TRKYE'DE ERMENLER N YAPILAN REFORMLAR

(RTL BR GALE DORU)

VE TEHCR GERE

(1878-1915)

Dr. Ali KARACA

TRKYE'DE ERMENLER N YAPILAN REFORMLAR

(RTL BR GALE DORU)
VE TEHCR GERE

(1878-1915)

Dr. Ali KARACA

Marmara niversitesi Fen - Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm retim yesi
akaraca@marmara.edu.tr

stanbul Nisan 2003

thaf
I.Dnya savann btn zdrap ve ilesini, Rus ve Ermeniler tarafndan igal edilen
yurdundan (22 Temmuz 1916) yzlerce kilometre uzaklara srklenirken yaayan,
Karavaiz/veliolu Ali olu Sleymann ouklar babam Bill Karaca (1900-1968) ile o felaket
yllarnda babalaryla birlikte lmcl yol artlarnda, zerlerine bir gibi yuvarlanan esaret,
zulm ve lmden kaarken, yurtlar olan Kelkitin Gerdekhisar kynden Yozgatn adn bile
bilmedikleri kylerine ulamak iin rpnrken sereler gibi kar-tipi altnda yollarda donarak len
kk amcalarm 5 yandaki ehri Cafer (l.1916) ve 9 yandaki Hac (l. 1916) ile bu konkun
sona gidii nceden sezen babaannem tarafndan, Samsunda ksz ve Yetimleri Toplama
Kampna braklan ve kendisinden bir daha haber alnamayan, bu igalin yz binlerce ksz ve
yetiminden yalnzca biri olan 7 yandaki amcam Hasann (l. ?) ve de bu savata lkesini
savunmak iin askere giden, hangi cephede ve hangi artlarda ne olduu bilinmeyen, bir daha
doduu topraklara dnemeyen byk amcam Aann; her baharda iekler gibi yeniden aan
sevgi, hrriyet, adalet ve bar tal hatralarna, babamn daima duyduu gibi sonsuz zlem ve
duygularla....
Kozyat - Nisan 2003

NDEKLER
GR..
I-

B L M

1.

ERMENLERN TERRZM BENMSEYEREK SYASALLAMA ABALARI

(1878 - 1894 )

1.1.

Siyas antlamalar ve Ermenilerin talepleri..

1.2.

Reform dayatmalar ve Projeler

1.3.

Reformla Terrizmi ilikilendirme yntemleri

1.3.1. Ermeni Terristlerin bir tertibi Sason Ermeni olay (1894) ve Tahkikat Heyeti
1.4.

Avrupal devletlerce Ermenilerle ilgili krk maddelik yeni bir Reform

Projesi'nin Hkmet'e verilii.

1.4.1. II. Abdulhamid ve Hkmet'in proje zerinde yapt alma ve baz brokratlarn
grleri
1.4.2. Projenin son eklini almas
1.4.3. Terrizmin yeniden devreye girmesi, Avrupallara ynelik Babli Ermeni baskn
(1895)
2-

AVRUPALILARIN GDML ZERK ERMENSTAN PLNLARININ

BAUNSURU ANADOLU REFORMU GENEL MFETTL (1895-1900)

2.1.

Reform Mfettilii ve Heyeti

2. 2.

Genel Mfetti'in yetkisinin erevesi

2. 2. 1. Genel Mfettilik ve Reformun uygulamasn deerlendiren komisyonlar

2. 3.

kir Paann Mfettiliine ve Osmanl Devleti kontrolndeki reforma tepkiler

2. 3. 1. Avrupal Devletlerin Tepkisi.

2. 3. 2. Ermenilerin terrizm ve isyanlar yagnlatrmas.
2.4. Olaylarn hazrlaycs olan Ermeni Komiteleri ve Misyoner Tekilt
2. 4. 1. Ermeni ihtill komiteleri.
2. 4.1.1.

Armenikan Partisi
4

2. 4.1.2. Devrimci Hnak Komitesi /Partisi.

2. 4.1.3.

Tanaksutyun Komitesi.

2. 4. 2. Misyoner Tekilt
3.

ERMENLERE
YNELK
REFORM
PROJES'N
UYGULAMA
ALIMALARI (24 Austos 1895-20 Ekim 1899).

3. 1.

Vilyt- Sitte'nin Genel Durumu

3. 2.

Reform Projesi'nin uygulan.

II.

B L M

ERMEN REFORMU MESELES'NN RTL BR GALE DNMES VE

AVRUPALI REFORM GENEL MFETTLER (1909-1915)..

4. 1.

Avrupal Reform Mfettileri dnemi ve bir rtl igal pln

4. 1. 1. rtl igal iin dayatlan Reform Projesi.

4. 2.

Avrupal Reform Genel Mfettileri..

4.3.

Tarih yaanmln getirdii bir noktada zorunlu iskn politikas: Tehcir

4.3.1. Ermenilerin bir defa daha silhl isyan ve dmanla ibirlii yapmas
4. 3 2. Zorunlu iskn politikasnn uygulanmas
4.3.3. Ermenilere uygulanan zorunlu isknn metodu.
5.

SONU..

6.

KAYNAKLAR

7.

EKLER

Srf ilm ve insan gayelerle memleketimizde almakla beraber ruhlarnda mndemi

bulunan Hristiyanlk duygusu saikasyla hemen srf Hristiyan ekalliyetlerle megul olmak ve
onlara ister kastl ister kastsz arasnda ekalliyetlerin de yaadklar Mslman kitlelerinden
ayrlmak arzusunu alamak. Bu gibilerin gerek Mslmanlara gerek gya iyiliine altklar
Hristiyan ekalliyetlerine dahilinde yaadklar slm ekseriyetlerine tahakkm arzu-y n-maklun
alamakla ne kadar gayr insan bir surette hareket etmi bulunduklar ve bu yzden husule gelen
mukatelttan (karlkl ldrmeler) manen mesul bulunduklar aikrdr.1
Tarih

yazmak,

kalmazsa,

tarih

yapmak

kadar

deimeyen

hakikat

insanl

16 Austos 1931

mhimdir.
artacak

Yazan
bir

yapana
mhiyet

Mustafa Keml ATATRK

3 Ocak 1922de Mustafa Keml ATATRK'n ABD Yakn ark Yardm Heyetine verdii deme.
Atatrk'n Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, I,. Ankara 1992, s.
385. Kltr Bakanl Yayn.

sadk
alr.

GR
BERLN ANTLAMASI : Madde 61. Babli ahlisi Ermeni bulunan ayltta
ihtiyact- mahalliyenin icb ettii reformu/slahat bil-tehr icra ve Ermenilerin
ERKEZ ve KRTLERE kar huzur ve emniyetlerini temn etmeyi taahhd
eder ve ara sra bu bbda ittihaz olunacak tedbiri, devletlere tebli
edeceinden, dvel-i marnileyhin, tedbir-i mezkrnin icrasna nezret
eyleyeceklerdir. 13 Temmuz 18782.
Anadoluya Seluklu Trklerinin geliinden nce bu blgeye hakim olan Bizans Devleti,
mparator II. Basileios (976-1025) ve IX. Kostantinos (1042-1055) dneminde, baz blgelerinde
Ermenilerin kk beylikler halinde yaadklar Dou Anadoluyu dorudan idaresine almt.
Bizans ar vergilerle ezdii din- mezheb nedenlerle askeri takibata uratt Ermenileri inanlarn
terke zorlam, blgeyi dorudan kendisine katmasndan sonra ise 40 bin Ermeniyi daha i
blgelere zorla grmtr3. Mateosun kaydna gre, Sivas blgesine zorunlu grme/tehcire tabi
tutulan Senekerin oullar Adom ve Abuhlsun idaresindeki Ermeniler, daha sonra zerlerindeki
kontrol geveyince bu blgedeki Rumlar kesip-bierek intikam almlard.
Bu esnada Dou Anadoluya girerek Ani kalesini Bizansllardan alm bulunan Trklere
kar sefer dzenleyen mparator Romanos Diogenesi, nce Ermeni katliamlarndan ikayeti olan
Rumlar karlad. Rumlar: Ermeniler bize kar Trklerden ok daha kt davrandlar.
Kiliselemizi yamalayp oumuzu katl ettiler. eklinde ikyette bulundular. Bunun zerine
Diogenes, Trklere kar yapt sefer dnnde Ermeni dinini yok edeceine yemin ettikten baka,
askerine Ermeni evlerini yamalatarak ok sayda Ermeniyi katletti. Bizans mparatorluunun
uygulad politikalar sonucunda, yaadklar blgelerden ayrlmak zorunda kalan ve zorunlu
ge/tehcire tabi tutulan Ermeniler Dou, Gneydou, Anadolu ve ukurova gibi yerlere
dalmlardr. Bu arada Hal seferleri ile Anadoluya gelecek olan Avrupal ordularn tavr da
Ermeniler iin ayr bir hsran olacaktr.
Dnemin kaynaklarna gre, Seluklu Sultan Alpaslann Diogenese kar kazand
Malazgirt savandan sonra (1071), Trklerin ynetimine giren Ermeniler bar ve gvene de
kavumutu. Mesela 1090 senesinde kendini ziyarete gelen Ermeni din adamlarnn istekleri zerine,
Seluklu Sultan Melik ah btn kilise, manastr ve ruhanleri vergiden muaf tutmutu.
Sryani Mihailin kaydettiine gre; Bizansn ynetim anlay, Hristiyanln farkl
mezheplerine bal olan Ermeni ve Sryan kiliselerindeki kutsal kitap ve eyalarla, yine bu
mezheplerin mensuplarna ait stanbuldaki kiliselerin yaklmasn onaylamaktayd. Bu anlaya
kar, Trkler ise Antakyann fethinden sonra, hakimiyet gelenei olarak camiye evirdikleri ehrin
byk kilisesi yerine iki yeni kilisenin inasna izin verebilmekteydi 4. Dnemin kaynaklarnda,
Seluklu Trk Devleti idaresi altndaki Ermenilerin daha sonralar Bizansa veya baka bir
2

Berlin Kongres,. II. 1296 (stanbul) Matbaa-y Amire, s. 271.

Geni bilgi iin bk. Urfal Mateos, Vekyinme (952-1136) ve Papaz Gregorin Zeyli (1131-1162), Trke Tercmesi
Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987.
4
Bk. Sryani Mihail, Vekyinme, II. Ksm, Trke Tercmesi Hrant D. Andreasyan, Trk Tarih Kurumu Baslmam
nsha). Deerlendirmesi iin bk. Mehmet Ersan, Trk Ynetim Tarz, Ermenilerin Trk daresini Kabulleri ve
Kendilerine Tannan Haklar Uluslar aras Trk Ermeni likileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul 2001 (13-19).

Hristiyan lkeye g ettii veya ge zorland bahsinin gememesi de o devir Trk-Ermeni

ilikileri asndan ayrca kayda deer bir durumdu.
1299 tarihinden sonra kurulan ve Anadolu Seluklu Trk Devletinin mirass olarak geliim
gsteren Osmanl Devleti dneminde de Trk-Ermeni ilikilerinin ok uzun bir sre iyi bir seyir
takip ettii kaynaklardan anlalyor.
Osmanllarda mslim ve gayr mslim olarak iki temel grubun esas alnd bir siyasi-sosyal
yaplanma grlmekteydi. Bu itibarla gayr mslimler dini inan ve mezhep farkllklarna gre
temel gruba ayrlmt. Genellikle cemaat/mezhebi topluluk ve taife/kavim,kabile denilen bu
gruplar; stanbulun Trkler tarafndan alnmasndan sonra (1453) yeni bir organizasyona tabi
tutuldular. Bunlar; gemii Dou Roma/Bizans mparatorluuna dayanan, yani Romal olmalarna
atfla Rumyanda denilen Ortadokslar ( Rum, Srp, Bulgar, Arnavut ve baz Araplar) ile
Gregoryanlar ( Ermine ) ve Musevilerdi (Yahudiyan) 5. Ayn zamanda bu topluluklar devletin
kendilerine uygulad hukuk stat dolaysyla zmmi genel adyla da anlrlard. Zmmi veya
zmmiyn; en geni anlamda himaye edilen, korunan demekti. Kendisiyle anlama yaplan evlat
manasna da gelen zmmi, Zmmi Hukukuna gre, idareye ball ve dedii vergilere karlk
olarak hukuken devlet tarafndan can, rz ve mallarnn korumas, soyunun devam ve inan
zgrlnn salanmas gibi gvencelere sahipti.
XVII. Yzylda Avrupallarn douya ynelerek smrgeler elde etme ve oralarda hakimiyet
kurma politikalarnn etkisiyle, XIX. Yzyln bandan itibaren Trk-Ermeni ilikileri de yeni bir
ekil almaya balayacaktr. zellikle 1821 tarihli Moradaki Rum isyan sonras, Rus ar I.
Nikolann nderliinde ngiltere ve Fransann aralarnda yaptklar bir gizli antlamayla,
Yunanistana bamszlk salamalar bu ilikide bir dnm noktasyd (1829). Bu tarihte yaplan
Osmanl-Rus sava sonras Ruslar, Azerbaycan Hanlnn topra olan Revanda bir Ermeni
blgesi oluturup, Trkiye ve randan getirdikleri 140 bin kadar Ermeniyi buraya yerletirdiler 6. Bu
srada Osmanl Devletinin eitli brokratik birimleri, zelliklede dileri ile ilgili hkmet
dairelerinde alan Rum asll baz memurlar, Mora isyanna katklar nedeniyle gvenilirliklerini,
dolaysyla grevlerini kaybettiler. Onlarn yerini ise yine Hristiyan bir grup olan Ermenilerin
doldurduu gzlenecektir.
Bylece devlet idaresinde siyasal, hukusal ve ticar etkinlikleri gittike artan Ermeniler, bu
tarihe kadar devletle olan ilikileri nedeniyle gvenilir bir unsur olarak ne karld. Esasen
kuruluundan beri Osmanl mparatorluunun, Ermenilere politik yaklam bu gven esasna
oturtulmutu. Devletin resmi belgelerine de bolca yansd gibi Ermeniler, Trk yneticilerce
sadk tebaa/gnlden bal uyruk olarak adlandrlmaktayd. Anlald zere devletin bu duruu,
ayn zamanda Ermenilere olan zel bir gvenle birlikte onlar kollama ve koruma resmi siyasetine
de dnmt.
Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanlarnn ilan gibi genel dzenlemelerin yan sra,
Ermeniler iin 1847 ve 1862de iki yeni huhuk dzenleme yaplmas bu yaklamn bir ifadesiydi .
1847de Ermenilerin, o gne kadar olduu gibi, kendi dini ve sosyal yaantlarn yine kendi
inanlarna gre idare etmeleri iin, Patrikhanede 14 yeden oluan bir Ruhan Meclis ile 20
kiiden oluan Meclisi li/Yksek Meclis kurdurulmasna izin verildi. Ayrca 1850lerde zel bir
komisyonca balatlan bir milli nizamname/tzk hazrlama almalar da 1862de tamamland. Bu
alma sonucu hazrlanan 99 maddelik Nizamnme-i Milleti Ermeniyn (Ermenicesinde
5

lhan ahin, Klasik Dnemde Osmanl mparatorluunda Gayr- Mslimler Uluslar aras Ermeni...(13-19).
Keml Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Gtrlen Ermeniler Trk Tarih
Belgeleri Dergisi, XIII/17. Ankara 1988, (365-409).
6

Ermenilerin Tekilt- Esasiyesi) tz, 29 Mart 1892 tarihinde hkmet tarafndan onaylanarak
yrrl konuldu7. Bu genel ve zel dzenlemeler, Ermenilerin sosyal ve siyas varlklar iin yeni
bir devir amtr. Sz konusu belgeler, Osmanl Devletinin Ermenilere bak asndan da nemli
siyas bir zellik tarlar.
Yukarda deinildii zere, zellikle Trk Devletinin ticaret, dileri ve adliye ile ilgili
alanlarda memur olarak grev verdii Ermenilerin bazlar konumlar dolaysyla daha n plana
kacaktr.1890dan sonra zellikle ngiltere ve Rusyann sergiledikleri tutum nedeniyle de, Ermeni
Terr Komite/rgtlerince ortadan kaldrlmas gereken bir hedef haline gelen ve kendisine suikast
dahi dzenlenen Osmanl Sultan II. Abdulhamitin son Hazine-i Hassa/ Hazine Bakan bilhassa
dikkat ekmektedir. Ermeni asll Osmanl vatanda olan bu bakanlar, 1879-1908 yllar arasnda
Sultann Hazinesine ait mali ileri srayla slendiler. Sultan maliyesini ayn zamanda Sarayda
zel bir broya da sahip Agop Paa (1832-1891), Mikail Paa (1842-1897) ve Ohannes Paaya
(1836-1912) teslim etmekten ekinmemiti. Ohannes Paa, 1908de yeniden alan Osmanl
Meclisine yine II.Abdulhamit tarafndan Ayan Meclisi yesi olarak atanacaktr.
Esasen 1877-1878 Osmanl-Rus savana kadar ynetimi altnda olduklar Trk devletiyle
hayat bir problem yaamayan Ermeniler, sava sonras yaplan Ayatefanos ve Berlin antlamalarna
konulan ilgili maddelerle bir yol ayrmna srklenecekti. Bu tarihten sonra Avrupal devletlerin,
kamu oylarn Douya ynelik siyasi ve askeri giriimlerine ikna etmek iin, Ermeni eksenli
propaganday politik bir tavr olarak benimsedikleri grlmektedir. Avrupal hkmetlerin bu
yaklamlar, Osmanl Devletiyle aralarnda 1914 ve daha sonrasnda da yaanacak bir dizi idari,
siyasi, hukuksal, askeri ve toplumsal gelimelere yol aacakt.
I. Dnya sava sonrasnda Avrupal devletlere snm olan Osmanl ttihat ve Terakki
Partisi yelerinden ve hkmet mensubu Sadrazam Said Halim Paa ile Vali Cemal Azmi ve Dr.
Bahaeddin kiri katleden, Tanaksutyum Devrimci Ermeni Federasyonunun tetikisi terrist
Aravir racyan dahi bir gerein altn izmektedir. O,1982de Parisde La dette de SANG
adyla yaynlanan hatratnda: Nesiller boyu Ermeniler okullar, hastahaneler, kazanl messeseler
kurmu olduklar; milyonlarca hektar ekili arazinin ortasnda gsterili kylerinin ykseldii bu lke
(Trkiye)...8 demekteydi. Bu vurgulama, asrlarca srdrlen devlet politikasnn Ermeniler
asndan sonucunu olduka anlalr bir ekilde ortaya koymaktadr. Fakat hatratnda, ayn
zamanda Ermenileri yok etmeye yneldiini idda ettii Trk devletine ramen, altn izdii bu
mutluluk tablosunu nasl baardklarna bir aklk getirmemektedir.
racyann da ileri srd Ermenilerin sebepsiz yere aalanma, takip edilme ve
ldrlmeleri genel olarak, 30 Mays1915 ylnda bir ksm Mslman, Rum ve Ermenilere
uygulanan 1915 zorunlu yer deitirmeye/ tehcire balanmaktadr 9. Bu iddalarn gereklik boyutu,
nemli lde, ancak objektif-tarafsz tarihi kaynaklara dayanlarak aydnlatlabilir. Bu bakmdan
kaynaklara gidildiinde, Trk-Ermeni ilikilerinde 1878-1921 devresinin ok nemli bir dnemi
oluturduu grlmektedir.

Nizmnne-i Millet-i Ermeniyn, (stanbul) H.Mhendisyan Matbaas 1279 (1863).

Trkesi bk, Dr. Mustafa Oral, Bir Ermeni Terristin tiraflar, stanbul 1997. (ngilizcesi, The Legancy, Boston
1965).
9
Sz konusu hatratn yaym tarihleri dikkate alndnda, anlatmlardaki elikiler grmemezlikten gelinse bile, hatrat
sahibinin anlatmlarnn 12 Ocak 1951 tarihli Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna Dair Szleme nin
erevesine girecek ekilde, konunun uzmanlarnca yeniden dizayn edildii (ve belki de baz eklemelerin yapld)
alglamasn dourmaktadr.
8

I- B L M
1. ERMENLERN TERRZM BENMSEYEREK SYASALLAMA ABALARI (1878 - 1894 )

1.1. Siyas antlamalar ve Ermenilerin talepleri

1877-78 Osmanl-Rus savann Osmanl Devleti asndan nemli b i r sonucu, hi
phesiz Anadolu Islahat/Reformu Meselesidir. Malazgirt zaferinden bu tarafa. Anadolu ktas ile
birlikte Ermenilerin geleceklerini tayin hakk hukuken ve siyaseten Trklere intikal etmiti 10 .
1877 y l m a kadar da bu hak yalnz Trklerde kalmtr. Fakat bu tarihten sonra Ermenilerin
durumu, baz antlamalarla milletler aras bir konu hline getirilmitir. 3 Mart 1878 Ayastefanos
(Yeilky) Antlamas11 ile, i l k defa Rusya tarafndan siyas gndeme sokulan Ermeni Meselesi,
13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamasyla. uluslararas bir mesele hlini ald.
Bu almada, Ermeni sorunu siyasallarken hangi yntemlerin ilerlik kazand, d
etkiler ve Ermenilerin kendi devletleri aleyhine yabanclarla olan ibirliinin boyutlar tespit
edilmeye allacaktr. Ayrca bu gelimeler karsnda Osmanl Devleti'nin tavrnn ne
olduu ve yaanan tarihsellikte gelinen nokta irdelenecektir. Bu konulara deinilirken
genellikle birinci elden kaynaklara bavurulacaktr.
Bu tarihten daha nce, 1774 Kk Kaynarca Antlamasyla Rusya 12, 1856 Paris
Antlamasyla

Rusya'nn

yan sra ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya Osmanl

Hrstiyanlarn himayeci devletler konumuna gelmilerdi 13 . 1878 y l n d a

yaplan

anlamalarda, hususen sz konusu edilen Hrstiyanlar Ermenilerdi.

10

Streek ,"Ermeniler", slam Ansiklopedisi (A), IV. (tadil. M.Halil Yinan), stanbul 1977 (s. 317-326): Osman
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Ankara 1971, s. 23-24, 29-30.
11

16. madde: Ermenistanda Rusyann taht- istilasnda bulunup Devlet-i Aliyyeye iadesi lazm gelen
mahallerin tahliyesi. oralarca devleteynin mnasabt- hasenesini muzr karklklara mahal verebileceinden, Devlet-i
Aliyye. Ermenilerin meskn bulunduu eyletlerde, menfii-i mahalliyenin icb ettii slahat ve te'sist bilaifte-i vakt icra etmei ve Ermenilerin KRTLERE ve ERKEZLERE kar emniyetlerini istihsal etmei taahhd
eder. Bk. Berlin Kongres,. II., 1298 Matbaa-y Amire, s. 282.
12

Mehmet Galip, Tarih-i Vukuat, stanbul 1328, s. 66; Abdurrahman eref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, I.,. stanbul
1318, s. 164-166.
13

Bill imir, Osmanl Ermeniler,. stanbul 1986, s. 67; Bilhassa Islahat Ferman'nn ilnndan sonra da. Hristiyanlarn
durumlarnn slahndan vazgemeyen Rusya'nn yannda Fransa, Islahat Fermannn tamamen icras durumunda, maksat
hasl olaca kanaatindeydi. Rusya, bu slahatn Osmanl Devletinin re'yi ne braklmayarak, Avrupal devletler
tarafndan cebr ile muamele edilmesi iin iki lyiha hazrlar: Bk. Ali Read, Asr- Hazra Tarih,. Dersaadet 1330, s. 664665.

10

Kendileri iin yeni siyas gelimelere kap aan 1877-78 Osmanl - Rus Sava
esnasnda

Ermeni nderlerinin sergiledikleri tavr, siyas slp ve etik anlaylarn

gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Sava ilnnn 25 Nisan 1877'de grlmesi esnasnda
Mebusan Meclisi Asbakan Ohannes il e aralarnda Halep milletvekili Manon Efendinin de
bulunduu 9 milletvekili, Mslman dostlarn asla terk etmeyeceklerini iln ediyordu. Bu arada ngiliz
Byk Elisi, Sir Austen Henry Layard' ziyaret eden Ermeni Gregoryan Patrik Nerses ve din nderler,
Trk ynetiminde kalmay istediklerini ve dinlerini yaamada hibir zaman rahatsz edilmediklerini
sylemekteydi. 7 Aralk'ta toplanan Ermeni Genel Konseyi ise lkeyi savunmak amacyla, yeni kurulan sivil
muhafz birliine Ermenilerin de katlmasn oy birliiyle karara balyordu. Fakat Erzurum'un Ruslarn
eline gemesi zerine igalci birliklere katlan baz Osmanl Ermenileri, yaral Trk askerlerini
ldrmekten geri durmadklar gibi Plevne'nin dmesi zerine, 18 Aralk'ta yeniden toplanan Ermeni
Konseyi, nceki kararn byk ounlukla geersiz iln ediyordu. Bununla yetinmeyen Konsey, ardan
Ermeni blgesi saydklar yerlerin zerkliini veya Rusya'ya katlmasn talep etmekteydi.
17 Mart 1878'de Layard'la gren Patrik Nerses de, Ermenilerin Mslmanlara besledikleri
nefret duygusunun daha da arttn, Ermenilerin zerk bir Ermenistan ili kurmalarnn salanmasn
istiyordu. Dier taraftan ise kendisi, eski Patrik Mgd Hrimyan, Piskopos Horen Narbey (Kalfayan), Stepan
Papazyan ve Mosiciyann da aralarnda bulunduu bir Ermeni kurulu, Grand Dk Nikolas'la grerek,
Trkiye'nin Dou llerinde de bamsz bir Ermeni devleti kurulmasn teklif ediyorlard. Bu isteklerinin
gereklememesi durumunda isyana kalkabileceklerini syleyen Patrik, ayn yoldaki isteklerini bir dileke
ile ar II. Aleksandra iletmekten geri durmamt (13 ubat 1878)14 . Hlbuki ayn ylda (1878),
Dou Anadolu'da uzun bir inceleme gezisi yapan ve birok Ermeni ileri geleni ile gren ngiliz General
Baker Paa, Ermenilerin gelecek iin byk emeller beslediini, ancak bu emellerin uygulanabilir
olmadn kaydetmekteydi. Baker Paa, bu isteklerin kendileri iin tehlikeli olaca gibi, Ermeni zerklik
plnnn ne kadar aptalca olduunu anlamak iin de, Ermenilerin aznlkta olduu bu lkeyi tanmak
gerektiine dikkat ekiyordu15.
Ermeni nderlerinin yukarda anlatlan davran ve ruh halleri ile Trklere kar besledikleri

14

Daha geni deerlendirme ve tespitler iin bk., Salahi R. Sonyel, "Osmanl mparatorluu'nda Ermeni Sorunu Niin ve Nasl
Balad? Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, zmir 2000, s. 482-505: ( Accounts Papers (AP). 44, 1877, XCII.
4033; AP., 36: Foreing Offise (FO), 65/978, no. 115; FO., 195/11440; FO., 424/68 Conf. 3601; FO., 371/4974/1: 2404 ve
(Gazeteci) Charles \Villiams, The Armenian Campaing,. London 1878 gibi kaynaklara mracaatla tespitleri).
15

M. Ha n i f i Bostan, "I. Dnya Sava Srasnda Ermenileri skn Meselesi ve Baz Gerekler", Ermeni Meselesi
zerine Aratrmalar, hzr. Erhan Afyoncu, stanbul 2001, s. ( 167-184).

11

nefret duygular Ermeni halk arasnda anonim hle gelen arklarda da adeta cisimlenir 16 .
Byle bir etik yaklam sergileyen Ermeni nderleri, Eski Patrik Mgrd Hrimyan ile Berlin
Antlamas esnasnda, Ermenilerin gr ve isteklerini 17, imzac devletlere empoze eden Nurias eras,
sava sonunda imzalanan Berlin Antlamas'nn 61. maddesini yle yorumlamaktayd:
"Berlin Kongresi, Ayastefanos Antlamas'nn XVI. maddesi yerine LXI. maddeyi koymakla
kalmad; yani maddenin sra numarasn deitirmekle yetinmedi, ileride kuracamz ulusal -Ermeni
Devleti- binann temellerini de att.
Trk-ngiliz antlamas -Kbrs- da bizim iin ayr bir nimet oldu.
Geri Avrupa bize zerklik vermedi, ama bize yle bir madde balad ki, bu bizi erimek
iin yanp tututuumuz amacmza ulatracaktr.
Babali. Ermenilerin yaad yerlerde, gereken reformlar yapmaya sz verdi. BU
REFORMLAR BR GN DAR ZERKLE dnecektir...
Avrupa elimize silhlar verdi, paslanmadan bu silhlar kullanalm.
Babali, Ermenistanda reform yapmaya sz verdi; bu reformlar gereklemezse eyleme gemek
gerekir.
Babali. Ermenileri KRTLERE ve ERKEZLERE kar korumaya sz verdi. Krtler ve
erkezler cezalandrlmadan kalrsa eyleme gemek gerekir.
Babali, gereken reformlar yapmaya, byk devletler de bu reformlarn yapln
gzetlemeye sz verdiler. Byk devletler gzetlemeyi yapmazlarsa, ya da yetersiz yaparlarsa eyleme
gemek gerekir.

16

Bayram Kodaman, " Ermeni arks ve Ermenilerin Trklere Bak , Ermeni Meselesi zerine..., hzr. Erhan
Afyoncu, stanbul 2001, s. 91-104. (Fransa Dileri Bakanl Arivi, Correspondance des Consules, Turque. Vol. 9'dan
alnan bu belgede, babasnn Trklerle savamadan yatanda lmesine hayflanan Maral bir Ermeni ocuunun
nefreti, syledii u arkda grlyor. 17 Ocak 1898: Pek utan verici oldu sonu babamn / ld yatanda Trklerle
savamadan / Bense hi lyk deilim Zeytunlu adna / nk ancak Trk ldrdm./ Byle lmek istemiyorum /
Birok Trk ldrmeden / lmek, lmek istemiyorum.)
17

Ermenilerin sunduu proje iin bk. Mesrob K. Krikorian, Armenians in the Service of the Otoman Empire 1860
1908, Londan 1977, s. 7-8 ve 111-112.

12

Berlin Kongresiyle bir altn madeni elde ettik... 18 .

Hlbuki Osmanl Devleti'nden ayrlmaya bu kadar can atan Ermeniler, i l k olarak Fatih
tarafndan, daha sonra II . Mahmut dneminde b i r "millet (din)" olarak kabul edildikten baka
(l829)19, Devlete " Teba-y sadka " olarak da vasflandrlmaktayd 20. Esasnda din ynden hibir bask
grmeyen Ermeniler, hayat konularda da herhangi bir baskya maruz braklmam, aile ve i hayat,
ticaret, mlk ve servet edinme devlet memuriyetlerine girmede devlet destei grmlerdir. Bu sayede
bilhassa ticaret ve zanaat sahalarnda ilerleyip, zenginlemilerdi. 1894 yllarna gelindiinde, sadece
Devletin merkez idarelerinde ve basnda alan Ermenilerin says bine ulamaktayd. Tara meclis-i
idare yeleri21, sandk eminleri, belediye, aar, anam ve rsmat ilerinde grevli olanlar ilve edilince
bu saynn dokuz bini at grlmekteydi22. Mesel 1896 ylnda yalnz stanbulda istihdam edilen 1700
Mslman memura karlk. 597 gayr- mslim memur almaktayd. Bu say oranlandnda % 26 gibi
bir yzdeye ulalmaktadr23.
1.2. Reform dayatmalar ve Projeler
Berlin Antlamas'ndan nce harekete geen Osmanl Devleti, Dou vilyetlerinin durumunu
iyiletirecek zel tedbirler almaya balad. Bu meyanda Mehmed Sadk Rfat Paann sadrazaml
zamannda Erzurum, Van, Diyarbekir vilyetleri ve Mamura't'1-aziz mutasarrfl gibi yerlerin
dzeninin salanmas ve devam iin, kavanin ve nizamt- devlete vkf, hakkaniyet ve dirayet sahibi
haysiyetli bir zatn tayini kararlatrld. 10 Mays 1878 tarihinde Ferik Sabit Paa kumandasnda yeteri
kadar bir asker kuvvet ve baz memurlar, ura-y Devlet azas A l i efik Beyin emrine verilerek, bu
mahiyette bir greve atand24 .

