imkanszdr. Baka bir rnek de Yeu ki
tabnn 5. blmnde yer almaktadr; yazar bize Yeu'ya grnen bir
melek hikayesi anlanr ve hikaye sonuca ulamadan birdenbire biter. 13.
ayetteki hikaye yledir: "Yeu Eriha'nn yaknlarndayd. Ban kald
rnca nnde klcn ekmi bir adam grd. Ona yaklaarak, 'Sen biz
den misin, kar taraftan m?' diye sordu." 14. ayet: "Adam 'Hibiri'
dedi, 'Ben Rabbin ordusunun komutanym. imdi geldim.' O zaman
Yeu yzst yere kapanp ona tapnd. 'Efendimin kuluna buyruu ne
dir?' diye sordu." 15. ayet: Rabbin ordusunun komutan, 'arn kar'
dedi, 'nk basnn yer kutsaldr.' Yeu syleneni yapn." Bundan sonra
ne olduu belli deildir, blm ve hikaye burada sona erer.
Bu hikaye ya ortasndan blnmekte ya da baz Yahudi glmece yazar
lar Tann'nn Yeu'ya verdii bu szde grevi alaya almaktadr; Kitab-
Mukaddes derleyicileri de hunu alglamayarak ciddi bir konuymu gibi
ne karmaktadrlar. Alayc, komik bir hikaye gayet iyidir aslnda:
Melek elinde kl olan bir adam klnda temsil edilmekte, Yeu onun
nnde yzst yere kapanarak ona tapnmaktadr (ikinci emre aykr
bir drun), bunun yan sra hikaye nemli bir olaym gibi anklann
karmasyla sona ermektedir. Ayn biimde pantolonunu toplamas da
istenebilirdi.
Bununla birlikte Yahudilerin liderlerinin her sylediine inanmadk
lar da kesindir; Musa daa gittiinde onun hakknda konuurken
takndklar kstah tavrda da grlmektedir bu. rnein, Msr'dan
k 32:1. ayette, "Musa'ya ne oldu bilmiyoruz," demelerindeki
gibi.
104

Akl a

hemya kitab da bu esaretten dnen baka biri tarafndan

yazlmtr ve muhtemelen kendi adyla yazd kitapta ayn
olaya deinmektedir. Ancak bu olaylar Yahudiler dndaki
insanlar iin hibir anlam ifade etmemektedir, nk bu
onlarn ulusunun tarihidir. Bu kitaplardaki kadar Tanr
Kelam, Fransz tarihi, Rapin'in ngiliz tarihi ya da herhan
gi baka bir lkenin tarihini anlatan kitaplarda da vardr.
Bu olaylan tarihsel olarak anlatan yazarlarn hibiri bir
birine baml deildir. Ezra'nn 2. blmnde yazar bir ok
boy ve ailenin adn listelemektedir, Babil'den Yerualim'e
dnen herkes burada saysyla belirtilmitir; dnen bu insan
larn kaydedilmesi kitabn yazlmasndaki en nemli ama
lardan birinin bu olduunu gstermektedir ama kitaptaki
bir yanl btn bu abalan yok etmektedir.
Yazar kiilerin kaydna yle balamaktadr (2:3. ayet):
"Parooullar 2172", 4. ayet "efatyaoullan 372" sonra
bu biimde tm aileleri kaydetmektedir. 64. ayete gelindiin
de toplam hesaplamakta ve yle demektedir: "Btn halk
toplam 42360 kiiydi."
Ancak bizim hesabmza gre bu toplam 298 18'dir ve
aradaki fark 12542'dir.15 Bu durumda Kitab- Mukaddes'in
herhangi bir konuda kesin olmas beklenebilir mi?
15

Ezra kitabnn 2. blmnde yer alan ailelerin dalm:

Ayet
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

2172
372
775
2812
1254
945
760
642
623
1222

Toplam

1 1577

Devir
Ayet

13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

11577
666
2056
454
98
323
1 12
223
95
123
56
15783

105

Devir
Ayet
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32

15783
128
42
743
621
122
223
52
156
1254
320
19444

Devir
Ayet
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
58
60

19444
725
345
3630
973
1052
1247
1017
74
128
139
392
652
29818

Thomas Paine

Ayn ekilde Nehemya da Babil'den dnen ailelerin ve

bu ailedeki insanlarn ka kii olduklarna dair bilgiler sun
maktadr. Ezra gibi o da (7:8. ayet) "Parooullan 2372"
diyerek balamakta ve tilin aileleri kapsayana kadar devam
etmektedir (liste ayrntlarda Ezra'nnkinden farkhlklar
gstermektedir). 66. ayette Nehemya, Ezra'yla ayn toplam
vermektedir: "Btn cemaat 42360 kiiydi." Ancak bu lis
tenin aynntlan incelendiinde bu toplamn 31089 olduu
grlecektir, dolaysyla buradaki hata da 1 1271'dir. Bu ya
zarlar Kitab- Mukaddes hazrlamakta yeterhler, fakat ger
ek ve kesin bilgi vermeye uygun deiller.
Bundan sonra ele alacam kitap F.ster'dir.
Madam &'
.

ter, Ahavero'un metresi olmann bir onur olduunu ya da

bir iki partisinin ortasnda (yedi gndr itikleri ve olduka
sarho olduklar anlatlan) sarho kraln huzuruna gsteri
amacyla gitmeyi reddeden Kralie Vati'nin rakibi olmay
dndyse, bizim iimiz ya da en azndan benim iim ol
mayan bu olaya brakalm Ester ve Mordekay karar versin;
bunun yan sra hikaye epey efsanevi ve anonimdir. Buradan
Eyp'n kitabna geiyorum.
Eyp kitab karakteriyle u ana kadar incelediimiz
tm kitaplardan farkldr. Bu kitapta ihanet ve cinayet
yoktur; insan yaamnn ini klarndan iddetli bir bi
imde etkilenen ve kah bask altnda ezilen, kah onlarla
mcadele eden bir zihnin derin dnceleri bu kitabn
ieriini oluturmaktadr. Bunlar da gnll teslimiyet ve
gnlsz memnuniyetsizlik arasnda olduka iyi ilenmi
bir birleim halinde sunulmaktadr; insann bazen varln
srdrmekten ok kaderine boyun emeyi tercih edebile
ceini gsterilmektedir. Aslnda sabr, kitapta bahsedilen
kiinin karakteristik zellikleri arasnda yle belirgin bir
yer tutmaz, tersine acsnda ounlukla iddet vardr ama
o srarla buna gem vurmaya alr; st ste gelen hastalk
lar arasnda bile memnuniyet duymay g de olsa kendine
grev edinmitir sanki.
106

Akl a

Akl a'nm nceki blmnde Eyp kitab hakkn

da saygl bir turum sergiledim ama o srada bilmediim ve
sonradan rendiim ey, eldeki kantlara gre bu kitabn
Kitab- Mukaddes'e ait olmaddr.
Bu konu zerinde iki brani yorumcu, bn Ezra ve
Spinoza'nn grlerini okudum; her ikisi de Eyp kitabnn
isel kantlar nedeniyle bir brani kitab olmadn syle
mektedir; derlemedeki ustalk ve dramatik anlatm branile
re zg deildi; baka bir dilden braniceye evrildii ve ya
zarnn da Yahudi olmad sylenmektedir. Burada yer alan
eytan karakteri (Kitab- Mukaddes'de bu ad ilk kez burada
kullanlmtr) brani dncesine uymamaktadr; ayn ekil
de Tann'nn kitapta Tanr'nn oullar dedii kiilerle yapn
iki toplarn ve eytan'n Tanr'yla samimiyeti de.
Bu kitabn Yahudilerin pek de naml saylamayacaklar,
hatta cahili olduklan bilim kltrne sahip biri tarafndan
yazld da gzlemlenmektedir. Kitapta doa felsefesine sk
lkla ve gl imalarda bulunulur ki bu ynyle dier tm
brani kitaplarndan ayrlr. Pleiades, Orion ve Arcturus gibi
astronomiye ait isimler Yunanca'dr ve Yahudiler astronomi
hakknda hibir ey bilmediklerinden veya bu konuda bir
almalan olmadndan Kitab- Mukaddes'de bu isimlerin
hibirine rastlanmamaktadr; kendi dillerine bu isimleri e
virmemilerdi ama iirde rastladklan isimleri uyarlamlard.
Kukusuz Yahudiler, Yahudi olmayan uluslardan evi
riler yapm, bunlan kendi eserleriyle harmanlamlard;
Sleyman'n zdeyileri 31:1. ayet buna kantnr: "Kral
Lemuel'in szleri, annesinin ona rettikleri" denmekte
dir. Bu ayet sonraki zdeyilere bir <Jnsz niteliindedir ve
Sleyman'a deil Lemuel'e aittir ama Lemuel ne bir srail
kraldr ne de Yahuda Yahudi olmayan baka bir lkenin
krald: Bununla birlikte Yahudiler onun zdeyilerini uyar
ladlar. Eyp kitabnn kim tarafndan yazldna dair bir
bilgi olmamas, nereden kngn bilinmemesi, niteliiyle
brani kitaplarndan farkl olmas, Kitab- Mukaddes'de
107

Thomas Paine

kendinden nceki ve sonraki dier kitap ve blmlerle hi

bir ilikisinin bulunmamas, onun Yahudilere ait bir kitap
olmadn gsteren kantlardr.
Kitab- Mukaddes yapclar ve zaman dzenleyici Kitab-
Mukaddes kronikileri, Eyp'n kitabn nereye koyacakla
rn ve onu nasl kullanmalar gerektiini bilememektedir,
nk Kitab- Mukaddes iindeki yerini belirleyecek ne bir
tarihi koul mevcuttur ne de buna ait bir ima. Fakat bu onla
rn cahilliklerini dnyaya ilan etme amalarnn ne olduuna
cevap vermemektedir; bu nedenle kitab daha ok bilgi sa
hibi olduklar bir dnemden, sraillilerin Msr'da bulundu
u .. 1520'den balatrlar ki benden daha fazla dayanaa
sahip olmadklarndan ben de bu sreye bir bin yl daha ek
leyebilirim. Ancak bu kitabn Kitab- Mukaddes'deki dier
kitaplardan eski olma ihtimali yksektir; ayrca tiksinti ve
fkeyle okunmayan tek kitaptr.
Dier uluslara iftira atp onlar karalamak adetinde olan
Yahudilerden nceki antik, Yahudi olmayan (onlar byle
adlandryor) dnya hakknda hibir ey bilmiyoruz. Bun
larn kafir olduunu da yine Yahudi kaynaklarndan reni
yoruz. Fakat bildiimiz kadaryla bu uluslar tam tersine adil
ve ahlakl insanlard ve Yahudilerin iddia ettii gibi acma
szca, intikam duygular iinde hareket etmiyorlard; sadece
inanlarn bilmiyoruz. Erdem ve ahlakszlklar gsterirken
gnmzdeki gibi heykel ve resmi kullandklar grlmek
tedir, ancak buradan hareketle, onlarn bu nesnelere bizden
daha fazla tapnd sonuauna varamayz.
imdi de ok fazla yorum gerektirmeyen Mezmurlar ki
tabna geiyorum. Buradaki mezmurlarn bir blm ahla
kidir, bazlar da epey kindar; byk bir blm de yazldk
lar dnemde Yahudi ulusunun iinde bulunduu, bizimle
hi ilgisi olmayan yerel koullara ilikindir. Anaak bunlar
Davut'un mezmurlan olarak adlandrmak ya bir hatadr ya
da hile; bunlar farkl dnemlerde yaam ark yazarlarnn
eserlerinden toplanm, gnmzdeki ark kitaplarna ben108

Akl a

zer derlemelerdir. 137. Mezmur Davut zamanndan 400 yl

sonrasna kadar yazlamazd, nk Yahudilerin Babil'de
ki o tarihlere denk den esaretine deinmektedir. "Babil
rmaklar kysnda oturup Siyon'u andka aladk. ev
redeki kavaklara liderimizi astk. nk orada bizi tutsak
edenler bizden ezgiler, bize zulmedenler bizden enlik istiyor,
'Siyan ezgilerinden birini okuyun bize!' diyorlard." Bunun
bir Amerikalya, bir Fransza ya da bir ngilize, bize bir Ame
rikan, bir Fransz, bir ngiliz arks syle demekten fark
yoktur. Bu mezmurun yazlma tarihine ilikin bu kant (ev
velce bahsedilenlerle birlikte), Kitab- Mukaddes'in yazarlar
konusunda dnyann aldatldn gstermekten baka bir
eye yaramyor elbette. Zamana, mekana ve koullara hi
dikkat edilmemektedir; isimleri birka kitapla birlikte anlan
insanlarn bu kitaplar yazmasysa, bir kiinin kendi cenaze
trenine katlmas kadar imkanszdr.
Sleyman'n zdeyileri kitab da Mezmurlar gibi der
lemedir ama Eyp kitab zerine yaptm incelemelerde
de gsterdiim gib Yahudi ulusunun yazarlarndan ziyade
dier uluslarn yazarlarnn eserlerinden olumutur; ayrca
Sleyman'a atfedilen baz zdeyiler, Sleyman'n lmn
den iki yz elli yl sonrasna kadar ortaya kmamtr. rne
in 25:1. ayette, "Bundan sonrakiler de Sleyman'n zdeyi
leridir. Bunlar Yahuda kral Hizkiya'nn adamlar derledi,"
denmektedir. Hizkiya'nn dnemi Sleyman'dan iki yz elli
yl sonradr. Bir insan ok nlenmise hi yapmad ve sy
lemedii eylerin de atas olarak ilan edilebilir ve byk bir
ihtimalle Sleyman'n durumu da byledir. Gnmzde bir
fkra kitab hazrlayp, hi grmemi kiilere atfetmek gibi,
o gnlerde de zdeyiler kitab derlemek modayd anlalan.
Vaiz kitab da gerek olmasa bile pek ok nedenden tr
Sleyman'a atfedilmektedir. Bu kitap geri dnp baktnda
yaptklarn artk elenceli bulmayarak "Her ey bo!" diye
haykran, Sleyman gibi yorgun bir sefihin yalnzlk dolu
dncelerini yanstmaktadr. Byk ihtimalle eviri yzn109

Thomas Paine

den kitaptaki pek ok benzetme ve duygusallk bulanktr;

ancak eserin orijinalinin gayet renkli olduunu gsterecek
kadar bir eyler kalmtr.16 Sleyman'n karakterine dair
bize aktarlanlar onun zeki, gsterie ve sefahate dkn bir
adam ve sonunda da melankolik olduudu: Hzl yaad ve
dnyadan bkm halde elli sekiz yanda ld.
Yedi yz e ve yz cariye* hi olmamasndan ktdr
ve her ne kadar elence dozunun yksekliine dair bir iaret
mi gibi grnse de birine odaklanamama nedeniyle sevgiden
kaynaklanan mutlulua engeldir; blnm sevgi hibir za
man mutluluk vermez. Sleyman'n durumu da buydu ite;
tm o szde bilgeliiyle bunu nceden grnemise, sonra
dan ektii ileyi de hak etmi demekti: Bu adan bakld
nda vaazlar da gereksizdir, nk sonulan bilmek iin
nedenleri bilmek yeterlidi: Yedi yz e ve yz cariye tm
kitabn yerini almt. Bundan sonra her eyin bo ve skc
olduunu sylemek gereksizdir, nk mutluluktan mahrum
ettiimiz bir topluluktan mutluluk beklemek imkanszdr.
Yalandmzda mutlu olabilmek iin, yaam boyun
ca zihnimize elik edenlere kendimizi altrmamz gerekir;
bylelikle her eyden sras geldiinde mutlu oluruz. Sadece
zevk adam olan biri ileri yalarda acnacak duruma der;
kle gibi alan da biraz daha iyi olsa bile ayn durumdadr.
Doa felsefesi, matematik ve mekanik bilimleri insan din
gin bir keyfe gtren daimi kaynaklardr ve rahiplerin kas
vetli dogmalarna, bo inanlara ramen bu konularla u
ramak, gerek dinle uramaktr; bunlar insana Yaratc'y
tanmay ve ona hayranlk duymay reti; zira yaratlta
ki bilim ilkeleri deimez ve ilahi bir kkene sahiptir.
Benjamin Franklin'i bilenler zihninin daima gen, ka
rakterinin de daima dingin olduunu hatrlayacaktr; asla
yalanmayan bilim, daima onun sevgilisi olmutu: Hibir
16
..

pencereden bakanlar kararacak", grme kaybnn anlalmaz bir

evirisi.
1 . Krallar 1 1:3. ayet. (.n.)
" ..

110

Akl a

zaman amasz kalmamtr; amasz kalrsak, hastanede

lm bekleyen bir sakattan farkmz kalmaz.

Sleyman'n Ezgilerin Ezgisi kitab yeteri kadar aptalca

ve akla doludu; fakat tuhaf bir fanatizmle ilahi olarak nite
lenmektedir. Kitab- Mukaddes derleyicileri bu arklar Vaiz
kitabndan sonra koymulardr; kronikilerse tarihinin i..
1014 yl olduunu belirtmektedirler ki bu tarihte Sleyman
ayn kronikilere gre on dokuz yandayd ve eleriyle ca
riyelerinden oluacak haremini henz kuruyordu. Kitab-
Mukaddes yapclar ve kronikiler bu konuyu ya hi anma
yarak ya da bu szde ilahi arklarn tarihini daha tutarl bir
zaman dilimine aktararak biraz daha iyi bir biimde sunabi
lirlerdi; nk Sleyman bu srada bin kiilik, sefahat dolu
bir balay sryordu.
Ayrca Sleyman'n her eyin bo olduunu, ruhun skn
tyla dolduunu haykrd Vaiz kitabn -gerekten o yaz
msa tabii- ezgilerden ok sonra yazmas gerektii dikkatle
rinden kamamalyd. Bylesi daha mmknd; nk Vaiz
2:8. ayette Sleyman ya da onun adna baka biri, "Erkek ve
kadn arkclar edindim [muhtemelen bu arklar sylemek
iin] ve her trl mzik aletini aldm," ve dikkat, 1 1. ayette
de "her ey bo ve ruhun sknts artmakta," demektedir.
Derleyiciler grevlerinin sadece yansn yerine getirmilerdir;
bize sadece ark szlerini deil onlar syleyebilmemiz iin
ezgiyi de vermeliydiler.
Peygamberler kitab Kitab- Mukaddes'in geri kalann
oluturur; saylar on altdr ve Yeaya ile balayp Malaki ile
bitmektedi; buna ait bir listeyi Tarihler kitaplar konusunda
yaptm yorumlar srasnda sunmu bulunuyorum. Bu on
alt peygamberin son hari tm Krallar ve Tarihler ki
taplarnn yazld tarihte yaamtr, ama bu kitaplarda sa
dece ikisinden, Yeaya ve Yeremya'dan sz edilir. Ben de bu
kitabn geri kalan blmlerinde peygamber olarak nitelenen
kiilerin karakteri hakknda syleyeceklerimi sakl tutarak
bu ikisiyle balayacam.
111

Thomas Paine

Yeaya'ya atfedilen kitab okuma skntsna katlanan

biri, onun ok kaba ve dzensiz biimde bir araya geti
rildiini grr; ne balangc, ne ortas, ne de sonu belli
dir; ksa bir tarihi ksm ve ilk iki, blmnde yer alan
kabataslak birka tarihi bilgi dnda, adal ifadeler ve
lsz benzetmelerle dolu, tutarsz, hibir mana tama
yan bir metin olarak devam eder; byle bir ey ancak bir
ocuk yazsayd mazur grlebilir; ylesine tatsz bir der
lemedir ki (en azndan evirisi yle), deli samas demek
yerinde olacak.
Tarihi ksm 36. blmn balangcndan 39. blmn
sonuna kadar devam etmektedir. Burada, Yeaya'nn da
yaad Yahuda

kral Hizkiya'nn dnemillde getii sy

lenen olaylar anlatlmaktadr. Anlatnn bu blm birden

bire balar ve yine birdenbire sona erer; kendinden nceki
blmle hibir ilikisi yoktur, sonraki blmle ve dier b
lmlerle de tabii. Bu olaylarn iinde bulunan biri olarak
bunlar Yeaya'nn yazm olmas muhtemeldir. Bu ksm
hari, kitapta nadiren birbiriyle ilikili iki blme rastlanr.
Blmler Babil'le ilgili bildiri, Moav'la ilgili bildiri, am'la
ilgili bildiri, Msr'la ilgili bildiri, deniz kysndaki lle il
gili bildiri, Grm Vadisi'yle ilgili bildiri gibi balklar tar;
bunlar Alevli Dan valye'si hilciyesine, Klkedisi ya da
Cam Terlik, Ormanda Uyuyan Gzel trnden masallara
benzemektedir.

