THEODOR W.

ADORNO
K lt r En d strisi - Kltr Ynetimi
THEO DO R W. ADORNO (1 9 0 3 , Frankfurt - 1969, svire) Frankfurt
Okulu ya da eletirel kuram olarak bilinen dnce okulunun en nem
li mensuplarndandr. Frankfurt niversitesinde (bugnk Goelhe ni
versitesi) felsefe, m zikoloji ve sosyoloji eitimi ald. Alban Beg'le kom
pozisyon zerine alt, dnemin en nemli eletirmenlerinden Siegfried
Kracauer'la Kant metinlerini inceledi. Frankfurt Okulu'nun dier nemli
figrlerinden Walter Benjamin ve Max Horkheimerla niversite yllarnda
tant. Benjaminle bu yllarda balayan ve her ikisinin dncelerini kar
lkl olarak etkileyen yazmalar, 1940'ta Benjammin lmne dek de
vam etti. 1925te Viyana'ya giderek Arnold Schnberg ve Anton Webern
gibi avangard bestecilerle alt, Schnberg'in yeni mzii zerine ince
lemeler kaleme ald. Frankfurtta Kierkegaard zerine -anamlad tezinin
ardndan niversitede ders vermeye balad, ancak Nzzilerin iktidara gel
mesiyle birlikte babasnn Yahudi olm asndan tr 1934'te Ingiltereye
gitmek zorunda kald. Horkheimerm idaresinde olan ve Nazi rejimi y
znden New York'a tanan Toplumsal Aratrmalar Erstitsnn Zeltschri/t /ir Sozialvvissenscha/t dergisinde yazlar yaynland; zellikle Caz
zerine" (1 9 3 6 ) adl metni, daha sonra Horkheimerla gelitirecekleri
kltr endstrisi" eletirisinin nvelerini ieriyordu. 1938'de Toplumsal
Aratrmalar Enstitsnde alm ak zere New York'ag etti. ABDde ge
irdii yllarda, Horkheimerla birlikle Aydnlanmann Diyalektigi'ni (1944)
yazd; AvusturyalI sosyolog Paul Lazarsfeld'le kitle ileiiim aralarnn et
kilerini inceledikleri Radyo Projesi zerinde alt; Dr. Faustus adl ro
man iin Thom as Manna m zik danmanl yapt; aznlklara ynelik
nyarglar inceleyen ve ayn adla yaynlanan Otoriter Kiilik (1950) ba
lkl aratrmay ynetti. Savan ardndan Frankfurta dnerek yeniden
buraya tanan Toplumsal Aratrmalar Enstitsn rneti. nemli ya
ptlar, Philosophie der Neuen Musik (1949, Modem Mziin Felsefesi); Di
alektik der Auilacrung (Aydnlanmann Diyalektii, Ibrkheim erla, 1944,
yeni evirisiyle Kabalc tarafndan yaynlanacak); Minima Moralia (1951,
Metis); sthetische Theorie (1970, Estetik Kuram).

sanathayat
DZ EDTR Ali Artun
Btn hakiki sanat ve felsefe eserleri, toplumun yaad hayattan
kendilerini ayrt etm ekle birlikte, her zam an onunla iliki iinde olm ulardr.
Bu kadar krcesine ve acm aszca kendi kendini tekrar eden hayatn
gnahlarn reddetm eleri, bamszlk ve zerkliklerinde srar etm eleri,
bilinsiz de olsa, bir zgrlk vaadini im a e d e r,
Theodor W. Adomo

THEODOR W. ADORNO

Kltr Endstrisi
Kltr Ynetimi
E V R E N LE R

Nihat ln e r- M ustafa Tzel - Elin Gen

letiim Yaynlan 12 51 s a n a th a y a t dizisi 12

IS B N -13: 9 7 8 -9 7 5 -0 5 -0 5 2 5 -6
2 0 0 7 letiim Yaynclk A. .
1-5. BASKI 2 0 0 7 -2 0 0 9 , stanbul
6. BASKI 2 0 1 1 , stanbul

DZ EDTR VE DERLEYEN Mi A rtun

YAYINA HAZIRLAYAN Elin Gen
KAPAK ta s a r im i zlem zkal - Ata ztrk
KAPAK FLM M a t Yapm
UYGULAMA Hsn A bbas
DZELT Asude Ekinci
DZN Elin Gen
MONTAJ ahin Eyilmez
BASKI ve CL T Sena O fset
Utrds Yolu 2. Matbaaclar Sitesi 13 Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

le tiim Y aynlar
Binbirdirek M eydan Sokak, letiim Han N o. 7 Caalolu 3 4 1 2 2 stanbul
Tel: 2 1 2 .5 1 6 2 2 6 0 -6 1 -6 2 Fax: 2 1 2 .5 1 6 1 2 5 8
e-m ail: iletisim @ iletisim .co m .tr w eb: w w w .iletisim .co m .tr

NDEKLER

J. M. BERNSTEIN

Sunu_...........................

Arasal Akl ve Kltr Endstrisi.............. ...........

10

Grmek ve Boyun E m e k

23

.............

mkn Olm ayan Bir Pratik: Kltr Eletirisi.........................28

Eletirel Kuram ve Postmodernizm ..............

33

THEODOR W. ADORNO

Kltr Endstrisi - Kltr Ynetim i

......

_45

Kltr Endstrisi: Kitlelerin Aldatl Olarak Aydnlanma ...47

Kltr Endstrisine Genel Bir Bak
Kltr ve Ynetim....-________

........ ... .............. 109

...______ ___ ____ 121

Sunu
J. M . B E R N S T E IN

Su n u *

Olum layc bir postm odernist kltr fikri etrafndaki hara

retli tartmalar, bir yandan yksek m odernist sanatn iddi
alarn n k u ram sa l d zlem d e s re k li an m asn a neden
olurken, popler kltrn (kitle kltrnn) niteliine ve
im knlarna dair pozitif bir yeniden deerlendirm enin de
nn at. Bu eletirel yeniden deerlendirmeler, oun
lukla T h eo dor A dornonun kltr kuram na ynelik s
rekli bir eletiri biim inde karm za kar. A dornonun
m odernist sanat tavizsiz bir biimde savunup kitle klt
rn kltr endstrisinin rn olarak tavizsiz biimde
eletirdii aktr; bu, postm odernizm taraftarlar iin, kl
trn dem okratik dnm yle ilgili iddialarn net bi
im de ifade etmelerini salayan bir tr kar kutup ilevi
grm tr. O nlara gre Adorno, herkese ak bir kltre
karlk kendi iine kapal san atsal m odernizm i savunan
bir elitisttir. Eletirel kuram nda sanatsal modernizm pro-

Bu metin, J. M. Bemstein'n Culturc Industry (Roulcdge, 1991) adl derlemeye

yazd sunutur. Yazarn izniyle yaynlanmtr.

jesinin devam etm esi arsnda bulunur ve kltr endst

risinin rnlerinde sadece m aniplasyon ile eylem enin
izlerini bulur; dolaysyla bu kuram, eletirmenlerine gre,
kltrn zgrletirici ynde dnm geirme im knla
rn barndrmaz.
Adornonun lm nden sonra geen yirmi yl iinde kl
tr ortamnn kkl, belki de kendisinin hi tahmin etmedi
i deiimler geirdiine kuku yok; am a iinde bulunduu
muz durum, onu savunanlarn dnd kadar umut vaat
edici olmayabilir. Adornonun analizlerindeki baz tarihsel
ve sosyolojik ayrntlar zgl bir balam gz nnde bulun
durularak ifade edilm i olsa da, bu, kltrn hal-i pr mela
line ilikin eletirel tehisinin bugne uyarlanamayacag an
lamna gelmez. Adornonun kltr endstrisine dair metin
lerinden bir seme yaynlamaktaki amacmz, onun bu alan
daki fikirlerinin daha geni kesimlerce hakkyla deerlendi
rilmesini salam ak, daha da nemlisi, onun eletirel kuram
ile postm odernist kltr kuramnn iddialar arasndaki he
saplamay daha salam temellere oturtmak. Bu derlemedeki
metinler A dom onun eletirel kuramnn sadece bir ynn,
yani kltr endstrisine ilikin analizlerini ortaya koyuyor
ve hepsi de byk lde meramn aka anlatan metinler.
Bu nedenle bu sunu yazsnda, sz konusu analizleri para
s olduklar geni kuramsal balama yerletirmeye odaklana
cak ve Adornonun eletirel kuram nda, postm odernizm in
iddialar hakknda daha derin deerlendirmeler yapmamz
salayacak analiz gzerghtan nereceim.

A ra s a l A k l ve K lt r E n d s tris i
Adornonun, sanatsal m odem izm ile kltr endstrisi ara
sndaki derin blnm eye dair grlerini en iyi zetleyen
ifadeleri, 3 Mart 1936da Walter Benjamine yazd m ek

10

tupta yer alr, bunlar ayn zam anda onun bu konudaki en

bilinen szleridir. Sz konusu m ektupta yle der: Yksek
sanat da, snai biim de retilm i tketici sanat da, kapita
lizm in dam gasn tar, ikisi de dnm unsurlar ierir
(am a Schnbeg ile Amerikan sinem as arasnda kalan orta
terim iin bu asla geerli deildir elbette). Bu ikisi, bir araya
geldiklerinde yetemedikleri tam bir zgrln birbirinden
ayrlm iki yansdr .1
Adornonun metinlerini, zellikle kltr endstrisi zeri
ne yazdklarn okurken, ele ald fenom ene dair nesnel,
so sy o lo jik bir an alize girim ed iin i ak ld a tu tm ak art.
Onun yapt, kltr endstrisi m eselesini, toplum sal d
nm im knlaryla ilikisi erevesinde gndem e getir
mektir. K ltr endstrisi, tam zgrl tevik eden ya
da engelleyen potansiyelleri bakm n dan ele alnm aldr.
Gelgelelim, bu pozitif ya da negatif imknlar, dolaysz ya da
saf bir biim de mevcut deildir; nk deiim imknlarn
saptam am z salayan terimlerin kendileri de dolaysz ya da
saf bir biim de mevcut deildir. A dom oya gre sosyoloji,
felsefe, tarih ve psikoloji arasndaki iblm , bu disiplin
lerin altklar malzemeye ikin ya da bu malzemenin zo
runlu kld bir iblm deildir; dardan dayatlm bir
blnm edir. rnein ruh ya da zihin gibi, kendine zg
nesnel zellikleri itibariyle psikolojinin ya da psikanalizin
kavramlarn ve kategorilerini gerektiren ya da bunlara do
laysz biim de tekabl eden ayr ve b en zersiz bir nesne
yoktur; ayn ekilde, kendine zg nesnel zellikleri itiba
riyle sosyolojinin, tarihin ya da felsefenin kavram ve kate
gorilerine dolaysz biim de tekabl eden ayr bir nesne de
yoktur. eitli disiplinler arasndaki iblm nn m seb
bibi, yksek sanat ile kltr endstrisi arasndaki derin b
lnmeye yol aan paralanm a ve eylem e kuvvetlerinden
bakas deildir.