18

Bilal imir, Ayn eser, s. 29.

19

Osmanllarda Zimmilerin stats ve gayr- mslimlerin durumu iin bk. Glnihal Bozkurt, slam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statler
. Kudret Aytere Armaan, Dokuz Eyll Hukuk Fakltesi Dergisi. 3. Say 1-4, Ankara 1987, s. 115-156; Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyasi
Gelimelerin I Altnda Gayr- Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu 1830-1914.,Ankara 1989 ; Ercan Yavuz, Kuds Ermeni
Patrikhanesi, Ankara 1987; Trkiyede XV-XVI. Yzyllarda Gayr- Mslimlerin ctimai ve ktisadi Durumu, Belleten, 1983, XII-VIII
(1127).
20

M.Canard, Armeniya, The Encyclopedia of slam (E), I/I. London 1960, s. 634-650

21

Yalnz Diyarbekir, Bitlis, Van, Erzurum, Sivas, Elaz, Trabzon ve Seyhan gibi tara vilayetlerde, Osmanl Devletine
hizmet eden ileri gelirli Ermenilerin says 140 kiiye ulamaktayd. Bk. Masrob K. Krikorian, Ayn eser, s. 23-25, 31,
44-45, 52, 59-61, 67-69, 77-79.
22

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler kinci Merutiyet Dnemi 1908-1918, I., stanbul 1984, s. 589-590.

23

Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Sadaret Murazat Evrak (YA. Res.), 82/26.

24

BOA., Dosya Usul rade (DUT), 74-2/2-1: 8 CA 1295.

13

Osmanl Hkmeti'nin bu teebbsnnn akabinde, Berlin Antlamasyla gndeme giren reform

konusu dolaysiyle harekete geen Salisbury ise, 8 Austos 1878 tarihinde Layard'a gnderdii uzun bir
talimatla, Anadolu Reformu'na dair bir program aklamaktayd25. Buna gre: "Birincisi, Memlik-i mahrse-i
ahanelerinde idare-i emniyet ve intizam, ikincisi, umr- maliyenin hl- hazrn nm u mstakimen tedkik
ve tahkiki, ncs, idre-i umr- adliyenin slh hakknda ittihaz ve lzm gelen tedabir, drdncs,
vilytn ahvl ve ihtiycat- hazrasna lzm gelen tedkikat ve tekidatn icrasyla, menab-i cesimei tabiiyyelerin izdiydna lzm gelen tedbirin ittihaz (27 Temmuz 1294) gerekliydi. Bunun zerine
Layard, Avrupal uzmanlar vastasyla yrtlmesi istei tayan mufassal bir proje hazrlayp II.
Abdulhamid'e verdikten baka, bu projenin uygulanmas iin Hkmet'e birde nota verdi (19 Austos
1878)26 Layard bu teklifinde; Bir, zat- hazret-i pdihi, Asya'daki aylt- ahanelerinde
Avrupallar tarafndan tertib ve kumanda edilecek bir jandarma tekil buyuracaklardr. ki, zat- hazret-i
pdihi, Asya'daki en byk ehirlerin bazsnda hkm ve nfuzu kk mahallerde cri olmak
zere birer mahkeme tekil buyuracaktr. Bu mahkemelerde kanunlara vkf bir Avrupal bulunacak ve
ilmlarda kesin rey sahibi olacaktr. , zat- hazret-i padihi, her vilyete o vilyetin varidatndan mesul
tutulmak ve iltizam ilga ile hkm on sene mddet cri olacak (nizmat) yakn vakitte tanzime
memur olmak zere bir tahsildar tayin buyuracaklardr. Bu tahsildarlarn ekseri Avrupal olacaktr... (3
Ekim 1878) 27 demekteydi. Osmanl Hkmeti ise, Meclis-i Mahsus'un hazrlad ve Padiahn onaylad
bir cevab notay ngiliz Elisi Layard'a iletti (24 Ekim). Verilen cevapta, reformlarn yaplmasna en byk
engel olarak, mal imknszlklar gsterilmekteydi28 .
Her vesileyle nota verir duruma gelen ngiliz Hkmeti29, 27 Ekimde bir kere daha ayn yola ba
25

BOA., Yldz Esas Evrak (YEE.), 14/95/126/7: Anadolu Islahat Meselesinin ortaya k iin bk. Cevdet Kk,
Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k 1878-1897, stanbul 1984: Tefti ve uygulamalar iin ise
bk. Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa 1838 1899, stanbul 1993.
26

BOA., DUT., 74-2 / 2-6, 7, 8, 9, 10. 11: Bu notada, Asya'da yaplacak ve Hrstiyanlarla sair tebay ilgilendiren, idari
ve himayeye dair slahat hususlarnn teferruatnn, ngiltere'yle birlikte hazrlanmas fikrinin stanbul Konferansnda
karar altna alnd belirtilmektedir. Ayrca, Memalik-i Osmaniye'den bu ksmn, heman muhta olduu ey, sadece
sanain nev nema bulabilmesi ve ahalinin tedenniden halas olmas zmnnda, can ve mal temin edecek iyi bir idaredir.
bunun iin temin edilecek hususlar evvel-be-evvel muhafaza-y asayi ve intizam, idare-i adliye ve tahsil-i varidt-
devlettir denilmekteydi (YEE., 35/15/46/95).
27

BOA., DUT., 74-2/2-3.

28

Hkmet, husus dnda valiler, hkimler ve tahsildarlarn me'muriyetlerine dair ngiltere'nin teklifine de olumlu
cevap vermekteydi. (Bk. Ayn yer.); Zaten Osmanl Devleti 1877-78 Osmanl Rus savandan nce mal iflsn iln
etmiti. Devletin 1874-75 Btesi 25 milyon Osmanl liras idi. Gelirleri 17 milyon lira olan devlet, d borlara senede
13 milyon lira demekteydi. Devletin ihtiyac iin ancak 4 milyon lira kalmaktayd. Bk. Parvus, Trkiyenin Can
Damar Devlet-i Osmaniyyenin Borlar ve Islah, stanbul 1330, s. 9: Bu artlarn stne bir de savan maliyeti
eklenince durumun vehameti daha iyi ortaya kar).
29

BOA., DUT., 74-2/2-10 ("... bu babda ngiltere Devleti tarafndan dahi her br ihtart ve tebligat vuk bulmakta"...).

14

vurdu. Daha nce baz vilyetlerde tecrbesine sz verilen reformun, hl uygulanmad hatrlatlp,
Padiahn verdii szn gerei olarak ngiliz uyruklu Baker Paann Dou Anadolu'da byk bir
greve atanmas teklif edilmekteydi.
Hkmet, yaplmas gerekli olan reformu: l- Antlama hkmlerine bal vaatlerin icap
ettirdii reform, 2- Devletin iradesine bal ve gerekli reformlar olmak zere iki ksma ayryordu.
Antlamalarn getirdii ykmllkten kaynaklanan reformlar iin; Hkmetin hazrlad ve ngiltere
Hkmeti'ne verdii cevaplar, daha nce kabul grmedii gibi bu defa da verilen cevap tatminkr
bulunmad. Lord Disraeli bakanlndaki ngiliz Hkmeti. Babli'ye kar tavrn gittike sertletirdi.
Kendilerine daha on gn nce Osmanl Hkmeti tarafndan bir reform program verilmi olmasna
ramen, ald talimatlar dorultusunda hareket eden Layard, 24 Kasm 1879 (12 T.Sani 1295) tarihinde
sret-i hussiye ve gayr- resm olarak Padiah'a bir reform projesi verdi. Dokuz maddeden oluan bu
projede30: 1. maddede; jandarmaya ait hususlara temas edilmekte ve Anadolu'ya hl muktedir bir
mfetti atanmad vurgulanmaktadr. 2. maddede; mal hususlar iin, her vilyete bir Avrupal Mal
mfettiin tayininin daha yararl olaca, 3. maddede; yine Avrupal memurlarn, adliyede
grevlendirilmesinin faydalarn temas edilmekteydi. 4. maddede; adem-i merkeziyet fikri savunulmakta,
her eyin merkezden ynetilmesinin kt sonularna, Trkistan'n iine dt felket rnek
gsterilmektedir. 5. maddede; Hrstiyanlarn ounlukta olduu kaza ve nahiyelere, Hrstiyan kaymakam
ve nahiye mdrleri atanmasna, 6. maddede; yol yapm ve ziraatin gelitirilmesi ile servetin
artrlmasna, 7. maddede; Hrstiyanlarn, mahkemelerdeki ahitlikleri hakknda yrrlkte olan nizamn
eksiksiz uygulanmasna, 8. maddede; Erzurum Valisi Rstem Paann31 maiyetine muktedir memurlar, polis,
adliye ve maliye mfettileri verilmesine, 9. maddede ise aar usulnn lavna kadar, bu usuln tadil ve
slahnn gerekliliine temas edilmekteydi.
Layardn bu projesini grmek zere kabine, l Aralk 1879'da hususi olarak topland. Bu
toplantda, daha nce verilen cevaplar dorultusunda alnan kararlar ngiltere Hkmeti'ne iletildi32. Ayrca,
Babli'yi bask altnda tutmak zere, parlmento yesi Goschen'i, 28 Mays 1880 tarihinde stanbul'a
Fevkalde Eli olarak gnderildi33. Ortaya kan gelimeler sonunda adeta birleen Avrupal devletler,

30

BOA., DUT., 74-2/2-7; YEE.,. 35/17/46/95.

31

Bu srada Rstem Paa Cebel-i Lbnan mutasarrfdr. Bk. ayn yer.

32

Cevap iin bk. DUT., 74/22-6; YEE., 35/17/46/95; ayrca bk. Cevdet Kk, ayn eser, s. 56-57.

33

BOA., DUT., 74-2/ 1-24.

15

ngiltere Elisinin hazrlad bir baka notay, 7 Eyll 1880 tarihinde Babli'ye mtereken verdiler34.
Goschen'den sonra stanbul eliliine atanan Lord Dufferin, Anadolu Reformu ile ilgili
giriimlere devam etti. Dufferin, bu maksatla Anadolu'da bulunan Asker Konsolos Yarbay Wilson ve
Binba Trotter'e bir proje hazrlatt gibi. dier be devletin elilerini de yine bu maksatla bir araya
getirdi. kinci defa 9 Eyll 1881'de bir araya gelen elilere; yeni bir notayla. Babli'den, Dou
Anadolu'ya bir Genel Vali atanmasnn istenmesini ve daha nceki tekliflerde de srarl olunduunun
belirtilmesini teklif etti. zellikle, Genel Valilik konusunun n plna karld bu gelimelerden
sonra II. Abdulhamid, 14 Ocak 1882 tarihinde ngiliz elisiyle grerek bu husustaki dncelerini
bildirdi.
1.3. Reformla Terrizmi ilikilendirme yntemleri
1879'dan 1890 y l n a kadar, Berlin Antlamas'nn 61. maddesinin35 kendilerine vaat
ettii haklar hususunda, Osmanl Hkmeti'nden hibir talepte bulunmayan Ermeniler36, bu
tarihten sonra reform isteiyle harekete getiler. ngiliz ve Ruslarn da nemli teviklerini gren ve
esas gayeleri, muhtar bir Ermenistan kurmak olan Ermeni komitelerinin hedefi, Avrupal
devletlerin, Osmanl Devleti'ne mdahalelerini salamakt. Avrupal devletler, ngiltere'nin ban
ekmi olduu her hadiseden sonra, iddet derecesi deien protestolarda bulunmaya baladlar.
1894 y l n d a meydana gelen Sason olayndan sonra ise bu protestolar yaptrmc bir mdahale
eklini ald. Hnak Komitesi'nin tertibi olan bu hadise, bir nevi 1895 ylnda balayp 1900
ylnda sona erecek olan Anadolu Reformu almalarnn, ikinci nemli safhasnn balangcn
tekil etti.
1.3.1. Ermeni Terristlerin bir tertibi Sason Ermeni olay (1894) ve Tahkikat Heyeti
1894 tarihinde Ermeni Komitelerinin, Ermenilerin yerleik bulunduklar yerlerde, bir genel isyan
karma hazrlklarna hz verdikleri gzlenmektedir (24 Ekim 1894)37. Bu gayretlerin sonunda
34

Yusuf l Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, 1/1. Ankara 1983, s. 19-23.

35

61 madde: Babli ahalisi Ermeni bulunan ayaltda ihtiyacat- mahalliyenin icab ettii slht bila-tehir icr ve
Ermenilerin ERKEZ ve KRTLERE kar huzr ve emniyetlerini temin etmeyi taahhd eder ve arasra bu babda
ittihaz olunacak tedabiri, devletlere tebli edeceinden, Dvel-i marnileyhin, tedabir-i mezkurenin icrsna nazaret
eyleyeceklerdir. Bk. Berlin Kongresi, Hicri 1298 Matbaa-y Amire, s. 271; Berlin Memorandumu Tercmesi iin bk.
Ahmet Rasim, stihdattan Hakimiyet-i Milliyeye, II. stanbul 1341, s. 115-117.
36

Osman Nuri, Abdulhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat (muharriri Ahmet Rasim), II. stanbul 1327, s. 819.

37

BOA., DUT., 81-2, Ermeni leri Dosyas (ED) 131 l; Bu olaylarn canl ahitlerinden Rusya'nn Van ve Erzurum
Bakonsolosu General Mayevski'nin raporlar aydnlatc bilgiler iermektedir. Bk. Rusya'nn Van ve Erzurum

16

Hamparsun Boyacyan (Murat)'n ynetimdeki toplar dahi bulunan Hnak Komitesi'ne katlan
Ermeniler ve onlarla birlikte hareket eden baz Krtler, Sason Talori'de kanl bir olay meydana
getirdi38. Bu hadise neticesinde Ermeniler istedikleri hedefe ulat.Bylece Avrupal devletlerin Osmanl
Devleti'ne mdahaleleri saland139. IV.Ordu birliklerinin isyan, silh kullanarak bastrmasn40
bahane eden ve frsat kollayan bu devletler, Osmanl Devleti'ne bask yapmak iin harekete geti41.
Sason olay zerine, bizzat Rus mparatoru'na bavuran Emiyazn Katogikosu Hr mi yan .
ondan mdahale isteinde b u l u n d u . Rusya ve dier Avrupal devletlerin basknna maruz kalan
II. Abdlhamid, hadiseyi yerinde inceletmek zere b i r komisyon grevlendirdi42 Uzun grmeler
sonunda, II. Abdlhamid'in kar olmas nedeni ile 43 balangta, Tetkik Heyetine dahil edilmeyen
ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Erzurum Konsoloslarnn, bu komisyona itirakleri kabul edildi 44 .
Osmanl Devleti'nin teklifine ramen, sz konusu komisyona balangta temsilcis inin
katlmasna rza gstermeyen45 Amerika Hkmeti, daha sonra bu ile ilgilenmesi iin Sivas'ta
bulunan konsolosunu grevlendirdi (18 Ekim 1894)46. Amerika'nn bu tavr ise Osmanl
Hkmeti'nden kabul grmedi.
ncelemeler

sonunda, olaylara Ermenilerin

sebebiyet verdii komisyonca ortaya

karld 4 7 . Dier taraftan ayn hususta, IV. Ordu Miri Zeki Paa da stanbul'a b i r rapor
gnderdi. Bu rapora gre; Talori civarnda yaylaklarda bulunan Bekrnl aireti, defalarca
Bakonsolosu Mayevski'nin Hatralar, hzr. Neriman Hasanaliyev, Trabzon 2001, s. 13-14: (Raporun Franszca evirisi.
Les Massacres d'Armenie Statsque des Provinces des Van et de Bitlis); Esat Uras, Ermeni Meselesi, Ankara 1957, s.
476-477.
38

BOA., DUT., ayn yer; YEE., 35/35-29/30/96 (Talori lerine Dair Evrak Sureti Defteri): "Ecnebi eslihasiyle msellah
olduklar halde ik- feyazhdan (rezilane) geri durmayan Ermeni ekiyas, Devlete asi olan Ekrd ile ittifak ve o civarda
bulunan slam karyelerini ihrk eylemek gibi harekt- asyi-i ikennede bulunmakla..."; General Harbordun
Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, (hzr. Seil Akgn), stanbul 1981, s. 21.
39

Osman Nuri, ayn eser, s. 828-850.

40

M.G. Nersision-R.G. Sahakyan, Genosid Armyan Osmanskoy mper,. Erivan 1983, s. 38: (IV. Ordu Miri Zeki
Paann Mua gelerek Ermenilerin yok edilmesi hakknda bir ferman okuduu iddia edilir).
41

Tark, 3880 (28 B 1313): Pariste kan Tan gazetesinde nkl.

42

Yusuf Hikmet Bayur, Ayn eser, I/I Ankara 1983, s. 7; Ayrca Hariciye Nazr Turhan Paann bakanl altnda da bir
Komisyon- Mahsus kuruldu ve vazifeye balad. Bk. DUT., 74/2-1-6.
43

Osman Nuri, Ayn eser, III. s. 851.

44

Osman Nuri, Ayn eser, III. s. 826-847: Bu Komisyonun grevi Temmuz 1895 tarihinde sona erdi denilmektedir. Bk.
Edeuard Driault, ark Meseles, (Mtercimi Nazif) stanbul 1928, s.333.
45

Cevdet Kk, Ayn eser, s. 111.

46

BOA., DUT., 81-2 (EID) 1310; K. Mesrob. Krikorian, Ayn eser, s. 9.

47

Stefenos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, stanbul 1980, s. 553 (Documents Diplomatquesten nkl).

17

Ermenilerin saldrsna uram; airetin ileri gelenlerinden Hac Aa'nn karnna barut
doldurulup patlatlmas benzeri vahilikler ve katliamlara maruz kalnm ve bu olaylar sz
konusu hadisenin ortaya k mas n a sebep o l mu t u r ( 28 Ocak 1894)48. Avrupal delegelerin
murahassa raporlarna gre ise, olaylarn basorumlusu Bitlis Valisi Tahsin Paa ve mahalli
memurlard49. Bundan dolay konsoloslar, Komisyon Bakan aracl ile Tahsin Paann iten
elektirilmesini istediler50. II. Abdlhamid'in en fazla ekindii taraf ise bu hadiseler bahane
edilerek 1309/1891 y l ola yl ar n n gndeme getirilmesiydi (l Nisan 1894) 51 .
Mu'taki bu soruturma devam ederken ngiltere, Fransa, Rusya'nn stanbul'daki byk elileri,
Sason olaylarn ileri srerek hazrladklar bir memorandum ile Vilyt- Sitte'de yaplmasn istedikleri
reformlar muhtevi 40 maddelik bir Reform Projesini Osmanl Hkmeti'ne verdiler (11 Mays 1895).
1.4. Avrupal devletlerce Ermenilerle ilgili krk maddelik yeni bir Reform Projesi'nin
Hkmet'e verilii
Erzurum, Sivas, Van, Bitlis, Mamurat'I-aziz ve Diyarbekir vilyetlerinde, uygulamaya konulmas
istenilen Reform Projesi52 ve memorandum53, yar resm bir mahiyette olmas iin, Batercmanlar vastasiyle
nce Mabeyn Bakitabetine/Saray'a, birka gn sonra da Babli'ye/Hkmete verildi54. Bu projenin
hazrlk almalar daha 7 ubat 1895 tarihinde balatlmt. Bu tarihte ngiltere Hariciye Bakan
Kimberley, stanbul'daki byk elisine bir talimat gndererek, reform meselesinin Fransa ve Rusya
Devletleri byk elileri ile birlikte gndeme getirilmesine dair yetki verdi. ngiltere bu yola girmekle, yirmi

48

BOA., DUT., 81-2 (ED) 1311; YEE., 35/35-29/30/96: Sason ve Kulp kazalar ve Talori cihetinde Ermeniler silahl
dolaarak ve slam halka tasallut ederek, vergi vermemekte olduklar 6 Z 1311. Silahl Ermeniler bu kere Mu
cihetindeki Krtler zerine hcum ile bir ky yaktklar ve mslman nfustan ileri gelenleri katl ve bir slam kzn
zorla kaldrp trl fezahete cret ettikleri. 1 Ra 1312 ; Abdlhamid Han ve Muhtralar, (hzr. Mehmet Hocaolu),
stanbul 1989, s. 53.
49

Osman Nuri, Ayn eser, III. s. 827: (Belgede Tahsil Paa olarak zikredilir).

50

BOA., DUT., 81-2 (ED) 1310: (O. Nuri, Enis Paa demektedir).

51

BOA., DUT., 81-2 (ED) 1312.

52

BOA., DUT., 74-2/1-2; 1-6; YEE., 35/38/48/95; Esat Uras, ayn eser, s. 308-327; Mehmet Hocaoglu,

Ermeniler, stanbul 1976, s. 417-424.

53

BOA., DUT., 74-2/3-1; YHE., 31/115-2/115/84 (Franszcadr); Ermeni yazar Garo Sasuni, eserinde bu tarihi 11 Mays
1894 olarak verir. Garo'nun tarihlemesi yanltr. Bk. Garo Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15. yy.dan Gnmzde
Ermeni-Krt likileri, (vr. Bedros Zartaryan-Memo Yetkin), stanbul 1992, s. 124.
54

Osman Nuri, ayn eser, III., s. 852; A. Debidour, Histoire Diplomatique de LEurope, Paris 1929, s. 228: (Burada
Islahatla ilgi ilk kararn, 1895 Ocanda Mu'taki incelemeler iin yaplan ilk toplantdan sonra gndeme geldii
belirtilmektedir.); Hikmet Bayur, ayn eser, 1/1., s. 83; Mehmet Hocaolu, ayn eser, s. III.

18

yldr srdrd bir politikay da terk ediyordu55.

Balangta, verilecek tekliflerin hazrlanmasnda

ngiltere'nin yalnz56, Fransa ile Rusya'nn ise birlikte 57 hareket ettikleri grlmekteydi. Mays 1895
tarihinde bu lkenin byk elileri bir araya gelerek hazrladklar projeler hakknda fikir al-veriinde
bulundular. ngiliz Byk Elisi Curri'nin, Ateemiliter Albay Chermid'e hazrlatt reform projesi58
Fransa ve Rusya byk elilerini pek tatmin etmedii gibi, ngiliz byk elisi de bu iki devletin tekliflerini
olumlu bulmad. Fransa ve Rusya elilerinin ileri srdkleri gereke, hazrlanan tekliflerin, gerek kendi
gerekse Osmanl Hkmeti'nce kabul edilmiyecek kadar ar olmasyd. Byle bir durum karsnda
ngiltere, Almanya, talya ve Avusturya'ya mracaat etti. Almanya'nn Osmanl Hkmeti'ne bir muhtra
vermesini salad. Fakat II. Abdlhamit sz konusu muhtraya cevap vermedi59.
Neticede, Avrupal devletler Osmanl Hkmeti'ne verilecek proje ve memorandum zerinde bir
mutabakata vardlar. Osmanl Hkmeti'ne verilen memorandumda; Rus mparatorluu'nun Elisinin
Birinci Tercman Bay Welidour, Kk Asya'nn Dou illerine uygulanacak ve Rus Hkmeti'nin,
mparatorluk Hkmeti'ne tavsiyeyi uygun grd reformlar ieren bir projeyi Sultan'a sunmakla
grevlendirildi 60. denmekteydi. On drt maddeden oluan bu muhtrada, zerinde durulan balca
hususlar; valilerin tayini esnasnda byk devletlerin elilerinin reylerinin alnmas, vergilerin kesin bir
hlde dzenlenmesi, jandarmaya gayr- mslim unsurlarn kabul, Krtlerin yaylak ve klaklarnn
snrlandrlmas ve airetlerin yaylaklara gidileri ile dnlerinin kontrol altnda tutulmas gibi
konulardan ibaretti. Reform Projesi'nde ise balca u maddeler yer almaktayd: l- Valilerin tayini ile ilgili
teminat verilmesi, 2- Siyas sulardan hkm giyen Ermenilerin affedilmesi, 3-G eden ve srgn edilen
Ermenilerin yerlerine dndrlmesi, 4-hapishanelerin ve mahkmlarn durumunun kontrol edilmesi, 5Vilyetlerde yaplacak reformun kontrol iin bir Fevkalde Komiser atanmas, 6- Sason ve baka yerlerde
zarar gren Ermenilerin zararlarnn devlete karlanmas, 7-stanbul'da daimi bir Kontrol
Komisyonu'nun kurulmas, 8- Din deitirme meselesinin bir nizama balanmas, 9- Ermenilere verilen
hukuki imtiyazlarn btnyle korunmas ve uygulanmas, 10- Anadolu'nun baka blgelerindeki Ermenilerin
durumlarnn da dikkate alnmas.

55

Osman Nuri, ayn eser, III., s. 851.

56

Cevdet Kk, ayn eser, s. 116.

57

Osman Nuri,. ayn eser, III., s. 852

58

Cevdet Kk, ayn eser, s. 116.

59

Osman Nuri, ayn eser, III., s. 853.

60

BOA., YEE., 31/115-2/115/84.

19

1.4.1. II. Abdulhamid ve Hkmet'in proje zerinde yapt alma ve baz brokratlarn
grleri
Devletlerin verdikleri bu proje hakknda Said ve Kmil Paalarn da grlerini alan61 II. Abdulhamid;
Muhtra ve Reform Porojesi'nin ounluunu, alt vilyetin (Vilyt- Sitte) dier Osmanl
vilyetlerinden ayrlmas, ne isim altnda olursa olsun tekili Devlet iin gayet zararl olan, Almanya ve
Avusturya'da bulunmayan, Fransa'da bile lav edilmi olan milis kuvvetlerinin kurulmas, Ermenilerin
sahte senet ve evrakla Mslmanlarn mal ve mlklerini zimmetlerine geirmeleri ile Mslmanlar
aznla drecek gayet tehlikeli bir takm gelimelere yol aacak maddelerden olutuu62
deerlendirmesinde bulunarak ve ayrca, yaplan teklifleri genelde Padiah'n hkmranlk haklarna tecavz
ettii iin reddetti. Bu maksatla hazrlanan 23 Mays ve 3 Haziran tarihli iki ifah cevap byk
elilere verildi63. Hkmet'in daha sonra bir rapor eklinde hazrlayp verdii bu cevaplar, byk
devletlerce kabul edilmedi.
Hkmet'in yaplan teklifleri kabulde yava davrandn ileri sren ngiltere byk
elisi, Fransa ve Rusya byk elilerine Anadolu'da reform yaplacak vilyetlere bir Avrupal
Komiser tayin edilmesini teklif etti. Fakat bu teklif dier devletlerce kabul edilmedi. Bununla
birlikle byk eliler, Haziran 1895 tarihinde Babli'ye verdikleri bir ltmatomla 11
Mays'la yaplan tekliflere daha ak ve tatmin edici cevap verilmesini istediler. Bu srada
II. Abdulhamid, byk devletlerin isteklerine daha yatkn grnen Cevat Paay sadrazamlktan
azlederek, yerine Said Paay tayin etti (9 Haziran 1895)64. Said Paa, derhal bir cevab nota
hazrlad. Bu notada, byk devletin hazrladklar reform teklifini, Berlin Antlamasnn
61.

maddesine

dayandrdklar

ve

Devlet'in

egemenlik

haklarna

zarar

vermeyi

dnmediklerinin hkmete anlald; byk bir Avrupal Komiser tayinine kar da,
uygulanacak reformu tefti iin, Dou Anadolu'ya muktedir bir memurun grevlendirilmesinin
kararlatrld, teklif edilen Reform Projesi'nde baz dzeltme ve deiikliklerin yaplaca,
dnlen bu deiiklikler ve sebeplerinin byk devletlere bildirilecei taahhd edildi. II.
Abdulhamid'in onayndan geen nota, byk devletlerin elilerine verildi (17 Haziran 1895)65.
61

BOA., YEE., 31/2016 ve 2021/158/86.

62

BOA., DUT., 74-2/1-6.

63

BOA., YEE., 35/17/46/95; Said Paa, Hatrat, I. Dersaadet 1328, s. 34; Osman Nuri, ayn eser, III., s. 861.

64

Hayat hakknda bk. Zekeriya Kurun, Said Paa (Kk), Baslmam doktora tezi, M.. Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul 1991.
65

BOA., YEE., 31/115-4/115/84: Hikmet Bayur, ayn eser, 1/1., s. 86; Cevdet Kk, ayn eser, 133.

20

ngiltere Babakan Salisbury'nin proje zerindeki h i b i r deiiklii kabul etmeyeceklerini

bildirmesi ve bu gr Fransa'nn da desteklemesine ramen, yine II. Abdulhamid'in direktifi
ile, Avrupal devletlerce hi deitirilmeden uygulanlmas istenilen 40 maddelik bu proje
zerinde komisyon almalar balatld66.
Bunun iin Meclis-i Vkel'da Adliye Nazr Hseyin Rza, Dahiliye Nazr H a l i l Rfat,
Hariciye Nazn Turhan, Maarif Nazr Ahmet Zht ve Sadaret Mstear Hs eyin Tevfik
Paalardan oluan b i r komisyon kuruldu67. I I . Abdulhamid, almalarn balad esnada
meclise b i r mtalaat verdi. Bu mtalaatnda bilhassa 4., 6., 11.. 13., 19., 26., ve 40. maddelerin
dzenlenmesi srasnda baz hususlarn dikkate a l n ma s n istedi68. Buna gre; sancaklara
mutasarrf t a yi n i ile i l g i l i 4. maddenin dzenlenmesinde, sz konusu yerler Hrstiyan
mutasarrf atanmasnn uygun olmad, tayin edilecek mutasarrf ve kaymakamlarn nisbetlerini
belirleyen 6. maddenin dzenlenmesinde; gayr- mslim mutasarrf ve kaymakamlarn orannn 1/3'ten
daha az olmas gerektii, bunun iin suistimallere yol amayacak salam bir fkrann ilvesi gerektii;
nahiye meclislerine seilecek yelerin vasflarn tespit eden I I . maddenin dzenlenmesinde; yalnz
cinayetle mahkm olanlarn deil, politik sula hkm giyenlerin atanmamalar hkmnn de bu maddeye
ilvesi, nahiye mdrlne atanamayacak olanlar belirleyen 13. maddede yazl "imam" ibaresinin
kullanlmasna gerek olmad, vilyetlerde yeniden istihdam edilecek polislerden bahseden 19. maddenin
uygulanmas masraf gerektirdii iin, bu hususun da gz nne alnarak ayrca, bu tekiltn ileride bir
milis gc hline gelmemesi iin icabnn yaplmas; emlk, tapu ve tasarruf hukukunun temini iin
atanacak komisyonlardan sz eden 26. maddeye; slamlarn tasarruf hukukunu korumak maksadyla bir kayt
ilvesini, Sulh Mahkemeleri ile btn dier mahkemelerin ilmlarnn, taraflarn durumuna gre
Ermeniceye de tercme edilecei hkmn ihtiva eden 40. madde dzenlenirken de; Osmanl Devleti'nde
resmi dilin Trke olduu esasnn her tarafa yerlemi olduu gibi, slm bilginlerinin de buna tepki
gsterecekleri gz nne alnarak hareket edilmesi, dolaysyla mahkeme ilamlarnn devletin resmi dili
olan Trke ile yazlmas, baka bir dile tercme hususunun asla ve kesinlikle kabul edilmeyecei gibi
noktalara dikkat ekmekteydi. II. Abdulhamid, birok konuda olduu gibi byle bir hayat konuda da

66

" devletin Projesinde yalnz ynetim haklar ve Devlet-i Aliyye'nin bamszl ile uyumayan eylerin
reddedilmi olduunun beyan ve izah hakknda Londra ve Paris ve Petersburg Sefaretlerine Hariciye Nezaret'nden
telgrafhme " ve dier deerlendirmeler iin bk. BOA., Yldz Mtenevvi Maruzat (Y.Mtv),128/6.
67

BOA. DUT.. 74-2/3-1. YEE.. 35/38/48/95: Esat Uras. ayn eser. s. 331.