2. Tarihler kitabnn son iki ayeti ve Ezra kitabnn ilk

ayeti rneinde gsterdiim gibi Kitab- Mukaddes derleyici
leri farkl yazarlarn yazdklarn birbirine kartrarak zihinle
ri bulandran bir kitap yaratmlardr; baka bir neden olmasa
da bu kendi bana sz konusu derlemenin zgnln orta
dan kaldrmaya yete.; nk Kitab- Mukaddes'i derleyenle

rin yazarlar hakkndaki cehaleti varsayma dayanan bir kant

tan ok daha fazlasd: Yeaya'nn kitabnda bunu gsteren
ok belirgin bir rnek yer almaktadr: 44. blmn son ksm
ve 45. blmn balangcnn Yeaya tarafndan yazlmas
1 12

Akl a

mmkn deildi; bu blmler ancak onun lmnden yz

elli yl sonra yaam biri tarafndan yazlm olabilir.
Bu blmler Ezra kitabndaki gibi Yahudilerin Babil'deki
esaretten Yerualim'e dnmelerine ve orada bir tapnak yap
malarna izin veren Kore'e bir vgdr. Yeaya kitabnn
44. blmn son ayeti ve 45. blmnn ilk ayeti yledir:
"Kore iin 'O obanmdr, her istediimi yerine getirecek',
Yerualim iin 'Yeniden kurulacak', tapnak iin 'Temeli at
lacak' diyen Rab benim. Rab mesh ettii kiiye, sa elinden
tuttuu Kore'e sesleniyor. Uluslara onun nnde ba edi
recek, Krallar silahszlandracak, bir daha kapanmayan ka
plar aacak. Senin nn sra gidip... " vb.
Kendi kronolojilerine gre .. 698 ylnda Hizkiya'nn
lmnden ksa bir sre sonra len Yeaya'mn bu kitab
yazdn iddia ederek tn dnyay bunu kabul etmeye zor
layan kilise kstahlk etmekte ve rahipleri de byk bir ce
halet sergilemektedir; stelik ayn kronolojiye gre Kore'in
Yahudilerin Yerualim'e dnmeleri lehine verdii kararn
tarihi .. 536 yldr, yani iki tarih arasnda 162 yl vardr.
Kitab- Mukaddes derleyicilerinin bu kitaplar kendilerinin
yazdn sanmyorum, birtakm dank ve anonim metin
leri amalarna en uygun isimlere atfederek toplamlardr
sadece. Bunlar uydurduklar kadar dayatlmasn da tevik
etmilerdir, zira bunlarn farknda olmamalar imkanszd.
Kutsal kitab oluturanlarn sahte hnerleri, okul ocuu
belagatiyle yazlm bu romantik kitabn her blmnde bir
ruh olan babann bir bakireden doan ocuunun Tanr'nn
Olu olduu akl almaz dncesi nnde eilindii grl
dnde, hibir dayatma bunlardan kukulanmamz haksz
karamaz. Her cmle ve her olay stnde bo inan iken
cesinin barbar elinin izi vardr ve hibir ekilde ifade edeme
yecekleri anlamlar tamaya zorlanmlardr. Her blmn
ve sayfann ba sa ve kilisenin adlaryla sslenmitir ve ih
tiyatsz bir okur da bu yzden okumaya balamadan nce
yanl bir izlenime kaplabilir.
113

Thomas Paine

Yeaya kitabnn 7:14. ayetinde yer alan, " .. .ite, bakire

gebe kalp bir oul douracak" deyii sa ve annesi Meryem
biiminde yorumlanmtr ve bu gr Hristiyanlk dnya
snda bin yldan fazladr yanklanmaktadr; bu gr yle
byk bir fke yaratt ki sonunda bu szn kan ve ykmla
lekelenmeyen tek bir paras dahi kalmad. Bu tr konular
da tartmaya girmek niyetinde olmamama ve kendimi s
nrlandrarak sadece Kitab- Mukaddes'in sahte olduunu
gstermeye alma niyetime ramen, -bylece onu temelle
rinden skerek bo inanlar zerine kurulu bu yapy altst
edeceim- burada biraz durup bu pasajn aldatc yann
gstermeliyim.
Yeaya'nn bu pasajda yer alan Yahuda'kral Ahaz'a bir
oyun oynayp oynamad beni ilgilendirmez; ben sadece bu
pasajn yanl yorumlandn ve burada ifade edilenlerin bana
ve anneme ne kadar uyuyorsa sa'yla annesine de o kadar uy
duunu gstermek niyetindeyim. Hikaye basite yledir:
Suriye ve srail krallar (Yahudilerin ikiye ayrldklar,
bunlardan birinin bakenti Yenalim olan Yahuda, dieri
nin de srail olduuna daha nce deinmitim), Yahuda kral
Ahaz'a sava ilan ettiler ve ordularn birlikte Yenalim'e
srdler. Ahaz ve halk telaa kapld, bu konuya kitap
ta yle deinilmektedir, (Yeaya 7:2. ayet) " ...yrekleri
rzgarda sallanan orman aalar gibi titredi."
Btn bunlar olurken, Yeaya Ahaz'a yaklar ve ona
Tanr adna (tm peygamberlerin basmakalp szleri) g
vence vererek bu iki kraln ona kar baarl olamayacan
bildirir, Ahaz' inandrmak iin de bir iaret talep etmesini
syler. Kitaptakilere gre Ahaz Tanr'y snamak istemedi
ini syleyip bunu yerine getirmekten kanr; bunun ze
rine Yeaya 14. ayette unlar sylemektedir, "Bundan t
r Rabbin kendisi size bir belirti verecek: te, bakire gebe
kalp bir oul douracak... " 16. ayette de, "Ama ocuk
kty reddedip iyiyi seecek yaa gelmeden, seni dehe
te dren o iki kraln topraklan [Suriye ve srail kralln
114

Akl a

kastediyor] ssz kalacak," diyerek devam etmektedir. aret

buydu ve bu vaadin yerine getirilmesi iin zaman kstlyd;
yani ocuun nce kty reddedip iyiyi semeyi renme
si gerekiyordu.
Bu kadar ileri giden Yeaya'nn sahte peygamber sula
masna maruz kalmamak ve bunun sonularna katlanma
mak iin iaretin gereklemesini salayacak tedbirler al
mas gerekliydi. Elbette dnyann hibir dneminde hamile
bir kz bulmak ya da onu hamile brakmak zor bir i deil
di, hem belki de Yeaya nceden byle birini biliyordu. O
gnn peygamberlerinin de bugnn rahiplerinden daha
gvenilir olduunu pek sanmyorum: Sonraki blmn 2.
ayetinde, "Kahin Uriya ile Yeverekya olu Zekeriya'y ken
dime gvenilir tank setim; ve kadn peygambere gittim, o
da gebe kald ve bir erkek ocuk dourdu."
ocuk ve bakireyle ilgili aptalca hikaye byledir ite.
Bu hikayenin utanmaz sapkl zerine Matta kitab, daha
sonralarysa rahiplerin arszlklar ve pis karlarnn da ek
lenmesiyle ncil denen reti yaratlmtr. Bu hikayeyi sa
Mesih ismini verdikleri kii iin de kullanmlardr; kutsal
denilen bir ruh tarafndan hamile braklm nianl daha
sonra da evlenmi, ama bakire denen bir kadnn bir erkek
ocuk dourmasnn aptalca hilclyesi yedi yz yl sonra bile
anlatlmaktadr; ahsen ben bu teoriye inanmakta tereddt
iindeyim ve Tanr ne kadar gerekse bu hikaye de o kadar
uydurmadr diyebilirim.17
Yeaya'nn yalancln ve hilesini gstermek iin
hikayenin devamna bakmamz yeterli; Yeaya kitabnda hi
anlmadan geilmesine ramen hikayenin sonu 2. Tarihler'in
17

Yeaya 7: 14. ayette doacak ocua mmanueJ ad verilecek deni

yordu. Ancak bu isim her iki ocua da verilmedii gibi, eanlaml
bir baka isim de verilmedi. Peygamber kadnn oluna Maher-alal
Ha-Baz ve Meryem'in oluna sa isimleri verilmiti.

mmanuel ismi "Tanr bizimle" anlamna gelir. (.n.)

115

Thomas Paine

28. blmnde yer almaktadr; ancak burada iki kral,

Yeaya'nn gya Tanr adna bildirdiinin tam tersine Yahu
da kral Ahaz'a kar baarl olurlar: Ahaz yenilir ve yok
edilir, halkndan yz yirmi bin kii kltan geirilir; Yeru
alim yamalanr ve iki yz bin kadnla ocuk tutsak aln:
Yalanc ve sahte peygamber Yeaya ve onun adn tayan
yalanlar kitab iin bu kadar yeter.
imdi de Yeremya kitabna geiyorum. Bu peygamber,
son Yahuda kral Sidkiya'nn dneminde Nebukadnessar'n
Yerualim'i kuatn yllarda yaamtr ve Nebukadnes
sar lehine hainlik yaptna dair hakknda gl kukular
vardr. Yeremya'yla ilgili her ey onun kakterinin belir
siz olduunu gstermektedir; mlek ve kil benzetmesin
de (18. blm) kehanetlerini, olaylarn tahmin ettiinden
farkl gelimesi durumunu da gz nne alarak, bir ak
kap brakacak kadar ustaca bildirmitir. 7. ve 8. ayetlerde
Tanr'ya unlar syletmektedir, "Bir ulusun ya ela kralln
kknden skleceini, yklp yok edileceini duyururum
ela, uyardm ulus ktlnden dnerse, bana felaket
getirme kararmdan vazgeerim" Burada olayn bir yan
iin bir koul ileri srlmektedir; dier yan iin de 9. ve
10. ayetlerde unlar yer almaktadr, "te yandan, bir ulu
sun ya ela kralln kurulup dikileceini duyururum da, o
ulus szm dinlemeyip gzmde kt olan yaparsa, ona
sz verdiim iyilii yapmaktan vazgeerim." Burada mese
lenin dier yan iin baka bir koul ileri srlmektedir; bu
peygamberlik sylemine gre Tanr ne kadar yanl yapar
sa yapsn bir peygamber hibir zaman hatal olamaz. Bu
tr sama bahaneler ve Tanr'nn bir insan gibi konumas,
Kitab- Mukaddes'in ahmaklkla dolu ifadelerinden baka
hibir eye yakmaz.
Kitabn zgnlne gelince, her ne kadar baz blm
lerin Yeremya tarafndan anlatld sylenebilecekse de,
kitabn onun tarafndan yazlmadna karar vermek iin
sadece okumak yeterlidir. Kitabn tarihle ilgili blm -ta116

Akl a

rihle ilgili olduunu syleyebilirsek tabii- en kark olandr;

ayn olaylar bir ok yerde, farkl biimde ve ounlukla bir
birleriyle elierek tekrarlanmaktadr; bu dzensizlik kitabn
byk blmn kapsayan hikayenin yeniden balad ve
aniden bittii son blme kadar devam eder. Kitap sz ko
nusu dnemlere ait kii ve olaylarn, birbiriyle balantsz
hikayelerin, gnmz gazetelerinden birtakm metinlerin
hibir tarih, kii, sralama ya da aklama gzetilmeksizin
kaba bir biimde toplanarak birbirine kartrlmas misali,
karmakark sunulduu bir potpuriye benzer. Bu tr iki ya
da rnek daha vereceim.

37. blmde yer alan bir pasajda, Kildaniler olarak bi

linen Nebukadnessar'n ordusunun Yerualim'i bir sredir
kuatma altnda tuttuu anlatlmaktadr; bu arada Msr
firavununun ordusunun kendilerine doru yaklamakta ol
duu haberini alrlar, bu yzden kuatmay kaldrp bir sre
geri ekilirler. Ancak, burada tarihi bir karklk sz konu
sudur. Nebukadnessar, Sidkiya'dan sonra baa geen Yeho
yakin zamannda Yerualim'i kuatm ve almt; Sidkiya'y
kral ya da genel vali yapan Nebukadnessar'd. kinci ku
atma, Yeremya'nn kitabnda anlatld gibi, Sidkiya'nn
Nebukadnessar'a isyan etmesi zerine balatlmtr. Bu
olay Yeremya'nn Nebukadnessar lehine hainlik yapt ko
nusunda kukular artrmtr (Yeremya ona

43:10. ayette

Tanr'nn kulu demektedir).

37:1 1-13. ayetler yledir: "Firavunun ordusu yznden

Kildani ordusu Yerualim'den ekilince, Peygamber Yerem
ya Benyamin topraklarndaki halkn arasnda payna den
miras almak zere Yerualim'den gitmek istedi. Benyamin
Kaps'na vardnda, Hananya olu elemya olu beki
ba Yiriya, 'Sen Kildaniler'in tarafna geiyorsun!' diyerek
onu tutuklad. Yeremya, 'Yalan!' dedi, 'Ben Kildaniler'in ta
rafna gemiyorum.' Ama Yiriya onu dinlemedi. Yeremya'y
tutuklayp nderlere gtrd." Bylece durdurulan ve sula
nan

Yeremya sorgulandktan sonra, hain olduu phesiyle

117

Thomas Paine

hapishaneye gtrld ve blmn son ayetinde belirtildii

gibi burada kald.
Fakat sonraki blmde Yeremya'nn hapislii, bir nce
ki hikayeyle hibir ba kurulmadan anlatlmaktadr; hap

21. blme
1. ayette Sidkiya'nn Malkiya olu

sedilmesi baka olaylara balanr ki bunun iin

bakmalyz. Buradaki

Pahur'la Maaseya olu Kahin Sefanya'y Yerualim nn

deki Nebukadnessar'n ordusunun durumu hakknda bilgi
almak iin Yeremya'ya gnderdii anlatlmaktadr; Yerem
ya

8. ayette onlara unlar syler: "Bunun yan sra halka

unlar da syle: 'RAB diyor ki: te yaama giden yolu da,

lme giden yolu da nnze koyuyorum. Bu kentte kalan
kltan, ktlktan, salgndan lecek; dar

kp kenti kua

tan Kildaniler'e teslim olansa yaayacak, hi deilse cann

kurtarm olacak."
Bu grme 21: 10. ayetin sonunda birden biter; bu g
rmenin devamm okumak iin on alt blm ileri gitmek
zorunda olmamz bu kitabn ne kadar dzensiz yazldn
gstermektedir; bylece

38. blme geliyoruz. Blm u

szlerle almaktadr; "Sonra, Mattan olu efatya, Pa

hur olu Gedalya, elemya olu Yehukal ve Malkiya olu
Pahur [burada

21. hlmdekinden daha ok kii yer al

maktadr], Yeremya'nn halka syledii u szleri duydu

la; 'Rab diyor ki; kentte kalan kltan, ktlktan, salgn
dan lecek; dar kp kenti kuatan Kildaniler'e teslim
olansa yaayacak, hi deilse cann kurtarm olacak.'
[grmedeki szler yani]; bu nedenle [bunlar Sidkiya'ya
sylyorlar], "Bu adam ldrlmeli, nk syledii bu
szlerle kentte kalan askerlerin ve halkn cesaretini kryor.
Bu adam halkn yararn deil, zararn istiyor. "

6. ayette

de, "Yeremya'y yakaladlar ve Malkiya'nn sarncna att

lar," denmektedir.
Bu iki anlatm farkl ve elikilidir. Biri onun nahkfm edil
mesini kentten kamaya yeltenmesine; tekisinde de kentteki
vaazlarna ve kehanetlerine balamaktadr; birinde kent ka118

Akl (',t

psnn nnde yakaland, tekinde grmeye katlanlar

tarafndan Sidkiya nnde suland sylenmektedir.1 8

Bundan sonraki blmde (Yeremya 39. blm) bu kita
bn dzensizliini gsteren baka bir rnek yer almaktadr;
Nebukadnessar'n kenti kuatmasndan zellikle 37, 38,
39. blmler olmak zere bundan nceki blmlerde eit
li kereler sz edilmi olsa da, bu blm sanki bu konudan
hi sz edilmemi, okuyucu bu konunun tm ayrntlaryla
batan balayarak bilgilendirilecekmi gibi balamaktadr;

18

Yeremya kitabnn 37 ve 38. blmlerindeki hapishaneyle ilgili e

likili ifadeler gibi, 1. Samuel'de de (15 ve 16. blmler) Davut'a
ve onun Saul'la tanmasna ilikin iki blmde elikiler olduunu
saptadm.
1 . Samuel 16. blmde Tanr'nn gnderdii kt ruhun Saul'a s
knt ektirdii ve hizmetkarlarnn ona (tedavi iin) "Efendimiz,
biz hizmetkarlarna buyruk ve; iyi lir alan birini bulalm," dedii
anlatlr. 17. ayet ve devam yledir: "Saul hizmetkarlarna 'yi lir
alan birini bulup bana getirin,' diye buyurdu. Hizmetkarlarndan
bir 'Beytlehemli ay'n oullarndan birini grdm,' dedi, 'yi lir
ala; stelik yrekli, gl bir savadr; akllca konuu; yakkl
dr. Rab de onunladr.' Bunun zerine Saul lay'a ulaklar gndererek,
'Olun Davut'u bana gnde;' dedi. Davut Saul'un yanna varp onun
hizmetine girdi. Saul Davut'u ok sevdi ve ona silahlarn tama g
revi verdi (21. ayet). O gnden sonra, Tanr'nn gnderdii kt ruh
ne zaman Saul'un zerine gelse, Davut liri alp alar, Saul rahatlayp
kendine gelirdi. n (23. ayet)
Ancak bundan sonraki blmde (17. blm) Davut'un Saul'la ta
nmas tamamen farkl biimde anlatlmaktadr. Burada Davut'un
kamptaki kardelerine erzak gtrmek iin babas tarafndan gn
derildii srada Golyat'la karlamas anlatlmaktadr. Bu blmn
55. ayeti ve devam yledir: "Saul, Davut'un Golyat'la dvmeye
ktn grnce, ordu komutan Avner'e, 'Ey Avne; kimin olu bu
gen?' diye sormutu. Avner de, 'Yaamn hakk iin, ey kral bilni
yorum,' diye yantlamt. Kral Saul, 'Bu gencin kinin olu oldu
unu ren,' diye buyurmutu. Davut Golyat' ldrp ordugaha
dner dnmez, Avner onu alp Saul'a gtrd. Golyat'm kesik ba
Davut'un elindeydi Saul, 'Kimin olusun delikanl?' diye sordu. Da
vut, 'Kulun Beytlehemli lay'n oluyum,' diye karlk verdi." Bu iki
olay birbirini yalanlamaktad; nk her ikisinde de ne Saul ne de
Davut daha nceden karlamlardr. Kitab- Mukaddes eletirile
meyecek kadar glntr.
119

Thomas Paine

1. ayette; "Yahuda kral Sidkiya'nn dokuzuncu ylnn

onuncu aynda Babil kral Nebukadnessar btn ordusuyla
Yerualim nlerine gelerek kenti kuatn," vs. denmektedir.
Ama kitabn son blm (52. blm) daha arpcdr;
nk bu hikaye saysz kere tekrarlanm olsa da bu b
lm okuyucunun bu konu hakknda hibir bilgisi olmad
n varsaymaktad; 1. ayette unlar yer almaktad; "Sidkiya
yirmi bir yanda kral oldu ve Yerualim'de on bir yl kral
lk yapt. Annesi Livnal Yeremya'nn kz Hamutal'd." (4.
ayette) "Sidkiya'nn krallnn dokuzuncu ylnn onuncu
aynda Babil kral Nebukadnessar btn ordusuyla Yerua
lim nlerine gelip ordugah kurdu ve ona k kentin etraf
surlarla evrildi," vs. denmektedir.
Herhangi birinin, zellikle de Yeremya'nn bu kitab
tek bana yazm olmas mmkn deildir. Bu kadar ok
yanl herhangi biri tek bana oturup bir araya getiremez.
Ben ya da baka biri bu kadar dzensiz bir kitap yazsak,
kimse okumayacak ve yazann aklnn banda olmadna
hkmedilecekti.. Bu dzensizliin en makul aklamas bir
biriyle ilinti.siz, zgnl olmayan hikayelerin baz aptal
kitap derleyicileri tarafndan Yeremya'nn ad altnda bir
araya getirilmesidir, zira bu hikayelerin bazlar onun ya
ad dnemle ilgilidir ve ounda ad gemektedir.
Yeremya'daki hilelere ve sahte kehanetlere ilikin iki r
nee daha deinerek Kitab- Mukaddes'in geri kalan blm
lerini incelemeye devam edeceim.
38. blmde, Yeremya'hapishanedeyken onu Sidkiya'nn
huzuruna zel bir grme iin gtrrler, bu grmede Ye
remya onu dmana teslim olmaya zorlar. 17. ayette "Eer,"
der, "Babil kralnn komutanlarna gidip teslim olursan cann
balanacak," vs. Sidkiya bu zel grmede konuulanlarn
duyulacandan endielenir ve Yeremya'ya unlan syler (25.
ayet): "Prensler [Yahuda'nn prensleri] seninle konutuumu
duyup da gelir, 'Krala ne syledin, kral sana ne dedi, ak120