11

Bu dnce, kltr eletirmeninin yz yze olduu al

maz zorluun ikiye katlanm asna yol ayor: Yksek sanat
ile kltr endstrisi rnlerinin, bir araya geldiklerinde yetemedikleri tam zgrln iki ayr yars olmalar yetmez
m i gibi, kltrn radikal dnm imknlarn tespit et
mesi gereken disiplinler de birbirinden kopmutur. Adornonun biraraya geldiklerinde yelem em e tehisi iki an
lamldr: Kltr endstrisinin felsefe temelli sosyolojisini,
yksek sanatn sosyoloji temelli felsefesini sunar. Bln
m kltrn im knlarnn yetem edii tam zg rl k ",
kuramsal disiplinler arasndaki, kltre! blnmeye iaret
eden iblm nn alm asn da ima eder.
A dom onun kltr endstrisi zerine dnceleri, ban
dan beri, klasik M arksizmin tarihsel gelimeye dair evrimci
emasnn kmesiyle ortaya kan daha geni balam iin
de yer alyordu. Adornoya gre, kapitalist retim ilikilerin
den kurtulm u kapitalist retim glerinin zgr bir toplu
ma gtrecei yolundaki M arksist inan bir yanlsamayd.
Ona gre sermaye bylesine dolaysz zgrletirici kuvvet
lere ya da unsurlara sahip deildi; kapitalist gelimenin, alt
ta yatan ya da rtk eilimi bile zgrle deil daha fazla
btnlemeye ve tahakkme ynelikti. M arksist tarih, kapi
talizmi, naif bir 'zgrln ilerleyii anlats iine yerletir
m i, akl da tarihi birletirme ve btnletirme giriimi ara
clyla bunun yardaks olm utu. Evrensel tarih aklan
mal ve reddedilmelidir. Meydana gelen felaketlerden sonra,
ve bizi bekleyen felaketlerin nda, tarihte daha iyi bir
dnya tasarsnn tezahr ettiini ve bu tasarnn tarihi b
tnletirdiini sylemek, kinik bir yaklam olacaktr.2 Kla
sik M arksist kuram , farknda olmadan bylesi bir kinizmi
srdrr. Adorno szlerine yle devam eder: Vahetten
insanclla gtren bir evrensel tarih yoktur, ama sapandan
bombaya gtren bir evrensel tarih vardr. Bu tarih, rgt
12

lenm i insanln rgtlenm i insanlarn karsna kt

topyekn tehditte, sreksizliin znde son bulur.
Adornoya gre Bat rasyonalizminin gereklem esini sos
yalizm deil faizm temsil eder, nk akln btnletirme
ve birletirm e yoluyla tahakkm kurm asn devam ettirir.
Bu gr, faizme dair tamamen ikna edici bir analiz sun a
m az; am a A dorno bu sayede, liberal kapitalizm in, yerini
arasal akln hkmranl altnda daha eylem i bir top
lum sal dzene brakacan grmtr. Eserleri oaltlmak
ve kitlesel olarak tketilmek zere reten kltr endstrisi,
serbest zam an, yani sermayenin sultas altnda elde kalan
zgrlk alann, bo zam ann dndaki retim alannda
hkm sren m badele ve edeerlik ilkeleriyle uyum lu
olarak rgtler; kltr, herkesin arzularn tatmin etme
hakkm gerekletirm esi olarak sunarken, gerekte toplu
mun negatif btnlem esini devam ettirir. Adorno hibir
m etninde kltr endstrisini faizm in siyas zaferiyle z
deletirm ez; am a akn ya da dolayl olarak una iaret
eder: Faizm in siyas yoldan gerekletirdii baskc birle
tirmenin liberal dem okratik devletlerdeki m uadili, kltr
en dstrisin in toplum u etkili biim de btnletirm esidir.
Kltr endstrisine ilikin bu analojik yorum , tam zgr
lk" fikrinin salad referans erevesine dayanr.
Adorno kltr endstrisi kuramnn temel ilkelerini M
ziin Feti Nitelii ve Dinlemenin Gerilii (1938) adl ma
kalesinde form le etmitir. Bu m etin en iyi, Benjam inin
M ekanik ogaltm anda Sanat E seri adl makalesine
kar y r t lm bir polem ik olarak dnlebilir. Ama
Adornonun, kltr kuramn ilk kez ak biimde felsef ve
tarihsel bir balama yerletirdii metin, Horkheimerla kale
me ald Aydnlanmann Diyalektii'dr. Bu eser, Aydnlanma'nn kendi kendini yok ediini ana hatlaryla anlatr. Kita
bn ana tezi, insanl mitsel glerin esaretinden kurtaran
13

ve doa zerinde ilerlemeci bir tahakkm kurmasn sala

yan aklsalln, isel doas araclyla, mite yeniden dnl
mesine ve yeni, daha da m utlak tahakkm biimlerine yol
atdr. Aydnlanm akln bu geri dne sebebiyet veren
zellii, aklsallg ve kavray, tikelin evrensel iinde kapsanm asyla bir tutmasdr. Bu kapsayc ya da arasal akl,
eylerin kendilerine zg niteliklerini, onlara duyusal, top
lumsal ve tarihsel biricikliklerini veren zelliklerini gz ard
eder; znenin amalarna ve hedeflerine, kendini korumaya
odaklanr. Bylesi bir aklsallk, birbirine benzemeyen (eit
olmayan) eylere benzer (eit) muamelesi eder, nesneleri z
nelerin (d n m sel olm ayan drtleri) iinde eritir. Bu
eritme, kavram sal dzlem deki tahakkm dr. Am ac, kav
ramsal ve teknik hkimiyet salamaktr. Kapsayc aklsallk
aklsalln tamam olarak grlmeye baladnda, tikel ola
nn kendi bana idrak edilme imkn ortadan kalkar ve ay
dnlanm akln yola kma nedeni olan amalarn n tka
nr. Tikeller hakknda hkm vermenin ve aralarla amalar
hakknda akl dnmenin olana kalmaynca, insan am a
larn gerekletirmenin arac olmas gereken akl bal ba
na bir ama haline gelir, bylece Aydnlanmann asl amala
r olan zgrln ve mutluluun aleyhine ilemeye balar.
M odem kapitalist toplumun ekonomik rgtlenii, arasal
akln bu niha gereklemesinin ve Aydmlanmamn kendini
yok ediinin zeminini salar. Kapitalizmde btn retim pi
yasa iindir; mallar insan ihtiyalarm ve arzularn karla
mak iin deil, kr elde etmek iin, daha fazla sermaye edin
mek iin retilir. Kullanmdan ziyade mbadele iin retim,
hemen hemen btn ekonom ik formlarn zelliidir; am a
kapitalist ekonomileri benzersiz klan zellik, kullanmdan
ziyade mbadele iin retimin evrensel bir eilim olmasdr.
Bu da, birbirine benzemeyen eylere zde muamelesi edil
mesinin, am alar (serm aye birikim i) uruna eylerin isel
14

zelliklerinin dsal zellikleri haline getirilmesinin sonucu

dur. M badele deerinin kullanm deeri karsnda arlk
kazanm as, aydnlanm akln eilimlerini gerekletirir ve
katmerlendirir: aydnlanm aklsalln, am alara ynelen
akl engellemesi gibi, kapitalist retim de kullanm iin reti
mi engeller; aydnlanm aklsalln duyusal tikelliklere ka
ytsz ve duyarsz kalarak tikelleri evrenseller iinde eritmesi
gibi, kapitalist retim de eylerin kullanm deerini mbade
le deeri iinde eritir. Aydnlanm aklsallk ve kapitalist re
tim dnm n nn tkar; Aydmlanmamn, doa zerin
deki tahakkme ve mutluluu gerekletirecek aralar sala
ma almaya dayanan kar konulmaz ilerlemesi, aslnda kar
konulmaz bir gerilemeye yol aacaktr.
A dorno ile Horkheimer, akim soyk t n karrken
Aydnlanmanm farazi ilerlemesinde sanat ile kltrn ro
ln incelerler. O dysseusun Sirenlerle karlam as, onla
rn anlatsnda, sanatn modernit iindeki rolne dair ale
gorik bir ngrdr. Sirenlerin, btn olup bitenleri anlat
tklar arks, insann kendini korum a drtsnn yol at
ve gelecee dam gasn vuran am ansz mcadeleden kur
tulm ann m utluluk getireceini vaat eder. O ysa Sirenlerin
byleri karlnda dettikleri bedel, lm dr. Kurnaz
O dysseus iki ka stratejisi tasarlar: Adamlar, Sirenlerden
uzaklaana dek kulaklann balm um uyla tkayarak var g
leriyle kreklere aslacak, bu srada kendisi de geminin di
reine bal duracaktr. Krekiler, tpk m odern iiler gi
bi, dikkatlerini ilerinden baka tarafa ekecek her eye ka
pal olacaktr; bu srada Sirenlerin arksnn gzelliini duyabilen O dysseus ise, arkda vaat edilen m utlulua u la
maya kalkm aktan aciz olacaktr:
Sirenlerin cazip arlar arttka balarnn daha da sklatnlm asn tembihler. T pk son ralan burjuvalarn, g15

leri artp bu sayede m utlulua yaklatka, bu m utluluu

tam bir inatla kendilerinden esirgem eleri gibi, iittikleri,
O dysseus asndan etkisiz kalr; balarn zm eleri iin
ancak bayla iaret eder, am a artk ok getir. Hibir ey
iitemeyen adam lar ezgilerin yalnzca tehlikesini bilirler,
gzelliini deil. O nu ve kendilerini kurtarm ak iin Odysseusu gem i direinde bal brakrlar. Kendi yaam laryla
birlikte onlara hkm eden efendinin yaam n da yeniden
retirler ve efendi bundan byle o toplum sal roln dna
kam az. O dysseusun geri dnlm ez bir biim de kendini
pratie balad balar, ayn zam anda Sirenleri pratikten
uzak tutar. Sirenlerin ars salt bir seyir nesnesine, sanat
yaptna dnp etkisizleir.3

Sanat, Aydnlanmanm arasal aklndan dlanan unsurla

rn, duyusal tikelliin ve rasyonel amalarn gl bir bi
imde olumlanmasdr. Sanat, amalarn ve duyusal tikelli
in pratikten koparlm bilgisidir. M odern ncesi dnemin
sanat gereklii deitirm eyi mit ediyordu, oysa zerk sa
nat, snfl bir toplum da kafa emei ile kol emei arasndaki
blnmenin mkem m el rneidir.
Yksek sanata, alt snflarn dlanm asyla ulalabilir san at bu snfn davasna, yani doru evrensellie sadk
kaldn, yanl evrenselliin am alarndan uzak durarak
gsterir.4 Aldatc evrensellik, kltr endstrisi sanatnn,
hom ojen aynnn evrenselliidir; artk alm a karsnda
rahatlama iin m utluluu bile vaat etmeyen, sadece kolay
elence salayan bir sanatn evrensellii. Elence, ge ka
pitalizm koullarnda almann uzantsdr. M ekanikleti
rilm i em ek sreciyle yeniden b a edebilm ek iin ondan
kamak isteyen kimselerin arad bir eydir."5 nk ma
kinelem e insann b o zam an zerinde yle byk gce
sahiptir ki, elence m etalannn retimini yle temelden
16

belirler ki, kitle kltr deneyim leri em ek srelerinin

k o p y alarn d an baka bir ey deildir.6
zerk, burjuva sanatn, ezilenlerin taleplerinin hakiki ev
renselliini k oru du u , (kitlelerin san atndan hayli farkl
olan) kitleler iin retilen sanatnsa kitle toplum unun ya
banclam ihtiyalarn yeniden rettii tezinde bariz bir
gerilim sz konusudur. Adorno bu gerilimi gizlemeye yel
tenmez, ne de olsa bu, kltrn kazammlartnn yalnz h
kim snfa deil toplumun btnne ait olduu gereini
yanstr; Adorno yksek sanat ile dk sanatn diyalektik
birliini vurgular, onun derdi yalnzca yksek sanatn iler
lemeci" boyutlar deil, yksek sanat ile dk sanatn kop
m u birlii, kille sanatnn aldatc evrensellii ile zerk sa
natn soyul, kstlanm likelligidir: Hafif sanal zerk sanat
glge gibi izlemitir. Hafif sanal, ciddi sanatn toplumsal vic
dan azabdr. Dayand toplumsal nkoullar nedeniyle cid
di sanatn gzden kard hakikat, hafif sanata nesnel bir
hak grnts kazandrr. Aralarndaki bu blnm lk ha
kikatin kendisidir; nk en azndan bu iki alann toplamn
dan oluan kltrn olum suzluunu da vurur.7 Yksek
ile dk ayrmnn temsil ettii hakikat ne ampirik ne de
felsef bir hakikattir - en azndan hakikatin ounlukla anla
ld ekliyle deil. Bu ayrm, ada toplumda tikel olan
ile evrensel olann akbetini ortaya karr. Tahakkme iaret
eden bu blnm e, ancak tam zgrln perspektifinden,
tikel ile evrenselin, yksek ile d n spek latif birlii
perspektifinden alglanabilir. nk kltrle ilgili hakikat
ampirik ya da kuramsal bir hakikat deildir (hakikat bildir
menin bu iki biimi arasal akl tarafndan ele geirilmitir);
artk hakikatin kendisi hakiki olmad iin, kltrle ilgili
hakikati ortaya karmakta bir zorluk sz konusudur.
A dorno ile H orkheim er, Aydnlanmann D iyalektiine
yazdklar sunuta, kamuoyunun artk bir meta haline gel17

