EK

OMK
Ps OLOJ

teki

EKONOM

Yayna Hazrlk

ERTANALTAN

Kapak Tasarm

TEK
Kapak Resmi

ECHER

Bask ve Cilt

HLM USTA MATBAASI

Birinci Basm

NSAN 2004

Kitabn Orijinal Ad

Psychologie Economique

YNETM YER
Meneke Sok. 31/5
Kzlay/ANKARA

Tel: 0312 418 67 88

Fax: 0312 418 66 57

ISBN 975-584-193-8

GABRIEL DE TARDE

EKONOMK PSKOLOJ
(l.Cilt)

Franszca'dan eviren
zcan Doan

GABRIEL TARDE (1843-1904)

sosyal-psikolojinin,

Yalnzca kriminolojinin deil,

mikro-sosyolojinin,

gruplar

sosyolojisinin,

sosyo-metrinin de kurucusu olarak anlmal. Beeri bilimler ala

nnn Kta Avrupa's ve Anglosakson corafyalarndaki dalm
iinde kendine uzun sre (ve herhalde Durkheimcln akademik
baars yznden) yer bulamamt. Uzun sre Durkheim'la yap
m olduu polemiin snrlar dahilinde ciddiye alnd. Bir de etkili
takipisi Henri Bergson tarafndan. Uzun sre Fransa tarasnn
muhtelif yerlerinde yrtt yarglk grevi srasnda (biraz da
sua ilikin devlet arivlerinin banda bulunmas sayesinde) "Kar
latrmal Kriminoloji" balkl geni bir aratrma yaymlad.
Belki de gizli niyeti dnemin etkili kriminologu Lombroso'nun
psiko-biyolojik tiplemelere dayal "sululuk" anlayyla mcadele
etmekti. Ama bunun iin tartmasnn kuramsal ufkunu btn bir
tarihsel-toplumsal dzleme yaymas gerekecekti. Olgunluk dnemi
eserleri ite bunu gerekletirmeye ynelik: Les Lois de l'imitation

("Taklidin Yasalar'', 1890), La Logique sociale ("Toplumsal Man

tk", 1895) ve 'Opposition universelle ("Evrensel Kartlk'', 1897)
adl kitaplar. Fransa'da lmnden yaklak yz yl sonra btn
eserlerinin basmna yeniden giriilen Gabriel Tarde yine de kank
sadmz bu tr bir felsefe-sosyal bilim etkileiminde gnmz
iin son derecede nemli olan bir "tuhaflk'', hi deilse bir "ano
mali" sunuyor. Henz 1902 ylnda yaymlanan "Ekonominin Psi
kolojisi" dnemin Avrupa ufkunda -kolayca unutulduuna gre
gerek bir yer alamamt. Oysa, son yzyl boyunca gerek Mark
sizm iinde, gerekse dnda ekonomi-politie yneltilen eletirileri
sezgisel bir nve halinde de olsa barndryordu: ncelikle ekono
mik zmlemenin k noktasn ve ynn tersine evirerek - bu
k noktas artk "kullanm deeri" retimi olmayacakt; yani
Aydnlanmann nl "Ansiklopedi"sinden Adam Smith'e varncaya
dek pek ok yerde rastlanabilecek ideal "ine fabrikas" (maddi
retim) modelinin yerine Tarde "bir kitap nasl retiliyor?" soru
sunu soruyordu. Bu dolayszca "bilgi nasl retiliyor?" sorusudur ve
ekonomi-politiin tartma alanna Tarde'dan yz yl sonra girmeye
balamtr. "Bir kitap nasl imal edilir? B u bir inenin ya da

dmenin nasl imal edildiinden daha az ilgin deil."

NDEKLER

NSZ

....................... .................. ...............................................

BLMl
Genel Dnceler Ve Toplumsal
Yasalar .
.-. ........................................................................ 8
.... ... . . ....

BLM2
Deer Ve Sosyal Bilimler

. ..

BLM3
Plann Tartlmas

. ..... .

BLM4
Tarihsel Bir Bak

61

92

............... .. ............ . . ..............

................ ................................ .................

...... ........... .................... . . . . . . . . .............. .......

101

BRC KTAP EKONOMK TEKRAR

BLM 1
Konunun Blm

...............................................................

BLM2
stein Ekonomik Rol

................................. ........................

134

142

BLM3
nancn Ekonomik Rol

.........................................................

BLM4
htiyalar

............................... ......................................

BLM5
ahma

172

..........

187

205

.......................... .............................. ...... ............. ........

BLM6
Para

258

BLM7
Sernaye

-, . . . . . .. . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . .303

............................... . . ........................................................

................ . . . . .........................

EKONOMK PSKOLOJ

EKONOMK PSKOLOJ

NSZ
Bu kitap, 1 900-1901 'de College de France'da okutulan bir
dersin konusudur. Uzun zaman boyunca akladm genel d
ncelerin ekonomik alana bir uygulan, ve sanrm bir teyidi
dir. Sklkla ele alnan bir konuyu kendi payma incelemek iin
zerinde durduum bak asnda en belirgin olan ey, daha
188l'den itibaren Felsefe Dergisi ve bir ka yl
nomi Politik Dergisi tarafndan yaynlanan pek

sonra da

Eko

ok almada

tohum halindeydi. Sulu, ahlak d ve ykc ynyle olduu

gibi becerikli, alkan ve retici grnts altnda dnld
nde, toplumsal hayat, her eyden nce, temel ilikilerini in
celeyen bir

Enter-Psikolojiyi

(Psikolojileraras) iaret ediyor gibi

grnyor bana. Bununla birlikte kitaba, aslnda belki en doru

ama ayn zamanda daha az ak olabilecek ve daha zor anlala
bilecek olan

Ekonomik Enter-Psikoloji Dersleri

gibi bir isim

vermenin de yararsz olaca kansndaym.

Ekim 1 90 1
G.T
7

GR
BLMI
GENEL DNCELER VE TOPLUMSAL YASALAR
almann asl konusunu ele almadan nce, toplum bilimin
zerine kurulu olduunu dndm ilkeleri gz nne alp,

sadece ekonomik deil de insanln btn sosyal alanlarna

uyguladmzda varacamz genel toplum anlaynn altn

nemle izmenin yerinde olacan dnyorum.

Bu ilkeleri tekrar gstermeye almayacam, onlar zetleye

rek tekrarlamakla yetineceim. Toplum belirli bir tarzdaki ruh

lar/zihinler-aras ( inter-spirituel) hareketlerden, birbirleri ze

rinde etkili olan zihin durumlarndan olumu bir dokudur.

Aka ifade edelim. Her zihinler-aras hareket, biri dierini

etkileyen, biri dierini eiten veya ynlendiren, biri konuan biri

dinleyen, ksacas, karlkl veya karlksz, biri dierini zne

dokunmadan zihinsel olarak deitiren iki canl varln -ba

langta anne ve ocuun- ilikisine dayanr. ncelikle unu

belirteyim ki, bu deiiklik bu iki kii arasndaki sosyal ba

birletirecek veya sk latracak trden olduunda, bu, asl olan

dan taklit olana eklinde bir ilikidir. Ama tm bu zihinden

zihne hareketlerin aktif znenin pasif zne

zerindeki izleri,

ikinci znede birincinin yansmalar olmad da dorudur. Sk

lkla, deien zne deitirici menin ynne taban tabana

kart bir ynde byledir. Deien zne dnr ve dnd

n veya istiyor olduunu grd eyin aka tam kartn

ister. Hatta bazen, ok nadir bir ekilde, maruz kald etki, ona,

deitirici znenin zihin durumunun benzeri veya kart olma

yan ama bambaka bir ey olan bir zihin durumunu telkin etme

etkisine sahiptir. Ama bu son durumda deitiren zne ile dei

en me deiimin ncesinde olduu gibi birbirine yabanc ka8

EKONOMK PSKOLOJ

lrlar. Bir manzara bir peyzaj ressamna bir duyguyu ilham etti
inde, bir hayvan bir doa bilimciye bir f ikir esinlediinde,
manzara ile ressam, hayvan ile doa bilimci sosyal bir ilikiye
girmezler. Neden? nk sosyal ba sadece zihinler-aras bir
hareket deildir de her eyden nce bu hareketten domu bir
uyumdur. Uyum, yani, birinin istediini dierinin de istemesi
veya birinin reddettiini dierinin de reddetmesi; birinin doru
ladn dierinin de dorulamas veya l5irinin yalanladn di
erinin de yalanlamas. O halde, toplum, znde, belirli bir zihin
birlii olmaldr, ya da. bu birlik hi bir zaman kusursuz olma
d iin, birbirleriyle mmkn olan en az ekilde elien veya
ztlaan kararlar ve tasarlar topluluu olmaldr. Toplum bir
sistemdir, meydana geldii zihin durumlarnn ayn beyinde
toplanmak yerine ok saydaki farkl beyinlere dalm olma
syla felsefi bir sistemden ayrlan, farkllaan bir sistemdir. Ama,
toplumsal mantn bireysel manta olan farkn oluturan ve
sadece mantk bilimciler tarafndan incelenen bu fark, bireysel
mantn kurallarnn, bir ka nemli edim karlnda. pozis
yonunu deitirerek sosyl hayatn olgularna uyarlanmasna
engel olmaz. Sosyal hayat, rekabetleri ve/veya sarf edilen aba
larn g birliiyle; ittifaklar veya parti ve kitlelerin mcadele
leriyle, etin bir sorunu zme amacna ynelen byk ve g
rltl, kalabalk bir diyalektiktir. Bu sorun, her zaman eksik ve
geici olan ayn zmlerin her dneminde yeniden ortaya
kan, son kertesinde olan inanlarn ve dengeyi yakalama istekle
rinin sorunudur.
B uradan karak, kolaylkla anlayabiliriz ki sosyal ba, sadece
deitiren znenin deien zne zerindeki hareketi birincinin
zihinsel durumunu ikincide yanstmaya vard durumda bunla
rn arasnda oluturulmu veya salamlatrlm olarak bulunur.
Sosyal uyum birlikle balar hep, ve baka trl de balayamaz.
Eer deitirici zihin durumunun imaj olumlu deil de olumsuz
ise, bir tartmay ya da gdml bir sava takiben, dolayl ola
rak, daha derin veya daha geni lekte bir sosyal uyum sonu
olarak ortaya kabilir buradan, ama bu kar-taklit direkt etki
siyle anti-sosyaldir. Temel dzeydeki sosyal iliki olan ve ger9

GABRIEL TARDE

ekten de zihinler-aras hareketin en sk ekli olan taklit olgusu

nun verimlilii bu ekilde aklanyor. zetle kar-taklit istisnai
bir durumdur. Birbirine - kar olmakszn - tamamen farkl du
rumlar esin eden iki bilinle ilgili varsayma gelince, eer bu
z.aten uygarlam ve st dzeyde kltrl olan bilinler arasnda
deilse, bu varsaym asla gerekleemez. Bu bilinler, rnein,
ayn dilin konuulduu ve ortak bir eitimle biriktirilmi ayn
fikirlerin tartld bir konuma esnasnda. birbirlerinde farkl
lktan ziyade benzerlikler ortaya karm ve sadece bu ayn
benzerlikler sayesinde farkllamlardr.
Bu bak asyla. sosyal ban iki byk trn, ya da daha
ok iki temel derecesini ayrt etmek durumundayz. Birincisi,
deitiren ve deien zne arasnda. birinin dierinin zerindeki
etkisiyle/hareketi yle -tek yanl olarak ortaya kan ama her z.a
man karlkl olmaya ynelen- meydana gelen zihinsel ben
zerl ikten doan ve en gl olan badr.
Bu, ebeveynleri ocua, retmeni renciye, klavuzu kla
vuzluk ettii kiiye, konumacy dinleyiciye balayan ve genel
olarak, birbirlerini tanyan tm insanlarn konumaya ve birlikte
almaya sevk eden noktadr.
kincisi, birbirlerini deitirmeyen zneler ve birbirleriyle ko
numayan, birbirleriyle yazmayan kiiler arasnda, ayn aktif
zne tarafndan ayr ayr olarak maruz kaldklar etkiyle her
birinde meydana gelen benzerliin sonucu olarak ortaya kan
ve ok daha zayf olan badr. Bu son kategori ayn sosyal ev
reye ait olan insanlarn ounluunu ierir. Bu insanlar birbirle
rini tanmakszn ok sayda grnmez bala ve eski veya yeni,
bilinen veya anonim olan ayn duayenler, ayn mucitler, ayn
kaifler ve ayn nclerden geldikleri iin kendilerine ortak olan
saysz konuma. dnme, hissetme ve davran ekliyle bir
birlerine gl bir ekilde baldrlar.
Grdmz gibi, bu iki toplumsal ba trnn ilikisi, birincil
ban ve tretilmi ban orantl ilikisi, toplum karmakla
tka ve geniledike ikincinin yararna olan bir ekilde dei
erek gider.
10

EKONOMK PSKOLOJ

Ama, birincil ba, dieri onsuz olamayaca iin nem asn

dan daha geride kalmaz. O halde, nem vermemiz gereken bu
sonuncusudur.

il
Olduka gerek ve pozitif olan ve burada kendini ortaya koyan
ilk genelleme bir sonraki genellemedir .
Verili zihinsel ilikideki bir grup bilin durumunda, bilinler
den her biri bir dnce, yeni veya yleymi gibi grnen bir
hareket tasarlyorsa ve bu dnce veya hareket bir gereklik
veya stn bir fayda grnts altnda kendisini gsteriyorsa\
yansma ile, etrafnda , be veya on kii ile iliki kurar, ve her
kii, sra kendisine geldiinde, bunu kendi etrafnda yayar ve
2
grubun snrlar zorlanana, zarar grene kadar bylece devam
eder.
Verdiim rnein eliik dier eilimler engeline taklan ei
limi bu ynde olacaktr en azndan. Bulularn, yeniliklerin ve
bireysel giriimlerin, bir tr geometrik diziye gre yaylma ve,
benim takliti yaylma diye adlandrdm ekilde -yani her bir
taklitiyi bir dizi aracyla balang noktasna balayan kollarla
sonsuz bir biimde yaylm bir yelpaze eklinde- alma y1 Bu yararllk veya stn gereklik grnts bu bilinlerde nceden var olan
ve, az nce sylendii ekilde, bu bilinlerin iinde yaylm ve kklemi olan
ihtiyalarn veya dncelerin doasndan ileri gelir. Ortaya konulan yz
rnein arasnda, her birey, en mantkl ekilde,veya ama olarak, dnceleri
ve mevcut ihtiyalaryla uyumu seiyor.
2 Niin bu grubun bu tr snrlar var ve niin baka trl deil bu snrlar? Bay
Giddings ile, bunun, grupta yer alan bireyler sadece ayn sosyal yapda olma
bilincine, baka bir deyile, ayn beden bilincine sahip olduklar iin olduu
konusunda hemfikirim. Ama bu bir aklamadan ok bir tanmlamadr. Zira,
niin bu beden bilinci byle snrlarn tesinde veya berisinde deil de
ierisinde ekilleniyor? nceki yazda belirtilen mantk ve erekbilimsel yasalar
gereince, rneklerden kan ortalama sonu bu noktada durduu iin deil
mi? - Beden bilinlerinin okluunu (Ailevi, i hayatyla ilgili, ulusal, politik,
dini. vs.) ve i ie gemi ekillerini gz nnde bulundurun.

11

GABRIEL TARDE
nndeki bu genel eilimin sosyolojide nemli bir rol oynad
kansndaym. yle ki, her hayvann ve bitkinin eiliminin; bitki

ve hayvann geometrik bir diziye gre yaylma veya daha yukar

kma/ykselme ynndeki her deiiklik eiliminin doa tari

hinde oynad role eit bir rol bu. Bu iki byk potansiyel veya
mevcut gelime trne, fizikte, benzer ekilde genletirici olan

ve tartlabilir bir maddenin veya havann uyumlu ve periyodik

her hareketini, her titreimini ve her dalgasn yaylabilecei her
ynde ses, s ve k eklinde yaylma ynnde zorlayan gcn
denk dtn de ekleyelim. Atmosfer, konuan bir adan

kan ses dalgalarnn, rplan bir kanatn ve den bir su dam

lasnn bu karmakark dizileriyle titreim halindedir. Gk kub

benin sonsuz bykl, her bir yldzdan ve bir yldzn her bir

noktasndan balayarak havann her noktasnda kesiip karma

klaan k hareketleriyle titrer durur. In saan veya n emen

dalgalanmalar halinde varolan fi ziksel bir g deildir bu. Ev

rensel gcn kendisinden, evrensel ekimden olur bu; gezegen

lerin eliptik hareketleri de ok byk dalgalara benzer nk. Bu

yzden sadece her bir hareketin sz konusu gezegenin sonsuz

ekim gcyle durmakszn tekrarlandn deil, ayn sistem

deki yldzlar arasnda, dier tm gezegenlerin periyodik hare

ketlerinin oklu bir grnts olan periyodik dzensizlikler ekli

altnda, her bir gezegenin periyodik hareketiyle darya doru

yayldn da grrz. Ama molekln karmak yapsna gre

daha az veya daha karmak olan zincirleme hareketlerin trafi

ine dayanan kimyasal kuvvetlere kadar olmaz bu.

Basit diye bilinen maddelerin atomlar balangta, ilk olarak

nasl olutu? Bunu bilmiyoruz, ama, hidrojen, oksijen, azot, vs.

atomlarn, yldzlarda -sistemimizdeki yldzlardan tutun daha

uzaktakilere kadar- bir spektroskopla derin bir aknlkla tespit

ettiimizde, sonsuz gkyznde bu ekilde dalm binlerce

homojen atomun ayn ekilde ortaya ktn kabul edebilir

miyiz? Bu benzerliin tm dier benzerlikler gibi, eskiden,

kozmik-ncesi, kimya-ncesi bir evrede, ilk nce bir yerde nasl olduunu bilmemiz gerekmiyor - snrl bir blgede oluan
ve oradan azar azar yaylan kimyasal trlerin imdi duraan12

EKONOMK PSKOLOJ
!am olan gelimeci yaylmasyla olutuuna

bir ekilde i nanmak zorunda kalmaz myz?

kar klmaz

Dorusunu syle

mek gerekirse, bu kimyasal rneklerin ok eski alarda basit

cisimlerin oluumuyla giderilmi olan yaylma ve gelime ihti

yac aslnda ortadan kalkm deil, gizlenmi veya uykuya dal

m sadece, ve organik hayatn iinde veya laboratuarlarda ger

ekleen her yeni bileimde uyanyor ve bizi doymak bilmez

baskn istekleri karsnda akn ve hayran brakyor. Zira, iki

gaz molekl bir elektrik kvlcm sayesinde birletiinde, kar

lkl olarak birbirlerini adeta fethetmeleri, her birinin dieri

tarafndan asimilasyonu, birbirlerine bir tr pazar hizmeti veren

iten titreimlerinin deiimi ve i ie gemelerine ne diyeceiz?

Belki iyi ifade edemiyorum, ama ne olursa olsun, ak olduunu

dndm ey u ki, kimyasal bileimler de, kendi paylanna,

her varln temelinde bulunan bu 'kendi'nin oalma ve yayl

mac gelime arzusuna tanklk ediyorlar.

Fiziksel dnyay, uzay ve kimyasal dnyay yaayan dnyadan

hatta bu sonuncusunu bunlarn artc devam olan sosyal dn

yadan ayracak kadar derin olan farkllklar dndmzde,

tm bu heterojen dnyalarn en deiik ekiller altnda temel

gelimeyi ve ayn yaylmc istei sunduunu ve bu temel ka

rakterden baka ortak bir eye sahip olmadklarn grmekten

akna dneriz. Ve eer, ayn evrensel geliim isteinin altnda

kendisini gsterdii formlarda

ortak olan eyin ne olduunu

sorarsak, formlarn hepsinin tekrarlardan meydana geldiini fark

etmekten yine akna dneriz her halde -alkanlklar gzleri

mizi kr etmedike. Tekrar, yani k, s ve ses dalgalan serisi,

yldzlarn ekim kuvveti, molekllerin i dn hareketleri;

yaamsal dng, beslenme, solunum, dolam ve hepsini kapsa

yan bir nesille balayacak olan tm organik fonksiyonlar; dil,

din, bilgi, eitim, i, tm sosyal aktiviteler, tek kelimeyle: taklit.

Nasl oluyor da evreni hareket ettiren bu gizemli g bylesine

tekrar edip duruyor, kendi eserlerini sonsuz bir ekilde yayyor

ve onlar durmadan tekrar tekrar retiyor? Bunu bilmeyiimizin

bilgi ve bulu eksikliinden olduuna inanabilirdik eer bu g

13

GABRIEL TARDE
dier taraftan evrensel hayatn grntsyle bize olaanst
hayal gcnn bu kadar kantn gstermeseydi. O halde, bu

hayal gc tekrar eden anlardan besleniyor ve tekrarlamalar

varoluunun ayn durumuna denk dyor olmaz m? Olduka

yetenekli bir beyindeki farkl takliti etkilerin karlamas, ar

pmas olmakszn ne bir buluun ne de bir kefin olmad

aikar olan bir sosyal dnyann gzleminden anlayabileceimiz

ey bu deil mi? Her durumda, kar latrdmz dnyalar ara

snda kolayca fark ettiimiz bir dier i l iki de, tekrar eden eyle

rin, periyodik hareketlerin, canl trlerin, bulu veya keiflerin

birer konu olduudur: Yeni birleimlerdeki verimli uyumlar ve

deiikliklerin uygun adaptasyonlar. eitlenmek iin kendini

tekrar eden adaptasyonlar ve yeni lenmek iin kendini yeniden

reten yenilikler; tm grnmleri altnda gz nne getirilen

evrenin bize sunduu grnt budur.

Adaptasyon, tekrar

ve

deiiklik, bu noktann i likisi nedir?

ncelikle, bunl arn ikiye, ilk ikisine indirgendiini belirtelim,

deiiklik sadece byk olana eklenmi kk bir adaptasyon

olduu ve, eer kend isi tarafndan gsterilen yeni yol sonuna

kadar zorlanmsa, yeni ve byk bir uyum olasln ortaya

kard iin. Deiiklik bir yeniden

adapte edilmeden

baka bir

ey deildir. rnein, bir insan tipinin her bireysel deiiklii

bile yeni bir insan tipidir, ve her bireyin yeni bir insan rkn

yaratmak iin kendisini belirlemek zere kulland zellikleri

dengeleyerek gelitirmek ve arttrmak yeterli olacaktr. Dini bir

sapknlk, dildeki, politikadaki ve adli sistemdeki bir yenilik iin

de bundan ayn ekilde bahsedebiliriz. Bu durumda, sosyal ha

yatta bulu veya taklit1 denilen iki terimden, adaptasyon ve tek

rardan baka bir ey kalmaz mevcut olarak.

Farkl dnyalar ve st ste ylm gerekliklerin farkl kat

manlaryla i lgili olan bilimlerin her birinde olduka belirgin olan

Sklkla bahsettim ve daha uzak bir adan, nc bir terimden yine

bahsedeceim: ztlk. Ara bir durumdan, bir adaptasyon ynteminden baka bir
ey olmayan ve bunlarn tek ekli

olmayan bir terim. Ama dier iki terimle

ayn yere konulmas gerekmiyor.

14

EKONOMK PSKOLOJ
iki sorun var: 1. Bu bilimin inceledii tekrarlanan adaptasyonlar,
yani, kimyasal rnekler, yldz sistemleri, k dalgalar veya ses
dalgalar, yaayan trler, her trden bulular, bu kelimeden anla
laca zere tm isel yenilikler nasl gerekleiyor veya ger
ekleti? 2. Bu uyumlu eylerin tekrarlamalar nasl yaylyor, ve
bu yaylmalarn arpmas sonucu ortaya kan ey nasl yayl
yor? B irinci sorun, bambaka bir yapda ve kukusuz ikinciye
gre baka trl bir etinlii var. Kesin diye bilinen bilimlerin
ounun - kimya gibi-

bu sorunu incelediklerine ama sadece

tahminler getirdiklerine kolaylkla emin olabiliriz. B ilim adam

larnn salam pozisyonu ikinci sorunun cevabdr. Cevap --eer
varsa tabi- bu almalarn havada kalan ve varsayma dayanan
ksmdr. Sosyologlar iin, kimyaclar ve botanikilerden daha
titiz olmak ve rneklerin geliim kanunlarn basite zmeye
altklarnda bilimsel bir ey renmediklerini aklamak ge
rekmiyor. Ama gerek u ki, sz konusu iki sorundan birinci
siyle i lgili olarak dier bilimlerle karlatrldnda sosyal bi
lim/sosyoloj i tartlmaz bir stnlk arz ediyor. Pek ok du
rumda, bir buluun hazrlanma yntemini izleme, elerini ana
liz etme, son yaratcsnn beyninde sentezini aydnla karna
olanana sahibiz. Oysa doa bilimci bir trn retimine asla
ahit olmaz. Doa bilimcinin, trlerin doal seilimle oluu
munu -cinsel seilimli veya deil- aklama midi de kaybol
mutur. Darwin'in byk meziyeti, canllarn snrsz oalma
ynndeki eilimlerinin bilinmeyen yllk dourganlk derece
sini gstermesinde ve, yaamsal rekabet ve trlerin melezlii
gibi doal olarak ortaya kan sonular izlemesinde olsa gerek.
Hatas ise - dier byk doa bilimcilerinin iznine snarak bu
byk adam takdir etmeyi uygun buluyorum - bana yle geliyor
ki, adaptasyonun ve uyumun biyolojik ekilleri olan melezleme
veya rk karmasndan ok, ztln, kartln biyoloj ik ekli
olan yaamsal rekabetin zerinde durmasyd . Yeni bir bireyin
basit retimi, yani reme kesintili bir ilevken yeni bir trn
retimi kadar nemli olan bir ilev srekli ve sradan bir ilev
olamazd. Gndelik deil de

istisnai bir olgu bu zgn yenilik

temelinde olmaldr. Verimli bir melezlik, istisna olarak, yeni

15

GABRIEL TARDE
yaam trlerinin oluumunu aklamada - rekabet ve seilimle yararl kk eitliliklerin kaltmsal birikiminden daha uygun
bir eydir, bu konuda Cournot ile ayn fikirdeyim. Yine kabul
etmek gerekiyor ki, sadece ok muhteem bir olgunun meydana
geldii dllenmi yumurtacklarn srr olarak kalan

nedenleri deil - gsteriliyor

koullar -

bylece.

Darwin, i stedii bireysel eitliliklerin de - seilimi n kendile

riyle yeni trler oluturduu temel eler ve materyaller gibi ok saydaki kk varlklardan ve oluumlar her birinin ama
edindikleri yeni bir trnkinden daha az olaanst olmayan ve
esasen ayn dzende olan eski trn kk adaptasyonlarndan
olutuklarnn farkna varm gibi grnmyor hi de. yle ki,
aklyormu gibi farz edilen eyin kendisi de yaamsal yenilik
lerin oluumunun nasl olduunu soruyor bize hllii.
Tek bir embriyonun gelimesi, zgn trn dllenmi -ani bir
rk karmasndan, bir tr evlilikten doan- ve bu tr kendisine
uygun hale getirmi, btn ksmlarn trlerin ayn yaratllar
nn gizemini barndran en iten ve en derin karlkl bants
iin deitirmi olan bir yumurtack tarafndan yeniden elden
geirilmesinden baka bir ey deildir. Eer her bir trn r
neklerinin geometrik bir ilerlemeye ynelik eiliminin benzerli
ini her bir trn rneinin artan yaylmasna denk den sos
yolojik eilimle izlersek, sonuncusunun bile ortak beyinlerde
saysz melezleme ve takliti blmler retme etkisine sahip
olduunu ve yeni bulularn ortaya kmasnn zaruri artnn
gerekten bu olduunu ama aslnda bu yeni bulular ortaya
karan ayn ilemin bizim deha dediimiz ayrcalkl beynin
derinliklerinde gizlendiini grrz. Ortaya kan her yeni trn
temelinde -daha dorusu bir trn her bireysel deiikliinin
temelinde olduu gibi- dahiliin veya beceriksizliin bir zel
liiyle karlatrlabilir bir eyler olabilir mi?
Tm bilimlerde ele aldmz iki ana sorunun birincisine veri
len cevap biyoloj ide sosyolojide olduundan daha ileri bir cevap
deildir. Hatta daha geridir, nk birka mucidin otobiyografi
siyle, belli bir noktaya kadar, dncelerinin zihinlerinde nas l

16

EKONOMK PSKOLOJ

olutuunu, mesela Newton'un evr:: nsel ekimi nasl anladn

ya da Denis Papin'in yolculuk etmek iin buharn hareket ettirici
gUcn kullanma olanan nasl bulduunu biliyoruz. M Ribot,
Yaratc Haya/gcyle ilgili dikkate deer almasnda ve M.
Paulhan Bulula ilgili kitabnda bu karanlk konunun bir ok
noktasn aydnlatmtr. Ama en kk organik rnein nasl
olutuu bizim iin byk bir bilinmezdir. Gemile ilgili ev
rensel bir sergide alar boyunca ar darda ortaya km olan
ulam ve tama aralarn, sandalyeden taycya, yk araba
sndan asmal arabaya, lokomotife, otomobile ve bisiklete kadar
grdmzde, bir mzede jeolojik devirler boyunca seyreden
omurgallar serisini anfiyoksustan insana kadar karlatran
doa bilimci gibiyizdir biz. Ama u farkla ki, birinci durumda,
zincirin kimi halkalarnn ortaya kn kesin olarak tarihle
yebilir, her birini ortaya karan buluu ve mucidi aka belirle
yebiliriz, oysa ikinci durumda bu bir trn dierine dnm
biimi ile ilgili basit tahminlere indirgenmitir.
Taklitle ilgili olan ikinci soruna gelince, kendi alanndaki bir
sosyolog veya dilbilimci, mitolog, ekonomist veya ahlak bilimci
dediimiz blm sosyologlarndan her biri tarafndan, kendi zel
alanlarndaki fizikiler ve biyologlar tarafndan olduundan
daha az aydnlatlm deildir bu sorun.
Bu bilginler -dier sosyologlara gre ksm sosyologu olanlar
da- sadece tekrarlar ve benzerliklerle urama dncesine
sahip olduklar iindir deildir bu. Ama u da ayn derecede
dorudur ki, onlar tarafndan formle edilen tm yasalarn te
melinde, hibir zaman, gruplar, benzer eyler yn, doal r
nekler, u veya bu ekildeki dalgalar, u veya bu ekildeki hc
reler, u veya bu ekildeki hareket veya g ve hayat iin, be
densel ve zihinsel hayat iin tartan, ekien dnceler ara
snda kurulu ilikilerden baka bir ey grmeyiz. deal bilim,
tm somut bilimlerin uymay arzuladklar evrensel bilimin ilk
rnei ve matematik bilimleri, saysal kavramlarn, alann ve
srenin, yani sonsuz bir biimde tekrar edilen birliin -tekrar
edilen birimler ayr kaldklarnda grup veya toplam denilen,

17

GABRIEL TARDE

birbirlerine eklenmi ekilde ve bir arada kaldklarnda miktar

denilen tekrarlama- gelimesi ve birlemesi deilse nedir? Mik
tar farkl birliklerin sonsuz tekrarlarnn olasldr, ve btn
bilimler, ne olurlarsa olsunlar, biyoloji laboratuar malzemele
riyle olduu gibi, sosyoloji de istatistikle, kurallarnn formlne
doru attklar her admda derece olarak ykselirler.

III
imdi bu genel grnleri, onlar tamamen unutmakszn bir
kenara brakalm ve sosyal alana geelim. Baka bir alanda, iyi
bulunan rnekler ve doru bulunan dncelerin takliti yaylm
ynndeki eilimi engelleyen veya kolaylatran eitli balca
etkilerin neler olduunu gstermeye altm. Bu gereklik ve
yarallk yarglarndan niin byle bir ortamda bahsediliyor da
baka bir ortamda bahsedilmiyordu, ve bu yarglar niin bir r
nein rakipleri zerindeki baarsn burada salyor da baka bir
yerde salamyordu. rneklerin stn olandan aa olana doru
inii kuraln, kimi zaman soylulardan aa tabakaya, kimi za
man byk ehirlerden kk ehirlere ve kylere; alkanlk ve
taklidin birbirini izleme kuraln, vs, sadece hatrlamakla yetine
ceim. Zaten nemli olan bu detaya girmeden, imdilik, iaret
ettiimiz genileme/yaylma eilimi ve takip eden sonulara
ynelelim.
ncelikle aydnlatlmaya allan ve tarihsel genileme ad
altnda belirtilebilecek nemli, olduka belirsiz ama ok entere
san bir durum var. Tm bilimsel alanlar, tarihin balangcndan
sonuna kadar genileyerek gider. Dilbilim alan, nce tek bir
aileye indirgenmi sonra bir kabileye, bir ilkel toplulua, bir
devlete ve bir imparatorlua yaylm; kk bir tarikattan kan
dini inan koskoca bir mezhebe dnm; politika ve benzer
dnemlerden geen hukuk alan; ekonomik alan, dar alanl bir
ky pazarndan derece derece uluslar aras ve ktalararas hale
gelen pazar ve son olarak estetik ve ahlaki alanlar. Eer, ard
18

EKONOMK PSKOLOJ

ardna gelen dnemlerde, rnein XII. Yzyldan gunumuze,

Avrupa'nn dil haritasnn ya da ayn ekilde dini, politik, hukuki
ve ekonomik haritalarnn urad deiimleri karlatrrsak,
dillerin, inanlarn, politik ekillerin, geleneklerin, yan yana ve
birlikte var olan endstri rejimlerinin saysnn kk dle
riyle, tm sadeleen trden olan bu haritalar arasnda bu ben
zerlii fark ederiz. Bu da, yaamay baaran dillerin, inanlarn,
ayakta olan endstrilerin dunnakszn byyenler olduunun bir
gstergesidir. Haritalarn bize gsteremeyecei ey ise, bu olgu
nun gzden kam olan dier yzdr, yani, bireysel orijinali
tenin gelimesi, yaylmas ve de bu yaylma sayesinde, ykselen
sradanlklarn, bayalklarn gelimesi ve yaylmas. nk
bireyciliin, pek ok ynden, zihinlerin felsefk veya poetik
geliimiyle, zihinlerdeki komnizmin sz konusu haritalarda
ifade edilen geliim/ilerlemelerinin lehine olarak ilerlemesi
kayda deer bir noktadr. Ama imdilik bunu bir kenara braka
lm.
Sosyal alanlarn bu genilemesi temel olarak nfus ile ilgili
ilerlemelerden kaynaklanmyor, nk nfus , Roma mpara
torluunun son yllarn da olduu gibi, deimeden kalsa veya
gerilese bile bu genileme devam ediyor. Bu farkl sosyal geli
imlerinin seyirlerinin eit olmad da fark edilmelidir. Ama bu,
her zaman var olan, dierlerinden nce gelen ve onlar srkle
yen dnme hatalarndan biri olabilir - rnein ekonomik ge
lime/yaylma ile ilgili. Bazen biri, bazen dieri ne geer ve
aralarnda bir tr hz yar vardr'
1

rnein antik doudaki byk imparatorluklarda politik grubun sosyal grubu

ok at grlr (Sosyal kelimesiyle politik yne kart olarak ekonomi, din,

dil, vs. ile ilgili her eyi anlarsak). Roma mparatorluunda da byle olmutur,
hatta modem dnemlerde bile.

ngiliz ve Rus mparatorluklar uluslarn

birleimidir. Ama antik Yunan'da sosyal grup politik grubu ok byk bir
oranda

geiyordu. Helenistik dnya ok uzaklara yaylm ve, her bir Yunan

sitesi ayr bir devlet olutururken - skender'e kadar - o srekli ilerliyordu.

Ayn

ekilde

Galya'da,

Julius

Caesar'dan

nce,

varl

parayla

oluturulan/garantilenen bir Galya milleti vard. Galya'da orta an balad

tarih olan sa'dan nce IV yzylda para tipleri ok eitliydi ama Alexandre
Bertrand'n

'Galyaflarn Dintinde

belirttii gibi bu eitliliin ierisinde

19

GABRIEL TARDE

Bununla birlikte, eit olmayan seyirlerinin karlatrmas ge

nel dikkat ekici noktalara yer verebilir.Peki bu ilerleyici hare
ketlerin genellikle dierlerinin banda bulunan dikkat ekici
noktas nedir? Dier hareketlere baarnn yolunu aan ve onlar
dnyann fethine gtren devletin, pazarn, dinin ya da dilin
hareketi midir? Her dnemde , her blgede ncelikle dilin, sonra
dinin ya da pazarn veya politik ve adli kurulularn yayln
kolaylatran zel nedenler var mdr ya da? Ve nelerdir bu ne
denler? ncelemeye deer sorular bunlar ama bunu henz yap
mayacaz. Her eyden nce, akladmz olgularn gerek
likleri zerinde srarla duralm. Eskilerin sosyal alanlarnn
Roma mparatorluu altnda bile, bizimkinden daha dar ve daha
s olduunun belirgin bir kantna sahip olmak istiyorsak, u
basit noktaya dikkat ekmemiz yeterli olacaktr; egzotizm, edebi
kozmopolanizm, ada edebiyatmzn bu kadar dikkat ekici
olan ve l 8. yzyldan beri srekli vurgu yaparak devam eden
karakteri Yunanllar ve Romallar tarafndan bilinmiyordu. Ar
kaizmi, benlikle ilgili bu srr biliyorlard, ama tekrar belirteyim,
egzotizmi bilmiyorlard. Eski bir insann, ran veya Hint edebi
yatn, daha gls olarak Cermen ve skit edebiyatn kendi
lkesine getirmek gibi en kk hevesi ve onlardan esinlenmek,
onlar taklit etmek ve kullanmak gibi bir istei olmamtr hi.
Eer Romallar Yunan edebiyatn kendilerine uyarladlarsa Rus
romannn, ngiliz trajedisinin yada Norve hikayelerinin bizim
Fransz edebiyatna girmesiyle karlatrlabilecek bir ey bula
mayz bunda.
Latin airin Yunan airle olan ilikisi retmen renci iliki
siydi, ayn seviyedeki iki kii arasndaki iliki deildi. Ama
dorusunu sylemek gerekirse bu, sorunun yzeysel bir yn
sadece.

kayda deer bir btnlk arz ediyorlard. talya'da, Roma mparatorluundan

nce ayn olgu mevcuttu. Amerika'da, Kuzey Amerika Kzlderili kabileleri
kendilerinin her birinden ok daha geni, byk bir toplum oluturuyorlard. Bizim dnemimizde, Avrupa'nn toplumsallamas politik birliinden daha
hzl yryor, ve politik bir blnml barndrmyor artk.

20

EKONOMK PSKOLOJ

Antik toplumlarn bize modem dnyann bir tr zaman gemi

ve kltlm ekli gibi grndkleri tm grnmlerini gz
den geirmek ok retici olacaktr. Sadece bu benzerliin ok
yakn bir derecede grnr olduu politikada deil sosyal haya
tn her alannda, Helenistik veya Romen uygarlklarnda Avrupa
uygarlnn byk bir gelimeyle tekrar ortaya konduu olgular
gzlemlemek kolaydr. Takliti bir yeniden retme hibir zaman
z konusu deildir burada, nk, rnein, modem dramn Orta
an 'Gizemler' inden Racine'e kadar olan evrimi, bir ekilde
aha geni bir biimde Thespis'den Euripides'e kadar olan evri
mini yeniden gerekletirdiyse, bu, evrimlerin ikincisi birinci
sini model olarak ald iin deildir, Racine Euripides'ten
esinlenmi olsa bile. Bu yzden taklitten ileri gelmeyen benzer
artlarn geri dnnn ayn mantn etkisi altnda sebep ol
duu sz konusu tm sosyal benzerlikler genelde son derece
belirsizdirler. Takliti olan kk ve ak tekrarlarn ama
yaylmc karakterini bahsettiim e zamanl, geni lekte ve
belirsiz olan tekrarlarn genileyen karakteriyle de kartrma
mak gerekiyor. Taklitle tekrar eden eyler.
(Bir dildeki kelimeler, bir dindeki adetler, bir iteki hareketler)
bymeden oalrlar; bir dnemden ayn byk sosyal retimin
(hkmet kurulular, adli ve mesleki kurulular) bir sonraki
dnemine kendiliinden tekrar eden eyler her zaman oal
makszn byrler. u da ayn ekilde dorudur ki, takliti tek
rarlamalar, karlatrlan iki dnemin her birinde kendilerini
dzenleyen sosyal mantk kurallarna uygun olarak ilememi
olsalard, takliti olmayan tekrarlamalar olmazd, ve bunun so
nuncular, dierleri sklkla gerekletirilmi bir yaylma ei
limine sahip olduklar iin, kendilerini genilemeler, oalmalar
eklinde arz ederler.
Sadece bir uygarln ayn devrinin birbirini takip eden d
nemleri arasnda deil, iki farkl sosyal devir ve heterojen iki
toplum arasnda da takliti olmayan, birbirine yakn olan ben
zerlikler grlr. Ama bu sonuncular iin ayn ekilde unu diye
biliriz ki, bu toplumlar, ayr olarak belirgin ve artm olan detay
21

GABRIEL TARDE

benzerliklerinin aralksz retim ve yeniden retimlerindeki

benzerliin mantk kurallarna uygun hale getirmeseydi kendi
sini, aralarndaki kendiliinden benzemeler meydana gele
mezdi.
- unu da dikkate almak gerekir ki, heterojen toplumlar ara
snda bu tekrarlamalar oalmalar yada azalmalar olarak anla
lamazlar. Btn syleyebileceimiz ey, bir toplumdan die
rine kendiliinden tekrar eden eylerin oranlarnn ok farkl
olduudur.
imdi, mademki dersimizin1 asl konusu, toplumlarmzn eko
nomik boyutundan bahsedelim. Sermaye ve kredi konusunda,
Paul Leroy-Beaulieu, bu gr teyit etme yoluna gitmitir.
Beaulieu Demosthenes'in "iki tr mlk vardr: servet ve saygn
lk/kredi, sonuncusu birincisinden stndr" ve "saygnln
zenginlik sahibi olmann en byk sermayesi olduunu bilmi
yorsak bir eyden haberimiz yok demektir" denilen iki pasajn
dan, Yunan yazarlarn dier birok pasajlarnda olduu gibi,
Atina'nn bu noktalarla desteklenmi olan ticari durumunun,
Bagehot tarafndan ok iyi tasvir edilen ngiliz parasnn sosyal
durumuyla en byk benzerlii sunduu ve, bu bir yana brak
lrsa ngiliz pazarnn daha byk bir derecede yaylm olduu
sonucunu karyor.
Sermayenin krediyle ykselip evrensel hale gelme eiliminin
yeni bir ey olmadn ifade ediyor. "Kredinin bu k izle
mesi ve yaylma ve evrenselleme kurallarna uymas ne bugn
ne de dn balayan bir ey deildir. Eski Yunanllar, modern
dnyann ncleri bunu oktan kantlamlardr. Mekanik bu-

1 Bankalar Yunanistan'da dodu, modem dnemlerden balayarak, daha

byk bir lekte, taklitsiz olarak ortaya kan dier pek ok kredi kuruluu
gibi. Yunanllarn gerekletirdii atlmlar ve ticari speklasyonlar --zellikle
deniz ticaretinde- bizim Londra, Paris ve New York borsalarnda gerekle
iyor. Bu takliti olmayan bir tekrarlamadr. Ama Yunanistan'da ve modem
Avrupa'da, birbirlerinden ayr olarak taklit kanunlar ilemeseydi gerekle
mezdi bu ve eer bu tekrarlama bir byme ise rnekler genileyerek
yayld iindir bu.

22

EKONOMK PSKOLOJ
lular 1 dnda Antik Yunan ticari adan ada Avrupa' dan pek
az farklyd:

bunlar ayn olgulardr ama u an gelimilerdir.2

Thukhydides' in, Plutarkhos' un, Ksenofon'un, Sokrates' in, zel

likle de Demosthenes' in ateli savunmalarna gre bilginler,
Atinallarn iyi dnemlerinde btn Orta Akdeniz'deki insanla
rn ticari dolam kaynaklarn temin etme olanana sahiptiler.
Ayn ekilde Atinallarn paras Libya'da, Sicilya' nn byk bir
4
blmnde ve Toscana'da en nemli parayd3 ."Romallarda da
ayn ekilde oldu: btn alar sadece gmenlerin, yani bolluk
iindeki insanlarn deil eski lkelerin fazladan sermayelerinin
de akt Romallarn yeni lkelerini mlk edinmilerdir. Dou
Akdeniz, Karadeniz, Afrika'nn Akdeniz blm Fenikelilerin
ve Yunanllarn yeni lkeleri olmutur; spanya ve Sicilya Ku
zey Afrikal Kartacallarn yeni lkesi olmutur; sonra Ren
Nehri'ne kadar Galya ve Byk B ritanya Romallarn5 yeni l
kesi olmutur. Kuzey Amerika, Gney Amerika, Avustralya,
ksmen Hindistan ve daha sonra da Afrika Avrupa iin ne oldu
larsa bu lkeler de, kendi llerinde, insan gcnden ok ser-

Gerek olmaktan ok arpc olan bir istisna: kadrgann bulunuunu, maden

sanayisini, dokuma tezgahlarnn gelitirilmesini bir eye saymyor mu acaba?

imdi bile antik uygarlklar bizimkilerden ayran bir derece fark bu daha ok.
Bizim bulularmz onlarnkilerin yerine daha ok eriimlerinin gelitiri
lmesiyle geti. Buna ramen yazarmz "Antik Yunan" ticari olarak imdiki
Avrupa' dan "pek az farklyd" diye eklerken abartyor. Oysa ok farklyd ve
sadece farkllklar ve karakteristik zgnlkler iinde gze arpan benzerlikleri
ayrt etmeyi baarabiliriz.
2

Vurguyu yapan benim. (GT)

3 Ekonomi Politik zerine alma, Cilt III, s. 391

ve devam.

O halde bu olgularn (belirsiz) tekrar daha byk anrn gnmznkinden

daha kk bir lekte gereklemitir.

5

Uzun zaman boyunca Cermenlerde de oldu bu. -Yakn dnemdeki bir tarihi

Almanya' nn Fransz Merovenj ve Karolenj Hanedan'nn krallar iin, sava

seferleri, dini misyonerlikler ve yerel yneticilerle yaplan himaye antlamalar
yoluyla smrgelerinde

modem gler gibi

davranarak glerini yerle

tirdikleri bir smrge alanndan baka bir ey olmadn syleyebiliyordu.

Yazara gre "Almanya'nn ilk havarileri Saint Fridolin ve Saint Colomban
gibilerinden baka hibir ey bugn kendini in' de ya da Sudan' da feda eden
misyonere benzemiyor artk."

23

GABRIEL TARDE
maye gc asndan dnemin ticaret toplumlar iin ayn ey
oldular" diye ekliyor yazarmz. Ciceron' un pazarlarnda def
terlerini tuttuu Galya' da kendisine pek bir faydas olmayan
sz bu konuda olduka anlaml oluyor.
Grlyor ki Amerika'nn kefinin sadece

yeni lkelerin

ala

nn, smrgeci iletmelerin, d pazarlarn ve uygarlk aileleri

nin her dnemde her zaman ihtiya duyduklar -ama buna ra
men bir gn kaybetmeye, karmaya mahkum olduklar- takliti
ve genilemeci yaylmann alann daha geniletmek ve byt
mek gibi bir etkisi

olmutur. Uygarlama orannn farkll

ngiliz adalar ve Birleik Devletler' in arasnda ve Portekiz'le

Brezilya arasnda phesiz daha byktr ve yakn zamanda
genel olarak eski Avrupa ile smrgeletirdii tm yeni dnya
lar arasnda da byle olacaktr; Amerika, Avustralya, Asya ve
Afrika. Ama bu farkllk sa'dan nce Yii.Yzylda Tir ve
Kartaca mparatorluu arasnda olduu gibi, Yunan metropol
leri, yoksul ve kk Yunan metropolleri ve onlarn zengin ve
gl Asya yarmadas, talya, "Byk Yunan", Sibari (tal
ya' da), Kroton ve Milet smrgeleri arasnda var olan farktan
daha byk deil. Hellas'dan gelen insanlarn greceli canl
lklar, byklkleri ve uygarlklar -uygarlk kelimesinin lks
ve para ile ilgili anlamnda- Gney Yunanistanllar, veya Ati

nallar 1 , o kadar bastryordu ki her trden haberlemelerin,

endstri irketlerinin ve ticaretin B irleik Devletler'deki geliimi
ngiltere' n inkini bile geiyordu.

Paul Leroy-Beaulieu u doru saptamay yapyor: "Yeni l

keler kullanlmam bakir bir doaya sahip olma ve, ayn za
manda, onu kullanmak iin de kendilerinin oluturmadklar ve
onlara eski dnyadan gelen sermayelere sahip olma ayrcaln
dan yararlanyorlar bugn." Bu yeni lkelerin, Birleik Devletler
veya Avustralya'nn, bu artlar altnda bizleri sonradan grme
uygarlklarnn atafatna hayran brakmalar artc deildir.

Ama sadece bugn deil gemite de yeni lkeler ad geen

yazar tarafndan bu derece iyi ifade edilen ayrcala sahiptiler.
1

Bu konuyla ilgili olarak Boutmy'nin Parthenon' una baknz.

24

EKONOMK PSKOLOJ

Gney-Dou ve Kuzey-Bat Uygarl'nn -en azndan gn

mze kadar, zira hem yer deitiriyor hem de birok yne ta
yor, alyor- tarihileri bylesine artan seyri hak.knda makul
bir aklamada bulabiliriz burada Eer uygarln gneyde ve
douda ortaya ktn kabul edersek -ki herkes tarafndan ka
bul edilmekten uzak olan bir ey- yeni lkeler, ayrcalkl lkeler
belirtilen iki iliki ekli altnda, tm alarda, batda ve kuzeyde
bulunurlard- el dememi kaynaklar ve eski lkelerde olutu
rulan sermayelerin bolluu da. stelik bu ilenmemi topraklar
kazara batda deil de douda, kuzeyde deil de gneyde ol
duklarnda corafk rota kuralnda bir istisna olmutur demektir.
Bu yzden Akdeniz'in batdan ok dou kylar Atinallar tara
fndan smrgeletirilip uygarlatrld, tpk bizim imdi Avust
ralya'y yaptmz gibi.
Ne olursa olsun grlyor ki, metropollerin smrgelerle ili
kisi bizi megul eden artan ve genileyen tekrarlama kuralnn
ok net bir rnei olarak verilebiliyor -ok net nk benzerlik
burada ksmen taklitten kaynaklanyor. Bu en iyisi deil ama,
nk smrge uygarlklar eer metropol uygarln tekrar
ederek byyorlarsa, bu mkemmel bir atlmdan ok derinlii
az olan ve uzun srmeyen yzeysel bir halka yayma, toplumsal
latrmadr. phesiz, dardan antsal ve dekoratif bir adan
bakldnda, Byk Yunan'n veya Asya Yarmadasnn/Yakn
Asya'nn bat kylarnn byk ticaret ehirleri eski Yunan'dan
ileriydiler. En byk ve en zengin tapnaklar onlarda bulunu
yordu, ama en gzelleri deillerdi. -Parthenon hari. unu da
unutmadan syleyelim ki, Kartaca (Fenike ehri) Tir'i (Fenike
ehri) tekrar ederek ve onu byterek ondan daha uzun sre
ayakta kalabildi.- Ama buradaki tekrar bambakadr, daha az
sadk, daha derin, tarihi bir uygarln, sosyal bir yeniden can
lanmann elerinin hazrland bir kriz ve bazen de bir barbar
lk dnemi arasnda, onu daha iyi bir ekilde dirilten dier uy
garlklar tarafndan tekrarlandr. O halde, hem byltmeler ve
geniletmeler hem de zgn dntrmeler var.
nsann sosyallemesinin bu artarda gelen geliimlerini ve

25

GABRIEL TARDE

almlarn birbirinden ayran krizlerin, savalarn ve kanl dev

rimlerin seyrinin onlarn geliimlerinin zorunlu bir noktas olup
olmadn sorabiliriz kendimize. Merovenj hanedann barbar
lklar ve Roma mparatorluunun d ve daha ok karanlk
dnemlerini izleyen uzun felaketler serisi olmakszn byk
modern uygarlk olgusu ortaya kabilir miydi ? Artarda ortaya
km olan uygarlatrc zellikteki almalar/doular arasnda
benzer aralklar/sreler daha nceden fark ediyor ya da grebili
yor muyuz?

iV
Bi. sorun uzun tartmalar yaratabilir. Ama bu ikinci soruya
verilen cevaplar ne olurlarsa olsun, olgularla dorulanmsa,
insanlk kaderiyle ilgili byk soruya ak ve doyurucu bir cevap
salamas ncekindeki gelikin bak asnn da bir sonucudur.
O zaman anlyoruz ki Auguste Comte insanln evrimine zetle
esiz diye bakmakta haklyd. Gerekten de, eer toplumlarn
evri mlerinin k noktalar ok sayda ise ve ok ynl ise, zo
runlu olarak, tarihin btn ini-klaryla bu evrimler sonuta
bir dizi ara kavaktan sonra ayn noktaya doru ynelirler,
nk sonu olarak muzaffer olan bir uygarln alan, by
dke, geniledike tm dnyay kaplamaya kadar varmak du
rumundadr.
Sosyolojide, y ldzlarn paralanmlna ve yaanan yerlerin
gk kubbedeki danklna zlp onlarn zamann sona erdii
anda cenneti andran birlikteliklerini hayal eden gizemli1 bir
gzelliin byk ryas kanlmaz olarak gerekleir bylece.
Yldzlarda byle olmasa bile, ok renkli, tek ve karde bir uy
garln verimli bir bara sevk edecei insanlk dnyasnda
byle olur en azndan.
Ayrca bu zorunluluk, son durumun doasnn nasl olacann

Bugn ounlukla unutulmu olan bir ey. P. Gratry.

26

EKONOMK PSKOLOJ
nceden bilinmesine olanak vermez; durumun niteliiyle deil
de niceliiyle ilgili gibidir bu sadece. Yola ktmz ilkelere
gre, sonsuz bir biimde yaylma arzusuna sahip olan bir uygar
ln deiik formlar arasnda, uysallam ve egemenlik altna
alnm ti.im dierlerini kendine mal ederek, sahiplenerek baskn
ve stn hale gelen ve evrenselleen birinin olmas kanlmaz
dr. Bu uygarlk formunun rnein Fransz ya da Alman olma
sndan ok ngiliz veya Rus olmas konusunda ayn ey geerl i
deildir. Sz konusu uygarlk esnek ve renkli, zgn bir eitli
likle ve tarihin etkileyici nemini oluturan temel deikenlikle

badar. -Eer bir anlayn ve snrsz bir zekann ruhu/z

kendi iinde, kendi derinliinde mevcut eyleri ve olgular bil

seydi, bu tr bir tarihsel sonucun beklenilmedik, belirsiz ve tesa
dfi geliini grr ve tarihten tamamyla uzaklard/kopard
diyebilir miyiz? Ama bu keyfi olurdu. Biraz dnrsek eer,
kendisiyle snrsz bir derecede zeki olan bir beyninkini grd

mz benzersiz basitlie/sadelie ap kalrz, her tantlamaya

altmzda bundan kasa da ve gereklemez, anlalmaz ve
temelde eliki ieriyor diye bildiimiz bir varsayma dayal olsa
bile. Grnen bu gerekliin altnda, genelde

a priori

olan tm

dier gerekliklerde olduu gibi, gizlenmi gereksiz bir yine

leme/totoloj i vardr, yani anlamsz bir nerme.Bununla birlikte,
hakim ve stn uygarln finalde hangisi olacan nceden
syleyemiyorsak eer, son birlemenin, teklemenin hangi e
kilde muhtemel olarak gerekleebileceini tahmin edebiliriz.
Hesaba katmamz gereken, bu adan ok nemli olan bir etken

var: Corafik etken -her ne kadar rol dier alardan abartlsa

bile. - Corafik etkenler arasnda, her eyden nce, hi nem
vermediimiz,

sosyal

dnyann

arzulad

birlie

varmann

aralar -sava! veya barl- arasnda kesin bir rol oynadn

dndm bir etken var. nsan habitatnn eklinden ve dn
yann kreselliinden bahsetmek istiyorum.
Eer dnya yuvarlak deil de eskilerin inand gibi dz ol
sayd, taklidin tm olaylarda sonsuz bir ilerlemeye ynelik ei
liminin ortaya kard sorunlar bambaka bir ekilde ortaya
konurdu ve baka zmler ierirlerdi. Takliti yaylmn, politik
27

GABRIEL TARDE

konularda olsun, ihtiya, rn, ahlaki yap, sanat gibi konularda

olsun, dnyann snrlarndan ve Herkl'n almaz kollarndan
dolay sadece bir ynde gelitii evre devletler olurdu. Oysa
merkezdeki devletler taklit eklinde her yne yaylabilme ayr
calndan yararlanrlard; batya, douya, gneye ve kuzeye. O
halde dnyann merkez blgesi kanlmaz olarak zamanla tm
dierlerine model olacak olan ve tm dnyaya gittike yaylan
sosyal eklini stn kldracak olan blge olurdu. Ama her yer
yuvarlak olduundan hibir devlet bu trden doal bir avantaja
sahip deildir, nk bir krenin yzeyinin hi bir noktas di
erlerine gre merkezi olarak dnlemez. Baka doal avan
tajlar vardr. rnein daha lman, kutuplara veya tropik blge
lere daha az yakn olan bir kuakta bulunma avantaj, ama bu
avantaj da ayn enlemde yer alan birok devlet tarafndan payla
lr, ve bunlar tek bir nokta deil de uzun ve olduka geni bir
hat olutururlar.
Dz yer yz varsaymnda, tamaclk yollarnn geliimi
farkl topluluklarn ilikiye geilerinin corafik artlarn azar
azar eitleme etkisine sahip deildir, tam tersine temel eitsiz
liklerine giderek daha da vurgu yapma etkisine sahiptir. Demir
yolu a, her yerde ayn derecede sk olmaya ynelen ya da en
azndan ok sayda merkez ve byyerek giden kollara ayrl
malar sunma ynndeki bir doku olmak yerine, giderek her e
yin merkez ehre doru yneldii tek bir devletin demiryolu a
gibi, tek bir merkeze sahip olan devasa bir rmcek a olma
yolunda ilerler.
Bu corafik dzenin despotizmi tahrik edebilecei grlyor.
nsanolunun politik birlii salandnda -bu birlik rneklerin
ve de erklerin ilerleyici yaylma eiliminden dolay kanlmaz
olduu iin- bu birlik sadece bir tr imparatorluk ekli altnda
gerekleebilir. Ama yeryznn yuvarlak oluu, tersine, fede
ratif bir ekil altnda birlemeye iter, ya da gelecekte (oktan
yaklam olan bir gelecekte) itecektir. -mparatorluk, buna
dikkatimizi ekelim, Roma imparatorluunun en kusursuz ek
lini arz ettii, insanlarn hafzalarnda ebediyen byleyici ola-

28

EKONOMK PSKOLOJ
rak kalan imparatorluk, dnyann dz olduuna inanma yanlg
sn gerektiriyor- "eskilerin mehur dnyas" olan gezegenimi
zin bu kk, zayf blmnde aa yukar olduu gibi. mpa
ratorluk temelde kendini dnyann merkezi sanan veya yle
sanlan bir ehirdir; alabildiine bym olan grntsn
btn bir alana (orbs) yanstan, kenti (urbs) merkez olan bir ev
reye yanstan bir odaktr. Bu alann paralar, dereceleri kente
uzak olmalar veya yakn olmalaryla llen tamamyla doal
bir hiyerari olutururlar.
Tek bir lke, bizim u yuvarlak dnyamzda bile, evrensel ha
kimiyetini

geici olarak kuramaz

diye bir ey yok; ngilizlerin

emperyalist ryas u an pek de kaka bir ey deildir. Dier

uluslar onu ciddiye almamakla hakszlk etmi olurlar. Bu ngiliz
ryasnn gerekletiini farz edelim, bu rnek boyun edirilen
halklar arasnda taklit eilimi uyandrmaz m? Londra'ya boyun
edirilen byk kentlerden biri, Bizans, skenderiye ve Asya
Yarmadas'nn veya Galya' nn dier kentlerinin Roma impara
torluunun altnda Roma'yla nce zenginlikte sonra gte ya
rmay gizlice hayal ettikleri gibi, sra kendisine geldiinde
nce ekonomik ekil altnda sonra politik ekil altnda yaylmac
geliim

ihtiyacn

duymaz

m?

Bu

sonuncularn

ryas,

Roma'dan farkl bir ynde gelime olanann bulunmasnn

ak imkanszlndan dolay bastrlm olarak kald -zira baka
bir yn, henz Romallatrlmam olan bir yn, dnyann sonu
olmasa bile en azndan ayn eye denk den bir ekilde uygar
dnyann sonuydu: barbarlk ya da yar-barbarlk. Ama girmekte
olduumuz yzylda hibir ey ayn deil. Londra'nn rakipleri
Londra gibi gelime ihtiyalarna her ynden olanak yaratabilir
ve sonra da ayn zenginlii ve gc elde edebilir.

O halde, insanolunun gelecekteki salam bir birliinin ve de

vaml bir barnn, sadece

bir ka byk

ulusun oluturaca bir

federasyon araclyla olabilecei grlyor.

Dnya yuvarlak olduundan, uygarln herhangi bir yndeki

yolculuu, ilerledike, kendi yerine geri gelmekle sonulanr
hep. rneklerin tm

malar

ayn yerde yansmakla son bulur.

29

GABRIEL TARDE
Dnya eer dz olsayd, uygarln yolculuu, yer deitinneleri
k noktasndan artan ve dnsz olan bir uzaklama olurdu
ve hibir ey taklidi kendi kaynana dnmeye zorlayamazd.
- Dnyann dz olmasnn ekonomik sonular dikkate deer
olurdu. rnein, verili bir anda bir blge ucuz buday retimi
iin

istisnai

artlar sunuyor olarak bulunsayd -gnmzde

Rusya'nn gneyi, B irleik Devletler' in bats ya da yakn za

manda Plata vadisi veya Nijerya vadisi gibi- sadece, evresel
deil de merkezi olmak artyla dnyay rettii tahllarla dol
durabilir ve tarmda iddetli, youn bir krize neden olabilirdi.
evresel olan, rnlerini tmyle kart olan bir blgeye ula
tnnak iin, merkezi bir blgeden beklenilenin iki kat olan ta
ma masraflarn karlamak durumunda kalrd. Bu trden her
hangi bir endstri iin de ayn ey geerli olurdu.
zetle, dz bir dnya devletler ve insanlar arasnda artan eit
sizliklere gtrrd dnyay; yuvarlak bir dnya ise artan eitli
liklere gtrrd. Eitlikle karlzklzlz anlyorum ben. Tek yan
llktan kar/zkllza gei kural dnyann kresellilii saye
sinde mevcuttur.
Dz bir yer, -snrsz bir yzeyi olmakszn, ki akl almaz bir
ey olurdu- son derece yaylm, dnyann yzeyinden son de
rece stn olan, yani snrlarna ulamann pratik olarak imkan
sz olaca trden bir yzeye sahip olurdu. Sonsuzmu gibi
olurdu bu. Bu varsaymda, herhangi bir uygarln yaylmc
geliimi belli bir oran -ulam ve iletiim aralarnn durumuna
gre- asla gemez. Bu orann tesine baka uygarlklar yayla
biiir"-bazen yakn bazen uzak, ya da ounlukla ok uzak ve
iletiim aralar her birinde yetkinletike

daha az uzak ve so

nunda yakn diyebileceimiz bir ekilde. Buradan sk atmalar,

ele geirmeler ve ilhaklar kar, ama bu fetihler ilhaklar sz
konusu yay lm snrlarn aacak bir imparatorluu uzun sreli
olarak oluturamazlar. O halde fetihler yapan bir devlet her za
man sadece durmakszn yer deitirmek ve bir taraftan kazan

dn dier taraftan kaybetmek kouluyla fetihler yapabilir

fethettii yerde hakimiyetini srdrmenin pratik imkanszl

30

EKONOMK PSKOLOJ
nedeniyle. Sava dnemi iin belirleyici olabilecek bir son yok
tur o halde; o zaman, sonunda gelecek olan, genelletirilmi ve
btn yer-yzne yaylm bir bar umuduna bir topya gibi
bakabiliriz. Bir devlet aslnda bouna yaylr gerekten de; ken

dileriyle atma nedenlerinin eksik olmayaca komular bula

caktr hep. Ama, ulam ve zihinsel iletiim

aralarmza gre

orantsz bir hacme sahip olmayan bizim kresel dnyamzla

ilgil i olarak savalarn sonunu umabilir (gereklemeyecek bir
d olarak deil) ve sava! dnemin sonu olarak, sonsuz de
iiklikler ve renklilikler iin elverili olan, deiik ama birleik
ve dayanma ierisindeki uluslara ayrlm tek ve ayn bir uy
garln dnyaya hakim olduu an belirleyebiliriz.
O halde dnyann yuvarlak oluu adalet asndan olsun, bar
asndan olsun iyi, faydal bir eydir, ama, nedenini bilmedi
imiz ve adalet ve bar iin uygun olan bu koullarn insano
luna zel olmad, yldz sistemlerindeki saysz gezegenlere
dalm tm insanlk iin, bizimki gibi dank, kanl ve kirli
tarihsel bir evrimden ok saydaki kollara alan bir rmaa sa
lm ama rman derin ve sakin azna ynelen tm toplumlar
iin ortak olduu dncesine hayran brakan bu kendiliinden

doal byk uyumlardan birinden phe etmekten de geri kal

mayacam 1 .
Bu dncelerden yeni bir tarih anlay! ve blm douyor.
Tarih bir gn bize bambaka, daha basit, daha anlalr grne
cektir eer ekirdek halinde olan ve o gne kadar geliimleri
engellenen btn toplumlarn tm abalarnn bilinsizce dn
yay saran bu uygarln bolluuna doru yneldii dncesine
inanrsak. Bu amaca dnemimizin hzl ulamla ve dncenin
hzl iletiimiyle ilgili byk bulularn ncesinde ulalamazd.
Oysa, bu amaca ulaldnda insanlk tarihi iin kendi geliimi
ierisinde bir ncekinden ok daha dikkat ekici ve phesiz

Yukardaki dnceler bizi tekrarn ve evrensel geliimin ekli arasndaki

benzerlikleri dnerek dnyann dz deil de kresel bir alan olduunu ve

geometri bilginlerinin burada karanlklar, bilinmezlikler iinde derin bir nsezi
sahibi olduklarn dnme - tahmin etme - yoluna gtrmez mi?

31

GABRIEL TARDE
daha dzenli olan yeni bir dnem alr. Yeni ortaya km bir
uygarlk eidi iin, eskisinden ortaya kacak olan yeni bir tip
iin yaylmak sz konusu deildir artk, nk bu yaylma gre
celi olarak kolay olur ve abucak almaz snrlarna ulam
olur, yani dnyann tam bir turuna. Fakat bu olduunda, bu tip
iin byk bir uyumla mantkl olarak gelimek, dman trlerin
ortaya kn engellemek ve temel i lkesiyle tm uzlamalar
yaratmak sz konusu olur ve bu da onun en zor ve ykl grevi
olur. O zaman Auguste Comte'un ryas, kendisinin istedii
kadar kat ve kristalize/glendirilmi olmayan ama plastik gibi
esnek olan, sonsuza dek yaylabilen byk bir kilisenin kuru
luu, belli bir noktaya kadar gerekleebilirdi. unu syleyebili
riz ki, isel bir gelime savamlarn, bir biri ardna gelen kazala
rn, tesadflerin ve dsal arpmalarn tam bir evriminin yerini
alr.
Her ey smrgeletirildiinde -dnya snrsz olmad ve s
nrlarna her yerden zaten ulald iin- smrgelerdeki kar
kln gle durdurulmas ve uygar uluslarn isteklerini ve
ekonomik veya politik yaylma ihtiyalarn baka alanlara e
kecek bir yntem aramalar gerekecek. Peki bu durumda ne ola
cak?
imdiye kadar -en azndan asrdan beridir, ya da daha ok
tm

tarih

boyunca,

nk

A merika'nn

ve

Okyanusya'nn

kefinden nce, azar azar kefedilecek olan yer hemen hemen

anakarann btnyd- smrgeler, yeni topraklar kt miza
larmz iin yattrc ve giderici hizmeti grmtr, bamszl
mz iin korunak ya da gereklemeyecek dlerimizin bo
kuruntusu ve tutkularmzn kurban olduklar gibi.
Afrika'ya, Uzak Douya, Gney Amerika'ya tadmz tm
acmaszlmz, tm agzllmz, tm dzensizliimiz ve
ayn ekilde tm fetihi eylemimiz, tm o cmertliimiz geri
bize dndnde, kendi gsmzde ortaya ktnda ne ola
caz, bize ne olacak? Bunlar oktan sorulmas gereken byk
sorular.
Bu grlerin doal sonucu olarak insanln evriminin l

32

EKONOMK PSKOLOJ
blm karmza kyor. nsanolunun hayatnda evre ayrt
edilmelidir:
lk olarak tarih ncesi evre: Sosyal topluluklarn ok kk ve
ok dank olduu ok uzun bir dnem. Yeterli iletiim arala
nnn yokluundan dolay bu topluluklar birbirlerinde ylesine
uzaklamlard ki, aralarndaki mesafe -yldz sistemleri ara
sndaki gibi, pratik olarak sonsuz olan- mutlak yalnzlklarna
denk dyordu. kinci olarak, tarihin balangcndan itibaren
girdiimiz,

insanlarn talihsiz mcadelelerinin devam ettii,

insan topluluklarnn ayr olarak bydke birbirleriyle temasa

getikleri, b irletikleri veya birbirleriyle arptklar ve balan
gta giderek ok sk ve kanl olan, sonralar daha nadir ama
daha byk, daha korkun olan savalarla, byk bir federasyon
ya da byk bir i mparatorluk olma yolunda ilerledikleri ara evre.
nc olarak, politik hakimiyet birlii imparatorluk veya fede
rasyon ekli altnda tm dnyada salanm olduu iin savan
sonsuza dek bitmi olduu - en azndan d savan -, kefedile
cek ya da smrgeletirilecek bir yerin kalmad, kutup dairele
rine ve Afrika'nn kalbine kadar her eyin uygarlat, barl
lat, dinginletii ve zgrce, bamszca ynetildii dnemi
izleyecek olan evre.
te bu nc evredir ki, sosyalist ekollerin en ilerlemi frak
siyonlar tarafndan erken bir ekilde aj ite edilen derin sosyal
sorunlar yeni bir sertlikle ve younlukla ortaya konur ve formle
edilir. Sosyalizmin art arda gelen klar gemite -zellikle de
bizim yzylmzda- kendilerini artan1 tekrarlama kuralna uy-

Elbette ki baka klar da - neo-katolizmin dindarlk konusundaki klar,

natilralizmin ya da edebi realizmin klar, irket bilincinin endstri veya mali

speklasyon konusundaki klar, vs. - ayn kurala uymulardr. - Bu kural
eski formlara

dnn,

kartlarn benzerliinin, kimi sosyologlarn ne

srd sarmal eklindeki evrimin szde kural iin belirgin bir dayanak
hizmeti gren tm olaylar iermiyor ya da aklamyor mu? Bu artan
tekrarlama

kural,

sosyolojide,

bitki

oluun

(phytogenese)

birey

olu

(ontogenese) tarafndan tekrarnn biyolojik kuralyla bakk deildir. zet,

ksaltlm ama artan nitelikte olmayan bir tekrarla ilgili olan, bu son kuraln
tersidir daha ok.

33

G4\BRIEL TARil>E

i
f

gun hale getirmilerdir. Bizi heyecanl andran, ajit ,eden giri,

1 830' dakine gre iddet ve younluk dltrak ok s n olan 1,848
ylndakinden kesinlikle daha byk, youn ve daha glyd.
Gelecekteki sosyal yenilenmenin ayn kesintili abasnn yeni
den canlandrlmasnn en grkemli ve l!n srQkleyici olacana
inanmak gerekir. Hibir d politik kayg i pblitik meselelerin
ve sosyal bir yeniden dzenlenmenin z-n/mantn arpt
maz, onlar derinliine dnmeyi engellemez ve snrlarn
zorlamaz - hibir smrgeci mantk acmasz ve yamac ig
dlerle ve kayg verici byk isteklerle kar karya kalmaz;
iktidarn bir parti tarafndan veya kesin bir anlan ile ele gei
rilmesi ve snflarn mutlak bir birlemesi deimez bir ama,
byk tutkulara sahip olanlarn kafalarnda zahmetli ve yorucu
bir gaye olur. Toplumsal sorunu tartrken, zellikle ekonomik
dzenle i lgili sorunlar, bahsettiim evrelerin ikincisini ya da
ncsn gz nnde bulundurmamza gre ok farkl ce
vaplar ierdiklerini unutmamaya dikkat etmek gerekir. Pek ok
teorinin ikinci soruna uygulanabilir olduuna inanmak yanl
olacaktr. nk bu teoriler sadece nc soruna belli bir e
kilde uygulanabilir kukusuz.

VI
Aklanan genel dncelerin bir kan tekrar ele almak ve
daha iyi anlamak iin biraz geriye dnelim. Canl dnyada ve
fiziksel dnyada, sosyal dnyada olduu gibi, balca iki byk
olay ol arak grnen tekrarn ve adaptasyonun genel ilikisi ze
rinde duralm. Bunlarn birbirlerini tekrar eden armoniler oldu
unu bir ok yerde belirtmitik. Dalga, hareketlerin uyumlu bir
devamdr; kendine geri dnen devingen bir dengedir, tpk bir
arknn szleri gibi. Daha kark bir ekilde canl bir varlk iin
de ayn ey sz konusudur; ok komplike bir dalga, ses ve su
dalgasnda olduu gibi, douyor, byyor ve azalyor diyebili
riz; yetikin durumu fizikilerin dalgann karn dedikleri eye
34

EKONOMK PSKOLOJ
denk dyor. Ayn ekilde, herhangi bir taklit hareketi, syle
nilen bir kelime veya bir cmle, yerine getirilen dini bir ibadet,
yaplan bir i, hukuki bir formalite, vs, balangc, ortas ve sonu
olan bir btndr ve bir merkezin etrafnda dnen zincirleme bir
deimeler

serisinden oluur:

Kelimenin vurgulanan hecesi,

cmlenin vurgulanan kelimesi, bir ayindeki temel hareket, bir

iin veya prosedrn temel noktas, vs.
Bu uyumlar nasl ekillendi? Bu sorunu, nasl tekrar ettikleriyle
i lgili sorunla kartrmamak nemlidir. Darwinist dncenin
temelinde gizli olduunu grdmz karklk budur. Dar
win' e yaam kavgasnn yaam iin birlii nceden kabul ettii
hakl olarak gzlemletilmiti, yani organizmalarn artan tekrarla
malarnn ve ardndan gelen savamlarn aklamad ama
ierdii rgt; organizasyon. Bu, dalgalanmalar yapan kimyasal
molekllerin oluumunu dalgalanmalarn arpmasyla, ya da,
taklit edilmi bulularn douunu taklit yaryla aklamay
ummak gibi bir ey olur.
Bu savamlar, arpmalar, rekabetleri ve bu

kartlklar in
kar

celemek durumunda deiliz demek dei ldir bu. Gerekte

tlk

genel bir olaydr. Bununla birlikte, adaptasyon ve tekrar

kadar genel deildir, ve basit yardmc veya sklkla zorunlu olan

basit arac niteliiyle dierlerinin arasnda, altnda yer almaldr.
Tekrarlanan uyumlar bazen gerekten de kendi aralarnda direkt
olarak uyuabilir istisnai olarak. Artan tekrarlamalar sayesinde
karlamalaryla olur bu, ve daha byk adaptasyonlar meydana
getirebi l irler bylece. Ama ounlukla bir ka i liki ekli altnda
birbirileriyle ztlarlar ve atmalar ve karlkl dzeltmelerle
daha stn uyumlar iin zemin hazrlarlar. Bu arpmalar ve
atmalar bu sonuncular zorunlu hale getirirler ve bir bakma
kkrtlrlar, ama onlara neden olmazlar. Her yerde, canl ve
sosyal dnyada, fiziksel dnyada bile, oalarak birbirlerine
kar savama giren uyuml u eyler gryoruz, birbiriyle ztlaan
adaptasyonlar gryoruz: mikroplar hcrelere kar, organizma
lar organizmalara kar, loncalar loncalara kar, devletler dev
letlere kar, molekller molekllere kar : Kimyasal bileimleri

35

GABRIEL TARDE

nceleyen ve saysz arpmalar yn gibi grnen karklk.

Ve bu krizin sonunda, birbirlerine adapte olan kartlklar da
gryoruz her yerde: Kommensalizm ve iklime alma olgular,
dllenmeler, balama anlamalar, kimyasal bileimler. Milita
rizmden sanayicilie gei ayn deiimin/dnmn dikkate
deer bir rnei olarak anlabilir hala.
imdi, madem ki gerekliin emerkezli byk alann ayrt
ettik -aslnda tekrar blmek kolay olacak, ayn ekilde bir bire
im haline getirmek de- yani fiziksel alan, canl ve sosyal alan
(bu sonuncular birbirleriyle birinciyle olduundan daha sk bir
ekilde baldrlar), her birinde bir adaptasyon formu, bir tekrar
formu ve onu karakterize eden ve ona baskn kan, stn gelen
bir ztlk formu1 grmemiz zor olmayacak. Fiziksel adaptasyon
tipi, kimyasal bileimdir bu zincirleme hareketlerinin i denge
siyle. Bu hareketlerin gne sistemimizden olan devingen den
gesi bir oaltma, bir byltmedir belki de sadece. nk b
yltme kural d doaya uygulanabilir gibi grnyor. Canl
adaptasyonun en kusursuz ekli dllenme, yeni bir eidin ya da
yaayabilen yeni bir rkn olutuu verimli bir birleme/iftleme
deil midir? zgn, basit, psiko-sosyal adaptasyondan olan tip
bulu deil midir, yaayabilen, taklit edilebilir olan ve sonunda
insanlar balamak iin dnceleri balamakla balayan? Zira,
insanlar arasndaki tm birliklerin balangcnda, birlii onu
mmkn klan bir dnce birlii vardr. u an ibirliiyle mey
dana gelen her ey ilkin bir dnceden, bireysel bir eylemden
kmtr. Kolektif ie, ilerin szde kendiliinden olan birliine
ve blmne bireysel dehann yaratt harikalar atfederken
unuttuumuz ey bu. Eer yzlerce ii bir atlyede ibirlii
yapyorlarsa, bu, elbirliiyle yerine getirdikleri grev, dokuma,
1

Sralanan terimin serisine istediimiz terimden balayabiliriz. Ben burada

tekrar ve kartl takiben adaptasyonla balamay tercih ediyorum. Bu daha

mantkl, nk tekrar ve kartlk kendini tekrar edebilen ve kendisine kar
kabilen her eyi gerekli klyorlar, ve bu bir ey bir katm olabilir sadece.
Ayrca, retici olmas asndan tekrarla balamay tercih ediyorum. Aslnda,
bu terimlerin devam sonsuz bir zincir oluturuyor ve ban elimizden
karmamz muhtemeldir.

36

EKONOMK PSKOLOJ
madencilik, seramik, balangta tannm veya mtevaz bir
kaif tarafndan btnyle dzenlendii ve bir giriimci tarafn
dan yeniden dnlp ele alnd iindir. Ve eer yzlerce
atlye, toplu bir ynetim olmakszn kendiliindenlik grnt
syle ayn imalata katkda bulunuyorsa, rnein bir lokomotif
veya ipek kuma imalatna, bu, lokomotif veya kuma birisi
tarafndan bulunduu iindir.
Evrensel uyumun karlatrdmz formu arasnda belirgin
olan fark, ncsnn doas olduka akken ilk ikisinin bi
zim iin ok gizemli olarak kalmasdr. Her bulu olduunda,
bu, daha nce birbirlerine yabanc olan veya yle grnen olay
larn (ayn hareketi, bir elmann d, elektrik kvlcm, yld
rm, vs) ayn temel yasann sonular, ayn bir nermenin do
rulamalar, yani temelde ayn olan eyin farkl olumlamalar
olarak grld anlamna gelir; yntemlerin ve ara-gerelerin
-buraya kadar birbirlerine yararsz olan (ray, yol ve buhar ma
kinesi , diki inesi ve pedal, elektrik akm ve gaz, vs}- ayn
son iin karlkl olarak aralar kullanmalar gibi bir ilikiye
sokulduklar, yani ayn eyin isteine cevap verdikleri anlarina
gelir. Aka grlyor ki, sosyal anlama/birlik ve sosyal uyum

ayn dnceyi dorulayan yarglamalar ya da ayn amacn pe

inden gitmeyi ieren hareketler demetine dayanr. -Peki ama

grnmeyen hareketlerin kimyasal bileimle ortaya kan uyum

lu birlii nedir? Bunun ayn merkezin evresindeki ortak ekim

olduu kesin mi? Bu deilse nedir? Dllenmi yumurtadan do

an organik fonksiyonlarn uyumunun ne olduunu daha iyi mi
bil iyoruz? B irlikte ayn sona ynelme mi bu? Yoksa ok sayda
ortak sona doru mu? Amaclkla kartrmakla hata edecei
miz

ve

bir

teorinin

bir

makineden

farkllamas

gibi

bu

amaclktan farkllaacak olan baka trden bir uygunluk mu?

Bundan daha tahmini, daha sanya dayanan bir ey yok.
Ayrca evrensel taklidin benim uzun zamandan beri belirttiim
ekli var. Fiziksel ekil en ok yaylm olandr. Bu, en ok
engellenmi ve polarize dilmi/bir noktada toplanm yaylmala
ryla/malaryla cisimleri ilerinin derinliklerine kadar doldu-

37

GABRIEL TARDE

rurken, kresel ve aprak malaryla sonsuz havay dolduran

dalgalanmadr. Canl g artan ve hayvanlarn ve bitkilerin bir
birleriyle yaran topluluklaryla topra, havay ve denizleri
rten nesildir, remedir. Sosyal ekil taklittir. -Bu tipik eklin
benzerlikleriyle ve farkllklaryla ilgili olarak bundan bahsetti
im almalara baknz. Karlatnnalarnn bizi, doay ken
dini tekrar etmeye ve oalmaya zorlayan zorunlu ve kar ko
nulmaz ihtiya hakknda zengin potansiyel ieriini ve eserleri
nin rneklerini belirtmek iin aydnlatmaya ne derece elverili
olduunu hatrlayalm. Srekli grdmz eye bakma zahme
tine girersek, bu eklin kulland tekrarc yntemler bizi hay
ranlktan akna evirecektir. Bir gezegenin ok saydaki peri
yodik hareketleri, ayn sistemin tm dier gezegenlerinin peri
yodik hareketlerinin i inde yansd en kk karklklara
kadar, birbirlerini annadan, kartrmadan birbirleriyle birle
ir, karrlar ve durmadan silinmeden tekrar ederler; havadaki
bir ses titreimi en kk zel kesitleriyle bozulmadan sonsuz
bir ekilde tekrar eder; bu titreim konuan azdan dinleyen
kulaa bir telefon kablosu araclyla, tam olarak sosuz kk
ve saysz zellikleriyle yeniden retilen elektrik titreimlerinin
olaanst serisiyle tanr. Bu olaanst, hayranlk verici bir
ey. Ama bu binlerce ve milyonlarca defa, yzyllar ve yzyllar
boyunca embriyo evriminin bu kadar karmak olan izlenecek en
ince yollarn ve bir trn zelliklerini ve fonksiyonlarn akl
almaz bir ballkla yeniden meydana getiren; bir yumurta
iinde, bir yumurta atomunun iinde diyelim, bu yeniden ret
melerin kalbn/kliesini gizleyen ve orda beklenmedik bir uya
n gnne kadar artarda gelen bir ok kuak boyunca uyuklar
bir ekilde srp giden canl kaltm mucizesinin yannda hi bir
eydir. Kendisinin nemli bir byltlmesi olduu hafza, i
taklit gibi, kaltmn kendisinin yeniden retmekte yetersiz ol
duu eyi -isel durumlar, dnceler, istekler- yeniden canlan
dran ve oaltan taklit olgusu, sosyal hafza; geleneklerin ve
greneklerin, dillerin ve dinlerin yzlerce yllk srekliliini,
azdan aza geen kelime kklerinin, inanandan inanana geen
kutsama ayinlerinin zdeliini var eden taklit de ayn derecede
38

EKONOMK PSKOLOJ
olaanstdr. -Birinciden ikinciye, ikinciden ncye, takli

din bu eklinde1 bu sosyal hafzann, taklidin, hem ierik ve

kavray/i ie geme bakmndan hem doruluk/kesinlik ve
serbest olma bak.mndan oald, byd grl r. reme,

dalgalar kopuk, ayr ola9 daha komplike, daha derin bir dal ga
lanmadr Taklit kontaksz bir remedir, fikir ve hareket tohum
\
larn canft. tohumlara gte ok daha uzaa serpitiren ve l

modele, en uzun gmlme sresinden sonra, kendisinde hare

ketli, canl, dnyada devrim yapma kabiliyeti olan rnekler ya

ratma olana verir.

Nihayetinde gerein her bir alannda zel/zgn ztlk form

lar vardr. Fiziksel ztln en net, ak ekli arpmadr, t

myle kart olan iki hareketin ayn doru hat zerindeki kar
lamasdr. Canl ztln en keskin ekli ldrmedir, kelimenin

en genel anlamyla, bir bitkinin dieri tarafndan havasz bra

klmas veya iki hayvann lm kavgas gibi bir bitkinin bir hay

van

tarafndan

yenilmesini

ieren

anlamyla.

Sosyal

ztl

n/kartln en iddetli ekli, grnte hayvanlarn bytl

m, geniletilmi kavgasndan baka bir ey olmayan ama isel

nedeninin ak bilinciyle ve doasyla bundan ok farkl laan

savatr: kararlarn elikisi veya kar karya olan tasarlarn

kartl.

VII
Genel dnceleri -yasalar hatrlayalm, eer bu biraz gere

inden ok kullanlan ama tm tek heceliler gibi kullanl olan

kelimeye bal kalrsak- adaptasyonun, tekrarlamann ve kar

tln deiik ekilleri konusunda biimlendirebiliriz. Tekrarn

eklinin genel kural , gsterdiimiz gibi, ounlukla engel

lenmi olan, snrsz oalma ynndeki ortak eilimleridir.

lerleyici bymenin/gelimenin ayn kural kartln ve adap

tasyonun ekline zorunlu olarak uygulanr, nk kartlklar

ve

adaptasyonlar

karma-kavga

veya

karma-balama

lar/birleimleri olduklar tekrarlamalarla oalr, artarlar. -Kar-

GABRIEL TARDE

tlk byk, olduka stn baar elde eden olduka basit dier
bir genellemeye yer verir, aklayc deerine inanyorum bunun.
Tm savam ekilleri, canl, sosyal ya da fiziksel, biyoloj ide en
yeteneklinin hayatta kal dediimiz ey olan en glnn zafe
rine varr. Bu, trlerin ya da uluslarn rekabetleriyle doru ol
duu lde fiziksel glerin veya kimyasal bant rekabetle
riyle de dorudur. Bunu srasyla fiziksel, canl ve sosyal bir
seilim izler. Bu seilim her eyden nce esas olarak eleyici,
artc olan ama hibir ekilde yaratc olmayan bir zel nite
lie/etkiye sahiptir.
Adaptasyonun kendisi de genel kurallara sahip deil midir?
Artan biriktirme ynndeki bir eilim sk yenileme ve yok et
melere ramen formuna ortak deil midir: basit cisimlerden
organik maddelere karmaklaarak giden kimyasal bileime, tek
hcreli bitki-hayvandan insana, mantardan en gelimi meme
liye, kaltmsal mirasla durmakszn bym bir hazine olan
verimli iftlemeye ve nihayetinde, bir gemi bulular deme
tinden olumu olan ve buraya yeni bir dnce alayan - sras
geldiinde a yaplan aa hizmeti grmeye ynelik bir dnce
-ve kaldracn veya tekerlein tarihncesi kefinden amzn
en yetkin makinelerin kefine kadar bylece devam eden bulua,
ortak deil midir? Gerekte her bulu eskisine, onun yerini al
maktan ok bireim haline getirdii yeni bir ey ekler. Ayn
ekilde, mutlu evliliklerden ileri gelen kk yaamsal yenilikle
rin artarda geliiyle yaratlan her yeni rk veya her tr, trlerin
ve gemi rklarn sentezidir, - ve yine ayn ekilde, yeni kimya
sal maddeler gemi kimyasal maddelerin karmaklamalardr.
Bu biriktirme ilkesi de, ondan doan geridndrlemezlik il
kesi, adaptasyonun tm formlarna uygulanr gibi geliyor bana.
Tm bulularn veya ounun ortaya kn bu tarihte deil de
u tarihte veya burada deil de urada eklinde nceden belirle
yecek bir yasa gremiyoruz. Hibir ey pusulann iki veya
asr daha nce veya daha sonra bulunmu olduunu fark etme
mize engel deildir, ayn ekilde Amerika'nn, matbaann ve
elektriin de. Ama herhangi bir bulu iin onu nceleyen ve ona

40

EKONOMK PSKOLOJ
yol aan bir baka bulutan nce doamayacan syleyebiliriz.
Ve belli bir lde, phe duyulmaz bir ekilde, keiflerin ve
bulularn mantki bir zincirlemii/bants olduunu yani or
taya klarnn geri dndrlmez bir srasnn, dzeninin oldu
unu biliyoruz. Ama, insan dncesinin ve ilerlemelerinin se
risi de, hayvan topluluunun ve kesintisiz varolmaya devam
eden bitki rtsnn paleontolojik serisi de esas olarak geridn
drlemez olarak kabul ediliyor, ayn ekilde kimyasal olu
umlarn gkbilimsel ve jeoloj ik serisi de. Termo-dinamie gre
sonunda scakla dnmeleriyle geri dn imkansz bir yo
kua frlatlm olan fiziksel glerin dnmlerine kadar ol
maz bu. Bylece, bu grnmle, evrensel hayat bize hem bir

anlam varm gibi hem bir varlk nedeni gibi grnr.

Bu geridndrlemezlik kuralnn yle nemli bir anlam var
dr ki, kapsamn abartmaya alabilirdik. Daha iyi anlamak iin
bunu snrlandrmak uygun olur. nk, aka anlaldnda,
bireysel rastlant, dahilik ve kiisel inisiyatif blm toplumun
kaderinde/geleceinde daha geni braklyor. Geri dnlmez
olan ey istisnasz bir kural olmaktan uzaktr. Bu, aka ters bir
dzende birbirlerini izliyorlarm gibi anlalabilen, kabul edile
bilen keifler serisinden oluur. Corafk keifler byledir. Bu
nunla birlikte u zel noktaya sahiptirler ki, bunlar zorunlu ola
rak birbirlerinden karlar ve dolaysz yaknlklarnda birinden
bir

dierine

deil de

dierlerine

gtrlrz kanlmaz olarak.

O halde eer bir sosyolog corafk keiflerin evriminin bir for

mln aramaya alsayd, bouna zaman kaybedeceine emin
olabilirdik. Buna karn, u da kesindir ki, yeterince uzun sren
corafk

keiflerin herhangi bir evrimiyle,

ana izgileriyle

rencilerin kulland haritaya az ok benzeyen bir dnya harita

snn kesin izgilerine ulamak durumunda kalrdk kanlmaz
1 Bu olmadan embriyo fazlarnn, belli bir lde, gemi trlerin artarda
geli/kaltm srasn tekrarladn nasl anlarz? Bu tekrarn srrn, trlerin
incelenen bireyin paleontoloj ik seyrinin doduu paleontoloj ik seyrinin her
eyden nce mantksal bir seyir ve bu nedenle her yeni nesilde ab ovo ksalarak
yeniden balamac gereken bir tr biyolojik tmdengelim olduunu farz ederek
anlayabiliriz sadece.

41

GABRIEL TARDE

olarak. Amerika'da ele geirilen ve kylar kefedilmeye bala

nan bir noktada, snra ulam keifler serisi, nasl olmu olursa
olsun, herhangi bir milletten veya rktan denizcileri bugn bildi
imiz Amerika haritasna gtrrd. Tm yollar, hepsi temelde
geri dndrlebilir olan tm yollar, kanlmaz olarak bu sonuca
gtrrlerdi. Ve sylediim eyi anatomi ile, kristalbilim ile, ve,
genel olarak, sadece formu nem arz eden ak bir ekilde snr
landrlm bir btnn salt betimleyici olan btn bilimleriyle
ilgisi olan keifler iin de syleyebiliriz.
Peki fiziksel, kimyasal, biyolojik ve psikolojik keifler iin de
ayn ey midir? Herhangi bir keifler evrimiyle, benzer ekilde
oluturulmu bilim yaplarna, benzer teorilere varr mydk bu
rada? Corafk keifler ne denli oalrlarsa ve eitlenirlerse,
ortak sonular, dnya haritas, o denli zdeleerek gider. Bi
limsel aratrma yollar ne denli eitlilerse, teoriler o denli kay
nar ve birleirler de diyebilir miyiz? Fiziko-kimyasal gerek
liklerin, canl veya dierlerinin, onlar tanmaya ve onlar kav
ramaya alan duyumlu ve az ok zeka sahibi varlklara gre,
anipten insan beynine, hayvansalln tm psikolojik dizisini
geite, ktalar ve denizler onlar kefetmek iin abalayan farkl
ilkel toplumlara veya insan topluluklarna gre ne iseler odurlar
diye tahminde mi bulunacaz? Corafk keiflerin k nokta
snn, keifler yoluna, yani bu kanatlar onu ittiinde kendisini
iinde bulduu yere giren her bir insan topluluu iin, bilgiler
toplamaya balayan her hayvan veya insan zihni iin kk veya
byk astronomik, kimyasal, botanik, zoolojik keiflerinin k
noktas ne kadar zorunlu ise o kadar zorunlu bir biimde ona
empoze edilmitir mi diyeceiz? ...
Bu bak asyla, corafk keifler serisi geri dndrlmez
hale gelir: bu seri bu toplulua ve onun zorunl u veya yle bili
nen k noktasna oranla geridndrlemezdir; ve bu geridn
drlemezlik, verili bir hayvan tarafndan yaplm canl veya
dier fziko-kimyasal keiflerin geridndrlemezliinden temel
olan hibir eyde farkllamaz.
Evrenin anlalabilir her bir yn gerekte -gkbilimsel, kim42

EKONOMK PSKOLOJ
yasal, yaamsal ve zihinsel gereklik- aratrmac bir mantk
iin tmyle kefi sz konusu olan bir anakara olarak dnle
bilir. Her bir mantk bununla, yerlemi olarak ortaya kt bir
noktadan temasa geer. Bu nokta, dncelerinin an i verileridir
ve bu noktadan, nce en yakn sonra biraz daha uzan kefe
kar, nk corafik yaknlk gibi mantki ve psikolojik bir
yaknlk vardr, ve herhangi baz corafk keifler serisi bu zi
hinsel ya da yresel yaknlk derecelerini artarda kat etmek zo
rundadr. Kefin en stn kural, taklidinki gibi, bu ekilde azar
azar gitmektir. Gerekte bu, bilimsel aratrmalarn tm toplu
luklar iin ortak ve aratrmalarnn izlenecek yolu olarak farz
edilen bu k noktas ayn olmak zorundayd demek deildir.
nk veri li bir yerde, snrsz bir ynde yaylabiliriz, ve hibir
ey, uzun zaman boyunca, ayn yerden km bu yollarn git
gide ayrlarak gideceklerini kabul etmemizi de engellemez. Ama
eer yaplan karlatrma doruysa, belirli bir ayrm snrndan
sonra, bu yol larn gerein tam ve kesin ayn bir taslanda gide
rek birbirlerine kararak gideceklerini de anlamak gerekmez
m' ').
Elbette ki bu kesin dei ldir. nk eer corafik keiflerin bir
birini takip etme sras - ve de anatomik veya kristalbilim keif
lerinin ve benzer dier keiflerin -her eye ramen ikincil olan
tek bir neme sahipse, bu, yeryzndeki ktalarn bir hayvan
iskeletinin paralar veya kristal ekillerin says gibi snrl
oluu ve boyutlarnn insann keifi gcn gemeyiidir. B u
olmadan, insann dnyann snrlarnda edinecei bilin -her
zaman

paral

ve

eksik-

denizcilerin/gezgincilerin

kaca

noktaya gre byk oranda farkllard. Ama skntl, kaygl

merakmzn kendisini verdii bu ktalarn,okyanuslarn, kimya
sal, uzay bil imsel, biyoloj ik hatta sosyal olaylarn bu el deme
mi ormanlarnn snrsz olmalar, yani hi bir keif serisinin
snr olmadndan sona, bir snra ulaamamas olduka mm
kndr.

Gerek sonsuz sorunu bylece karmza dikiliyor.

Eer

bu sorunu kabul etme ile zersek, bu zm bilimin grelili

ine -subjektifliine demiyorum- gtrr gryoruz ki. Ama
bunu zmeye ihtiyacmz yok, nk, bu enginliklerin snrlar
43

GABRIEL TARDE

olsa bile, insann bunlarla asla karlamamas da muhtemeldir,

insancklarn kk admlaryla bu byk alanlar arasnda ok
orantszlk var. ve her bir durumda, k noktasnn veya kat
edilen yolun farkll finaldeki sonucu derinlemesine deitirme
etkisine sahiptir; esnek olmayan, deimeyen ve kesin diye bili
nen bilim.
Bundan dikkate deer bir sonu kar. Bir yandan, hibir ey
ayn k noktasnn ilk matematik, astronomi, fizik, doa bi
limi ve embriyoloj i aratrmaclarnn aratrmalarna empoze
ettiini kantlamaz. Gerekte, bir bilimin- astronomi gibi- bir
birinden bamsz ok saydaki balangc yle bir grmemize
olanak verdii ok az saydaki durumda ilk verililerin benze
mezliini fark ederiz. Gerek u ki, ok erken bir zamanda, ge
lecein bilimlerinin bu farkl kaynaklar ya hemen kurudular, ya
kendilerini abucak temel kaynakla birlikte, Kaide-Msr-Helen,
bilimlerin modem geliiminin, ilerleyiinin byk rmana
attlar. Tek bir nnak, insanln dier dnyalarndan birinde
kendiliinden doup gelien baka hi bir bilimsel evrimle kar
latrlmas mmkn olmayan. O halde, hi bir ekilde, yollar
ve metotlar ne olmu olursa olsunlar, bilimsel aratrmalarn
zincirleme ve kollara ayrlm serilerinin sonunda astronomide
Newton kuralna, fizikte enerjinin saklanmas ilkesine ve de
biyolojide doal seilim teorisine vardna inanma olanamz,
yetkimiz yok. Tm dinsel evrimlerin, iklimlerin, rklarn, du
rumlarn
deiikliiyle uyandrlm benzemeyen dnce
blmlerinin -burada zellikle eskilerin tapnnn, orda yl
dzlara tapnn- zorunlu olarak sa'nn nciline varmak zorunda
olduunu da syleyemeyiz. Dier yandan, u da phesiz ki,
k noktasnn karakteri, zorunlu veya deil, ne olursa olsun,
bin tanenin iinde bir dierine tercihen seilmi bir yndeki her
durumda, tesadfi bir karlamann, bir dehann veya bireysel
bir dlemin gl etkisi byk tinsel rman aknda kendisini
hissettirnitir. Ve, daha yukarda sunulmu olan gzlemelere
gre, bu etkinin her zaman -ne de ounlukla- daha rasyo
nel/mantkl bir dzenin/srann byk etkilerinin stnlyle
ksa zamanda silinen geici bir karklk, dzensizlik olmadn
44.

EKONOMK PSKOLOJ
ama bilimsel akntnn kendi sularnn paylam hatt zerinde
iki eim arasnda tereddt ettii, kararsz kald dnemlerde

sklkla ak ve kesin olduunu dnmekte de haklyz. Bilgin

merakn seebilecei binlerce ynelme arasnda, bu, Arimet,
Newton, Lavoisier, Pasteur gibi byk bir aratrmac tarafndan
adapte edilme ansna sahip bir tanesi olduunda ynla renci
onun ayaklarna kapanr ve dier btn yollar nemsenmez. B u
durumda kendisi tarafndan gsterilen ynde i lerleriz, v e daha
i lerde, ilki olmakszn ortaya kmayan nl, yeni bir nc gr
nr. Bylece bireysel bir inisiyatifin seyirleri - ounlukla k
k bir adamda yerlemi byk bir dncenin - saysz olur.
Ve ekinmeden unu sonu olarak syleyebil iriz ki, doma ihti
malleri bulunmu olan ama hibir ekilde domam olan dier
dahiler ve dier rastlantlar domu, meydana gelmi olsalard
modem bilim imdiki durumundan tamamyla farkl olurdu:
Yine salam olurdu ama baka alardan, kendisinde olmayan
bir btnlk, eksiksizlik yanlsamas sunard.

Falan bir bilim, bir askeri ve endstriyel g, bir uygarlk (s

telik her ey eit). Rastlantsaln ve bireyselin tarihteki roln
abartmay

gerekten

biliriz,

ve zeki tarihilerin kavramaya,

zmeye baladklar ey de bu. Bunu inkar edenler, yadsyanlar,

tarihin byk aktrlerinin biyografisi ve byk savalarn d
m noktalar zerine kurulu olan bilgi aratrmalarnn hay
ranlk verici sabryla yaptklar yalanlamann farkna varmyor
lar.
Eer bu byk aktrlerin kendilerini incelersek, hepsi "tesa
dfe" deyim anlatclarnn ii bo iki kelimeyle akladklar
eyi atfetmek konusunda hemfikirdir. -Neden ve sonularla
ilgili dzenli dizinin nceden grlemeyen, grlmesi imkansz
olan rastlantsna baknz. Dneminin tarihiyle ilgili tm konu
malarnda, Napoleon Sainte-Helene'e bireysel rastlantya -bi

reysel dehaya demiyorum- byk, en

tesadf

tarihilerin ver

diinden ok daha stn bir rol verdirtiyor.

Bu, bilimsel evrimin her genel formlden, her

yasadan

uzak

latn, katn, buna uymadn yanllamaya/yalanlamaya

45

GABRIEL TARDE

varmaz. Auguste Comte'un durum yasasnn geree oturup

oturmadn ya da kaltsal olgunluk dzenlerinde, matematikten
sosyolojiye farkl bilimlerin onun tarafndan formle edilen se
riye uyup uymadklarn incelemek durumunda deilim burada.
Bu iki soyut genelletirme nceki dncelerin gereklii zarar
grmeksizin doru olabilirler. Ve elbette ki, olgularn esnek
deiikliiyle ayn ekilde uzlap olaylarn1 gerekliini dik
katle zmleyen ve inceleyen baka yasalar da formle edebi
liriz. Bahsettiim greli geridndrlemezlik yasas bu nicelik
tedir, bu ldedir. Bu yasa zihinsel ve zihinler-aras dnyay
yneten mantk kuralnn doal bir sonucundan baka bir ey
deildir, mekaniin ilkelerinin maddesel dnyay ynettii gibi.
Ama buna ramen, bu yasann uyguland, bulularn ortaya
k dzeni, ne kadar nemli olursa olsun2, incelenecek, gz
nne al nacak en nemli ey deil. Balca, temel nokta bil
mektir: Bir kere herhangi bir dzende ortaya ktktan sonra
toplumlarn ats olan tesadfi dncelerin ussal ve sistematik
byk katmlarndan birini oluturmak iin nasl organize olu
yorlar: Kurallar, bir Credo3 , bir yasalar btn, bir bilimler b
tn, bir kurulu, ahlak, sanat.
B urada ayrt edi lmesi gereke dnem var: ncelikle bir kar1

"Tarihi, der Mommsen geerken, bireysel hayatn sonsuz ayrntlarnda

anlatt byk olaylarn brakt byk izleri izlemek durumunda deildir."
Bu ara cmleyle ngrl bir tarihi, her eyden nce, bireysel, tesadfi ve
dikkat ekici ynleriyle incelenen sosyal olgularla ilgilenen tarihin, aka,
kendisi tarafndan ihmal edilmi olan - ya da haksz olarak kmsenmi
byk izleri incelemek ve bunlarn bal olduklar genel yasalar aratrmak
gibi bir grevi olan sosyoloj iden nede farkllatn aka belirtmi, ayrt
etmitir.
2 Bir buluun veya kefin baars iin, bir dierinden sonra gelmekten ok
nce gelmek
veya karlkl olarak - ok nemlidir gerekten. rnein
bilimsel bir keif - Gne'in etrafnda dnen yerin kefi -, eer
insanmerkezsel yanlsama zerine kurulu dinsel dncelerden ortaya km
olsayd - imkansz bir varsaymla - onlarn ortaya klarn engelleyecek olan
bir keif, onlar ortadan kaldrtmak iin yeterli olmaz, nk kendisi onlardan
sonra gelmitir.
3 Temel inan kural. (ev.)
-

46

EKONOMK PSKOLOJ

gaa dnemi, dank, seyrek bir ekilde serpimi, farkl ihti

yalara verilmi cevaplar olan ve henz ne arpan ne birleen
bulularn olduu dnem.Kelimeler, dnceler, gelenekler ve
zanaatlar/endstri konusunda her ey retilmekte, yaratlmakta
olduunda, ilk keifler ve ilk ncler Amerika'nn ilk smrge
lileri gibidirler: Bakir bir yerin kefinde birbirleriyle arpma
tehlikesiyle pek kar karya deildirler.Ama bu dnem olduka
ksadr, az sonra ikinci dnem balar: Olusa! kriz ve zahmetli
bir dzenleni nemi.Bu sonuncusu, her zaman ve her yerde,
almayan ve ibirlii yapan iki kart yntemle gerekleir.
nanlar elikisini kapsatan fikirlerin veya isteklerin kartln
ieren almalarn/yaptlarn mantksal rekabeti/sava; doru
lanan fikirlerin veya yardmlaan almalarn/yaptlarn mantk
sal bir araya getiril ii/iftlemesi. Bu iki eleme, temizleme,
artma ve dzeltme, salamlatrma, istikrara kavuturma ve
gelitirme/bytme yntemi tm bu grnmleri altnda d
nlen sosyal hayatta srekli olarak sonulandrc ve etkilidirler.
Ve sonurda bu dzenlenme dnemi hemen hemen kesin ve de
imez/durmu bir sistem ol uturmaya vardnda bir nc
dnem, snrsz, zenginlik ve derinlik olarak gelime dnemi
alr. Bu dnemdedir ki, kurallar/dilbilgisi aa yukar
sabitlendiinden/saptandndan, szlkler gelierek gider; hu
kuk ilkeleri aa yukar yerlemi olduundan yasama ileri
oalr; kurulu temelleri yerlemi olduundan politik iktidar
alr, yaylr; bir sanayi rejimi, bir i dzenleme ekli kurulu
olduundan retim geliir ve pazar doldurur. 1
Oluum ve dnm ya da daha ok bir noktada toplanma ve
kademeli gelime/byme yoluyla bulu gruplarnca geilen
evrelerin bu l blmnn, genel insanlk tarihini daha nemli
bir derecede soktuumuz ayn ekilde l olan blmle uyutu
unu fark edeceiz. Pratik olarak almaz mesafelerle ayrlm
ekirdek halindeki toplumlarn dnya zerinde dank olarak
bulunduu tarihncesi dnem, bulularn kaotik evresine denk
der. Bizi finaldeki byk federasyona g bela gtren, sa1

Bu konuda, bkz. Sosyal Mantk, s. 1 92-204.