68

BOA., YA Res., 76-9.

21

yalnz bana karar almayarak, ileri gelir devlet adamlar ve Yaver-i Ekremlerin69 grlerine de
mracaat etmekte, son karar mercii olmasna ramen tek bana kararlar vermeye itibar etmedii
grlmekteydi.
1.4.2. Projenin son eklini almas
Bir taraftan byk devletlerle diplomatik yazmalar ve grmeler devam ederken, dier
taraftan da Meclis-i Vkel'da kurulan komisyon, proje zerindeki almalarn sonuna gelmiti.
almalar 17 Muharrem 1313/28 Haziran 1311 (10 Temmuz 1895) tarihinde tamamland 70.
Hazrlanan metnin bir stununda sefirler tarafndan verilen 40 maddelik program, kar stununda
da Bakanlar komisyonunun grleri yer alyordu. Hazrlanan bu metin bir tezkere ile II.
Abdulhamid'e takdim edildi. Padiah projeyi inceledikten sonra bir kere daha Komisyon'a havale etti
24 Muharrem 313 (17 Temmuz 1895). Komisyon'da, proje zerinde gerekli dzeltmeleri yaparak
tekrar II. Abdulhamid'e gnderdi 25 M. (18 Temmuz). Padiah, bu proje zerinde mavi kalemle baz
dzeltmeler yaparak gereini irade etti71.
II. Abdulhamid ayrca, Vilyt- Sitte'de yaplacak reformlarn, komisyonun hazrlad proje
erevesinde cereyan edeceine dikkat ekerek, Hkmet'ten yabanc elilere de verilecek olan bu
programn, tek bir noktasnda dahi hata yaplmadan tercme edilmesini istedi (30 Temmuz)72.
nk Padiah, vaktiyle Abidin Paa ve dier yetkililer tarafndan hazrlanarak, elilere gnderilen
karar metinlerinde yaplan tercme hatalarndan, 11 Maysta verilen memorandum ve 40 maddelik
Reform Projesi'nin hazrlannda yararlanlm olduunu grd. Osmanl Hkmeti, 2 Austos'ta
tasardaki hkmlerden hangilerin in kabul edilip hangilerinin kabul edilmediini sefirlere
bildirdi 73.
Proje ile balantl olan ve yine Nazrlar Komisyonu'nun zerinde alt bir dier mesele
de, daha nceki tarihlerde byk devlet tarafndan uygulanmas istenen, alt maddeyle ilgili
husustu. Osmanl Hkmetinin 17 Haziran 1895 tarihinde bir notayla byk devletlere kabul
69

Yaverlik kurumu iin bk. Ali Karaca, "II. Abdulhamid'in dareyi Kontrol Mekanizmalarndan Yaveri Ekremlik
Kurumu", TTK Milletleraras Tarih Kongresi Bildirileri, III/III. Ankara 2002,(1701-1739).
70

BOA., DUT., 74-2/3-1; 1-14; YEE., 35/38/48/95; ayrca, deerlendirmeler iin bk. Cevdet Kk, ayn eser, 135-140.

71

BOA., DUT., 74-2/1-25: II. Abdlhamid, Kaymakamlara dair 5., Airet ve Krtlere dair 24., emlak senedat ile ilgili
26. ve mahkemelerin ilamnda kullanlacak dille ilgili 40. maddelerde dzeltmeler yapt.
72

BOA., YEE., 35/38/48/95; YA. Res., 76/27 (Layiha 22 maddelik).

73

BOA.. YEE., 31/115-4/115/84; Hikmet Bayur. ayn eser.,1/1. s. 86; Cevdet Kk, ayn eser, s. 149.

22

edeceini bildirdii alt madde unlard:

1- El i l ik Tercmanlarnn, kurulacak olan "Reform Komisyonu" na slahatla ilgili
hususlarda mracaat etme hakknn kabul,
2- Jandarma Tekilt'nda Hrstiyan subay bulundurulmas,
3- Nahiye mdrl erinin yerli olmalar ve Vilyet Nizamnamesine gre tayin edilmeleri.
4- Nahiyelerde Korucularn (K r bekisi) bulundurulmas,
5- Hapishaneler hakkndaki mevcut nizamnamenin uygulanmas,
6- Nfus oranna gre Hrstiyanlardan da memur tayin edilmesi.
Eski sadrazamlardan Said Paa, sz konusu memorandum ve projenin 16 yl nce (25
Kasn 1879) verilen Reform Projesi'ne dayandrld grndeydi 74. Kmil Paaya gre bu defa
ad geen devletler, Sason olay zerine, sz konusu hkmleri bizzat uygulatma ve tayine teebbs
ettiler75.
Gerek I I . Abdulhamid, gerekse Hkmet'in reformla i l g i l i konularda, Devlet'i yabanc
devletlerin bask ve mdahalelerinden koruyacak tedbirler alma politikas oluturduklar
grlmekteydi. Bu politika ndan, Avrupal devletlerin reformla ilgili teklifleri kabul
edilmekle

birlikte,

ellerinde

tuttuklar

mdahale

kozlarnn

tesirsiz

hle

getirilmesine

allmaktayd. Bu maksatla uygulanlmas istenilen program hkmleri; Devletin kanun ve

tzkleri ile elimeyecek ekilde yeniden dzenledii gibi, reformu kontrol edecek Mfetti'in
seiminde de bata ngiltere olmak zere, Batl devletlerin takip ettikleri siyaset etkisiz hle
getirildi76. Nihayet btn ynleriyle Mahsus- Vkel'da grlen bu meselelerle, Salisbury'nin
tavryle byk bir olay hline gelen alt madde ve Mfetti atanmas konular bir karara
balanp, bu durum 13 R. 313 (3 Eyll 1895) tarihinde II. Abdulhamid'e arz edildi. Padiah, 4
Eyll'de bu kararlar onaylad77. Buna ramen Ermeni Komitelerinin faaliyetleri nlenemedii gibi.
onlar memnun etmek mmkn de olmad. Reformun tatbike konulmasnn hemen ardndan
74

BOA., 35/17/46/95; Said Paa, ayn eser, l. s. 34.

75

BOA., ayn yer, 2016.

76
77

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983.

BOA., YEE., 35/35-9/48/95; Cevdet Kk, ayn yer, s. 158.

23

Ermeniler, tekrar harekete getiler ve stanbul'da byk bir olaya sebebiyet verdiler.
1.4.3. Terrizmin yeniden devreye girmesi, Avrupallara ynelik Babli Ermeni baskn (1895)
Gayesi, Batl elileri Ermeni Meselesi ile daha fazla itigle mecbur etmek ve salib ruhunu
uyandrmak olan78 Hnak Komitesi'nin tertip ettii bu hadiseden iki gn nce Ermeniler, alt devletin
elilerine mracaat ederek, reform istei maksadyla sessiz bir protesto gsterisi yapacaklarn bildirdiler.
Fakat protesto sylendii gibi sessiz gemedikten baka, bir Trk subaynn Ermeniler tarafndan
ldrlmesi ile olaylarn renginin baka bir hl almasna sebebiyet verildi (30 Eyll 1895)79. Ermenilerin esas
hedefleri, Patrik zmirliyan'n Avrupal gazeteci George Coulis'e verdii beyanatta aka
grlmekteydi. zmirliyan bu beyanatnda; "Biz mitsiz milletlerdeniz ve btn vastalar kullanarak
savayoruz. Bu srada bazen masum kimseler zarar gryorlarsa da bunun nemi yoktur" demekteydi 80.
zmirliyan'n bu iddialar, Papa'nn 10 Ocak 1895 tarihinde Avrupal devletler nezdindeki vekillerine
gndermeyi kararlatrd beyannamede cevabn bulmaktayd81. Papa, bu beyannda Ermeni isyannn din
(mezhebi) bir ynnn olmadn belirtiyordu.
Ermeniler ise Hkmete verdikleri protesto notasnda, reform talepleri ile beraber alt vilyetin bir
Umm Vali ynetimine verilmesini de istediler82. Ayrca, stanbul'daki byk eliler, Hkmet'in tavrn
protesto etti. Btn bu gelimeler, Babli'de bir Hkmet deiikliine yolat. Sadrazam Mehmet Said
Paa (Kk) grevden alnarak, yerine Mehmet Kmil Paa atand (3 Ekim 1895)83. Esas maksatlar
muhtar bir ynetime kavumak olan Ermeniler 84, Babli olaylar ile bir kere daha Avrupa'nn dikkatini,
Osmanl Devleti'ne evirmeyi baardlar. Bylece elilerin teklifleri kabul edilerek; 20 T.Evvel 1895
tarihinde Ermeniler iin uygulanacak kararlar da ihtiva eden, Vilyt- Sitte'nin slahna dair Reform
Projesi ve bir irade gerekli yerlere gnderildi85. Salisbury, II. Abdulhamid'in bu kararlan uygulayacandan
pheliydi. Bu gelimeler olurken komitelerin emirleri dorultusunda harekete geen Ermeniler, Anadolu'nun

78

Edeuard Driault, ayn eser, s. 333.

79

Osman Nuri, ayn eser, III. s. 835; Hikmet Bayur, ayn eser, I/I. s. 91.

80

Esad Uras, ayn eser, s. 482-483 (Ermeni Buhran ve Tekrar Dou adl Ermenice eserden nkl.).

81

BOA., DUT., 81-2 ED) 1310.

82

Osman Nuri, Ayn eser, III. s. 834-835; bnl-Emin, Son Sadrazamlar, IV. s. 334-335

83

Cevdet Kk, ayn eser, s. 161.

84

BOA., YA. Res., 82/26.

85

K BOA., YEE., 35/2371/50/97; Sabah, 5 T.Evvel / 17 Ekim 1895; Edeuard Driault, ayn eser, s. 334.

24

birok yerinde silhl eylemlerle isyanlar karmaya giritiler86.

2- AVRUPALILARIN GDML ZERK ERMENSTAN PLNLARININ BAUNSURU ANADOLU
REFORMU GENEL MFETTL (1895-1900)

Anadolu Reformu Meselesi'nin en nemli ynlerinden birini tekil eden Mfettilik konusunun siyas
gndeme giriinin balangc 10 Mays 1878 ylna kadar gider87. Yukarda belirtildii zere Ali efik Bey,
tefti iiyle grevlendirilmiti88. Nitekim bu tarihte ngiltere Elisi tarafndan, Babli'ye Anadolu'da
uygulanmas isteiyle verilen, dokuz maddelik Reform Projesi'nde yer alan hususlarn tatbiki iin,
Avrupal bir Mfetti atanmas teklifi yer almaktayd89. Aslnda ngilizlerin dnd. Genel Valilik'ten
baka bir ey deildi90. II. Abdulhamid, Avrupal devletlerin bir Genel Vali atamak suretiyle, buralar mmtaz
bir eyalet hline sokmaya altklarn ve bunu elde ettikten sonra, Genel Valinin yerine Avrupal bir
prens tayinlerinin ok byk bir ihtimal olduunu sylemekteydi91.
Mabeyn'den

Bekir

Bey,

ngilizlerin

Rocild

vastasyla

am'da

Yahudilerin

yerletirilmesinden yararlanarak, orada b i r Yahudi devleti, Anadolu'da Ermeni ve Arabistan'da da

bir Arap hkmeti kurmaya al tk larn n anlaldn belirtmekteydi92. Mabeyn Ktibi
Tahsin Paa da, M f et ti l i k

tayini

konusundan bahsederken Avrupal devletlerin,

Anadolu'nun alt vilyetinde yaplacak reformu kendi istedikleri ekliyle, siyas basklar
yo lu yl a Hkmet'e kabul ettirmeye altklar ve Avrupal bir Mfetti tayini gibi Osmanl
Devleti'nin zararna olacak teklifleri ileri srmekten de ekinmediklerini kaydetmekteydi93.

86

Kamuran Grn, ayn eser, s. 154-155: (29 Eyll 1895 Divrii. 2l Ekim 1895 Trabzon. 6 Ekim 1895 Ein,7 Ekim
1895 Develi, 9 Ekim 1895 Akhisar, 21Ekim 1895 Erzincan, 25 Ekim 1895 Gmhane, 25 Ekim 1895 Bitlis, 26 Ekim
1895 Bayburt, 27 Ekim 1895 Mara, 29 Ekim 1895 Urla, 30 Ekim 1895 Erzurum, 2 Kasm 1895 Diyarbekir, 2 Kasm
1895 Siverek, 4 Kasm 1895 Malatya, 7 Kasm 1895 Harput, 9 Kasm 1895 Arapkir, 15 Kasm 1895 Sivas, 15 Kasm
1895 Merzifon, 16 Kasm 1895 Antep, 18 Kasm 1895 Mara, 22 Kasm 1895 Mu, 3 Aralk 1895 Kayseri, 3 Aralk
1895 Yozgat Ermeni olaylar).
87

DUT., 74-2/2-1: 8 CA. 1295.

88

Erzuru, Van, Diyarbekir vilayeti ile Mamuratlaziz mutasarrflnda Krtlerin Ermenilere saldrdklarna dair olan
ikyetleri aratrp, teden beri ounluu adrlarda gebe bir hayat yaayan ve meden bir terbiye grmemi olan
Krtlerin, ayet byle davrandklarn tespit ederse, vakit geirmeksizin bu ekyalklarn ortadan kaldracak nlemler
alacakt. Bunlardan gerekenlerin, ikayeti olanlarla birlikte mahkeme olmalar ve suu bulunanlarn emsaline ibret
olacak ekilde kanuni cezalara arptrlmalarn salayacakt." Bk. DUT., ayn yer.
89

BOA.,YEE., 35/35-7/46/95 ve 35/38/48/95.

90

BOA., YA. Hususi., 332/2; Said Paa, ayn eser, I. s. 36.397 ; Bill N.Simir, ayn eser, s. 72, 336. 338.407.

91

BOA., DUT., 74-2/1-28; Cevdet Kk, ayn eser, s. 141.

92

bnl Emi,. Son Sadrazamlar, III. s. 1484.

93

Tahsin Paa, ayn eser, s. 48

25

Nitekim ngiltere'nin 1880 y l l a r n d a bu yoldaki istei zerine, o tarihlerde n g i l i z

General Baker Paa bakanlnda, Trhla Eski Mutasarrf ve ura-y Devlet Reisi Said Paa
ile

Bahriye

merasndan

Sleyman

Paadan

oluan

bir

Tefti

Heyeti

Anadolu'ya

gnderilmiti 94 .
Padiah, Mfettilik iin ad geen R a i f Paa, Hasan Fehmi Paa, Nafa Nazn Tevfk
Paa i l e Ahmet Muhtar Paalar arasndan95 ve elilerin t e k l i f ettii 40 maddelik proje zerinde
almalar devam- ettii b i r esnada (27 Haziran 1895), Yaver-i Ekrem M a r e a l (apanolu)
Ahmet kir Paa'y Anadolu Vilyt Umum Mfettilii'ne tayin etti 9 6 . Bylece ngiltere'nin
byk b i r komiser tayini teklifine de bir nevi cevap verilmi oldu97.
I I . Abdulhamid, atanan mfettiin esas grevinin reformun uygulanmas esnasnda,
mevcut k a n u n ve tzklerin i h l l i n e engel olmak, yine slahat gerei, vilyetlerde yaplacak
yeni tekilt ve deiikliklerin, devletin hukukuna gre dzenlenmesini salamak olduunu
belirttikten sonra; Elhasl bu memuriyet pek byk bir memuriyettir. Devletin ve slmn saadetini
temin edecei gibi. harabivetine dahi sebep olabilir " demekteydi98.
2.1. Reform Mfettilii ve Heyeti
27 Haziranda kir Paann Mfetti-i Umm olarak atand elilere bi ld ir il d i i gibi
gazetelerde de 29 Haziran Pazar gn Anadolu'ya hareket edecei yolunda haberler yaynland 99 . Fakat
gerek kir Paann emrine verilecek heyetin henz tekil edilemeyii 100, gerekse kir Paaya verilecek
talimatn ve uygulanacak Reform Projesinin hazr olmamas sebebiyle, Anadolu'ya hareket ancak 24
Austos 1895 tarihinde gerekleecektir.

94

BOA., YA. Res., 334/54; Said Paa, ayn eser, 1. s. 36; Bill N.imir, ayn eser. s. 336

95

BOA., DUT., 74-2/1-13.

96

Dier faaliyet ve almalar iin bk. . Ali Karaca, ayn eser

97

BOA., DUT., 74-2/1-11; Devlet Salnamesi 1313, Dersaadet s. 1035, (Anadolu Vilyt- ahanesinin icab eden
mahallerini tefti iin Yavern- kirm cenb- ehriyariden devletli kir Paa Hazretleri nasb ve tayin buyurulmutur.
4.M. 1313.); Devlet Salnamesi 131, Dersaadet, s. 53; Devlet Salnamesi 1315, Dersaadet, s. 35; Devlet Salnamesi 1316,
Dersaadet, s. 53; Tercuman- Hakikat, 5102 (5M) Sahah, 2 117 (5 M); kdam, 5 (5 M ); Cevdet Kk, ayn eser, s. III.
98

BOA., YEE., 9/2610/72/4; Sultan II. Abdulhamit Han, Devlet ve Memleket Grlerim, hzr. A.Alaaddin Cetin-Ramazan
Yldz, stanbul 1976, s. 197, 198, 200, 204; Sabahattin Samur, "Bir Muhtra ve Dndrdkleri". Trk Dnyas Tarih
Dergisi, stanbul, Ocak 1992, s. 28-33.
99

Tercman- Hakikat, 5103 (6 M. 1313/29 Haziran 1895).

100

BOA., YA Res., 76/20.

26

Genel Mfetti'in yardmclna ise Ticaret ve Nafia Nezareti statistik Mdr Fehmi Frnko Bey atand101.
Daha sonra onun istifa etmesi zerine bu greve Dimitri Mavrokordato getirildi. Bu heyet 12 Austos 1895
tarihinde II. Abdulhamid tarafndan onayland102.

Anadolu Reformunu Tefti Heyeti ve denekleri103

ADI

AYLII
(Kuru)

GREV

YILLIK
MAAI
(Kuru)

Devletli kir Paa

Mfetti

45.000

540.000

Saadetli Mavrokodato Efendi104

Mfetti Muavini

9.000

108.000

Saadetli Ali Dani Beyefendi

Birinci Maiyet M.

9.000

108.000

Saadetli Hseyin Hasib Efendi105

kinci Mahel M.

7.200

86.400

Mehmet Tevfk Efendi106

Mukayyd

2.700

32.400

101
102

103

BOA., DUT., 74-2/2-28; .., TY., 9040-5.

Cevdet Kk, ayn eser, s. 150.
BOA., rade Dahiliye (D) 1317, 36 (9 S 317); BOA., YEE., K.31 E. 76/25 Z. 76 K. 81; DUT., 74-2/1-29.

104

BOA., YA. Res., 76/20: (Muavinin maa 20.000. kr. olmas teklif edilmitir).

105

BOA., D. 1317, 36: (Bu greve getirildiinde Tahran Sefaretinde msteard).

106

Saadet, (5 C. I3l3), 1513; Tercman- Hakikat (6 RA. 1313) sh. 1. stun 3.

27

Abdulvahab Efendi

Mukayyd

2.700

32.400

Binba Yusuf Bey

Tabib

900

10.800

Kaymakam zzetli evki Bey

Birinci Yaver

1.125

13.500

Yzba Futuvvetli Sezai Efendi

kinci Yaver

400

4.800

Mlzm- Sni Tevfik Efendi

nc Yaver

300

3.600

Mehmet Efendi

crac

400

4.800

Drt avu107

400

4.800

Mahallinde 3 veya 4 katip iin

1.350

16.200

Toplam108

80.475

965.700

Behet Bey (geici olarak)

Salis rtbe

Babli

Sabri Bey (geici olarak)

hlafasndan
Hukuk
Mektebi

mMhime

Hakk Efendi

ttalebTalebesi

Abdullah Efendi
Tefti Heyetinin tekilinden sonra Mfetti'e verilmek zere Hkmet tarafndan bir Talimatname
hazrland. Havass- Vkel'dan oluan bir komisyonun hazrlad ve Meclis-i Mahsus- Vkel'da
grlp imzalandktan sonra, birer nshas Rusya. Fransa ve ngiltere Elilerine verilen 32
maddelik Proje ile 8 S. 1313 (31 Temmuz 1895) tarihli irade de bu Talimatnameye eklendi 29 S.
1313 (21 Austos 1895)109. Ayn zamanda 3 RA. 1313 (24 Austos 1895) tarihli bu Talimatname110 ile
sz konusu Proje Genel Mfetti'e de verildi ve 24 RA. 13 13 (24 Austos 1895) tarihinde Tefti Heyeti
ilk urak yeri olan Trabzon'a doru stanbul'dan hareket etti111.

107

avulardan Osman Efendi 20. Svari Alay l. Blne Mlzm-i Sni olarak atanr, bk. Tercman- Hakikat (6 B.
313) sh. 1. stun 3.
108

BOA., D. 1317, 36; Servet, 151 (30 Ekim 1896): (Harcrahlar da ilve edilince grevleri sresince denen cretlerin
toplam senelik 20.000. liraya ulamaktadr).
109

BOA., Nizamt Defteri, 7. s. 119-131; DUT., 74-2/3-1; YEE., 35/2371/50/97 ve YA Res., 76/27: (22 maddelik hu
projenin 1., 4., ve 6. maddeleri nfus nisbeti ile ilgili hususlar. 12. maddesi nahiye mdrlerinin tayini l8., 19., ve 20.
maddeleri ky bekileri, 21. madde jandarmada Hrstiyan subay istihdam ve 22. madde ise hapishanelere ait hususlar
iermektedir.)
110

BOA., YEE., 31/2305 ve 2248/76/81; Esat Uras, ayn eser, s. 339-340.

111

Tercman- Hakikat, 5152 (5 RA. 1313); Osman Nuri, ayn eser, III. s. 854; ("kir Paa'nn talimat almas ve
hareketi baz resmi evrak ve basnda Mfetti tayin edildi" eklimle kaydolunmutur) Ayrca atama iin bk. BOA., Sicilli Ahval Defteri (SA.), s. 606, BOA., YA Res., 76/20; BOA., Sad. Kamil Paa Evrak, 86/5-471: (Burada tarih 9 R. 1313);
kdam, 100 3, K. Sani 1895); M. Zeki Pakaln, Zeyl, XVII. s 4210.

28

2. 2. Genel Mfetti'in yetkisinin erevesi

kir Paann mfettilii esnasndaki grev ve yetkileri kendisine verilen talimatta ana hatlar
ile belirtildi. Buna gre, adaletin salanmas gayesiyle, hibir snfn baka bir snfa veya hibir
ahsn bir baka ahsa zulmetmesine meydan verilmeyecek, bunun iin kanunlarn hakkiyle
uygulanmas temin edilecek, grevlerini ktye kullanan memurlarn bu suu tespit edildii takdirde
grevlerine son verilecekti. Sadrazam Kamil Paann Hkmetten gnderdii bir yazdan
anlaldna gre; Genel Mfetti, bu hususlar yerine getirirken, 26 . 1255 (5 Kasm 1839)
tarihli Glhane Hatt- Hmayunu ile Evil-i C. (ubat. 1856) tarihli Islahat Ferman'nn hkmlerine
dayal olarak hazrlanan ve hl yrrlkte bulunan kanunlara da uyacakt.
Ayrca memur tayininde devletin tebas arasnda ayrm yaplmayacakt Gurre CA. 1313
(Ekim 1895)112.
2. 2. 1. Genel Mfettilik ve Reformun uygulamasn deerlendiren komisyonlar
Yars mslim, yars gayr- mslim yelerden oluan bu komisyon, ancak 3 T. Sani (3 Kasm
1895) tarihinde teekkl ettirilebildi113. stanbul'da oturacak olan Islahat/Reform Komisyonu, ilk
toplantsn 14 Kasm tarihinde Hkmet'te, ura-y Devlet Dairesi'nde yapt 114. Komisyon ktibi bn'1Emin, Mfettiliin gnderdii evrak incelemekle grevli olan bu komisyona, zaman zaman byk
devletlerin Elilik Batercmanlarnn da katldn belirtmektedir115.
Reform Komisyonu'ndan baka, yine Babli'de Dahiliye Nazr bakanlnda grev yapan bir
"Tesrii-i Muamelt Komisyonu" kuruldu116. Bu komisyonun grevi ise, Reformu Tefti Komisyonu'nun
almalarnda aksaklk meydana gelmesini nlemekti. Tesr'i Muamelt Komisyonu, Vilyt-
Sitte'deki reform almalarnn seyrini ve durumunu zaman zaman II. Abdulhamid'e bildirmek, ayrca
reform almalar sonunda ulalan neticeleri, basn yoluyla kamu oyuna duyurmak ii de bu
komisyona aitti.

112

BOA., YEE., 31/2248/76/81.

113

BOA., DUT., 74-2; ikdam, 459 (3 T.Sani 1895); Tarik, 4156 (15 CA. 1313); Saadet, 3493 (15 CA. 1313); Esat Uras,
ayn eser, s. 357 (burada tarih 31 Kasm).
114

BOA., Babali Evrak Odas (BEO) Sadaret Defteri, 2680-6; kdam, 470 (14 K. Sani 1895) ve 471 (15 K. Sani 1895).

115

bn'1-Emin, Son Asr Trk airleri, IV, stanbul 1988, s. 2204.

116

BOA., DUT., 74-27; Faaliyeti iin bk. Tercman- Hakikat, 5805-605 (30 Haziran 1897/29 M. 1315); kdam, 1059
(30 Haziran 1897 Cumartesi); Sabah, 2728 (29 M. 1315).

29

2. 3. kir Paann Mfettiliine ve Osmanl Devleti kontrolndeki reforma tepkiler

2. 3. 1. Avrupal Devletlerin Tepkisi:
Muhafazakr Parti ve Hkmet Bakan Salisbry, kir Paann Genel Mfetti tayin
edilmesinden memnun olmad gibi, Mfettiin yanna Avrupallardan oluan bir Danman Heyeti
verilmesini de istedi117. Mfetti hakknda olumlu dnmeyen 118 Salisbury, onun yerine Mir Rauf
Paann Mfetti olarak atanmasn daha yerinde bulmaktayd 119. Salisbury'nin bu kanaate varmasna,
Armenius Vambry'nin120 raporlarnn yol at anlalmaktadr. Vambry'e gre, kir Paa Sultan'n
eytani politikasnn arkasndaki kii" idi121. kir Paann tayini Rusya tarafndan iyi karlanrken122,
balangta bu atamaya kar olan ngiltere de daha sonra olumlu gr bildirmek zorunda kald123 .
2. 3. 2. Ermenilerin terrizm ve isyanlar yagnlatrmas124:
kir Paann mfetti olarak Anadolu'da greve balamas, komite mensubu olmayan
Ermeniler tarafndan iyi karland125. Bu Ermeniler, biribirileriyle olan zel davalarnda dahi Mfetti'e
rahata mracaat edebilecekleri iin memnundular. Yine Ermeniler, Genel Mfettii karlamak iin
dzenlenen trenlere de cokuyla katlmaktan geri durmamaktaydlar. Ermeni htill Komitelerinin
mensuplar ise, bizzat Mfetti'in belirttiine gre, bu tayini kt karladlar126. Tefti Heyetini protesto
maksadyla harekete getiler. Heyet'in Vilyt- Sitte'ye gelmesinin hemen ardndan, Anadolu'nun birok
yerinde olaylar karmaya ve Ermeni halk kkrtmaya giritiler. Bu faaliyetler neticesinde; Reform
Heyeti'nin gzergh olan Trabzon (25 Eyll), Gmhane (25 Ekim), Bayburt, Erzurum, Hns (30 Ekim),
Mu ve Bitlis (25 Ekim) vilayeti ile birlikte daha birok yerde yirmiden fazla silhl isyan bagsterdi.
Gayelerine ulamak iin her yolu deneyen Komiteler, arlarna uymayan Ermenileri tehditten hatta,

117

BOA., DUT., 74-2/1-18; Hikmet Bayur, ayn eser, l/l. s. 90.

118

Christopher J. Walker, Armenia The Stntival of a Nation, London 1980, s. 149.

119

BOA., DUT., 74-2/1-17; Said Paa, ayn eser, 1. s. 271.

120

ATASE, Dergi, Ankara 1989, s. 304 (Kod ad Dory dir).

121

Christopher J. Walker, ayn eser, s. 150.

122

BOA., DUT., 74-2/1-23

123

Esat Uras, ayn eser, s. 339.

124

Ermeni olaylar iin bk. Ali Karaca, ayn eser, s. 64-70.

125

BOA., YEE., A/26-XVIll-C/26/134; A/26-XXI-C726/134.

126

BOA., YEE., 36/131/152/X.

30

ldrmekten de geri durmadlar127.

Ermeni ruhbanlar, Komitelerle ibirlii yaparak, Vilyet dare Meclislerinde grevli Ermenileri
tehditle bu vazifelerinden istifa ettirdiler128 . Direnenler oldu ise de Turuakyan htill Komitesi,
Erzurum'da isteklerine hakkyle uymayan bu kiilerden Avukat Artin Dirsekyan ile Ticaret Meclisi
yesi Bozuyan Simon'u Rum kilisesi civarnda ldrd (23 Eyll 1895)129. Yine Mfetti'in kaydettiine
gre, uygun bir vazife almak gayesiyle kendine mracaat eden bir Ermeni de, Ermeni htill Cemiyeti
Erzurum Merkez Komitesince, eviyle birlikte havaya uurulaca tehdidine maruz kald. Turuak / Tanak
Komitesi 18 ubat 1896 tarihinde Van'da yaynlad bir beyannamesinde: " Padiah tarafndan tayin
edilmi olan Komisyon, reformu uygulamak iin top sesleri arasnda Van'a girdi. Bu reformun sahte, c'l,
yalandan baka bir ey olmadn biz kendi gzlerimizle grdk. Bunun neticesi de kan rmaklarnn
akmasndan ibaret kalacaktr. nsanlar kurtlara inanmaz, onlara itimat etmezler. Erzurum ve Trabzon halk
(26 Eyll Trabzon ve 30 Ekim 1895 Erzurum olaylar kastedilmektedir.) bunu reforumcu kir Paann
suratna arptlar130" diyerek, Genel Mfetti ve uygulanmak istenilen reforma kar tavrlarn aka ortaya
koymaktaydlar.
Rusya'nn Erzurum ve Van Bakonsolosu, bu olaylar deerlendirirken; "1895'te Ermeni
Komiteleri, Ermeniler ve Trkler arasna yle bir itimatszlk ve dmanlk tohumu ektiler ki, artk bu
blgelerde hibir reform devam ettirilemez hle geldi " demekteydi131.
Olaylarda Hnakyan Komitesi fedailerinin bu nevi davranlar krklediklerini de tespit eden
Mfetti, Komitelerin ilk olarak, devlet dairelerindeki grevli memurlarn ilerine gitmesini engelledikleri,
daha sonra ise 13 T.Evvel/25 Ekim Cuma gn silhl eylemlere baladklarn tespit etti132.
Mu Olay: kir Paa, tahkikatlar esnasnda, Mu olaylarnn Hain, Erzurum, Diyarbekir ve
stanbul'dan gelen fedailerle, Hnakyan ve Tiflis Cemiyet-i htilliyesi'nin talimatlar dorultusunda

127

Olaylar iin bk. Ali Karaca, ayn eser, s. 64-70.