digini, dilin de o metann tantmn yapan bir ara olduu

nu yazarlar. Bu nedenle, Aydmlanmamn dinm ek bilm ez
zykm m ortaya koymak iin yerleik dilsel ve kavramsal
kabullere gvenilemeyeceini, bunlarn kullanlam ayaca
n sylerler. Hkim dnce biimlerine uyarlanm a eili
minde olm ayan hibir dilsel ifade biim i kalm ad; deeri
d m bir dilin otom atik biim de yapm adn da, top
lum sal m ekanizm alar ustalkla yerine getirir.8 Aynlanm anr Diyalektii, bu nedenle, fragm anlardan oluan bir
eserdir ve K ltr Endstrisi: Kitlelerin Aldatl O larak
Aydnlanma balkl makale, kitabn dier blm lerinden
bile daha paraldr .9
Paral yazm, kuram sal sylemdeki savlar ile (karsam a,
neden-sonu ilikisi kurm a, tmdengelim ) bunlarn dilsel
temsilleri ( bu nedenle , nk vs.) arasnda rasyonel
balantlar kuran ilemlerin reddedilmesine dayanr. Adornoya gre bu ilemler kavram dnyasndaki tahakkm n
iaretleridir. Paral yazmda, am pirik kesinlik (m tekabili
yet olarak hakikat) iddias da yoktur. Paral yazm modernisttir, mantksal ve szdizim sel kaymalar mzikteki dezonansn bilisel edeeridir. Paral yazm mantksal adan
farkl perspektiflerin oaltlm asna dayanr, bunlarn her
biri kendi iinde birer kuram sal karikatrdr. Farkl pers
pektiflerin oaltlmas yoluyla, ele alnan fenomenle ilgili
karmak bir tablo ortaya konur. Bu yntem, Nietzschenin
pek ok gze, pek ok perspektife sahip olm a ars ile fenom enolojinin grsel eitlem e (fenom enleri yaratc bir
ekilde deforme ederek deim ez ve asl zelliklerini kefet
me) ynteminden izler tar. K ukusuz Adorno fenom enle
rin tarihd, rasyonel zlerinin deil, tarihsel hakikatin pe
indedir. Tarihsel hakikat paral yazmda gsterilir , o za
man ak bir biim de tantlama ya da aklam a amac sz
konusu olmaz. Aklama ve tantlama fenomeni etkisizleti
18

rir; aklam ak, aklayarak bertaraf etmektir. H akikat ha

kiki deilse, o zam an ancak halihazrdaki hakikat rejimleri
ne gre hakiki olm ayan ey, toplum un hakikat iddiasnn
aldatcln ortaya karabilir. Toplum ancak ular ere
vesinde sunularak - btn sahtedir ve hakikat artk ha
kiki d e ild ir- ironik ifadenin abartm ak zo run da olduu
arpklklar ifa edilebilir.
K ltr Endstrisi blm u iddiayla balar: Yerleik
dinlerin gerilemesinin, teknolojik ve toplumsal farkllama
nn artmasnn ve kapitalizm ncesine ait son kalntlarn or
tadan kalkmasnn, kltrel bir karmaaya yol at yolun
daki sosyolojik iddia gereklie tekabl etmemektedir. Kl
tr hi olmad kadar btnlemi ve birlemitir: G n
mzde kltr her eye benzerlik bulatnr. Filmler, radyo ve
dergiler bir sistem meydana getirir. Bu alanlann her biri ken
di iinde ve hep birlikte sz birlii iindedir.10 Kltr, aka
ve ftursuzca, herhangi bir meta retimi sektrndeki re
tim kurallarna uyan bir sanayi haline gelmitir. Kltrel re
tim, bir btn olarak kapitalist ekonominin ayrlmaz bir par
asdr. Kltr artk, bugnn kurtarlm bir gelecek tasav
vuru erevesinde kavranmasna dayanan bir kaynak deil
dir; kltr endstrisi, bugnn bozulm u topyas uruna
mutluluk vaadinden vazgeer. Bu, bugnn ironik temsilidir.
Bu bozulm uluk, ak bask ya da plak tahakkm bii
minde kendini gsterm edii iin, an cak genel ile tikelin
sahte zdelii gibi kavram sal terimlerle ifade edilebilir.11
Bu birlii aldatc klan ey, gereklem em esi deil, tikellik
unsurunun kendisinin aldatc olmasdr. Bu nedenle K l
tr E ndstrisi blm , tikellik ve bireysellik olarak gr
nen eylerin gerekle yle olm ad, sistem in her eyi kua
tan birliine kar bir direni noktas olarak beliren eyin
annda sistem le btnleip bastrld fikri zerine kurulu
dur. Hakiki tikellie ve bireysellie dair bam sz bir yoru
19

m um uz olm ad iin, kltr endstrisinin tikel ile genel

arasnda kurduu sahte birlik, ancak kltr endstrisinin
tipik rnleri ile zerk sanatnkiler arasndaki kartlk ara
clyla ortaya konabilir.
rnein Adorno, ayrntnn yksek sanat ile dk sa
nattaki konum unu karlatrr. Yksek sanatta, Rnesans
ile ekspresyonizm arasn daki dnem de btnlkl esere
karlk ayrntnn ne karlm as, estetik adan, eserin or
ganik btnl idealine bir kar kt; bu kar kn
estetik dndaki anlam ysa, ahenkli eserlerde tasvir edilen
birliin aldatc niteliinin ifa edilmesiydi. M zikte dezonans, resimde tek tek renkler ya da fra darbeleri zerinde
ki ya da edebiyatta belli kelimeler, imgeler, ruh durumlar
zerindeki vurgu, btnn sahte birliini ifade ediyordu.
Bunlarn tm, kltr endstrisi tarafndan yok edilmitir.
[Kltr endstrisi] etkiden baka bir ey bilmezken, etki
nin asiliini krd ve onu yaptn yerini alan form ln bo
yunduruu altna so ktu . '2 Etkiler zel efektlere , resimsel
uyum suzluk televizyon reklamlarnn kuralna dnt.
Adorno kltr endstrisinin tketiciye sunduu hazzn
yapay niteliini de vurgular. Gerek haz sunulm az bile; fi
yakal olay rgleri ve grntler, vadesi srekli uzatlan
birer senet gibidir. Bu nedenle balangtaki vaat de yanlt
cdr: bu gsteri, hibir zam an yerine getirilm eyecek bir
vaatten ibarettir; tpk yemek yemeye gelen m terinin me
ny ok u m ak la y etin m esin i beklem ek g ib i. '3 Am a bu,
zerk sanal eserlerinin cinsel tehirden ibaret olduu anla
mna gelmez; bu eserler, duyusal doyum u, doyum dan m ah
rum olmay negatif biimde temsil ederek kurtarrlar: E s
tetik yceltmenin srr budur: doyum u, yerine getirilm em i
bir vaat olarak temsil etmesi. Kltr endstrisi yceltmez,
basklar. [...] Sanat yaptlar ileci ve utanm azdr, kltr
endstrisi ise pornografik ve iffetli. '1
20

Adorno, karlatrmaya dayanan bir yntem kullanm as

na ram en, zerk sanatn tam anlamyla m asum olduunu
dndrm eye almaz. G rdm z gibi, zerk sanat s
nfl bir toplum da ancak ii snfnn dlanm asyla tam an
lam yla geliebilir. Saf san at eserlerin in , san al dn daki
d n y ad a h k m s ren fayday ve a ra sa llg reddeden
am aszl, m eta retimini gerektirir. Saf sanat eserlerinin
zerklii , dsal amalardan bam szl, belirli bir tke
ticinin (.kilise, devlet, hami) talebi zerine deil, zel ola
rak retilm i olm alarndan kaynaklanr. Sanat eserleri de
birer metadr, hatta ancak m badele edilebildikleri lde
deerli olduklarndan su katlm am mealardr. Eserlerin
kullanm a hizmet etmemesi, pazarlanam am as , deerleri
nin altnda yatan riyakr u nsurdur; san at piyasas saftr
nk ihtiyacn basksndan azadedir. K ltr endstrisi,
kltr m allarn, sergi ya da konserleri televizyonda ya da
radyoda, bedava , am m e hizmeti kisvesinde sunarak bu
durum u tersine evirir. Oysa bunlarn bedeli, emeki kitle
ler tarafndan zaten oktan denmitir.
Kltr endstrisinin etkililii, bir ideolojinin bayraktarl
n yapm asna, eyann hakiki doasn gizlem esine dayan
maz; mevcut durum karsnda herhangi bir alternatifin var
olduu fikrini uzaklatrm asna dayanr. Elenm ek her za
man bir ey d n m em ek , g ste rild i i yerde bile acy
unutm ak dem ektir. Dolaysyla haz daim a direnie ilikin
son dnceden kam ak tr; elencenin vaat ettii zgr
leme, yadsm a gibi, dnceden de kurtulm aktr .15 K l
tr endstrisiyle ilgili deerlendirmelerin, akln paral soyktg ierisinde ifade edilmesi bu yzdendir: Arasal ak
ln, kendini korum a drtsnn dam gasn tayan akln
erei, kltr endstrisinin yayd aldatc evrensellik adna
dnm n susturulm asdr. Bylelikle, kltr endstrisi
biim indeki arasal akl, akln ve akl yrten znenin

21

aleyhine ilemeye balar. D nm n bu ekilde bastrl

mas, aydnlanm akln zndeki akldlktr.
Kltr endstrisi, dnm n yenilgisinin toplumsal bo
yutta gereklemesidir; kapsayc akln, okluun tekte bir
letirilmesinin hayata gemesidir. Adornonun, Kitle Klt
rnn em as adl zor makalesinin temas da bu birletir
medir. Balktaki em a ifadesi, A dom orun kltr endst
risine dair izdii ana haara deil, kltr endstrisinin de
neyimi ematize etmesine (Kantm terimlerinden biridir bu),
bir rnt iine sokm asna ya da nceden biimlendirmesi
ne gndermede bulunur. Makalenin banda, posmodernizmin hkim harekeli olduunu iddia edeceim olguya dei
nilir: Kltr ile pratik hayat arasndaki farkn ortadan kalk
m as, ki bu, am pirik dnyann yanl biimde esteize edil
mesiyle ayndr - ampirik hayatn estetizasyonu, hayat du
yusal m utluluk ve zgrlk ideali erevesinde dntr
mek yerine, bu am alan m m kn olduunca gerekletirdi
i yanlsamasn yaratr. Bu sahte dnm kltr endstri
sinin ilem leri araclyla yrtldnden, s z konusu
am alar gereklemez, ama dnm yanlsamas byle bir
iddiaya gtrecek her trl dnceyi bastrr.
A dorno, K itle K ltr n n em as m akalesinde yine
fragm anlarla, bir dizi analiz ve an aloji araclyla kltr
endstrisinin em alatrm asnn ileyiini ve ieriini orta
ya koymaya alr. Bu metindeki deerlendirmeler, sanat
eserlerinde atmann konum unu, varyete salonlarnn kit
le kltrndeki zam ansalln yapsn nasl ifa etliini,
kltr endstrisi sanatnda virtzln nem ini, enfor
m asyonun konum unu, kltrn sporla benzerliini (kltr
iin bir em a olarak spor) vs. ele alr. Bu m akale, A dor
nonun kltr hakkndaki en karam sar ve sezgi ykl met
nidir, nk kitle kltrnn em asnn modernist sanata
bile sirayet ettiini syler. Burada kltrel yadsm a, evren22

sellige direnen unsur, salt zerk yksek sanatn bir rn

olsa iinde bulunaca konum dan ok daha ar bir ekilde
marjinalleir. Adorno metnin sonunda, kltr endstrisinin
insanlara su n d u u davran biim lerinin doasn ortaya
koyar: insanlar, bu davran biimleriyle, zerlerinde zaten
uygulanm bir byy kendi zerlerinde uygularlar. n
san artk kltrn sunduu maskelerin alm da kalm gizli
bir yaz, bir hiyerogliftir: Her kahkaha tufannda zorbal
n m eum sesini duyuyoruz, gldr figrleri ise devrim
cilerin deform e edilm i bedenlerini tem sil eden iaretler.
Kille kltrne katlma, terr dam gasn vuruyor."