47

GABRIEL TARDE

valarn ve dnml ve kesien ittifaklarn tarihsel dnemi,

organize olarak giden yaknlam bulular arasndaki mantksal
bir araya gelmeler ve rekabetler evresine denk der. Ve, post
tarihsel dnem de diyebileceimiz gelecek dnem, yzey olarak
artk yaylamadndan kesinlemi/netlemi bir uygarln,
isel olarak yetkinlemeye alaca gelecek dnem, meydana
gelmi olan ve zenginlemeleri ve isel yetkinlemeleri iin
alan bulularn katmlarnn son evresine denk decektir.
Bu benzerlikte artc olan bir ey yok, bu benzerlik, tek bi
imli, tek dze yollarla iimizde dncelerimizle isteklerimizi
(nce balantsz, sonra kuramlara/anlaylara, planlara, bulu
lara bal ve sonunda gelimi ve yetkinlemi) uzlatrmaya
alan, ve dmzda, aramzda deiik bireylerin/rneklerin
bulularn belli bir dzenin (dilbilgisel, dinsel, vs.) kuruluu
eklinde sistemletirmek iin uraan -deiik dzenlerin ku
rulularn milliyetler ve devletler eklinde; deiik devletleri ve
mill iyetleri ayn bir uygarlk eklide olduu gibi- mantksal ve
amabilimsel uyumlatrmann bu evrensel ve temel ayn ihti
yacyla aklanyor.
Mantk (amabilim dahil) benim anladm ekliyle, bir benlik
olmayan ama bilincin belirtilmi ve kendi ayn tatmin edilmele
riyle glendirilmi gizli bir ihtiyacnn tatmin edimi olan somut
ve canl mantk, zihinsel ve sosyal dnyay bamszca, zgrce,
ideal bir ekilde ynetir. Bu mantk sadece genel grnmlerin,
dncelerin birliinin/ortaklnn ve bunlarn katmnn psi
kolojik olgularna egemen olmaz, tm sosyolojik olgulara da
hakim olur, yani bululara ve onlarn taklitlerine. Taklidin yasa
lar, buluun yasalar gibi, buna baldr.
Sosyal olarak her eyin kt yer dediimiz bu bulularn, ke
iflerin, bu bireysel inisiyatiflerin doasn karakterize etmeye
zg bir baka genel saptama formle etmeksizin bu konuyu
brakmak istemiyorum. Yukardaki yenilikler btn olarak te
melde, bir anlna ve belli bir iliki altnda benzerlerinin, evre
leyici telkininden kaarak Doayla, yabanl, uygarlamam,
kutsal, extra-sosyal snrszlkla direkt ilikiye giren ve bu geici

48

EKONOMK PSKOLOJ

grten dnyann yeni, dsel veya gerek bir aklamasn, ele

geirilen, kullanlan yeni bir g, yeni bir ekicilik veya yeni bir
gzellik karan bireyin ksmi bir zgrlemesine dayanrlar.
Zira, teorik, pratik ve de ahlaki, felsefik ve endstriyel bulular
olduu gibi estetik bulular da vardr. Kendisiyle dnen veya
kendisiyle hisseden -ayn derecede nadir olan bir ey- her in
san, Doann derin ve byl havuzunda, etrafnda toplumu
sulad verimli bir su eker adeta; ve bu su, ncil efsanesinin
ekmei gibi oalm bir ekilde, taklidin binlerce kanalyla
yaylr. Sana,tlar, bilginler, sivil veya askeri mhendisler by
lece evreni insann yararna ilemekten, kullanmaktan baka ey
yapmazlar. Dorudur, egzotizm, bizimkine yabanc bir toplumla
istisnai bir temas, d dnyann direkt temas kadar, birok an
sz ve ykc almlar arasnda, bir baarl yenilikler ve yararl
dalmlar kaynadr. Ama, dardan alnan bu eylerin ilk k
kenine yeniden gelirsek, doal gerekliin gz pek bir yz
yze geliini, dolaysz temasn grrz her zaman, sosyal yanl
samalar dokusunun, zihinler-aras e,tkiler rtsnn ksa sreli,
anlk kabarmas veya kopmas araclyla. Her zaman buraya
geri dnmek gerekir.

VIII
imdi nemli bir sorunla ilgili birka ey syleyelim, ok se
kin bir sosyolog olan sayn Steinmetz tarafndan ortaya konan
sosyal tiplerin snflandrlmas hakknda. Ama ncelikle, sosyal
mantk zerindeki dncelerimizin nda, birbirlerine ya
banc olan ve birbirlerini taklit etmeksizin birbirlerine onca iliki
ynnden benzeyen halklar veya ilkel toplumlar arasnda gz
lemin etnograflara gsterdii bylesine artc ve bylesine ok
olan bu rastlantlarn gerek doasn aklamak yerinde olur.
Aklktan, kesinlikten yoksun olsalar da, onlara yakndan bakt
mzda sk sk ortadan kaybolan, veya ok daha sklkla, ge-

49

GABRIEL TARDE

milerini 1 yokladmzda dalmlarla ve gizli taklitlerle ak

lanmalarna izin veren bu benzerlikler doru, kesindirler ve ta
mamyla dikkate deerdirler. Fakat hata, onlara sosyal bilim
lerde kaybolmu bir doabilimcinin gzyle, hayvanlarn ig
dlerine veya gizemini maskelemek iin byle adlandrlan eye
benzer olan bir insan igdsnn belirtileri gibi bakmak olurdu,
bu olaylarn, benzer durumlarda, almas gereken benzer zor
luklar ve bunda baarl olmak iin nerilen benzer yollarca iste
nilen, birok durumda zihne hemen hemen ayn olan zmlerin
farkl yol gstericilerini telkin edecek olan ayn bir mantn
etkisiyle olan ok doal aklanmas elimizin altnda durmasna
karn2 Kndisi sayesinde tm karnca srlerinin ve tm ar
1 Sayn Alexandre Bertrand, Galya Dini kitabnda, birok eski ve modern
halklarda, bitkilerin glerine ve onlardan karlabilecek tuhaf ilalara bal
batl inanlarn arpc benzerliini gzler nne serdikten sonra, u ok doru
aklamay yapyor: "Eer sala gerekten iyi gelen otlardan veya bitkilerden
baka bir eyle iimiz olmasayd, eer hasatlar ortaaa kadar en tuhaf, en
absrd reetelerle dolu olmasayd bu ilalarn bir bakma polijenezisine
(okoluuluk, okdoumculuk .) inanabilirdik. Farkl lkelerin obanlar
ayr ayr olarak ve farkl tarihlerde bunlardan iyiletirici zellikler bulmu
olabilirlerdi. Peki ama, ayn anda hem 1talya'da hem Galya'da hayali tedavi
edici zellikte niteliklere, sihirli fom1llerden, tm bijjrin bycln
etrafnda topland bir dnemde onlar saptayacak olan papaz okullarn
eserleri olan sihirli fonnllerden baka bir ey ortaya karamayan ylesine
lgnca uygulamalara inanmaya devan etmeyi nasl aklamal o halde?"
.talya'dan Galya'ya veya Galya'dan talya'ya sz konusu olan batl inanlarn
takliti yaylmn aklamak iin papaz okullarna - az ok problemli olan bavurmann hi de gerekli olmadna dikkat edelim.
2

Nillson skandinavya 'mn lk Yerleimcileri ile ilgili kitabnda Ate

Topraklar'nn ve sve'in ok ular arasndaki - ve genelde, en byk toprak
ve deniz alanlaryla birbirinden ayrlan ilkel toplumlarn akmaktandan
aletleri veya silahlar arasndaki - arpc ekil benzerliklerine ok nem
veriyor. Ama bu benzerlikler, geree yakn olarak hepsi doal, kendiliinden
olsalar da, hi artc deillerdir. Bu benzerlikler, hepsi ayn olan verileri ayn
anda ilkellerin elinde olan ok basit bir sorunun tek zm olarak
benimsetiliyorlar.
Peki bu benzer e/erin etnik bileimleri de birbirlerine benziyorlar m? Diller
birbirlerine benziyorlar m - dinler - ahlak yaplar - benzer ahlak yaplar,
benzer kelimeler, benzer dnceler benzer bir ekilde mi dzenlenmilerdir?

50

EKONOMK PSKOLOJ

srlerinin, birbirlerini asla taklit etmeksizin, ayn politik ve

endstriyel diyebileceimiz kurulular rettikleri, oalttklar
bu igd, bu konuda hibir ey bilmiyoruz. Belki de - bu da bir
dieri gibi bir dnce - igd aslnda bir mantk veya kal
tmla saptanm yaamsal bir amabilimden baka bir ey deil
dir. Bunda ak olarak bildiimiz tek ey, bahsedilen iki du
rumda olduu gibi, igdnn, ebeveynlerin genler tarafndan
taklidinin yardm olmakszn, trn igdsel diye bilinen yuva
yapma veya kularn tmesi gibi olgularnn tam bir yeniden
retilmesine, oaltlmasna yeterli olduu durumlarn ok nadir
olduudur. Ayrca, zooloj ik ve psikolojik lek zerinde yksel
dike, igdnn paynn bu arpc hareket benzerliklerinin
oluumunda, rnein pay byyerek giderken kendisinin k
lerek gittiini de biliyoruz. Hiyerarinin tepesinde olan in
sanda, birinci minimuma indirgenmek zorundadr, ve ikinci,
bunun sonucunda, maksimuma. yle ki, her eye ramen, doal
rastlantlar farkl uluslar, bamsz sosyal evrimler arasnda
meydana gel iyorlar, bu bir zorunluluk veya mantksal doann
bir telkininden baka bir eye bal olamaz. Kuun kanad ve
bcein d kanad arasndaki, balk ve balina arasndaki ekil ve
hareket benzerlikleri, ortak bir kaltm soyu ile aklanamadn
dan (birok din ve gelenek benzerlikleri ortak takliti bir soy ile
aklanamad gibi), genelde, canl Doay kendisini doal
olarak tekrar etmeye zorlayan bir tr zorunlulua balanyorlar
bylelikle. Hayatn kendisinin de, kelimenin soyut anlamnda,
yaratt eylerinkinden ok daha anlalmaz ve imgelenmez bir
igdye boyun edii sylenmeyecektir burada sanrm.
Grld gibi, karlatrlan kurulularn doal rastlantlarn
ar bir ekilde genelletirerek farkl halklarn tarihsel dn
mlerini kat evrim fonnllerinde ortaya koymay isteyen ev
rimciler, istemeden insandan igdleriyle zorla ynetilmi
aa bir hayvan yaratmaya yneliyorlar.
Bunu syleyerek, Steinmetz ile birlikte aralarnda grlen bente hayvanlarn igdlerine benzeyen bir sosyal igdnn varlnn
ispatlanm olmas iin gerekli olan ey.
51

GABRIEL TARDE

zerliklere veya farkllklara gre snflandrlm farkl toplum

gruplarnn mmkn olduu kadar tah bir tablosunu izmenin
faydasn kabul etmekte hemfikiriz. Ama burada da, sosyolojide
ok yaygn olan biyoloj ik karlatrmalar saplantsna kar
savamak zorundayz. Steinmetz'in organizma toplum dnce
sine kar k bounadr, zoolojik ve bitkisel snflandrmalarla
bu konuda kendisine ramen ayn derecede bylenmi ve bun
larn mitsiz bir ekilde kendi sosyal tipler snflandrmasn
uydurmay hayal ettii ideal model olduuna ikna olmutur.
nanyorum ki, eer rneklerin bize yol gstermesine izin verir
sek, doabilimcilerinkinden ok dilbilimcilerinkini rehber olarak
almak daha iyi olur. Sosyal tipler -dilleri sadece bir e ama
dorudur ki temel bir e olan- dilsel tiplere gre bambaka bir
ekilde komplike olan bir eydir. Ama sosyal tiplerin genel s
nflandrmas bu sonuncularn zel snflandrmas ile ayn te
mellere dayanmaldr.
Oysa, her eyden nce, dilbilimciler farkl dillerin sunduu
benzerlikler arasnda benim taklitle benzerlikler ile mantksal
zorunlulukla benzerlikler arasnda yaptma temelde benzer bir
ayrm yapmaya gtrldler. Ve, rasyonel anlamlar gzlerinden
kamayan bu sonuncularn nemini tanmamazlk etmeksizin,
dilleri ailelere blmek iin birincilere dayandlar.
Ayn bir ailenin dilleri, kklerinin zdeliiyle ve dilbilgisel
yntemleriyle balangtaki ayn bir kaynaktan yani, bugn
ounlukla fazlasyla benzemez olan kopyalarda somutlamadan
nce, birikmi deikelerle azdan aza binlerce defa tekrarlan
m ayn ortak bir modelden taklitle tremelerini dorulayan
dillerdir.
Ayn bir modelin bu takliti soyu, gerekten de, yaayan bi
reylerin ve yaayan trlerin akrabalklarnn sosyal edeeridir.
Din veya ynetim, ahlak veya hukuk ve sanat ailelerini de ayn
ekilde ayrdedebilir ve buradan, ayn bir odaktan kan takliti
yaylmlar anlayabiliriz.
rnein, parlamenter ynetimlerin farkl rnekleri, Belikal,
Fransz, talyan, Alman, vs., takliti bir ekilde yeniden ngiliz
52

EKONOMK PSKOLOJ

parlamentarizmine katlr, bu sonuncusuyla politik bir aile olu

tururlar.
O halde, soyal hayatn grnmlerinin btnnde gz nne
alnan sosyal tipleri snflandrmak iin, ilkin onlar takliti k
ken benzerliklerine gre gruplandrmak gerekiyor.
Bu taklitle benzerlik ilikilerinin genelde corafk yaknlk ili
kisine bal olmas dikkate deerdir. Dillerin, dinlerin, devletle
rin corafk gruplandrmalarn incelemek, gl ve uzun sreli
uluslar oluturmak iin onlarn fizyolojik yaknlklaryla bileen
ama ondan ayn derecede farkl olan sosyal yaknlklarn ince
lemektir. Siyasi harita, - ve de dil, din, hukuk, vs., haritas sadece bir tr sosyal snflandrma ierdii iin onca fayda sa
lar. En ak sosyal snflandrmalar, gerekte en kapallar olsalar
da, corafk terimlerle ifade edilenlerdir: Avrupal halklar, Asya
halklar, Afrika halklar, Okyanusya halklar. Ama en derinlikli
snflandrmalar dini terimlerle ifade edilenlerdir: Hristiyanlk,
slamiyet, Budist dnya, Brahmanist dnya. Uygarlklarn ay
rm, yani en belirgin sosyal tiplerin ayrm, dinlerinkine uyar, ve
dini inan ortadan kalktktan sonra uzun sre devam eder.
Taklitle deil de mantksal - veya erekbilimsel - zorlamayla
olan, bamsz ve birbirleriyle bilinen veya gereki ilikilere
sahip olmayan farkl halklar arasnda varolan benzerliklere ge
lince, onlar da, sosyal tiplerin, ulusal ailelerin doal bir snf
landrlmasna deil de deiik mantksal zm trlerinin, d
koullarn eitliliine, iklim, hayvan topluluu, bitki rts,
toprak, ve insan rklarnn eitliliine gre sosyal hayat soru
nunun ierdii deimez farkl mantksal denge trlerinin ta
mamen teorik olan bir snflandrmasna yer verirler. Son yz
yln ideologlarnn hayal ettikleri ve bugn olaylarn gerekli
inin daha ok skntsyla yeniden ele alndnda aratrmac
larn ngrsn hayata geirebilecek bu genel gramer ile kar
latrlabilecek bir ey olurdu bu. - Corafk incelemeler, bu
yeni bak asyla, gerek ama bambaka, ve sonu olarak ikin
cil olan reel bir fayda arz ederlerdi. Byk mesafelerle zaten
ayrlm olan ve - varsaymla, birok bilgin tarafndan ok ko53

GABRIEL TARDE
laylkla benimsenmi bir varsaym - birbirlerinden hibir ey
almam olan halklar aras;nda gzlemciye sunduklar bir vadi
deki, bir dan alt ksmndaki, i bir denizin veya bir gln ky
sndaki, verimli bir ovadaki veya az ok otlu bozkrlardaki, tro
pikal, lman, kuzey enlemlerin altndaki benzer bir durum gibi
corafik benzerlikleri gstermek sz konusu olurdu. Le Play'in
dncelerinin gvdesinin zerinde biten yeni bir dal (ve obur
bir dal) olan "Sosyal bilim" okulu Montesquieu tarafndan alan
bu aratrmalar hazinesini derinliine iletme ve aratrmalarnn
baarszlyla, ona temel grevi gren prensibin yetersizliini
gsterme gibi byk bir hizmet grd almalarmz iin. n
sanlarn yaad topran doal zenginliklerinden aile tipi, poli
tik, hukuki, onu ayr deden ahlaki tip dosun, bu ak bir abart
dr, veya elle tutulur gereklikler zerinde ok nfuz edici olan
zihinleri kreltme sonucuna sahip olan en byklerinden bir hata
daha ok. Yanl olduu, fazlasyla benzemez olan bir toprakta
yaayan ama birbirlerine komu olan topluluklarn, blgelerinin,
hayvan topluluklarnn, bitki rtlerinin, iklimlerinin benzemez
liine ramen birbirlerine ok benzemeleri, ve benzer topraklar
zerinde, benzer fiziksel ve biyolojik artlarda yerlemi olan
ama byk mesafelerle birbirlerinden ayrlm olan topluluklarn
yerleme biimlerinin bu benzerliine ramen ok farkl olma
lar ile yeterince ortaya konmutur. Birinci durumun rnekleri
olarak unu aktarabiliriz: Al man svire'si ve Almanya, Norve
ve sve, deiik Fransz blgeleri. Aka grlyor ki, d
zenginlikler sosyal problemin verilerinden biridirler sadece, yani
insann hizmetine verilen aralardr; dier veri, insann peinden
gittii amalardr. Bu aralann sadece, keiflerle ve artarda
gelen bireysel ve rastlantsal icatlarla, balangta ar ve basit
gizilg olan topran zenginlikleri gn na karldklar ve
kullanldklar lde insana gerekten sunulduklarn; ve bu
farkl veya deiken amalarn d doann isteine gre deil
de kaiflerin, nclerin, insan isteklerine geni lde deiken,
kaprisli yollar izen kimi yol gstericilerin isteine gre dei
tiklerini, farkllatklarn, karmaklatklarn grmeye, gster
meye gerek var m hiila. Organik bir ihtiya, zerinde sosyal
54

EKONOMK PSKOLOJ

ihtiyalarn, en deiik ve en deiken devindirici ekonomik

glerin ortaya kabildii bir ekim alandr sadece.
nsan topluluklar, bir ncekilerle kartnnamann yerinde ola
ca baka bir bak asyla da yine snflandrlmas gerekiyor.
Sosyal tiplerin benzemezliklerinin veya heterojenliklerinin
derecesi baka eydir, hiyerarileri, snflandnnalar baka ey
dir. ki halk, ok benzemez olsalar da, ok farkl kltr tiplerine
ait olsalar da, hiyerarik lek zerinde ayn sraya yerletirile
bilirler; ve buna karlk, bu lek zerine ok eitsiz derece
lerde yerletirilmi olan iki halk, ayn uygarlk tipine ait ola
bilirler. Toplumlarn, topluluklarn gerekten doal bir snflan
drmasn yapmak istiyorsak bu dnce unutulmamal . Peki sz
konusu olan hiyerarik snflandrmann temeli ne olacaktr? te
byk glk budur. Bu adan dile getirilmi grlerden daha
kannak, daha belirsiz, daha elikili bir ey yoktur. Kendimizi
beyinler-aras psikolojinin bak asyla ortaya koyarak bu kar
gaaya biraz k tutacamz dnmekte saknca bulmuyorum.
Bana yle geliyor ki, topluluklarn seviyesinin esiz bir denekta
na sahip oluruz her birinin ortasnda birbirinin yerine geen ve
birbirine karan ruhlar-aras hareketlerin karlatnnal youn
luunu kendimize rnek olarak alrsak - bu ruhlar-aras hare
ketlerin ve bir topluluk kurulduunda dierleri byrken k
len e zamanl bedenler-aras hareketlerin greli orantsn
kendimize rnek alrsak - ve, bunun sonucunda, bedenler-aras
hareketi bydke azaltan ve birlemi insanlarn ruhlar-aras
hareketini kannaklatran fziko-kimyasal glerin, d gle
rin, hayvansal, bitkisel glerin kullanlnn seviyesini kendi
mize rnek olarak alrsak.
IX

Bu genel dnceleri bize biti iin doal olarak gsterilmi

olan bir sorun zerinde birka sz syleyerek bitirelim: toplu
luklarn zorunlu bir lmnn, onlar bireyler gibi genlikten
olgunlua, sonra olgunluktan yalla ve en sonunda hayat olan
her eyin kanlmaz sonuna, bitiine gemeye tabi klan bir ya
55

GABRIEL TARDE

yasas gerei vp.rolup olmadn bilme sorunu. Sorun tm top

lul uklarn bir gn bitip bitmeyeceklerini deil de doularndan
itibaren, ve onlar hayata iten nedenlerin ayn gereiyle, az ok
belirlenmi bir sre sonra yok olmaya mahkum olup olmadkla
rn; tek kelimeyle, onlar iin sadece zorlu bir lm deil de
doal bir lm olup olmadn kendine sormaya dayanyor. Bu
sorunun olumlu cevab, sosyologlarn byk bir blmne sos
yal dnyann b iyolojik gryle olsun, ayn zamanda, evrim
zorunluluunun karsna Spencer' in lk lkeler inde belirgin bir
ztlk olan denk bir dalma, yok olma zorunluluu koydurtan
bir simetri ihtiyac kaygsyla ve saplantsyla olsun benimsetil
m itir.
'

Bu yzyln ilk yarsnda, zellikle inorganik doa bilimlerine

dayanaraktr ki topluluklar biliminin kurulabilmesi umut edili
yordu. Quetelet sosyal dnyada bir tr gne sistemi gryordu,
temel almasnn balnn gsterdii gibi: "Sosyal Sistem".
Astronomik boyutlardaki akl almaz karlatrmalarn bu ayn
saplants Carey'de grlr tekrar. Comte'da, sosyoloj inin b
lmleri mekanikten alnmlarladr (statik blm ve dinamik
blm) ve Comte daha sonra yanln dzeltse de "sosyal fi
zik"ten bahseder. Carey sosyal bir kimya hayal etmeye kadar
bile gider. Der ki "toplumdaki, toplul uktaki bilemeler belirli
oranlar yasasna baldrlar." Domakta olan sosyologlarn yan
banda en ok lehte olan ey fiziktir, ve urada burada, sosyal
gruba bir tr organizma olarak bakma belirgin eilimlerine ra
men, onlar iin ounlukla sadece kitle ve hareket sz konu
sudur. "Her ortaklk eylemi bir hareket eylemidir" diyor Carey.
"Hareketin genel yasalar topluluk hareketini yneten yasalardr.
Her ilerleme devaml hareketin kesintili hareketin yerine geme
sinin direkt nedeniyle olur."
A ma, bir kez daha, organizma-topluluk metaforu i lerleyerek
gidiyordu - biyolojinin ilerlemeleri lsnde - ve az nce an
dm ve her iki yazarda da aka grnyor bu. Carey bunu
kulland - tuhaf bir eydir bu, zira her amaca hizmet edebilir insanolunun birliini hissettirmek iin. "Nasl ki, diyor, insan

56

EKONOMK PSKOLOJ

vcudunun kompleks organizmas farkl ksmlarn ilikileri ve

kaynamalar etkisiyle hareketinde bir birlik oluturuyor, btn
insanlk da, ok gerek ve doru bir anlamda, tek bir insan ha
line gelir ve buna byle baklmas gerekir." B u Carey' in yazd
dnemde yaygn, alldk bir dnceydi - Pascal'n bir cmle
sinden domu. Comte'un bunu sisteminin temel dncesi ya
pan kalemi altnda, bu dnce, tapnc tm insanlara Hristi
yanln yerine gemeye deer tek ey olarak sunulan insanln
tanrlatrmas haline gelir. Bylelikle, bu dnemde gerek sos
yal organizmalar olarak geen ey uluslar deildi, btn o larak
dnlen insanlkt bu. Geerken una da dikkat edelim ki,
topluluun biyolojik anlaynn bu iki yorumlama biimi uz
lamazdrlar. Ne olursa olsun, Quetelet ok iyi grd ki, eer
toplumlar, topluluklar yaayan bireylere benzetilebilirlerse, bi
reyler ortalama bir hayata sahip olduu gibi uluslar da ortalama
bir sreye sahip olmaldrlar. B u ortalama sreyi iyi bir istatiki
gibi kendi Sosyal sisteminde aratrd (blm iV). Ve bulduuna
da inanyor. "Eer imdi, diye balyor, Asur mparatorluunun
sresi iin 1 580 yl, Msrllar iin 1 663, Yahudiler iin 1 522,
Yunanlar iin 1 4 1 0 ve Romallar iin 1 1 29 yl sayyorsak, gre
ceiz ki, tarihte en byk yanky uyandrm olan bu be impa
ratorluun ortalama sresi 1 46 1 yl olmutur." Ve, "olduka
artc bir yaknlama" diyor, bu srenin tam olarak Msrlla
rn Sothiaque dnemini yada yakc devrini oluturduuna dikkat
ekiyor. "Phenix' in varl bu devrin sresine sdrlmtr, diye
yazyor. Kllerinden yeniden doarak bu ku Msrllarn ve
Hintlilerin(?) dnemleri arasnda yeniden oluan dmdeliin,
rastlantnn simgesini tekil ediyordu."
Bu gzel istatistik imgelemler iin kt olan u ki, Msr ulu
sunun sresi, Msrbilimcilerin yeni keiflerine gre, yukarda
belirtilen sreden alabildiine stndr - ki Quetelet'nin bah
settii uluslarn lmn, ve de doularn, neden bir baka
tarihte deil de byle bir tarihte sabitlediini bilmiyoruz1 - ki
1 Sosyal organizma dncesine kar gsterilecek baka itirazlar da var
elbette, ve bunlar baka yerde gsterdim. te gze arpan bir tanesi. Eer

57

GABRIEL TARDE
insan kendi ken<jine soruyor yine in ' i ve Japonya'y, ve "ta
rihte daha az yank" uyandrdklar iin en tannmlarna gre
pek bir gereklie sahip olmayan birok dierlerini neden l iste
sinden kardn. Daha ilerde, ok akla yatkn bir ekilde, diyor
ki, "bir kentin balangc ve sonu insan hayatn snrlandran iki
u snr gibi ak bir ekilde belirgin deildirler." Ama bu yine
de uluslar hakknda en doru olan eydir: Zira bir gn ortadan
kaydolan ehirler iin b irka rnek ve belirli bir tarihte bir plan
zerine kurulan ehirler iin birok rnek var elimizde; ama
tarihte

ex abrupto

beklenmedik bir biimde doan ve bir fela

kette btnyle yok .olan hi bir ulus yoktur.

Bize gre, her toplumun, her organizma iin olduu gibi,
her yldz sistemi veya her fiziksel uyum gibi

bitmeye

belki

mahkum

olmas olduka muhtemeldir; fakat bu sonun, eer son varsa, bir

lmle kartrlmamasnn ve byle baklmamas gerektiinin
kant, yaayan bir bireyin en tartlmaz karakteri lml olmak
iken, bu sonun bir tartma konusu olmasdr. Her sosyal evri
min, srekli olarak uzayarak, hemen hemen sabit bir srede de
il de fazlasyla deiken bir srede yava, kademeli, lmekte
olan birinin son nefesiyle karlatrlabilecek hi bir ani d
n o lmad sonuna hzla gittiini dnmenin kimi nedenleri
var, gerekten de, ama organik metaforlara tamamen yabanc
olan nedenler. Sosyoloj ide, bu devaml sonlanmann bir zorun
luluunun var olup olmadn bilmenin ilk yolu, nfusun ilkin
artmaya daha sonra azalmaya ynelik doal bir eiliminin ger
ekten varolup olmadn aratrmaktr. Ayn nedenler, belli bir
dnem boyunca, insan topluluklarnn balangcnda, insanlarn

uluslar organizma olsalard, devletlerin byk blm, hatta en uygar olanlar

da, iki bal devler olurlard veya bal devler olurlard. Avusurya l bir
dev, il milletiyle, tek bir ba halinde karm il bedeniyle: ngiltere, ikili bir
dev, zorla birletirilmi rlanda'syla: drtl ve beli bir dev, bylesine
heterojen olan smrge imparatorluuyla: Prusya, yine ikili bir dev, Polonyal
eyaletleri, vilayetleriyle...
Fakat gerek u ki, sosyal birlemeler hayvansal veya bitkisel birlemelere
gre baka bir ekilde doal ve kolay bir eydir: ve bu sosyal organizma
metaforunun bouna olduunu gstenneye tek bana yeter.
58

EKONOMK PSKOLOJ
yerleecei yeni bir toprak zerinde nfusun artarak giden i ler
leyiini provoke eden i htiyalarn, ileri grlln, egoizmin

ilerlemesi, daha sonra younluun belli snrlar bir kere ald

nda nfusun derece derece azalna yol aan ayn nedenler

deiller midir? Her eyden nce bu geree yakn bir eydir; ve

bu gr desteklemek iin Roma mparatorluunu rnek olarak

gsterebiliriz, hatta modern A vrupa'nn uluslarn da, doum

orannn ilerlemesinin yanksnn, veya gerilemesinin, giderek

artan kentlemeye ve uygarlamaya elik ettii Amerika B irleik

Devletleri dahil. Ama bunun tersi olarak, nfusun en youn ol

duu eyaletlerde bile ar olduu in ' i ileri srebiliriz.

Tam anlamyla sosyal bir bak asyla, bir topluma, nfusu

nun durakl hatta ilerleyici durumuna ramen, uygarlama sevi

yesinin kademeli bir dn gsterdiinde gerileyici olarak

baklabilir. Bu devaml dme evresi zorunlu mudur? Eer ben

zerlik argmanlarnda da bir saknca gnneseydik, daha yuka

rda ele aldmz evrensel tekrarn temel fonnunun karla

trlmas bize. karamsar bir cevap verdirecek bir yapda olurdu.

Dalga

enerj isinin fiziksel veya kimyasal temaslar, arpmalar ve

yanmalar olan kaynaklarnn,

retici

veya yeniden retici,

yeniletirici (besleyici) enerjinin dllenmeler ve melezlemeler

olan kaynaklarnn,

takliti

enerjinin bulular ve her trden

bireysel giriimler olan kaynaklarnn kesin olarak tkendii bir

an gelmez mi her zaman? Oysa, ayn zlerine bal olan bir zo

runluluk gereince, enerj inin bu ekli , yenilenmeye son ver

diklerinde derece derece zayflamak zorunda deiller midir?

Titreim enerjisi iin de, yaylm olan dalgalanma bir molek

ln ortasnda ierik eklinde kalarak veya salt dorusal bir ynde

gelierek olsun (rnein, bir elektrik telinde) veya yaylan k

ve scaklk gibi her ynde serbeste yaylarak olsun, bu byle

gibi grnyor. Eer, bir elektrik pili iinde, kimyasal hareket

durursa akm da hemen durur, ve tel boyunca, kaynandan ba

layarak, kanlmaz srtnmelerin neden olduu

ilerleyen za

yflayn saptarz. Eer gne yanmaya son verseydi, mas

birka yzyl boyunca daha, sonsuzlukta yaylmaya devam

ederdi , ama hep ayn nedenden dolay dunnakla son bulurdu,
59

GABRIEL TARDE

stelik snrsz, lsz aralklarla. - phesiz yaamsal, retici

veya yeniletirici enerji iin de bu byledir, dllenme durduu
andan balayarak, ister bu enerj i ayn organizmann iinde ka
pal kalarak olsun (beslenme), ister bir tr tomurcuklanma ile
veya nceden bir dllenme olmakszn doumla kendisini aa
vurarak olsun. Nihayetinde, takliti enerj i iin, halklarn sosyal
canllklar iin ayn ey deil midir, kaif dehalar sner sn
mez, ister ulusal topraklar zerinde toplansn, ister uzak koloni
denemeleri ile harcansn? Buradan, bu byk olgunun eit
zorunluluu sonucunu karabiliriz: Scakln, veya genelde,
fiziksel gcn, evrensel souma ve dinginlikle, canl varlklarn
lm ve uygarlklarn bitmesi ile finaldeki dengesi.
Bunlar tartlmaya dediklerine inandm gereki benzer
liklerdir. Bu tartmaya girmeksizin, imdilik, canl dnyada bile
lm zorunluluunun, zorlu, iddetli deil de doal bir lm
zorunluluunun, Weissman' a gre, canl bireylerin toplamn
kapsamadn ve hi de canl trlere uygulanr gibi grnmedi
ini gstereceim. lmeden birok jeolojik devirleri geen tr
ler vardr, ve her ey, iinde bir hayvan veya bitki trnn do
duu, gelitii, glendii d koullar srd srece, doal
bozulmuluk izleri tamakszn sonsuza dek devam ettiini
gsteriyor gibi. Hibir ey gne sisteminin sonunda paralan
mas, dalmas zorunluluunu (gnein ocann snp gitme
sinden bahsetmiyorum) ispatlayamaz da artk, ve astronomlar
Laplace'a gre ebedi deimezliini uzun sre dogmalatrdlar.
A priori olarak uygar bir toplumun ayn ayrcalktan neden ya
rarlanamayacan gremiyoruz.

60

BLM il
DEGER VE SOSYAL BLMLER
1

Konumuzun aslna girmeden nce dier sosyal bilimler ara

snda Ekonomi Politiin yerini belirtmek durumundayz, bu bizi
bu bilimin kulland temel kavramlar gzden geirmeye ve bu
kavramlarn bu bilimin kendisine ne dereceye kadar ait oldukla
rn gstermeye gtrr. B u kavramlarn hepsinin en temel olan
ve en belirsiz olan sz konusu olacaktr burada zellikle; Deer.
Deer, en geni anlamyla anlaldnda, btn sosyal bilimi
kapsar. Renk gibi, eylere atfettiimiz, ama gerekte, renk gibi
tamamen znel bir biimde sadece bizim iimizde varolan bir
nitelik, bir kalitedir. Az ok byk bir insan says tarafndan az
ok inanlacak, arzulanacak ve tadlacak, kullanlacak nesnelerin
kabiliyetine ynelttiimiz kolektif dncelerin uyumuna daya
nr. Bu nitelik demek ki, ok sayda dereceler arz etmeye ve
doas itibariyle temelde deimeksizin bu lei kmaya veya
inmeye zg grnerek nicelikler ismini alan kalitelerin ayrksn
trndendir.
B u soyut nicelik ortak hayatn zgn ve balca kavramlar
olan byk kategoriye blnyor: gerek-deer, yarar-deer
ve gzellik-deer. Dncelere, bilimsel veya kullansal bilgi
lere, haberlere, ve kitaplar gibi somutlatktan grnr belirtilere

61

GABRIEL TARDE

az ok byk bir gereklik veririz; her trden mlke, yetkiler,

haklar, zenginlikler, az ok byk bir yararllk atfederiz; sanatn
ve doann ba yaptlarna, sosyal eitimle incelmi stn duy
gularn kolektif zevklerinin kayna olarak grlen eylere az
ok byk bir gzellik atfederiz. Yararllk gibi, gereklik ve
gzellik dncenin ocuklardrlar, kendisi zerinde etkili olan
sekin bir tabakan n zihniyle savam veya srekli bir uyum
iinde olan kitlenin dncesinin ocuklardrlar. Ve eer az ok
birleik bir dnce olmasayd, zel anlam anlalmayacak olan
gzellik dncesinin olmayaca gibi gereklik dncesinin
gerek yani sosyal hibir kavram olmazd. B ir dncenin az
ok bir gereklii deiik biimlerde dzenlenmi eyi ifade
eder: onu kabul etmekte uzlaan kiilerin az ok byk sosyal
arln (ki burada saygnlk demektir, tannm yetki), az ok
byk bir saysn, ve ona inanmalarnn az ok bir younlu
unu. B ir nesnenin, bir rnn veya herhangi bir maddenin az
ok bir yararJl, verili bir toplumda ve verili bir anda, onu
arzulayan insanlarn az ok byk bir saysn, bu kiilerin az
ok byk bir sosyal arln (arlk burada yetki ve hak de
mektir) ve bu kiilerin buna kar duyduklar istein az ok bir
younluunu ifade eder. Bir sanatsal bir eserin veya doa bir
yaratnn az ok bir gzellii de faktre baldr: bu eseri
veya bu varl grmekten ve duyumsamaktan holanan bireyle
rin az ok byk bir says, bu kiilerin az ok sosyal arl
(yani zevk ve zevk kltr) ve zevklerinin az ok bir younluu
veya incelii.

Bu faktr, daha yukarda olduu gibi burada da, ayn olarak

deiebilirler, ve alabildiine ok olan bileimleri, ekonomik,
hukuki veya politik sorunun ve pedagojik veya dini sorunun
karmakln aklad gibi estetik sorunun karmakln da
aklarlar. Gerekliin ve yararlln, karlk geldikleri ve ken
dilerinden meydana geldikleri inan ve istein bireyi ynettikleri
gibi sosyal dnyay ynettiklerini grmek kolaydr.
nan ve istein, sklkla zeka ve isten, zihin ve bilin terim
leri gibi daha az ak, daha az basit ve anlalmas zor olan te-

62

EKONOMK PSKOLOJ

rimlerle ifade edilmi psikolojik ayrlma olduklarn baka

1
yerde gsterdiimi sanyorum; ama ruhun bu iki basit, ilksel
niceliinin zorunlu uygulama ve hedef noktas olarak, kapal
tm dncelerden, yarglardan ve bilinsiz tm isteklerden
hipotezle arnm ar duyumlar vardr. Oysa, ar hissedi kiiden
kiiye en devredilmez, aktarlmaz, ve bir kiinin bir dierine
olan benzerlii en tantlanmaz eydir, halbuki inan ve istek her
zaman daha byk bir kolaylkla bakasna aktarlrlar ve tm
insanolunda kusursuz bir biimde benzer olan ruh durumlar
olarak kabul edilirler (onlarn deiik uygulama ve hedef nokta
lar dnda). Fakat u imkansz eyi, insanlar arasndaki hisse
di tarzlarnn intikali ve benzerlii, Sanat bunu denedi, ve sihirli
yayn titrei me sokulmu tm duyumsallklarnn zerinden
geirerek, onlar dzene sokarak, kendi evresinde hzla kendi
sini gsteren sanatnn en ince, en ho duygularnn gzel bir
ekilde st ste konuuyla onlara dzen vererek, bir tr akort
ederek duyumsallklar toplumsallatrd, din ya da bilim zeka
lar yapt gibi, politika veya ahlak istenleri yapt gibi. By
lelikle, insanlarn zihinlerini ve kalplerini bir dnceler ve ak
siyonlar sisteminde armonize ederek giden sosyal mantn ve
amabilimin en byk dl olarak, onlarn zevklerini dzene
sokmak ve dizgeletirmek iin alan estetik doar.
Bunlar sosyal bilimin ok eitsiz bir ekilde gelien ana da
ldr. Sosyal bilim tamamlanm ve olgunlam olsayd, ayn
anda u tam teoriyi sunard : 1 . Dilbilimsel bilgiler, dini
inanlar, cokulu inanlar, bilimsel bilgiler gibi birok alt tr
lere blnen gereklikler teorisi, veya, daha houmuza giderse,
aydnlklar teorisi; 2. Yetkileri, haklar, deerleri, saygnlklar,
zenginlikleri ieren yararllklar, veya, mlkler teorisi, nasl is
tersek; 3. Gzel sanatlarn ve edebiyatn eitli trlerinin bu
lunduu onca ayr trlere ayrlan gzellikler teorisi.
2
Bir baka almada , sosyolojinin, her bilim gibi, onu olgula
rnn tekrar, veya onlarn kartlklar, veya adaptasyonlar
1

Evrensel Kartlk'ta psikoloj ik kartlklarla ilgili blme baknz zellikle.

1 898

2 Toplumsal Yasalar, Paris, F. Alcan,

63

GABRIEL TARDE

bakmndan ele almza gre farkl gorunum arz ettiin i

gstermeye altm. Bl.\, l blnme az nce belirttiim b
lnmeyle birlikte gereksiz yere tekrarlanmaz, bu ona dikeydir
adeta: Sosyoloj inin bu dalndan her biri, birazdan grecei
miz gibi, sz konusu grnm altnda kendini bize gsterir.
Az nce sraladm tm terimlerin nicel karakteri az belirgin
olduu oranda reeldir; tm i nsan dncelerinde vardir. 1 Zorlu
abalarnn karl olarak belli bir zenginlik, veya n, g,
gereklik veya artistik yetkinlik arttrmann peinden gitmeyen,
ve tm bu kazandklarnn azalma tehlikesine kar savamayan
insan, halk yoktur. Hepimiz konuuyor ve bu farkl byklkle
rin zerine farkl halklar ve farkl bireyleri yerletirdiimiz ve
onlar devaml olarak karttmz veya indirdiimiz bir lei
varm gibi yazyoruz. O halde herkes st kapal bir ekilde ve
sk skya tm bu eylerin, sadece birincisinin deil, aslnda
gerek nicelikler olduuna ikna olmu bulunuyor. Gcn, nn,
gerekliin, gzelliin bu gerekten nicel veya gerekten l
lebilir karakterini tanmamak, bu insanolunun deimez duy
gusuna kar gelmektir ve evrensel gce, abaya ama diye bo
kuruntular, hayaller vermektir. Bununla birlikte, tm bu nice
liklerden bir teki, zenginlik, bu netlikle bu ekilde anlald ve
1

Her dnem,

dncelerinden

her

uygarlk, Nietzche'ye

gre -

biridir - onun "deerler tablosu"

ve

bu

dedii

onun
eye

en

iyi

sahiptir.

rnein, bu tablo, "gerekliin hatadan stn olduuna, veya balayc bir

davrann sert, acmasz bir davrantan daha iyi olduuna hkmediyor."
(V.Lichtenberger, Nietzche'nin Felsefesi.). Bu trden karlatrmal bir grup
dnce

insanln evrelerinden

birinin

zgn karakterini oluturur. "Bu

deerler tablosunun saptanmas, ve zellikle daha yksek deerlerin tespiti,

evrensel
bireylerin

tarihin

en

bilinli

nemli olaydr,
veya

bilinsiz

nk

bu

deerler hiyerarisi tm

davranlarn

gsterir

ve

onlarn

davranlarna ynelttiimiz tm yarglar gerekelendirir." Ve biliyoruz ki,

nl filozofa gre, "Avrupal uygarlklar tarafndan imdi tannm olan
deerler tablosu yanl yaplmtr ve yeniden gzden geirilip dzeltilmesi
gerekmektedir." Nietzche'ye bahsettii bu deerler tablosunun ne varlndan
ne de byk neminden dolay itiraz edemezdik. Fakat tablo her eyden nce
sosyal niceliklerin varolduunu farz ediyor. Zira, bir eyin bir dierine gre az
veya ok tannm olabilmesi iin ortak bir llerinin olmas gerekmez mi? O halde sosyal nicelikleri kabul etmek gerekiyor.

64

EKONOMK PSKOLOJ
bunun sonucunda zel bir bilimin konusu olmaya deer g
rnd: Ekonomi politik. Ama, bu konu gerekte parasal zellii
nedeniyle daha matematiksel hatta bazen yanltc bir aklkla
speklasyonlar iin elverili olsa da, dier terimler de her biri
ayr bir bilim tarafndan incelenmeye deerdirler. Tm bu bi
limler, artk syleyelim, teoride ayrlabilir olsalar da birbirlerinin
iine girerler. Bu byle aklanyor ve Ekonomi Politiin uzun
sre gsterdii toplumlarn evrensel bilimi olma iddias kusursuz
bir ekilde aklanyor. Gerekte, sosyal deer konusunda, zen
ginlik olarak, parasal bir deeri var olarak dnlemeyecek
hibir ey yoktur, ne gereklik, ne yetki, ne hak ne de herhangi

bilgiler veya verdii yet

kiler asndan, kendisinin meyvesi olduu haklar veya az ok
estetik ya da estetik olmayan karakteri asndan deerlendirile
bir gzellik. Ama ekonomist, ierdii

bilecek tarmsal veya endstriyel ya da baka bir zenginliin de

artk olmadn grmeyi ihmal ediyor. Bilgin, papaz, sanat,
politikac, hukuku, vs, sosyal deerin kolundan birini veya
onlarn alt-kollarm inceleyen herkes, o halde, ekonomistle onun
tekelini talep ettii evrensellik karakterinde ayn vasflara sahip
olurdu. Tm

mlklerin

teorik ynnn ve estetik ynnn ya

rarc ynlerinin zararna deil de stnde gelierek gittiklerini de

ekleyelim. Kelimeler, dogmalar, ayinler, trenler, bilgiler, hak
lar, yetkiler, soyluluk, n, hret, ilkin sadece yararllklar olarak
incelenebilmilerdir; yledirler de, ve fazlasyla hep, bilgi ko
nular gibi, gereklikler gibi, ve sanatsal ifade aralar gibi, g
zellikler gibi.
Her ne olursa olsun, bylece kuatlan Ekonomi Politik, meta
fizikiler veya mantklarla yeniden domak zere sosyolojinin
lne braklm, gezgin bloklarnki gibi gizemli yalnzln
kaybedecekti, dorudur, ama orada sosyal bilimdeki gerek ye
rinde yeniden ortaya kmak ve kullansal nosyonlarn, b
lmlerini, onun yla aydnlanan ve onu klaryla aydnlata
cak olan karde bilimlerce kontrol edilen teorilerini bulmak gibi
bir kazanc olacakt. Kulland temel nosyonlarn birkan
inceleyelim nce ve genel sosyolojinin dier dallarnn ilk s
nrlarn izmeye hizmet edip edemeyeceklerini, zaten hizmet
65

GABRIEL TARDE

edip etmediklerini grelim. Bu nosyonlarn bana, dediimiz

gibi, deeri yerletirelim, ve buna para deerini, alma, dei
im, mlkiyet, sermaye ve ortaklk deerlerini ekleyelim.

Ama, her eyden nte, nfus sorununun zel olarak ekono

mistlere ait olmadn syleyelim, buna itiraz edilemez. Dilbi
limcilere ve mitologlara olduu gibi politikaclara, hukukulara,
ahlakbilimcilere, ve de estetikilere aittir elbette. Bu bilgin
gruplarnn her biri, nfusun geometrik ilerlemeler halinde art
mas eiliminin ortaya koyduu sorunu kendisine kendi tarzyla
sorar. Ekonomist iin, bu eilimin maddelerin ve dier zengin
liklerin retimiyle ilikilerini incelemek, ve onu bizi - yerli yer
siz - byk bir tehlikeyle tehdit ediyor grnd lde fren
lemenin veya retimin, byk endstriden kk endstriye,
byk ekimden kk ekime, nfus kadar veya ondan daha hzl
yrmesini salamann pratik yollarn aratrmaktr sz konusu
olan. Politikac iin sz konusu olan, bu ayn eilimin devletle
rin gcyle ilikisini bulmak ve daha az engellendii rakip
uluslarn karsnda icraatna kar olan engelleri kaldrmaktr.
Dncenin ve zellikle her trden nn ve popleritenin gc
nn nfus artt lde arttn gzlemlemekle de uraabilir.
Hukuku u veya bu ekildeki kurulularla nfusun ilerleyiinin
tevik edilebileceini veya azaltlabileceini, ve bu ilerlemenin
dier taraftan onu yasamayla ilgili veya hukuksal yeniden d
zenlemelere zorladn da bilir, ya da bilmelidir. Ahlak Gre
vin, klan ahlakndan site ahlakna ve ardndan byk ulus ahla
kna, ve kan davalarndan veya geleneksel konukseverlikten
geni adalet duygusuna ve insanlk dinine geen ilkin dar olan
bir grubun her byk saysal artnda dntn bilmemezlik
edemez. O halde nfusun ilerlemelerine sevinmelidir, eer n
fuslarn gelierek aktklarn ve yok edici savalarn buradan
doduunu gremiyorsa. N ihayetinde, dilbilimci, mitolog ve
estetiki, nfusun ilerleyii veya gerileyii, yani geometrik ola
rak ilerleme eiliminin karlat tarihsel engeller veya uyar
clar ile dilin, dinin, sanatn dnmleri arasnda varolan ba
tespit etmelidirler.

66

EKONOMK PSKOLOJi

Bunlarn her biri iin sorun karmaklayor, eer sz konusu

ei limin sadece farkl nfuslarda deil her birinin farkl taba
kalarnda ve onlarn artarda gelen nesillerinde de ok eitsiz
olduuna veya kendisini yle gsterdiine dikkat edersek. N
fuslarn ve nfusun en verimli tabakalarnn en aa, en kt
donanml, en yeteneksiz tabakalar olup olmadklarn bilme
sorunu, tm grnmleri altnda gz nne alnan sosyal gele
cek asndan ok byk bir neme sahiptir. Nfusla ilgili bu
ok renkli ve ok deiken olan byk sorun, adeta ayn anda
hem b iyoloj ide hem sosyolojide at koturuyor. Ekonomi Politik
bunu kendisine mal etme hakkna hi de sahip deildir o halde.

il
Deer dncesine geri dnelim. Deerin, insan veya ey ol
sunlar, halkn dikkati ve inancyla hedeflenmi olarak dnlen
sradan nesnelere uygulandn sylyorum, insan veya ey
olsun, halkn istei tarafndan hedeflenmi olarak dnlen
sradan nesnelere uyguland gibi . Bir baka ifadeyle, deer, bir
toplumun entelektel hazinesini meydana getirdii bilgilerin
"genel gerekliinin" az ok bir ksmna uygulanabilirdir diyo
rum, onun istemli almasnn ara gerelerini oluturan zen
ginliklerin ve dier mallarn genel yararl lnn az ok bir ks
mna uygulanabilir olduu gibi.
Bu bilgilerin, bu aydnlklarn says ierisinde, dini inancn,
dil inancn ve bilimsel i nancn oluturan bilgi gruplarnn
yannda, politik inancn, hukuk inancn ve ahlaki inancn
saymakszn, onun inan veya kiisel gven ileriyle kimi
insanlarn iinde yetenekleri veya var kabul edilen erdemleri
orannda atelenmi bu tannmlar topluluunu, saygnlklar,
an ve hretler, poplariteler ynn unutmaktan kanmak
gerekiyor elbette.
Oysa ki, bir insann n, hreti, saygnl kadar, serveti ka
dar, doas asndan deimeksizin artabilir veya azalabilir. O
halde bu bir tr sosyal niceliktir. Belli bir yaklaklkla, baarl
67

GABRIEL TARDE

istatistikler araclyla,, her tr tannmlk iin bu ayrksn ni

celii lmek ilgin olurdu1
B ir un-metre ihtiyac kendisini o denli hissettiriyor ki, her
renkten tannmlklar daha ok, daha ani ve daha geidirler, ve,
alldk geiciliklerine ramen, korkun bir gle elik edil
mekten geri kalmazlar, zira tannmlklar onlara sahip olan biri
iin bir mlktrler, toplum iinse bir k, bir inantrlar. Genel
letirilmesi yerin olan bir ayrm. Gven genelde gveni veren
birey iin byk bir g, byk bir hareket aracdr; ama onu
duyumsayan halk iin derin bir ruh huzuru, temel bir varolma
artdr. Bir ordu eflerine olan inancn yitirdiinde, bu efler
iin olduu gibi ordu iin de ayn derecede zc, ac bir eydir,
farkl ekillerde olsa bile. efler gsz hale gelirler; ordu, de
ersiz, etkisiz hale gelir. - Ortaya koyduum sorun, ayrca,
zlmesi en g sorunlardandr, kendi iinde zlmez olmasa
bile. Tannmlk hretin elerinden biridir; bir adamdan veya
onun eylemlerinden birinden bahsedildiini duyan bireylerin
saysyla kolaylkla llebilir. Ama hayranlk, ayn derecede
temel olan bir dier e, daha karmak bir ldedir. Ayn anda
hem hayranlarn saysn hesaplamak, hayranlklarnn younlu
unu sayya dkmek, hem de ok eitsiz olan sosyal deerlerini
hesaba katmak gerekirdi - bu iin pf noktas olurdu. Sekin
tabakadan, her trden sekin tabakadan otuz ya da krk kiinin
beenisine bir kalabalktan rasgele seilmi otuz krk bireyinkine
gre ok daha stn olarak nasl baklmasn ki? Peki bu stn
l saysal olarak nasl belirlemeli? Ne kadar zor olursa olsun
Sosyal psikoloj ide, nn bilincin yerini tuttuunu, bireysel psikoloj ide ben'in
yerini tuttuunu baka yerde sylemitim (Sosyal Mantk, Sosyal Akl ile ilgili
blm). Bu gr tarz az nce belirtilen ile hi de badamaz deildir, ki buna
gre n, hret ulusal "gerekliklerin" bir parasdr. hret - bununla her an
maksimum olan tannml, ltufkar veya ltufkar olmayan, aleyhte
tannml anlyorum - bir insana veya bir olaya, o andan itibaren tannm
veya nl hale gelen bir insana veya bir olaya yneltilmi dikkatlerin ve
dncelerin ezamanll ve eynlldr, ve dncenin bu canl durumu
bir tr ulusal bilin durumudur. Ama bu olaylarn veya bu insanlarn her biri
halk iin bir bilgi, bir gereklik tekil eder. Bu, nn sbjektif yn olduu
olgunun objektif yndr.

68

EKONOMK PSKOLOJ

bu sorun (kimi antropolojistlerin az ok dolicho 1 veya brachy

cephalie2 kafatas izini lmeye indirgeyerek fazlasyla basitle
tirdikleri bu sorun) bir zmnn olmas gerekiyor, nk as
lnda tm niversite snavlarnda veya idari snavlarda adaylarn
yeteneklerinin karlatrmal deerlendirilmesi i le her gn
zlyor bu.
Bir insana "deer" veren sadece n deildir, soyluluktur, say
gnlktr. Az ok bir soyluluk, eski rejimin salonlarnda byk
incelikle ve nanslarn gzel bir ekilde seilmesiyle deerlendi.
Bununla beraber, soyluluk, asalet, eitsiz seviyelerden ok, farkl
tipler ieriyor gibi grnyor. Bunlar her eye ramen snflan
drlyorlard: Her soyluluk tipinde, kraliyet veya askerlik olsun,
veya bunlarn alt-tiplerinin her birinde, bir insann soyluluk de
recesi isminin kdemiyle veya nyle llrd, yani onu soylu
olarak bilen insanlarn saysyla ve sosyal deeriyle, ve az ok
bir saygyla onu byle bilmi olan nesillerin saysyla llrd.
Soyluluk bir tr kaltmsal tannmlktr, doutan gelen bir tr
eref niandr3 . Zenginlik daha basit ve daha kolay llen bir
eydir; nk sonsuz seviyeler ve farkll silinerek giden pek
az farkllk ierir. yle ki, zenginliin soyluluun yerine kade
meli geii, zenginler ynetiminin aristokrasinin yerine geii,
sosyal durumu sayya ve lye daha fazla bal hale getirmeye
ynelir.
Bir insann halkn ona olan inancndan doan saygnl, onun
iin byk bir aksiyon aracdr, halk iin grnrde veya gerek
byk bir gvenlilik olduu gibi. Ve ekonomistler saygnlktan
bahsetmekte hakldrlar. Ama bir insann parasal saygnl,
ekonomistlerin megul olduklar tek ey, megul olunacak tek
ey deildir. Bir yurttan devlet adam olarak, general olarak,
bilgin olarak, sanat olarak uyandrd gven ahlaki bir say1

Doliko-(sefali): Uzunkafallk. (ev.)

Brakisefali: Ksakafallk. (ev.)
3 Soylulukla ilgili olarak, nllkle olduu gibi, ona sahip olan kii iin bir
eylem arac olduunu ama onu kabul eden ve ona inanarak onu yaratan halk
iin bir inan, bir erin, bir barklk olduunu grmek yerinde olur.
2

69

GABRIEL TARDE

gnlktr, bir iki bankacnn onun deme gcne olan gvenle

rinden daha nemlidir.
Bir insann saygnl, veya n ve hreti tm formlar altnda
nasl douyor, nasl byyor? Zenginliklerin ve onlarn parasal
deerlerinin retimiyle olduu gibi bu farkl retim trleriyle
ilgilenme zahmetine deer gerekten de. Ve belki de daha yeni
olan bu konular, ekonomistlerin yasalarn adyla sslediklerin
den ne genellik ne de kesinlik asndan aa olmayan dn
celer iin uygundurlar. Eer u veya bu maddelerin az ok b
yk bir miktarda retilmelerini, ve onlarn parasal deerlerinin
artn veya azaln dzenleyen "doal yasalar" varsa, halkn
u veya bu adam iin olan hayranlnn, bir halkn monarik
meruiyetiliinin, dini inancnn, onun u veya bu kurumlara
olan gveninin ortaya kn, gelimesini ve artn veya aza
ln dzenleyecek olan yasalar niin olmasn? Kukusuz var,
ama ekonomistlerin formle ettikleri deil. ddia ediyorum ki,
burada yasalatrma hakkna sahip olduumuz her ey, bireysel
inisiyatiflerden balayarak gittike yaylan taklitlere, bu takliti
yaylm/arn karlamalarna ve onlarn i ie giriimlerinden
doan mantksal uyumlara veya atmalara dayanyor, baka bir
yerde fazlasyla akladm gibi. rnein, bir insann n, bir
yetenek kefeden veya hayal eden ilk ahslar hayranlklarn
onu darda yayacak olan evrelerinde paylatrmay baardk
larnda doar, ve bu byle devam eder, ta ki bu hayranlk ya
yl ma, kendisi de benzer bir ekilde domu ve bym olan
rakip ve eliik bir hayranlkla oktan dolmu olan ruhlarla kar
laana kadar. ki antagonist duygunun en glsnn - en
gl, nk kendisinin dier insanlarn en byk ounluu
tarafndan veya daha byk bir arlktaki insanlar tarafndan
paylaldn bil iyor veya yle sanyor - dierine stn geldii
onca i arpma, onca i atma. Bir insann ahlaki veya para
sal saygnl ayn ekilde doar ve artar, ayn nedenler gerei
durur ve geriler.
Deerlerin saptanmasnn en nemli ilkesi olan nl arz ve
talep yasasna gelince, uzun zamandan beridir, Coumot'nun bu

70

EKONOMK PSKOLOJ

konudaki eletirilerinden beri, kapsamnn anlamszln, eer

bunu az ok doru olaca kapal ve belirsiz anlamnda anlarsak,
ve, eer, bunu ak anlamyla anlayarak biraz geme riskine
girersek insan gtrd yanlglar gstermi bulunmaktayz.
te ekonomik alan. Ama eer bunu komu alanlara tamay
dnseydik, bu daha kt olurdu. nan-deerin, gven-dee
rin, hret-deerin ve de saygnlk-deerin varyasyonlarn
onunla aklamaya alalm. Hristiyan inancn her Avrupa
lkesinde havarilerin ateli ve bulakan vaazlaryla nasl do
duunu, yayldn ve ortaada salamlatn iyi biliyoruz.
Dini inancn, her bir halkta, hangi nedenlerle reddedildiini
artarda kefedilen ve dogmalara kart olarak deerlendirilen
bilimsel dncelerin yaylmasyla -ve hangi kart nedenlerle
yeni argmanlar getiren yeni havarilerin yeni vaazlaryla
urada burada yeniden canlandn da daha iyi biliyoruz1 Bu
salgnlarda ve bu rnekler atmalarnda arz ve talep arasndaki
ters orantya benzeyen nedir? Hangi arz hangi talep sz konusu
olabilir burada? O halde gryoruz ki, deerin bu szde temel
yasas sadece ikincil ve zel bir yasa olabilirdi, parasal deere
uygulanabilir olsa bile. Ama parasal deerin kendisi de bunun
otoritesini kabul etmiyor.
Ekonomistler, birbirlerine dayank parasal deerler sisteminin
snrlarnn izildii ve fiyatlarn tekbiimliliinin hkm sr
d corafk ve sosyal alana pazar ismini verdiler. Ahlaki de
erler, bilimsel veya sanatsal deerler konusunda "pazar"a kar
lk den nedir? Toplum olmaz myd bu, kelimenin dar anla
mnda, konumalarn ayn konular zerinde akp gittii, ortak bir
eitim ve retim aldmz "dnya"? Dikkate deerdir ki, r
neklerin her trnde taklidin yaylmc doas gerei, toplumlar

1 Papazlar ve dindarlar inanlarn, "deerlerin" retiminin (yeniden retim diye

okuyun) etkenlerini ekonomistlerin zenginliin yeniden retimini inceledikleri
kadar bir dikkatle incelediler. nan tohumlar ekmeye zg uygulamalar
(inzivalar, zorlu meditasyonlar, vaazlar) ve okumalar, konumalar, onu
zayflatan davran trleri zerine dersler verebilirlerdi bize. Gazeteciler
partilerine olan hayranl ve nn yeniden canlandrma, ateleme sanatnda
de iyice glenmeye balyorlar.
71

GABRIEL TARDE

snrlarn amaya ve durmakszn yaylmaya yneliyorlar her

zaman, pazarlar gibi, bu sonuncular gibi bunu her zaman baa
ramasalar da. Baka bir ifadeyle, dncenin alan tekleerek ve
genileyerek i lerliyor 1 , ve, kendi alanyla birlikte, kendisinin
ruhu olduu her trden sosyal deerlerin alan tekleerek ve
genileyerek gider. Deerin yzey olarak bu yaylm stelik
karlksz deildir; ve, kendisi gereklemeye devam ederken,
tekbiimlilii daha yaygn olduka deiimleri daha hzl olan,
deer olarak daha byk bir deikenlik, bir kararszlk ona elik
eder. Btn dnyann bakentlerindeki Borsalarn ayn gnde
giderek eitlenen fiyat listeleri, ama bir dnemden dierine, daha
derin varyasyonlar sunduunu grdmz bizim kamusal fi
yatlarla bu gzlemi dorulamak kolaydr -fiyatlarn tekbiimli
letirilmesi ii bitmeye yakn olduu iin fiyatlarn konsoli
dasyonu ynndeki bir eilim imdiden grlse bile.- Ama
parasal deer konusunda doru olan ey, giderek daha kolaylkla
yaylm olduklarndan giderek daha az sreli olan hret-deer,
poplarite-deer, otorite-deer konusunda da ayn derecede do
rudur.
Deerin ykselii veya azal zerine, kelimenin tm anlamla
rnda, taklidin gl bir etkeni olan basnn etkisi yadsnmazdr.
Borsa haberleriyle, ana ksa fkralar ierisine sokulmu direkt
veya en direkt her trden reklamlarla parasal deerin varyas
yonlar zerinde etkili olur; kitaplarn edebi veya bilimsel dee
rinin varyasyonlar zerinde edebiyat veya bilim dergileriyle
etkili olur; herhangi bir eserin, herhangi bir rnn ahlaki veya
estetik deerinin varyasyonlar zerinde, verdii fikirlerin bt
nyle etkil i olur; kiilerin, zellikle de onlarn tannmlklarnn
ve hretlerinin deeri zerinde, karalamalaryla veya vgle-

1 Dnce ve Kitle ile ilgili almamza baknz. Paris, F. Alcan, 1 90 1 .

Kitaplarn edebi deerinin, resimlerin sanatsal deerinin Borsas yoktur, vs.,
ama byle bir borsa edebiyat eletirmenlerin, sanat eletirmenlerinin bakent
lerde bir araya geliiyle ve ilk kurulu amac bana gre bu ahlaki ve estetik
Borsa ofisini dnce iin metronom grevi grerek doldurmak olan akademi
lerle oluma yolundadr.
2

72

EKONOMK PSKOLOJ

riyle, yinelenip duran dalkavukluklaryla veya toplu susularyla

etkili olur.
Ak olan ey, basnn gelimesinin ahlaki deerlere giderek
daha belirgin olan ve onlarn deiim deeriyle mukayeselerini
giderek daha iyi bir ekilde halk karan bir nicelik karakteri
verme etkisine sahip olduudur. Gemi yzyllarda parann
gnlk kullanlnda olduka belirsiz olan bu sonuncusu, dei
im deeri, para yayldka ve bir btn haline geldike belir
ginleti. O zaman ekonomi politiin domasna neden oldu ilk
kez olarak. Ayn ekilde, gnlk Basndan nce, yazl eserlerin
bilimsel veya edebi deerinin, kiilerin nllklerinin ve tann
mlklarnn nosyonlar olduka belirsiz kalyorlard, zira ar
tlar ve kademeli azallar duygusu ancak ortaya kabili
yordu; ama, basnn gelimeleriyle, bu dnceler belirginlei
yor, vurgulanyor ve yeni bir trden felsefk speklasyonlara
konu olmaya deer hale geliyorlar. Basn, gerekten de, yayla
rak, btn Dnce olarak adlandrlan bireysel yarg rnekle
rini daha kalabalk ve daha benzer hale getirme ve, bir bireyden
dierlerine her birinin kendisinin onlara telkin ettii dncele
rin her birine katlm younluunu daha eit hale getirme veya
daha az eitsiz klma eilimindedir. B unlar, bir insann veya bir
kitabn hretinin rn olduu iki temel faktrdr.
111

Deer dncesi olmad gibi, para dncesi de ekonomist

lerin tekelinde olan bir alan deildir. Para zellikle zenginlikler
iin l hizmeti grr, ama sadece zenginliklere deil. nce
likle, istekleri tatmin edecek olduklar ve onlar tatmin etmeye
zg olarak deerlendirildikleri lde zenginlik olan zengin
liklerin ls olmasndan dolay, bu isteklerin ve bu inanlarn
da lsdr. Dindar balarn ve papaz snfna veya manastr
kurumlarna yaplan balarn mukayeseli miktarlaryla, eitli
dnemlerde, dini inanlarn ve gizemli arzularn soumasn
veya uyann belli bir yaklaklkla lmeye ok iyi yarayabi73

GABRIEL TARDE
lir; eitli ekollerin piyeslerinin oynand tiyatrolarn m ukaye

seli gelirleriyle bu sanat formlarnn az ok byk saygnln

lmeye yarayabi l ir; ktphanelerin iyi bir istatistii ile (byk

isteim,

eer yaplabilseydi), deiik yazn trlerinin ve onlar

sunan deiik yazarlarn greli baarsn lmeye yarayabilir,

bizi halkn zihin yapsnn varyasyonlar hakknda bilgilendire

cek olan art arda gelen kendi varyasyonlar gibi, vs. Para o halde
sosyal niceliklerin evrensel lsdr,

deil 1

sadece zenginliklerin

u genel aklamay yapabiliriz: Zenginlikleri ls olarak,

para sadece deiimlerle, satlarla veya allarla i lgilidir; ama,

isteklerden ayr olarak deerlendirilen inanlarn ls olarak,

para zellikle balarla ve de soygunlarla ilgilidir. B i limsel,

edebi, insan sever, yurtsever almalar lehine olan cmertlik

lerle, eli aklklarla, heykeller veya herhangi bir gsteri iin

yaplan yardm ki, her birimiz hayatna hakim olan inanlarn, i

dnyasn aydnlatan n doasn ve gcn ifade ediyor.

Yine bu kar gtmeyen harcamalaryladr ki, estetik hayranl

nn derecesini ortaya koyar. Hatta bazen sekter bir zihnin sap

knlnn, tutkulu inanlarnn sapncnn ve derinliinin kendi
sini gsterdii soygunlarla, hrszlklarla olur bu.

Gerekte, ba ve h rszlk, kendi iinde ekonomi politie ya

banc olan ahlaki kavramlardr, ama

deiim

tam anlamyla eko

nomik bir kavramdr. Dilin eretilemesiyle veya suiistimaliyle,

iki konumacyla ilgili olarak "birbirlerinin dncelerini dei

toku ediyorlar" veya hayranlklarn, diyoruz. Deiim, bilgiler

ve gzellikler konusunda, fedakarlk demek deildir. Deiim
karlkl yay lm ifade eder, ban, veriin karlkllyla,

ama tamamen imtiyazl ve zenginliklerinkiyle ortak hibir eyi

olmayan bir ban karlkllyla. Burada, ba vererek

sahip olduklarndan arnr; gereklikler konusunda, ve ayn e
kilde gzell ikler konusunda, ayn anda hem

verir

hem

geri alr.

1 Elbette baka ller de var: statistiin her tr bir ldr. Halka malolmu
bir insann poplaritesinin ykselii veya azal seim istatistii ile olduka
doru bir ekilde llebilir.

74

EKONOMK PSKOLOJi
Yetkiler konusunda, bazen ayn eyi yapar: Eski rej im kral
yarg yetkisini ondan tamamen vazgemeksizin devreder. - Bu
yzden, dncelerin, dini inanlarn, sanatn ve edebiyatn, ku
rumlarn ve ahlak yapsnn, iki halk arasndaki zgr-deiimi,
hibir durumda, mallarnn zgr-deiimine onlardan birinin
yoksullama nedeni olma konusunda yneltilen yaknmalara
maruz kalmaz. Buna karlk, bir yere geme, yerini alma deil
de karlkl bir ekleme olmasyla, verimli birlemeler, lmcl
arpmalar, oklar yaratr kar latrd heterojen eyler ara
snda. Demek ki ok iyilik yapmadnda birok ktlk yapa
bilir. Ve, bu entelektel ve moral zgr-deiim, her zaman er
ya da ge ekonomik zgr-deiime elik ettii iin, bu sonun
cusuyla ilgili olarak, eer dierinden ayrlabilseydi ou zaman
zararsz olduu kadar etkisiz olacak olan bu sonuncusuyla ilgili
olarak, ayn eyi syleyebiliriz. Ama, tekrar ediyorum, ayrla
mazlar, ve sonsuza dek srebildikleri iin, snrlayc, yasakla
yc bir kural, u kilise yasakl, bir

Endeksle

iki katna ka

bilir.

Kazan

ve

kayp

dnceleri, zenginliklere Olduu gibi, bilgi

lere de uygulanabilirler, deiim dncesi tam olarak sadece

zenginlikler iin uygun olsa bile. nsan hafzas snrl bir kapa
siteye sahiptir, dikkatli bilin en darlarndan bir alana sahiptir. O
halde, konumayla, kitapla veya gazeteyle getiri lmi5, bu alana
giren her yeni dnce, yerini ald bir bakasn kovar. Kov
mak, dar atmak deitirmek, dei toku etmek deildir. Bir
dnce kazandk, bir bakasn kaybettik. Kazandmzdan ok
mu kaybettik? Bu ilerleme sorunudur. ki dncenin ortak bir
lsnn olduunu kabul etmeksek, zlmezdir bu sorun.
Dnce, bilgili, eitimli evrelerde, dncelerin kendisine,
teorilere, bilgilere, en iyi tantlanm olanlarn (en inanlr olan
larn) ve uygulamalar asndan en verimli olanlarn (en arzu
edilir olanlar) en az tantlanm olanlarn ve en az verimli olan
larn nne getii, nem srasna gre bir hiyerarik snflan
drma yapmakla son bulur. Biri daha iyi kantlanm ama daha
az uygulanabilir olan ve biri daha az kantlanm ama daha iyi
uygulanabilir olan iki teori hakknda, birincinin veya ikincinin
75

GABRIEL TARDE
daha fazla deerde olup olmadn, daha fazla gereklie sahip
olup olmadn bilmeye gelince, bu ok ince bir zorluktur, ama
bununla birlikte zlmez olmayan bir zorluktur, kitle ve hz
gibi heterojen niceliklerin bileime girdikleri fizik problemleri
zlmez olmadklar gibi.

yelik kavram deerin tm anlamlarna uygulanabilir mi?

Belki, ama ekonomistlerin hukukular gibi zgr kullanmnkini
anladklar anlamda deil. Bu anlamda, bir insan tannmlnn,
hretinin, soyluluunun, saygnlnn iyesi deildir, bakasnn
lehine -yaayan yeler olarak- vazgeemeyecei yelerinin
iyesi olduundan daha ok. Bu en nemli, ulusallatrlmas en
imkansz olan deerlerin kamulatrlmasndan korkmasna ge
rek yoktur o halde. Duyumlarnn da iyesi midir bu insan? Hayr,
nk duyumlar istenildiince ve szle aktarlmazlardr temel
olarak. Dile getirerek aktarabilecei inanlarnn ve tutkularnn
bir lde iyesidir; ama, az nce sylediimiz gibi, onlar yay
masyla onlardan yoksun hale gelmez; onlar zayflatmaz da,
kendi dndaki bu yaylmla onlar kendi kalbinde glendirir
daha ok. Kefettiiniz dncelere rettiiniz zenginliklerden
ok daha baka bir ekilde sahipsinizdir, ilk olarak zenginlikleri
bulup retmi olsanz bile. Keifleriniz ve bulularnz, bana
yle geliyor ki, siz onlar konumalarla ve sylevlerle yaydnz
oranda onlara sahipsinizdir. Yarattnz zenginliklere gelince,
eer deiimle ve satla yaydysanz, aktardysanz, artk size
ait deildir onlar. Dorudur, eer bulan, kefeden kii iseniz,
ayn dncelerine ve o dnceyi bulmu olma onuruna sahip
olmaya devam edersiniz, ama yararllk deil de gereklik ve
nllk lsnde. Fark dorulanm olarak kalr o halde, nk
temelde, tekrar ediyorum, szl ifadeleriyle aktarlabilir olan

temsili ruh durumlarnnkine, ve bu ekilde szl olarak aktarl

maz olan duygusal ruh durumlarnnkine dayanr. Sanatn en
harika ii, verdii canl ve o zaman gzel olarak deerlendirilen
ifadeyle, duyumsallklar ve duygular deil de, dorudur, bunla
rn imgelerini aktarlabilir hale getirmesidir, ve bu ekilde, doa
olarak bireysel ve yabanl olan bu ruh durumlarn sosyalletir
mesi ve bir tr insancllatrmasdr.
76

EKONOMK PSKOLOJ

alma dncesi, aktr ki, zel olarak ekonomiste ait de

ildir. B i r ama uruna olan her insan abas almadr, bu
ama isterse zenginlik, g, bilgi, n veya gzellik retimi veya
edinimi olsun. Zenginlikler teorisinde zellikle var olan ey,
kendisi tarafndan incelenen zel deerlerin biricik kayna (ona
gre biriken alma olan sermaye dahil) olarak bakmaya zor
land alma dncesinin gereinden fazla kullanlmasdr.
Hibir hukuku almann haklarn yegane kayna olduunu
syleme yanlgsna dmez, ve politikac, bir insann gcnn
ve poplaritesinin abadan ok ans rn olduunu, ve bunlarn
direngen bir sebattan ok bu insann doas ve zamannn ve
lkesinin ihtiyalar arasndaki rastlantsal uygun bir durumdan
doduunu iyi bilir. Profesr, kendi kesinde, bilgilerin edini
minin veya gzel tablolarn ve gzel heykellerin yapmnn
rencilerinde uygulamalaryla orantl olduunu dnmeyecektir
hibir zaman. Ekonomi politiin her zaman yapt ve sadece
onun yapt bir baka hata var. Bu hata, almann nemi a
sndan, yeni bir tr zenginliin veya eski bir zenginliin yeni bir
yetkinliinin yaratlmas ile retim dedii ama gerekte bu zen
ginliin ilk reticinin rneinde yeniden retilmesinden baka
bir ey olmayan ey arasnda ayrm yaplmamasna dayanyor.
inin, rencinin, her trden retilinin yeniden retici ve
kopyalayc almas verimsiz, nankr ve zahmetlidir, ve belli
bir lde, yeteneklerin eitsizliine ramen, sonucu younlu
uyla ve sresiyle orantldr. Ama yaratcnn, gerek reticinin
elenceli almas, byle deildir, ve hakl olarak mucidi al
ann karsna koydum 1 Mucit hibir ey bulamadan zorlu bir
ekilde almakla yllar ve yllar geirmi olabilir, ve tm bu
alma kaybolur; dncesi onu yendiinde, tm bu glkler
unutulur, ve ksa veya uzun srsn, artk nemli deil, byk
sevincinde boulur. Ve ona sunulan sevincidir, znts, acs
deil. Ve sevinci, kefinin sosyal deerini lmeye zntsn
den, acsnda daha ok yarayabilir.
1 Uzun zaman nce, 1885'te, Felsefe Dergisi tarafndan yaynlanan Doal
Darwinizm ve Sosyal Darwinizm balkl bir makalede

77

gelitirdim bu kartl.

GABRIEL TARDE

Sermaye

dncesinin zenginlikler teorisi dnda bir anlam

var mdr? Evet, ama eer bunu genelletinnek istersek, okulda

retilen, stelik kapal ve uzlamaz olan anlamlarndan farkl
bir anlamda anlamak gerekir bunu. ncelikle, sennayenin zen
ginliklerin yeniden retiliinin sine qua non olmazsa olmaz bir
art olarak anlalmas gerektiini syleyelim, ve de yetkinin,
haklarn, bilgilerin, nn gzelliklerin. Peki bu art nasl bir
art? Bunun bir aletin, bir okul veya bir sanat atlyesi aletlerinin
mevcudiyeti olduunu syleyebilir miyiz, bir endstri atlyesi
nin ve bir iftliin olduu gibi? Fakat yetkilerin, haklarn, po
plaritelerin, nllklerin yeniden retiminin bir benzeri olabi
lecek hibir ey gremediimiz iin evrensel olmayan bu koul,
ortaya kt yerde mutlak bir ekilde zorunlu da deildir. Bir
tarla iisi, eer aleti yoksa, daha basit dier aletlerle kendisine
bir tane yapacaktr gerektiinde, hatta parmaklaryla; ressam da,
eer ne boyas ne de fras yoksa, kendisine bunlardan yapmay
baaracaktr; ama bir artla, zorunlu ve zorunlu olan tek bir
artla: yle ki, her biri model olarak alacaklar benzer aletler
grecekler oktan, veya yapldn grecekler, bu aletlerden
asla gremediklerinde, veya yapldn gremediklerinde onlar
kendileri kefetmedikleri mddete. Dier taraftan, ellerine hazr
yaplm aletler koymamz bouna olacaktr, eer nceden
renmemilerse, yani patronlarn veya ustalarn izleyerek, kulla
namayacaklardr onlar, kendilerini buna uydunnaya alma
mlardr. Demek ki burada temel nokta, kendisinin de grl
mesi gereken bir ii yeniden yapabilmek iin az veya ok r
neklerini retebileceimiz bir eylem tipinin elimizde bulunmas
veya bulunmu olmasdr. Sermayenin ve almann fark by
lelikle aslnda bir modelin veya bir kopyann farkna indirgeni
yor, ve grlyor ki, bu bakmdan, bunu genelletinnek kolay
dr. Geleneksel veya yabanc bir tipin rneiyle ve gemi veya
d bir ilk model zerine ayn ekilde kopya edilmi, otoriter
veya kutsal olsun bir seim yntemine gre verilmemi ve ya
ylmam olan hibir politik, hukuki veya papazlk yetkisi yok
tur. oalmak iin benzer modeller gerektirmeyen hibir hak
yoktur.
78

EKONOMK PSKOLOJ
Eser taklitlerinden ve ustaca yntemlerden oluan

linde

ksm

ha

olmayan (zira ksm halindeyken de kendi sras geldiinde

modeldir veya model olduunu iddia eder) hibir edebi veya

sanatsal gzellik yoktur. Atalardan kalma veya dardan alnma
bir tipe gre dzenlenmi ritel gsterilere, alklamalara, sunu
lan iek demetlerine, talya' da sonelere, baka yerde arklara
vs., dayal olmayan, ve, zaten bilinen bir tipe giren belli bir trde
bir nn sonu olarak domad hibir hret biimi yoktur.

Yeniden retimin,

ekonomistlerin retim dedikleri eyin tek art

olarak. her yerde keiflerle, bireysel giriimlerle ortaya karlan

modeller varl ve modeller bilgisi kendisini her yerde zorunlu
klyor, kabul ettiriyor. B ir lkede bilinen bulular topluluu
onun gerek sermayesini meydana getirir, olduka farkl iki
biimde artan bir sermaye: bu topluluun bymesiyle, veya
bununla ilgil i olarak sahip olunan bilginin yaylyla.
Ekonomi politiin dna karlmas kolay olan bir dier kav
ram olan

i blmyle

iin ne diyeceiz, ekonomistlerin buna

gerekte almalarn uyumuna geri dnen deerli avantaj lar

verdiklerini sylemeyeceksek?

Zenginliklerin blm,

uygar

l n seyri boyunca hep artan ve ihtiyalarn farkllamasna,

bizim rafine, gelimi psikoloj imizin karmaklamasna denk
den

farkllamalar,

blmnden

onlar

retmeye

ynel i k olan

ilerin

tamamyla baka bir kapsama sahiptir. Ayn e

kilde, yetkilerin blm, artan karmaklklar, yetkiye, gce

ulamak amacyla sarf edilen abalarn blmne ve yahut da
ortaklna gre bambaka bir nemde olan bir anlama sahiptir.
Bir hretler blm de vardr elbette, nllklerin ve tann
mlklarn srekli byyen bir okluu ve farkll, ve bu ken
dini tannm hale getirmeyi baarmak iin sarf edilen abalar
dan daha ok dikkate deerdir. lerin deikenliliinden ok tek
bir i te uzmanlamayla n kazanmay baarrz.
Bu deiiklilik nemsiz deildir, ama zenginlie, servete ula
mak iin olduu gibi hrete, poplerlie, gce, bilgiye, estetik
yetkinlie ulamak iin, her eyden nce nemli olan ilerin
uyumluluudur, abalarn ortaklldr.

79

GABRIEL TARDE
lerin uyumluluunun ilerin blmn gerektirdii doru
dur, ama uyumluluk blme orantl olmaktan uzaktr, ve
uyumluluk bu sonuncusu artmakszn oalabilir, hatta o azalr
ken de oalabilir.
En iyi bir "i organizasyonun" gelecekte en kk bir i
blmne bal olmas olduka mmkndr, ve bu kt de
olmazd; ama eer tesadfen zenginliklerin en kk bir farkl
lamas ona elik etseydi, bu baka trl can skc olurdu.
ilerin b ilinli veya bilinsiz, toplu veya dank

ortaklyla

almalarn dayankl gerekleir. Ortalk dncesinin eko

nomistlerin tekelinde olmadn gstermek iin srar etmek
gerekir mi? B u aktr.
B i r toplum her dnemde mmkn olan en byk zenginlik,
bilgi, hret, g ve gzellikler miktarnn peinden gitmez sa
dece; sz konusu dnemde mmkn olan en iyiler olarak deer
lendirilen zenginliklerin, bilgilerin, vs. , mmkn olan en byk
miktarnn peinden de gider. Zaten ok g olan maksimum
problemi, ilk bakta zlmez gibi grnen ama ilgintir ki ok
daha kolaylkla zlen bir

optimum '

problemi ile karmaklar

iyice. H er dnemde ve her lkede, toplu olarak kabul edilmi

olan ve bir toplumun kendisini herkes tarafndan ayn derecede
kabul edilmi olan sular hiyerarisinde olduu kadar iyi bir
ekilde yanstt bir farkl hretler h iyerarisi vardr. Ve bu
ayn ekilde o toplumun yetkiler, gler veya bilgiler hiyerari
sine benzer bir ekilde uygulanr.

Byk

bir su bazen bir kfr,

bazen maj esteye kar bir su, hrszlk veya cinayettir; byk
hret dn askeriydi, dnden ncesinde dini idi, ermilere ka
tlma idi; Restorasyon dneminde iirsel oldu; bugnse dramc
dan ok komedyenin, airden ve yahut da romancdan ok
-gnmzde olaanst bir biimde moda olan- edebi eletir
menin hreti olacakt.
Baka dnemlerde, talya'da, en hretli insan byk bir res
samd, byk bir heykeltrat, byk bir mimard. imdiki Al-

En iyi. (ev.)
80

EKONOMK PSKOLOJ
manya'da, mzikal hret dier sanatsal hretlerden ok daha
baskn kt.
B unlar alt blmlere ayrmak gerekirdi: rnein, Hristiyan
ortaann her dnemi ve her ulusu azizlerinin doasnda ortaya
koyar kendisini; aziz Jerom' larn, aziz Augustin' lerin iek ap
serpildii burada, aziz Franois d' Assise'ler filizlenmeyi bile
1
baaramazlar, ne de Catherine de Sienne' ler.
Benzer bir biimde, her toplumun, ayn derecede anlaml veya
ayrdedici olan ve benzer h iyerarilerle karlatrlmas ekono
mist iin ok yararl olabilecek kendi zenginlikler h iyerarisi
vardr. B yk zenginliin ynlar, srler halinde veya buday
uvallar halinde, ya da sermayeler halinde olmas

veya en az

bulunur cinsinden sermayelerin bireyler zerindeki sade ala

caklara veya devletten hamiline olan gelirlere, rantlara dayan
mas farksz, nemsiz bir ey deildir. 2 Sadece somuttan soyuta,
zelden genele deil de, zellikle kiiselden nesnele, dar bir
kiiler grubuyla, krsal ve sonra tarmsal dnem boyunca ebe
veynler ve hizmetiler grubuyla olan zel i likilerden saysz ve
grlmez bilinmeyenlerle olan anonim i likilere giden bu seride
geridndrlemez bir ey yok mudur? Ve benzer serilerde ben
zer olan bir ey yok mudur? Yetki ve en gl hak, yetkinin ve
hakkn ideal tipi, saygn bir ihtiyarn ailesi zerindeki, efendinin
ona baml olanlar zerindeki yetki ve hak eklinde balad, soy
mirasyla veya kaltmsal antla olumu olan tamamen kiiden
kiiye olan bir ba; grevlinin halk zerindeki yetkisi, hakk
olmakla son buldu. En gl, en kutsal dev, ailevi dev ek
linde balad; vatan veya insanlk devi olmakla son buldu. En
ba dndrc hret, kk bir taraftar grubunun, kk bir
1

Bu konuyla ilgili olarak Sayn Henri Joly'nin Azizler Psikolojisi' ni

okuyunuz.
2

Nasl olur da heterojen eyler, grnr ortak lleri olmakszn, birbirlerine

stn veya aa olarak snflandrlyor, deerlendiriliyorlar? Bu sadece bu

eyler az ok youn, az ok genelletirilmi istekler veya inanlar konusu
olduklar iindir. Demek ki eer bu ayn anda hem psikolojik hem sosyal olan
iki gcn nicel karakterini kabul etmeyi reddedersek, sz konusu snflandrma
aklanmaz hale gelir o zaman, hakl karlmaz olurlar demiyorum sadece.

81

GABRIEL TARDE
kilisede skm bir buhurdanc grubunun banaz, tutkulu, y
rekten bal hayranl eklinde balad; kahramann kiisel
olarak tanmayan dank ve byk bir halkn grece daha souk
ve gerek ball olmayan alklamalar halinde son buldu 1 En
ok inanlan ve en canl gereklik, en stn gereklik, kk bir
mezhebin kredosu2 eklinde balad, bakasnn tanklyla ka
bul edilmi tamamen kiisel bir gereklik; bilimsel yasalarn
nesnel gereklii olmakla son buldu. Tm bu dnmlerde, bir
toplumdan dierine ok biimli olan ama ortak noktalarna yeni
den kmalar benzer biimde imkansz olan tm bu hareket
lerde, sosyal alann genilemesine ynelik kar konulmaz ei
lim kendisini ortaya koyar, tarihin genel ynelimidir bu.
Bu evrimlerin ok biimliliine gelince, ayn ynlerinden ba
msz olarak, grsel baknn yaylmn yneticilerinin ve
koullarnn etkisiyle kah buraya kah oraya ynlendiren dn
cenin deikenliklerinden, kaprislerinden ileri gelir bu. rnein,
ballktan u veya bu eye hayran olmaya veya sayg duymaya,
veya sayg duymaktan ok genelde hayran olmaya, u veya bu
trden nllkler doar. Bizim ada uluslarmz byk yete
neklere hatta byk dehiilara sahiptirler, hayranlk duygusunu
koruduklar iin; artk byk karakterlere falan sahip deiller,
veya artk sahip deillermi gibi grnyorlar, sayg duygusunu
kaybettikleri iin. Byk sayg lar byk nl erdemler yaratr,
byk fkelerin, byk kzgnl klarn byk sular yaratt
gibi, byk inanlar byk gerekl ikler yaratt gibi. Ekliyo
rum: byk ulusal gvenler byk devlet adamlar yaratt gibi.
Sistematik olarak kara almaya, lekelemeye alan bir basn
bunlarn kaynan kurutur. - Bununla hrette rastlantsal olan
eyi gryoruz. Doal eit dehada, bir insan dahice dncelerle
karlar veya karlamaz, bu dncenin elerinin taklidin
apraz akmlar ile ona getirilecek veya getirilmeyecek olula
rna gre. Ve, kefedilmi dncelerin eit dahilii derecesinde,

Elbette ki bir insann nn bu souk yayl scak bir odan, cokulu bir

arkadalar grubunun varlyla mmkndr sadece, en azndan balangta.

2 Temel inan maddesi. (ev.)

82

EKONOMK PSKOLOJ
bu dnceler onu nl veya deersiz hale getirirler, kendilerine
dkn olan ve kendi lerini karlamaya hazr olan bir halk ile

karlap karlamamalarna gre.

iV
Ekonomi politiin kulland balca kavramlardan birkan

gzden geirdik; en neml ilerinin, deer, alma ve ortaklk

kavramlarnn zel olarak ekonomi politie ait olmadklarn ve

genelletirilmekle daha da nem kazandklarn grdk; dier

kavramlarn, iyelik, deiim ve i blm kavramlarnn yer

deitirerek dntklerini ve dzenlemeler, deiiklikler ya
plmakszn genelletirilebilir olmadklarn grdk. Henz hi

bahsetmediimiz ve ekonomik alan dnda mmkn herhangi

bir kullanmnn olmadn syleyeceimiz bir kavram var;

bizim mevcut bak amzla, tm kavramlardan en az nemde

olan bir kavramdr bu demek ki, ekonomistler bunu kendi bilim

dallarnn veya drt byk blmnden birinin bana koy

salar b i le:

tketim.

Zenginlikleri tketiriz, yani yle ki, onlar

kullanmak iin az ok hzl veya yava bir ekilde onlar yok

etmeliyiz; bir yetkiyi onu kullanarak veya onu ktye kullanarak

tketiriz diyebiliriz belki; peki nn ve saygnln da tketir

miyiz?

nanlar onlar dnerek ve hayran olduumuz ba

yaptlar onlara bakarak tketir miyiz? 1 Buna karn, ekono-

Zenginlikler tketilmeye yneliktirler, ama hretler, nllkler yok olmaya

ynelik

deildirler.

Yok

olular

olaan

bir

rastlantdr,

hemen

hemen

evrenseldir, ama kendi zel doalarna her zaman yabanc olan bir rastlantdr.
hretlerin, linllklerin her biri, dierlerinden ayr olarak dnldnde,

topluluunun

snrlarna

gerilemeye ynelmez

kadar

durmakszn

yaylma

eilimindedir,

ama

bunu takiben. Gerilemesi, kendisiyle badamaz olan

dier nllklerle karlamasnn sonucu olabilir sadece, veya hayranlarnn

doal

lmnn

sonucu

olabilir

sadece,

yerleri

doldurulmadklarnda.

Sosyoloj ik deil de biyoloj i k bir olgu olan lmdr sosyal nedenlerin rettii
nllklere daha kesin bir ekilde bir son veren veya zayflamalarna, kademeli
soumalarna neden olan. 1 8 1 5 'te sonra, len her yal askerle, Napoleo'un
hreti, sahip olduu canl ve bulakan, yakc ve yaylgan ey asndan

83

GABRIEL TARDE
mistlerin ok daha snrl bir ekilde kullandklar iki dnce
var, ittifak ve sava dnceleri,

adaptasyon

ve

kartlk dn

celeri, ve bu dnceler en st seviyede genelletirilebilirler.

Kartlkla, retimin veya tketimin yar konusunda megul
oluyorlar sadece, rnlerin byk bir ekonomik rol oynayan
gizli ve devaml kartln ihmal ederek, ve rnlerin grn
mez ittifaklarn ve bunlarn verimli adaptasyonlarn hi gz
nnde bulundurmuyorlar.
Fakat, bu noktay iyi anlamak iin, somut bir rnek alalm, ki
bu bize kar latrmalarmzn nda ekonomistlerin kimi "ya
salarn" inceleme olana verecektir.

Kitaptan

alacaz bu r

nei. -Para iin dierleri gibi bir meta olduu sylenmiti, ve bu

zaten byk bir hatayd. Ama, eer kitaplarn dierleri gibi meta
olduklarn sylenseydi, bu ok daha derin bir yanlg olurdu.

azalmt, bir klandnna sisteminin bir bujinin snmesiyle olduu gibi. Bu

canl hretin yerine imtiyazl dahiler iin, daha souk, korkutucu ve karanlk.
srekli yaylarak gidebilen bir hretin getii dorudur, ama Archille'in
hayat Champs Elysees'de Troya'nn duvarlar altnda onun varlnda ayn
byleydi. - Sempatik bir insan lme yaklatnda, ondan geriye hala canl
olan ve en byk komutann hretiyle karlatrlabilecek bir eyler kalr:
tatl. sevgi dolu veya minnet dolu, onu grm olduklarndan ve takdir
ettiklerinden onu hala grenlerin, konutuunu duyanlarn ve adeta sesini
tanyanlarn kalbinde brakt hatra. Ama ne yazk ki, bunlar ldklerinde,
yerleri doldurulmaz; bu yzden diyebiliriz ki, bunlardan her birinin lmnde,
sevilen l hayatta kalan hayatndan biraz yitirir, ncekine gre belki ok daha
zc olan ikinci lmne doru yol alr, nk bu lm kimse tarafndan ne
fark edilmi ne de buna alanmtr. Yasn tuttuumuz bir akrabay veya
arkada tanm olan birinin lmlin rendiimiz her seferde, bizim iin ne
kadar nemsiz olursa olsun, fazlasyla zlrz. ok fazla acmasak da.
Biri scak ve canl dieri korkutucu ve souk olan iki hretin bu ayrmna
geri dnmek iin, bu ayrmn baka uygulamalar iin elverili olduuna dikkat
edelim. Yaayan g ile ldkten sonra hala yaayan g arasnda. yaayan
soyluluk ile ldkten sonra hala yaayan "kendisinin glgesi olan" soyluluk
arasnda ve hatta canl gereklikle soluk, kan kaybetmi, souk bir ekilde
azdan tekrar edilen gereklik arasnda da ayrm yapmak gerekmez miydi? Yaayan hret yazlardan ok konumalara dayanr; ldkten sonra hala
yaayan hret konumalardan ok yazlara dayanr; ansal izlerden, bir
heykelden, mermer bir plakadan, bir kaya zerindeki bir bir yazttan ibaret
olmakla son bulur.
84

EKONOMK PSKOLOJ
Kitaplar zenginlikler arasnda sralamak, zeka ile ilgili olanla
ihtiya veya istenle ilgi l i olan birbirine kartrmaktr. B ir
kitabn

deeri

kapal, belirsiz bir ifadedir. nk rneklerinin,

kopyalarnn her biri, elle tutulur, sahip olunabilir, deiimi

yaplabilir, tketilebilir olduu lde,

arzulanabilirlik

derece

sini i fade eden bir deere sahiptir, ama kendi ierisinde, anla
lr, sahip olunamaz, deiimi yap lamaz, esas olarak tketilemez
olduu lde, ki yok edilmez demek deildir bu,

inandrclk

derecesini ifade eden bilimsel bir deere sahiptir, anlatm eki

ciliinin derecesi demek olan edebi deerini hi saymyorum
burada 1 Ama ister rn olarak dnlsn ister bilgi, retim
olarak dnlsn, bir kitap dier kitaplarla balaabilir veya
onlara kar savama girebilir. B ilgi olarak, retim olarak d
nldnde, ou kez bibliyografisini verdii dier kitaplarla
meydana getirilmemi hibir kitap yoktur, bu kitap dier kitapla
rn iinde onlar

iin yaplm

diyebileceimiz bir kitaptr, nk

onlar teyit eder ve tamamlar. Ve baka kitaplara

kar

ortaya

karlmam kitap yoktur yine. Ayn ekilde, dier rnler

onlar

iin

veya onlara

kar

ile ve

retilmemi rn yoktur. rnler,

ilerinden her biri en iyi olma iddiasnda bulunarak ve dierleri

nin benzer iddiasn yadsyarak, farkl yntemlerle ayn ihtiyacn
tatminini

amaladklarnda

birbirleriyle

savarlar:

rnein,

gazl aydnlatma veya elektrikli aydnlatma, bez veya pamuk

kumalar, fayans veya porselen, vs. Ayn bir ihtiyacn tatmini
asndan tamamlandklarnda veya benzer ihtiyalara cevap
verdiklerinde birleirler, birbirlerine adapte olurlar: Bardaklar ve
tabaklar, gmlekler ve yakalklar, frak ve beyaz kravat, vs. B ir
dier anlamda, bir rn kulland gemi tm rnlere katlr.

1 Deiim deerlerinden baka bir deer tayan kitaplardr sadece, biliyoruz:

retilen nesneler, parasal deerlerinin tesinde, moral veya estetik deerlere,
ve de (bilimsel deere giren) belgesel deerlere sahiptirler diyebiliriz. Bu
belgesel deer dier deerlerin hepsinden sonra da varolmaya devam eder.
Eski bir gmtte bir vazo, bir kl, balangta kullanlmak iin varolan ama
artk hibir kullanm deeri olmayan, ama belge olarak faydas byk olan
herhangi bir kap kefettiimizde, bu deer ak bir ekilde ortaya kar ve
pekiir.
85

GABRIEL TARDE
Otomobilde tekerlek, gazya makinesi ve lastik kauuk, vs.,
birleirler. B ir dierinin yardmcs, o dierinin

arac

olmayan

veya o hale gelmeyen rn yoktur. Aracn ve rnn fark de

mek ki sadece greli veya yzeysel bir gereklie sahiptir.
Kitaplar iin olduu gibi, metalar iin iki mcadele tarz ayrt
etmek gerekiyor:

rekabetleri

ve

elimeleri.

Rekabetleri, yani

ayn bir sorunun en iyi zm peindeki, ayn bir ihtiyacn

tatmini peindeki yarlar, esiz ve vgye deerdir, en direkt
ve st kapal bir eliki buna elik etmi olsa bile, kart savla
rnn elikisi; ama direkt arpmalar, iddetli elikileri, edebi
polemikler ve ticari savalar ekli altnda, tiksinti verici, kt bir
eydir.
Ekonomistler metalarn

retiminin

gibi kitaplarn retiminin genel

koullarn

aratrdklar

koullarn aratrsaydk,

faktrn, Toprak, Sermaye ve almann nl ayrmnn ge

rektiinde burada uygulanabildiini grrdk, ama byk ve
retici dnmlerle, zellikle gemiin iyi, faydal dncele
rinin, artarda gelen keiflerin ve bulularn durmakszn byyen
miras olarak anlalmas gereken sermaye konusunda.
-Ama, eer metalarn ve kitaplarn retiminin (veya yeniden
retiminin) "yasalar" varsa,

yok olularnn

yasalar

neden

olmasn? Ve ekonomi politikte, bu sonuncusu neden sz konusu

olmasn, st kapal bir ekilde ve tketim konusunda, ki bu
konu zerinde ok fazla duruluyor? Bununla beraber, sadece
tketi len rnler yok edilmez. Hibir ie yaramadan, ne kadar
ok eya deitirilmi ve bakalar tarafndan ortadan kaldrl
mtr, ne kadar ok ktphane baka ktphaneler tarafndan
ortadan kaldrlmtr! Ka kez insanolu kulland eyay, el
dememi her trden yiyeceini tam tketilmeden yenilemitir,
bilimi ve sanat, labaratuvarlarn ve mzelerini yeniledii gibi!
Zira bu eyler doal olarak lmemilerdir ounlukla, birileri
dierlerini ldrmtr.

Ve bu bitmez tkenmez

dellolar,

ki

taplarn ve metalarn, heykellerin ve eyalarn bu mantksal veya

erekbil imsel dellolar, verimli birl iktelikleri kadar yakndan
incelenmeyi gerektiriyorlar.

86

EKONOMK PSKOLOJi
Bir kitap nasl yaplr? Bir topluinenin veya bir dmenin na
sl retildiini bilmek kadar ilgin bir eydir bu. Her iki du
rumda da, almalarn ortaklna (i blm diye okuyun) ve
iilerin rekabetine denk den eyi ayrt etmek gerekirdi. nsan
ilikilerinin byk a genileyen sosyal dnya zerinde yayl
d lde az ok zel, geni, ve sonu olarak

giderek daha

geni - ve artan byklklerine ramen giderek daha bilinli olan, retime katkda bulunan toplu veya dank farkl ortaklk
trlerini de ayrt etmek gerekirdi. Bugn bir kitap, eskiye gre
ok daha kalabalk olan, ok daha dank ve uzak, ve ayn za
manda ok daha tannm veya daha az bilinmez, ibirlii yapan
insanlarn yardmyla meydana geliyor. Endstriyel bir madde
iin de bu byledir. -stelik bu ibirlii yapan insanlar ok
nadiren ortak-yazarlardrlar. Kitaplar konusunda kural,

bireysel

retimdir, oysa iyelikleri esas olarak kolektiftir; zira "edebi ml

kiyet" sadece yaptlar meta olarak deerlendirildiinde bireysel
bir yne sahiptir, ve kitabn dncesi sadece yaynlanmadan
nce yazara aittir, yani henz sosyal dnyaya yabanc iken.
Buna karlk, metalarn retimi giderek kolektif hale gelir, ve
mlkiyetleri bireysel olarak kalr ve her zaman yle olacaktr,
toprak ve sermaye "ul usal" hale gelecei halde. - Hi kuku yok
ki, kitaplar konusunda,
kendisini

zgr retim

en iyi retim arac olarak

kabul ettiriyor. Deneysel aratrmay veya felsefk

dn yasal olarak dzenleyecek olan bir bilimsel al ma

organizasyonu ok kt sonular verirdi. - Endstriyel olduu
kadar

kitabi olan retim konusunda, bunalmlar var.

Neye daya

nyor bu bunalmlar? Bir kitabevinin bunalmlarnda, ekonomik

yapda olanlar ile edebi yapda olanlar birbirine kartrmaya
lm. Bir bunalm teoride bir retim fazlalndan olabilecei gibi
bir retim eksikliinden de ileri gelebilir. Ama gerekte, gn
mzde bu ismi sadece pazarn tkanklnn neden olduu eko
nomik olgulara veriyoruz. Edebi bunalmlar iin de bu byle
midir? Halk tarafndan gerekten hissedilen ve fark edilen ey
canl merakna veya anlk isteine cevap verecek kitap ve bilgi
bolluundan ok yokluu deil midir? Ve

ar retim

kaygs

metalardan ok zellikle kitaplar iin geerli deil midir yine?

87

GABRIEL TARDE
Bir kitabn

siparii,

bir rnn siparii gibi, kitabn douunun

artlanndan biridir sadece. Ama bu yetmez. Kamu i htiyacnn

kimi dnemlerde daha bol bir miktarda altn para istemesi bo
unadr, yeni altn madenleri kefedilmedike, bu metal in para
haline getirilmesi artmaz. Asma bitinin zarar verdii dnem
boyunca, insanlar byk srarlarla arap istiyordu, ve bu istek
yetitirilebildii kadar zm ba yetitirilmesine katkda bulu
nuyordu kukusuz, ama bu felaketin bir aresi uzun sre

mad

bulun

ve genel ihtiyac gidermek imkansz hale geldi. Ayn e

kilde, kamu zevki adeta lklarla byk dramatik bir air bo

una isteyip durdu, veya halkn merak u veya bu bilimin tarihi
almalar iin bouna byk bir yeniliki arad, koullarn yar
dm ettii doal bir yetenein ortaya kn beklemek gere
kiyor, ki bu entelektel ihtiyalar iin kefedilecek ve iletilecek
bir tr doal madendir.
Kitaplarn retimi, rnlerin retimi gibi, serisi geridndr
lemez olan safhalara sahiptir. Avc, krsal, tarmsal, endstriyel
evrelerin artarda geliine benzeyen bir ey gremiyorsak burada,
Le Play'in hakl olarak iaret ettii bir balang evresi grebili
riz kolaylkla,

toplamac/k evresi.