Akl a

la bi7.e, bizden gizleme! Hayatn balarz,' derlerse, 'Beni

Yonatan'n evine geri gnderme, yoksa orada lrm diye
krala yalvardm,' dersin." Sonra tm prensler Yeremya'ya gi
derek sorguya ekerler ve "O da kraln kendisine sylemesini
buyurdui her eyi onlara anlatt." (27. ayet). Tanr'nn elisi
olarak nitelenen bu adam yalan syleyebilmektedi; amacna
uygun dt zaman kaamakl da konumaktad: Elbette
ne affn niyaz etmek iin Sidkiya'ya gitti, ne de Sidkiya onu
affetti; gitti nk gtrlmt ve bu frsat deerlendirerek
Nebukadnessar'a teslim olmasn tledi.
34. blmn 2-5. ayetlerinde, Yeremya Sidkiya'ya u
szlerle kehanette bulunmaktadr: "srail'in Tanrs Rab di
yor ki, 'Git, Yahuda kral Sidkiya'ya Rab yle diyor de: Bu
kenti Babil kralnn eline teslim etmek zereyim, onu atee
verecek. Ve sen Sidkiya, onun elinden kap kurtulamaya
caksn; kesinlikle yakalanacak, onun eline teslim edileceksin.
Babil kraln gznle grecek, onunla yz yze konuacak
sn. Sonra Babil'e gtrleceksin. Ancak, ey Yahuda kral
Sidkiya, Rabbin szn dinle! Rab senin iin yle diyor:
Klla lmeyeceksin, esenlikle leceksin. Atalarn olan sen
den nceki krallarn onuruna tts yaktklar gibi, senin
onuruna da tts yakp senin iin ah efendimiz diyerek at
tutacakla: Ben Rab sylyorum bunu.'"
Sidkiya'nn Babil kraln grp onunla yz yze konu
mas, huzur iinde lmesi, atalarnn cenaze trenindeki gibi
etrafnda ttsler yaklmas (Yeremya bunlarn Tanr tara
fndan sylendiini iddia etmektedir), 52. blmn 10 ve
11. ayetlerinde tam ters biimde anlatlmaktadr; burada
Babil kralnn Sidkiya'nn ocuklarn onun gzleri nnde
katlettii, sonra Sidkiya'nn gzlerini oydurduu, onu zin
cire vurdurup Babil'e gtrd ve lmne kadar tutsak
ettii anlatlmaktad:
Bu peygamberler iin yalanc ve sahtekar olduklarndan
baka ne diyebiliriz?
121

Tbomas Paine

Yeremya ise bu ktlklerin hibirini yaamad. Nebukad

nessr onu muhafz komutannn himayesine verdi, 39:12. aye
tinde u szler yer ah; "Onu sorumluluun altna al, ona iyi
bak, ona hi zarar verme, senden ne dilerse yap." Yeremya bun
dan sonra Nebukadnessar'a katld ve kuatlm Yerualim'i
kurtarmak iin onun 7.erine yryen Msrhlara kar pey
gamberlik yapmaya devam etti. Baka bir yalanc peygamber
ve onun adn tayan kitap hakknda bu kadar sz yete:
Krallar ve Tarihler kitaplarnda adlarndan sz edilen Ye
aya ve Yeremya 'ya ait kitaplar incelemeye zel bir zen gs
terdim, Kitab- Mukaddes'in bundan sonraki blmlerinde
peygamber olduklar iddia edilen kiilere ait taplar iin ayi
derecede zenli olmayacam ama toplu ollrak peygamber
denen bu insanlar hakkndaki grlerimi ifade edeceim.
Akl a'nn nceki blmnde peygamberin air iin
kullanlan bir Kitab- Mukaddes szc olduundan sz
etmitim; kelime, Yahudi airlerin ifade ve mecazlaryla ap
talca yceltilerek gnmzdeki peygamber anlamna ula
mtr. Sadece kitaplardaki peygamberlik denilen ksmlarn
iirsel bir dille yazlmasndan deil, Kitab- Mukaddes'de
air anlamna gelecek, peygamber dnda baka bir kelime
bulunmamas nedeniyle bu gr yeterince makul bulu
yorum. Ayn zamanda bu kelimenin mzisyen anlamnda
kullanldn da birka rnekle gsterdim; 1. Samuel 10:5.
ayette bir grup air ya da mzisyen ellerinde santurlar, tefle;
kavallar ve lirle peygamberlik yapyo; Saul de onlara kat
lyordu. 1. Samuel kitabuin bu ayeti ve dier blmlerinde
peygamber kelimesinin iir ve mzik anlamyla snrland
anlalmaktad; nk gizli, bilinmeyen eylerden haber ve
ren kiilere peygamber deil kahin deniyordu19 ve kahin keli-

19

ngilizce kahin kelimesinin branice karln bilmiyorum ama

Franszcada "voir" yani grmek fiilinden tretilen "le voyant" ke
limesiyle (ki gren kii ya da kahin anlamna gelir) karlandn
grmtm.
122

Akl a

mesi kullanm d kalana kadar (byk bir ihtimalle Saul bu

kiilere byc diyerek kovana kadar yani) kahinlik meslei
ya da sanat peygamber kelimesinin anlamna katlnamtr.
Peygamber ve peygamberlik kelimelerinin ada anlam
lar uzun zaman sonrasna ait olaylar nceden bilmeyi de
iermektedir ve Kitab- Mukaddes'in yaratalar iin de keli
meye bu paralelde bir anlam vermek gerekliydi, bylece Eski
Ahit'in kehanetleri dedikleri eyleri esneterek Yeni Ahit d
nemine uygulayabilirlerdi. Fakat Eski Ahit'e gre kahinlerin
ve anlam peygamber kelimesine uland iin daha sonra da
peygamberlerin kehanetleri sadece iinde yaanlan zaman
dilimindeki olaylara, rnein girecekleri savaa, kacaklar
yolculua, balayacaklar herhangi bir ie, zm bekleyen
bir soruna ya da karlalan bir gln stesinden gelme
ye ilikindir; bunlarn tm (Ahaz ve Yeaya arasnda ge
en ve "bakire gebe kalp bir olan douracak" ifadesindeki
gibi) yakn bir gelecee dair kehanetlerdir, uzun bir zaman
sonrasna deil. Bu tarz bir peygamberlik, bir ocuun do
um tarihini, zenginlii, mutlu ya da mutsuz evlilikleri, ka
yp eylerin yerini bildiren falclk dediimiz eye uygundur
ancak. Bu air, mzisyen, hokkabaz, hayal taciri, serseri ta
kmn hak ettiklerinden daha yksek bir mertebeye tayan
Yahudilerin deil, Hristiyan kilisesinin sahtekarl ve antik
deil, modem an cehaletiyle bo inanlardr.
Ancak tm peygamberlerin genel karakterlerinin yan
sra birtakm zel karakterleri de vard. Taraftlar ve bulun
duklar tarafn lehine, kar tarafn aleyhine peygamberlik
yapmaktaydlar; gnmzdeki airlerin ve siyaset yazarlar
nn taraftan olduklar partilerin lehine, kar olduklarnn da
aleyhine yazmas gibi.
Yahudilerin Yahuda ve srail olarak ikiye blnmesinden
sonra, her ulusun kendi peygamberi oldu; bunlar da birbir
lerini yalanc, sahte peygambe; dzenbaz vb. diyerek aa
layp suladlar.
123

Thomas Paine

Yahucia tarafndaki peygamberler srail tarafndaki pey

gamberlerin aleyhine ehanetlerde bulundular, srail tarafn
dakiler de Yahuda peygamberlerine kar. Bu taraf peygam
berlii ilk rakip krallar Rehavam ve Yarovam'n zamannda
ortaya kt; Yarovam'n Beytel'de ina ettirdii sunak aley
hinde kehanetlerde bulunan peygamber Yahuda tarafn
dayd ve bu srada Rehavam krald; evine dnerken srail
tarafnda olan bir peygamber ona unlar syledi (1. Krallar
13. blmde): "Yahuda'dan gelen Tanr adam sen misin?"
Adam da "Benim," dedi. Sonra srail tarafnn peygamberi
ona (Yahudal peygamberin nemini vurgulayarak) "Senin
gibi ben de bir peygamberim," der ve yle devam eder:
"Rabbin buyruu zerine bir melek bana, 'Onu evine gtr
ve yiyip imesini sala,' dedi. Ne var ki ona yalan syledi,"
(18. ayet). Hikayeye gre Yahuda peygamberi Yahuda'ya
hi dnmedi, nk dn yolunda srail peygamberinin
entrikasna kurban giderek ldrlmt; bu peygamberin
taraftarlar onu gerek peygamber, Yahuda peygamberini ise
yalanc olarak kabul etmiti hi kukusuz.
2. Krallar 3. blmnde peygamberlie ya da hokkabaz
la ilikin bir hikaye, birka adan peygamberlerin karak
terini gstermektedir. Yahuda kral Yehoafat ve srail kral
Yoram, dmanlklarn sona erdirerek aralarnda anlama
saladlar; Edom kraln da yanlarna alarak Moav kralna
sava atlar. Ordularn birletirip harekete geirdiklerinde,
hikayede anlatld gibi su sknts ba gsterdi, bunun ze
rine Yehoafat unlar syledi: "Burada Rabbin peygamberi
yok mu? Onun araclyla Rabbe danam." srail kralnn
hizmetkarlarndan biri Elia'y iaret ederek, "Burada Eli
a var," dedi (Elia Yahuda tarafndand) ve Yahuda kral
Yehoafat, "Rabbin kelam onunladr," dedi. Hikaye daha
sonra kraln Elia'ya gittiini sylemektedir; Elia (Yahu
da peygamberi olduu daha nce sylenmiti) srail kraln
grnce ona unu syledi, "Ne diye bana geldin? Git annen124

Akl a

le babann peygamberlerine dan," ama srail kral, "Ha

"
yr, dedi, "Demek Rab bu kral Moavhlann eline teslim
etmek iin arm" (su sknts iinde olduklarn kaste
diyordu). Elia bunun zerine unlar syledi: "Hizmetinde
olduum, her eye egemen, yaayan Rabbin adyla derim ki,
Yahuda kral Yehoafat'a saygm olmasa sana ne bakardm
ne de ilgilenirdim." te tarafl bir peygamber tm zehrini
aktmakta ve kabalk yapmaktadr. imdi de gsteriye ya da
peygamberlik tarzna gz atalm.
15. ayette Elia, "Bana bir ozan getirin," dedi; "Ozan
lir alarken, Rabbin eli onun stne indi." te hokkabazn
fars. Peygamberlikse yle: "Ve Elia [bu srada byk bir
ihtimalle ozann ezgisine de elik ediyordu] onlara Tanr'nn
bu vadinin bandan sonuna kadar ukurlar kazmalarn
emrettiini syledi." Oysa herhangi bir kyl hokkabazlk
ve katakulliye ihtiya duymadan su bulmak iin ukur kaz
mak gerektiini syleyebilirdi.
Fakat nasl her hokkabaz bir numarada ayn ne sahip
deilse, bu peygamberler de yledir; tm ya da en azndan
szn ettiklerim, yalanclk konusunda epey nl olsalar
da bazlar da lanetlemede uzmanlamtr. Az nce and
m Elia, lanetleme dalnda liderdir; krk iki ocuu Tanr
adna lanetleyen ve ormandan kan iki dii ay tarafndan
paralanmalarna neden olan odur. Bu ocuklarn srail ta
rafndan olduklarn varsayabiliriz, lanet eden ayn zaman
da yalancdr da; Elia'nn iki dii ay hikayesine ne kadar
inanlmas gerekiyorsa, Wantley Canavar hikayesine de o
kadar inanlmaldr:
Yuttu zavall ocuklarn n de,
Gs gse vuruamadlar bile;
Bir lokmada indirdi gvdeye,
Elma yiyen biri gibi.
Peygamber denen kiilerin gece mi, gndz m grdkle
rini bilemediimiz rya ve hayalleriyle kendilerini elendiren
125

Thomas Paine

baka bir tr de vardr. Fazla olmasa bile bunlar da zararl

dr. Hezekiel ve Daniel de bu trdendir; bu kitaplar hakkn
da sorulacak ilk soru, dier tm kitaplar gibi bunlarn zgn
olup olmadd; yani bunlar Hezekiel ve Daniel tarafndan
nn yazlmtr?

Buna dair hibir kant yoktur ama ben zgn olduklar

na inanmaya meyilliyim. Bu dncemi oluturan nedenleri
yle sralayabilirim: ilkin Musa, Yeu ve Samuel kitaplan
nn

adlarna atfta bulunulan kiiler tarafndan yazlmad

na dair i kantlarn bulunmasnn tersine, bu kitaplarn

Hezekiel ve Daniel tarafndan yazlmadna dair herhangi
bir i kant yoktur.

kinci olarak, bunlar Babil esareti balamadan nce yazl

mamt; Kitab- Mukaddes' deki hibir kitabn bu dnemden
nce yazlmadna dair gl kantlar da vardr; en azndan
Yahudi monarisinden nce yazlmadklanna dair kantlar
kitaplarn kendi iinde -benim de yaptm gibi- bulunabilk

nc olarak, Hezekiel ve Daniel'e ait olduu sylenen

kitaplarn slubu bu kiilerin yaad zamandaki koullara
uygunluk gstermektedir.
Bu kitaplardaki olaylan yorumlamaya, zmeye ala
rak zamanlarn aptalca boa harcayan saysz yorumcu ve
rahip, Hezekiel ve Daniel gibi Babil'e esir olarak gtrl
seydi slubu kavramalarna yardmc olacak zeka geliimini
gsterecek ve hibir amaca ynelik olmayan bu hikayeleri
savunma zahmetinden kurtulmu olacaklard; nk orada,
Hezekiel ve Daniel'in yapt gibi kendileri, dostlar ve l
keleri hakknda yazmak zorunda olduklar eyleri gizli ve
kapal bir biimde ifade etmeyi reneceklerdi.
Bu iki kitap dierlerinden farkld; nk sadece bunlar
bir ok hayal ve rya betimlemeleriyle doludur; bu farkl

lk sz konusu yazarlarn yabanc bir lkede, sava esiri ya

da siyasi tutuklu olmalarndan kaynaklanmaktadr; bu ko

ullarda

tm siyasi plan ve dncelerini, hatta en nemsiz

126

Akl a

bilgileri paylarken bile bulank ve benzetmeye dayanan

ifadelere bavurmak zorundaydlar. Olaylardan sz eder
ken dolaysz bir dil kullanmak pek gvenli olmadndan
bunlar kapal bir biimde ifade etmek ve gizlemek iin rya
grdklerini, birtakm grntlerin kendilerine grnd
n sylediler. Ancak byle bir slup kullanarak istedikleri
kiilere mesajlarn doru biimde ilettiklerini, istemedikleri
ne de herhangi bir bilgi vermediklerini varsayabiliriz. Fakat
igzar yorumcu ve rahipler hi onlara hitap etmeyen ve hi
bir ilerine yaramayacak bir konuda ne bilmeleri gerektiini
kefetmek iin kafa yoruyorlard.
Hezekiel ve Daniel, Sidkiya zamanndaki ikinci esaret
ten dokuz yl nce, Yehoyakin

zamanndaki

birinci esaret

dneminde Babil'e gtrldler. Yahudiler bu srada sayca

oktu ve Yerualim'de nemli bir gce sahiptiler; esir olan
Hezekiel'le Daniel'in de kendilerini ve lkelerini kurtarmay
tasarladklarn varsaymak ok doaldr; bu dncelerini
dile getirmede, kitaplarn rya ve ilahi grntlerle doldur
malar bir tr gizli haberleme aracndan baka bir ey de
ildir; bu slup onlara ifre ya da gizli bir alfabe gibi hizmet
etmitir. Eer yle deilse bunlar masaldr, hayal rndr
ve samadr; en azndan esaretin skntlarn gidermede
hayal dnyas kullanlmtr ama benim varsaymm ilkine
ynelik.
Hezekiel kitabna tutuklu bulunduu lkedeki Kevar Ir
ma kysnda birtakm melekler ve tekerlek iinde tekerlek
grdn syleyerek balar, melei grdn sylemekle
Yerualim'deki melek tasvirleriyle dolu mabedi kastettiini
varsaymak akla uygun deil midir? Tekerlek iinde tekerlek
se

(ki bunu daima siyasi bir tertip arm olarak anlama

ldr) Yerualim'i kurtarmak iin dnlen bir plan ya da

are olarak anlalmamal mdr? Kitabn sonraki blmle
rinde kendisin Yerualim'deki mabede gtrlm olarak
grmektedir; burada Kevar lrma'ndaki grntye atfta
127

Thomas Paine

bulunarak, (43:3. ayet) kendisine hasl olan bu son grn

tnn Kevar'dakinin ayns olduunu ileri srer; bu rya ve
grnt olarak ifade edilen dncelerin Yerualim'in kur
tarlmasndan baka bir amaca hizmet etmedii ortadadr.
Yorumcu ve rahiplerin duygusal yorum ve uygulamala
r da aklamaya stlendikleri rya ve grntler kadar ka
badr; bu kitaplar olutururken bunlar kehanet dedikleri
sylemlere dntrmeleri ve gnmz gibi ok uzak bir
zamana ve koullara uygulamaya almalar ya rahipliin
sahtekarln, ya ar aptalln ya da safln gstermek
tedir.
lkesi dman tarafndan igal edilmi, tm dostla
r ve arkadalar yurtlarndan uzakta esaret altnda ya
amaya ya da evlerinde klelik etmeye mahkum olmu,
ya katliama maruz kalm ya da srekli bunun tehdidi
altnda bulunan Hezekiel ve Daniel gibi insanlarn duru
munun normal olduunu dnmekten daha sama bir
ey olamaz; bu insanlarn lmlerinden bin ya da iki bin
yl sonra baka lkelerin bana neler geleceini dne
rek zaman geirdiklerini varsaymaktan daha byk -bir
daha sylyorum- samalk olamaz; tersine Yerualim'i
ve kendilerini kurtarmak in aba harcadklarn d
nmek ok daha doaldr ki bu kitaplarda bulank ve
aka lgn grnen bir slup kullanlmasnn tek amac
budur.
Sz konusu iki kitapta byle bir slubun kullanlmas
keyfi ya da mantksz deildir, zorunluluktan kaynaklan
mtr sadece; fakat bunlar peygamberlik metinleri olarak
kabul edersek yanltrlar. Hezekiel 29:11. ayette Msr'la il
gili konuan Hezekiel unlar sylemektedir, "inden insan
aya da hayvan aya da gemeyecek. Krk yl orada kimse
yaamayacak." Bu olay da asla gereklemedi, sonu olarak
incelediim tm kitaplar gibi bu da yanltr. Burada konu
nun bu ksmn kapatyorum.
128

Akl <;a

Akl a'nn birinci kitabnda Yunus ve balina

hilciyesinden sz etmitim. nanlsn diye yazldysa aala
yan, safln neleri yutabildiini grmek iin yazldysa ko
milc bir hilciyedi; nk Yunus ve balinay yutabiliyorsa her
eyi yutabilir.
Ancak Eyp ve zdeyiler zerine yapnm incelemede
de grld gibi, Kitab- Mukaddes'deki kitaplarn han
gisinin brani dilinde yazld, hangisinin Yahudi olmayan
kaynaklardan evrildii kesin deildi: Yunus kitabnn da .
Yahudi orunlarna deinmekten ok Yahudi olmayan top
luluklara ait olaylar ele almas nedeniyle Yahudilere ait ol
mamas

ihtimal dahilindedi; hatta Kitab- Mukaddes pey

gamberleri ya da gelecei gren rahiplerin ahlakszlyla

kt karakterlerini alay konusu yapmak ve onlarn sama
ln gstermek iin yazlm hilciyeler btn de olabilir.
Yunus, grevinden kaan ilk itaatsiz peygamberdi;
Yafa'dan Tari'e giden Yahudi olmayanlarn gemisinde
kendine bir snak bulur; cahilin teki gibi sama bir entri
kaya bavurmu, Tanr'nn onu bulamayacan sanp sak
lanmtr. Gemi denizde frnnaya tutulur; Yahudi olmayan
denizciler bu durumun gemide su ilemi birinin bulunma
sndan kaynaklandna inanr ve suluyu bulmak iin kura
ekmeye karar verirler; kura Yunus'a kar. Bundan nce
geminin arln azaltmak iin yk denize atmlardr ve
bizim Yunus tam bir apal gibi ambarda derin uykudadr.
Kura Yunus'u sulu durumuna drdkten sonra, de
nizciler onu sorguya ektiler. Bir lbrani olduunu syledi;
hikaye sulu olduunu itiraf ettiini ima etmektedi: Bu de
nizciler, Kitab- Mukaddes peygamberlerinin ya da rahiple
rin, Samuel'in Agak'a, Musa'nn kadn ve ocuklara yapt
gibi Yahudi olmayan birini acma duymadan mahkfun et
melerinin tam tersine, kendi yaamlarn da tehlikeye atarak
onu kurtarma abasna girdiler; olay yle anlanlmaktadr:
"Yine de [yani Yunus'un tm bu talihsizliklere yol aan ve
129