G rm e k ve B oyun E m ek
Buraya kadar sunulan analize kar kacaklar olabilir; hi
kimse, kltr endstrisi tarafndan A dornonun dnd
kadar maniple edilm i ya da aldatlm olam az, denebilir.
Nihayetinde televizyon seyretmek ya da so n Hollywood fil
mini izlemek, insann dnm e yetisini kaybettii anlam
na gelmez; insan sz konusu m aniplasyonun gerek yz
n grrken bir yandan da kendisine sunulan eye eletirel
bir m esafede durabilir. Ama Adorno kltr endstrisinin
baarya ulam as iin zaten katksz inancn ya da naifligin
art olm adn dnr. Aydnlanmann Diynlefetiginin kl
tr endstrisiyle ilgili son ksm nda yle der: Reklamn
kltr endstrisindeki zaferi budur ite: tketicinin, sahte
olduklarn grd halde, bastrlmas zor bir istekle kl
tr metalarn alm aya ve kullanmaya devam etm esi .'6 K il
le Kltrnn em as adl metnindeyse yle yazar: Kitle
kltr s ss z bir m akyajdr .
A dom o, sahtelii grp ona boyun eme olasln, Los
Angeles Times gazetesinin astroloji stununa dair ayrntl
bir analiz su n du u Yeryzndeki Yldzlar adl m akale
23

sinde iler. Makalenin am ac, akld unsurlar ieren byk

apl toplum sal fenom enlere ve altlarndaki saiklere dair
daha derin bir kavray gelitirm ektir. Am a ben b u rad a,
grm ek ve itaat etm ek, ayn anda hem inanm ak hem de
inanmam ak arasndaki bag zerinde duracam.
Adornoya gre akldlk, bireysel ya da kolektif egonun
amalarndan tamamen kopuk tavrlar benim sem ek dem ek
deildir. Tersine, incelenm esi gereken durum lar, genelde
anlald ekliyle rasyonel z-karm akld olacak dere
cede arya vardrldg durum lardr - Aydnlanmann Diyalektiinde anlatlan, akln tarihsel akbetidir bu. Astroloji
stunlarnda verilen saduyulu tavsiyelerin ak aklsall
bu dnceyi desteklemektedir. Bu stunlarda verilen tav
siyeler hi de ezoterik deildir: Bugn aile ii tartmalar
dan kanmalsnz, gibi, ya da bugn parayla ilgili dzenle
meler yapm ak iin, alm satm, tatil hazrl, yeni bir iliki
ye balam ak vs. iin iyi bir gn, gibi.
A stroloji s tun larn n ok ltizm i, ikin cil bir batl itikatTr, yani okl unsuru burada kurum sallam , nesnel
lem i ve byk lde loplum sallam tr .17 Burada su n u
lan tavsiyeleri dikkate alan okurlar, bunu yaparken kiisel
bir inanca dayanmazlar ve astrolojik akl yrtme pratii
nin m eruiyetine ihtiya duymazlar. Ana-akm gazete ve
dergilerin astroloji stunlarnda, astrolojik sistemin m eka
nizmas asla ifa edilmez.
kincil batl itik at ciddiyetten y o k su n d u r; ciddi din
inantan farkl olarak saduyuya dayal bir aklsallk aracl
yla iler, inanandan hibir talepte bulunm az, hele iman
gibi ar bir talepte asla bulunm az ve tavsiyelerinde, oun
lukla ak bir biimde, kart olan modern doa bilim ini
tahta oturtur. Astroloji, temel ilkelerini gizleyerek, doa bi
limi karsnda mtevaz bir duru taknarak, tavsiyelerinin
pragm aik ve psikolojik adan salam temellere oturm as
24

na dikkat edip okurlarn gerek kayglarn ve tedirginlikle

rini konu edinerek, hi de hayal! olmayan birtakm strateji
ler ve telafiler nererek, okurlardan rasyonel kant ve d
ncenin gereklerini aka feda etmelerini beklemeksizin
inanc ve itaati salar. Astroloji, ciddiyetten uzak olm as sa
yesinde hayatta kalr: Bu deneyimden yabanclam lk, ti
carilem i oklizm dnyasnn tamamn sarm alayan belli
bir soyutluk, temelde yatan inanszla ve phecilie, m o
dern akldlkla zdeletirilen sahtelik kukusuna pekl
elik edebilir. 18 O kltizm in, ikincil bir batl itikat olarak
dnya kurulal beri var olduu bilinm ekledir. Ne var ki
ada okltizm , kitle iletiim aralarnda kurum sallaarak
dnm geirm itir; doa bilimlerindeki gelim e ile okl
tizm arasndaki, astroloji ile astrofizik arasndaki uyum az
lk inkr edilemeyecek denli aktr. Dolaysyla her ikisine
de inan besleyenler, daha nce gerekmeyen bir entelekt
el gerilemeye zorlanrlar .19
A dorno, astroloji stunlarna dair analizinde, bunlarn
mevcut durum u m erulatran m uhafazakr bir ideolojiyi
nasl hayata geirdiini gstermeye alr. Astroloji stun
larnda iyicil bir toplum imgesi izilir: uyum lu olm ak, bu
s tun lard aki ig r ye kulak verip biraz gayret g ster
mek, kiisel baar iin yeterlidir. Toplumsal uyum imgesi,
bu s tu n lara tem elinden dam gasn vuran rtk kuralla
desteklenir: insan kendini yldzlarn denetim ine uyarlamaldr. Astroloji stunlar, okuru, yapp ettikleri araclyla
genellikle koullar deitirebilecek belirsiz bir g konu
m una yerletirerek onun narsisizm ini besler. A dorno, bu
stunlarn okur kitlelerini birer asbakan imgesiyle izer
ken, gerekte ortalam a al orta sn f okura hitap ettiine
dikkat eker. Bir szde bireysellik, szde eylemlilik havas
yaratlsa da, ayn zam anda bireyin acizliine de iaret edilir
ve bu acizlik, talihin beklenm edik bir biim de dnm esi,
25

beklenmedik bir yardm vs. gibi imalarla hayal olarak telafi

edilir.
Adornonun analizindeki baz ayrntlar ve baskc konformizme ilikin izdii genel tablo, ele ald zam ana zg
olsa da, analizi bugn iin de arpcdr. Asl garip olan ve
aklam a gerektiren nokta, pragm atik ya da psikolojik a
dan temellendirilm i tavsiye biimi altndaki rasyonellik ile
bu tavsiyenin kaynanda yatp onu ekillendiren akldln birlemesidir. Daha nce de belirttiimiz gibi, akld
boyut gzden rak tutulur; gayri ahsym iesine, bir nes
neym iesine muamele grr; temelde doalc doast
c l k den ebilecek bir felsefe yatm aktadr.20 K ltr en
dstrisi gibi astroloji de, kurm aca ile gerek arasndaki ay
rm bulandrr, ar gereki bir ierii korurken, bir yan
dan da kayna itibariyle o ierie akld bir metafizik ha
le kazandrr.
A strolojinin ikili yaps, kavrayn nfuz edem edii ve
ileyii itibariyle deitirilemez olan bir sistem deki sradan
faaliyetlerden oluan gndelik hayatn ikili yapsn taklit
eder ve merulatrr.
Toplum sal sistem , bireylerin iradesinden ve karndan ba
m sz olarak onlarn kaderi haline geldii lde yldz
lara yanstlr, bylece onlarn dahil olmay um duklar d a
ha yksek dzeyde bir itibar ve m eruiyet elde edilmeye
allr. Ayrca yldzlarn doru yorum landklar m ddet
e yol gsterici olabildii fikri, yldz gzlem cisinin bizzat
yaratt bir korkuyu, toplum sal srelerin deitirilem ez
olduu korkusun u hafifler.21

nsanlar, am pirik hayatn karm ak, m ekanik, yine de

kendi iinde balantl, kavrayamadklar bir m antkla ile
yen bir sistem e dayandn dndkleri iin ve bu siste
min mantnn ihtiyalarna ve arzularna uym adndan
26

 ph elen dik leri iin, hi olm azsa hayal teselli salayan

benzer bir hayal sistem ini kabul etmeye raz olurlar. Film
ler gibi, astroloji de, hibir eyin kendi iinde deerli olm a
d bir am pirik dnyada gezinirken, m etafizik adan an
laml grnen bir mesaj verir, bir yerlerde hayatn kendiliindenliinin yeniden tesis edildii izlenimini yaratr; oysa
fiilen, m utlaka yaslanm ak suretiyle bertaraf edilm i gr
nen eylem e koullarnn aynsn yanstr.22
Byden uyanm , kukucu insanlarn astrolojiye inanp
boyun em elerini salayan ey, anlalm azlnn, am pirik
dnyann an lalm azln yan stm asdr - yle ki, akn
inanc hemen hemen hi gerektirmez. G rnrde ok ey
sunarken, bilisel ve duygusal adan hibir ey talep etme
mesi sayesinde hayatta kalr. Astrolojinin sunduklarn neden
geri evirelim? Adorno, burada ifadesini bulan entelektel
tutumu ynn arm agnostizm olarak adlandrr.23 Ka
t inan talebi gerekli deilmi gibi grnr, agnostizm meru
gibi grnr Okurdan, ne srlen iddialar deerlendirmesi
beklenm ez. A stroloji, bilisel stat s n paranteze alarak,
okuru bilisel adan ynn arm halde tutar.
A stroloji, ak si halde olgusal olacak iki alan arasndaki
kprdr: Yldzlarn hareketi ile byden arnm pop
ler bir psikoloji. Astrolojinin cazibesi, birbiriyle alakasz
bu iki alan birbiriyle ilikilendirm esinde yatar. Adornoya
gre astroloji, veri toplama adna yorumlayc dnm enin
ihmal edilm esinin bedelini temsil eder.24 Diyebiliriz ki ast
roloji, eletirel kuram n toplumsal vicdan azabdr; farkl
alanlar arasnda kurduu kr sentez, entelektel iblm
nn ve eletirel dnm e can veren btnselliin anlal
mazlnn sonucudur.
O klizm eilim i, bir bilin gerilem esinin belirtisidir. Bi
lin, kou lsu z olan d nm e ve koullu olan a katlanm a
27

gcn yitirmitir. Birlikleri ve farkllklaryla birlikte ikisi

ni de kavram sal em ek yoluyla tanm lam ak yerine, ayrm
szca birbirine kartrr. Bylece koulsuz olan ey olgu ha
line gelirken, koullu olan da dolaysz bir ze dnr.25

Astroloji iin geerli olan, reklamdan sinem a ve televiz

yona kadar, kltr endstrisi iin de geerlidir.

m k n O lm a y a n Bir P ra tik : K lt r E le tiris i

K oulsuz olan dnm e ve koullu olana katlanm a , ilk
bakta eylem sizlik vaz eden ileci bir reete gibi grnse
de, zor bir eletirel tutum a iaret eder. Bu zorluk, Adorn onun K ltr E letirisi ve T oplu m balk l m etninde
aka anlatlr. G enelde kltr eletirmeni aibeli bir ko
num dadr; eletirm en olarak, iinde yaad uygarlktan
duyduu rahatszl ifade eder, am a bu rahatszln da o
uygarla borludur. Onun duruunda, kltrn mahrum
olduu kltre sahip olduu imas vardr. En beteri, klt
re bylesi bir ciddiyetle yaklam asndan tr, ona yapay
bir itibar ve zerklik baheder. Yalnzca um utsuzluun, s
nrsz sefaletin olduu bir yerde, o tinsel fenomenleri, insan
bilincinin hallerini, normlarn kn grr. Eletiri, a
balan ne kadar beyhude de olsa insan sefaletten esirgemek
iin m cadele etmek yerine bu tavrnda srar ederek, dile
getirilemez olan unutmaya meyleder.26
Adorno bu szleriyle eletirinin anlamsz olduunu syle
meye almaz; tersine, kltr ancak rtk biimde eleti
rel olduu zaman hakiki olur ;27 bu erevede eletiri, kl
trn asl ve ayrlmaz bir parasdr. Gelgelelim, eletirmen
kltr nesnesi haline getirerek onun nesneletirilm esini
ikiye katlar, oysa kltrn anlam nesneletirmenin askya
alnm asdr.28 te bahsettiim iz zorluk da burada yalar 28