Kukusuz, ilk moralistler, ilk

ozanlar, ilk hikayeciler iin, kendi kendilerinden doan dn

celerin rahat ve kolay bir toplamaclk (devirmeci lik) dnemi
olmutur. Ve kitaplar konusunda, rnler konusunda olduu
gibi, elle retim

makinofaktrden

(makine ile retim ev.), mat

baadan nce gelmitir, her yerde ayn byk sonular olan bir
yer deitirmedir bu.
J-B. Say'n pazarlar yasas, ki buna gre rnler ylesine kolay
bir ekilde piyasada dolama olana bulurlar ki, ok daha bol ve
eitli hale gelirler, bu yasa rnlerden ok kitaplara, bilgilere
daha iyi

uygulanmaz m? Veya, daha ak hale getirelim,

kitabevlerinin baarlarndan ok kitaplarn edebi baarlarna

daha iyi uygulanmaz m bu yasa, etti iki? Arz edilen bir metann
pazarda ayn trden veya ayn ihtiyaca cevap veren baka birok
meta ile karlamas durumunda bu forml gerek olmaktan
kar: Bir gaz lambas, maazalarda daha ok gaz lambasnn

88

EKONOMK PSKOLOJ
veya elektrik lambasnn ya da baka lambalarn

zaten bulun

duu bir yerde daha kolay bir ekilde satlmaz. Buna karn, yeni
bir kitap, ayn konuyu ileyen, ayn sorunlara cevap veren daha
fazla kitabn bulunduu bir blgede daha ok okunma ve ilgi
ekme ansna sahiptir. Tam tersine, bir meta, farkl trden,
baka ihtiyalara cevap veren daha fazla metann olduu bir
lkede kolaylkla sat yerleri bulur, oysa rnein bir tarih kitab,
daha ok doa bilimleri veya matematik kitabnn veya din ki
taplarnn olduu bir lkede ayn muhtemel baarya sahip ol
mazd.Her kltrl toplum, entelektel olarak, bugn onun u
veya bu trden yaynlar yok etmesine ve yarn yok edecei tm
dierlerini kmsemesine neden olan genel belli bir zevk ve
dnce akm sergiler. Bununla birlikte, tm bilimleri birleti
ren ve hatta onlar sanatn farkl dallarna katan iten dayanma
ba daha iyi grnd lde, az nce sylediim ey daha az
uygulanabilir bir eydir, ve,

ok

kltrl bir ortamda, bir kitap

herhangi bir trden kitap retiminin daha bol oluunu kesin bir
ekilde ilgilendirir. ok merakl bir kii, ki bunlarn says azar

azar artyor, yeni okumalar iin ok isteklidir, ki tm dier ko

nular zerinde daha yaygn okumalar yapmtr.
Bu istisnay veya bu elit tabakay bir kenara brakalm, daha
yukarda belirtilen tersliliin neye bal olduunu soralm ken
dimize. Doru, kesin olduu lde, bilgili bir insann, ve bilgili
bir halkn, tm bakalarn kendisine uzun zaman unutturan tek
bir soruna kendisini kaptrabilmesine veya tm dierlerinin d
nda edebi bir tre merak salabilmesine baldr, oysa hibir
insan, ieri kapatlacak bir monoman 1 olmadka, tm dierlerini
unutacak derecede tutkulu bir biimde tek bir ihtiyala ura
maz, su ime veya giyinme ihtiyac ile. Ekonomik faaliyetin
amalad iyi-olma, organik veya yapay, uyumlu bir ekilde
tatmin edilmi ve birbirlerine dayank olan ihtiyalar solosuna
deil de korosuna dayanr, konut konforu giyinme ve beslenme
konforunu insanlara ok arzulatt iin, ve bu giyinme ve bes
lenme konforu tatl yolculuklar, vs. istettii iin. Bununla bir1 Tek bir konu ile ilgileune delisi olan kii. (ev.)
89

GABRIEL TARDE

tikte hi kuku yok ki, entelektel tutkular, teorik veya estetik

sorunlar, bedeni n ihtiyalar gibi birbirlerine zincirlen ir, birbir
lerini doururlar. Bu yzden, byk zihin problemlerinden biri,
entelektel merakllklardan veya agzllklerden biri bir
halkta gelitiinde, yaknlarda bir yerde tamamlayc merakl
l klar ve agzllkleri besleyen bir halk olduuna emin olabi
liriz. Ama hepsinin ayn halkta birlikte varol mas ok nadir bir
eydi r, oysa endstrinin cevap verdii oklu ve dayank ihti
ya lar genelde ayn pazarda birlikte bulunurlar.
Belirtilen terslilik sadece geici olabilir, Say'n yasasnn uy
gulamas gibi. Gerekte kitaplarn retimi nereye doru yneli
yor? Katolik sistemin ortaada Hristiyan lkta kurduu, veya
Homerosu oktanrlln antik Yunan 'da kurduu - her zaman
geici olan - zihinsel iyi dengeyi yeni form lar altnda yeniden
kurmaya yneliyor, veya bilmeksizin buna doru kouyor. Mo
dern bilim snrna vard nda, ilkelerin ve metotlarn kesin sa
bitlii dnemi demek istiyorum, tm zihinlerde ayn bir bi lgiler
hiyerarisi, bel l i bir temel kitaplar miktaryla yantlanacak sis
tematikletirilmi problemlerin bir zincirlenii olacaktr, ve yle
sine kusursuz bir biimde yantlanmtr ki, yeni kitaplarn ou,
eer deikeli yeniden basm lar deillerse, eskilerin bildii o
stnlkle tutulmu, frenlenmi olacaklar. Aykr kitaplar sosyal
dizine konacaklardr. Artk ilkelere uyan ve onlar srdren ge
leneksel, Ortodoks kitaplardan baka bir ey okumayz, ve, do
rusunu sylemek gerekirse, bu kitaplar sadece uzun veya ksa bir
srel iine retici ve gzel olacaklardr.
Benzer ekilde, ekonomik retim bilinsiz bir biimde nereye
yneliyor, nereye kouyor? Ahlakn kuruluuna, yeniden kuru
luuna, hi de yle grnmeksizin: Herkes tarafndan doru ve
normal olarak tannan bir ihtiyalar hiyerarisinin kuruluuna
yneliyor demek istiyorum . Ve dier ihtiyalarn aleyhine bir
ekilde kimi ihtiyalar canland rarak, uyararak bu hiyerariyi
bozacak yapda olan her yeni rn elenecektir. Ve hakim erek
i/ie uygun grlen rnler -zira ahlak bundan baka bir ey
deildir- satn alnacaklardr sadece. O zaman, herhangi bir

90

EKONOMK PSKOLOJ
rnn piyasada dolamnn pazarda daha bol ve daha eitli
rnlerin varlyla kolaylaacaktr demek doru olmaz artk bu
durumda

XIII. Yzylda doru olmad gibi. Dlanm rn

piyasaya arz edildiinde, ahlak yaps tarafndan izin verilmi

rnlerin daha byk bir bolluuyla, daha byk eitli liiyle
kar lamas bouna olacaktr, satlmayacaktr. Aslnda, sosyo
logun gznde, rnlerin dayanklndan ve uyumluluundan
ok eitlilii deildir burada nemli olmas gereken. Sanatnn
gznde byledir demiyorum belki, ne de filozofun gznde,
filozof ki zgr eitlilikte eylerin kaynan ve adeta kutsal
olan amacn grr, evrenin alfa ve omegasn grr.

91

BLM IH
PLANIN TARTIILMASI
Az nce yaplan ok sayda karlatrmalarla Ekonomi Politii

byk ve hayal krc yalnzlndan karmaya altm. imdi,

eer ekonomi politiin yannda ve onunkine az ok yakn bir

dzlemde, ayn bir genel deer teorisinde ekonomi politikle

birlikte hepsini kapsayabilecek bir ekilde bir bilgiler teorisi

(pedagoj i bilimi, ar ve uygulamal

sosyal mantn

ansiklopedik

anlamnda), bir yetkiler teorisi (siyaset bi limi), bir haklar ve

devler teorisi (hukuk ve ahlak bilimi), bir gzel likler teorisi

(estetik bilimi) oluturma dncesini kavram olsaydk, zen

ginlikler teorisinin buraya kadar zerine kurulduu veya tasar

land plan tam olarak yeniden elden geirmenin zorunlu ola

rak gerekli olacan gstermeye alalm.

B u plann eksikliklerini ve boluklarn meydana geldikleri

ekliyle bu eitli teorilerin tohum halindeki denemeleriyle ok

tan grm bulunmaktayz. Dorudur, yetkiler konusunda, veya

haklar, bilgi ler konusunda, her eyden nce

riyle, datmlaryla,

yeniden retilmele

ou zaman yaylmalaryla ilgilendik, zen

gin likler konusunda olduu gibi, ama kkenleriyle, yeni dn

celerin artarda birbirlerine balanyla olan gerek

retimleriyle

de ilgilendik, ki ekonomi politiin bununla ilgili hibir kaygs

yoktur; ve uyumlaryla veya uyumsuzluklaryla ve de kullanm

laryla da yine hayli megul olduk. Ekonomi politik zenginlikle

rin kendileri arasnda uyumlar veya (psikolojik) uyumsuzluklar

olduunu dnyormu gibi grnmyor.

92

EKONOMK PSKOLOJ
Sayn Gide klasik hale gelmi olan drt kola bln ok

hakl olarak eletirdi:

retim (veniden retim diye okuyun), do

lam, datm, tketim. Dolamn neye cevap verdiini asla

anlayamad, diyor. " blmnn bir sonucu ve bir grn

mnden baka bir ey deildir dolam." nanyorum ki eletiri

sini daha i leri gtrebilirdi. ncelikle, zenginlikler biliminin

btn bir blmn

tketimlerine

aynnak neye yarard? Hete

rojen dolgularla, zellikle lks konusundaki genelliklerle

ii

doldurulmu bu blmn almalarn ou ierisinde ne kadar

bo ve anlamsz olduunu grdk. Gerek u ki, tketim kendisi

olmakszn anlalamayan, kendisiyle sadece bir teorikletirilme

olabilecei retimden ayrlamaz. Mallarn yeniden retimi, t

keticilerde, reticideki kendilerinin tatminine uyarlanm abala

rn yeniden retilmesini aklar ve kantlar. Tketim, tketilen

maddelerin retiminden (yeniden retiminden) ayr olarak d

nldnde, sadece tketilen maddelerin veya bakalarnn di

rekt veya en direkt yeniden retilmelerine ya da yeni maddelerin

yaratlmasna hizmet ettii oranda bir sosyal nitelik kazanan

bireysel bir kullanma olayndan baka bir ey deildir. Birinci

durumda, tketim zenginliklerin retiminin (yeniden retiminin)

bir parasdr, ki burada geim aralarnn iiler tarafndan t

ketim i zorunlu olarak sz konusudur gerekten de. kinci du

rumda, ekonomik

adaptasyonun

yeni konusuna girer, zira yeni

bir mal sadece eer yeni ihtiyalara uygun hale getirilmise veya
eski ihtiyalara daha iyi uyarlanmsa baar kazanr (baarsz

olduunda sosyal olarak nem tamaz). Geriye tketimin ta

mamen ksr olduu durum kalyor: zenginliin bu katksz ve

basit yok edilii, ki bu toplum iin kuru bir kayptr, teorik bilimi

artk bir yangndan veya bir kaya gmesinde daha ok ilgilen

dirmez.

Ekonomi politiin drt dalndan ikisi kesilmitir. kisini koru

yabilecek miyiz en azndan,

tm ?

retim

(yeniden retim) ve

da

Ne var ki bu son sz mulaktr. Eer, zenginliklerin da

tmyla, yaylmalarn anlyorsak, ki bu her biri iin duyduumuz

istein, yararllklarna olan gvenin takliti yaylmn gerekti

rir, retimden kendisiyle bu kadar sk bir baa sahip olan bu

93

GABRIEL TARDE
datm ayramayz. Ama, eer zenginliklerin datmyla, zel

likle deiimlerini, uyumlarn ve, ortak-deiimciler arasnda

hakim koullarn veya zorunlu kurallarn etkisiyle yaratlan z

gr veya zorunlu ortakl amalyorsak, burada deil baka

yerde bundan bahsedilmelidir, daha ileride greceimiz gibi. O

halde, ayn bir blmde, suni bir devamllk zm olmadan,

zenginliklerin yeniden retimiyle ve yaylmyla ilgili her eyi

bir btn halinde aklamak yerinde olur.

Datmdan ok

yay lm diyorum, nk temelde lkelerin snrlar ve sosyal

tabakalar arasnda giderek yaylma eil imindedirler: bu datl

malarnn doal eklidir.

Ekonomi politiin drt blmnden geriye tek bir blm kal

yor. Eski adn m vereceiz buna: "Zenginliklerin retimi."?

Hayr, bu iki bakmdan yanltr, nk bir taraftan, zaten yara

tlm olan zenginlii yeniden retme biimleri sz konusudur,

ama bu zenginlii i lk kez olarak retme biimleri sz konusu

dei ldir: dier taraftan, ekonomi biliminde, neden onlar isteyen

veya onlar reten insanlarla deil de sadece bu gerekliklerle,
zenginl iklerle megul olunmasn? Klasik subilimcileri
deil de sadece

sular

sulular

gz nnde bulundurmakla eletirdik

hakl olarak; benzer bir eletiriyi,

reticilerden

ok

rnlerle

ilgilenmeye yaplan eletiriyi gemiin pek ok ekonomisti hak

etmiti. B ugn,

subilimde

olduu gibi ekonomi politikte, bu

skolastik soyutlama saplantsna ve canl gerekliin aalan

masna kar canl bir reaksiyon oluuyor. Demek ki, ierii artk
ayn olmayan ve hala deime yolunda olan antann etiketini

deitirmek nemlidir. "Zenginliklerin retimi" yerine ekono

mik

tekrarlama

diyelim; ve bununla insanlarn kendi aralarnda

sahip olduklar i liki leri anlayacaz, benzer ihtiyalarnn, ben

zer almalarnn, bu almalarn veya onlarn sonularnn az

ok byk yararll zerine yneltilmi benzer dncelerinin,

benzer ilerinin oalmas, yaylmas asndan. Zenginliklerin

dolam ve datm, ihtiyalarn, ilerin, karlarn ve bu kar

larn deiimle olan karlkl yaylmnn bir sonucundan baka

bir ey deildirler. B u taklitle yay lmn insanlarn kendilerinin

nesillerle yaylmyla olan balantsn gz nnde tutmak gere94

EKONOMK PSKOLOJ
kiyor, nk nfus sorunu her yerde olduu gibi burada da bili
min banda kendisini ortaya koyuyor.
Zenginliklerin
arasndaki

derin

ve insanlarn tekrarlann
benzerlii

ilerlemeler halinde artma

yneten yasalar

gstennek gerekiyor:

geometrik

insanlara olduu gibi zengin

eilimi

liklere de uygulanyor, Malthus'n bu ikisi arasnda grdn

sand suni ve yanl kartla ramen. Malthus nfusun geo
metrik ilerlemeler halinde artma

eiliminde

olduunu sylyor,

oysa ki varlklar sadece aritmetik bir i lerlemeye sahip olabilirler.

Peki bu varlklar, nedir bunlar? Bitkiler, hayvanlar, kimyasal
veya endstriyel rnler.
Oysa, hayvanlar bitkiler gibi, srlar ve koyunlar tahllar gibi,
insanda olduu gibi, ne az ne ok bir ekilde, yani canl varlklar
olarak, giderek daha genileyen yaylmc bir oalmaya

lirler;

ve, eer bu eilim bitkiler ve hayvanlarda iin

yne

giderek

daha gl olan engellerle engellenirse, insan tr iin de ayn

derecede engellenir.
Eer, domakta olan insanlk tarihncesi alarn byk yrtc
hayvanlar iin gzde besin hizmeti grd zaman, bir Malthus
maara aylar ve aslanlar arasnda ortaya km olsayd, tarihi
Malthus'n yapt ayn aklamay yapabilirdi, ve aylar ve
aslanlar hzla oal rken onlarn yiyecei olan insanolunun
zayf ilerleyiini zgn bir ekilde izleyebilirdi.
Endstriyel rnlere gelince, bunlar da bir tr ma ile yaylma

eilimindedirler,

ama takliti bir yaylma ile; zira bu adan

krsal zanaat ile bir taraftan tarm dier taraftan endstri arasn
daki tek fark, obann ve tarmn insanlarn yararna hayvanlarn
veya bitkilerin (deiik obanlarn veya iftilerin tekrarlama
taklidiyle birlemi olan) tekrarlama-reme ile oalma eilim
lerini kullanyor olmalardr, oysa tam tabiriyle endstri bir tek
rarlama-takl ittir sadece.
Fakat psikoloj i ekonomiimizin ana izgilerini izlemeye devam
edelim. Ekonomik Tekrarlama balnda duracak myz? Hayr,
kesinlikle. nsanlarn ihtiyalar ve almalar tekrarlanmazlar
sadece, atr, ztlarlar sklkla, ama ounlukla birbirlerine
95

GABRIEL TARDE
adapte olurlar. Birbirlerine adapte olma kouluyladr ki kendile
rini tekrarlamay baarrlar. O halde, eer isteseydik, ilk sraya
adaptasyon ilikilerini koyabiliriz, ama bu pek nemli deildir.
Ekonomik kartlk bal altnda, insan ilikilerini, ihtiyalar
nn ve yararl lk yarglarnn, rekabetle, grevlerle, ticari sava
larla, vs., olan almalarnn en belirgin atmasnn gzden
kam psikoloj i k elikisi bakmndan anlamak istiyorum.
mcadeleler ve isteklerin baka isteklere kurban edililerini
gerektiren deer teorisinin, eder-deer teorisinin btn, bu ayn
konuya baldr. Ekonomik adaptasyon bal altnda, insanla
rn kendi aralarnda, yeni bir ihtiyacn tatmininde veya eski bir
ihtiyacn daha iyi tatmininde eski bulularnn ortaklaal, veya
abalarnn ve zaten kefedilmi zenginl iklerin yeniden retimi
amacyla olan almalarnn ortaklaal bakmndan sahip
olduklar ilikiler ele alnacaktr (kapal veya ak i ortakl,
doal veya yapay i organizasyonu). Bulu ve ortaklk ayn anda
sergilenecektir, nasl uygun gelirse. Tm "ekonomik uyumlar"
burada tart lacaktr, varolanlar, ve de varolmak zorunda olan
lar, ve varolacak olanlar.
-

O halde tartmamz bizi zenginlikler biliminin klasik drt b

lm yerine ok farkl olan blm koymaya gtryor. Bu
yeni tip zerinde ekonomi politii yeniden ele almay deneme
zahmetinde bulunursak, inanyorum ki, kendisine yabanc olann
elenmesiyle, kendisine ait olann ve zaten sahip olduu eyin
daha iyi bir datmyla, kendisinin olarak istemeyi ihmal ettii
eyin kazandrlmasyla neler kazanabildiini greceiz. Hem
daha net ve daha zl, arnm olacak, hem daha belirgin ve
daha dolu hale gelecektir ekonomi politik. Ve ayn zamanda,
bilgiler teorisine, yetkiler, haklar, devler teorisine olduu kadar
estetie de uygulanabilecek bu l snflandrmann verimlilii
ortaya kacaktr. Fakat ekonomik kartlk ve adaptasyon konu
sunda birka ey daha syleyelim. Esas grlmesi gereken ey,
birincisinin olduu gibi bu iki yeni blmn bana, her biri iin
farkl ifadelerle ortaya konmu olan nfus sorununun yerleiyor
olmasdr. Ekonomik tekrarlama nfusu sadece reme ile olan
saysal art asndan gz nnde bulundurmak durumundayd ;
96

EKONOMK PSKOLOJ
ekonomik kartlk savala yok ediliiyle, bu anti-reme ile me
gul olmalyd. Varlklarn yava ilerleyiine gre, nfusun muh
temel ar art korkutmakta haklyd; atmalarn olaslna
gre, silahlanmalarn hzl ilerleyiine gre, nfusun muhtemel
a, tersine, yurtsever iin tam bir korkma nedenidir. Ve eko
nomist hangi hakla yurtla ilikisini keserdi ki?
Daha zel bir biimde sosyal olan bir dier ynden, bu byk
sava sorunu ekonomiste aittir: Silah ve cephanelerin retimi
ynyle, askeri birliklerin beslenmesi, sava gemilerinin inas
ynyle. Sava ara gerelerinin bu retimi, apayr bir endstri
dir, ama, tm dierlerinin koruyucusu olarak, sessiz bir biimde
geilemez veya geerken nemsenmeyecek bir ekilde ele al
namaz. Dierleri gibi neden kendi "doal yasalar" olmasn bu
endstrinin? Eer ekonomistler bunlar aratrmadlarsa, ig
dsel olarak, kendi dar kurallarnn ierisine yerletirilmelerinin
imkanszln hissettikleri iindir bu belki. Devletin askeri fab
rikalarn veya tersanelerini dolduran bu esiz zenginlikler, di
erleri gibi deitirilmeye veya satlmaya ynelik deildirler,
ama dmana verilmeye veya dmandan alnmaya yneliktir
ler, ve bu ayn ba ile veya bu alnma ile tketilme yolunda
drlar. Szde evrensel zgr-deiim (mbadele) dncesinin
burada ne ii olabilir? Hibir deiim yok. Byk zrhllar ve
yetkinletirilmi tfekleri imal etmek iin zel giriime gvene
bilir miyiz? Ve, braknz-yapsnlar ve brakn-gesinler ilkesini
uygulamal myz burada? Devlet denizcilii ticari denizcilik ile
derin bir kartlk oluturur, svarilik kr zanaatyla, topuluk
arabaclkla oluturduu. S ava endstrisi temelde kolektivist ve
kstlayc, yasaklaycdr. Devletin tekelidir ve devletin tekeli
olarak kalmaldr. Bar endstrinin ilerlemesi iin bir ulus
retim srlarnn, yeni bulularn aa vurulmas i le ne kadar
ilgiliyse, askeri endstri ile ilgili olan her ey iin, yeni bulula
rn ounlukla ne yazk ki hayal krc olan derin bir gizle r
tlm olarak kalmasn o kadar istemek durumundadr. Bunun
sonucunda casusluklar ve kar-casusluklar, ihanetler, ihanet
davalar, eitli ordularn gururlu, kurumlu d leri, yanlsamalar
kar, savan son gnne kadar. En eski dnemlerde imalat
97

GABRIEL TARDE
yntemlerinin bu gizemli karakteri, her endstride ortakt, s
nflarn veya sitelerin sk sk grlen dmanlklarnn sonucu
olarak; imdi ise, bar dnemlerinde sava endstrisi ile snrl
kalyor, fakat, her endstrinin sava ruhuna sahip olduu sava
dnemlerinde, bu eski tekel yeniden genellemeye yneliyor.
Tekelletirilme nedeniyle, deiik devletlerin sava endstrileri
daha az rekabeti deildirler; tam tersine. Ancak rekabet dn
cesi kullanlan anlamndan ok daha farkl bir anlama sahiptir
burada, ykc atma dncesinin kendisini verimli rekabetler
dncesiyle olan her trl balaklktan km olarak gster
dii ok daha ar bir anlam.
Sava endstrilerinin rekabetinin incelenmesi, savan kendi
sinin incelenmesi gibi, kimi endstrilerin rekabetinin incelen
mesi gibi, ayn anda hem daha az kalabalk hale hem daha
nemli hale gelen bu farkl kartlklarn ilerleyici bymesini
kabul etmeye gtrr ve bu gelecekteki yatmalarnn elverili
bir kouldur. B u snrsz bir biimde byme eilimiyle, ekono
mik kartlk ekonomik tekrarlamaya benziyor, ve de, birazdan
greceimiz gibi, ekonomik adaptasyona.

Bu son bak asnda, daha nce geen ikisinde olduu gibi,

ekonomist iin nfus sorunu yeni ifadelerle kendisini ortaya
koyuyor. Nfus fazlalna veya nfus ana ve nfuslarn
savala yok edililerine bal olan sorunlar incelemek yeterli
deildir; her eyden nce rkn iyilemesinin veya bozulmasnn,
yozlamasnn nedenleriyle, salk koullaryla ve rka kendisini
kendi kaderine, zellikle de zenginliklerin yeniden retilmesine
ve ulusal savunmaya giderek daha iyi uyarlamas olanan ve
ren sosyal kurumlarla ilgilenmek gerekir. Dmanlarn zengin
liklerin ilerlemesi amacyla olan hayvan yetitiriciliiyle veya
bitki yetitiriciliiyle fazlasyla megul olan bir bilimin
adamyetitiriciliiyle pek az ilgilenmesi duyulmu, grlm bir
ey deildir.
Fakat daha yukarda olduu gibi burada da, nfusun bu bio1 Bu bakmdan okuru benim Sosyal Yasalar'a tekrar gndermekte bir saknca
grmyorum.

98

EKONOMK PSKOLOJ
sosyolojik sorunu sadece balangla ilgili bir sorundur, byk
nemine ramen. Ekonomik adaptasyonun salt sosyolojik olan
sorunlar, sk skya birleik olan eyle, bulula, deiimle ve
ortaklkla ilgili olan sorunlardr. -Bulular sklkla eliirler,
atrlar, veya ztlarlar, ve d ilikilerinin bu ynyle, eko
nomik kartln ilk kaynadrlar. Ama, ayr olarak ele alnd
nda, bulularn her biri, az ncesine kadar birbirlerine yabanc
olan ve yeni bir amaca ynelen eski bulularn bir adaptasyonu
dur; ve her yeni bulu, baarl olduu lde, varolu koulla
rnn insanlarn ihtiyalarna adaptasyonunu daha tam hale geti
rir. Dier taraftan, biriken bulular uyumlu hale gelerek ve ar
pmalarla, atmalarla sistematikleerek giderler. Bulularn
tm sosyal evrime hakim olan mantksal zincirlenii, kendisini
ilgilendiren ey asndan ekonomist tarafndan ele alnmaldr
burada.
Giderek daha az dar ve kapal - ayrca hep kapal ve her zaman
snrl - bir alanda giderek daha zgr hale gelen deiimle,
farkl zenginlikler en yararl olduklar bu alanda tketilirler,
insanlar kendilerinden gederek daha iyi yararlanrlar, her bir
insan daha uzaklam ve daha yabanc olan daha ok sayda
insandan yararlanr, ve bu karlkl devam eder. Deiim oktan
belirsiz ve bilinsiz, byyerek giden bir tr ortaklktr. - Ml
kiyetsiz deiim yoktur. Bireysel ve kolektif m lkiyet sorunu
bununla birlikte, toplumcularn gznde, bu konudan ok kar
tlk konusuna bal gibi grnebilir. "Topra olan savar."
Peki mlkiyetlerin paylalmas ve snrlandrlmas, rakip do
yumsuzluklar srekli ve lmcl arpmalar olmakszn yan
yana koymann ve, mlkiyetler birbirleriyle arptklarnda,
davalar savalarn yerine, tartmalar cinayetlerin yerine koy
mann tek pratik aralar olmamlar myd? Ve uyum ve sosyal
bar lehine deil midir ki m iras olay dnld, tasarland? O
halde mlkiyet adaptasyon konusunda tartlmal ve kolektif
iyeliin sosyal uyumu daha iyi bir ekilde gerekletirip ger-

99

GABRIEL TARDE
ekletirmeyecei sorulmaldr 1 Kesin olan u ki, bireysel ml
kiyet prensibi ortaya konduunda, bu ilke yayldka ve hukukun
ilerleyiini, hukuk biliminin dnmlerini, ayn anda giderek
byyen toprak geliimi ve i balantll anlamnda, provoke
ettike, topraklarn snrlandrlmasnn ve mirasnn uyumun,
dzenliliin ok daha temel bir esi haline geldii grld.
Nihayetinde gerek ve bilinli ortaklk, almalarn artan b
ln ile ve zellikle farkl ii kategorilerinin ortak bir alma
iin olan artan ibirlii ile deiimi, mbadeleyi devam ettiren
ve tamamlayan ortaklk, ekonomik adaptasyonun st seviyesini
oluturur. Ekonomi biliminin btn bu soruna varr sonunda, ki
bu soruna, kendisinin bir grnmnden baka bir ey olmayan
i blm sorununa olduundan ounlukla daha az gelime
kaydettirilmitir yine de. B tn ekonomik etkinlik, gerekte,
ortakla ve onun ilerleyen bymesine doru ynlenir, daha
yukarda geen lkenin kk aile tarmndan ve kk aile
endstrisinden, bizim en byk irketlerimizden stn ulusal
veya uluslararas irketlerce ynetilen atlyeler veya devasa
iftlikler formu altnda bugnn grd, zellikle yarnn gre
cei en gelikin tarma ve en byk endstriye kadar. Kademeli
byme yasas daha yukar bir derecede herkesin gzne arpa
cak bir aklkla uygulanr burada.
nanyorum ki, olduka eksik bir ekilde izilen erevede t
myle yeniden gzden geirildiinde, ekonomi politik dar ve
kuru olma eletirilerinden kurtulacak ve tamamyla psikolojik ve
mantksal olan, tamamyla canl ve rasyonel olan gerek yzn
gsterecektir. Ekonomik Evrimi iyi anlamaktr sz konusu olan.
Ama

evrim mulak bir kelime; birbirine kartrd eyi ayrt

eden u terimle, tekrar, kartlk ve adaptasyonla analiz ede

rek ak hale getirelim b u kelimeyi.

1 Sermayenin kazancnn, toprak gelirlerinin, iletmelerin karnn meruluu

veya gayri meruluu ile ilgili olan her ey sonu olarak burada ele alnmaldr.

100

BLM iV
TARHSEL BR BAKI
Klasik ekonomi politiin ilkelerinin ak yetersizlii, bu ilke
leri geniletme zorunluluunu uzun zamandan beridir hissettir
mektedir. Farkl veya ayr ynlerde bir yandan tarihi ekol dier
yandan toplumcu, sosyalist ekoller bunun iin almlardr.
Fakat, yenilikiler ve muhafazakarlar arasnda urada burada
balayan bulank tartmalarda, pek ok yanl anlamalar oldu.
Giriimlerin ou etkili olmad, veya kendisini iyi savunama
makla birlikte bununla beraber direnen rakibini kalbinden ya
kalayamad . Tarihi ekol eer ortaya karlan veya ortaya ka
rlacak olan gerek ekonomik yasalarn bir toplumun rsal,
tarmsal, endstriyel hayatnn farkl evrelerine veya, baka bir
ifadeyle, ev ekonomisinin, kent, ulusal ve evrensel ekonomisinin
artarda gelen dnemlerine, fiziksel yasalar canl varlklar iin
bunlar dntkleri lde farkl uygulamalara sahip olduu
gibi, farkl biimlerde uygulanmak durumunda olduunu syle
mekle yetinmi olsayd hakl olacakt. Ama, bilgi aratrmalar
nn sonularn bu ekilde gerek ekonomi politiin buraya ka
dar kvrml ve gizli zengin ieriini sergilemeye zg olarak
gstermek yerine, ekonomi politiin varln ve hatta olasln
her an formle edebilecei tm szde yasalara esas olarak greli
ve geici bir karakter atfederek yadsyor gibi grnd aslnda.
Ekonomistler bundan ikayeti oldular, ve nedensiz deildi:
ekonomi politii batan aa yok ederek ve sonsuza dek imkan101

GABRIEL TARDE
sz olduunu ilan ederek dzeltme zorunluluunun olduu y
nndeki elikiye iaret ettiler.
Sosyalistlere gelince, ekonomik yasalarn, en azndan kendi
tekellerine aldklar birkann genel ve kalc karakterini gre
mediler, ekonomik optimizm ile kendi silahlaryla mcadele
etmek iin. Bak alarnn onlar sklkla, klasik ekonomi po
l itik tarafndan tannmam veya ihmal edilmi psikolojik ger
eklikleri giderek daha fazla daraltmaya, ve klasik ekonomi
politii kimi zaman dayanksz, kusurlu noktalara balamaya
gtrdn de ekleyelim. Fakat, nihayetinde, sosyalistler bilim
alanndan ok sanat alanyla ilgili olarak ekonomistlerle kar
mcadele ediyorlar. stemeden psikolojiden bahsettiklerinde,
ekonomistlerin kendileri gibi; her ikisi de bunu ounlukla ol
duka kt yapmlardr. Ve sosyalistler ekonomistlere psiko
loglar olarak deil de insanlar seven kiiler olarak o bilinen
sertlikle ders vermilerdir.
Baka yazarlar ekonomi politiin fazlasyla hissedilen yeter
sizliine yeterince are bulduklarna inandlar, ahlakla veya
hukukla olan il ikilerini gstererek, ve almalar onlar ken
dilerini sk sk ncellerine gre daha iyi psikologlar olarak gs
termeye gtrd. Bununla beraber, zellikle sanatla ve ekono
mik pratikle ilgileniyorlar.
Ama biz, bilim zemini zerine kendimizi yerletirmek zorun
dayz, sahip olduu dingin ve daha yansz, daha nesnel ey a
sndan. Bizim dncemize gre, - her eyden nce bunu ak
yreklilikle syleyelim, ok deerli statlara tm saygmzla ekonomi politiin ilk mimarlarnn ve onlarn takipilerinin ha
tas, speklasyonlarn bilimin varl zerine kurmak iin, tek
ama gvenilir yolun eylerin maddi ve d ynleriyle, i ve tinsel
ynlerinden mmkn olduu kadar ayrlm olan maddi ve d
ynleriyle ilgilenmek, veya bu mmkn deilse, eylerin somut
deil de soyut ynleriyle ilgilenmek olduuna inanmak oldu.
rnein, reticilerden ve tketicilerden ok rnlerle megul
olmak gerekiyordu; ve, reticide veya tketicide - zira nihaye
tinde bundan bahsetmekten kanlamazd - bir motor gc (i)

102

EKONOMK PSKOLOJ
harcamas veya duyumsallklarn, heyecanlarn, dncelerin,
isteklerin deil ama gcn yeniden teminini incelemek, grmek
gerekiyordu. Olabildiince objektif ve de soyut olmak: ite metot
bu... deal olan, saygnlk, hizmet, alma gibi soyutlamalar
altnda, sakl duyum ve duygular kimse orada onlar fark etme
sin diye iyi bir ekilde gizlemek, ve bu soyutlamalara nesneler,
gerek ve maddi nesneler, kimyac veya fiziki tarafndan ince
lenen nesnelere benzeyen ve onlar gibi say ve l yasasnn
altnda kalan nesneler olarak muamele etmekti. B u nedenle, bu
ifte idealin gerekleiyor gibi grnd, her eyin kimyada ve
fizikte olduu gibi saylabilir ve llebilir gibi grnd para
ve finans konusu, ekonomistlerin bahesinin sevilen, tercih edi
len bir kesi oldu hep. Parann sadece bir belirtisi olduu dee
rin hibir ey, kesinlikle hibir ey olmad, eer bu tamamen
sbjektif eylerin, inanlarn ve isteklerin, dncelerin ve de
istenlerin bir bileimi deilse, ve borsa deerlerinin ykselile
rinin ve dlerinin, barometrenin ini klarnn tersine, psi
kolojik nedenleri, halkn umut veya ylgnlk nbetleri, heyecan
uyandran iyi veya kt bir haberin speklatrlerin zihninde
yaylmas dnlmeden hi de aklanamayacaklar da ayn
derecede dorudur.
Ekonomistler konularnn bu sbj ektif grnmn tamamen
bilmezlikten geldikleri iin deildir bu; u son yllarda, kimi
yabanc ekoller bu grnm biraz aydnla kavuturmu gibi
grndler, ama bana gre hep eksik bir ekilde; ekonomi bili
minin n yz deil de arka yz olarak bakld buna hep. s
tatlar haksz bir ekilde, tekrar ediyorum, sadece d ynle ilgili
hakim veya zel saplantnn gzlemlerini bir bilim yapsnn
deerine ykselteceine inandlar. Hatta kendileri tarafndan
incelenen olgularn psikoloj ik ynn, iinin drtlerini ve
tketicinin ihtiyalarn direkt olarak gz nne almak zorunda
kaldklarnda, rnein, ylesine basitletirilmi, ylesine adeta
ematik bir insan kalbi, ylesine bozulmu bir insan ruhu d
ndler ki, bu zorunlu minimum psikoloji varlan sonularnn

103

GABRIEL TARDE
geometrik geliimini desteklemeye ynelik basit bir postulat'
grnmne sahipti.
Benim niyetim tersine, eer ekonomi politikte gerek ve sonu
olarak gerekten bilimsel yasalara ulamak istiyorsak, eski
ekollerin her zaman yararl ama biraz kullanlm olan kyafetini
tabiri caizse ters evirmek, arka yz n yz yapmak, gizledik
leri eyi ortaya karmak ve gsteri len eyden iaretin aklama
sn, insan zihninden sosyal materyalin aklamasn istemek
gerekiyor.

1
Ekonom i pol itiin sadece bir dal olduu sosyal bilimlerin yk
sek dzeyde psikolojik olan doas daha az anlamazlklara,
daha az tartmalara neden olurdu, eer tek bir tane olarak ka
rtrmaya alk olduumuz iki psikolojiyi ayrt etmi olsaydk.
Eer bu szlerle ben bilincinin bize gsterdii ekliyle beyinde
geenlerin incelenmesini anlyorsak, ben dardaki nesnelerle
etkilendiinde veya bu izlenimlerin imgeleriyle etkilendiinde,
benin objelerinin ya sk bir ekilde kapal olan ilerine derinli
ine girilemeyen doal eyler, ya baka benler, benin kendisini
aa vurarak kendisini yanstt ve bakasn kefederek ken
disini daha iyi tanmay rendii baka zihinler olabileceklerini
grmek yerinde olur. Benin ayn zamanda kendisi gibi sjeler
olan bu son obj eleri kendileri ve ben arasnda, benin doa var
lklar mineraller, bitkiler ve hatta aa seviyede hayvanlar ile
olan alldk ilikileri arasnda belirgin olarak ortaya kan ta
mamen istisnai bir ilikiye yer verirler. ncelikle, bunlar, beni
kendi zel gerekliini yalanlamadan gereklik hakknda p
heyi ortadan kaldramayan objelerdir: ekol septisizminin gizli
tehlikesidir bunlar. kinci olarak, ilerinden kavranabilen tek
objelerdir bunlar, nk z doa, kendilerini izleyen sjesi bir
bilince sahip olan buradaki ayn doadr. Ama, ben mineralleri
1

Bir tantlamada kabul edilmesi gereken n gerek. (ev.)

104

EKONOMK PSKOLOJ
veya gk cisimlerini, kimi organik veya inorganik maddeleri
izlediinde, bu fonnlar retmi olan gler sadece varsaymsal
olarak bilinebilirler, ve sadece d belirtileri alglanr.
O halde, benin doal varlklarla olan ilikilerini i ncelemek ve
biyoloj i de dahil fizik bilimlerini kunnak sz konusu olduunda,
benin iyi bir yntemle kendisini mmkn olduunca unutmak,
kendisine maddeden, gten ve hayattan salad nosyonlara
kendisinden ve dardan ald kiisel izlenimlerden mmkn
olduunca az koymak, btn doay, eer mmknse, alan ve
hareket halindeki noktalar haline, yine tamamen psikolojik olan
kkeni sadece usta analistlerin gznde ortaya kan ve psikolo
jik doalarn ayrca hibir ekilde iermeyen geometrik ve me
kanik kavramlar haline getirmeye altn ok iyi anlyoruz.
Peki bu, benlerin karlkl ilikilerini inceleme zaman geldi
inde, yani sosyal bilimleri kurma zaman geldiinde, benin
kendisinden kamaya almasna devam etmesi ve yeni bilimle
rinin modeli olarak doa bilimlerini almas iin bir neden midir?
stisnai bir ayrcalkla, ben, sosyal dnyada, i likilerini incele
dii varlklarn temelini ak bir ekilde grr, aktrlerin gizli
glerini elinde tutar olarak bulur kendisini, ve bu avantajdan
gnll bir ekilde el eker, kendisini ona sahip olmadklarndan
bundan vazgemeye ve bunu yapabildikleri kadar telafi etmeye
zorlanan fiziki veya doabilimciye uydurmak iin.
Baka bir ben tarafndan etkilenmi, duygusal bir varlk hisse
den, istemli bir varlk isteyen, zeki bir varl alglayan, sonunda
objesine sempati duyan benin olgularnn incelenmesine beyin
ler-aras veya enter-psikoloj i (psikoloj iler-aras ev.) (basit bir
szck barbarizmi) psikoloj i adn verebiliriz. Bireysel psikoloj i
adn izole olan, benzerlerinden tamamen baka objeler tarafn
dan etkilenmi benin incelenmesi iin ayracaz. - Oysa, eer
bireysel psikolojide, iebaksal diye adlandrdmz metot,
hissettiini dinlemeye, dndn grmeye, kendi iine ka
panmaya ve i olgularn gzlemlemeye dayanan metot, oun
lukla dayana olan pek ok eletiriye neden oldu ise de, bana
yle geliyor ki bu itirazlar bu ayn metodun enter-psikolojide

105

GABRIEL TARDE

kullanlmasna kar etkisizdirler. ebak, enter-psikolojik, yani

sosyal olgular gzlemlemek sz konusu olduunda, ayn za
manda hem sbjektif hem objektif olan bir. gzlem metodudur.
Ve hatta buradaki, objesine ulaan tek metottur. Zira bu obje,
sosyal alanda, netice itibariyle benzerlerimizin bilincinde veya
bilinaltnda geen zihinsel bir eydir her zaman.
Ve bu objeyi bizim iimizde olan aynasnn dnda daha iyi
nerede inceleyebiliriz ki?
Sadece enter-psikolojiye deil bireysel psikolojiye de baldr
ekonomi politik. Tm dier sosyal bilimler iin de ayn eyi
syleyebiliriz. Dilbilimde, rnein, pek ok ey doal olgularn
insan zihni zerindeki direkt etkisi ile aklanyor: yansmalar,
yknmeli uyumlar, vs., bunun sonucunda kar, kaynak budur.
Fakat ok daha fazla ey, ayn dnceleri aklamak iin ayn
sesleri kullanan, ve doann grltsn taklit etmek yerine
bilerek veya bilmeyerek birbirlerini taklit eden temas halindeki
zihinlerin tek ynl veya karlkl eylemiyle aklanyor sadece.
Karlatrmal mitoloj ide, doann, zellikle de hayvanlarn ve
bitkilerin byk gsterisinin karsnda tek bana kalm insann
umudu veya korkusu, cokusu veya ruhsal knts byk bir
rol oynuyor, ama ruhlar batan karan bir iki kiiyle, keramet
sahipleri, ileci, aziz ve peygamberlerle fazlasyla sanrl hale
gelmi ynlar zerinde kendisini gsteren etkiye gre daha
kk bir rol bununla beraber. Estetikte, bir iirin, bir antn, bir
heykelin, bir tablonun, bir mzik ekolnn douunu anlamak
istersek, iklimin, evredeki bitki ve hayvan topluluunun kendi
mhrlerine sanatnn ruhunu damgalayan esinlerine byk bir
yer ayrmak gerekir; ama, gerekten sosyal bir etki yaratmak
iin, doann bu direkt telkinlerinin sk bir ekilde insan evre
sinin, eski gelenein veya anlk hayranlklarn baka trl derin
ve srekli olan telkinleriyle birlemeleri gerekiyor.
Ekonomik alanda da bu ayndr. Beslenme, giyim, barnma ih
tiyalarnn her eyden nce d etkenlerin bireyin duyumsall
zerindeki direkt etkisi gz nnde bulundurulmadan aklan
mas imkanszdr bu alanda; ve byk sanat, lks, doruluk,
106

EKONOMK PSKOLOJ
adalet ihtiyalarn aklamak veya, duyumsall klarn, z.ekann,
izlenimlerin srekli deiimi halindeki insan istenlerinin kar
lkl etkilerine ve tepkilerine bavurmakszn saygnlk ve deer
kavramlarn tanmlamak da ayn derecede imkanszdr. -Fakat
yine de, bu iki etki trn ayr olarak incelemek uygun olmaz,
ve dorusunu sylemek gerekirse, bunun hibir yolu da olmazd.
nk bunlar durmakszn kesiirler birbirleriyle, ve sadece
toplumlarn ilk ocukluk yllarna veya varsaymsal balangla
rna geri dnmekle enter-psikoloj inin olgularndan tamamen ayr
olan bireysel psikoloj inin olgularna varabiliriz. Bireysel psiko
loj inin olgularn sadece enter-psikoloj inin olgular arasnda
grebiliriz, ki bunlar sosyal hayatn ilerlemeleri lsnde gide
rek daha gl bir krlma yaratan deforme olan veya deien
camlar gibidirler. Organizmann yemek imek gibi en kaba ihti
yalar bile sadece zihinden zihne geleneksel veya deiken
iletimler araclyla hissedilirler: bylelikle yemek ihtiyac bir
yerde ekmek baka bir yerde pirin veya patates yeme istei
haline belirir; ime ihtiyac bir yerde arap baka bir yerde elma
arab veya bira ime istei halinde belirir; sadece bu ekilde
spesifik hale gelerektir ki toplum tarafndan adeta damgalanm
olan bu ihtiyalar ekonomik hayatn iine girerler.
Enter-psikoloj iden karlan bu dncelerin bu artan nemi
ekonomistlere yeterince psikolog olmama veya kt psikologlar
olma nedeniyle yneltmekte saknca bulmadm eletiriyi hakl
karmaya yetiyor zaten. Byle olduklarnda, sadece bireysel
psikoloj i ile ilgilenirler, yan bir rol olan ve bu rol durmakszn
azalan bireysel psikoloj i tam olarak. Bu byk eksiklik, kiisel
kar drtsnn dnda tm dier duygulara yabanc olduu
farz edilen soyut tinsel bir varlk tr olan ekonomik insan dedi
imiz eyle ilgili anlaylarnda aka gsteriyor kendisini1

1 "Ekonomi politik, diyor Carey, kendisi iin insan adn verdii ve

bileiminden sradan insann dil ile kendisine ortak olan tm yapsal elerini
ormanlardaki vahi hayvanlarla paylat eleri zenle koruyarak darda
brakt bir varlk yarattnda, duygulara, yaknlklara ve zekaya ait olan her
eyi zenginlikler tanmndan karmak zorunda buldu kendisini.
107

GABRIEL TARDE
Benin bilincinin sadece
eidi olan

bakasnn

ben-olmama

trnn ok ayrksn bir

bilinciyle belirginletiini, vurgulu hale

geldiini, ve gerekletiini unutmaktr bu. Eer bu byleyse,

egoizmin ilerlemesi insanlkta sadece zgeciliin ilerlemesine

paralel olabilirdi, zaten kulaa ho gelmeyen bu kelimeyi, en

geni anlamda, bakasyla olan iyiliksever veya ktlk, sem

patik veya antipatik, her zaman duygusal olan bir ilgiyi, megu

l iyeti anlamak kouluyla. Bencillikle zgecilii birletiren ba

bu ekilde anlaldnda zlmez deildir o halde, ve birinci

sini izole etme iddias hayalidir.

Kendi salt ve metodik olarak egoist karnn peinden giden

bu

hono ceconomicus,

her trl duygu, her trl inan, her trl

tarafgirlik bir yana braklrsa, sadece eksik bir varlk deildir,

elikiler de ieriyor. En deerli kar i nancna ve gururuna,

gnlne ve tapncna verilen her trl zarardan kanmak olma

yan insan kimdir? Uygarln ilerlemesine elik ettii kabul edi

len akln ilerlemesi, ekonomistlerce imgelenen soyutlamay azar

azar gerekletinnek ve somut insan kiisel kar dnda tm

hareket gcnden arndrmakla ykmldr diyebilir miyiz?

Fakat hibir ey bu varsayma izin vermez, ve sosyal hayatn

tutkunun zeka ile ayn anda arttn ve yayldn grmedi

imiz tek bir grnm bile yoktur. Dilde tarz yavanlaarak ve

souyarak gider mi? Politikada partilerin nevrozu yatr m?

Dinde duygu ve i mgelem pay azalr m? Ve bilim alannda,

gzel h ipotezler, geni ve doru teoriler asndan zengin olan

yaratc cokunluk paynn Yunanlardan beri azald kesin mi

dir? Ekonomik dnyada byledir bu, ve hibir yerde, burada

bile, insann giderek daha az tutkuyla ilgili ve giderek daha fazla

aklla ilgili souk bir dnm izi gremiyorum. Bunun tersini

de gremiyorum, fakat bana yle geliyor ki, tutku ve akl, a

lardan beri, birlikte i lerliyorlar.

Homo ceconomicus'u

tasarlamakla ekonomistler ifte bir so

yutlama yaptlar. B ir insan kalbinde insancl hibir ey olmadan

tasarlamak bu soyutlamalardan biridir, ve ok yanltr; bir di

eri, ardndan bu b ireyi her trl gruptan, birlikten, mezhepten,

108

EKONOMK PSKOLOJ
partiden, lkeden, herhangi bir ortaklktan kopmu olarak sun
maktr. Bu son sadeletirme dieri kadar kusurludur, ki bu ondan
kar. Asla, tarihin hibir dneminde, bir retici veya bir tke
tici, bir satc veya bir alc, ilkin tamamen duygusal herhangi bir
ilikiyle, komulukla, ayn ehirde bulunmayla, dini toplulukla,
medeniyet birlii ile birbirleriyle birlemeksizin, ve ikinci ola
rak, her biri, dncesi fiyat veya cret tartmalarnda zerle
rine arln koymu olan ve sonunda bunu kat bir ekilde
bireysel olan karlarnn ounlukla zararna kabul ettirmi
grlmez bir ortak, arkada, dinda alay ile elik edilmeksizin

XIX.

kar karya gelmemitir. Hibir zaman, gerekten de,

Yzyln ilk yarsnda bile -bununla birlikte bu her trl ii

birliinin Fransa'da yok edilmi grnd i tarihinin tek d
nemidir- ii hibir zaman, kendisi kat ykmllklerden veya
meslektalarna ve hatta rakiplerine kar yaknlktan tamamen
uzak olan bir patronun karsnda, arkadalarnn her trl
formel veya moral gdmnden uzak olarak ortaya kmamtr.
Korporasyonlann Fransz devrimiyle ortadan kaldrlmasndan
yaklak olarak 1 848'e kadar, eskinin ii ortaklklarnn, kar
lkl dmanlklaryla, mistisizmle renklendirilmi ocuksu gu
rurlar ve ortak zsayglaryla, sonsuza dek gemie gmlm
eyler, dirilmez tozlar ve kller olduklarna inanlabiliyordu
hala. Ama, her zaman yaamaya veya hayatta kalmaya devam
eden

zihni

i derneklerinden

hi bahsetmeden, bastrlmaz bir

ihtiyacn dorulayan dier "ii"

Birliklerinden

beden

hi bah

setmeden, meslek sendikalar sonunda ortaya kverdiler, ve

onlarla birlikte meslek birliklerinin byk vnleri, duyulma
m younlukta tutkular, byk fetih tutkular, yeni bir din tr,
sosyalizm, ve ilk kiliseden beri duyulmam bir din cokusu
ortaya kt. -te, g birlii etmi milyarder kapitalistlerin ayn
derecede tutkulu olan karlaryla ve birlikte uzlatrlmas sz
konusu edilen karlar,
midiyle,

hayat

tutkulu karlar, ki

kibriyle,

yetkiye,

bunlar kadar alt etme

gce

susamlkla

ba

dnmtr kapitalistlerin.
Ekonomik etkinliin bu grltl patrtl, yani dokunakl ve

109

GABRIEL TARDE
derin, skntl ve zahmetli dnyasdr bilmem hangi ematik
veya mekanik dadan inme adama uygulanabilen Ricardo tarz
souk teoremlerin geometrik tmdengelimiyle ynetilmesi ge
reken. Ekonomik psikoloj iye den, retimin, datmn, zen
ginliklerin tketiminin duygusal denilen btn ynn yeniden
gerek ilk yerine koymaktr; onu onca ekici zgnlkle kendi
sini gsterdii eksi birliklerin yaam ierisinde, ve daha byk
bir kesinlikle ortaya kt yeni birliklerin yaam ierisinde
incelemektir. Amerika'da, en karc, ekonomik ilerleme yo
lunda en ilerlemi olan lkede sempatik grevler, bunda hibir
kar olmayan ve bundan ac eken iiler tarafndan kaderleri
kendilerini ilgilendiren dostlarla, yoldalarla sadece dayanmak
iin yaplan grevler dnld syleniyor. Ve bir dnce
iin, bir ilke sorunu iin, bir duygudalk, bir sempati iin yap
lan onca fedakarlklar elbette ki bu kar seimi dnyasndan
baka hibir yerde grlmedi .
Kendilerini az biraz psikolog gibi gsterdiklerinde, ekonomi
politiin kurucular sadece bireysel psikoloj iden baka bir eyle
ilgilenmemekle kalmadlar, fakat bundan kendilerine en dar ve
en kusurlu, en bozuk dnceyi de kardlar, u onlarn dne
m inde, XVIJI. Yzylda zaten karlan dnceyi. Ruhun tm
hareketlerini aclardan uzak durmaya veya zevk aramaya indir
geyen, varlk amac olarak zevke veya acdan kaa i nanmann
tesinde hibir ey grmeyen bu "hazc" psikoloji, bu byk
yzyln kltrl zihinleri arasnda o kadar yaygnd ki haberleri
olmadan esin veriyordu onlara. te klasik ekonomi politiin bu
yzylda domasnn nedeni. Daha erken bir dnemde, daha
yksek ve daha soylu bireysel bir psikoloj inin egemen olduu
XVll. Yzylda doamazd bu; bizim yzylmz Main de B iran
ile, tm yeni psikoloj i ekolleriyle, "hazc" bak asnn darl
n gsterdiinde, ekonomi politiin bu andan balayarak lm
veya bakalam, kaybolma veya yeniden dou bekleyiine
brakldn syleyebiliriz. Zira ekonomi politik, buraya kadar
tandmz ekliyle, zeka ve isten, inan ve istek psikoloj isini
neredeyse tanmamazlktan gelerek sadece duyumsallk psiko
lojisi zerine kurulu olan bir tr bilinsiz ve eksik bir sosyoloji110

EKONOMK PSKOLOJ
dir. Duyumsallk alannda da, ho ve ac durumlarn kartln
dan baka bir eyle ilgisi yoktur, ve bu durumlarn spesifik ka
rakterini ihmal ediyor. Hatta bazen daha ileri gidiyor ve kara
kara dnen kimi pesimistlerde sadece acya nemli bir rol
veriyor gibi grnyor, ve zevke hibir ekilde herhangi bir rol
vermiyor. Malthus ve tm rencileri rnein her trl i lerle
menin acnn yegane drtsnn etkisiyle gerekletiine inan
yorlar. D ierleri, varlklarn (birey ve sosyal) hayatnn ilerlemi
bir dneminde zevkin onu tattran imgelem araclyla
aktivitenin amac ve devindirici gc haline gelebildiini" kabul
etmekle birlikte, onlar da bireysel veya sosyal hayatn balang
cnda sadece acdan kan etkili olduuna ikna olmulardr. Ve
ben evrimin balangcndan dahi, direkt olarak hedeflenen pozi
tif eyleri aramay karma yetkisini veren eyi soruyorum kendi
kendime. Yeni domu ocukta, bu aray, acya kar duyulan
antipati kadar belirgin bir rol oynar. St emmek iin sarf ettii
ilk abalarndan itibaren bir boazna dknlk yok mudur; ve
bir merak yok mudur daha ilk baklarnda? En ilkel toplum
larda, dansa ve arkya, zevke ve oyuna duyulan byk sevgi
aksiyonun balca ve alldk olan amalar deil midir?
Ekonomistlerin almaya atfettikleri gerekten abartl nem
kendilerine bilinsiz bir ekilde esinde bulunan kusurlu psikoloj i
ile aklanyor, ki bu nemle her zaman megul oluyorlar, oysa
urada burada tersi hakknda ancak birka ey syleyebiliyorlar.
alma, znt veya skntdandr bu, tek kelimeyle acdandr.
eylerin deerlerinin almaya, reticilerine malolduklar a
lmaya veya tketicilerini kendisinden kurtardklar almaya
dayandn sylemek, esas olarak psikoloj ik olan terimlerle ama
olduka yetersiz olan bir psikolojini n terimleriyle temel ekono
mik kavram tanmlamaktr.
Yanlg tarmsal, endstriyel veya baka trden retimimizin,
zenginliimizin veya her trden gcmzn almamzn zel
rn olduuna inanmadadr. almamz bunun sadece bir
paras olmutur, miraslar olduumuz tm atalarmzn yz
yllk ibirliiyle deer kazanmtr sadece. Ve bu da yetmez,

GABRIEL TARDE
almamzn byk ve srekli bir sonucunun olabilmesi iin, bu
ada almaya gelecek kuaklarmzn da katkda bulunma
sn salamalyz, ki dini dnceler veya ailevi duygular gerei
bu almayla megul olduumuzda, dncesi iimizde gle
rimizi ve abalarmzn deerini iki katna karan fedakarlk ve
feragat hazineleri ydnda olur bu. Atalarmzdan yararlanyo
ruz, onlar dnmeksizin bile; fakat, ocuklarmzdan ve to
runlarmzdan sadece onlarn mevcut dncelerine sahip olma,
onlar sevme ve onlarn bizim varlk nedenlerimiz olduklarna
inanma kouluyla yararlanabiliriz tabiri caizse. lk bakta eko
nomi bilimine yabanc olan birok duygu ve birok inan eko
nomi biliminin bahsetmekten kanamayaca retimin temel
faktrleri olarak grnrler bize bylelikle.
nsann ekonomik hayatnn sadece almalardan deil de yine
olduka faydal olan bo zamanlardan, elenceden meydana
geldiini de syleyelim; ve ekonomistlerin neredeyse ilgilenme
dikleri elence, i nsan hayatnda gz nnde bulundurulmas bir
anlamda almadan daha nemlidir; zira elence burada alma
iin deildir, ama alma elence iindir pek tabii ki. alma
laryla insanlar birbirlerine hizmet ederler; elenceleriyle, en
likleriyle ve oyunlaryla, gerekten zgr ve gerekten sosyal bir
uyum halinde birleirler, birbirlerini elendirirler. Bu nokta ile
ilgili olarak, gerekli olan dinlenmeyi, Pazar gn dinlenmesini
belirten dinler sosyal hayatla ilgili olarak ekonomi politiin s
tatlarndan daha ok gerek bir zeka sergilemilerdir. Pazar din
lenmesi dinlenmenin en sosyal eklidir, zira bu herkes iin e
zamanl bir dinlenmedir, periyodik ve dzenli, basit bir din
lenme olarak deil de en kutsallarndan bir grev olarak baklan
bir dinlenme.
nsan elencelerden yararlanmada, iini yaparken olduu gibi,
taklitidir: topraktaki doal bitki rts yetitirilen bitki toplu
luuyla ayn yasalara tabidir. Ama, elencelerini oluturan mo
dellerin seiminde ve bileiminde, birey, kiisel zgnln
ona kendi alma trn empoze eden geleneklere, dzenle
melere, modlara itaatinde olduundan daha iyi bir ekilde ifade

112

EKONOMK PSKOLOJ
eder. Elence blmnn ilerleyen art, gnn saatlerinin da
lmnda, zgr ve zgn taklidin geliimini sade ve zorlama
taklidin zerinde belirler ve ler o halde.
Elencenin orann ne olmas gerektiini ve insanlar arasnda
elencenin dalmnn hangi tarzda gereklemesi gerektiini
bilme sorunu ekonomi politiin incelemesi gereken ilk sorun
lardan biridir demek ki; bu sorun almann ve zenginliin da
lmyla ilgili olan eyden daha az nemde deildir. -Her yerde
ve her zaman, topluluk halinde bir araya gelmi insanlarn sahip
olduklar alma miktar, gerekten harcadklar miktardan bah
setmiyorum, sz konusu olan yabanl bir topluluk olsun veya
byk modern bir ulus olsun, besin, mal veya nceden varolan
isteklerin tatmini iin gerekli olan her trden hizmet miktarn
retmek iin yeterli olmann tesinde olmutur. Yalnz, yararl
bir kullanm olmayan insan gcnn bu fazlal ortaya k
tka, yeni istekler, yeni ihtiyalar ortaya kar ki bu fazlal
yeni i kollar yaratarak azaltrlar. Bylelikle, paralel ve kart
iki ilerleme birlikte yrr: bir taraftan, eit srede daha retici
hale gelen ve serbest insan gcnn artk ksmn durmakszn
byltmeye ynelen almann srekli yetkinlemesi; dier
taraftan, ihtiyalarn almann bu yararlln kendisini gste
rir gstermez yok etmeye, bu rn ortadan kaldrmaya ynelen
artan komplikasyonu. Uzayan ve hep srmek durumunda kald
nda umut krc olacak olan bir atk. Bu elikinin nasl
zmlenmesi gerektiini bilme konusundaki ilk sorundur bu.
Ve, eer taraf tutmadan incelersek, kimi topluluklarn ilk d
nemlerinin bu ar cokunluundan sonra kukusuz dinmeye
ynelik olan ateli ajitasyonunu ve istekli almasn ok daha
az bir hayranlkla deerlendirmeye gtrlrz.
Verili bir anda varolan dinlenme zaman miktarnn nasl da
tlacan ve tercih edilen dalm eklinin hangisi olduunu
bilmek de ayn derecede nemli olan bir baka sorundur. G
nmzde, sorun ylesine nemlidir ki, ihtiyalarn olaanst
oalna ve yaylna ramen, insan almasnn retkenlii
makinelerin olaanst rekabeti ve ortaklk mucizesi sayesinde

1 13

GABRIEL TARDE
ok daha hz bir ekilde geliti. Buradan karlacak en iyi sos
yal zmn belli balar zerinde toplanmak veya bu ekilde
meydana getirilen dinlenme zamann hepsine datmak olup
olmadn sonnalyz kendimize. B izim Avrupal toplumlarn
tarihi bize iki farkl zm sunuyor. Uzun sre egemen olan
aristokratik zm, st snflar tm almadan bak tutmak
deilse de, eer gerekirse, en azndan, sadece st snflarn kul
lanlabilen dinlenme zamanndan faydalanmasn salamaktan
ibaretti. B u sistemde, almann yararl etkisinin artmasyla
meydana gelen insan gc fazlalnn artnn daha byk bir
sayda bo zaman adamlar yaratmaktan baka bir sonucu ol
mad. Bir tarafta hemen hemen tm dinlenme zaman, dier
tarafta hemen hemen btn alma: kabul edilen ve desteklenen
ynetim biimi byleydi. Eer devam etmi olsayd, -ve mutlak
kar duygusu yneticilerin kalbine tamamyla hakim olduu
durumda sonsuza dek devam etmemi olduunu hibir ey is
patlamyor- uygarln her eye ramen ok reel olan ilerleyii
toplumlarn alkan kesimini giderek daha az ve isiz kesimini
giderek daha kalabalk hale getirirdi: Antik dnyada olduu gibi.
Fakat bizim yzylmz adalet ve kardelik dncelerine daha
uygun olan ikinci zm baarya ulatrd, hakim hale getirdi.
Bir iki kii tarafndan tekelletirilmek yerine, dinlenme zaman
alma gibi herkesin arasnda blnyor ve yine blnyor; ve
herkes az ok altndan, ilerleme herkes iin alma saatle
rinin azal masyla ifade ediliyor. -Ortaya konan sorunun bu
zm ekli kesindir, bunu gerekten umuyoruz. Bununla bera
ber bu su gtrmez avantaj larn tamamen karlksz olduunu
dnmekten de kanmak gerekirdi. Ve belki de, eer kendisini
tamamen kabul ettirmi olsayd, eer sonuna kadar gtrlseydi,
iyilik kadar ktlk de getirirdi. urada burada bo zamanlar
nn, elencenin tadn karan bireylerin olmas uzun sre, belki
de her zaman faydal olacaktr yine, ki bu kimi bil imsel keifle
rin, kimi iirsel gzelliklerin sine qua nan olmazsa olmaz art
dr.
Fakat, asla gereklemezse, neyse ki, ekonomistler tarafndan

114

EKONOMK PSKOLOJ
dncelerinin doal sonucu olarak formle edilmek zorunda
kalacak olan nc bir zm kalyor geriye. Eer ekonomist
lerin almann fazileti ve bo durmann ktl zerine sy
ledikleri her eye inanmak gerekseydi, yaplacak en iyi ey bo
saatleri ve bo zaman adamlarn tamamen ortadan kaldrmak
olurdu. Kimi yazarlarda rastladm nfus arl ifadesi kapal
bir biimde u dnceyle esin edilmi gibi grnyor: Durmak
szn almayan ve bir lkede yaplacak i iin zorunlu olmayan
her ey ie yaramazdr ve yok olmaldr. Fakat dikkate, vgye
deer tutarszlklar var, ve insan emeinin savunucularn ka
rmlarnn yar yolunda durmakla kutlamak lazm.
Mesleki i saatinin sresinin ksalmas bir insann hayatnda,
tarmn daralmasnn o ana kadar ilenen topran zerinde ya
ratt etkinin aynsn yaratr. Artan bo zaman, daha da geni
leyen ekilmemi topraklar gibi, serbest ve yabanl bir bitki r
ts ile dolar adeta; ve bo zamanlarn kullanlmasyla iinin
ruhunun derinlii ortaya kar, doal bitki rtsnn tabiatyla
topran kimyasal doas ortaya kt gibi. Ve nasl ki yarar
lanmak iin veya zevk iin yetitirilen bitkilerin hammaddesini
reten yabanl bitki rts ise, bilimlerin, endstrilerin ve sana
tn yenilenmek iin kulland bilimsel, endstriyel ve estetik
dncelerin ilk tohumlarn meydana getiren de bir eyle me
gul olmayan zihnin zgr dlemidir her zaman olduu gibi. O
halde ekonomist yine, bo zamana, dinlenme zamanna bal
olan sorunlarla almann ortaya kard sorunlarla olduu
kadar megul olmaldr. Yaamda bo zaman pay, gnlle ilgili
olan paydr, imgelemle, aileyle, ayn anda hem toplumsallkla
hem zgn bireysellikle ilgili olan paydr, bunlarn en iyi form
lar altnda.
Bo zamanlar nasl doldurmal ? Bu yeni sorun ekonomist iin
o kadar nemlidir ki bo zamanlar, elence zaman genelleiyor
ve giderek uzuyor. Bu sorunun ierdii zmler sayszdr,
fakat sonularnn ciddiyetiyle kendini gsteriyor gibi grnen
iki tane var: konuma ve okuma. Dncenin ve halkn yaam
biiminin formlasyonunda ve ardndan deerlerin ve ederlerin

115

GABRIEL TARDE

saptanmasnda konumann etkisini baka yerde gstermeye

altm. O halde alma, kullanmlara ve konumann, zihinle
rin szl iletiiminin ve kitaplarn veya gazetelerin okunmasnn
durmakszn deitirdii ihtiyalara adapte olmaya zorland
nda, bo zaman ile, dinlenme zaman ile kendi geliimine,
kendi seyrine doru ynlendirilmitir.
Nfusun biri en kalabalk, durup dinlenmeksizin alan ve di
eri sava dnemleri dnda neredeyse hibir ey yapmayan iki
snfa blnd yerde, konumann ve okumann bu son snf
tarafndan tekelletirildiini syleyebiliriz aa yukar . Sonu
olarak, kamu dncesi ile anladmz ey, sadece ve sadece
bo zaman olan insanlarn dncesidir. Politik olarak ve de
ekonomik olarak nemli olan baka dnce yoktur. Demek ki
okuyan, yazan veya birbiriyle yazan, sk syleilerle kendi
aralarnda deiken, kaprisli dncelerini birbiriyle deien bu
bo zaman olan insanlarn, bu bo zaman adamlarnn dar ev
resinde tketimin her trden yeni biimleri douyor. Kimi za
man daha sonradan daha geni bir halk kitlesinde yaylan moda
akmlarn kaynadr bu insanlar. Demek ki onlar iin veya onlar
tarafndandr ki endstriyel retim kendisini yeniliyor ve karma
klayor srekli bir ekilde. Fakat kyl ve ii iin i gn
ksaldka, yeni elencelerden doan yeni ihtiyalar snflar
ierisinde doar ve retim iin daha geni bir pazar aarlar. Zira,
insanlar ne denli az alrlarsa o denli ok tketim ihtiyacna
sahip olurlar, bu atk ne kadar tuhaf o lursa olsun.
Az nce dile getirilen tm bu eylerden ii psikoloj isinin
neminin iinin bo zamannn, elence zamannn artyla
artt sonucu kyor. Adeta uygarlkla birlikte bydn
syleyebiliriz. Ve, endstrideki her deiimin, bir bulutan do
an her yeni i madunun iilerde psikolojik bir deiim veya
psikolojik bir devrim meydana getirdiini gstermenin srasdr
imdi. obann ruh hali ne avcnn ne de iftinin ruh haliyle bir
deildir. Bir fabrikada ayn anda drt dokuma iine bakan bir
Amerikan iisinin ruh hali bir kyn bir ucunda gelimekte ge
kalm, ark syleyerek ve rnlerini dnerek mekik dokuyan

1 16

EKONOMK PSKOLOJ

bir dokumacnn ruh hali deildir. Oysa, yeni bulularla sanayide

bylece her devrim yapldnda, yeni i modunca istenen zihin
sel kabiliyetleri yksek bir seviyede grlen halklar daha dk
bir kabiliyet derecesine sahip olan ve eski alma biimine psi
kolojik olarak adapte o lduklar iin o ana kadar baar kazanm
olan milletlerin zararna bir ekilde tutulur, desteklenirler.
"Anglo-Saxon"lann yzyl mz boyunca devam eden byk
baars bu ekilde aklanyor. Makinelerin ada endstriyi
karakterize eden geni kullanmnn gerekte, nceden iilerde
birinci srada deerlendirilen ve talyan veya Fransz iinin en
yksek seviyede sergiledii hassas deerlerin btnn ikinci
sraya itmek ve byk lde deerden dnnek gibi bir so
nucu oldu: el ustal, sanatsal zgnl k, bunlar zihin esnekli
ine, usta ve becerikli imgeleme az buuk babo dleme,
fanteziye bal olan eylerdir. Fakat, buna karlk, makinelerin
ynetilmesi ne pahasna olursa olsun, bandan itibaren snrsz
bir deer kazanan ve herkesin arasndan ngiliz iiyi, Amerikal
iiyi ve Alman iiyi ayrt eden olduka basit ve gsterisiz bir
kalite gerektirir: dikkat gc ve sreklilii demek istiyorum,
sabit olan veya sabit bir alanda en kk bir dikkatsizlik olma
dan dnen dikkat gc ve sreklilii. Lokomotif, zellikle de
otomobil srclerinde, bisikletide olduu gibi, hayalci ve
oyalayc bir dnceden daha kt bir kusur yoktur; arabacya,
at arabacsna hatta svariye gre ok daha dikkatli olmaldrlar.
Harmanda buday dvmek iin daha ok kas gc gerekir; fakat
mekanik bir harman makinesini ynetmek iin bir an bile dalgn,
dikkatsiz olmamak gerekir. yi bir marangoz olmak iin, en ko
lay ii yaparken bile, ustalk ve zevk sahibi olmak gerekir; me
kanik bir bk makinesinin banda durabilmek iin srekli bir
dikkatten baka bir ey gerekmez.
Rakiplerinden stn gelen halklarn, herhangi bir dnemde,
byk endstriyel yarta kendi gelimeleriyle ok fazla vn
meleri uygun deildir demek ki. Geliim, gnen dahice bulu
larn -ykmaya altklar rakiplerinin arasnda kimi zaman
ortaya kan dahi bulularn- yerinde bir deer verdikleri ok
mtevaz yeteneklere baldr ounlukla.
117

GABRIEL TARDE
Dikkatin sabitliinin ve younluunun, modern makinelerin
ynetiminin ve bakmnn gerektirdii seviyenin olduka altnda
olan ortalama ve normal seviyeyi geer gemez, sinirsel yor
gunluun byk bir nedeni olduklarn ve amzda deliliin ve
zihinsel dengesizliin ilerlemesinde bir yer alabileceklerini gs
tereceim geerken. Dikkatin ok fazla deimez olmas, ka
nlmaz bir reaksiyonla, sinirsel dzensizliklerin bir zellii olan
dikkat bozukluunu yaratabilir.
Neyse ki, ada iide i moduyla uyandrlan zihinsel sknt
daha youn hale geldiyse de, azald. Bo zaman ile ilgili dn
celerin faydas kendisini gsteriyor burada Gerek bir psikolo
jik ilerlemenin sonu olarak her eye ramen zamanmzn eko
nomik ilerlemesine bal oluu bo zamann, dinlenme zaman
nn bu artyla olmutur. B yk endstrinin kk endstrinin
yerini almas, geici olarak, ii snf iin aclara neden olabil
mitir, zlemlerinin ve olanaklarnn arasndaki daha byk veya
daha iyi hissedilen orantszlk nedeniyle; ama, kukusuz, iinin
dncelerini arttrma, onu daha kompleks ve daha yksek bir
sosyal hayata, genel bak alarna ve duygularn kendisinin
nceden en azndan bu derecede bilmedii ltuflarna alkn
hale getirme etkisine sahip olmutur.

Giriim bilinci ve almaya olan byk istek bir halkn eko

nomik gnencinin psikolojik iki temel kouludur. Fakat giriim
bilinci, ekonomistlerin hibir aklama getiremedikleri, zihinden
zihne, kalpten kalbe yaylma ile bir cokunluun veya kolektif
gururla ilgili bir depresyonunun sonu olarak ortaya kt bir
zaferler veya askeri yenilgiler serisi gibi nedenlerle zellikle
uyandrlm veya felce uratlmtr. retici her cokunluun
temelinde, Birleik Devletler'de, ngiltere'de, youn bir ulusal
gurur vardr. -Byk alma istei daha basit nedenlere sahip
tir, ancak iaret edilmeleri ayn derecede nemlidir: ncelikle iyi
bir salk, gelecek kaygs, baklacak aile kaygs, vs. nsandan
insana birok yaylma da giriyor bunun ierisine.
unu da ekleyelim ki, eer ii veya patron reticinin psikolo
jisi her zaman daha fazla nemliyse, tketici psikolojisi iin de

118

EKONOMK PSKOLOJ

bu byledir. reticinin gz tketicinin iinde olup biten iten

ve gizli eyler, dnceleri ve kaprisleri, yakn bir arkadata
olduu gibi kendileri de modayla benimsenmi olan dncele
rin ardndan onun iinde domaya balayan istekler, bu gzel,
ince i hareketler zerindedir ve yle olmaldr srekli olarak.
B unun bilincinde olsun veya olmasn, akl banda bir tccar,
becerikli bir sanayici, mterilerini dnerek enter-psikoloji ile
megul olur srekli olarak. Sonu olarak, ayn meguliyet, ayn
kayg, bilinli bir ekilde, ekonomistin speklasyonlarna da
hakim olmaldr. Grnte deiken, kararsz olan moda akm
larn dzenleyen yasalar yok mudur, geleneklerin oluumunu,
alklarn, kamu ihtiyac haline gelen istisnai zenlerin, kap
rislerin genelletirilmesini veya birletirilmesini dzenleyen
yasalar yok mudur? Bu soru ekonomisti hava akmlarnn yel
kenle dolaan denizcileri ilgilendirdii kadar ilgilendirmelidir.
Zenginlii, soyut zenginlii, onu reten veya tketenden ayr
olarak, ekonomi politiin zel konusu olarak dnmenin iyi bir
bil imsel metot olduuna inanma yanlgs, zenginliklerin opti
mumuna deil ama maksimumuna her eyden nce ekonomik
ama olarak bakmaya ve tketimi deil de daha ok zenginliin
tasarrufunu salk vermeye gtrd mantksal olarak. Cimriliin
eski haline kavuturulmas ekonomistlerin kendi bak alaryla
ok sk bir ekilde yneltildikleri paradokslardan biridir. Fakat
cimri kiinin tamamyla psikoloj ik ve moral nedenlerle yabanl,
barbar veya uygarlam insanoluna esinledii igdsel ve
yenilmez antipatiyi yenemediler. Tasarruf, teorisyenlerimizin
kulland bu soyut szck, pratik yaamda, bazlar vgye
deer baz lar knanacak pek ok form altnda gerekleiyor.
Kanaatkarl k var, yiyecek tasarrufu; drstlk, temizlik de var,
kimi zaman yaratc enerji halinde biriken g tasarrufu. Fakat
maltzyanizm 1 de var, doum tasarrufu, ki bu maltzc elerde
artan rahatlk halinde birikir. Zenginliklerin olduu gibi bilgile
rin de tasarrufu yaplabilir, bunlarn her birini sap savurabile
ceimiz, israf edebileceimiz gibi.
1

Malthus retisi. Doumlarn, retimin snrlandrlmas. (ev.)

119

GABRIEL TARDE
Dncelerimizi tutumlu kullanarak, vakitsiz doalamalarla
onlar samak, datmak yerine saklayarak, sessizce hazrlanm
dizgeler halinde biriktirebi liriz. Jansenistler, "sk komnyon
lar" 1 yasaklayarak, Cizvitlerin savurgan olduklar dinsel tren
lerin bir tr tasarrufunu yapyorlard . Bunlar zenginliklerin tasar
rufunun bin farkl eklidir, kelimenin en geni anlamnda.
Hepsinin vgye deer olduklarn m syleyeceiz? Peki ile
rinde nasl semeler yapacaz, eer eski ekonomistin dar d
ncesiyle, saplantsyla yetinirsek?
Sosyalistlerin tm sorunu, tm sosyal sorun daha dorusu, psi
koloj ik sorunlara dayanyor. Ricardo' nun uzun sre sosyalistle
rin byk sava at (bundan vazgeildi) olan sarslmaz yasas,
iilerin, alarak, tketim isteklerini kendilerine geim mad
deleri salamakla snrladklar dncesi zerine kuruluydu.
Buradan, yaamak iin bir eylere sahip olur olmaz, iilerin
artk almadklar sonucu kyordu. Yine buradan, sert man
tklar- ve XVIII.
Yzylda olduka gvenilirdiler, gen Arthur rnein -besin
maddeleri fiyatlarnn ykselmesinin ulusal zenginlik asndan
iyi bir ey olduu sonucunu karyorlard, nk bu ykselme
iiyi daha fazla almaya zorluyordu.
Dierleri, bizim bugnn ii yasalar gibi bir maksimum i
saati deil de bir minimum i saati, ve ayn zamanda geileme
yecek olan bir cret maksimumu i lan eden yasalar nermeye
kadar gidiyorlard.2
Hi kuku yok ki gzlerini amakla ve kendine yanl bir k
noktas aln olduunu kabul etmekle son buldu bunlar. Peki
deniyor, ya hatalar dzeltelim diye tersi bir hataya dmek ve
tm iilerin, eskinin yal kyllerinin zntyle syledikleri
gibi "yaamak ve geip gitmek"ten stn zlemlerle doduuna
inanmak? Bir psikolog burada genelletinne yapmamann ye
rinde olacan grrd. almalarnn amac olarak, geimle1 Kudas ayininde okunan ilahi. (ev.)

2 Schultze-Gevenitz'in Ar Sanayi' sine baknz.

120

EKONOMK PSKOLOJ
rinin demiyorum ama mevcut yaam seviyelerinin tesinde hi
tutkuya kaplmayan iiler vardr - ve bu en byk kesim, san
rm. Bakalar da var, ve bunlar bu seviyeyi ne pahasna olursa
olsun ykseltmeyi, kaderlerini dzeltmeyi, zengin komular
gibi kendilerine belli bir lks vermeyi, etki sahibi olmay isteyen
en aktif, en enerjik, en hareketli olanlardr. Oysa ki yz iiden,
bin iiden benzer bir iinin olmas yeterlidir bu birazck maya
nn bu hamuru ksa zamanda kabartmas iin. te ruhtan ruha
almann gc, ki her eyden nce ekonomi politikte bunu
hesaba katmak gerekir. Bu azar azar ii topluluunun btnn
harekete geiren ve sosyal sorunu kesin bir ekilde ortaya koyan
gtr.
Hangi ar hilelerle ve temel olaylar unutan hangi unutkan
lklarla en derin zihinlerin ekonomi bilimini eylerin objektif
yn zerine, veya daha dorusu, hakiki gerekliklerin yerine
konmu benliklerin zerine kurma iddiasyla srklenebileceini
grmek istersek, ekonomistlerin toprak rant konusunda yazdk
lar her eyi okumaktan baka bir ey yapmaya gerek yoktur. Bu
konuda ustalklar zerine ustalklar konuldu. Ricardo'nun ince
analizlerinden sonra, ncelinin damtmalarndan kalan tortular
kendi imbiinden geiren Kari Marx gelir1 Ricardo tarafndan
ortaya konan diferansiyel (ayrmsal) ranttan farkl olarak mutlak
bir rant (gelir) kefetti Kari Marx, ve diferansiyel rant tarihsel
dnmlerine veya ezamanl deiikliklerine gre farkl tr
lerde alt blmlere ayrd. Klenin alma rant serfin doa
rantndan farkldr, ve bu sonuncusu da iftinin para rantndan
farkldr. Bunun tesinde, gnmzde rant diye adlandrlan
eyde, neyin tam olarak rant olduunu ve neyin tarma yatrlm
sermayenin kazanc olduunu ayrt etmek gerekir. O halde farkl
topraklar zerinde kullanlan sermayelerin eitsiz retkenliini
veya ayn topak zerinde artarda kullanlan eit sermayelerin
eitsiz - genelde azalan - retkenliini gz nnde bulundurmak
gerekiyor. lk deerlendirme yaygn tarmla ilgilidir, ikincisi
1

Bu konuyla ilgili olarak zellikle Ekonomi Politik Dergisine baknz. Mart

1 899.
121

GABRIEL TARDE
youn tarmla ilgilidir. Rant, her iki durumda, en iyi topraklar
zerinde veya ayn toprak zerinde en iyi artlarda kullanlan
sermayenin retim fazlaldr, kt topraklar zerinde veya
kt koullarda kullanlan sermayenin retkenliine gre, bu
sonuncular fiyat dzenleyicisidirler.
nce eleyip sk dokumaya devam edilebilir hata. Ve tm bu
eleyip dokumalar sonu vereceklerdir. Tm bunlar aslnda neyi
ispatlamak iin? Tarmda, herhangi bir endstride olduu gibi,
koullarn avantaj lar olduunu -bunun tersine, dezavantaj lar
olduunu ekleyelim - kantlamak iin; ve geici ansl sahiple
rinin faydaland bu avantajlarn ok sayda formlarda meydana
geldiini gstermek iin. Fakat bu ak. Ak olmayan, kimi
tarmclarn -pek ok dier tarmcnn kayplaryla denkleti
rilmi- bu kazancnn dier sanayici lerin karlarna gre daha
haksz oluudur, ortalamann stne ktklarnda. Rantn tarm
sal olgusu, bu adan, trdeki eit gibi, insann iyi ans olgu
suna girer, ki bu falan imalat urada zenginleirken dierleri
nin harap olduu, falan tccar urada servet yaparken dierleri
nin iflasa kotuklar anlamna gelir. Oysa tm dier dnyann
olduu gibi i dnyasnn iyi ansn ortadan kaldrmay kim
nermeye cesaret ederdi ki? Bununla beraber bu, aslnda, far
knda olmakszn, ranta kar gelerek onun ortadan kaldrlma
sn telkin ettiimizde nerdiimiz eydir, ki bu az buuk istisnai
endstriyel veya ticari kazancn da, yani insan umudunun, orta
dan kaldrlmasna yol aar mantksal olarak. Riski, belli bir
lde, i kazalar ile ilgili yasalarla, hastalklara kar gven
celerle, emeklilik maalaryla tam vaktinde ortadan kaldrmak.
Fakat ans ortadan kaldrmak baka eydir. Ve, eer, olur ya,
tm ans gibi tm risk hayatta ortadan kaybolsayd, yaamaya
deer miydi yine? B u yzden ans tamamen ortadan kaldrmak
sz konusu deildir. Ama sosyal ilerlemenin gvenliin payn
umudun payn azaltarak srekli arttrmaya, veya gvenlii gide
rek azaltarak giderek daha fazla umut uyandrmaya dayanp
dayanmadn bilmek sz konusu olabilir- ve bu aslnda sos
yalizm ile liberal bireycilik arasnda alkalanp duran sorundur.
Sosyal sorun bu psikoloj ik ifadelerle ortaya konulmaldr.
122

EKONOMK PSKOLOJ

il
Az nce anlattklarmda psikoloj inin -zellikle enter-psikoloji
dediim psikoloj inin- ekonomi politikteki byk nemini yete
rince gsterdiime inanyorum. Bylesine belirgin bir gerein
nasl bilinmezlikten gelinebildii ve en yksek seviyede ince ve
kavrayl zihinlerin bunu ne derece bilmezlikten geldikleri so
rulabilir. statlarn retileri zrine hzl bir ekilde gz atmak
bu soruya cevap vermek iin faydal olacaktr.
Adam Smith, bilindii gibi --ounlukla yeterince bilinmiyor
bu - Paris'te kal boyunca, ekonomik dncelerinin tohumunu
fizyokratlar topluluundan almtr. Oysa, fizyokratlarn kur
duklar bilime tamamyla objektif, mmkn olduunca az
subjektif bir renk katmalar, ilkeleriyle uyuuyordu, kendilerine
zenginlik kazandran materyalist kavraml a uyuuyordu. Fakat
Adam Smith' in bu yolu izlemi olmasna amakta haklyz. B u
byk fi lozof gerekten d e sadece b i r ekonomist deildir, birinci
derecede bir psikologdur, ve sempati zerine almasyla, enter
psikoloj inin ilk taslan izmitir. Neredeyse su szdrmaz bir
engel Smith'te iki aratrma yntemini birbirinden ayryor gibi
dir.

Ahlaki duygular zerine almas zengin gzlemler hazinesi

dir. "Davranlarmz incelemeye alyoruz, tarafsz bir izle
yicinin bunu inceleyeceini dndmz gibi. Kendimizi
eylemlerimizin izleyicisi farz ederiz, ve bu adan gz nne
alndnda eylemlerimizin bizim zerimizde hangi etkileri ya
ratacan aratrrz." yi ve kt zerine yneltilmi dn
celerin, yarglarn kkeni hakkndaki bu aklamann yeterli
olduuna itiraz edildi hakl olarak. Fakat Smith'in dncesinde
gerekten doru olan ey, sosyal hayatn her zaman, en byk
yalnzlkta bile, herkesin gznn nnde olmasna dayand,
ve her birimiz iin, kendinin bilincinde olarak, bakasnn bilin
cinde olmann, benzerlerin i n evreleyen baklaryla yargland
n, izlendiini, gzetlendiini, hissetmenin esas olduudur.
123

GABRIEL TARDE
Geerken u ince aklamay vereyim: "Bir iir okumu ve
bunda pek az bir ilgi bulmu olabilir, ve bununla beraber bunu
bir bakasna okumaktan ok zevk alm olabiliriz. Eer bu iir o
bakas iin yeniliin ekiciliine sahipse, biz iirin ona esin
ledii merak paylarz, kendimiz artk bunun iin yetenekli
olmasak bile ... " Bazen insanlar kendi uysal ve iyiliki doasna
gre biraz fazla deerlendirdii oluyor. Ac eken veya ikayet
eden, yaknan bir insana yaknlk duyarz, fakat kzm bir in
sana yaknlk duymayz, diyor bir yerde. Ne yazk ! Deneyim
gsteriyor ki, bir kitlede kin ve kzgnlk duygusu uyandrmak
acma duygusu uyandrmaktan daha kolaydr. Gazeteciler bunu
iyi bilirler.
te ekonomist Smith'in ok faydaland bir aklama: "ngil
tere'de, birey olarak, bir guinee'nin kaybna, ngiliz olarak
Minorque' un kaybna olduundan daha ok aracak olan, ve
bununla birlikte, eer bu kaleyi savunmak ellerinde olsayd,
kendi hatalar nedeniyle dmann egemenlii altna girmesine
izin vermekten ok hayatlarn bin defa feda edecek pek ok
insan var " diyor. B u demektir ki, bireysel olarak, Minorque'un
korunmas o dnemde ngilizler iin bir guinee'ye edeer de
ildi, oysa, toplumsal ve ulusal olarak, bu onlara hayatlarndan
fazlasna malolurdu. Ve salt bireysel varlmzla sosyal varl
mz arasnda onurla, geleneksel dncenin bu i yanks ile
olumu olan fark, bu gzlemle iyi bir biimde ortaya konmu
tur. Deer dncesinde parlak olan ey burada belirtilmi bu
lunuyor.

Ahlaki Du.vgulan'nn bir pasajnda beklenmedik bir ekilde

psikolog Smith ekonomist olduunu hatrlyor. Zenginlie ve
gce olan aka kanm olduumuzu gsterdikten sonra, zira
servetin ve gcn d gstergelerinde, saraylarda, iyi bir ekilde
dzenlenmi malikanelerde, iyi merkezilemi bir devlette ob
j ektif olarak byk, uyumlu olan eyi grmek, s ubjektif ynden
deerlendirilen tm bu eylerin, buradan kan ve onca acyla
lml hale gelmi az bir mutluluun bounaln ve tutarszl
n dnmemize engel oluyor; bu dnceyi ustaca bir ekilde
124

EKONOMK PSKOLOJ
detaylandrdktan sonra, ekliyor: "Ne mutlu ki doa da bize
bunu benimsetiyor bu adan; bize verdii illzyon insanlarn
hnerli almalarn ortaya kartyor ve onlar srekli bir hare
ket halinde tutuyor. Onlara topra bin bir ekilde ilettiren, ku
lbeler yerine evler yaptran, byk ehirler kurduran, bilimleri
ve sanatlar kefettiren ve yetkinletiren bu illzyondur. Bu il
lzyondur dnyan ehresini deitiren ... ," Ve Smith'in evir
meni, Baudrillart, u gzlemi yapyor not tutarak: "Smith'in
endstrinin amac ve ekonomi politiin konusu olan eyi bir
illzyon zerine kurduunu grmek ok tuhaftr." te Smith' in
ekonomist takipilerinin bize artk sunmad acayiplikler, ne
yazk ki. Fakat bana zellikle acayip gelen ey, burada onca
aklkla ekonomik olgularn sbjektif ynnn objektif yn
zerindeki stnln veya en azndan ikincisinin tek akla
ycs olan birincisinin verimliliini daha az nce kabul eden bir
adamn, taraf tutarak, birincisini Uluslarn zenginlii zerine
almasnda neredeyse ihmal ettiini grmektir. Bu son al
mada psikologluunu tamamen unuttuu iin deildir bu. Duy
gularn rol kurgularnda belli bir yer tutuyor. rnein, tarm
tercih ediinde, iftinin ruh halinin zellikle onun tercih ettii
ey olduu ok iyi hissediliyor. Kylnn psikolojisi ilgilendiri
yor onu. ehirlerde yaayanlarla kylerde yaayanlar arasnda
yapt karlatrmada, ki burada tarm zanaatnn gerektirdii
ve en kk bir iftinin sahip olduu bilgilerin okluunu ve
karmakln ortaya koymutur, bu sonuncusunu ayrt eden
yarglama ve ihtiyat kalitelerine dikkat ekiyor, ve ekliyor:
"Gerekte, ifti zanaatnn toplum ticaretine alkn olduun
dan daha az alkndr... fakat, ok daha deiik obj eler zerinde
kendisini gstermeye alkn olan zekas, tm dikkati alld
zere sabahtan akama ok basit bir iki ilem gerekletirmekle
snrlandrlm olan zanaat nnkinden ok daha stndr ge
nellikle. ilikileri nedeniyle veya meraktan kr halknn ve
ehir halknn son snflaryla biraz yaam olan her insan han
gisinin hangisine stn olduunu ok iyi bilir1 ."

1 Gnmzde Smith buna hi dikkat etmezdi belki de. Ve

125

belki

de, genel

GABRIEL TARDE
Burada ve baka yerlerde, Smith' in deerlendirmelerinde ol
duka sbjektif olan ve, dncelerin temeliyle deil de, tarzyla
biraz Sismondi'yi andran bir ey var.
retken ve (iyi anlayamayndan ok kt ifade ettii) verim
siz iin ayrt edilmesiyle ilgili blmnde, bu ayrmna verdii
yanl formlle, ekonomisti zorladn iddia ettii bak asnn
darln ve yetersizliini bouna gsteriyor ve tamamyla kiisel
kul lanmlara ve tatminlere, dnce, duygu ve sbjektif zengin
lik i edinimlerine dayanan, verimsiz denilen tketimlerin ne
mini tanmazlktan geliyor; her eye ramen, pek ok savurgan
lkta ve salt gereksiz olan harcamalarda "soylu ve cmerte"
olan eyi kabul etmekten kendisini alamyor. "Zengin bir adam,
diyor, temel olarak gelirini eli ak olmak iin harcadnda,
gel irinin en byk ksmn arkadalaryla ve topluluundaki
kiilerle paylat olur; ama eer bahsettiimiz kalc eyleri
almak iin kullanrsa, bunu o halde ounlukla tamamyla kendi
ahs iin harcar ve karln almakszn kim olursa olsun kim
seye bir ey vennez. Sonu olarak, bu son harcama biimi, uuk,
havai objelere yneldiinde, karakterde bayaln ve egoizmin
belirtisi haline gelir ounlukla."
artc olan, her eye ramen, psikolojinin Smith'in bu eko
nomi ile ilgili yazlarnda oynad zayf roldr, ve kolektif psi
kolojinin tmyle olmaydr.
Yine de, enter-zihinsel psikolojinin kayna ve temeli olan

sempatiyi ilk inceleyen odur, Smith 'tir.

Nasl oluyor da insanlarn ekonomik i likilerini aklamak
iin, duyumsall klarn karlkl drtleri, uyarmalar zerine
yapt incelikli aklamalar kullanma gerekliliini ne de uy
gunluunu hi hissetmedi?
Nasl oluyor da, ahlaki duygularn oluumu zerindeki etkileri
konusunda, modaya ve gelenee kk bir blm ayrrken,

harekete kaplm bir ekilde, tamamen tersini yazard. Her ne olursa olsun, bu
pasaj, iinin psikolojisinin Smith'ten bu yana, kayda deer bir biimde
ykseldiini ve zenginletiini ortaya koymaya zg bir belgedir.
126

EKONOMK PSKOLOJ
bunlarn isteklerin ve ihtiyalarn, inanlarn ve beklentilerin
oluumu zerindeki etkilerini aratrmak gibi bir dnceye
sahip olmad hi, ki bu her trl retimin ve zengin liklerin ko
runmasnn artdr?
lk tepkilerin gcn dnerek aklayabiliriz bunu sadece.
F izyokratlar topluluunda yapmt Smith ekonomik renimini,
zihin yaplarnn kvrmlarn hep muhafaza etmitir Smith. Fa
kat neden kendileri de bilimin konusunu en maddi ynyle gz
nne almlard? Sismondi cevap veriyor buna:
"Finans bilimlerinden dodu ekonomi politik bilimi, diyor, d
ncelerin doal seyrininkinin tersi bir srayla. Filozoflar halk
mutlak iktidarn soygunlarna kar korumak istiyorlard; kendi
lerini dinletmek iin prenslere adaletten ve de grevlerden deil
de karlarndan bahsetmek gerektiini hissetmilerdi; uluslarn
zenginliklerin tabiatnn ve nedenlerinin neler olduunu onlara
iyice gstermeye alyorlard, zenginlii onu yok etmeden
paylamay onlara retmek iin." te ekonomi politiin, ba
langcndan itibaren, bylesine pozitif bir renge brnmesinin,
ve taraf tutarak, psikoloj ik ve ahlaki dzenle ilgili tm deerlen
dirmeleri bir kenarda brakmasnn nedenlerinden biri.
Fakat eer ekonomi politikte, Adam Smith enter-psikolojik
dncelerden neredeyse tamamyla vazgeebileceine inan
dysa, teolij ik dnceleri bunun yerini tuttuu iindir bu da.
Aydnla kavuturulmas iyi olacak bir noktadr bu.
Smith'in teizmi onu tm tutkular kutsal eserler olarak akla
maya ve bunda adeta tanrsal arzular, ve gizli bir sanatn gzel
oyunlarn grmeye sevk ediyordu.
B irok kez, ahlaki duygular zerine teorisinde, baya veya
dengesiz, kak duygularn sosyal yararlln gsteriyor, veya
gsterdiine inanyor.
rnein, baardan holanmamzda mantksz ve sama olan
eyi gsterdikten sonra ("Eer Cesar Pharsale savan kaybet
seydi, kiilii u anda Cati lina'nn kiiliinin biraz altnda gste
rilirdi), ekliyor: "Ahlaki duygularmzdaki bu dzensiz-likler
yine de faydasz deildir, ve Tanr 'nn insann zayfl ve deli127

GABRIEL TARDE

!ii konusundaki bilgeliine hayran olabiliriz burada hdla. Ba

ar iin olan hayranlmz zenginlikler ve byklk iin olan
saygmzla ayn ilkelere sahiptir, ve toplumsal snflarn farkll
n ve toplumun dzenini kurmak iin de gereklidir."
nsana zg olaylarn rtsnn arkasnda kutsal bir sanat ve
insanlarn tm lgnlklarnn arkasnda kutsal bir bilgelik gr
meye bunca hazr olan bir insann egoizmin kendisine, kendini
sevmeye kutsal, fazlasyla sosyal uyumu yaratmaya ve salam
latrmaya zg bir grevle kuatlm olarak bakmakta hibir
sknt ekmemesi gerektiini anlyoruz. Bu yzden, btn eko
nomi politii bu ilke zerine kurduunda ve homo economicusu
tam olarak kara indirgediinde, her trl duygu ve zveri d
nda, Epikrc ve materyali st bir anlayn bir sonucu deildi
ondaki, tam tersine dindarlnn ve tanrya olan inancnn doal
bir sonucuydu bu. Egoist insann arkasnda iyiliksever tanr
vard, ve bu birincinin egoizminin savunmas dorusu ikincinin
sonsuz iyiliine dzyaz halinde yazlm bir ilahiden baka bir
ey dei ldi.
Fakat Smith'in takipileri, yzylmzda, ateistlerdir. B irkan
bunun dnda tutuyorum, Ekonomik Uyumlar ayn tanr anla
y zerine kurulu olan Bastiat'y zellikle. Veya en azndan,
eer tanrya inanyorlarsa da, speklasyonlar bu inancnn hibir
izini tamyor. Bu nedenle, ekonomi politii ar insan egoizmi
ve kar atmas postulat zerine kurmaya devam ederek, tanr
dncesini ortadan kaldrdktan sonra, farkna varmadan eski
nin ak salamln yitiren sistemin atsnn anahtarn ortadan
kaldrdlar. Veya, bu peyzajdaki anlalmaz hale gelmi olan
gkyzn ortadan kaldrdlar, veya bu fenerin artk hibir eyi
aydnlatmayan ve aklamayan n sndrdler.
O halde, teorizm sosyal uyumlardan - ekonomik veya dierleri
- dtalandndan, bu uyumlarn aklamas ve etkeni olarak
egoizmi de dtalamak ve, geniletilmi olan ekonomi politii
gerektii gibi batan sona yeniden ele almak iin baka ilkelere,
baka glere bavurmak gerekiyor.
Her eye ramen, Smith'in ve XVIII. Yzyldaki adalarnn
128

EKONOMK PSiKOLOJ
almalarn gzden geirirsek, urada burada kimi psikolojik
gzlemlerde bulunmak zor deildir, fakat ounluu olduka
yapaydr. Rousseau'dan beri tm yazarlarn kalemlerinin ucunda
duygusallk, hassasiyet ve fazilet kelimelerinin olduu bir d
nemde ekonomistlerin kendilerinin de kimi zaman yazlarna
duygusal bir renk vermemeleri mmkn dei ldi. rnein, Me
lon, bahelerin zenginliinin yararll konusunda yle diyor:
"Bu delice harcamalara neden kzlr ki? Bu para bir sandkta
saklandnda toplum iin l olurdu. Bahvan alyor bu paray,
yeniden heyecan kazanan almasyla hak ediyor bunu; hemen
hemen plak olan ocuklar bununla giyiniyorlar, bol ekmek
yiyorlar, kendilerine daha iyi bakyor ve byk bir umutla al
yorlar." Bu konuda Fourier'nin habercisi olan Melon, gzel,
gnl ekici almay -zellikle her iki cinsiyetin ibirliiyle bu
hale getirilen- hayal ediyor oktan. "Erkekler ve kadnlar bir
kanaln veya byk bir yolun yapmnda birlikte altklarnda,
alma daha canl ve daha kolay olacaktr." Kadnl erkekli
karma alma yeri yani sonu olarak, baka yerlerde karma
okullar olduu gibi, falanster1 kokuyor bu oktan.
Ancak, yzylmzn balangcndan itibaren, Adam Smith'in
direkt takipilerinde, ekonomi politik dalma halinde ierdii
azck psikolojiden de - duygusal veya moral - giderek arnr
olmutur uzun sre, daha souk bir havaya, daha geometrik bir
fizyonomiye brnmek zere. Yanl bir ekilde ayklanma sa
nlan bu tr bir kristalleme, zellikle J.-B. Say'n ve Gamier'in2
yazlarnda gze arpar. Ekonomi politiin skolastik bedeninin
ierisine, bir an iin tartlmaz olduuna inanlan klasik ekono
minin dogmatizmi yerleti bu durumda.
Bununla birlikte, ba kaldranlarn, sapknla denlerin ho
murdanmalarnn bedeninin etrafnda ykselmesine engel ola-

1 Fourier toplumculuunda emekilerin ortakl, emekilerin ortak yaadklar

er. (ev.)
- Bu ekonomistlerin katlna dikkat ediniz, doal insanlk dlkla deil de
sistemlerinin mantyla. "Ak konumak gerekirse, diyor J.-B. Say, toplum
yelerine hibir yardm, hibir geim arac borlu deildir."

129

GABRIEL TARDE
mad; bunlarn hepsini sralayacak deilim. Tek bir sz sadece.
Fourier psikoloj iyi ekonomik sorunlarn zmnde geni bir
ekilde uygulayan ilk kiidir. Bu byk sorunlarn cevabn is
teklerin, sonsuz ihtiyalarnn incelenmesinde arad . Kt olan
u ki olduka zgn olan psikoloj isi en eksiklerinden biriydi ve
gecikmiti. Ar bir ekilde bireysel ve zevk zerine kurulu olan
bu psikoloj i , geen yzyln psikoloj isiydi, Maine de Biran' n
bunu istemli aba teorisiyle oktan batan sona yeniden gzden
geirdii ve yeniledii dnemde bizimkisi asndan gecikmi
olan bir psikoloj i . Zaten Fourier bir topisttir her eyden nce,
kimi zaman ocuksu kimi zaman akl banda gzel hayaller
kurmada en ustalarndan, en retkenlerinden bir ddr, bir
ekonomist deil. Burada sadece hatrlamak iin bahsediyorum
ondan.
Genelde, kimi alardan, ekonomi doktrinlerinin ezeli d
manlar ama karde dmanlar olan sosyalist doktrinleri, az ok
bilinsiz ama salt objektif olan ekonominin eksikliklerine ve
hatalarna, bilimin statlarnca fazlasyla kurban edilen sbjektif
yn yeniden katarak areler bulmak iin durmakszn yenilenen
bir aba olarak deerlendirebiliriz. Onlardan nce, ikayetlerinin
veya dncelerinin habercisi olan Sismondi, makineler tarafn
dan isiz braklan iilerin aclar zerine dikkat ekmiti, filo
zoftan ok bir insansever olarak, dorudur, i deiikliklerinin
iinin ruhunda yaratt yanklar zerinde belagatl bir ekilde
srar ederek. Bazen, ilkel ve basit kalm olan zanaatlara ve ta
rm ilerine zg gzellii v biimiyle Ruskin'i artryor.
Fakat ounlukla, her eyden nce "insanlarn mutluluuyla"
megul olan bir ahlak olarak konuur. Ona gre ekonomi poli
tik "iyilikseverlik teorisinden" baka bir ey olmamaldr. Bu
tanmlamann - siyasete, dine ve hukuka da uygulanabilir - en
kk kusuru olduka mulak olmasdr.
Sosyalist ekoller, gnmzn Alman ekolleri gibi 1 848' in
Fransz ekolleri, ekonomi politiin buzlarn zdler ve cokulu
hale getirdiler; ve bu noktada ekonomi politiin ierisine temel
kavramlarda hibir deiiklik yapmayan psikoloj ik yeni bir e

130

EKONOMK PSiKOLOJi

kattlar. Yalnz, bu doktrinlerin esin verici cokusu sk sk de

iti; ve kendisini oluturan balayclk ve kin bileiminde,
ikisinin orants tersine dnd; Fransa'da kinci olmaktan ok
balayc iken A lmanya' da balayc olmaktan ok kinci hale
geldi. Leroux'yu ve yahut Proudhon'u Kari Marx ile karlat
rn. Bu youn duygularn etkisiyle, ekonomi teorileri renklendi
ve canlandlar, fakat aslnda, sahte bir fizik kurallar grn
mne sahip olan kat formllerin objektifliine, geometrik tm
dengelime ynelik eski iddiay korumu ve hatta vurgulam
lard. En yksek seviyede bireyci bir karakterde olan bu soyut
lamalar arasnda Kari Marx' n u pasaj gibi pasajlara rastlamak
pek nadir bir eydir, ki Marx bu sefer, enter-psikolojiden bahse
diyor geerken. "Nasl ki, diyor (s. 1 4 1 ), svari snf ndan bir s
vari birliinin saldr gc veya piyade snfndan bir alayn di
renme gc, svarilerin veya piyade erlerinin her biri tarafndan
tek tek harcanan bireysel glerin toplamndan temel olarak
farklysa, ayn ekilde tek tek iilerin mekanik glerinin top
lam bu iiler btnlkl ayn bir ite birlikte ve ayn zamanda
almaya balar balamaz gelien mekanik gten farkldr. ok
sayda gcn ortak bir g halinde birlemesinden doan yeni
g bir yana, sosyal temas bireysel alma kapasitesini yksel

ten diri zihinlerin bir yarn ve uyar/n, tahrikini meydana

getirir." almann uzmanlamas dncesinin yannda dee
rini bulan bir dnce, ki birincisinin sonular ounlukla abar
tlmtr. Byk atlyeler sadece alma ok farkllat iin
byk reticiler haline gelmemilerdir, iiler birlikte alt
iindir de bu.
Sosyalist ekollerin dnda, Carey' in, Stuart Mill' in, Bastiat'nn
Courcelle-Seneuil'n ve de bakalarnn yazlar arasnda, eko
nomi politik asndan ilgin olan dnceleri aktaracam.
Stuart Mili fiyatlarn saptanmasnda gelenein etkisini aa
karmtr, ve bir yerde retici alma iin yegane ama olarak
sunulan dolarn peinden koulmasna kar kar.
Cournot'yu psikolog ekonomistler arasnda anabilmeyi ister
dim, ama kabul etmek zorundaym ki abasnn tersine ekono-

131

GABRIEL TARDE
mik olgular Leon Walras tarafndan snra vardrlm olan ma
tematiksel grnmleri altnda gz nne almay hedeflemitir.

Tersine

diyorum nk Coumot

matematii

ekonomi bilimine

bu bilimi her trl sbjektif eden arndrmakszn uygulaya

mayacana inanmt yanl bir biimde. Fakat, bilincin olgula

rnda da miktarn ve lnn dorulanabilir bir ynn olduunu,

inancn ve istein derecelere, pozitif ve negatif seviyelerin ikili

bir lei, olumlama ve olumsuzlama, istek ve antipati, sevgi ve

nefret gibi derecelere sahip olduunu inceleme zahmetine gir

seydi, iyi bir istatistik yapmann, yani sosyal aritmetiin tek

yolunun istatikinin saymlarn, temelde inanlara ve isteklere,

dncelere ve ihtiyalara, inan eylemlerine ve isten eylemle

rine, yarglara ve kararlara dayanan d olgulara, diyelim, y

neltmek olduunu grrd belki de. Bunu gstermeye altm

baka bir yerde 1

Ekonomi bilimini

jikletirme

matematik/etirme

eilimi ve onu

psikolo

eil imi, ki badamaz olmaktan uzaktrlar, bizim

gzmzde karlkl bir destee

uygun olmaldr o halde.

Reforme edilmi ve daha iyi kavranm olan istatistikte, enter

psikolojik bir zihinle tamamen dolmu istatistikte, grnte

birbirinden ayr olan bu iki ynelimin uzlatrlmasnn mmkn
ve hatta kolay olduunu gryorum.

Bir on be yldan beridir, Almanya'da ve Avusturya'da, eko

nomik

psikoloj i

adn

tayan

ekoller

ortaya

kmtr:

Schmol ler, Wagner, Menger bu ekollerin bandaki kiilerdirler.

Almanya hakkndaki bilgisizliimin bana bunlarn bilgi al

malarn takip etme olanan vermemi olmasna zlyorum.