128

BOA., YEE., ayn yer (Murahhassa Efendi bunlardan biridir).

129

BOA., YEE., ayn yer.

130

Esat Uras, ayn eser, s. 367.

131

Ahmet Rstem Bey ( Alfred), Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, vr. Cengiz Aydn, stanbul 2001, s. 24 ( zgn
ad, La Guerre Mondiale et la Question Turco- Armenienne, Berne 1918.)
132

BOA., YEE., 36/131/152/X: (Bu olaydan sonra Cuma gnleri Ermeni bulunan yerlerde Mslmanlarn namazda
bulunduklar saatlerde askerlerin nbet tutma ve teyakkuz halinde bulunmalar adet haline getirilir . Bk. Ayn yer).

31

hareket eden, "propagantllarn tertibi olduunu grd133. Ayrca sancak dahilindeki Canl kilise rahipleri ile
Bitlis'te bulunan Amerikan Misyoner Okulu mensuplarnn, bu olayn kmasnda nemli rol oynadklar
anlald134. Kkrtmalar sonunda harekete geen Ermeniler, Hnakyan Sosyalist Frka-i htilliyesi
Program gereince, devlet yanls Rahip Parsih'i katlettiler135. Bu arada Ermeni kyleri arasnda yalnz
bulduklar Mslmanlar da ldrmekten geri durmadlar . Ortaya kan bu rahatsz edici gelimeler
zerine, sancan ulema/bilgin, meayh ve mftleri, Liva dare Meclisi yelerinden Hac Talip Efendinin
evinde topland. Ermeni ileri gelenlerinin de katld bu toplantda, Ermenilerin sergiledii bu tavrn
"Vatandalk Hukuku"na aykr olduu ve bu hukuka uyulmas gerektii yolunda karar alnd.
Bitlis olaylar zerine vilyete gelen kir Paa, buradaki mft, ulema ve ayanlar ile nahiye
mdrleri ve baz mahallerin muhtarlarn vilyet merkezinde toplad. Geli gayesini anlattktan sonra,
Devlet'in isyanlar bastrmaya gcnn yettiini, bu maksatla rediflerin silh altna alndn, isyan
bastrma

iinin

devlete

kimsenin

karmamasn

ahliye

duyurulmasn

giriilen

kar

hareketin

ait

olduunu

isteyen
da
can,

zellikle

kir

emretti136.
mal

ve

Paa,

bu

Toplantya
namuslarn

belirtti:

Dolaysiyle

hususun
katlanlar,
koruma

btn

isyana
Mslman

Ermenilere

gayesinden

baka

kar
bir

ey olmadn sylediler.
Ayrca, Ermeni ileri gelenleri ile de bir toplant yapan Anadolu Umm Mfettii kir Paa,
hazr bulunan kimselere, murahhassa ve rahiplere, Hnakyan ve Tiflis Cemiyeti'nin emirleriyle
girilen bu yolun bir kmaz olduunu syledi: Onlarn dikkatini, Keldanilerin ok az mstesna
Asrler, Midyallar, Lidyallar ve Keldanilerin, egemenlikleri altna dtkleri devletlerin uyguladklar
politikalar sebebiyle milliyet, din ve dillerini kaybettikleri, Ermenilerin ise adaletine sndklar "Devlet-i
Aliyye-i Ebed'd-devamn" hogrl siyaseti sayesinde dil, milliyet ve dinlerini kaybetmedikleri gibi,
gelitirdiklerini hatrlatt137. Yine bu hogr sayesinde, Devlet'in ticaretinin nemli bir ksmyla, verimli
topraklar ele geirdiklerini , dolaysyla Ermeni karlarnn, devletin kanunlarndan yana tavr
almalarnda ve isyanclara alet olmamalarnda bulunduunu syledi.
Toplantya katlan Ermeniler, Padiah'a bal olduklarn ve kavutuklar ltuflar takdir ettiklerinden,
133

BOA., ayn yer.

134

Tarik, 3867 (15 B. 1313).

135

Tarik, 3867 (Burada Krt kyafeti ile cinayet ilendii eklinde bir bilgiye de rastland).

136

BOA., ayn yer.

137

BOA., YEE., 36/131/152/X.

32

sonsuza kadar Devlet'e sadk olduklarn syledikten baka ilerine giren baz yabanclarn karttklar bu
olaylarla btn Ermenileri lekelediinden, aralarnda fesat karanlar cezalandracaklarna sz verdiler.
Erzurum Olay: Reform Heyeti'nin Erzurum'da bulunduu bir tarihte, zellikle kir Paa ve
Reform programn, protesto gayesi ile karlan bu olay, Erzurum Ermeni Murahassahanesi ve Ermeni
Komitelerinin bir tertibidir138. Bir taraftan, devlet hizmetinde bulunan Ermenileri grevlerinden istifaya
zorlayan fedailer, 30 Ekim aramba gn de hkmet kona ve klalar ablukaya aldlar. Bu esnada
hkmet konanda bulunan Jandarma Binbasna alan ate srasnda yanndaki Jurnal Emini ehit
oldu. ehrin dier yerlerinde mevzilenen Ermenilerin de hedeflerine atee balamas ile ehir bir
anda kart139. Bu olaylar vilyete bal Erzincan, Refahiye, Kuruay, Kemah, Tercan, Pasinler, K,
Elekird ve Hns'a da srad.
Hns olay: Hns'n kylerinde faaliyet gsteren ve kendilerine "terrr" yada "propagand" diyen
komiteciler, nceden kendilerine katmay baardklar Ermenilerle yrede silhl eylemlere giritiler. Bu
eylemleri srasnda Mu ve Hns'ta halkn saygsn kazanm olan Haydar Efendiyi paralayarak ldrp,
Hamidiye Svari Alay Reisi Halil Aann nce kz Reyhan' daha sonra da gelinini kardlar.
Ayrca airet ileri gelenlerinden Yusuf Aay da katlettiler. Byle saldrlarla kar karya kalan Mslmanlar
da kar harekete geti140.
Reform Genel Mfettii, kan btn bu olaylar zerine yapt incelemeler ve tahkikat
sonunda, Ermenilerin Trklere kar giritikleri katliam ve tecavzlerle, Krtlere kar aldklar kkrtc
tavrlarn, hadiselerin balca sebebi olduu grne vard. Meydana gelen olaylar srasnda yakalanan
komitecilerle, birlikte ele geirilen dokmanlardan yararlanarak hazrlad raporlar stanbul'a gnderdi141.
Yapt bu tahkikat ve incelemeler srasnda, Reform Genel Mfettilii'nin karsna daima iki
tekilt kmaktayd. Ermeni olaylarnn arkasndaki bu gler Ermeni Komiteleri ve Misyoner Tekilt idi.
2.4. Olaylarn hazrlaycs olan Ermeni Komiteleri ve Misyoner Tekilt
Anadolu Islahat'n ve Ermeni olaylarnn incelenmesi esnasnda Reform Mfettii' ni n dikkatini
eken bu iki tekilt, ngiltere, Fransa, Amerika ve Rusya gibi devletlerin destei ile, Osmanl
138

BOA., ayn yer, 36/131/152/X.

139

BOA, Hazine-i Evrak (HE), 321-89; YEE., 36/131/152/X.; Stefanos Yerasimos, ayn eser, s. 555.

140

BOA., YEE., 36/13 l/l 52/X.

141

BOA., BOE., Gelen, 664/22-2/54/55.

33

mparatorluu'ndaki Trk olmayan unsurlar arasnda ayr milliyet olduklar uurunu uyandrarak, onlar
harekete geirmekte, ayn zamanda plnlama ve eylem safhasnda da birinci derecede rol oynamaktayd.
Mfetti, 19 ubat 1312 (3 Mart 1897) tarihinde Saray'a gnderdii bir telgrafta Van, Bitlis, Mamurat'laziz ve Sivas vilyetlerinde bulunan ngiltereli ve Amerikal misyonerlerin, sndrlm olan fesat ateini
yeniden tututurmak iin bulduklar her frsatan yararlandklar ve biran bo durmadklarnn grldn
bildirmekteydi142. Misyoner Tekilt'ndan baka dikkati eken ikinci tekilt ise, Ermeni htill
Komiteleriydi. Ermeni komitelerinin balcalar Armenikan, Hnak ve Tanaksutyunlard.
2. 4. 1. Ermeni ihtill komiteleri
Yaresimos'un tespitine gre; "Bulgaristan rneine gre hareket eden bu Ermeni eteleri, yalnzca
Ermeni kymna yol amay amalayan kkrtma eylemlerine giriecekler, Avrupa kamuoyunu duyarl
bir hle getirerek, byk devletleri Ermeni bamszlndan yana mdahaleye zorlayacaklard. Bir Hnak
yesine gre eteler; Trkler ve Krtleri ldrmek, kyleri atee verip dalara kamak iin frsat
kolluyordu. O zaman kzgnlktan gz dnem Mslmanlar ayaklanarak, kendilerini korumaktan aciz
Ermenilere saldracak ve onlar yle barbarca ldreceklerdi ki Rusya, Avrupa-nsanlk ve Hrstiyan
uygarl adna, Ermenistan igale -zerklik vermeye- kalkacaktr"143. Bu hususta Mayevski; "Asya
Trkiyesi'nde Ermenilerin az veya ok yaadklar btn blgelerde, 1890'dan nce ortaya kan Hnak
ve Ermenistan Cemiyetleri'nin yeleri, btn gleriyle halk gelecekteki kanl olaylara hazrlyorlard"
demekteydi144.
Ermenilerin daha 1872'de Van'da "ttihad- Hals Cemiyeti"145 1881'de Erzurum'da "ura-y Ali
(Mdafii-i Vatandalar) Cemiyeti"146 , Erivan'da da "Hayr leri Dernei", (ki bu dernein 1883'te
Erzurum'daki ihtill taraftar Ermenilere silh salad, Papaz Mgrd Babagnian'n ifadelerinden
anlalmaktadr147) 1882'de yine Van'da "Kara Ha" ve stanbul'da da "Ermeni Vatanperverler ttihad"148
adlar ile birtakm tekiltlar kurduklar, Reform Genel Mfettii tarafndan daha nceden tespit edildii

142

BOA., YEE., 31/76-10/76/81.

143

Stefanos Yerasimos, ayn eser, s. 549 (The Diplomacy of mperialism 1890-1902'den nkl.).

144

Mayevski, ayn eser, s. 11.

145

OBE., Osmanl Belgelerinde Ermeniler (OBE), V. stanbul 1987, s. XXXIX.

146

Esat Uras, ayn eser, s. 432.

147

OBE., V.s. LXXII-LXXVIII.

148

OBE., V. s. LXXXIX.

34

gibi, Mfetti kir Paa, Petersburg'da iken Rusya'da bulunan Ermeni Vatanseverler ttihad
Tekilt'nn, Van vilyetindeki Ermenileri ve Nasturileri tahrik ettiklerinin anlaldn stanbul'a
rapor etmiti (10 Austos 1884). Bunun zerine Osmanl Hariciyesi, kir Paa vastasyla Rus Hariciyesine
mracaat ederek, bu eit hareketlerin engellenmesini istedi. kir Paa, Hariciye Nezareti'ne gnderdii 14
ubat 1884 tarihli bir raporunda, ubeleri Erivan, Alexandrapol, Tebriz, Trabzon, Erzurum, Van ve
stanbul'da bulunan Ermeni Komitesinin asl merkezinin Tiflis'te bulunduunu ve bu komitenin en faal
yelerinden birinin Sarks Vahamyan olduunu, yalnz yelerine datlan bir de yayn organlarnn
olduunu kaydetmektedir149.
Avrupa'da ise, ngiltere'de "ngiliz Ermeni Cemiyeti" ve "Ermeni Vatanperver Cemiyeti" adnda iki
tekilt faaliyet gstermekteydi150. Ayrca Paris, Varna, Sofya, Bkre ve Atina'da bulunan Ermeni
Komitelerinden baka, Amerika'da bulunan Ermeni komiteleri de Osmanl Devleti'ndeki isyan hareketlerine
katlmaktaydlar151. Btn bu Ermeni tekiltlarnn yan sra, Anadolu'daki Ermeni ihtilllerinde en fazla
etkili olanlar ise Armenikan Partisi, Hnak ve Tanaksutyun Ermeni Komiteleridir.
2.4.1.1. Armenikan Partisi
1885 ylnda Van'da kurulan ve Mu, Bitlis, Trabzon ile stanbul'da ihtill almalar yapan
bu Parti, ran ve Rus Ermenileriyle de temas hlinde bulunmaktayd152. Liderleri Mgrd Portakalyan'd 153.
2.4.1.2. Devrimci Hnak Komitesi /Partisi
1887'de Cenova'da kurulan Hnak Komitesi Marksist doktirini benimsemiti154. 1890 da adn
"Devrimci Hnak Partisi (Hunchakian Revoluionary Party) olarak deitirdi ve metot olarak da" ihtillci
terrizmi benimsedi155 . Cenevre'den gelen Tiflisli imavon, Trabzon'dan gelen Rusyal Ermeni Rupen

149

OBE., V. s. LXXXV: Bu komiteler kasabalara kadar tekiltlanmt. Kaza htilal Komiteleri Talimatnamesi iin bk.
Ali hsan Gencer, "htilalci Ermenilerin Kara htilal Tekilat Talimatnamesi", Tarih Enstits Dergisi, 13. stanbul 1987
(s. 577-596).
150

BOA., DUT., 81-2 (ED) 1309.

151

Tarik, 3879 ((27 B. 1313)

152

BOA., YEE., 36/131/152/X.

153

Christopher J. Waalker, ayn eser, s. 126-128; Chantre, Ernest, "De Beyrouthe A Tiflis La Travers la HauteMesopotamie et le Kurdistan" Le Tour Du Monde Nouvead Journal Des Voyages, 57-58 (1889).
154

BOA., YEE., 36/131/152/X; 11/224 ve 225/54/136; 31/111-12/111/86; 18/553-585/93/38; OBE., XVI. 1989, s. XIV,
XXVI.
155

Christopher J. Walker, ayn eser, s. 130.

35

Hanazad, Batum'dan gelen H. Megavoryan ve ran'dan gelen S. Danielyan Hnak Komitesinin

stanbul merkez ubesini oluturdular156. Hnaklarn plnna gre, evvela ete eitimleri yaplacak ve "ark
Meselesi" nin ortaya atlmas safhasnda, eitilen eteler gerilla hlinde tekiltlandrlarak, Anadolu'nun
dalarnda silhl harekta balanacakt157. II. Abdulhamid idaresine kar Jn-Trklerle ibirlii de yapan
Hnak Komitesi, 1896 tarihinde Londra'daki I. kongresinde ikiye blnd158 .
2.4.1.3. Tanaksutyun Komitesi
Gayesi, Tiflis'teki "Gen Ermenistan Cemiyeti" ile, merkezi Van'da bulunan Armenaganlar
ve Hnaklar birletirmek olan bu komite, 1890'da Kafkasya'da kuruldu159. Ad geen komiteler, Krisdapor
Mikaalyan ile Nazarbeg ve arkadalarnn ortak abalaryla "Ermeni htill Cemiyetleri ittifak" adyla
bir araya getirildi160. yelerine ortak emri, "Trk', Krd' her yerde, her trl erait altnda vur.
Mrtecileri, ahdinden dnenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri ldr, intikam al" eklinde olan161 bu
komite de silhl terrizmi benimsemiti162.
Komitelerin silhl mcadeleye hazrlayp sevk ettii Ermenileri, Devlet'e kar isyan fikirleriyle
besleyen ve onlara moral vererek eiten, yabanc tekiltlarn banda Misyoner okullar gelmekteydi.
2. 4. 2. Misyoner Tekilt
Reform Genel Mfettilii'nin zerinde hassasiyetle durduu bir konuda Ermeni isyanlarn
hazrlayan Misyoner Okullaryd. Reformu tefti almas iin Trabzon'dan Erzurum'a giderken, Torul
kazasnda karlat din deitirme olaylar zerine, dikkatini Misyonerlerin faaliyetlerine ynelten
Mfetti, ihtilllerde bu tekilt ve kurduu okullarn byk tesiri olduunu grd. Bunun zerine
Mabeyn'e/Saray'a gnderdii telgrafta Hkmete, Hristiyan ahliye ihtida ve slmiyeti kabulleri
hususunda hibir teklif yaplamyaca, fakat Mslmanlar aldatan ve ykc etkilere maruz brakan

156

Esat Uras, ayn eser, s. 443.

157

OBE., XVI., 1989, s. XXVI.

158

Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, II. stanbul 1989, s. 568-569.

159
160

161

Esat Uras, ayn eser, s. 444; Yves Ternon, Tuba Armenien Geschichte Eines Vlkermords, Frankfurt 1981, s. 61-62
Christopher J. Walker, ayn eser, s. 130
Esat Uras, ayn eser, s. 445 (M. Varatyan'n Tanaksutyun Tarihinden nkl).

162

Dersaadet ve Trabzon olaylarndan sonra Turuak adl gazete bir ilve kararak bu eylemlerini ve yapacaklar
eylemleri duyurur. Bk. BOA., DU.T., 81-2 (ED) 311; H. Erdoan Cengiz, Ermeni Komitelerinin A 'mal ve Harekat-
htilaliyesi, Ankara 1983, s. 24.

36

Misyonerler ve Hristiyan okullarnn bu nevi faaliyetlerine de msaade edilmemesi gerektiini zellikle

belirtti163. Hlbuki 1853 ylndan 1899 ylma gelinceye kadar Anadolu'nun dier yerlerinde olduu gibi,
Vilyt- Sitte'de de Misyonerlerin denetiminde eitim yapan birok okul kurulmutu.
Bu okullarn hepsinde Trke, ngilizce ve Ermenice eitim yaplmakta ve btidai/lk,
Rtiye/Orta, dadi/Lise ubeleri bulunmaktayd164. II. Abdulhamid'in yaptrd bir aratrmaya gre
Vilyt- Sitte'deki Misyoner okullar yleydi 165;
Vilyet
Sivas
Merzifon

Okul

renci
Erk/Kz

Al/Ruhsat

Mezhebi

Anadolu koleji
1280/9ZA. 312
(Amerikan dadi)
Amerikan kz mektebi
Sanayi mektebi
Ruhban mektebi
Yetimhaneler
Mektep ve kk kilise. 16 K. Evvel 1314
Yetimhane

550

Byk ounluu
protestan.
Yetimhanesi var.

25/9

Ermeni

Kz mektebi
1854/27
Yetimhane
Te.Ev.314
Erkek mek. ve Kilise H. 312/27 Te.Ev.314
1854/12
Te.Ev.312
Mektep ve kk
1853/5 Tem. 314
kilise
1899

55 kz
94/107
340/

Ermeni
Ermeni
Ermeni

.
28/ /I6

Ermeni

Zile

Mektep

H. 1295/
15Te.Ev. 315

8/24

Ermeni

Diyarbekir
Mardin
sanca
Bitlis

Erkek mektebi Kz
mektebi
Ruhban mektebi
Gece kz mektebi
Yetimhane

1280/1 6 Mart 3 10 37/ 40

1280/1 6 Mart 3 10

Sryani Protestan

1300

Her ikisi de
Ermeni
Protestan

Grn
Sivas
Merkez

Tokat sanca

163

BOA., YEE., A/24-X/24/l 32.

164

BOA., ayn yer.

165

BOA., YA. Res., 122-88; Anadolu'daki Misyonerlere ait okullarda XIX. yy'm sonlarnda yalnz

Amerikal 176 misyonerle birlikte 869 da yardmc hizmet vermekteydi, bk. Cevdet Kk, ayn eser, s. 100;
(1890 ylnda Osmanl lkesinde Amerikallarn at kilise says 118'e ilk okul 464'e ortaokul ise 44'e
ulam olup, buralarda grev yapan misyonerlerin mevcudu 811'e yardmc says ise 11809'a ular, bk.
Halfin, XIX. Yzylda Kurdistan zerinde Mcadeleler, Ankara 1992, s. 104.)

37

Tuh

Kz ve Erkek
mekteb-i ibtidaiye.

1300

Mu
sanca

Erkek mektebi
Kz mektebi gece ve
gndz
Erkek ve Kz
mekteb-i ibtidaisi

Ruhsatsz
Ruhsatsz

Protestan
Protestan

Mamurat'l
-aziz
merkez
sanca

Amerikan mekteb-i
ibtidaisi
Kz mekteb-i
ibtidaisi
Sbyan ve gece
mektebi
Ruhban mektebi
Yetimhaneler

1273

Yans Protestan
Ermeni
dierleri
katolik Ermeni
ve Sryani

Erzurum
merkez
sanca

Kz gece mektebi
Erkek gece mektebi
Yetimhane

1269/29 Eyll
1309
1269/29 Eyll
1309

/15
75/
./61

Ermeni
Ermeni

Van
merkez
sanca

Erkek mektebi
(Balar'da yars
geceli)
Kz mektebi (Biri
Balar'da yars
geceli)
Yetimhane

1290

337/

Ermeni

1310

/460
200/160

Ermeni
Ermeni

Toplam
1040
248/78

Tablo II
II. Abdulhamid, yzyllardr birlikte bar ve huzur iinde yaayan Ermenilerle Krtler
arasna, Avrupal Misyonerlerin dmanlk soktuunu aka gryordu. Padiah, bu hareketlerden yalnz
Avrupa'y deil Amerika'y da sorumlu tutuyordu. Zira II. Mahmut'un izniyle lkenin eitli yerlerinde
alan Amerikan Kolejlerin de grev yapan misyonerler, Hrstiyanlara zararl ve ykc telkinler
yapmaktayd166 .
Misyonerlerin ykc etkilerini tesirsiz brakmak iin baz tedbirler dnld. Bu maksatla
Devlet tarafndan yetimhaneler yaplmas kararlatrld. Buralara her snf halkn ocuu alnacak ve ders
programlan da bu ocuklarn milliyetlerini (dinlerini) koruyacaklar ekilde dzenlenecekti. Bu esasa gre
hazrlanan ders kitaplarnn okutulmas hlinde, Misyonerlerin bu noktay istismar ederek yol atklar
166

Joane Haslip. Bilinmeyen Taraftaryla Abdtlhamid, (vr. Nusret Kuruolu), stanbul 1964, s. 224-225.

38

ykc etkiler de ortadan kalkacakt167.

6 L. 1313 (21 Mart 1896)'te Encmen-i Mahsus'ta, ngiliz ve Amerikal Misyonerler'in faaliyetleri
grld168 srada, Reform Mfettii, bu Misyonerlerin Hrstiyan halk yannda, airet reislerine de tesir
ederek, Mslman halk da isyana tevik politikas izlediklerini bildirdi 169. Bitlis, Mamurat'l-aziz
valileri ile Urfa ve Mardin mutasarrflar, Amerika ve ngiltere'deki Ermeni htill Komiteleri'yle de ilikileri
olan Misyoner Tekiltlarndan bir hayli ikayetiydi. Bununla birlikte ngiliz ve Amerika Hkmetleri,
Osmanl lkesindeki misyonerlerin ikamet ve seyahatlerinin, yalnzca gayr- mslimlere din ve dier
problemlerinde yardm amacn tadn ileri srmekte ve Amerikan Misyoner cemiyetlerinin Ermeni
Komiteleri ile ilgileri olmadn iddia etmekteydiler170. Hlbuki Misyonerlerin esas hedeflerinden biri de
siyas idi. Zira, yine bir misyoner olan ve stanbul Robert Kolejinin, ilk kururuluundan itibaren krk yl
mdrln yapan Washburn, Hatratnda bu okulun sev esaslara gre eitim yaptn belirttikten
sonra, "rencileri mezuniyetlerinden sonra kendi milletlerinin lideri olacak ekilde eitiyorduk" diyerek
bu maksad aka ortaya koymaktayd171. Hatta 1890l yllarda ortaya kan Ermeni olaylar sebebi ile
Amerika ve Osmanl Devletleri arasnda baz srtmelerin meydana gelmesi de misyoner tekiltlarnn bir
marifetiydi172.
Bu tekiltn faaliyetlerini yakn takibe alan Mfetti, Vilyt- Sitte'de bulunan misyonerlerin
iinde en azllarnn, Erzurum ve Bitlis'te grev yapanlar olduu fikrindeydi173. Ayrca 15 Kasm 1895
Merzifon Ermeni olaylarnda, Merzifon Amerikan Koleji'nin tesirini bulunduunu tespit etti174.
Ykc almalar ve Ermenileri kkrtc faaliyetleriyle, bata Anadolu Reformu Genel Mfettii
olmak zere, Vilyt- Sitte'deki idarecilerin ikayetlerine yolaan misyonerler iin II. Abdulhamid, 7 L.
1313 (22 Mart 1896) tarihinde bir irade kard. Buna gre, milletleraras hukuk anlamalarna uymayan
Misyonerlerin, pasaportlarnn verilerek lke snrlan dna karlmalar emredildi. Bu hususun yerine

167

BOA., YA. Res., 101-39.

168

BOA., YA. Res., 78-54.

169

BOA., YEE., 31/76-17/76/81; 31 /76/26/81; A/24-X/24/132.

170

BOA., DUT., 81-2 (ED) 1310.

171

George Washburn, Fifty Years in Constandinople And Recollections of Robert Collage, Boston and NewYork 1909, s. 176.
172

Uygur Kocaba, ayn eser, s. 22.

173

BOA., YEE., A/24-X/24/l 32.

174

BOA., YA., Res., 122-88.

39

getirilmesi iin de Anadolu vilyetlerindeki valilere ve Mfetti-i Ummiye yetki verildi 175.
Ermenilerin siyas tavr ve politikalarnda ynlendirici ana unsur olan bu tekiltlar, zellikle de
daha kurulularndan itibaren Ermeni siyasetini silhl eylemlerle kabul ettirmeyi metod olarak benimseyen
ihtillci komitelerin, nefret duygularyla yaptklar eylem ve isyanlar, uluslararas kurallara gre hayata
geirilmeye allan reformlarn dahi karsnda bilinli bir engel oluturmaktayd. Mesel; Austos
1895'te balayp Aralk 1896'da btn esaslar uygulamaya konulan Reform'un baarsna engel
olunduuna dair Osmanl Hkmeti'nin deerlendirmesi yledir: " ...bu Reform'un kesintisiz ve daha
ksa bir srede uygulamaya girmesi son derece arzu edilmekte idiyse de ne are ki; (Ermeni) htill
Komitelerinin ikide birde kardklar kargaalar yattrmakla uralmakta olduundan, o derece
sr'at maddeten mmkn deildi. Ermeni htillcileri'nin geen sene Anadolu'da iledikleri cinayetler...
Osmanl Bankas baskn ve stanbul olaylar..." bunlardan bazlardr176.
3. ERMENLERE YNELK REFORM PROJES'N UYGULAMA ALIMALARI

(24 Austos 1895-20 Ekim 1899)

3. 1. Vilyt- Sitte'nin Genel Durumu
Reform Mfettii ve Heyeti, Trabzon'a ayak basmakla fiilen Anadolu Islahatn Tefti
grevine balad. Grevi dolaysiyle Vilyt- Sitte'nin tamamnda, Ankara ile Kastamonu, Halep
ve Trabzon vilyetlerinde ksmen incelemelerde bulundu. Bu incelemeleri srasnda 177 , isyanlarn
yol at huzur ve asayi meselesinden baka, ulam zorluu178, idar ve adl problemler, yre
halknn yoksulluundan kaynaklanan mal skntlar 179 ve geri kalmlk gibi problemlerle yz
yze gelindi 180 . Problemleri yerinde tespit eden Mfetti, devletin geni yetkilerle grevlendirdii
b i r memur olarak, bu meselelerin ortadan kaldrlmas iin almalara balad 181 . Ayrca
175

BOA., D., 20703 (8 L 313); rade Hariciye (H)., 428-86 (25 RA. 315).

176

BOA., DUT., 74-2/2-41.

177

BOA., YEE., A/24-XIH/24/132 ve 31/76-26/76/81.

178

Vital Cuinet, La Turque D'Asie, I. Paris 1890, s. 390-391, 548-549.

179

BOA., YEE., 31/76-26/76/81.

180

BOA.,ayn yer.

181

19. Yzylda Osmanl Devleti, ite karlat isyanlar ve yapmak zorunda brakld savalar neticesinde, mal
adan iflsn eiine geldii gibi bilhassa, 1877-78 Osmanl-Rus savann getirdii tazminat yk. Devletin i
politikalarn etkileyecek bir unsur hline dnt. Bu tarihten sonra Rusya, bu tazminat bahane ederek, Dou Anadolu
ve Karadeniz blgelerine her trl yol yapmn 1917 ylna kadar srekli engelledi. Bu husustaki uygulamalar iin Rus
ariv belgelerine dayal olarak hazrlanan A. D. Noviev'in eserine bk. Osmanl mparalorluu'nun Yar-

40

Reform Mfettii, Hkmet'e yazd raporlarda, baz mahsullerin retim ve tketim yerlerindeki
fiyatlarndan rnekler vererek, retici ile tketicilerin kar karya kaldklar duruma dikkat
ekti 182 . artlarn arl, ticaretin gelimesi ve blgenin servetinin artmasna olumsuz etki
etmekteydi183. Mfettilik bu duruma zm olarak, i gmrklerin kaldrlmasn, acil olarak yol
inaatna balanlmasn, ulam iin nehirlerle gllerden de yararlanmasnn yollarnn aranlmasn
Hkmet'e tavsiye etti184. Bu maksatla irketler de kurulabilirdi.185 .
Vilyt- Sitte'nin genel mal vaziyetini tespit maksadyla, vilyet idarecilerinden mal durumlar
gsterir raporlar isteyip, ald bilgileri deerlendiren Reform Mfettilii, Vilyt- Sitte'nin yllk
gelirinin 123 milyon kuru olduunu, 1300/1883 senesinden 1896/1312 senesine kadar geen zamanda
toplanmayan vergi bakayasnn 276 milyon kurua ulatn tespit etti186. Bilhassa Van ve Bitlis
vilyetlerinde vergi gelirlerinin toplanmas bir problem tekil etmekteydi. Mfetti, bu mal meselenin
temelinde vergi usl ve vergi toplamakla grevli tekiltn yetersizliinin yattna inanmaktayd187. Maliye
Nezareti'ne gnderdii 21 Aralk 1896 tarihli raporunda, Vilyt- Sitte'nin gelir ve bakaya durumunu
ayrntl olarak yle yazd:

Vilyt- Sitte

1896 yl geliri (Kuru)

Gemi seneler bakaya (Kuru)

Erzurum

23.885.000

21.642.135

Sivas

39.904.630

57.055.193

Mamuratil-aziz.

15.266.290

33.179.780

Bitlis

13.495.988

73.540.000

Van

11.192.836

11.948.143

Diyarbekir

17.396.514

72.162.785

Smrgelemesi, (Rusadan vr. Nabi Diner), Ankara 1979.

182

BOA., ayn yer. (Mesel Vilayat- Sitte'de 6 ile 6,5 kuru olan sade ya stanbul'da 12 kurua, 50 ile 60 para olan iyi
peynir ise 4 ile 5 kurua satlmaktayd.
183

BOA., YEE., ayn yer ve Tccarzade brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniyenin Cebatlas. Devlet-i Aliyye-i
Osmaniyyenin Ahvl- Corafya ve statistikyyesi, stanbul 1323, s. 211-212; Salname-i Diyarbekir 1312, s. 144.
184

BOA., YEE., ayn yer ve Saadet, 23 Nisan ve 5 Temmuz 1896 (1314); Sabah, 2485 (18 Haziran 1312), kdam., 573
(21 N. 1313).
185

BOA., YEE., ayn yer.

186

BOA., YEE., A/24-XIIl/24/132.