kltr kavramnn kendisinde. A dom oya gre hibir sahih

sanat eseri ya da hibir hakiki felsefe kendi safl iinde,
kendi bana lketilmemitir. sel anlamlar, toplumun ger
ek hayat srelerinden ayr durm aktaki srarlar, kr ve
acm aszca kendini tekrar eden hayatn gnahlarn reddet
meleri, ne kadar bilind ya da rtk olursa olsun, mutlu
luk vaadine, zgrln hayata geecei bir durum a iaret
eder. Ama kLrn bedeli tahakkm olduu srece bu vaat
pheli olacaktr. imdi tasavvur edildii haliyle kltr, z
grlk var olmad iin vardr. Kltrn, acizliiyle bir ara
da var olan gc, prroristen uzak durm asnda yatar. Kltr
praxisten elini ekmeye zorlayan, tarih olmutur.
Kltr, gerek sermayenin iktidar karsndaki acizliin
den, gerekse de vaatleri, dladklarna kar bir aalam a
biimini alm aya baladndan, eletirdii gler tarafndan
ele geirilmitir. Tketici kltr, kltrn yozlamasdr.
Kltrn, eletirdii eyle su ortakln unutan muhafaza
kr kltr eletirmenleri, kltr ile ticaretin i ie gemesini
maddiyat bir toplumun neden olduu bozulm aya balaya
bilirler. Ama Adornoya gre, kltrn tamam, toplumun
suuna itirak eder. Kltr, retim alannda zaten geerli
olan adaletsizlikten beslenerek varln srdrr.30
Adorno, yksek sanat ile kltrn m uhafazakr bir yak
lam la savunulm asnn kltrn tzselletirilm esine d a
yandn, bu yaklam da kltrn ekon om ik statkoyu
koruyan, dnm sel olmayan bir ekilde tzselletirildiini ne srer. O na gre kltrn amac eylem i statsn
askya almak, toplum un gerek hayal srelerine yeniden
dahil olmaktr. Kltr ile toplumun bu ekilde birlemesi,
kafa emei ile kol emei ayrmn da ortadan kaldracaktr kltr, varln bu ikisi arasndaki kkl ayrm aya borlu
dur. M u h afazakr k lt r eletirisin e k arlk diyalektik
eletiri, kltr eletirisini bizatihi kltr kavram yadsna29

na, tamamlanp alana dek srdrr.31 Kltr eletirisinin

yntemleri ve am alaryla ilgili bu iddia ne kadar abartl
olursa olsun, kltrn iddialar ile iinde yaad dnya
arasndaki uurum u gzler nne serm e am ac tar. Yk
sek kltr, vaat ettii ey var olmad iin vardr. Kltr
ancak, varlk nedenleri sorgulanarak savunulabilir, var ol
duu iin deil.
Bu noktada, Adornonun kltrel m uhafazakrlkla ilgili
eletirilerinin, postm odernist dncedeki baz hkim un
su rlara ne k adar yakn old u u n u belirtm ekte yarar var.
Adorno da, baz postm odernistler gibi, tarihsel avangard
temel alarak, kltrn eylem esini kritik bir hareket ola
rak deerlendirir, bu hareket tam am landnda yksek sa
naln vaadi de yerine getirilecektir. Bu vaadin yerine getiril
mesi, yksek sanal sylemini gizeminden arndrm ak, yk
sek ile dk ayrmn am ak, sanat yeniden gndelik ha
yatla b tn letirm ek an lam n a gelir. A ncak A dorn onun
tavr ile posm odernizm inki arasnda fark vardr, bunu d a
ha ayrntl olarak aada ele alacaz. Adorno yksek kl
tre ynelik m uhafazakr yaklam a kar kar; kltr, srf
kltr olduu iin korunm am aldr ona gre. Postm odernizmde yksek kltr bu m uhafazakr yaklam la zde
letirme eilimi sz konusudur, dolaysyla postm odernizm
iin asl dm an, yksek kltrn var olma nedenleri deil,
var olm asdr. Bu yzden postm odern izm , y k sek /d k
ayrmnn alm as ile yksek sanatn vaadinin yerine geti
rilmesini birbirinden ayrma yeteneini kaybeder.
Adorno diyalektik eletiriyi, akn ve ikin eletirinin ge
rilim li bir birleim i olarak grr. Akn eletiri, kendini
toplu m u n d n d a k o n u m lan d ra rak on u b t n o larak
mahkm eder. Byle bir konum , toplumsal adan zorunlu
bir grnm olarak ideoloji tanmna uygun der. G r
nmlerin ardnda yatanlar grm ek iin, bunlar toplumun
30

kar yapsnn rnleri olarak alglam ak ve tarihsel kken

lerini ifa etm ek gerekir. Byle bir eletirinin geerlilii,
eletirm enin epistem olojik adan kendini yerletirdii s
tnlk konum una baldr; bu konum , znel karlar nes
nel karlardan, toplum un evrimi iindeki eilim leri tari
hin grnen ehresinden ayrmasn salar. Akn eletiri
nin yntem inde btn eylem i olarak deerlendirm esi
dorudur; am a bu ayn zam anda onun zayf noktasdr. L i
beral kapitalizm de kltr rnlerinin ideolojik statsn
ifa etm ek nem li bir role sahipti; sahtelik ve yanl bilin
unsurunu vurgulam ak toplumsal kavray ynnde bir fark
yaratabilirdi. Am a toplum giderek daha fazla tek boyutlu
hale geldiin den eletirel kuram teknokratik ak la kar
ideolojilerin hakikat unsurunu vurgulam aldr .32 Toplum
tek boyutlu hale geldii lde eletirmen kltr nesnele
rinin isel yapsna ve grece zerk mantna odaklanm aldr. A kn eletiri bunu yapam az; top lu m u n dn d ak i
eletirel konum u en soyut topyalar kadar kurmacadr. A
kn eletiri, igrden, tikellere ynelik derin kavray ve
dikkatten yoksun olduu iin, tahakkm le ayndr: Bt
ne snger ekm ek isteyen akn eletiri, barbarla benze
meye balar.33
Kltrel tikelleri titizlikle ele alan ikin eletiri ise, haki
ki olmayann kendi iinde ideoloji deil, ideolojinin ger
eklie tekabl etme iddias" olduunu grr.34 Bunun so
nucu olarak, nesnenin anlam na ve yapm a dair dikkatli
bir analizle gerekletirilen ikin eletirinin am ac, eserin
nesnel fikri ile iddias arasndaki elikiyi ifa etmektir. Li
beral kapitalizm dneminde ikin eletiri, toplum un ken
diyle ilgili (adalelin timsali olm a gibi) ideolojik iddialar
nn, sosyal hayattaki gerek olgularla karlatrlmasn ie
riyordu. am zda bu tr iddialar geri ekildiinden, ikin
eletirinin alan kltr olmutur, ikin eletiri nezdinde ba31

anl bir eser yapay bir ahenk iinde nesnel elikileri

zen bir eser deil, isel yapsnda bu elikileri en saf ve ka
tksz halleriyle barndrarak ahenk fikrini negatif olarak
ifade eden bir eserdir. Byle bir eser karsnda, salt ideolo
ji hkm anlamn yitirir.35
A dornoya gre ikin eletirideki olum suzlam a unsuru
ayn lde eletiri unsurudur, am a ikin eletirinin kendi
bana yeterli olduunu dnm ez. Bu eletiri zihnin faali
yetleriyle sn rldr ve zihnin kendi iindeki elikilerini
kefetm esiyle, d n m dnyasna hapsolup kalr. kin
eletiri, tanklk ettii varoluu deitirm ek iin hibir ey
yapm az. Bu nedenle nesnenin dna km al, bir btn
olarak toplum un bilgisi ve zihnin bundaki pay ile, ele ald
nesnenin zgl ieriindeki iddia arasnda iliki kurm al
dr .36 Bu, rnein, diyalektik eletirinin bir eserle olan ede
b eletirel hesaplam asn, o eserin isel elikilerini dou
ran (am a bunlara dorudan sebep olmayan) toplumsal be
lirlenimlerle ilikilendirmesi gereklii anlamna gelir. EleLirmen, ancak toplum a, kendi iinde nfuz edilm ez olan
nesnenin yerine getirmedii vaadi gstererek, ancak dar
dan bir perspektif getirerek, idealizme kaplm aktan kendini
saknabilir; zihnin ve rnlerinin kendi kendine yeterli ol
duu yanlgsnn batan karclm a yenik dm ekten
-zerk kltrn ilk gn ahn dan - kurtulabilir.
Diyalektik eletirinin konum u bir tr konum suzluktur;
ne kurtarc, idealize edici eletiri tarzyla kendini nesnenin
iinde eritebilir, ne de toplumu kurm aca bir mutlakla kar
latrp onun dnda yer alabilir. lk konum zihin kllne
teslim olm ak anlam na gelir, kincisiyse ona ynelik nefreti
aa karr. Kltrn diyalektik eletirmeni kltre hem
katlmal hem de katlmamaldr. Ancak o zaman hem ken
dine hem de nesnesine adil davranm olur.37
32

E le tire l K u ra m v e P o s tm o d e rn izm
Adorno yle yazar: Kltr endstrisi, mterilerinin kas
ten ve tepeden blnletirilm esidir. Binlerce yl boyunca
birbirinden ayrlm yksek ve dk kltr alanlarn da
birlem eye zorlar - her ikisinin zararna olacak ekilde.
Yksek kltrn, etkileri zerinde speklasyon yaplarak,
ciddiyeti ortadan kaldrlr; dk kltrn, toplum sal de
netim btnsel olm ad srece barndrd haar isyan
krlk ise u ygarlatrc dizginlem e yoluyla yok edilir.38
Adornonun, yksek sanat ile dk sanat arasnda kltr
endstrisinin m hendislii araclyla gerekletirilen sah
te uzlam a hakkm daki iddialar, postm odernist kltre dair
erken bir hkm olarak da deerlendirilebilir. Adornonun
hkmn kabul etmek iin geerli nedenler olsa da, bu ko
nuda aceleci davranm am akta yarar vardr; nk bu derin
blnmenin sahte bir biimde alm asnn dinam ii, 1940h
ve 1950li yllardaki kltr endstrisinin btnletirici he
definin younlam asndan ibaret deildir. Ancak, bu dina
mii doru biim de tehis etmeye girim eden nce, kltr
endstrisiyle ilgili grlerin den b alayarak A dornonun
kuramna yneltilen standart itirazlar ele alacam .
Adornonun eletirm enleri, kltr endstrisinin btn
letirici ve edilginletirici olduu iddiasn onun kuram na
yneltirler: gerekte ok daha dinam ik, eitli ve almal
olan kltr endstrisini btnletirip edilginletiren Ador
nonun kendisidir onlara gre. Kitle iletiim aralar, top
lum sal atm an n dolaym lan d, toplu m sal deiim in
mzakere edildii aralar olduundan, bunlarn toplumsal
gereklii dolaym lanm bir tarzda yansttklar, ifade et
tikleri ve dillendirdikleri" sylenebilir.39 Kitle iletiim ara
lar, izleyici kitlesi kazanm ak ve inandrc olm ak iin top
lumsal gereklii yeniden retmek zorundadr; bunun so
33

nucunda kendi rnlerindeki ideolojik yanlsam alar ha

fifletebilir ya da bunlarn altn oyabilir ve farknda olm a
dan da olsa toplumsal eletiri ve ideolojik bozgunculuk ya
par.40 Bunun gibi, izleyici kitlesini memnun etme, herkes
iin bir eyler sunm a art, toplum sal alternatifleri ortaya
karm ak ve bylece vaktiyle kltr endstrisinin krlgan
baars olan ideolojik hegem onyay param para etmek gi
bi am alanm am bir sonuca yol aabilir.41 Kltr endstri
si artk yekpare bir ideolojinin dayana deildir, istemeden
ya da fark etmeden de olsa atm a, isyan ve muhalefet un
surlarn, zgrleme ve topya drtlerini iinde barnd
rr. rnein pop m zik metalam ann, eylem enin ve stan
dartlamann zelliklerini sergiliyor olabilir; am a ayn l
de ac, fke, nee, isyan, cinsellik vs. gibi duygulan da ifa
de edebilir .42 D olaysyla, dah a karm ak ve duyarl bir
kltr yorum una ihtiya vardr, kitle iletiiminin sim gesel
boyutunu ortaya koyabilen, teknolojik yeniliklerin (video,
kablolu televizyon vs.) ilerici imknlarna cevap verebilen,
kitle iletiiminin gerek ekonom i politiini tahlil edebilen
bir yorum. A dom onun kuram bu boyutlardan yoksun ol
duu iin, kltr endstrisinin izleyici kitlesini kitlesel bir
aldatmacann kurban olarak tasvir eder, bylece bilincin
grece zerkliini gz ard eder. Bu da, geri ekilmeye ve
um utsuzlua dayal bir politikaya yol aar, gelim i kapita
lizme kar yrtlen mcadeleleri aklayamaz .43
Adornoy eletirenler, kltr endstrisine ilikin anali
zinde kltr endstrisinin m aniplasyon gcn abartmas
gibi, yksek sanata ilikin kuram nda da bu sanatn yads
ma, reddetme gcn abarttn savunurlar. O nlara gre
1950lerden itibaren m odernist sanat eletirel konum unu
kaybetmitir. Daha nce kendi iine kapallk, dar bir elit
bir kesim e ak olm ak m odernist sanatn m etalam adan
uzak kalm as karln da dedii bir bedeldi; am a artk
34