Yine de, semeler veya zetler sayesinde bildiim eyler psi

koloj inin ekonomi politie uygulann anlay biimlerinin

benimkine benzer olmaktan uzak olduuna inanmam salyor.
Bana

yle

geliyor

ki

enter-psikoloj iyi

Schmoller' bunun dnda tutarsak.

hesaba

nanca

katmyorlar,

deil ama

istee

dikkate deer bir rol veriyorlar. nanlarn, dncelerin, yarg-

Taklidin Yasalar, "Arkeo!Qj i ve istatistik" balkl blm.

132

EKONOMK PSKOLOJ
larn incelenmesinde kendini payn ortaya koyma gerekliliini,
bildiim kadaryla, sadece, ilkeleri ierisinde - ok enteresan ve
yeni eilimlerle fazlasyla dolu- bana bunu gsterme onurunu
veren sayn Gide tarafndan kabul edilmitir ak bir ekilde.
Ad geen yazarlarn istein nicel karakterini ve bir bireyden
dierine yap benzerliini gz nnde bulundurmu olduklarn
da sanmyorum, ki bu sonuncusu kitlelerin isteklerine artan veya
azalan ve istatistiin direkt olarak lebildii nicelikler olarak
ele alma olana veren tek eydir. Sayn Bougle'ye gre,
Wagner istatistiin "tinsel, llmez" psikolojik faktrlerine
uygulanamayacan sanyor1

1 Fakat dncelerinden daha uzun bahsetmek iin bu ekonomistleri pek az

tanyorum. Aklayacam dnceler, ilk defa Felsefe Dergisinde Ekim
1 881 'de -yani gemi bir dnemde, bahsettiim yabanc ekollerin bu dnemde
ortaya ktklarn sanyorum, fakat pek nemli deildir- Ekonomi Politik
Olarak Psikoloji bal altnda zet olarak ortaya konmu tohumlarn gelimi
halidirler. Eer burada aklanan teoriler ile Avusturyal veya Alman ekollerin
teorileri arasnda akmalar varsa, bu uyuma ok sevinirim, ki daha doal
olurdu bu.

133

BRNC KTAP
EKONOMK TEKRAR

BLM l
KONUNUN BLM
imdi ekonomik psikoloj inin geni alanna bildiimiz l ba
k asyla ginnek sz konusu olabilir, konumuzun btn k
smlarn ayr temel madde altnda sralayarak, tekrar, kart
lk ve adaptasyon.
Bundan ne anlamak gerekiyor? Zenginliklerin yeniden reti
mimidir bu sadece? Bunu gerekten isterim, fakat bu yeniden
retimin nedenlerinin tam bir analizini yapma kouluyla. Top
ra, sermayeyi ve almay ayrdetmek ok fazla aydnlatmaz
bizi. Eer bu eylerin temeline inersek, bunlarn da farkl yap
larda tekrarlamalar halinde zmlendiklerini grrz. Toprak,
eer bu birbirleri zerinde, birbirleri araclyla etkili olan ve
s, k, elektrik, kimyasal bileimler ve kimyasal maddeler olan
ksm hava veya molekl titreimlerinin yaylan tekrarlamalarna
dayanan, - yetitinne bitkiler ve evcil hayvanlar olan dierleri
ayn organik tipe veya bahvanlarn ve yetitiricilerin zanaatyla
yaratlm yeni bir rka uygun nesillerin ayn derecede yaylan
ve byyen tekrarlamalarna dayanan fziko-kimyasal ve canl
glerin toplam deilse nedir? -alma, renilmi, raklkla,
134

EKONOMK PSKOLOJ

modellerle retilmi olan ve kendileri de dunnakszn

yaylmaya ynelik olan belli bir eylemler serisini srekli olarak
tekrarlamaya mahkum olan insan etkinliklerinin bir btn de
ilse nedir?- Ve sermayenin kendisi, bana gre sahip olduu
temel ey asndan, belli bir verili olan fakat kullanan kii tara
fndan biliniyor olarak, yani kefedenden kendisine giderek daha
genellemi ve basitlemi bir entelektel tekrarlama ile aktarl
m o larak deerlendirilen bulular topluluu deilse nedir? Ve
sermayenin, bunun tesinde, salanan kavramlara gre, birikti
rilmi, bir kenara konmu eski zenginliin belli bir ksm anla
mna geldii sylenirse, tekrarlanm ve ylm bir biriktirme
deilse nedir bu?
Ancak bu yeterli deildir. Zenginliklerin yeniden retilmesi,
her eyden nce, tketim isteklerinin ve bu isteklere bal zel
inanlarn psikolojik yeniden retimini gerektirir, ki yeniden
retilmi bir madde bu istekler olmakszn bir zenginlik olamaz
artk.
Sonu olarak, gryoruz ki, zenginliklerin gerek derin ne
denlerine kadar bu ekilde analiz edilen yeniden retiminde,
evrensel tekrarn byk ekli, dalgalanma, reme, taklit, ayn
anda ortaya konuluyor. Endstriyel aktivite olgusunda eitli
bileimlerinin sonularn ngrebilmek iin bunlarn yasalarn
bilmek nemlidir o halde. Fakat olgularn ve yasalarn bu
kategorisinin bizi ok fakl ekillerde megul etmesinin bir ne
deni var; ncye oranla ilk ikisi sadece.
Buradaki hata farknda olmadan tekrarn bu farkl yaplarn
birbirine kartrma ve tekrar edilen birimleri yanl semedir.
1
Le Play'in ekolnde tekrarn nemi anlalmt, monograf
metotlar kapal bir ekilde bunun zerine kurulu olduu iin. B u
metot bir toplum hakknda sadece ksmlarnn birkan yakn
dan inceleyerek tam bir fikir sahibi olunabileceini dnmeye
dayanyor, ama ok sayda rnek halinde yeniden retilmi tipik
ksmlarndan birkan, iki veya aile tipini rnein, yle ki,

Tek yaz, bilim konularndan birinin zel bir konusu. (ev.)

135

GABRIEL TARDE

bunlarn derinlemi bilgisi btnn bilgisini ieriyor. Bu ok

doru; ancak, Le Play ve rencileri bunu grdlerse de, aileyi
veya alma yeri de dahil tm dier sosyal gruplar sosyal ol
gular konusunda daha dzenli bir ekilde tekrarlanan eyler ola
rak deerlendinnekle, ve, gereken dikkati gstermeksizin tek
rarlamalarn zaten grdkleri ilk birimleri aratrmak iin olay
larn detaylarna daha fazla girmemekle yanlgya dtler.
Monografileri birok tekrarn ileyiini gerektiriyor, nk
bunlar benzer birok eyin varlndan ileri geliyorlar, fakat eer
bu temel fonksiyonlar ortaya koyuyorlarsa da bunlar aklam
yorlar. Bununla birlikte, neden ve nasl olutu bu benzerlikler?
Niin falan bir dnemde -her zaman deil- falan snftan aile
lerin toplam olarak deil de ortalama olarak falan bir blgede
ya da iki yerine drt ocuu var?
Btenin farkl blmlerinin oran burada aa yukar niin
ayn, yani farkl ihtiyalar, giyinme, barnma, ev eyalar, e
lence, kitap, vs., ihtiyalar neden ayn orantl younlua erii
yorlar? Ve neden, bir dnemden dierine, bu ayn ailelerin do
um orannn arttn veya azaldn; btelerinin giyime veya
elenceye ayr lm blmnn azaldn veya ounlukla artt
n gryoruz?
Monografi metotlarndan bu sorulara bir cevap beklememek
gerekir: monografstler bu olgular gryorlar, ama bunlar
aklamyorlar' , ve bunlar ortaya koymaya alrken sk sk
birbirine kartryorlar.
Bu son eletiri atlye monografsine yneltilemez. Aile monog
rafisi kaltmn ve taklidin, doal nedenlerin ve btnn tek bir
rnek zerinden deerlendirdiimiz ailelerin benzerliini akla
yabilen tek ey olan sosyal nedenlerin birleik ileyiini ierir;
atlye (alma yeri) monografisi taklidin ileyiinden baka bir
ey ne snnez. nceleri karmakark bir ekilde sunulan iki
1 Eer bunlar aklyorlarsa, sayn Cheysson'dan sonra metodu benzersiz bir
ekilde yetkinletiren sayn du Marousem'de sk sk olduu gibi, metoda
balangta kendisine yabanc olan kavramlar ve saplantl eyler eklemekle
olmutur bu.

136

EKONOMK PSKOLOJ

eyi birbirinden bu ekilde ayrarak, gerek bir ilerlemeyi ha

yata geirir.
Fakat, bu son monografi trnden doan gzlemler ne kadar
nemli olurlarsa olsunlar, aklama deildirler bunlar, ve atl
yenin veya ailenin hayatnn, genelde sosyal hayatn ince ayrn
tlarna inmek gerekir gerekten nitelikli olgular, gerekten ak
ve olaanst bir ekilde oalm olan, bir kere formle edil
diklerinde sosyal gruplar, aileler, atlyeler, ehirler, uluslar ara
sndaki daha kapal benzerlikleri aklama olana verecek olan
yasalarn anlalmalarna olanak verdikleri yer olan eylem ve
dnce tekrarlamalarn kefetmek iin. adan aa, lkeden
lkeye deien, krsal dnemde, tarmsal dnemde, endstri
dneminde ayn olmayan, Avrupa'da, in'de, Fransa'da ve n
giltere' de ayn olmayan ekonomik olgularn deikenlii ara
snda, taklidin yasalar deimez, ve ekonomik ilkeler dorulan
dklar lde bunlara dayanrlar. Her zaman ve her yerde, ben
zer eski aralara, yntemlere, rnlere gre daha faydal olarak
deerlendirilen yeni bir ara, yeni bir yntem, yeni bir rn ya
ylmac oalmayla yaylr veya yaylmaya ynelir, ve yayl
da onun iin byk yararl lnn garantisidir. Her yerde ve her
zaman, eski veya modem yzlerce veya binlerce rakip rnek
arasnda daha iyi bir tanesini setiren bu yarg, zihinlere oktan
yerlemi dnceler orannda, yaam biimleri ierisine oktan
iyice yerlemi ihtiyalar orannda, vaktiyle burada benzer bir
biimde olumu bu dnceler ve ihtiyalar orannda belirtilir.
Ve bu seimin tespitinde, zde bulunan dnceler da bal
etkilerle yarrlar. Oysa, bu sonuncularla ilgili olarak, her yerde
ve her zaman bakentin rnekleri eyaletlerde, veya ehirlerin
rnekleri genelde kylerde 1 , ya da yksek snflarn rnekleri st
snflarda, vice versa karlkl olmaktan ok daha bulakandr.
1 talya'da (Rivista italiana di sociologia, sayn Coletti'nin bir makalesi),
rnein, kent asll gmenlerin krsal kkenli gmenleri ncelledii ve
srkledii grlmtr. Sayn Coletti g etme eiliminin gerek bir salgn
psikozla yayldna dikkat ediyor, ki bunun Incliesta agrarisas, diyor,
"gerekten karakteristik olan blmler" iziyor. - G teebbsnn tek
bireylerden kt ve gmen ailelerin takip ettikleri de gzlemlenmitir...

137

GABRIEL TARDE
Her zaman ve her yerde, bu ekle yayldktan sonra, en byk
baary yakalam olan yenilikler gelenekler halinde kkle
meye ynelir, ki bu sonuncular, kendi sralar geldiinde, yeni
usuller bunlarn yerine geer. 1
stn olann aa olan tarafndan taklidi yasasna - kendisini
bu ekilde deerlendiren aa olan tarafndan bu ekilde de
erlendirilen stnn, hakl veya haksz, bilerek veya bilmeye
rek -byk bir ekonomik neme sahip bir olgu balanr,
uluslaras ticaret. Her yerde ve her zaman - tarihncesi alarda
bile, buna inanalm kabileler arasnda, yakn uluslar arasnda,
hayran olunan, arzulanan, etrafna ses veren, n ayak olan bir
kabile, bir site, bir ulus vardr. Onu her eyiyle kopya etme ei
limi ylesine gldr ki, gelenein engellerine ve ou kez
yasalarn engellerine ramen, milletten millete, ilkel toplumdan
ilkel topluma deiimlerle gn na kar.2 Yasa koyucular
bunu olabildiince engellemeye bouna altlar, gmrk en-

1
Bir yenilik retildiinde, balangta, yararll oranndadr ki onu
benimseyen ilk kiiler tarafndan kabul edilir. Fakat yava yava yaylr,
giderek daha az, yararll nedeniyledir bu: giderek daha fazla yaylr, bu da
taklit nedeniyledir. Ve bu yenilii iyi karlayanlarn ounluunun, eer
bakalarnn bunu kabul ettiklerini bilmemi olsalard, bunu geri evirecekleri
de yansnmazdr, bunun kabul ediliinin avantajlarn ok iyi bir ekilde
anlam olsalar bile o zaman. O halde burada, taklit-moda olaynda her yerde
olduu gibi, taklidin kendi gc gelenein engellerini kaldnnaya dayanr. Ve,
taklit-gelenek olgusunda, taklidin z gc akln gcne stn gelmesine
dayanr, akld olduunu kabul etmekle birlikte gelenee boyun ediimiz
her seferinde.
Bylelikle, her iki durumda, taklide bal zel bir g, kimi zaman atan,
kimi zaman davranlarmz dzenlemek iin akl ve kar ile birlikte giden
adalar olsun, eskileri olsun belli bir taklit etme istei vardr.
Antik Firavunlar uygarlndan Sudan'n (komutan Dubois'nn V.
Tombouctou su) ve hatta Cogo'nun zencilerine kadar, yaylmann belirgin
izlerine rastlanmtr yeniden. - Geri kalm lkelerin aa snflarnda
geleneksel balklar, yerel gelenekler gzlemlediimiz her yerde, ki bunlarn
yerli olduklar yanlgsna dlr hep, aratrnz, falan baln birka asr
ncesinde falan kraliyet avlusunda kullanlan bir tarzdan domu olduunu
greceksiniz, veya falan elbise kesim biiminin ayn derecede prenslere yarar
bir kkeninin olduunu greceksiniz.
'

138

EKONOMK PSKOLOJ
gelleriyle, itina ile muhafaza edilen ulusal ve yerel para birimle
riyle, ok eitli arlk ve l sistemleriyle, byle engeller
bastrmaya, engellemeye altklar hareketin gcn, yani in
sanlarn her dnemde ve her lkede yabanc olan veya daha ok
bir yabancy kendilerine model olarak alma ve onunla ticaret
etme eilimini aa vurmaktan baka bir eye yaramazlar. Eg
zotik rnler veya daha ok belli bir trde egzotik ey iin olan
bu hayranlk, en barbar toplumlar arasnda ie yaramtr; ve bu
byk ekonomik bir neme sahip olan bir olay anlamaya, da
rdan getirilen yeni tketim mallarnn bir lkede karlk den
rnlere gre neden daha hzl yayldklarn renmeye yar
dmc olur. Eer, yabanc rnler modas bu ekilde yayldka,
yerli sanayiciler hemen bunlar retmeye koyulmazlarsa, yete
nek yokluundan deildir bu her zaman, retilen maddeyi aratan
eyin onun egzotik karakteri olduunu iyi bildikleri iindir bu.
Daha sonra, egzotik olann ekicilii tkenmeye baladnda,
yabanc maddenin ulusal olan benzerlerini yapma zaman gel ir.
Fakat taklidin gc zellikle ayn yerde yaayan insanlarn do
al ilikileri zerinde etkili olur, ve, eer birinci derecedeki bu
faktr gz nnde bulundurmazsak, farkl sosyal snflarn
yaay biiminin kademeli ykselii gibi en belirgin ve en temel
olgular aklayamayz. nl sarslmaz yasann karsn, sayn
Paul Leroy-Beaulieu, dier argmanlar arasndan, unu koyuyor:
iinin yaam seviyesi, byk olduu dnlen ihtiyalarnn
btn, srekl i olarak deiir, ve gerekten de, uygarln seyri
boyunca srekli olarak ykselir. "Oysa ki, diyor, bu yaam sevi
yesi nasl ykselebilirdi eer cretlerin ykselmesi bunu nce
lemeseydi? Doal cret ve sarslmaz yasa doktrininde yaam
seviyesinin bu ykselii anlalr bir ey deildir. Aktr ki,

iinin olanaklardr onun yaama biimini belirleyen, ama ola

naklarn belirleyen yaama biimi deildir." Aklama kusursuz
bir ekilde doru olabilirdi ve yazar tamamen hakl olabilirdi
eer burada cretin kendiliinden arttna ve yaam seviyesinin
ykseliini aklayan eyin bu kendiliinden ykseli olduuna
inanyor gibi grnmeseydi . te byle olup bitiyor her ey ger
ekten de. Bin tanesinin iinde bir ii dierlerine gre biraz
139

GABRIEL TARDE
daha fazla kazanyor, uygun artlar veya stn yetenei saye
sinde, ve kimi zevklere kavuuyor hemen, kahve, sigara, vs. Bu
ncye gelince, yazarmzn aklamas bu konuda ie yaryor.
Fakat dier 999 ii, cretlerinin yetersizliine ramen, onun
gibi yaamak istiyorlar, kendilerine onu rnek almak istiyorlar,
ve bu kararl, genel istek -eitliki taklitle genel hale gelmitir
patronun direniini yenmekle son bulur.
Birok grev, birok sendika bu trden bir hareketten doar.
Fakat grevsiz, sendikasz bile, iilerin genel honutsuzluu,
ilerinde filizlenen, ilerinden biri tarafndan ekilen yeni ihti
yalarn sonucu olarak, giriimcinin karnn kendisin kar
bouna mcadele ettii kar konulmaz bir g olur zamanla.
- Bunlar ifade edildikten sonra, ekonomik tekrar inceledii
zenginliklerin yeniden retiminin nedenlerine gre blmek uy
gun olur.
Ekonomik tekrar o halde ilkin:
1.

Kimi zenginliklerin objesi olduu isteklerin ve bu zengin1iklerin bu istekleri tatmin yeteneine yneltilmi deer

lendirmelerin yeniden retimi ile;

2.

Bu zenginliklerin rnleri olduklar almann yeniden

retimi ile ilgilidir.

Bunlar iki temel blmdr; aalm bunlar : birincisini istein

ekonomik rol zerine, inancn ekonomik rol zerine, ihtiyalar
zerine blm halinde, ikincisini alma zerine bir blm
halinde.
Fakat zenginliin parasal gstergelerinin uygar yaam ieri
sinde kazand byk nemden dolay, ayr olarak ele almak
nem tar:
3.
letimle, madeni veya kat paran n dolam ile ilgili olan
her ey. Buradan biri para dieri sermaye zerine olmak zere
iki blm kar.

Genel ve giri iin bir gzlem. htiyalar iin olsun, alma

iin olsun, yeniden retim olduka farkl iki ey ifade eder, ki
bunlar asla birbirine kartr lmamal, bunlar karmak bir e-

140

EKONOMK PSKOLOJ
kilde aklama zgrlmze ramen, bunu sk sk yapyoruz:
bir taraftan bunlarn bireyden bireye olan yaylmalar, ki buradan
endstrinin alan olarak bymesi kar sonu olarak; dier ta
raftan, periyodik dnmleri, bireylerde alkanlk veya halk
larda gelenek diye adlandrdmz bu kendinin taklidiyle. Paraya gelince, bu aynn giderek daha geni bir alana yaylan
dalmnda kendisini gsteriyor, ve tam tabiriyle dolam, k
t ellere geri dnyle oluyor, Kari Marx'n fazlasyla megul
olduu parasal dnmdr bu.

141

BLM il
STEGN EKONOMK ROL
1
Ekonomi politik Sosyal Erekbilimin veya toplumlara uygulanan
alma Mantnn bir kolundan baka bir ey deildir. Sosyal
Mantk ile birlikte hemen hemen btn sosyolojiyi (sadece este
tik darda kalarak) oluturan bu genel bilim sosyal aralarn
sosyal amalara olan genel bantsn inceler, ve, bir sanat ola
rak gz nnde bulundurulduunda, zamana ve yere gre en iyi
amalara en iyi adapte edilmi aralar nerir. Kendisini olutu
ran zel bilimlerin her birinde, Politikada, Hukukta, Ekonomi
Politikte, megul olduu insan isteklerinin karakterlerini belir
lemekle ve bu isteklerin douunu, bunlarn yaylmalarn veya
daralmalarn, bymelerini veya azalmalarn salayan neden
leri, kendi aralarnda srdrdkleri m cadeleleri ve girdikleri
yarlar incelemekle balamaldr. Bu bilimlerin her biri insan
isteklerinin btnn bildiimiz grnm altnda kapsar;
fakat her birinin ok eitsiz olan oranlaryla farkllarlar. Ahlak
ve hukuk bilimi isteklerin kartlklaryla ok daha zel bir e
kilde ilgilidirler, ister ahlak olsun bireyin kalbinde, ister sosyal
grupta adalet olsun, ve, atmalarn ortadan kaldracak bir e
kilde, bunlar birlikte var etmek iin alrlar, ister ite, vic
danda olsun, ister bunlarn d belirti leri eklinde olsun, biri
bunlar hak ad altnda snrlandrarak, karlarn snrdr bu,
dieri kimi istekleri dev ad altnda kimi dierlerine feda ederek
yapar bunu. Siyaset ve Ekonomi Politik ayn insan isteklerini
incelerler, fakat daha az pasif, daha fazla aktif bir adan, muh142

EKONOMK PSKOLOJ
temel adaptasyonlar asndan zellikle. Bu bilimlerin kaygs
isteklerin snrlandrlmas sorununu zmek deildir, fakat on
lar birbirleriyle badatrmaktr, biri, siyaset, ortak bir alma
amacyla (topraklarn savunulmas, d fetihler, sosyal bir yasa
nn oylanmas, vs.), dieri, Ekonomi Politik, ok saydaki etkin
lie karlkl katlm halinde badatrmaya alrlar.
Daha konforlu bir ikamet yerine sahip olma isteini alalm r
nek olarak. Ahlaki bak asyla ele alndnda, bu istek ayn
bireydeki kalabalk bir aileye sahip olma, byk harcamalarla
ocuklar yetitirme ve eitme, kzlarna eyizler verme, vs. iste
iyle mcadele halinde sunar kendisini. Hukuki bak asyla,
bu daha konforlu bir ikamet istei, kiracda, mal sahibinin ona
rmlar yapmama isteiyle, demecinin ve ara gere salayan
dierlerinin mallarnn fiyatn ykseltme isteiyle atma ha
linde ortaya kar; kira, al ve sat szlemeleriyle ilgili her ey
bunun sonucunda ortaya kar. Siyasal andan, ayn istek kira
bedeli zerinden vergi alnmasna neden olur, ve bu nedenle,
benzer bir ekilde empoze edilen tm dier isteklerle birlikte,
devlet btesinin deme hizmeti verdii idari veya askeri giri
imleri gerekletirmeye yardmc olur. Nihayetinde, ekonomi
asndan, bu istek, mimarlarn iini okayan yaplama istei
nin, marangoza canllk veren gzel mobilyalar yapma isteinin,
vs., tatminini salar, ve, karlkl olarak, marangozlarn veya
mimarlarn istei kiracnn isteini tatmin eder.
B tn dier istekler iin de ayn eyi syleyebiliriz. Politikann
ve Ekonomi Politiin fark bu ekilde anlaldnda, mmkn
olduunca aktr.
B iri bir milletin veya bir partinin isteklerinin ayn bir alma
daki en gl ibirliinin yollarn aratrr; dieri, onlarn en
geni ve en karlkl kullanmlarnn yollarn aratrr; adaptas
yonlarn anlaman n ok fakl iki biimi. Ve eer isteklerin kar
tlklar da kayglandrrsa onlar, ikisi de bu rekabetin veya
isteklerin bu dmanlnn, endstriyel rekabet ile veya partile
rin antagonizmiyle, uyumlarnn geliimine hizmet etmesini
salamaya alrlar.

143

GABRIEL TARDE

Sosyal Erekbilimin aralarndan kt bu bilimler, grlyor

ki, ak farklarna ramen, barbarlar lkelerin seyrine benzeyen,
snrlar iyi bel irtilmemi alanlar arz ediyorlar. Hepsinin temel
olarak, bir btn halinde dnlen insan isteklerine sahip ol
duklarn gzden kaybetmemek gerekir. O halde imdi bu is
tekleri bir btn halinde incelemek durumundayz, ama, fakl
amalarn tatmin etmek iin yardnlaabilecekleri, ve benzer
tatminlerin bir maksimumunu gerekletirebilecekleri veya ger
ekletirmeye ynelebilecekleri ynlerle ilgilenerek zellikle.
Bu bakmdan, i lkin benzerliklerini ve farkllklarn olduu gibi
isteklerin younluk derecesini ayrt etmek gerekir. Belli bir yo
unluk derecesini getiklerinde, ar fazla veya ar az bir e
kilde, istekler birbirleri iin faydasz hale gelirler. Ancak ancak
hissedilebilecek kadar zayf bir istek almaya tevik etmez.
Dier taraftan, alktan veya susuzluktan lmek zere insanlar,
ulaabildikleri ilk iecee veya yiyecee saldrrlar, ve bir kad
nn alkan birini tembel hale getiren tutkusu gibisi yoktur.
alkan bir birey veya al kan bir halk, ok az sayda ok
gl isteklerle deil de, zira bu durumda soygunculuk, haydut
luk yaparak yaar, fakat grece daha ok ve lml isteklerle
canlanm, harekete gemi olandr. stekler oalarak lml
hale gelirler; ite yeni ihtiyalarn yaylnn bir lkede hem
bara hem sosyal etkinlie katkda bulunmasnn nedeni, nk
eski ihtiyalar yeni ihtiyalar yararna dindirerek, bastrarak,
birbirleri iin daha kolay bir ekilde yararl hale getirir.
Bu demektir ki isteklerin eitliliindeki ilerleme karlkl
yardmlamalarndaki ilerleme ile birlikte gider. Fakat, sosyal
temas halindeki iteklerin benzersiz hale geldikleri oranda kar
lkl kullanmlarnn arttna inanmak bir hata olurdu, buna
dikkat edelim. Her biri tamamen istisnai, dnyadaki tek bir r
nekten alnm zevklere sahip olan bireyleri bir araya getiriniz;
aralarnda benzerlik kurmanz bouna olacaktr, birbirlerini hi
anlamadklarndan, birbirlerine hibir faydalar olmaz.
Ayn dili konumazlar, ayn, yani fakl szcklerden olumu,
ama konuan herkes tarafndan benzer bir ekilde tekrar edilmi
144

EKONOMK PSKOLOJ
szckler. O halde nemli olan, farkllktaki benzerliktir, veya
bir baka ifadeyle, genel isteklerin farkl dzenleridir.
Peki nasl u veya bu istekler genel hale geldiler, genelletiler az ok dar veya geni verili bir blgede? nk bir odaktan
'
karak yava yava yayldlar . Bunun Ekonomi Politiin s
nrlarndan kmak olduu sylenecektir. Bu kar k anla
yabileceimi sanmyorum. Bununla birlikte bunu, byk bir
aknlkla, ok sekin bir ekonomistin yazlarnda gryorum,
ki eilimlerini oktan vmtm kendisinin, Courcelle-Seneuil.
"Ne isteklerimizin bileimleriyle ne de dzenleni leriyle ilgi
lenmek durumunda deiliz. Bu sosyal psikoloj inin (?) ve ahlakn
konusudur. htiyac tanmlayarak, ekonomist, bunu bir motor,
yasalarn aratrmak kendisine dmeyen deiken younlukta
bir g olarak deerlendirebilir sadece; bu gcn her bireyde ve
her toplumda varolduunu bilmesi yeterlidir." Ak bir yanlg
dr bu. Her yerde ve her zaman ayn olan bu ihtiya nedir peki,
sz konusu olan hakknda tek bir sz syleyeceimiz u totoloji
olmadka, mutluluk istei? Peki ekonomist yasalarn bilmedii,
yap ve seviye olarak neden ve nasl deitiini bilmedii bir
gc nasl ele alabilirdi?
Tm insanlarn, her zaman ve her yerde, mutluluu isteme ko
nusunda uyutuklar sylenir. O halde nedir bu mutluluk? ste
n ilendir bu sadece ve sadece. stenileni isteme ... ite ekonomi
biliminin anahtar. Fakat istediimiz ey, sonu olarak, "mutlu
luk" deildir asla, ho bir duygu veya heyecandr, houmuza
giden bir dnce, bizi ilgilendiren bir aksiyondur. Oysa ki, bir
duygu veya bir heyecan ho olduu iin, bir dnce hoa gittii
iin, bir aksiyon ilgi ekici olduu iin istemeyiz bunu; bunun
ho olduunu, ekici olduunu, ilgin olduunu dndmz
iin isteriz. Bunun her yerde ve her zaman byle olduunu sy
lemek, bu pek bir ey ifade etmez; fakat faydal olan, farkl d1 Tm bireylerde ayn ekilde, ebeveynlerin, evredeki arkadalarn her tUrlU
etkisinden bamsz olarak doan tamamen ilkel isteklere, ihtiyalara gelince,
bunlar bir !Ur ekonomi-ncesi istekler ve ihtiyalardrlar. Gerekte, sosyal
geiimle spesifik hale getirilmi isteklerin rts altnda gizlenirler.
145

GABRIEL TARDE
nemlerde ve farkl toplumlarda, bir toplumun veya bir snfn
tm bireylerinde benzer olan isteklerin objesi olan veya olmu
olan duygularn, heyecanlarn, dncelerin, aksiyonlarn, olay
larn neler olduunu aratrmak olurdu. Genel isteklerin farkl
snflarnn farkl dnemlerde ve fakl zamanlarda neler oldukla
rn veya vaktiyle olduklarn, ve, evrensel olarak benzer olmak
tan uzak bir ekilde, bunlarn ok deitiklerini renmi olur
duk bylelikle. Bu deiimlerin izledii bir yol veya yollar olup
olmadn, ve bunlarn nedenlerinin neler olduunu bilme so
runu ortaya kar bu durumda.

il
Mutluluk, bylesine mulak olan bu kavram belirginletirmek
iin biraz daha yakndan incelersek, bunun gerekletiini ne
rede grrz? Yerini bulmu olan bir bireyin veya bir halkn
durumunda kukusuz. Peki ne demektir bu? Bu u demektir,
mutluluk

isteklerimizin

yatmas

deildir kesinlikle,

birbiri

ardna gelen, periyodik olarak yeniden doan ve yeniden bir

daha domak iin tatmin edilen isteklerimizin bir tr gndelik
dnmdr, ve bu byle devam eder alabildiine.

Dnm

diyorum; gerekten de, birbiri ardna gelen, alternatif

tatminlerle aralanm isteklerin serisi kendi zerine geri dnme

yen bir dizi olarak, her zaman yeni olan duyumlarn, yepyeni
tasarlarn bilinmezinde her zaman nden giden

ak bir eri

olarak kendisini sunduunda, tutkulu ve ak dolu bir cokunluk

vardr, ve sarholuk da olabilir, sevincin aktarmdr bu; mutlu
luk yoktur burada.
phesiz, organik hayatn tm ihtiyalar temelde periyodik
tirler, yeme veya ime ihtiyac, soua kar korunma ihtiyac,
vs.; bireyin gn ierisinde veya yl ierisinde, az ok dzenli
aralklarla tekrarlanrlar; fakat sosyal kkenli, bu ihtiyalarn
ekonomik ifadesi olan zel istekler, u veya bu yemek istei, u
veya bu iecek istei, u veya bu giyecek istei, vs., periyodik
olarak yenilenmezler her zaman; ve hatta alkanlklar halinde
146

EKONOMK PSKOLOJ
sabitlenmeden nce fantezi eklinde balarlar. Mn ve iecek
konusunda srekli deiiklikler arayan ve ayn yatakta iki kez
pe pee yatmay sevmeyen turistler de gryoruz. Sper k
kadnlar ayn tuvaleti iki kez giymezler, baka bir deyile, belli
bir tarzda giyinme istekleri tekrarlanmaz iki kez. Her bireysel
yaantda, periyodik istekleri, saylar en ok olan, endstriyel
retim asndan en nemli olan, periyodik olarak artarda gelen
istekleri ve periyodik olmayan, dzenli olarak tekrarlanmadan
birbirini takip eden deiken istekleri ayrdetmek gerekir o
halde. Endstri zellikle bireylerin alkanlklar zerine yap
maldr hesabn; fakat, oranlar bizim sosyal krizler dneminde
giderek byyen tutkular ve kaprisleri, yarnn yeni alkanlk
larnn doduu kaynaklardrlar.
Her birimiz, ve de her halk, kendisine zg olan ak erinin
ve kapal erinin yapsyla, bu ikisinin orantsyla, bunlarn her
birinin elerinin bi leimiyle, darlk veya genilik derecesiyle
karakterize edilebilir -eer bir an iin metaforu yeniden ele
almama izin verilirse. kisinin orants bir bireyden dierine ok
eitsizdir. Bazen kapal eri ok geni ve ak eri ok kktr;
ok fazla konfor arayan ama nitelikli ve tutkulu pek az istee
sahip olan bireyler ve halklar iin geerli bir durumdur; bazen
tersidir bu, hem ok idealist olan hem ok sade zevklere sahip
bireylerde ve halklarda olduu gibi.- Ak erinin ve kapal
erinin genileyerek, veya paralel bir ekilde birlikte daralarak
gittikleri olur sk sk. Her insan, ve de her halk, belli bir trde
isteklerin ve tatminlerin bir maximum erisi potansiyalitesi tar
iinde, ki burada koullarn yardmyla sahip olduu btn ener
j isini harcar. Pierre'in mutluluu ok kk bir dairedir, ve tut
kusal ve deiken evrimi ksa ve hemen hemen bitiik kollardan
oluan ok kk bir paraboldr. Paul'un mutluluu alabildiine
geni bir dairedir, ve tutku ve heves durumlarnn serisi olaa
nst bir byklkte bir paraboldr, bir Charles XII ve bir
Alexandre'n tutkusu gibi, veya bir don Juan ' n aklar gibi. O
halde ok geni bir istek ve tatmin yrngesine sahip olan bir
kiiye veya bir rka, bir bakas iin iyi olacak dar bir yaant
empoze ederseniz, onu ok mutsuz edersiniz. Ve bunun tersi de
147

GABRIEL TARDE

ayndr. Fakat eklemek gerekiyor ki, uygarln hareketi, man

tksal bir zorunlulukla, daha yukarda az nce sylediimiz gibi,
ihtiyalar arkn -giderek daha iyi uyuan ihtiyalar- durmak
szn geniletme eilimindedir, ve bunun sonucunda, daha dar
bir sirklasyona sahip bireyleri ve halklar elimine etmeye y
nelir, bu dolam daha nitelikli ve daha nazik olsa bile. Tm
noktalarn pek takdire demeyen eilimidir bu, ki ince estetik
iler olduklarnda bu sonuncular buna tm gleriyle umutsuzca
direnme hakkna sahiptirler.
Belli bir ana kadar kapal olan bir istekler erisinin nasl ve ne
den almaya yneldiini, yani eski bir alkanln neden krl
dn ve, bunun tersine, ak bir erinin nasl ve neden kapan
maya yneldiini, yani bir tutkunun veya bir hevesin neden ve
nasl alkanlk haline, ihtiya haline dntn incelemek
gerekirdi. nsan gruplarnn gemiine dnmemiz mmkn ol
duu lde, her istek erisinin balangta bize kendisini sk
bir ekilde kapl ve yabanl kabilelerin yaantsnn alkantl
monotonluunda ve darlnda olduu yerde sayyor olarak sun
duuna da dikkat edelim. Bana yle geliyor ki bu ilk veridir,
gemi bir dnemde bu ilkel dairelerin de ak eriler olarak
baladn farz etme olanamz olsa bile. Olay u ki, eer ak
eriler ile kapal eriler arasnda, veya, metafor kullanmadan
konualm, gelenek bilincinden kurtulan moda bilincinin hakim
olduu, tutkulu ve kkten deiiklikler yaratan korku krizleri ile
genileyen gelenein etkisine tekrar kavutuu kalc gelime
dnemleri arasnda varolan gerek ilikilerle ilgili olarak tarihe
bakarsak, u kural ortaya koyabiliriz: her ak eri kapanma
eilimindedir, devrimci veya yeniliki her tutku krizi yeni al
kanlklar, yeni gelenekler, periyodik yeni ihtiyalar halinde ya
tma eilimindedir. Fakat bunun tersi doru deildir, kapal bir
eri almaya ynelmez her zaman, allm alan ierisinde
olduu yerde sayan bir ulus bu sihirli emberi krmaya almaz
her zaman. B u emberi krmak iin ounlukla yabanc bir ok,
dardan gelen bir itki gerekir, Avrupa salgnnn Japonya'ya
yaylmas rnein, veya Polinezyal kimi ilkel topluluklara.

148

EKONOMK PSKOLOJ
Bu aklama sosyal evrime olduu gibi bireysel evrime de uy
gulanabilir, fakat dikkate deer bir farkllklar, buna iaret etmek
iyi olur. Genlik dnemi boyunca, yeni edinilmi isteklerin ar
tarda gelii ak bir eri brakr uzun sre, ve azar azar kapa
narak gider. Fakat kanlmaz olarak bir an gelir, yallk, ki bu
anda, kapandktan sonra daralmaya da balar bu eri, ember
daraldka dnm hzlanmadan olur bu. Buradan uzaklat
nda yavalar, ve lm bu ifte deiimin zorunlu sonudur. Bu
zorunlulua benzer baka hibir ey evrim geiren toplumlara
kanlmaz bir ekilde kendisini empoze eder gibi grnmyor.
Alldk veya geleneksel bir ihtiyalar emberi sadece nce
likle belli bir noktada kopma kouluyla genileyebildii iin, ve
ounlukla sadece yabanc bir yardm sayesinde kopabildii
iin, uluslararas ilikilerin, ve bunlar, sadece ihtiyalar embe
rinin genilemesinin yukarda dediimiz gibi mmkn hale geti
rebilecei sosyal barn ve uyumun ilerleyii asndan, kolay
latran veya engelleyen her eyin byk nemini grrz. Fa
kat ayn zamanda, nceleri karlkl ilikileri olmayan iki ulusun
ilk defa ilikiye sokulmasnn bunlarn her biri iin, ve zellikle
ikisinden en zayf olan iin, verebildiinden fazlasn alan ve
dierinin telkinine hemen hemen karlksz olarak maruz kalan
alt seviyedeki iin arz ettii kimi zaman lmcl olan tehl ikeleri
de tanmazlktan gelemeyiz. Yabanc kkenli, dardan getirilen
yeni bir ihtiya, bir istek, sadece bizim alternatif ve periyodik
isteklerimizin emberi ierisine girdiinde ve orada bir saf ald
nda snflandrlr. Fakat, ilkin bu emberi biraz krmakla ve
kurulu dzeni bozmakla balar her zaman, dardan gelip gne
sistemimizde yer alacak o lan yeni bir gezegenin yapaca gibi.
Ve sorun bozulan dzenin kendisini tekrar kurup kuramayaca
n bilmektir. Bisiklet veya telefon ihtiyac gibi grnte za
rarsz bile olsa her trl yeni ihtiyacn bu geici bozguncu ka
rakteri muhafazakar evrelerin bu trden tm d almlara kar
olan direniini belli bir lde aklyor, fakat bunu pek nadir bir
ekilde hakl karyor. Zira sadece geleneksel evreye btn
halinde giren bir yabanc ihtiyalar ynyla yaplan ve ok
nadir olan gei durumunda kopma tamdr ve yara kapanamaya149

GABRIEL TARDE
cak kadar derindir. Yeni bir ihtiya tek bana ieri girdiinde,
her zaman olduu gibi, snflandrlmas iin, dzenini bozmaya
geldii eski ihtiyalar arasnda rakipten veya dmandan ok
yardmc bulmas yeterlidir. Fakat sadece obje olarak mallara
veya aa yukar benzer olan hizmetlere sahip olan isteklerin
ok kk bir grubunda muhtemel rekabetlerle veya dmanlk
larla karlar; ancak, benzemezlii ve heterojen doas ora
nnda art bir pazar salad tm dier ihtiyalarn ltfuna g
venmesi gerekir. rnein elektrikle aydnlanma ihtiyac, ortaya
ktnda sadece benzer ihtiyalar nedeniyle geri evrilmitir,
gazla, petrolle, mumla aydnlanma ihtiyac; fakat kendisinde
genelde retici etkinliin yeni bir uyarcsn gren dier ihti
yalarn btn tarafndan olumlu bir ekilde karlanmtr.
Ekonomik bir sistem oluturan farkl istekleri birbirine balayan
karlkl ba tabi ki teleolojik bir badr, dorudur, fakat ayn
amaca ynelen ereklerin ve aralarn bir sonucu, bir geliimi
deildir bu asla, askeri veya idari organizasyon ve sosyal hiye
rari gibi. Politik bir yapda olan bu armoni, ibirliiyle, yeni
yabanc bir enin, herhangi bir istein, mevcut hiyerariyle
veya hakim dzenle temelde eliki ieren ve ulusal glerin
birliini gevetme, dmana kar olan muhtemel ortaklklarn
engelleme ve bozma eiliminde olan herhangi yeni bir eylem
tarznn karmasyla ciddi bir ekilde tehlikeye atlabilirdi. Ya
banc dncelerin bir ulusun ierisine girmesi orada ounlukla
vatansever gc zayflatr, kolektif gururun beslendii illzyon
lar datarak rnein; ve ayn ekilde yabanc ihtiyalarn o ana
kadar sade ve krsal yapda kalan bir ulusun ierisine girmesi
sava atei, bklmez direngenlii zayflatr. Fakat ekonomik
bir yapya sahip olan uyum, karlkl yardmla, tersine, geici
bir sarsntdan sonra onu salamlatran bu dirilileri, bu da
lmlar kapsar ve eker. B u yzden, enternasyonalizmin istilasn
gvensizlik nedeniyle geri evirdiimizde ve bunun alldk
sonucu olan u lusal zayflamaya iaret ettiimizde ekonomik
deil ama politik bak asna veririz kendimizi. organizas
yonuyla ilgili sosyalist bak as, politik ve ekonomik iki bak
asnn ikincisinin birincisi ierisine girmesiyle tek bir tane
150

EKONOMK PSKOLOJ
halinde bileimi olarak deerlendirilebilir. Bir ulus halinde bir
araya gelmi insanlarn peinden gidebilecei vatansever vn,
sava, fetihler, lkenin savunulmas gibi az sayda amaca, aba
larna deen byk yeni bir ama, almann bilinli ve siste
matik organizasyonunu eklemek sosyalizmin

zgnldr.

Yalnz, dikkat edelim ki, bu amaca ulalsa da, benimsenen ihti

yalar zinciri arasnda yer almak yeni bir ihtiya iin, ve sonu
olarak, yeni bir endstri iin ok daha zor hale gelir. alma
sertleecek, kemikleecektir kendini organize ederek.
htiyalarn bir hzl ve ateli geliim dneminde kendimiz ola
rak yaadmzda, korkun bir yanlsamadr bunun insanln
normal durumu olduuna ve sonsuz bir ekilde devam edeceine
inanmak. nsan kalbinin, ve hatta Amerikan, yeni isteklerin bu
devaml yaylna, makinofaktrn ilerlemelerinin her zaman
daha hol olan retimi iin durmakszn byyen pazarlar sun
mas iin kendisinden istedii yeni isteklerin bu srekli yayl
nma artk yetmeyecei bir an gelecektir zorunlu olarak. nsan
doasnn ihtiyalar tkenmez deildir, ne de hevesleri, ve er
veya ge, her insan, hatta en ihtirasls ve hayal gc en gl
olan bile, sadece gcnn deil artk bymez hale gelmi olan
arzu,unun da snrlaryla karlar. Bu son karlama, byme
nin bu durmas insanlk iin ortaya ktnda, ilerlemenin artk
retimin devaml bir bymesine dayanamayaca kesindir, ki
bu devaml byme idealidir onca ekonomistin. lerleme insan
almasnn giderek azalmasndan ve bo zamann artmasndan
baka bir eyi amalayamaz artk.

111
zetle, her birimiz, her an, periyodik isteklerin az ok byk
bir emberinde byle dnyor -dzenli veya dzensiz periyot
larda- ve, her an, artarda gelen istekler halkasna girmeye y
nelen, ve bunu ou kez baaran, orada bir alkanlk yaratma
eiliminde olan kimi fanteziler, kimi srkleyici tutkular yoluna
atlyor. te yandan, belli sayda bireylerden oluan her halk, bu
151

GABRIEL TARDE
bireysel emberlerin ve bu bireysel parabollerin, btn halinde
dnldnde gelenek ve moda adn alan bu alkanlklarn
ve fantezilerin birbirine geiidir. Oysa, eer mutluluk istei tek
ve temel istek olsayd, her halkn, her birey gibi, alkanlklar
veya gelenekler emberi bir defa izildiinde, buraya kilitlendi
ini, sonsuza dek buraya kapandn grrdk. Fakat bunun
tersine gryoruz ki, yeni fantezilerin ve yeni tarzlarn ekleni
iyle, bu emberin genelde durmakszn, kendisini deforme ede
rek, devaml bir byme tela ierisinde, srekli bir tedirginlik
ierisinde genilemeye yneliyor. Bu ateli genilemeyi akla
yan mutluluk istei deildir demek ki. Bunun Schopenhauer' in
yaama istei olduunu mu syleyeceiz? Fakat artarda gelen ve
farkl olan isteklerin ayn zincirleniine verilen bu cins isim de
ne oluyor? Bunlara isim vermek bunlar aklamak deildir.
Gelip kimi zaman isteklerimizin emberine giren tm bu yeni
istekler nereden geliyor peki? Ve nereden geliyor eski istekler?
Eer istersek, tm isteklerimizin kayna, hatta en ince istekle
rimizin bile, organik ve yaamsal bir doaya sahiptir diye cevap
verebiliriz buna. Trajediler izleme veya Wagner tarz operalar
yazma isteine kadar uzanmaz psikoloj i k bir kaynan kollar,
elenme ihtiyac, gcn harcama ihtiyac, tpk pasta yeme
ihtiyac beslenme ihtiyacndan doduu gibi, bisiklete veya
otomobile binme istei yolculuk ihtiyacndan doduu gibi
tpk. htiyalar bir gvdedir, ve istekler bunun kollardrlar, o
halde sorunumuzu zmek yle grnyor ki sadece doa
bil imciye der. G erek u ki muhtemel btn istekler or
ganizmamzn derinliklerinde sakldrlar; fakat btn olas hey
keller mermer bir bloun ierisinde kapal olduu gibi gizlen
milerdir orada. Akas, heykeltran heykelin gerek yarat
cs olmasn engellemez bu.
ok sayda heykeltra vardr burada: hayat koullarnn bt
ndr bu. Bu koullar iki gruba blnebilir: ilk olarak, bireyin
blgenin bitki ve hayvan toplamn, toprak yapsn ve iklimini
oluturan d elerle olan karlamalar serisi -ayr ayr ele
alndklarnda rastlantsaldr her biri, ama hepsi bir btn olarak

152

EKONOMK PSKOLOJ
gereklidirler; ikinci olarak, sosyal evreyi oluturan dier in
sanlarla karlamalar serisi ayn derecede rastlantsal ve ayn
amanda ayn derecede gereklidirler.
D varl klarla olan bu karlamalar birok zel duyumu
provoke ederler, ki bunlar hayatn gerek keifleridirler, iitme
duyusunun, koklama duyusunun, tat alma duyusunun, dokunma
duyusunun, ve bunlar belli zel hareket biimleri yaratrlar,
toplamac l k, u veya bu av hayvannn peinden gidilmesi, balk
av, hemen hemen igdsel olan ilkel bulular; ve, insanlarn
kendi aralarndaki kar lamalar sayesinde, kendilerini yapan
birinci lerden yaknlarndaki bireylere ve bunlardan da bakala
rna taklit halinde yaylarak falan lkede hurma veya incir yeme
istei, baka yerde u veya bu balk veya av hayvann yeme
istei, veya falan trde anak mlee sahip olma istei, falan
trde nak veya ss eyas istei ortaya karan ve kkletiren
Jer az ok doal olan bu keiflerdir, bu basit bululardr. nsanla
rn kendi aralarndaki karlamalar, doa karsnda en dona
nml olan bireylerde kendiliinden doan keiflerin veya bu
lularn bu yayl na hizmet etmemitir sadece. Sosyal hayatn
sevgi ve nefret, hayranlk ve tiksinme, ac veya kzgnlk. sem
pati ve antipati gibi karakteristik duygularyla doay gstererek,
szlerin ve dogmalarn, dillerin ve dinlerin. felsefik teorilerin ve
bilimsel kavramlarn bir tr n krc mercekleri arasndan do
ay gstererek istee btnyle yeni olan aktivite yollarnn
takip ettii tamamyla yeni objeler sunan st dzeyde keifleri
ve bulular ortaya karmaya hizmet etmilerdir zellikle.
Herhangi bir istei ele aln, hatta en eskilerinden, en kkle
milerinden olsun, Avrupa' da ekmek yeme istei, Fransa'da
gneyinde arap ime, ynl kuma giyme istei, vs., yaratcs
ounlukla bilinmez olarak kalan bir keifle veya bir bulula
balamayan tek bir tane bulamazsnz bunlarn arasnda. Fakat
taklit olmayan bir bulu sosyal olarak yok gibidir, zell ikle de
ekonomik olarak. Sadece yayld zaman ve yayld lde
ekonomik bir nem kazanr, nk yaratt yeni tketim istei ve de yeni retim istei- bel l i bir sayda rnee yaylmtr. Bir

153

GABRIEL TARDE
bulutan veya daha ok artarda gelen bir bulular grubundan
domu bir sanayi, karlk dt tketim istei, incelenmesi
ok ilgin olan enter-psikolojik bir hareketle, bireyden bireye
yeterince yayld lde yaayabilir sadece; ve bu sanayinin
gelimesi bu istein yaylna baldr. Bu istek devlet snrlar,
snf ayrlklar, yaay biimleri, dini dnceler gibi iletim
glkleri ile karsna konmu kimi engellerin sonucu olarak,
dar bir blgede veya nfusun kalabalk olmayan belli bir sn
fnda kapal kaldka, bu sanayi byk bir sanayi haline gele
meyecektir. Bu istek bireyden bireye, lkeden lkeye gerekte
ok hzl bir ekilde yaylsa bile, her bireyde, her lkede geici
olarak kalrsa ve kklemezse yine byyemeyecektir bu sanayi.
Bir sanayicinin, herhangi bir reticinin bilmesi gereken ey, her
eyden nce, tatmin ettii istein uzaa yaylan ama ksa sren
isteklerden veya dar corafk snrlarda skm ok uzun sren
isteklerden olup olmaddr. Sadece falan blgeden arkeologla
rn okumay isteyebilecei yerel arkeoloji kitaplar vardr -edi
trler bunu iyi bilirler- fakat bu kitaplar o blgeden on veya
yirmi arkeolog kua tarafndan ayn ilgiyle okunurlar; btn
dnyada bir rpda okunan ama yarn tek bir alc bile bulama
yacak olan bugn moda olan romanlarla ayn artlarda bu kitap
lar basmaktan ve yaynlamaktan kanrz. Her sanayi iin, her
retim iin gz nnde alnmas gereken iki tr pazar vardr,

mekanda bir pazar,

diyelim, ve

zamanda bir pazar,

birincisi

moda-tekrar ile olumutur, ikincisi o sanayiinin tatmin etmek

durumunda olduu zel istein gelenek-tekrar ile. Bu iki paza
rn oran bir sanayiden bir dier sanayiye ve, her birinde bir
dnemden dierine, bir lkeden dierine son derece farkldr.
Yetenekli, akl banda bir sanayici iin zorluk ok kompleks
olan bu koullara kendini uydurmaktr, ve ekonomist iinse bu
zel olgular yn arasndan bir iki genel olay semektir.
Bu sorun sonu olarak unda zetleniyor: bulularn douunu
ve taklitlerinin yasalarn mmkn olduunca daha yakndan
incelemek. Ekonomik ilerleme iki ey gerektirir: bir taraftan,
artan sayda farkl istekler; nk isteklerde hibir farkllk ol
madnda olas hibir deiim olmaz, ve ortaya kan her yeni
154

EKONOMK PSKOLOJ
farkl istekte deiim (mbadele) canlanr. Dier taraftan, ayr
olarak ele alnan her istein artan sayda benzer rnekleri; nk
bu benzerl ik olmakszn olas hibir sanayi olmaz, ve bu benzer
lik ne denli yaylr veya devam ederse retim o denli geniler
veya salamlar, glenir. Oysa, az nce sylediimiz gibi,
birbirlerine eklenen veya birbirlerinin yerine geen birbirinin
yerine gemekten ziyade birbirlerine eklenirler ounlukla
isteklerin artarda ortaya knn nedeni sadece krsal, tarmsal,
endstriyel deil dini, bilimsel ve estetik olan keiflerin veya
bulularn artarda geliidir; ve bu isteklerin her bi_rinin yayl
nn, artnn, gelimesinin veya kklemeSinin nedeni taklittir,
insandan insana zihinsel geitir. O halde burada bir kez daha
ekonomi politiin eiinde kendisini empoze eden iki sorun var:
1 . Bulularn ve keiflerin art arda geliinin bir dzeni var mdr,
veya birden ok; ve nedir bu, veya nelerdir bunlar? 2. Genel
olaylar var mdr kendilerini yneten yasalarn takliti
yaylmyla sunulan; ve nelerdir bu yasalar?
Eer bu iki sorunun birincisine ikincisine olduu kadar ak bir
ekilde cevap verebilseydik, kimi durumlarda istatistie dayanan
ekonomi politik hemen hemen kesin bir ekilde, yinni yl sonra,
yarm asr sonra bir lkenin ekonomik durumunun, Fransa'nn,
Avrupa'nn ekonomik durumunun ne olacan ngrebilirdi. Ne
yazk ki, istatistiki u veya bu ticaret malnn, u veya bu retim
veya ulam tarznn kademeli ilerlemeler gsteren grafik eri
sini grdkten sonra, elli yl sonra falan endstrinin btn dn
yay veya gezegenin falan ksmn ele geireceini sylediinde
bu tahmin, bu kehanet u mutlak koula bal olabilir sadece:
"rakip ve daha iyi benimsenmi hibir buluun ne burada ne
orada ortaya kamayacan farz ederek." Gelecek bulular, tm
hesaplamalardaki gizli tehlikedir ite bu, tm kehanetlerin kar
lat beklenmedik bir eydir bu.
Yukarda ortaya konan iki soruna baka bir yerde olabildiince
cevap vermeye altm 1 , kesin zmler iin elverili olan ikin-

1 Sosyal Mantk'ta "Buluun yasalar" balkl blme ve Taklidin Yasalarna

baknz. Pairs, F. Alcan.
155

GABRIEL TARDE
cisine zellikle. Burada birinci sorunla ilgili olarak sadece birka
ey syleyeceim, yerini ve unu unutanlarn derin yanlgsn
gstermek iin yalnzca. Keifler veya bulular ne kadar ben
zemez, ne kadar deiik olurlarsa olsunlar, belli bir ana kadar
yabanc ve birbirlerine faydasz olarak baklan, olduka dona
nml ve hazr bir zihinde kesierek kendilerini birbirlerine k
kenden sonuca bir bala olsun, aratan amaca bir ba ile veya
sonutan nedene ' bir ba ile olsun sk bir ekilde bal olarak
gsteren iki dncenin zihinsel karlamasna dayanma ortak
zelliine sahiptir hepsi temelde. B u karlama, bu verimli bir
leme, ite balangta ounlukla gzden kaan, bir sanayi inin
byk deiiklerinin, gezegenin ekonomik dnmnn bal
olduu bir beynin derin liklerinde gizli olan olay. Arstedt elekt
rii ve manyetizmi bunlar birbirlerine balayan bir ynyle
grd gn, Ampere bu sentezi yeniden ele alp gelitirdii
gn, hava ve deniz ayla dnyay saracak olan elektrikli telgraf
dodu.
Dncelerin beyinlerdeki bu baarl karlamalar, bunlarn
her zaman almann rn olduklarn syleyebilir miyiz? Ve
kaifin dierleri gibi bir ii olduunu iddia edebilir miyiz? Ka
if bir ii olabilir, ounlukla yledir, fakat her zaman deildir;
ancak alarak deil kesinlikle, bo zamanlarnda kefeder ka
if, alm olduu iin olsa bile bu; ve buluu bir i deildir
asla. Bir i, yani bir aba, zahmetli bir ey olmaktan uzak olduu
iin, bulu, youn ve derin bir sevintir, btn hayatnn yor
gunluklaryla onu duyumsayan kiiye karln veren. Kaifin

1 Baka yerde u iki tipik rnei aktardm: 1 . Ayn dnya etrafnda devinimi
dncesi ve Newtonun zihninde kendisini gsteren bir elmann d
dncesi, ikincisi tarafndan belirtilen ayn nedenin sonular olarak belki; 2.
Stephenson'un zihninde kendisini gsteren buharl lokomotif dncesi ve
demiryolu dncesi (lokomotiften ok nce bilinen), yararl bir ekilde
birbirine

balanmaya zg olarak,

ikincisi

birincisine

yardmc

hizmeti

grebildii iin. - Baka dnce bantlarn da aktarabilirdim, aydnlatma

dncesi ve asetilen dncesi arasndaki, elik dncesi ile manganez
dncesi arasndaki,

k cincesi

ile

dncesi arasndaki bant gibi.

156

elektriksel dalgalanma ve akm

EKONOMK PSKOLOJ

buluu meyvesini verdiinde ve ona hret veya bir servet ver

diinde -nadiren servet verir-, insanln ona bylece sunduu
ey ektii zahmet dei l, sevincidir.
almann deerin tek kayna olduunu sylemeyelim artk o
halde. lk kaynak bul utur, bu bulu bir alma deildir; nk
alma srekli bir taklittir, zincirleme hareketlerin periyodik bir
serisidir, ki bu hareketlerin her biri bakasnn rneiyle re
nilmek ve kendisinin tekraryla, alkanlkla glenmek duru
mundadr.
Zenginliklerin retiminin faktrnn olduunu syledii
mizde, sermaye, alma ve toprak, temel faktr ihmal ediyoruz
demek ki; ve bu analiz sadece, sermaye ile bir bulular grubunu
anlarsak tekrar doru hale gelebilir, daha ileride gelitireceim
bir tanmlama bu. Fakat bu anlam bu konuda yazlanlara yabanc
bir anlamdr. Bu yzden, retimin unsurlarnn analizi en nemli
faktrn unutulmasyla bu ekilde ortadan kaldrldndan, g
rnte ok doru gibi grnen iddialara yer vennitir. Kuku
suz, bir teebbse yatrlm sermayenin karl olarak sunul
duunda, kendisinde sadece bir kapitalist kiilik grdmz
giriimcinin kar ar ve iinin cretlerinin zararna elde edil
mi olarak deerlendirilebilir sklkla. Eer giriimcide her za
man deil ama bazen olduu gibi kefi bilinen bulular belli bir
tarzda uygulamaya dayanan (iki dncenin faydal bir bileimi
dir bu ayn zamanda) kk bir kaif grrsek olaylar renk de
itirir. Kaif olarak giriimci, gerekten de, kapitalist olarak
adaletli bir ekilde hak iddia edemeyecei byk karlara hakk
olabilir. Bu yeni grnm altnda sosyalist teorilerin incelenme
sinin yeniden ele alnmas gerektiine inanyorum. Sonular
konusunda nyargl deil im, fakat hatal ncllerden, yanl ve
eksik verilerden kan sonulardan ok fakl olacaklarn pein
olarak iddia ediyorum.
Buluun ekonomik roln iyice kavrayarak retken ve verimsiz
tketimlerin ayrmnn ne derece yapay olduunu da grebiliriz
bu arada. Eer ekonomistler Grethe'nin u szn hatrlam
olsalard "hibir duygu geici deildir"; her trl yeni duygunun
157

GABRIEL TARDE

enerji verici gc zerine, anlar asndan, kendisinin i imge

leri asndan, bakalarndaki benzer duygu ve sonu olarak
benzer istek telkinleri asndan canl olan bir duygunun bitmez
tkenmez verimlilii zerine psikologlarn bize rettii eyleri
dnm olsalard; duygunun endstriyel veya dier byk ya
da kk bulular olan yeni dncelerin ve mutlu karlamala
rn kayna olan bu oaltc ve arttrc karakterini gz nnde
bulundurmu olsalard; eer bunu dnm olsalard, bireysel
bir istein basit bir tatmini iin bir rnn yok edilmesinin ve
rimsiz bir tketim olduunu syleme yanlgsndan kanm
olurlard. Bu tren "retken olmayan, verimsiz" tketimler ha
yatn tm ekiciliini ve tm deerini var ediyorlar, ve bunlarn
uyumlar, mesleki almalarla ve bo zamanlarla kesilen, arala
nan bir meditasyon yaantsnda eitlenen artarda gelileri saye
sinde ortaya kmtr dnyay zenginletiren ve uygarlatran
byk veya kk tm yenilikler.
Ekonomistin gznde tek retken olarak bilinen tketimler,
glerin yeni bir alma ile yeniden g kazand tatmin edil
mi kaba alk ve susuzluk duygularna, maddi varlk duygula
rna dayanan tketimlerdir. Fakat eer baka trden duygular,
rnein yabanc lkelerde bir keyif yolculuunda grlen eyle
rin artarda gelii, fiziksel gleri hemen canlandrmaya yara
mazlar, bunlar daha sonradan turistte ve onun rneinde baka
snda uyarmaya, canlandrmaya daha ok hizmet ederler, hika
yeleriyle kendilerini yeniden canlandrabilmek iin almaya
turistin kendisini tevik ederek ve dierlerini buna kar kkr
tarak, tahrik ederek. Demiyolu ann gelimesi ve bunun de
vam olan btn bir endstrinin yenilenmesiyle yntemlerinin
ilerlemesinin bu trden verimsiz tketimlerderi baka aklamas
yoktur aslnda.
yi aratrsaydk, en retken tketimler haline gelmeye ynelik
olan tm tketimlerin verimsiz tketimler eklinde baladklarn
grrdk. Gmlek, ayakkab, apka gibi ilk srada gereken hibir
obje yoktur ki balangta bir lks objesi olmasn. Hindiler Av
rupa'ya dardan getirildikleri anda ss kular olmulard, ve

158

EKONOMK PSKOLOJ
patatesler byk ifti senyrler iin merak uyandrc eyler
olmulard, son rlandal kylnn besin maddesi haline gelme
den nce. Balangta isiz gsz kimselerin sade elencesi
olan bisikletler, sk alan iinin vazgeilmez arac haline
gelme yolundadrlar. Otomobil, kukusuz gzel bir gelecei olan
bu zgr ara, istisnai olarak, bo zamanlar olan insanlar iin,
elence adamlar iin bir spordan, pahal bir oyuncaktan baka
bir ey deildir henz.
Ve btn bunlar, buna dikkat edelim, taklidin yasalarna uy
gundurlar, ki bunlara gre, yeni bir istek sosyal bir evrede, bu
evre

sosyal olarak daha youn

olduu lde, yani

bireyler

burada daha sk tinsel temas halinde olduklar lde hzl bir

ekilde -stelik her ey eit- yaylr, ki bu aristokrat snflarn en
belirgin karakteridir belli dnemlerde, ve dier dnemlerde
bakentlerdeki zengin snflarn en belirgin karakteridir. Geni
dalgalar halindeki taklit alayan bylece hep soylu snfndan
aa snflara akyor, veya bakentlerden ikinci derecede e
hirlere ve kylere. Ayn yasa byk sanayiinin tarihsel olarak
neden Venise camlar, Floransa'nn ince kumalar, Fransz ha
l lar gibi lks objelerin retimiyle baladn ve neden baka
bir ekilde balamadn aklyor, ve neden Colbert'in dikka
tini ncelikle aristokratik zanaatlk zerine yneltmekte hakl
olduunu aklyor, nk onun dneminde, geni alanlara ya
ylm istekleri kar layarak sadece bunlar yaayabiliyorlard,
eyaletlerin ve yoksul snflarn yaantsnn gelenek olduu zere
kapal olduu kasabalarn ve kylerin dar snrlar zerinden.
Bu taklit yasalar ayrca ok komplekstirler, ve ayrntlarna
giremeyeceim. Bu konuda syleyeceim tek ey, burada iki tr
etkinin ayrdedilmesi gerektiidir: Taklit edilecek rnein doa
sna bal olan etkiler, ve bu rnekleri sunan kiilerin doasna,
bu rneklerin meydana geldikleri zamana ve mekana bal olan
dier etkiler. Birinci trdeki etkileri yneten yaslara mantksal
yasalar adn verdim; dierlerine ekstra-mantksal adn verdim.
Bu iki tr etkiyi ve bunlar formle eden yasalar dzenleyerek
u zor soruya cevap verebiliriz: ayn anda arz edilen birok r-

159

GABRIEL TARDE
nek arasnda neden falan rnek yayld da bakas yaylmad,
neden u lkede, u dnemde, u snfta yayld da baka yerde
yaylmad?
Burada, ithal rnein geldii bireyin, snfn, halkn az ok
saygn tabiatn ve bu rnein zihinlerde oktan yerlemi olan
istekler veya dnceler ierisinde karlat engelleri veya
bulduu yardm gz nnde bulundurmak gerekir. Kimi istek
lerin yaylmlar bu i stekler kendilerine kar olan ihtiyalarla
veya dncelerle savam halinde bulunduklar iin engellen
mi veya durmutur: Fransz araplarnn tketimi ngiltere' de
daha fazla yay lrd eer ngiltere'de bira ime alkanl bu
tketime engel yaratmasayd; Mslman lkelerde bu tketim
Kuran'n yasaklamalaryla atma halindedir. Kimi dier is
teklerin yaylmna, tersine, ayn amaca ynelen veya yneliyor
gibi grnen istekler veya dnceler yardm etmitir.
Alkoll likr istei (ok sayda eitleriyle, alkoln, ac lik
rn, vermutun, apsentin, vs. damtlmas gibi bululardan doan
bir istek) bu son istekler snfnn arpc bir rneidir. Sadece
bu tketim istei deildir -verimsiz deil fakat olduka ykc bir
tketim, zira bu tr tketimler oktur- bir defa duyulduklarnda
ve tatmin edildiklerinde en salam ekilde tekrarlanan ve en
hzl ekilde kkleen isteklerden olan, fakat darda yayl
nda, en yaygnlarndan ve en soylularndan bir istek bulacaktr
yarmc olarak, arkadalarla konuma ve dostluk kurma istei.
Bu ikisi ayn anda tatmin edilirler, kafe yaantsyla, biri dierini
uyarr, ve bu karlkldr. Her trden sosyal kmelenmelerin,
kafelerin, salonlarn, mezheplerin, sektlerin, konserlerin, kala
balklarn etkisini ekonomik isteklerin yaylnda, ynelmele
rinde veya younluklarnda yeterince incelemedik. Alkolizmi
bunca tehlikeli yapan, temizlenmesi bunca zor hale getiren bu
dur. "me istei, Rhin kylarnda, btnlemenin, sosyalleme
nin ekillerinden biridir" d iyor sayn Schultze-Gavemitz hakl
bir ekilde. Az buuk byledir bu her yerde, yle ki alkolizm
sosyallemenin ilerlemesinin artmas hastal olarak dnle
bilir. Kt olan u ki byle bir artma hastalndan lebil iriz de.

160

EKONOMK PSKOLOJ
Birlikte imek birlikte yemekten ok daha sosyal bir ihtiyatr.
Kadeh tokutururuz, birinin salna ieriz; fakat kimsenin
salna yemeyiz, tabaklar birbirine vurmayz salna diye ...

iV
B u aklamalarn zerinde durmayacam, ki bunlara tekrar
dnmek zorunda kalacam sanrm. Fakat ekonomik adan ok
nemli olan iki eyi gstermeyi de ihmal etmeyelim: ilkin, farkl
istek dzenlerinin yaylmalarndaki kolayln ve sratliliin ok
eitsiz olduunu; ikinci olarak, bakalar kendilerini tekrar et
tikleri lde zayflayarak giderken, kendilerini tekrar ederek,
alkanlkla veya yaylmayla glenen, younlaan isteklerin
olduunu gstermeye alalm. yi biliyorum ki, tm isteklerin
tatmin edilileriyle uyarldklar syleniyor bazen; fakat, eer bu
ar genelletirme doru olsayd, kesin sonucu bu szde youn
lam isteklerin oalmas olan uygarlk, kendisinin azdrd
insan i steinin duyulmam iddetiyle karakterize edilmek du
rumunda kalrd. Fakat hi de byle deil, ve gerekte, sansas
yon isteklerinin ald zere incelerek fakat zayflayarak de
vam ettikleri gzlemlenmektedir. Barbarlarn boazna dkn
l uygar az tad haline geldi; inanszlk bile giderek sos
yalleiyor. stisnalar var, bir tanesinden bahsettik, alkolizm;
buna genel olduu lde kendini kabul ettiren sigara ime al
kanln eklememiz gerekecektir belki de. Sosyal evrimin
ilerleyen periyodu boyunca artan bir orantda olan duygu ve
zellikle de dnce ve hareket istekleri, yaylmlarnn kendile
rini onlar hisseden bireylerin her birinde pekitirmesiyle nce
kilerden farkllar: saygnlk, hret, g, gvenlik, zgrlk ve
adalet istei. Bu isteklerin her birinin yaylarak oalma eili
minin artan saylaryla savam halinde olduu dorudur.
Pasif istekler, tketim istekleri btn olarak, kendilerine kar
lk den aktif isteklere, retim isteklerine gre daha yava g
lenirler yaylmalaryla. Mzik yapma istei mzik dinleme iste
ine gre ok daha hzl bir ekilde geliiyor. O halde retici
161

GABRIEL TARDE
etkinlik, her bir hareket dzeninde, eylerin doasnda byk
tketim isteine gre daha hzl bir ekilde ilerlemeye itilir, ve
bazen bu tketici istei beklemek iin durmak zorunda kalr. Ve
buradan

krizlerin skl veya periyodiklii kar sonu olarak.

retimin kendisine karlk den tketime gre bu nde oluu,

veya daha ok

belli bir deerde

retim isteinin

ayn deerde

rnlerin tketimi isteine gre ilerde oluu, daha yksek bir

retim, yani daha az maddi ve daha tinsel ve sosyal bir retim z
konusu olduu alde daha belirgindir. Tarmsal ar retim,
Malthus'n uursuz kehanetlerinin tersine, byk gelime d
nemlerinde olur bazen; fakat bu, retilen nesnelere (arz edilen
fiyata) olan talebi ok fazla geen endstriyel an retime gre
daha nadir ve daha zayftr her zaman. Edebi ve sanatsal retime

gelince, edebi v e sanatsal tketimi ar derecede ve giderek

daha ok geer bu. Bununla birlikte, edebi ve sanatsal istek
kendi zel tatmin yntemleriyle endstriyel mallara olan istee

ve zellikle de

eim aralarna olan ala ve susamla gre

daha hzl byr .

st dzeyde istekler arasnda, ekonomik olarak az buuk ayn

derecede nemli olan bir istek vardr, gelecek iin gvenlik is

tei. Tasarruf durumlarnda para olarak kendisini gsteren bu

istek, yaylarak en ok canlanan ve kkleen isteklerden biridir,
eer kendilerini bunu tatmin etmekle grevlendiren her trden
sigorta irketlerinin ve tasarruf kasalarnn bolca artyla de
erlendirirsek bunu. Ve yerleik sermayelerin geli mesi bu iste
in her zaman daha geni bir lekte tatmin edildiini kantlyor.

Dardan yeni mallarn ithal edildii bir lkede,

bunlarn

uyandrdklar yeni tketim isteinin, yerli reticiler bu mallar

o
o

lkede
lkede

retme isteini duymadan belli bir sre nce yayldn baka yerde
sylemitim. Bu doru, ve yabanc tketicilerin taklidinin yabanc reticilerin
taklidine gre bu ncellii, bir halkn sahip oiduu sanayiye yeni pazarlarn
almasyla sunulan byk avantaj tekil eder. Fa.icat bu aklamada daha
yukarda yaplan gzlemle eliecek bir ey yoktur. Metropoln rnleriyle
adeta istila edilen bir koloni de fabrikalar bu metropoln rneinde
kurulduklarnda, fabrikaclar, bu metropolde olduu gibi, fazla retime eilimli

olurlar.

162

EKONOMK PSKOLOJ

lk bakta vgye deer olan bu eilimin baba olma isteiyle

atma halinde olmas can skc bir eydir, ki bu sonuncusu,
biliyoruz ki, onu tatmin eden doularla uyarlmamtr hibir
ekilde: sigorta polielerinin ve belgelerinin dzenli bir geliim
halinde olduu Fransz eyaletlerinde doum oran azalyor d
zenli olarak. nk ii iin, ifti iin bu tasarruf isteini tat
min etmek sadece koulla mmkn olabilir: gerektiinde
zorunlu olmayan tketimlerin kstlanmas, ortadan kaldrlmas,
veya Malthus tarz kstlamalar, ya da cretlerin ve kazanlarn
yeterli olarak ykselmesi. Sorunun bu zmnden sonun
cusu en iyisi olurdu kukusuz, eer, cretlerin ve kazanlarn
ykselmesi genelleerek bu ekilde elde edilmi avantaj lar kar
lkl olarak ntrletirmekle son bulmasayd. Geriye znt
verici olan birincisi kalyor, ve bu da ikincisinin baskn ktn
gsteriyor. Fransa'da doum orannn azalmas ksmen bu e
kilde aklanyor.
retimle tketim arasnda. retici kitleler ile tketici kitleler
arasnda. veya pe pee retici olarak ve tketici olarak deer
lendirilen bir insan kitlesinin iki grnm arasnda, zihinsel
hayatn aktif yn ile pasif yn arasndakiyle ayn olan bir fark
vardr, bunu unutmayalm. Oysa, pasif ynn lehine olarak, aktif
ynle ilgilenmek gerekir. Baktmz nokta grdmz alandan
daha nemlidir; dinlediimiz ey duyduumuz eye gre daha
ok neme sahiptir, ve gnnekten ok bakaraktr ki grmz
gerekleir ve bu grmz glendiririz, duymaktan ok
dinleyerektir ki duyumumuz gerekleir ve bu duyumumuzu
glendiririz 1 reticilere tketicilerin zararna bir ekilde ka
zandrmaya ynelik olan bir nlemin -koruyucu rnein-, veya
tketicileri reticilerin zararndan yararlandrmaya zg olan
kart bir nlemin halkn kaderi ve refah zerinde sahip olabile1

Maine de Biran'n okuyucular kendisinin dinlemek ile duymak, bakmak ile

grmek, koklamak ile koku almak, tatmak ile tad almak, ellemek ile dokunmak
arasndaki ayrma verdii byk nemi

hatrlayacaklardr

burada.

Aktif

duygularda temelde kendisiyle zde olan istemli abann deiik biimlerini

grmekte ve pasif duygular ikincil ve trev olarak deerlendirmekte hi de
haksz deildi Maine de Biran.

163

GABRIEL TARDE
cei etkileri aratrrken gzden kaybedilmemesi gereken bir
eydir bu. Her eyden nce ve her frsatta tketicilerin karyla
ilgilenmek gerekir, nk onlar ounluktur, tketicinin -tke
timinin direkt veya en direkt retkenlii bir yana braklrsa
byle olmakla pasif olduunu ve onun tarafndan salanan bir
kazancn onu pasifliinden karma etkisine sahip olmadn
dnmek deildir bu. B iraz daha fazla harcayacaktr veya biraz
daha az biriktirecektir, hepsi bu. Ve retici alma bununla
tevik edildii ve desteklendii lde genel bir avantaj haline
gelebilir bu sadece. Fakat hibir ey retimi rnlerin fiyatnn
art kadar tevik etmez ve desteklemez. Bu yzden bu yksel i
belli anlarda, halk iin dezavantaj l gibi grnse de, halkn ken
disi iin bir avantaj haline gelir, retimi kamlamasyla ve pa
zara ektii ve ksa zamanda daha dk fiyata sunulacak olan
mallarn bolluuyla.

v
Ekonomik alanda byk rol oynayan iki istek snf vardr retim ve tketim gibi birbirine bal olan ve bu iftten treyen:
satma istei ve satn alma istei, baka bir ifadeyle,

Arz

ve

talep

arz

ve

talep.

isteklere dayanr diyorum, eklemem gerekecek: ve

de inanlara dayanr. Takip eden blmn zel konusuna gire

ceiz biraz burada. Ne olursa olsun, eer kt tanmland ka
dar tkayc olan bu byk ekonomik antiteze psikolojik olan
dnda bir anlam vermeye alsak da, anlamsz bir gereklie
ulamann dnda bunu baaramayz. Arz ve talep denkleminin
kurulduunu sylediimizde, objektif anlamda, vazedilen obje
lerin saysnn talep edilen objelerin saysna tam olarak eit
olduunu, ve sz konusu arzn veya talebin olas satclarn veya
alclarn bir ruh haline deil de satlarnn ve almlarnn so
nucu olgusuna dayandn m anlayacaz sadece? Eer

talep

ile bir mala sahip olmak isteyen kiiler grubunu anlarsak, bu

grup belirsizdir, bu mulak ve gereksiz anlam bir ey belirle
meye yaramaz. Eer

talep

ile o

mal mevcut fiyata satn almak

164

EKONOMK PSKOLOJ

isteyenlerin

grubunu, yani o paray kaybetmeyi o mala sahip

olamamaya tercih edenlerin grubunu anlarsak, aktr ki, talep,

tek ak anlam olan bu sonuncu anlamda anlaldnda, fiyat
nceden varsayar, ve neden olmaktan te sonutur burada. Kar
lamalarnn burada bir kar-gereklie ya da bir Palisse ger
ekliine yer vermemesi iin bu iki ifadeye sbjektif bir anlam
vermek nemlidir demek ki. stelik, fiyatn arz ile ters orantl
ve talep ile doru orantl olduunu syledii mi zde, arzn ve
talebin eitsiz olabileceklerini, biri aialrken dierinin artabile
ceini kabul etmi oluruz, ki eer burada obj ekti f olaylar, pazar
zerinde reel olarak bitmi ilemler sz konusu ise anlalmaz
bir hipotezdir. Bu nedenle ekonomistler bu konuda az buuk
psikolojiye bavuramamlardr,

fakat isteklerinin tersine ve

ounlukla da bilm eden; analizlerinin yetersizlii buradan k

yor.
Arz talebin karsna koyduumuzda, sadece arzclarn say
sndan veya arz ettikleri eyin miktarndan ve talepilerin say
sndan veya talep ettikleri eyin miktarmdan bahsediliyormu
gibi geliyor. Fiyatn arz il ters orantl olarak deitiini syle
diimizde, fiyatn yilkseldiini sylemi oluruz, ya arzclarn
says azald iin, ya da, ounlukla, arz edilen metalarn mik
tar nemsiz hale geldii iin. Fiyatn taleple doru orantl ola
rak deitiini sylediimizde, fiyatn talepilerin saysnn veya
talep ettikleri rnlerin mi ktarnn artmasna veya azalmasna

gre yilkseldiini veya dtn sylemi oluruz. Bu szde

matematiksel formllerin doru olmadn ortaya koyduk, zira
bir metann fiyatnn talep i lerin saysnn iki katna, katna,
drt katna ktnda veya arz edi len eylerin miktar yar ora
nnda, te iki orannda, drtte orannda azal d nda yaklak
olarak deil kesin olarak iki katna, katna, drt katna yk
seldii doru deildir.
Deney gsteriyor ki, rnein birinci derecede gerekli besin
maddeleri sz konusu olduunda, arz edilen eyl erin fiyatlarnn

ar bir ekilde artmas iin bunlarn zayf bir d yeterlidir,

oysa ki, eer artma veya azalma lks mallarla veya kimi lks

165

GABRIEL TARDE
mallarla ilgili ise, fiyat fazla deimeden bu art veya d ok
gl olabilir. Sorun bunun neden byle olduunu bilmek, arz
ve talep yasasnn, bu ekilde anlaldnda aklamad ve
fiyatlarn bu yasa gereince szde belirleniini bunca eksik,
bunca belirsiz klan bu deiikliklerin nedenlerine geri dnmek
tir.
ncelikle, mevcut isteklerin younluk derecesinin, talepilerde
olsun, arzclarda olsun (satma istei satn alma istei gibi her
zaman kendisine eit olmadndan), arzclarn veya talepilerin
says ya da arz edilen veya talep edilen eylerin miktar gibi
hesaba katlmas gerektii aktr. Eer arz edilen mal tketici
lerde, yaylarak canlanan, kendini tekrar ederek pekien yapda
bir istek uyandran trden bir mal ise, talepilerin saysal art
onlarn isteklerinin artan bir younluuyla birlikte gidecek ve
fiyat doal olarak ok daha artacaktr. steklerin younluunu
lmenin metalarn miktarn lmekten veya satclar veya
mterileri hesaplamaktan daha zordur, fakat bu bir nceki gz
lemin teorik olarak doru olmasna engel olmaz, ve stelik pra
tikte istein d belirtileriyle gl bin trl ekilde inceleme
nin bir yolu vardr, ki bu belirtileri becerikli tccarlar iyi bilirler
ve mteri topluluklarnn isteklerinin yaklak tahminlerini daha
yetkin bir psikoloj ik termometre olmadnda bunlar zerinden
yaparlar.
Fakat bu yeterli deildir. Falan miktarda . mal falan fiyata
satma istei ve ayn fiyata ayn mal satn alma istei, yle farz
ediyorum ki, bir pazar zerinde, arzc larn ve talepilerin kalp
lerinde yar halinde olan tm dier isteklere hakim olmak iin
istenilen seviyeye ulamlardr. Peki u fiyata satma veya satn
alma gerek niyetinin buradan doduu ve metalarn toplamnn
veya byk ksmnn alc bulduu kesin midir? Hayr, eer
satclar arasnda alclarn veresiye deme gc ile ilgili olarak
veya alclar arasnda mallarn kalitesi ile ilgili olarak kusursuz
grnmlerine ramen can skc sylentiler dolamaya bala
msa, yeterli gven olmadndan, pazar isiz kalr, isteklerin
uyumuna ramen. Ufak tefek ilerle giderek daha yaygn hale

166

EKONOMK PSKOLOJ
gelen pein satn, satclarla ilgili olarak, sorunu kolaylatrd
dorudur, bu onlar iin gven-unsurundan syrlmadr; sklkla
satc tarafndan alcya verilen

garantinin,

veya byk dkkan

larda mteriye verilen satlan eyay memnun kalmadnda

geri verme olanann alcy her trl pheden, her trl g

vensizlikten geni lde kurtarma eiliminde olduunu da ek

leyeyim. Fakat burada, tekrar ediyorum, hayatn ufak tefek ileri
sz konusudur sadece. Byk iler iin, i yerleri, ev alm sa
tmlar, mlk alm satmlar, borsada emlak alm satm iim
riske girmek gerekir her zaman, giderek riske giriyoruz, ve en
byk glk, istekleri uzlatrmaktan ok inanlar, karlkl
gvenleri uzlatrmaktr elbette ki.
Hizmet satn alma iin de bu byledir. rnein Paris'te -moda

daha fazla hizmet ettike giderek daha gl bir ekilde- apan

disit

ameliyat

yapmak

isteyen

yzlerce

doktor

var,

ve

Fransa'da, bu hastal olduu veya yle olduuna inandklar

iin -yine giderek daha gl bir ekilde- ameliyat olmak iste

yen binlerce hasta var. -Bu arada, hastalar belli bir sayda ame
liyat isterlerken doktorlarn belli bir fiyata saysz ameliyat yap
mak istediklerine dikkat edelim. Eer tbbi hizmetlerin arzna
tamamen objektif bir anlam verirsek, bu hizmetlerin belli olma
yan miktar taleplerin belli bir miktarna nasl eit olabilirdi o
halde?- Konuya dnelim. Tm hastalar iyilemek ister, fakat,
gerekten de hepsi doktor aramaya gider, onu

talep eder demek

deildir bu; zira ilk olarak bu hastalar gelir durumlarndan dolay

ar ameliyat creti engeline taklabilirler, ve, iyileme isteiyle

her eyini kaybetme korkusu arasnda kalm olduklarndan,

olaylar bilgi bir ekilde kendi seyrine brakarak kararlarn

daha sonraya erteleyebilirler. deyecek paras olanlara gelince,
veya daha iyi bir ifadeyle, ameliyatla iyileme isteinin yoksul
lama korkusuna kesin bir ekilde baskn gelecek kadar artt

kiilere gelince, onlar iin en byk sorun, ikinci olarak, kendi

lerine ameliyat neren cerraha gvenip gvenemeyeceklerini

bilmektir. Fakat gvenin ve korkunun binlerce derecesi var,

inancn azal ve art i ini klarnn binlerce derecesi var.

Dier yandan, cerrahn kendisi de finaldeki baar iin her za167

GABRIEL TARDE
man ayn gvene sahip olmaktan uzaktr. Sahip olduu baar
nesnelliine baldr bu, baarlar ve baarszlklar arasndaki

orantya baldr; hastann sal ve gc konusunda sahip ol

duu dnceye de baldr bu. Ameliyatn her iki taraftan da

kararlatrlm olabilmesi iin, hasta tarafndan olduu gibi

cerrah tarafndan da kararlatrlm olabilmesi iin, ve birisinin
arz ile dierinin talebi arasnda gerekten bir denklik olabilmesi

iin, her eyden nce, karlkl gvencin her iki tarafta ille de

eit olmayan fakat her ikisinde de ameliyat etme veya ameliyat

olma isteinin ulat seviyeye bal belirli bir dereceye ula

mas gerekiyor. Karar belirlemek iin gerekli olan minimum

gven derecesi ameliyat olma veya ameliyat etme istei daha

fazla artt oranda azalr, ve

vice versa

karlkldr bu; tutkulu

bir ekilde kendilerini gstermek isteyen gen cerrahlarn tehli

keli ve neredeyse cinayet saylan ameliyat risklerine girdiklerini
gryoruz byle olunca da.
cret teorisi konusunun snrlarna girdim burada. Arz ve talep
kavramnda, istek derecesi ve gven derecesi unsurlarn gz

nnde bulundurmann arz edilen veya talep edilen eylerin

miktar ve arzclarn ve talepilerin says kadar nemli oldu

unu gstermek istedim imdiden. Sadece nemli olmakla kal
myorlar, temel ve karakteristiktir bu unsurlar; ve az nceki r
nek bunun bir kantdr. Burada arzclarn ve talepilerin says
bir oluyor ounlukla; verili bir anda bir cerrahtan bakasn

bulamayan bir hasta olsun; her iki tarafta da, arz edilen ve talep

edilen sadece bir ey vardr; bununla birlikte bu durumda -bu

day satclaryla veya alclaryla dolu bir Pazar durumunda veya
borsa oyuncularyla dolu bir borsa durumunda olduu gibi- arz

ve talep varyasyonlar, her birinin ykseli ve d varyasyon

lar vardr, bunlar sonunda uzlaana kadar.
Mevcut olarak sadece bir arzcnn ve bir talepinin bulunduu

bu durum ulatmz uygarlk asndan istisnai hale geldi; fakat

ekonomik evrimin ve takip eden her eyin aklamasnn k
noktas ilkel ve temel durum da ayn derecede istisnaidir. lkel
pazarlarda, alc ve satc iftleri kadar

168

ayn bir eyann veya

EKONOMK PSKOLOJ
ayn bir hizmetin farkl fiyatlar vardr, ve bu iftlerin her biri
iin, uzun bir pazarlk sonunda tespit edilen fiyat talep ile arz
arasnda,

arz ile

o talep arasnda bir denklem kuran fiyattr.

Zira, biri en pahal fiyata satmaya dieri mmkn olan en ucuz

fiyata satn almaya alan insanlar arasndaki bu ateli gr
melerin her biri srasnda deime yolunda olan zel bir talep ile
bir arz vardr. Peki ne olur bu durumda? Ky panayrlar zel
likle de gneyde bu adan reticidirler. Ayn ekilde Nancy' de
ve Salpetriere'de szlerle ve jestlerle ikna sanat yapyor insan
lar. Madrabazlar, dalavereci ler byk hipnozculardr, bunu bil
meseler bile. Fakat bu bir tr karlkl telkindir. Satc sat iste
inin derecesini gizlemek gerektiini iyi bilir; bu yzden ilgisiz
bir havayla konuur; ona falan fiyat nerdik, bunu reddetti; bu
ata deli gibi dkn olan on kii tanyor. Olas alc, kendi ke
sinde mklpesent gibi davranr: bu at onun iin ok kk
veya ok zayf, atn zerindeki de houna gitmiyor. Aslnda,
satcnn kendisini o ata sahip olmak iin istekli olduunu d
ndke fiyat ykselteceini bilmiyor deil. Fakat satcnn
gz onun zerindedir, jestlerini ve baklarn srdrr ve bu

d iaretlere gre onun bu at

satn alma isteini, onun hayvann

grnen niteliklerine olan gvenini yaklak olarak ler. Bu

istei ve gveni canlandrmak, krklemek iin, nceden fazla
syla yulaf verdii at koturur ve kusurlarn olabildiince giz
lemeye alr, onu en avantajl grnm altnda gsterir; ve
ayn zamanda bir sr szle ve arlatanlara zg jestlerle onu
vp durur, fakat bunlar bu trden bylemeye alan hareket
lere, szlere az ok alkn olan zihinler zerinde pek etkili ol
mazlar. Eer mterinin bu numaralara aldandn grr veya
sezerse fiyat ykseltir; fakat eer mteri bunlar yutmazsa onu
daha tatl fiyatlarla kazanmaya alr. Ancak mteri de onu
dikkatle izler, nabzn yoklar kendi payna, ve kendisinde tahmin
ettii satma ihtiyacna ve isteine gre, direnir veya fiyat tart
masnda zayf der. Tm bu entrikalar her iki tarafta da her
eyden nce dengelenecek ruh durumlarnn sz konusu oldu
unu aka gsteriyor; ve sz konusu olan bu olduu iin, yani
kat deil de adeta

akkan

olan, seviyesi ok kolay bir ekilde

169

GABRIEL TARDE
inip kan, deien, birbirleri zerinde karlkl bir etki yaratan
nicelikler sz konusu olduu iindir ki aranan denge ounlukla
bulunur. Eer bir tr kat, set ve dayankl nitelikler sz konusu
olsayd, arz ve talep arasndaki nl denklem bu durumlarn
ounda imkansz hale olurdu.
lkel ticari ilemlerde byle olur bu, ve bu bizim modern pa
zarlarmzda alabildiince bym olan arz ve talep ile sunulan
olgulardan temelde hibir ekilde farkl deildir. Pazar byd
nde pazarlklar mmkn olmaz artk, nk ayn yapdaki tm
ilemler iin ayn bir fiyat, geici olarak saptanm bir fiyat ge
reklidir. Eer bu baka trl olsayd ticaret hayat engellenmi
olurdu devaml olarak. lerinden geldii gibi fiyatlar tespit
edenler ticaret adamlardr o zaman. Veya daha ok, kimi za
man, eer bir sendikaya ye iseler tccarlarn ounluu, bazen
de rekabet edenler arasnda en gl olan tccardr fiyatlar tes
pit eden. Fakat fiyatlar tespit etmeden nce faian fiyata muhte
mel alclarn says konusunda ve o maln o andaki rabetine
gre bu olasln derecesi ile ilgili olarak her zaman merakla
bilgi edinirler bu tccarlar. Sadece ticari istatistikler aydnlatmaz
onlar bu adan; binlerce gsterge onlara bilgilendirmek iin
vardr, eer ince bir zekaya ve deneyime sahiplerse. Fakat sa
dece deiken ve artarda gelen fiyat yoklamalarndan, fiyat de
nemelerinden sonra kabul edilir kesin fiyat; ve bu kararszlklar
ierisinde ilkel pazarlklarn edeerini grebiliriz. Dier taraf
tan, modern tccarlarn hedefledii byk ama, kk kyl
tccarlarn hedefledii

gibi, mterinin ve halkn isteini ve

gvenini uyandrmak ve canlandrmaktr. Reklam buna hizmet

eder, krsal bir panayrdaki dalaverecilerin veya koyun satcla
rnn bo laflarna ve el kol hareketlerine denk der bu. bu ko
nuya geri dneceiz.
Bununla beraber, bitirmeden nce, tek bir arzc veya tek bir
talepi yerine pazarda bir arzclar topluluu ve bir talepiler
topluluu olduunda olgunun artk sadece talepiler ve arzclar
arasnda deil her bir talepi ile dier talepiler arasnda ve her
bir arzc ile dier arzclar arasnda kurulan yeni bir enter-psi-

170

EKONOMK PSKOLOJ
kolojik i likinin katlmyla giderek komplike hale geldiini de
grelim. Kendisiqi bu ekilde gsteren kiisel etkilerin sonucu
olarak, arz ve talep konusunda bir

srkleni

vardr her zaman,

ki buradan fiyatlarn ykselii ve d kar sonu olarak, ve

objektif hibir eyin aklayamayaca bir eydir bu.
Bu blmn konusunu, istein ekonomik olgulardaki byk
roln, temel ekonomik kavramlar ierisinde asla gizlenmemesi

gereken ama ounlukla gizlenen varln kantlamak iin bu

kadar yeterlidir kukusuz. imdi daha zel olarak dncelerin
ve inancn ekonomik rolyle megul olalm.

171

BLM HI
NANCIN EKONOMK ROL
1
Ekonomi politikte inanlarn istekler zerindeki etkisini, zi

hinlerde uyandrlm kimi dncelerin insanlarda kimi tketim

veya retim istekleri uyandnna ve daha bakalarn sndrme
gcn yakndan incelemek nem tar. steklerin inanlar ze

rindeki etkisini incelemek, belli bir noktaya kadar ar uyarlm

kimi isteklerin, rnein yolculuk istei veya gazete okuma iste
inin, bu isteklere ynelik tatminlerin, rnein demiryollarnn
durmakszn gelimesi veya basnn snrsz zgrl gibi tat
minlerin zararszlna, gvenilirliine olan genel inanc yaratan

ve arttran gcn incelemek de nemlidir. Nihayetinde, davra

1
nn tasmnn ncllerini oluturmak iin bir araya gelerek

sonuta bir hareket greviyle, bir niyetle, bir eylemle son bulan

isteklerin ve inanlarn verimli bileimlerini incelemek de nem

arz eder. Her davran ounlukla bilinsiz olan benzer tasmlar
dan doar.
Bir istek her zaman bir alg veya bir dnce, iki ucu birbirine
az ok gl bir inanla, bir ikna ile balanm duyusal veya
entelektel bir yarg tarafndan ncellenir. Eer lmszlk
isteini duyan ilk insana kadar geri gidebilseydik, lmden son

raki bu hayatn kendisinin sezinledii olaslnn bu istekten

nce geldiini kefederdik belki de. Her ne olursa olsun, ruhun
1 Doru olarak kabul edilen iki yargdan nc bir yarg karma temeline
dayanan uslamlama yntemi. (ev.)

172

EKONOMK PSKOLOJ
lmszlne olan dini inancn gelimesinin lmden sonra
lmsz bir ekilde tekrar yaama isteinin gelimesine ok

katkda bulunduu kesindir. imdiki dnemin byk motor gc

olan politik ve hatta ekonomik eitlik istei eitlik hakk dn
cesiyle ve inanyla domu ve beslenmitir. Sadece bu insan

eitlii dogmasna olan inan iiler arasnda derinlemesine ya

yldndadr ki bu iiler patronlarnn konforunu paylama,

beslenme, giyinme, kendini eitme, yolculuk etme, onlar gibi

elenme istei duymaya balarlar. Basn zgrl de btn

dncelere, btn fikirlere yaylma olana vererek ve yayl

larn hzlandrarak, yeni sanayi kollarnn domasna neden olan

birok istein genellemesini kolaylatrr ve olaanst bir

ekilde hzlandrr. Gazetelerin sadece drdnc sayfas deildir

reklamlarla dolu olan. Gazetenin hepsi devaml ve genel byk
bir reklamdr adeta. Bu yzden standart of life ve retken
aktivite bir ulusta gazeteler oaldka ve gazete okuma yay
gnlatka ykselirler.
Eer Amerika ktasnda veya Avrupa ktasnda antik stoaclk

veya ilkel evanjelizm gibi bir doktrin, istein geiciliine, istek

sahibi olmamann ve en sade haline indirgenmi hayatn bilgeli

ine olan derin ve ortak bir inan yaylabilseydi bugn; ve, en

azndan Ruskin tarz estetizm kitleler arasnda ciddi ilerlemeler

gsterseydi, modern endstrinin lmn kapsn alaca ke

sindir. Byle bir felaketi istememekle birlikte, yeni ve daha iyi

formlar halinde, estetikilerimiz ve eski bilgeler tarafndan se

zinlenen gerein, bizi blen bedensel isteklerin ilerlemelerini,
maddi varln yararsz komplikasyonlarn, bizi yaknlatran,
ormanlardaki aalar gibi en yce eylerle birbirimize dokun
mamz salayan tinsel dncelere hz vermek iin frenleme
zorunluluunun ortaya kaca gnn gelmesini de mit ede
biliriz.

Temel bir aklama: Yeni dnceler, yeni fikirler bir toplumda

yeni ihtiyalara gre ok daha hzl bir ekilde yaylrlar. B u

yzden zihinlerde b i r devrim geleneklerdeki v e yaam biimle
rindeki bir devrimden nce gelir hep, ki bu sonuncusu onun bir

173

GABRIEL TARDE
sonucudur. Ne mutlu ki bu byle, ve ne mutlu ki sonu olarak
dncelerin benimsetilmesi isteklerin, zellikle de aa, de
ersiz isteklerin benimsetilmesinden daha kolay. Zira amalar
nn benzerliiyledir ki isteklerimiz bizi birbirimizin karsna
getirir ve savama sokar; oysa ki dncelerimizin benzerlii
tersine aramzdaki uyumun en gl nedenlerinden biridir. Bu
fark, geerken syleyelim, ekonomik rekabetlerin neden ksmen
iyi sonular yarattn aklyor: u nedenle ki, ekonomi sadece
ksmi bir savamdr, birbirlerine kart olan istekler benzer yar
glara, rakipte ayn ehirde yaayan bir kiiyi, uygar bir meslek
ta, bir

arkada

ve ounlukla bir

rakibi

grmeyi salayan

benzer gvenlere bal olduklar iin.

Bir sanayide yeni bir bulu ortaya ktnda (elektrikli lamba,
otomobil, vs.), eer bu bulu iin karlk dt istei uyan
dnna ve yayma sz konusu olsayd, baars cesaret krc e
kilde yava olurdu. Fakat ounlukla bu istek zaten uzun za
mandan

beri yaylm durumdadr (mmkn olduunca net

grme istei, mmkn olduunca hzl bir ekilde yolculuk etne

istei, vs.), fakat, nceden varolan bu istei tatmin etmek iin
tasarlanm yeni araca olan gvenin yaylmas ve zihinlere nfuz
etmesidir sadece sz konusu olan.
Reklam bu amala dodu kukusuz. Reklamn tarihini aratr
mak gerekirdi deiik lkelerde, eer bu farkl evrim dizilerini
karlatrsaydk,

reklam,

benzerlikler kefederdik muhtemelen.

Sesli

byle diyelim, temel olarak barbar veya geri kalm

lkeleri karakterize etmiyor mu? Ve

grsel reklam

uygarlkla

birlikte birincinin zararna bir ekilde geliiyor gibi grnmyor

mu?

Krsal

kesimlerdeki

-Fransa'nn gneyinde

gezgin

yamac

satclarn

barlar

denilen paavraclar mein

kk ehirlerde tellallarn yapt duyurular orta ada ve

yzylmza kadar farkl mesleklerden satc larn Paris'in so
kaklarndan getiklerinde barrken veya bir tr ark sylerken
bavurduklar zel ve geleneksel yntemler, reklamn en arkaik

174

EKONOMK PSKOLOJ
1
formlardrlar Gazetelerdeki ilanlar ve sonsuz deiik biimleri
olan ve bitmez tkenmez bir hayal gcnden doan duvar afi

leri bunlarn yerine geti azar azar - kimi istisnalar dnda. Bul

varlarmzda barlaryla bizi sar eden gazete tellallarnn

yerini Londra'da heyecan yaratan haberleri srtlarnn zerinde

grmeye olanak veren byk harflerle yazlm afileri tayan

lar ald. Kokulu diyebileceimiz bir reklam tr de var, kald

rmlarmzda dolap duran kimi parfm reklamlar. Fakat bu

sonuncusu da, uygarlkla birlikte, grece deerini yitiriyor gide

rek, ve karlk den grsel reklam bunun yerini alyor giderek;

baklar zerine eken u zel, gsterili veya ok kibar tuvalet

reklamlar. Bu evrimin nedeni, grsel reklamn sesli reklamn
yerine bu kademeli geiinin nedeni, grsel reklamn sre ve
alan olarak gelimede dierine gre ok daha elverili, daha

Xlll. Yzyldan bir air, Guillaume de la Villeneuve, diyor Alfred Franklin, o

sralarda Paris sokaklarnn sergiledii ilgin manzaralar betimler bize.
ada Jean de Garlande da sokaklarda kuduz olmu gibi baran bu insanlar
iin bir ka satr ayrmtr." Gn aarr aarmaz, bir uak hamamlarn
aldn haber verir bararak "ki bu hamamlarn dou ile olan ilikileri
hamam kullanmn genel hale getirmiti"; balk satclar, tavuk satclar, taze
veya tuzlanm et satclar, sarmsak, bal ve soan satclar gelirdi ardndan.
"Un, st, eftali, armut.. . diye barrd kadnlar." Elbise, mobilya ve kap kacak
tamircileri de her gn yaptklarn nakarat gibi tekrarlarlard. Ve eski elbise
satclar ... Ve unutulmu satclar, vs., vs. - Tellallk sonunda Simon de Poissy
adl bir senyre Paris'teki bu hizmeti kiraya veren krala bal bir kamu hizmeti
haline geldi. - Mercier XVIII yzyln Paris'inin ok gzel bir tablosunu
brakt bize: "Sokak tellallarnn daha keskin, daha canl bir ekilde bardklar
baka hibir ehir yoktur dnyada, diyor, ... Maln satmak iin daha yksek,
daha yrtc bir ekilde baranlarn ehridir bu. Tm bu ahenksiz barlar,
duyulmad vakit hakknda hibir dnce sahibi olunamayacak bir btn
oluturuyor... Durmakszn devam eden bir lktr bu." Gerekten de grsel
ilann sesli ilann yerine gemesi bir gelime olmutur... XVIII. Yzyln ikinci
yarsndan itibaren, ustalkl abartlar Voltaire'i ok elendiren reklamlarn yer
ald ilan gazetelerinin yaynlanmasyla ortaya kar bu deiiklik. Bu
konuyla ilgili olarak Alfred Franklin'in almalarna bakn. Eski zamanlarn
zel hayat: ilan ve reklam. Ayca yine bu konuyla ilgili olarak sayn
Levasseur'n ii Snflarnn Tarihi adl almasnn ikinci basksna da
bakabilirsiniz. cilt. l s. 422 ve devam .

175

GABRIEL TARDE
yetenekli olmasdr. Gazete ilanlaryla, duvar reklamlarnn o
alan rnekleriyle, grsel reklamn kapsam ve erimi durmak
szn bymeye elverilidir, oysa ki tellallarn saysn oalt

mak ok zor ve pahal bir itir. Sonu olarak reklam giderek

daha geni, zgr ve kolay olan yayl ynnde dnyor

srekli. Sesli reklamlarn says bir ehrin sokaklarnda genel bir

sarlamaya varmadan geemezdi belli bir rakam, oysa ki gr
sel reklamlarn says her biri gzle grnr olduu srece arta
bilir, ou sadece hafzada kalsa bile.
Fakat, yn ve gelime derecesi ne olursa olsun, reklam ko

numay harekete geirerek etkili olur hep. Yeni sanayi rnle

rinden, yeni kumalardan, yeni mallardan veya hizmetlerden

bahsediyorsak eer, gazetelerde ksa bir yaz okuduumuz, bilgi

veren bir insan grdmz, bir an iin dikkat eken bir ses

duyduumuz iindir bu. Dikkat ekmek, sunulan bir ey ze

rinde toplamak, reklamn direkt ve hemen kendisini gsteren bir
sonucudur bu. Halkn gvenini elde etmekten uzaktr bu ger
ekte. Ancak bu durumda rnein gc iin ierisine giriyor;
eer reklam gerektii yere ulayorsa, takliti yaylmann bilinen

odaklarna, yani eski rejimde saraya, bizim demokrasilerimizde

bakentlere, ksacas toplumun en canl, en hareketli ve en aydn

kesimlerine,

sosyal younluun

en ok olduu kesimlere ula

yorsa, ortaya kan yenilik btn halka yaylmakta gecikmez.

Maaza camekanlarnn byk ehirlerde karlkl olarak et

kilerini ksmen kaybetmek gibi bir sakncas var, bir mzedeki

tablolar gibi. Bu yzden, vitrinlerde sergilenen mallara dikkat

ekmede esiz olsalar da, gelip geenlerin al verie karar ver
melerini salamak iin ok yetersiz kalacaklardr, bunun nedeni
de yine kendileridir. Falan mala sahip olma istei, ki bu mulak
bir eydir -baka vitrinlerin neden olduu rakip isteklerle a
tma halindedir-,

alcnn satn alma karar

haline sadece bir

taraftan fiyat bu istein seviyesine dt veya bu istek fiyatn

seviyesine ykseldii ve dier taraftan istenilen mallar bizim
iin model alnmaya deer olarak dnlen, veya kendisiyle

rekabet edilen, ya da akranmz olduu iin, komumuz, arkada-

176

EKONOMK PSKOLOJ
mz olduu iin yaknlk duyduumuz

birinin elinde satn

alnm olarak grldnde gelebilir. Arzulanan eyin yararl

lna olan istenilen gvenin derecesini oluturan ey bakasnn

rneidir, ve bu istei sonu olarak

satn alma istenci

getirir.

haline

il
Demiryollar veya asma kprlerin bulunuu veya kat para

nn, banka senedinin bulunuu gibi serven dolu bir buluun

balangcnda, halkn bu yenilie olan gvencinin nasl dodu
unu ve nasl yayldn incelemek ok ilgin olurdu. ok daha
eski bir dnemde, altnn ve gmn esas olarak paray
oluturan evrensel dei tokuuna olan genel ve derin gvenin
nasl doduunu ve nasl yayldn anlamamza yardmc ola

bilir bu. Bu cesur admlarn, bu gz pekliklerin nasl bir ko

laylkla ilerlediklerini grmek bizi artmtr hep,

a priori

ola

rak, bunlarn tam ortasnda ortaya ktklar genel gvensizliin

uzayp giden bir direncine kendimizi hazrlamamz gerekirdi her

halde. Fakat, ok daha fazla insana, ve az sonrasnda herkese

cesaret ve inan alamak iin, sekin bir tabakann izledii bir
ka baarl inisiyatif sahibi kiinin varl yetmitir. Banka se

netleri konusuna gelince, Law bunu ak bir ekilde aklyor,

fakat, yzylmzn alldk eylerine gre ok daha akla yatkn

bir ekilde yapmtr bunu krallk naibine gnderdii mektupla

rnda. skoya'da, Roma'da ve Naples'da olaylarn u ekilde

gelitiini sylyor: "Balangta insanlar senetle demeye

altrmakta ok glk ekilir; fakat bunlar istenildiinde pa

raya evirmek iin zengin bir kasann olduu grldnde ve

bu senetlerin demede salad kolaylklar fark edildiinde,

yava yava ticarette yer almaya balar bu senetler, ve zamanla

madeni paraya tercih edilir hale gelirler ... " Bu doru, fakat ye

tersiz. Eer saduyu halk byle aldatc bir paray kabul etmeye
bu derecede yneltmi olsayd, duyulmam bir hayranln ne
den olduu lgnln bunu srkledii felaketi anlayamazdk.