187

BOA., YEE., 31/76-26/76/81.

41

TOPLAM

121.141.258

269.528.036

Tablo III.
Bu vilyetlerin nfusunun 3.500.000 kii olduu188, mkellef bana den y l l k vergi
miktarnn ise 30 bin kuruu amad, dolaysiyle bu miktarn denmesinin mkelleflere

ar

gelmeyeceini hesaplanmaktayd. Bununla birlikte, Vilyt- Sitte'deki halkn genel durumuna da dikkat
eken Mfetti, buradaki Mslman ahlinin Hrstiyan ahliden daha kt hayat artlarna sahip
olduunu, durumlarnn iyiletirilmesi iin Hrstiyanlardan daha fazla iyiletirmeye muhta olduklarn
II. Abdulhamid'e bildirdi. nk, bu yoksulluk ve ihtiyalar Anadolu'da ortaya kan rahatszlk ve
karklklarn balca sebeplerindendi189. Bu tarihte Vilyt- Sitte 'de gezi ve incelemelerde bulunan
gazeteci Dr. Habvord, buradaki Trklerle Ermenilerin gayet dostane geindiklerini, Ermeni olaylar
esnasnda birok Trkn Ermenileri himaye etiini kaydettikten sonra, Anadolu'nun ticaretine asl vakf
olup, Trabzon - Badat arasndaki btn kuzey ve gney blgelerinin ticaretini ellerinde tutanlarn
Ermeniler olduunu yazmaktayd190.
Anadolu Reformu'nu tefti ve uygulama grevi ile ie baland 1895 tarihinde, Vilyt-
Sitte'yi yukarda anlatlan problemlerle i ie bulan Reform Mfettilii, slahat uygulama almalarn
Erzurum'dan balatt. Erzurum'da btn ynleriyle tatbik edilecek olan program sonunda, ortaya
kacak olan yeni yaplanma, dier vilyetler iin de esas kabul edilecekti. Osmanl basn reform
almalarnn baladn duyururken; "Alnan tedbirlerden (asayile il gi li ) sonra, Vilyt- ahane
Mfettii ve Heyetleri vastasiyle, Vilyt- Sitte'de genel olarak idari, adl ve inzibat alanlarda peyderpey yaplacak yeni dzenlemeler, az zaman iin de uygulamaya konulacaktr" denmekteydi191.
1878'den sonra ilk defa Osmanl idar terminolojisine192 giren Vilyt- Sitte, yani ark
eyaletlerinde Ermeniler lehine Reform yaplmas ve bunun da batl devletler tarafndan kontrolnn

188

BOA., YEE., A/24-XllI/24/132; Vilayat- Sitte'nin nfusu aadaki kaynaklarda yledir: kdam, 1237 (18 N. 1315)
de 3.000.000; Tercman- Hakikat, 6021-821 (31 K.Sani 1898)'de New -York Herald muhabiri Dr. Habvord'a gre, 500
bin Ermeni, l .5 milyon Krt; Printed for the use of the Foregn Office, June 1895 (F.O), 881-6621 de: 3.188.596;
Documents Diplomatques Projets Des Reforme Dans L'Empire Ottoman 1893-1897, 1. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,
stanbul Mart 1985, say l, s. 41-53de: 3.607.618; Kemal Karpat, Ottoman Population (1830-1914) Demographic and
Social Characteristics, Wisconsin 1985, s. 156-157'de: 3.173.227 kiidir.
189

BOA., YEE., 31/76-26/76/81.

190

Tercman- Hakikat, 6021 (31 K. Sani 1898); kdam, 1237 (30 B. 1315).

191

Sabah, 2261 (19 Kasm 1895/7 T.Sani 1311/2 C 1313)

192

M. Canard. E., l/l. ayn madde.

42

kabul ertirilmesiyle, Erzurum ve dier vilyetler iin yeni bir devir alyordu193.
3. 2. Reform Projesi'nin uygulan
Reformu Tefti Heyeti'nin Erzurum'a geliiyle Vilyt- Sitte'nin tamamnda yrrle konulan
otuz iki maddelik Reform Projesi, nahiyelere polis atanmas yla ilgili hkm ile geici olarak istihdam
edilen ky bekilerinin, asaleten tayinleri hakkndaki hkmn ihtiva eden iki madde dnda tamam
ksa zamanda hayata geti. Hkmet bu durumu; "Osmanl Devleti'nin, Berlin Antlamas gereince
Anadolu'nun baz vilyetlerinde yapmaya sz verdii tekilt ve reformun uygulanmas hakknda ciddiyet
ve kesin emirleri herkese bilinmektedir. Bu hususta ispata gerek yoktur. Ad geen reformlardan
Nahiye Meclislerinin seimi ve ky bekileri ile hazrl tamamlanm bulunan Sulh Mahkemeleri
gibi ertelenmesi tabi sebepler ve zorunluluklara bal olan iki- maddesi dnda, dierleri btnyle
uygulama ve yrrle konmutur (9 C. 1314/15 Kasm 1896)" 194 ifadeleriyle iln etmekteydi.. Daha
sonra otuz maddenin btnyle uygulama alan bulduuna dair basnda da yazlar kt (30 Haziran 1897)195.
Vilyt- Sitte'de yaplacak slahatn snrlarn izen ve Avrupal devletlerce verilen projeye
istinaden hazrlanarak, Anadolu'da Yaver-i Ekrem Mfetti-i Umm Mareal kir Paann, stanbul'da ise
Islahat Komisyonu ve Tesr-i Muamelt Komisyonu'nun mterek almalar ile sratle uygulamaya
konulan Reform Projesi'nin maddelerinin hayata geirilmesi yle oldu: Projenin, birinci faslnda yer alan
ve vilyetlerle mutasarrflklarn idarecileri ile ilgili hkmleri ihtiva eden 1. ve 2. maddeler icab 196
baz vilyetlere Hrstiyan Vali Muavinler atand197. Bunlardan, Sivas vilyeti Vali Muavinliine, Aydn
vilyeti Mdde-i Ummi Muavini Rum Arastidi; Bitlis Vilyeti Vali Muavinliine, Ankara Valisi Eski
193

Halil nalck, "Erzurum" A., IV. stanbul 1977, s.340-357.

194

BOA., DUT., 74-2/2-41: Mhrler, Ticaret ve Nafia Nazr Mahmud Celaleddin b. Azi,. Maliye Nazr Ahmed Nazif,
Dahiliye Nazr Mehmed Memduh, Hariciye Nazr Ahmed Tevfik b. smail Hakk, ura-y Devlet Reisi Mehmed Said,
Adliye Nazr (okunamad), Sadrazam Halil Rfat b. brahim.
195

kdam, 1059 (30 Haziran 1897); Sabah, 2728 (29 M. 1315) ve Tercman- Hakikat, 5805-605 (30 Haziran 1897/18
Haziran 1313/29 M. 1315); Kmuran Grn ise eserinde: ".. Sason isyanndan sonra slahat almalar canlanm ve
Abdulhamid ileride greceimiz gibi slahatn esaslarm ilan etmiti. Ama tatbikata geilmemiti. 18 Nisan 1897de
Trk-Yunan sava balaynca slahat mes'elesi Balkan harbinin (1912) sonuna kadar bir kenara brakld (s 161.
172)'n belirterek, yanltc bir sonuca ulamaktadr; 1900-1922 yllar arasnda genlik ve olgunluk dnemlerini
Ermeni komitecileri ile iliki iinde geiren Garu Sasuni'de, Islahat reformlarn uygulamak iin gnderilen kir
Paa'nn. reformalar yapmaktan ziyade Ermeni krmn hazrladn ileri srmektedir. Bk. ayn eser, s. 124.
196

Islahat layihasnn ad geen maddeleri iin, bk. Ek, Islahat Layihas.

197

BOA., YA.Res., 77-43 ve ., TY., 9040: ( Nr. 77-43 Belgede; Diyarbekir'e ura-y Devlet yesi Rum Tadori, Sivas
vilayetine, Aydn Mdde-i Ummi Muavini Rum Arastidi, Erzurum'a Telgraf ve Posta Tahrirat Acente Katibi RumKatolik brahim Selim Saho, Bitlis'e Ankara Vali Eski Muavini Katolik Andon, Van'a Mekteb-i Sultan ve Mlkiye
me'znu, Bab- Zabta Sertercman Keldani-Katolik Abdlkerim, M.aziz'e, Sryani Patrikhanesi Katibi Erci Vali
Muavini olarak atand. 14 CA. 313/19 T.Sani 311 (31 Kasm 1895.)

43

Muavini Rum-Katolik Andon, Erzurum Vali Muavinliine, Posta Tahrrt Acente Ktibi Rum-Katolik brahim
Selim Saho Efendiler (19 T.Sani 1311/31 Kasm 1895), Diyarbekir Vali Muavinliine, ura-y Devlet
yesi Rum Vanglen, Van Vali Muavinliine, Atina Eski Sefaret Baktibi Ermeni Stepan Mell,
Mamurat'l-aziz Vali Muavinliine brail Eski ehbenderi Ermeni Stepan Efendiler atand (19 K.
Evvel 1311/31 Kasm 1896).
Mutasarrf Muavinlerine gelince; Bu muavinlerin tespiti ncelikle Mfetti ve ilgili valilerden
istendi (4 Ocak 1896). Yaplan incelemeler neticesinde Mu ve Hakkari sancaklarnda istenilen vasflarda
birinin bulunmamas, Mardin ve Maaden sancaklarnda ise halkn byk ounluunun Mslman olmas
nedeniyle Mutasarrf Muavini atanmasna lzum olmad sonucuna varld. 7 Nisan 1896 tarihine
gelindiinde Sivas, Erzurum ve Mamurat'l-aziz vilyetlerinde incelemeler henz sonra ermemiti198. 7
Ocak 1897 de reform gerei, mutasarrflar snfa ayrlp, maalar buna gre dzenledikten 199
sonra, 30 Haziran 1897 de Bitlis'in Gen ve Mu, Sivas'n Tokad ve Karahisar- ark sancaklarna birer
Hrstiyan Mutasarrf tayin edildi200.
Kaymakamlarn atanmas ile alkal olan 3.ve 4. maddelerle i l g i l i olarak Reform
Mfettii, bu maddelerin iletilebilmesi iin valilere yetki verilmesi gerektii grndeydi.
Bunun iin hkmetten istekte bulundu (23 Nisan 1896). Bu arada Reform Komisyonu, Reform
Mfettii'nden Vilyt- Sitte'de hlen grevli bulunan kaymakamlar hakknda bilgi istedi. Ayn zamanda
gerekli vasflar tamayan kaymakamlarla i lg il i muamele yapma yetkisine sahip olan201 Mfettiin
almalar sonucu, Sivas'n Hafik, Merzifon ve Grn, Bitlis'in Palu ve irvan, Mamurat'l-aziz'in
Arapgir, Ein, arsancak ve Silvan, Erzurum'un Hns, Ova, K ve Bayburt, Van' n Geva ve
atak kazalarna Hrstiyan Muavinler atand gibi (17 Ekim 1896)202, btn lkede tayin edilecek
kaymakamlarn, mezhep ve snflar hakknda dikkate alnacak hususlar ihtiva eden bir irade de Dahiliye
Nezareti'ne verildi (7 Ocak 1897)203.
Mfetti, 5. maddeye istinaden vilyetlerde istihdam edilecek mlkiye ve adliye memurlar ile
198

.,TY., 9040.

199

BOA., BEO., 936-2.

200

BOA., YA. Res., 83-28; kdam, 1059 (30 Haziran 1897); Tercman- Hakikat, 5805-605 (30

Haziran 1897); Sabah, 2728 (30 Haziran 1897).

201

202
203

., TY., 9040
BOA., YA.Res., 83-28 ve kdam, 1059 (30 Haziran 1897).
BOA., BEO., 936-2.

44

maliyede grevlendirilecek Hrstiyan memurlarn tayinlerine balandn Tefti Komisyonu'na bildirdi

(11 Nisan 1312/23 Nisan 1896). Komisyon ise ondan zellikle adl memurlarn atanmasnda, nfus
nisbetinin esas olarak alnmamasn istedi. Mfetti'in gnderdii cetvellerden anlaldna gre, nfus
esaslarna bakldnda; nfus nisbeti % 15,5 olan Mamurat'l-aziz'de204 73, Diyarbekir'de 90, Sivas'ta
160, Erzurum'da 105 ve Van'da da 146 Hristiyann memur olarak istihdamlar gerekliydi.
1897 ylna gelindiinde belirlenen bu oranlardan Mamurat'l-aziz'de 39, Diyarbekir'de 70,
Sivas'da 30, Erzurum'da 45 ve Van'da 41 kii ancak atanm olup, tayinlere devam edilmekteydi 205.
Atamalarn devam ettii srada Meclis-i Mahsus, hlen devlet dairelerinde grevli Hrstiyanlarn da
yukardaki oranlara dahil edilmesini kararlatrd206.
Sancak ve kaza meclisleri ile ilgili 6. maddeyi deerlendiren Mfetti, meclislerin tekilinde
grlen aksaklklarn, Vilyet Nizamnamesi ve dare-i Ummiye Talimatnn uygulamaya ters den
hkmleriyle ilgili olduunu grd. Bu aksaklklarn gnderilmesi ile ilgili olarak hazrlad bir
raporu Hkmet'e gnderdi (11 Nisan 1312/23 Nisan 1896)207. Sz konusu bu meclislerin yars
Mslim ve yars da Hrstiyanlardan olumaktayd208.
Reform Mfettilii, nahiyelerin tekiltlandrlmas ve idaresi ile ilgili 7-16. madde hkmlerinin
tatbiki almalarn yrterek, nahiye meclislerinin tekili iini tamanlad209. Fakat bu uygulamalar
esnasnda Mamura'l-aziz'de airet aalarnn nahiye mdr olma istekleri ve Bitlis vilyetinde de Vilyet
dare Meclisi'nin yeni dzenlemelere kar olmas sebebiyle, uygulamalar esnasnda baz zorluklarla
karlald. Hlbuki Reformu Tefti Komisyonu, Projenin ilgili hkmlerinin eksiksiz tatbikinde
srarlyd (11 Nisan 1896/30 Mart 1312)210.
Mfetti'in katklaryla dzenlenen Erzurum ve Bitlis 211 vilyetleri Nahiye Tekiltlar,

204

., TY., 9040.

205

kdam, 1059; Sabah, 2728 ve Tercman- Hakikat, 5806-605.

206

BOA., BEO., 936-2.

207

., TY., 9040.

208

BOA., BEO., 936-2: (Rumeli Vilayt layhasnda ise artlar icab altar yenin tayini gereklidir, ayn yer).

209

BOA., YA. Res., 77-75; kdam, 893 (6 . 1314/10 Ocak 1897).

210

., TY., 9040.

211

BOA., YEE., A/24-XIII/24/l32; "Erzurum'da mukaddema 164 nahiye tekil olunmaa l 279 000 kuru fazla bir
masraf ihtiyac lazm geleceinden... 12 Receb 1313" bk. BEO., Sadaret Defter. 2680-6.

45

Komisyonca da onaylandktan baka, Mamurat'1-aziz vilyeti Nahiye Tekilt da tasdik edildi212.

Sivas vilyeti Nahiye Tekilt zerinde incelemeler devam ederken, eksik bulunan Diyarbekir vilyeti
Nahiye Tekilt cetvelleri tamamlanmak zere vilyete iade edildi 213. Bu arada Van vilyeti Nahiye
Tekilt almalar da neticelendirildi214. Proje gerei, Vilyt- Sitte'de Nahiye Tekiltlan yenilenirken,
mevcut nahiyelerin durumlarnn, dare-i Nevhi Nizamnamesine uymas hlinde olduklar gibi
braklmalar, aksi hlde nizamnameye uydurulmalar gerektiinden, mevcut bulunan Ky Muhtarlar ve
htiyar Meclisleri ile Nahiye Meclislerinde bir deiiklie gidilmedi. Adliye Nezareti'nin, bu meclislere
verilen Sulh Hkimlii grevi ile ilgili olarak hazrlad bir tzk ura-y Devlet'te kabul edildi.
Nahiye mdr ve muavinlerinin tayini yaplrken bir nahiyenin nfusunun yans gayr- mslim
deilse, oraya Hrstiyan Mdr Muavini atanmasna lzum olmad gibi, nfusun yardan fazlas
gayr- mslimse, Mdrlerin Hrstiyan ve Muavinlerin de Mslim olmas kararlatrld. zellikle
muavinlerin Trke okur-yazar olmasna dikkat edilmesi ve bunlarn fahr olarak atanmalar, mdrlere
250'er, ktiplere ise 150'er kuru maa verilmesi de bu kararlar cmlesindendi (25 K.Sani 1312/6 ubat
1897)215 .
Reform Projesi'nin adl hkmler ieren ve nahiye meclislerini Sulh Hakimlii grevi ile
yetkili klan 17. -19. maddeleri de, Vilyt- Sitte'nin genelinde uygulamaya konuldu. Fakat baz
nahiyelerin meclislerdeki eksiklikler sebebiyle, tatbikatta baz aksamalar grld. Yine bu erevede, adliye ile
ilgili hususlarn denetlenmesi ve aksaklklarn giderilmesi iin grevlendirilen Adliye Mfettilerinin216,
sahip olduu yetkilerin geniletilmesi gerektii Reform Mfettii tarafndan tespit edilerek, ilgili nezarete
bildirildi. Ayrca Mfetti, Vilyt- Sitte'deki mahkemelerle, adl hususlara dair kaleme ald raporlar
Adliye Nezareti'ne gnderdi217. Gsterilen ihtiya zerine, Meclis-i Mahss'ta, Adliye Mfetti
Muavinlerinin grevlerini ieren bir talimat hazrlanarak, Adliye Nezareti'ne verildi (19 Mays 1313/31
Mays 1897)218. Daha sonra ise Adliye Mfettileri kendilerine verilen bu talimatla grev yerlerine
212

BOA., YA. Res., 99-5: (Mamurat'1-aziz 70 nahiye zerine tertip edildi ve denek olarakta 305.188 kuru tahsis
olundu.)
213

BOA., YA., Res., 80-93; (Diyarbekir de baz kazalar halk arasnda anlamazlklar bulunmas nedeniyle buralarda
ahaliden mdr seilmesi uygun grlmeyerek, hkmet tarafndan tayini kararlatrld. aynyer).
214

BOA., YEE., A/24-XIII/24/132; Tercman- Hakikat, 5805-605.

215

BOA., YEE., Kamil Paa Evrak, 86/7-615 ve BEO., 936-2.

216

BOA., YEE., A/24-VIII-C/24/I32; Sabah, 2269 (10 C. 1313); kdam, 556 (N. 1313); Saadet, (N. 1314).

217

Sabah, 2509(11 S. 1314).

218

BOA., BEO., 936-2.

46

gnderildi. Van ve Bitlis vilyetlerine219, Manastr stinaf

Mahkemesi Ceza Dairesi Reisi Zht ve

Bamdde-i Umum Muavinlerinden Selim Hind220, Erzurum ve Diyarbekir'e, Edirne stinaf

Mahkemesi Ceza Dairesi Bakan Tayyib ve Bamdde-i Ummi Muavinlerinden Yorgaki; Sivas ve
Mamurat'l-aziz'e, Sivas stinaf Mahkemesi Ceza Dairesi Reisi Rait ve Aydn vilyeti Mdde-i Ummumisi
Dikran Efendiler atand. Bu mfettiler hazrladklar raporlar ayda bir Reform Mfttilii ile bal
bulunduklar nezarete gndermekteydiler221.
Reform Mfettii, 20. ve 21. maddeler gerei olarak hazrlad, Polis Tekiltna ait cetvelleri
de Reform Komisyonuma gnderdi (11 Nisan 1312/1896)222. Bu yeni tertipte Erzurum vilyetine 18'i
Hrstiyan 57223, Diyarbekife 66, Mamurat'l-aziz'e 62, Bitlis'e 87 ve Van'a da 82 polisin tayini uygun
grld gibi, Sivas vilyetindeki polis mevcuduna da 37 polis ilvesi planlanmaktayd224. Bunun zerine
durum deerlendirmesi yapan Meclis-i Mahss, Diyarbekir, Bitlis ve Mamurat'l-aziz vilyetlerinde, polis
mevcudunun artrlmasnn bteye fazla yk getirdiine dikkat ekti (28 Austos 1312/9 Eyll
1896)225. Dier memurlarn tayininde olduu gibi polislerin atanmasnda da nfus nisbeti esas
alnmaktayd. Bu arada Erzurum vilyetinde polislerin tayini ilemi balatld gibi dier vilyetlerde de
teebbse geildi ve vilyetler ile liva ve kazalarda grevli polislerin maalar arasnda grlen farkllklar da
giderildi (13 Mart 1313/1897)226.
Jandarma Tekilt ile alkal 23. ve 24. maddelerin tatbiki maksadyla Erzurum, Van, Sivas,
Bitlis. Mamurat'l-aziz ve Diyarbekir vilyetlerinde yeniden tekiltlanma almalarn balatld.
Mfettilik,bu konuda yaptklar ve yaplmas gerekli olan hususlar hakknda Islahat Komisyonu ve Serasker
ile fikir al-veriine giriti. Jandarmalarn tayin ve grev esaslarnn belirlenmesi Hkmetten Serasker'ye
havale edildi (6 K.Sani 1311/18 Ocak 1895)227. Bu arada Bitlis Jandarma Alay mensuplarnn
219

Tercman- Hakikat, 7 ubat ve 6 Mart 1313; (Van ve Bitlis vilyetleri Adliye Mfettiligi'ne 1897 ylnda Vincen
atanr, ayn yer).
220

kdam, 556; Selim Efendi daha sonra Sivas ve Mamurat'1-aziz Adliye Mtettilii'ne. Koyan Efendi'de Van ve
Bitlis vilayetleri Adliye Mfettiliine atand (ayn yer); Malumat gazetesi, Van ve Bitlis'e, Suriye ve Beyrut Adliye
Mfettii Tatyos Efendi'nin atandn yazd. bk. Malumat, 5 (6 Haziran 1896).
221

BOA., YEE., A/25-XVIII-a/25/133; Sabah, 2528 (3 RA. 1314); ikdam, 929 (15 ubat 1897); Tercman- Hakikat,
5748-545 (30 Nisan 1897); Reform Mfettii'nin mahkemelerle ilgili grleri iin bk. Ali Karaca, ayn eser, s. 194-203.
222

..TY., 9040.

223

BOA., BEO., 2680-6.

224

Tercman- Hakikat, 5805-605.

225

BOA., YEE., A/25-X/25/133.

226

BOA., BEO., 936-2.

227

., T Y., 9040.

47

disiplinsizliklerinden ikyeti olan mfettie, gereinin tespiti ve yaplmas iin yetki verildi.
Jandarmaya kaydedilecek Hrstiyan miktar iin de nfus oran esas alnd 228 . Yrtlen almalar
neticesinde yeni tekilt iin Erzurum'da 190' Hrstiyan 1091, Sivas'ta 1500, Van'da 420'si Hrstiyan
1282, Diyarbekir'de ise 1329 mevcutlu alaylarn tekili kesinleti. Mfettilik, bu alaylardan Sivas'da
bulunann yirmi blk, Diyarbekir alaynn tabur piyade ve ondrt blk svari ile Mamurat'laziz'deki alayn 206's Hrstiyan 1272 kiilik bir birlikten oluturulacan belirtmekteydi229. Alaylara
kaydedilecek Hrstiyan oran ise 1133 mevcutlu alay iin Bitlis'te 280, Mamurat'l-aziz'de 200,
Diyarbekir'de 168, Erzurum'da 207, Sivas'ta 255 ve Van'da da 347 kii olarak tespit edildi230. Ancak gayr-
mslimlerin Jandarma olmay rabet etmemeleri sebebiyle: Bitlis'te 162, Mamurat'l-aziz'de 83,
Diyarbekir'de 144, Sivas'ta 162 ve Erzurum'da da 60 Ermeninin kayd mmkn oldu. Asayi grevi
yannda, posta ilerinin salanmas da jandarmaya havale edildi231.
1313/1897 yl btesine gre mevcut jandarmann eksiltilmesi gerekirken, yeniden jandarma
tertibi mecburiyetinin ortaya kmas, balayc bir karar alnmasn icap ettirmekteydi. Ancak, byle bir
kararn verilebilmesi 1314/1898 yl btesine balyd (18 K.Evvel 1313/30 Aralk 1897)232.
Ky bekilerinin tayini ile ilgili 24. maddeye gelince Reform Mfettii, Ky bekilerinin tayini
hususunun, yeni kurulmakta olan nahiyelerle dorudan ilgili olduunu, Reform Komisyonu'na bildirdii
gibi, ky bekileri iin ihtiya duyulan bir nizamnamenin de hazrlanmasn komisyondan talep etti. Fakat bu
talimatn hazrlanmas Hkmetten Mfetti kir Paaya havale edildi (l 1/23 Nisan 1312/1896)233. Paa,
bir taraftan Bitlis, Mamurat'1-aziz ve Diyarbekir vilyetlerinde ky bekilerinin byk bir ksmmn
geici olarak grevlendirilmesini balatrken (3 T.Evvel 1312/14 Ekim 1896)234, dier taraftan da kendine
havale edilen tz hazrlad. On be maddeden oluan bu nizamnameyi incelenmek zere Sadaret'e
gnderdi235. Ky bekilerinin seimleri ve tayinleri, saylar, kayt ve grev alanlar, silh, elbise ve forslar,

228
229

Ayn yer.
Ayn yer

230

Mevcutlar ve nispetlerdeki deiiklikler tekilatn son eklini almasndan nceki tespitlerle ilgilidir bk. BOA., BEO.,
2680-6: Mesel Bitlis'te nfus oranna gre 295 Hrstiyarn kayd gerekirken hesaplamalarda bu saynn 278 olarak
tespit edilmesi. Layihann ilgili maddesine aykr bulunarak durumun dzeltilmesi Reform Mfettilii'nden istenmitir
231

Tercman- Hakikat, 5805-605.

232

BOA., BEO., 936-2.

233

BOA., BEO., 2680-6: ., TY., 9040.

234

Sabah, 2728: kdam, 1059; Tercman- Hakikat, 5805-605.

235

BOA., YA.Res., 87-38.

48

maalar ile grevden azilleri hakkndaki hkmleri kapsayan bu nizamnamenin, birinci ve drdnc
maddeleri, Dahiliye Nezareti ve ura-y Devlet-i Tanzimat'ta baz deiikliklere urad. Silh ve niforma
maddesi ise Serasker'ye havale edildi. Fakat Serasker'den bir cevap alnamamas zerine, bu meselenin
halli de kir Paaya brakld ve Nizamnamenin uygulanmasna karar verildi. (7/19 T.Sani 1312/1896)236.
25. ve 26. maddeler ise Hapishaneler ve Tahkikat- Evveliye Heyetleri ile ilgili bulunmaktayd.
Reform Heyeti, daha Erzurum'a gelir gelmez ilk olarak tevkifhane ve hapishanelerin durumlar ile
ilgilendi. Hapishanelerin hayat artlarna uygunluu kontrol edilerek, yeniden ina ve tamiratlarna
giriildi. Bu maksatla her kazada fenne aina mhendis ve doktor bulunamayaca dikkate alnarak, icap
ettiinde liva ve kaza merkezlerinde bulunan Belediye Doktorlar ile Nafia Mhendislerinden yararlanma
yoluna gidildi237. Erzurum hapishanesinin denetlenmesi esnasnda, ierde kalmalarna lzum bulunmayan
baz tutuklular salverdiren Reform Mfettii, Reform Komisyonu'na gnderdii yazlarda, hapishane ve
tevkifhanelere dair nizamnamenin, tamamiyle yrrlkte olduunu bildirdi (26 Mart 1312/7 Nisan 1896). Bu
arada Vilyt- Sitte'deki Hapishaneleri denetleyen Adliye Mfettileri 238 ve Reformu Tefti Heyeti hazrlad
raporlar Adliye Nezareti vastasyle Reform Komisyonu'na gndermekteydi. stanbul'da ise hapishanelerin
slah almalarna yn vermek iin Dahiliye ve Zabta Nezareti ile Mektib-i Askeriye'ye, Zabtiye
Dairesi'nde bir komisyon kurmalar grev verildi (4/16 K.Evvel 1313/1897)239.
Vilyt- Sitte'de vilyet ve liva merkezlerinde kurulacak olan Tahkikat-i Evveliye Heyetleri240 ile
ilgili olarak da mfetti, bu heyetlerin lzumuna temas etmekle birlikte, Polisin yeniden dzenlenmesi
hlinde, bunlara gerek kalmayaca fikrinde bulunduunu Reform Komisyonu'na bildirmi, fakat bu
grleri pek dikkate alnmamt (l 1/23 Nisan 1311/1895)241.
Reform Heyeti, airet ve Krtlerin denetimi ile ilgili hususlar belirleyen 27. maddenin
uygulanmas hakknda, Hkmet'e gnderdii arznda, bu maddenin tatbiki esnasnda, airetlerin hayat
artlar gerei, mecbur bulunduklar yaylalara k ve inilerinin dikkate alnmasna zellikle dikkat
ekildi. Bu maddenin uygulanmas daha ok Adliye ve Zabtiye Nezareti ile Seraskerye'yi
236

BOA., ayn yer.

237

Sabah, 2869 (22 C. 1315).

238

Sabah, 2501 (4 S. 1314).

239

BOA., BEO., 936-2.

240

BOA., YA.Res., 95-25; (Tahkikat- Evveliye Hey'eti'nin grevlerine dair dokuz maddelik bir talimat

hazrlanr. 22 Mays 1313/3 Haziran 1897. Bk. Ayn yer.)

241

., TY.,9040.

49

ilgilendirmekteydi (l 1/23 Nisan 1312/1896)242.

Hamidiye Alaylar nn disiplini ve tanzimini konu edinen 28 maddeye istinaden de Reform
Mfettii ve IV. Ordu Komutan Zeki Paa mterek alarak, Hamidiye Hafif Svari Alaylarnn
tekilt243 ve disiplinlerini yeniden dzenleyen bir nizamname hazrladlar244. Bu alma esnasnda, yeni artlar
ile alaylarla ilgili kanunnamelerden doan sonular da dikkate alnarak, Hamidiye Alaylarnn
tekiltlanmalarnda baz deiiklikler yapld245. Reform Mfettilii'nin yrtt bu denetlemeden baka,
stanbul'dan da Hamidiye Alaylarn tefti iin baz heyetler gnderilmekteydi246.
29. maddenin kapsam iine giren Senedt- Hakaniye / Tapu probleminin halledilmesi gayesiyle,
vilyetlere gnderilmesi kararlatrlan komisyonlardan baka Reform Mfetilii de, Vilyt- Sittede emlk
senedtn kontrol maksadiyle komisyonlar kurdurdu247. Bu komisyonlara verilecek talimatn hazrlanma ii
ise Defter-i Hakan Nezareti'ne havale edildi (22 K.Sani 1311/3 ubat 1896). Nezaretin hazrlad tzkler
ilgili yerlere gnderildi. Fakat kurulan komisyonlarn bir i yapamadklar, zira ilem yaptrmak iin
bavuran bulunmad, Mfetti tarafndan Hkmete bildirildi (30 Mart 1312/11 Nisan 1896)248. Yaplan
ilemlerden ise, baz vilayetlerde komisyonlar hakkndaki kararlarn yanl yorumland anlalyordu.
Senedt- Hakan meselesi ile yakndan alkal olan, vergi tahsili iini dzenleyen 30. madde
erevesinde yrtlen almalar, daha adaletli vergi toplanmasna ynelikti. Bu dorultuda hareket eden
Reform Mfettii, ncelikle vergi memurlarnn yetersizlii sebebiyle, vergi tahsili ilerinde istihdam
edilen Jandarmalarn asl grevleri dnda kullanlmalarda kar karak, bu durumu Hkmet'e iletti (11
/ 23 Nisan 1312/1896)249. Bu arada Reform Komisyonu Mfettiten, Tahsildarlarn yetkilerini belirleyen
kararlarn uygulanmas ile ilgili denetimlerine devam etmesini istedi250. Bu denetimlerle birlikte, yeni tahsildar
tekilt kurma ii de yrtlmekteydi. Bu maksatla hazrlanan cetvellerde, vergi toplama grevi yalnzca

242

., ayn yer.