m odernis sanat, nfuz edilemez bir sanatsal ilerleme syle

minin besledii speklatif bir piyasa tarafndan mallarnn
deeri belirlenen bir alann en grnr imgesi haline gel
mitir. Adornonun modernizm savunusu, modernizmin en
ileri sanatsal m alzem eleri kulland savm a dayanyordu.
En ileri sanatsal malzemeler anlay, sanatn geliim inin bu
malzemelerde (resim de renk, izgi, fra darbesi ve tuval;
edebiyatta kelime, imge ve anlam vs.) rtk olarak ierilen
mantk bir hatt izledii varsaymn tar. M odernist sanat
iinde, grnrde ilerici olan hareketlerin her biri, ayn za
manda giderek arlan yasaklar da beraberinde getirmitir:
Temsil, figr, anlat, ahenk, birlik gibi. Bu mantk, doas
gerei snrl ve teslimiyetidir. Postm odernist bakaldr,
btn bu yasaklanan unsurlar sanata yeniden dahil etmeye
giriirken, bir yandan da en ileri sanatsal m alzemeler anla
ynn dayatt dzizgisel hikyeyi reddeder. D lanan
unsurlar, lam da kltr endstrisinin rnlerinde kucak
at u nsurlar oldu u iin, postm odernizm in m odernist
yasaklar ihlal etme giriim i yksek modernizm in ayrlk
stratejisinin alm as anlam na gelir; postm odernizm yk
sek sanat ile dk sanatn (yeniden) birlem esi abasnda
dr ve bu da m odernizm in elitizmi karsnda dem okratik
bir tepkidir. D ahas, modernizmin, zerk ve btnleik ese
rin ayrlm az paralarn yadsyarak geleneksel sanatn ge
reklerini sorgulam aktaki baars, onu bu yadsm alarn ilevli olm asn salayacak kar kutuptan mahrum brakm
tr; artk m odernist pratikler uyum suzluk, o k ve anlam a
gl yaratmamaktadr.
Bu eletiriler, Adornonun konum una dair tek tarafl ve
yetersiz bir tablo sunar. Onun estetik kuram , neredeyse en
bandan beri, bilinli bir biim de m odernizm in geliim
srecini tasvir ediyordu. A dom o, rnein bir Clem ent Greenbergden farkl olarak, sanatn geleceine dair sz syle
35

me derdinde deildi; yksek sanatn hakiki ieriini gzler

nne sermeye alyordu, hzla yok olduunu dn d
bir hakikat ieriiydi bu. Ayrca Adorno ileri sanatsal
m alzem eler anlaynn farkl sanatlar kapsayan tarihd
bir mant temsil ettiini dnen bir zc de deildi. leri
sanatsal m alzem eler anlay, belirli kategorik pratik im
knlarnn am pirik gereklikten dlanm asnn sonucuydu.
Adornonun asl derdi sanatn geleceiyle ilgili deildi, ay
dnlanm akln en ok tehdit ettii unsurlar kurtarmak is
tiyordu: duyusal tikellik, akl amalar, salam bir bireysel
lik anlay ve hakiki m utluluk. M odernizmin mant, ie
riden olduu kadar dardan da belirlenen bu mantk, sz
konusu kategorik iddialarn tarihsel vrisiydi.44 Adornoya
gre bu, belgelenmeyi ve zerinde allmay hak ediyor
du, hele ki yksek sanatn, m odern toplumda bu kategorik
iddialarn gl biim de gerekletirildii yegne alan ol
duu dn lrse. Eer bugn byle bir du ru m dan -sz
edilemiyorsa, bu Adornoya deil kltre ynelik bir eleti
ri olmaldr.
Kltr endstrisi ile yksek sanatn i ie geirilmesine
ramen, bu ie doru kn her iki unsuruna, yani kl
tr endstrisinde ve yksek sanatta meydana gelen deiik
liklere ilikin en m akul deerlendirm e u olabilir: K ltr
endstrisi ile yksek sanatn farkllklar sahte biimde uz
latrlm , dolaysyla evrensel ile tikel arasnda sahte bir
uzlam a gereklemitir. Bu iddiay burada tm ayrntsyla
savunm ak im knsz, am a bunu destekleyen baz veriler su
nabiliriz.
Kitle iletiim aralarnn toplum sal gereklii yanstm ala
r, ifade etmeleri ve dillendirmeleri hasebiyle kendi rnle
rinin altn oyaca ve kendilerine ramen, toplumsal eleti
ri ile ideolojik bozgunculuun aralar haline gelecei d
ncesinde Lukacs artran, naif bir iyimserlik sz ko
36

nusudur. Piyasa ekonom isi savunusunun byk hzla Douyu istila etmesiyle birlikle, kapitalizm karsnda hibir
alternatifin kalmad noktasndaki m utabakat da genile
mitir. Kitle iletiim aralar toplumsal atm alar yanstr
yanstm asna, ama bu atm alarn ou cinsiyetilik ve rk
lk kart iddialar temsil eder ve bu ikisi, yasal kiileri te
mel alan piyasann eitliki mant erevesinde zaten da
ima kabul edilemez ve geriletici olmutur.
eitlilik, kille iletiim aralarnda eskiye nazaran daha
ok yer alr; ama bunun bariz, pheye yer brakm ayan bir
kazanm olduu sylenemez. 1950Ierin sonuna gelindiin
de bilincin hom ojenletirilm esinin serm ayenin bym esi
asndan verimli olmad anlalr; yeni m etalar iin yeni
ihtiyalarn yaratlmas gerekm ekledir ve bunun iin, daha
nce ortadan kaldrlan negatif unsurlarn asgar dzeyde
yeniden kabul edilmesi gerekir.45 M odernist dnem den sa
va sonras birleme ve istikrar dnemine kadar san ala z
g olan yenilik klt, kayna olan serm aye bym esine
geri dner. Ama bu negatiflik ne zgrletirici ne de o k
edicidir, nk gndelik hayatn temel yaplarn dntr
me ynnde herhangi bir emare tam az. Tersine, kltr
endstrisi araclyla sermaye, hem artsrem sel olarak (s
rekli yeni ve farkl metalar retmesiyle) hem de esremsel olarak (alternatif "hayat tarzlann kkrtm asyla) yad
smann dinamiklerini kendi bnyesinde eritmitir.
Kltr endstrisinin sanattaki stili geri dnm le su n
mas demek olan hayat tarz , vaktiyle yadsm a unsuru ba
rndran bir estetik kategorinin meta tketiminin bir niteli
ine dnm esini temsil eder. Birbirine rakip hayat tarzlar
nn artm as, bu stillerin ev iine nfuz etm esi, m ziin yay
gnl, rnlerin reklamlardaki imgelerinin dolaysz birer
uzantsna d n m esi... btn bu fenom enler kltr en
dstrisi ile gndelik hayat arasndaki uurum un kapanm a
37

sna ve bunun sonucu olarak toplumsal gerekliin estetize

olm asna iaret eder.
Sanat eserlerinin metaya dnm esi ve bu ekilde almlanm as gibi, tketim toplum unda metann kendisi de im ge
ye, temsile ve gsteriye dnm tr. Kullanm deerinin
yerini am balaj ve tantm almtr. Sanatn m etalam asnm
sonu, metann estetize edilmesidir. Metann balan karc
lm cl ark s, vaktiyle burjuva san atnn barndrd
m utluluk vaadini yerinden etm itir; tketici O dysseus, tat
m ine ulaacan um arak kendini sevinle meta denizinin
sularna brakr, am a aradn bulam az.'16

Artk adamlarndan kayda deer bir fark olmayan O dys

seus, sadece Sirenler kaybolduu iin zgr kalmtr. Post
modernist evresindeki kltr endstrisi, avangardn her za
man istedii eyi gerekletirmitir: sanal ile hayat arasn
daki farkn alarak ortadan kaldrlmasn. Bu da, sanatn
so n u nun bir trne iaret ediyor olm aldr;
G nm zde sanatn temel atklarndan biri, topyann
toplum sal gereklik tarafndan giderek daha fazla engel
lendii bir zam anda, bir yandan tam anlam yla topyac
olmay islem esi ve buna m ecbur olm as, te yandan rahat
lk ve yanlsam a alam akla sulanm am ak iin de topyac
olm am a zorunluluudur. Sanatn topyas hayata gesey
di, sanat son a ererdi.47

Daima rahatlk ve yanlsam a alam a derdinde olan kl

tr endstrisi, m odernist itkinin tkenmesinden yararlan
mtr. Ona meydan okuyacak bir estetik modernizm kal
madndan, hatta Sirenlerin arks ya da o arknn yoklu
unun acs bile kalm adndan, kltr endstrisi kendi es
tetik form unu rahata toplum sal formla sarmalayabilir.
Sirenlerin kaybolm as, burjuva sanatnn (yerine getiril
38

m e m i) m u tlu lu k v a a d in in k a y b o lm a s, o y a la y c h az ile k e
sin m u tlu lu k a r a sn d a k i ay rm n y o k o lm a sn a ia re t eder.
A d o rn o n u n , k lt r e n d strisin in ayn z a m a n d a h em iffetli
h em d e p o rn o g ra fik o ld u u g r b u a y rm n y o k o lm a s
n a d ay an r. B t n l k l e se r fik rin in , h a lta u y u m s u z lu k b i
im in d e k i e letirel u n su ru n iaret ettii k a rtn n bile y o k
o lm a sy la b irlik le , b iric ik b ir ese rin re tim i ve h az z a d n a
a rz u n u n y c e ltilm e si d e y o k o lm u tu r. A m a kLr e n d s t
risin in y c e ltm e d e n a r n d r m a a b a s, a r z u n u n ta tm in in e
y a d a a lm a eti in in b a sk la rn n g e r e k m a n a d a a lm a s
n a d e n k d m e z . Y eterli b ir b ire y se llik a n la y n d a n y o k s u n
o lan y en i k lt re l m a ris, a rz u y u se rb e st b ra k t l d e ,
b elk i d a h a d a fazla, sa ld rg a n l se r b e st b ra k m a k ta d r.

Y celtm enin yolunu dikte eden form un dayatm as ol

m akszn, yceltm eden arndrlm arzular, yceltm eden
arndrm a ihtiyacn hzlandran aldatc rahatlklarn ve
gerek engellerin aynlaryla kar karya kalr. Kltr en
dstrisinin cevab, eseizasyonun taklidi araclyla, seyir
ciyi doyum un bulunm ad bir yerde doyum bulam am akla
sulayan eserler retmektir (yeni mimarde bunun rnekle
ri bulunur). Form un dayatmalarndan kurtulup grnrde
topyac bir farkllklar oyununa gemek, gndelik hayatn
basklarndan yce bir kurtulu yaratmalyd. O ysa postm o
dern yce (a priori kapal formlarn yce yenilgisi), yksek
ile dk ayrmn am a, sanat ile am pirik hayat yeniden
btnletirm e ynndeki saldrgan srar nedeniyle, yce
nin arzuyu iddetle bastrm asna yol aarken buna elik et
mesi gereken serbestlik unsuruna geit vermez. Gerekte
bask olan eyi doyum kisvesi altnda sunan posm odernizmin faraz olum lam as, kendini yadsma ann srekli kla
rak am alan m am bir lm v g s n de daim klar.48
Postm odernist pratik, am pirik dnyay dnrm eksizin
deitirdiinden, soyut olum lam alar, onu idam e ettiren
39