177

GABRIEL TARDE
Bu nl maliyecinin bir dier mektubunda, sisteminden bahset
tii ok daha zekice ilenmi bir pasaj nda unu gryorum:
"Kredi ilemleri rakipleri karsnda 2000 liraya kadar kard;
ve ilemleri bu fiyata kadar kartan ayn rakiplerin korkularna
ve phelerine ramen

kredi gvensizlik ortamnda bile artt."

yenilik

Olaylar hep byle oluyor. Kitlelerin zihinlerine ve hatta

ilerin zihinlerine egemen olan bir gvensizlik ortamnda yeni

lie olan inancn neden durmakszn artt sorulursa eer, d
gvensizliin ve de onu engelleyerek ykselten i gvensizliin
kartl sayesindedir bu ksmen diye cevap vermek gerekir
buna. Bu gvenin byk ve derin gvensizlik zerindeki ok
kk ve ok snrl olan kademeli baars daha az artmal
bizleri,

eer

gvensizliin

oturmu,

durgun

-statik,

Comte- bir ey olduunu ve yenilie olan inancn bir

derdi

akm

olduunu, bireyden bireye iletilen ve dei toku edilen dinamik

bir ey olduunu gz nnde bulundurursak. nsandan insana
hzlanm hareketinde cisimlerin yere d yasasna benzeyen
bir yasa gereince artar gven, oysa ki hakim olan gvensizlik
durgunluk gsterir ve zamanla zayflayarak gidebilir sadece.
Bulakan ve yaylgan olan

kazanlm hzdr, fakat kazanlm

durgunluk bulakan deildir.

nsan doasnn sonu olarak iyimserlie ynelik olduunu da
unutmayalm sonra. Buna inanmak iin bir koutluk kurmak
yeterlidir. irketler iin en elverili olan demiryollar istatistik
lerini kabul etsek bile, bir vagona karken kazaya kurban gitme
riskimiz, olaslklarn hesaplanmasna gre, mlk karl kredi
veren bir kurumdan bor aldmzda 1 00 000 franklk bir ikra
miye kazanma ansmzdan daha oktur. Bununla beraber, olas
bir kaza dncesi kimsenin, hemen hemen hi kimsenin trenle
yolculuk etmesini engelleyemiyor, oysa ki byk ikramiye ka
zanma dncesi, kimi tahvillerin rabet grmesini aklayan
byk ekici bir dncedir ve alclar bunu ok pahalya de
milerdir. Bu yzden buradan insann korkudan ok umuda ei
limli olduu ve bazen ac ektiinde, halkn kk bir kesimi
iinde, karamsarln buraya dardan geldii ve yapay olduu,
normal ve alldk iyimserlikle eliki halinde olduu ve iyim178

EKONOMK PSKOLOJi
serlikle tutulma, engellenme ynnde olduu sonucunu kar
makta haklym ki bu iyimserli k daha dinamik bir eylere sa
hiptir, az nceki metaforu devam ettirmek iin byle diyelim.

Eer srekli olarak bir eyler istiyorsak, dunnakszn yenilenen

ve kllerinden yeniden doan bir ey istiyorsak, ayn zamanda
srekli olarak bir ey bekliyoruzdur, bir eylere gveniyor,

balyoruzdur

srekli olarak. Bu

bekleyilerin

bel

derecesi veya

doas genelde sosyal adan olduu gibi ekonomi asndan

isteklerimizin derecesi veya doas kadar nemlidir. Piyango

kazanma midimi olduka zayf bir beklentidir, ama bir ay veya

bir yl yaama isteimiz ok gl bir beklentidir, ve kesine

yakn bir inanla gelir kuponlarmza veya maamza ksa za

manda ulamay bekleriz biz. Her zaman greli olan

gvenlii

miz, olduka eitsiz olan ve birbirine benzemeyen bu trden belli

sayda beklentilerden oluur. G olarak arta arta beklentilerimi

zin haklar dourduu bir an gelir. Ekonomistlerin yeterli bir

ekilde dorulamadan ilke olarak i leri srdkleri

mlkiyet hakk

burada temellenir, Bentham derinlii hep bilinmezlikten gelinen

onca aklkla kendi bak as ile bunu gsterdii gibi.
Bize gereken ey sadece isteklerimizin tatmini deildir, her

eyden nce beklentilerimizin dorulanmasdr bize gerekli

olan. Beklentilerimizin karsna konan elikiler kadar, gve

nimizin, inancmzn tekzip edilmesi, yalanlanmas kadar zc

bir ey yoktur, en pahal isteklerimizin baarszl bile daha
zc olamaz. Derin beklentilerimiz bu ekilde kirletildiinde,
en kutsal haklarmza tecavz edilmi gibi adeta barrz hep.
Galip gelen beklenti, baka deyile

elimi inan

ve tatmin

olmam ihtiya, engellenmi isten, baka bir deyile engel

lenmi istek;

ite analizin ktlk ve adaletsizlik kavramlarnn

temelinde her zaman kefettii iki unsur, hak ve dev kavramla

rn, adalet ve mlk kavramlarn dorulanm inanlar ve ko
laylatrlm, yardm alm istekler haline her zaman getirdii
gibi. nanlarn, beklentilerin elimesini engellemek ve kar
lkl

dorulanmalarn

kolaylatnnak;

isteklerin

engellerine

engel olmak ve karlkl yardmlamalarn veya ortaklaa y-

179

GABRIEL TARDE
nelimlerini kolaylatrmak; tm yasalarn ve tm ahlak kuralla

rnn izledii ama budur, bilinli veya bilinsiz. Yalnz, sz

konusu olan inanlar ve istekler emberi zamana ve mekana

gre geniler veya daralr, bir yne koyulur veya bir baka yne.

Kredi, bir inan olayndan baka ne olabilir bu? Ve para, bir

inan olayndan baka ne olabilir, bir altn parasna veya bir

banka senedine sahip olan, cannn istedii falan meta ile bunu

deitirmeyi sk bir ekilde bekleyenin inancndan baka ne

olabilir?- elinde sahte bir paradan baka bir ey olmadnda

hayal krklna urayan bir beklenti-? Ve o andan itibaren,

parann ve kredinin durmakszn byyen rol, inancn ekono

mik rolnn ayn oranda durmakszn bydn kantlamaz

m?

Parann sadece bir inantan, ok youn bir gvenden -yle

youn ki artk bilinsiz hale gelmitir- ibaret olmadn fakat
kimi durumlarda yaklak bir lyle kimi isteklerin olduu gibi

kimi inanlarn da artna ve azalna hizmet edebileceini

geerken gstermek faydal olacaktr.

nancn paradan baka llerinin olduunu da ekleyeyim.

Helsingfors'da sosyoloj i profesr olan Westermrack'n bir

almasnda, karma evliliklerin -farkl inan yaplarna sahip
kiiler arasnda- orannn srekli artma eiliminde olduunu
okuyorum: "Bavyera'da, diyor, 1 835 ' ten 1 840' a, evlenme oran
evliliklerin toplam saysnn %2,8' i orannda ykselmitir;
1 850'den 1 860' a %3,60; 1 860' tan 1 870' e %4,4; 1 870'ten
1 875 ' e %5,6; 1 876'dan 1 877 'ye %6,6." Benzer istatistiklerledir

ki dini inan gibi psikoloj ik nicelikleri lme gl halledil

meye allyor.

111
Eer zihinsel olu, eer beklentilerin ve ihtiyalarn, inanlarn

ve isteklerin sosyal iletimi insanlarn ekonomik ilikilerinde

sadece srekli azalan bir rol oynuyorsa, anlyorum ki bu dnce
ekonomist tarafndan hep ihmal edilmitir. Fakat bu nemli de180

EKONOMK PSKOLOJ
ildir. zellikle inanlar borsa deerleri listelerinde yabanl
insanlarn dei tokularndaki kadar baskn, kesin ve ayn za

manda deiken bir unsurdurlar. Vahi insanlar zellikle batl,

bo dncelere itaat ederler, putlara veya denizcilerin getirdii

ve uur getirdiine inandklar anlamsz eyalara byk bir de
er atfederek; fakat borsadaki speklatrler de basnn yalanla
ryla, sansasyonel haberlerle, kulislerdeki konumalarla ayn
derecede bylenmilerdir hep.

Konuma ekonomisti fazlasyla ilgilendiren bir konudur. lkin

bir sz dei tokuunun, szl veya yazl, baslm, telgraf ha
linde veya telefon konumalar halindeki szlerin olmad tek

bir ekonomik iliki yoktur insanlar arsnda Hatta bir yolcu bir
adada dilini bilmedii insanlarla rn dei tokuu yaptnda bu

mal deiimleri sessiz bir dil olan iaretler ve jestler araclyla

olabilirler sadece. Peki konumalar sayesinde yaplm dei

tokularla karlkl olarak tatmin edilen bu retim ve tketim

ihtiyalar, alm ve satm ihtiyalar nasl dodular? Satn alna

cak veya retilecek yeni bir rn dncesini ve bu dnceyle

de o rnn kalitesine veya gelecekteki getirilerine olan gveni
ve nihayetinde o rn tketme veya retme isteini bir konu
macdan dierine yayan konumalar sayesindedir bu ounlukla.
Eer halk hi konumasayd kendi arasnda, mallar, metalar
sergilemek, vitrinlere koymak bouna olurdu, ve binlerce reklam
davulu bouna grleyip dururdu. Eer Paris'te konumalar sa
dece sekiz gnlne dursayd, maazalardaki satlarn grl
memi bir ekilde azalmas ok abuk fark edilirdi. Bo zaman
larn geiren insanlarn gevezeliklerinden daha gl bir yneti
cisi yoktur tketimin, ve bunun sonucu olarak retimin dolayl
da olsa bundan daha etkili bir faktr yoktur.
Aslnda, isiz gsz konumalarn bu devaml oyunudur, te

mas halinde ve karlkl gei yolunda olan iki zihnin bu ilkel

ve temel sosyal ilikisidir ekonomik veya politik hayatn bu

byk hakimiyetini hazrlayan. Dnce, alklarn ve ihtiya

larn, zevklerin ve yaay biimlerinin, ve sonu olarak endst

rinin dzenleyicisidir dnce. Bana yle geliyor ki bu durumda

181

GABRIEL TARDE

konumann geliimlerini veya gerileyiini, bunun nedenlerini ve

sonularn, ve yasalarn deilse de -bu kelime hep ktye
kullanlr- en azndan tarihsel deiimlerinde izledii genel ve
alldk eilimlerini bilmek ekonomist iin ok nemlidir. Eko
nomik ilerlemelerin etkenleri arasnda "iletiimin ilerlemelerini"
kapal bir ekilde hesaba katmak yeterli deildir. Aka belirt
mek gerekir, ayrntlarna inmek gerekir; konuma akmlarnn
hzlanmasnn veya yavalamasnn, duraanlnn veya yer
deitirmesinin, artmasnn veya azalmasnn neden olduu tm
ekonomik sonular belirtmek gerekiyor, hakim bir dilin birlikte
konuabilecek insanlarn saysn artt ran veya azaltan snrlar
nn ilerleyiine veya gerileyiine gre -bir ulusun farkl snfla
rnn ayrlnn daha fazla veya daha az derinlemesine gre, ki
bu ayn etkiyi yaratr- toplanma ve konuma yerlerinin,
kafelerin, salonlarn oalmasna veya seyreklemesine ve al
anlarn bo vakitlerinin artmasna veya azalmasna gre - siyasi
iktidarn daha zorba veya daha zgrlk hale geliine ve kilise
sansrnn sklamasna veya gevetilmesine, buna giderek
daha fazla veya giderek daha az uyuluuna gre, ki bu konuma
emberini byltr veya daraltr ve konumaya yeni ihtiyalarn
kayna olan yeni alanlar aar veya eski alanlarn kimi istekle
rin ve de bunun sonucunda kimi endstri kollarnn zararna bir
ekilde kapatr. Eer tm bunlar dnrsek greceiz ki dille
rin rekabeti, zafer ve dnyann fethi iin olan mcadeleleri sa
dece dilbilimsel bir sorun deil, en nemli ekonomik problem
lerden biridir ayn zamanda. ngilizler dillerinin dnyada yayl
masndan baka hibir eyin endstriyel stnlklerini arttr
maya ve salamlatrmaya daha etkili bir ekilde katkda bulu
namadn iyi bilirler. Byk Avrupa devletlerimizden birinin
ortaadaki gibi yzlerce leheye blnm olarak kaldn
dnelim, byk bir endstri mmkn olabilir miydi orada?
Hayr, her trl makine buluuna ramen; nk byk endstri
geni bir blgede mallara olan taleplerin benzerliini gerektirir
ve byle bir benzerlik genelde sadece dierlerinin yerine geen
veya zerlerine yerleen ve onlar iveler arasnda brakan bir
dilin yaylmasyla mmkndr. Ayn dili konumayan insanlar
182

EKONOMK PSKOLOJ

arasnda ihtiyalarn ve dncelerin iletimi engellenir hep, ve

birok dnce ve ihtiya bu engeli amay baarsa bile, bu en
gelin aralarndan ounluu iin almaz olduu veya sadece
zamanla alabilir olduu da ayn derecede dorudur.
Az nce bahsettiim beklentiler arasnda zenginliklerin retimi
zerinde byk ve direkt bir etkiye sahip olan bir tane vardr:
reticinin mteri topluluunun taleplerinin beklentisidir bu.
Satabilmeyi umduu eyi retir her zaman, ve alclar bulmay
bekledii lde retir. Giriimciyi karakterize eden ve onu
iiden ayran ey, beklentilerinin olduka farkl olan doas ve
eit olmayan derecesidir. inin sat beklentisi yoktur, bunun
iin hi kayg duymaz; sadece cretini alma beklentisi vardr, ve
alld zere, buna kesin olarak gvenir. Fakat giriimcinin
kendisi sadece sata gvenebilir, ve genelde buna gl diyebi
leceimiz fakat ounlukla zayf olan bir olaslkla gvenebilir.
Kesin-olmamann beklentiye, bir irketin yneticisinin ngrle
rine bal olan bu karakteri ve iinin beklentisinin gerektirdii
kesinlik ihtiyacdr iinin ve patronun farkn ortadan kaldrma
ve sosyalist alma organizasyonunu gerekletirme veya en
basitinden kooperatif retim irketleri kurma gln iyice
arttran. Aslnda sorun, olaanst hzl, kesin ve yetkin ticari
istatistiklerle ve dier bilgi aralaryla, reticilerin u an oun
lukla tahmini olan ngrlerini artk hibir risk kalmayacak ve
sonu olarak artk adaletsizlik olmayacak, patronun kazancn
ortadan kaldracak -ki bu mevcut risklerinin doal karldr
hibir saknca kalmayacak bir ekilde kesin veya hemen hemen
kesin hale getirmeyi baarp baaramayacamz bilme sorunu
dur.
Tketicilerin taleplerinin doasnn ve kapsamnn reticiler
tarafndan kesin bir ekilde ngrlemeyecek hale geldikleri
gn, devlet kendisini onlarn yerine koymay ve merkezi ve or
ganize ulusal almay yukardan ynetmeyi o gn, ancak o gn
dnebilir, veya en azndan iiler patronun karna katlmay o
gn isteyebilirler, patron ki artk kendilerinin bir dostu haline
gelmitir, daha zeki ve daha donanml, bu yzden daha iyi ka-

183

GABRIEL TARDE
zanan bir arkada, irketin yaratcs olarak, fakat artk varolma
yacak riskler orannda deildir bu.
Peki, reticilerin

beklentilerinin ve ngrlerinin, tahminleri

nin, olaslklar lei zerinde ykselerek, zirveye ulamalar

mmkn mdr? A priori olarak bu dnmn olasln yad
syamayz. Gerekten de, reticilerin ngrlerine bal olan
olasln ortalama derecesi ekonomi tarihi boyunca ok dei
mitir, ve eitli ynlerde deimitir. Kk sanayiinin, yerel
sanayiinin dzeyi almadka, zanaat nicelik ve nitelik olarak
ne retmesi gerektiini nceden bilir her zaman, nk oun
lukla sipari zerine alr; ve sipariten nce altnda,
mterisi ylesine iyi tanr ki, nicelik ve nitelik olarak, kendisi
iin uygun olan hemen hemen kesin olarak grr nceden.
M teri topluluu komu evrelerin tesine yayldnda ve
pazar genilediinde sanayici

kamu iin retir, anonim ve bi

linmeyen bir mteri topluluu; fakat hareket alannn bu b

ymesi gereklemeye devam ettike, tahminlerinin olaslnn
ortalama derecesi derek devam eder. Fakat sadece belli bir
noktaya kadar. Sanayie alm pazarlarn bu yaylnn uzaya
rak, tersine, zel istatistiklerle, gnlk gazetelerle, mektuplarla,
telgraflarla daha iyi bilgilendirilmi olan endstri efinin ng
rsn giderek daha az kesin hale getirmeye yneliyor gibi g
rnmyor mu zaten? Pazar bymeye devam ederken bilgi
aralar daha hzl ve daha kesin, daha gvenilir hale geldikle
rinden, byk endstrinin kendi cesaretinin arlyla bile m
tevaz ve ekingen ilkel zanaatlarn tam gvenliine yeniden
kavumas olduka muhtemeldir.

A priori olarak anlalmaz bir ey deildir bu demek ki. Fakat,

sylemek durumundaym

ki,

deneye bavurduumda, devlet

tarafndan genel ve merkezi bir alma organizasyonu hayalinin

temelini de ayn ekilde gryorum burada. phesiz hibir
zaman bir btn olarak yurttalarn ihtiyalar i lerleme halindeki
bir kolordunun ihtiyalar kadar bir arlkla ve kesinlikle bili
nemeyeceklerdir nceden; bununla beraber en kusursuz askeri
ynetim grevinin bile sava zamannda ne derece yetersiz ol-

184

EKONOMK PSKOLOJ
duunu da biliyoruz. Gereksinimlerin kimi zaman arlnn
kimi zaman eksikliinin kendisini ac bir ekilde hissettirmedii
tek bir gn bile yoktur. Kolektivist ynetim altnda olsaydk,
grevi bambaka bir ekilde karmaklaan sivil ynetimden her
gn ikayeti olurduk en fazla.
Fakat yine de, bu konuyla ilgili olarak, braknz-yapsnlar ve
braknz-gesinler tarz bir ynetimin yaratt sonulara hay
retle bakldnda yanlgya dldne inanyorum, ki bu y
netim sayesinde Paris gibi bir bakent, Fransa gibi byk bir
ulus, her geen gn, ihtiyalar gerektii gibi salanm, eitli
ihtiyalaryla hemen hemen orantl bir miktarda - alabildiine
eitli yararl eylerle donanm olarak bulunuyor. "zgrle"
bal, yani her trl dzenin, otoriter, bilinli ve ileri grl
koordinasyonun olmayna bal gizemli bir erdemin varolduu
sanld burada Ve bazen ikmalin, ihtiyalar karlamann ihti
yalara adapte olduunu, kesinlikle kimse bu adaptasyonu d
nemedii iin adapte olduunu farz etmeye itildi insanlar.
Gerek u ki - ve dorudur, bunu aka kabul ediyorum -, her
biri kendi dar alannda her eyi aka gren, ilemlerini yneten
ve dzenleyen ve her zamanki mterilerinin ngrlen ihtiya
lar ile arz edilen mallar birbirlerine orantl hale getiren zel
ahslarn, ticaret insanlarnn bilinli ngrlerine ve zekice
dzenlemelerine ortaya konan sonutan dolay sayg sunulmal
dr.
Courcelle-Seneuil' n gznden kamyor bu, yle diyor bir
yerde: "zgrln etkisiyle, her bir bireyin eylem alan otori
tenin var olduu blgedeki ynetiminkine gre ok daha snrl
dr, fakat tam olarak belirtilmi ve snrlandrlmtr bu; herkes
darack alannda kendisini ilgilendiren her eyle ilgili olarak tam
olmasa bile en azndan tatmin edici bir bilgi edinebilir." Ekleye
lim, bu bilgi eksiktir her ticareti iin, dorudur, fakat hatalar
hep ayn ynde olamayacandan, fazlasyla olsun veya az bir
lde olsun, bu bilgi kendisini telafi eder btnnde, ve bu
telafi bu tccarlarn says byk olduka daha tam bir telafidir.
zgrlk denilen ey blnm ve her yere dalm otoriteden

185

GABRIEL TARDE
baka bir ey deildir demektir bu esasen. zgrlk, ekonomik
veya baka trden uyumlarn kayna olduu lde, ynetici
otoritelere dayanr. Btnlkl bir ynetim yoktur, bu doru;

fakat merkezi ve hkmete ait bu btnlkl ynetimin sadece

mulak, kr ve, ykc hatalara yer verebilen ok komplike he

saplamalar zerine kurulu olabi lecei burada, ileri grl olan

ve doru veya dzeltilmi bilgilere dayanan bir yn detay y

netimi avantajl bir ekilde bunun

yerine geer. Ekonomik z

grle atfedilen, "doal yasalar" ad altnda gizlenen sihirli bir

tlsm var burada, kimi sosyologlar tarafndan bilinsizlie yk

lenen ayn derecede gizemli ve olaanst erdemler gibi. Bir

toplumun eilimlerinin ve fikirlerinin uyumlatrc almasnda

bilinsizlik sanlan eyin, son tahlilde, derece derece birleik

bilince giden yolda bir satha olan oul-bilince varan oklu

bilinten baka bir ey olmadn baka yerde gsterdim'. Fakat
bu son evreye her zaman varlmaz, ve varlamaz da. te u anki

byk endstriyel retimin devasa tekellerin ittifaklaryla az

sayda elde toplanma ei limine ramen, bu kk miktarn dev
letin birliine indirgenmekle son bulmasnn ne kesin ne de olas
olmamasnn nedeni.

1 Sosyal Mantk, s . 200 ve devam.

186

BLM iV
HTYALAR
Geen iki blm ihtiyalarn bileimleri olduklar unsurlar ta
ntt bize, istekler ve inanlar. Bunlarn nasl yayldklarn ve
nasl kkletiklerini zaten biliyoruz. Fakat konunun nemi bize
bu iki noktaya geri dnmeyi emrediyor.
1

htiyalarn yaylyla ilgili olarak birka ey sylemek yeterli

olacaktr. ki nemli tr var bunun, ve bunlar birbirlerine ka
rtrmamak gerekiyor. Her zaman ve her yerde tketim ihti
yalarnn her trl engele ramen az ok hzl bir ekilde ayn
bir u lusta st snflardan aa snflara, byk ehirlerden kk
ehirlere ve kk ehirlerden krsal kesimlere indiini gryo
ruz; ve nfusun btn tabakalarnn bu kademeli benzemesi
eer devrimlerin ve sosyal alkantlarn nedeni ise ulusal birlii
ve zgnl glendirme etkisine sahiptir.
Fakat yine her zaman ve her yerde, ve de ayn zamanda, bir
halkn, zellikle de gl, zengin, grkeml i bir halkn ihtiyalar
komu halklarla iletiime geerler veya iletiime geme eili
mindedirler; ve bu dardan geliler, bu dalmlar eer oal
maya devam ederlerse zaten asla glendirmedikleri, salamla
trmadklar ulusall bozmaya, datmaya kadar gidebilirler.
Buna karlk, uluslararas ticareti gelitirirler ve dnya barna
187

GABRIEL TARDE
katkda bulunurlar, uygarln genel seviyesinin ykselmesine
katkda bulunduklar gibi.
Biri ulus-ii dieri uluslar-aras bu iki tr yaylmn nedenleri

sonular kadar farkldrlar. st snflarn ihtiyalar snobizm

veya eitlik hakk duygusu gibi nedenlerin etkisiyle alt snflarda

yanssn bulurlar; yabanclarn ihtiyalar ulusal ihtiyalar tara

fndan bir tr kopya edilirler, ve ncelikle ulusun st snflar

tarafndan, bakentin sekin tabakas tarafndan, kendilerine

zg filoneivn gereiyle, kendilerine ac veren ve oktan edin
dii tatminlerle bu st snflarn ilerinde uyanan u yenilik has

tal nedeniyle. Bu ihtiya tketimi bir halktan dierine kar

lkldr ounlukla, uluslardan birinin stnl kabul edilmi

olduunda bile; oysa ki, olduka nadir bir ekilde, bakentler

tarann rneini alrlar, veya soylu snflar bir monaride halk

snflarnn rneini alrlar. Bu ihtiya deiimi uluslar arasnda

rnlerinin deiiminden nce gelir her zaman.

sraf nleyici yasalarn, gemi hkmetlerin kullanarak tak

liti akmlar durdurmaya altklar hemen hemen her zaman

yarm bir etkiye sahip olan bu engellemeler yabanc ihtiyalarn

ieri giriine ynelik eilime kar deil, ki bu eilimin eskiden

ok zayf olmu olmas muhtemeldir, fakat st snflar takl it

etme eilimine kar mcadele etmeye ynelik olmu olmalar
dikkate deerdir. J-B. Say'n doru olarak gsterdii gibi iki tr
israf nleyici yasa vardr. Bu yasalarn bir ksmnn amac, ki

demokratik zihin yapsndan esinlenmilerdir bunlar, eski cum

huriyetlerde, zenginlerin ar lksn engellemekti, parltlarn
grkemi yoksullarn gzne batar ve aa olmasnn acsn

onlara daha sert bir ekilde hissettirir korkusuyla. Bunlar istis

naidirler ve bizim iin pek az bir nem arz ederler. Aristokratik

olan dierlerinin amac halktan kimselerin soylular, sokak in

sanlarnn centilmenleri taklit etmesini nlemektir. Bu sonun

cular soylularn lksnn takliti geiimine kar durmaya a

lmlardr, soylular ve kk insanlar arasndaki mesafenin

azalmamas iin. Fakat yapabildikleri tek ey, savatklar k

tl seyretmek ve engellediklerini ileri srdkleri ei limin

188

EKONOMK PSKOLOJ

kar konulmaz sel gibi gcn ortaya karmak oldu. Bu yz

den ynetimler, en aristokratik olanlar bile, bu yasaklayc i
nlemlerden vazgetiler; halk ynetimlerine gelince, az nce
belirtilene tam olarak kart olan bir ynde hareket etme yolun
dadrlar. Yasalarla deilse bile en azndan her trden telkinle,
zellikle de, ehirlerin sergilerine, maazalarn vitrinlerine hay
ranla, kendilerinde olmayan hayatn btn inceliklerine sahip
olmaya arlan krsal kesimlere sunulan ulam ve tamaclk
kolaylklaryla, modern devletler yoksul snflar konforlarn
arttrmaya, daha zengin snflar gibi yaamaya itiyor; ve smr
gelerinde yerlileri Avrupa mallann tketmeye ikna etmeye al
yorlar, Koininllilerde, Araplarda, Hindularda, Afrika zencile
rinde metropollerdeki sanayicilerin kendilerine gnderdii ku
ma, mobilya ve iecek zevkini yaymaya alyorlar. Ar har
camalar nleyici yasalarn tam tersi olabilecek, yani smrgele
rimizdeki halklara bizim yabanc lksmzn taklidini zorla
benimsetecek yasalar m karacaz sonunda? Bu mmkn.
in'de yaplmak istenen aa yukar bu deil miydi?
Modem devletlerin smrgeleri asndan tutumu, eskinin
devletlerinin aa snflar asndan bunun tersi olan tutumun
dan daha az baskc, daha az zorbaca deil midir bu noktada?
Hem de fazlasyla, zira kimi tketimleri yasaklamak o tketim
leri zorunlu veya hemen hemen zorunlu hale getirmekten daha
az despotiktir. Eitleyici taklit seline kar gsz bentler dik
mek veya kr basknlarnn neden olabilecei ykmlar dn
meksizin bu seli ok daha hzl ve takn hale getirmekten han
gisi kendi ierisinde daha sama, daha aklddr? Yeni yne
timlerden yana syleyebileceimiz ey, bu ekilde evrensel aba
ynnde, tarihsel demokratik eitletirme eilimi ynnde ha
reket ediyorlarm gibi grndkleridir.
stn olan veya yabanc olan kopya etme eilimi, kendisini
hareketlerle ortaya koymadan nce uzun sre gizil durumda
varolan bir gtr, ve ifade edilmemi olarak kald srece
boyunca bunun varolmad yargsna varmak byk bir yanl
gdr. Kimi snflar veya kimi halklar ayran dmanlk, bu gizli

189

GABRIEL TARDE
eilime ka savaan kin israfa kar konulan yasalardan daha
iyidir. Ve nefretten daha iyi olan aklszlk ve ilgisizlik rnein
bulamna kar esiz koruyuculardr. Kimi yabanl ilkel toplu
luklarn kendilerini etkilemeksizin kendileriyle iliki kuran uy
gar uluslarn temasna ramen yaay biimlerinde direnmeleri
bu ekilde aklanyor. ngiliz smrgelerinin yan bandaki
Avustralyallar byledirler, Birleik Devletler'deki Kzl derili
ler,

Yemen'deki yerleik Araplarn yan

bandaki gmen

Araplar byledirler. "Gebe Araplar, diyor J-B. Say bu konuyla

ilgili olarak, hayatn pek ok gzelliinden yararlanan Yemen
Araplarn bulurlar hep gzlerinin nnde; Arabistan' da kendi
leri gibi yerleebilecekleri, topra ileyebilecekleri, ticaret ya
pabilecekleri, ihtiyalarn, erzaklarn toplayabilecekleri geni
alanlar bulurlard. Daha fazla ac ekmek durumunda kalmaz
lard, kervanlara saldrmak iin harcadklarndan daha fazla ce
sarete ihtiyalar olmazd sahip olduklarn korumak iin. Fakat
yine de gebe hibir kabilenin yerlemesi mmkn olmazd." J
B. Say'n olay fazla nesnelletirip nesnelletirmediini bilmiyo
rum. Her ne ol ursa olsun, bunu daha fazla genel letiren baka
yazarlar ak bir ekilde yanlmlardr, ki bunlara gre hibir
lkede tarmsal hayatn ekicilii hi bir gebe kabileyi batan
karamamtr. u da bir gerek ki, rnein Laponyallar'da,
yerleik hayatn alan gebe hayatn zararnda bir ekilde dur
makszn byyor, yerleik hayat durmakszn ilerliyor.
Zeki bile olsa, kendisine hakim olanlara veya kendisini evre
leyenlere kar merakl da olsa, bir grup insan geree aykr bir
ekilde her trl taklit isteinden uzakm gibi grnebilir, ola
naklarnn durumu bu grubun hayran olduu eyi taklit etmesini
imkansz hale getirdii srece. O halde hayranlk sahte bir pla
tonik ak grntsne sahiptir. Farkl tabakalardan bir erkek ile
bir kadnn arasndaki evlilik yasann mutlak olduu kast sis
temi ile ynetilen lkelerde, akn herkesin almaz olarak bil
dii bu engeli amaya alt hibir zaman grlmez bu ne
denle. Bu ekilde birbirlerinden ayrlm olan, bu engel eer
azalm olsayd kesinlikle birbirini sevecek olan gen insanlar
arasnda hibir doal yaknln olmad anlamna gelmez bu.
190

EKONOMK PSKOLOJ
yle ki, bu insanlarn iinde, kendisini gstermek iin engeller
den bir tekinin ortadan kalkmasndan baka bir ey beklemeyen
gizli bir ak vardr. Benzer ekilde, XIV. Louis dneminde Fran
sz kylsnn memleketi eletirip durarak byk yollardan
getiini grd saray centilmenlerinin nakl gzel elbiseleri
iin, grkemli arabalar iin duyduu hayranlk tamamyla ilgi
siz, isteksiz bir duyguymu gibi grnebi lirdi. Fakat, beylere
yarar ayn lksle sergilere katlan soylu olmayan bir zenginde
hayranlk istekle birlemitir oktan; ve XVIII. Yzyl boyunca,
soylu olmayan bu kii daha da zengin hale geldike, byyen
serveti kendisini bu parlak modele uyarlama olasln grme
sini saladka, ondaki istek, ondaki arzu hayranln yerini alr,
ki bu istek zaten edimsel bir istekten baka bir ey olmamtr
hibir zaman.
Belli bir ana kadar zengin insanlarn dar bir evresine mahsus
olan ve grnte dier snflar tarafndan hibir ekilde iste
nilmeyen bir maln nfusun yeni ve daha geni tabakalarnda
hzl bir ekilde yaylmas iin mallarn fiyatn dren endst
riyel bir yetkinliin neden yeterli olduunu anlamak istiyorsak
ok basit olan bu psikolojik gereklikleri gz nnde bulun
durmak gerekir. Mala olan potansiyel talep, onu u an satn
alanlarn kendileri de farknda olmadan, ilerinde mevcut olan
talebiyle nceden varolduu iindir bu.
Gerekte, ekonomistler farknda olmadan gizil i steklerin bu
yaylmn her an ileri sryorlar i lke olarak. te rnein sayn
Hector Denis' in olduka doru olan bir aklamas: "Verili bir
anda, diyor, bir rnn tama maliyetinin 1 00 kilometrelik bir
mesafe iin 1O birim olduunu farz edin. Eer tamaclk ara
larnn iyiletirilmesi bu maln ayn mesafeye yandan daha az bir
harcamayla tanmasna olanak verirse, pazar mevcut ekonomi
den ok daha byk bir lde yaylrd. Bir rnn pazarn bir
daire ile gsterin, bu rn 1 O birim fiyatyla b u dairenin yara

pna eit olan 1 00 kilometrelik bir mesafeyi her ynde gidebili

yor olsun. Eer harcama yarya inerse mal balangtaki har
cama ile 200 kilometrelik bir alan batan baa dolaabilir; b u

191

GABRIEL TARDE
rnn pazarn gsteren daire, balangtaki dairenin yzeyinin
iki kat deil, drt kat olacaktr. te pazarlarn hzl bir ekilde
birlemesini ve uluslararas bir ekonominin kuruluunu akla

yan ey budur. . . " ok iyi. rnn cevap verdii ihtiyalarn sz

konusu olandan daha geni bir dairede yaylm olmalar da ge
rekiyor; ounlukla olan budur, fakat her zaman deil. O halde,

becerikli, akl banda bir sanayici iin, her eyden nce, sz

konusu mala olan ihtiyacn tketiminin eski snrlarnn tesine

gerekten yaylp yaylmadna kanaat getirmektir; ve teoriysen

iinse, u veya bu ihtiyacn u veya bu ortamdaki yayln be
lirleyen nedenleri aklamaktr sz konusu olan. Psikolojik sn
fndan ve mantksal snfndan bir sorun temel olarak.

il
Yeni ihtiyalarn bireyden bireye yaylm geici bir modadan
baka bir ey olamaz, ve bu durumda etkisi olduka yzeyseldir.
Bu yaylm sadece, getirdii yenilii alldk veya geleneksel
isteklerin periyodik evrimine koyduu zaman nemli bir etki

gsterebilir ve yaayan ve uzun mrl yeni bir endstrinin ku

ruluunu belirleyebilir. Bu evrimi genileterek ve komplike

ederek en doal ve en derin etkisini yaratr. Bu evrimin dn

m dikkatimizi en ok vermemiz gereken konudur.

htiyalarn evrimi, almalarn evrimi gibi, iki biim altnda

dnlebilir: bireysel biimi, alkanlk, ve kolektif biimi,

gelenek. Balangta ikisi ailevi gelenekte birbirine karrlar

hemen hemen, bir evin tm bireyleri periyodik olarak aa yu

kar ayn ihtiyalara sahip olduu iin. Fakat, kabileler yan yana
geldiinde ve ardndan siteler halinde birletiklerinde, bireysel
evrim, dini veya politik kurulularn periyodik enliklerine ve

trenlerine, yine periyodik ve dzenli olan almalarna daya

nan kentsel evrimden ayrlr; ve bu ikisinin ayrm ulusal ev
rim kentsel evrime eklendiinde derinleir. Fakat, bireysel ihti
yalarn evrimi, kolektif ihtiyalarn evrimi gibi, ilerleme ha
lindeki bir uygarln seyri boyunca karmaklamaya ve by192

EKONOMK PSKOLOJi
meye devam eder, ve bunun nedeni, karlkl olarak deiimi
yaplan ihtiyalarn yaylmnn alabildiine bymeye devam
etmesidir.

Bu

evrim

ok eskidir,

insanln ilk admlaryla

tarihlenir; zira geleneksel nyarglar duvaryla d rneklerin her

trl yaylmna kar teminat olan kendi iine kapanm kabile
ler aramas bounadr Le Play'in. Geleneki halklarn dardan
gelmi bir tr moda olarak balamayan hibir gelenei yoktur.
Arap'n adrnda gelen her ziyaretiye sunduu u kahve finca
nnn bugn bir gelenek olmas bir ey ifade etmez, bir yenilikti
ncelikle o. Ve ayn Rusya'da ulusal bir iecek olmas bir ey
ifade etmez, Tatarlarla ve inlilerle hibir zaman iliki kurma
m olsalard

semaverden ierler miydi

Ruslar?

almalarn evriminin ve ihtiyalarn evriminin karlkl

ilikilerini incelemek gerekir burada; ikincinin komplikasyo
nuyla, dzenlenmesiyle ve ksalmasyla birinci zerinde yarat
lan etki; parasal evrim asndan ortak balantlar, bundan
daha ileride bahsedeceiz; bu evrimlerin her birini komplike
hale getiren veya basitletiren, ksaltan veya yavalatan neden
ler. ok geni olan bu konuyu inceleyelim biraz. -Bireysel veya
kolektif ihtiyalarn evrimi giderek komplike hale gelerek, belli
bir noktaya kadar ksalarak ve giderek dzenl i hale gelerek de
vam eder. Her yeni ihtiya, beslenme ihtiyac b ile- rnein et
veya beyaz ekmek yeme ihtiyac, kahve, ay veya rak ime
ihtiyac gerekte, yoksul snflarda istisnai, kesikli olarak balar,
ok uzun ve iyi dzen lenmemi aralklarla yeniden ortaya kar,
ardndan daha ksa ve nceden dzenlenmi aralklarla, belli
panayr ve enlik gnlerinde, pazar gnlerinde, ve nihayet her

gn ve gnde iki kez eklinde ortaya kar. Sigara ime ihtiyac

ayn safhalardan geer. Elbiselerini yenileme ihtiyac da, ilkeller

insanlarda, ok nadir olmakla balar; sadece elbisenin kuma
tamamen yprandktan sonra tekrar ortaya kar; daha sonra, iyi
belirlenmemi zaman periyotlarndan, on yldan, iki yada
yldan, ve nihayet her yldan ve her mevsimden sonra tekrar
ortaya kar.
Mobilyalarn yeni leme ihtiyac, zengin snflarda, ayn ekilde

193

GABRIEL TARDE
evrim geirmektedir. Vaktiyle ok az rastlanr bir istisna olan
yolculuk ihtiyac bugn uygar insanlarda ortaya kyor, sabit
dnemlerde, byk tatillerde, Paskalyada.
almalarn evrimi ayn ekilde mi evrim geirir? Hayr. ki
sinin arasndan nemli farkllklar var. inin giderek uzman
hale geldii bireysel, basit almalarn evrimi basitleerek,
sadeleerek gider ihtiyalarn evrimi karmaklaarak giderken.
almaya kar artan bir bkknln, bir tr tiksinmenin, onu

srekli daha da daralan snrlar ierisine sktrma isteinin

sonu olarak kt anormal, sapak bir durumdur bu. Btnlkl
retici almaya yani kolektif almaya gelince, ksalarak de
ilse de, karmaklaarak ve dzenli hale gelerek gider. Verili
bir , rnn sonu olarak kt almalarn evriminin sresi bu
rnn tatmin ettii ihtiyacn yeniden retim periyoduna nadiren
eittir. Ve nemli bireysel ihtiyalar, rnein yeme ve ime,
kendilerine karlk den almalarnkinden ok daha hzl bir
dnme sahiptirler. Gnde iki veya kez yeniden ortaya
kan ihtiyalara, tarmda ve ayn zamanda sanayide, dnm
yllk olan almalarla cevap verilir. Bu senkron eksikliinden
cret doar. Eer yeme ihtiyac sadece yllk olarak tekrarlan
sayd, tarm ii lerine her gn onca deme yaplmas zorunluy
mu gibi grnmezdi; her bir ii hasad ve rnn satn bek
leyebilirdi sat fiyatndaki pay karlnda kendisine deme
yaplmas

iin.

Uygarln ilerlemesiyle bireysel

ihtiyalarn

evrimi ile almalarn evrimi arasndaki mesafenin en azdan

sanayide ksalacan ve iinin maa formu altndaki cretini
giderek daha gereksiz hale getireceini dnmek doru olur
mu? Bu beklentinin tersine, yle grnyor ki, almalarn
evrimi giderek daha kolektif hale geldiinden sresi bireysel
ihtiyalarn yeniden retim sresi daima ksa olarak kalrken
uzuyor. cretlilik dnemi kapanma dnemi deildir o halde;
memurculuk anlaynn her lkede durmakszn devam eden
ilerlemeleri, bu burjuva cretlilii bunun kantdrlar. Ve devlet
sosyalizminin yaylmasnn

iilerin kendilerini giderek me

murlar haline, ynetimin cretlileri haline getirme gibi bir etkisi

yok mudur zaten?
194

EKONOMK PSKOLOJ

htiya ile isteklerin ve yarglarn bir bileimini anladmz

sylemitik. Bir skntdan bak hale gelmeyi veya belli bir
mlke sahip olmay
ulatracana

istediimizde ve bu maln bizi o amaca

inandmzda bir maddeye ihtiya duyarz. Btn

isteklerimizin kesikli ve karlkl olduklarna fakat inanlarm

zn byle olmadna da dikkat edelim bu konuda. nanlarmz
sreklidirler, her zaman bilinli olmasalar bile; fakat her ne
olursa olsun, eer bir tr uykuya daldktan sonra tekrar uyan
yorlarsa da dzenli aralklarla olmaz bu. Dncelerin ve yarg
larn gnlk, haftal k veya yllk bir dnemsellii yoktur. Bu
fark ekonomik bir neme sahiptir. Gerekten de, ileri grl
olma, biriktirme ve sermayeletirme olanakll buradan doar.
Bir istek tatmin edildiinde, geici olarak ortadan kalktnda
eer istenilen metann verimlil ii zerine olan yarg da ortadan
kalksayd, bu istein kendisi gibi kaybolsayd ve sadece yine
onunla yeniden dosayd, hibir durumda tketimlerinin aralk
larnda yararl eyler yapmazdk. Yabanl insanlarda inan iste
in bamls olduu ve meyvesi yendiinde aacn kestii bir
aksesuarndan ve eklentisinden baka bir ey olmad iindir bu
belki de. Dncenin, yargnn artan bamszl, istee oranla,
her trden sosyal ilerlemelerin olduu gibi ekonomik ilerlemele
rin de kanlmaz artdr. Ve inanlarn direnmesi, isteklerin
periyodik kesiklii gibi ekonomi politiin postulatn tekil eder.

HI
Bireysel olsun, kolektif olsun almalarn ve ihtiyalarn peri
yodiklii ailelerin, toplumlarn ve devletlerin btelerinde ma
tematiksel bir kesinlikle kendisini gsteriyor. Bu nedenle Le
Play' in deiik sosyal durumlarla ilgili almasn aile btele
rinin analizi zerine kurmas yanl deildir. zel veya kamu
olsun bir btede

gelirleri ve giderleri ayrt etmek gerekir. Ge

lirlerin kayna (periyodik olarak geri dnen zenginlikler iin

kullanlan isabetli bir ifade) geliri toplayan tarafndan olsun veya
bakas tarafndan olsun yaplm almalardr; giderler ihti-

195

GABRIEL TARDE
yalarn tatminiyle ilgilidirler. (Bu bizi

parasal evrimle konuyu

ne alarak biraz ilgilenmeye yneltiyor, parasal evrim konu

suna daha sonra tekrar dneceiz.)
Kaynak olarak iki gelir tr vardr. Grnte yamurlardan
daha dzensiz, daha deiken bir ey yoktur, fakat besledikleri
kaynaklarn debisinden daha dzenli bir ey de yoktur. Baharda
artarlar ve yazn byk bir dzenlilikle azalrlar. Ayn ekilde
bir tccarn kasas birok kk deiken karlarla beslenir, fakat
nihayetinde,

nceden

ngrlm

alternatiflerle

mevsimlere

gre ykselir veya der; ve bir yldan dierine gelirlerinin top

lam hi deimez veya sadece genel bir ilerleme veya gerileme
erisine gre deiir. Her meslekte genel istek mmkn oldu
unca gvenilir olan, verdileri dzgn olan gelirlere sahip ol
maktr. Barbarlkla uygarlk arasndaki byk fark, bu adan,
barbarlarn sadece fazlasyla deiken olan, kesin olmayan, bir
yldan dierine ok farkl olan gelirlere sahip olmalardr. Bir
bireyden dierine -zellikle de daha gerilere, yabanl insanlarn
dnemine gidildiinde- gelirlerin eitsizlii zengin ve gnenli
uygarlk dnemlerine gre daha az fakat bir dnemden dierine
ok daha byk gibi grnyor u halde. Uygarln eitsizle
tirme ve farkllatrma gibi bir etkisi vardr, fakat zel gelirleri
olduu gibi kamu gelirlerini de ortalama olarak dzenli hale
getirme ve gven altna alma etkisi de vardr. ok byk farkla
da olsa ada devletlerimizin gelir bteleri yllarca nceden
1
ngrlebiliyor, ve bu bir meronvej kraln fazlasyla artan
bir eydir, hatta bir XIV. Louis'yi bile!
Avclk dneminde, tam tabiriyle gelir olarak bahsedilecek hi
bir ey yoktur. Gn gnne yaanr, parasz, erzaksz. Krsal
dnemde srlerdeki kuzular ve st zaten bir gelir tekil eder,
fakat ne yazk ki sk sk yaanan kuraklklar ve hayvan hastalk
lar bunu ok daha az gvenilir, ok daha deiken hale getirir.
Tarm anda da korkun belirsizlikler vardr, fakat daha az
drlar, ounlukla kendini telafi eden gelir kaynaklarnn ok
daha eitli olmas nedeniyle. Ve nihayet endstri a bt1

Bir Fransz krallk hanedan. (ev.)

196

EKONOMK PSKOLOJ
nnde, rn satnn belirsiz ve rastlantsal karakterine ramen
gelirleri daha gvenilir ve daha dzenli hale getirme etkisine
sahip olmutur. Tarmn bir aksesuar ve bir tamamlaycs ol
makla balayan kk endstri zaten kyl-zanaatnn gelir
lerini dzenli hale getirme eilimindedir; byk endstriye ge
lince, pazarlarnn artan genilemesiyle, kiisel olarak tannan
mteri topluluunun ak olarak snrlar ierisine alnm dar
yaps sayesinde var olan kk kylnn kazanlarnn dzenli
hale gelmesini salamay hedefler ve bunu salamaktadr gide
rek. Sanayicilie zorunlu olarak elik eden ey kamu zenginli
ini genel olarak artmasdr, sabit gelirlerin kayna olan sabit
kazanl sermaye yatrmlarn oaltr bu, ve vergilerin daha
dzenli olan veya daha dzenli olarak ilerleyen randman ile
kendisini gsterir, daha kalabalk, daha dzenli olarak cret
denen kamu grevleriyle. Bunun tesinde, her trden sigorta
irketleri, emekli sandklar, tasarruf sand, gelecekteki gelir
leri teminat altna alan ve belirleyen her ey endstrinin geli
mesiyle mmkndr sadece.
Birok meslek, serbest veya dier meslekler, ok belirsiz ve
ok deiken gelirler getirmekle balarlar ie(doktorluk, avu
katlk, inaat irketleri, vs.). Fakat bu ans olaynn cezbettii ve
coturduu pek ok gen insan var. Ancak bu coku abuk yat
r, .ve ksa zamanda, sabit periyodik kazanlar isterler. Mes
leklerinin icraatnda ilerleyerek ularlar buna Zira doktorlar.
avukatlar, mimarlar, vs., mteri topluluklar bydke, gelir
lerinin belirgin hale geldiini grrler; ve refah iinde olduklar
yllarda kendilerini daha sonra sabit gelirler asndan gvenceye
almak iin byk bir ounluu para biriktirmeye gider, ki bu
memurlarn emekliliine edeerdir.
Ailelerin bteleri yllk olmutur hep. Devlet bteleri her
zaman byle olmamallardr. Hollanda'da 1 8 1 5 'ten 1 830'a bte
on yl kadar srmtr. Almanya'nn ikinci sradan kimi devlet
lerinde yllk veya iki yllktr hala. Sayn de Bismarck impa
ratorluk btesinin iki yllk olmasn ok isterdi, ve A lman bt
esinin askeri blmnn yedi yllk olmu olmas gibi bir ka-

197

GABRIEL TARDE
zanc var kendisinin. Fakat yllk periyot zel bteler iin ol
duu gibi kamu btesi iin de giderek baskn hale gelmektedir.
En byk bteler gibi en kk btelerin, her adan en farkl
olan btelerin bu noktada birbirlerine benzemesi dikkate deer
dir. Kamu btelerinin uzun vadeli olan kimi blmleri de var
bununla birlikte. Uluslararas fuarlarn ve neden olduklar har
camalarn periyotlar hemen hemen on yllk olma eilimindedir,
ticari krizlerin periyodik yaps gibi. Fakat istisnalar bir yana,
yllk olma btelerin kuraldr, her trden istatistiklerin olduu
gibi. Eer bunun nedenini aratrrsak, almalarn evriminin
bu bte periyodunu onlara ihtiyalarn genel periyodundan
daha az empoze ettiini, ve ihtiyalarn genel periyodunun ast
ronomik oranlardaki periyodie bal olduunu grrz. Eer
insan kendi etrafndaki devinimi gnein etrafndaki devinimiyle
tam olarak ayn zamanda tamamlanan bir gezegende yayor
olsayd -kendi etrafnda ve dnyann etrafnda ayn zaman ara
lnda dnen ay gibi- gne bu gezegenin aydnlk yze
yini, yzeyinin yaamn geliebildii tek blmn kesintisiz,
devaml olarak aydnlatrd. Karanlk olmazd, hibir mevsim
deiiklii ol mazd, yl olmazd, ne de gn olurdu akas. Bu
varsaymda bte dncesi doabilir miydi? Hayr. nk bu
dnce elimizdeki nosyona gre gelirlerin ve giderlerin, yani
tatmin edilecek ihtiyalarn yapay olmayan bir periyodikliini
ieriyor esas olarak. Oysa ki bu hipotezde, ihtiyalar konusunda
doal olarak periyodik olan hibir ey olmazd. Bu ihtiyalarn
her biri, ayr olarak ele alndnda, giyinme ihtiyac rnein,
herhangi zaman aralklarnda tekrarlanabilirlerdi. Her mevsim
iin ayr bir elbiseye ihtiyacmz olmazd, nk mevsim diye
bir ey olmazd, fakat elbisemizi belli bir zaman iin giyerdik
yine de, bu zaman modann deiikliklerine gre deiir, ki do
al kkenli hibir snr modann bu deiikliklerini iermezdi,
bizim gezegenimizde yln evrimi bunlar ierdii gibi.
almalarn periyodikl iine gelince, sadece tarmda doal ola
rak yllk daire ierisinde dnmek durumundadr bu. Kyl iin,
her yl ayn ekilde yeniden ortaya kan deiik iler zincir
vardr, sonsuz bir zincirdir bu. Sanayici iin, sezona gre ayn
198

EKONOMK PSKOLOJ
bir rnn az ok artan bir retimi sz konusudur sadece.

Nicel

bir periyodiklikten baka bir ey deildir bu, ve ayn zamanda

hem

nitel hem nicel deildir tarmda olduu gibi. Yine dikkat

etmek gerekir ki, bir sanayi ne denli ilerlerse bu nicel periyodik

lik o denli az grnr; ve en nemli fabrikalarda hemen hemen

her zaman eit o lan bir etkinlikle allr. Eer yine de endstri

yel retimin artarda gelen ykseliinde veya azalnda yllk

belli bir ini k olursa, fabrika sahipleri istemedikleri halde

buna maruz kalrlar, nk ister bazen almalarnn tarmsal
1
almalar i le olan bayla olsun, ister ounlukla olduu gibi

ihtiyalarn yl l k evrimiyle olsun buna zorlanrlar. htiyalar

periyodunun bir btn olarak astronomik hareketler periyoduyla

hibir ekilde dzenlenmemi olmas fakat durmakszn ksal

mas yararlarna olurdu, ki bu ayn mallara olan talebi daha sk

hale getirirdi. Tketim ihtiyalarnn bu hzlanm dnmne

almalarn daha hzl bir dnmyle cevap vermekten daha

kolay bir ey olmazd onlar iin.

Bylelikle, almalaryla olduundan ok ihtiyalaryla, insa

nolu d doa karsnda ve zel likle de nlar adeta dndr

dkleri bir topam gibi kendisini periyodik olarak kamlayan

gnein karsnda baml lnda srar eder. i olarak, retici

olarak, insan yava yava bell i bir noktaya kadar bu kleliinden

kurtulur; tketici olarak buna daha fazla boyun emi olarak

Endstriyel almalarn periyodik olarak durdurulmalar domakta olan

endstrilerde ounlukla tarmsal almalarn periyodikliinden kaynakla

nyor. rnein, bu yzyln balangcna kadar Norfolk'ta "yn eirme ii
kyl lerde yaplyordu, ki

bu

ehirlerdeki

dokumaclar

iplikilerin tarla

ileriyle uramalarna olanak vermek iin hasat zaman boyunca tezgahlarn

kapatmaya zorluyordu. almalarn bu periyodik kesintileri 1 662'de bir yasa
ile bile kabul edilmiti, yle diyordu yasann metni: "ok eski bir dnemden
beri bu ekilde devam ettii anlaldndan ve dokuma iinin dokumaclarn
ipliklerini kullandklar ve bu dnemde genel olarak hasatla megul olan yn
eiriciler

dnlerek

her

yl

hasat

zamannda

durdurulmas

uygun

bulunduundan ... hibir dokumac 1 5 Austos'tan 1 5 Eyll'e kadar tezgahnda

almay1tcaktr, aksi taktirde her tezgah iin 40 iling para cezas
uygulanacaktr." ' (Laurent Duchesne, ngiltere 'de yn endstrisi, 1900). Yn
endstrisigelierek bu periyodik engelleri ortadan kaldrd.

199

GABRIEL TARDE
kalmaya devam eder. Fakat boyun eii hep ayn yapda veya
hep ayn derecededir anlamna gelmez bu. lkel insann mev
simlerin yl boyunca evrimi karsnda ve saatlerin gn bo
yunca evrimi karsnda klelii eski klelikle karlatrlabilir
bir eydir; karlkszdr bu klelik. Geceyi gndz yapamaz
asla, ne de k yaz yapabilir. Fakat uygar insan, eer belli bir
lde gnlk veya yllk astronomik ve atmosferik deiimlere
ve bunlarn hayvanlarn veya bitkilerin yaants zerindeki et
kilerine baml olarak kalrsa, giderek daha fazla kullanr on
lar, kendi amalar iin kullanr giderek. yle ki, ihtiyalarnn
periyodunun sz konusu fiziksel deiimlerin periyoduna uygun
olmas uygar insanda bir bamll ktan ok bir uyumluluktur.
Kn souuyla ve gecenin karanlyla baarl bir ekilde sa
vaarak, gnmzn zengin ve kltrl insan buz kesmi mev
simin ve gece karanlklarnn boyunduruundan kurtuluyor ger
ekten, ve k veya gece dncesi kendisine getirdikleri zel
zevklerden baka bir ey hatrlatmyor ona artk (kayak, tiyatro
lar, geceler), yaz dncesi onun iin baka trden ayrdedici
gzelliklerin, tatlarn .dncesine bal olduu gibi (yolculuklar,
yazla kmalar). Gne, efendisi olmaktan ok yol gstericisi
dir onun, tler verir ona.
Her btede, gelir veya gider btesi olsun, hesapta olmayan
'
eyler iin, yani periyodik olmayan eyler iin bir blm vardr .
Piyangodan bir ikramiye kazanrsnz, oyunda byk miktarda
para kazanrsnz; srn biri lr ahrnzda, evinizin bir duvar
yklr, hesapta olmayan bir yolculuk yaparsnz. Pasifin ve akti
fin beklenmedik veya rastlantsal olgulardr bunlar. Devlet bt
esi iin de byledir bu. Peki btenin bu periyodik olmayan
ksm byr m? Hayr. Rastlantsal olan bile oalarak dzenli
hale gelir ve, periyodik nedenlerin etkilerinin grlmesini olanak
verir. Devleti btesinde adliye ile i lgili harcamalar blm ayn

k yldan dierine hemen hemen ayndr, fakat bir

dperine farkllk gsterir, ayr olarak ele alndnda

mevsimde b
mevsimden

1 nceki bir blmde isteklerimizin ak erileri ve kapal erileri arasnda

yaplan ayrm bte ekli altnda kendisini gsteriyor burada.
200

EKONOMK PSKOLOJt
her su, atmosfer deiikliklerinin dolayl da olsa her trl etki
sine yabancym gibi grnse bile. Zengin zel bir ahs bek
lenmedik durumlar iin ngrebildii oranda ve hi deimeyen
bir miktar ayrr.
Eer ayn bir sosyal snfta eski bteler ile yeni bteleri kar
latrrsak, eskiden periyodik olarak listelerde yer almayan
hibir giderin beklenmedik veya rastlantsal hale gelmeyiine
fakat vaktiyle istisnai olarak baklan birok giderin yllk, haf
talk veya gnlk giderler arasnda yer alna ok arrz. Peri
yodik olarak dzenlenen tek giderler ncelikle beslenme gider
leri olmutur, fakat bunlar yemeklerin dzeninin bilinmedii
avclk dnemlerinde byle olmamlardr. Giyim giderleri uzun
bir sre, ok uzun bir sre periyodik olmamlardr, yukarda bu
konuda sylenilenlerin bir sonucu olarak. Yoksul snflarda, pek
ok kyl ailesi arasnda, bir elbise sonsuza dek giyilmek iin
yaplr; eskiden en zengin snflarda da bu byleydi, ki bu snf
larda elbise sadece bir kereliine satn alnan bir ey olarak d
nlrd. Bu eski dncelerin kimi kalntlar evlilik
sunma ve

bohas

eyiz yardm adetinde varolmaya devam ediyor. Boh

ada ve eyizde yeni evli kadnn mrnn sonuna kadar evinde

bulunmas gereken amar ve elbiseler bulunurdu balangta.
imdi ise, sadece elbise deil mobilya da vardr, ki bu mobilya
lar giderek daha ksalan dzenli aral klarla yenilenmeye yne
liktir; zengin ailelerde bu giderin yllk periyotlar haline geldii
grlr.
Bireyler iin olsun, aileler iin olsun, ortaklklar iin olsun
veya devletler iin olsun, bte dnmnn farkl ynlerini
ayrntl olarak ele almak gerekir: lk olarak, dnmn b
ykl, yani bteyi oluturan unsurlarn says ve younluu,

ki

bunlar gelir kaynaklar ve karlanmas gereken ihtiyalardr;

ikinci olarak, bu emberin unsurlarnn yaps, doas; nc

olarak, bu emberin dnm hz, farkl emberlerin yllk veya

gnlk ortalama hznn benzerliine ve srarl devamllna
ramen ok eitsiz ve ok deiken olan bir hzdr bu, az nce
grdmz gibi; drdnc olarak, verili bir blgedeki deiik

201

GABRIEL TARDE

ailelerin, deiik ortaklklarn, farkl devletlerin ierisinde ol

duu emberlerin byklk ve yap olarak az ok belirgin olan
benzerlikleri ve, bu farkl alma ve ihtiya emberlerini yans
tan u veya bu tipteki zel veya kamu btelerinin gerekletir
dii eitsiz zmleyici geiimi. Verili bir blgede, verili bir
dnemde, aileler arasnda olsun veya devletler arasnda olsun
giderek daha uzaa yaylan ve dalan hakim bir bte vardr her
zaman. Ve devlet bteleri sz konusu olduunda, bu uluslara
ras geiimin hangi nedenlere, hangi etkilere bal olduunu
ok iyi gryoruz; rnein kamu almalar blmnn veya
kamu eitimi blmnn, ya da ordu ile ilgili blmn ada
devletlerimizin btelerinde neden fazla iirildiini ok iyi
anlyoruz.
Bu inceleme bizleri ok uzaa gtrecektir: devletin gelirler
btesi konusunda, verginin karlatrmal evrimini, ok sayda
olan deiik formlarnn evrimini kimi genel saptamalar iin ana
tarihsel hatlaryla izmek gerekir; ve ayn ekilde kamu giderle
rinin karlatrmal evriminin genel niteliklerini ortaya koymak
gerekir. zel ahslarn bteleri i le i lgili olarak benzer bir a
l ma yapmamz gerekebilir; gelirlerinin farkl ve deiken kay
naklar ve giderlerinin farkl ve deiken yaplar bizim bu var
yasyonlarn genel nedenlerini grmemizi salayacaklardr.
Devlet bteleri ile ahs bteleri arasndaki benzerlik, devlet
btesine yeni bir madde koydurtan veya baka bir blmn
deneini arttran psikolojik nedenlerin, enter-psikolojik ne
denlerin (kimi politika yazarlar tarafndan ortaya atlan dn
celerin bulac kzmalar, byk ihtiyalar haline gelen kimi
alkanlklarn yaylmas, vs.) neler olduunu parlamentodaki
tartmalar nda ak bir ekilde grdmz birinci lerden
ok ikincilerin iyi bir ekilde anlalmas iin ok daha retici
olabilirler. H ibir yeni ihtiyacn kendisinin engelledii ve ken
disini geri eviren rakip ihtiyalarla savamakszn btede yer
alamadn da gryoruz burada; ve meclislerdeki tartmalar,
her bir ailenin iinde edinilmi yeni bir alkanln eskilerin
aleyhine bir ekilde yeni bir harcamay zorlad her seferinde
farknda olmadan neler olup bittiini bize gsteriyor bu ekilde.
202

EKONOMK PSKOLOJ

Bylesine nemli bir aratrmaya girimeden, imdilik, gze

:
arpan u genel durum ile snrlayalm kendimizi: zel veya
kamu olsun - zel olduu iin kamu - btn bte ve ihtiya
emberleri durmakszn genileme ortak eilimine sahiptirler.
Bunu her zaman gerekletiremezler, bazen daralmaya zorla
nrlar; fakat kamu veya zel olsun btenin uzun sreli bir i
kinliinden sonra bir iflas, ani bir d ortaya ktnda, herkes
bunda bir hastalk, bir anonnallik grmeye balar, oysa ki bun
dan nceki yava ve dzenli byme salkl ve normal bir ge
lime olarak gemekteydi. Bireyleri, ehirleri, devletleri giderek
daha fazla harcamaya ve artan ihtiyalarna cevap vermek iin
hep daha byk olanaklar yaratmaya iten srkleyite kar ko
nulmaz bir ey vardr gerekten de. 1 89 1 'den 1 899' a olan ksa
dnemde (daha yukardaki karlat rma noktasn ele alsaydk
ne olurdu?) Paris ehrinin olaan gelirler btesi 264 milyondan
304 milyona kt; ve Fransa'nn dier ehirlerinin btesi 4 1 O
mi lyondan 459 milyona ykseldi. Giderlerin paralel art da en
azndan bu denli hzl olmutur. Oysa, sayn Paul Leroy
Beaulieu' n bu konuyla ilgili olarak belirttii gibi, Paris konu
sunda btelerin bu ikinliini nfusunun ykselerek giden
erisiyle aklayabiliriz; fakat bu gereke, Fransa'nn ortalama
nfusu artmayan dier ehirlerin btn iin ileri srlemez. O
halde, sadece rnein geiimi, ister birbirlerini taklit eden, bir
birleriyle rekabet eden ehirlerin rneinin olsun, ister bu ehir
lerin her birinde yeni ihtiya biimlerini ve yeni alma biim
lerini birbirlerine ileten bireylerin rneinin olsun, sadece rne
in bir tr bulam aklayabilir giderlerinin ve gelirlerinin bu
hzl ilerleyiini.
i btelerinin karlatrlmas ok zordur, nk bu konuda
yazl belge pek azdr. una inanabiliriz, bu btelerde daima en
ok yer kaplayan beslenme giderlerinin oran azalarak devam
ediyor: fakat bu umduumuz kadar hzl da deil bununla bir
likte. rnein, Beauregard' n cret Teorisi adl almasnda
ok ilgi ekici bir belge var, buna gre, 1 764'te Abbeville'de,
bir dokuma iisi kendi beslenmesi ve ailesinin beslenmesi iin
toplam giderlerinin yaklak olarak %70' ini harcyordu; ve g203

GABRffiL TARDE
ryorum ki, 1 880 ' de, Mulhouse'daki endstri derneinde ya
plm bir ankete gre, bu oran %6 1 dir, dier ii aileleriyle
ilgi l i baka ada aratrmalardan kan sonu ile (%63) hemen
hemen rten bir rakamdr bu. Birka rakamdan oluan bu fark
byk deildir; iinin kendisini eitmek iin veya elenmek
iin kazancnn giderek daha fazla bir ksmn ayrdn gste
riyor bu fark yine de. Buna sevinmek lazm, zira sosyal barn
en kesin koullarndan biridir bu. -alma yorucu deil de
monotonluuyla- iinin kltr seviyesi orannda reel veya reel
olduu dnlen - ne denli skc hale gelirse, ii ailelerinin
btelerinde iyi zaman geirmek iin yaplan etkinliklere ve
elencelere ayrlan blm arttrmak o denli nemlidir. Bu e
lenceler blm, Le

Play 'in Avrupal iler zerine kitabnda

bize ataerkil organizasyonundan vgyle bahsettii yar-barbar

ailelerde fazlasyla kkm gibi geliyor bize; belki de yledir,
zira bu zanaatlarn almas kendi bana olduka elendirici
dir zaten, veya basitliiyle yle grnyor. Ve btede bu blm
ok kk ise de, elenceli bir ekilde doldurulur bu: Rak, me
zarlk ziyaretleri, vs. Trk Araplarnda, bir istisna olarak, elen
celer arasnda bir tr halk ozan tarafndan anlatlan hikayelerin
kendini gsterdiini gryorum: Sanatn bu i l kel yaam biimle
rinde ortaya kt nadir ynlerden birdir bu. Le Play' in mezi
yeti,

sosyal sorunun bizde olduu gibi en barbar topluluklarda

da kendisini ortaya koyduunu ve burada uzun sreden beri

zmlenmi olduunu grmek olmutur; fakat hatas, toplum
yaantsnn aa evrelerine uygun olan bu zmlerin gnm
zn uygar topluluklar iin yeterli olduunu dnmek olmutur.
Belirttii

elenceler modem iiyi mutlu klmada belirgin bir

ekilde yetersiz hale gelmilerdir, ve bizim kendi sosyal bar

mz sosyal sorun iin ok daha komplike cevaplar istemektedir.

204

BLM V
ALIMA
1
alma nedir? B ir ama iin harcanan insan gucunun bt
nn anlamak kelimenin anlamn biraz fazla geniletmek olur.
Netletirelim. Her alma ilkin bir ama barndrr, aralar ve
engeller barndrr. Fakat bir oyun partisi, kat oyunu veya el
topu oyunu da ama, aralar ve engeller ieriri doal olarak.
Askeri operasyonlar dizisi iin de bu byledir. Peki ayn

alma

terimi altnda bylesine farkl olan bu alma biimlerini kar

tracak myz birbirine? Hayr, almay karakterize eden ey,
kelimenin ekonomik anlamnda, ki bunu oyundan farkl klar bu,
izledii amacn ister bakasnn ister iinin kendisinin isteini
tatmin etmeye zg bir zenginliin retimi olmasdr, yapt ii
tamamlama isteinden baka bir istektir bu. Top oynadmda
top oynama isteinden baka bir istei tatmin edecek hibir ey
retmiyorumdur. Birinciden kaynaklanan bir dier fark da u
dur: oyuncunun kulland aralarla amaya alt

engeller

oyuncunun kendisi tarafndan bu engelleri ama zevkini tatmak

iin yaratlm engellerdir. Fakat iiye kar direnen engeller
onun karsna kendi isteine kar bir ekilde konulmulardr,
amac ona ister bakasnn emri veya isteiyle olsun ister kendi
kiisel talebi ve isteiyle olsun benimsetildii gibi.

205

GABRIEL TARDE
Askeri operasyonlarn endstriyel almalardan, tam tabiriyle
almalardan farkl olmasnn baka nedenleri vardr, yle ol
mas da gerekiyor. Kukusuz, askerlerin gemek zorunda olduu

engeller ok daha ciddi engellerdirler, ve izledikleri amata de

iken veya keyfi hibir ey yoktur. Fakat bu ama retmekten
ok yok etmeye dayanr. Dman glerinin yok edilmesi sava
m halindeki ordunun abalarnn direkt bir amacdr; ve bunun
arkasndan gelen an ve hreti veya etki ve hatta giriimci ve
zenginletirici almalarn retimine gelince, ok yksek bir
deeri vardr bunun gerekte, zafer kazanan halka ok byk
pazarlar aar ve sava alannda yaph fedakarlklarn karln

fazlasyla verir, fazlasyla telafi eder. Bu nedenle, bunlar iin

endstriyel almalar adn reddetmemin nedeni bu sava
abalar retken-olmayan eklinde deerlendirmem deildir; zira
baarl olduklarnda bunlardan daha retici bir alma yoktur,
hatta zenginlik retimi konusunda bile. Spencer'in arzulad
gibi militarizmle ters orantl olmak yle dursun, sanayicilik
militarizmle orantldr genel olarak. Fakat zenginliklerin sava
ile retimi, sadece dolayl olmasnn ve zenginliklerin zorunlu ve
devaml bir yok edilii araclyla elde edilmi olmasnn te
sinde, zenginliklerin alma ile retilmesinden kendisini ayran
iki zellie sahiptir: Fazlasyla rastlantsal ve phelidir, oysa ki
zenginliklerin alma ile retimi grece daha kesindir; zengin
liklerin sava ile retimi, ok ksa ve zayf olduunda kimi za
man bol olan ve uzun olduunda kimi zaman fazlasyla kk
olan sava abann younluu ile orantl deildir, oysa ki
alma ile retim alma iin sarf edilen aba ile her zaman
belli yaklak bir bantya sahiptir. Bar dnemlerindeki askeri
operasyonlar, askerin eitimine ynelik olan almalar ayr
tutmak yerinde olur. B unlar rastlant olmakszn amalarna her
zaman

ulaan

gerek

almalardr,

ve

sreleriyle,

byk

lkleriyle ve gleriyle llen bir sonu yaratrlar.

Bir zaferin malolduu szde alma bir buluun malolduu
yine ayn ekilde szde olarak adlandrlan almaya benzeti
lemez mi? Gerek tabiriyle alma retimin kesinliini gerekti
rir, fakat askeri operasyonlarn etki derecesi, bir bilim adamnn
206

EKONOMK PSKOLOJ
veya mekanik bir problemin zmn bulmaya kararl olan
mhendisin aratrmalarnn etki derecesi gibi belirsiz ve p
helidir esas olarak. Belli bir anda bir sava meydannda bir ge
neralin doru gzlemi pheli olan zaferin bir ynyle ar bas
masn saladnda, zafer bu ani dnceden doar, gemiteki
abalarn birikiminden deil . Ve bin aratrmacdan sadece bir
taresi, ani bir nsezi ile, herkese sorulan bulmacann bir kelime
sini bulduunda, bu kefin onuru bakalarnn uzun ve sonusuz
abalarna ait deildir, hatta o aratrmacnn kendi zel abala
rnn -ounlukla dierlerinkine gre daha az olan- uzun sr
mesine veya younluuna da ait deildir.
retmek deil de

yeniden retmek,

almann asl sonucudur

temelde. alma sadece nne koyduu ey zaten bilinen bir

tipte bir hizmet veya bir mal, taklit etmeye alt bir model
olduu iin ve de bu kopyalamay gerekletirmek iin zaten
bilinen yntemler kulland iin, bilinen ve b u aralarla nce
den zaten alm olan engelleri yenmek iin yeniden retilmesi
sz konusu olan nceden bilinen yntemler kulland iin ama
cna kesin olarak ulaab i lir, nne koyduu eyi yaptna emin
olabilir. Ekonomik almada her ey taklit ve yeniden retim
dir.

Aratrma abas alma olmaktan kyor demek deildir bu.

Her alma, gerekte -kimi durumlarda makinelerin bakm ve
ynetimi ii dnda belki de- kendisine srasyla sorulan ve ii
tarafndan zmlenen bir kk problemler dizisidir. Moloz
talarndan duvar ren bir duvarc her an nndeki bir boluu
nas l dolduracan sorar kendisine ve o boluu doldurmak iin
uygun bir ta arar; ana dilinden yabanc dile veya yabanc dilden
ana diline eviri yapan bir renci her an dncesine uygun
Latince veya Franszca bir ifade arar. Fakat burada aranan ey
yeni deildir, binlerce defa kullanlan yntemlerin izledii bin
lerce defa hedeflenen bir amatr bu. Bilinmeyene ynelen aba
bambakadr. Yeniden aratrmak almak deildir, aratrma
zincirleme yaps ve yn yeni bir ey olan bilinen eylemlere
dayanmad lde.

207

GABRIEL TARDE
almada ama esastr. Ayn bir hareketi tekrarlaya tekrarlaya
bir ii mekanik olarak, neredeyse uyuyarak bu hareketi yapt
nda. artk ne amacn ne aracn, ne de ikincinin birinciye adap
tasyonunun bilincinde olmadnda ve hareketlerin yeniden ya
plmas otomatik hale geldiinde, yaamsal fonksiyon ya da
yaamsal alma vardr, fakat kelimenin psikoloj ik ve sosyal
anlamnda alma yoktur artk. Bunun tersine, belli bir yntem
izlemeden, hangi aralarla olduunu bilmeksizin bir amacn
peinden bilinli olarak gittiimizde alma da yoktur. O halde
alma otomatik hale gelenin rutinliiyle ile dahinin yenilii
arasndaki bir ara eylem biimidir.
Dua bir alma mdr? Evet,

inanan iin.

Burada ak bir ama

vardr, Tanr 'y honut etmek, daima sre ile ve duann itenli
iyle, tutkululuuyla orantl tinsel zenginlikler yaratmak; al
mas gereken bir engel var, elenceler, cinsel eilimler; bilinen
bir yntemi var bunun, ezbere okunan kutsayc formller. Her
trl ayini yerine getirmek inanlarn gznde bireysel veya top
lumsal kurtuluun en verimli ve en vazgeilmez almalar ara
snda saylr. Bu nedenle btn dinlerde, dini uygulamalardan
daha kusursuz bir ekilde takliti, tam olarak daha konformist
bir ey yoktur. Bu baka trl olduunda, yaptmz ey artk
bir alma olarak deerlendirilmez, fakat kutsal bir dl olarak
grlr. Saint Franois d' Assise duasn okurken alyor say
lrd, ayin yaparken alyordu; fakat gzel bir manzarann kar
snda gizemli lirizminin cokusu onu yendiinde ve ruhunun
neesini duyulmam trden ve doalama olan ezgiler halinde
dile getirdiinde, almyordu; tersine, gnlk abalarnn bu
kendinden geileriyle dinleniyordu.
almay ve buluu mmkn olduunca net bir ekilde ayr
dm az nce. Bunlarn gerekte fazlasyla eitsiz dozlarda sk
bir ekilde birbirine karm olduklarn da eklemeliyim bu
nunla birlikte. Rutin bir zanaatnn almasnda iki blm var
dr: takliti yeniden retim blm, ki bu en nemlisidir, ve
kk bir beceri blm, bu sonuncusu birincisi iin maya ve
tohum hizmeti grr ve ona kendi zel tadn verir. Bu nedenle

208

EKONOMK PSKOLOJ
el ii, el emei mekanik retime gre ok daha fazla karlk
almaya layktr.- Buna karlk, taklit pay olmayan hibir deha
eseri yoktur, ve en byk sanatlarn yetitirilmesinde, zel

olarak kendilerine ait olan ile kendilerine statlar veya rakipleri

tarafndan retilenlerin bir karmn buluruz.

Canl bir varln organlarnn ve zellikle de bir hayvann
kollarnn ve bacaklarnn normal ileyiine alma diyebilir
miyiz? nsan rk bir tr takma organ olan eitli aletleriyle, her
biri kendi zel organlaryla alan saysz hayvan tr tarafn
dan ayn ayr olarak yerine getirilen grevlere benzeyen her tr
den farkl almalarn yerine getirir, Louis Bourdeau'nun be
lirttii gibi. Kemirgenlerin dileri kadar gzel ve daha iyi bir
ekilde, testeresi ve baltas aalar keser; aakakann gagasn

dan daha iyi bir ekilde matkab ve burgusu aalar deler. Kun
duzun kuyruundan daha iyi bir biimde malas har srer.

pekbceinden ve rmcekten daha iyi bir ekilde iplik ve do

kuma tezgahlaryla rer ve dokur. Bir kuun yuvasn veya bir
rmcein an yapabilmesini salayan benzer eylemler seri
sine alma adn verebilir miyiz bir kez daha? Burada bir ama
var, aralar ve engeller var, tpk bir duvarc ustas bir ev yapar
ken veya bir dokumac bir bez paras dokurken olduu gibi; bu

ama ciddi bir amatr, hayvana empoze edilmitir, elenmekten

baka bir amac olmayan bir oyunla seilmemitir; bilinlidir,

otomatik deildir; yeni bir eserin retilmesini deil kabul gr

m bir tipte eski bir eserin yeniden retilmesini hedefler. Ve bu

engeller de ciddi engellerdirler, bilinen engellerdirler. Ve bu

aralar, ister gemiinde bireyin kendisi tarafndan, ister ge
miteki kuaklar tarafndan olsun benzer ekilde tamamlanan

sonsuz almalar zincirine uygun almalardr. Bu hayvansal

almalar ile insan almalar arasndaki tek fark, ikinciler her

eyden nce taklit ile tekrarlanan eylemlere ve amalara daya

nrlarken birincilerin ilk olarak kaltmla, doutan igdsel bir
tepi ile, ikinci olarak taklitle tekrarlanan eylemlere ve amalara
dayanmasdr. Fakat eer kaltmn taklidin yaamsal edeeri

olduunu hatrlarsak, bu farkn geen benzerlikleri yalanlamak

tan ok doruladn kabul ederiz. O halde hayatn almala209

GABRIEL TARDE
rndan bahsetmek olduka yerinde bir eydir. Karlatrmay
daha ileri gtrrsek, alma ile buluun farkn canl dnyaya
uygulayabiliriz. Her yeni yaamsal almann, yani her yeni

organik ilevin ve de her yeni bireyin temelinde bir bulu veya

yaamsal bulularn bir birikimi vardr kukusuz, spesifik bir
tipin btn nemli veya anlamsz varyasyonlarn yaratan ve
organik bir yeniden elden geirilii hazrlayan veya buna karar
veren aklanamayan gizemli olay ereti leme ile bu ekilde
nitelendirebi lirsek eer. Bu gizeml i olay dllenmedir, kesien ve

birleerek kendilerinden

baka bir ey

yaratan, eski bir melodi

nin veya yeni bir melodinin bir deikesini yaratan iki soyun
karlamasdr. Darwinizm'in yanlgs, her eyden nce bu

olguya dayanmadan ve aklamalarnn temel ilkesi olarak sei

lirnin eleyici kalburu araclyla yzyllar boyunca uzayp giden
basit yaamsal almay alarak trlerin kkenini akladklarna
inanmak olmutur.
Bu hata ekonomistlerin hatasyla tamamen karlatrlabilir bir
hatadr -yaamsal rekabetin prototipi olan nfus ve rekabet
zerine dnceleriyle Darwin'in ok sk rastlanan u telkinleri
bu ekonomistler ki bilimlerinin ban vurmulardr adeta, veya
yaratc, becerikli ya da dahi aratrmalarn abasn tm baya
alma trleriyle karmakark bir ekilde kartrarak onu
basz olarak yaratmlardr daha ok.

te bu kelle uurmalardan bir rnek. blmnn avantajlar

Adam Smith' e gre trldrler: 1 . inin kazand daha
byk bir ustalk, yetenek; 2. Bir iten dierine geite kaybe
dilen zamandan tasarruf edilmesi; 3 . almay kolaylatran ve

ksaltan ok sayda makine ve aletlerin bulunuu1 Buluun nasl

tamamyla ikinci

planda kalan basit bir yere konulduunu

gryoruz. Asl neden i blmdr, dlleyici kaynak budur;

bulu -ki bunsuz ne btnlkl ne de blnm olmazd- kk

1 Smith'in gremedii baka avantajlar da var: farkl yeteneklerine gre

iilerin daha iyi snflandrlmas; aletlerden kazanlan daha byk bir yarar,
ki tek bir ii kullandnda bu aletlerin drtte her an kullanlmyor olarak
kalrd.
210

EKONOMK PSKOLOJ
bir etkiden, bir trevden baka bir ey deildir. Stuart Mille'in
bu konuda ekingen kukulan olmutur, fakat bunun zerinde
pek

dunnamtr.

almalarn

uzman

hale

getirilmesinin

bulularn tek nedeni olduuna kar kt. Dorusunu sylemek

gerekirse, bu uzmanlama hi de bunun nedeni deildir; yaratc
zihne kimi zaman olduka nadir bir ekilde bir ka nemsiz
dzeltme veya yetkinletirme yapna olana veren koullardan
biridir bu sadece. Gerekten yeniliki olan byk ve nemli
dncelere gelince, tek bir uran boyunduruu altna ginni
bir zihnin almasndan veya zorlamasndan deil, dinlenik ve
zgr zihinden doarlar bunlar. kinci olarak, Mill'in gsterdii
gibi,

"bulularn

nedeni

ne

kadar

gl

olursa

olsun,

gerekletirildikleri andan itibaren almann gcnn artmas

i blmnden deil bulularn bizzat kendisinden doar...

"

almann ve buluun ayrlmas el emei ile zihin emeinin

1
ayrlmasna denk dmez Derslerini renmeye alan bir
rencinin, rollerini alan bir aktrn, kendi formlne uygun
bir ekilde bir belge yazan bir noterin, dzenli olar!!k kaytlarn
tutan bir bankada veya bir maazada alan bir kasa memuru
nun

zihinsel almasnda yaratc, bulucu hibir ey yoktur;

hatta Leverrier'in gkyznn belli bir blgesinde yeni bir ge

zegenin kefini yapabilmek iin kulland uzun hesaplarda da
dahice olan hibir ey yoktu kesinlikle. Fakat eer zihinsel bu
lutan farkl bir zihinsel bir alma var ise de el iinden farkl
olan elde yaplma hibir bulu yoktur. Her bulu zihinseldir esas
olarak.

Men agitat molem.

Her ey buradan doar ve buradan

yaylr.
Buluun ve almann ayrmn tamamlamak ve bunu antitez
olarak vurgulamak iin, her almann az ok zorlu olduunu ve
her buluun da az ok hoa giden bir ynnn olduunu da ekle
yebilirim. Yine de bu kartln gereklii konusunda bana kar
klabilir ve zorluun, zahmetin deil de zevkin eik ettii a
lmalarn varolduunu bana gsterilmeye allabilir. Fakat
1 Zihin emeiyle ilgili olarak sayn Fouillee'nin ki-Dnya Dergisi'nde
Austos 1 900' de yaynlanan gzel almasna baknz.
211

GABRIEL TARDE
eer bu zevkli veya ilgi ekici almalar yakndan incelersek,
bunlarda bulduumuz tm ilginin ve tm ekiciliin, ortaya
koyduklar ve zmledikleri kk sorunlarn ksmen yeni
olan, ki bu olduka zayf bir yeniliktir, fazlasyla anlamsz bir
deiikliktir,

fakat artarda gerekletirilen

kk zmlere

biraz bulu havas venneye yeten karakterine bal olduunu

fark edeceiz. Bu nedenle bir alma, zor ve ustaca olduu l
de, yaratc olduu lde ilgi uyandrr ve hoa gider, ilkel
zanaatnn, eski katedrallerin ustalarnn almalar gibi; ve bu
sanatsal eitlilik unsuru eksik olduunda burada, fazlasyla
ylgnlk verici ve tatsz hale gelir.

il
almann provoke ettii iki psikoloj i k veya fiziko-psikolojik
olgudan bahsetmenin yeri tam da burasdr: yorgunluk ve sknt.
Ekonomistler sadece birincisini gz nnde bulundurnulardr,
ve olduka yetersiz bir dikkat ile. Sosyalistler gibi sadece a
lma sresi asndan ele almlardr bunu. Skntya gelince,
yine sosyalistler gibi, ekonomik olgularn btn psikolojik y
nn ihmal etme alkanlndan dolay bunu hibir ekilde
aklamamlardr. Ve bu nemli bir eksikliktir.
ki tr yorgunluk vardr, kas yorgunluu ve sinirsel yorgunluk.
Makinelerin i nsan almas zerine olan etkileriyle ilgili tm
tartmalarda, yle grnyor ki sadece birincisi gz nne
alnmaktadr. Makinelerin bu bakmdan insan almalarn ha
fiflettii gibi yanl bir saptama yapld. Doru olan u ki, a
lma ihtiyac tasarruf ihtiyalarnn artmasyla almann ret
kenliinden daha hzl bir ekilde gelimitir ve bunun sonu
cunda alma miktar azalmtr; fakat u da kesindir ki, bu
retkenlik kaslar iin daha yorucu hale gelmitir. Fakat sinirler
iin ayn ey geerli deildir. Makinelerin bakm iin gerekli
olan alma, insan iin, bu makinelerin kendisini kurtard kas
yorgunluuna gre ok daha tehlikeli olan sinirsel bir yorgunluk
yaratr. Bu makinelerin kullanm iin gerekli olan sabit ve s212

EKONOMK PSKOLOJ
rekli dikkat beynin doal eilimlerine kardr. "Beyin olgularn
incelerken, diyor Mosso, sinirsel unsurlarn enerj isinin nasl bir
hzla tkendiini gryoruz; birka saniyelik alma (dikkat
almas) bu tkenme durumunu beyinsel hcrelere tamaya
yetiyor; ve beynin uzun sreli etkinlii, elerinin bu hzl yor
gunluuna ramen, beynin kvrmlarnda karlkl olarak bir
birlerinin yerini alan m ilyarlarla hcrenin varlyla anlalabi
liyor." Zihinlerinin daha yorucu ilerin ortasnda sonradan ani
den doaya kar dikkatlerini sabitletirmek zorunda kalmak
zere tatl bir ilgisizlik ierisinde dinlendii tarlalarndan daha
dn koparlp getirilen iilerin sinirsel tansiyonunun arlnn
neden olduu aniden meydana gelen onca demiryolu kazasna
amamak gerekir. "Yorgunluk, diyor Mosso, reaksiyon anlar
zerinde ok byk bir etki yapar: ayana dokunulan bir kiinin
eliyle bir hareket yapmas iin eer saniyenin 1 34 binde biri
kadar bir zaman gerekiyorsa, dikkatin tkenmekte olduu bir
anda saniyenin 230 binde 200 bini kadar bir zaman gerekiyor."
Bu gzlemin kimi i aretlerin neden zamannda alglanmadn
veya neden hi alglanamadn ksmen aklayp aklamad
n kim bilebilir?

Dikkat yorgunluu

eskinin byk ikencele

rinde bile bilinmeyen ve makinofaktrn modem dnyada or

taya kard yeni ve daha sert bir ikence trdr. Zihinsel
rahatszlklarn ilerlemeleri, intiharlarn oalmas ve alkolizmin
ilerlemesi ksmen buradan kaynaklanr.
Brokrasinin, u byk idari mekanizmann gelimesinin ve
serbest mesleklerin yaylmasnn neden olduu entelektel yor
gunluk durmakszn artyor. Ama ne yorgunluk! Topran bel
lemekte olan bir iftinin alnndaki ter yeterli l ik snavlarnda
snav yapan birinin ve hatta snav yapt rencinin bir aylk
snav dneminden sonraki beyinsel yorgunluuyla karlatr
labilir mi? Snav yapan birinden bahsediyorum, profesrden
deil. Ders veren bir profesrn almas az nce bahsettiim
bu ilgi ekici almalar kategorisine girer, bu almalar yorucu
olsalar da. Zanaat bir duvar ustas gibi, antik bir sanat gibi
profesr yeni olan ve srekli yeniden doan kk zorluklar
zer her an. nemli deil, o da yoruluyor. Ve Mosso bu ko213

GABRIEL TARDE
nuyla ilgi l i olarak olduka ilgi ekici bir ey anlatyor, ki kendi
zerinde bunu kantladn iddia ediyor: profesr, diyor, seyir
cisi ne kadar kalabalk ise o kadar abuk yorulur.
Eer bu gzlem doruysa, bilinsiz ruhlar-aras etkinin gerek
liini kantlayacak trden bir gzlemdir bu. Zira hibir profesr
dinleyicilerinin her birinin varlyla kendisi zerinde yaratlan
bu etkinin bilincinde deildir phesiz.
Bylelikle, alma psikoloj isinde makinofaktr ile gerekle
tirilen devrim kaslarn yorgunluunu azaltm olmasna ve si
nirsel yorgunluu arttrm olmasna dayanyor. Peki sknty
arttrd m azaltt m? zlmesi ayn derecede nemli olan bir
baka sorun. Zira almay en azndan kaslar asndan daha az
yorucu hale getirmekle makinelerin bulunuunun almay daha
skc hale getirdii kantlanm olsayd eer, insanln asl ka
zanc bunun neresinde olacakt? Daha az yoran ama daha fazla
skc olan yeni bir yntem ile daha fazla yorucu olan ama daha
az sknt veren eski bir yntem arasnda duraksamak, kararsz
olmak muhtemeldir ve birok kylnn, geri kalm denilen
birok iinin birincisine tercihen ikincisini kullanmadaki srar
larnda "gelime" adamlarnn kmseyici merhametini hakl
karacak hibir ey yoktur.
Sknt asndan, yorgunluk asndan olduu gibi, makine sa
vunucularnn argmanlardan yoksun olmadklarn da ekleyeli m
hemen. Makinofaktr iileri fabrikalarda b i r araya getirme gibi

bir etkiye sahiptir, bu fazlasyla eletirilen bir eydir; fakat ku

kusuz dank ve yalnz almann yerine toplu ve ortak hale
getirilmi almay bu ekilde koyarak makinofaktr bir taraftan
ayn g harcamasn hi olmad kadar az yorucu hale getir
meye, dier taraftan ayn ii daha az skc hale getirmeye yne
lir. Yorgunluk sadece tek bana olan bireyde incelenmitir;
fakat bu olgu sadece bireysel psikoloj ide gstermez kendisi,
kolektif psikoloj ide de vardr bu olgu. Hep birlikte aba sarf
edildiinde yorgunluk ve bkknlk daha yava gelir ve daha
yava artar; toplanmalarnn karlkl uyarcs ile glerini art
trmak iin deil midir ki gmen kular ok tehlikeli olan deniz

214

EKONOMK PSKOLOJ
geilerini yapmadan nce bir araya gelmeye dikkat ediyorlar?
lerinden biri gruptan uzaklatnda kaybolur. stisnai bir e

kilde iileri bir araya getiren tarla ilerinin yorulmak bilmez

nasl bir enerj iyle yapldn da grdk, rnein hasat, on drt

on be saatlik bu zorlu i son sesle ark syleyerek yaplr, har

man dvme de ayn ekilde. Ayn saptama, bir ocan etrafnda

toplanm pek ok aile tarafndan ky gecelerinde yaplan, e

lenceli gibi grnen kimi almalarn skntsna da uygulanabi
lir; msr tanelerini, bezelye tanelerini ayklamak, vs.
Yorgunluun ve skntnn bulac olduklarn ve bir ii gru
bunun ncleri yorulmu veya sklm gibi davrandklarnda
veya yle grndklerinde, arkadalarnn sra kendilerine gel
diinde aslnda bu olmadan hissedemeyecekleri bir yorgunluk

tan veya skntdan ikayet etmekte gecikmeyeceklerini syle

yebiliriz. Sonu olarak, kolektif psikolojiyi zellikle bireysel
psikoloj i olgularnn en kart ynlerde bir abartl karakterize
eder.
Fakat makineler sorununu bir kenara brakp, daha genel bir

biimde, almay skc ve zor hale getiren koullar aratra

lm. Her eyden nce canl varl bundan nce geen iki olgu
kadar karakterize eden bir olguyu hesaba katmak lazm: al
kanlk.
Bir makine kullanldndan daha fazla almaz bir eye, fakat
organizmalar iin, zellikle de canl organizmalar iin, yorgun
luun ve skntnn yasalaryla olan ilikilerinde incelenmesi
gereken alkanlk yasalar vardr, eer alma konusunu ciddi

olarak ele almak istiyorsak bu incelemeyi yapmalyz. Ayn olan

yorgunlua ve ayn olan skntya alrz. Bakalarnn altkla
rn grerek alrz; bu da bulacdr.
G bir duruma, bir eyden yoksun kalmaya, ar bir eye bir
likte olduumuzda yalnz olduumuzdan daha hzl ve daha tam
bir ekilde alrz.
Alkanlk kartna sahiptir, ve bu olduka allm bir eydir:
ilkin dayanlabilir gibi grnen, ayn bireyde tekrarlanmayla
veya bir bireyden dierlerine yaylmayla giderek daha zorlu ve
215

GABRIEL TARDE
zahmetli hale gelen ve sonunda tamamen ekilmez hale gelen
glkler, sknt verici durumlar yok mudur gerekten de?
Main de B i ran nl anlarnda, psikoloj ik alkanln u temel
yasasnda, duygularn tekrarlanmalaryla kreldiini fakat aktif
durumlarn, dikkatin ve istemin glendiklerini gstermitir.
Aktif durumlarla, gerekte tekrarlanarak ve yaylarak younla
an inanlar ve istekleri anlyoruzdur ounlukla. O halde unu
syleyeceiz, bir almann tekrar genelde isel ynn azaltr,
fakat kendisinin yerine getirdii zel retim isteini ve bunun
yararllna olan

inanc

arttrr.

Bir ie olan direngen bir

ballk, sonu olarak, zorlu olan eyin hissedildii ve yorgun

luun balad anda azalmaya ynelir belli bir noktaya kadar.
Uzmanlaman n avantaj buradan kyor.
Skntya alr myz? Kimi uralarn verdii sknt bu u
ralar tekrar edildiklerinde artarak devam ediyor gibi grnm
yor mu tersine? O halde, almann, hatta fazla yorucu olmayan
almann da usan verici olmasndan kanmak nemlidir, ve
bir almann hibir deiiklik olmadan, tekrarlanmasnn yo
rucu olmaya balamadan ok nce sknt venneye balamas da
dikkate deerdir. Pratik olarak en ok korkulmas gereken ey
ok nadir olan ar yorgunluk deil, iinin tabiatna iyi uyar
lanmam olan alma yapsnn neden olduu skntdr daha
ok. alma saatlerini ksaltmamz, sekiz saate, alt saate indir
memiz bouna olacaktr, bu sre ierisinde kendisinin hakl veya
haksz bir ekilde fazlasyla can skc olarak grd bir grevi
yapmak zorunda olan kii iin yine ok olacaktr bu. Eit g
harcandnda, iinin, grevi kendisini giderek daha fazla sk
t oranda hzl bir biimde yorulduunu eklemeyi de unutma
yalm. alma saatlerinin saysnn hesaplanmas, sz konusu
olan grevin ilgi ekici veya ylgnlk verici bir grev oluuna
gre deimelidir.
Sonu olarak, eer yorgunluk olmakszn maksimum oranda bir
almaya u lamak istiyorsak almann skntsn mini muma
indirgemek

gerekir.

Peki

bu

nasl

baarlacak?

Fourier'nin

yntemleriyle mi olacak bu, kendisine gre almay ekici hale

216

EKONOMK PSKOLOJ
getirecek olan ok eitli uralarn u gz alclyla m olacak
bu? Zamann bu paralan, farkl almalarn bu mozaii sa
dece ocuklara uyabilir, ve gerekten de sadece kolejlerde g
rlr bunlar. Yetikinler iin, skntya kar ila olan almala
rn eitliliinden ok ayn bir almann varyasyonudur bu.
almalarn eitlilii veya tekbiimlilii, geerken syleyelim,
sknt asndan deil daha nemli bir adan byk ve g bir
sorun koyar ortaya. B ireyin entelektel ve moral geliimi ura
larn dnmlln ve eitliliini gerektirir geni lde, b u
kesin. Oysa k i , toplumun ekonomik geliimi almann
blmn, zelletirilmesini ve uzmanlamay gerektirir. B u
elikili i k i gerekli ey arasnda hangisini semeli? Bunlarn e n
iyisi artarda nbetleerek gelmeleri gerektiini v e her birinin
kendi sras geldiinde baskn gelmesinin uygun olacan sy
leyebilir miyiz? Her ne olursa olsun, bu atk ile ortaya konan
sosyal sorun belli bir sayda yaklak ve farkl ynlerde zm
ler ieriyor, ve bunlar tarihsel evrime alm ok sayda yol
durlar ve tarihin zikzakl gidiatn anlamamz salarlar.
Sknt sorununa geri dnelim. inin bu psikolojik hastalna
kar en nemli ila, zel olarak eitlilik deil de almaya ilgi
ekici bir yn ve zgnlk katan risk ve anstr. lgin skcnn
kartdr. Her trl riski ve her trl ans, rastlanty ortadan
kaldrrsanz her almay bugn idari bir almann olduu
kadar skc hale getirirsiniz. Bir iin skc olmamas iin,
herhangi bir kartla, bir bakaldrya neden olmayan ve his
sedilmeyen bir zorlama olan aile tarafndan ocukluktan itibaren
benimsetilmi olmas veya yetikin birey tarafndan zgr bir
ekilde kabul edilmesi gerekir. B irok meslein, zellikle de en
zorlu olanlarn -veya ounlukla haksz bir ekilde en skc
meslekler olarak deerlendirilenlerin, rnein tarm ilerinin
kaltmsal karakterinde eletirilmeye, reddedilmeye deer bir ey
yoktur o halde. Zorunlu ve gerekli bir meslek ne denli ylgnlk
ve usan verici olursa veya byle deerlendirilirse o denli kal
tmla meydana gelmi olmas arzulanr, yani kaltmla gemiten
gelen bir ey olmas arzulanr. B unun karl da dorudur: En
gzel meslekler olarak deerlendirilen serbest mesleklerin, kal217

GABRIEL TARDE
tnsal intikal orannn en az olduu meslekler olmalar da arzu
edilir bir eydir. B u byledir gerekten de.
Yksek retim, kendisi olmadnda skc olmayacak olan ve
vazgeilmez olan alma trlerini skc hale getinnez miydi
kanlmaz olarak? uras kesindir ki, edebiyat alannda l isansl
olduuna dair y a d a olgunluk snavn verdiine dair diplomasn
alan gen bir adam, ldrc bir ylgnlk, bir bkknlk olma
dka bir topra asla ileyemez ve hatta belleyemez bile. Ba
budamak, aalar alamak yorucu deildir; fakat bir saat sonra
"entelektellerin" ou korkarm ki bu ekilde faydal olmak
adna skntdan patlayacaklardr. Bu durumda,

eksiksiz

bir ei

time sahip olma idealinin, ayn anda hem ok can skc grevler
ieren hem ince, ok yksek belli kltrler ieren uygarlk iin
derin zararlara neden olmakszn gerekleemeyeceini kabul
etmek zorunda kalmak can skc bir eydir.
Hepimiz almalarn, hatta uygar yaantmzn devamll iin
zorunlu olan en skc ve en tehlikeli almalarn bile dzenli
olarak yaplmalarn isteriz. Fakat bu almalarn birounu
kendimiz yapmay pek arzulamayz. Eer

hi kimse

bu usan

verici veya tehlikeli diyebileceimiz almalar yapmak isteme

seydi, zenciler, fellahlar, sar Asyallar gibi kimi paryalar bu
can skc ilere zorlamak iin g kullanmak gerekirdi. Sorun

temelde

bu almalarn her zaman

plmadklarn bilmektir.

Gcn

g kullanlarak yaplp

etkisi,

ya

insanlar kleletiren .

. zorbaln etkisi istediimiz srece gizli olarak kalacaktr, her

zaman varolmasndan korkulur bunun, azalmasn umalm.

Sz konusu adaletsizlie kar saaltc ve ila olarak zihinsel
almalarn ve elde yaplan almalarn drimlln,
almaklln nerdik. Fakat Mosso deneye dayanan ve zihinsel
almalarn ve el almalarnn ayrmn dorulayacak ve bun
larn ayn bir iinin bir gn ierisinde artarda geldiklerini
gnne umudunu yok etmeye yarayacak bir aklama yapyor.
Mekanik bir meslein kesikli olarak icra edilmesi beyin gcyle
alanlara bit tr spor olarak nerilebilir olsa olsa. Ve dahas
fizyoloj inin

kendi

ekinceleri

218

var.

"Zihinsel

yorgunluu

EKONOMK PSKOLOJ
karakterize eden rahatszlk duygusu ve bitkinlik, diyor Mosso,
yorgun beynin zayf kaslara onlar harekete geirmek iin daha
gl uyarlar gndermek zorunda kalmasndan ileri gelir. Beyin
yorgunluunu azaltmak midiyle rencilere jimnastik egzer
sizleri yaptrmak iin dersleri yarda brakmak fizyolojik bir
hatadr bu durumda." Serbest mesleklerdeki ar zihinsel yor
gunluk ne denli artarsa, Tolstoy'un hayal ettii eyden o denli
uzaklarz.
Yorgunluk konusunda son bir gzlem daha var. Yorgunluk,
balad andan itibaren, kendisine neden olan eye gre ok
daha hzl bir ekilde artar. Sknt ile ilgili olarak da ayn eyi
syleyebiliriz.
Eer belli bir alma sresinden sonra yorgunluk balar ve ya
rm saatte l 'e eit hale gelirse, ikinci yarm saatten sonra 2'ye,
nc yarm saatten sonra 3 'e eitleneceine inanmak yanl
olur. Hayr, ayn almann sresi sadece iki katna karken,
rnein, yorgunluk katna, drt katna km olacaktr. O
halde yorgunluk Weber' in yasasna tam olarak kar olan bir
yasa tarafndan ynetilir. Duyum hatrlayacamz gibi uyar
mna gre daha yava artar. Yorgunluk, her ne kadar hissedilse
de, olaan bir duygu gibi deildir. Yorgunluk her eyden nce
bir mutsuzluk olduu iindir bu, ve az nce mutsuzluk-yorgun
luk hakknda sylediimiz eyi genel olarak mutsuzluk iin
syleyebiliriz: kendi nedenine gre daha hzl artar, en azndan
belli bir noktaya kadar, ki bu noktann tesinde daha yava artar,
ardndan duraan olarak kalr ve finalde baygnlkla ortadan
1
kalkar Ayn durum yorgunluk iin de geerlidir. Mutsuzluk
1 Karamsar biri sevincin mutsuzluktan bu noktada farkllatn ve nedenine
gre ok daha yava arttn syler miydi? Gzlem doru olmazd. yi
biliyorum ki, fakir biri 1 00 000 frank kazandktan sonra piyangoda 1 00 000
frank kazandnda sevinci ikiye katlanmaz; ama sevincinin en yksek
derecesine ilk kazannda ulat iindir bu. Eer yava yava birikmi
miktarlarla 1 00 000 frank kazanabilmi ise, belli bir zaman srecinde sevinci
sahip olduu eylerden daha hzl bir ekilde artar. Bir an umudu ve
hayranl, an grd her yeni kk ltufla, sevgiyle, bu ili dllklarn
seviyesinin veya neminin artndan daha hzl bir ekilde canlanrlar.

219

GABRIEL TARDE
den i len kompleks durumda duyum-unsuru ile birlemi olarak
bulunan istek-unsuruna bal deil midir bu?

111
Uygarln seyri boyunca, klelerle yapldnda balangta
olduka verimsiz olan insanlarn almas giderek daha retken
hale geldi ve giderek daha kolaylat ; peki daha az can skc
veya daha az tatsz hale geldi mi? almadaki mutluluun mak
simumunun veya skntnn genel minimumunun sosyal gelii
min en yksek seviyelerine deil de sosyal geliimin ortalama
hallerine, tarmn ve kk ev endstrisinin kendisini gsterdii
evreye karlk dmesi olduka muhtemeldir. alrken ark
sylediinde bir iinin sevincinin gzel bir belirtisini grrz.
Ve byk endstrinin dnyay kaplamasndan beri, ark syle
nerek

allan

mesleklerin yerine

zerimizdeki

uyuukluu

atmak iin alrken sigara iilen ve iki iilen meslekler ge

mi gibi grnmyor mu?
Son

Felsefe Dergisinde

okuduum bir aklamaya gre, Wundt

son almasnda (Etnik Psikoloj i), "almaya elik eden ark

larn tm olaslklara gre iirin ve mzikal ifadenin en ilkel
formu olduunu" gsteren Bcher' in dncesini benimsiyor.
uras kesindir ki, "basit almalarn ounda benzer hareketler
birbiri ardna gelirler ve ritmik tekrarlamalar meydana getirir
ler."
O halde alma bir dzyaz sayfas haline gelmeden nce bir
iir sayfas olmakla balad.
(alld zere ounlukla:

i irin,

mziin ve almann

ve de dansn

deniyor) bu ortak k

keni ekonomistlerin yararlk bak alarnda neyin yetersiz

olduunu gsteriyor. alma balangta sahipmi gibi grn
d bu ritmik ve mzikal karakteri uzun sre muhafaza etmi
tir. "Yunanistan'n kk atlyelerinde, diyor sayn Guiraud,
alma bizim byk fabrikalarmzda olduundan daha eki
ciydi. Kimi meslek topluluklarnda grevini ark larla neeli
hale getirmek gibi bir alkanlk vard. Bu zellikle deirmen220

EKONOMK PSKOLOJ
cilerin, tane dvme iilerinin, ykayclarn, ipliki ve dokumac
kadnlarn bir geleneiydi. Bu arklar arasnda bazlar ok eski

bir kkene dayanyorlard ve anonimdiler, ve dierleri bilinen

airlere atfediliyorlard. Piree'de fl tler, rtmalar ve ddkler
kullanlyordu askeri tersanelerdeki iilere nee vermek iin ve
hareketlerini dzenlemek iin.