243

Hamidiye Hafif Svari Alaylarnn tekili iin bk. Ali Karaca, ayn eser, s. 173-182 ve Hamidiye Hafif Svari
Alaylar Hakknda Baz Tespitler (l 890-1900)", Prof. Hakk Dursun Yld: Armaan, stanbul 1995, s. 309-318.
244

BOA., YEE., 31/76-35/76/81.

245

BOA., YEE., 31/76-114/76/139; YA.Res.,. 76-35.

246

kdam, 668 (17 Z. 1313): Burda isimler mevcut; Sabah, 2498. 1. S. 1314.

247

BOA., BEO., 2680-6.

248

., TY., 9040.

249

Ayn yer.

250

BOA., BEO., 2680-6.

50

Vergi Memurlarna brakld251 gibi yaplan almalar sonunda252 Erzurum'da 88, Diyarbekirde 97, Sivas'ta
155, Bitlis'te 81, Mamurat'l-aziz'de 88 ve Van'da da 68 kiiden oluan yeni tekiltlar kurulmas
kararlatrld. Bu tekiltta Hrstiyanlar da nfus oranna gre yer alacakt253.
Reform Mfettii'nin en fazla mesai harcad konulardan biri de yine vergiyle alkal olan 31.
maddeydi. Reform Komisyonu bu maddenin en iyi ekilde tatbiki iin bir taraftan Maliye Nezareti'nin
dikkatini ekerken, dier yandan da Aar Nizamnamesi ve Reform Projesi hkmlerinin Vilyt- Sitte'de
eksiksiz olarak uygulanmasn istemekteydi (26 Mart 1312/7 Nisan 1896). Aara tbi arazinin , tarm aletleri
ve ift hayvanlar ile tohumluklarnn satlarn yasaklayan fkrann, tamamiyle yrrlkte tutulmas ve
denetlenmesi grevi Adliye Mfettileri'ne verildi.
Mfetti ise vergi ile ilgili hkmlerin tatbikinin srarla takip edildiini, ancak mevcut vergileme
sisteminden ahlinin ok ikyeti olduunu, bu nedenle aar vergisinin ky ky mzayedesinden
vazgeilerek, mukataa- zemin tarznda toplanmasnn daha uygun olacan Hkmet'e bildirdi (11 Nisan
1896). Reform Mfettii, Reform Komisyonu'nun kar kmasna ramen, dnd sistemi Vilyt-
Sitte'nin baz yerlerinde uygulamaya koydu254. Fakat mukata'a-i zemin usul tamamen hayata
geirelemedii gibi, aarn ky ky ihalesi uygulamas da yrrlkte kald (24 Haziran 1313/8 Temmuz
1897)255. Bu almalar esnasnda angarya usl de yrrlkten kaldrld. Mevcut vergi sisteminin
muhakkak deimesi gerektiine inanan Reform Mfettii kir Paa, bu husustaki fikrinde srar ettii
gibi 1899 ylna kadar da meseleyi, Reform Komisyonu ve Maliye Nezareti ile yapt yazmalarla
srekli gndemde tuttu256.
Btn bu uygulamalar takip edecek ve Vilyt- Sitte de reformu uygulatacak olan Genel
Mfetti ile Tefti Heyeti'nin greve balamasyla da, bu husustaki 32. madde uygulamaya girmi oldu.
Yine bu madde cmlesinden olarak stanbul'da bir Islahat Komisyonu oluturulmutu. Reform hkmlerinin
hayata geirilmesi ile bu Reform Komisyonun fonksiyonu da sona erecekti257.

251

BOA., YEE., A/23-1/23/132.

252

BOA., YEE., A/25-VII/25/133.

253

Tercman- Hakikat, 5805-605.

254

BOA.. YEE.. A/2l-I-a/21/131; A/21-H-C/21/131 ve A/25-VII/25/I33.

255

BOA.. 25-VII.

256
257

BOA., 21-I-a; Reform Mfettii'nin vergi sistem ne dair teklifleri iin bk. Ali Karaca, ayn eser, s. 190-194.
., TY., 9040.

51

Yaplan ve yaplmakta olan btn bu tekilt ve tertibatlar iin lzm gelen fazla harcamalarn
karlanabilmesi meselesi, Hkmeti areler aramaya itti. Bu maksatla sz konusu masraflara karlk olmak
zere, alnacak tedbirler iin neler yaplabilecei hususunda, Reform Genel Mfettii'nden olduu gibi
Hicaz'dan baka btn vilyet valilerinden de gr istendi (19 kasm 1896)258.
Devletin, mal bakmdan ok zor artlar altnda259, bir reform ve reformu denetlemeyi uygulamaya
koyduu byle bir zamanda, ok olumsuz bir gelime daha oldu. 17 Nisan 1897 Cumartesi tarihinde
Osmanl-Yunan sava patlak verdi260. Bu savan balamas, Reform Meselesine ynelmi olan
dikkatleri baka tarafa ekmekle kalmayp, zaten arzulanan reformu yapmak iin yeterli olmayan mal
kaynaklarn, byk oranda kslmasna neden oldu. Sava giderleri iin Devlet, 4 milyon lira
sarfetmek zorunda kald. Fakat savaa ramen reform almalar srdrldyse de, projenin istenilen hedefe
ulatrlmas asndan nemli bir engelle karlalp, bir mal mzayaka ile de kar karya gelindi261.
Buraya kadar gsterildii zere, eksiksiz olmasa da imknlar dahilinde uygulamaya konulan Anadolu
Reformu Projesi'nin icracs Reform Genel Mfettii kir Paann lmnden sonra, drt ay daha Samsun'da
kalan Tefti Heyeti, Dahiliye Nezareti'ne gnderdii istidasnda; Reform programnn oktan beri mevki-i
tatbike konulduunu, devre-i teftiin sona erdii ve bu denetimin be yl srdn belirtmekteydi (25 Mart
1900)262. Dahiliye Nezareti ise Sadaret'e gnderdii arznda, slahat kararlarn teftile grevli olan kir Paann,
Anadolu vilyetlerinin her tarafn gezip dolaarak slahat tefti almalarn tamamladn, bu srada lm
zerine, Tefti Heyeti'nin de yapaca bir i kalmamas sebebiyle, stanbul'a dnmelerinin yerinde olaca
bildirilmekteydi (20 Mart 1316/2 Nisan 1900)263. Sadrazam'n ayn yoldaki tezkeresi zerine (14 Nisan) II.
258

BOA., YEE., A/24-XIII/l4/132.

259

BOA., YA. Res., 87-7: (Akla kapatlan 1306/1890 senesi btesinden sonra, merkez dairelere ayrlan tahsisat
gittike artarak, btenin a 2.068.000 lira gibi mhim bir miktara ulat. Ama 1312/1896 yl ubatnda maalardan
% 10 ve masraflardan % 15 indirim yapld gibi, aar ve anam varidatna yaplan zamla elde edilen 400 bin liradan
baka. II. Abdlhamid'in 86 bin lira ihsan ve her eit masraf- gayr- muntazamann yasaklanmas ile denk bir bte
yaplmas yoluna gidildi. Buna gre; varidt- umm 18.411.323 lira. masrafat- umm ise 18.398.557 lira olarak
gerekleti. Detay iin bk. YA. Res., 87-7.
260

Vecihi ve Rfekas, ayn eser, s. 177-186; Ayrca sava iin bk. Tercman, 17 ve 20, 27 Abril ve 18 Mays 1897:
(smail Gaspral'nn yaynlad gazetedir.)
261

Savatan dolay meydana gelen masraflar sebebiyle denk balanan btenin dengesi bozuldu. 1313/1897 btesinde
gelir olarak gsterilen 18.500.000 lirann 8.100.000 lirasnn baz borlar karl olarak Duyun- Ummiyye'ye bal
olmas ve merkez dairelerin masraflarna balanmas, sava harcamalarnn, geri kalan 10 milyondan sarfn zaruri
klmaktayd. Yaplan btn harcamalardan sonra ise btede yalnz 70 bin lira kald grld. Halbuki sadece merkez
dairelerin senelik masraf 800 bin liraya ulamaktayd, bk. YA. Res., 88-4.
262

BOA., D. 1317, 36: (Mfetti Muavini Mavro kordato Dimitri ile l, ve 2. memurlar Hseyin Hasib ve Ali Dani'in
mhrlerini hav. Ayn dosyada).
263

BOA., ayn yer.

52

Abdulhamid, Anadolu Islahatn Tefti Heyeti'nin grevinin sona erdiine dair bir irade verdi (19 Z. 1317/6
Nisan 1316/18 Nisan 1900)264. Bylece, 24 Austos 1895 tarihinde balayan ve ilk devresi (23 B. 1314/17
K.Evvel 1312/29 Aralk 1896) de tamamlanan265 Reformu kontrol ve uygulama almalar sona ermi oluyordu.

II. B L M
4 ERMEN REFORMU MESELES'NN RTL BR GALE DNMES VE AVRUPALI REFORM GENEL
MFETTLER (1909-1915)

Vilyt- Sitte (alt vilyet) de reformlarn uygulamaya konulmasn takiben, btn Osmanl
vilyetlerini iine alacak ekilde bir reform almas da gndeme alnd. II. Abdulhamid'in bu yoldaki direktifiyle
oluturulan Meclis-i Mahss- Vkel tarafndan, Hicaz vilyeti hari dier bt vilyetlerde uygulanmak
zere, 32 maddelik projenin, Vilyt- Sitte'nin mahall zelliklerinden kaynaklanan maddeleri ayklanp,
22 maddelik yeni bir Reform Projesi hline getirildi (19 CA. 1314/26 Ekim 1896)266.
Bu reformun uygulanmas grevi ise daha nce de bahsi geen, Dahiliye Nazr Memduh
Paa bakanlnda alan Tesri-i Muamelt Komisyonuna verildi. Pilot blge olarak Aydn vilyeti
seildi. 15 Kasm 1897 ye gelindiinde, bu reforma dayanarak Vali Muavinleri, Adliye Mfettileri
ve Polis Tekilt ile ilgili hkmler hayata geirildi. Dier hkmlerle ilgili almalar ise
srdrlmekteydi. Yaplanlarn basn yoluyla duyurulduu grlyor. Bu duyurunun yaplmasnn
biraz da Avrupa'dan yeni bir d bor alnmasna ynelik olduu ve fikrin talya Hariciye Nazr'na
ait olduu anlalmaktadr.
Sz konusu Reform Projesi'nin uygulanmas esnasnda her vilyet iin ykl harcamalar
gerektiren Nahiye ve Polis Tekiltlann dzenlenmesi ile Hapishane ve Tutukevlerinin fiziki
264

BOA., ayn yer.

265 258

BOA., YEE., 31/76-25/76/81; kinci devre ise 23 Ocak 1898 tarihinde sona erdi bk. YEE.. A/24-

XIII/24/132.
266

BOA., BEO., Islahat- Umumiye Defteri (IU), 936/2 ve YA.Res., 82/36: " Hicaz vilayel-i celilesiyle. zaten slah
takarrr etmi olan Vilayt- Sitte-i malmenin gayr vilayt- ahanece mevki-i icraya vaz hususuna Encmen ve
Meclis-i Mahsus- Vkela kararyla bil istizan irade-i seniyye-i hazret-i mlkneleri byurulmu ve 19 CA. 1314
tarihinde temamen. Dahiliye Nazareti'ne ve mevadd- miiteallikas 16 CA. 1314 tarihinde Adliye, Maliye. Nafa, Maarif,
Zabtiye, Defter-i Hakani, Posta ve Telgraf Nazareti, Rusumt Emaneti ile Seraskeriye'ye tebli edilmi olan..."

53

iyiletirmesine ynelik inaat ve tamir masraf tutar belirlenerek, 1898 yl btesine konulmas
ynnde hazrlklar yapld. Buna gre:
Dahiliye'ye: 17 785 063 kuru (Hapishane ve Nahiye Mdrlkleri iin),
Zabtiye'ye:
Maliye'ye:
Toplam:

5 703 828 kuru (Polis Tekilt iin),

2712 519 kuru ( Nahiye Tekilt iin).
26 201 410 kuruluk bir bte ngrlmekteydi 267.

Bu esnada Osmanl - Yunan savann patlak vermesi reform uygulamasnn sekteye

uramasna yolat. Fakat btn olumsuzluklara ramen 2 Austos 1900'e gelindiinde, reformun
uygulanlmasnn sona erdirildiine dair bir iradenin verilmedii anlalmaktadr268.
II. Merutiyet dneminin balamas ve II. Abdulhamid'in ynetimden uzaklatrlmasndan
sonra (1909), Avrupal devletlerin Vilyt- Sitte iin reform istekleri yeniden gndeme geldi. Bu
tarihte Trabzon, Erzurum, Van, Sivas, Diyarbekir, Mamratlaziz ve Bitlis vilyetlerinde, idarenin
kontrol ve kanunlarn ilerlik kazanmas ile asayiin salanmas iin Galip Bey, Mustafa Zihni Bey,
Babekyan Efendi (Ermeni ve Meclis-i Mebusan yesi ), Erkn- Harp Kaymakam Ceml ve Binba
Zeki Beylerden oluan bir Heyet-i Mahss- Islahiye'nin grevlendirildii ve reforma dair 29
maddelik bir projenin kendilerine verildii grlyor. Bu konuda Avrupal mfettilerin
grevlendirilmesi fikrinin benimsendii de anlalyor 269.
4. 1. Avrupal Reform Mfettileri dnemi ve bir rtl igal pln
4. 1. 1 rtl igal iin dayatlan Reform Projesi
1914 senesine gelindiinde idar sahalarda ve tefti ilerinde grevlendirilmek zere
Hkmet, Avrupadan baz danman ve uzmanlar getirmi bulunmaktayd. Bunlardan ngiliz

267

BOA., DUT., 74-2/2-52.

268

BOA., DUT., ayn yer.

269

BOA., YEE., 13/112-35/112/6.

54

Jandarma Yzbas Deyvis Bey Mlkiye Mfettii270, Gravil Bey Teftiiyye-i Mlkiye Mdr271,
ngiliz hukuku Klark, Adliye Nezareti Heyet-i Teftiiyyesi Bakan, 272

Henry Bey ise Maliye

Nezareti Mdr-i Umumisi olarak tayin edildiler.

dar birimlerde Avrupal memurlarn grevlendirilmesi, 1878 tarihinden beri bata ngiltere
olmak zere, Avrupal devletlerin reform politikalarnn bata gelen artlarndan birinin kabul
ettirilmesi manasna gelmekteydi. Reform konusunda, yine Avrupal devletlerin ok mhimsedikleri,
Avrupal bir Reform Genel Valisi veya Genel Mfettii atanmas maddesinin kabul edilmesi ise,
reformun btn ynleriyle ve dorudan Avrupallarn kontrolne girmesi demek olacakt.
Yukarda dikkat ekildii zere, ttihat ve Terakki Hkmeti, Balkan savandan nce de,
Vilyt- Sitte ve hasseten Ermeniler iin bir Reform Projesi'ni hayata geirme almalarna balad.
Bu erevede Hkmet'in politikas, Ermeni Komitelerinin bu konudaki grlerinin alnmas ve
yapaca yeni dzenlemelerde onlarn isteklerinin karlamas biiminde ortaya kt. ttihat ve
Terakkicilerin Ermenilere, hatta htillci Ermeni Komitelerine sempatiyle yaklam, daha II.
Abdulhamid dneminde, onun ynetimine kar eylem yapma ynnde ibirliine girme
gayretleriyle273 kendini gsteriyordu. Yine bu politika gerei olarak Hkmet, Tanak Komitesi'ne,
rklardan oluan cemaatlerin her birinin kendi deerlerini ve zelliklerini koruyacaklar prensibini
benimsediini bildirdi. Onlardan, sadece ortak bir payda olan Osmanllk milleti anlayyla, ortak
vatanlarnn karlaryla uyum isteyen bir programa katlmalarn teklif etti. Onlarn grnrdeki
olumlu cevaplan zerine, ttihat ve Terakki ile Komite arasnda bir ittifak yapld274.
ttihat ve Terakki'nin bu politikasnn bir gerei olarak Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan'da
Ermenilere, lkedeki nfus oranlarnn ok stnde yelik verildi. Tanak htillci Ermeni
Komitesine varln ve d lkelerdeki tekiltlarn koruma hakk tannd. Hatta Rus vatanda
htillci Ermenilere dahi Trkiye'ye dnme izni verildi. Yine ttihat ve Terakki bu ittifaka verdii
270

BOA., Dahiliye Kalem-i Mahsus (DH. KMS), 5-28, lef 4. (18 K.Evvel 1329); 1915 savandan sonra generallie terfi
edip Kuds vali muavinliine atanmtr. Trkeyi ok iyi bilmekleydi, bk. Hseyin Kazm Kadri, Merutiyetten
Cumhuriyete Anlann, hzr. smail Kara, stanbul 1991, s. 148,
271

BOA., DUT., 74-2/2-56 :(Islahat- Maliye Komisyonu yesi. radesi. 28 L. I332/ 19 Eyll 1914)

272

BOA., DUT., ayn yer: (radesi. 15 C. 1332/11 Nisan 1914)

273

BOA., rade-Hususi 1318 Z. 8: Ermeni ve Makedonyallardan mrekkep genel bir kongrenin tekili iin

Gen Trkler tarafndan, Mahmut Paa'dan istekte bulunulduuna dair Ruter Ajansnn haberi. 13 Mart 1316/
26 Mart 1900.
274

Ahmet Rstem Bey, ayn ese,r.s.37-38

55

deeri gstermek iin, 12 Nisan 1909'da Adana'da Komitelerin kkrtma ve planlamasyla meydana
gelen olaylar sonunda, blgeye bir soruturma komisyonu gnderdi. Hkmet, bu komisyona,
Ermenileri ldrdkleri kanaatine vard pek ok Mslman astrrken, ayn derecede sulu olan
Ermenilere hibir ceza verdirmedi275. Sadece bu uygulama dahi Hkmetin, Ermenileri kazanmak
iin Komitelere izah zor birok taviz vermede ne kadar ileri gittiini gstermektedir. ttihat ve
Terakki Ermenilere kar byle bir tutum sergilerken, ayn Tanak Komitesi, Rusyayla Osmanl
Devleti aleyhine gizli anlama yapmaktan geri durmamt.
Hkmet, 1912 sonras ortaya kan gelimeler zerine ve Avrupal devletlerin bir kez daha
mdahlelerine meydan vermemek iin. Reform iini yeniden ele ald. Dou vilyetlerinde asayi,
skunet ve refah salayacak bir projenin oluturulmas maksadyla ngiltere'ye bir teklif gtrld.
Zira ttihat ve Terakki Hkmeti, bu reformu ngiliz uzmanlara brakmay plnlyordu. Teklifinde,
ngiliz Hkmeti'nin uygun bir memurunu Genel Mfetti olarak atamasn istedi. Bu mfettiin
gerekli grd dier uzmanlarla gelerek. Dou vilyetlerinde yapaca inceleme sonunda,
hazrlayaca Reform Projesinin kabul edilerek uygulamaya konulacan bildirmekteydi 276. ngiliz
Hkmeti, bu teklifi nce benimseyerek, mfettilik grevi iin Lord Milner'in seildiini bildirdi.
Fakat daha sonra Rusya'nn basks veya aralarndaki gizli anlama gerei bundan vazgetii gibi,
sz konusu Reform Projesini hazrlama iini de Rusya'ya brakt (12 Kasm 1912)277.
Bu gelimeler olurken gndemdeki almalar, Hkmet'in kendi Reform Projesi'ni
uygulamak istedii biiminde deerlendiren Ermeni Komiteleri, program kabul etmeyeceklerini
bildirdiler. Sava sonras artlarn dourduu frsatlardan da yararlanacaklar midiyle, Avrupal
byk devletler tarafndan ki; hasseten Rusya kast ediliyor olmal, bir baka Reform Projesi'nin
hazrlanmasn isteyerek uzlamaz bir tavr iine girdiler278.
ngiltere'nin reform iini Rusya'ya havale etmesinden sonra, Temmuz 1329/1913 tarihinde,
Rusya bata olmak zere Almanya, ngiltere ve Fransa, Hkmet'e bavurarak, Ermenilerin esas
olarak alnd bu reform iin, Vilyt- Site (Van, Erzurum, Bitlis, Sivas, Diyarbekir ve
Mamretilaziz)'nin birletirilerek ynetimine bir Genel Vali'nin getirilmesi, bu alt vilyetin bir
275

Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s.43.

276

BAO., Hariciye Siyasi Evrak (HR.SYS), 2284/2, lef 39; Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee 'nin Anlar,
hzr. smail Arar, stanbul 1986, s. 168.
277

278

Halil Mentee, ayn eser, s. 169.

Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s.57; Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Ankara 2001, s.33.

56

Genel Meclisi'nin oluturulmas, bu meclis yelerinin yarsnn Hrstiyan olmasn ve Mfettilerle

idare arasnda bir anlamazlk kmas hlinde, byk elilerin hakemlik yapmasn, ayrca
konsoloslarn reformlarn uygulann kontrol etmesinin kabuln srarla teklif etmekteydiler 279. Bu
konudaki grmeler alt ay kadar srd. Sz konusu tekliflerin Avrupal devletler arasnda
imzalanan tilfname'den kaynakland anlalmaktadr. Grmelerin balangcnda, Almaya'nn
istei zerine, alt Avrupal devletin byk elileri, kurulacak bir komisyonda bu proje zerinde
yeniden grme karar aldlar. Bu srada Osmanl Hkmeti, Osmanl lkesinin alt idar kma
ayrlarak, her birine bir Genel Mfetti atanacana dair, Vilyet Kanunu'na eklenen ve tadil edilen
kararnameyi sefaretlere tebli etti. Fakat Rusya'nn itiraz zerine grmeye konulmad 280. Bu
esnada ttihat ve Terakki Hkmeti'nin. ihtillci Ermeni Tanaksutyun Komitesi temsilcileriyle,
Dou illerinde yaplacak olan sz konusu dzenlemeler iin dorudan grme yapt
anlalmaktadr. Komitenin bu davranna kar Rusya'nn kkrtmasyla, Tiflis'teki Ermeni basn
ve Ermeni evrelerce tepkiler ykseldi281.
Avrupaca takip edilen politika ve atanacak Reform Mfettileri iin, Rusya Dumas yesi
Milyekof yle demekteydi: "...Eer Mfetti-i Ummiler birer Osmanl memuru se onlarn
zerlerine de Avrupa kontrolrleri lzmdr. Yani kontrol zerine kontrol vaz eylemek. Bu hl,
Makedonya Mfetti-i Ummisi mehur Hilmi Paann maruz kald hle dndrlecektir.
Avrupa'nn emriyle Trkiye evvel Mlkiye Mfettileri'ni kabul etti. Mtaakiben Jandarmann
reformu iin Avrupal subaylara raz oldu. Ve nihayet Avrupallarn Mahkemeler zerinde murakabe
etmeye baladklar srada Jn Trkler'in darbe-i hkmeti (1909) meydana geldi (3 Temmuz
1914)282.
Alt ay sren pazarlk sonunda hazrlanan Reform Projesi'ne gre Hkmet; sz konusu olan
vilyetlere atanacak Avrupal Genel Mfettilerin, idarede ihtisas kazanm kimselerden olmas ve
bu mfettilerin valiler hari, ynetimde kt hli grlen memurlar azil ve yerlerine uygun
279

BOA., DU. KMS., 2-27 5, lef 4.; Halil Mentee bu tekliflerin Hkmet'in Ermeni erkmyla grmesi sonras
hazrlandn kaydetmektedir, bk. Halil Mentee, ayn eser, s. 167-172.
280

Halil Mentee, ayn eser, s. 172.

281

Vilayt- arkiyye'nin slah meselesi iin Tanaksutyun Komitesi'nin Hkmetle dorudan temasa gemesi zerine
bunu kendi karlar aleyhine bulan Rusya'nn planlamasyla Tiflis Ermeni basn ve Zarifyan gibi baz tccarlar
Tanaksutyun'un bu davran aleyhinde srekli yazmaya ve Rusya Devletinin Emenilerin gelecekleri ile ilgili byk
abalar gsterdii u srada. Komitenin tutumunun Ermeni mill karlarna zarar verdii tezini ilemeye balar. Fakat
Komitenin bu hususta kendilerine verdii izahat zerine tatmin olduklar anlamyor.Bk. DH.KMS., 2-2/5.
282

BOA., DH. KMS., ayn yer, lef 28.

57

olanlarn atanmas yetkisine sahip bulunmalarn kabul etti. Alt vilyetin birletirilmesi ve buraya
dair bir Genel Meclisin oluturulmas istei ise geersiz klnd. Ayrca her vilyetin genel meclisi
yelerinin nisb temsil esasna gre seilmesi, yeni sayma kadar Van ve Bitlis vilyetlerinin meclis
yelerinin yarsnn Hristiyan, yarsnn ise Mslman olmas esas benimsendi. Bununla birlikte
Avrupal devletler, Erzurum'da da meclis yelerinin yar yarya olmas ve dier vilyette ise
yelerin te birinin Hristiyanlardan seilmesi ynnde bask yapyorlard 283.
Bu sre sonunda Reform Projesi ve uygulama artlar z itibariyle kabul edilmiti. Bu
artlardan en ar olan, Osmanl Hkmeti'ni, Dou vilyetlerinin idaresinin bana yabanc Genel
Mfettiler tayinine zorlayanyd. Bu mfettiler Avrupal mdaheleci devletlerin hazrlad listeden
seilecekti. "Bylece Hkmet'in tam bir samimiyet iinde dnp, hazrlad gnll bir proje ve
hareket, onun bamszlna yeni kstlamalar getiren uluslararas bir zorlamaya" 284 ve bir eit
rtl igal plnna dnt.
Avrupal mfettilerin atanmalar ve kendilerine verilen yetkiler ile yeni dzenlemeler
hususunda, Rus basnnda baz grler yer ald: Rusya diplomasisinin bu konuyu gndeme getirme
ve ilk artlarnn kabul ettirilmesinde baarl olduu fakat sonradan kontrol kard ynnde,
Msy Milyokof imzasyla kan yazlarda 285: "Rusya Devleti nasl oldu da tilfnmenin tayirine
ses karmad? Rusya sefiri stanbul'da Ta'lmt tertb ve ihzar olunduundan haberdar m idi?"
eklinde ifadeler kullanyor ve Talat Bey hkmetini koruma ynnde yeni baz anlamalarn
yapldn, bunun ise; "Anadolu 'da tabi dostlarmz olup yakn zamanda tammiyle tarafmza
celb ettiimiz ansr kendi hline terk etmei icb ettirecek derecede ilerletilmi bulunmas kabil
deildir." diyerek endiesini dile getiriyordu.
Hkmet ise, bu teklifleri kabul ederken, dier taraftan hl sonunda bu hususlarn
hkmsz kalaca ve yalnzca Hkmet'in yapmay plnlad reforma dair, ilgili devletlere bilgi
verilmekle yetinilecei mit ve niyetini tayor, hatta bu yolda alt vilyetin valilerine gizli olarak
bilgi veriyordu (25 Ekim 1913).

283

10 T. Evvel 1329 / 23 Ekim 1913 tarihinde Hkmet. Van valiliine gnderdii bir telgrafla: "...Ermeni ii hakknda
bir teklif vuku muhtemel bulunmu ise de bunu Hkmet katiyyen red karar vermitir. Yerli olmak zere bir Mfetti-i
Umumilik Tekilatnn hemen tatbiki ve evvelce bildirildigi vecihle mhim miktarda jandarma istihdam ve karakollar
tesisiyle telefonla yekdierine rabt gibi tedbire imdiden tevvessl edilecektir." Ayn yer, lef 1/1.
284

Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s.57-58.

285

BOA., DH. KMS., 2-2/5, lef 29: 19 Haziran ve 3 Temmuz tarihli Re gazetesi.

58

4. 2. Avrupal Reform Genel Mfettileri

Bahsi geen 26 Ocak 1914 tarihli tilfnameye gre, bata Rusya olmak zere Avrupa
devletleri, Ermeni blgeleri olarak addettikleri yerlerde, Osmanl ynetimini kontrol etmek zere
geni bir hukuk elde etmekteydi. Bunun iin. Avrupa kontrolnn temsilcileri yine bu devletler
tarafndan gsterilecek namzedler arasndan Osmanl Hkmetince atanacak iki mfetti olacakt.
Bu Reform Mfettileri Osmanl Devleti'nin memurlar deil btn Avrupa'nn temsilci ve
kontrolr olacakt. Ayrca bu itilfnme, Osmanl Hkmeti'ni Reform Mfettilii makamnn bo
kalmas hlinde, on sene mddetle yeniden Avrupal devletlerin gr ile aday seimini kabule
mecbur ediyordu286.
Hkmet'in tavr ve tasavvuruna ramen, 2 Temmuz 1914 tarihinde Van, Bitlis,
Mamratlaziz ve Diyarbekir vilyeti Reform Genel Mfettilii'ne Norveli Hoff; Trabzon,
Erzurum ve Sivas vilyeti Reform Genel Mfettilii'ne Hollandal Westenen atand 287. Osmanl
Hiikmeti'nden maa alacak olan bu mfettilere verilmek zere 23 maddelik bir Talimatname
hazrland ( 23 Mays 1914). Buna gre, alt vilyetin idar, adl, mal konularla ilgili btn
dairelerini denetleyebilecek, valiler dnda dier btn memurlar gerekli grdkleri takdirde iten
el ektirip, yerlerine atamalar yapabileceklerdi288. Talimatnamenin 23. maddesine gre emirleri
altnda reformu tefti iinde yardmc olacak baka memurlar bulunacakt289.
Bu memurlar:
1- Baktip ile yeterli sayda Msvedd, mbeyyiz ve ktip,
2- Birer Mlkiye290, Polis ve Jandarma Mfettii,
3- Bir Adliye Mfettii,
4-Bir Maarif Mfettii,

286

BOA., DH. KMS., 2-2/5.

287

BOA., DUT., 74-2/2-55: Her ikisinede bl rtbesi verildi: Mec!is-i Vkela Mazbatas (MV). 195/144: Reform
Mfettileri ile naiyyetlerinin maa ve harcrah masraf karar; DH. KMS., 2-2/5. lef 20:" Westenen ve Hoff un Vilayt-
arkyye Mfettilii Umumiligi'ne tayini takarrr etmitir. Mumileyhumann hayrhah ve namuskr ve sahib-i
iktidardan bulunduklarna kanaat hasl oldu.
288

Dier grevliler iin bk. DH. KMS., 21-1/38.

289

Grevliler iin bk. DH. KMS., 63/68.

290

Umur- Mlkiye Mfettileri Nizamnamesi (dokuz maddelik) bk. DH. KMS., 5/28.

59

5- Bir Ziraat Mfettii (Osmanl veya Avrupal olacak. Bir Ermeni atanmtr),
6- Avrupal Jandarma subaylarndan atanacak bir Emir Subay,
7- Bir Nafia Mfettii,
8- Avrupal bir Hususi Ktip,
9- Bir Krte Tercman,
10- Bir Ermenice Tercman.