um utsuzluu ele verir. O um utsuzluk saldrganlkta ve id

dette kendini gsterir; artk m edyada temsil edilen, kullan
lan ve vlen bir iddettir bu. Arasal akln duyusal tekillik
(Adornonun terimiyle zde olm ayan) zerinde srdr
d iddete, yalnz iddetle cevap verilir.
Durumu daha da vahim klan etmen, yksek sanat nam
na, tek tk rnekler dnda hemen hemen hibir ey kalma
m olmasdr. Klasik yksek m odem izm in eletirel enerjisi
tkendiinden, postm odernizm gl bir olum suzlam a un
suru retecek kaynaklar ancak rasgele biimde devirmitir.
Gnm zde estetik retimin anlamnn anmaya uram as
nn nedeni bu olgudur.49 Modernizmi kltrel adan nem
li klan negatif rol, sadece tek tek modernist eserlere deil,
sanatsal modernizm projesine de dayanyordu. Postmoder
nizm tanm gerei bu im kndan yoksundur. Bu, postm odernizme ynelik bir eletiri ya da m odem izm in mantnn
yeniden diriltilmesi ars anlamna gelmez. Tarihin moder
nizmi ortadan kaldrm as postm odernizm in suu deildir.
Postmodernizm, modernizmden daha g bir durumdadr,
yapdan yoksundur. Sanatlar artk retim faaliyetlerini
kendi sanatlarnn ve malzemelerinin mantna bile dayan
dranla maktadrlar. Postm odernizm vgyle karlanam az,
nk yksek sanat ile dk sanal, modernizm ile gele
neksel sanat arasndaki btnletirmelerinin yn bellidir:
Ya ampirik gereklii, saydm z feci sonulara yol aacak
biimde estetize eder; ya yksek ve dk sanat ayrmnn
eletirel adan ne anlam tadn unutmu ya da hi bil
memi bir btnletirmeye giriir (pop art bunun en bariz
rneidir); ya da btnletirme yntemini yadsm a arac
olarak kullanp modernizm projesini baka bir ekilde de
vam ettirir (byl gerekilik de bunun rneidir). Post
modernizm, hangi perspektiften baklrsa baklsn, iki alan
arasnda hakiki bir btnleme salayarak derin blnmeyi
40

am ay baaram am tr: ya sermayenin ihtiyalarna cevap

veren sahte bir sentezdir, ya da m odem izm projesini, yads
ma projesini baka aralarla srdren rasgele bir yntemdir.
Evrensel ile tikel arasndaki uzlam a aldatc olduu srece
yadsm a projesi de anlaml olmaya devam edecektir. Postm odernizm in iinde bulunduu durum , bu aldatc halin
hafiflemesi deil pekimesidir. Kltr endstrisi ile yksek
sanat arasndaki ayrm toplumun negatif hakikatiyse, bu ha
kikat bugn nerede yatyor? Bu soruyu yantlamak iin, kl
trn kne hayflanrken onu evreleyen acy ve dile
getirilemeyen ykmlar unutan kltr eletirmeninin tavrn
dan uzak durm ak gerekiyor.
Adornonun kuram ve analizi, kltr endstrisinin homo
jenletirm e hedefine gereinden fazla odaklanyor olabilir;
am a szde bireysellik ile bireysellik, elence ile mutluluk,
uyumluluk ile zgrlk, szde eylem ile eylem, aldatc te -,
kilik ile zde olmayan tekilik arasndaki farka dikkat e
ker. Bunlar ve bunlarla balantl analiz terimleri A dom onun
kuramnn esasn oluturur. Kltr endstrisinin yol at
etkisizletirm eler ve gerilemeler, bence aynen Adornonun
tasvir ettii gibidir. Kltr endstrisinin yzeydeki mant,
Adornonun eserlerini kaleme ald dnemdekinden nemli
lde farkl olsa da, yaratt etkiler tekinsiz biimde ayn
dr. Adorno kltr endstrisinin gidiatn da, yol at teh
didi de aka grm tr. En ktm ser tahm inlerinin za
manla gereklemesi, kltr endstrisi zerine yazdklarnn,
rahatsz edici de olsa, ne kadar ada olduunu gsterir.
EVREN Elin Gen

Notlar
1

E m si Bloch e al.. Aeslhelics and Politics. ev. ve ed. Rodne, Taylor (Londra:
NLB. 1977) s. 123.

41

Ncgative Dialectics, ev. E. B. A sh on (Londra: Roulledge ve Kegan Paul,

1973), s. 320. Bu pasajla ilgili bir yorum iin baknz Gillian Rose, The Melancloly Science: An tntroduclior to the Thoughl of T. W. Adomo (Londra: Macmillan, 1978) s. 50-31. Bu eser, sz konusu ksmda ele alman meselelere dair
en iyi deerlendirmedir.

Dialectic of Enligltenment, ev. Joh n Cum m ing (Londra; Ailen Lane, 1973) s.
34. Trkesi: Aydnlanmann Diyalektii, Kabalc Yaymlan'ndan kacak. Nihai
lner evirisi.

A.g.e., s. 135. Trkesi: Bu kitapta s. 66.

5 A.g.e., s. 137. Trkesi: Bu kitapta s. 68.

6 A.g.e. Trkesi: Bu kitapta, s. 68.
7 A.g.e., s. 135. Trkesi: Bu kitapta, s. 67. Bu tezin daha keskin ifadesi: Sanat
eserleri kendilerini dsal amalardan kurtarmaya altka, kendi kendilerine
vaz etlikleri, yaratm srecini rgtleyen ilkelere o kadar fazla tbi oldular.
Bylece toplumun tahakkmn yansttlar ve iselletirdiler. Bunu aklda tu
tarsak, sanaln kendisini eletirm eksizin kltr endstrisini eletirm ek im
knsz olur": AcsJelic Theory, ev. C. Lenhardt (Londra: Routledge ve Kegan
Paul, 1984) s. 26.
8

A.g.e., s. xi, xii.

A.g.e., s.xvi.

10 A.g.e., s. 120. Bu kitapta: s. 47.

11 A.g.e., s. 121. Bu kitapta: s. 48.
12 A.g.e., s. 126. Bu kitapla: s. 54.
13 A.g.e., s. 139. Bu kitapta: s. 72.
14 A.g.e., s. 140. Bu kitapta: s. 72.
15 A.g.e., s. 144. Bu kitapta: s. 79.
16 A.g.e., s.167. Bu kitapta: s. 107.
17 Cesammclte Schriftcn, Band 9.2 (Frankfurt: Suhrkam p Verlag, 1975) s. 16.
Orijinal metinde ngilizce.
18 A.g.e., s. 17.
19 A.g.e., s. 18.
20 A.g.e., s. 24.
21 A.g.e., s. 25.
22 A.g.e., s. 112-113.
23 A.g.e., s. 111.
24 A.g.e., s. 115.
25 Miima Moralia: Reflcctions from Danaged Life, ev. E. F. N. Jephcott (Londra:
NLB, 1974) s. 238. (Trkesi: Miima Moralia, ev. Orhan Koak, Ahmet Doukan | stanbul: Metis, 20001 s. 247. eviri ksmen deitirilmitir.)

42

26 Prisms, cv. Samuel ve Shierry Weber (Londra: Neville Spearm an, 1967) s. 19.
27 A.g.e., s. 22
2 8 A.g.e.
29 A .g.e.,s. 23.
30 A.g.e., s. 26.
31 A.g.e., s. 29.
32 Andrew Araio, The Essential Frankfurt School Reader, (ed. ve sunular) Andrew
Aralo ve Eike Gebhardt (Oxford: Basil Blackwell, 1978) s. 203. Arato'nun akn
eletiriye dair szleri aynen aktarlmaya deer: " ... sadece akn eletiri, her
trl hakiki eletirinin dikkate almas gereken eylemi btnselliin imgesini
yeniden retir ve sadece o, gelecekteki her trl radikal politikann gereksindi
i, eylemeye kar topyekn uyumazl barndrr. Ne var ki, eylem i dn
yann kavramsal yeniden retimi, kendi bana, kurtarlmaya deer hibir ey
retmez; akn eletiri nihayetinde barbarlkla olan yaknln baaram az."
33 Prisms, s. 32.
34 A.g.e.
35 A.g.e.
36 A.g.e., s. 33.
37 A.g.e.
38 Kltr Endstrisine Genel Bir Bak", bu kitapta, s. 110.
39 Douglas Kellner, Critical Theory and the C ulture Industries: A R eassess
ment , Telos 6 2 .1 9 8 4 -1 9 8 5 , s. 203.
40 A.g.e.
41 A.g.e.
42 A .g.e.,s. 204.
43 A .g.e.,s. 197.
44 Bu iddiam ayrntl olarak u eserimde onaya koydum: Beauty Bereaved: Aest
hetic Alienation from Kant to Derrida and Adomo (Oxford: Polity Pres, yaknda
yaynlanacak).
45 Moishe Gonzales, Kellner's Critical Theory: A Reassessm ent", Telos 62, 19841985, s. 208.
46 Andreas H uyssen, After the Great Divide: Modernism, Mass Culture and Postmo
dernism (Londra: Macmillan Pres. 1986) s. 21. A dom o, bu reklam patlamasn
ve bunun sanat sanal iindir anlayyla yaknln aka grm t. Dialec
tic of Enlightenment, s. 162-163.
47 Aesthetic Theory, s. 47.
Bkz, Russell A. Berman, M odem Art and D esublim ation , Telos 6 2, 19841985, s. 46. Bu m akale bence konuyla ilgili en iyi metin ve sz konusu m ese
lelerle hesaplam ada Adom oya ok yakn bir tutumu tem sil ediyor.
* 9 A.g.e., s. 47.

43

Kltr Endstrisi
Kltr Ynetimi
TH EO DO R W . ADORNO

Kltr Endstrisi:
Kitlelerin Aldatl Olarak Aydnlanm a*

Nesnel dine ynelik destein yitip gitm esinin, kapitalizm

ncesine ait son kalntlarn dalmasnn, tekniin, toplum
sal ayrmlamann ve uzmanlamaclgn kltrel bir karma
aya yol at yolundaki sosyolojik iddia her gn yalanlan
maktadr. Gnm zde kltr her eye benzerlik bulatrr.
Film ler, radyo ve dergiler bir sistem m eydana getirir. Bu
alanlarn her biri kendi iinde ve hep birlikte sz birlii iin
dedir. Siyasal kartlklarn estetik ifadeleri bile bu elikten
ritme hevesle uymakta birleir. Endstrinin dekoratif yne
tim ve sergi meknlar, otoriter lkelerde de dierlerinde ol
*

Theodor Adorno ve M ax Horkheimer, Kulturindustrie. Aufklrung als M as

sen betru g", Dialektik der Autlrung. Philosophische Fragm ente, Suhrkam p
Taschenbuch W issenschaft Erste Auflage. 1997 Lizenzausgabe mit Genehm i
gung der S. Fischer Verlag GmbH des Anhangs Suhrkam p Verlag Frank
furt am Main 1981 1944 by Social Studies Association, Inc., New York Fr
die N eupublikation 1969 by S. Fischer Verlag Gm bH , Frankfurt am Main
Alle H echte V orbehalten. Bu m etin , K ab alc Yaynlar tarafn d an M ays
2010'da yeniden yaynlanan Aydnlanmann Diyalektii adl kitapta yer alyor,
Suhrkam p Verlag'n Trkiye tem silcisi O nk Ajans'n ve Kabalc Yaynlanmn
izniyle yaynland. eviri zerinde yaplan deiiklikler iin yayncdan izin
alnd.