Avrupal iler adl almasnda Le Play, ii ailelerinin mo

nografilerinin her biri ile ilgili olarak, dinlenmelere, elencelere
zel bir blm ayryor. Oysaki ounlukla, bize tasvir ettii

krsal kesimlerdeki ilkel iilerde en ok aranan elencenin g

nll ve karlksz olan fakat karlkl yardm mantyla or
taklaa olarak yerine getirilen ve byk bir yemein takip ettii

bir almaya dayandn retiyor bizlere. Bu eski gelenein

kalntlarna hiilii rastlanabiliyor kolaylkla. Modernlemesi en az

olan kimi krsal blgelerimizde, birka yl nce, krsal kesim

deki bir ev sahibinin yakacak odunlarnn tanmas iin komu

larnn bu yorucu fakat her zaman ok keyifli olan, sabah erken

den yaplan ve bol bir yemein takip ettii i iin Kendiliinden
ve karlksz olarak yardm etmeleri hiilii gelenektendi .

Ortak

laa alma, kyde bir istisna olduundan, sosyallik ihtiyacna

verilen nadir bir tatmin olduu iinidir bu. Bu nedenler, arklar

elik ettiinde elenceli olur ve atlyelerde bir araya getirilmi

almalardan derin bir ekilde farkllar. Sadece odun tan

mas deil hasatlar, ba bozumlar, bime, geceleri yaplan

ayklamalar tamamen sosyal olan bu elence niteliine sahiptir

ler. Gemicilik iin elverili olan rmaklarmzdan birinin ky

snda yeni bir duba suya atldnda, gemiciler toplanrlar ve

hem sava lklarna hem sevin lklarna benzeyen uzun
dubay birlikte akntya doru iterler. Fa

hurralarla, laydilerle

kat ekonomik ilerlemenin aa yukar ortadan kaldrd ve

yerlerine bakalarn koyduu bu basit, ilkel sevinler bizlerin
arasnda birer andan baka bir ey deildirler. Deiik isimler

altnda Le Play bunlar Urallardaki topluluklarda ve kendi d

neminde Beam'da, Aa Britanya'da tam bir geliim halinde

bulmutur yeniden. Gelenek olduu zere dank ve yalnz olan

insanlarn tadabilecei en canl sevinlerden biri, bir araya gel221

GABRIEL TARDE
mek ve ister sava olsun ister bir i olsun ortak bir almay
birlikte gerekletirdiklerini hissetmektir. Basit temaslarndan
doan bu karlkl uyarmdan daha glendirici bir uyarma,
daha gl bir tevik yoktur. Bu dnce doal olarak fazlasyla
tembel olan ilkel insanlarn nasl alma alkanln edindikle
rini anlamamza yardmc olabilir: lk ilerin, avclk, balklk
ve tarla ama gibi ilerin ortaklaa yani keyifli, elenceli bir
ekilde yaplmak zorunda kalmalar gerekten de dikkate deer
dir. Kuru ve verimsiz alma iin balang grevi gren

ekici

topyas, uygarln balangcnda bu ekilde ve Fourier'nin

hayal ettiinden daha iyi biimler altnda gerekleti bu du

rumda. Zira almay ekilir ve hatta zevkli hale getiren ekici
lik egoist olmayan sosyal bir yapya sahipti.
almann holuk veya ilgi ekicilik derecesi gerektirdii a
lma ortaklarnn tabiatna baldr byk lde. Zira her a
lma bir ibirliidir: Ayn anda hem doa ile hem dier insan
larla olan bir ibirliidir. Doa ile: bitkisel ve hayvansal gleri
yneten iftiden veya obandan fiziksel ve kimyasal gleri
kullanan endstriye kadar, kimi doal etkenlerle birlikte hareket
etmeyen hibir ii yoktur, ki bu etkenler olmadnda sarf ettii
btn kiisel almas bir kayp olurdu. Dier insanlarla: bir
toplumda yaplm olan, hatta en yalnz zanaat tarafndan ya
plm olan, bir btnn paras, bir kuman bir ilmii, kuram
kendisine hakim olan genel bir hazrlana bal ksmi bir grev
olmayan hibir alma yoktur. Oysa ki, bu ikili bakmdan, bit
kilerin veya hayvanlarn organik almasn gzetmeye ve y
netmeye dayanan tarmsal alma bir makinenin ileyiini g
zeten ve yneten modern iinin almasndan lehte hir biimde
ayrlr. Birinci durumda, insan, olaanst bir deha ile ibirlii
yapar, derin bir biimde gizlenmi fakat yararl olan, nnde
kendi zel dehasnn onu denetim altna alarak bile olsa kl
mek zorunda kald yaamn dehasyla ibirlii eder, oysa ki
ikinci durumda, insan, kr ve amasz gleri ynetir, ki bu
gler sahiplermi gibi grndkleri btn erei yaratcsna
borludurlar. Bu yzden, tarla ileri atlye ilerine gre ok daha
ilgi ekicidir; ayn ile uraan insanlara zg bir eylere sahip
222

EKONOMK PSKOLOJ
olan bir sevin tadlr orada, dingin ve zengin baka insanlarla,
baka ruhlarla olan ortakln ekicilii tadlr. Bahvan aala
ryla iken yalnz hissetmez kendisini, bir oban koyunlaryla
veya srlaryla iken kendisini yalnz hissetmedii gibi. Fakat
makine iiye arkadalk etmez, alet-makine bile etmez. Hibir
bisikleti bisikletine balanmaz, ya da hibir makinist veya ofr
bir svarinin atna baland gibi, bir fil bakcsnn filine, bir
devecinin devesine, bir hayvan eiticisinin vahi hayvanlarna
bile baland gibi lokomotifine veya arabasna balanmaz.

Ekilmi bir tohumdan, bir eftali ekirdeinden veya bir zm

ba ktnden ne kacan tam olarak asla bilemeyiz. Bu
nedenle toplayacamz eyin beklentisi seksen yanda bir ift
inin hfilii neredeyse torunlar kadar duyumsad, hissettii her
zaman yeni ve bitmek bilmez bir ilgiyle doludur. Fakat bir ma
kinenin yardmndan ne elde edeceimizi her zaman tam olarak
bilebiliriz; objektif adan byk bir yarar, subj ektif adan b
yk bir aalk, dklk duygusu, zira makinenin ilediini

grmekte hibir zevk kalmaz zamanla. Tarm ii yeni bileimler

deneyen ve bundan bir sonu bekleyen gen bir bilginin,
aratrmacnn ve giriimcinin laboratuarna benzer bu adan.
Tarm ii, hayat adn verdiimiz, kendisiyle kyl arasnda
kurulu olan uzun sreli itenliin kyl zerinde kendisinin bir
yanss olarak brakt bu zeri rtlm tuhaf ve kutsal kii
likle olan bir ortaklktr. Kylnn kurnaz ve direngen becerik
liliinde canl doann dehasndan bir eyler vardr, dnyada
gzlemlediimiz kimi lkelerde.
Serbest meslekler arasnda, tarm meslei gibi hayatn yne
tilmesine ve gzetilmesine dayananlar yardr: doktorun ve cer
rahn fonksiyonu byledir. Ve diyebilirim ki bunlar, eer daha
ekici olan baka meslekler yoksa, en yksek yaantlarn, insan
ruhlarnn ileyiidirler, ister ocuk ruhlarnn olsun (profesrler,
ilkokul retmenleri), ister yetikin ruhlarnn olsun (gazeteciler,
avukatlar, yarglar). Somut insanlar deil de, byle diyelim,
soyut insanlar, ynetim arklarn harekete geirmeye ynelik
olan yazlar yazmak veya kopya etmek gibi bir grevin olduu

dier mesleklere gelince, insan almas konusunda bunlarn

223

GABRIEL TARDE
can skclna, yavanlna eit olabilecek hibir ey yoktur.
Krek mahkumlar bazen, krek ektikleri yerlerde, aydnlk bir
denizde "armonik dalgalar" tek bir ritim zerinden krekleriyle
dverek ark sylyorlard; bir noter yardmcsnn veya bir
bakanlk yazmannn grevini yaparken ark sylediini hi
sanmyorum.

iV
B i reysel psikoloj i asndan nem arz eden sadece yorgunluk
derecesini ve farkl alma trlerine balanan sknt derecesini
incelemek deildir, fakat zihinler-aras psikoloj i asndan, farkl
alma trlerinin konusu olduu incelenme veya nemsenmeme
derecesini gz nnde bulundurmak da nemlidir, hem de daha
ok.
Burada yaplacak ilk saptama u ki, eer mesleklerin az ok
yararl veya gerekli olarak bilinmelerine gre az ok gz nnde
bulundurulduklarn
Floransa

dnm

olsaydk fazlasyla yanlrdk.

sanatlar arasnda ekmekilik mesleinden daha k

ltc bir meslek yoktu, oysa ki ayn derecede zorunlu olma

yan kumalk meslei halktan daha ok sayg gryordu. Ce
setlerin mumyalanmasnn en byk neme sahip olduu Antik
Msr'da tahnitiler son derece kmseniyordu. Rusya'da pa
pazlar' hibir ekilde nemsenmezler, bu lkenin youn dini
inancnn bir sonucu olarak dini eylemlerin ynetilmesine veri
len byk neme ramen.
distan ' da,

Hindistan'da, -en azndan eski Hin

(rnek mektuplara gre)- her kundurac, "deri ze

rine alan her ii" parya olarak bilinir. Elenceli bir meslein,
zevk veren bir meslein, hatta tinsel bir zevk salayan bir
meslein genel deerlendirmede yksek bir yere konmas nadir
bir eydir. Sosyal -olgularn yararlk aklamalarna bundan
daha kart bir ey yoktur grlyor ki.
Farkl alma trlerine verilen deerin eit olmamasnn bal
1

Slav Ortodoks kilisesi papaz. (ev.)

224

EKONOMK PSKOLOJ
olduu nedenleri aratrrsak eer, bana gre en iyi metot, tarihin
verili bir dnemine gitmek ve o anda farkl lkelerin ayn mes
leklere neden eit olmayan bir ekilde deer verdiini kendi
kendine sormak deil, belli bir sayda meslei ele almak, ayn
bir lkede, deerlendirililerinin daha fazla veya daha az dei
ikliklere maruz kald az ok uzun bir zaman periyodunda
onlar izlemek ve bu deiikliklerin hangi e zamanl varyas
yonlara bal olduklarn bulmaktr.
Bununla birlikte, Atina'da sadece aylaklk utanlacak bir ey
olarak bilinirken Isparta'da her trl endstriyel almann ne
den kmsendiini de olduka iyi biliyoruz. Bu farkn yapnn
aristokratik veya demokratik doasna bal olduunu saptaya
biliyoruz, kurald istisnalar olsa bile, rnein endstriyel a
lmann sayg grd aristokratik bir site olan Corinthe gibi.
Ayrca, "Thespies'de bir meslek renmek ve hatta tarmla u
ramak bir ayp saylrd. Birok cumhuriyette, vatandan nite
lii

mekanik

bir

meslein

icrasyla

badamaz

bir

eydi.

Thebes'de dkkanclar ve perakendeciler sadece ilerini brak

tktan on yl sonra yksek grevlere geebiliyorlard ." (Guiraud,

Eski Yunan 'da Endstriyel alma).

Fakat burada herhangi bir meslee bal bir kmseme veya
bir saygnlk sz konusudur; bizim incelediimiz sorun bakadr,
farkl alma trlerinin eit olarak deerlendirilmemesinin neye
bal olduunu bilme sorunudur bu. Peki bu adan, tarma pek
zg olmayan fakat ticarete fazlasyla zg olan bir lke olan
Yunanistan' da tarmsal uralar neden dierlerine gre hep daha
soylu gibi grnmlerdir? Bunu yeterince ak olarak bilemiyo
ruz.
Eer Homeros dnemlerine kadar uzanrsak, sadece tarm deil
endstriyel alma da yksek lde deer gryor gibi gelir
bize. Bunun belirgin kant tanrlarn ve krallarn da alyor
olmalardr. Vulcain Olimpos'un btn alanlar iin kalkan
dven, zrhl balk ve mzrak dven bir demircidir; Junon'un
binasnn kaplarn yapar, Archille' in silahlarn

imal eder.

Mars ' ve Vens' yakalad demirden a da yapar. "Athena

225

GABRIEL TARDE
Hera' nn ve kendisinin elbisesini dokur. Peri Calipso tezgahnn
zerinde altndan bir mekik dolatrr," ve Circe harika kumalar
hazrlar. Apollon ve Poseidon gibi kral Loamedon ' un srlerini
korumay ve Troya' nn surlarn ina etmeyi kabul eden tanr lar
dan bile bahsediliyordu."te tanrlar ve tanralar, ve ite krallar
ve kralieler. Nausicaa amar ykar; Ulysse en gllerinden
bir doramacdr ve ayn zamanda iyi bir marangozdur. Dn
yatan kendisi yapt, ve bununla vnr hep. Paris kendi evini
yapmasna yardm etti.
Yine Homeros dneminde nl ve hretli hale gelen zanaat
larn

ad

da

geiyordu.

Homeros

msralarn

Epeios'un,

Phereclos'un, Tychios'un, Laerkes'in ve lkmalios'u adlaryla

ssler (Guiraud). Bir zanaatnn hrete, hemen hemen kahra
manlarnkine eit bir ne kavuabilmesi iin, endstriyel al
mann -zellikle madenciliin- genelde tutulmas, beenilmesi
gerekmez miydi? Fakat birka asr sonra hemen hemen btn
Yunan sitelerinde endstriyel alna kmsenir hale gelir:
neden? Aktr ki eski dnemlerde zaten varolan klelik ok
gelitii iindir bu. Yava yava zgr insan yapabildiinde
btn mekanik almay klelerin zerine ykmtr ve sadece
tarm iinin bir ksmn, en kolayn, bakm elinde tutmutur. Bu
nedenle zgr zanaat da alld zere klelere zg olan bir
almann kademeli olarak gzden drlmesine katlmtr.
Genel kural olarak, bir meslein giderek ykselen sosyal kat
manlarda ol utuunda saygnlk kazandn syleyebiliriz, ve de
bunun tersi. rnein orta adan modern zamanlara kadar ozan
lk iinin artan saygnl buna baldr. Saz airi, gezgin ve a
olan yoksul ozan, atolarn ve kulbelerin elencesi, Moliere
gibi zamanla kral n sradan bir komedyeni haline geldi, saray
airi oldu ve nihayetinde dnyann en byk hretiyle evrilmi
ul usal air haline geldi. - Minyatrcler iin, talya'da Rnesans
dneminde nl ressamlar haline geldikleri grlen ortaan
kilise kitaplarn ssleyen tezhipiler iin de ayn eyi syleye
bilirim. X I I I . Yzylda Rnesans' n edebiyat ve sanat alay
nn giderek ykselen sosyal tabakalarda olutuu phe gtr-

226

EKONOMK PSKOLOJ
mez bir eydir. Roma mparatorluunun balangcnda impa
ratorluun sonuna kadar, askerlik mesleinin (barbarlara kar
giderek daha fazla yararl ve gerekli hale gelse bile) prestijinin
dtn gryoruz, nk Romen genliinin btn sekin
tabakasn cumhuriyetin sonuna kadar kendine ektikten sonra,
sadece aresiz mutsuz kiiler zerinde, yersiz yurtsuz insanlar ve
dknler zerinde ekici bir etkisi kalmt. Bizim yzyl
mzda, askerlik meslei her zaman ok deer grmtr, fakat
bununla birlikte 1 8 1 S 'ten yaklak l 855'e ve l 870'ten gn
mze, prestiji ilkin bir d ve ardndan fazlasyla hissedilir bir
ykseli arz etmitir; ve belirttiim neden bu ini klar ya
banc olan bir neden deildir.
Bir meslek halkn gznde sadece onu icra eden kiilerin mev
kisi orannda ykselmez veya gerilemez; bu meslein kendileri
iin icra edildii kii lerin mevkisi orannadr da bu ayn za
manda. Eski bir monaride hkmdar iin yapldklarnda en
deersiz grevlerin bir adama sayg kazandrmasnn, onurlan
drmasnn nedeni ite budur. Kraln oda hizmetisi, XIV. Louis
1
dneminde, grevlerinden ok gurur duyard. Byk vasallerin
yanndaki soylu genler feodalite dneminde ayn derece gu
rurluydular, nihayetinde rolleri kk ev hayvanlarnnki gibi bir
rol olmu olsa bile.
Burada genel bir aklama yaplabilir: kendi kendine h izmet
etmekte -Ulysse kendi dn yatan kendisi yapt gibi- ve
de ailesindeki ve evindeki kiilere hizmet etmekte kltc
hibir ey yoktur asla Nausicaa kendi evindeki amarlar
ykad gibi. Ve ekonomik evrimin en u kartl nda,

halk iin

almada, tanmadmz, bizimle hibir ilgisi olmayan ok

sayda insan iin, dank ve kimler olduu bil inmeyen bir yn
iin almada kltc hibir ey yoktur. Fakat bu iki u evre
arasnda, insanlarn ok direngen olan nyargs, bir kii iin ve
yahut da bireysel olarak tannan ve feodal yeni yetme genler ve
hkmdarlarn oda hizmetileri gibi geici istisnalar dnda
aileye yabanc olan kk bir insan grubu iin alma olayna

1 Derebeyi ya da hkmdara baml kimse. (ev.).

227

GABRIEL TARDE
az ok kleci bir karakter atfediyor. Ortadan kalkmas bunca
yava olan bu nyargnn tarihsel aklamas nedir? Klelerin
hemen hemen btn antik dnem boyunca akrabalarn dndaki
kiiler iin alm olmalarndan ileri gelen eski bir dnce
ortakl nedeniyle mi byledir bu sadece?
Bir meslei icra eden kiilerin veya o meslein hizmet ettii
kiilerin karakterinden bamsz olarak, bu meslek, izledii
amaca ve o amaca ulamak iin kulland aralara gre az ok
saygn bir ekilde deer grr. Kayp tehlikelerine, hayat veya
mlk kayb tehlikelerine kar koruyan mesleklerin kazan yol
lar aan mesleklere gre genelde daha saygn olarak bilinmesi
dikkate deerdir. stila tehlikelerine ve yabanc soygunlara kar
en stn d:recede koruyucu olan meslek askerlik mesleidir.
Papazlk meslei bir kenara konulmaldr, nk zellikle ba
langta insan grnmez dman lejyonlara ve gizli ve kt
glere kar koruyor olarak bilinmektedir. Bu nedenle, bu iki
meslek her zaman ve her yerde ok byk deer grrler, oysa
ki hzl servet kazanma iin onca ans veren ticari speklasyon
ve endstriyel imalat daha az deer grrler.
B izleri fiziksel zorluklara ve fiziksel aclara kar koruyan
mesleklerin bizlere fiziksel zevkler sunan mesleklere gre deer
olarak stn geldiklerini de daha byk bir genellikle ekleye
yim. Doktorlar ve cerrahlar alara, parfmerilere ve danslara
gre ok daha fazla deer grrler.
Hatta diyebiliriz ki, tinsel yani sosyal doaya sahip glklere
kar bizleri gvenceye alan meslekler, rnein bizleri maruz
kaldmz adaletsizliklerin, maduru oluumuz karlarn getir
dii zorluklara ve aclara kar koruyan yarglk meslei, dra
matik sanat gibi, roman ve mzik gibi tinsel elencelere adanm
sanatlara gre daha ok sayg veya kiisel hayranlk uyandrrlar.

Zevk kazanmaya

deil de

acdan uzak durmaya

insanlarn uzun

sredir verdii bu byk nem Schopenhauer'e hak veriyor gibi

grnyor: Fakat uygarln Epikrc ilerleyii bu egzantrik
durumu ortadan kaldrma ve hatta belirtilen sray da tersine
evirme eilimindedir.

228

EKONOMK PSKOLOJ
Farkl mesleklerin izledii amalarn doas kendilerine bal
olan saygnlk derecesi zerinde etkili oluyorsa da kullanlan
aralarn doas hibir etkiye sahip deildir. Sadece eyler ze
rine maddi bir etki ile, fiziko-kimyasal etkenlerin, mekanik
glerin kullanmyla amacna ulaan meslekler, bitkisel ve hay
vansal glerin ynetiliiyle hareket edilen mesleklere gre daha
aa olarak snflandrlmaktadrlar, ve bu sonuncular, kendi
etrafnda zihinler-aras bir etki uygulayarak amaca varlan mes
leklere gre daha dk olarak deerlendirilirler. Bu yzden,
istenler zerinde, zeka zerinde ve hatta duyumsallklar ze
rinde en yaygn veya en derin zihinler-aras etkinin uyguland
veya her ikisinin ayn anda olduu meslekler en ok deer veri
len mesleklerdir, ve ylesine ki, etkileri giderek daha fazla yay
lyor ve derinleiyor. Prestij buradan kyor: 1 .

Emredilen,

i ste

in benzerlerinin uysal isteiyle iletime sokulduu mesleklerin

prestij i (ordu, yarg, kamu ynetimi); 2.

Bilgi verilen,

dnce

nin bakasnn zihnine bir tr tinsel elektriklenme ile iletildii

mesleklerin prestij i (kilise, profesrler, hatipler, byk gazete
ciler); 3 . nsanlarn

coturulduu,

kendi duyumsallnn birli

ine yabanc duyumsall klarn bir tr titreime sokulduu mes

leklerin prestiji, sanatlar demek istiyorum bunlara (airler, ede
biyatlar, sanatlar).
Gazeteci ler topluluu, yzyln balangcndan beri, ortalama
olarak giderek daha az arzu edilen evrelere dayanmaktadr; b u
onu genel deerlendirmede fazlasyla aa dren b i r eydir;
fakat dier taraftan, uygulad bulac etki iletiim kolaylkla
ryla ve gazetenin aamal datmyla yaylmaya devam etti
inden,

gazetecilik

meslei

nihayetinde

dncede byd.

nemli gazetecilere gelince, u lusal dzeyde birinci derecede

ahsiyetler arasnda say lyorlar. Kimi lkelerde, zellikle de
endstrinin giriimci her bireye onca avantaj sunduu Birleik
Devletler' de, eitimli genlikten geriye kalanlar, sonu olarak
baka yerlere gre daha az saygn olan idari kariyerlere veri
yorlar kendilerini; fakat Birleik Devletler Cumhuriyeti by
dke ve merkeziletike memurlarn yetkisi artt gibi, kamu
grevlerinin prestij inin baka yerlerde olduu gibi burada da
229

GABRIEL TARDE
artt ve ykseldii grlyor oktan, bu prestij otel sahibinin
prestij inin her zaman altnda kalsa b ile, ki Amerikallar bu otel
sahiplii meslei iin derin bir hayranlk duyuyorlar.
Bu nedenle, kendi bana hibir zih i nler-aras etki gstermeyen
bir meslek, herhangi bir el iilii, herkesin gznde derece
olarak ykselmek istediinde, ortaada olduu gibi loncalar
halinde ve gnmzde olduu gib i sendikalar halinde organize
olmaktan daha iyi bir ey yoktur; nk o zaman, yelerinin
arasnda kar lkl olarak kendisini gsteren zihinler-aras etkinin
tesinde, bu ekilde olumu bir grup devlette belli bir yetkiye
sahip olur ve kullanr, halk etkiler ve ona telkinlerde bulunur.
Ortaada ticaretle uraanlar uzun sre zanaatlara gre daha
ok deer gnnlerdir; ticari birlikler, H ansa 1 birlikleri veya
baka birlikler, beklenmedik bir biimde, endstriyel birlikleri
yzyl kadar bir sreyle nceledikleri iin deil midir bu? B izim
dnemimizde, tersine, byk endstri byk ticarete gre daha
sayg ndr, ve endstriyel veya tarmsal sendikalar hemen pele
rinden gelen ticaret sendikalarn ncelemilerdir.
G ve yetki salayan sadece birlik deildir, fiziksel yakn
lama da g ve yetki salar. Bu yzden, eski loncalar, eski bir
likler ayn sokak veya ayn mahallede toplanmaya dikkat eder
lerdi.

Fransa'nn

btn

ehirlerinde

kasaplar soka

(Li

moges'da hala vardr), frnc lar soka, vs. vard . ngiltere' de de

aynyd bu. "Her meslein yeleri, diyor Ashley ngiliz ekonomi
doktrinlerinin tarihi zerine almasnda, genelde ayn sokakta
veya yaknlarda yaarlard . B u ekilde Londra'da saralar Saint
Martin le Grand evresinde otururlard ve burann mensup
larydlar; dokumaclar Carmon-Street'te yaarlard, demirciler
Smithfield 'da. Bristo l ' de rpclar soka, budayc lar soka,
baklar soka, kasaplar geidi, a l ar soka vard, ve bu
byle devam ederdi." Benzer bir gruplanma korporatif yaam
duygusunu dikkate deer bir biimde glendiriyordu, nk
mesleklere birbirlerini

devaml ve kar lkl

olarak etki leme

olana veriyordu. Eski birlikleri ve loncalar, imdiki sendikalar

1

Ortaada kimi Alman kentleri arasndaki ticaret ortakl. (ev.).

230

EKONOMK PSKOLOJ
gibi, bilinli veya bilinsiz olarak kazanc n veya cretlerin art
dncesinden ok deer v e saygnlk olarak biraz ykselme
isteinin

yarattna

emin

olabiliriz.

Ve

gerekten

de,

bu

ortaklklar zenginlikten ok saygnlk ve g asndan by

meyi her zaman ok iyi baarmlardr. Bu durum ekonomik
olarak da nemlidir ayrca: daha deerli, daha saygn hale
geldiinde daha kolaylkla dayanr, bir meslein verdii yor
gunluu ve sknty

daha az hissederiz.

Belli bir sayg grme

mi olduklarnda can skc ve yorucu olduklar lde ekilmez

olan almalar vardr. -idari ve hkmet almalar rnein.O halde, her ey eit olsa bile, insanlarn grup halinde yaadk
lar, youn bir sosyal hayat eklinde yaadklar bir meslek tek
bana allan bir meslee gre deer olarak, saygnlk olarak
stndr. Kentsel bir blgedeki bir meslein, i nsanlarn grup
halinde olmadklar fakat zihinler-aras etkinin en yksek yo
unluk noktasnda olduu bir evrede icra edilen bir meslein
tarada yaayan birinin gznde bile krsal blgedeki bir mes
lee gre daha ok deer grdn de ekleyelim. Eer neyse ki
henz ok nadir olan bir istisna eseri olarak bir kyl ehirlerde
olduu gibi kartvizitlere sahip olursa kendisini

kal

satc

veya

bak

olarak grecektir. Onun yerinde olsaydm, iyi bir ifti, zen

gin ve bamsz bir tarmc olmakla daha ok gurur duyardm;

ama hayr, onun gznde nemli olan ey, komu ehirdeki gibi
bir dkkana sahip olmak ve ara sra pazarlar yarm kilo eker
veya bir paket mum satmaktr.
Yukarda sylenenlere uygun olarak, farkl snflar arasnda ve
farkl meslekler arasnda g ve yetki dalmn deitiren b
tn politik devrimler buna bal olan saygnlk derecesi zerine
tepki alrlar. Antik Yunan sitelerinin eski aristokrasisi

VI.

Yzylda zorba hkmdarlar tarafndan, demokrasilerin haber

cileri olan bu kk Cesarlar tarafndan ykldnda, sayn
Guiraud'dan "tiranln yerlemesinin btn Yunan dnyasnda
alanlarn durumlarn biraz dzeltme gibi bir etkisinin oldu
unu" rendiimizde armayz. Demokratik cumhuriyetlerde
bu deiim daha vurgulu hale geldi ve sonu olarak kent iile-

231

GABRIEL TARDE
rinin durumlarn tarm iilerinin durumlarna gre daha da
iyiletirmitir. Atina'da halk meclislerinin ounluu dericiler
den, kunduraclardan, doramaclardan zanaat lardan meydana
geliyordu, "ve Arsitofan ' n bir yazsndan taral larn genelde
aznlk olarak bulunduklar sonucu kyor."
XIX. yzyln aa yukar ilk yarsna kadar, Fransz devri
mine ramen, el iiliine dayanan meslekleri serbest meslek
lerden ayran deer vermedeki, saygnlktaki eitsizlik fazlasyla
byk bir eitsizlik olarak kalmtr ve hatta el iiliine daya
nan farkl meslekler arasndaki mevki fark ok gl bir ekilde
hissediliyordu. i derneklerinin rnein iren ve rezil olarak
grlen ayakkabclar gln bir duruma dmeden kendi ile
rine kabul etmeyi reddedebildii bir dnemdi bu. Fakat btn
mesleklerin evrensel oy hakkn kullanarak siyasi iktidara eit
olarak katld andan balayarak, Atina'da olduu gibi aralarn
daki mesafenin deer ve saygnlk asndan azald grlm
tr; gerekten de eskiden iktidar tekelini ellerinde bulunduran
mesleklerin deeri grece dt ve iktidarn dnda brakldk
tan ok sonra iktidara geen mesleklerin deeri o derece artt.
Meslekler arasndaki mevkilerin bu demokratik eitletirilii
byk bir ekonomik bir neme sahiptir, nk bu eitletirme
byk korporatif federasyonlar mmkn hale getirmektedir, ki
bu korporatif federasyonlar Birleik Devletler' de ve Avrupa
anakarasnda ok sayda meslek topluluklarn bir araya getir
mektedirler,

eitsizliki

bu

meslekler

kendi

aralarnda

egemen

olan

mantk nedeniyle eskiden uzun sre birbirlerinden

ayr olmulardr.
N ihayetinde, bir meslein amalarna ulamak iin kulland
aralar bel l i bulularn bir sonucu olarak arttklarnda kamu bi
lincinde deer kazanmas, ykselmesi dikkate deer bir eydir.
Yaratc deha, "istedii yere esen" Zihne benzer olan yaratc
deha bugn falan meslei yarn bir bakasn verimli hale getiri
yor, zenginletiriyor; ve mantksal yasalarla evrilmediklerinde
varolmayan deiikliklerine gre, kaprislerine gre, destekledii
ve kamlad meslekler dncede deer kazanr, ykselirler.

232

EKONOMK PSKOLOJ
Mhendislik mesleinin XIX. Yzyl boyunca deer asndan,
saygnlk asndan bunca bymesinin ak nedenidir bu; en
dstrinin oalan bulularnn byle bir sonucu olmutur, askeri
dehann parltlar birinci imparatorluk boyunca s ilahlk mes
leini ok prestij li hale getirmeye katkda bulunduu gibi.
Tp meslei en mtevaz mesleklerden biri olmutur, XVl l l .
Yzyln sonuna kadar b i r iki parlak ahsiyet dnda. T p mes
leini yksek derecede saygn meslekler seviyesine yerletire
bilmek iin, biyoloj iyi yenileyen ok sayda keif gerekmitir.
Bu belki de daha yukarda dediim gibi bir meslein kimi za
man nfusun giderek ykselen tabakalarna dayanmasnn ne
denidir. Saz airleri baarl esinlere sahip olduklar ve sanatla
rn yeni kefedilmi kimi gzelliklerle donattklar iin deil
midir ki

soylu, temiz ahsiyetleri kendilerine ektiler?

Az nce sylenenlerle farkl alma trlerine bal olan say

gnln eitsiz derecesi ve deiken derecesinin ortaya koyduu
btn sorunlar zdm iddia edemeyeceim . Hemen hemen
hi kefedilmemi ve uzun aratrmalar isteyen bir konudur bu.
Bununla birl ikte yukarda belirtilen genel aklamalar birletire
rek

kimi

zorluklar zmeyi

baarabileceimize inanyorum.

Fakat her eyden nce, dini inanlarn evrimini gz nnde bu

lundurmak gerekiyor, zira bu evrim, ekonomik karlarn evri
minden daha ok, pratik olarak aranan, istenen kimi meslekleri
rezil hale getiren veya pratik hibir yarar olmayan almalar
yapmaya derin bir sayg atfeden bir evrimdir. Belli bir lde bu
iki evrim, dogmalarn veya ahlak kurallarnn, prensiplerin ev
rimi ve karlarn evrimi karlkl olarak birbirlerini etkilerler ve
uzlama eilimindedirler, fakat yine belli bir lde bu iki evrim
birbirlerinden bamszdrlar; ve farkl lkelerde veya farkl
dnemlerde

mesleklerin

saygnl

veya deersizlii

zerine

yneltilen yarglarn eitsizliinin sunduu tuhaflklar aklayan

ey sosyal bilimin her alannda saptanmas ok nemli olan bu
bamszlklardr. Eer her lke iin ve her dnem iin en say
gn meslein hangisi olduunu ve en ok kmsenen meslein
hangisi olduunu aratrsaydk, hemen hemen her zaman bu

233

GABRIEL TARDE
byk saygnn veya bu aalaycln kaynann tamamen
dini olduunu grrdk.

v
Snflandrc olarak doan beyinler, ki bunlardan hayli ok
vardr, bizleri megul eden konuyu en azndan insanlarn al
malarnn snflandrlnn genel hatlarn belirlemeden brak
mam hi ho karlamayacaklardr. Her alma, dedik, bir
ama, aralar ve engeller ierir doal olarak. O halde almalar
ilkin amalarna gre, yani cevap verdikleri ihtiyalara gre ve
ardndan kullandklar aralara veya amalarna ulamak iin
amak

zorunda

olduklar

engellere

gre

snflandrmalyz.

htiyalar organik veya sosyaldirler. Fakat dorusunu sylemek

gerekirse, sosyal bir forma girmeyen hibir organik ihtiya
yoktur; ne de temeli organizmada olmayan sosyal bir ihtiya
vardr. Bu kategorilerin birinden dierine geerken, ok kk,
nemsiz, duyumsanmayan seviyelerden geeriz. Organik ka
rakterin egemen olduu, fakat giderek daha az egemen olduu
ihtiyalar -beslenme, giyinme, barnma,
oturma, yatma,

snma, aydnlatma,

bulunduu yeri deitirme, salkl olma, e

lenme, oalma vs- modaya veya evresinde ya da snfnda

egemen olan gelenee uygun olarak beslenmi, giyinmi, yer
lemi, snm, aydnlatlm, donatlm, tanm, baklm,
elenmi ve evlenmi olma ak istei halinde gsterirler ken
1
dilerini . Bunun ardndan, sosyal karakterin ar bast ve gide
rek daha fazla ar bast fakat benzerden benzere ve benzeti
lenden benzetilene olan ve tamamen fizyolojik olan ayn bir
doal yaknlk igdsnn byk bir renk zenginliiyle i fade
edildii ihtiyalar gelir: baka insanlarla olan zihinsel i letiimle
rini yaymak, karmaklatrmak, inceltmek, rafine hale getirmek

1 Bu iki ihtiya kategorisi arasna, annelik ve babalk ihtiyalar gibi, bunlarn

birletiricisi olan fiziksel ak ihtiyac giriyor. Bunlarla ilgili olan endstrileri
kollarnn ekonomistlerden ok moralistleri megul etmesi yerinde ve doal bir
eydir. Bu nedenle bununla megul olmak yararsz olacaktr burada.
234

EKONOMK PSKOLOJi

(dilini daha iyi konuarak, yabanc dilleri renerek, kendini

mmkn olduunca yetitirerek); baka insanlar tarafndan sayg
grmeyi salamak (onlara kar haklarn koruyarak veya herke
sin haklarn n korunmas iin bir kamu otoritesini destekleyerek,
zenginleerek, iktidara ulaarak); baka insanlar tarafndan se
vilmeyi salamak (yardmseverlik gstererek, kendini bir eylere
vererek, bir eylere adayarak); dier insanlar etkilemek, by
lemek, onlar eitmek, yetitirmek ve bunun iin alklanmak
(eski bir sanata olan sevgiyi veya yeni iyi bir eyin zevkini yaya
rak).
Amalarn gerekletirmek iin kullandklar aralara gre s
nflandrldklarnda almalar ilkin iki byk kola ayrlrlar:
kas gc harcanmasnn hakim olduu almalar ve sinirsel g
harcamasnn hakim olduu almalar. nsan ihtiyalarnn az
nce geen sralann gzden geirirsek, bu ihtiyalar tatmin
etmek iin yaplan almann hemen hemen tamamen kas a
l mas olarak baladn ve aa yukar sadece sinirsel ol
makla son bulduunu greceiz. Yorgunluun (kas yorgunluu)
skntya gre daha korkulur bir ey olduu birinci alma t
rnden, skntdan yorgunlua gre daha ;>k kan lmas gere
ken ikincisine geeriz derece derece. Sanatsal almalarda en
byk eksiklik, en byk kusur alann bunlar yaparken s
klm olma<>dr: eseri souk ve yapmack kalr, kendisi iin
olduu gibi seyirci iin de can skc ve yavan kalr. Ruskin b
yk yaplar dekore eden sslemeler konusunda bununla ilgili bir
aklama yapyor. " nanyorum ki , diyor, her trl sslemeyle
ilgili olarak sorulmas gereken gerek soru udur: Zevkle mi
yaplmt, sanat bunun iin alrken mutlu muydu? En zor,
en zahmetli i olabilir bu, fakat iinin mutlu olmas gerekiyor,
yoksa yaratlan eser canl olmaz, yaamaz. Rouen yaknlarnda
gotik bir kilise ina edildi yakn zamanlarda; dorusunu syle
mek gerekirse, genel yaps asndan pek deersiz bir eydir bu
kilise, fakat detay olarak fazlasyla zengindir. Bu detaylarn
ounluu zevkle izilmilerdir, ve kukusuz, eski almalar
1

Mimarinin >'edi l (Franszca eviri.)

235

GABRIBL TARDE
yakndan incelemi bir adamn eseridirler. Fakat Aralk ayndaki
yapraklar gibi ldr bu yinede: Y?eyinde tatl tek bir iz, tek
bir dokunu bulamazsnz, diri ve gl tek bir dokunu bile
yok. Bunu yapan insanlar nefret ederek yapmlar ve bitii iin
ok mutlu olmulardr. Bu ekilde altmz srece, duvarlar
kilden fonnl arla doldunnaktan baka bir ey yapmayz. Pere
Lachaise' in sarmak yapraklarndan yaplma tac daha ho bir
ss olur." B u subjektif durum obj ektif deer iin, duvar ilerinin
iyi

bir

ekilde

yaplmas

iin

kesinlikle

gerekl i

olsa

da,

aci liyetlik heykeltran, ressamn, yazarn eserlerinde kendisini

fazlasyla hissettiriyor, hatta mesleklerinin sadece bir tr gnlk
almasnn sz konusu olduu burada bile. abayla, gayet
ederek yaznz, olsun, ama asla skntyla olmasn.
Devam edelim. Temel olarak kas gcne dayanan al ma,
amalarna (temel olarak organi k olan ihtiyalara cevap veren
amalarna) ister insanlardan, ister hayvanlardan, ister bitkiler
den olsun, ister bu durumda elde edilmesi, tanmas ve dn
trlmesi sz konusu olan inorganik maddelerden olsun alnan
fiziksel glerin elde edi lii ve ynetilii araclyla ulaan alt
calmalara blnr: ok sayda farkl almaya. Temel olarak
sinirsel gce dayanan alma (temel olarak sosyal olan ihti
yalara cevap veren alma) ok sayda farkl alt almalara
blnr, ki ruhlar-aras etki/hareket trleri vardr burada. Btn
isel durumlarda eitsiz llerde birlemi tr psikoloj i k
unsur olduu i i n -duygu, inan v e istek- ruhlar-aras etkile
rin/hareketlerin byk snf vardr, ve bunlar bakasnda
ilerinden biri hakim olan isel durumlar uyandrma eilimin
dedirler, yani

etkileme, inandrma

veya

karar verdirme

eil i

mindedirler. Gzel sanatlarn ifade edici, etki l i ve i lgi ekici

o lmak gibi bir karakterleri vardr; profesr krssnde, gazeteci
kitabnda veya gazetesinde inandrc, ikna edici o lmak ister;
parlamentodaki konumac, halka seslenen biri, bir vaiz her ey
den nce kararlar ve kararllklar uyandrmaya alr. Bakan
karar verir ve emreder, bilgin iddia eder ve ispatlar, ressam veya
air gze arpmaya veya yeni renklerin imgesini venneye alr.

236

EKONOMK PSKOLOJ
Daha genel bir bak asyla, btn mesleklerde kullanlan iki
tr ara ayrt etme gibi bir alkanlmz var:

maddeler.

Aletler

ve

ham

Fakat bir endstride her zaman ham maddenin olaca

na i nanmann bir hata olduunu da grmek lazm. Krsal veya

tarmsal endstride ham madde var mdr? Yoktur. obann veya
iftinin yetitirilmesiyle

ilgilendii

kul uka civcivleri

veya

tohum, marangozun rendeledii aacn, i lingirin trpledii

demirin karl deildir hibir ekilde: oban veya ifti iin
bir eyi yapay olarak dntrmek deil doal bir geliimin
gereklemesine olanak vermektir sz konusu olan. Tohumun
ekildii toprak da bir ham madde deildir; burada hibir ey
demir filizinin, rlecek tan, kiremit yap lacak kilin karl
masna, tanmasna, dntrlmesine karlk dmez. Eer
sanayide ve zellikle de makinofaktr sanayisinde bir ham
madde var ise zorunlu olarak, eskiden insan, hayvan veya bitki
sel yaamdan elde edilen eyin burada madde ile elde edilmesi
sz konusu olduu iindir bu. Zira canl dokularn hayvan ye
titiricisinin, iftinin ve ayn ekilde hekimin veya cerrahn
bakt ve ynettii organik almas da tam olarak inorganik
ham maddeleri alabildiine ustaca yntemlerle tamaya ve d
ntrmeye dayanr. Fakat eer istersek, bilginin veya filozofun
yeniden ekil vermek iin altklar veya politikacnn yarar
land ya da hukukunun benimsedii nyarglarn, eski ku
rumlarn, kklemi alklarn kat yapsnda bir ham maddenin
e deerini grebiliriz. Grme, duyma ve tat alma alkanlkla
rna gelince, ki sanat bunlara sayg duyar ve yeniliklerini be
nimsetmek iin bunlara dayanr, bu alkanlklar bir duvarcnn
yonttuu taa evin zerinde yapld topraktan daha az benzer
ler. B i r ham maddeden ok bir yer, bir arazi gibidirler. Sanat
bunlara dayanr, fakat hibir ey retmez bununla.
Bireysel ve organik ihtiyalara, bireyin btn doa ile olan be
densel i l ikilerine cevap veren mesleklerin kulland aralar,
sosyal ihtiyalara, enter-spiritel ilikilere cevap veren meslek
lerin aralarndan ok farkldrlar. Birinciler ellerimizin geliti
rilmesi,

bytlmesi

olarak,

glenmi hareket biimlerinin

uzmanlatrlmas ve devingen hale getirilmesi olarak dnle237

GABRIEL TARDE
bilirler. eki, kerpeten ve testere byledirler. kinciler de bu
zellikleri sergiliyorlar (kalem, fra vb.), fakat zihinsel emek
gc i le alan ii tarafndan yardmc olarak kullanlan aletle
rin kk bir ksm iin dorudur bu sadece; byk aletler, ii
nin kulland gerek aletler, bask makinesi, tabask, fotoraf,
fotogravr, telgraf vs. snrsz hale gelmi kademeli gelime ve
bymedirler:

1 . fade aralarnn, fizyonomisinin, jestlerinin ve,

her eyden nce, dncelerinin, isteklerinin ve heyecanlarnn

ifade edildii vurgulu sesinin; 2. Mikroskopla ve teleskopla,
termometreyle ve dier bilimsel aralarla gerekten de ok ge
limi olan duyumlarnn snrsz gelimesi ve bymesidirler.
Btn aletler, el almalar iin olsun, zihinsel almalarn
kendileri iin olsun, sv veya gaz halde deil de kat halde olan
maddelerdirler, buna dikkat edelim. Bu kurala uymayan tek bir
istisna gremiyorum. Deirmeni dndren su, lokomotifin si
lindirini hareket ettiren buhar aletlerle kullanlan glerdirler,
fakat alet deildirler. Yazarn kaleminin kulland mrekkep,
ressamn frasnn slatld yal boya sv veya plastiktirler,
fakat kalem ve fra katdrlar; bilgini aydnlatan lambann ,
gazetecinin haberlerini gnderen telgraftaki elektrik hava mole
kllerinin hareketleridirler, fakat lamba ve telgraf kat cisimler
dirler. Peki neden byle? nk sadece dayankl olan eye da
yanrz: katlk, bu da dayankl lk ve dayanaktr ayn ekilde.
Alet ve dayankllk ylesine birlemi iki dncedirler ki, hay
vansal veya bitkisel yaamn almasnda bile, zoolojik dizinin
bir ucundan d ierine, bu zlmez ba grebiliyoruz.
Canl varln aletleri her bir hcre iin uzantlar veya az ok
deiken ve her zaman az ok dayankl bir dokuya sahip dal
lanmalardr, ve organizmann btn iin, vcudun geri kala
nna gre her zaman belli bir sertlikte olan organlar, kollar
veya bacaklardr.
Claude Bernard ve btn ekol organizmann sv ksmlarnn
ve kat ksmlarnn fark zerinde hakl olarak srar etmilerdir
ve tam olarak yaamsal olan fonksiyonlarn btn almasn

238

EKONOMK PSKOLOJ
'
sadece bu sonunculara dayandrmlardr . Zoolojik veya botanik
dizi zerinde ne denli yukar klrsa hayvansal veya bitkisel
aletlerin o denli katlatn gstermek kolay o lurdu; bu adan
denizanalar ve gelimi memeliler arasndaki kartlk byk bir
kartlktr. Yaamn balangta en byk gl kendisinin
balad yumuak ve jelatinsi varlklardan, d iskeletten ve
ardndan i iskeletten oluan ve daha sonra gelen varlklara olan
geii amak olmutur. Kalkerli veya silisli bir maddenin salgs,
akmaktan yontma sanat ve daha sonra madencilik i lkel insan
iin ne oldu ise bu da kendisi iin o olmutur. Geen dnce
lere gre bu keiflerin byk nemini anlyoruz gerekten de.
nsanln byk evrelerinin ayrmnn bu keifler zerine ku
rulmas ve ardndan u ekilde devam edilmesi doru, mantkl
bir eydir: yontma ta devri, cilal ta devri, maden devri.
almalar amak zorunda olduklar engellerin doasna gre
snflandrabiliriz, bu engelleri amak iin kullandklar aralarn
doasna gre snfl andrdmz gibi. Can l gleri bizim iin
altran krsal veya tarmsal ve yahut da tbbi zanaatlarda engel
kimi zaman yaamsal ln arl kimi zaman da eksikliidir,
sonu olarak igdlerin ve kaltmsal ihtiyalarn, genliin
taknlklarnn, olgun yan direngenliinin, yalln durgun
luklarnn ve nihayetinde lmn salamak istediimiz yneti
min karsna koyduu zorluktur. Endstride, ncelikle de ta
maclk endstrisinde engel ya arlk, ya hacim, ya da tanacak
nesnenin krlganl veya dayankszldr. Dntrm en
dstrisinde engel ya kimyasal yaknlktan, ya fiziksel balan
tdan, ya motor glerden ya da dier glerden ileri gelir.
Enter-spiritel hareket/etki almalarnda engel ilkin hitabe
dilen ve dikkati ekilmesi amalanan kiilerin dikkatsizliinin
sonucu olarak ortaya kar; daha sonra dncelerden ve istek
lerden, ilerinde sklp atlmas gereken, izlenilen amaca kart
gibi grnen kimi duygulardan, yani bakalar tarafndan eski
gelenekler ve yeni modalar veya bireysel kararszlklar ve kap1 Gne gibi yanmakta olan bir gk cismi zerinde daha az sosyal olan organik
bir almann varolmas mmkn olmazd o halde.
239

GABRIEL TARDE
risler eklinde yaratlm kart enter-spiritel etkilerden doar.
Aracn doas engelin doasna gre deimek zorunda deil
midir? Ve aracn veya aletin en iyi tanm onun bir

kar-engel

olmas deil midir? Eer bu adan bakarsak, aletlere veya

aralara bal dayankllk karakteri zerine yukarda az nce
sylenen ey st mesleklerin aralar konusunda tamamyla tin
sel bir anlamda anlalmaldr. Enter-spiritel hareketteki gerek
ara ne kalem ne de bask makinesidir, fakat inanlarn ve ina
nlarn sertlii, tutkularn katldr, ki bunlarla kart inanla
rn ve kart tutkularn kat yapsn iddetle eletirir, topa tutarz.
Bir gazeteci gerektiinde ikna da olmaz etkilenmez de, fakat her
durumda, ki iin z buradadr, her zaman d inanlardan ve
d tutkulardan, nyarglardan ve salam ve direngen kurum
larda younlam taraf tutmalardan yararlanr ilkin, ulusal ku
rumlarn en eskisi ve en dayankls olan dilden, bu taplas
aratan yararlanr bakalarn ortadan kaldrabilmek iin. Sosyal
bir devrim sadece istikrar lsnde, baka prensipleri, baka
nyarglar ve baka yaay tarzlarn amak ve datmak iin
zerine dayanlan kurumlarn -dil, politik dogmalar, dini dog
malar, gelenekler- dayankll lsnde mmkn olabilir.
almalar sadece amalarna, aralarna ve engellerine gre
deil baka alardan da snflandrabiliriz, rnein kullanlma
biimlerine gre de snflandrabiliriz. Btn almalar hizmet
salarlar, ancak direkt olarak kullanlan hizmetler vardr ve so
mutlatklar, vcut bulduklar rnlerle sadece en direkt olarak
kullanlanlar vardr. O halde

malan

hizmet-almalar

ve

rn-al

ayrt edelim; ve bu iki byk alma snfnn orannn

ayn kalp kalmadn grelim.

rn-almalarn greli orannn byyerek devam ettii ve
hizmet-almalarn ekonomik ilerleme boyunca azalarak devam
ettii ak deil midir? Eski bir soylu, ortaadaki bir senyr
ihtiyalarn ve heveslerini sadece kle ynlar ve hizmeti
ynlar tarafndan verilen hizmetler araclyla tatmin edebi
lirdi. Gnmzn zengin insan, farkl maazalardan eitli
mallar ekli altnda ihtiyalarn ve ok daha fazla olan fantezile-

240

EKONOMK PSiKOLOJi
rini tatmin etmek iin alveri yapar ve kendisine yetecek bir iki
hizmeti alr.

rn-almalar

rnlerin yapsna gre de ayrt edebiliriz.

Sanatsal alma dier almalardan u adan ayr lr: benzer ve

tekrarlanan bir hareketler serisi aracl yla bir eser halinde son
bulur sanatsal al ma, bu eser, orij inal ve benzersiz bir yarat
olma iddiasnda olduu ve bu iddiay fazlasyla dorulayacak
lde sanat eseri adn almaya deer olduu iin derinlikli var
yasyonlarla bazen bile olsa bu alma tarafndan yeniden re
tilme ynnde olmayan bir eserdir. Fakat endstriyel almalar,
benzer ve tekrarlanan hareket serileri araclyla ayn ekilde
benzer olan saysz eser retirler. Birinci kategoriden ikinci ka
tegoriye gei ayrca kademelidir ve saysz gei derecesi ierir.
iler iin olduka alldk olan bir fark az nce geen fark ile
kimi balantlara sahiptir: iiler

gnlk alma

ile gnlk ol

mayan almay ayrt ederler. Birincisiyle, gnlk alma ile,

bir kurala, bir usule balanmas kolay olan ve her zaman ayn
olan bir grevi anlarlar, oysa ki ikincisinin nceden yaplm bir
tahmine uymas pek kolay dei ldir: birincisi iin ii

belirlenmi cret ile

nceden

altrlr; ikincisi iin gnlne veya

saatliine altrlr. Oysa ki bu iki alma trnn orannn her

zaman ayn ynde endstriyel geliim boyunca deierek gitti
ine dikkat etmek gerekir. Gnlk alma gnlk olmayan a
lmann alanna girer durmakszn, yani sanatsal alma veya
en azndan, alann becerikl iliini gerektiren dikkat ekici ve
beklenmedik trden almann alanna girer. htiyalar bir ta
raftan oalarak kendilerini kabul ettirdike, bu ihtiyalar tat
min eden rnler artk bireysel istek zerine deil de genel istek
zerine retilebilirler, ve retimleri

gnlk hale gelir.

Btn almalarn gnlk olduu hazr giyim maazalarnn

gelimesi, her eyin l zerinden yapld kk dkkanlar
geri plana itiyor ve engelliyor.
Bu yzden sknt veren almann orannn uygarlkla birlikte
ekici

almann zararna bir

ekilde

dunnakszn arttn

syleyebi lirdik eer makinelerin i sanlar iin can skc olan tm

241

GABRIEL TARDE
bu almay giderek daha fazla yklendiklerini, stlendiklerini
unutsaydk.
almalarn bu snflandrl, ne kadar eksik olsa da, al
malarn byk ldeki heterojenliklerini ve sonu olarak, doru
olarak cretlendirilmeleri sorununu zme zorluunu bize gs
termeye yeterlidir. Her geen gn daha acil hale gelen adalet
i htiyacn tatmin etmek iin bylesine heterojen olan bu al
malar iin

ortak bir l

bulmak gereklidir: kendini bize kabul

ettiren emberin gerek temelidir bu. Bu sorunu iyice inceleye

rek zmleyebiliriz sadece. Ne almann sresi ne de youn
l uu aradmz ortak ly veremeye yetmez. Yavanlk dere
cesi ve skclk derecesi de hesaba katlmak zorunda deil mi
dir? Kukusuz evet, ve ayn ekilde deer ve saygn l k derecesi
de. B ir alma trnn deeri kendisine bal saygnlkla ve
deerlendirmeyle ters orant l olarak artar ounlukla; ksmen
bunun iindir ki yzy lmzda btn kadn maalarnn arasndan
hizmetilerin creti karl n en ok alan crettir ve iilerin
cretlerine gre daha ok ykselmitir.

Zararllk

ve

tehlikelilik

derecesi de, bu yeni szc kul l anmama izin verin, dikkat ver
meye deerdir. Fakat her eyden nce, retici veya h izmet verici
almann deeri rnn veya hizmetin almadan doan gn
lk deeriyle llr ve hep bununla llecektir. Ve rnn
veya hizmetin fiyatnn varyasyonlar daha akla yatkn kurallar
olmadnda

cretin

varyasyonlarn

dzenleyeceklerdir

her

zaman. Fakat cretlerden bahsetmeyel i m henz, bu konu cret

lerin genel teorisiyle i lgilidir.

VI
almann

bir

veya

birden fazla

tarihsel evriminin olup olma

dn ve bunlarn genel aklamasnn ne olduunu soralm

imdi kendimize.
ncelikle, ilkel insann sergiledii ayrksn bir duruma dikkat
ekmekle balayalm. Yaban l insanlarn ounluu ar al
rlar ve tembeldirler, ve genelde tembellikleri gerek hafzan n
242

EKONOMK PSKOLOJ
ve ileri grlln yokluuyla aklanyor. Gemi ihtiyala
rn, dnk alklarn ve susuzluklarn unutuyorlar geici ola
rak bundan dolay artk zorluk ve ac ekmediklerinde, ve gele
cekteki ihtiyalarn ngremiyorlar. Fakat olduka tuhaf olan
ey ise, bunca unutkan ve ngrsz olan bu varlklar dnyann
en kinci varlklardrlar ayn zamanda; bu da onlarn, ok uzun
gemie dayanan hakszlklar ve hakaretleri inat bir ekilde
hatrlamaya devam ettikleri ve alarak kendilerini gelecekteki
yeni hakszlklara kar gvenceye almay dndkleri anla
mna geliyor. Bylelikle, zorluklar ve aclar, al, susuzluu,
sertlikle maruz kaldklar souu unuttuklarndan, z.sayg ile
ilgili en kk inelemeleri hatrlyorlar; ve geriye kalan her ey
iin ngrsz olduklarndan, onurlarnn ve ereflerinin karla
abilecei daha kk tehlikeleri aklkla ngrebiliyorlar. Eer
bugn yabanl insann belki de en karakteristik olan zelii,
olaanst z.saygs, yaknndakilerin dncesiyle ilgili byk
ve dengesiz, sama saplants bilincimizde yer almasayd, bi lme
seydik bu ztlk aklanamaz hale gelirdi.
lk bakta, halkn sayca en az olduu ve hatta fiziksel olarak
en dank olduu yerde kamu dncesinin gcnn kendisini
bylelikle daha gl ve daha zorbaca gstermesine arabiliriz.
Fakat fiziksel dankl, bir klann veya bir kabilenin yelerini
zihinler-aras hareketlerinin younluuyla, ortak bir eitim ba
na eklenen ve kk saylarn dengeleyen kan balaryla bir
letiren benzerliklerle ve dayanklklarla sosyal olarak ok
youn olmasna engel olmaz. Yabanl insan bakasnn dnce
sine ne derece bal dr, kendisi hakknda sahip olduu dnceyi
bakasnn dncesine ne derece uydurur ve kurgusal varln
bu kurgu evresinde inanlr hale geldiinde ve saygnlk kazan
dnda gerek varl olarak ne derece alyor, bunu bir sava
esiri bann vurulmas yerine istisnai bir ekilde dman bir aile
tarafndan kabul edildiinde, kadnlar tarafndan yanlarna kabul
edildiinde, ismini ald ve kendisinin reankamasyonu olarak
bilindii bir lnn yatanda onlarla birlikte yattnda olup
bitenlerle anlayabiliyoruz. O andan itibaren, yeni ailesine, yeni
mil letine itenlikle balanr ve yeni yurttalarla birlikte, yaka243

GABRIEL TARDE
)and iin kendisini l sanan eski yurttalara, eski vatanse
verlere kar savar. Bu ikil i kurgu, z vatannda yurtta olarak
lm kurgusu ve yeni vatanndaki ruh gnn kurgusu, kalbi
nin derinliklerine iyice yazlm davran kural haline gelir.
Yabanl insan o halde zsaygdan ibarettir ve sadece onuruyla
ilgili eylerde ngrl ve hafza sahibidir. Fakat uygarlaan
insanda, hafzann ve ngrnn alan byr, ve genel hafzas
nn geliimi zel hafzann gerilemesiyle, hakszlklarla ilgili
hafzan n gerilemesiyle birlikte varolur. htiyalar konusunda
daha ngrl hale geldike daha az kinci olur. Bunun sonu
cunda daha alkan ve daha dingin hale gelir, daha dingin
nk daha alkandr, daha alkan nk daha dingindir.
Peki ilk olarak kendisini insana empoze eden al mann doas
nasldr, ve bir halkn geliiminin artarda gelen dnemlerinde
ar basan farkl alma trlerinin artarda geli dzeni nasldr?
k noktas her yerde ayn mdr ve izlenen yol herkes iin
ayn mdr? Kesinlikle hayr, hibir ekilde. k noktas, bir
rkn alma yollarna girmeye balad topran ve iklimin
yapsna gre ve ayn zamanda bu rkn yeteneine ve eilimle
rine gre ok farkl lk gsterir. Burada ilk alma nitelikli bir
topraktaki doal meyvelerin toplanmas olur, Okyanusya'nn
kimi adalarnda veya eski ktann kimi vadilerinde olduu gibi.
Baka bir yerde, balklk olur, u veya bu trden bir balk av
cl; bir baka yerde avclk olur, yrenin hayvan yapsna gre
ok farkl olan u veya bu trden bir avclk; veya, ounlukla e
zamanl olarak, krsal ve hatta tarmsal zanaatn ilk izleri olur.
Le Play' i n ekolnn, en azndan ekonomik evrimin balang
cnda bu corafk ve iklimsel unsurun nemi zerinde durmas
haksz veya yanl bir ey deildi demek ki. Yanlgs ise, sanki
sosyal hayatn srekli olarak egemen olan faktrym gibi,
yaama alan otlak veya tahl ekimine zg olduu iin sonsuza
dek falan kurulua, her trden u veya bu kurumlara mahkum
olan ulusun evcil, politik, ahlaki ve estetik karakterini buradan
karmak istemesidir. almann doas ve almann doa
snda meydana gelen deiimler balangcndan itibaren her

244

EKONOMK PSKOLOJ
eyden nce bulua, yaratya baldr. Dnemden dneme ar
tarda gelen bulularla derinlemesine bir ekilde dntrlme
mi olan ve bu bulularla blgelere ve yeni iklimlere uygun hale
getirilmemi olan ilkel tek bir alma ekli yoktur.

Toplamac/k

ortadan kalkmad. ilkin ormanlarda olgun meyvelerin yenmesi

veya den dallarn toplanmas olayna indirgenmi olan

topla
mac/k, yava yava, gemi yapm amacyla yzyllk byk
aalardan mekanik hzarlarla yararlanlmas haline geldi; ak

makta paralarnn yerden toplanmasna dayand dnemden

sonra toplamaclk minerallerin ve giderek daha eitli mineral
lerin giderek daha byk derinliklerden karlmas eklini ald.
u an youn ve gnenli bir nfus tarafndan iletilen zengin
minerallere sahip olan ka tane lke paleolitik veya neolitik
dnemlerdeki atalarmz iin bakmsz, verimsiz ller haline
gelirdi !

Balk avcl daha aZ deiime urad; bununla birlikte,

yelkenli geminin bulunuu, yeni adalarn ve yeni denizlerin kefi

(Yeni Topraklarn kefi rnein) balkl alabildiine geni
letti ve eitlendirdi. Gl ve rmak sularna braklacak yeni ba
lk trlerinin ve bunu yapmak iin bavurulan yeni yntemlerin
kefine bal olarak doan balk yetitiriciliinin ilerlemelerini
de gz nnde bulunduralm.

Avclk bakalama urad diyebi

liriz, kimi hayvanlarn evcilletirilmesiyle, kpein, doann ve

ahinin evcilletirilmesiyle, yeni bulunmu her trl silahla,
vahi hayvanlarn yok edilmesine ok katkda bulunan okla,
yayla ve tfekle, ki bu bir blgedeki uygarlamann ilk koulu
dur. Nihayetinde

hayvanclk evcil yeni hayvan trleriyle ve bu

hayvanlar beslemeye zg yeni bitki trleriyle yenilendi: doal

ayrlara, hayvancl ve yetitiricilii balangta bu i iin ok
az uygun olan blgelerde yaygn hale getiren suni ayrlar ek
lendi. En duraan ve ilerleme iin en uygunsuz olarak bilinen
retim ekillerinden bahsettim burada sadece; ne tarm hakknda
ne de tam tabiriyle endstri hakknda hibir ey sylemedim,
nk ok aktr ki yaratc deha btn kkten deiikliklerin
ve bunlarn evriminin en byk nedenidir.
almann evrimiyle veya almada devrimle sadece yeni
formlarn ortaya kn veya almann eski formlarnn orta245

GABRIEL TARDE
dan kalkmasn deil, zaten varolan deiik i ve ii kategorile
rinin saysal orantsn da anlamak gerekir ayn zamanda. Neden
falan alma kategorisi, ticari meslekler veya endstriyel mes
lekler ya da serbest meslekler kategorisi falan dnemde ve falan
lkede gelierek veya baka bir dnemde ve baka bir lkede
klerek gidiyor? Ve ticaretin veya endstrinin falan kolu,
falan serbest meslek dierlerine gre neden daha hzl byyor
veya falan dnemde falan bir lkede neden klyor? rnein
memurlarn orantsal says Fransa'da XIX. Yzylda neden artt
ve neden srekli artarak devam ediyor? Byle bir soruya verile
cek cevap ok karmak olacaktr, bir ulustaki elit tabakann
kimi zaman falan mesleklere kimi zaman baka mesleklere
doru atlmasn salayan nedenler ok saydadrlar ve deiik
tirler; ve bu karmakln, bu eitliliin zaten nemli bir an
lam vardr, nk bu, deiimlerinin bylesine ilgin, bylesine
deiken, kararsz ve kaprisli olan serisini tek biimli ve dzenli
bir evrim formlne balamann imkanszln gsteriyor. in
abstarcto (ayr olarak. ev.) olarak deerlendirilen al malarn
iki byk snfnn srasyla hakim olan nemindeki belli bir
artarda geli dzeninin tartma gtrmez bilinen tekbiimlili
ini ortaya koyabiliriz sadece.
Olduka iyi bil inen bu tarihsel dizi, zet ve ksa bir tr
grnm halinde, Birleik Devletler'de yeniden ortaya kyor
yeni bir toprak koloni letirildiinde. "Blgenin oturum dzeni
ve geliim srasnda, diyor sayn Paul Leroy-Beaulieu, Amerika
kaynakl bir belgeye gre, zanaatlar ve endstriler u ekilde
artarda gelirler: avc; avcdan sonra tuzak avc (kapanla hayvan
avlayan ); oban veya sr koruyucusu bunu takip eder, ve sr
yetitiricilii bir dnem iin egemen olan bir itir, daha sonra
tarm ve manifaktr gelir . . ." Fakat belirli bir blgede yaplan bu
gzlem ne kadar ilgi ekici olursa olsun, istisnasz olmayan
olduka mulak bir formle yer verir sadece ve yukarda ortaya
konan soruna fazlasyla yetersiz bir cevap verebilir sadece.
Meslekler hiyerarisinde, enter-spiritel hareketlere dayanan
gerekten sosyal olan mesleklere kadar, yukar doru ne denli

246

EKONOMK PSKOLOJ
klrsa, bunlarn nceden belirlenmi artarda geli kurallarna
ve az ok belirgin olan evrim yasalarna uymadklar o denli
grlr.
Fakat yeni bir lkedeki farkl alma yaplarnn detayl olarak

artarda geldikleri sray nceden belirtmeye olanak verecek bir

evrim yasas olmadndan, yerekimi kanunu btn ta dle
rine, topun, havan mermisinin ve herhangi bir cismin btn d

lerine havadaki yollar ne kadar deiik olursa olsun hep ayn

olarak uyguland gibi, izlenecek en deiik yollara bu yollarn

her birinin izgiselliini aklamak iin uygulanan nedensellik
formle edebiliriz. Farkl mesleklere verilen deerin

yasalarn

derecesini farkllatran nedenler konusunda bu nedensellik ya

salarnn birkan zaten belirtmitik. Her eyden nce, kendile

rini farkl mesleklere veren bireylerin saysal orannn bu mes

leklerin her biri tarafndan tatmin edilmi genel istein veya bu

mesleklerin her birine verilen deerin greli art veya azal

orannda deitiini ve bu greli istein, kendisine daha iyi bir

tatmin salamaya zg yeni rnler yaratm olan veya eski

rnlerin fiyatn drm olan yeni bulularn sonucunda ken
disini tatmin etmek iin bulduu kolaylklar orannda arttn
syleyelim. rnein tamaclk endstrisinin demiryollarnn
bulunuundan beri grd olaanst geliimin baka nedeni
yoktur.

VII
Grlyor ki, az nce belirttiimiz konu, almann deiim
leri ve dnmleri, bu dersin daha ok nc ksmyla ilgili
dir, buluun rolnn ele alnaca ekonomik adaptasyonla ilgili
dir. O halde, birinci ksma ait olan ve daha yukarda az ok de
indiimiz bir baka konuyla, almann

periyodik/ii

suyla ilgi lenmek iin bunu imdilik brakalm.

konu

almalarn evrimi, ilkel insanlarda, her ii iin yapt ii

tamamyla bitirmeye ve buna yeniden balamaya dayanr. Bir

sepeti sepetini doldurduu her seferinde retici evriminin ar
kn bir defa dndrr; bir fc fsn oldurduu her seferinde;
247

GABRIEL TARDE
bir balk avcs serpmesini suya att ve an ektii her sefe
rinde; bir il ingir bir anahtar veya bir kilit yapt her seferinde
retici evriminin arkn bir defa dndrr. Bu periyot genel
likle ok ksadr, artarda gelii retici evrimi oluturan farkl
hareketlerin says az olduu iin. stisnalar da var: elde bir al
veya bir hal dokuyan doulu bir ii buna ounlukla aylarn
ayrr; ve bundan sonra yeniden balar.
Penelope'un kuman dokumak iin ne kadar zaman ayrdn
bil iyoruz. Fakat nasl ki astronomide yerin kendi etrafnda d
n yerin gne etrafnda dn ile karmaklayor, ki bu ok
daha grkemli bir elipstir ve bu dnmler bunun basit blm
leridirler, ayn ekilde burada ayn almann gnde veya haf
tada birok kez yeniden balamasnn tesinde, tarmda ve de
endstride daha uzun bir periyodun sonunda farkl almalar
serisinin,

genelde yllk bir periyodun

yeniden balayn gz

lemleriz.
Bu ncel ikle tamamen bireysel bir evrimdir; fakat almann
hlm birok ii arasnda, ounlukla birbirlerine ok uzak
olan birok ii grubu arasnda ayn bir almann toplamn
paylatrdnda, toplam retken evrim kolektif hale gelir ve
genelde dnm periyodunun sresi uzar, fakat ayn zamanda,
tek tek iilerin her birinin yerine getirdii alma blmnn
sresi azalarak devam eder. ve kk ksmi emberlerin dzenli
bir zincirleniiyle oluan btnsel ember byyerek ya da ya
valayarak devam ederken, retken toplam evrim, serisi dur
makszn kendini tekrar eden giderek daralan bir ilemler em
berinde giderek daha hzl dner.
lkel retim ile uygar retim arasnda iaret edilmesi gereken
baka bir fark var: balangta her alma el iiliine dayand
ndan ve belli bir beceri seviyesi gerektirdiinden, yaplan bir
alma (sepet, orap, apka, elbise, vs.) ayn ii tarafndan ve
yahut da farkl iiler tarafndan yeniden tam olarak ayn ekilde
balat lmamtr asla. i her seferinde biraz deitiriyordu a
lmay, bir yarm-sanatym gibi . Fakat retim ne denli geli
tiyse rnn tekrarlanmas o denli tam hale geldi; makinelerle

248

EKONOMK PSKOLOJi

retim bu evrimi snra kadar zorlamtr. Makineler, tam olarak

endstriyel olan tekrarlarna-e ile sanatsal bir eylere sahip
olan varyasyon-e arasndaki ayrm kesip atmlardr. Cilal
ta devrinden ve hatta belki de yontma ta devrinden itibaren
balam olan bu ayrmn dereceleri takip edi lemeyecek kadar
snrszdrlar. Ortaan zanaats izlenecek bu yolun sadece
ortasndadr. imdiki zanaat ve imdiki makine bu ikiye ayrl
mann en u noktalardrlar. Zanaatnn son kalnts olan im
diki iiye gelince, sanat tarafndan olsun, makine tarafndan
olsun giderek silinip atlma yolundadr elbette ki mekanisyen
ii dnda. Mekanisyen ii alma halindeki makinedir,
valye kullanlan at olduu gibi.
Her ekonomik evre kendisine karlk den toplam retken
evrimin geniliiyle, sresiyle ve kompleksl iiyle karakterize
edi lebilir. Toplam retken evrim giderek geniliyor, giderek
kompleks hale geliyor ve giderek dzenl i olarak periyodik hale
geliyor. Fakat sre asndan, kend isini zorla kabul ettirdii ta
rm alannda da hakim olmaya ve kendisini gstermeye ynelen,
abuk ulalan ve nadiren alan bir snr vardr: Yllk evrimdir
bu. Tarmsal retim bitkilerin ieklenmesinin ve meyve verme
sinin gerektirdii sre ierisinde kapal olan bir evrime sahiptir.
Bu sre yldr. Hayvan srlerinin bymesi bu ayn periyoda
baldr. retken dnm, bitkisel veya hayvansal geliim ve
dnm konusunda asla ksalamaz. Endstriyel imalat konu
sunda ksabilir aslnda fakat her bir endstrinin cevap verdii
ihtiyalar, scak veya ince elbise endstrisi rnein, yln belli
dnemlerinde yeniden ortaya karlar ve bunun sonucunda ima
laty l sezonun ve canl sezonun yllk alternatiflerine mah
kum eder. Bylelikle yldzlarn hareketi insanlarn almasnn
hareketini hayvansal veya bitkisel almann hareketi gibi ken
dine bal olarak tutar ve bu ritmik alma iin metronom g
revi grr.
Teorik adan, bitkisel olsun, hayvansal olsun, insanlara zg
olsun, insanlarn kullanm iin bir zenginlik retmek iin bir
likte alan veya yalnz balarna reten btn canl aktiviteleri

249

GABRIEL TARDE
ayn

alma

ifadesinde bir an iin kartrmakta byk yarar

vardr. Sadece fiziksel olan rzgar veya gelgit, gne nlar ya

da kimyasal maddelerin gc gibi hareket ve etkinliklere ge
lince, bunlarla canl aktiviteler arasnda -kesinlikle, nk bu
sonuncular birincilerden yaplmlardr fakat ynetilen ve sis
tematiklemi olan birincilerden- teorik olarak en nemlilerin
den derin bir fark vardr. retim ister bitkisel olsun ister hay
vansal olsun, ister insan retimi olsun, rn, yaamn btn
eserlerini karakterize eden zel bir tat ile tannr. Yaz yazmak
iin ister papirsten, ister parmenden ve hatta isterse atalar
mzn elde retilen kaba katlarndan yararlanal m bu maddede
bir sanat gz iin ilgi ekici bir eyler olacaktr her i.aman,
nk kadn her bir yaprann kendi farkl nans vardr, ken
dine zg zel bir yan vardr, her parmen veya her papirs
iin olduu gibi. Buharla alan kat fabrikalarndan kan
kat iin ayn ey olmazd, bu kat baka alardan pratik ola
rak tercih edilir olsa bile. Makinelerce retilen rnn kusursuz
olan zdeliinde, esiz dzenliliinde souk bir eyler vardr
her zaman, zellikle de ham madde inorganik yapda ise.
Hayvansal veya bitkisel imalattan insann ynetimi altnda ma
kine imalatna geildii ve almann tm bu farkl biimlerinin
tketicilerin hemen hemen ounluu iin, rn ayn ihtiyaca
aa yukar cevap verdiinde, yarar asndan edeer olduu
da ayn derecede dorudur; yle ki, bu retim trlerinin birinden
dierine geiten doan fiyat d yava yava benzer btn
rnlere yaylr, bunlarn kkeni ne olursa olsun. Fakat bu k
keni estetik adan olduu kadar teorik adan ayrt etmek de
ayn eki lde nemlidir.
- retimin evrimiyle ve bu evrimin deiimleriyle ilgili olan
formllerde, insann el iiliine dayanan almasn veya zi
hinsel almasn sanki sadece bunlar deer ierisinde hesap
lanmalym gibi tamamen bir yana koymak, hayvanlarn veya
bitkilerin almasyla olan her trl temasn dnda brakmak
uygun olmaz. B ir taraftan canl alma ve dier taraftan
veya daha ok

mekanik veya fiziko-kimyasal

250

alma

ilem arasnda derin

EKONOMK PSKOLOJ
bir ayrm yaptmz anlyorum; fakat bir taraftan insan al
mas ve dier taraftan b itkilerin ve hayvanlarn almalar veya
makinenin bir araya toplanm yenilikleri arasnda bu derin uu
rumu yaratmak eylerin insan ile doann geri kalan arasnda
deil de organik olan ile inorganik olan arasnda, canl dnya ile
cansz dnya arasnda net bir kopukluk yaratan doasna pek
uygun gelmez. Oysa ki, sermaye ad altnda insanla ibirlii
yapan bitkilerin ve hayvanlarn btnn anlyoruz, bu iilerin
kulland kimi fiziko-kimyasal glerle ve ayn ekilde maki
nelerle ve aletlerle, insan tarafndan imal edilmi inorganik
maddelerle veya bitkiler ya da evcil hayvanlar tarafndan reti
len yiyeceklerle ve besinlerle karm bir ekilde. Bu sennaye
kavram pratik olarak ok faydal ve hatta gerekli olabilir. Peki
son derece dar ve kusurlu olan alma kavramnn karsna
-sanki burada bir kartl olabilirmi gibi- koyduumuz byle
sine karmak ve belirsiz bir kavramdan teorik nasl bir verim
bekleyebiliriz?
Her eyden nce insan canl bir varlktr. Ve bu onun unuttuu
eydir, bitkilerden ve hayvanlardan oluan ortaklarnn buday
veya st retimindeki veya varl iin gerekli olan baka her
eyin retimindeki ibirliini unutmasna neden olacak ekilde
bu sermaye veya tarm ve iftilik mlkiyeti ad altnda bir ift
kz, tohumu, saban, binalar ve mobilyalar birbirine kar
trdmzda ona unutturmaya altmz eydir. Kylnn
kendisi bizden aa olan kardelerimizle, kendileri sayesinde
yaadmz canllarla olan bu ibirliini ve bu ortakl ok iyi
hisseder. stisnai olarak eksik kzn yerini doldurmak iin hala
sabana karsn kouyorsa da, kzne verdii deeri kadn iin
olan kmseme kadar kantlyor bununla. Eskiler canl mlkleri
iinde klelerini de sayyorlard. Kleler zgrlklerine kavutu
ruldu; bize geriye kalan, evcil hayvanlar ve yetitinne bitkileri
serbest brakmak deil de teorik olarak daha az kmseyici bir
gzle deerlendirmektir. nsan uygarlatka kendisini btn
canl doann ayn zamanda hem efendisi hem koruyucusu gibi
hissetmelidir; ve baka canllara kar olan grevlerine giderek
daha fazla inandnda, hizmetlerinin karln vermese bile en
251

GABRIEL TARDE
azndan onlara yaknlklarnn srekl i daha can l olan b i linciyle
iyi davranmal ve ekonomik teorilerinde bu akrabal tanmaz
l ktan gelmemelidir.

Ekonomi

politikte psikolog olduumuz

kadar natralist de olalm. Bu adan, retimin sadece iki bi le

eni vardr ( deil):
temelde

yaam

ve

alma ve inorganik doa. B u dalite

evre dalitesidir, ve devam l olarak evreyi

zmsemeye, kendisini buna adapte etmeye ve bunu kendisine

adapte etmeye dayanan temel yaamsal ilem bu dalite zerine
kuruludur. Ekonomik almay hayatn byk evrensel al
mas ierisine koymak gerekir. Eer insan aktivitesinin ve genel
olarak can l aktivitenin bu temel zdeliinden kuku duyuyor
olsaydk, bunun kantn gstermek iin, can l aktivitenin peri
yodik artlarnda veya azalmalannda olduu gibi endstriyel
aktivitenin genel ritminin ykselilerinin ve dlerinin yerin
kendi etrafnda veya gnein etrafnda dnyle dzenlendiini
yani gnlk veya yllk olduunu hatrlamak yeterli o l urdu. ok
farkl lkelere periyodik olarak g eden endstri veya tarm
iilerinin gruplarnn gelileri ve ayr llar balk srlerinin
geileri ve gmen kularn yolculuklar gibi y l l ktrlar. Le
Play

Avrupal iler

adl almasnda, Oka havzasndaki ve

Rusya' daki periyodik glerin dzenini fazlasyla incelemitir.

Saint-Petersbourg'da tama ii leri, hamallar k boyunca bu
ekilde g ederler. "Bu g rej iminin z, diyor Le Play, bel li
ehirlerde veya bel l i blgelerde yabanc iilerle ounluu ke
sinti l i (daha dorusu yllk diyelim) olan ve yerel nfusun yet
medii almalar yaptrmaktr. B u hizmetle grevlendirilmi
gmenler her zaman tarm evrelerindendirler, ve akrabalarn,
elerini ve ocuklarn yeniden grme isteiyle olduu gibi a
l malarnn kesinti li oluu nedeniyle de sk sk bu blgelere
giderler." Rus yaay tarznn karakteristik zellii olarak, bu
ekilde g eden ve aile ve

mir hayatnn

ortaklna alm olan

Rus iilerinin bundan yolculuk srasnda bile vazgeemedikle

rini ve gmen yaamlar boyunca
lar

bunun

yerine

artel denilen

koyd uklarn

da

gnll ortakl

belirtmek

gerekiyor.

Rusya' daki ii birliklerinin tamamyla tarmsal ve krsal olan

kkeni byledir.
252

EKONOMK PS KOLO.I
Sadece Rusya'da deil az buuk her yerde oluyor bu periyodik
gler. ngiltere'de tarmsal iiliin pahallamas XlX. Yz
yln ortalarna doru tarm gruplarnn olumasna neden oldu,
bunlar zerine 1 863 'te ngiliz topluluu tarafndan blgede ha
kim olan ahlakszln yaylmasnn tehlikeleri zerine yaplan
ve ounlukla temeli olan ikayetlerin ardndan bir aratrma
yaplmtr. Bunlar bir kp bir kaybolan ynlardr, ve kesikli
karakterleri mevsim hareketleriyle dzenlenir, bunlar ncekiler
den derin bir ekilde farkllasalar bile. Bir artele veya byk bir
aileye benzer hibir ey yoktur burada. ounlukla her iki cinsi
yetten olan fazlasyla zgr genlerden oluan bu gruplar, ze
rilerinde byk bir otorite uygulayan bir ef tarafndan yneti
l irler. Bu grup efleri, yaplan aratrmaya gre, genelde "kaba,
kt huylu, kiilikleri bozulmu, sarho insanlardrlar." Gtr
olarak alan ve kendilerine bal iilerden bu iiler yalnz
olduklarnda yapabileceklerinden ok daha stn olan bir a
lma elde eden giriimcilerdir.
Grlyor

ki, endstriyel organizasyonun

ulat kompli

kasyon derecesi ne olursa olsun, hayvansal veya bitkisel alma

gstergelerinde olduu gibi insan almalar gstergelerinde her
ey temelde periyodiktir, genelde yllk olan bir periyodiklie
sahiptir. ok eitli zaman limitlerinde yer alan basit periyodik
eylerden bahsetmiyorum. Zira insan almasnda olduu gibi
bitkisel veya hayvansal almada her ey temel olarak periyo
diktir: kan dolam veya zsu dolam, solunum, bezlerin sal
glar vs. Bu periyodiklik karakterinin inorganik etkenlerin hare
ketine zg olduu dorudur, ekim gc uygulayan gk cisim
leri, titreen molekller, med-cezir, atmosfer ve deniz hareket
leri, denizden dalara ve dalardan denizlere inen ve yeniden
kan sularn dnm. Bu nedenle, canl varlklar fiziksel
etkenlerden bu periyodiklik karakteriyle ayrlmazlar hi de, de
mek istediim u ki, insan dahil canl varlklar bununla birbirle
rine yaklarlar, doann geri kalanndan ayrlmazlar bununla.
Fakat canl varlklar bundan ayran daha derinlikli karakterler
vardr.

253

GABRIEL TARDE
Ve yine iyi biliyorum ki her can l tr, mmkn olduu lde,
sadece kapsamndaki tm dier canl trlerden deil btn fi
ziksel ve kimyasal etkenlerden yararlanmaya alr ve bu ayrm
onun yararlk egoizmi iin olduka ilgisiz bir fark gibi gr
nyor. Bununla birlikte bu kural istisnasz deildir, dallar bir
al gvdesinin veya demirden bir ubuun etrafna ayn bi
imde dolanmayan bitkiler vardr. Ve btn kularn yuvalarn
ayrm yapmadan bir aacn oyuuna veya bir duvardaki delie
yaptklar konusunda da emin deilim. Sonra insan dier canllar
asndan bu canllarn kartrd eyleri ayrt ederek stnl
n gstermek durumunda gibi grnmyor mu? Ve gerekte
uygarln ilerlemesi, her gn daha ak ve daha derinlikli bir
ekilde, insann bitkiler veya evcil hayvanlar tarafndan hizmet
grme eklinin scak tarafndan, k, elektrik, mineraller ve bu
glerle veya bu cansz maddelerle meydana getirdii makineler
tarafndan hizmet grme biiminden ne derece farkllatn
hissettirme etkisine sahip deil midir? Tarm ve yetitiricilik her
geen gn endstriden giderek daha farkl hale gelmiyor mu, ki
krsal ekonomi ile ilgili bir alma zellikle endstrinin hedef
lendii sradan bir ekonomi politik almasyla artk ortak hi
bir eye sahip deil gibi grnyor?
nsan bitkiler ve hayvanlar tarafndan temelde kendi trnn
dier bireyleri tarafndan olduu gibi hizmet grr. Canl var
lklarn en mtevazs kendi iinde bilinli veya bilinsiz olan
ama her zaman becerikli olan, hayatn da prensibi olan ve insan
istencinin kendi canl imgesinde olduu gibi yansd zel bir
istek tar.
Bu nedenle, bu istei benzerlerimizin isteini kullandmz
gibi kullanabiliriz sadece, zel amacnn bizim amacmzn ger
ekletirilmesine doru ynelmesine alarak.
Tersine, inorganik eylerin kendi amalar yoktur, o halde
bunlar, bizim onlara yaratc dehamzla verdiimiz grnen ve
tamamen yapay olan beceriden baka bir eye sahip deildirler.
Amalar yoktur, yani bizim i tanmmza gre almazlar.
Adaptasyon konusunda bunlarn iinde makine formlar eklinde

254

EKONOMK PSKOLOJ
koyduklarmzdan baka bir ey yoktur; oysa ki, yetitiricilikle,
metodik seimle, yeni bir makinenin bulunuuyla ortak hibir
eye sahip olmayan dolayl aralarla amalarmza daha iyi
adapte olmu yeni bir bitki veya yeni bir hayvan yarattmzda,
canl imgelemin verimli gsnden fkran bu eitlilikler, is
terse nasl olduunu bilmeden bizim tahrikimizle, provokasyo
numuzla olsun, ilerinde kefettiimiz beklenmedik zgnlk
lerle, nitelikliliklerle, gzelliklerle ve ekiciliklerle bizleri ar
trlar hep.
Bitkisel veya hayvansal yenilikleri

kefederiz sadece, onlar

icat etmeyiz.
Canl varlklarda yeni alkanlklar yaratrz; kendilerine bizim
tarafmzdan yntemsiz, rasgele bir ekilde verilen tepki ve itki
dir bu, alkanlk bunu korur ve kkletirir. inorganik eylerde
alkanla benzer bir ey yoktur. Bunlar daha tam bir ekilde
kullansak da, kendilerini asla kendi balarna ynetemezler, her
zaman ayn dikkat ve itina ile bakmak, gzetlemek gerekir bun
lar. Bize itaat etmez bunlar, sadece nereye itersek oraya gider
ler.
Nihayetinde, baka canl varlklarn bizlere verdikleri hizmetler
karlkldrlar, onlar yemek iin beslesek bile. zgr olsalar da
yenilirlerdi, ve ok daha kt yemekler olurlard. Fakat fiziksel
glerin ve kimyasal maddelerin bizlere verdikleri hizmetler tek
yanldrlar; karlnda ne veriyoruz ki bunlara?
Pratiin giderek farkllatrd eyi teorik fonnllerde kart
ramayz demek ki. Anlalan o ki endstriyel evrimin balang
cnda, kendisini ok daha eski ve ok daha gelimi olan tarm
sal veya krsal evrim iinde boulmu olarak gsterdiinde, her
ikisini ayn kavramlarn ierisinde kabul etmiiz; fakat eylerin
doas zerine kurulu olan bir ayrm vurgulu hale geldike, bunu
pratik olarak olduu gibi teorik olarak da gz nnde bulundur
mak nem tar. nsanln ak olarak bilincinde olmakszn
kotuu ideal son, bir yandan, gezegendeki btn hayvan toplu
luklarnn ve btn bitki topluluklarnn sekin ksmyla, ayn bir

amalar dizgesinde, insanlarn zgrce izlenen amalar iin

255

GABRIEL TARDE
alan uyumlu bir canl varlklar birlii oluturmaktr; dier
yandan, btn gleri, btn inorganik maddeleri ele geirmek

tir, bunlar basit aralar gibi hayatn artk ortak ve uyumlu olan

amalar iin btn olarak kullanmak iin. Ekonomi politiin

temel kuramlarnn ne derecede yeniden ele alnmas gerektiini

anlamak iin ite bu uzak son bak asna dayanmak gerekir.

VIII
alna konusunu bunun kart olan dinlenme zaman ile ilgili
olarak birka ey sylemeden ve dinlenme zamannn, bo za
mann, alma gibi giderek daha fazla periyodik olan bir ka

raktere sahip olduunu gstermeksizin brakamayacam. Her

zaman ve her yerde, yllk olarak veya aylk ya da haftalk olarak

ayn tarihlere denk gelen

tatil gnler

olmutur. Fakat, modem

dnemlerden beri, i lkin bir meslekle snrl gibi grnen, da

rda gittike yaylan ve btn meslekleri kapsamaya, istila et
meye ynelen bir alkanlk var:

tatiller dediimiz

ey, yaz orta

snda veya sonbaharda bir veya iki aylk olan bu uzun sreli

dinlenmedir. Tatil lerin oluturulmas (haftalk olan Pazar veya

Cumartesi dinlencesinin oluturulmas gibi) enliklerin ve bay
ramlarn oluturulmasndan ok farkldr: bayramlarn ve en
liklerin dini veya vatanseverlie degin bir kkeni vardr; neeli,

elenceli bir anmadrlar, bir aziz onuruna, bir kahraman, mutlu

veya anl bir olay onuruna toplanmadrlar enlikler ve bayram
lar; tatiller (Pazar tatili gibi) hibir eyi anmazlar, hibir eyi

kutlamazlar, bireyleri bir araya getirmekten ok onlar datr

veya yalnzlatrrlar, glendirici ve diriltici bir sevinten ok
rahatlatc, iyiletirici bir dinlenme olarak bilinirler.

Msrl, Atinal ve Romal grevliler tatil diye bir ey biliyorlar

myd? Pek yle grnmyor. Klelerin Tanr Satumus iin

yaptklar enliklerde tatil diye bir eyin oluumuna rastlayama

yz. Hibir dnemde ve hibir lkede tatil iermeyen alna

trleri vardr: iftilik, alarn ve genel olarak hizmetilerin
almalar, frnclk, kasaplk ve zanaatlarn ounluu; ve
256

EKONOMK PSKOLOJi
nihayet,

klar

da olan ve

yaz

dinlencesinin tamamen kart

olan sava. Sonu olarak, fazla saknca tamakszn tatil i e

renler sadece serbest mesleklerdirler, doktorluk ve dier kimi
istisnalar dnda. Ve serbest meslekler arasnda bu gelenein
gzelliklerini ilk tadan meslek yle grnyor ki yarglktr.
Buna sonsuz bir minnet duymak lazm bu yzden. Tarma da
minnettar olup o lmadmz soruyorum kendi kendime; zira,
tarla ileri kesintisiz olsalar bile, iklimlerimizde austos aylar
nn, eyll ve ekim aylarnn hasat mevsimi olma ayrt edici ka
rakterini hissettiren ey topraa duyulan sevgi deil midir yine
de? Ve eski rej i mlerdeki yarglar krsal mlkiyet sahipleri ol
duklar iin deil midir ki balarna ya da ekinlerine bakmak
iin adli almalarn yarda brakyorlard? Her ne olursa olsun,
bu rnek bir defa yarglar tarafndan verildikten sonra, btn
endstriyel ve ticari meslekler bunu izlemek iin aba gsterdi
ler ve mmkn olduu lde bunu baardlar. Yalnz, bu eski
kurum yaylarak nitelik deitiriyor biraz, yeni bir anlayn
izlerini tamaya balyor. Yarg iin veya herhangi bir grevli
iin krsal arazisindeki rnleri toplama ii ilk ve balca neden
leri olduktan sonra, tatiller, gnmzn sekin ve uluslararas
gezginleri iin, giderek evrensel hale gelen byk ve periyodik
olan yolculuk ihtiyac iin bir tatmin haline geliyorlar. Artk ba
bozumu zaman deildir bu, suyun ve denizin olduu kentlere,
sah i llere, yabanc lkelere yolculuk zamandr. Fazlasyla hare
ketli ve alkantl hale gelen fakat olduka eitici olan bir din
lenmedir bu artk.
Bir dier dikkat ekici nokta da udur. almaya hibir zaman
gnmzdeki kadar vg dizilmemitir, ne de

ler

atmasz gelir

eytan kovar gibi bunca ktlenmitir. Kimse bunlar ortadan

kaldrmaya almyor hi de. Bununla beraber, zahmetsiz bir

ekilde zengin olma ihtiyac ne bu denli yaylmtr ne de bu
kadar sklkla tatmin edilmitir. Mali speklasyonlar, deerli
hisseler, oyunlar, piyangolar, kou bahisleri, vs., halkn iyi ans
iin olan, sosyalizmin lanetledii ve sosyalizmle birlikte yaylan
bu talih ve kader tutuculuu iin olan bu tutkusunun gn na
kma ekillerinden binlercesidir.
257

BLM VI
PARA
1

Tekrar belli bir sre ilediinde ve herhangi bir gereklikler

dizisinde belli bir sayda benzer eyler rettiinde, bu benzer
liklerin sentezi olan niceliklere yer verir bu dizide. B tn fizik
sel nicelikler, s, k, elektrik, dalgalanmann ileyiinden do
arlar. Bir insann dinamometreyle kyaslayabi leceimiz kas
gc, sinirsel gc, kan dolam veya solunum enerj isi de ni
celiktirler, ve bu organik niceliklerin btn, dirimsellik, bes
lenme denilen btn srekli hcresel yeniden oluumlarn ile
yiinden ve de bunlarn doduu neslin fonksiyonundan doan
olduka belirsiz olan fakat bununla beraber reel olan bir nice
liktir. Ve elbette, tam olarak ekonomik olan ve btn tketimle
rin ve de btn endstriyel yeniden retimlerin ileyiinden
doan nicelik parada somutlam olan maliyet-deeridir. Bunun
doasn ve roln inceleyeceiz.
Her eyden nce, parann nasl ortaya kp yerletiini kendi
kendine sormak olduka ilgintir. B irincil nemde bile olsa ev
rensel bir tketimi olan hibir mal yoktur, ne ekmek, ne de et.
Birok halk pirinci ekmee tercih eder; vejeteryanlar et yemez
ler. Ayrca, en gerekli ve yaygn olan ve mal lar, dzenli olarak
veya periyodik olarak yeniden kendini gsteren belli anlarda
arzulanrlar sadece. Ve belli bir miktarn tesinde artk bunlar
arzulamayz da. ki yada tam takm elbiseye veya be ya da
alt ift potine sahip olmak bir adam iin can skc olurdu. Her258

EKONOMK PSKOLOJ
kesin arzulad, her an arzulad ve de snrsz miktarda arzu
lad bir tek ey vardr. Paradr bu. Sadece paraya zg olan bu

evrensel ve snrsz srekli arzulanabilirlik

nitelii nedendir

peki? nk, para herkes tarafndan bu ekilde arzulandndan,

paras araclyla ihtiyac olabilecek her eyi kolaylkla temin
edebileceini bilir herkes, herkes buna inanr1 Bylelikle bir
ksr dng oluur: para srekl i ve snrsz olarak herkes tara
fndan arzulanr, nk herkes, btn dierlerinin de paray s
rekli ve snrsz olarak arzuladn bilir.
Peki o halde nasl oldu da bu srekli ve snrsz istek bir bi
reyde dodu ve dierlerine yayld? Bunu varsaymak elikili
deil midir, bu yaylma olaynn ve bunu ortaya karan yarg
olaynn herhangi bir bireyde bu istein nedeni olduunu madem
ki az nce kabul ettik? Parann kkeni sorununun kendisini
gsterdii bu zlemezlik grntsnn dilbilimde karlnn
olduunu da gzlemleyelim, zel likle de dilin kkenini aydn
latmaya altmzda: falan eyi anlatmak iin falan kelimenin
nasl benimsendiini bilme sorunu benzer nedenlerden dolay
ayn ekilde bir zlemezlik grntsne sahiptir. Fakat hayat
tm bu sk dmleri ok kolay bir ekilde zmeye alktr.
Balangta toplumlarn ok dar ve ok kapal gruplara indir
gendiklerini hatrlamak yeterl idir. Sadece bu varsaymda anla
lr ve kavran r parasal kurumun ilk oluumu. Hi zorlanmadan
anlyoruz ki, btn ihtiyalarn ve btn zevklerin aa yukar
benzer olduu ilkel bir klann dar snrlarnda, yararlk ve da
has estetik nedenlerle belirli kimi nesnelere sahip olma ocuksu
istei ok abuk genellemitir2 ve karlkl uyarma ile pratik

1 inancn istein periyodiklik yasasna uymadn hatrlayalm. Parann

deerine bal olan devamllk karakteri ona, istekten ok inanca
dayanmasndan gelir.
2 En sekinlerinden bir ekonomistin yazlarnda unu okuyorum: "Hayat iin
ve toplumlarn ilerlemeleri iin gerekli olan btn genel organlar gibi, dil gibi,
deiim/mbadele gibi, hak gibi, para, deha sahibi bir insann bir buluundan
deil, igdsel olarak hareket eden kolektiflikten domutur." Genel dnce
budur. - Fakat eer bu byle olsayd, eer para bir igdden domu olsayd,
Aztek veya nka uygarlklar gibi gerek bir paraya sahip olmayan
259

GABRIEL TARDE
olarak sonsuz bir seviyeye ykselmitir, yle ki, herkes tarafn
dan snrsz ve srekli bir ekilde deerin genel ls olarak,
deiim arac olarak ve zenginliklerin birikimi arac olarak de
erlendirilen bu eylerden yararlanma dncesi kendi kendisin
den kmtr. Sonra, klanlarn engelleri derece derece ortadan
kalktndan, bu deiik paralar b irbirleriyle yara girmilerdir
ve bunlardan biri takliti seilimle baar kazanm, stn gel
mitir.
Balangta zor olan verili bir blgede herkes tarafndan arzu
lanan ve her eye karlk olarak deitirilebilen bir nesne ze
rinde uzlamak olduundan, byle bir nesne varolur olmaz para
domutur. B u nesne blgelere gre ok farkl olmutur. Belirli
ve hatta periyodik olan bir ihtiyaca cevap veren bir mal olmutur
kimi zaman, fakat ayn anda hem srekli hem kullanlabilir olan
bir mal, "Birleik Devletlerin ilk smrgelerinde buday ve
ttn, in Tataristan' nda ay; Sibirya'da krk" (J-B. Say), kr
sal dnemde hayvan srleri; ve kimi zaman da, ounlukla ss
grevi gren bir nesne olmutur, parlak fakat bir faydas olma
yan, her zaman baklar zerine eken bir nesne. Sonunda bu
son trn iki veya eidi zerinde, altn, gm ve deri ze
rinde sabitlenmi ve durmutur parasal metamorfozlar serisi.
Kimi madenlerin kendilerini ayrt eden fiziksel veya kimyasal
niceliklerle olan bu seimi i iten getikten sonra aklanm ve
dorulanmtr. Oysa ki, para ile alnan herhangi bir nesnenin

uygarlklarn veya yar-uygarlklarn para adn hak etmeyecek kadar deersiz

veya ilkel olan yada bir tr embriyon halinde bulunan paralarla yetindiklerini
gremezdik. Yaznn evrimi gibi parann evriminin, bu adan yksek seviyede
ayrcalkl olan ve rnei her yere yaylan tek bir klasik halklar grubunda
devam ettiini gremezdik. Gl para, yani gerek ve tam para en son
aratrmalara gre Lidyallarda domutur, ve parann burada hkmdarn bir
kaifin veya dahi bir ncnn dncesinin davurumu olan istencinden
doduu da phe duyulacak bir ey deildir. Buradan gl para her yere
yayld, alfabetik yaz yani en stn yaz Fenike'den dnyadaki btn halklara
yayld gibi.
Parann igdyle aklanmas dilin kutsal bir yetenekle aklanmasyla ayn
kefeye koyulacak cinstendir, sayn de Bonald'n dilin kkeninin ortaya
koyduu sorunun zlemez grnmesinden kard sonutur bu.
260

EKONOMK PSKOLOJ
nadir olmas, istenildii gibi geniletilemeyen snrl miktarlarda
olmas nemlidir hi kukusuz, nk bu olmadnda, bu nes
neyi elde etmek iin deiime bavurmaya hi gerek kalmazd.
Fakat evrensel deitirilebilirlik ayrcaln aklamak iin ne
nadir oluu, ne yarar ve ne de gzellii yeterlidir. Bu nitelikler,
altnn, gmn ve dier madenlerin zerinde bunlarn her za
man ticarette herhangi bir nesne veya hizmet karlnda dei
tirilebilir olduklarna dair evrensel ve devaml dnceyi yo
unlatran rastlantsal bir neden olmulardr sadece. Ve bu yo
unlama zamanla uzun bir parasal evrimin ardndan sadece
kademeli olarak gerekleebilmi olduu iindir ki deerli ma
denlerin bu ayrcalna zarar vermek ok zordur. Bir gn baka
bir nesne zerinde, rnein belli bir ekilde baslm bir kat
paras zerinde benzer bir gr birliini ve benzer bir devaml
inanc toplamamz sadece zamanla olabilir, ya da az ok benzer
olan safhalardan gemekle olabilir sadece. Eer snrl alanlarda
para hizmeti gren banknotlar arasnda evrensel hale gelmeyi
baaran biri olsayd, Banque de France' n veya ngiltere banka
snn banknotlar rnein, ilk snrlarnn stnde artarda gelen
bir bolluk serisinden sonra olabilirdi bu sadece. Bu arada, bir
altn madeninin kefi her zaman byk bir beklenti uyandrr,
barbar bir toplulua dardan getirilmi Hristiyanlk'taki veya
daha ok Mslmanlktaki cennet beklentisiyle karlatrlabilir
bir eydir bu, ve bunun sonucunda bu beklenti duyulmam bir
zenginliin kayna olur, reticinin istei ve emei iin ar bir
uyarlma, bir kkrtlmadr bu.

il
Parann kkeni hakknda bunlar syledikten soara doan.
yapsn ve roln ak hale getirmeye alalm. Doas sade1.:e
evrensel ve devaml olarak deitirilebilir tek nesne olmakla
snrl deildir, giderek gerekten deiimi yaplabilir tek nesne
olmak gibi bir yaps da vardr. Para doarken, btn dier
mallar dnda brakt deitirilebilirlii adeta gasp edip kendi
tekeli haline getirir yava yava. Bir maln bir dier mal

261

GABRIEL TARDE
karlnda deitirilmesi bu andan itibaren tamamen istisnaidir
ve giderek daha fazla istisna haline gelir. Normal, alldk ve
srekli olan ey, parann bir mal karlnda veya bir maln para
karlnda deiimidir. Macleod'ya gre dei toku zenginli
in temel karakteridir. Stuart Mill'in bu konuda yapt tanm
lardan biridir bu ayn zamanda. Buna gre, yksek seviyede
uygarlam bir lkede paradan baka zenginlik olmaz (bu genel
ve basit bir dncedir az ok), nk para yava yava btn
dier mallara karlk olarak dei toku yaplma yetkisini ken
dine mal eder ve dier mallar sadece

onun karlnda

dei

toku yaplabilirler. Bir para eidinin bir baka para eidi kar
l nda, dolarn frank karlnda, lirann ruble veya banknot
kar lnda, be frankn daha kk paralar karlnda deii
mine gelince, tamamyla ayr bir karaktere sahiptir bu, bir maln
para karlnda veya bir maln bir baka mal karlnda dei
imine sadece isim olarak benzeyen bir karakter. Bir parann
baka bir para karlnda deiimi (elbette ki eit deerde olan)
ayn olandan ayn olana bir geitir, nk her iki ey de sahip
olduklar temel ey asndan, deerleri asndan zdetirler.
Fakat bir tablonun bir piyano karlnda veya bir kzn bir
zrh karlnda deiimi bir yararllk trnn mutlak bir e
kilde ve temel olarak benzemez olan bambaka bir yararllk
trnn yerine konmasdr. Bir parann bir baka para karl
nda deiimi

analitik bir nerme

ile veya bir totoloj iyle kar

latrlabilir, oysa ki bir parann bir mal karlnda deiimi ve

de mallarn birinin dieri karlnda deiimi

sentetik, bireim

ile karlatrlabilir, Kant'n terminolojisini kul

lanmaya devam etmek iin byle diyelim 1

sel bir nerme

Parann doasn daha da ak hale getirelim. Para ekonomik

1 Mali tahviller baka mali tahviller karlnda deitirildiklerinde, parasal
gstergelerin birbirleriyle deiimi sadece borsada gerekten nemli olan bir
anlam kazanr. Burada bir deiimcide olduu gibi sadece belli bir paray, bir
zenginlik gvencesini baka bir parayla, baka bir zenginlik gvencesiyle
deitirmek deil de zellikle belli bir kazan veya kayp olasln
ounlukla ok farkl bir derecede olan bir baka olaslkla dei toku etmek
sz konusu olduu iindir bu.

262

EKONOMK PSKOLOJ
hareket dnyasnda matematik dnce dnyasnda ne ise o
deil midir? Temelde tamamen benzer olan gereksinimlere ce
vap vennek iin deil midir ki btn bilgilerimizi, btn gz
lemlerimizi ve btn deneyimlerimizi nitel eitli liklerine ra
men miktara ve lye, matematie tabi klyoruz ve btn se
vinlerimize, btn zntlerimize, btn isteklerimize ve bun
larn btn tatmin aralarna bu eylerin belirgin heterojenliine
ramen para olarak deer biiyoruz?
Evrensel nitelikleri nicelikler halinde, tam olarak bilimsel o lan
saysal formller halinde ifade ediyoruz, dncelerimizi ve
alglarmz kendi aralarnda karlatrlabilir ve dei toku
yaplabilir, insandan insana tantlanabilir ve iletilebilir ve de
sosyalletiri lebilir hale getirmek iin; ve bizler her trden mlke
ne kadar heterojen olurlarsa olsunlar para olarak deer biiyo
ruz, insandan insana olan deiimlerine ve iletimlerine ve de
sosyalletirilmelerine olanak vermek iin.
Bir aratrma konusu daha matematiksel yasalardan kt l
de gerek bir bilim tarafndan kabul edilmeye yakn olur.

Nitel
yar-nitel yasalar,
rnein arz ve talep yasas gibi : "Arz arttnda deer azalr'',

yasalar formle etmekle balarz hep, -sonra

birinin dnn dierinin ykseliine eit olduunu iddia et

meksizin, ki bu forml ok mulak ve yanl hale getirir, for
ml aklasak bile.- Ve nihayet,

denklem yasalar.

Ayn ekilde, bir pazar geniledike, bydke, daha gerek

bir anlamda sosyal ve uygar hale gelir, metalarn ve hizmetlerin
deiimi artk dei tokula olmaz, ilkin deiken, kararsz, kap
risli ve kuralsz, sonra yava yava dzenli olan dei tokula, daha sonra ok deiken olan fiyatlara al ve satla gerekleir,
ki srekli pazarlklarn konusudur bu, ve tamamen bireysel olan
fiyatlara al ve satlarla gerekleir sonra, - ve sonunda btn
bir blgede sabit ve tek biimli olan fiyatlara al ve satla.