Avrupal Reform Genel Mfettileri, stanbul'da gerekli hazrlklar yapp, gerekli

grmelerde bulunduktan sonra (Padiah, Sadrazam ve Dahiliye Nazr vs.) grev yerlerine gitmek
zere harekete getiler. Mfettilerden Van, Bitlis, Mamuratlaziz ve Diyarbekir vilyetlerinde
grev yapacak olan Hoff, Trabzon zerinden nce Erzurum'a (24 Temmuz 1330) oradan Van'a ulat
(4 Austos 1330)291. Kendisi memuriyetine merkez olarak Bitlis'i seip reform heyetini orada
yerletirmeyi plnlamt. Reform Mfettii gittii vilyetlerde trenlerle karlanyordu. Yollarda
gvenliini salamak iin bir mfreze asker grevlendirildi292.
Hoff, grev blgesine gelir gelmez yerel ynetici ve Ermenilerle grmeye balad. Kendisi
daha Erzurum'da iken I. Dnya Sava'nn balamas sebebiyle stanbul'a dnmesi yolunda emir
almt293. Telgrafta; "Umm seferberliin iltizm eyledii ahvl-i fevka'1de karlnda mevdd-
slhiyyenn tatbki mmkin olamyacandan memlekette ahvl-i fevka'ldenin hitmna kadar ya
Erzurum'da ikmet veya stanbul'a avdet etmesi lzumu Erzurum'da Hoff Bey'e iki gn evvel telgraf
tebli edilmi iken imdi mmileyhden gelen telgrafta Van'a hareket ettii (29 Temmuz 1330)"
bildiriliyordu. Hoff dnnde geldii yoldan deil de Bitlis, Diyarbekir, Siverek, Urfa, skenderun,

291 284

BOA., DH. K.MS., 2-2/5. lef 80 : Dahiliye Nezareti'ne ...Bitlis ve vilayet-i malme-i saire Mfetti-i

Umumisi Hoff Bey... bugn Erzurum'a muvasalat etti..." bk. Lef 86.
292

293

Ayn yer, lef 38.

BOA., DH.KMS.. 2-2/5, lef 67 ve 75: Erzurum'da Mfetti-i Umumi Hoff Bey'e (telgraf).

Dersaadet'te Mfetti-i Umumi Westenen Bey'e (tezkere).

Umumi seferberlik ve buna mmisil ahval-i fevkalaadeden dolay mukarrert- slahiyenin tatbiki mmkn
olamyacandan Dersaadet'e avdetiniz...26 Temmuz 1330

60

Beyrut zerinden stanbul'a dnmeyi tercih etti294. Mfetti Westenen ise eyalarn Trabzon'a
gnderdi, fakat kendisi yola kamadan ilgili teblii ald295.
Mfettilerin grevleri ile ilgili olarak Dahiliye Nazr Talat Paa, Nazrlar Meclisi'nde
okuduu tezkeresinde, sava iln sebebi ile plnlanan bu reformun imdilik yaplamayacan,
mfettilerin kendilerine ve katiplerine mukavele gereince tazminat verilerek savan bitiminde;
"cidd ve esasl slhat esbabna tevessl edilmek zere" memuriyetlerine son verilmesini teklif etti.
Bu teklif 24 Aralk 1914'te Nazrlar Meclisi'nde onayland. 29 Aralkta ise bu yolda bir irade de
karld296.
Bir bakma Reform konusunda inisiyatifi elegeiren Rusyann 297 esas tasavvur ve plnn,
daha nce Rusya stanbul Byk Elisi M.de Giers'in, Dileri Bakan Sazonov'a gnderdii bir
telgraf (26 Kasm 1912)298, btn plaklyla ortaya koymaktayd. Bu telgrafta Sefir M. de Giers,
"Derhal igali vakitsiz bulurum. Reform uygulamasyla ie balamalyz ve bunu Rus veya Avrupal
memurlarn kesin kontrol altna vermeliyiz. Bununla birlikte o blgelerin kark durumu reformun
verimli olmasn engelleyeceinden, istenilen skun ve emniyet salanamayaca anlalnca,
ordularmzn ad geen vilyetleri igal edebilmesi iin imdiden gerekli hazrl yapmalyz"
demektedir. Rus Dileri Bakanl Siyas 1. ubesi'nin Savubulak Rusya Konsolosuna gnderdii
26 Austos 1914 tarih ve 2503 numaral bir baka gizli telgraf 299 ise, Rusya'nn bu igal plnn
uygulamak iin Osmanl unsurlarn nasl alet ettiine dair gizli siyaseti hakknda ip ular
vermekteydi.

294

Ayn yer, lef 70, 73 ve 74: " Dahiliye Nazareti'ne. Varid olan talimata tevfikan Beyrut tarikiyle stanbul'a avdet etmek
zere bugn hareket ediyorum...Hoff."288
295

Westenen Efrence Temmuz I5'te hareket ve Erzurum'u merkez ittihaz edeceini Jandarma Mfetti-i Umumisi ngiliz
Havker Paaya bildirdi. 4 Haziran 1330. Bk. DH. KMS., 2-2/5. lef 96 ve 23/39.
296

BOA., DUT., 74-2/2-57: "rade-i seniyye. Van. Bitlis ve Mamuratlaziz vilayetleri Mfetti-i Umumisi Norveli
Hoff ve Trabzon, Erzurum ve Sivas vilayetleri Hollandal Mfetti-i Umumisi Westenen Beylerle ktiplerine
mukavelenameleri mucibince tazminat itas ile memuriyetlerine nihayet verilmesi Meclis-i Vkela'nn kararyla tensib
edilmitir.
Bu irade-i seniyyenin icrasna Dahiliye Nazr memurdur. Sene 11 Safer 1333.
(mzalar) ....... ...... .... ....

.... .... Dahiliye Nazr ve Harbiye ve Bahriye ve Maliye Nazrlar Vekili Talat.

297

Yusuf Halacolo, ayn eser, s.54.

298

Halil Mentee, ayn eser, s. 169 (Rus Turuncu Kitab, 1912. no. l'den)

299

BOA., HR. SYS, 2284/l. lef 87.

61

Bu telgrafta: "Kafkasya valisi, 545 numaral alttaki telgrafnameyi gndermitir. Kendi

milletdalarndan oluan eteler tekiline dair muhtelif Krt reisleri ile Ermeni reisleri tarafndan,
gerek Krtler ile Sryanilerden oluan tekilt (eteler) icrasn stlenen subaylarmz taraflarndan,
u son zamanlarda baz teklifler yapld. Btn bu teklifler, kendilerine bir miktar silh salanmas
ve verilmesi hususuna, tarafnzdan onay/muvafakat olunmasna baldr. Ad geen unsurlarn
ballklar gayr- kabil-i itiraz olmakla beraber, datlacak olan silhlardan bir ksmnn, belki de
tahsis olunan tarafa verilememesi dahi korku ve endiesi olduundan, imdilik bunlar tarafndan
sunulan hizmetlerden yararlanma hususunda acele ettirmek gereksiz olaca grndeyim.
Ayn zamanda, ibu tedbirin asker harekete balanaca zaman faydal olabilecei
inancndaym. u taktirde ad geen tekiltn uygulamaya konulmas, baar salamamza olduka
fazla yardm edebilir. Bundan dolay bahsedilen teklifleri ortaya sren ve isteyerek devlet (Rusya)
hizmetinde bulunan adamlar arasndan, askerlerin korumas altnda olarak, silh depolar yapmas
hususu kendilerine tevdi ve ihale olunacak olanlarn imdiden tayini bence arzu olan
maddelerdendir.
Trklere hasm olan ve tarafmzdan haklarnda iyiniyet ve meylimizi ortaya koymadan geri
durulmamas gereken unsurlarn, hrs ve isteklerini kkrtmak gerei ve yaran hakkndaki fikir ve
dnceme, zt- lilerince itirak edildii taktirde, kararlatrlan pln gereince datlacak olan
nc derecedeki tfenklerden, 25 000 adet tfenk ile 12 000 000 fiengin emre hazr
bulundurulmas

zmnnda,

Harbiye

Bakanl'yla

ilikide

bulunabilmekliim

iin

taraf-

senvirneme bu bbda t-y malmat edilmesini rica edirim" denilmektedir.

Bu yaklam, Dou vilyetleri iin yaplmas istenen ve plnlanan reformlar, Rusya'nn nasl
yorumlandn, ayn zamanda Reform Projeleriyle, kendilerine eitli vaatlerde bulunulan Osmanl
Ermeni, Krt ve Sryanilerine de bu plnda, kendi devletine ihanet edecekleri silhl ve isyanc bir
rol biildiini gstermektedir. Rusya Dileri Bakanl, Kafkasya valisine gnderdii 279 numaral
gizli telgrafnda bu pln ve rol yle aklamaktayd: " Ermeni ile Krt ve Sryanilerin
silahlandrlmas zaman heniz gelmemi olduuna dair olan gr ve fikrinize olduu gibi
katlyorsam da, gerektii anda kendilerine, bahsi geen unsurlardan eteler kurulmas ve bu
etelerin kumandas verilebilecek gvenilir adamlarn imdiden tayini ve bir de gerek Kafkasca ve
gerek randaki birliklerimizce lzumu olan silhlarn nceden salanmas ve hazrlanmasnn

62

olduka faydal olaca grndeyim... Rumiye'de eteler tekili ile Krtlerin getirilmesi konusu
Vedneski ile Andreyeveski'ye verilmitir."300
4.3. Tarih yaanmln getirdii bir noktada zorunlu iskn politikas: Tehcir.
4.3.1. Ermenilerin bir defa daha silhl isyan ve dmanla ibirlii yapmas
Btn bu gelimeler Osmanl Devletinin Dou blgesinin Avrupa'nn ya da Rusya'nn
kontrol altna girmesi iin gerekli zeminin hazrlandn gsteriyordu.
Onlarn politikalarnn hareket noktas ve dayana ise bu blgede yaayan Osmanl
Hristiyan unsurlar ve baz etnik gruplar zellikle de Ermenilerdi. Bu politika dorultusunda
1880'lerden sonra Ermeniler daima tevik edilip kkrtld. Onlar da isyan yolunu seip birok
silhl ayaklanmaya giriti. (1915'e kadar Devlet Bakan ve ileri gelen brokratlarnn hedef alnd
bombal suikastlar301 da dahil, 40'n zerinde silhl ayaklanma meydana gelmiti.) 1915 ylna
gelindiinde ortaya kan gelimeleri bir frsat olarak deerlendiren Ermeniler, I. Dnya Sava'nn
balamas srasnda, tbi olduklar devletleri aleyhine, kar cephede yer alan devletlerle ibirlii
iine girmeyi302, yakn gelecekte kuracaklar vaat edilen Ermeni Devleti'ne gtrecek yol olarak
semede tereddt etmediler.
"Ruslar, taahhtleriyle emellerine ram ettikleri Ermenilerin desteiyle, Van ve Bitlis
vilyetlerini igal ve Nasturileri de isyan ettirerek btn Krdistan' ihtill yangn iinde brakmann
zamannn girdiine kanaat getirdiler (12/13 Mart 1331 / 25/26 Mart 1915 )." Daha nce Rusya
tarafndan silhlandrlan Ermeni eteleri, Rus ordusunun snrlar gemesi zerine 7 Nisan 1331/19
Nisan 1915'ten itibaren Van ve Sivas vilyetlerinde isyana kalktlar. Ramgavar Partisi'nden Armenag
Yegarian bakanlndaki 30 bin Ermeni, Van'n etrafna siperler kazp, geici bir hkmet kurup,
asker meselelerle ilgilenmek zere bir de asker mahkeme oluturdu. Bu hkmet, silahlanmaya hz
300

BOA., ayn yer.

301

Bu suikastla ilgili haberler bk. kdam, 22-28 Temmuz 1905 ve Tercman- Hakikat, 22-24 Temmuz 1905; ayrca geni
deerlendirme iin bk. Vahdettin Engin, "Sultan II. Abdulhamid'e Dzenlenen Ermeni Suikast ve Bu Sebeple Belika
ile Yaanan Diplomatik Kriz ", Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, stanbul 2001, s. 115-132.
302

Ruslarla ve ngilizlerle ibirliki iin bk BOA., HR. SYS.. 2284/4, lef 2 : "Bedirhni Addurrezzak ve Seyyid Taha ile
Semiko (daha sonra oluturulan 20 bin kiilik kuvvetle bu hareketlerini srdrd ) gibi menfaatperesan ve vatan
hainlerinin Rusya tarafndan grdkleri tevik ve tergib zerine ne gibi hareketlerde bulunduklarna dair baz vesaik".
Ayrca , "Rusya Hariciye Nezareti Siyasi Birinci ubesi'nin 8 Eyll 1914 tarihli gizli telgraf... Kafkasya valisinin
inzimam- muvafakatyla Ermenilerin isyann tehie (hazrlama) etmek ve sadk Krtlerle Sryanilerden eteler tekil
eylemek iin imdiden tedabir ittihaz derece-i vcubda (zorunlu) grlmtr..." Bk. HR. SYS., 2284/1. lef 86,87 ve 93;
Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s.67.

63

verip, blgedeki yabanc kurulularn tarafszlklarn korumalar iin sk emirler yaynlad. Bu

arada silhl harekete girierek Van'daki Trkleri ve Devlet glerini ehirden temizlediler 303. Ruslar
ilerledike onlara katlan Ermeni kyleri, Ruslarn ekmek baklarna kadar ellerinde bulunan
savunma aletlerini ald silhsz ve savunmasz halk, Bakale'nin Merkeho ve Astoci kylerinde
olduu gibi katledip, kadnlara ikence ve tecavze varan saldrlara giritiler304.
I. Dnya Sava'na girmek zorunda kalan Hkmet, son elli yldr gelien olaylarla kontrol
gittike gleen ve devlet asndan kronik bir hl olan bu blgenin, problem olmaktan karlmas
iin, yukarda anlatlan reformla ilgili youn aba harcyordu. Fakat ortaya kan bu son gelimeler
zerine, eskiden beri Osmanl Devleti'nin idar geleneinde yer olan ve eskiden de bavurulan bir
uygulamay tekrar yrrle koyma kararn ald. Bu karar: Daima problem yaratan, yabanc
glerle ibirlii iine giren, son gelimeler ile de asker bakmdan byk tehlike arzetmeye
balayan bir unsuru, kendileri asndan da daha gvenli ve ynetimin kolay olaca bir blgeye
grmek, yani iskn etmekti305. 27 Mays 1915 tarihinde yaplan bu uygulamann ad tehcir, yani
zorunlu yer deitirmedir.
4. 3 2. Zorunlu iskn politikasnn uygulanmas
Bu tehcirde, ismi daima ne kan ve bu sebeple bir Ermeni terristi tarafndan arkadan
vurularak katledilen306 Dahiliye Nazr Talat Paa, bu zorunlu iskna karar verilmesinin sebeplerini
yle anlatmaktadr: "Osmanl lkesinin btnl ve Devlet ynetimi aleyhinde istilac emeller
tayan ve bunu, Osmanl tebas arasna blc fikirler yayarak elde etmeye alan Avrupal
devletlerin etkisinde kalan, baz kimseler tarafndan vaad ve tehditle Ermeniler arasnda
uyandrlp, gnden gne eitli vastalarla srdrlen blc hareketlerin, devletin ilemesine
engeli, gvenlik glerine saldrlar ve silhl isyan eklinde grlen davranlarnn dier sadk

303

Bk. Viscount Bryce, The Treatment of Armenians in the Ottaman Empire 1915-1916 Documents presented to, Beirut
1972, s.48-50.
304

BOA., HR. SYS., 2284/4, lef 3 ve 8-10: Bu kylerde katledilen ve tecavze urayanlarn isim listesi mevcut.

305

Zorunlu iskn politikalar iin bk. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluu'nda Airetlerin skn Teebbs, stanbul
1963 ve Yusuf Halaoglu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluu'nn iskn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi,
Ankara 1988.
306

Bu suikastlarda tetiki olup, kendisini bir kahraman gibi anlatan Ermeni iin bk. Aravir racyan, Bir Ermeni
Terristinin tiraflar, (vr. Dr. Kadri Mustafa Oral) stanbul 1997; leri Gazetesi, 1435. 30 K.Sni 1338 tarihli
nshasnda: ehit Said Halim Paa'ya, stanbul halk tarafndan byk bir Trk ehidine lyk bir cenaze treni
yapldn haber veriyor.

64

halk varln koruma mecburiyetine sevketmesi ve zorlamas, devletin arzu etmedii baz olaylara
sebebiyet vermekteydi.
Devletin bu problemleri ortadan kaldrmak iin fedakrlklarla srekli olarak yapt
uygulama ve iyiletirme/slahat/reform almalarndan alnan sonularn belirtileri aka
grlmesine ramen, d tesirlerle aldatlmann srmesi, srf bir imesele olma zelliini
kaybetmemesi gerekirken blgenin reformu isinin, harici bir mesele eklinde devletler arasnda
genel grmeler alanna ekilmesine yolap, Osmanl lkesinin bir ksmnda, yabanc devletlerin
nfuz ve kontrolleri altnda baz idar yaplanma imtiyaz kazanma hedefine ynelinmiti.
Hlbuki, Batl devletlerin bask ve etkisiyle, Osmanl Hkmeti tarafndan yaplmakta olan
btn reformlar / iyiletirme ve yaplanmann, Osmanl lkesini blnme ve paralanmaya doru
ektii, birok deneme ve benzeri zc gelimelerle ortaya kmtr. Devletin idar bamszl ve
btnl, Batl devletlerin basksyla yaplacak benzer reformlardan, devletin imkanlarnn
elverdii lde saknma ve korunmasn zorunlu kldndan; Osmanl Devleti 'nin hayati
meseleleri arasnda nemli bir blm igaleden bu ba artan problemin, kesin bir biimde ve
btnyle zme kavuturulmas iin gerekli olan tedbirlerin alnmas plnlanr, ekillendirilip ve
dikkat harcanrken (Avrupal Reform Mfettilerinin grevlendirilmesi ve reform almalar
kastediliyor), Tehcirden az nce, Askeri sava blgeleri yaknlarnda oturmakta olan Ermenilerden
bir ksm, Osmanl lkesini dman devletlere kar savunmaya alan Ordunun harektn
zorlatrp, erzak ve cephane evkini engelleyerek, dman ile fikir ve ibirlii ve zellikle dman
saflarna katlp, memleket iindeki askeri birliklere ve masum halka silhla saldrarak, ehir ve
kasabalarda katliam, hrszlk ve yamalama, dman deniz kuvvetlerine erzak salama, askeri
savunma alanlarn dmana gsterme suunu ilediler"307.
Yukarda anlatlan gelimeler zerine alnan 30 Mays 1915 tarihli bir Meclis-i Vkel
kararna gre, geici bir kanunla, "...anasr- ihtilliyenin /isyanc saha-i harekttan uzaklatrlmas
ve sta/asilere sslharekt ve melce olan kylerin tahliyesi icb ederek." Ermeni, Rum ve Araplar,
zellikle Erzurum, Van, Bitlis vilyetiyle, Adana, Sis, Mersin, Mara ve Halep'in merkezi mstesna;
Adana, Mersin, Kozan, Cebelibereket livalar ile Mara sanca, merkez kazalar mstesna olmak
zere skenderun, Beylan, Cesriar ve Antakya kazalar ky ve kasabalarnda tehlikeli grlen

307

BOA., BEO., 326758.

65

Ermeniler, Suriye ve rak'n kuzeyine Urfa, Zor, Halep, Harran, Musul, Diyarbakr ve Cizre
blgelerine g ve iskn edildiler.
Toynbee'nin de tespit ettii gibi Ermenilerin grlmesi hususu nedene dayanyordu:
"l- Ermeniler silha sarldlar ve Ruslar snr geer gemez onlara katldlar.
2- Btn silhl kuvvetlerin cephede kudretli bir dmanla savat anda, btn
imparatorluk inde bir i ihtilli kkrtmak iin, Ermeniler bir fesat ve isyan hareketine giritiler ve
bylece memleketi dmana teslim ettiler.
3- Ermeni ahlinin urad felaketlerin sebebi Ermeni gnlllerdir veya daha anlalr
ekilde ifade edilirse, Ermenilerin gnll olarak Rus ordusunda savaa katlmalardr." 308
4.3.3. Ermenilere uygulanan zorunlu isknn metodu
Yukarda belirtilen blgelerde oturan Ermenilerin baka blgelere nakil ve evkleri karar
nasl uygulanacakt? Hkmet'in bu yoldaki emri yleydi: "...isimleri yazl ky ve kasabalarda
oturan Ermenilerden nakli icab edenlerin iskn blgelerine btn gerekli ihtiyalar mkemmel
olarak sknt ekmeksizin sevk ve eritirilmeleriyle yollarda istirahatlarnn salanmas ve can ve
mallarnn korunmas ve yerlerine vardklarnda yerletirilmeleriyle, kesin olarak iskn
edilmelerine kadar Muhacirin Tahsisatndan geim ve yaamlarnn salanmas ve eski mali ve
iktisadi durumlarna gre kendilerine emlk ve arazi datlmas ve ilerinden fakir ve yoksul
olanlara Hkmet tarafndan ev yaplmas ve ifiler ve ihtiya sahibi zanaatkara tohumluk ve alet
ve edevat datlmas309.. "
G esnasnda olduu gibi daha sonra eski yerleim yerlerine dnlerinde de, iinde
bulunulan imkanlar dahilinde gmenlerin nakil310 , beslenmesi ve bakm, salk ve gvenlii311 ile
308

Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s. 110.

309

BEO., ayn yer: Daire-i Sadaretten Dahiliye, Harbiye , Maliye Nezaretine 18 Mays 1331.

310

BOA., DH.FR., 56/85 (7 Austos 1331/ 20 Austos 1915): "Halep'te Muhacirin Mdr kr Bey'e, sevkiyatn
dzen ve srati hususu Talimtname'nin btnne uygun grlerek gereken vilayetler ve livalara uygulanmas lzumu
bildirilmi ve gerek vagon meselesi ve gerek Menzil Mfettilerince nakil aralar salanp, verilmesi iin icap edenlere
sratle emir verilmesi Bakumandanla yazlmtr" ; DH.FR., 56/105 : "Konya vilayeti'ne. stasyonlarda toplanm
ve sevk olunmakta olan dier Ermenilerin biran evvel gidecekleri yere gnderilmelerinin salanmas iin mmkn olan
tama aralarnn bu hususa ayrlmas Hat Komserlerine bildirilmitir. 8 Eyll 1331 "
311

Tehcir edilenlerin salklarnn korunmas ve salgn hastalklara meydan vermemek iin an ylma olan yerlere
Ermeni evki durduruluyor, hatta bu nedenle gidi yollarnn deitirildii dahi oluyordu. Bk. BOA., DH. FR., 56/278

66

barnmalar saland. Mesel; 2 Mays 1915 tarihli Vkel kararna gre: "Sava durumu dolaysyla
bulunduklar ky ve kasabalardan karlarak, li-ecli'l-iskn/yerletirmek/vatan kazandrmak iin
baka blgelere yollanan baz kyler halknn tanma, bakm ve beslenme ile yerletirilmelerine
harcanmak zere 3.000.000 kuruun mesrif-i gayr- melhuza kaleminden verilmesi uygun"
bulunmutu312. Ayn ekilde; 6 Aralk 1916'da 50.000.000 kuru 313 bir tahsisat ile gerek Mslman ve
gerekse Ermeni, Rum ve Araplarn sevk ve yerletirilmeleriyle dorudan grevli olup, Air ve
Muhacirin

Btesi'nden

harcama

yapan Air ve Muhacirin Mdriyeti'nin, 1917 senesi

btesine 100 000 000 kuruluk baka bir tahsisat eklenmi"314 olunduktan baka, ayn sene ile 1918
yl iin de 60 000 000'ar kuruluk tahsisatlardan da bahsedilmekteydi 315. Yine bu husustaki
harcamalar maksadyla, 26 Aralk 1918 tarihinde, eski yerlerine dndrlen Ermeni, Rum ve
Araplarn sevk, bakm ve beslenmeleri ile dier ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli parann,
Seferberlik Tahsist'ndan karlanmas hususunda Meclis-i Vkelnn bir baka karar
bulunmaktayd316. Ermenileri her durumda kendi yurtta gren Osmanl Hkmeti, onlarn gittikleri
yerlerdeki nfus ktklerine kaytlarnn yaplmas ve askerlik ilemlerinin takip edilmesiyle ilgili
olarak vilyetlere emirlerde gnderdi (14 Eyll 1331/27 Eyll 1915)317 . Bunlarla beraber
kendilerine toprak, tarm aleti ve tohumluk datm yoluna da gidilmekteydi.
(21 Eyll 1331): Grevliler, yollarda bazen saldrya urayanlarn can ve mallarn korumaya almaktaydlar;
DH.FR., 56/315 (23 Eyll 1331) belge, sevk edilen Ermenilerin mcevherleri dahil kymetli mal ve paralarn
Diyarbekire kadar zarar grmeden getirebildiklerini gsteriyor.
312

BOA., MV., 197/112: Maliye Bakanlna emir ve ileri Bakanl'na bilgi verilmitir 19 Nisan 1331.

313

BOA., MV., 204/63.

314

Takvim-i Vekyi, 3121. 15 K.Sni 1334: "1333 senesi Air ve Muhacirin Mdriyeti Btesi'ne 100 milyon kuru
ilavesi hakknda kanun.
Madde 1. Bin yz otuz senesi Air ve Muhacirin btesinin altnc iskn- muhacirin mesrif-i ummiyesi faslna
yz milyon ilave edilmitir.
Madde 2. bu kanun tarih-i nerinden itibaren meri'l-emirdir.
Madde 3. bu kanunun icrasna Maliye Nezareti memurdur.
Meclis-i Ayan ve Mebusanca kabul edilen ibu layihann kanuniyetine ve kavnn-i devlete ilavesini irade eyledim. 1336
RA. 28."
315

BOA., BEO., 338597 :

316

BOA., MV., 213/74 (12 RA 1336) ve 213/54; DH.FR., 99/103 : memleketlerine dnm olan gayr- mslim
muhacirlerin byk ksm eyasz kald halde bunlara aid tanr mallarn tekinin berikinin elinde kalmasyla sahibine
iade edilmemesi baz ikyet ve mdahalelere yol amaktadr. dari ve siyasi zararlara meydan vermemek zere mallarn
sahiplerine iadesi (8 Mays 1335/15 Mays 1919)." Burada vilayet ve livalarn isimleri mevcut; DH. FR., 98/30 :
"Ankara vilayeti'ne. Boazlayan kazasna geri dnen Ermeni muhacirlerin emlaklarnn iade edilmedikleri ve
zevcelerinin ve akrabalarndan bulunan kadnlarn hl daha slamlarn yannda alkonulduu ve geim ve tohumluk
ihtiyalar giderilmedii ngiliz Komiserlii'inden bildirilmekle, sratle inceleme yaplp gereinin yaplarak sonucun
bildirilmesi ve geim ihtiyalarnn derhal giderilmesi (3 Nisan 1335).
317

BOA., DH.FR., 56/187.

67

Btn nlemlere ramen bir sava ortamnda, gettirmede ve yol esnasnda grev alanlar,
yol boyunca ncelikle yama maksadyla kafilelere saldran haydutlara kar, bu kiileri savunmak
uruna kendi canlarn da tehlikeye atm ve bu esnada bazlar hayatlarn kaybetmitir 318. Ariv
kaynaklar bize, Hkmetin btn gayretlerine ramen, yollarda Krt, Arap ve airetlerin
saldrlaryla lenlerin 8 il 10 bin, salgn hastalklardan lmlerin ise 25 il 30 bin arasnda
olduunu gstermektedir319.
Yollardaki sevkiyatta ve yerletirildikleri blgelerde gerek kanunlar ineyen unsurlar
gerekse baz grevliler tarafndan zarara uratlmalarna karn sulular cezalandrlma yoluna
gidildi. Bu maksatla Dahiliye Nazr Talat Paa, 26 Eyll 1915 tarihinde; "Asker gereklilik ve
dzenin salanmas iin grlen lzum zerine, bilinen yerlerden evkleri kararlatrlm olan
Ermenilerin sevkleri ve emvali metrukeleri ile ilgili ilemleri srasnda baz memurlar ile oralarn
yerlileri tarafndan kt tutum ve kanuna aykr uygulama ortaya konduu anlalarak, yerinde
soruturma yaplmasyla, buna cesaret edenleri Divan- Harplere teslim etmek zere, heyet
gnderilmesini uygun grm"320 ve ksma ayrlan bu yerlere birer heyet gndermiti 321 . Daha
sonra yeniden 10 soruturma blgesinde322 6 Dvn- Harb-i rf kuruldu323. Talat Paann
grevlendirdii "soruturma heyetlerinin ve Bakanln soruturma kararlaryla sulu olduklar
anlalan grevliler Divan- Harplere teslim edilerek, Soruturma Heyetleri grevlerini

318

Ahmet Rstem Bey, ayn eser, s.71.

319

Geni deerlendirme ve detay iin bk. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), s. 59- 60.

320

BOA.,BEO., 328229 : Heyetler ve gittikleri yerler:

A- Blge: Hdavendigar ve Ankara vilyetleri ile zmit, Karasi, Eskiehir, Karahisar- sahip. Kayseri ve Nide livas.
1. Heyet: Bakan. Temyiz Mahkemesi Bakan Hulusi Bey, yeler: ura-y Devlet yesi Seyyid Haim Bey ve Jandarma
Binbas Galib Bey.
2. Blge: Adana Halep ve Suriye vilayetleri ile Mara, Urfa ve Zor livas.
B- Heyet: Bakan, stinaf Mahkemesi Birinci Bakan Asm Bey, yeler; Jandarma Mfettii, Kaymakam Hseyin
Muhyiddin Bey ve Ankara Mlkiye Mfettii Muhtar Bey.
C- Blge: Erzurum, Trabzon, Sivas, Mamuratlaziz, Diyarbekir ve Bitlis vilyetleri ile Canik livas.
3. Heyet: Bakan. Bitlis Eski Valisi Mazhar Bey, yeler; stanbul Bidayet Mahkemesi Savcs Nihat Bey ve Jandarma
Binbas Ali Naki Bey 13 Eyll 1331.
321

BOA., DH.FR., 56/186.

322

BOA., M V., 214/59 ve 213/60: (17 K.Evvel 1334/4 ubat 1918)

323

BOA., MV., 213/60 ve 213/62 (14 K.Evvel 1334); Divan- Harbi rfilere dair daha geni bilgi iin bk. Osman
Kksal, Tarihsel Sreci inde Bir zel Yarg Organ Olarak Divan- Harbi rfiler (1877-1922), Ankara 1996
(Baslmam doktora tezi. A. Sosyal Bilimler Enstits)

68

tamamlad,"324 gibi daha sonra grevlendirilmi olan Divan- Harplerce de suu sabit grlen 1397
kii, dam dahil eitli cezalara arptrld325.
Bu kovuturmalarda Ermenilerin hayatlarna kast edici tavrlara kar olan tutum bir tarafa,
onlar rencide edici zorbala bile dn verilmedii oluyordu. Dahiliye Nazr'mn Konya vilyetine;
"Karaman stasyonu'nda Tevkil avu adnda bir jandarmann, Ermeni muhacirlerini btn
yolcularn nnde krbalamakta olduu gvenilir kaynaklardan haber alnd. Birok emre ramen
bu ekilde davranan jandarma ile bu duruma gz yumanlarn hakknda ciddi ve hzl bir ekilde
soruturma yaplarak kanun cezalarnn verilmesi ve sonucun bildirilmesi (5 Eyll 1331/18 Eyll
1915)326, eklinde bir emir gndermesi buna bir rnektir.
ttihat ve Terakkicilerin amansz bir muhalifi olan Damat Ferit Paa da, Hkmet olur olmaz
(4 Mart 1919) stanbul Divan- Harbi rfisi'ne dair bir karar yaynlad (8 Mart 1919) 327. Bu
mahkemeye, Meclis-i Vkel'nn ald bir kararla; "Devlet'i savaa sokanlar, slm, Ermeni, Rumu
tehcir ve ktallerini dzenleyenleri, halk birbirini ldrmeye tevik edenleri de" yarglama yetkisi
verildi.328 Ariv belgelerine bolca yansyan ve ngiliz Siyas Komserlii'nin basklaryla da 329 alnan
bu gibi kararlarn bir cephesinin, ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilf Partisi'nin siyas
ekimesine bal olduu anlalyor 330. Tehcirle itham edilen idarecilerin hemen hemen hepsinin
ttihat ve Terakkici olarak gsterilmesi ve genellikle asl olmayan sulardan dolay yarglanmalar, o
tarihte igalci gler, bugn ise Ermeni soy krm iddasn savunanlar iin nemli bir dayanak
olarak kullanlmaktadr331.
Baz lmler nedeniyle daima istismar edilen Ermeni nfusu ve tehcir edilenlerin says ne
kadard? Sava hli, coraf ve tabi artlar ile sevk edilenlerin kesafeti, tehcirin byk zorluklarla
324

BOA., DH. HM., 2/2-10: (Eyll 332/24 Eyll 1916)

325

Yarglamalar iin bk. Dersaadet, 1922, 29 Temmuz, 2,17 Austos 1336.