Thomas Paine

yklerinin denize atlmasna neden olan bir Yahudi ve bir

yabanc olmasna ramen] deniu:iler karaya dnmek iin
kreklere asldlar ama baaramadlar. nk deniz gittike
kuduruyordu." Buna ramen bu denizciler kaderlerini de
itirmek iin byk aba gsteriyordu; hikayede Tanr'ya
yalvararak unlar syledikleri de anlatlmaktadu; "Ya Rab,
yalvaryoruz, bu adamn can yznden yok olmayalm.
Susuz bir adamn lmnden bizi sorumlu tutma. nk
sen kendi istediini yaptn ya Rab." Yani masum da olabi
lecei iin, Yunus'un sululuuna dair hkm vermek is
temediler, ama kurann da Tanr'nn kararyla ya da onun
isteiyle Yunus'a ktn dndler. Bu duann anlatmak
istedii, Yahudi olmayanlarn da bir Yce Yaradan'a tapn
dklar ve Yahudilerin iddia ettii gibi puta tapmadklardr.
Ama frtna devam etmekte ve tehlike bymektedir, deniz
ciler de onun kaderini uygulamaya koydu ve Yunus'u de
nize att; hikayenin burasnda byk bir balk ortaya kp
onu canl canl yutmaktadr!
Yunus'un baln midesinde frtnadan gvenli bir biim
de korunduunu dnebiliriz. Burada onun dua ettii sy
lenir ama bu aralarnda bir ba ya da tutarllk bulunmayan
eitli ilahilerden derlenmi uydurma bir duadr ve skntl
durumlara uyarlanmtr, yine de Yunus'un bulunduu du
ruma uygun deildir. ilahiler hakknda biraz bilgili, Yahudi
olmayan birinin kolaylkla kopyalayaca trden bir duadr
bu. Aslnda hikayenin uydurma olduunu gstermek iin
baka kanta gerek yok, bu dua bile yeter. Fakat her naslsa
dua ie yarar ve hikaye yle devam eder (ancak Kitab- Mu
kaddes peygamberlerinin bildik dili kullanlmaktadr): "Rab
bala buyruk verdi ve balk Yunus'u karaya kustu."
Bundan sonra Yunus ikinci kez Ninova'da bir grev
alarak yola koyulur. Burada onu bir vaiz gibi dnelim:
Yaad skntlarn, itaatsizliinin ve sonularnn ansnn,
mucizevi kurtuluunun, grevini yerine getirirken iyi niyetli
130

Akl a

ve efkatli olmas ynnde ona ilham verdiini dnebili

riz ama bunu yapmak yerine aznda byk bir ktlk ve
lanetle kente girip unu ilan eder: "Krk gn sonra Ninova
yklacak! "
Bu szde misyoneri grevinin son eylemiyle deerlen
direlim imdi; burada Kitab- Mukaddes peygamberlerinin
ya da. gelecei gren rahiplerin kindar ruhu, insann eytan
olarak niteledii yarata atfettii karanlk karakterin tm
zellikleriyle kendini gstermektedir.
Kehanetlerini syledikten sonra, hikaye onun kentin
dousuna ekildiini syler. Peki niin? Bir kenara eki
lerek kendisi ve bakalar iin Yaradan'dan merhamet di
lemek deildir amac, ktcl bir sabrszlkla Ninova'nn
yok oluunu beklemektir. Ancak hikayeye gre Ninova'da
yaayanlar slah olw; Tanr da Kitab- Mukaddes'de yer
alan ifadeye gre, "yapacan syledii ktlkten piman
oldu ve yapmad." Son blmn ilk ayetinde bu durumun
Yunus'u hi memnun etmedii ve son derece kzd anlatlr.
Kat yrei Ninova tmyle yok olmadka, yal ve gen
her insan onun ykntlar altnda kalmadka, kehanetleri
yerine gelmedii iin rahat bulmayacakt. Bir peygamberin
karakterinin arlklarn gstermek iin daha fazlas da var:
ekildii yerde onu glgesiyle scaktan koruyacak bir kene
otu bir gecede byd ama ertesi gn kurudu.
Burada peygamberin fkesi iyice azar ve kendisini l
drmeye bile hazr hale gelir: "lmem, yaamamdan daha
iyi," der. Ardnda Tann'yla peygamber arasndaki karlkl
sitem gelir; Tanr, "Kene otu iin fkelenmeye hakkn var
m?" diye sora; Yunus ise "Elbette hakkm va; lesiye f
keliyim," diye cevap verir. Daha sonra Tanr, "Kene otu bir
gecede kt ve bir gecede yok oldu. Sen emek vermediin,
bytmediin bir kene otuna acyorsun da ben Ninova'ya
acmayaym m? O kentte san solundan ayramayan alt
m bin insan var."
131

Tbomas Paine

Burada, hikayenin yergisi ve ahlakilii bir arada veril

mektedir. Yergi olarak tfun Kitab- Mukaddes peygamber
lerinin karakterine, hi ayrt etmeksizin erkeklere, kadnla
ra ve ocuklara verilen yalanc kitap Kitab- Mukaddes'teki
onlarca cezaya darbe vurulmaktadr; Nuh Tufan, Sodom
ve Gomora kentlerinin yok edilii, Kenanllarn ocuklu
kadnlar ve hatta emzikteki ocuklar bile ayrt edilmeden
yok edilmesi arpc rneklerdir; ocuklar kasteden "sa
n solundan ayramayan altm bin insan" ifadesi de tfun
olaylara uygulanabilir. Hikaye ayn zamanda Yaradan'n
bir ulusa dierlerinden daha ok sevgi duyduu iddiasn
da yermektedir.

,
Ahlaki olarak, kehanetin ktlk dolu niteliine vurgu

yaplmaktadr; nk bir kimse gelecek hakknda ktlk

dolu bir kehanette bulunursa bunun o ekilde gerekle
mesini diledii dnlebilir. Eer bu kehanet istedii bi
imde gerekleirse bu onun yreini sertletirir, istedii
biimde gereklememise bunu bir d krkl olarak
grr. Bu kitap, Benjamin Franklin'in brahim ve Yabanc
hikayesinde hogrsz dini uygulamalardan tr Kitab-
Mukaddes'e ynelttii eletiriler gibi peygamber, peygam
berlik ve fark gzetmeden verilen hkmlere kar gl ve
hedefe ynelik eletirilerle sona ermektedir. Yunus kitab
iin bu kadar.
Peygamberlik olarak adlandrlan Kitab- Mukaddes'in
iirsel blmlerinden

Akl a'nm birinci blmn

peygamber kelimesinin Kitab-

de sz emitim. Burada,
Mukaddes'de

air anlamnda kullanldn belirtmitim.

Bu airlerin yaadklar dnemde kulland benzetmeler ve

hayal rn deyiler zaman iinde koullarn deimesiyle
anlamn kaybetmi ama daha sonra gln bir biimde, a
irlerin hi bu anlamda kullanmay dnmedikleri peygam
berlik haline dntrlmtr. Bu pasajlardan herhangi
birine bavuran bir rahip ona hemen kendi grlerine uy132

Akl a
gun bir anlam katar ve cemaatine bunun yazarn gr

olduunu dayatr. Babil fahiesi tn rahiplerin ortak fahie

sidir, hepsi birbirini fahieye sahip olmakla sulamaktadr;
hepsinin aklamalarnda ayn fikirde olmas iyidir.
Bundan sonra sz edilebilecek birka kitap daha var
ama bunlar daha nemsiz peygamberlerin kitaplardr; n
ceden de gsterdiim gibi sahtekarlk byk olduunda,
kklerinin sktnetini bozmak korkaklktr. Brakalm
bunlar, dadlarnn ve rahiplerin kollarnda uysun ve hepsi
birlikte unutulsun.
Omzunda bir baltayla ormana dalm aalar kesen bir
adam gibi Kitab- Mukaddes'in tnn incelemi bulunu
yorum. te aalar yerde yatyor; ellerinden geliyorsa yeni
den diksin rahipler. Belki topraa gmebilirler tekrar ama
yeermelerini salayamazlar. Artk Yeni Ahit kitaplarna ge
iyorum.

il
Yeni Ahit
Yeni Ahit'in eskinin peygamberlikleri stne ina edil
dii sylenmektedir; byleyse temelinin kaderini izleme
lidir.
Bir kadnn evlenmeden bir ocuk sahibi olmasnda ve
bu ocuun haksz yere de olsa cezalandrlmasnda olaa
nst bir durum olmad iin, Meryem, Yusuf ve sa gibi
kiilerin varlna inanmamak iin bir neden gremiyorum;
bunlarn varlklar ilgilenmeye demeyen bir sorundur,
inanmak ya da inanmamak iin bir neden yoktur, hem var

sn yle olsun, ne fark eder ki? Bununla birlikte, byk bir

ihtimalle bu kiiler yaamt ya da en azndan baz koul
larda onlara benzeyen kiiler var olmutur, nk hemen
hemen tn duygusal hikayeler baz gerek durumlardan
1 33

Thomas Paine

tretilmitir; rnein hibir kelimesi doru olmayan Ro

binson Crusoe hikayesi, Alexander Selkirk olayndan esin
lenmitir.
Bu insanlarn yaayp yaamamalarnn stnde dur
muyorum; Yeni Ahit'te anlanlan sa'nn hayat ve bunun
stne kurulmu hayali ve lgn doktrinin karsndaym
ben. Anlatlan hikaye kafirlik derecesinde mstehcendir.
Evlenmek zere nianlanm gen bir kzdan sz edilerek,
kzn nianllk dneminde bir ruh tarafndan batan ka
rlmas anlatlmaktadr: "Kutsal ruh senin zerine gelecek,
Yceler Ycesi'nin gc sana. glge salacak." (Luka 1 :35.
ayet) denilerek batan kartlmas anlaaktadr. Buna
ramen Yusuf daha sonra onunla evlenir, birlikte yaama
ya balarlar ve sras geldiinde bu ruhun rakibi olur. Bu,
hikayeyi akla uygun konuma getirmektir ve bu biimde
anlatldnda artk hibir rahip bundan dolay utan duy
mayacaktr.20
nan dnyasnda mstehcenlik, nasl sunulursa sunul
sun, masal ve sahteciliin gstergesidir, nk Tanr'ya
ciddi olarak inandmzda onu sama yorumlara ne
den olabilecek hikayelerle ilikilendirmeyiz. Bu hikaye
Jpiter'in Leda'yla, Europa'yla ya da ad ne olursa olsun
birisiyle yaad ak maceralarna benzemektedir; Akl
a'mn birinci kitabnda da ifade ettiim gibi bu Hris
tiyan inancnn putperest mitolojilere dayandn gster
mektedir.
Yeni Ahit'in sa'yla ilgili tarihi, tm ayn lkenin ne
redeyse ayn noktasnda geen iki yldan ksa bir dnemi
kapsamaktadr, bu nedenle Eski Ahit'in kitaplarnda bol
miktarda grlen, bu kitaplarn mantkszlklarn gste
ren, onlarn aldatc olduklarn kantlayan yer ve koullarn
dzensizliinin bu kitapta ayn bollukta yer almas bekle20

sa'nn bakire olduuna inanlan annesi Meryem'in baka erkek ve

kz ocuu da olmutur. Matta 13:55, 56 ayetlere baknz.
134

Akl a

nemez. Yeni Ahit Eski Ahit'le kyaslandnda btnln

pek fazla bozulmad tek perdelik bir farsa benzedii sy
lenebilir. Yine de szde peygamberlik safsatas haricinde,
sa'nn hikayesinin sahte olduunu gsteren baz arpc
elikiler vardr.
Bunlar itiraz edilemeyecek bir biimde ortaya koymak
iin unlar saptamalyz: lkin hikayenin paralarnn tutarl
olmas onun doruluunu gstermez, nk paralar tutarl
olsa da btn yanl olabilir; ikinci olarak hikayenin par
alarnn tutarsz olmas, btnnn gerek olamayacan
kantlar. Paralarn tutarll btnn doruluunu kant
lamaz, ama paralardaki tutarszlk btnn yanlln ke
sinlikle kantlar.
sa'nn hikayesi Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'ya
atfedilen kitaplarda yer almaktadr. Matta'nn ilk blm
sa'nn bir soyaacn vererek balamaktadr; Luka'nn
nc blmnde de byle bir soyaac yer almaktadr.
Bunlarn birbirine uymas sz konusu soyaacnn doru
olduu anlamna gelmez, nk bu retilmi olabilir; ama
bunlar her bakmdan birbiriyle eliiyorsa, bu onun yan
lln tmyle kantlar. Matta doruyu sylyorsa, Luka
yalan sylyordur; Luka doru sylyorsa, Matta yalan
sylyordur: Birine ya da tekine inanmak iin gvenilir
bir kaynak olmad gibi, ikisine inanmak iin de gvenilir
kaynak yoktur. Bunlarn daha balangta syledii eylere
inanlamayacaksa, daha sonra syleyeceklerine inanlmas
n bekleyemezler. Gerek tektir; vahiy ya da ilham yoluyla
elde edildiini kabul edecek olsak bile, elikili olacan
kabul etmemiz mmkn deildir. Havari olarak nitelenen
ler ya sahtekardr ya da onlara atfedilen bu kitaplar Eski
Ahit'te olduu gibi bakalar tarafndan, isimleri kullanla
rak yazlmtr.
Matta 1:6. ayette soyaac Davut'tan balayp Meryem'in
kocas Yusuf ve oradan da sa'ya kadar devam etmektedir; bu
135

Thomas Paine

soyaacnda yirmi sekiz nesil yer almaktadr; Luka kitabn

daki soyaac da sa'dan balar, Meryen'in kocas Yusuf'la
devam ederek Davut'a kadar gider, bu soyaacnda da krk
nesil yer almaktadr; her iki soyaacnda da sa hari benzer
iki isim olarak Yusuf ve Davut yer almaktad: Burada du
ruma aklk kazandrmak ve karlatrma yapma olana
salamak iin iki soyaac listesini veriyorum, her iki liste de
sa'dan sonra Yusuf'tan geriye doru Davut'a kadar devam
etmektedi:
Matta'ya gre soyaac:
1. sa
2. Yusuf
3. Yakup
4. Mattan
5. Elazar
6. Elihut
7. Ahim
8. Sadok
9. Azor
10. Elyakim
1 1 . Avihu
12. Zerubbabil
13. ealtiel
14. Yehoyakin
21

15. Yoiya ,
16. Amon
17. Manae
18. Hizkiya
19. Ahaz
20. Yotam
21. Uzziya
22. Yehoram
23. Yehoafat
24. Asa
25. Aviya
26. Rehavam
27. Sleyman
28. Davut21

Davut'un doumundan sa'nn doumuna kadar 1080 yl vardr; sa

hari yirmi yedi nesil gemitir. Liste'de yer alanlarn ilk ocuklar
doduunda ka yanda olduunu hesaplamak iin 1080'i 27'ye
blmek yeterlidir ki bylece ortalama 40 eder. O zamanki insan m
rnn imdiki zamanla aa yukar ayn olmas nedeniyle 27 nesil
iinde yer alan bu kiilerin evlenmeden nce yal birer bekar olduk
larn dnmek samadr, ayrca Davut'tan sonra gelen Sleyman'n
21 yandan nce bir sr ei ve cariyesi olduunun anlatlmas da
bu samaln lsn karmaktadr. Bu soyaacnn gereklii bir
yana, yalan bile akla uygun deildir. Luka'nn listesindeki ya orta
lamas yirmi altdr ama o da epey oktur.
136

Akl a

Luka'ya gre soyaac:

1. sa
2. Yusuf
3. Eli
4. Mattat
5. Levi
6. Mailci
7. Yannay
8. Yusuf
9. Mattitya
10. Amos
11. Nahum
12. Hesli
13. Nagay
14. Mahat
15. Mattitya
16. imi
17. Yosek
18. Yoda
19. Yohanan
20. Rea
21. Zerubbabil
22. ealtiel

23. Neri
24. Mall<l
25. Addi
26. Kosan
27. Elmadan
28. Er
29. Yeu
30. Eliezer
31. Yorim
32. Mattat
33. Levi
34. imon
35. Yahuda
36. Yusuf
37. Yonan
38. Elyakim
39. Mala
40. Menna
41. Mattata
42. Natan
43. Davut

Eer Matta ve Luka sa'nn tarihini, kim ve nasl biri

olduunu anlatmak iin ktklar yolun daha banda by
le bir yanllk (iki listeye bakldnda bu yanllk aka
grlmektedir) yapmlarsa, daha sonra anlatacaklar tuhaf
hikayelere inanmam iin (daha nce de sorduum gibi) ne
gibi gvenilir bir kaynak kalmaktadr? leri srdkleri bu
soyaacna inanmayacaksak Meryem'in kulana bir melek
tarafndan gizlice onun Tanr'nn olu olduunu sylen
mesine nasl inanacaz? Bir soyaacnda yalan sylendiy
se tekine nasl inanalm? Dnyevi soyaac uydurmaysa,
ki kesinlikle yle, neden ilahi soyaacnn da uydurma ve
137

Thomas Paine

hikayenin tmnn efsanevi olduunu varsaymayacaz?

Hangi ciddi insan bu ie bulaan kiilerin sahtelii gsteril
miken, geleneksel namus anlayna iren gelen ve doal
olarak mmkn olmayan bir hikayeye inanarak gelecekteki
mutluluunu tehlikeye atmay ister? Deizm denen sade, saf
ve bozulmam bir Tanr inanc, kendimizi mmkn olma
yan, mstehcen, akld ve elikili hikayelerle dolu bir ok
yanusa atmamzdan daha gvenli deil midir?
Yeni Ahit kitaplar hakknda sorulacak ilk soru, Eski
Ahit'tekinin ayns olmal: Bunlar zgn m? simlerine anf
ta bulunulan kiiler tarafndan m yazlmlardr? Kitapta
yer alan garip eylere gvenilip gvenilemey buna ba
ldr. Bu noktada lehte ya da aleyhte bir kant yoktur, bu
da pheyi artnr, phe de inancn tersidir. Kitaplarn bu
durumu kendilerine kar bir kanttr.
Bunun dnda, Evangelistler denilen ve Matta, Markos,
Luka ve Yuhanna'ya atfedilen kitaplar onlar tarafndan
yazlmamtu: Bu kitaplarda anlatlan tarihin dzensizlii,
bir kitabn sz ettii olayn baka bir kitapta yer almama
s, aralarnda herhangi bir uyum bulunmamas, birbirlerini
tanmayan ve her biri kendi efsanesini yaratan bireyler ta
rafndan, kendilerini ilikilendirmeye altklar olaylardan
yllarca sonra yazldklarn dndrmektedir; bu kitaplar,
yaamlarn doal olarak birbirlerine yakn biimde srdr
meleri beklenen havarilerin yazd kitaplar deildir; ksaca
s bunlar da Eski Ahit'teki gibi, isimlerini tadklar kiiler
tarafndan deil, bakalarinca retilmi kitaplardr.
Kilisenin lekesiz hamilelik olarak ilan ettii olay duyu
ran melek hikayesi, pek de Markos ve Yuhanna'ya atfedilen
kitaplarda olduu gibi deildir; Matta ve Luka'da da fark
l biimde deinilir; Matta'nn kitabnda melein Yusuf'a,
Luka'nn kitabnda da Meryem'e grnd yazldr; an
cak Yusuf ya da Meryem her ikisinin de bu olgu iin kant
olarak ileri srlmesi en ktsdr; nk bu olay onlarn
138

Akl a

deil, bakalarnn dorulamas gerekmektedir. imdi ha

mile bir gen kz, bir ruhtan hamile kaldn ve bunu ona
bir melein sylediini anlatsa, hatta bunun byle olduuna
yemin etse ona inanlr m? Kesinlikle hayr. yleyse hi gr
mediimiz, tanmadmz baka bir kzn kime, ne zaman,
nerede ne sylediini bilemediimiz buna benzer hikayesine
neden inanmamz gereksin? Bakar bakmaz sahtelii g
rlen, . gereklemesi mmkn olmayan bir olay, olas bir
hikayeye inanmay bile zayflatacak biimde, inan iin bir
kant olarak sunmaya almak ne kadar tuhaf ve elikilidir.
Matta'da iki yann altndaki ocuklar ldren
Hirodes'in hikayesi yer almaktadr; teki kitaplarn hibi
rinde bu olayn ad gememektedir. Bu olay gerekse, bu
nun evrensellii tfun yazarlara bildirilmi olmaldr ve bu
olay grmezden gelinemeyecek kadar arpcdr. Matta,
sa'nn bu katliamdan bir melein Yusuf ve Meryem'e onu
Msr'a karmalarn bildirmesi sayesinde kurtulduunu an
latmaktadr ama o srada iki yann altnda olan Vaftizci
Yuhanna'y anmay unutmutur. Ancak geride kalan Yuhan
na, kaan sa gibi kurtulmay baarmtr; hikaye olaylarla
kendi kendini yalanlamaktadr.
Bu yazarlarn hibiri sa'nn armha gerilmesinden son
ra stne aslm notu kitaplarnda ayn kelimelerle ifade
etmez; ayrca Markos onun sabah saat dokuzda, Yuhanna
da len saat on iki de armha gerildiini sylemektedir.22
Bu kitaplarda armha gerilenin sa olduunu bildiren
yaz, kitaplarda aadaki gibi yer almaktadr:
Matta: Bu, Yahudilerin kral sa'dr.
Markos: Yahudilerin kral.
Luka: Bu Yahudilerin kraldr.
Yuhanna: Nasral sa - Yahudilerin kral.
22

Yuhanna'ya gre (19:14. ayet) lm cezas le saatlerinde infaz

edildi, bu nedenle leden nce olamaz; Markos'a greyse (25:25.
ayet) infaz saati sabah dokuzdu.
139