Matematik/eerek, ilerleme halindeki bir bilimin yasalar daha

ak, daha kullanl hale gelirler, ok daha fazla sayda soruna
uygulanmaya ve ok daha fazla sayda zihinde yaylmaya zg
hale gelirler. Zira

bilim her eyden nce sosyallemi olan ve

263

GABRIEL TARDE

alabildiine sosyalleebilir olan bilgidir; bilimin temel tanm

olmalyd bu. Ve para haline gelerek, deiim yaplabilir olan
eyler daha kolaylkla, daha hzl bir ekilde ve ok daha uz.ak
mesafelerde dei toku edilirler. Dei tokuun paralatrlmas

ticaretin sine qua non olmazsa olmaz artdr. Ticaret giderek

sosyallemi olan ekonomik harekettir, bilim giderek daha fazla
sosyallemi olan dnce olduu gibi. (Gelime ve olgunlama
yolundaki bilim endstriye cevap verir; gelimi ve olgunlam
bilim ise sonu olarak vlgerleerek, halk diline inerek ticarete
cevap verir.)
phesiz, ssz bir adada doan ve orada entelektel olarak tek
bana kendisini gelitiren dahi bir Robinson, bu orij inal otodi
1
dakt , olgularn benzerliklerini ve tekrarlanmalarn, fazlalk
veya

azlk ve hatta eitlik i likilerini fark edebilirdi, fakat eyle

saysal yn onun dikkatini sadece z.ayf bir ekilde e

rin bu

kebi l irdi, dalgal ve deiik ynlerine ve devaml varyasyonla

rna gre ok daha az bir ekilde ekebilirdi onun dikkatini. Eer
entelektel gel iimin igds beklenmedik bir biimde ona
zorluk karp ac verseydi, duyumlarn ve alglarn giderek
farkl latrmaya, z deiiklikleriyle onlar kendi iinde birik
tirmeye verirdi kendisini, onlar genel dncelere indirgeyerek
tekbiimli hale getirmeye deil .
Eer insan zihni aratrma ihtiyacn genelletirmeler, benzer
likler ve, iaretler ve kelimeler halinde ifade edilmi olgusal
tekrarlamalar

ynne

dndrdyse,

benzerleriyle

gemek iin buna zorland iindir bu. Fakat

iletiime

kendisini giderek

daha iyi anlamak iin dile ihtiyac olmazd asla. Entelektel

geliimi sadece bireysel olarak kalm olsa da, gerektiinde daha
i leri gidebilirdi, fakat her eyden nce olgularn varyasyonlarna
ve n itel deiikliklerine,

eylerin iirsel ynne kendini. vermek

artyla.
Kendi bana brakldnda, evresindeki toplumun uyarma ve
tevikleri olmadan, bireyin beyni poetik olarak geliebilir; fakat

zrenimli, kendi kendisini yetitirmi olan kii. (ev.)

264

EKONOMK PSKOLOJ
bilimsel olarak asla. stn nitelikli, deha sahibi kimi hayvan
larda gizli airlerin olmas muhtemeldir. Fakat bilgin yoktur

kesinlikle.

Tek bana kaldnda birey paraya benzer bir ey de kefede

meyecektir asla Bu ok ak. Fakat farkl isteklerini - ki sadece

bu isteklerin deiiklii onun dikkatini ekmitir - bunlarn reel
karlatrlabilirliklerini, fazlalk veya

azlk derecelerini tanmak

ve incelemek iin birbirleriyle karlatrma dncesine bile

sahip olmayacaktr belki de.

Deer dncesinin salt bireysel

olan bir anlam olduu iin deildir bu. Ancak bu anlam sadece

sosyal deerin anlam, tam tabiriyle deerin anlam anlaldktan

sonra ortaya kar.
Matematiin

etkisi

dnce

dnyasnda durmakszn

daha

uzaklara yaylyor, parann etkisi alma dnyasnda yayld

gibi. B tn astronomiyi, btn fizii, btn kimyay zaptettikten

sonra

matematiksel bak as l aralarnn srekli artan bir

rol oynadklar biyolojiyi ele geirir, psikolojiyi fethetmeye al

r ve nfus istatistikleriyle, ticari ve adli istatistiklerle vs. sos
yolojiyi kendisine katmaya balar.

Parasal bak as, btn endstriyel etkinlii ynettikten

sonra, parann savan sinir gc olduu, en zengin ulusun en
ok sayg grd d politikada benimsetir kendisini, ve i

politikada da basnn bozulmasyla ve partilerin pazarlklaryla

egemen hale gelir. Her trden

mlkler ve hatta estetik ve de dini

varlk asndan, alnmayan ve satlmayan hemen hemen hibir

ey yoktur: ayinler, gnahlardan kurtulmalar, orutan bak

tutulmalar, sanatlarn dersleri, ve hatta yetenekler.
Matematiksel evrim aritmetikten cebire, say teorisinden fonk
siyon teorisine geer. Parasal evrim madeni paradan kat paraya
(parann bir tr

cebirsel belirtisi) ve meta ticaretinden (bir miktar

parann bir mal veya hizmet karlnda deitirildii ticaretten)

borsa deerlerinin ticaretine geer (mali tahvillerin birbirleriyle

dei toku edildii borsa). Borsada belli bir miktarda para ile
bir mal arasndaki ilikiler olan deerler de birbirlerine gre
deerlendirilir, deer biilirler. kinci derecede bir ilikidir bu.

265

GABRIEL TARDE
Fiyat listeleriyle bu deerler, birbirlerinin belli yasalara gre
birlikte ykselen veya azalan fonksiyonlar olarak gsterirler
kendilerini.
Her eyin parasal olmad ve,

temelde ayn nedenle,

her eyin

llebilir veya saylabilir olmad dorudur. Kendi iinde tek

olan, temel olarak karlatrlamaz olan eyler vardr; ve tama
myla kiisel olan, bakasna devredilemeyen ve ok deerli olan
mlkler vardr.
ster otoriter bir telkinle olsun, ister tantlamayla olsun dn
celerimizi bakasna (ki bu mlk
ba da mlk

deiiminin

bann

edeeridir, ve mlk

tek yanl balangcdr) sadece bun

lar llebi lir ve nitel olan ynleriyle sunmak kouluyla ilete

biliriz. Eer kendi yargmz zorla, tantlamayla bakasnn ka
fasna koymak sz konusu ise, az ok ak olan bir tasm gerekir,
yani eitten tre veya trden eide olan, iki dnce arasnda
kurulmu bir iliki gerekir, ki bu birinin dierinin ierisine kon
duu ve dierinin yani genel nermenin kapsad ve ierdii
benzer olan ve benzer olarak grlen eyler orannda (belirli
veya belirsiz ama reel) olduu anlamna gelir.
- Otoriter telkinle bile olsa, dncelerimizi bakasnn beynine
sadece bu dnce bu yabanc beyinde kapsanan dnce un
surlarna benzer unsurlarla oluturulduu lde aktarabiliriz, ve
bu benzerlik

genel dncelerin,

benzer ve saylabilir ynleriyle

grlm olan eylerin bir bileimi olan

dille

ortaya kabilir

sadece. letilebilir olmak iin, bir dnce tantlanabilir olmasa

bile en azndan aklanabilir olmaldr; her iki durumda, kar
latrlabi lir ve saylabilir unsurlardan olumu olmaldr. Para,
yani heterojen mlklerin ortak ls, bu mlklerin uygun ve
kolay deiiminin veya ba olarak verilmelerinin ya da aln
malarnn zorunlu koulu haline gelmitir ayn ekilde. Ayrca
istemeyerek ve kar konulmaz bir ekilde, veri li nesnelere bun
lar aldmzda bir deer bieriz, ve de aldmz veya bizden
alnan nesnelere.

266

EKONOMK PSKOLOJ

III
Para, yarar-deerlerin ortak ls olduundan, istekleri ol
duu gibi inanlar lmeye de yarar, nk yararl l k i stein ve
inancn bir nesnede somutlam olan bileimidir. imdi soralm
kendimize, tam tabiriyle deerler iin ve yarar-deerler iin
olduu gibi gereklik-deerler iin neden deiim arac grevi
gremiyor bu? Sorun ortaya koymaya deer. ncelikle,

liin

gerek

istein ve inancn bir bileimi olmadna dikkat edelim,

gereklik bir dncenin inandrclndan baka bir ey deil

dir. Gerekten de bilgiye bilme isteinin tatmini olarak bakla
bilse de, ve bu adan kendisi de bir yarar olsa da, ve hatta ok
daha gl bir merak tatmin edecek kadar yksek bir yarar olsa
da, bilginin kendisini, cevap verdii meraktan bamsz olarak,
baka bir grnm altnda ve sadece uyandrd zihinsel onama
gcne ve kendilerinde bu gc uyandrd bireylerin saysna
gre gsterdii de ayn derecede dorudur. stein bilgiler iin
mmkn olan bu soyutlamas mallar veya hizmetler iin geerli
deildir. Bu son nesnelere gelince, zel deiim ve edinim ge
rektiren ykc tketimleri karlk dtkleri isteklerin tatmini
nin de kouludur. Fakat bilgilerin bilme isteini tatmin etmek
iin birinin zel mlkiyeti olmalarna ihtiya yoktur. O halde,
karlkl olarak iletilmek iin bir deiim nesnesi olmak bilgiler
iin temel deildir, bu bilgiler, istisna eseri olarak, kskanlkla
gizlediimiz ve sadece baka srlarn iletimi karlnda iletti
imiz srlar durumunda byle olabilseler bile. Farkl bilgiler sz
konusu olduunda, kendi aralarnda elikili veya uyumlu olan
ve ayn bir sosyal evrede birlikte yaylma yolunda olan farkl
bilgiler sz konusu olduunda, bu bilgilerin znde bulunan
inanlarn atmasnn veya ittifaknn sonucunu bu i nanlarn
tatmin ettii bilme isteklerinin atmasn veya ittifakn ayn
anda gz nnde bulundurmakszn deerlendirebiliriz o halde.
Asla bir bilme istei bir baka bilme isteine feda edilmez, belli

267

GABRIEL TARDE
durumlarda sadece bir inan kendisiyle eliki ieren bir baka
inanca feda edilebilir. Fakat, halk iinde yaylma yolunda olan
farkl mallar sz konusu olduunda, durum ayn deildir. Kimi
mallarn baars kendileri tarafndan tatmin edilen istein, baka
mallarn tatmin ettii feda edilen ve harcanan istee kar baar
kazanmasn gerektirir, birincilerin iyi kalitesine ve stnlne
olan gven ikincilerin stnlne olan gvene kar st rtl
bir yalanlama olduunda.
Her trl bilginin esas olarak bil tlsma, bu bilgiyi ieren gi
zemli bir kitaba sahip olmaya bal olduu bir toplum farz ede
lim, yle ki bu b ilgiye sadece bu kitab edinmekle sahip olabili
riz ve bu kitab bakasna ileterek ona bu bilgiyi de i letiriz, ki bu
bilgiyi ayn anda elimizden karm, bundan vazgemi oluruz.
Bu hipotezde, yeni bir bilgiyi sadece eski bir bilgiyi feda ederek
elde edebiliriz, bunlarn ikisinde elikili hibir ey olmasa bile.
O halde bilgiler ticaret konusu olurlard, kimi besin maddeleri
olduu gibi. Farkl bilgilerin para olarak ifade edilebilir parasal
bir deeri olurdu, bir gereklik-deerler borsas olurdu.
Bu hipotez neden gerekleebilir bir hi potez deildir, en azn
dan gerektiinde? Temelde, zihnimizin temel bir fonksiyonunun
var-olmayn ierdii iindir bu, yani hafza. Her dnce, her
bilgi yeniden anmsanan duyumlara dayanr bir duyum bir kli
eden baka bir ey olmad iin, entelektel hayatn devaml
bir basks olduu bir klie. Duyumlarmzn ve alglarmzn
kendilerini gstermek iin bir maddenin veya bir d gcn ya
va veya hzl bir edinimini ve ykmn gerektirmesi anlalr bir
eydir, nk bu duyumlar ve alglar bizim zihnimizin dardaki
gerekliklerle olan bir ilikisidirler. Fakat dncelerimiz, eski
duyumlarmzn ok sayda i rneinin beyinsel kullanm olan
dncelerimiz, benzer veya ayn derecede dar bir bamllk
altnda olamazlard . Doulu bir hkmdar byk bir bayram
gnilnde etrafndakilere sadaka dattnda elbise, yiyecek ve
gm paralara boar evresini, ne kadar zengin olursa olsun bir
eylerden vazgemeden, varlndan bir eyleri elden karma
dan hibir ey veremez. Fakat bir Claude Bernard veya bir

268

EKONOMK PSKOLOJ
Pasteur, kefettii veya kendisinin de statlarndan rendii
dorular dinleyicileri arasnda yaydnda bunlardan vazgemi
olmaz, entelektel balar onu hibir ekilde yoksullatrmaz.
Bunun baka ekilde olmas iin, dncelerini bunlar akla
d lde unutmas gerekirdi. Peki ne oldu? Dorular onun
iin ortaya ktnda meydana gelen eyin sonucu oldu. Nasl ki
dorular anlarn, imgelerin ve kendisinde m ilyonlarca defa
yeniden ortaya kan duyumlarn karlamalarndan douyor
larsa, benzer ekilde szleri sayesinde bu dorular darda
rencilerinin beyinlerinde ok sayda rnek halinde tekrarlanrlar,
bu d tekrar bundan nce gelen i retimlerin, i taklitlerin sos
yal devamll olarak deerlendirilebilir. Takli t yani

sosyal

hafza, bylelikle, i taklit olan hafzann d devamll olur

hep.
Belli bir lde, deiken bir lde -ve bunun varyasyonlar
incelemeye deerdirler- az nceki hipotezin koullar gerekle
iyor gibi grnyor. ncelikle, b ilgiler duyumlarn ve alglarn
birlemi tekrarlamalarndan baka bir ey olmadklarndan, her
eyden nce ilksel, basit duyumlar, bu duyumlarn tekrarlama
larndan ve i bileimlerinden doan bilgilerin mmkn olabil
mesi iin duyumsam olmak gerekiyor, bu kesindir. Direkt
gzlemler, laboratuar deneyleri veya dier deneyler, ki bunlar
bilimin temelidirler, satn alnrlar, duygularn endstri tarafn
dan salanm tatminleri gibi. Bunlar madde veya g tketim
lerini ve yok edimlerini gerektirirler, makin veya ara gere
almlar ve yolculuklar gerektirirler. kinci olarak, bu ilksel du
yumlarn anmsanlarnn bileimi, kaifin zihninde bir kere yer
aldktan sonra, bir kitap halinde veya bir konferans halinde so
mutlar yaylmak iin, ve sadece bu kitab satn alabilenler veya
konferansa katlabilenler bu yeni dorular elde edebilirler. Kon
ferans bu dorular dinleyicilerine vermekle bir ey yitirmese
de, dinleyicileri, konferans dinleme hakknn karln de
diklerinde, bu ho durumu elde etmek iin baka ho durumlar
dan yoksun brakrlar kendilerini.
Her bilgi, zellikle de gemite, az ok kapaldr,

269

ezoteriktir

GABRIEL TARDE
balangta, ve bu ne denli byle ise, yukardaki hipotezin ko
ullarna o denli yaklarz. Ortaan mistik yzyllarnda, bilim
bir elyazmasna sahip olmaya bal gibi grnrd. H ukuk a
lmalar, ilahiyat almalar gibi, gizemli ve anlalmaz bir
eydi, kk bir seilmiler grubuyla snrl, temasla gerekleen
bir mknatslanmayd.

ginliklerin

Bilgilerin

kiiden kiiye iletimi ile

zen

kiiden kiiye intikali arasnda ortaada imdi oldu

undan ok daha az fark vard, ve Yunanistan ' n ilkel dnemle

rinde Xenophon'un yzylna gre daha azd 1 Sosyal evrim bu
farkn her an daha belirgin olan bir vurgusu ynnde ilerlemi
gibi grnyor.
Dorusunu sylemek gerekirse, dncelerin iletimi zengin
liklerin intikalinden her zaman farkldr bununla beraber. Bir
yabanl bir zehir ile v eya askeri bir alet ile ilgili gizli srrn
baka bir yabanla sadece bu yabanln baka bir srr aklamas
karlnda akladnda bile, bu dei toku silahlaryla veya
aletleriyle yaptklar

dei

tokua hibir ekilde benzemez.

nk her biri, bir bakas karlnda dei toku yaptnda

silahn veya aletini yitirir, oysa ki bakasnn srrn renmekle
kendi srrn unutmaz.
Sonu olarak bu demektir ki
timinin koullar

dncelerin

duyumlarn/duygularn

sosyal ile

sosyal iletiminin koullaryla ayn

deildirler. Bir meyve yerken veya bir krk giyerken duyduu

muz eker tad veya yumuaklk duygusunu bakasnda szle
veya rneklemeyle uyandramayz hipnozla telkin durumu hari.
Benzerlerimizden birine bu tad vermek iin ona biraz yediimiz
ekerden vermeliyiz veya giydiimiz elbiseye benzer bir elbise
vermeliyiz.

Fakat

sade

bir

sz

ile

onda tamamyla

sahip

olduumuz dncelere benzer olan dnceler uyandrabiliriz.

O halde eer bu dnceler onda ok canl bir meraka, ilkel
insann doymazl veya nefsine dknl kadar canl bir
meraka cevap veriyorlarsa, sade bir sz ona en pahal maddi
zevkler kadar youn karlksz zevkler ve tatlar sunar.
1
Pitagor'un dnceleriyle yetimi insanlar, Eleusis'in gizemleriyle ve
srlaryla yetimi insanlar kadar kapal bir grup oluturuyorlard.

270

EKONOMK PSKOLOJ

Bunun sonucunda tinsel istekler insan etkinliinin gelecekteki

byk ve snrsz pazar olarak sunarlar kendilerini bizlere ve
ilerleme bunlarn geliimlerinin fiziksel isteklerin geliimi ze
rindeki byyen stnlne ynelir. Tatmin yntemlerinin
yaylmas ve genellemesi bu isteklerin kendileri kadar kolay
olan istekler bulmaya alalm. B ilme ve tanma isteinden
baka bir ey bulamayz. Sklkla fark ederiz ki, bilgileri ren
ciler veya yetikinler arasnda yaymak bunlarn arasnda bu bil
gilere sahip olma zevkini yaratmak kadar kolaydr, hatta daha
kolaydr. Buna karlk, u veya bu meslei icra etme istei ba
kasnn rneiyle kolaylkla yaylr, fakat bu trden bir almay
bunu isteyen herkese salamak o kadar kolay deildir. Tketim
istei retim isteine gre ok daha kolay bir ekilde yaylr,
fakat zor olan, tketim aralarn bylesine hzl bir ekilde o
altmaktr. Hemen hemen btn isteklerin yaylma hzyla bu
isteklere karlk den nesnelerin yaylma hz arasndaki bu
eitsizl ik sknt verici ve grnte zlmez olan sorunlar ya
ratr. Neyse ki, ekonomik mcadele ierisinde kendi aralarnda
savaan isteklerin ve arzularn atmasndan, kendi tatminle
riyle durmakszn uyarlm bir ekilde, btn isteklerde -te
melde btn yeni deneyimlere, dorulamalara, gvenlie, ke
sinlie duyulan susamla indirgenebilir o lan en maddi istek
lerde bile- gizlenmi olan derin istek kyor yava yava, uz
latrarak zetledii btn dierlerinin buluma noktas ve uz
lamas o lan en son tutku, merak. Kurtulutur bu, ncesiz olma
yan fakat gelecekte yaanacak olan, btn ekonomik atklarn
sanatn, dncenin ve akn sonsuz olduklar kadar karlksz
ve btnlkl olan mutluluklarnn sonsuz bir ekilde genilemi
olan alannda zmlenebildikleri oranda zmlenecekleri
teki dnyadr, gerekten imkansz olan kaba kollektifzmden
ayr olacak olan ideal kollektifzm. Ekonomik etkinliin sadece
teorik zm verne deil ortaya koyduu ciddi sorunlar pratik
olarak zmleme yeteneine de sahip tek ey olan entelektel
etkinlie olan bamlln iyi bir ekilde gstermek iin bu
deerlendinneyi burada yapmak iyi olur gibi geldi bana.

271

GABRIEL TARDE

iV
Paraya geri dnelim. Yukarda bunu tanmlamaya alrken
ekonomi politii de tanmladk. Para esiz bir ekonomik kav
ramdr. Ekonomist her eyden nce bir maliyecidir. Maliyenin
alan, almn ve satmn alan nereye kadar uzanyorsa ekonomi
bilimi de oraya kadar uzanr, ama tesine deil. Entelektel
dnyann eiinde durur ekonomi bilimi. Birbiri ardna btn
zenginlikler, hatta grnte kendi aralarnda en karlatrla
maz olanlar bile, para olarak, en heterojen eylerin ortak ls
olan para olarak deer biilebilir hale gelirler giderek; fakat
bilgiler ve dorular bu deerlendirme trne giderek daha az
uygun olurlar. lk toplumlarn ailelerinde ve kapal kabilelerinde
gerekleen

olduu yerde retim ve tketimle ilgili olan her ey

ekonomistin gznden kaar; aileler ve kabileler arasnda para

nn ortaya kt deiim ilikileri ekonomiste bakar. Uygarlk,
eskiden bir fiyat olmayan bir yn eyi ve de haklar ve yetki
leri art arda ticarete yani ekonomistin alanna sokma gibi bir
etkiye sahiptir; bu yzden zenginlikler teorisi haklar teorisi ve
yetkiler teorisi alanna, hukuk ve politika alanna girmitir' de
vaml olarak. Fakat bunun tersine, zgrce yaylm olan bilgi
lerin srekli artan karlkszlyla, zenginlikler teorisi ile ay
dnlklar teorisi diyebileceimiz ey arasnda bir snr olumaya
balyor.
Gerekliklerin (reel veya hayali) kefinin ve halka yaylmas
nn, dillerin, dinlerin ve bilimlerin oluumunun ve dnmnn
ve snftan snfa, halktan halka yaylmalarnn yasalarn, bunla
rn svamlarnn ve uzlamlarnn yasalarn aa yukar eko
nomi politik zenginliklerin yaratlmasnn ve halka yaylmasnn,
rekabetlerinin ve karlkl desteklerinin yasalarn aratrd
gibi formle etmeye dayanacak olan ve henz ismi konmam
olan bir bilimdir bu.

Sosyal mantk diyelim bu aydnlklar teori

sine, bunun ok net bir ekilde, ekonomi politiin imdiye

kadarki en yaygn ve en yetkin ifadesi olduu
kar olduunu greceiz.

272

sosyal erekbilime

EKONOMK PSKOLOJ
Bu bilim, bu greli yetkinlii kendisine esiz bir kesinlik dam
gas vuran zel bir nicelie, paraya sahip olmaya borludur ke
sinlikle. Fakat grlyor ki, bu biim avantaj n sadece ieri
inin dklne, aa oluuna borludur. Zenginlikler bilgi
lerin sekin ayrcaln, hibir fedakarla girmeden edinebilme
ayrcaln paylamadklar iindir ki para diye bir ey vardr;
ve

bilgiler

bu

ayrcala

sahip

olduklar

iindir

ki

zgr

yaylmlar edeer hibir eye yer vermiyor. B tn b ilgilerin ne

kadar benzemez olurlarsa olsunlar btn zenginlikler gibi belli
bir i liki altnda karlatrlabilir olduklar da kesindir; yani
kendilerine balanan inan derecesiyle. Ve eer, ayn anda hem
bu inancn ortalama younluunu hem de bunu paylaan bireyle
rin saysn hesaba katarak, halkn iinde yaylm her bir dn
ceye zg olan

gereklik miktarn

bu iki verinin

rnyle

seydik, bir milletin zenginliklerinin envanteri gibi -ki bunu

yapmak daha zordurDncelerin

aydnlk/arnn envanterini de
sosyal gerekliini lmenin bu

verebilirdik.
ok

basit

yntemiyle, farkl bilgilerin gerekliinin tarihsel varyasyonla

rn da izleyebilir ve bu varyasyonlarn genel ynn aratrabi
lirdik. Yalnz, bu deer-gerekliin nesnel bir ls olmad
ndan, bu ekilde elde edilmi olan kavramlar byk nemle
rine ramen zihin iin arpc hibir eye sahip olmazlard .
Para deerlerin nesnel lm aracdr, fakat grnte gerekte
olduundan daha nesneldir. Eer buna yakndan bakarsak, hi
zorlanmadan grrz ki, deerli madenlerin btn

parasal z,

diyelim, objektiftir, nesneldir, ve bu her eyden nce genel bir

inanca, bu maddelere olan evrensel i nan eylemine dayan r ve
klasik para-meta teorisi yanltr. Eer doru olsayd, altn ve
gm bir lkede gereinden fazla olmaya baladklar anda
parasal deerlerini kaybetmek durumunda kalrlard, ve deerle
rinin dnn sonucunda, her eyin fiyat miktarlarnn art
orannda artmaya balard zorunlu olarak. rnein, para dola
mnn olduu her lkede, baka yerlerde deerden den para
nn her taraftan bolca akt her lkede, btn fiyatlar ok hzl
bir ekilde ykselmek durumunda kalrlard gnmzde. Fakat
gerekte buna benzer herhangi bir ey yok henz. "Aydnlk
273

GABRIEL TARDE
1
kendini gsterdi, geliti, olgunlat, diyor sayn Mongin , ara
trmalar, soruturmalar oald, konsolosluk grevli leri bilgile
rini, haberlerini aldlar, ve btn kantlar u noktada mutabk
kalyor ki fiyatlarn btn duraan olarak kalmaktadr. Uzak
Douda yaayan biri, gnlk almas iin, porselenleri iin,
kakma sslemeleri ve tarmsal rnleri iin ayn miktarda para
almaya devam ediyor." ok daha retici olan bir dier gzlem
de udur. eyrek yzyldan beridir, imal edilen ok sayda mal
fiyat olarak dt derece derece, ve "fiyatlarn bu d, ola
anst gteki deerli madenlerin retimiyle, iletim masrafla
rnn kayda deer bir tasarrufuyla, kredi aralarnn daha geni
kullanmyla, madeni paray deerden en ok dren unsurlarla
rtmtr. Btn parasal koullar fiyatlarn genel ykseliini
srklemek iin bir araya gelmi gibi grnyorlar ve bunu bas
tran ise dtr!" ok zekice olan bir baka aklama daha:
Klasik teoride sz konusu olan "para miktarlaryla mallarn
miktarlar arasndaki bir ilikidir. Peki nedir bu para miktarlar?
Btn dnyada varolanlar veya tek olarak deerlendirilen bir
ulusta varolanlar? Semek gerekirdi, bununla beraber, akl y
rtmeler, oluturmak istediimiz zel tezin ihtiyalarna gre,
birinden dierine gidip geliyorlar.2"
Btn bunlardan, ad geen yazar, klasik teoriyi gelenee bas
kn kacak olan ve, yazara gre, hesap birliinin sabitliini elde
etmek iin ve bunun sonucunda parann deerlerin bu genel
lsnn somutlat - en azndan deerli madenlerin bolluu
veya azalmas bu kurguyu daha fazla srdrmenin ve destekle
menin imkansz olduu bir noktaya eriti anda - nominal dee
rini korumak iin harcanan bir tr evrensel aba ile aklanacak
olan bir rol vererek dzeltmenin yerinde olaca sonucunu ka
ryor. Mongin'in aklamas doru gibi geliyor bana, ama ye
tersizdir. Burada gelenekten baka bir ey vardr. Eer parasal
stokun deiiklikleri, hatta nemli olan ve herkes tarafndan
bilinen

deiiklikleri

fiyatlar

1 Ekonomi Politik Dergisi, ubat 1 897.

Devamna baknz. Sayfa 1 50.

274

zerinde

-en

azndan

bir

EKONOMK PSKOLOJ
sreliine- etkili olmuyorsa, herkes bir miktar para almakla bu
miktar deer dnn hissedilir derecede artm olmas iin,
alm gcnn hissedilir derecede azalm olmas iin cebinde
yeterince uzun sre tutamayacan bildii iindir bu, bu paray
yeniden dolama sokaca ana kadar. Parann her bir tketicinin

ct:bine geiindeki aralklardaki bu alm gc d hi kimse

nin hesaba katmad ve sonu olarak

entegre olmay asla baa

ramayan sonsuz-kk bir miktardr; parann nominal deeriyle

reel deeri arasnda oranszln aniden ortaya kt ve bir ifla
sn meydana geldii ana kadar.
Gerekte, belli bir dnemin sonunda altnn veya gmn ar
retimi ykselttii fiyatlar zerinde kendisini hissettirir, fakat
fiyatlar altnn veya gmn miktarnn arttndan daha az

ykseltir. 1 492'den 1 600'a, 108 ylda, Amerika'nn kefinden

sonra, Avrupa anakarasnda dolamda olan altn ve gm

miktar en ciddi tahminlere gre

yatlar tam olarak

on kat artmtr. Oysa ki, fi

be kat bile artmamlardr (sadece % 470 ora

nnda artmlardr), ki bunun sonucunda ortaya kan sosyal

bunalmlar asndan, kimilerinin ykm ve kimilerinin de zen
ginlemesi olan sosyal bunalmlar asndan oktur bu, fakat arz
ve talep yasasnn uygulannn gerektireceinden ok aa

olan bir eydir. Bir dier rnek. 1 85 1 ' den 1 870'e, Avrupa paza
rnda ok byk bir deerli maden bolluu olmutur, daha n

ceden varolan altn ve gm miktar iki katna kmtr. B u

olaanst artn fiyatlar zerindeki etkisi n e olmutu? ok

tartlan bir sorundur bu. Paul Leroy-Beaulieu, bu sorunu uzun

sre tarttktan sonra, bu zaman aralnda yar yarya artm

olsa bile, dolam halindeki altn ve gmn toplamnn sadece

% 1 5 ila 20 orannda deer yitirdii sonucunu karmaya itil

mitir1.

Btn bu olaylar, parann doasnda salt subjektif ve psikolojik

olan

eyi

gz nnde

bulundurmazsak aklananazlar.

Bu

nedenle, bir altn veya gm madeninin kefinin direkt etkisi, ki

bu gz nnde bulundurulmas en nemli olan etkidir, parann
1

Ekonomi Politik zerine alma. Cilt III. S. 208.

275

GABRIEL TARDE
takip eden deer d ve de sonu olarak fiyatlarn ykselmesi
deildir hi de, fakat, beklentilerin an uyarlmas nedeniyle
almann

an

uyarm,

ar

tevikidir

bu;

rneklerin

yaylmnn yasasna uygun olarak ilkin nfusun en youn olan,

iin en ok olduu ve en ok bilgi sahibi olan kesimlerinde ve
kentsel evrelerde ortaya kan ve buradan yava yava kylere
kadar yaylan bir olgudur bu. Tarihiler Atina'nn byklnn
nedenleri arasnda klasik dnemde olaanst bir zenginlikte
olan Laurium gm madenlerinin iletilmesini saymakta hi
tereddt etmezler. Kimi abartlarla da olsa yle denilebilmitir:
"Laurium olmasa Atinallarn denizcilii olmazd; Atinallarn
denizcilii

olmasa,

Salamine

sava diye

bir ey olmazd;

Salamine sava olmasa Pericles yzyl olmazd." (Theodore

Reinach). Eer bu byleyse, ite btn eski ve modem tarihi
hiila devam etmekte olduu yola

ynlendirmi olan bir keif,

belki de rastlantsal olan bir keif, sz konusu madenin kefi.

v
Parann ayrt edici niteliklerini ve geliiyle gerekleen ekono
mik dnmleri incelemek iin duralm biraz. Para ile, eko
nomi politik ilk sosyologlar nedensiz olmakszn adeta batan
karan ve yanltan bir
in temel kavram olan

sosyal grnm ekli almtr. Para, fizi

g ile birlikte bir olaslk olma, sonsuz

bir potansiyalite olma niteliine sahiptir. G, snrsz sayda

ynlerdeki belli bir sayda hareketin olasldr; para, snrsz
sayda almla elde edinilmi belli bir miktarda deerin olasl
dr. Ekonomik evrimin kanlmaz bir ekilde mal olarak dei
tokutan alm ve satma, somut mlklerden parasal deerlere,
yani

ar

ve

basit gerekliklerden

gerekleebilir potansiya

Iite lere, mevcut haldeki enerjiden potansiyel enerjiye gtrmesi

'
dikkate deerdir .
1 Birazck metafizik hayal gcyle, bu konuyla ilgili olarak, bu evrimsel
zorunluluun bir gn yaratla fiziksel g verip vermeyeceini kendimize
sorma hakkna sahip olmaz myz? Bildiimiz zere para-ncesi bir ekonomik
276

EKONOMK PSKOLOJ
Parann ortaya koyduu kimi temel sorunlarla mekaniin or
taya koyduu ayn derecede temel olan sorunlar arasnda kimi
benzerlikler vardr. rnein, her fiyat ykselii, ister fiyat para
olarak en yksek ekilde deerlendirilen eylerin deerinin yk
se1iiyle olsun, ister parann deerinin dyle olsun aklana
bilir. Ayn seenek, bir cismin grnr hareketine gre meka
nikte vardr: bu cisim, kendisini evreleyen cisimler hareketsiz
olduunda kendi reel hareketiyle veya bu cisimlerin ters yndeki
hareketiyle aklanabilir. Benzer bir soru biyolojide ve sosyo
loj ide ::.Jrulamazd baka alardan: bir bireyin yalanmasnn
komu bireylerin genlemesine bal olup olmadn veya bir
sanatn, bir bilimin, bir kurumun geliiminin dier sanatlarn,
dier bilimlerin ve dier kurumlarn zayflamasna, krelmesine

deiimler ve daha birok

hareketlerin ve de deerlerin varyas

bal olup olmadn sormayz. Bu

lar dolaysyla, mekanik

yonlarnn ierdii ikilemi kendimize soramamamz, bu dei

imlerin bu hareketlere ve bu varyasyonlara gre daha kesin
fakat phesiz daha az sbjektif bir gereklie sahip olduklarn
gstermeye yeter.
Fizikilere gre, fiziksel olgular potansiyel enerjinin mevcut
enerj i ynnde devaml bir deiimidirler ve bu karlkldr.
Benzer ekilde, ekonomik hayat parann somut zenginlik kar
lnda ve somut zenginliin para karlnda devaml bir dei
imidir. Para, herhangi bir alma olmakszn herhangi bir pa
rasal realite tr iin dei toku yaptmz bir potansiyalite
olma zelliine sahiptir. Bu zelliin potansiyalitesini arttrmak,
mutlak miktarn ve orantsal miktarn arttrmak zenginleen bir
toplumun belirtisidir. byk potansiyalite kategorisi vardr,

bir evre olduu gibi, fiziki iin ok uzak olan bir gemite, byk doal
etkenlerin henz gler veya bin farkl biimde gerekleebilir potansiyaliteler
deil de sadece arpmalar, oklar ve itkiler, tepkiler, alnm veya i letilmi olan
hareketler olduu dinamik-ncesi bir fiziksel evre olmam mdr? Para
zenginliin belirtisi ve younlamas olduu gibi potansiyel enerj inin kinetik
enerj iyi biriktirdiini ve gsterdiini kabul etmezsek eer, eer bunu farz
etmezsek, potansiyel enerj iyle ilgili olarak
olamayz gerekten de.

277

az

ok ak hibir dnceye sahip

GABRIEL TARDE
bunlar en stn seviyede sosyal glerdirler ve ezamanl art
lar sosyal ilerleme iin l grevi grr: Yetki, Hak ve Para.
nsanlar zerinde etkinin temel aracdr bunlar. Hak ve yetki
bakas zerinde zorlamayla etki yaparlar, nk bunlarn hiz
metinde ordu ve polis halinde somutlam olan maddi g var
dr ve bu gcn sadece tehdidi veya belli belirsiz ortaya km
olan dncesi bakasnn itaat etmesini ve sayg duymasn
salamaya yeterlidir; zenginlik

beklentiyle,

umutla etkili olur,

istekle ve esinledii inanla etkili olur. Fakat bu, mal olarak

zenginlik iin, bizim sahip olduumuz eyleri aka arzulayan
belirli bireylerin ok kk bir says asndan dorudur sadece.
Sadece para herkes zerinde etki salar, ve hak ve yetkiye gre

ok daha geni bir lde. Hak ve yetki bucak, eyalet ve ulus

gibi az ok dar olan bir blgenin snrlaryla snrlandrlm bir

etkiye sahiptirler. Para bir devletin snrlarnn ok tesine, b

tn uygar dnyaya yayar etki alann. Parasal zenginlik zerine

kurulu olan toplumlarn bu uluslararas karakteri buradan kar.
Bir taraftan para ve dier taraftan hak veya yetki arasndaki bir
dier fark ilk bakta birincinin ok daha az lehinedir. Parasal
veya baka bir zenginliimizi kullanarak harcarz; oysa ki yet
kimizi veya hakkmz kullanmakla ne birini ne de dierini t

ketmeyiz. Ve hatta, bu bazen yetki iin hak iin olduundan

daha az doru ise de, politikac bir insann gcnn ve yetkisinin

kullanmakla azaldn grsek de, buna karlk, bu yetkinin

icrasyla glendii ve artt da sk sk grlr, bir hak sadece

sresiyle yerleip kkletii gibi. Fakat bu fark parann nemsiz

kk kullanmlaryla, alverilerle ilgilidir sadece; bu fark,
parasal zenginliin dn almlarla ve kredilerle daha byk
olan ve her zaman daha ok olan yatrmlarna uygulanamaz.
Kredi parasal zenginlie sadece harcanmakszn kullanlma de
il, yaptmz kullanmlarla para kan sayesinde alabildiine
artma olana da vermitir. Para karndan daha ileride yeniden
bahsedeceiz.

278

EKONOMK PSKOLOJ

VI
lkel toplumlarda para ok az yer alr. Para olmadnda, hiz
metleri mal olarak demek zorundayzdr, kendimizi vermek
istediklerimize sunulmu ksa sreli ve geici bir tatmindir bu;
bunlara

topraklar verdiimiz zaman hari.

Topraklar da potansi

yalitelerdirler, gizilglerdirler, fakat para olmadnda sadece

benzer baka potansiyalitelere karlk olarak deitirilebilen ve
sadece

alma

evrilebilen

araclyla

snrl

potansiyalitelerdirler:

sayda
Yani

belirli
urun

realitelere
toplamalar,

hasatlar. Toprak, parann tersine, alma olmadan asla gncel

lemeyen, gereklemeyen, her yerde deil de sadece belli bir
yerde gncelleen ve gerekleen, ve ok kesin gerekleimlerin
ok dar bir erevesinde kapal olan bir yararlanm ve kullanm
olasldr. Bu farkllklardan, byk hizmetlerin karlnn
sadece toprak olarak verilebildii dnemlere kendisini kabul
ettiren kimi kurumlar doar 1
ncelikle karlk denmesi, yani cret, kendisine toprak ba
lanan kiinin bu topraklar iletme aralar olmasayd, eer
bunlar kendisi ilemek durumunda kalsayd aldatc, yanltc
bir ey olabilirdi sadece. O halde bu deme tr klelik veya
hizmetilik kurumuu ierir. Dahas, ihtiyalarn ve zevklerin
ok sade olmasn ve yerleik bir hayat sevmeyi gerektirir. Ni
hayetinde, barbar bir kraln, askerlerine ve subaylarna cretle
rini demek iin fethedilmi topraklardan baka sava hazinesi
olmadnda, mali diyebileceimiz baka kaynaklar olmad
nda, bu hazine abuk tkenir. B unu ara sra yenilemek iin
1

Heeren, Hal seferlerinin etkisi zerine deneme sinde

1808'de, feodal

sistemin kkenini bu ekilde aklyor. "Bu sistem temelde, btn arlyla

ve gerektii gibi ele alndnda, salt askeri bir sistemdir. Sava olan ve
askerilerine deme yapacak paras olmayan halklar arasnda benzer bir ey
yerleecektir her zaman. cret yerine, toprak verilir bu askerlere: ve bu
askerler, karlkl olarak, bu topraklara sahip olma karlnda kendilerini
askeri hizmete verirler." Ve una iaret ediyor: "Msr'n Memlkler
egemenlii altndaki yaplan bugn aa yukar byledir hiila."
279

GABRIEL TARDE

yeni savalara girimek gerekir, dnemin insanlarnn hakk

yenilenlerin bir tr kamulatrlmasn kabul ettii iin ve bunu
kabul etmemezlik edemedii iin. Bunlar kamulatrmak, u
anda, onlardan para olarak tazminat istemek gibidir. Ve bar
dneminde bile farkl usullerle kraliyet hazinesinin, yani kraliyet
emlann kesikli gelirlerle bymesi uygun olur: ve buradan,
manastr topraklarnn sektrletirilmesi, veya mahkumlara ve
onlarn ailelerine ait olan topraklarn msaderesi, zorla alnmas
kar. Bu kt cezalandrma yntemi bu ekilde aklanyor, ho
grlmese bile. Bunu ortadan kaldrmakla ok fazla vnmeye
lim, zira bunu yerletiren zorunluluk zaten artk yok. Barbarlk
dnemlerinde belli bir ekilde hakl saylabilecek olan toplu bir
kamulatrma, artk bo toprak olmadnda hizmetlerin karl
n vermek iin bitmez tkenmez kaynaklara sahip olan gme
ve madeni veya kat paraya sahip olunduundan artk bo top
raklara da ihtiya duyulmayan bizim dnemimizde canavarca bir
ey olurdu.
Topran parayla karlatrlmas ekonomik rolleri asndan
dikkate deerdir. Daha ileride greceiz ki, hazr kazan her
eyden nce iftlik kiras veya hayvan kiralanmasyla aklan
maktadr. Her yeni buluun bana gelen ey parann bana da
gelmitir; ilk bronz baltalar akmaktandan baltalara benzerler;
ilk ta evler yerini alklar aa evlerin biimini almlardr.
Ayn ekilde, yava yava insanlarn isteklerinde ve tutkularnda
topran yerini alan para, kendisini buna uyarlamtr ve bunun
gibi olmak istemitir. Fakat gerek u ki, para topraktan ok
farkldr ve topran hakim olduu dnemin yerini alarak para
n n ortaya kt dnem bunu sessiz sedasz bir ekilde ve son
suza dek mezara gndermitir.
Bu farkllklar nemlidirler, ister yeni topraklarn veya yeni al
tn veya gm ya da kat para miktarlarnn nceden varolan
miktarlara katlma biimi asndan olsun, ister bu topraklarn
veya bu paralarn verili bir topluluun yeleri arasnda datlma
biimi asndan olsun nemlidirler.
lk olarak, bir halkn topraklar, kta topraklar veya koloni top280

EKONOMK PSKOLOJ
rak.lar bakir bir topran igal edilmesiyle nadiren byr, o
unlukla nceden igal edilmi bir topran zorlu bir fethiyle
byr. Hatta bu bymelerden birinin kaynanda bir keif ol
duunda bile, bir adann veya bir ktann kefi olduunda bile
kefetmek hemen hemen hi yeterli olmamtr, fethetmek de
gerekmitir. Fakat, karlkl ticaret ilikileri halinde insanlar
arasnda datlan altn veya gm miktar gerekten arttnda,
bir kefin, bir altn veya gm madeninin kefinin sonucunda
olur bu her zaman. Bu trden keifler ayrca btn dier keifler
arasnda kendilerini gsterirler ve ekonomistin dikkatini ek
meye deerdirler. ncelikle, salt rastlantsaldrlar bu tr keifler;

corafik keifler bile ayn seviyede olmaktan ok uzaktrlar,

nk hesabn ve uslamlamalarn burada byk pay vardr.

Fakat, dikkate deer bir biimde rastlantsal olan karakterlerine

ramen, deerli madenlerin keifleri (eski gizli hazinelerinkiler
de dahil) derin ve uzun sreli etkilere sahiptirler, Atina maden
leriyle ilgili olarak grdmz gibi. Arkil madenleri veya i

mento ta ocaklar ya da demir madenleri kefettiimizde, bu

ham maddeler kullanmmzla hzl diyebileceimiz bir ekilde
tkenmeye mahkumdurlar.

Porselenler krlr,

imento veya

kire iki kez kullanlmaz, demir paslanr, bir defa kullanld

nda baka kullanmlara sadece belli bir madde kayb karl
nda yarar. Bunun tersine, kefedilen altn veya gm kendi
lerini hemen hemen bozulmaz bir ekilde muhafaza ederler,

anmayla biraz arlklar azalr sadece. Paradan baka btn

zenginlikler sadece ikinci derecede dei toku yaplabilirler,

bunlar tketilebilirlerdir temelde. Fakat para tketilmezdir te
melde, ve temel olarak dei tokuu yaplabilir. Asla tketil
meksizin hep dei tokuu yaplan bir zenginlikle ilgili olarak,
bu zenginliin bir dieri gibi bir mal olduunu nasl syleyebili
riz? Deerli madenlerin tak iin kullanlan ksmlar kayba
uramakszn

yeniden

eritilip

ilenebilirler ve

istediimizde

paraya evrilebilirler. Sonu olarak, deerli madenler, bir kere

kefedildikten sonra doru olmaktan asla kmayan matematik
teoremleri gibi srekli olarak birikebilme ayrcalna sahiptirler
ve bu ayrcalk tam bir ayrcalktr ve hemen hemen tektir. Ve
281

GABRIEL TARDE

ben, matematik teoremlerinin daimi gereklikleriyle deerli

madenlerin ebedi diyebileceimiz yararllklarn karlatrrdm
eer altnn ve gmn deeri dier rnlerin deerleriyle kar
latrldnda ok yava bir ekilde de olsa zamanla deime
seydi.
Fakat, deerli madenlerin keifleri hemen hemen lmsz olan
eylere dayanyorlarsa da abuk tkenirler, ve etkileri giderek
azalr. Maksimum etkileri, halkn nnde gsterildikleri ana
karlk der; oysa ki lokomotifin veya elektrikli telgrafn ke
finin her zaman byyen sonular olmutur. Bir altn madeninin
kefi bu adan yeni bir adann kefiyle hibir ekilde karlat
rlamaz. Eer Amerika'nn kefi sadece orada altn veya gm
madenleri kefetmeye dayanmasayd ve bu yeni ktada ne bir
bitki ne de bir hayvan yaamam olsayd, Colomb'un olaa
nst yolculuunun sonulan oktan silinip giderlerdi: fi yatlarn
dikkate deer bir art geriye kalrd sadece, ve bir veya iki nesil
sonra daha az nem arz eder bu. Ayrca, altn madeni keifileri
iin veya bu almadan yararlanan bir hkmdar iin, ve yahut
da bu madeni ileten irketin hissedarlar iin bu keif yeni bir
adann kefine benzetilebilir, ve hatta daha da avantajldr. Sanki
kimsenin olmad ve cenneti andran bir Eldorado'ya sahip
olmular gibidirler ki ne fethetmeye ne de doal meyvelerinden
yararlanmak iin topra ilemeye ihtiya duymazlar. Fakat,
insanln geri kalan iin, kendilerine gkten inen bu iyilik bir
retim tevikine, bir umut ve alma drtsne indirgeniyor;
oysa ki kaiflere ak olan yeni bir toprak insan nfusunu arttrr,
hayvan ve bitki topluluunu zenginletirir, imgeleme yeni doal
manzaralar sunar, onu farkllatrarak genletiren ve kalbin
lirine yeni teller, bym bir uygarln byk konserinde
nlamak zere yeni vatansever sesler katan yeni doal
manzaralar sunar.
Kat paraya gelince, keiflerle deil idari ve mali giriimlerle,
havalelerin piyasaya karlmasyla veya banka senetleriyle artar
miktar.
kinci olarak, yeni kefedilmi bir toprak ve yeni karlm bir
282

EKONOMK PSKOLOJ
miktar altn bir ulusun bireyleri arasnda ayn ekilde dalmaz.
Askeri veya siyasi hizmetlerin karln vermek iindir ki, her
lkede fethedilen topraklar balangta fetihi kiiye bal g
revliler arasnda, devletin ilk imtiyaz sahipleri arasnda, eer sz
konusu olan modem bir ynetim ise, byk araziler halinde
datlmlardr. Bu ilk

latifundialar' , ki bunlarn byk bir b

2
lm Roma Galya'sndadr, isimlerinin mirass olan imdiki

kentlerimizin byklne sahip olmulard, her toprak sahibi

tarafndan kendisine baml kiiler arasnda, serfleri arasnda,
kendi iftlik sahipleri ve iftlik kiraclar arasnda veya -eer
rnein endstriyel ehirlerde para kaynaklar zaten ortaya k
msa- kendi mlknden kalanlarn parsellerini kiraya vermi
veya satm olan alclar arasnda blnmlerdir. Azar azar,
topran kk, orta veya byk mlk sahipleri arasndaki mev
cut datlna varrz.

Kukusuz,

fethedilmi

ulusal

(veya

koloniyal) topraklarn bu ekilde gerekletirilen blmnn

verimin

maksimumu ve optimumu asndan hayal edilebilecek

en iyi blm olduunu syleyemez hi kimse. Fakat, yer al

tndan karlan altnn veya gmn blmnn eitlik, hak
bilirlik veya genel yarar asndan anlalabilir en iyisi olduunu
dnmenin de pek bir nedeni yoktur. Burada, gerekte keyfi

veya zorla kabul ettirilen herhangi bir datm gremiyoruz.

Deerli madenlerin ilk kaifleri veya ilk vurguncular bunlar
kendi hemehrileri arasnda zgrce kabul edilmi bir dei

tokula bltrmlerdir. Yine de, iddet ieren soygun ekil

leri ve imtiyazn grnen biimleri en korkunlar deildirler;
altna sahip olmann verdii g, topraa sahip olmaya gre
daha az belirgin ve daha az arzulanm olsa da, ok daha ince ve
etkili bir yapya sahiptir, ok daha uzaa daha hzl bir ekilde
ular ve grnmeden hareket eder. Altna sahip olma tekeli
bunu ellerinde bulunduran ilk kiilerde bu yetkinin ne kadar
suiistimaline yol amtr, cezas z kalan ve dorusu cezalandr-

ok geni zel topraklar. (ev.)

Tunus'ta Fransa devleti tarafndan bahedilen byk araziler bu antik
kentlerle bym olarak karlatrmay destekleyebilirler.
2

283

GABRIEL TARDE
lamaz olan ne kadar hara ve vurguna neden olmutur! Kilisenin
ve evrensel bilincin bozulmuluu ktlemeleri nedensiz deil
dir.
Topran blm altnn blmne baldr stelik, ve al
tnn gc artt andan itibaren, birincisi ikincinin bir balants
haline gelir. Menkul sermayenin tarihsel olarak ortaya kt
andan balayarak, toprak mlklerinin alm ve satm topraklarn
blmnn olaan biimleri haline gelirler ve toprak para
nereye giderse oraya gider.
O halde soralm kendimize: Topran imdiki blmnn sa
kncalar nelerdir, ve bunun zm yollar nelerdir? ncelikle
unu sormalyz: Menkul sermayenin imdiki datlnn sa
kncalar nelerdir ve bunlara ne tr areler bulunabilir? Bu iki
soru birbirine bal dr ve blnemezler.

Kollektifizmi daha

sonra ele almay uygun grdmzden, bunlar imdiden in

celemek durumunda deiliz. Bunlarn ekonomi biliminden ok
politikay ve ahlak ilgilendirdiklerini ve grdmz ilk ve en
korkun adaletsizliin, topran veya altnn blm konu
sunda, neredeyse aresiz gibi grnen bir yapya sahip olduunu
syleyelim sadece. Topraklarn veya paralarn blmndeki
eitsizlik bireyler arasnda byktr gerekten de; fakat devletler
arasnda ok daha byk ve daha korkun boyutlardadr. Falan
bir halk verimli, yar yarya ilenmi olan ve yetersiz olan nfu
sunun alabildiine artt geni bir topra igal eder; bir bakas,
dar snrlarda, kzgn bir gn altnda ve verimsiz bir toprakta
boulmaktadr. Falan bir halkta bol sermaye vardr; bir bakas
bundan tamamen yoksundur. Ve bu byk ve temel hakszla,

bu byk uluslararas hakszla bir are bulmak daha zor gr

nyor hata, toprak ve iklim asndan. Zira cesur fakat topraklar

asndan ksmetsiz olan bir n:il let, komu ve daha ayrcal kl
kim i m i lletleri savala ksmen kendisine katarak adaleti kendi
yararna bir ekilde yeniden yerletirebilir. Fakat yoksul milletin
sermaye asndan zengin olan komusunu soyup yama etmesi
bouna olurdu, altn kt borsalara yeniden dnmek iin bin
lerce gizli yol bulacaktr. yle grnyor ki, milletler arasnda

284

EKONOMK PSiKOLOJ
zenginliklerin bu haksz ve alabildiine eitsiz olan dalmn

engellemek imkanszdr. Hibir ekilde hakl karlamayacak

bir eitsizlik deil midir bu? Bir milletin bireyleri arasnda orta

dan kaldrld ileri srlen btn eitsizliklere gre ok daha

fazla byledir bu kukusuz.

VII
Fakat bu sorunu burada brakalm ve paran n ekonomik ve sos

yal sonularyla ilgili olarak olduu gibi psikolojik etkileriyle

ilgili de birka ey syleyelim. Psikolojik etkilerinden bahsede

lim ncelikle. Parann gelii insan yreini yeni duygularla ve

de yeni kusurlarla ve ktlklerle zenginletirnitir. Ona mali

gururu ve kibri borluyuz, bir komutann gururu ordusu zerine

kurulu olduu gibi

milyarderin kendi czdanna dayanan zel

mutluluunu borluyuz ona.

Bir Yunan yaztnda bir sava

mzrana ve kalkanna unu der: "Sizin sayenizde zgrm, ok

rahatm, kleler bana hizmet ediyor", modern bir zengin kendi

para kasasna syleyebilir ayn eyi. Altna tapma, objesinin

grmesini salad mutluluk perspektiflerinin engin ve mulak,

deiken ve snrsz karakteriyle dini bir eylere sahip olan bu

tutku insan ruhunun nemli bir parasdr. Para biriktirme ve

para kazanma arzusu, belli bir mlk sahibi olmann, bir mcev

here, bir mobilyaya veya bir kitaba sahip olmann sade avanta

j yla ortak hibir eye sahip olmayan ok zel bir sarholuktur.

Gzel bir meyve yeme istei baka eydir, salnn giderek

daha iyi hale geldiini h issetmenin iten ve derin tatmini baka

eydir. Birinden dierine mevcut olandan potansiyel olana ek
linde bir fark vardr,

sonlu olandan sonsuz olana diyecektim.

Ayn ekilde, bankacnzn iflas ettiini, noterinizin b iriktirdikle

rinizi alarak katn duyma znts -birka yl nce nemli

sayda Fransz kylsnn hissettii bir zntdr bu- insanla

rn byk aclar arasnda tamamen apayr bir eydir ve hibir

eyle karlatrlamaz. Zenginleme yolunda olan bir cimrinin

kalbini dolduran gizli ve srekli sevincinde, analiz, umudunun

285

GABRIEL TARDE
ve beklentisinin bydn hisseden bir an sevincinden,

iktidara doru ykselen ihtirasl birinin sevincinden, cennete

gideceine emin olan bir inanann sevincinden alnm unsurla

rn benzersiz bir bileimini kefederdi herhalde.

Eskilerin ilk mevduat bankalar olan hazinelerini tapnaklara

emanet etmeleri nedensiz deildir. Altn ebedi olan bir dindir

maalesef.

Saint Franois d' Assise'in ruhunu ycelten yoksullua olan o

mistik sevgiden dolay da paraya borluyuz dolaysyla. Bu pa

radoksal ak, yoksullua olan ve zel ve de maalesef fazlasyla

yaygn bir baka duygu olan genel kmsemeye kar bu mey

dan okuma, paradan domutur -sadece kapitalist bir toplumda

doabilmitir,

Ortaan talyan kentlerindeki toplum gibi.

Altna tapmaya kar tepki daha yakn zamanlarda ve daha bula

c bir ekilde ortaya kmaktadr: Kapitalistten nefret, Kari

Marx'n ve ekolnn bu iddetli telkini, u anda dnyay kpr

datan ve yerinden oynatan bu hrs ve kzgnlk.

Peki insan ruhunun deerli madenlerle ne derece ilendiini

gstermek iin srar etmeye gerek var mdr? Bu konuyu bitire

cek olan ey ne dramdr ne de komedidir. Parann sosyal sonu

larndan bahsedelim daha ok. Gcn elektrikle iletimi, deerin

ilkin madeni parayla daha sonra kat parayla iletiminin insana

sunduu ve hala da sunmaya ynelik olduu hizmetlere kyasla

hibir eydir. Para temelde geici olan deerleri korunabilir,

srdrlebilir hale getirmitir srekli olarak; giderek daha byk

mesafelere ve artan bir kolaylkla, belli bir ana kadar yerleik

olan deerleri tanr hale getirmitir; artarda gelen ve dank

olan yararllklar birikim ve sonsuz younlamalar iin elverili
hale getirmitir bu durumda. Her eyden nce, heterojen eyleri
karlatrlabilir hale getirmitir, ortak baka hibir ls
olmayan

eyleri

hesaplanabilir

ve

sayya

vurulabilir

hale

getirmitir. Bu karlatnlabilirlikle, giderek genelleen ve ev

renselleen bu llebilirlikle, kendisinden nce "zevk meselesi"

olan eyi hesaba ve usavurmaya bal klmaktadr, kimi mlkle

rin baka kimi mlklere feda edildii istemli kararlara grnte

286

EKONOMK PSKOLOJ
rasyonel olan bir temel salamaktadr, ve hesap akln gele
neki ve muhafazakar isteklerin alanna artarda girmelerini bu
ekilde hakl karyor gibi grnmektedir.

Sadece para hibir tehlike, hibir koruma olmakszn kolaylkla

yolculuk etmeye olanak vermitir. Paradan nce, yolcu dendi mi
gezgin, hac veya srgn biri gelirdi akla, ve hac yolculuu bir
tr ceza olarak bilinirdi, srgn cezasna hakl olarak cezalarn

en korkuncu olarak bakld gibi. Yolculuklarn verdii her

zihin geveyiini, her imgelem ve ruh akln paraya borlu

yuz. Hatta parann byk bir zgrletirme etkeni olduunu da

syleyebiliriz. Serfin bamszla doru olan her adm, sabit
tutardaki vergilerinin deimesiyle, yarcln iftlik kiracl
nn geliimi nnde geri ekilmesiyle belirlenmitir. Farkl ver
gilerin ve dentilerin para olarak hesaplanmas bunlarn arala

rnda daha nce grnmeyen eitsizliklerin ve hakszlklarn fark

edilmesini salar. Bu vergileri, ne kadar heterojen olurlarsa ol

sunlar, byk bir blgede, sz konusu parann geerli olduu

btn bir blgede kendi aralarnda karlatrlabilir hale getirir,

ve, bunun sonucunda, bu gelirlerin vereceklilerini kendi arala

rnda dayank ve artk hissedilebilen bir bala sk skya bir
lemi hale getirir. Senyrle topraklar iletenler arasnda, ki
bunlardan biri alacakl ve dieri verecekli hale gelir sadece, bu

tr bir hesaplama bu vergilerle kurulmu olan ilikinin yapsn

da deitirir, byle bir grnme sahip olmakszn. Mal olarak

deme, para olarak demeden, mal olarak hediye para olarak

hediyeden farkl olduu kadar farkldr. Mal olarak deme

adamdan adama kiisel bir badr; ball ve saygy sembolize
eder ve tamamlar; mal olarak hediye sevgi dolu bir sungu, iten
bir vergi, bir bedel olduu gibi. Fakat para olarak deme, nesnel,

kuru ve souk bir eydir.

Para olarak demelerin mal olarak demelerin yerine geiinin
rneklerin gerileyiinin genel yasalarna uygun olarak yava
yava, ve yukardan aaya, derece derece gerekletiini de
belirtelim geerken.

Ashley'e gre bu ngiltere'de kraliyet

emlaklarnda ortaya kmtr, senyrlere ait emlaklara ve ar-

287

GABRIEL TARDE
dndan btn krall a yaylmadan ok uzun zaman nce. Xll.

Yzyldan itibaren, kral, kendi emlanda vergilerin ounu para

olarak alyordu, mal olarak vergileri kendisine kadar arabayla

tamann zorluundan dolay ve de kendi askeri birliklerine

bakmak ve maalarn vermek iin. ngiliz senyrlerin kendi

topraklarn kiraya verdiklerini sadece XV. Yzylda grrz.

Sadece lks zevki, yani yerli deil de yabanc rn zevki krali

yet saraylar rneinde olduu gibi centilmenlerde kendisini

gsterdiindedir ki para olarak denme ihtiyac onlarn arasnda

kendisini canl bir ekilde hissettirmitir. Bu nedenle, tccarlar
snf sadece ncelikle yksek snflarn yararlanmas iin ve
lks fantezilerinin tatmini iin olumaya balayabilmitir' .

Mal olarak demelerden para olarak demelere olan bu gei

geridndrlemez bir geitir, nk sosyal dnyann temel

yasas olan rneklerin yaylmnn doal bir sonucudur bu. n

sanlar birbirlerini taklit ettike ve birbirlerine benzemeye al

tka, insana zg eyler birbirleriyle karlatnldka ve bir

birleriyle deerlendirildike kanlmazdr bu. Parann farkl

biimlerinin ekonomik evrimi genel bir ynde ayn derecede

ynlendirilmitir. Mal olarak paradan -yani fildiinden veya

ttnden yada deiim arac olarak seilmi btn dier mallar
dan- madeni paraya geeriz, sonra bonoya ya da ada yazl se

nede geeriz, daha sonra hamiline senede - baka bir deyile

banknota, serbest rayili veya cebri rayili banknota - geeriz,

psikolojik evrimi duyumdan imgeye, i mgeden dnceye ve

giderek daha soyut ve genel olan, younlam ve yararlanlabi

lir olan dnceye gemeye zorlayan ayn mantksal nedenden

dolay. Ancak bu demek deildir ki bu evrelerin serisi tek seridir

ve tek ynldr. Birok deikeler vardr elbette ve bunlar

nemlidirler. Her durumda ok sayda k noktas vardr. Kla
sik

dnyada,

para

temelini

hayvanlardan

almtr

(pecus,

1 "Eski bir ngilizce diyalogda, bir tccarn, kendi zel tasvirine gre,
beraberinde gtrd mallarn hepsi lks malm gibi grnyorlar, ki
bunlara olan ihtiya kendisini sadece st snflarda hissettirmektedir... krmz
renkli kumalar, deerli talar... vs. (Ashley.)

288

EKONOMK PSKOLOJ
pecunia). Uzak Douda, rlanda' da da, kayna silahlardr, b

aklar veya palalardr. rnein sapek 1 , iplik geinnek iin halka

taklm olan bak biiminde bir bronz para olarak ortaya k
mtr. Halka yava yava sklam ve i nce tabaka kaybolmu
tur. Bu para-baklar balangta olduka gerek baklar ve
hanerlerdiler kukusuz. lk Pers paralar pala biimindeydiler.
Afrika' da ve baka yerlerde silahlarn deiim arac olarak bu
kullanm yaylmtr. Para olarak srekli ve evrensel bir istein
objesi olan bir eye sahip olma zorunluluuyla ilgili olarak daha
yukarda sylediklerimize uygun olarak anlyoruz bunu. Bu
koul mcevherlerle olsun, silahlarla olsun veya hayvanlarla
olsun dnemlere ve blgelere gre gereklemitir2.
Dei tokuun bu ekonomik evriminin snrlar zorlandnda
bizi ayn anda bu ekilde hem alfas hem megas olan ilkel mal
deiimine geri gtrd iddia ediliyordu. Bu yanl gre
neden olan ey,

Takas Odalardr (Clearing-House), ki bunlar

sayesinde ok byk sayda mali ilemler, ticari kat ynlar

nn basit dei tokuuyla minimum bir para aktarmyla gerek
letirilirler. Alld zere ok zeki birisi olan sayn G ide' in
burada sosyologlarn fazlasyla ktye kullandklar yanltc

sarmal metaforunu benimsediini grmek bana znt veriyor.

1 Eski bir in paras. (ev.)
Mcevherlerin bilindii gibi ok gururlu ve kurumlu olan yabanl insanlarda
ilk para olabildiklerini daha yukarda sylemitim. Ve bu varsaym, bizim
deerli
madenlerimizin
endstriyel
kullanmyla
dorulanm
gibi
grnmektedir, bu kullanm mcevheratlarn yararlanmas iin temel olarak
ve hemen hemen sadece dekoratif olduu iin. Fakat bunun tersine ve ek
olarak. altnn ve gmn dekoratif rolnn kendilerine kimyasal
niteliklerinden ve parltlarndan ve de grkemlerinden, kendilerine parasal rol
ile verilen ekicilik ve saygnlktan olduundan daha az geldiini syleyemez
miyiz? Eer demir hala para olsayd, Homere dneminde olduu gibi, demir
sslemeler ve ilemeler yine aranan bir ssleme biimi olurlard. Bir bina
dekorasyonunda demir grmek zenginlik dncesini uyandrrd. Nikel
eyalar lks eyas deildirler, bu maden gm kadar parlak olsa bile. Gm
gl olmaktan ktnda, ki bu hi de gecikmeyecektir, kendisinde
dekorasyon arac olarak da kabul ettiimiz btn bysndn yitirecektir azar
azar.

289

GABRIEL TARDE
Gerekte kat deerlerin baka kat deerler karlndaki bu

dei tokuu, yani belirsiz zenginlik olaslklarnn baka beli rsiz

zenginlik olaslklar kar lnda olan bu dei tokuu ilkel de

i tokutan, bir av hayvannn bir meyve karlnda veya sa

lam bir vazonun bir esir karlnda dei tokuundan, bir meta

fizikinin szl nermeleri bir hayvan ve hatta bir aac ya da

bir kayay alglayabilen bir i nsan tarafndan igdsel olarak

ortaya konmu olan yer belirleme kararlarndan farkl olduu

kadar farkldr. Ticaretin ilerlemesinin bizleri snrsz byklkte

miktarlar birka para altnn yerini deitirerek yerinden oy

natmaya gtrmesi pek nemli deildir gerekte: birbirlerine

karlk olarak dei toku yaplan bu eklerde ve bu senetlerde

para her zaman ayn derecede sz konusudur; ve bu eklerle ve
senetlerle, para finaldeki baarsn, hem devasa hem korkun

olan, hem harika hem felaketi andran ve her eyi parasal hale

getirmek iin her eyi hesaplanabilir hale getirmeye, her eyi

kendi boyunduruunun altna almak iin her eyi kendi kural yla
eitlemeye dayanan eserini tketir.

VIII
yiliklerinden bahsettim parann; ktlklerinden neden bah

sedemeyecekmiim? Topraktan daimi ordular karmtr para,

yeni zamanlarn despotizmini yaratmtr, idari ve merkeziyeti,

istilac ve aldatc . Ondan nce, saltanatndan, egemenliinden

nce, dnya benim

dnyal diyeceim i lk Roma gibi demokra

siler grd. Paradan beri demokrasiler neredeyse kanlmaz

olarak varsl erkleri haline gelmilerdir.

Kurtarc olduunu sylyordum. Evet, kimi alardan; fakat

zgrlk dncesinin eski, derin ve olduka insancl olan an

lamnn yerine tamamen yeni, belki daha yzeysel ve daha ya

pay, sonu olarak daha kolaylkla genelleebilen bir anlam koy

duunu sylemek daha dorudur. Gerek zgrlk, kelimenin

i lk anlamnda, her trl istein ortadan kaldrlmas zerine ol290

EKONOMK PSKOLOJ
masa da, ki bu imkansz bir eydir, stoacln hayranlk verici

samaldr, en azndan istein sadece bir toprak parasna sa

hip olmann tatmin ettii ama btnyle tatmin ettii dar bir
sade ve gl ihtiyalar demetine indirgenmesi zerine kurulu

olan bamszlktr. Topraktan gelen zgrlktr bu,

dnyal
zgrldr, eski ihtiyarlarn Amerika' nn ilk smrgelilerin
den beri yeniden retilen rneini verdii dnyal zgrl.

Kye ve kasabaya yayldnda, bu rnek, Fransz malikanele

rinde, eski ngiliz konaklarnda gerek haline gelmitir, ki bunla

rn zgn karakteri kendi kendisine yetmeye ve ne dardan

alacak ne de darya satacak hibir eye sahip olmamaya daya

nyordu.

Para istein btn bu duvarlarn ykt, iddialarnn yalanlan

mas ve tutkularndaki tehlike olan, ve modern an tam ortala

rna kadar bir

Rosseau' nun

veya bir Tolstoy' un ruhunda kendi

sini durmakszn yeniden biimlendirmeye alan bu kaba ve

stoac diyebil eceimiz yabanl bamszln son kalntlarn

aryor her yerde. Kim yenilecek bu kavgada? Bilmiyorum. im

dilik, modern toplumlara zg olan -bu noktada sosyalist ekoller

dahil btn ekollerden ekonomistler hemfikirdirler - ekonomik
zgrleme idealinin stoac idealin tamamen tersi olduu aktr.

Zenon gibi arzunun yok edilmesiyle zgrlemeyi hedeflemek

yerine,

bugnn

uygarlar

isteklerin snrsz bir komplikas

yonuyla ve artk birbirlerinden vazgeemeyen veya daha ok

bazlar, para zengini olanlar bakalarn kendilerine hizmet

ettiren -dnyann snrlarna kadar uzam, giderek byyen bir

yaylm

alannda-

bireylerin

giderek

daha

iten

olan

dayanmasyla zgrlemeye yneldiklerine inanyorlar. nsan

lar dnya zgrl dncesinden koptuklarnda, kendilerine

bunun tam tersine

parasal zgrlk

dncesine, vagon-yatak

larla tanan ve srasyla btn byk otellerde ve btn dnya

daki kiralk gzel villalarda konaklayan kozmopolit maliyecinin

zgrl olan parasal zgrlk dncesine komaktan baka

bir ey kalmaz. Ve bu parlak gebelerin rneiyle bylendik

lerinde, btn halk snflar, imkanlar lsnde kendilerini

bunlara uyarlayarak bir biri ardna eski mutluluk zincirini, do291

GABRIEL TARDE
ulan topraklardaki yerleik sadelik zincirini, sra kendilerine

geldiinde bu yolculuk tutkusunun, hayali bir limana doru olan

bu gezintinin yoluna girmek iin koparrlar.

Bu ate ykselecek midir hep? yi niyetle i lerlemenin en iyi

belirtisi olarak bu istikrarszln, hastalk haline gelen bu tedir

ginliin ayn derecesi n i mi alacaz hep? Umarm byle olmaz.

Peki ama gelecei ne almak, imdiden gelecee el uzatmak

neye yarar? Altnn geliinin sadece zgrlk kavramn deil

hak kavramn da maruz brakt yava ve derin dnm or

taya koymaya alalm daha ok.

Temel dncelerin zincir

lenii zerine almasnda Coumot hak kavramnn hukuku

nun azndan ve zell ikle de eski hukukunun azndan eko

nomistin azna getii andaki metamorfozunu, ya da daha iyi

sini sylemek gerekirse, metampsikozunu 1 ok iyi gstermitir.

Tam tabiriyle ekonomik a, hak duygusu bir aile babasnn

veya bir feodalin ruhunda yer ald ekliyle kaynanda snd

nde ve insan yrei zerinde ok daha az etkiye sahip olan

tamamen rasyonel

bir kavramla deitirilmeye yneldiinde

a lr toplumlar iin. Oysa ki, hukukunun anlad ekliyle

hakk en net ekliyle karakterize eden ey, her eyden nce bir
toprak hakk,

dnyal hakk olmasdr: Ve ben sadece mlklerin

hukuksal ynetiminden bahsetmek istemiyorum, fakat kiilerin

ynetim biiminden ve ceza hukukundan da bahsetmek istiyo

rum. Eski hak anlaynn btn bu blmlerine rengini veren

ey, insandan topraa olan, kendisine ait olan bir topraa, birey

sel olarak kendisine, veya kendisine ve de kolektif olarak ya

knlarna ait olan bir topraa, kendisi iin her eyin stnde de

erli olan ve btn anlarnn, btn umutlarnn ve beklenti

lerinin filizlendii ve byyp gelitii bir topraa olan ilikidir.

Btn eski hukuklar birok neslin ayn bir topraa olan bir tr

kaltmsal balln gerektiren bir gelenee dayanrlar. Btn

eski hukuklar, ayn bir rktan insanlarn ayn bir toprak iin e
kimesiyle veya bu topran altrlmasyla ya da bu topran

mirasyla, bu topran iletilmesinin veya korunmasnn gerekti1 G , ruh g. (ev.)

292

EKONOMK PSKOLOJ
riyor gibi grnd kiilerin hiyerarisiyle ve yahut da hrszlk
ve kutsal eylere hakaret adam ldrmeden daha byk sular
olarak grldklerinden bu topran koruyucu tanrlarna kar

veya bu topran meyvelerini alacak olanlara kar ilenmi

sularn cezalandrlmasyla ilgilidirler. Fakat, eksi hukuku, ve
hatta modern hukuku insandan topraa i likilerle ve adaptas

yonlarla ne denli megul ise, ekonomist de bireyin parayla olan

ilikileriyle o denli meguldr: fiyat, cret, kar, gelir, sermaye,

ite btn speklasyonlarnn etrafnda dnd szckler. Eer

eski anlaya gre hak, hukuksal hak diyelim, topraktan gelen,
dnyal bir hak ise, yeni hak parasal bir haktr.
Bu dnmn byk avantaj, sitenin ve daha sonra yurtluun
ve malikanenin eski tekelciliini, hissedilen dev ve zorunlu
luklara ve sevgi ve saygnn paylamna ayrlm olan dar ahlak
bahesini kentin veya kasabann surlaryla snrlandran bu kat

hi mayecilii iddetle eletirmeye katkda bulunmu olmaktr.

Yava yava btn dnyay kapsama eiliminde olan ahlaki

alann bu kademeli bymesi uygarln en ak kazancdr, ve

parann hakimiyetinde, srekli olarak etkili olan takliti yaknl

n ve sempatinin tepkisi ve itkisi altnda gereklemitir bu
byk gelime. Fakat bizim dncemize gre, eer bu ilerleme,

bu gelime insan topraktan, kendi toprandan tamamyla ko

parma ve insann imdiye kadar birlikte yaad kklemi eski

duygularn insan kalbinin derin mezarna brakma gibi bir et

kiye sahip olsayd ok pahalya malolurdu. nk insann top

rakla birlii, erkein kadnla birlii gibi, ki aka olan saygy
eksik etmeksizin bununla karlatrabiliriz, btn doal uyum
larn en btnlkls ve en derinidir, ve bunu, ak olduu gibi,
sadece kendi iine kapal olmakla, eksik bir sosyallik olan iki
kiilik egoizmle Itirebi liriz. Peki yine de krmadan aamaz
myz bunu? Ve gelecek bu sorunu zmek iin almayacak
mdr? Egemen durumdaki varsl erki, insann en deerli istek
lerinin topran nasyonalizasyonuyla veya hayali bir entemasyo

nalizasyonuyla deil de topraklarn daha iyi ve daha eitliki bir

blmyle honut klnaca; kylnn artk topra seven tek
kii olmad, balarn budamakta bro yaants srmekten
293

GABRIEL TARDE

daha byk bir ekicilik ve gzellik bulacak olan aydnn,

bilginin ve entelektelin de yle olduu; nfusun ateli bir
ekilde altnn peinden gitmenin neden olduu kentsel mer
kezilemesinin, evredeki gvensizliin insanlar tarlalarn terk
etmeye artk zorlayamad anda varlk nedenini kaybetmi ol
duu fark edilecei iin byk ehirlerin boaldn ve kylerin
kalabalklatn grdmz engin bir kentsel demokrasi d
nemini hazrlamaya ve yaratmaya yarayabilirdi belki de sadece.
B u mutluluk tablosunun kimi iaretlerini, sosyal barn, eer
bozukluklarmzn ve karmaalarmzn yaknl bunu sk sk
bozup saptrmazsa tamamlanaca yer olan svire ve Norve
gibi kk lkeler vermiyor mu bize zaten? O halde paray her
zaman kullanacaz, hizmetlerini ona teslim edeceiz, ve bunlar
daha da yayacaz; fakat kendine zg sihrine, amzn aldan
d zel yanlsamalarna kanmayacaz artk. Altn sahte bir
zgrletirici grnmne sahiptir, nk topran yaratt
grnr ve ak kleliklerin yerine, karmaklklaryla ve sk
lkla yan ltc olan karl kllk grntsyle gizlenmi olan,
gzden kaan, grnmeyen, kavranamayan ve sonsuz olan kle1 ikler koymutur. Para sahte bir eitliki grntsne sahiptir;
oysa dzeltici, dzeleyicidir sadece, ve derinletirdii eitsiz
likler, ki bunlar da gzden kaarlar ounl ukla, doann gze
arpan eitsizliklerine gre ok daha derindirler ve hibir ekilde
hakl kar larnazlar.
Toprak ve altn insan isteinin hem kart hem tamamlayc
olan iki byk yndi.irler. nsan istei bu ikisinin arasnda gidip
gelir, her ikisi tarafndan kkrtlr, tahrik edilir; ve kimi zaman
znt verici ve ok sert ve kanl olan, kendisini insana empoze
eden bu ikilem, eylerin iki yn arasnda, lsz ve deer
bii lmez eitlilikler ve zgnlkler, yerel ve ulusal renklilikler
ve bir kuruma, bir halka veya bir lkeye zg olan deha ve eki
cilik ynyle benzerlikler ve tekbiimlilikler yn arasnda se
im yapmaya dayanr temelde. Zorunl u eitlilikler vardr, bun
larn bal olduklar zorunlu zgrlkler olduu gibi; fakat altn
bunu hi hesaba katmaz ve her para a bunu tanmazlktan
gel ir. Altn vatan dncesinin gizli dmandr. Uzun sre buna
294

EKONOMK PSKOLOJ
yard m etmi ve bunu kamlam grndyse de, bir impara

torluun farkl eyaletlerine birlikte t icaret etme olana vererek

ilk kentlerin dar yurtseverliini byk modem devletlerin yurt

severliine kadar genilettiyse de, bu duyguyu sadece onu ek

siltmek ve azaltmak iin yaymtr, ve u anda, bunu her yerde

ykma eiliminde olduu ak deil midir, yklmak zere olan

ve genel dolam iin uygun olmayan bir kale gibi? Vatan sev
gisi, kendisinden doan her eyle birlikte kendi byleyici sihri,

kendi akn, kutsal ve paha biilmez deeri olan vatan sevgisi,

altnn sonunda kendini itirafa cesaret eden stn giriimlerinin

nndeki byk engeldir. Sava ald; kozmopolitizmin babas

olan altnn egemenliinin bu son zaferi kazanp kazanmayaca

n bilmektir sz konusu olan, insanlar vatanlarndan kopar

maktr.

IX
Parann

egemenlii

yurtseverlii

silahszlandrmaktan,

onu

daha da yaymaktan ve zayflatmakszn dindirmekten ve yumu

atmaktan baka bir ey yapamayacaktr umarm. Bu nedenle,

parann evriminin seyrini izlediini grdm iin hi de zl

myorum, ki bana bunun temel yasasn bel irtmek kalyor. Dil

yasasna, din yasasna ve btn sosyal kurumlarn yasasna uy

gun olan bu yasa, her biri dar bir dolam alanna sahip olan ok
saydaki paralar dneminden daha az youn olan ama ayr ay

olarak daha fazla yaylm olan paralar alanna devaml bir ge

itir; baka bir ifadeyle, geerlikte olan paralarn saysnn ka

demel i d, fakat geriye kalan paralara yani ayakta kalan

paralara zg olan alann kademeli bymesidir. te bu ekil

dedir ki dillerin says giderek azalyor ama diller giderek daha

fazla yaylyorlar.

Dillerin verili bir blgedeki birlemeleri kadar nem l i olma

makla birlikte, paralarn birlemesi -arlk ve l aralarnn

birlemesi, teklemesi

gibi-

zihinler-aras

harekete yardma

kayda deer bir ekilde katkda bulunur. Ve bu birleme, bu

tekleme, ulusal bir yurtseverliin oluumuna veya yeniden do-

295

GABRIEL TARDE
uuna kar olan engelleri bu ekilde ortadan kaldrmakla s

nrlandnda, -bu yzyl boyunca Almanya'da olduu gibi

insanlar kendilerini buna kolaylkla uyarlarlar, kolaylkla kat

lrlar buna. Fakat, uluslarn amaya alt engelleriyle kar

latnda, kimi zaman gerekleebilmesi gl direnmeler ol

madan olmaz. nsanlarn, hatta en yenilikilerinin bile eski pa

ralarna ve eski l birimlerine bal olmalar, bu birimler ne

kadar keyfi olursa olsun, dikkate deerdir. Zira, a

fortiori

bir

benzerlikle, bireylerin baka trl deerli olan, bambaka bir

ekilde kklemi alkanlklara olan bal l klarna kar kararl

bir ekilde mcadele edildiinde insanlarn almas gereken ne

tr inatlarnn ve direnilerinin olacan ortaya koyuyor bu ba

llk. Birleik Devletler'de bile, -buna inanmak mmkn m?
bir ka yl nce "atalarn dolar" sevilmi, tutulmu ve buna geri

dnlmt' . te belki de en l olan ey: ondalk sisteme olan

dknlmze ramen, in-Hindi'de, bizim parasal sistemi

mizi orada benimsetmek iin yaplan birok baarsz giriimden

sonra, kurular ve sapekler basmak zorunda kalmzdr.

1

Para, Arnaune. (Alcan, 1 898)

Atinallarn miza olarak yeniliki ve hatta devrimci olmalar bounayd, pek
ok temel iliki ynnden ve zellikle de tapnla ve dinle ilgili olan her eyde
son derece muhafazakar olma gereini hissetmilerdir. Paralar konusunda da
yle olmulardr. Gece kuu paralarda her zaman betimlendiinden parann tipi
sadece hi deimemekle kalmad, ama, sa tarafa Minerve'in ban ekleyen
Pisistrate'tan beri en azndan, "ayn stil ve bu ifte tipi gsterme tarz olduu
gibi kalmaktadr; skender dnemine kadar, Atinallar'n sanat (para sanat)
duraan olarak kalr". Bu noktada ve daha birok noktada Atinallarn
Msrllar kadar geleneki olduklarn, donuk ama grkemli ekillere kar
bylesine saygl olduklarn grmek ok ilgintir. Antik bir ehir bir devrimin,
bir fethin ardndan kendisini paralarnn tipini deitirmeye zorlanm olarak
grdnde, eski tip yeni tipte kltlm bir ekilde bir tr basit, taslak
halinde bir organ olarak varolmaya devam eder. (Lenormant, s. 1 08) Btn
eski paralar, figrleri ve amblemleriyle, antik hayatn derin bir biimde dini
olan karakterinin belirtisidirler. Lenormant'n contorniates madalyonlar
konusunda syledikleri genelletirilebilirdi, ki buna gre sirk arabaclaryla
ilgili olan bu paralar zerinde Byk l skender'in betimlenen portresine bir
uur getirici olarak baklyordu. Bo inanlar ok olan eskiler her eye iyinin
veya ktnn belirtisi olan bir anlam veriyorlard: koruyucu tanrlarn temsil
ettiklerinde paralarnn da onlarn gznde tlsml eyler olmalar kuvvetle

296

EKONOMK PSKOLOJ
Paralar hem mcevhere, hem muskalara hem de madalyonlara

benzerler. Para en yararlk uralarla birleen bu estetik ihti

yac dorular, tantlar. in-Hindi'de olduu gibi paralarn ze

rinde madenin arln belirtmekle yetinilebil ird i . Gerek pa

rann buluundan beri sadece istisnai olarak ve dolamn pek az

etkin olduu yerde olmutur bu. Bir ulus zenginletii ve ticareti

gelitii andan itibaren, paralar sanat konular haline gelirler.

Fakat bu sanatsal nitelik sadece paralar eskidiinde, demode

olduklarnda ve az bulunur hale geldiklerinde hissedilir iyi bir

ekilde. Eski paralar koleksiyoncular iin anlatlmaz bir by,

bir gzelliktirler. Bu by eski ve kutsal eylere pek saygs

olmayanlar bile etkiler. Paralarn yeniden elden geirilmelerinin

ve birletirilmelerinin, tekletirilmelerinin en znt verici yan

-stelik bu kanlmazdr da- eski paralarn kademeli olarak

ortadan kalkmas ve eskimiliklerine ve de karakteristik eitli

liklerine bal olan ekiciliin kaybolmasdr. Bu kaybn para

basmclnn ilerlemeleriyle telafi edildiini sylerdim eer

para basm maalesef daha souk, daha dzenli ve daha mekanik

bir ekilde tekbiimli hale gelmeseydi.

Dkm apaklaryla

beceriksizce baslm olan eski paralar elde yaplm eserler gibi

grnrlerdi.

Deiik tiplerde eski paralar biriktirme zevkinin

eskinin para biriktiren kiilerinin takn tutkusunda bir anlna

-olduka az korkarm ki- yer almayacan kim bilebilirdi? Hi

phemiz olmasn ki Harpagon bir nmizmatt, bunun farknda

bile olmadan. Madalyonlar biriktiriyordu, ve bunu yaparken

sadece yarma kitaplar veya bahis kitaplar biriktirdiini san

yordu. Kukusuz gnmzde hemen hepsinde Fransa Cumhuri

yetini veya 111. Napoleon' u betimleyen resimler olan paralar

biriktirmekten ok daha az zevk alrd.

Fakat, ne kadar gzel ve ne kadar deerli olurlarsa olsunlar,

eski paralar geri dnlmez bir ekilde, son kyl kadnlarn or

manlarn derinliklerinde, dalarn kalbinde ve geri kalm lke-

muhtemeldir. Her para bir madalyondu onlar iin, madalyon kelimesinin

kadnlar ve ocuklar iin olan nazarlklarn ve muskalarn e anlamls olan
dini anlamnda, ki bu eanlan1llk bouna deildir.
297

GABRIEL TARDE
!erde konutuklar tara azlar gibi yok olmaya mahkumdurlar.

Ulusal paralar yabanc paralarn istilasna kar hiila direniyor

larsa eer, her zaman direnecekler midir buna? Ulusal diller ok

daha dayankl ve direngendirler, fakat bununla birlikte yabanc

bir deyimin aknna boyun eerler bazen. Ulusal bir para, ulusal

bir dil gibi, btn ekonomik dei toku veya zihinsel dei

toku ihtiyalarna cevap vermek iin yeterince yaylm bir

alana sahip olduunda, yurttalar arasndaki ilikileri kolaylat
rr ve bunlara yabanclarla birlikte engel olur ayn zamanda.

Birincileri kolaylatrd lde, sylediimiz gibi sosyal dn

yaya egemen olan bu byk artan byme yasasna uyar, buna

tabi olur; fakat, ikincisini engelledii lde bu yasaya kar

olmaz m, ve bu nedenle, yarn bir gn lmcl bir sel bunu

kanlmaz bir ekilde alp gtrmek durumunda kalmaz m?

Dilin her eyi ifade edilebilir hale ve parann her eyi deitiri
lebilir hale getirmesi dil dncesi ve para dncesi iin temel

deil midir? Ve bu finalde tek olmasa da en azndan evrensel

olan bir para, bir dil gerektirmez mi?

Uluslarn varolup olmayacan bilme sorunu hep, ok can s

kc!

Varolacaklardr veya olmayacaklardr, finaldeki barn

gerekleme ekline bal dr bu, zira bunun bir gn gerekle

mesi kanlmazdr. Eer federatif yoldan gerekleirse vatanlar

varolmaya devam edeceklerdir, ve enternasyonal, btn bu ulu

sal eylere, hatta paralara bile, bunlara uluslararas bir para ek
lemenin dnda sayg duymak kouluyla baarya ulaacaktr.

Eer imparatorluk yoluyla, gemiin yoluyla gerekleirse, her

ulus yok olacaktr, "kendi zaferine gmlm olan" yenginin

ulusu dahil. Ve ayn dilsel, politik, bilimsel ve parasal dzele

yici, dzleen, yasslaan dnyann zerinden geecektir. Tarihin

bu iki sonundan, bu iki zlnden hangisinin daha ok ger

ekleme ansna sahip olduunu ngrmeye gelince, bunu ak

lmdan bile geirmeyeceim. nsanln evrimi deltas olan bir

rmak gibidir, birok az olabilir.

298

EKONOMK PSKOLOJi
x

Ekonomistlerin tartp ajite ettikleri ikincil birok sorun, for

mle ettikleri yasalar para konusuna baldrlar. Bu sorunlardan
birkan belirtelim. Gresham' n yasasn biliyoruz, ki buna gre
"kt para iyi paray kovar". stisnasz deildir bu yasa, gn
mzde bile; Birleik Devletler'de gm para, deeri dm de
olsa altn hibir ekilde kovmamtr, ki altnn miktar lkedeki
dolamda artar olmutur. Gemite bu yasa hepsi benzer bir
ekilde bozulmu olan krallk paralaryla senyrlere ait paralarn
rekabetleriyle ilgili olgular pek aydnlatyor gibi grnmyor.
Kukusuz, krallk paralar senyrlk paralarnn yerine gemekle
son buldu larsa da bunun hkmdarlar byk vasallere gre daha
kalpazan olduklar iin olduunu pek sanm yoruz.
Bu sahte hkmdar paralarndan halkn asrlar boyunca mem
nun olduu ve yetindii paralar vardr, genelde halkn kendileri
sayesinde yaad ve sayg duyulan otoritelerce dolama so
kulduklarnda gerek olana kar oyununu ok rahat oynayan
btn uzlamsal yalanlardan memnun olduu gibi. Paralarn
bozulmasyla ilgili olan bu blm yalann dnmlerinin tari
hine eklenmesi ok ilgin bir yaprak olurdu. Yntemler deii
yor, temel olduu gibi kal yor. Artk paralarn ne arlklarn ne
de vasflarn deitirmiyoruz, bozmuyoruz, fakat cebri rayili
kat paralar bunlarn yeri ni avantajl bir ekilde almtr. "Cebri
rayili kat paralar, diyor sayn Arnaune, modern hkmetlerin
sahte paralar drlar."
Verili bir toplumda, veril i bir anda btn demeler iin gerekli
olan madeni paralarn miktarn deitiren nedenlerin neler ol
duklarn sormuuzdur kendi kendimize. Bu sorun sekin bir
geometrici olan Joseph Bertrand tarafndan dikkate deer bir
aklkla incelenmitir1 B tn demelerin her ayn ilk gnnde
yap lmasnn alkanlk haline geldii adal ve kapal bir toplum
varsayarak kolaylkla gsteriyor ki, madem ki her kasa gereksi1 ki-Diinya Dergisi, 1 Eyll 1 88 1 .
299

GABRIEL TARDE
nimini uygun geldii ekilde karlamak durumunda, gerekli

para miktar yllk demelerin toplam miktarnn en azndan on

ikide birine eit olacaktr. Fakat eer btn kasalarn, ayda bir

gn demeye devam etseler bile, farkl deme gnleri varsa,

gerekli para miktar ok daha az olacaktr; eer her gn deme

yapma alkanl yerlemi olsayd nemli lde azalm

olurdu bu miktar; baka bir deyile, parann hareketinin hzlan

mas, el deitirmelerinin artan says miktarnn artna ede

erdir. Her ey alklara baldr o halde, ve bu alklar da tak

lit edilen kimi nclere baldrlar, ki bunlarn taklidi saygnla

yani i ilikisi ierisinde olan insanlarn birbirlerinde sahip ol

duklar az ok byk bir gvene baldr.

Ad geen bilim adam bir baka sorunu daha incelemitir: para

miktar bir mil lette aniden iki katna ktnda sonucun btn
fiyatlarda yar yarya bir d olduunun doru olup olmadn

bilme sorunu. Bertrand ok iyi gsteriyor ki bu sonu ne kesin

dir ne de olasdr, ve, geree daha yakn bir ekilde, bu parasal

demleni zellikle retimi ar tahrik ederek etkili olacaktr.

"Refahla artan ileri grllk herkesin ihtiyatn arttracaktr."

Birok ekonomist ayn fikirdedir, ve daha yukarda grdk ki,

altn veya gm madenlerinin keiflerinin ardndan gzlemle

nen ekonomik olgular kendilerine tamamyla hak vermektedir. A

pirori deney ile hesap burada hemfikirdirler. retici etkinliin

bir altn kaynann kefinin basit olgusuyla olan bu ar uya

rrn dikkate deer bir eydir.

Eer bir altn madeni kefetmek yerine ayn deerde olan ve

btn topraklar gbrelemek ve de btn rekolteleri arttrmak

iin yeterli olan bir guano madeni kefetmi olsaydk, bu hesa

bn sonunda milletin kle karmakla olduundan daha zengin

olaca kesin midir?

Bu deerlendirmeyle, ekonomistlerin ok tarttklar daha ge

nel bir soruya st kapal bir ekilde cevap veriyoruz: para, para

olarak kendisi de bir zenginlik midir yoksa bu nedenle bir tr

zenginlik vekilinden baka bir ey deil midir sorusuna. Para,

parasal fonksiyonlarn yerine getirmekten tamamyla baka bir

300

EKONOMK PSKOLOJ
kullanm iin elverisiz olan madenlerden ibaret olduunda bile,
gerek zenginliklerin arasnda saylmaya deerdir, yani
tatmin etme yapsna sahip olarak

istekleri
deerlendirilen nesnelerin

arasnda. Basit bir realite nasl olur da herkesin kendisinde kabul

ettii verimli rol oynayabilirdi? Bunun kendisi de farkl istekle
rin objesi deil midir, ve snrsz sayda baka istekleri tatmin
etmedeki etkililiine olan derin bir inan esinlemiyor mu? An
cak madeni parayla ilgili olarak sylediimiz eyi ayn nedenle
kat para iin de ve hatta geici ve snrl paralar olan ve elden
ele belli bir sre dolaan basit ticaret senetleri iin de sylemek
gerekir. "Eer emre yazl bir senedin denme anna kadar de
erden yoksun olduu doruysa, diyor sayn Macleod, buradan
u sonu kar ki, para da bir eyler satn almaya yarad ana
kadar deerden yoksundur ve mallarn deerinden fakl bir de
ere sahip deildir." Bu aklama banknotlara da uygulanabilir.
Banknotlar kelimeler gibidir. Kelimeler basit bir iaret olma
grntsne ve basit bir imge grnmne, kendileri de ii
mizde belli belirsiz ve yanlsama olarak uyandrdklar duygula

rn edeerleri olarak geen imgeler grnmne sahip olmakla

balarlar. Fakat eer dncelerin temelinde imgelerden ve im
gelerin temelinde duyumlardan baka reel bir ey grmeseydik

derin bir ekilde yanlacamz da ayn derecede dorudur, bun

larn zihnin att her admda kendileriyle zenginletii farkl

psikolojik unsurlar olduklarn bu ekilde bilmezlikten gelerek.

Kelime, dnce, kendisinin bileimi olduu imgelere karlk

olarak artk deitirmeyi dnmediimiz otonom bir ey gibi
grnr ksa zamanda. Banknot da madeni paralarn, kendilerine

karlk olarak her an dei toku edildiini bildiimiz ya da

yle sandmz madeni paralarn bir tr basit bir vekili olarak
ortaya kmakla balar; fakat banknot bu paralarn deerlerinden
bamsz kendi deerinin olduunu ortaya koymakta gecikmez,
madeni paralar bylesine sk ve bylesine evrensel bir ekilde
ksmen kendileri iin arzulandklar gibi.
Giderek soyutlaan kelimenin, giderek daha genel hale gelen
bir dnceyi somutlatran kelimenin kt entelektel evrimi

301

GABRIEL TARDE
douran ayn zihinsel mantk ve zihinler-aras hareket almas,

kat parann doduu ekonomik evrimi ortaya koymutur.

O halde, bilimlerini tamamen objektif temeller zerine kur

makla megul olan ekonomistlerin, hayallerinin daha banda

gerekleiyor gibi grnd para ve finans konularn tercih

etmeleri yanltr. Nihayetinde, ekonomik eylerde temel olarak

sbjektif olan eyleri ortaya karmak iin mali olgular gibisi

yoktur gerekten de. rnein eer borsa deerlerinin deiik

liklerinin nedenleri nesnel olsalard, b tn fiyatlardaki bir fela

ket veya can skc herhangi bir olay tahvillerden sadece birinde,

ama dierlerine yn verenlerden birinde, zellikle de bir devlet

gelirinde yaandnda meydana gelen bu knty ya da bu

depresyonu nasl aklamal ? yle geliyor ki, d kesin bir

ekilde bu tahville snrl olurdu, ve dierleri, bunun dn

izlemek bir yana, tersine, bu tahvile kyasla ykselmi olurlard.

Ama byle bir ey yok. Neden? nk burada bir psikoloji ol

gusu, zellikle de bir zihinler-aras psikoloj i olgusu sz konu

sudur. Mutlu bir olay bamza geldiinde, zel bir durumda, her
eyi toz pembe grrz hemen, mit etmeye, her eyde gven

bulmaya ei limliyizdir; bambaka bir talihsizlik bizi yakalad

nda, genel bir cesaret krkl, bir ylgnlk bizleri sarar, beli
mizi bker. Ve bu iyimser veya ktmser ruhsal durumu etraf

mza yayarz istemeden, komularmz, dostlarmz, hatta ra

kiplerimizi etkilemek iin bizlerden yaylr, ki bunlar cesaretle

rinin krlmas veya gven duymak iin hibir ekilde bizlerle

ayn nedenlere sahip olmakszn bizim ruhsal rengimizi yans

trlar farknda olmadan. Borsa saraylar u halde kolektif psiko

lojinin devaml olarak faal olan laboratuarlardrlar, hi de yle

grnmeksizin.

Parann dolamndan ve bu

parasal evrim ile ihtiyalarn

veya almalarn daha yukarda sz konusu olan evrimi ara

sndaki ilikilerden bahsetmek kalyor bana sonunda. Fakat bu

sorun

sermaye konusunda daha yararl bir ekilde tartlacaktr,

ki sermaye konusu sk bir ekilde para konusuna baldr, ve

imdi bu sermaye konusuyla megul olacaz.

302

BLM VII
SERMAYE
1

Balangta para dncesinden ok ayr olan sermaye dn

cesi -zira para olmadan nce hayvanlarla ilgili olarak yaplan
szlemeler olmutur- gelierek para dncesiyle karma
eilimindedir. Bu karmak ve bulank kavram inceleme zaman
gelmitir o halde, bu kavram temel olarak ekonomik tekrar ile
ilgili bir kavramdr, nk ok saydaki sermaye tanmlarnda
zerinde uzlalan tek bir nokta vardr, zerinde uzlalan bu
nokta sermayenin zenginliklerin yeniden retimine ve oaltl
masna yaraddr.
Eer bu kelimeyi vlger anlamyla, sermayenin hazr kazan
sayesinde gelire kar olduu anlamda alrsak, bana yle geliyor
ki, bunun gerek kkenini kefetmekte hi zorluk ekmeyeceiz.
Tanr mlkiyet, eer bununla para veya alacak halindeki byk
servetlere sahip olmay anlarsak - gebe bir srden bahsetmi
yorum-, sadece toprak mlkiyetinden sonra doabilmi ve b
yyebilmitir. Oysa ki toprak mlkiyeti toprakla onun rnleri
arasnda, topraa sahip olmakla onun rnlerine sahip olmak
arasnda derin ve evrensel bir ayrm ierir doal olarak. O halde
doal olarak, para halindeki servetler toprak halindeki servetle
rin yannda yer almaya baladklarnda, ortaya kan bu yeni
mlkiyet bir bakas asndan tamamyla benzer bir dualite
303

GABRIBL TARDE
iermek zorundaym gibi anlalmtr. Sermayenin ve gelirin
topran ve rnlerin ayrmna gre yaplan ayrm buradan do
ar.

Sermayenin
epte/inkiyle 1

szck

kkeni

mi

ileri srlecek bana kar?

ayn olan szck kkeni, ki i lk sermaye bir sr

olmak zorunda olduundan, sermaye dncesinin tarmsal ve

topraksal retim evresinin geliiminden sonra deil de nce
gelecei sonucu kard gibi grnyor buradan. Ben de bu d
ncedeyim, ve daha ilerde nedenlerini syleyeceim; fakat
sermayenin vlger ve mevcut dncesidir sz konusu olan, ve
hi kuku yok ki, byk srlere sahip olma, eer ekilmi top
raklara sahip olma buna elik etmeseydi veya bunu izlemeseydi,
bu dnceyi uyandrmazd hibir zaman, ki gelir dncesinin
buna kar olmas kabaca temel gibi grnmektedir. Hibir sr
kendi yeni srlerinden bu ekilde ayrlmamtr, ekili topran
rnlerinden ayrld ekilde. H atta btn olarak ve kendisini
oluturan balardan ayr bir ekilde dnldnde bile, krsal
dnemde srye kendi iinde lmez ve deimez bir ey olarak
baklamazd: ka tane sr salgn bir hastalk srasnda oun
lukla tamamen yok olmutur!
O halde, tanr mlkiyeti kendi suretiyle gstererek onu da

meyvesi olan bir aa olarak dndrten ve buradan onu keli

menin bildik anlamnda sermayeye dntren ey tanmaz

mlkiyettir bir kez daha! Bu anlam ekonomistleri tatmin etme
mitir, bunu anlyorum; fakat bizleri megul eden dnce iin
daha rasyonel bir temel aradklar iin onlar kutlamak lazm.
Kt olan u ki, bu kavram belirgin hale getirmek ve bunu do
uran benzerlie bavurmaktan kanarak -zira benzerliin gc
ekonomik adan dilbilimsel adan olduu kadar yaratcdr
bunu dorulamak iin olan btn abalar imdiye kadar pek iyi
dllendirilmemitir. Sermaye birisi iin insanlarn btn ara
ve gereleridir; bir bakas iin, tasarruf edilmi olan ve daha
sonraki bir retime ynelik olan rnlerin birikimidir; Stuart
1 Srn veya davarn bakm iin biriyle yaplan szleme. Sr veya davar
srs. (ev.)
304

EKONOMK PSKOLOJ
Mill iin, iilere deme yapmak iin bir kenara konmu szde
bir

miktardr,

"cretlerin

nl

mebladr";

sayn

Bohm

Bowerck iin, direkt olarak retebileceklerimizin dolayl bir

retim aracdr, ama ok daha uzun bir sreyle ve ok daha fazla
zorlukla; zellikle de kazanlm zamandr bu. Sabit sermayeleri
ve dolam halindeki sermayeleri, gelir sermayelerini ve tasarruf
sermayelerini ayrt ettik.
lgin bir ey olarak Macleod'nun sermayeden kard d
nceyi aktaracam. lkin bu kelimenin anlamn ok ileriye
gtryor. Bununla, bir yarar veya bir gelir salayabilen, para
kazandrabilen her eyi gsteriyor. Bir tccarn mallar onun iin
bir sermayedir; tekrar satmak niyetiyle satn aldmz topraklar
sermayedirler. "Ticari kredi ticari bir sermayedir." Bu ortaya
konduunda, sermayeleri, geometriciler gibi, biri

pozitif dieri
negatif iki nicelik olarak gstermek durumunda olduuna inan
d iki byk kategoriye blyor. Gemi kazanlara (topraklar,
evler, vs.) dayanan sermayeleri

pozitif olarak, ve gelecekteki

kazanlara olan beklenti zerine kurulu olanlar (kredi gibi)

negatif olarak deerlendiriyor.

Matematiin ekonomi politie uygulanyla ilgili bu deneme
iin bir ey demezdim eer benzer birok giriim gibi talihsiz ve
ksr olmasayd.

Gemi ile gelecek arasnda yapay bir kartlk

imdiki

kuruyor yazar, ki bunun ara durum olan sfr durumu

zamandr.
Geometricilerin sk sk bu uzlama bavurduklarn iyi biliyo
rum, fakat bu burada keyfidir ve doru deildir; nk gemi
kazanlar veya imdiki kazanlar hibir zaman gemi olarak
deil, her zaman

mevcut kazanlar olarak bir deere sahiptirler.

Sadece alacaklar vereceklerin, dn verilenleri dn alnanla

rn, retimleri yok edimlerin karsna koyduumuz durumda +
ve - matematik iaretleriyle resmen ifade edebileceimiz gerek
bir ekonomik kartlk vardr. Ancak Macleod'nun antitezi sa
lam hibir eye dayanmyor.
Ekonomistlerin sermaye kavramyla ilgili olan btn farkl y
nelimlerinde kendilerine kardklar genel dnce u tanm-

305

GABRIEL TARDE
lama ile zetlenebilir: sermaye eski

rnlerin yeni hizmetler iin

(al ma iin) i ster 1 bu eski rnlere benzeyen i ster bunlardan

farkl olan fakat d ier eski rnlere her zaman benzer olan yeni

rnler yaratmalar iin zorunlu veya faydal olan ksmdr. Bu

radan gryoruz ki sennayenin baya dncesinden bir eyler

en salam, en etkili kavramlarnda sakldr, yani yle ki temel

olarak reticidir, yaratcdr. Fakat bu tanmlamayla, bu ekilde

anlalan sennaye dncesinde kararsz/deiken ve belirsiz

olan eyleri aklayabiliriz. nk bir taraftan eski rnn

-tohumun- kendisine benzeyen yeni bir rn yaratmaya hizmet

ettii durum ortaya konmaya deerdi, - bu durum tarmsal re

tim durumudur -ve yeni rnn, endstriyel retimde her zaman

olduu gibi, onu retmeye yarayan eski rnle hibir benzerlie

sahip olmad durumla kartrlmamalyd. Dier yandan, eski

rnlerin benzer veya farkl olan yeni rnlerin yaratlmas iin

faydal olan ksm nerede bitiyor? Yararl ln bin trl olas

derecesi vardr. Sadece eski rnlerin yeni rnlerin retimi iin

kesinlikle zorunlu olan ksm ak olarak belirlenebilir, ve

spesifik hale getirilmesi nem arz eden de bu ksmdr.

Eer dnrsek greceiz ki bu zorunlu ksm sadece meslek

srlarnn, ekim metotlarnn, ham maddelerin kartlmas iin

ve yeni rnler retmeye yarayan alet veya makinelerin imalat

iin kullanlan yntemlerin varlna ve bunlarn bilgisine da

yanmaktadr. Bu yeniden retimin mmkn olabilmesi iin ham

maddelerin, demir fil izlerinin veya, eer sz konusu olan tarm

sal yeniden retim ise, bitkilerin ve hayvanlarn da varolmas

gerekmektedir kukusuz. Zira msr ekme metotlarn ok iyi

bilmemiz bouna olurdu eer dnyada artk msr olmasayd,

msr retmek imkansz olurdu. Fakat bir msr hasadnn daha

sonra bizim tarafmzdan yaplabilmesi iin bizim de msrlara

1 ster nceki yln budaynn tohumu sayesinde bir ifti mevcut almasyla
yeni bir hasat kaldrdnda olduu gibi benzer olsunlar; ister, planyasnn,
tahtalannn ve tezgahnn yardmyla bir marangoz bir konsol veya bir masa
imal ettiinde, ya da trpyle bir ilingir bir kilit imal ettiinde olduu gibi
farkl olsunlar.