326

BOA., DH.FR., 56/64 (Dahiliye Nazr Talat)

327

BOA., DH. Emniyet-i Umumiye Asayi Kalemi (EUM.AY), 4/20.

328

Bu husutaki gelimeler iin bk. Sleyman Beyolu, "1915 Tehciri Hakknda Baz Deerlendirmeler",

Trk Dnyas Aratrmalar, Nisan 2001.

329

BOA., DH.FR., 97/42; 97/156 ve 78/30.

330

BOA., DH. Emniyet-i Umumiye Asayi (EUM. AY), 8/38.

331

Bilhassa bu yarglamalar yapan Nemrut (Krt) Mustafa Paa bakanlndaki stanbul 1. Divan- Harbi rfsi'nin
ald kararlar aibeli grldnden, daha sonra bu mahkemeye bakan atanan Hurit Paa tarafndan kararlarn
yeniden gzden geirilecei ynnde beyanat verilmitir. Bk. Dersaadet, 2, 16 Terin-i Sani 1336.

69

yaplmasna yolat. Dnemin kaynaklan ve ariv belgelerine gre; Vilyt- Sitte'nin Mslmanlar
dahil genel nfusunun 3.500.000, lkedeki Ermeni genel nfusunun 1.250.000 kiiyi amad
grlyor332. 'Mays 1914 tarihli Militarist Rendeat'ta "Osmanl lkesinde en kalabalk Hrstiyan
kavim olan Ermeniler, sadece Ermenilerden oluan bir sahada yaamayp, onlar; Rusya'da 500.000,
Trkiye'nin dousunda 800.000 ve Anadolu'nun dier blgelerinde 450.000, Kafkasya'da 200.000
kii kadar" olduklar yer almaktayd 333.
Ariv belgelerine gre, 29 Kasm 1329/28 Kasm 1913'te Ermenilerin en kalabalk olduklar
Bitlis ve Van vilyetlerinde nfus durumu yleydi: Van'n mevcut ondrt kazasyla birlikte erkek
nfusu 255 bin , bunun 150 bin'i Mslman, 72 bini gayr- mslim; Bitlis'in mevcut on sekiz
kazasyla birlikte erkek nfusu 245 bin, bunun 170 bini Mslman, 70 bini gayr- mslimdir. Bu
vilyetlerin birka kazasnda Hrstiyan nfus ancak %20, dierlerinde ise %5 oranndayd 334. Yine
bir Ermeni blgesi saylan Diyarbakr'da ise, kaytl btn nfus 576.660 kii olup, bunun 470.093'
Mslman, 106.972'si Hrstiyand. Vilyet idarecileri, sayma katlmayan konar-gerlerin dahil
edilmesi

durumunda

Mslman

nfusun

600.560'a

ulaacan

hesaplamaktadr.

Vilyetteki Hrstiyan nfus ierisinde Ermeniler 60 bini amamakta, bu oran olarak %8.5
demekti335.
Yukarda verilen oranlar bize bir fikir vermekle birlikte, nfusu tehcir edilen blgelerdeki
boalan meskenlere yerletirilmesi plnlanan; igallerle katliam, saldr, tecavze urayp zorla
yurtlarndan kamaya zorlanan ve st ste ylm bulunan Mslman gmenlerin 336 saysnn 702
bin civarnda tutulmas, tehcire tabi tutulanlarn saysnn da 700 bin kii olabileceini akla getiriyor.
Ermeni Delagasyonu Bakan Bogos Nubar Paa da, 1918 senesinde Fransa Dileri Bakanl
Fevkalde Yetkili Bakan Mosieur Gout'a verdii raporunda eitli yerlere dalm srgnler
dnda, Trkiye'den 390.000 kiinin srgn edildiini bildiriyordu. Nubar Paaya gre srgn
edilenlerin esas toplam says 600-700.000 kiiydi 337. Bu durumda ise Dou vilyetlerindeki genel
Ermeni nfusun 600 binden az olduu anlalmaktadr. Bu hesaplamalarla birlikte, Vilyt- Sitte'nin
332

BOA., YEE., A/24-XIII/ 24/132 ve Printed For the Use Of The Foreign Office (F.O.), June 1895, 881 6621; Ayrca
nfus rakamlar iin detayl cetveller bk. Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni
Olaylar, Ankara 2000, s.26-35.
333

BOA., DH., KMS., 2-2/5.

334

BOA., DH.KMS., 2-2/58, lef 59.

335
336

BOA., DH.KMS., 2-2/5.

Bk. Takvim-i Vekayi, 1509, 8 Haziran 1329 ve 1515, 24 Haziran 1329.

70

nfusunu 867.960 olarak verenler de bulunuyor338. Rakamlarn hemen hemen hi tahrif edilmeden
yansd Osmanl Devleti ariv kaynaklar ise tehcir edilen Ermenilerin saysn 478 758 kii olarak
vermektedir. Yine ayn kaynaklar, tehcir blgelerine ulaan kiilerin saysn 382 148 olarak
yanstyor339.
Btn bu gerekler nda; tehcir esnasnda len Ermenilerin, l 200 000 gibi rakamlarla
ifadesinin ne derece dayanaksz ve propogandaya ynelik olduu aa kmaktadr. Ayn yllarda,
sava ortamnda hayatn kaybeden 2 milyonun zerinde Mslmanla birlikte, yol artlar, hastalk
ve mnferit saldrlarla len Ermenilerin 200 bin kadar olduunu tarafsz ve gvenilir aratrmalar
ortaya koymaktadr. Mustafa Keml Atatrk de 26 ubat 1921de Philadelphia-Public Ledger
muhabiri Clarence K. Streit'e verdii cevapta bu durumu yle aklamaktayd: Bize kar yaplm
olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ounluu, ayet tilf
devletleri bizi tekrar sava yapmaya zorlamasalard evlerine dnm olurlard.340

5.

SONU

1878'den beri siyas geleceklerini Avrupal devletlere ihale eden ve daima ikili oynayan
Ermeniler, bir devlet kurduktan sonra da bu politikalarn srdrdler. 3 Mart 1922'de Sovyet
Ermenistan Cumhuriyeti Bakan Masekiyan, Trkiye ile yaptklar antlamay deerlendirirken; bu
antlamayla komular ile iyi geinme niyetlerini ispatladklarn sylemekteydi. Yine Mesakiyan,
Tanaklarn denizlerden denizlere (Karadeniz'den Akdeniz'e) kadar genileyen ve Fransa'nn 3/4'
kadar bir araziyi iine alan "Bamsz Ermenistan" ryalaryla, gemite olduu gibi Ermeni
337

Archives des Affaires trangers de France, Srie Levant, 1918-1928, sous Srie Armnie, Vol. 2, folie 47'den naklen,
Yusuf Halaolu, ayn eser, 79.
338

Justin Mc Carty, Mslmanlar ve Aznlklar (Orjinal ad, Mslims and Minorities. The Popilation of Ottoman
Anatolia and the End of the Empire), vr. Bilge Umar. stanbul 1998, s. 147.
339

Geni deerlendirme iin bk. Yusuf Halaolu, ayn eser, s.74-77.

340

Atatrkn Milli D Politikas, 1.,s.273

71

milletinin harap olmasna yol aacak isteklerden kandklarn vurguluyordu. lveten, Ermeni ve
Trk halknn biribirlerini yok etmeye alm olmalarnda asla sulu olmadklarn belirtiyordu 341.
Fakat ayn Ermenistan Cumhuriyeti'nin Temsil Heyeti vekilleri, 6 Martta, Mttefik Devletleri'ne
verdikleri bir notayla, Sevres'ten bahisle, Amerikan Cumhur Reisi Wilson tarafndan izilen
snrlar342 dahilinde bulunan araziden, Trklerin derhal karlmas. Mttefik subaylarnn idare ettii
bir jandarma kuvvetiyle buralarn igalini ve Cemiyet-i Akvam'n belli bir sre iin Ermenistan'
himayesini istiyorlard. Ayrca Klikya'y terk eden binlerce Ermeni gmenin yerlerine dnmeleri
in gvence alnamad taktirde, Klikya'ya Mttefiklerin kontrol altnda bir zel idare biimi
verilmesini de istemekteydiler343.
Gnmzde eitli lkelerin parlmentolarnda gndeme alnan, Fransa'da olduu gibi 344
yasalaan soy krm iddialarnn, tarih gerekler ve belgeler nda deerlendirildiinde ilm
hibir dayanann olmad grlmektedir. Bu ise 1878'den 1914e kadar eitli renk ve klfa
sokulan bir bask diplomasisinin, yeni bir versiyonunun sergilendiini akla getirmektedir. Bu
politikalarn, Ermenileri mevcut snrlan tanmna ve yeni toprak taleplerinde bulunmaya doru
gidite345 ne kadar yreklendirdii ve mitlendirdiini, tarihin bir tekerrr olarak, bir daha aka
gryoruz.
Btn bu tarihi olaylar ve gelimeler sonunda, bu gn gelinen noktada, bir Ermeni soy krm
sulamalar ile kar karya kalnmtr. Ermenilerin soy krm tezi, 9 Aralk 1948'de hazrlanp 12
Ocak 1951'de yrrle giren, Soy Krm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna Dair
Szleme'nin, 2.madde (c) fkrasna dayandrlmaktadr346. Buna gre: "Osmanllarn Ermenileri
341
342

leri, 1466, 2 Mart 1338.

Wilsonun izdii snrlar iin bk. leri, 1071. K.Sni 1336.

343

leri, 1469, 5 Mart 1338; Ayrca bk. Hakimiyet-i Milliye, 28 K.Evvel 1922: Ermeni Temsilcileri adna
Noradonkiyan'n, Karadeniz'e kadar uzanan bir arazi, olmad takdirde, Mara ve Antep'i de iine alacak genilikte
skenderun'un kuzeyinde bir blgeyi talep etmesi ve bu isteklerinin Keldaniler tarafndan da desteklendiine dair haber.
Wilsonun izdii snrlar iin bk. leri, 1071, K.Sni 1336.
344

Fransa Parlamentosu yeleri. ubat 1922'de de Ermenilere, Dou Anadolu'da bir Ermeni yurdu verilmesi

iin beyannameler yaymlayp, yelerine ynelik imza kampanyalar dzenlemiti. Bk, 3270-242. 12 C 1340.
345

Star, 13 Mart 2001: "Ermeni Resmen Toprak stedi. Ermenistan Devlet Bakanl nsan Haklar Komisyonu Bakan
Parvir Harikyan, 1921de Bolevik Rusya ve Trkiye arasnda imzalanan Kars Antlamas iptal edilmeli. Trkiye'den
Kars ve Ardahan, Azarbeycan'dan da Nahcivan bize verilmeli dedi."; Ayrca bk. Avrupa Parlmentosunun duvarnda yer
alan ve Trkiye'yi ortadan ikiye blen Ermeni Haritasnn resmi ve ona dair haber. Star, 9 Haziran 2001.
346

Uluslar aras kararlar asndan detayl hukuk bir deerlendirme iin bk. Gndz Aklan, "Devletler Hukukuna Gre
Ermeni Meselesi", Trkiye Gnl Dergisi, 64, K 2001, s. 5-30.

72

aktan yok etmekten ekindikleri iin, tehcirden yararlanp Ermenilerin yok olmalarn salayacak
yaam artlarn onlara dayattklar; tehcir srasndan saldrdan koruma, gvenli ulam salama,
gda ila tedarik etme, tedavilerini yapma, barnak ihtiyalarn karlama gibi grevlerini yerine
getirmeyerek (omission) lmleri hazrladklar; hatta Tekilt- Mahssa'nn ve hapishanelerden
serbest braklan canilerin katliamlarn bizzat rgtledikleri ileri srlyor.347
Ermeni iddialar balamnda, bu alma dikkate alndnda u deerlendirmeler yaplabilir:
1 - Ermeni Reformu meselesi, siyas yn ar basan bir konudur.
2- 1878den itibaren, siyasallama sreci ile birlikte Silhl ihtill Komiteleri oluturan
Osmanl Ermenileri, kardklar birok silhl isyanla hedeflerine ulamay anametod olarak
benimsemi grnmektedir. Yani organize, plnl ve amal, srekli silhl terrist eylemlerde
bulunan bir grup olma kimliini benimsemilerdir.
3- Osmanl Devleti, 1878-1915 arasnda gerek Avrupal devletlerin mdahalesi, gerekse
kendi rzasyla, gayr- mslimler, zellikle Ermeniler lehine birok idar ve siyas reformlar
gerekletirmeye almtr.
4- zellikle 1895 Reform Projesi, genel olarak uygulama alan bulmu. Avrupal devletlerin
gzetiminde yaplan bu reform esnasnda da Ermeniler, tekiltl, plnl ve silhl isyanlarn
yaygnlatrarak srdrmlerdir.
5- Bu projelerin, ihtiyatan kaynaklanan ve uygulanmas gereken ksmlar, Avrupal
devletlerin siyas kar hesaplar ve yaptrm istekleriyle asl mecrasndan sapmtr.
6- 1915'e gelindiinde Reform Projesi'nin, Osmanl Devleti'nin baz unsurlar, zellikle de
Ermenilerin piyon olarak kullanld, rtl bir igal pln olduu artk ortaya kmtr.
7- Avrupal devletlerin I878-I9I5 tarihleri arasnda, 37 yl sren bu basklar, Osmanl
yneticilerinde Avrupa kaynakl reform istek ve projelerine kar hakl bir phe ve antipati
dourmutur.

347

Gndz. Aktan, ayn makale.

73

8- Avrupa'nn siyas plnlar neticesinde, bata Ermeniler olmak zere dier Hrstiyan
unsurlar kendi devletleri ile kar karya getirilmi ve birok olumsuzluklarn yaanmasna sebep
olunmutur.
9- I915'e gelinceye kadar ttihat ve Terakkiciler de dahil, Osmanl Devlet yneticilerinin,
Ermeni Meselesi'nin zm iin ok uzun bir sre, gerektiinde Ermeni Silhl htill
Komiteleri'yle dahi ibirlii yaparak, iyi niyetle abaladklar gerei gzard edilemez.
10- 19. Yzyln ikinci yarsnda ve 20. Yzyln ilk eyreinde, Trk milletinin yaad
saysz olumsuzluklar, hatta Ermenilerin takndklar uyumaz siyas tavr ve silhl eylemlerine
ramen, bu gelimeleri konu edinen Tarih kaynaklar ve Trk folklorik deerleri, Trklerde, gayr-
mslimlere, zellikle Ermenilere kar rk nefret ve anti-Ermeni duygularnn gelimediini
gstermektedir. Bunun aksine, bata Ermeni din adamlar ve entellektelleri olamak zere, sradan
Ermenilerde de Trklere kar derin bir nefret ve antitrkizm duygularnn varl aka grlyor.
11- Osmanl Devleti'nin idar hayatnda, zaman zaman Mslman unsurlarna da uygulad
zorunlu bir iskn politikas olan tehcir, bu gelimeler karsnda devletin mecbur brakld bir
metodtur.
12- Zorunlu iskn ve g ettirme esnasnda verilen emirler ve yaplan uygulamalara
bakldnda, Osmanl Hkmet politikalarnn, ak veya gizli bir ekilde, yaygn ve sistamatik bir
saldr biimini benimseyerek, Ermenilere kar bir yok etme ve soy krmn asla hedeflemedii
anlalmaktadr. Gnmzde ileri srlen soy krm, aslsz ve tarih gereklere tamamen ters bir
sulamadr.
13- Yine tarihi verilerden anlaldna gre; sz konusu tehcir nceden plnlanmam, fakat
Ruslarla savaa girilmesi zerine ortaya kan durum, Ermenilerin dmanla ibirlii yapmas ve
silhl isyana balamalar gibi olaylarn zorlamasyla uygulamaya konulmutur. Bu ibirliini, Rusya
Dileri Bakanl'nn yazmalar inkr edilemiyecek biimde ortaya koymaktadr.
14- Bata zorunlu bir iskn olan tehcir olmak zere, Ermenilerle ilgili konularda, Reform
meselesi ile onun arka plnn ve bu hususta daha nce yaplanlar bilmeden ileri srlen grler
eksik ve yanltc olacaktr.

74

15- Kaynaklardan anlaldna gre; Osmanl Devleti'nin Almanya'nn yannda savaa

srklenmesi ve btn Osmanl unsurlarnn byk ac ve facialar yaamasnn bata gelen sebebi,
tilfname'in tertipisi ngiltere ve Rusya bata olmak zere, Avrupal devletlerin izledikleri politika
ve sergiledikleri siyas tavrdr.
16- Bugn yaplan tartmalarda ileri srlen tez ve kar tezler de, tamamen 1915-1922
senelerindeki gelimelerin esas alnd grlyor.
17-2001 senesinde Trkiye'nin ayn problemle kar karya braklmas Batl devletlerinin
bu blge siyasetleri zerinde fazla bir deiim olmadn gstermektedir.

6.

KAYNAKLAR
A- ARV VESKALARI348
BABAKANLIK OSMANLI ARV (BOA)
I- Babli Evrak Odas: (BEO)
Hazine-i Evrak (HE).
Islahat Defteri, nr. 936/53-3.
Nizamt Defteri, nr. 7.

348

Vesikalarn ilgili fon numaralar dipnotlarda gsterilmitir.

75

Sadaret Defteri, nr. 2680-6.

II- rade:
1- Dosya Usl-rade (DUT), nr. 81-2 Ermeni leri Dosyas (ED).
DUT, nr. 81-2 (ED) 1309.
DUT, nr. 81-2 (ED) 1310.
DUT, nr. 81-2 (ED) 1311.
DUT, nr. 81-2 (ED) 1312.
DUT, nr. 81-2 (ED) 1313.
DUT, nr. 81-2 (ED) 1314-1322.
DUT., 74-2/1-2-3
2- Dahiliye (D).
3- Hariciye (H).
4- Meclis-i Mahss (-MM).
IV- Gelen Defteri nr. 664/22-1; 665/22-5; Giden Def. nr. 666/22-3; 667/22-4;
668/22-5.
V- Mhimme Defteri, (MD) nr. 263.
VI- Sadrazam Kamil Paa Evrak.
VII- Sadaret Marzat Evrak (YA.Res)
VIII- Sicilli-i Ahvl Defteri (SA), nr. 1.
IX- Yldz Evrak:
1- Yldz Mtenevvia Marzat Evrak (Y-Mtv).
2- Yldz Esas Evrak (YEE)
X- Meclis-i Vkela Mazbatas (MV).
XI- Dahiliye Emniyet-i Ummiye Asayi Kalemi (EUM.AY).
XII- Dahiliye Kalem-i Mahsus (DH.KMS).
XIII- Dahiliye Hukuk Mavirliu Evrak (DH.HM).
XIV- Dahiliye ifre Kalemi (DH.FR).
XV- Hariciye Siyasi Evrak (HR. SYS).
XVI- Islahat Defteri, .. Trke Yazmalar Kutphanesi (TY). nr. 9040.
Printed for the Use of the Foreing Office, June 1895 (F.O.), nr. 881-6621.

B- YAYINLAMI VESKALAR
Atatrkn Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, I. Ankara 1992.
Berlin Kongresi; H. 1298 Matbaay Amire.
"Documents Diplomatiques Projest Des Rform Dans L'Empire Ottoman 1893-1897, nr. 1" Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi , stanbul 1985 Mart. say 1.
Gencer, Ali hsan; "htillci Ermenilerin Kaza htill tekilt Talimtnamesi", Tarih Enstits Dergisi 13,
stanbul 1987.
General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Mes'elesine Dair Raporu (hzr. Seil Akgn), stanbul 1981.
Osmanl Belgelerinde Ermeniler (OBE), V. stanbul 1987.

76

ESERLER ve NCELEMELER
Abdurrahman eref; Tarih-i Devlet-i Osmaniyye II, stanbul 1318.
A.Debidour; Histoire Diplomatique de L'Europe, Paris 1929.
Ahmet Rasim; Osmanl Tarihi IV, Kostantiniyye, 1330.
____________; stibdattan Hakimiyyet-i Milliyeye, II. stanbul 1341.
Ali Red; Asr- Hazra Tarihi, Dersaadet 1330.
Ahmet Rstem Bey (Alfret); Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, (vr.Cengiz Aydn), stanbul 2001.
Aktan, Gndz; Devletler Hukukuna Gre Ermeni Meselesi Trkiye Gnl, Say 14, Ankara K 2001.
Bayur, Yusuf Hikmet; Trk nklap Tarihi, I/I., Ankara 1983.
Beydilli, Keml; 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Gtrlen Ermeniler
Trk Tarihi Belgeleri Dergisi, XIII/17. Ankara 1988.
Beyolu, Sleyman; 1915 Tehciri Hakknda Baz Deerlendirmeler Trk Dnyas Aratrmalar, Say 131,
stanbul Nisan 2001.
Bostan, Hanefi; I.Dnya Sava Srasnda Ermenileri skan Meselesi ve Baz Gerekler Ermeni Meselesi
zerine Aratrmalar, (hzr. Erhan Afyoncu), stanbul 2001.
Bozkurt, Glnihal; "slam Hukukunda Zmmilerin Hukuk Statleri", Kudret Aytere Armaan, Dokuz Eyll
Hukuk Fakltesi Dergisi 3, say 1-4, Ankara 1987.
____________; Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyas Gelimelerin I Altnda Gayr- Mslim Osmanl
Vatandalarnn Hukk Durumu (1839-1914), Ankara 1989.
Bryce, Viscount; The Treatment Of armenians in The Ottaman Empire 1915-16, Documents Presented To,
Beirut 1972.
Canard, M; "Armeniya" The Encyclopaedia of slam (E), I/I London 1960.
Cengiz, H.Erdoan; Ermeni Komitelerinin A'ml ve Harekt- htilliyesi, Ankara 1983.
Chantre, Ernest; "Te Beyrouthe A Tiflis La Travers La Haute-Mesopotamie et le Kurdistan" Le Tour Du
Monde Nouveau Journal Des Voyages (1889).
Chrstopher, J. Walker; armenia The Suruvial of a Nation, London 1980..
Cuinet, Vital; La Turguie D'Asie Gopraphie Admistrative, tom I-II., Paris 1890-91.
alk, Ramazan; Alman Kaynaklarna Gre II. Abdulhamid Dneminde Ermeni Olaylar, Ankara 2000.
Driault, Edeuard; ark Mes'elesi (mtercim Nazif), stanbul 1328.
Engin, Vahdettin; Sultan II. Abdulhamide Dzenlenen Eermeni Suikast ve Bu Sebeple Belikayla Yaanan
Dilomatik Kriz Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, (hzr. Erhan Afyoncu), stanbul
2001.
Ercan, Yavuz; Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1987.
____________; "Trkiye'de XV. ve XVI. yzyllarda Gayr- Mslimlerin ctima ve ktisad Durumu"
Belleten, XIVIII. 1983.
Garo , Sasun; Krt Ulusal Hareketleri ve 15. yy'dan Gnmze Ermeni-Krt likileri, (vr. Bedros
Zartaryan-Memo Yetkin), stanbul 1992.

77

Genel Kurmay Asker Tarih ve Strateji Ett Bakanl (ATASE), Drdnc Tarih Semineri, Ankara 1989.
George Washburn; Fifti Years in Constantinople And Recollections of Robert College, Boston and New-York
1909.
Grn, Kmuran; Ermeni Dosyas, Ankara 1983.
Halaolu, Yusuf; Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Ankara 2001.
_____________; XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi,
Ankara 1988.
Halfin; XIX. Yzylda Krdistan zerinde Mcadeleler, Ankara 1992.
Hasanaliyev, Neriman; Rusyann Van ve Erzurum Bakonsolosu Mayevskinin Hatralar, Trabzon 2001.
Haslip, Joasep; Bilinmeyen Taraflariyle Abdulhamid (vr. Nusret Kuruolu), stanbul 1964.
Hntlyan, Y. T.; Anedz Ecer (Samimi Sayfalar), 1890-1913, stanbul 1913.
Hocaolu, Mehmet; Abdulhamid Han ve Muhtralar, stanbul 1989.
____________; Ermeniler, stanbul 1976.
Hurewitz, J. C.; Diplomacy in The Near and Middle East A Documantary Record 1535-1914, New-York
1958.
Hseyin Kazm Kadri; Merutiyetten Cumhuriyete Anlarm, (hzr. smail Kara), stanbul 1991.
bn'l-Emin, Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri IV, stanbul 1988.
____________; Son Sadrazamlar, II-III, stanbul 1969.
nalck Halil; Erzurum slam Ansiklopedisi (A), IV., stanbul 1977.
Kamil Paa; Hatrat, I., Konstantiniyye 1329.
Karaca, Ali; Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993.
____________; II. Abdulhamidin dareyi Kontrol Mekanizmalarndan Yaver-i Ekremlik Kurumu TTK
Milletleraras Tarih Kongresi, III/III. Ankara 2002.
____________; Hamidiye Hafif Svari Alaylar Hakknda Baz Tespitler (1890-1900) Prof. Dr. Hakk
Dursun Yldz Armaan, stanbul 1995.
Karpat, Kemal; "Ottoman Population (1830-1914) Demographic and Social Characteristics, Wisconsin
1985.
Kocabaolu, Uygur; Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika 19. yy'da Osmanl mparatorluundaki
Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989.
Kodaman, Bayram; Ermeni arks ve Ermenilerin Trklere Bak Ermeni Meselesi zerine
Aratrmalar, (hzr. Erhan Afyoncu), stanbul 2001.
Kksal, Osman; Tarihsel Sreci inde Bir zel Yarg Organ Olarak Divan- Harbi rfiler (1877-1922),
Ankara 1996. Baslmam Doktora tezi A.. Sosyal Bilimler Enstits.
Krkorian, K. Mesrob; Armenians n The Service of The Ottoman Empire 1860-1908, London 1977.
Kurun, Zekeriya; Said Paa (Kk), stanbul 1991.Baslmam Doktora tezi, M.. Sosyal Bilimler
Enstits.
Kk, Cevdet; Osmanl Diplomasisinde Ermeni Mes'elesinin Ortaya k 1878-1897, stanbul 1984.
Mc. Carty, Justin; Mslmanlar ve Aznlklar, (vr.Bilge Umar), stanbul 1998.
Mustafa Halid-mer Ferruh;slam lkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm (vr. Osman ekerci), stanbul

78

1989.
Nersisian, M. G.-R.G. Sahakyan; Genosid Armyan Osmanskoy mperi, Erivan 1983.
Nizmnme-i Millet-i Ermeniyn, (stanbul) H. Mhendisyan matbaas 1279 (1863).
Noviev, A. D.; Osmanl mparatorluu'nun Yar-Smrgelemesi (Rusadan vr. Nabi Diner) Ankara 1979.
Osman Nuri; Abdulhamid-i San ve Devr-i Saltant (muharriri A.R.), stanbul 1327.
Osmanl Asrlarnda Trk Devletinin Mlk, dar Taksimt ve Yer simlerinin Mukayeseli Tahlili (13241325/1906-1907), BOA. Arivi stanbul.
Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, (hzr. smail Arar), stanbul 1991.
Orhon, Cengiz; Osmanl mparatorluunda Airetleri skn Teebbs, stanbul 1963.
ke, M.Kemal; ngiliz Casusu Prof. Armenius Wambry'nin Raporlarnda II. Abdulhamid Dnemi, stanbul
1987.
Pakaln, Mehmet Zeki; Sicilli-i Osman Zeyli (Yazma) XVII., TTK. Ankara.
Parvus Efendi; Trkiyenin Candamar Devlet-i Osmaniyyenin Borlar ve Islah, stanbul 1330.
Sait Paa (Kk); Hatrat, I., Dersaadet 1328.
Samur, Sabahattin; Bir Muhtra ve Dndrdkleri, Trk Dnyas Dergisi, stanbul Ocak 1992 (28-33).
Sertolu, Mithat; Osmanl Tarihi Lgat, stanbul 1986.
Sonyel, Salahi R; Osmanl mparatorluunda Ermeni Sorunu Niin ve Nasl Balad Uluslar aras
Osmanl Tarihi Sempozyumu, zmir 2000.
Streek; Ermeniler slam Ansiklopedisi (A), IV. (tadil, Halil nalck), stanbul !997.
Sultan II. Abdulhamid Han; Devlet ve Memleket Grlerim, (hzr. A.Alaaddin etin-Ramazan Yldz),
stanbul 1976.
Sryani Mihail Vekyinme;II. Ksm, (Tercme Hrant D. Andreasyan), Trk Tarih Kurumu (TTK)
Baslmam nsha; Deerlendirmesi iin bk. Ersan, Mehmet; Trk Ynetim Tarz,
Ermenilerin Trk daresini Kabulleri ve Kendilerine Tannan Haklar Uluslar aras Trk
Ermeni likileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul 2001.
ahin, lhan; Klasik Dnemde Osmanl mparatorluunda Gayr- Mslimler Uluslar aras Trk Ermeni
likileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul 2001.
imir, Bill; Osmanl Ermenileri, stanbul 1986.
Tabi Yer Adlar, III., say 1., ileri Bakanl Yayn, Ankara 1977.
Tahsin Paa; Hatrat, stanbul 1931.
Ternon, Yves,; Tuba Ermenien Geschichte Eines Vlkermords, Frankfurt 1981.
Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyas Partiler. kinci Merutiyet Dnemi 1908-1918, I., stanbul 1984.
Turan, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, Ankara 1971.
Tccarzde brahim Hilmi; Memalik-i Osmaniyenin Ceb Atlas. Devlet-i Aliyye-i Osmaniyyenin Ahvl-i
Corafya ve statistikiyyesi, stanbul 1323.
Unat, Faik Rait; Hicr Tarihleri Milad Tarihe evirme Klavuzu, Ankara 1984.
Urfal Mateos Vekyinmesi (952-1136) ve Papaz Gregorin Zeyli (1131-1162), (Tercme Hrant D.
Andreasyan), Ankara 1987.
Uras, Esat; Ermeni Mes'elesi, Ankara 1957.

79

Vecihi ve Arkadalar; Musavver Tarih-i Harb (nr. Ahmet Cevdet Hasan Ferit), Dersaadet 1315.
Yerasimos, Stefanos; Azgelimilik Srecinde Trkiye, stanbul 1980.
SALNAMELER
Devlet Salnamesi 1313, Dersaadet.
Devlet Salnamesi 1314, Dersaadet.

Devlet Salnamesi 1315, Dersaadet.

Devlet Salnamesi 1316, Dersaadet.

GAZETELER349
Basiret.
Dersaadet.
Hakimiyet-i Milliye.
kdam.
leri.
Malmat.
Mizan.
Saadet.
Sabah.
Servet.
Star.
Takvim-i Vekayi.
Tarik.
Tercman.
Tercman- Hakikat.

7.

349

EKLER

Gazetelerin ilgili say ve tarihleri dipnatlarda gsterilmitir.

80