Tbomas Paine

Bu yazarlar kimdir, hangi zamanda yaamlardr bilin

mez ama -nemsiz de grnse- bu olgulardan hareketle
armha gerilme srasnda orada olmadklar sonucuna ula
abiliriz. Havarilerden biri olan Petrus'un bu srada arm
ha gerilme yerine yakn olduu konusunda grler vardr,
burada yakalanp sa'nn mritlerinden biri olup olmad
sorulduunda unlar sylemi (Matta 26:74. ayet): "Petrus
kendine lanet okuyup ant ierek 'O adam tannuyorum!'
dedi." Yalan yere yemin ettii kendi szleriyle kantlanm
Petrus'a hala inanmamz istenmektedir. Hangi nedenle ve
hangi otoriteye inanarak byle bir ey yapmalyz ki?
Drt ki.tabn her birinde armha gerilme srasnda orada
bulunduklarn iddia eden yazarlar bu olayl'arn koullarna
ilikin de farkl bilgiler vermektedirler.
Matta kitabnda bu olay yle anlanlmaktadr; "leyin
on ikiden e kadar btn lkenin zerine karanlk km
t. O anda tapnaktaki perde yukardan aaya yrtlarak
ikiye blnd. Yer sarsld, kayalar yarld. Mezarlar ald,
lm olan birok azizin cesetleri dirildi. Bunlar mezarlarn
dan kp sa'nn diriliinden sonra kutsal kente girdiler ve
birok kimseye grndler." Bu gsterili Matta kitabnda
anlatlan hilclye byledir, ama bu hikaye teki yazarlarca
desteklenmemitir.
Markos'a atfedilen kitapta, armha gerilme srasnda
anlatlan olaylarn iinde ne yer sarsnts, ne kayalarn yarl
mas, ne mezarlarn almas ne de azizlerin mezarlarndan
kp yrmeleri vardr. Luka kitabnn yazar da ayn ko
nuda sessiz kalmaktadr. Yuhanna kitabnn yazar bu olay
armha gerilmekten, sa'nn gmlmesine kadar tm ayrn
tlaryla vermi olmasna ramen ne karanlk, ne tapnan
perdesinin yrtlmas, ne sarsnt, ne kayalar, ne mezarlar, ne
llerden sz etmektedir.
Tm bu anlatlanlar doruysa ve bu kitaplarn yazar
lar, iddia edildii gibi olaylarn olduu zamanda yaayan

140

Akl a

sa'nn havarileri Matta, Markos, Luka ve Yuhanna isele;

birer tarihi olarak bunlar kaydetmemi olmalar mmkn
deildir. Anlatlanla; gerek olduklarn varsayalm, bilin
meyecek kadar sradan ve sylenmeyecek kadar nemsiz
deildi. Bir deprem olduysa, havarilerin hepsi bu depremi
yaam olmaldr, nk hibiri depremin dnda kalamaz;
mezarlarn almas, llerin canlanmas ve mezardan ka
rak kente yryleri depremden daha nemlidir. Deprem
her zaman olabili; doaldr ve bir eyi kantlamaz; alan
mezarlar doastd; doktrinlerine, amalarna ve havari
liklerine dorudan hizmet etmektedir. Bunlar doru olsayd,
kitaplarn tm blmleri, yazarlarn setii en nemli konu
olarak, hikayenin tm ayrntlaryla dolu olacakt; oysa bu
nun yerine kk ve nemsiz eyle; o bunu syledi, bu unu
syledi gibi gevezelie dayanan konumala; genellikle insa
n yoran ayrntlarla verilmektedi; en nemli olaysa -do
ruysa- sadece tek bir yazar tarafndan dzensiz bir biimde
aktarlmt; dier kitaplarda ima bile edilmemitir.
Yalan sylemek kolaydr ama devam ettirmek zordur.
Matta kitabnn yazar bize mezarlarndan kan ve kente
giden azizlerin kim olduunu, bunlara sonra ne olduunu,
onlar kimin grdn sylemeliydi. Hem sadece grd
n sylemesi yeterli deildir; aziz ve azizeler mezardan
anadan doma m ktla; yoksa giyinik miydile; elbise
lerini nereden almlard, nceki yaamlarna, evlerine ve
elerine geri mi dndle; nasl karlandla; mallarn geri
almak iin dava atlar m, ilerine burnunu sokanlara kar
su saylabilecek eylemlerde bulundular m, dnyada ka
larak eskiden yaptklar ilere geri mi dndler; yeniden
ldler mi, yoksa mezarlarna dnp kendilerini diri diri
gmdler mi?
Bir sr azizin dnyaya geri gelmesine ramen bunlarn
kim olduunu hi kimsenin bilmemesi, hi kimsenin gr
memi olmas, bu konu zerinde hibir sz sylenmemesi,
141

Thomas Paine

bu azizlerin bizlere bir eyler anlatmamas ok artc deil

midir? Bu tr eyleri nceden gren (bize byle anlatlmt)
peygamberler olsalard, syleyecek ok eyleri olmas gere
kirdi. Bizlere her eyi nceden syleyebilirlerdi ve elimizde
lmden sonraki yaama dair ilk elden, hi deilse daha iyi
yorum ve notlar olabilirdi. Musa, Harun, Samuel ve Davut
bir anda kentte beliriver8elerdi, Yerualim'de din deitirme
mi tek bir Yahudi kalmazd. Vaftizci Yuhanna ve eski aziz
ler o srada gerekten Yerualim'de olsalard, herkes onlarn
varln bilecek ve belki de dier havarilerden daha nl
olacaklard. Fakat bu azizler, Yunus'un hibir amaca hizmet
etmeyen kene otunun bir gecede ortaya l ve ertesi gn
yok oluu gibi birdenbire ortaya km ve yok olmulardr.
Bu blm bu kadar incelemek yeterlidir.
Dirili hikayesi armha gerilme hikayesinin arkasndan
gelir; bu hikayenin yazarlar da, her kimlerse, o kadar tutar
szlk sergilerler ki hibirinin orada olmad aka grlr.
Matta kitab yle devam eder, sa mezara konulduktan
sonra Yahudiler Pilatus'a bavurarak taraftarlarnca cesedi
nin mezardan alnmasn nlemek iin buraya nbeti koy
masn talep ettiler; bu istek zerine mezarn stne konan
tan etraf kapatld, bana nbetiler konuldu bylece ce
sedin mezarda kalmas gvenceye alnm oldu. Fakat dier
kitaplarda bu olaydan hi sz edilmemektedir, ne mezarn
aznn lapatlmas, ne nbetiler hibiri yoktur. Matta, n
betiler ksmna ikinci blmde devam etmektedir, bu kitap
larn sahteliini gstermeye yardmc olduu iin hikayenin
bu ksmn sonu blmnde ele alacam.
Matta olaylan anlatmaya devam ederek unlar syle
mektedir (28:1. ayet): "ahat Gn'n izleyen hahann ilk
gn tanyeri aarrken Mecdelli Meryem ile br Meryem
mezar grmeye gittiler." Markos bu olay anlatrken gne
in domu olduunu, Yuhanna karanlk bastn syle:
Luka'ya gre mezarla Mecdelli Meryem, Yakup'un anne142

Akl a

si Meryem ve baka bir kadn gelmitir; Yuhanna Mecdelli

Meryem'in yalnz geldiini sylemektedir. Bu konuda bile
hepsi baka bir ey sylemektedir. Bununla birlikte hepsinin
Mecdelli Meryem hakknda bilgi sahibi olduu grlmek
tedir, o tarihte bu kadn iyi tannmaktad; boyle bir ziyaret
yapnn dnmek yanl olmaz.
Matta'nn kitab 2. ayette unlar syleyerek devam
eder: "Anszn byk bir deprem oldu. Rabbin melei gk
ten indi ve mezara gidip ta bir yana yuvarlayarak zerine
oturdu." Ancak teki kitaplarda depremden, gkten inen
bir melein mezarn stndeki ta bir yana itip zerine
oturmasndan sz edilmemektedir; onlara gre orada otu
ran bir melek yoktu. Markos melein mezarn iinde sa
tarafta oturduunu, Luka iki melein olduunu ve ayakta
durduklarn, Yuhanna da iki melein olduunu birhin me
zarn ba tarafnda tekisinin de ayak tarafnda oturduu
nu sylemektedir.
Mezar dndaki tan stnde oturan Matta meleinin
Mecdelli Meryem ve Meryem'e sa'nn mezardan ge yk
seldiini sylemesi zerine iki kadn mezarl hemen terk
eder. Markos kadnlarn tan mezarn zerinden kalknn
grmeleri zerine bunu izlemek iin mezara kadar gittikle
rini ve o srada orada bulunan melein onlara bu olay ak
tardn sylemektedir. Luka iki melein ayakta durarak bu
olay anlatnklarn, Yuhanna da eilerek mezardan ieri ba
kan Mecdelli Meryem'e bunu sa'nn kendisinin anlatnm
ileri srmektedirler.
Bu drt kitabn yazar sank olarak yarglansalard, su
mahallinde bulunmadklarn ya da geerli bir mazeretleri
olduunu kantlamak zorunda kalacaklard (nk bir ce
set doast yollarla mezardan yok olmutur) ve kantlar
buradaki gibi elikili biimde sunsalard, yalan yere yemin
etmelerinden tr kulaklarnn kesilmesine engel olamaya
caklard, geri bunu da hak etmi olacaklard. te dnyaya
143

Thomas Paine

ilahi esin kayna ve deimez Tanr Kelam olarak dayatlan

kant ve kitaplar bunlardr.
Matta kitabnn yazar, olaylar anlattktan sonra, dier
kitaplarda yer almayan, benim de daha nceden sz ettii
me benzeyen hikayesine yle devam etmektedir. "'imdi,
[kadnlarn tan stnde oturan melekle yaptklar konu
madan sonral kente gelip barahiplere olan biteni anlatan
u nbetilere dikkat edin,' dedi [mezarn bandaki nbet
ileri kastederek]; yaWar daha sonra aralarnda toplanarak
gr alveriinde bulundular ve askerlere ykl bir para
verip unlar sylediler; 'Biz uyurken havarileri gelip cesedi
alm deyin, eer bu valinin kulana gidecek olursa onu
ikna edip sizi kurtaracaz.' Nbetiler paray alp kendi
lerine sylenenleri yerine getirdiler; bu sylenti Yahudiler
arasnda gnmze kadar yaygn bir biimde devam et
mektedir."
"Gnmze kadar" ifadesi, Matta'ya atfedilen bu ki
tabn onun tarafndan yazlmadn gstermektedir ve ele
ald olaylardan ok sonra retilmitir. nk bu ifade ok
uzun bir zaman kapsamaktadr. Yaadmz dnem iinde
vuku bulan olaylar iin bu tarz bir ifade kullanmak tutarl
olmayacaktr. Bu ifadeye geerli bir anlam ykleyebilmek
iin, en azndan birka nesil geriye gitmemiz gereklidir; bu
tarz bir ifade kullanmak zihinlerimizi geriye doru antik
alara kadar gtrmektedir.
Hikayenin samalna da dikkat etmeli; nk Matta
kitabnn yazarnn kt akll bir ahmak olduunu gster
mektedir. Anlatt hikaye olabilirlik noktasnda kendi ken
diyle elimektedir; nk var olduunu iddia ettii nbet
ilerden, cesedin onlar uykudayken alndn sylemeleri
istenmektedir; uyku yznden buna engel olamadklarn
ileri srmeleri, uykunun onlarn kim olduunu ve bunu na
sl yaptklarn bilmelerini engellemesi gerekirken, bunu ya
panlarn sa'nn havarileri olduunu sylemeleri istenmiti:
144

Akl a

Herhangi birinden, herhangi bir eylemin o uyuduu srada

kim tarafndan, nasl gerekletirildiini kantlamas istense,
eyleme dair hibir bilgisi olmayacandan bir kant sunmas
da mmkn olamaz: Yeni Ahit iin kabul edilebilecek bu
kantn, gerek sz konusu olduunda herhangi bir manas
yoktur.
Matta kitabnn yazar, mezarn azndaki ta stnde
oturan melee, Mecdelli Meryem ve Meryem'e hitaben un
lar syletmektedir (28:7. ayet): "sa sizden nce Celile'ye
gitti, onu orada greceksiniz; bunu size sylyorum." Ayn
yazar bundan sonraki iki ayette (8. ve 9. ayetler), melein
kadnlara olay anlatmasndan hemen sonra, bu kez sa'y
konuturarak ayn eylerin onun azndan kadnlara aktarl
masn salamaktadr; bundan sonra kadnlar hemen sa'nn
havarilerinin yanna koarak bu olay onlara naklettiler. 16.
ayet devamla, "On bir havari Celile'ye, sa'nn kendilerine
bildirdii daa gittiler. sa'y grdkleri zaman O'na tapn
dlar." denmektedir.
Ama Yuhanna kitabnn yazar hikayeyi bundan ok fark
l anlatmaktadr. 20:19. ayette, "Haftann o ilk gn akam
olunca [bu ayn zamanda sa'nn ge ykselmesiyle ayn gn
dr], havarilerin Yahudilerden korkusu nedeniyle bulunduk
lar yerin kaplan kapalyken sa geldi, ortalarnda durdu."
Matta'ya gre sa'nn istei zerine onunla bir da
da bulumak zere on biri Celile'ye doru gidiyordu ama
Yuhanna'da Yahudilerden korkan havariler kendiliklerin
den baka bir yerde gizlice toplanmlardr.
Luka kitabnn yazan, 24:13, 33 ve 36. ayetlerde
Yuhanna'ya gre daha belirgin bir biimde Matta'yla eli
ir; olay daha somut bir biimde betimleyerek, toplantnn
Yerualim'de, sa'nn ge ykseldii gnde on bir kiinin
bir araya gelmesiyle yapldn sylemektedir.
Havariler bilerek yalan sylemedilerse, bu kitaplarn
yazarlar on bir havariden biri olamaz; nk Matta'ya
145

Thomas Paine

gre sa'nn istei zerine ge kt gn, on bir havari

Celile'deki bir dada onunla bulumaya gitmitir; Luka ve
Yuhanna'nn bu on bir kii arasnda yer alm olmas gerekir
ama bu ikisi kendi kitaplarnda on bir havarinin sa'nn ge
ykseldii gnde Yerualim'de toplandklarn sylemekte
dir. Bu durumda da Matta Yerualim'de toplanan bu on bir
kiiden biri olmaldr ama o toplantnn Celile'deki bir da
da yapldn sylemektedir; bylece kitaplarda anlatlan
olaylar birbirini rtmektedirler.
Markos kitabnn yazan ise Celile' deki toplantdan hi
sz etmemektedir. Bunun yerine 16:12. ayete gre sa di
rildikten sonra krsal blgede yrye kan iki havari
sine baka klkta grnmtr, bu olay teki havarilere
anlattklarnda onlara inanmadlar. Luka da hikayesinde
sa'nn diriliinin tam bir gn aldn anlatarak ayn gn
iinde Celile' deki daa gitme olasln ortadan kaldr
maktadr. Hangi havariler olduu bilinmeyen bu iki kiinin
Yerualim'den yedi buuk mil uzaklktaki Emmaus Ky'ne
gittikleri, onlara klk deitirmi sa'nm elik ettii, aka
ma kadar onlarla birlikte olduu, birlikte yemek yedikleri,
sonra da ortadan kaybolduu ve ayn akam Yerualim'de
yaplan toplantda yeniden ortaya kt anlatlmaktadr.
sa'nn diriliini anlatan hikayelerin sunuluu elikilidir;
bu kitaplarn yazarlarnn anlatklar tek konu bu diriliin
byk bir gizlilik iinde gereklemi olmasdr; bu Celile'de
de olsa, Yerualim'de de olsa gizlidir. Bu gizlilii neye bala
malyz? Bu durum bir yandan sa'nn btn dnyann inan
d ge ykselile biten gerekd hikayesine aykryd, te
yandan bunun halka duyurulmas bu kitaplarn yazarlarnn
halkn gz nne kmasna neden olacakt ve bu yzden
bunu gizli tutmak zorundaydlar.
sa'nn bir defada be yzden fazla insan tarafndan g
rldn onu gren kiiler deil Pavlus sylemektedir. Sa
dece bir kiinin buna tanklk etmektedir ve bu kii de olay
146

Akl a

esnasnda onun tek kelimesine bile inanmad sylenilen

bir kiidir. Korintliler kitaplarnn yazar olduu sylenen
bu kiinin ilk kitabn 15. bfmnde yer alan bu iddias,
mahkemeye gelerek daha nceden verdii yeminli ifadesinin
yalan olduunu sylemesine benzemektedir. Bir insann iin
dorusunu anlayp fikrini deitirme hakk her zaman var
dr; ama gerekleri deitirme zgrl yoktur.
imdi de son sahne olan ge ykselmeye gelelim. Bura
da Yahudilerden ya da herhangi baka bir eyden korkul
mu olmas ihtimali yoktur: Byle bir ihtimal olsayd zeri
tamamen kapatlr ve havarilerin ileride yklenecekleri mis
yonlar bir kanta ihtiya duyard. Ya Celile'deki dada ya
da Yerualim'deki gizli evde yapld varsaylan zel top
lannlarda yaplan aklamalarn ya da verilen szlerin halk
tarafndan grlp bilinmesi mmkn deildir; bu neden
le bu son sahne inkar ve tarnma olasln ortadan kal
drabilirdi; Akl a'nn ilk kitabnda da deindiim gibi
herkesin bu olay le vakti gnei grdkleri gibi grm
olmas gerekirdi. En azndan armha gerilmeyi grdn
anlatlan insanlar buna tanklk etmi olmalyd. imdi de
asl konuya gelelim.
lk olarak, Matta kitabnn yazar da, Yuhanna kitabnn
yazar da bu konu hakknda tek bir sz bile etmemektedir.
Dier tm konularda ayrnnlar anlatmaktan bir dakika bile
geri durmayan yazarlar bu olay doru olsa susarlar nnyd?
Markos kitabnn yazar da hikayeden utan duyar gibi, bu
nun duygusallndan yorulmuasna konuya zensiz biim
de yle bir deini; Luka kitabnn yazar da benzer biimde
davranu: Hatta bu son ilcisi arasnda sz edilen olayn yeri
hakknda belirgin bir anlamazlk da gze arpmaktadr.
Markos'un kitabnda Yerualim'de toplanan on bir ha
vari kastedilerek, yemek yediYJeri srada sa'nn onlara g
rnd yer almaktadr; daha sonra bu toplantda neler ko
nuulduu anlatlmaktadr; bundan hemen sonra da (sanki
147

Thomas Paine

bir okul ocuu skc bir hikayeyi bitirmeye almaktadr),

"sa onlarla konutuktan sonra, gkyzne Tanr'nn yan
na kt ve onun sa elinin yanna oturdu," denilmektedir.
Luka'nn yazar ge ykselmenin Beytanya'da gerekleti
ini sylemektedir; "sa onlar Beytanya'ya kadar gtrd
ve burada onlardan ayrlp gkyzne ykseldi." Muham
med de buradan gkyzne kmt: Musa ile ilgili olarak
da havari Yuda 9. ayette unlar sylemektedir; "Mikail ve
eytan onun bedeniyle ilgili olarak tarntlar." Bu tr her
hangi bir hikayeye inanacak olursak Tanr'nn deersizliine
de inanmamz gerekecektir.
Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'ya aedilen dn ki
tabn incelemesini bitirmi bulunuyorum; armha germe
den ge ykselie kadar ya da en fazla dn gnlk bir
zaman dilimini kapsayan ve tamam Yerualim'de geen bu
hikayenin yer ald kitaplarn iindeki kadar samalk, e
liki ve sahte olgulara baka herhangi bir yerde rastlamak
mmkn deildir. Bunlarn saysnn bu kitaplar incelemeye
baladmdaki tahminlerimin ok stnde olduunu gr
dm. Akl a'nn ilk blmn yazdm srada edindiim
izlenimlere gre bunlarn daha ok olduunu anlyorum.
nk o srada bavuracam bir Kitab- Mukaddes ve bir
Yeni Ahit'im de, bunlar edinme olanam da yoktu. O s
rada yaamaya devam edebilmek de dahil bir ok sorunla
urayordum ve durumum gnden gne ktleiyordu,
ama geride bu konuda bir ey de brakmak istiyordum, bu
nedenle hzl, az ama z yazmalydm. O srada, yazarken
alntlar sadece hafzamdan yapabiliyordum ama doruy
dular; bu almada gelitirdiim dnceler, uzun sre
dir sahip olduum kesin kanaatlerin etkisiyle olumutur.
Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit tm dnyaya bir dayatma
dr; sa'nn Tanr'nn olu olmas, Tanr'nn fkesini yattr
mak iin lmesi ve tuhaf yntemlerle kurtuluu da efsanevi
uydurmalardr ve Tanr'nn bilgeliiyle gc iin onursuz148