306

EKONOMK PSKOLOJ
sahip olmamz zorunl u deildir; bunu bize iletebilecek birinin

elinde bir yerlerde bu msrdan bulunmas yeterlidir. Nihaye

tinde, yeni bir lokomotifin retimi iin her durumda gerekli olan

tek ey, lokomotif paralarnn, bunlar imal etmenin ve nce

likle de yapldklar madenleri topraktan karmann bilgisidir.

Bu dnceler demeti, her biri bilinen veya bilinmeyen bir kai f

sayesinde doan kk veya byk b i r bulu olan bu dnceler

demeti, bir beyinde toplanm olan bu keifler demeti: ite eski

rnlerin bir lokomotifin yapm iin her koulda gerekli olan

tek ksm budur nk buradaki zihinsel bir rndr, okul

eitiminin bir meyvesidir. Herhangi bir maln retimi iin de

ayn eyi syleyebil iriz.

Kukusuz, gemiin bu entelektel mirasyla ba baa kald

nda ne tohumu, ne erzak ne de aletleri olacak olan birey, ta

rmsal veya endstriyel bir alma yapmak iin acnacak ko

ullar ierisinde olurdu. Fakat biraz erken veya biraz ge de olsa

retmek imkansz olmazd onun iin, oysa ki, tasarrufla birikti

rilmi olan bol miktarda tohumlara ve madenlere ve de en yetkin

aletlere sahip olduunda eer ynetiyor gibi grnd endst

rinin srlarn veya giritii ekimin metotlarn bilmiyorsa, btn

szde sermayesine ramen retim gszlyle kar karya

kalacaktr. Farz edelim ki Amerikal mhendisler bulac bir

bellek yitimi olayyla btn teknik bilgilerle i lgili hafzalarn

aniden yitirdiler, B irleik Devletler'in dnyann en zengin ve en

ok kapitalistlemi ulusu olarak bilinmesi bouna olacaktr,
btn retim duracaktr orada. Fakat bir savan ykmlar, bu

sava i savatan on kat daha ykc olsa da ve btn ara gere

leri ve de btn erzaklar yok etmi olsa da, Amerika'nn, eer

aydn ve bilgili olarak kalmsa, refahna yeniden kavumasna

engel olamayacaklardr. Stuart Mill ' in ve H enry Georges'un

hakl olarak belirttii gibi birka yl ierisinde, b u byk felake

tin ekonomik zararlar olaanst bir kolaylkla tamir edilmi,

dzeltilmitir, ki az nce geen aklamaya gre buna amamak

lazm.

Birleik Devletler'deki endstrinin tarihi bu gerei ok iyi ay-

307

GABRIEL TARDE
'
dnlatyor. Sayn Wright, bu konuyla ilgili olan ilgin kitabnda ,

byk imalatn kendi lkesinde nasl baladn anlatyor bize.

Bakan Jackson' un Amerikan endstrinin babas dedii Samuel

Slater tarafndan 1 790' da o lmutur bu. Slater bir ngiliz' di, o

cukluundan beri ngiliz makinelerini tanyordu, ve B irleik

Devletler' in pamuk eirme makineleri elde etmek iin olan ve o

ana kadar baarsz olan abalarn bildiinden, Amerika'ya gitti.

Fakat oraya ne makine ne de makine planlarn gsteren izimler

gtrd yannda:

ngiliz yasalar

dnemde,

Byk

Bri

tanya' nn tekeline sahip gibi grnd srlarla ilgil i her trl

bilgi ve belgenin darya tanmasn kesin bir ekilde yasakl

yorlard (bu onun o dnemde braknz yapsnlar ve

braknz
gesinler politikasn anlama ekliydi). O halde, 1 3 Eyll
1 789'da gemiye binerken beraberinde Amerika'ya getirdii ey,

diyor sayn Wright, "ok deerli bir ykten oluuyordu, doru

dur, ok deerli bir yk, ama tamamyla beyninin iinde olan bir

yk". Bu grlmez ve tartya gelmez

yk

dstrisinin doduu btn sermaye oldu.

byk Amerikan en

il
Sermaye kavramnda, benim dnceme gre, ayrt edilmesi

gereken iki ey vardr bu durumda: 1 . Gerekli esas sermaye:

egemen bulularn btndr bu, ki bunlar mevcut btn zen

ginliklerin kaynadrlar; 2. Az ok yararl olabilecek yardmc

sermaye: bu bululardan domu olan rnlerin yeni h izmetler

araclyla baka rnler yaratmaya hizmet eden ksmdr bu.

B u iki unsur, bir bitki tanesinde tohum kendisini sarmalayan ve

enek dediimiz kk besin yedekliklerinden farkl olduu gibi

farkldr aa yukar. enekler olmaz.sa olmaz eyler deildir

ler; bu olmakszn oalan bitkiler vardr; ok faydaldrlar yal

nz. Taneyi aarken bu enekleri grmek zor deildir, nk

grece hacimlidirler. ok kk olan tohum bunlarn arasnda

1 Birleik Devletler 'de Endstrinin Evrimi, Franszca ev., 1 90 1
308

EKONOMK PSKOLOJ
gizlenir. Sermayeyi sadece gemi rnlerin tasarrufuna ve bi
riktirilmesine dayandran ekonomistler, tohuma tamamyla e
neklerden olumu olarak bakan botanikilere benzerler.

Buna dikkat edelim. Eer az nce sylediklerim endstri iin

olduu gibi tarm iin de doruysa, bu sadece endstri ile ilgili
olarak dorudur, ya da baka trl dorudur. Meslek srlarnn
bilgisi, yani

endstriyel bulularn bilinmesi, ki bu mhendisin

tohum-sermayesidir, ekim metotlarnn bilinmesine edeerdir,

yani bitkilerin ve hayvanlarn nitelikleri ile bunlarn iftinin
tohum-sermayesi olan byme ve oalma biimleriyle ilgili
olan

keiflerin bilinmesine edeerdir. Fakat, dorusunu syle

mek gerekirse, ifti kendi yarar iin altrd, sadece gizemli

ve kaltmsal sanatn ynettii bitki ve hayvan trlerinin hareket
biimini bilmez, oysa ki mhendis, kulland fiziko-kimyasal
glerin nasl altklarn bilir, ve bunlar sadece bunu bilerek
ynetebilir. O halde, tarm ve endstriyi birbirinden ayran
bylesine derin farkllklar birbirine kartrmamak yerinde olur,
sadece

esas sermaye asndan deil fakat yardmc sermaye

asndan da, bu, ikincisine olduu gibi birincisine de uygulana

bilir olan bir dualitedir stelik.
Sermayenin grnr nemleriyle ters orantl olan reel nem
leri asndan ok eitsiz olan bu iki blmnn birbirinden ok
farkl iki byme ekli vardr. B irincisi bir deha ve beceri
harcanmyla artar; ikincisi alma ve tasarrufla artar. Her ikisi
de yok edilebilirler, ama ayn ekilde deil. Tohum-sermaye,

byle diyelim, sadece eski bir buluun yerine ayn ihtiyac tat
min etmeye zg olarak deerlendirilen yeni bir buluun gei

iyle veya yeni bir ihtiyacn eski bir ihtiyacn yerini almasyla
ortadan kaldrlabilir. Yok etmenin baka bir nedeni de vardr
elbette,

tam bir unutma, fakat bundan bahsetmenin pek bir fay

das olmayacaktr, nk az nce geenlerin ikisinden birinin

veya dierinin bir sonucu olarak ortaya kabilir sadece. rnein
tfek av isteine cevap vennek iin okun yerine getiinde ok
icad ortadan kalkt, dnce olarak deil nk kendisi bu e
kilde varolmutur, fakat bu dncenin hakim bir istee olan

309

GABRIEL TARDE
adaptasyonu olarak, ve temel olan da budur. Ve Roma impara
torluunun H ristiyan hale getirilmesi sirk oyunlarna veya tap
nak dndaki pagan trenlerine olan tutkuyu bunlarn yerine
manastr hayatnn gl ekiciliini veya yeni tapnan i i nde
bir vaizin etrafnda toplu olarak dua etme isteini koymak zere
ortadan kaldrdnda, sirkin ve antik tap nan rnein i n sosyal
olarak artk yaamadklarn

syleyebiliriz.

enek-sermayeye

gelince, - yani az ok faydal olan ama

eklemesi iin mutlak bir ekilde

gereler, erzaklar

tohum dncesinin ger

zorunlu o lmayan aletler, ara

bunu yok etmek iin bir rmak veya deniz

takn, fiziksel herhangi bir ykm veya sava bir yama ye

terl idir, bunlar tohum-sermayeye kadar varmayan ykm neden
leridirler. Buna karlk, tohum-sermayeye dokunan, zarar veren
her ey enek-sermayeyi bozar dolayl olarak. Roma dnyas
Hristiyanlatrldktan sonra,

inanlarn deimesinin

sonucu

olan yaant bii mlerinin deimesi sirkin, Yunan tapnann,

ekleyelim, kaplcalarn, su kemerlerinin artk cansz olan gzel
mimari bulularn lmle ba baa brakmakla kalmad sadece,
m imarlarn

imparatorluun topraklarn

rttkleri

bu tiplerin

saysz rneklerinin deerini neredeyse tamamyla yok etme gibi

bir etkisi de olmutu, ve sanki byk bir deprem, bu gzel yap
lar yerle bir ederek gemiin bu aralarn yutmu, yok etmiti.
enek, maddi-sermaye, tohumun, entelektel sermayeni n ka
derini izler demek ki, oysa ki tohum enein kaderini izlemez ve
ounlukla enekten sonra da yaar. Yeni olan ve terci h edil i r
olarak deerlendirilen b i r bulu tarafndan yok edilen ey sadece
eski bulu deildir, eski bulua ve gerekli kuruluma adapte
edilmi olan aralar da yledirler. Eer, bir varsaym olarak,
balonlarn ynelteci pratik olarak kefedi lmi olsayd, yani bili
nen dier ulam aralarna gre hem daha ekonomik hem daha
elverili olan yntemlerle kefedilmi olsayd , demiryollarndaki
btn taralama al malar, bunlarn btn malzeme ve gere
leri, garlar, lokomotifler, raylar, yararl lklarn kaybederlerdi,
l sermayeler olurlard . B unun tersine, dnyadaki btn de
miryol larn yok etmemiz bouna o lurdu, daha faydal herhangi
bir ulam arac kefedilmemi olsa da veya yolculuk ihtiyac .
310

EKONOMK PSKOLOJ
insann kalbinden sklp atlmam olsa da, lokomotifin m

hendisler tarafndan detaylandrlm bilgisi btn sermaye de

erini, btn

retici zenginliini korurdu. Bu aklama, serma

yenin iki blmnden en nemlisinin, hem de byk bir farkla,

en k olduunu, znel ksm olduunu gstermek iin ye

terlidir.

Bu arada bulu-sermayenin ortadan kalkmasnn ok nadiren

tam olduunu ve her durumda sadece kademeli olduunu da

grelim. Ksmi yok oluunda kademeli ve ilerleyici olan ey
ncelikle dikkat etmeye deerdir. Bessemer yntemi kefedildi

inde eski elikleme yntemlerini sadece azar azar geriletmitir,

ve eer bir taraftan yeni yntemle retilmi olan elik kilog

ramlarn dzenl i geliimini, dier taraftan eski tarzda imal edil

mi olan eliin ayn ekilde dzenli azaln gsteren istatistik
sel tablolara bakarsak, stnl kendisinin ortaya kndan

itibaren kabul edilen bir buluun bu yava ve kademeli gelii

miyle akna dneriz. Onca istatistiksel eriyle ortaya konan bu

artan veya azalan ilerleme devaml l iinde yava yava bir

bulann etkisini ve binlercesi arasnda bakasnn rneinin,
btn akl yrtmelerden daha iyi bir ekilde karar vennemizi
salayan

yakndakinin rneinin etkililiinin kantn greme

mek ok zor gibi geliyor bana. lgili kiiler zerinde en ok et

kili oJ::m tantlama, yeni buluu baarl bir ekilde oktan kabul

etmi olanlar grmektir. Buharl gemi, gemi says ve tonaj

olarak, ok yava bir ekilde geri lemi olan yelkenli gemiye

gre yzyln balangcnda ortaya kndan itibaren sergiledii

ak stnlklere gre nceden ngrlebilecei kadar hzl bir

ekilde gelimi olmaktan uzaktr.

stisnai olarak kanlmaz zorunluluklar sras geldiinde karar

vermek iin yakndakinin, komu olann rneini beklemeyi

yasakladnda, komularn taklit etmekten ok onlardan daha

iyi keifler yapmakta aka daha byk bir yarar olduu iin,

bu yava ilerlemeleri artk grmeyiz. Silahlarn daha kullanl

madan yenilendikleri, her yl her byk lkede toplarda, tfek

lerde, zrhllarda ve taktiklerde akamdan sabaha bataryalar

311

GABRIEL TARDE
yeniden elden geirmeye, filolar yeniden ina etmeye, sefer

berlik planlarn yeniden yapmaya zorlayan bir iki yeniliin ve

dzeltmenin ortaya kt bu tuhaf silahl barta Avrupal l

kelerin bizlere sunduu manzaradr bu. Barn ortasnda askeri

bulularn ayn bir lkenin barnda kendi aralarnda yaptklar

ve onca sermayenin byk meydan savalarnda olduu gibi yok

olup gittii bu korkun savata hedeflenen ama, ne olursa olsun

taklit edilmek istenen -eer bu en yan lmaz srlar arasnda de

erlendirilirse- ama her eyden nce yenilmez ve taklit edilemez

silahlarn tehdidiyle korkutulmaya allan yarnn dmannn,

komunun bilmedii kimi srlara sahip olmaktr. Bu nedenle,

yeni tfek, top veya barut modeli denendiinde ve stn olarak

deerlendirildiinde,

yava yava

deil

aniden

uygulamaya

balarz bunu her yerde, yaplan harcamalara bakmakszn.

Fakat askeri keifler olaynda bile, ve de endstriyel keifler

olaynda, daha yukarda sylediim gibi yeni gelenin eskiyi

tamamyla ortadan kaldrd hemen hemen hi olmaz. Eskiyi

ister yava yava ve derece derece olsun, ister aniden olsun b

tn alanndan kovduktan sonra, yeni gelen, eskiyi kendisinin

ekildii kimi stn siperlerden karp atmay baaramaz. Yel

kenli gemi varolmaya devam ediyor ve hep varolmaya devam

edecektir belki de, fakat buharl geminin yannda kk bir ka

botaj iine indirgenmi bir ekilde. Krekli gemi de kayklk

iinde ve nehir balklnda yaamaya devam ediyor. Tarmsal

keifler krsal zanaatn alann daraltmlardr, ama tamamyla

ortadan kaldrmamlardr. Avclk her an yaamaktadr, avclk

dnemi gemi olsa bile.

lkin aatan ve daha sonra tatan olan evlerin kefi adrn

eski kefinin yerini aldnda, adr, saylar giderek azalan

gmenlere hizmet etmeye devam etmitir yine de. Hil.la urada

burada, kk ehirlerde, gaz lambalarnn veya elektrikli lam

balarn hi de sndremedii sokak lambalar vardr. Ve hayatta

kalan son yabanl insanlar, son vahiler, tfein kefine ramen

yay ve ok kullanmaya devam ediyorlar Mla. B ir istisna olarak,

akmaktan parlatma ve cilalama sanat bronzun istilas nnde

312

EKONOMK PSiKOLOJ
tamamyla ortadan kalkmtr; fakat demirin istilas, daha sonra,
bronzu sadece belli bir noktaya kadar geriye atmtr. Kimyasal

kibritlerin kefi akman kullanmn snrlandrmtr, ama onu

ortadan kaldrmamtr. Demiryollar btn kamu tatlarn or

tadan kaldrmamtr, ve bunu baarmas da pek az muhtemeldir.

gal ettikleri engin ovalardan fetihi rklar tarafndan kovul

duktan sonra kendilerini ok iyi bir ekilde koruduklar dalarn

kalbine snan topluluklar benzeyen bulular vardr.

Bu nemli olgunun ak nedenleri vardr: varolu koullarnn

sonsuz eitlilii sayesinde, ayn bir genel ihtiyaca cevap veren

en yetkin bulutan baka belli bir kullanm trne daha iyi

adapte edilmemi ylesine basit ve ylesine kaba bir bulu yok

tur. Ve yahut da, eer her trl kullanm ortadan kaldrlmsa,

kendisine ounlukla yeni bir tane yaratr ve organ fonksiyo

nunu deitirir. nsan dehas, yaamn dehas gibi, kendi dn

celerine fazlasyla baldr ve bunlar kullanabildii kadar kulla

nr.

Bizim endstrimizin, canl dnya gibi, bizlere mmkn oldu

unca kusursuz olan adaptasyon rnekleri saladn da belir

telim, bunlar ilerleme ve gelime iin elverilidirler. Deniz kr

langcmn kanad byk hava geilerine olaanst bir ekilde

adapte olduu gibi, ataln ve kan kefi de, ki birka asr

boyunda

ilerlememi,

gelimemitir, yemek yeme ihtiyacna

kusursuz bir ekilde cevap verir, - ipin ve inenin kefi, tarihn

cesi dnemlerden beri diki isteine, -kalemin kefi yazma

isteine- belin kefi topra kol gcyle belleme isteine cevap
verir.

u da dorudur ki, bu istekler halkn belli bir kesiminde yeni

bulularla deitirilip dntrldklerinde, buharl sabann beli

geriye attn, yaz makinesinin kimi kalemleri yerlerinden etti

ini, diki makinesinin inenin ve yksn alanna girdiini ve

yemek borusu sondasnn geici olarak kan ve ataln yerine

getiini grrz.
Fakat bu,

makineler tarafndan baz eski pozisyonlarndan bu

aletlerin gizlendikleri yerde kendilerini ele

ekilde karlan

313

GABRIEL TARDE
gemez hale getiren ayarlama ve dzeltmedeki btn yetkin
l iklerini korumalarna engel olmaz.
Bu olgudan kan sonulara i aret etmek iyi olur: en dikkate
deer olan

bulularn birikimi yasasdr,

nk, eer daha sonra

gelen bulu daha ncekini tamamen yok etseydi , birikim yap

makszn bir biri ardna gelirlerdi bulular. Yetkinleme ynnde
i l erleme de olab i l i rdi burada, fakat genel zenginleme ynnde
deil. Fiyatlar teorisi asndan ilgi ekici olan bir dier sonu da
u ki, yeni ve daha iyi olan buluun ardnda eski bulu vardr ve
yeni buluu kull anan kiinin onun stnln ktye kullanma
ve ok pahalya mal etmek isteme durumunda eski alann yeni
den ele geirmeye hazrd r her zaman. Eer kimyasal kibritlerin
tekelini elinde bulunduran irket bizlere kutusunu 1 franka sat
maya alsayd herkes akman al ldk kul l anmna geri d
nerd i . Sayn Paul Leroy-Beaulieu bu noktay en deiik uygula
malara uygun olan orna tm.a 1 yasas ad altnda ok iyi bir bi
imde akl a kavuturmutur. Her trl ayrcalkl iletmelerin
ktye kullanmlarna kar gvenli bir fren vardr burada, her
trl tekelin iddia ve isteklerine kar konmu olan almaz bir
snr vardr.
111

Her eye ramen, bulu-sermaye sklkia btnsel olmasa da

ksmi kayplara maruz kalr ve bunlar avantaj l bir ekilde kar
lanmaya ynel i k de olsalar, anl k olarak hissedilmeye devam
ederler. Bu kayplarn bykln deerlendirmek iin, bu
lularn yok ol ularnn veya daha ok yararl lklarnn, sosyal
adaptasyonlarnn iki nedenini ayrt edelim. B i ldiimiz gibi bu
iki neden: 1 . Halkn ayn ihtiyalarna, ayn zevklerine ve ayn
heveslerine daha iyi adapte olmu baka bulularn bunlarn
yerine gemesidir;

2. Halkn ihtiyalarnn, zevklerinin ve he

veslerinin deiimidir, dini veya politik yeni bir inancn, yeni bir
estetiin, yeni bir moda rzgarnn sonucunda. B irinci neden her

Substitution: Bir eyin baka bir eyin yerine gemesi. (ev.)

314

EKONOMK PSKOLO.J
zaman sonu olarak insanln lehinedir -bunalmlarn ortaya
kmaya baladn gren kuaklar iin olmasa da.

mevcut kuan mutluluunu hedeflersek,

Eer sadece

eer sadece yaayan

lar hesaba katarsak, Sismondi'ye hak vermek gerekir ki, sk

lkla, hatta ounlukla, en gzel gelecek iin olan byk endst
riyel bulular tiksinti vericidirler, nk iilere ok byk ve
kalc aclar veriyorlar, iiler ki bu bulularla hareketsizlie
indirgenmilerdir ve sefalete dmlerdir; nk tketicilere
hafif, nemsiz tatlar ve ilk iletimcilere, i lk kullanmclara ise
byk karlar salyorlar. Ve ben, sosyalistlerin ve hatta sradan
bireycilerin (zira sosyalistler ar bireycidirler ve bunun far
knda deildirler) Simondi'nin tezine bu konuda ne hakla kar
kacaklarn ve ne hakla gerici olmakla sulayacaklarn bilemi
yorum. B ireyci dendi

mi aktalist gelir akla (yaptm bu yeni

szc mazur grn); sadece bireyle megul olmak, sadece

mevcut anla ve mevcut olarak yaayanlarla megul olmaktr.
B ireyciler, kimilerinin refahnn ulusal ama iin, bu ama bu
fedakarl gerektirdiinde kurban edilmesini hakl karmay
reddetmelerindeki ayn nedenle, imdiki kuan kendisini gele
cek kuaklara feda etmesini haksz ve mantksz bulmaldrlar.
Fakat sorun, ulusal ama iin ve gelecek kuaklar iin olan bu
ifte fedakarl n sahip olduu en kutsal ey asndan grev ve
devin de temeli olup olmadn ve bu ekilde anla lan devin,
kendi z doasyla kendi dna, kendisinin tesine atlm olan
bireyin en temel arzularnn ifadesi olup olmadn bilme soru
nudur. Eer

akl

egoizmi ve

aktalizmi

ifade edecei dar an

lamda anlalsayd, akln, yaamn ba iei olan akln yaamn

olumsuzluu ve inkar olduunu, canl evrimine, birbirlerine
doru koan kuaklarn kar konulmaz seyrine -bou bouna
kar ktn sylemek gerekirdi.
Klasik ekonomistlerin bireycilii optimizmleriyle eliki ha
lindedir. rnein

braknz-yapsn/arda

ekonomik sorunlarn en

iyi zmn grdklerinde, zgrln, bulularn ve maki

nelerin zgr yaylmnn yaratt zararlarn yine ayn zgr
lkle iyiletirileceini ve iilerin kendilerini yeni endstriye

315

GABRIEL TARDE
vermek iin, doymak bilmez hale gelen bir retim kolundan

yetersiz bir geliimi olan bir baka kola akn etmek zere ayrla
rak eski endstriyi terk edeceklerini kantlamaya altklar

durumda, yle ki sonunda retim tketimle dengeli hale gelecek

ve her ey daha iyi olacak; bu ekilde uslamlama yaptklarnda,

optimist olarak, kendilerini bireyci bak asna kesinlikle kart

olan bir bak asna yerletirirler st kapal ve bilinsiz bir

ekilde. Gelecekteki

iyilerin,

baka insanlar ve ounlukla mev

cut bireyler gibi baka bireyler tarafndan sayg gren iyilerin

imdiki

ktleri

karlamas gerektiini ve imdiki b ireyin ken

disini bu ekilde feda ederek fedakarlna, kendisini imdiki

veya gelecekteki

benzerlerine balayan dayanma amacyla

kendini kurban ediine sevinmesi gerektiini dnyorlar ger

ekten de. Ekonomik b ireycilik sadece zlerek ve geveyerek

optimist olabilir demek ki. Ekonomik optimizmin bireycilikten

vazgeilerek en nemli reti olan zveri ve feragat retilmeye

baland andan itibaren savunulabilir hale geldii sonucu da

kyor bundan, doal bir sonu olarak.

Fakat eer bulu-sermayenin ksmi olarak ortadan kaldrlnn

ilk nedeni yeni ve daha iyi bir bulu her zaman sosyal bir avantaj

ise finalde, ikinci neden iin de, halkn ihtiyalarnn, zevkleri

nin ve heveslerinin deimesine dayanan neden iin de bu byle

midir? Hayr, her zaman deil, ne de ounlukla. Gerekte, kanl

kurbanlar ve sirkin kutsal oyunlarn ortadan kaldran stn bir

dinin gelii insanlarn kalbine acma ve kardee merhamet duy

gular ve zihne daha byk speklasyon konulan getirdiinde,

terkedilmi olan ve harabeye dnm olan tapnaklarla ve

amfitiyatrolarla teselli bulabiliriz; siyasi bir devrim , yine ayn

ekilde, ki bu nadir bir eydir, yok ettiklerinin yerini avantaj l bir

ekilde doldurduunda, parlak saraylarn getirdii btn zel ve

demode lks endstrilerinin ortadan kaldrlmasnda zlecek

pek bir ey olmaz.

Fakat deiken moda elbiseler konusunda her yl ve mobilya

konusunda her on ylda bir halkn zevklerini bou bouna dei

tirir ve zanaatlar, terziler ve marangozlar tarafndan gemiteki

316

EKONOMK PSKOLOJ
taleplere cevap vermek iin ortaya konan olaanst beceri ve
ustalklar hie indirger. Bir iki mteri kazandrmaya deilse
baka neye yarar bu?
almann meyvesi olan

kolay

zenginlik tketilmek ve yok

edilmek iin var edilmitir normal olarak; korunmasnn varlk

nedeni de tketimi ve yok edimidir. Ama sermaye, becerikliliin
veya dehann meyvesi olan bulu-sermaye, her zaman varolmak
ve sonsuz bir ekilde oalmak iindir normal olarak; ve yaay
biimlerinin bunu - dnce olarak deilse de en azndan deer
ve sosyal realite olarak - yok eden deiimleri bir istisna olmal
drlar. Bu istisna bizim bunalmlar amzda kural haline gelmi
gibi grnyorsa da, bu anormallik geici olabilir sadece. Er ya
da ge, dnya zerinde gezip duran toplumlar yerlemeye, a

drlarn evlere evirmeye zorlayan ayn mantksal zorunluluk,

moral adan gebe olan toplumlar moral olarak yerleik ol

maya,

istikrarl oluu bulularn birikimini kolaylatran ve

bunlarn omatmalarna kar olan dini, askeri ve istenli kesin

bir ideale oturmaya zorlayacaktr. lerleyici ve sonsuz yetkin

lemeler adr bu. Esas olarak devrimci olan ve periyodik

katalizmlerle/katalirlerle btn sosyal trlerini onlarn yerine

her trden baka tipler yaratmak iin yok edecek olan bir top
lum, Cuvier'in bilimin artk raz olmad u felaketi andran
korkun dnyasna benzerdi.

iV
Eer az nce gsterdiimiz gibi yararl bulularn bilgisi
maddi-sermayenin tohumu ve kayna olan esas sermaye ise,
sermaye konusunda ekonomistler arasnda dorulanm olan
kimi nermeleri deerlendirmemiz kolay olacaktr. Lassal' in

dncesi, ki buna gre klelik sermayenin ilk kkeni olmalyd,

ak bir ekilde reddedilmelidir. Sermaye ilk bulutan domu
tur, atein bulunuundan ilkin, belli bir srtme yntemi aracl
yla olur bu, ki bu yntemin bilgisi, bu yntemin bilinmesi
gne ssnn sunduu hizmetlerin istenildii gibi

tilmesine

yeniden re

olanak veriyordu: besinlerin piirilmesi, anak mlek

317

GABRIEL TARDE

yapma, soua kar korunma, vs. Bu bilgi i lkel insanlarn s

rekli olarak yeniden retici olan ilk zenginlii olmutur. B u
nedenle buna vg olmas iin ilahi leri di llerinden eksik etme
milerdir. Topran doal meyvelerinin, tohumlarn ve tanelerin
toplanmas benzerlerine gre biraz daha basiretli olan kimi
yabanllara bu meyvelerin birkan gelebilecek ala kar
saklama dncesi vermitir zorunlu olarak. Daha sonra bu
meyvelerin saklanmas tohum yapma dncesini esinlemitir,
ve buradan da bunlarn yeniden retilmeleri ve nihayetinde
ekilmeleri ve ayklanmalar kmtr. Bu evrime paralel bir e
kilde bir dieri meydana gelmitir. Bir gn ok bol olan ve
baka bir gn yetersiz olan hayvan avc l bir avcya veya ilkel
bir balkya l av hayvann veya sudan kard bal gele
cekteki alk iin saklama, daha sonra da, sadece uzun sre sak
lanabilir olmakla kalmayan, yeniden retilebilen ve oalabilen
canl hayvanlar yakalama dncesi vermitir. zellikle yavru
larn yakalanmas erzak toplama dncesini gerekletirmeyi
kolay hale getiren hissedilir bir ilerleme olmutur. nsan-ser
maye bu ekilde gelimitir, yani saklanm olan tohumlar ve
rimli hale getirmeye yarayan ekim koullarnn ve canl olarak
yakalanan hayvanlar evcilletirmeye ve verimli hale getirmeye
zg olan yetitirme koullarnn kefedilmesini salayan ar
tarda. gelen denemeler sonrasnda gelimitir1 Buraya kadar
meyvelerin ve av hayvanlarnn saklanmas ve korunmas topla
maclk, avclk veya balkl kla retilmi olan zenginliin hzl
bir ekilde yok edilmesinin nne gemeye yaramtr sadece,
bu zenginliin yeniden retimini garantiye almakszn. retim
deki bu kesinlik, bunu sadece sermaye verebilir, ve bunu veren
her ey sermayedir. Tohumlar ve hayvanlar yemek iin sakla
dmzda bunlar da dierleri gibi rndrler; bunlar ekmek iin
veya yeniden retmek iin -ya da bunlar altrmak ve bu
1 Bylelikle bir taraftan avclk, balklk ve toplamaclk ve dier taraftan
bitkilerin ve hayvanlarn evcilletirilmesi arasnda ilk evreden ikinci evreye
geii kolaylkla aklayan ara bir evre vardr: bitkilerin veya yakalanan
hayvanlarn ileri grl bir ekilde saklanmas ve muhafaza edilmesidir bu
evre.
318

EKONOMK PSKOLOJ

ekilde baka yeniden retimlerin hizmetine vermek iin- sak

ladmzda bunlar sermayedirler.
Oysa buna gre uras kesindir ki insan kleci ynetimden ok
nce birikime, sermaye oluturmaya balam olmaldr, ki bu
klelik ynetimi geliebilmek iin krsal ynetimin oluumunu
bekler. Klelik kukusuz hayvanlarn evcilletirilmesi rneiyle
varolmutur, ve bu karlkl deildir. Evcil hayvanlarn zaten
olduu, en azndan evcil kpein olduu Kzlderililer gibi bir
ok avc toplulukta klelik biliniyor.
Sernayelerin gelimesi ve srekli birikimi Marx'n belirttii
gibi gerekten bizim ekonomist organizasyonumuzun deimez
bir kural mdr? Ve eer gerekten yleyse, Marx'n belirttii
gibi bir nedeni, yani iinin kapitalist tarafndan ksmen soyguna
uramas, iinin almasnn bir ksmnn, alma fazlasnn
kapitalist tarafndan denmemesi gibi bir nedeni var mdr?
Tohum-sermayeyi ve enek sermayeyi ayrmamz bu iki soruya
cevap vernektedir. B i ldiimiz gibi, tarihsel olmayan ve bizim
modern toplumlarmzla snrl olmayan fakat mantksal ve ev
rensel olan bir zorunluluk gerei gerekten birikim yapan ey
tohum-sernayedir, insan dehasnn yok edilmez dncelerinin
mirasdr. Bu bak asyla, kapitalizm sosyal geliimin bir gei
evresiymi gibi kapitalist rejimden bahsetmek en uygunsuz,
zihni en ok bunaltan ve artan bir ifade kullanmak olur.
Zihinsel sermayeden doan maddi-sernayeye gelince, her an
kendisini yok emekte ve yeniden retmektedir, ve Stuart Mil l ' in
sermayenin bir savan veya bir ykmn ardndan yeniden
oluma hz zerine olan deerlendirnesi sadece buna uygulana
bilir. Fakat her zaman yeniden olumaktan, yeniden canlanmak
tan uzaktr, bir daha domamak zere yok olduu da grlm
tr; ve yoksullaarak giden k halindeki uluslarn sunduu
manzara, hibir i zorunluluun madde-sennayeyi durmakszn
bymeye zorlayamadna inanmamz iin ok iyi hazrlanm
tr. Kapitalizasyonun iinin smrlmesiyle aklanmas da
belli bir lde yine sadece buna uygulanabilir.
Esas sernayenin, tinsel sermayenin gelien oluumuna gelince,
319

GABRIEL TARDE
bunun nedeni soygunculuk deildir, ne de egoist bir tasarruftur,
fakat tersine, ba ve "kendi"nin olaanst kullanmdr. Mo
dem bi limi ve endstriyi kurmu olan dahi insanlarn zorlu ha
yatnda sknt verici ve yorucu otan eyleri dnn, kabul ede
ceksiniz ki iimizden her biri gibi, proleterlerin en mtevazs
patronu tarafndan smrlyorsa da, kendisi de bilmeden bu
iyiliki insanlar smrr. Yiyecek bulmasn, barnmasn, gi
yinmesini, karlksz olarak olduu ekliyle eitilmesini, hasta
olduunda baklmasn, dnyann bir ucundan dierine bylesine
hzl ve ekonomik bir ekilde tanmasn bu insanlarn denme

mi alma fazlasna veya daha ok, iyi telafi edilmemi ya da

gerektii gibi dllendirilmemi olan znt ve mutsuzluk fazla
sna borludur ii. Auguste Comte' un genel dnceleri ve
genel duygular birbirlerine bal olarak bylesine yaknlatr
mas nedensiz deildir, ocuksu bir kelime oyunu deildir. Kaif
olaan hayatnda egoist olabilir, fakat kefettiinde, kendisinden
nce gelenlere gre daha derinlikli bir ekilde soyutlamaya ve

analize inerek doann insanlk iin 1 yeni gler olan srlarna el

uzattnda egoist deildir. Kiisel bir yn hesap ve abayla

deil de kar gzetmeyen bir aratrmalar zinciriyle, verimli
cokularla zenginleir insan-sermaye. Bu tutkun merakn, do
ruya doru iin olan bu tutkunun kayna kurusun, bu zgr
bilimsel almann gerekl i koullar ortadan kalksn bu sermaye
bymeye son verecektir, ve endstriyel i lerleme ve gelime,
sonucu olduu bilimsel i lerleme ve gelimeyle birlikte duracak-

1 nsanlk iin ve ncelikle de kendi vatan iin. J.-B. Say, bir ngiliz devlet
adamnn 1 824'teki bir halk sylevinde telaffuz edilen u szlerini aktaryor:
"eyrek yzyl boyunca iinde olduumuz mcadeleye yle bir gz attktan
sonra, bu mcadeleyi muzaffer bir ekilde bitirdiimizde Watt'n dehasnn
bizler iin yaratt yeni kaynaklar iin sonu olarak btnyle minnettar
olduumuzu dnmekten, bunu ilan etmekten alamyorum kendimi. unu da
ekleyeceim ki, bu lkenin endstrisine ve zenginliine kademeli fakat her
zaman kesin olan bir gelime kazandran mekanik ve bilimsel iyiletirmeler
olmasayd, zaferin bizim silahlarmz kamlad dnemden nce aalayc
bir bara imza atmak zorunda kalrdk."
O halde, Wellington'dan ok Watt'tr Napoleon' u alt eden. Endstriyel deha
askeri dehay yenmitir.
320

EKONOMK PSKOLOJ
tr. Nelerdi bu koullar imdiye kadar? Genelde, tarihncesi

dnemlerden itibaren bir iki kiinin ayrcal olarak kalan bell i

b i r derecede rahatlk v e dinlenme, b i r tr mirasla geen b i r ra

hatlk ve dinlenme; ve ikinci olarak da, oktan edinilmi olan

gerekliklerin ayn derecede ayrcalkl olan bilgisi. Bu iki ayr

caln

i.

V. veya VI. yzylda Orta Asya'daki ya da B yk

Yunan'daki ticaret kentlerinde bir araya gelmesi matematiin ve

fiziin domasna yol amtr. Eitliki bir demokrasinin Antik

Yunan' da sahip olunan her eyi eit hale getirdiini farz edin,

Hieron'un akrabas ve geometrinin ve de mekaniin babas olan

aristokrat Arimet doamazd veya sosyal bir doutan-l

olurdu. Gereklikleri kefetmeye alan herkes, yararl eyler

kefeden herkes antik dnemlerde zgr insanlardlar, modem

1
dnemlerde ise "burjuvalar" Bu yaratcl, bu keifilii sos

yal konumun avantaj larna borludurlar, rk stnlne deil

kesinlikle, buna inanyorum. Fakat, ne kadar haksz grnrlerse

grnsnler, bu avantaj lar, sosyal konumun bu stnlkleri ge

rekliydiler; ve bu hakszlklar olmadnda, itiraf etmek gereki

yor ki, baka trl bir derinlii olan bir hakszlk, yani atalar

mza olan stnlmz, her yerde yceltilmi ve hayran olun

mu olsa bile mmkn olmazd. O halde, dorusunu sylemek

gerekirse, sermayeye doma ve byme olana veren ey kle

nin karl denmeyen almas veya iinin denmeyen a

lma fazlas deildir, eskinin zgr insannn ve modem "burju

vann" zgr olduu zamandr, yani bo zamandr bir kez daha,

bo zaman, yani zorlu aratrmalardan sonra kefetmekten ve

icat etmekten aldklar ve kimi zaman karln aldklar ama

asla pahalya malolmayan zevkin babas. Bu dnce gerekte

gemiin ve imdinin eitsizliklerini ve hakszlklarn hakl

karabi lecek tek eydir; fakat ounlukla yeterlidir. Gelecekteki

Eer kaife - iiden, alabildiine kmsenen "cretli"den farkl olarak eskiler hayran olsalard ve hatta bazen tanrlatrm olsalard, bunun nedeni
klelerin hibir ey kefetmemeleri olurdu. Eer kleler yaratc ve keifi
olsalard, eskilerin bunlarn almalarn kullandklar gibi keiflerini
kullanmakla birlikte, bu keifleri bu almalar gibi kmsyormu gibi
grneceklerine emin olabiliriz.

321

GABRIEL TARDE
hakszlklar iin de mi ayn ey olurdu -ki bunlar daha az
olmayacaklardr belki de- ? Bu mmkn, fakat kehanette bulu
nacak deiliz burada.

unu iddia edebiliriz ki, servetlerin ve varlklarn eitlenmesi,

eer ayn zamanda ilkel eitimin ykselmesinin pek iyi telafi

edemedii yksek retimin drlmesiyle bilgilerin eitlen

mesine neden olsayd, endstrinin ilerlemesi ve gelimesi iin

bir felaket olurdu. Aydn sosyalistler bunu iyi bilirler ve temelde

istedikleri ey eitsizliin ortadan kaldrlmas deil, sadece bir

yartan doan eitsizliin ksmen kalttan doan eitsizliin

yerine gemesidir. zlmesi gereken sorunlar grece basit olan

bulularn tkenmesiyle ne denli etin hale gelirlerse, ortak yarar

iin bunlarn zmlerini bulmaya arlan sekin entelektel

tabakay yetitirmek ve gelitirmek o denli nem kazanr.

v
zetle, esas sermayenin douunun, korunmasnn ve artmas

nn koullar unlardr: ilkin deha veya beceri, temel kouldur

bu; belli bir derecede sosyal istikrar ve ayn zamanda sosyal

eitsizlik; yeterli seviyede zgrlk, rahatlk ve dinlence; ve elit

tabaka iin yksek olan fakat herkes iin ortalama olmayan bir
eitim. Bu koullara bir bakasn, liberal ekonomistler arasnda
kanlmaz

olarak

bilinen,

sermayenin

bireysel

mlkiyeti

koulunu ekleyebilir miyiz veya sosyalist ekoller tarafndan salk

verilen bunun tersi bir koulu: Sermayenin kolektif mlkiyeti

koulunu?

Bulu-sermaye ile ilgi l i olarak cevap kolaydr: bireyden doan

btn bulular yalnz yaratclarnn mlkiyeti olmakla balarlar;

fakat yine btn bulular, belli bir dnemin sonunda, ortak

alana, kolektif mal alanna girmekle son bulurlar. Ve burada

hem adaleti hem bu dnmn yararn aka gryoruz: yeni

buluun ilkin bireysel olan mlkiyeti douunun bir koulu ol

mutur hi phesiz, bu koul olmadan bu bulu olamazd. Fakat

dier taraftan, belli bir dnemin sonunda, bu buluun kolektif

322

EKONOMK PSKOLOJ
mlkiyeti korunmasnn ve saklanmasnn hemen hemen zorunl u

bir koulu haline gelmitir. Babadan ola b i r aile srr gibi geen
gelirler ortadan kalkmakta gecikmezler. u halde, bireysel ml

kiyet bulu-sermaye iin bir byme nedenidir ve kolektif ml

kiyet bir korunma ve saklanma nedenidir. Her ikisi de ayn

amaca yneliktirler,

birbirleriyle

savamaktan uzaktrlar; ve

burada, banal hale gelmi olan ve kolektif mlkiyetin b ireysel

mlkiyeti ncelemesini ve onu douran ey olmasn isteyen

evrim formlnn tersine, bireysel mlkiyetten kolektif mlki

yete geeriz her zaman.

Bulu-sermaye iin geerli olan ey alet/ara-sermaye iin de

geerli midir? Ayn derecede deil. Devlet, birey gibi, yeni gar

lar ve yeni fabrikalar ina edebilir ve madde-sermayeyi byle

l ikle oaltabilir; ve b irey, devlet gibi, bunu srdrebi l ir ve ko

ruyabilir, saklayabilir. Fakat gerekte, bulularn ilk kullanm

iin kamu giriimini nceleyen ey zel giriimdir her zaman,

bunlar tasarlayan ve dzenleyen her zaman birey olduu gibi;

ve yava yava yaylan b u bireysel rnein yaylmyladr ki bir

buluun kullanlmas genellemi ve halka inmitir, bu buluun

bilgisi gibi. Bireysel mlkiyet tekrarlanarak ve oalarak genel

hale gelir her yerde, ve bazen, fakat imdiye kadar istisnai bir

ekilde, kolektif olmaya, genelletikten sonra ulusallamaya da

ynelir. Sosyalizmin temel sorununu bir iki kel i meyle kesip

attmz iddia edemeyiz. nmze koyduumuz zel sorunla

ilgili olarak belirtme ve ileri srme hakkna sahip olduumuz tek

ey, koruma ve saklama asndan, madde-sermayenin oal

mas asndan olduu gibi, bireysel mlkiyetin kendi kantlarn

ve deerini ortaya koyduu ve kolektif mlkiyetin henz ayn

eyi yapamaddr.

zlenmesi gereken ama, bir taraftan teorik ve teknik bilgilerin,

dier taraftan bunlar kullanmann pratik yntemlerinin, bunlar

anlamaya ve gerekletirmeye, yetkinletirmeye ve gelitirmeye

en ok yetenekli olan insanlara vermemezl ik etmeye engel ol

maktr.

Bunun iin ne gereklidir peki? En yeteneksizlerin bundan ani

323

GABRIEL TARDE
ve iddetli bir ekilde yoksun braklmas m? Hayr, ancak bu

ilemin yava ve kesin ekli gereklidir: Yani, teorik ve teknik

retimin herkese ak olmas ve ortaklkla birlemi olan kredi

. nin yaylmas.

Entelektel sermaye ile maddi-sermaye arasnda u fark vardr

ki, birincisini halka yaymak ikincisinden daha kolaydr. Eksiksiz

bir eitim eer devlet tarafndan herkese sunulsayd herkesi

-aslnda kk bir elit tabakay, doru- btn keiflere ve btn

bululara, zihnin fikirleri olarak, zihinsel olarak sahip hale dahi

getirirdi; fakat bu zor olan daha da zorlatrmaya, herkese bu

bilgilerin pratik kullanm iin olanak vermenin imkanszln
daha da arttrmaya yarard sadece. Bununla birlikte, bir irketi

baar ansyla kurmak iin ille de kapitalist olmak gerekmiyor

bizim dnemimizde: ortaklk kurmak ve bakasnn sermayele

rinden bor almak yeterlidir. On tane proleter, birlemekle, ara

larndan her birinin ayr ayr olarak karlaamayaca bir kre

diye sahip olurlar.

Sosyal ara-gerecin ne olduunu ve ne olmas gerektiini iyi

anlamak iin, psikolojik kkenine geri dnmek iyi olur. nsann

bilgisini ve gcn veya ayn anda her ikisini arttran bir keif
veya bir bulu, iimizde, sinirsel veya kassa! belleimizde zi

hinsel bir klie veya kazanlm bir alkanlk ekli altnda so

mutlar hep - veya darda, bir kitapta ya da bir makinede. Ki

tap zihnimizin bir eklentisi veya bir uzantsndan baka bir ey

deildir; bir makine ek bir organdan baka bir ey deildir. Bir

kitabn bir d an olduunu veya bir annn, bilinaltmzda giz

lenmi olan grnmez bir tr ktphanecinin istenildii anda

gzlerimizin nne serdii bir i kitap olduunu syleyebiliriz,

fark etmez. Ayn ekilde, makine bir d beceridir ve beceri bir

i makinedir. Dikmek ve rmek, gen bir kz iin, bir diki ma

kinesinin veya bir orap rme makinesinin yerini alabilecei iki

yetenek tekil ederler. ark sylemek, arkc ruhsuz ve sanat

tan yoksun bir ekilde ark sylediinde, bir mzik kutusunun

yerini pekala alabilecei bir yetenektir. Hatta bir gramafonun

merdanesi en iyi arkcnn gerek ve hareketli sesi deil midir

324

EKONOMK PSKOLOJ
ou zaman? Eski zanaatlarn ok saydaki deiik yetenekleri,
uzun sren raklklar, zel alkanlklar yava bir ekilde bi
riktirip zihne yerletirmeleri durmadan oalan makinelerin
imalatyla byk lde bu ekilde yararsz hale getirilmilerdir.

Bu makineler, bu yeteneklerin ve de bu yetenekleri icra eden

organlarn d yansmasndan ve ounlukla olaanst bir geli

iminden baka bir ey deildirler; ve diyebiliriz ki, eer bu

makineler ortadan kalkmas bu yetenekleri yeniden domaya

zorlasayd, eer rnein matbaalarn ortadan kaldrlmas hat

tatlar ve tezhipileri veya iplik fabrikalarnn ortadan kaldrl

mas eski iplikileri yeniden gn na karsayd, bu ekilde

yeniden doan yetenekler yok edilen makinelerin basitletirilmi

ve kltlm ekli olurlard1

Bu benzerlik, iilerin altrdklar fakat n e icat ettikleri ne de

kendilerinin imal ettikleri makinelerin almasyla birlemi

olan almalarnn btn rnn kendi aralarnda paylama

hakkna sahip olduklar doktrinin ne dereceye kadar temellen

dirildiini bilme sorununu aydnlatmak iin ok elverilidir.

Mantk bu adan, analizimizin sonucuna gre, farkl iilerin

almasnn karlnn almann sadece sresi veya sadece
younluu orannda, eit olmayan ve birbirlerine benzemeyen
yetenekleri

hibir

ekilde

gz

nnde

bulundurulmakszn

kendilerine denmesi gerektiini sylemeye kadar vardrmamz

gerektiriyor. Ve gerekte, Kari Marx, kitabnn ilk cildinde, daha

sonra izip att deer teorisini (ok yaln ve alma saati

zerine kurulu) formle ederken bu trden kanlmaz bir

ilerin yerini, diyor Gide, makineler alabilir, patronlar deil. - Peki bu

doru mu? Lokomotifin kefi

btn

nakliye

irketlerini bunlarn

posta

arabaclarn, makinistlerini ve ahr iilerini ortadan kaldrd gibi ortadan

kaldrmad m? Diki makinesi kk birok diki atlyesini hem patronlarn
hem de iki veya iisini isiz brakama ortadan kaldrmam mdr? Buharl
dokuma makineleri dokuma ustalarn iiler gibi isizlie mahkum etmemi
miydi?

Gerekte, yetkin makineler tarafndan

mekanik

olarak

meydana

getirilen ey almann kendisi gibi almann ynetimidir. Belli bir lde,

buharla alan bask makineleri iilerin almasn dzenler, bunu onlara
bltrr.

325

GABRIEL TARDE
mantksal zorunlulua boyun emi gibi grnyor. Gerekte,

raklkla bir yetenek kazanan bir ii, bildiimiz gibi, bir i

makineyi harekete geirir ve belli belirsiz bir ekilde

almas

dediimiz bu kompleks eylemde, kas gc harcamas ve bu i

makineyi harekete geirmek iin gerekli olan dikkat harcamas

ile bu makinenin bir kaif tarafndan tasarlanm olan ve her bir

iide iinin rakln yapt patronlar tarafndan, rneklerine

gre kendisini uyarlad i arkadalar tarafndan gerekle

tirilen bir ark sistemine uygun bir biimde ileyiini ayrt etmek
gerekmektedir. i bu i makineye sahiptir, bir giriimci satn

ald veya imal ettii d makinelere sahip olduu gibi; ve eer

bu sonuncusu d makinenin ileyiinden yararlanma hakkna

hibir ekilde sahip deilse, neden sadece iinin kendi iinde

gerek

bir

sosyal

ba

gereince,

rakl k

ve

rnekleme

gereince varolan kendi i makinenin ileyiinden faydalana

can anlayamyoruz. Bu i makinenin almasn karlksz

hale getirmek, ayn hizmeti verecek olan bir d makinenin

almasn karlksz hale getirmek kadar mantkldr aslnda.

Ve tam tersine, bu d makinenin almasnn karln onu

imal eden veya satn alan kiiye detmek, bir yetenein icrasnn

karlnn bunu kazanma zahmetine katlanan kiiye verilmesi

kadar mantkldr.

Buradan, her eye ramen mantkl olmayan bir karlatrma

nn snrlarn zorlayarak, makinelere, fabrikalara, iftliklere,

antiyelere sahip olmamann yeteneklere sahip olmamay da

ierecei ve bu sonuncusunun imkanszlnn birincisini g

szle mahkum ettii sonucunu karabilir miyiz? Hayr, bi

rincisi, yani makinelere, fabrikalara, vs. sahip olmama belli bir

lde mmkndr ve pratik adan gzlerimizin nnde ger
ekleir. Uzun zaman nce sayn Fouillee kolektif mlkiyetin

bykln ve artan yay ln bizlere gstermiti zaten. Fakat

evrensel mlkszletirmeden daha iyisi, bireysel mlkiyetlerin

toplumsallatrlmasdr bir baka deyile, bu mlkiyetlerin o

altlmas ve hizmete sunulmasdr, ve deitirilebilir ve de kul

lanlabi lir olan, istenildii gibi oaltlabilen d makinelerin i

ve bireysel makinelerin yerine gemesiyle kesin ve gvenilir

326

EKONOMK PSKOLOJ
olan da zellikle bu yararllktr. B yk fakat sonu olarak ma

kineye sahip olma ile makineyi altrmak iin gerekli olan

alma gcne sahip olma arasnda kanlmaz bir ayrm yara

tan bir gelimedir bu. Ve kapitalistlerle iiler arasndaki btn

atmalar buradan kar. Sorun, bunlar yattrmak iin en iyi

yntemin gelecekteki iileri gemiteki iiler kendi ara ge

relerinin bireysel sahibi olduklar gibi makinelerin kolektif

sahipleri haline getirerek bu ayrma son koyma olup olmadn

bilme sorunudur. Tantlanmaktan uzaktr bu. Makinelerin herkes

tarafndan sahipliinin sadece bunlarn herkese adaptasyonu

lsnde nem arz ettiini de gz ard etmeyelim. Kolektif

mlkiyet deil de kolektif yarardr finaldeki ama.

zlmesi gereken tek pratik sorun, makinenin sahibinin, ii

nin ve tketicinin, makinenin almasnn topluma getirdii

avantaj lar hangi oranlarda paylatklarn b ilmektir. Oysa ki,

yeni bir bulu ortaya ktnda, -rnein elektrikli aydnlat

maya getirilmi kayda deer bir yenilik, bir yetkinlik- hi bir

zaman uzun sre sr olarak kalmayan bu srrn kademel i olarak

aa vurulmasnn farkl etkisi/sonucu olur: 1 . Buna artarda

sahip olan giriimcilerin karlarn arttrr, altrdklar iilerin

almasnn daha byk veya daha iyi olan retkenlii nede

niyle;

2.

inin

cretini

arttrr,

ki

iinin

creti,

sayn

Levasseur'n ok iyi belirttii gibi, almas daha retken hale

geldiinde artma eilimindedir her zaman; 3. Ve nihayet, tke

ticiye ak bir avantaj salar, ister fiyat ayn kalan rnn

(elektrikli lamba rnein) yararnn (lambann nn) artm

olmasyla, ister yararll ayn kalan rnn fiyatnn dme

siyle olsun ak bir avantaj salar.

Bir lkeden bir lkeye, bir dnemden bir dneme bu unsu

run oranndan, giriimci kapitalistin, iinin ve kamunun pay

lat bu kazan biiminin oranndan daha eitsiz bir ey

yoktur. B u varyasyonlar ve bu eitsizlikler iin ampirik bir yasa

aramak faydaszdr, ki bunlarn aklamas her durumda bunun

hesabn vermeye yeterli olan ve daha i leride gelitireceimiz

genel deer teorisinde aranmaldr. Fakat uras phesizdir ki,

327

GABRIEL TARDE
buluun iletimi uzadka ve halka yayldka, eer yeni kimi
yetkinletirmeler yaplmamsa, iinin creti yerinde dururken

veya genel olarak artarken ve tketicinin avantaj artarken giri

imcinin kazanc azalarak devam eder -ve buradan kar orannn

dmesi kar sonu olarak. Bu kazan trnn bu karla

trmal hareketinden, ki insanla bir buluun getirdii toplam

yarar bunlar arasnda bltrlr, buluu kullanan kapitalistin
buluun kendisine salad ilkin ar olan kazanlardan giderek
yoksun kald sonucu kmaktadr. Eer bir varsaym olarak- ki
varsaymda imkansz diye bir ey yoktur bulularn kayna
kurusayd, una emin olabiliriz ki, giderek halka yaylan eski
bulularn

ilerleyen

kullanm,

muamelelerdeki,

cretlerdeki ,

maalardaki v e fiyatlardaki eitsizliin giderek azalmasna y

nelik olan bu genel eilimi gerekletirirdi, ki sayn Paul Leroy
Beaulieu burada ekonomi politiin temel yasalarndan birini

grmekte haksz deildi. Fakat bu, dikkat edelim buna, sadece

koula bal bir gereklik iin geerlidir; ve belirtilen koul,

byk bir yaratcln olduu bizim dnemimizde gerekle

memitir.

VI
Az nce anlattklanmzda, ekonomik adaptasyon ve kartlkla

ilgili olan birok sorunu yle bir inceledik balang olarak.

Giriimci-kapitalistin kazanmlar konusunda az nce zaten de
yindiimiz bir sorunla ilgili olarak birka ey syleyerek eko

nomik tekrar alanna dnelim: zel gelirlerin temel kaynaklarn

dan biri olan sermaye gelirleri sorunudur bu ve ok nemlidir.

Sermayenin ve gelirin farknn topran ve meyvelerin farkn

ve yahut da, zellikle hayvan srleri gayrimenkul olarak de

erlendirildii zaman, srnn ve onun yeni yelerinin farkn
model aldn daha yukarda sylemitim. Sayn Kovalesky'nin

Ossetler' in gelenekleri zerine olan gzel almasnda, bu son

tretimle ilgili olduka retici bir tasdik, bir dorulama gr

yorum. Hayvan srlerinin dn olarak verilmeleri parann

dn olarak verilmesinden nce geldiinden, bu sonuncularn

birincileri model olarak aldklarn gsteriyor. Ve arz ve talep
328

EKONOMK PSKOLOJ
yasasyla aklanmasnn ok zor olacan dndm tarihsel

bir olgu bu ekilde aklanyor. Parann denildii gibi ok nadir

olduu fakat para ihtiyacnn da ok snrl olduu ilkel toplum

lardaki para gelirlerinin byk oran demek istiyorum. Sayn

Kovalesky unu gzlemlememizi salyor ki, dn olarak bir

inek verildiinde, sene sonunda inein bir dana ile birlikte, yllk

yeni yesiyle birlikte geri verilmesi koul olarak ileri srlrd;

ve eer iki yln sonunda geri verilirse, sadece bir dana deil

baka bir inek daha aynca bor haline gelirdi. O halde bu %

SO'lik bir yllk faizdi. Oysa daha sonralar, para bor olarak

verildii zaman, insanlar benzer ekilde % SO' lik bir faiz isteme

yetkisine sahip olarak grrlerdi kendilerini. Romallarda ve

ilkel Yunanllarda da byleydi . 1

Kleler, sr hayvanlarndan sonra veya ayn dnemde, faize

yatrlan bir sermaye olmulardr. mparatorluk Roma'snda da

sermayenin temel ekliydiler, zira bunlar bizim makinelerimizin

edeeriydiler. Atina'da klelerini byk endstri sahiplerinden

kiralayan birok kii vard, temett kazanmak iin sermayeleri

mizi bir ie yatrdmz gibi. Bu kle sermayesi bar zaman

larnda bizim sermayelerimiz kadar kolay ve hzl byyemi

yordu. Sava zamanlarndadr ki yamalamalarla ve yenilenlerin

kle haline getirilmeleriyle byyordu bu sermaye; oysa ki g

nmzde, parasal sermayemi z zellikle sakin dnemlerde artyor

ve sava zamanlarnda ykma uruyor, yok oluyor, ki bu sava

lar kukusuz daha nadir hale getirmeye katkda bulunan bir

bak asdr.

Burada sz konusu olan

enek-sermayedir, maddi-sermayedir

elbette ki, z, spiritel sermaye deil. zellikle para sayesinde

dir ki ikincil sermaye, ki bununla beraber byk neme sahiptir,

bizlerin ahit olduu hzla artabilmitir. Bu nedenle, ekonomik

rolnn nemini anlamak iin maddi-sermayeyi parasal formu

1 Bu takliti oluumun bir dier rnei de u: "Yabanclarn kabul ettii

kefillik kurumu, diyor Kovalesky, ailevi kefalet rnei zerinden olumutur."
Yukarda adn verdiimiz almann 1 52. sayfasnda bu dncenin
geliimine baknz.

329

GABRIEL TARDE
altnda gz nnde bulundurmak yerinde olur. Sermaye para

haline gelerek ve para sermaye haline gelerek bu ittifakn veya

bu verimli karkln ncesinde ngrlemeyen byk bir ufuk
amlardr. Madeni para -ve bell i bir lde kat para 1 , ki bu
l

srekl i

artmaktadr-

iki

karaktere

sahiptir.

B irincisi,

dediimiz gibi, hz olarak, kolaylk ve evrensellik olarak tm

dierlerinden ok stn olan bir deiim arac olmasdr, ve bu

adan btn metalarn yerini almas ve sonuta hepsini bu nite

likten tamamen yoksun brakmasdr, -ki azaldnda, nadir

bulunur hale geldiinde krizler kar bunun sonucunda. Parann

ok daha az aydnlatlm olan ikinci karakteri, sadece

srekli ve
evrensel bir kapitalizasyon arac, yani gemiteki rnlerin ge
lecek retim veya tketimler amacyla olan sanal koruma, sak

lama ve depolama arac olmasdr- kurgusal olan ama gerek

olarak bilinen bir ara. Eer para sermayenin (maddi sermaye

nin) yani biriktirilmi ve bir kenara konmu rnlerin, yani alet

veya makinelerin, besinlerin veya dier erzaklarn bir belirtisin

den baka bir ey olmasayd, ambarlardaki budaylar veya mah

zenlerdeki araplar gibi ya da maazalardaki mallar gibi bitmek

durumunda kalrd. Eer bu byle olsayd, eer para depolanan
mallara zg olan tketimin ortalama hzyla tkenen bir madde

olsayd, salt zamann etkisiyle para bu varsaymda reel olarak

saklanm ve biriktirilmi olan somut rnlerin basit bir temsili

belirtisi olarak grlebilirdi gerekten de; ve bu durumda, yeni

sermayelerin yl l k birikiminin sermayenin piramidini hep daha

byk olan yksekliklere eritirdiini hi de grmezdik.

Bu daha m iyi olurdu? Reel tasarruflarmz iin kullandmz

bu parasal ifadede yapay, zorlama bir eyler var kesinlikle. Ger

ekte sadece temel olarak geici olan mlkleri biriktirebilir, "bir

kenara koyabiliriz"; fakat bunlar servetlerimizin envanterinde

ebediyen saklanan ve korunan frank, dolar veya sterlin rakamla1 Fidsiyer para demiyorum, zira altn, gm veya kat btn paralar her
eyden nce fdsiyerdir*.
* Fiduciaire: Kurgusal olan, piyasaya karan kiiye olan gvene dayanan
deerler iin kullanlr. (ev .)
330

EKONOMK PSKOLOJ
ryla ifade etmekle, geici, lml zenginlikleri zamandan ka
rdmz, kurtardmz sanyoruz. Parasal sermaye kavra

mna bal olan ksmi kurgu buradan geliyor, ki bu lmsz

lemi, yok edilmez hale gelmi bir zenginlik olarak anlalyor

st kapal bir ekilde. Fakat gerekte, bu ekilde sahip oldu

umuz farzedilen 1 , kat paralar zerinde, banknotlar, senet

veya tahviller, emre muharrer senetler, vs. zerinde yaz l olan
frank, dolar, sterlin, ruble veya taler olarak hesaba dktmz
byk sermaye miktar, mevcut deerli madenlerin ok kk

kalan miktarndan ve de mal olarak tasarruflarn reel olarak

mevcut olan miktarndan ok daha stndr. Burada ikili bir

kurgu vardr. insann kanlmaz sonu unutmaya alt ok
saydaki

lmszlk

yanlsamalarndan biridir bu:

debemur

morti nas nostraque.

Belli bir lde, dorudur, az nce dile getirdiim varsaym,

somut sermayelerin tkenilerine karlk decek ekilde tke

nerek gidecek olan bir para varsaym, paralarn kademeli deer

dleriyle gerekleir, ki bu paralarn satn alma gc kuak

tan kuaa hissedilir derecede azalmaktadr. Fakat bu yava

ypranma ortalama olarak, biriktirilmi rnlerin ve aletlerin

deiik tkenilerinden, paslanmadan ve bozulmadan daha ya

vatr her :zaman. Her ikisi arasndaki kartlk varolmaya devam

ediyor o halde, ve parann, madeni veya kat parann sermaye
nin aldatc bir ifadesi olduu sonucu kyor bundan.
Peki

atmasz gelir hakk, bu parasal sermayenin faiz hakk

bu aldatmaca zerine mi kuruludur? Parasal sennayeyi, srekli

olarak yaylabilir olsa bile devaml olarak istikrarl ve daimi olan
ve gerekte yeni

kapitalizasyonlarla, durmakszn

kefedilen

1 "Fransa'nn zenginlii (semmye olarak) 290 milyar olarak hesaplanmaktadr

ve para (madeni para) bu miktarn % 5 ' ine bile ulamyor. Ayn ekilde,
Franszlarn geliri dediimiz ey, 25 milyar frank olarak hesaplanmaktadr, ki
bu kat ya da drt kat bir ilem tutarna yer veriyor kukusuz, ve madeni
para Fransa'da 8 milyarn veya 8,5 milyarn zerinde hesaplanmamtr." (P.
Leroy-Beaulieu). Fransz sermayesi iin yaplan bu 200 milyarlk hesaplamada
birok gereksiz tekrarn olup olmadn bilmek isterdim gerekten.
331

GABRIEL TARDE
Amerikalar ve Okyanusyalarla durmakszn bym olan bir
tr toprak olarak sunmakla, onu iyi bir iftlik gibi her yl ekme
ve faiz ekli altnda hasadn yapma hakkn kendimizde gryo

ruz gibi gelmiyor mu gerekten? Bununla birlikte ncelikle

grmek gereki r ki reel sermayenin parasal ifadesiyle olan bu

olaanst ikinliinin faiz orann dikkate deer oranlarda

drme gibi byk bir etkisi olmutur. Krsal-tarmsal dnemde

bu orann % 50 olduu grlmtr. Oysa sadece bizim dne

mimizde derece derece % 3 ya da bunun altna dmemitir,

fakat madeni parann ve kredi aralarnn hzl dolamnn bir

bakma akl almaz olan zenginlik rakamlar sunduu her d
nemde faiz gnmzdeki kadar ya da hemen hemen gnmz
deki kadar dmtr. "Venedik'te, 1 624'te, byk bir armatr
olan Jean Thierry devlet bankasna % 3 oranyla 1 O milyon yat
rr. Hollanda'da XIV. Louis dneminde % 2 ile bor verilir.'' 1
XVIII. Yzylda spanya' da da durum aynyd.

Sonra bu aldatmaca, bu yalan neye dayanyor ki, eer byle bir

aldatmaca

varsa?

Yanlsama

neye

dayanyor?

Her

trl

aktivitenin kayna olan gveni ve inanc arttrmaya dayanan ve

stelik verimli olan bu yanlsama. B iriktirilen ve saklanan somut

zenginlik -ki sermayeletirilmi para bunun bir ifadesidir- eer

yenilenmeksizin kendini yok etseydi ok ak bir yanl olurdu

bu, fakat zenginlik, alld zere her yenilenite artarak yeni

lenir bu sermayeletirme sayesinde; tarmsal birikim ve ikmaller

sz konusu olduunda en azndan ylda bir kez kendini yeniler;

endstriyel ikmaller sz konusu olduunda ylda birok kez

yenilenir; yle ki, aylk veya aylk bir bor para faizi endst
riyel adan ok iyi anlalmaktadr, ve sadece tarmsal alkan

lklarn basknl ya da bunlardan arta kalanlar ticaretteki ve

sanayideki yllk faizin yllk kullanmn baskn hale getirebil

mi ve devam ettirebilmitir. Fransa'nn veya baka bir milletin

ylda bir milyar frank biriktirdii, sermayeletirdii sylendi

inde, bu olaanst rakamla sunulan ambarlardaki buday

1 Paul Bureau'nun Mart l 893'te Sosyal Bilim'de yaynlanan makalesi.

332

EKONOMK PSKOLOJ
ynlarnn, mahzenlerdeki arap ynlarnn, maazalardaki
elbise veya ayakkab ynlarnn ve imal edilmi makinelerin
bir sonraki sene benzer yeni bir stok bunlara eklenene kadar bu
ekilde sonsuza dek kullanlmam olarak kaldklarna inanr
msnz? B unun ne anlama geldiini iyi bilirsiniz; Fransz tketi
ciler kiisel tketimleri iin btn gelirlerini harcamak yerine
bunlarn bir ksmn Fransz veya yabanc reticilere dn ver
miler demektir bu, ki bu sonuncular bu dn miktarlar iiler
tarafndan tilketilmesi iin kullanmlardr, bunlarn deerini ve
bunun tesinde biriktirilen buday veya arab, depolanan elbi
seleri veya ayakkablar oaltmak iin - makine bozukluklarnn
onarmn saymakszn. Biriktirilmi eylerin ya da onlarn para
sal edeerlerinin bu dn verilmeleri sayesinde olmutur bu
retici ve oaltc evrim, hemen hemen buna eklenen zengin
lik fazlat gibi. dn veren ile dn alan arasnda, ki bunla
rn her ikisi de bu sonu iin ibirlii yapmtr, karn nceden
salanan uzlamalara gre paylatrlmas doaldr bu durumda.
Parasal sermaye sahte bir devaml olan ya da devaml olarak
bymekte olan ey grnmne sahiptir, kimi zaman taan ve
kaynana asla geri dnmeyen bir rmak gibi. Fakat bu yanlsa
mal devamllk grnts altnda, ki yanlsamasnn da kendi
deeri vardr, gerek devamszlklar, kopukluklar gizlidir; ard
arkas kesilmeyen akntnn altnda olduu yerde duran pek ok
dnm ve evrinmeler vardr.
Bu sermaye, belirli fakat eit olmayan, alabildiine deiik d
nemlerde bitkisel ve hayvansal almalar ve insan almalar
nn evrimleriyle zenginliklerin periyodik olarak yeniden re
tilmelerine ve oaltlmalarna verilmi ak ve kesin bir itki ve
hz olan ok saydaki dn vermelere ve farkl yatrmlara da
yanr her zaman.

VII
Parasal sermayeletirme ile gsterilen reel ve somut birikimler
bu sennayeletinne sayesinde dunnakszn yenilenirken parann

333

GABRIEL TARDE
kendisi yenilenmez, yalnz varolmaya devam eder; fakat zaman
zaman

dolar, sirklasyonu olur, yeniden/retici her evrimde,

reel sermayelerin her artan ve byyen yenileniinde ilk olarak

kt ellere geri dner; ve biz

bu ekilde yapt dolamsal

yolculua parasal dnm adn verebiliriz.

imdi bu evrimle ve onun almalarn ve ihtiyalann daha

yukarda sz konusu olan evrimiyle olan ilikileriyle ilgilene

lim.
Parasal dolamn iki evrime ayrldn syleyebilir miyiz:

retici evrim

(parann imalatnn elinden kndan itibaren

onun rnlerin satyla geri dnne kadar gerekleen ev

rim) ve tketici evrim diye (parann herhangi bir tketicinin

elinden kndan onun yeni gelirlerle geri dnne kadar ger

ekleen evrim)? B u ayrmn, gz nne alnan iki evrim ara

snda salt grnr olan bir kartlk ya da bir enversiyon, bir

ztlk yaratma gibi bir sakncas olurdu. Tketici ounlukla ayn

zamanda reticidir ve retimi nedeniyledir ki boalttktan sonra

kasasn yeniden doldurur.
retici olmasa bile, aka konumak gerekirse, sosyal bir

ilevi yerine getirir tketici, dn para veren gelir sahibi kiinin

ilevini en azndan, ki bu ilev hizmet verdii srece, o kiiye

yeni harcamalar yaptktan sonra yeni gelirler toplama hakk

verir.

Sonu olarak, imalat, retici veya gelir sahibi, rantiyeci her

insan iin ayn bir parasal evrim vardr, bu evrim harcamala

rndan gelirlerine, gelirlerinden harcamalarna, yani ihtiyalar

nn tatmininden almalarnn icrasna veya grevlerinin yerine

getirilmesine, ve grevlerinin yerine getirilmesinden ihtiyalar

nn tatminine olan almak, artarda dnp gelen ve devaml olan

bir geie dayanr.

Gryoruz k i parasal dnm ayn anda hem ihtiyalarn d

nmnde hem almalarn dnmjjnde yer almaktadr ve
bu ikisinden olduka farkldr.
Endstri insanlarn kendileri iin alt i lkel aile yaps ie334

EKONOMK PSKOLOJ
risinde kapal kaldnda

ihtiyalarn ve almalarn para tara

fndan ilikiye sokulmalarna ihtiya yoktur. Fakat insanlar aile

nin ve yaanlan kentin ihtiyalarndan baka ihtiyalar iin a
lmaya koyulduklarnda, sadece

para almalar ihtiyalara

karlk hale getirmeye olanak verir, yani yle ki, alanlar

sadece para sayesinde ihtiya duyduklar eyleri salama olana
bulabilir ve uzak ve tanmadk mterilerinin de ihtiya duy
duklar eyleri retebilirler.
inin kendi retim aralarndan ayr kald dnemde kapi
talist dnem balyor Kari Marx:'a gre: O halde, retimin zo
runlu ve birbirinden ayrlm olan bu iki unsurunu, almay ve
retim aralarn (ara-gereler ve ham madde) bir araya getir
mek parasal sermayenin yegane sahibine baldr. Oysa bu ay
rlma meydana gelmeden nce, yani ilkel ailede, kimi zaman d
bir pazar iin almaya zaten balam durumdadr i nsanlar; ve
retilen, ailenin iinde tketilmeyen meta satla para haline
dnmek durumundadr. rnn bu parasal dnm al
mann ve retim aralarnn ayrlmasnn, yani rnlerin imala
tn baarmak iin paray retim aralar ve benzer ekilde satn
alnm ii hizmetleri haline dntrme zorunluluunun bir
balangcndan baka bir ey deildir. Birinci dnmn ikinci
dnm yava yava zorunlu hale getirdiini sylyorum, bu
demektir ki, sadece d bir pazar iin giderek daha fazla alma
olay iiyi elinin altnda bulunan, kendisi iin gerekli olan b
tn retim aralarna artk sahip olmamaya, daha sonra da bun
larn hibirine ya da hemen hemen hibirine, makinelerin yerini
aldklar aletlerine bile sahip olmamaya, bunlardan yoksun kal
maya gtrr. Bu,
cunda

almann ortaklnn (i blm) sonu

toplam retim evriminin komplikasyonunun sonucu ola

rak ortaya kar, ki almalarn bu ortakl iilerin iki ey

arasnda seim yapmalarndan baka bir eyi kalmadn gste
riyor: bu retim aralarnn kolektif mlkiyeti (zorlu bir dene
yim) ya da bunlarn giriimci, patron ya da kapitalist adn alan
bir tek kii yararna olan zel mlkiyeti. Orta yol yoktur ger
ekten de: iilerin her birinin, ne kadar kk ve nemsiz de
335

GABRIEL TARDE
olsa bir atlye iinde paylalmaz olan bu retim aralarnn
bireysel ksmna sahip olmas mmkndr sadece.
O halde, bu andan balayarak, sadece para (parasal sermaye)
almalarn ihtiyalara cevap vermelerine olanak verir. Ve bu
kanlmaz fonksiyonu elden ele geerek yerine getirir, ta ki
kt ellere geri dnene kadar

(ayn para deildir fakat eit

deerde bir baka paradr ve nemli olan da budur sadece). te

almalarn evrimi dnmn gerekletirirken gerekleen
parasal evrim.
Para, bizim ekonomik tekrar dediimiz, zembereklerini skp
karmaya ve psikoloj i k devindiricilerini, motorlarn gster
meye altmz bir tr duvar saati olan bu ok komplike me
kanizmann ana ark haline gelmitir. En hzl dnen ark da
budur. Sabit sermayenin rotasyonu, diyor Kari Marx hakl ola
rak, dolam halindeki sermayenin birok rotasyonunu kendi
iinde toplar, kapsar; sabit sermaye bir dnm yaparken (yani
tamamyla tkenirken ve imalaty onu yeniden yapmaya zor
larken), dolam halindeki sermaye birok tur atar."
Ekonomik ilerlemenin dikkat edilmesi gereken iki eilimi var
burada:

biri

parasal

rotasyon periyodunun yavalatlmasna,

dieri hzlandrlmasna yneliktir, ve sz koriusu olan, bu iki

sinden hangisinin finalde avantaj l o lduunu bilmektir. Bir ta
raftan, nceden gzlemlediimiz gibi, talep zerine retilen
eylerin oran durmakszn azalarak gider ve hazr olarak (kon
feksiyon) retilen eylerin oran artarak devam eder. Uzun sre
boyunca sadece belirli kiiler iin retildikten sonra kamu iin
retilen eyler sadece elbiseler, ayakkablar, apkalar ya da mo
bilyalar deildir; evler de yledirler. Zira artk sadece kylerde
ya da kk ehirlerde talep zerine, istek zerine bina yapl
yor; byk ehirlerde isteyene satmak zere giderek speklas
yonlarla yap ina ediliyor, bir tr hazr eya eklinde. Oysa bu
deiimin, giriimci iin, kaynaklarn sanayide kullanan kapita
list iin, hazr retilen mallarn satyla masraflarnn denecei
ve kara geecei dnemi geciktirme gibi bir etkisi vardr. Eer

336

EKONOMK PSKOLOJ
kapitalist retim evrimi iin k noktas ve var noktas ola
rak sermaye harcamalarn ve bunlarn belli bir kazanla artm
olan geri demelerini alrsak, buradan bu evrimin hem byye
rek hem yavalayarak devam ettii sonucu kar; byyerek
devam eder, zira giriilen almann toplamn oluturan ey
rnein

bir ev deildir artk, fakat bir evler grubudur; yavala

yarak devam eder, nk sermaye girii o denli farkllamtr.

Fakat dier taraftan, Kari Marx'n bir aklamasna gre, "i
gnn daha retken hale getiren ibirlii, i blm ve makine
kullanm gibi koullar alma periyodunu ksaltr. rnein
makineler evlerin ina sresini ksaltrlar. ou zaman, alma
periyodunu ve sonu olarak dolamdaki sermayenin kullanmda
kald sreyi ksaltan bu iyiletirmeler daha byk bir sabit

sermaye harcanmn gerektirirler ' ... " Kredi sayesinde endstri

retmeye yeniden balamak iin rnlerini satmay beklemeye

bilir artk.

O halde kredi endstrinin parasal evriminin hzlan

n kolaylatryor. Bunun tesinde, tamaclk endstrisi tren

lerin veya gemilerin oalmasyla, k ve var saatlerinin artan
dzenlilii ve kesinliiyle ne denli geliir ve ilerlerse, byk
ham madde ikmalleri gerei o denli azalr, ki sermayeleri dier
btn endstri kollarnda hareketsiz hale getirir, dondurur bun
lar. Pek az saydaki yedekliklerle yetinilebilir, imalat ihtiyalar
lsnde bunlar yenileyebilme konusunda daha eminizdir. Ve
bu ekilde hareketsiz braklm, dondurulmu sermaye ne denli
az ise, dolam halindeki sermaye o denli oktur. Her bulu,
trenlerin veya buharl gemilerin hzn arttran her yenilik ticari
almann rotasyonunu olduu gibi endstriyel almann ro
tasyon sresini ksaltr o halde.
Ayn ekilde, makine iini el iinin yerine geiren ya da maki1 Burada yaplmas gereken pek ok ayrm var ayrca. Sabit sermayenin eitli
blmlerinin k ve yapsnn bozulmas olduka eitsizdir. "Bir
demiryolunda raylar, bilyalar, dolma toprak blmler, kprler, tneller,
lokomotifler ve vagonlar dnmn sresi asndan farkllarlar (yani
yenilenme asndan). Raylarn ve hareket halindeki materyalin rotasyonu en
hzl rotasyondur: bir lokomotif her on ya da on iki ylda bir yenilenmelidir."

(Kari Marx.)
337

GABRIEL TARDE
neteri yetkinletiren her bulu endstriyel retim sresini k
saltma eilimindedir genelde. Yapay stma yntemleriyle ama

rlar daha hzl kuruttuumuzda, temizleyici endstrisinin ro

tasyonu son derece ksalr. Bir dier rnek (yine Marx'tan alyo
rum): Bessemer yntemi eliin retim sresini "byk lde

ksaltmtr."

unu da ekleyelim ki, verili bir almay yerine getirmek iin

ayn anda hem daha byk sayda ii hem daha gl makineler

altrma olana veren parasal sermayelerden ne denli kullan

lrsa, bu ii yerine getirmek iin o denli az zaman gerekir. O

halde, giriimcinin hizmetine sunulmu olan para miktaryla

onun retici evriminin sresi arasnda ters orant vardr. Oysa,

sermayelerin artan bolluu ve kredinin genel artnn sonucu

olarak, giriimciler, el lerinin altnda kendilerine giderek daha

hzl alma yntemleri ve aralar sunan daima daha byk

sermayelere sahip olurlar. Kari Marx tm bunlar ok iyi gr

mtr.

Bir araya gelen tm nedenlerden dolay, yeniden retici ev

rimin ve de sonu olarak parasal evrimin byyerek hzlan

dklar konusunda phe yoktur. Ve biz, iki Saray dahil, son

Uluslararas Fuarn ortaya knn inanlmaz hzyla bunun ak

kantna da sahibiz. Eer ihtiyalarn hayatn ve mevsimlerin

yasalaryla doal snrlar iinde kalm olan rotasyonu almala

rn rotasyonu iin fren grevi grmeseydi, almalarn evrimi

akl almaz bir hzla abuklaarak devam ederdi. Burada zel

likle, hemen hemen sadece endstriyel retimin evrimi sz

konusudur. Tarmsal retimin evrimi, organik ihtiyalarn ev

rimi gibi, hibir ekilde ksalmaya elverili deildir: yetitiricile

rin ve bahvanlarn seiminin, yetimesi ve olgunlamas daha

hzl olan deiik bitki ve hayvanlar elde etmek iin yapabilecei

eyler pek de nemli deildir. Ve Kari Marx, tarm ile endstri

arasndaki kartla bu adan iftilerin geici ve baml du

rumunu aklamaya zg bir kartlk olarak iaret etmekte hi

de haksz deildir. "iftiler, diyor Hodgskin (onun bir alnts),

mallarn pazara sadece bir yln sonunda gtrebilirler. Btn

bu zaman boyunca kunduracdan, terziden, demirciden, arabac338

EKONOMK PSKOLOJ
dan ve birka gn ya da birka haftada retilip tamamlanan

rnlerini kullandklar tm dier reticilerden bor almak du

rumundadrlar.

vr
Madem ki Kari Marx'tan sz edildi az nce, "ekonomik d

nm" anlama biimi hakknda bir ka ey sylemek duru

mundaym. Kendi dncemi daha iyi aklamada bana yardm

olacaktr bunun. farkl isim altnda aslnda tek ve ayn ev

rimi inceliyor Marx. Kapitalist retimle megul oluyor ve ser

maye onun gznde, bu durmakszn tamamlanan ve yeniden

balayan retim boyunca paradan meta haline ve metadan para

haline dnen kararsz bir eydir. Bu retim be cebirsel te
rimden oluuyor: A, kapitalistin kesesinden kan para (argent.

ev.); M, bu parayla satn alnm mallar (marchandise. ev.),

yani retim aralar ve iilerin i gc; P, retimin kendisi

(production. ev.), retici almalar serisi; M', yeni mal, var

saym olarak M ' den daha deerli olan imal edilen rn; ve ni

hayetinde A', bu rnn sat fiyat, harcamalardan daha yksek

olan bir fiyat. Be terimden oluan bu seriye para-sermayenin

evrimi diyor Marx. Daha sonra, k noktas olarak bu kez A
yerine M terimini koyarak ve ardndan gelen serinin stne bin

direrek yeni bir M'ye ulayor, yani yeni retim arac ve i gc

almlarna ulayor ve buna

meta-sermayenin evrimi adn veri

yor. Sonunda, P ile baladndan ve yeni bir P ile sona erdiin

den bu son seriye retim-sermayenin evrimi ad m veriyor.

Bunlar tek bir tane yaptklarndan bir tekinde toplanan ev

rimdirler ve sonu olarak bunlarn yaknlamalarndan nemli

bir ey beklemek yerinde olmaz. Kari Marx'n byk ve salam

btn ustal, bu dolam serisinin ilikilerine teorik bir ve

rimlilik grnts verecek kadar bir ustalk deildir. Aktr ki,

cebirsel diyebileceimiz bu denklemlerini ortaya koymadaki tek

kaygs, iiye denmeyen

alma-fazlas ile ilgili dncesini

dorulamaktr, bu, rnn retim aralarnn fiyatna ve alna

cretine gre olan, M ' nin M'ye gre olan art-deerinin tek
kayna olacak ve kapitalistin haksz kazancn oluturacak olan
339

GABRIEL TARDE
bir alma-fazlasdr. B u konuyla ilgili tm bu uslarnlamalar
ayrca kusursuz bir manta sahiptirler, eer deer kavramn

kabul edersek, ki buna gre her rnn deeri o rn retmek

iin harcanan insan almasnn miktaryla orantldr. Ne yazk

ki bu ilke daha sonra yazarn kendisi tarafndan yanl olarak

kabul edilmitir, ve yledir gerekten de. B unca zihin gcnn

ve bylesine derinlikli bir akln, bylesine bir analiz gcnn

hatal bir bak as iin kullanlm olmasna zlmek yerinde

olur.

Karl Marx, kapitalistin parasnn dnmlerinde, transformas

yonlarnda gerekten

evrimsel olan eyi ok iyi bir ekilde

gstermitir. B u para, bir ilemler serisinin sonu olarak kt

rnler ve hizmetler satn almak iin harcandktan sonra, art ile

birlikte, bu ekilde gerekletirilmi hizmetlerin veya rnlerin

satyla eski durumuna gelir yeniden. lk evre bir satn almdr,

sonuncusu ise sattr: gidi ve dn. Fakat Kari Marx, bu nok

tada, kapitalistin durumunun benzersiz bir zgnlk olduuna,

parasal evrimin sadece onun iin sz konusu olduuna ve her

durumda paran n sadece onun iin dnerek artma eiliminde

olduuna inanyor gibi grnyor. Bununla birlikte iinin ken

disi iin de parasal bir evrim vardr. Nasl ki kapitalist zaten

kazanm olduu ve harcad parayla ham madde, makine ve

hizmetler satn alyor ve sonunda bir daha harcamak iin bu para

ona geri deniyorsa, benzer ekilde ii de, cretini aldktan
sonra onu harcar ve yeniden harcad maan yeniden alr.

Herkes iin byledir bu, nk zengin veya fakir her birimiz,

hastalanp hastaneye kaldrlmadmz srece - kendisinin de

dnml gelir ve giderleri olan bir kurumun masraflaryla -

periyodik olarak yenilenen bir gelirler ve giderler emberi iinde

dnp dururuz.

Ve eer kapitalistin parasal evrimi her tur atta artma eili

minde ise -iflaslarn saysnn gsterdii gibi her zaman ger

eklemekten uzak olan bir eilimdir bu ayrca- el emeiyle

alan iilerin gelirleri dahil gelirlerin btnyle ilgili olarak

da, bunlarn ortalama olarak ilerleyerek devam ettiklerini syle

yebiliriz, zellikle dolayl vergilerin genel ve deimez ilerleyi340

EKONOMK PSKOLOJ
iyle bunun kantn grdmz gibi; bu ilerleyiin kural ve
normal durum olduunu ve durduunda ya da gerilediinde
herkesin bu anormallikten, are bulunmaz ve lmcl bir k
n belirtisi olmad srece her zaman geici olan bu sapaklk
tan fazlasyla ikayet ettiini syleyebiliriz.

- Karlatrdm evrim, ihtiyalarn evrimi, almalarn

(bireysel veya kolektif) evrimi ve parasal evrim birbirine kar

amaz. Hibir senkronizm olmakszn tamamyla farkldrlar,

soyut antiteler deil elle tutulur gereklerdir bunlar. Yeterli para

olmad iin parasal evrim zorunlu olarak yavalad :zaman

bunu ok iyi grrz; ihtiyalarn evrimi gibi almalarn ev

rimi de yavalamak durumundadr, sertlikle hissedilen ac ve

skntlarla. Ekonomik krizlerin temel nedenlerinden biridir bu;
buna geri dneceiz. Bir altn veya gm madeninin kefi ya da

baarl, ansl bir uluslararas t icaret dnemi sonucunda tam

tersine bir lkenin pazarnda ar bir para bolluu olduu za
man, almalarn dnm canlanr, ve dolaysyla ihtiyalarn
dnm: elbiselerimizi ve mobilyalarmz nadiren temizleriz,

fakat onlar daha sk yenileriz, lks yiyecekleri ya da iecekleri

daha sk tketiriz. Tehlikeli olan u ki, almalarn ark yle
hzl dnmeye balar ki ihtiyalarn ark onu izleyemez: bura
dan baka trden krizler kar. Fakat bazen, tam tersine, retimi
canlandran ve yeni sermayeler yaratan ya da tkanm durum

daki paraya dolam olana veren ey tketimin kendiliinden

olan hzlandr. - Bu nadir bir durumdur; gerekte, sylediim

gibi, sonsuz sayda gizil ve uykuya dalm istek imdiki istekle

rimizden nce de iimizde yayordur; bu anlamda, ihtiyalar
kendilerini tatmin eden almalardan nce gelirler. Fakat eko
nomik adan, bir ihtiya, sadece uyand andan balayarak
belli bir sraya girer; ve biliyoruz ki uyan ounlukla kendisini
tatmin etmeye zg olan mallarn fiyatnn dnden kaynak
lanr, bu de yeni bulular veya eski bulularn yeni ve daha
yaygn uygulan neden olmutur. Bu anlamda, bu fiyat d
nn sonucunda, tketim evriminin bymesine neden olan ey
retimin evriminin bymesidir.
-htiyalarn ve almalarn snrsz yaylndan, bireyden bi341

GABRIEL TARDE
reye bir taklitler serisi araclyla -hibir ekilde evrimsel ol

mayan bir seridir bu- ihtiyalarn ve almalarn dnmn

alkanlk etkisiyle, kendi ' nin bu taklidiyle ayrdm. Bu ayrm

paraya uygulanabilir mi? te Kari Marx'n ilk bakta bu soruna

verilmi kapal ama olumlu bir cevapm gibi grnen bir pasaj :

" Parann evrimi, diyor (s. 379), yani k noktasna olan geri

dn, sermayenin dnmnn bir an olarak dnld

nde, parann dolamndan

tamamyla farkl ve hatta tersi(?)

uzaklamasn ve bir eller seri

olan, parann k noktasndan

siyle geiini ifade eden bir olgudur." Geerken unu da not

edelim ki,

dolam

terimi burada evirmen tarafndan, kesinlikle

dolamla veya dnmle ilgili olmayan, hi de yerinde olma

yan bir olguyu gstermek iin kullanlmtr; fakat bu pek

nemli deildir. Temel olarak grlmesi gereken ey, Marx ' n

burada farz

ediyor grnd

gibi (dncesinin olduka anla

lmaz olan temeli ile ilgili olarak yanlyor da olabilirim)

para ile

kaan

dnen

parann (byle diyelim) toplam iki yaptn kabul

etseydik byk bir yanlgya derdik. ster dnd lde ister

emberi giderek geniledii lde gz nne alnsn, ayn para
dr bu.

ncelikle, tek tek olarak deerlendirilen paralarn veya bank

notlarn burada sz konusu olamayacana dikkat edelim. Eer

bir eky ya da bir luiyi (eski Fransz paralar ev.) dnya ze
rindeki dolamlarnda tek tek olarak ele alrsak, ayn ellere geri

dndklerini grmek ok nadir bir ey olur zorunlu olarak; do

lamlarnn snrlarnn belirlendii ve hibir ekilde dna

kamadklar lkedeki dolamlarnn zikzaklarndan daha d

zensiz bir ey olamaz.

Fakat bu gzergahlar tuhaf olduklar kadar anlamszdrlar; zira

parann bireysellii yoktur dorusunu sylemek gerekirse. Btn

temeli, belli bir deer oranna kadar olan dei toku olasln

dan ibarettir, ve dier trden olan edeerde btn paralar ona

parasal olarak

benzerler. Parasal dnm anlamak iin bura

dan kmak gerekiyor.

Bu benimsendiinde, uras kesindir ki, her insan ya da her aile

iin, her toplum iin, her birlik iin, her devlet iin, belli bir
342

EKONOMK PSKOLOJ
miktardaki parann az ok periyodik olan bir gidi ve dn
vardr ve bu gelir olarak ieri girer (kar, maa, rant, cret, ge

l irler) ve harcama olarak dar kar. Ve parann esas ve yegane

hareketidir bu, zorunlu ve temel parasal evrimdir bu ve bu ev

rimde bir taraftan bu evrimin dnmn ve dier taraftan,

daha ileride greceimiz gibi, ihtiyalarn ve almalarn tak

liti yaylmna denk den kademel i genileyiini ayrt etmek

gerekir. Gerekte, bir tccarn kazandklarnn bir nceki yln

kazanlarna gre artt her seferinde, b u ya imalatn daha

ucuza geldii ya rnn daha pahalya satld ya da, retim

masraflar veya sat fiyatlar deimemise de, mteri toplulu

unun yayld anlamna gelir. Ve elbette ki bu durumda,

sadece ncsnde deil , kazancn art -ki retimi bytmek

iin yeni bir sermayeyi kullanlabilir hale getirir bu- rn tara

fndan tatmin edilen ihtiyacn yayld ya da yaylaca anla

mna gelir.

nc durumda bu aktr. kinci durumda ayn derecede

kesindir bu, zira eer rnn cevap verdii istek ve rne

ynelik olan elverili yarg yayld iin deilse rnn fiyat

neden ykselsin ki (retim masraflar bir varsaym olarak ayn

kaldklarnda)? Ve birinci durumda, retim masraflarnn d

finalde rnn fiyatn drerek pazarn bytme ve mevcut

talebini uyandrma etkisine sahip olmaz m 1 ?

te tccarlar iin olan bu. Herhangi bir kimse iin de ayndr

bu, ii, gelir sahibi, rant, mlk sahibi ve hatta hizmeti. Bun
lardan her birinin geliri arttnda, bu genelde, her trden yeni

istekler yaratan veya bunlarn uykularndan b i linsiz istekleri

ekip karan dardaki bulac rneklerin sonucunda kimi yeni

ihtiyalarla artm olan ihtiyalarnn etkisiyle olur.

Benzer

ekilde, bir devletin gelirleri arttnda, vergilerin vurduu her

trden tketimler dunnadan oalan takliti yaylmlarn kesi

tirerek orada gelitikleri ve yayldklar iindir bu, ve bu ekil-

Tccarn

gelirlerinin

artnn

alld

zere

ayn

zamanda

kiisel

harcamalarnn artyla, kiisel ihtiyalarnn artyla birlikte gittiini hesaba

katmakszn

343

GABRIEL TARDE
dedir ki, gerekl i olan her trden retimler tketicilerin artan

taleplerini karlamak iin artmlardr.

Sonu olarak, eer parann biri giderek daha uzaa yaylma

yolunda olan, dieri gidi ve srekli dn yolunda olan iki

farkl miktarnn olduu doru deilse, parasal dnmden, bu

dnmn ihtiyalarn veya zorlu almalarn yaylnn ne

den olduu genilemesini de ayrdetmek gerekir. Ve bu geni

leme, k noktasna geri dnmeden nce giderek daha uzaa

giden parann yayln ierir. Tkettiimiz eyler, tketimimiz

eitlendike ve karmaklatka giderek daha uzak olan reti

cilerden gelmezler mi bizlere, ve buna karlk, gelirlerimiz art

tka giderek daha uzak olan ellerden, btn dnyaya dalm

olan anonim ya da dier topluluklar tarafndan denen temett

ya da kupon ekli altnda geri dnmezler mi bize? Ayn bir paza

rn kullanmnda olan parann btnnn yayld corafk alan

bu pazarn kendisi gibi byr bu ekilde, dier taraftan bu para

nn saysz blmleri eitsiz, ortalama olarak giderek daha geni

olan evrimler balinde dnerler, bireysel ve rastlantsal daralma

ve skmalara ramen.

Btn bunlardan, btn mali olgularn, parann btn hareket

lerinin ve fonksiyonlarnn, ister sermaye olarak, retim arac

olarak, ister tketim ve deiim arac olarak, genelde btn sos

yal olgular gibi, zihinler aras hareketten ileri geldii sonucu

kmaktadr bu durumda, ki bu hareket sayesinde rnekler nce

yaylrlar ve daha sonra alkanlklar ve gelenekler halinde kk

leirler.

IX
B urada durabi lirdim; fakat, sermaye konusunda (tohum-ser

maye deil de

enek-sermaye konusunda, her zamanki ifademizi

kullanmak iin byle diyelim), gerek kaynann, ekonomik

evrimin en eski balanglarndan itibaren bir inan ve gven
eylemi olduuna dikkat ekmek durumundaym yine de, bu,

kredinin uygarlam toplumlarn retken hayatnn aka ruhu

olan ilk embriyosudur. Dei toku szlemelerinde ilk ve temel

344

EKONOMK PSKOLOJ
ekonomik olgu grldnde, gerein sadece yars dile geti

rilmitir. Dei toku, dorusunu sylemek gerekirse, direkt

olarak sadece tketimi kolaylatrr ve gelitirir. retimdeki

direkt para bir dier szlemedir, ayn ekilde balangsa! olma

zelliine sahiptir, ayn derecede temeldir, bor szlemesidir.

Dei tokula birbirimize hizmet veririz, fakat birbirimize g

venmeyiz: her ey karlkl; dn verme ile, yani ikraz ile,

birbirimize gveniriz.

Alet, erzak veya herhangi bir nesnenin bor verilmesi, o

cuklar arasnda olduu gibi, geri kalm btn kylerde halen

devam etmektedir. lkel insanlar arasnda dei toku yapmaktan

ok bor verilir. Bir kyl aile grubunda greli olarak iyi dona

tlm bir ev ve onu evreleyen on veya on be ev vardr. stisnai

kimi iler iin olmazsa olmaz olan tarmsal veya ailevi ara ge

relerden yoksun olan bu evlerin yeleri bu almalar i cra et

mek istediklerinde, zengin komularndan bu aletleri bor almak

zorunda kalrlar. Bu komu onlar asndan sermaye dn veren

alacakl rol oynar. Grnte karlksz olan fakat gerekte sk

sk verilen kk hediyelerle tannan, kabul edilen ve karl

verilen, dllendirilen bir bor verme. Gerekte sadece alld

zere karlkl olduu zaman karlkszdr bu bor; fakat, ola

an durumlar aklayan h ipotezimize gre, bor verdii kimse

ler kendisine dn verecek hibir eye sahip olmakszn eyala

rn ve ara gerelerini dn veren kii hep ayn kii olduunda,

gelenek, dn verdii bu kiilerin belli dzenl i dnemlerde ona

meyve bahelerinin ilk yemilerini, kmeslerinin yumurtalarn,

vs. getirmelerini gerektirir. Sermayelerin faizinin ilk tasladr

bu. Bu mal olarak dn vermeler olmadan retici almann

iyi bir ksm uygarlamam topluluklarda yer almazd. O halde,

bu topluluklarda retimi aktif hale getirmeye yarayan ey dei

tokutan ok dn vermedir. Gerekten nasl oluyor da yaay

tarzlar eit ve benzer ekilde kysel ve ilkel olan, ayn ihtiya

lara ve ayn uralara sahip olan bu iki komu arasnda, biri

dierinin almas iin gerekli olan aletlere tam tamna sahip

olarak grnyor ve bu

vice versa karlkl oluyor, yle ki bun

lar dei toku etmek kendileri iin avantaj l oluyor? Gereksiz

345

GABRIEL TARDE
aletlere sahip olmak yle dursun, ounlukla bunlardan hibiri

kendisi iin gerekli olan her eye sahip deildir. Bir telki, en
zengini bunlara sahiptir, ve o bunun olmazsa olmaz bir ksmn

ne fazla ne daha az gerekli olan bir dierine karlk olarak b

rakmaktan uzak duracaktr. Byle bir durumda dei toku neye

hizmet eder? Karlkl borlanmay, er ya da ge acil hale: gele

cek olan dnml borcu ertelemeye, sonraya brakmaya y1arar.

dn alnp verilenler artk sadece ara ve gereler deil de

hayvanlar olduu zaman yeni bir dneme ulalr. nein, koyu

nun bor verilmesi, Ossetler'in geleneklerine gre bildiiimiz

gibi yeni srnn bir ksm iin hak yaratan nemli bir gven

olaydr. N ihayetinde, hayvan yerine bor verilen ey bir miktar

para olduunda., "kapitalist dneme" doru kesin adm atlnntr.

Takip eden her ey bundan kar. Eer dn alan birine retim

aralar satn alsn ve retsin diye dn para vermek yerine

kendi paramzla makineleri ve iilerin almalarn kendimiz

satn

alrsak

ve

bor

alan

kiinin

reteceklerini

kendimiz

retirsek, burada ayn zamanda bir gven eylemi, bir :gven

gstergesi, gnll olarak alnan bir risk, bir beklenti ve hatta bir

dn verme yok mudur? Bu ekilde bir teebbse yatrdmz

paray, o parann kendilerine verdiimiz kiiler tarafndan ol

masa bile (makine satclar, iiler) en azndan retilen maln

gelecekteki alclar tarafndan geri verilecei midiyle bir e

kilde bor vermi olmuyor muyuz? Her al veri ve her kredi

gibi her endstri ii de bir dn verme olaydr ya da hemen

hemen yle bir eydir; ve buradaki, dei tokutan daha ileri bir

ekilde, iki i nsan arasndaki tam bir ekonomik ilikidir. unu da

ekleyeli m ki

geri verme dn

almann tam tersi ve tamam

laycsdr, bunlar dn vermeni n zt iki eklidirler ve geri ver

menin takip ettii bir dn verme tam olarak zerinde uzun

sre durduumuz parasal evrimi oluturur.

Geree ok yakn bir ekilde, para kurumunun balangta

olumadan nce, parasal sermayeli veya parasal sermayesiz her

trl retimin temelinde az nce grdklerimize benzer nemli

bir gven gsterimi gerektirmi olduunu ileri sremez ya da

tahmin edemez miyiz? lkin ok dar olan bir blgede, bir ya da

346

EKONOMK PSKOLOJ

iki kabilenin evresinde, kimi kabuklu hayvanlar ya da fildii

gibi bir mal para rol oynamaya baladnda, bunu kabul et
mekle, kolaylkla bunu elden karma olana bulma konusunda
pek emin deilizdir. O halde bir barbar, ihtiyalarndan birini
karlamaya zg olan baka bir mal deil de u embriyo ha
lindeki paray almak iin reel bir mal, bir uval buday ya da
bir kuma parasn elinden karan yaban l biri, bir sonraki
ihtiya tatmininin balangta olduka zayf olan olaslna
kar hzl, dolaysz bir tatmin kesinlii salam olur. B u ilk
paralar benimsemek iin phesiz ylesine bir inan ve gven
gerekmitir ki, bir bankac iin, parasn verdii bir tccarn
deme gc kesin olmayan senedini kabul etmesi iin ayn ey
gerekmektedir bugn. 1 stenildii anda paray bilin;!n ihtiyala
rn herhangi bir tatminine karlk olarak deitirebilme olasl
hi kuku yok ki azar azar, olduka yava bir ekilde derece
olarak ykseldi ve kesinlik haline geldi; bu, ilkel sat szle
mesine, hatta pein sat szlemesine bal olan kredi niteliini
tamamyla ortadan kaldran tek dnmdr, tek transformas
yondur. Fakat, yeni ve daha cesur bir biimde, bu andan bala
yarak, kredi bildiimiz ekliye yeniden domaya ynelir. Mo
dern insanlar olarak, ne bizler ne de bizden nce gelen uygar
insanlar krediyi kefetmekle vnmesin. En ilkel, en kaba in
sanl :n en eski dnemlerinin, ekonominin balangcnP ada
dr kredi. Dei tokuun kendisi de, dorusu, kabilelerin ya da
barbar topluluklarn ilikilerinde onu gzlemlemek kimi zaman
yolculara nasip olduu zere, bir tr kredi ierir. Tccarlar mal
larn (Fenikelilerin A kdeniz' in ky lar zerinde yaptklar gibi)
tarafsz bir alana yatrrlar, daha sonra geri ekilirler. Alclar
eer mal holarna giderse yaklar, getirdiklerini yerine braka
rak alp giderler. Karlkl gven gsterimi yok mudur burada?
Pein sat bizim kk ehirlerimizde ve kasabalarmzda henz
1 Balangta satcnn parasn deme olarak vermekle kiisel olarak bu
parann gelecekteki deitirilebilirliinin kefili ve gvencesi olarak kalp
kalmadn bilmek kalyor geriye. En geri kalm topluluklarn geleneklerinde
bundan geriye bir ey kalmam mdr?

347

GABRIEL TARDE
son derece nadir bir eydir; uygarlaan her lkede kredili satla

rn zararna bir ekilde geliiyor kk perakende satlar ne

deniyle. u halde, her endstrinin ruhu, her dinin, her yetki ve

her hakkn ruhu gibi, her sanatn ruhu gibi, inantr, gvendir.

Tutkular ve ihtiyalar, bunlarn onu uyardndan, tevik etti

inden belki de daha ok uyandrr bu.

dn verme konusunda az nce sylenen her ey unutmaya

lm ki sadece

enek-sermayeyi ilgilendirir. Keiflerin ve bulu

tohum-sermayeye gelince, ne olursa ol

larn bilgisine dayanan

sun, ne dn verilebilir ne de dei toku yaplabilir, nk ona

sahip olan kii onu bakasna iletmekle, aktarmakla ondan vaz

gemi olmaz. B urada yaylma, ortaya kma vardr, geme ya

da devretme deil. Ayn nedenden dolay ne alnabilir ne de

bakasna verilebilir. Bununla birlikte zel mlkiyet ounlukla

ok byk bir neme sahip olan bir tr maldr, ve blnmez hale

gelmi bu mlkiyetin bakasyla paylalmasyla, karlkl ya da

karlksz bir iletimle bu tekelin kaybedilmesi bir baa, bir
dn vermeye ya da bir sata edeerdir. Gerekten de, i lkel

ailelerde tm bu tohum-sermaye, yani imalat, ila ve zehir

yapma srlar, vs., kskan bir ekilde korunup muhafaza edilir,

kaltmsal olarak aktarlr, ve bu, byk nemi iin sahip olunan

derin duyguyu gstermektedir. Ve enek-sermayeyi, aletleri ve

ev eyalarn kibarca, holukla birbirimize verirken, her ailede,

ailenin kendisine zg olan ve orada tekrar edip giden asrlk

bululardan hibir eyin ailenin dna kmasna izin verilmez,

bundan kanlr. Bununla birlikte, btn bunlar komu evlere

yaylarak bittiklerinde, bu ne satla olur ne de dei tokula, bir

Dalila tarafndan yola getirilmi olan bir Samson'un azndan
kam olan boboazlklar yoluyla, severek yaplm bir sr

ama yoluyla olur bu, ya da iddetle, gizli hazinelerin srlar gibi

bu srlar koparan ikenceyle olur.

348

Henz 1 902 y l nd a yay m lanan

" E konom i k Psi kol oj i" dnem i n
Avrupa ufkunda - kol ayca
u n utu lduuna gre - gerek bir er
a l amam t . Oysa, son yzy
boyu nca gerek Marksizm ii nde,
gerekse d nda ekonomi - pol itie
ynelti len el i t i r i l eri sezgisel b i r
nve h a l i nde d e olsa
bar nd r yord u : ncel i k l e
ekono m i k z m lemen i n k
noktas n v e yn n tersi ne
evi rerek - bu k noktas art k
" ku l l an m deeri" reti m i
o l m ayacakt; yan i Ayd n lanman n
n l "Ans i k l oped i "si nden Adam
Sm ith'e var ncaya dek pek ok
yerde rastlanab i l ecek ideal " i ne
fabri kas" (maddi reti m) model i n i n
yer i ne Tarde " b i r kitap nas l
reti 1 i yor?" sorusunu soruyord u .
B u dol ays zca "bi lgi nas l
ret i l iyor?" soru sudur ve ekonom i
- pol iti i n tartma a l an na
Tarde'dan yz y l sonra gi rmeye
ba l a m t r: " B i r k itap nas l i m a l
edi l i r? Bu b i r i nen i n y a da.
d men i n nas l i ma l ed i l dii nden
daha az i l gi n dei l . "