Akl a

luktur; tek bir Tann'ya inanmaya, onun ahlaki karakterini

ve ahlaki faziletlerini taklit etmeye dayal uygulamalarn yer
ald deizm tek gerek dindir; bu gereklere dayanarak (din
konusunda) mutluluk umutlarn bundan sonraya tamak
istiyorum. Bundan byle unu sylemek istiyorum; Tanrm
bana yardm eti
Konuya yeniden dnersek, zamann uzakl yznden
bu drt kitabn yazarlarnn gerekte kim olduunu soru
turmak imkansz olsa da (bu inancn kukulu olmas dahi
inanmamak iin yeterli nedendir) isimlerini tayan kiiler
tarafndan yazldna dair olumsuz bir hkm vermek zor
deildir. Bu kitaplarda yer alan elikiler iki eyi gstermek'
tedir:
Birincisi, sz konusu yazarlarn anlattklan olaylan -gz
leriyle grm ve kulaklanyla duymu olmalar mmkn
deildir, yoksa bunlan bu kadar elikili biimde aktara
mazlard; bu nedenle de bu kitaplarn bu olaylara tanklk
ettiini iddia eden havariler tarafndan yazlmad aktr.
kinci olarak, kim olduklan bilinmeyen yazarlar yazma
srecinde birbirleriyle bilgi alverii iinde olmam ve her
yazar birbirinden habersiz, bireysel olarak ve bamsz bir
biimde hareket etmitir.
Bir elikiye aklama getiren kant her iki elikiyi akla
mak iin de kullanlabilir; yani bu kitaplarn havariler tarafn
dan yazlmam olmas, onlarn birlikte hareket etmedikleri
varsaymn da iermi olur. Bu kitaplarn yazlmasnda vahiy
olgusuna gelince, bu tamamen konu dd: Gerek ve gerek
olmayan birletirirken vahiy ve eliki bir arada olmaktad:
Bu drt kii olay gzleriyle grm kulaklanyla duy
mularsa, aralarnda hibir n grme yapmadan, bu ola
yn nerede ve ne zaman olduuna dair hemfikir olmalydlar.
Hepsinin olay hakknda bilgisinin olmas ibirliini gereksiz
klar. Bu durumda, biri krsal alandaki bir dadan sz eder
ken teki kentteki bir evden bahsetmeyecek, biri gn doar149

Thomas Paine

ken derken, teki karanlkt demeyecekti. nk bu olay

nerede ve ne zaman olduysa hepsi ayn biimde bilecekti.
Dier taraftan drt kii bir hikaye oluturuyorsa, hikayenin
paralannn uyum iinde olnas ve tmn oluturmada e
likili bir durumun ortaya kmamas iin birbirleriyle ibirlii
iinde olmalar gerekirdi. Bu ibirlii bir yandan gerek eksik
liini giderirken, dier yandan gerein yerini alan bilgi de bu
ibirlii iin gereklidi: Bylece hibir ibirlii olmadn ka
ntlayan ayn eliki, bu hikayeyi anlatanlarn onun hakknda
bilgilerinin olmadn da kamtlanaktad: Bu nedenle bu ki
taplar ne kendilerine havari denen kiilerce ne de ibirlii iin
de olan sahtekarlarca yazlmt: O halde bunlar nasl yazld?
&ki Ahit'te olduu gibi insanlarn peygber yaratmak
iin girdii abalar hari, isteyerek yalan syleyen birile
ri olduuna inanmak gibi bir eilim iinde deilim; nk
peygamberlik profesyonel bir yalanclktr. Neredeyse dier
tm vakalarda basit bir varsaymn bile insanlarn safl sa
yesinde bir yalana dntn ve bu yalann da sonunda
gerek olarak anlatldm grmek zor deildir; bu tr bir
eye inanmaya iyi bir neden bulsak bile onlarn en arsn
benimsemek zorunda deiliz.
lmnden sonra dirilerek havarilerine grnen sa'mn
hikayesi, korkak hayal gcnn yaratt ve safdilliin
buna inand bir hayalet grme hikayesidir. Ayn trden
hikayeler ksa sre ncesine kadar Julius Caesar'n suikasta
uramasyla ilgili olarak da anlatlyordu ve znde iddet
sonucu lmleri ya da masum insanlarn cezalandrlmasn
iermekteydi. Bu tr durumlarda merhamet yardma gelir
ve hikayenin istenildii kadar uzamasn sala: Tek gerek
lik olana kadar yava yava ilerle: Bir ruhla balar, ruhun
yaamn insanlarn safl doldurur ve grnmesine bir ne
densellik kazandrr; ruh ve ruhun sahibi hakknda, bu drt
kitapta sa hakkndaki kadar ok hikaye olana kadar herkes
hikayeyi baka trl anlatt:
150

Akl a

sa'nn grnmesi hikayesi, efsaneyi olgudan ayracak bi

imde, doal olanla olanakszn tuhaf bir karm olarak an
lanlmaktadr. Hi kimsenin cisimsiz grntsn bile algla
yamayaca kadar hzl bir biimde kapal kaplardan girip
kt, gzden kaybolduu sonra tekrar grnd anlatl
maktadr; sonradan ackr, yemee oturur ve yer. Fakat bu
tr hikayeler anlatanlar burada da olduu gibi bu olaylarla
ilgili her eyi sylememektedir; rnein bu yazarlar, mezar
dan ge ykseldii zaman elbiselerini geride braktn ifa
de etmektedirler ama sonradan ortaya kaca grntde
giydii elbiseleri ona vermeyi ya da eer varsa bu elbiseleri
ne yaptn sylemeyi unutmulardr; bunlar kard ya
da elbisesiyle birlikte ykseldii belli deildir. lyas olayn
da onun rtsn yere attn belirtmeyi unutmamlardr,
ama bunun ate arabalarnda nasl yanmadn bize anlat
mamlardr; dnldnde tm bu aklar ortaya ka
rlabilir, bizi tatmin edecekse bu rtnn atete yanmayan
semender ynnden yapldn da syleyebiliriz.
Din tarihine aina olmayanlar, Musa'ya atfedilen kitabn
Musa'dan beri var olduuna inandklar gibi, Yeni Ahit adl
kitabn da sa dneminden bu yana var olduunu dnebi
lirler. Oysa tarihi durum bundan tmyle farkldr: sa'nn
yaad sylenilen zamandan 300 yl sonrasna kadar Yeni
Ahit denilen bir kitap yoktu.
Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'ya atfedilen kitap
larn ne zaman ortaya kt konusu tamamen belirsizdir.
Bu kitaplarn kimler tarafndan ne zaman yazld bilin
memektedir, bunlar u anda isimleri kullanlan havariler
yerine dier havarilerin ismini de tayabilirlerdi. Bu kitap
lar oluturan zgn metinler Hristiyan kilisesinin elinde
deildir, sadece Yahudilerin elinde, Sina Da'nda Tanr'nn
zerine kendi eliyle yazd ve Musa'ya verdii ileri sr
len iki adet ta vardr. Bunlar ileri srld gibiyse, bu el
yazsnn kime ait olduunu kantlamak mmkn deildir.
151

Thomas Paine

Drt kitabn yazld tarihte basm teknikleri gelimemiti,

bu nedenle elle yazlan kopyalardan bakalarnn olmas
mmkn deildi, bu durumda da kopyay karanlar on
larda deiiklik yaparak bunlarn zgn kopyalar olduu
nu iddia edebilirlerdi. Bilgeliini ve iradesini ifade etmek
iin Tanr'nn bu tr gvenilmez araclara bavurmasnn
tutarl olacan dnebilir miyiz? Ya da inancmz bu
tr belirsizlik ieren sylemlere balamamz tutarl mdr?
Tanr'nn yaratt bir ot parasn bile yapamayan ya da
onu taklit edemeyen biz insanlarn Tanr Kelam'm bu ka
dar kolaylkla dile getirebilmesi ya da onlar deitirebil
mesi ne tuhaftr. 23
'
sa'nn yaad sylenilen tarihten yaklak yz elli yl
sonra sz edilen eitli yazlarn deiik insanlarn elinde da
lm olarak dolat bilinmektedir; Kilise dnyevi gcn
kullanarak hiyerarik yaplanna iine girdiinde ya da kilise
ynetimi hakin olmaya baladnda, bu yazlar bir kodla
ma sistemiyle bir araya getirmeye balad ve Yeni Ahit adn
verdiimiz kitab oluturdu. Akl A'nn nceki blmnde
deindiim gibi, bu toplama yazlarn iindekilerin hangileri
nin Tanr Kelam olduuna oylamaya bavurarak karar ve
rildi. Kitab- Mukaddes'le ilgili olarak da Yahudi hahamlar
Tanr Kelamlar'na ayn ekilde oylamayla karar vermilerdi.
Kilisenin amac tm ulusal kilise rgtlenmelerindeki
gibi kazan ve g elde etmektir ve kulland ara da kor23

Akl a'nn ilk kitab iki yl yaynlanmamtr, bunun iinde bana

ait olmayan bir ifade yer almaktadr. Bu ifade yledir: Luka kitab
bir oy farkla kabul edildi. Bu doru olabilir, ancak ben byle syle
medim. Bunu bilen biri muhtemelen ngiltere ya da Arnerika'daki
basklardan birinde bunu bir dipnot olarak eklemitir; bundan sonra
yaynclar bu dipnot ana metnin iine katarak benim ifAdem gibi
sundular. Eer bu yanllk bu kadar ksa bir sre iinde oluyorsa
Matta, Markos, Luka ve Yuhanna kitaplarnn bu kadar uzun sre
iinde yazm basm ve oaltlmasnda yaplabilecek yanllklarn
boyutlarn ve bu kitaplarn zgnlne verecei zarar dnebili
yor musunuz?
152

Akl a

kudur; dolaysyla topladklar bu yazlar arasnda en mu

cizevi, en dikkat ekici olanlarnn oylamada en fazla ansa
sahip olmas kanlmazd. Kitaplarn zgnln bu oylar
gvence altna almaktadr, nk bundan daha teye gitme
olana yoktur.
Bununla birlikte, kendilerini Hristiyan olarak adland
ran nemli kiiler arasnda, sadece doktrinde yer alan d
nceler alannda deil ama ayn zamanda kitaplarn z
gnlne ynelik tartmalar srmtr. .S. 400 yllarnda
St. Augustine ve Fauste arasnda yer alan ekimede Fauste
unlar sylemektedir; "Evangelist ad verilen kitaplar hava
rilerden ok sonra kimlii bilinmeyen baz kiiler tarafndan,
bunlara kendi isimlerini vererek ortaya karrlarsa yeteri
kadar inanlr bulunmayaca korkusuyla havarilerin ismiy
le yaynlanmnr; ilerinde ok sayda aptalca ve anlamsz
ilikiler vardr, bu nedenle de aralarnda uzlama ve balant
salanamamaktadr:"
Baka bir yerde de bu kitaplarn Tanr Kelam olduu
nu savunanlarla konuurken unlar sylemektedi; "Sizden
ncekilerin Tanr Kelam arasna onun adna sknrdklar
bir sr dnce onun retisiyle badamamaktadr: Bu
artc deil, nk sk sk kantladmz gibi bu sylenen
leri o ya da havarileri yazmamnr; bu kitaplarn byk bir
blm tarihi hikaye ve bulank birtakm metinler zerine
ina edilmi ve aralarnda ok az dnce birlii olan, benim
de kim olduklarn bilmediim yar Yahudiler tarafndan bir
araya getirilmitir; ancak bunlar Efendimizin havarilerinin
adn vererek yaynlamlar ve bylece kendi yanllarn ve
yalanlarn onlarn stne atmlardr: "24
Kitaplarda yer alan ifadelerin Tanr Kelam olarak kabul
edildii oylama yaplrken kitaplarn zgnl inkar edil24

Bu iki alnty Boulanger'in "Pavlus'un Yaam" adl Franszca ese

rinden aldm; Boulanger de onu Augustine'nin Fauste'ye kar yazd
makaleden aldm belirtmektedir.
153

Thomas Paine

mekte, bu kitaplarn sahte ve yalanlarla dolu hikayelerden

olutuu ileri srlmekteydi. Kilisenin karlar, yakma ce
zas tehdidiyle de birleerek muhalefeti sindirmi ve bu ko
nuda yaplacak tin aratrmalar yasaklanmt. Mucizeler
mucizeleri takip etti, insanlara inansalar da, inanmasalar
da bu mucizelere inandklarn sylemeleri retildi. Fa
kat Fransz Devrimi'nin kilisenin mucize yaratma gcn
ortadan kaldrdn dnebiliriz; kilisenin devrim bala
dktan sonra, azizlerin yardmn da alarak en ok ihtiyac
olan dnemde herhangi bir mucize yaratamam olmas
bundan nce ilahi glerin yardm olmadan meydana ge
len mucizelerin birer gz boyama ve yalan <;>lduu sonucu
nu dourabilir.25
sa'nn yaad iddia edilen tarihle Yeni Ahit'in bir kita
ba dntrlme tarihi arasnda 300 yldan fazla bir zaman

25

Boulanger, "Pavlus'un Hayat"nda, Yeni Ahit'in Tanr Kelam ola

rak oyland srada Hristiyanln farkl mezhepleri arasnda eitli
konularda ortaya kan grleri dini tarih yaynlarndan yararlana
rak derlemitir. Aadaki alntlar bu almann ikinci blmnden
alnmtr:
Bir Hristiyan mezhep olan Marsiyonistler Evangelistlerin yanl
lklarla dolu olduunu sylemektedir. Hristiyanln balangcnda
byk bir mezhep olan Marsiyonistler Yeni Ahit'i yanllklar ne
deniyle reddetmiler ve baka yazlarn zgnl iddia edilen bu
metinlerden ok farkl olduunu gstermilerdir. Marsiyonisder gibi
Serintiyanlar da havarilerin Elilerin lerini kabul etmemilerdir.
Enkratitler ve Sevenianlar Pavlus'un mektuplarn ve Elilerin lerini
kabul etmemilerdir. Krisostom, havarilerin Elilerin leri hakknda
yapt bir yorumda, zamanndan 400 yl nce kimse yazar ve kita
b hakknda hibir ey bilmiyordu demektedir. Bu zamandan nce
yaam Aziz Irene, dier Hristiyan mezhepleri gibi Valentinlerin de
yazl metinlerin elikili, yanllarla dolu olduunu sylediklerini ak
tarmaktadr. Uk Hristiyanlardan Ebionitler ve Nazaranler Pavlus'un
tm mektuplarn reddettiler ve onu sahtekarlkla suladlar. Bunlar
Kuds'e gelerek burada bir sre yaayan ve sonradan bir din adam
nn kzyla evlenip snnet olan Pavlus'un znde bir Pagan olduunu
da ileri srdler; ancak evlendii kza sahip olamayan Pavlus daha
sonra Yahudilerle atm, snnete, abat'a ve tm dini uygulamala
ra kar kmtr.
154

Akl a

olmasn dikkate aldmzda, tarihsel bir kantn olmamas

durumunda bile, hakikiliine dair ar bir belirsizliin var
ln grmek zorundayz. Homeros'un kitabnn yazarna
dair gvenilirlii, Homeros sa'dan bin yl nce yaam
olsa da Yeni Ahit'e gre ok daha fazla kabul grmektedi:
Homeros'un kitabn ancak ok iyi bir air yazabilirdi, bu
nedenle de bu kitab yazmaya ok az kii teebbs edebilir
di; bunu yapacak kii de kazanlacak n bakasnn adm
vererek bir kenara atmazd. Benzer ekilde, Eukleides'in
Geometri'nin Temelleri kitabn yazabilecek insann ok iyi
bir geometri bilgisine sahip olmas gerekir. Yeni Ahit kitap
larnn zellikle dirili ve ge ykseli blmlerine ilikin
olarak, herhangi birinin hayal gcyle ya da bir kiinin
yryne bakarak bunlar yazabileceini syleyebiliriz,
nk hikaye ok kt anlatlmaktadr. Bu nedenle Yeni
Ahit'in sahte olma ihtimali Homeros ve Eukleides'e gre
milyon kere daha fazlad: Gnmzde bir ok rahip ve din
adam vaaz verebilir, zellikle nceden binlerce kez yapl
msa, bir metni, Latinceden evirebilir ama bunlar arasn
da Homeros gibi iir, Eukleides gibi bilimsel eser yazabile
cek kiiler var mdr? Birka hari papazlarn rendikleri
nin toplam a, b, ah, hic, haec, hoc'u gemez; bilimle ilgileri
kere le snrldr ama o

zamanlarda

yaam olsalard

btn bunlar Yeni Ahit'in kitaplarnn tamamm yazmalar

iin yeterli olacakt.
Bu kitaplarda sahtekarlk yapma frsatnn ok olmas da
sahtekarl tevik etmitir. Kimse Homeros ya da Eukleides
adyla yazarak kazanl kmaz, eer onlarn yazdklarna
edeer bir ey yazyorsa bunlar kendi adyla yaynlamas
daha iyidi: Yeteneksizse baarl olamaz. Birincisine gurur,
ikincisine yetenek izin vermez. Yeni Ahit'i oluturan kitap
larda yer alan tm sahtekarlklar da bu kitapta sahtekarlk
yaplmasn tevik etmitir. Hayal rn olan bir hikaye iki
veya yzyl sonra gerek bir yazarn ad altnda zgn
155

Thomas Paine

hale gelemez; bu konudaki tek baar ans sahtecilikte yat

maktadr; kilise yeni retisini bahane ederek gerei ve ye
tenei bir kenara itmitir.
nsanlarn ldkten sonra sokaklarda yrmesi, ruhlarn
ve hayaletlerin iddet ya da olaand yntemler kullanarak
yok edilmesi ayeleri (daha nceden de gzlemlendii gibi)
yaygn bir biimde anlatlmaktayd; o dnemde yaayan in
sanlar meleklerin ve eytan'n grnmesi, insanlarn iine
girmesi, onlar malarya gibi ateli hastalklardan kurtarmas
ve kusma krizlerini sona erdirmesi -Markos'un kitabnda
Mecdelli Meryem'in yataa yedi eytan tarafndan tand
ndan sz edilmektedir- gibi eylere kolayc inanacak yap
dayd; sa isimli bir kiiden byle bir hikayenin karlmas,
daha sonra da Matta, Markos, Luka ve Yuhanna adl kitap
larn temelini oluturmas olaanst bir durum deildi. Her
yazar duyduu hikayelere, grg tan olduuna inand
aziz ya da havarinin adn vermitir. Bu kitaplardaki eli
kiler ancak bu durumla aklanabilir; yle deilse, safdillik
mazeretine snlmayacak yalan ve sahtekarln dorudan
dayatlmas sz konusudur.
Bunlarn Fauste'nin ifadesinde belirtildii gibi yar Ya
hudiler tarafndan yazlm olmalar yeteri kadar aklayc
dr. Musa'nn ve peygamber olarak anlanlarn sahtekarl
ve cinayetlerine sk sk yaplan atflar bu durumu yeteri
kadar aklamaktadr; te yandan da kilise, Eski Ahit ve
Yeni Ahit'in karlkl cevaplar verdiini kabul ederek bu
sahtekarl tamamlamaktadr. Yahudi Hristiyanlar ve
Yahudi olmayan Hristiyanlar arasndaki peygamberlik
ve peygamberlerin vahiyleri, simgeler ve simge haline ge
tirilenler, iaretler ve iaret haline getirilenler konusundaki
tartmalar zenle aratrlm ve eski kilitlere uydurulan
maymuncuk gibi birbirlerine uydurulmutur. Havva ve
ylan arasndaki aptalca ama insanlarla ylanlar arasnda
ki dmanlk yznden (nk ylan daha yukarlara ula156

Akl a

amad iin insan topuundan srr, insan da kendini

korumak iin onun bana tekme atar26) gayet doal olan
hikaye epey aptalca anlatlmaktadr. Bu aptal hikaye bir
peygamber vahyine, simgeye ve balang szne dnt
rlmtr; Yeaya'nn Ahaz'a

bir bakire hamile kalacak ve

bir olan dou.racak yalann Ahaz'n zafer kazanacann

simgesi olarak dayatmas, Ahaz (Yeaya kitabnn incelen
mesinde anlatld gibi) yenilgiye uraynca arptlm ve
st kapatlmtr.
Yunus ve balina olay bir iaret ve simgeye dntrl
mtr. Burada Yunus sa, balina da mezardr; nk byle
sylenmitir (Matta'nn 12:40. ayetinde bu olay bizzat sa'ya
anlattrlr), "Yunus nasl gn gece o koca baln kar
nnda kaldysa, insanolu da gn gece yerin barnda
kalacaktr." Ancak, havarilerin epey thaf biimde anlattk
lar gibi sa mezarda

iki

gece bir gn kalmtr, yetmi

iki

saat. yerine otuz alt saat, cuma gecesi, cumartesi gn ve

cumartesi gecesi. Mezardan pazar sabah gn rken ya da

daha nce ayaa kalktn grdklerini sylemektedirler.

Fakat Yaratl kitabnda yer alan srma ve ban ezme ya
da Yeaya'nn kitabndaki bakire ve olu gibi bu da orto
doks anlay iinde kendine yer bulacaktr.
Yeni Ahit'in tarihi blm iin yaplan bu kadar akla

ma yeterlidir.
Pavlus'un mektuplar. Pavlus'un yazd iddia edilen
mektuplarn says on drttr ve Yeni Ahit'in geri kalan
blmn tamamlamaktadr. Bu mektuplarn yazarnn
retisine aklk getirmek iin tartma yolunu semi ol
mas nedeniyle, bunlarn Pavlus tarafndan yazlp yazl
madnn nemi yoktur. Dirili ve ge ykseli olaylarn
tank olmu gibi anlatmaz ve bunlara inanmadn ilan
eder.

26

"O senin ban ezecek, sen onun topuuna saldracaksn." Yaranl

3:15. ayet.
157

Thomas Paine

am yolunda onu yldrm arpmas hikayesi mucizevi ya

da olaanst deildir; Pavlus burada lmden dnmtr,
bu bir ok insann yldrm arpmasndan kurtulmasndan
farkl bir durum deildir; bu arpma sonucu gn boyunca
grme yeteneini kaybetmesi ve bu sre iinde bir ey yiyip
iememesi olayn dourduu doal bir sonutw: Bu yolcu
lukta ona elik edenlerin, yolun kalan blmnde ona reh
berlik etmeleri nedeniyle yldrm arpmasndan etkilenme
dikleri anlalmaktad; bunlar bir ey grdklerini de iddia
etmemilerdir.
Onun hakknda verilen bilgilere gre, Pavlus'un kiilik
zellikleri iddet ve banazlk ieriyordu; an hiddet gste
risinden sonra uzun vaazlar verdii bilinmektedir; onu ar
pan yldrm vcudunda herhangi bir hasara yol amam
ama dnce biimini deitirmitir, fakat bir Yahudi ya da
Hristiyan olarak banazl devam etmitir. Bu tr adam
lar szcln yaptklar retilerin ahlaki aklamalar
asndan hibir zaman iyi rnek olmamlardr. Bunlar her
zaman hem eylem hem
. de inan asndan ar ularda bulunurlar.
Tartma yoluyla aklamaya alt reti, ayn vcu
dun yeniden diriliidir: Bu konuya lmszln bir kant
olarak yaklar. Ayn ncllerden hareket eden insanlarn
dnce tarzlarna dayal olarak farkl sonulara ulamas
mmkndr, yani ayn vcudun yeniden: dirilmesi birine
gre lmszln kant olabilecei gibi bana gre de tam
tersidir; u andaki vcuda sahip olarak lmem ve ayn v
cutla yeniden dirilmem, ayn vcutla tekrar leceime dair
bir kant deil .midir? Bu dirili tekrarlanan lmlere kar
birini atlattmda beni sonrakilere kar direnli hale geti
ren stma nbetinden daha ok gvenceye almamaktadr.
lmszle inanabilmem iin, kasvetli dirili syleminde
yer alan dnceden daha kapsaml bir dnce sistemi ol
maldr.
158

Akl a

Bunun yan sra yeniden dirilirsem, u anda sahip ol

duum vcuttan daha iyi bir vcuda sahip olmay isterim,
en azndan bunu umut ederim. Yaratln her hayvan in
san yce duygulara iter. Kartallar ve gvercinler bir yana,
kanatl bcekler bile insann bir saat iinde yryebilecei
mesafeyi kolaylkla bir ka dakika iinde alabilir. En kk
baln suyun iinde vcuduyla orantl olarak yorulmaks
zn szl karlatrlamayacak kadar bizim hareketimizi
aar. ok ar hareket eden salyangoz bile bir kuyunun du
varn ok rahat bir biimde trmanu; byle bir eyi yapmaya
kalkan bir insan muhtemelen dp lecektir; bir rmcek
havada bir oyuncak gibi asl durabilir. nsann fiziki gc
snrldr, ar vcudunun an yklere kar dayanksz ol
mas, Pavlus'un dncesinin doru olmasn istememiz iin
bir nedeni ortadan kaldrmaktadr. Sz konusu olay, sahne
nin byklnde ok kk, konunun yceliinde de ok
sradan kalmaktadr.
Tm savlar bir yana, baka bir yaam hakknda sahip
olabileceimiz tek makul dnce varolu bilincidir ve bu
bilincin devamll lmszlktr. Varolu bilinci ya da var
olduumuzu bilmek, yaadmz bu hayat iinde bile ayn
biimle ya da ayn maddeyle snrlandrlm deildir.
Yrmi ya da otuz yl nceki vcut yapmza sahip de
iliz ama ayn kii olduumuz bilinci deimemitir. nsan
vcudunun yars olan kollar ve bacaklar, varolu bilinci
nin olumasnda iin gerekli deildir. Bunlar kaybedilebilir
ya da herhangi bir nedenle vcuttan ayrlabilir ama varolu
bilincinin tm yerinde kalr; bunlar kanat ya da baka or
ganlarla deitirilse dahi, varolu bilincimizi deitireceini
dnemeyiz. Ksacas insan vcudunun bileenlerinin ne ol
duu hakknda ok fazla bir ey bilmememize, hatta ok az
bilmemize ramen, o az eylerin zarif nitelikleri, bizde varlk
bilincini oluturmutur; bundan tesi de bir eftalinin, ekir159

Thomas Paine

dekteki bitkisel zelliklerden ok ayr ve farkl olan yenen

etli ksmna benzemektedir.
Akl dediimiz yerde bir dnce olumasnn olaans
t gzelliini kim tarif edebilir? Dnce olutuu zaman, u
anda yazdm dnce gibi lmszlk kazanma yetenei
ne sahip olur, bu da insanolunun byle bir zellie sahip
tek rndr.
Bronz ve mermer heykeller yok olabilir; bunlar tak
lit ederek yaplan heykeller, bir resmin kopyasnn aslyla
ayn olmamas gibi, eskisinin ayn olmayacak, farkl bir
iilikle yaplacaktr. Fakat bir dncenin binlerce kez ye
niden yaynlanmas, bir aaca oyularak, bit taa kazlarak
yazlmas onun her durumda ayn dnce olma niteliini
deitirmez. Maddenin deiiminden etkilenmeyen, kesin
likle kendine has, bildiimiz ya da tasavvur edebileceimiz
her eyden farkl bir doas olan benzersiz bir varolu ye
teneine sahiptir. retilen ey kendi iinde lmsz olma
yetenei tayorsa onu reten g de, ki bu varolu bilin
ciyle ayn eydir, lmsz olabilir; retilen ey de balantl
olduu ilk maddeden, dncenin yazld ya da basld
ilk eyden bamsz olduu gibi bamszdr. Doruluu
grlrse, bir fikre inanmak, baka bir fikre inanmaktan
daha zor deildir.
Varolu bilinci ayn biime, ayn maddeye sahip olmaya
bal deildir, duyularmz alglama becerisine sahipse, yara
tln rnleri duyularnZa gsterilir. ok sayda hayvann
yaratlm olmas, yaamdan sonra baka bir yaam olduu
inancn Pavlus'tan daha iyi retir. Bunlarn kk yaam
lar yere ve ge, imdiki zamana ve gelecee benzetilebilir;
deyim yerindeyse, iinde kk lekte lmszl barn
drr.

Yaratln gzle grlebilen byklkteki en gzel par

alar dnyaya geldiklerinde farkl biimde olan kanatl
160

Akl a

bceklerdir. Bu biimlerine ve esiz grkemlerine bir sre

sonunda kavuurlar. Yava hareket eden ve srnen bir trtl,
birka gn iinde l gibi hareketsiz duran bir figre dn
r, ama bundan sonra yaamn kk lekte tm ihtiam
iinde bir deiim gerekleir ve muhteem kelebek ortaya
kar. nceki varlktan eser kalmaz, her ey deimitir;
artk tm enerjisi yenidir, yaam onun iin bakadr. Hay
vandaki varolu bilincinin nceki duruma gre ayn olup
olmadn anlayamayz; yleyse ayn vcut iinde yeniden
dirilmenin bundan sonraki varolu bilincimi srdrmek iin
gerekli olduuna niin inanmalym?
Akl a'nn birinci kitabnda, yaratln kendisinin ger
ek ve tek Tanr Kelam olduunu ifade etmitim; sadece bu
rnek ya da yaratln kitabndaki bu metin, sadece bunun
byle olabileceini deil, olduunu da gstermektedir; yani
gelecekte farkl bir durumda olmaya inanmak, yaratlta
gzle grlen olgulara dayanmas nedeniyle akla uygundur:
Bir kurtuun bir kelebee dnerek umasn bir olgu ola
rak bilmemiz nedeniyle, bundan sonra bulunduumuz du
rumdan daha iyi bir durumda varlmz srdreceimize
inanmak zor deildir.
Pavlus'un 1. Korintliler 15. blmnde, baz Hristiyan
mezheplerinin cenaze trenleri iin kulland kukulu dil,
bir cenaze treninde an almak kadar anlam bakmndan
yoksulluk gstermektedir; anlamaya yardm edecek hibir
ey sylemez, hayal gcne katks olacak hibir betimleme
yapmaz ama okurdan bunlarn anlamn bulmasn ister.
"Her canlnn eti ayn deildir," der, "nsan eti baka, hay
van eti baka, ku eti, balk eti bakadr." Peki ya sonra?
Hibir ey. Bir a da bunlar syleyebilir. Devamla, "Gksel
bedenler vardr, dnyasal bedenler vardr. Gksel olanlarn
grkemi baka, dnyasal olanlarn bakadr." Peki ya son
ra? Hibir ey. Fark nedir? Hibir ey sylemez. "Gnein,
ayn ve yldzlarn g:kemi bakadr." Peki ya sonra? Hibir
161

Thomas Paine

ey. Bunlarn arasndaki mesafe yerine, bir yldzn baka bir

yldzdan parlaklk asndan farkl olduunu sylemektedir;
ayn gne kadar parlamadn da syleyebilirdi. Ttn bun
lar, geleceklerini renmek iin falcya giden birtakm ah
maklarn akllarn kartrmak iin zellikle anlamsz laflar
seen bir falcnnkinden daha iyi deildir. Rahipler ve hok
kabazlar ayn trdendir.
Pavlus bazen kendisini doay seven biri olarak sunar
ve bitkilerin bytne sistemini kullanarak dirili efsanesini
kantlamaya alr. "Ey aklsz! Ektiin tohum lmedike
yaama kavumaz kil" der. Buna kendi diliyle yle cevap
verilebilir: "Seni aklsz Pavlus, topraa diktiin ey lrse
'
yaama kavumaz." Topraa ekilen tohum lrse yeniden
yeermesi mmkn deildir. Sadece yaayabilen tohumlar
rn oluturur. Bu metafor hibir adan rnek olarak veri
lemez. Burada sz konusu olan dirilme deil hayatta kalma
baarsdr.
Tohumun bir bitki haline dnmesi, kurtuktan bir
kelebein meydana gelmesi gibi bir hayvann bir biimden
baka biime dnmesine benzemektedir. Ama dnme
yen tohum, Pavlus'u bakalarna syledii gibi aklsz konu
muna sokar.
Pavlus'a atfedilen on drt mektubun onun tarafndan ya
zlp yazlmad nemli deildir; bunlar ya birtakm iddiala
ra dayanmaktadr ya da banazlk doludur; iddialar sakat,
banazlklar da olaslklara bal olduundan bunlar yaza
n

nemsizletirir. Ayn eyler Yeni Ahit'in geri kalan ksm

iin de sylenebilir. Kendisine Hristiyan Kilisesi adn veren

kilise kuram bu mektuplara deil, Matta, Markos, Luka
ve Yuhanna'ya atfedilen kitaplarda yer alan peygamberlik
anlayna dayanmaktadr. Mektuplar bunlara baldr ve
kaderleri de bunlar gibi olmaldr; nk sa'nn hilclyesi
bir efsaneyse, bunu bir gerek olarak kabul eden dnce
sistemi birdenbire ker.
1 62

Akl a

Bu kilisenin ilk nderlerinden Athanasius'un Yeni

Ahit'in oluturulduu tarihlerde yaam olduunu tarihten
biliyoruz;27 yine bu kiinin dini akideler ad altnd_a brakt
sama laflardan Yeni Ahit'i oluturan kiilerin kimler oldu
unu da biliyoruz. Yeni Ahit'in zgnlnn balangta
inkar edildiini de yine ayn tarihten biliyoruz. Athanasius

gibilerinin oylaryla Yeni Ahit'in Tanr Kelam olduu ilan

edilmitir; Tanr Kelam'na oylamaya bavurarak karar ve
rip ilan etmekten daha garip bir durum olamaz. Bunlara
inananlar insan Tanr yerine koymulardr ve bu nedenle
gelecek mutluluklar iin gerek dayanaklar yoktur. Bunun
la birlikte saflk bir su deildir, ama inanca engel olursa su
haline gelir. Bu, geree ulamaya alan dnceyi daha
domadan ldrmektir. Kendimize herhangi bir eye inan
may dayatmamalyz.
Burada, Eski Ahit ve Yeni Ahit konusunu kapatyo
rum. Bunlarn sahte olduunu gsteren kantlar kitap
larn kendisinden kardm, bunlar iki taraf keskin kl
olarak kullanlabilir. Kantlar reddedilirse, kutsal metinler
de reddedilmelidir, nk onlar ncil'den kardm; kant
kabul edilirse kitaplarn zgnl reddedilir. Eski Ahit
ve Yeni Ahit'teki akl almaz elikiler, bunlara yemin eden
insanlar bir eyin hem yannda hem de karsnda olma
durumunda brakmaktadr. Her iki kant da onun yalan
yere yemin etmesine ve bylece gvenilirliini yitirmesine
neden olmaktadr.
Eski ve Yeni Ahit'ler bundan sonra sorgulanacaksa bu

benim yzmden olmayacaktr. Ben kitaplarda yer alan

karmakark olaylardan kardm birtakm kantlan bir
dzen iine koyarak olgularn kolaylkla grlebilmesi ve
anlalmasna abaladm; bunu yaptktan sonra da benim
yaptm gibi karar vermeyi okura brakyorum.
27

Kilise kronolojisine gre Athanasius'un lm tarihi 371'dir.

163

Thomas Paine

Sonu
Akl a'nn birinci kitabnda gizem, mucize ve peygam
berlik olarak adlandrlan sahtekarlktan sz etmitim; u
ana kadar burada ileri srdm grleri etkileyecek her
hangi bir kar gr bana ulamad iin ikinci blm ge
rekli olmayan bu konularla doldurmak istemiyorum.
Ayn kitapta vahiy kavramnn Eski ve Yeni Ahit'te sa
ma ve yanl kullanmna deinmitim; nk herhangi biri
nin katld ya da tank olduu olay nakletmesi iin vahiy
gerekli deildir, grd ya da yaad eyi anlatmas ya da
yazmasn salamak iin -onu zaten bildiinden- ayrca bir
vahye ihtiya yoktur. Vahye byle durumlar iin bavurmak
ya cehalettir ya da dayatma, ama ne yazk ki Eski ve Yeni
Ahit'in tm vahiy denilen bu sahte aklamalardan olu
maktadr.
Vahiy kelimesi, Tanr ile insan arasndaki ilikiyi gsterir
ve sadece Tanr'nn insana gsterdii eyler iin geerlidir.
Tann'nn her eyi yapma gc nedeniyle byle bir eyin ka
bulnn gerekli olduu varsaylsa bile (bu arada grnen
ya da gsterilen herhangi bir eyin kantlanmas mmkn
deildir), vahiy sadece iletildii sylenen kii iin geerlidir,
bunu bir baka kiiye sylemesi vahiy deildir; buna inanan
kii de bu vahyin geldiini syleyen aldatlm, hayal grm
ya da yalan syleyen bir sahtekar olan kiiye inanmaktadr.
Syledii eylerin doru olduunu kantlayacak bir ara
yoktur; ahlaki olmas bile vahyin bir kant deildir. Tm
bu durumlara verilecek en uygun yant u olmaldr, "Bana
dorudan iletilirse bunun bir vahiy olduuna inanabilirim;
bundan nce bana sylenenlerin vahiy olduuna inanmakla
ykml deilim, ne bir kiinin szn Tanr Kelam ola
rak kabul etmem uygundur ne de o kiiyi Tanr'nn yerine
koymam." Akl a'nn birinci kitabnda vahiy hakknda
164

Akl a

sylediklerim bunlard; Tann'nn sahip olduu g ve her

eyi yapmaya kadir olmas nedeniyle vahyin mmkn ol
duu saygl bir biimde kabul edilse bile, vahyin nitelii bir
kiinin baka birine dayatma eklinde sunulmasn ve kt
amalar iin kullanlmasn engellemelidi:
Kendi amdan, vahyin mmkn olduunu kabul etsem
de Tanr'nn herhangi bir kimseyle, herhangi bir tarzda, her
hangi bir dille, herhangi bir grntyle ya da duyularmzn
alglayabilecei baka bir arala dorudan haberletiine
inanmyorum; tersine kendisini yaratt varlklarda gste
ren Tanr inanc, yapnmz ktlklerden pimanlk duy
mamz ve iyi davranlara sahip olmamz salayacaknr.
nsanl sarsan en iren ktlkle; en korkun ac
maszlklar, en byk sefaletler temelini vahiy ya da gkten
indirilen din denilen bu olguda bulmaktadr. nsann yara
tlndan bu yana yaylmasna allan yceliin niteliine
kar en onursuz inan, ahlaka ve insann mutluluuna kar
en kar en ykc ey bu oldu. Binlerce eytann ortalkta
dolamalarna ve -eer varsa- eytan retisini yaymaya
almalarna izin vermemiz, Musa, Yeu, Samuel ve teki
Kitab- Mukaddes peygamberleri gibi dzenbaz ve canavar
larn dilindeki sahte Tanr Kelam ile bizden itibar grmesin
den kat be kat iyidi:
Her ulustan erkek, kadn ve ocuklarn Kitab-
Mukaddes'te sklkla anlatld gibi, acmaszca katledilme
lerinin, kanl infazlarn, ldrene kadar yaplan ikencelerin
ve onca zamandr Avrupa'y kana ve kle bulayan din sa
valarnn nedeni, Tann'nn insanla konutuuna dair o kor
kun inan ve vahiy dini denen bu zndklktan baka bir ey
olabilir mi? Bunlardan birinin nedeni Yeni Ahit, dierininse
Kitab- Mukaddes'tir.
Baz Hristiyanlar, Hristi.yanln silah zoruyla kurul
madn syler; iyi ama hangi dnemden sz etmektedir
ler? On iki kiinin bu ie silahla balamas mmkn deildi,
165

Thomas Paine

byle bir gleri yoktu. Ama Hristiyanl yaymaya al

anlar yeterli gce ulatktan sonra silah kullandlar, hatta
kaza oturtmay ve canl canl yakmay da; Muhammed de
balangta silah kullanmamt. Benzer biimde, barahibin
hizmetkarnn kulan kesen (hikaye doruysa) Petrus'un
yeterli gc olsa barahiple hizmetkarnn kafasn kes
mi olacan syleyebiliriz. Bunun yan sra, Hristiyanlk
balangta Kitab- Mukaddes'e, bu kitap da tmyle sila
ha dayanr; silah da korkutmaya deil, yok etmeye yne
lik olarak kullanlmtr. Yahudiler kimseyi kendi dinlerine
dndmedile; herkesi katlettiler. Kitab- Mukaddes, Yeni
Ahit'in atasd; her ikisi de Tanr Kelam olarak adlandrlr.
Hristiyanlar her iki kitab da okur, vaizler her iki kitaptan
. da vaaz verir, Hristiyanlk denen ey her ikisini de destekler.
Bu nedenle Hristiyanln silahla kurulmadn sylemek
yanltr.
Zulmetmemi tek mezhep Quaker'lardr; bunun tek ne
deni Hristiyan'dan ok deist olmalardr. sa'ya ok fazla
inanmazlar ve kutsal metinleri geersiz yasalar olarak nite
lerler. Bunlara daha kt bir isim verselerdi, geree daha
ok yaklam olacaklard.
Bir vahiy dininin tm fikirlerini tehlikeli bir sapknlk ve
dind bir aldatmaca olarak reddetmek, Yaradan'n karak
terine sayg duyan, uydurma straplar listesini ksaltmak ve
insanln arasna ekilmi zulm tohumlarn ortadan kal
drmak isteyen herkesin grevidir. Vahiy dini denen bu sahte
eyden neler rendik? inSana yararl olabilecek hibir ey,
ama Yaradan'n onurunu zedeleyecek her eyi. Kitab- Mu
kaddes bize ne retir? Yamaclk, acmaszlk ve cinayet.
Yeni Ahit bize ne retmektedir peki? Tanr'nn nianl bir
kadnn akln elip ondan bir ocuk sahibi olduuna inan
may ve bu inanca da iman dememiz gerektiini.
Bu kitaplara dzensiz biimde ve kk paralar halin
de datlm olan ahlak blmleri, bu sahte vahiy dininin
166

Akl a

paras deildi: Vicdann doal ilkeleri ve aynca toplumu

bir arada tutan ve onlar olmadan varln srdremeyecei
balardr; tn dinler ve toplumlarda neredeyse ayndrlar.
Yeni Ahit de bize bu konuda yeni hibir ey retmemekte,
arya kat noktalarda da acmasz ve gln olmakta
dr. Verilen zararlara karlk vermeme retisi, Yahudi ol
mayanlar ve Yahudilerden derlenmi zdeyiler kitabnda
Yeni Ahit'ten ok daha iyi ilenmektedi: Bu kitabn 25:21.
ayetinde "Dmann ackmsa doyur. Susamsa su ver. "28
denmektedir, bu deyi Yeni Ahit'te u biimi almt; "Birisi
sa yananza bir tokat atarsa, br yananz da evirin."
Bu insann sabr meziyetine dzenlenmi bir suikasttr ve
onu kpek dzeyine indirir.
Dmann sevmek, baka bir sahte ahlak ifadesidir, ay
nca hibir anlam yoktur. Ahlakl birinin, kendisine verilen
zarara karlk vermeme ykmll vardr; misilleme
yapmann sonu olmad iin bu durum, siyasi anlay iin
de iyidir; birbirine misilleme yapanlar bunu adalet olarak
nitelendirir ama verilen zarara ayn lde sevgiyle karlk
vermek, suu dllendirmektir. Bunun yan sra dmanlar
kelimesi bir zdeyite kullanmak iin epey mulak ve genel
dir oysa bir zdeyi ak ve tanmlanm olmaldr. Bir kii,
baka birine yanllkla ya da dini dncelerde ve bazen de
siyasette olduu gibi nyarg.yla dmanlk duyuyorsa, su

28

Matta kitabnda yer alan sa'nn dada verdii vaazda, dier iyi ey
lerin yan sra bu sahte ahlak anlay ortaya konulmaktadr; sabrl
olma, hakszlklara karlk vermeme anlaynn Yahudilere ait ol
mad burada aka ifade edilmektedir; bu anlay zdeyiler iin
de yer aldna gre, buun Yahudi olmayan kaynaklardan geldii
ve sa'nn buradan rendii kabul edilmelidir. Yahudi ve Hristiyan
kaynaklarnn putperest olarak niteledii kltrlerdeki adalet ve ah
lak anlay, Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit'tekine gre ok daha iyi
dir. "Halk ynetiminin en iyi biimi hangisidir?" sorusuna Solon'un
verdii cevap, bugne kadar alamam bir siyasi ahlak zdeyiidir:
"Tek bir bireye verilen en kk zarar, tm dzene kar saylr."
Solon sa'dan yaklak 500 yzyl nce yaamnr.
167

Thomas Paine

ilemeye ynelik dmanlk duygulan tayan kiiden fark

ldr; bir eyi sahip olabilecei en iyi anlamyla yorumlamak
-byle bir ey mmknse tabii-, huzurumuza da katkda
bulunaca iin bizim ykmllmzdiiL Ama insann
iindeki bu yanl itki bile karsndakini sevmesi iin yeterli
bir gereke deildir; kendi isteimizle, herhangi bir gereke
olmakszn sevdiimizi sylemekse ahlaken ve fiziksel a
dan mmkn deildir.
Ahlaka, uygulanmas imkansz ve uygulanrsa kt so
nular dourabilecek grevler yklemek ya ona zarar verir.
ya da nceden de ifade edildii gibi suun dllendirilmesine
dniiL Size nasl davranlmasn istiyorsanz, siz de yle
davrann deyii, bu garip dmann sev rtisini iermez,
nk hi kimse sular ya da dmanlklar yznden sevil
meyi beklemez.
Dmann sev retisini savunanlar genellikle en byk
zulm yapanlardr ve tutarl bir biimde bunu yapmay sr
drrler, nk bu reti iki yzldr; ikiyzl birinin sy
ledii eyin tersini yapmas da doald: Kendi amdan bu
retiyi reddediyor ve onu sahte ya da masals buluyorum;
bunun yan sra, ne Amerikan Bamszlk Sava'nda ne de
Fransz Devrimi'nde, ona zulmettiimi ya da ktle k
tlkle karlk verdiimi syleyebilecek ne kii ne de kiiler
vard: nsan, kt bir eylemi iyilikle dllendirmek ya da k
tle iyilikle karlk vermekle ykml deildir ve herhangi
bir yerde byle bir ey yaplmsa bir grev deil gnll bir
eylem saylmald: Byle bir retinin, bir vahiy dininin her
hangi bir blmn oluturabileceini varsaymak da sama
d: Yaratcnn ahlaki niteliini birbirimizi ho grerek taklit
ederiz, nk o herkesi ho grr; fakat bu reti Tann'nn
bize olan sevgisinin, insann iyiliinden olduu kadar ktl
nden de kaynakland anlamna da gelebilir.
Buradaki koullarn doasn dikkate alacak olursak, va
hiy dini diye bir eyin ortaya kmas iin herhangi bir neden
168

Akl a

bulunmadn grmemiz gerekir. Bilmek istediimiz nedir

ki? Yaratl ve grdmz evren, Tann'nn gcnn her
eyi dzenleyip ynettiini gstermiyor mu? Yaratln duy
gularmz, herhangi bir sahtekarn Tanr Kelam olarak sun
duu kitaptaki her eyden ok daha gl etkilemesi yeterli
bir kant deil midir? Ahlaksa her insann vicdannda vardr
zaten.
te buradayz. Tann'nn gcnn varl, her ne kadar
doay ve onun varolu biimini kavrayamasak (kavrama
mz da imkansz) da yeteri kadar gsterildi bize. Buraya
nasl geldiimizi kavrayamyoruz ama burada olduumuzu
biliyoruz. Bizi yaratan gcn, ne zaman isterse bu dnya
daki yaammz nasl srdm.zn hesabn soracan
da bilmemiz gerekir; dolaysyla inan iin baka gereke
aramadan, isterse bunu yapacana inanmak mantkldr,
nk yapabileceini nceden biliyoruz. Bilmemiz gereken
tek ey, bunun gerekleme ihtimali hatta imkandr; bunu
ihtimal deil de kesin bir gerek olarak bilseydik dpedz
korkunun esiri olurduk; inancmzn hibir deeri ve en iyi
davranlarmz da erdemi kalmazd.
Deizn, kandrlma ihtimali olmadan, bunlar bilmenin
gerekli ya da uygun olacan retir bize. Yaratl deistin
kutsal kitabdr. Tanr'nn kendi el yazsyla yazdklarndan
onun varlnn kesinliini, gcnn deimezliini okur;
Kitab- Mukaddes'mi, Yeni Ahit'mi, dier hepsi onun iin
sahtedir. Bu dnyadan sonra hesap verme ihtimali, dnen
beyinler stnde inan kadar etkilidir, nk gerei olu
turan ya da bozan bizim inancmz ya da inanszlmz
deildi: zgr varlklar olarak iinde bulunduumuz ve
bulunmamz gereken durum buyken, bir filozof hatta sa
duyulu bir insan bile deil, sadece bir aptal Tanr yokmu
gibi yaamn srdrr.
Tanr inanc, Hristiyan inancnn tuhaf hikayeleri,
Kitab- Mukaddes'teki vahi maceralar ve Yeni Ahit'teki
169

Thomas Paine

insan zihnini bulandran mulak ve mstehcen samalk

larla ok zayflatlmtr. Tm bunlar karmakark bir y
n iinde gren kii gerekle hikayeyi kartrr; hepsine de
inanamayacandan, tmn reddetmeye meyleder. Fakat
Tanr'ya inanmak dier tm eylerden farkldr ve hibir ey
le kartrlmamaldr. tanr dncesi tek Tanr inancn
zayflatt. nancn arpm ayn zamanda blnmesidir de ve
blnen bir ey zayflar.
Din, bu tr aralarla gereklik yerine kalp, ilke yerine
mefhum halini alr: Ahlak, temeli gya apknla dayanan
ve inan denilen hayali bir eye yer amak iin kovulur; Tan
r yerine bir adama taplr; idam, minnettarl nesnesi olur;
vaizler bir grup katil gibi kendilerini kana bular ve bunun
onlara verdii parlakla hayranlk duyar gibi davranrlar;
idam cezasnn yararlar hakknda tekdze vaazlar verir
le; sonra idam edilen sa'y yceltip, Yahudileri bunun iin
mahkfun ederler.
Tm bu samalklarn bir araya getirilerek vaaz edildii

ni duyan insan Hristiyanlarn hayali Tanr'styla, Yaratl'n

Tanr'sn birbirine kartrr ve Tanr yokmu gibi yaamn
srdrr.
Tm uydurma din sistemleri iinde Tanry en ok aa
layan, insana en yararsz, insan aklna en uymayan, kendi
iinde

en

elikili olan Hristiyanlk'tr. nanmak iin ok

sama, bir bakasn inandrmann mmkn olmad, uy

gulamas ok tutarsz olan bu din, insan yreini uyutu
rup ateistlerin ve fanatiklerin oalmasna yol amaktadr
sadece. G kayna olarak zorbala, zenginlik arac olarak
da rahiplerin agzllne hizmet eder ama iyi insanlar
burada ve teki dnyada hibir yere gtrmez.
Uydurma olmayan ve iinde zgn ilahiliin tm kant
larn barndran tek din saf ve basit deizmdir. nsann inan
d ilk dindir ve muhtemelen inanaca son din olacaktr.
Saf ve basit deizm, zorba ynetimlerin amalarna hizmet
170

Ak/ a

etmez. Dine insan uydurmalarn kartrmadan ve kendi

nfuzlarna almadan itici bir g olarak kullanamazlar; bir
din, kendilerini ve ilevlerini ona dahil edip sistem iinde bir
hkmet

benzeri bir parti olmalarn salamyorsa rahiple

rin agzllne hizmet etmez. Kilise ve devlet arasndaki

gizemli iliki de baka trl oluamaz; insancl kilise ve zor
ba devlet.
Bir insan Tanr inancndan gl bir biimde etkilenmi
se, ahlaki yaam bu inancn gcyle dzenlenir; Tanr'dan
ve kendisinden korkar, sonra da hem Tanr'dan hem de ken
dinden gizleyemeyecei eyleri yapmaz. Gcn tm frsatla
rn bu inanca sunabilmenin tek koulu onun yalnz hareket
etmesi gereidi: Bu da deizmdi:
Hristiyanln l sisteminde Tanr'nn bir ksm len
biri, teki ksmysa Kutsal Ruh denilen uan bir gvercin
tarafndan temsil edilmektedir, ancak bir inancn kendisini
bu tr kaba ve garip anlaylara balamas irnkanszdr.29
Hristiyan kilisesinin ve dier tm uydurma dinlerin
amac insan Yaradan bilincinden uzak tutmaktr, tpk bir
hkmetin amacnn insann haklarn bilmesini engellmek
olduu gibi. Sahtelik asndan bir sistemin dierinden fark
yoktur, birbirlerine karlkl destek vermek iin oluturul
mulardr. Hristiyan kilisesinin srdrd teoloji aratr
malar bir anlam ifade etmemektedir; hibir temeli ve ilkesi
yoktur; sreklilii hibir otorite tarafndan salanmamak

tadr; hibir veriye sahip deildir; hibir ey gsteremez ve

hibir sonuca ulamamaktadr. Bilim ad altnda aratrma
yaplan hibir ey temelsiz ve bu temele dayanan ilkelerden

29

Matta kitabnda kutsal ruhun bir gvercin gibi indii anlatlmaktadr

(3:16. ayet). Bir kaz gibi olduu da ileri srlebilirdi; bu hayvan
lar ayn ekilde zararszdr ve en az dieri kadar anlamsz bir yalan
olurdu. Elilerin leri 2:2. ve 3. ayetlerde, "lahi bir rzgarla ate
ten dillere benzeyen bir eylerin dalp her birinin zerine indiini
grdler" denmektedir: Belki atal trnakl ayaklardr. Bu tr sama
ifadeler kendilerine ancak cad ve byc hikayelerinde yer bulabilir.
171

Thomas Paine

yoksun olamaz; Hristiyan teolojisinde durum byle olmad

iin, aratrmalar da hibir ey deildir.
Teoloji aratrmalarn imdiki gibi, daima yalanlanan
ve zgnlk iddialar rtlen Kitab- Mukaddes ve Yeni
Ahit'e dayandrmak yerine Yaratl'n kutsal kitabna ba
vurmak gerekir. Buradan blacamz ilkeler ebedidir ve
kkeni ilahidir: Bunlar gnmzde mevcut tm bilimlerin
temelini oluturmaktadr, ayn biimde teolojinin de temelini
oluturmaldr.
Tanr'y ancak yarattklar sayesinde bilebiliriz. Bir zel
lii kavrayabilmek iin bizi ona gtrecek ilkeleri izlemeli
yiz. Onun muazzam gcn anlayacak aralara sahip ola
mazsak, gc hakknda sadece kark bir dnce yapsna
sahip olabiliriz. Bilgeliinin iinde ileyi dzenini ve ynte
mini bilmeden bilgelii hakknda bir fikir sahibi olamayz.
Bilimin ilkeleri bizi bu bilgiye gtrr; insan yaratan Tanr
bilimi de yaratmtr ve insanolu ancak bu ara sayesinde
Tanr'y grebilir.
Bir insana evrenin yapsn bir bakta grebilecek, dz
gn bir biimde kavrayabilecek, eitli gezegenlerin hareket
lerini, farkl grnmlerinin nedenini, en uzaktaki gkcismi
nin bile amaz dn dzenini, birbirleriyle balantlarn
ve bamllklarn gsterebilecek ve Yaradan'n bu btn
dzenleyip yneten kurallar sistemini bilebilecek bir gr
gc bahedilirse, Yaradan'n gcn, bilgeliini, bykl
n, cmertliini herhangi bir kilise retisinin ona rete
bileceinden ok daha iyi anlayabilir. O zaman insann bilim
hakkndaki tm bilgisinin, yaamn kolaylatrmak iin kul
land tm mekanik sanatlarn bu kaynaktan trediini g
rebilir: Bu grntden etkilenen ve gerekler karsnda ikna
olan aklnda minnettarlk ve bilgi artar. Dini ya da hayran
l, bir insan olarak geliimiyle bir araya gelir: Yaratl'n
ilkeleriyle balantl olan, yapu her i - tarm, bilim, meka
nik sanatlar - Tann'y ve ona minnettarlk duymas gerek
tiini, halihazrdaki teolojik Hristiyan vaazlarndan daha
172

Akl a

iyi retir. Olaanst eyler, olaanst dncelere ilham

olur; olaanst cmertlikler, olaanst bir minnetlk
tar
yaranr; Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit'teki rezil hikaye ve
dncelerse ancak kmseme yaranr.
nsan, yukarda tasvir ettiim grntye bu yaamda
ulaamasa da en azndan rnekleyebilir nk evrenin ze
rine ina edildii ilkelerin bilgisine sahiptir. Byk eserlerin
modellenerek gsterilebildiini biliyoruz, evren de ayn e
kilde gsterilebilir. Yeryznde bir inle ya da bir arla temsil
edilen ller evrende milyonlarla ifade edilecek boyutlara
tanabilir. ap bir in olan dairenin geometrik zellikleri,
kainat evreleyen daireyle ayndr. genin, bir geminin ro
tasn kat zerine gsteren zellikleri bunu okyanusta da
gsterir; bunlar gk cisimlerine uygulandnda, bizden mil
yonlarca mil uzakta olmalarna ramen gne tutulmasnn
zamann byk bir kesinlikle hesaplayabiliriz. Bu bilginin
kayna ilahidir ve insanolu bu bilgileri, insana hibir ey
retmeyen kilisenin aptal Kitab- Mukaddes'inden deil,
Yaratl'n kutsal kitabndan renmitir. 30
nsann yeryznde konforlu bir yaam srmesine olanak
veren bilim ve makineler hakkndaki insan hayvandan belir30

Kitab- Mukaddes yapclar, Yaranl kitabnn birinci blmnde

yaratl aklamaya alr; bylelikle cehaletlerinden baka bir
ey gsteremezler. Gne olmakszn gn gece getiinden sz
ederler, ancak gn ve gecenin oluumu gnein varlyla ilintilidir;
douu ve batyla da sabah ve akam oluur. Ayrca Tanr'mn, "Ik
olsun" dediini varsaymak da ocuka ve zavall bir dncedir,
bu bir sihirbazn hnerini sergilerken kulland emredici dile ben
zemektedir: "Haydi, bala!" Musa'nn asasn bir sihirbaz denei
gibi kullanmas da muhtemelen buradan gelir. Longinus bu ifadeyi
ilahi olarak nitelemektedir; ayn ekilde sihirbazn konumas da ila
hidir yleyse; nk her ikisi de etkileyici ve gramer olarak ayndr.
Yazar ve eletirmenler ilahilik hakknda konutuklarnda samalk
snrna ne kadar yaklatklarn grememektedirler. Eletirmenlerin
ilahilik anlay, Edmund Burke'n lahi ve Gzel'inin baz blmle
rini anmsatmaktadr: Hayal gc bir yel deirmenini, uan bir daa,
bamelee ya da bir kaz srsne evirebilir.
173

Thomas Paine

gin bir biimde ayran zelliini oluturan tm bilgileri, evre

nin olaanst ileyiinden ve yapsndan geli: ilk alarda
atalarmzn gkcisimlerinin hareketleri ve dnmeleri zerin
de yorulmakszn yaptklar gzlemler bu bilgiyi dnyaya ge
tirniti: Bunu yapanlar, Musa ve peygamberler deildi, sa ve
havarileri de. Tanr yaratln byk makinisti,_ilk filozof ve
tm bilimlerin ilk retmenidi: yleyse retmenimize sayg
duymay renelim, atalarmzn abalarn da unutmayalm.
Gnmzde insanolunun makineler hakknda hibir
bilgisi olmasayd ama herhangi bir insann evrenin yaps ve
ileyii hakknda daha nce anlattm gibi bir gr ol
sayd, ksa srede u anda sahip olduumuz makinelerin en
azndan bazlarn yapmay akl edebilirdi; bhnu akl ettikten
sonra da bu fikri eyleme dkebilirdi. Ya da nne bir evren
modeli ve konsa ve harekete geirilse bu grnt zihninde
bir fikir olumasn salayabilirdi. Byle bir nesne ve byle
bir fikir kendisi ve toplum iin kullanaca bilgisini arttrp
ayn zamanda elenmesini salarken, onu Yaradan'a inan
drma ve insann ona sayg ve minnettarlk duymas gerekti
i gibi konularda Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit'te yer alan,
rahiplerin tm yeteneklerini kullansalar bile ancak vaazlar
retebilecekleri aptal metinlere gre ok daha etkili olur.
Eer bir insan vaaz verecekse, doruluu belli metinleri kul
lanarak insan ahlaken yceltecek vaazlar versin.
Yaratl'n kutsal kitab sonsuz metinler ierir. Bilimin
her dal, ister evrenin geometrisiyle, ister bitki ve hayvan
dnyasnn sistemiyle, ister cansz maddelerle ilgili olsun, fel
sefeye kadar ballk duyulacak, insann geliimine duyulan
kadar minnet duyulacak bir metindir. Hatta unu sylemek
bile mmkn: Eer din sisteminde bir devrim olacaksa her
vaizin filozof ve her manatrn mutlaka bir bilim okulu ol
mas gerekir.
Bilimin deimez yasalarndan, akln ndan uzaklap
"vahiy dini" denen bir eyin uydurulmasyla, saysz vahi
174

ve kafirce dnce olumutur Tanr'ya dair. Yahudile; Ya

hudi dinine yer amak iin insanolunu katletmi gibi gs
terdi onu. Hristiyanlar ise kendini ldrdn ileri srp,
Yahudi dininin yerini alacak yeni bir dinin kurucusu olarak
gsterdi. Bu eylere bahane bulmak ve onlarn kabul gr
mesini salamak iin Tanr'nn g ya da bilgeliinin m
kemmel olmadn ya da iradesinin deiebilir olduunu
dnm olmaWar; iradenin deiebilir olmasysa yargla
rn mkemmel olmamas sonucunu dourur. Filozof bilimin
ilkelerine ya da maddenin zelliklerine ilikin Tanr yasala
rnn hi deimediini bilir. O halde bu yasalar insan sz
konusu olduunda niin deisin?
Burada konuyu bitiriyorum. Bu almann nceki b
lmlerinin tmnde Kitab- Mukaddes ve Yeni Ahit'in ya
lanlarn, sahteliklerini gsterdim; elinden gelen olursa, bu
konuda gsterdiim kantlarn rtlmesini bekliyorum;
sonu blmnde ileri srdm dncelerin deerlen
dirilmeyi de okurun aklna brakyorum; dnceler zgr
olursa, din ya da siyaset konusunda gerein gl ve nihai
biimde galip geleceinden eminim.

1 75

Thomas Paine (1 73 7-1 809): Aydnlanma dneminin

en nemli yazar, aydn ve devrimci dnrlerindendir.
Risaleleri ve zellikle Saduyu adl eseriyle Amerikan
Bamszlk Bildirgesi 'nin hazrlanmasnda nemli bir rol
oynad. 1 792 'de yazd lnsan Haklar adl eseriyle, Fransz
Devrimi'nin temellerini de glendiren en nemli isimlerden
biri oldu. Meclisin Fransz olmayan yesinden biriyken
Robespierre dneminde tutukland. llk blmn
hapishanedeyken yazd Akl a tm dnyada ilgiyle
karland. insanlarn dogmalara kukuyla yaklamaya
balad Aydnlanma dneminin temel eserlerinden
biri olan Akl a, Thomas Paine'in dier eserleri gibi
gnmzde de zgnln korumaktadr.

Ali lhs.u Dalg ( 1 945) : 1 96 7 ylmda fstanlml

11iuersitesi I ktisat Fakltesi'11i bitirdikten so11ra
Landon School of Economics 'te Ekononetri yksek
lisans yapt. lstanbul Nazm Plan Biirosu ve Tbitak
Marmara A ratrma Enstitsii 'nde u::.nan olarak alt.
Donald C. Blaisdale'i11 DyGn- UmGmiyye: Osmanl
lmparatorluu'nda Avrupa Mali Denetimi isimli eseri11i de

Trkeye km:andrmtr.

304788
BAZ

LJL!J!

KDV dahil fiyat

12 TL