47

duundan pek farkl deildir. Her yerde boy gsteren gz

alc, devasa yaplar, devletleri kapsayan ortak amal grupla
rn eksiksiz planlln tem sil etmektedir. Dizginlerinden
boanm giriimcilik (ssz kentlerimizi evreleyen kasvetli
konutlar ve iyerleri onun antlardr), bu planllga katkda
bulunmutur. Betondan kent merkezlerinin evresindeki es
ki evler imdiden birer gecekondu gibi grnr; kentin d
semtlerindeki bungalov tipi yeni evlerse, tpk uluslararas
fuarlarda grlen hafif konstrksiyonlar gibi, teknik ilerle
meye vgde bulunup, birer konserve kutusuym uasna
kullanlp atlm ak iin yapldklar izlenimini uyandrrlar.
Bireyin, hijyenik dairelerde szm on a bam sz bir hayat
srm esini salam as gereken ehir planlam a projeleriyse,
onu totaliter sermaye iktidarnn, yani hasmnm boyundu
ruu altna iyice sokar. Bu konutlarn sakinleri, birer retici
ve tketici olarak i ve elence iin kent merkezlerine eki
lirken, iinde oturduklar hcreler de homojen bir biimde
dzenli komplekslere dnerek kristalleir. M akrokozmos
ile m ikrokozmosun bu gzle grlr birlii, insanlara kendi
kltrlerinin modelini, genel ile tikelin sahte zdeliini su
nar. Tekel koullarnda tm kitle kltr kendi iinde z
detir ve bu kltrn iskeleti, yani tekel tarafndan imal edi
len kavramsal ana hatlar belirmeye balamaktadr. D m e
nin bandakiler, tekelin varln rt bas etmek konusunda
artk kayg duymamaktadr; yle ki varl itiraf edilirken ne
kadar arsz olunursa gc o kadar artar. Sinem a ve radyo
gnm zde kendilerini sanatm gibi gsterm ek zorunda
deildir. Herhangi bir iten farkl olmadklar hakikatini, bi
lerek rettikleri zrvalar m erulatran bir ideoloji olarak
kullanrlar. Onlar kendilerini endstri diye adlandrrlar ve
grevin bandaki genel mdrlerin gelirine ilikin rakamlar
kamuya ilan edildiinde, tketime hazr rnlerin toplum
sal gereklilii konusundaki kukular dalr.
48

kar evreleri, kltr endstrisini teknolojik terimlerle

aklamay sever. O nlara gre, milyonlarca insann iin iin
de olm as oaltm a yntemlerine bavurulm asn zorunlu
klarken, bu yntem ler ayn gereksinim lerin saysz yerde
standart rnlerle giderilmesini kanlmaz hale getirm ek
tedir. retim merkezlerinin az sayda olm as ile, almlama
noktalarnn dankl ve okluu arasndaki teknik kar
tlk, yetki sahiplerinin rgtlemesini ve planlam asn ge
rektirir. Szde, yerleik standartlar, tketicilerin gereksinim
lerine dayanr ve bu nedenle byle az bir direnle kabul g
rrler. Gereklen de hem maniplasyonun hem de gem i
teki ve gelecekteki gereksinim lerin yaratt dng iinde
sistemin birlii giderek pekiir. Bu arada, tekniin toplum
zerindeki iktidarnn, ekonom ik adan en gl olanlarn
iktidarna dayand gerei suskunlukla geitirilir. G n
mz teknik aklsallg egem enliin aklsallgdr; kendine
yabanclam toplumun zorlayc karakteridir. Otomobiller,
bombalar ve filmler btn bir arada tutar - bunlarn eitleyici etkisi, hizmet ettii hakszlkta gcn gsterene dek.
im dilik kltr endstrisi, teknii standartlatrm adan ve
seri retim den ibaret olm u, yaptn m antn toplum sal
sistemin mantndan ayran her eyi feda etmitir. Ama bu
nun nedeni, tekniin isel yasalarnda deil, gnm z eko
n om isindeki ilevinde aranm aldr. M erkez denetim den
kendini biraz olsun kurtarabilecek bir gereksinim, zaten bi
reysel bilincin denetim i tarafndan bastrlr. Telefondan
radyoya atlan adm la, roller birbirinden kesin olarak ayrl
mtr. Telefon, insanlarn zne roln oynam asna liberal
yoldan izin vermitir. Radyoysa herkesi, dem okratik yoldan
ayn lde dinleyiciye dntrerek, otoriter bir biimde,
farkl kanallarda yaynlanan ayn programlarn dinleyicileri
haline getirir. Herhangi bir cevap mekanizmas gelimedii
gibi, zel yaynlar da bamlla mahkmdur. stelik bun
49

lar, yukardan aaya rgtlenen, am atrlerin oluturdu

u dzm ece alanla snrldr. Resm radyonun dinleyicisinde
belirebilecek kendiliindenligin en kk izi bile, yetenek
avclar, mikrofon nnde dzenlenen yarmalar ve spon
sorlar tarafndan uzmanlarn szgecinden geirilerek denet
lenir ve yutulur. Yetenekler, dinleyiciye sunulm adan ok
nce iletmeye ait olur; baka trl bu kadar hevesle uyum
salamalar m m kn deildir. Kltr endstrisinin sistem i
ni szde ve gerekten destekleyen dinleyicinin ruh hali, o
sistem in mazereti deil, bir parasdr. Eer bir sanat dal,
arac ve malzemesi bakmndan kendisine ok uzak den
baka bir sanat dalyla ayn yntemleri uyguluyorsa; radyo
daki pembe diziMerin dram atik dm noktalan, teknik
sorunlarn (cazn en st seviyelerinde olduu gibi bu sorun
larn stesinden de ja m diye gelinir) nasl zleceine
ilikin retici rneklem eler haline geliyorsa; Beethovena
ait bir cmlenin serbest bir uyarlam as , bir Tolstoy roma
nnn filme uyarlanm asyla ayn kurallara uyuyorsa, din
leyicilerin kendiliinden isteklerini karlam a abas hava
dan bir bahaneye dnr. Olup bilenleri, her ayrnts eko
nom ik seme dzeneinin bir paras olarak anlalmas ge
reken, teknik ve personelden oluan aygtn ataletiyle ak
lamak, geree daha yakn olur. Btn bunlara bir de, yne
tici iktidar sahiplerinin ellerindeki izelgelere ve kafalarn
daki tketici kavramna uymayan, her eyden nce de ken
dilerine benzemeyen hibir eyi retmeme ya da onaylam a
ma konusundaki anlam alarn, en azndan gsterdikleri or
tak kararll eklemek gerekir.
Bu an nesnel toplumsal eiliminin, genel mdrlerin
znel ve karanlk emellerinde ete kemie brnd do
ruysa, bunlar kken bakm ndan endstrinin en gl sek
trleri, yani elik, petrol, elektrik ve kimya endstrileri iin
de geerlidir. Kltr tekelleri bu sektrlere kyasla gsz
50

ve baml saylrlar. O nlar kitle toplumu iindeki konum

larn bir dizi tasfiye eyleminin hedefi haline getirm em ek
iin, gerek iktidar sah iplerinin ilerinin ak sam am asn a
d ik k at etm ek zo ru n d ad rlar. Bu kitle to p lu m u n u n zel
rnleri hl rahat liberalizmle ve Yahudi entelektelleriyle
gereinden fazla ili dldr. En gl yayn kuruluunun
elektrik endstrisine olan ya da film irketlerinin bankalara
olan bamll, sektrlerin ekonom ik olarak i ie gem i
kollaryla tm tabloyu gzler nne serer. Her ey birbiriyle yle sk bir iliki iindedir ki, burada oluan zihinsel yo
unluk, farkl irketler ve teknik dallar arasndaki izgilerin
alm asna izin veren bir hacim kazanmtr. Kltr endst
risinin kat birlii, siyasetin ykselen birliine tanklk et
mektedir. A ve B filmleri arasndaki ya da deiik fiyattaki
dergilerde yer alan ykler arasndaki gibi keskin ayrmlar,
gerek farkllklar yanstmaktan ok tketicilerin snflan
drlmasna, rgtlenmesine ve kayda geirilm esine hizmet
eder. Herkes iin uygun bir ey ngrlr ve bylelikle bu
ilemlerden kim se kaamaz. Ayrmlar zihinlere kaznr ve
yaygnlatrlr. zleyicilere seri halinde nitelik hiyerarisi
ulatrlmas, bunu btnyle nicelie dkm ekten baka bir
ie yaramaz. Herkes kendiliinden, nceden birtakm g s
tergelere gre belirlenm i levePm a [dzeyine] uygun dav
ranmal ve belli bal tketici tipleri iin retilm i kitlesel
retim kategorilerinden kendine denk denine ynelm eli
dir. Tketiciler, aratrm a kurulular tarafndan izilen ve
propaganda am acyla kullanlanlardan ayrt edilemeyen ha
ritalarda krmz, yeil ve mavi alanlarla deiik gelir gru p
larna gre ayrlarak birer istatistik malzem esine dnr.
Bu yntemin em atik nitelii, mekanik olarak ayrm lat
rlm rnlerin so n u la hep ayn olm asn dan belli olur.
Chrysler ile General M otors tarafndan gelitirilen rn se
rileri arasndaki farkn temelde bir yanlsam a olduunu, bu
51

farka hayran olan her ocuk bilir. Merakllarn avantaj ve

dezavantaj diye tartt eyler, yalnzca rekabet ve tercih
olana yanlsam asn srekli klmaya yarar. Warner Brot
hers ve Metro Goldwyn Mayer yapmlar iin de ayn du
rum sz konusudur. Kald ki, ayn irkete ait koleksiyonlar
oluturan daha pahal ve daha ucuz rnler arasndaki fark
da giderek azalr: otom obillerde bu farklar silindir saysna,
m otor hacmine, cihazlarn patent ayrntlarna; filmde ise
oynayan yldzlarn saysna, teknoloji, emek ve dekor gi
derlerinin yksekliine ve en son kan psikolojik form l
lerin kullanlna indirgenir. Deeri belirleyen evrensel l
birim i, c o n sp ic io u s p ro d u ctio n dedikleri gsterili
retimin, adeta gze sokulurcasna gsterilen yatrmn dozajdr.^Kltr endstrisinde bteye gre belirlenen deer
farklarnn, gerek farklarla, ortaya kan rnn anlamyla
hibir ilintisi yoktur. Teknik m ecralar da kendi ilerinde
am ansz bir aynla zorlanr. Televizyon, radyoyla sinem a
nn sentezini hedefler. Bu hedef, taraflarn karlar tam ola
rak rtm edii srece geciktirilir. Ama bu sentezin snrsz
olanaklar, estetik m alzem enin yoksullam asn im diden
yle radikal bir biimde vaat eder ki, endstrilem i kltr
rnlerinin tm stn kr gizlenen zdeliklerinin zafe
rini neredeyse yarn aka ilan edebilecek gibidir: Wagnerin Gesamtkunstwerk d , btn sanatlarn bir eserde
birlemesi hayali, alay edercesine gerekleir. Bylelikle s
zn, imgenin ve mziin birbiriyle uyum u Tristanda oldu
undan ok daha kusursuz bir biimde elde edilir, nk
toplumsal gerekliin d yzeyini itiraz etmeden kayda ge
iren tm duyusal unsurlar ilke bakmndan ayn ilemsel
sre iinde retilir ve bu srecin birliini esas ierikleri
olarak da vururlar. Bu sre, sinemaya gz krpan roman
anlayndan en k k ses efektine kadar, retim in tm
elerini btnletirir. Bu, ortaya konan sermayenin zaferi
52

dir. Bu arada yapm clar hangi plotu [olay rgsn] se

erse sesin, tm filmler, serm ayenin m utlak iktidarn i
arayan m lkszletirilm i ynlarn yreine efendilerinin
iktidar olarak kazm ak iindir.
Tketiciler kendilerini b o zam anlannda bile retimin bir
liine uydurm ak zorundadr. K am em atizm in zneler
den bekledii katk, yani duyusal eitlilii nceden temel
kavramlara balam a ii, znenin elinden endstri tarafn
dan alnmtr. Endstri, em aizm i birincil bir mteri hiz
meti olarak yrtr. K anta gre insan ruhunda, dolaysz
verileri saf akln sistem ine oturacak biim de nceden ha
zrlayan gizli bir dzenek m evcutlu. G n m zde bu giz
aa kmtr. Bu dzenek, verileri toplayanlar tarafndan,
yani kltr endstrisi tarafndan planlanyor gibi gzkse
de, tm aklsallatrm a abalarna karn akldln s r
dren toplum ik tidar tarafndan en dstriye dayatlr; i
d n yasn n acen te leri, bu k an lm az day atm ay kendi
amalarna uygun biimde ilem den geirerek iplerin elde
olduu yolunda yapay bir izlenim yaratrlar. Tketiciye snflandrabilecei hibir ey braklm az, nk her ey biz
zat retim in em atizm i tarafndan nceden sn flan drl
mtr. Kitleler iin olan, dlerden yoksun bu san al, eleti
rel idealizmin gznde fazla ileri giden o dsel idealizmi
gerekletirmektedir. Her ey bilinten kaynaklanr; Malebranche ve Berkeleyde tanrnn bilincinden, kitle sanatn
daysa dnyev yapm clarn bilincinden. Hit arklardan ,
yldzlardan, pem b e dizilerden kan tipler yalnzca bir
devri daim in kat sabitleri olm akla kalmaz, bu oyunun z
gl ierii, yani grnte deienin kendisi bile bu sabit
lerden karlr. A yrntlar birbirlerinin yerine geebilen
elere dnr. A klda kalcl bir hit arkda kantlan
m birbirini takip eden ksa ses aralklar, erkek kahram a
53

nn geici olarak d t gln durum larn stesinden

good sport [aka kaldrabilen kimse] olarak gelmesi, j
nn sevdii kadna gl elleriyle att hayrl dayaklar,
yaam n m artt m irasyedi kadna erkein gsterdii o
kaba ve souk davranlar; bunlarn hepsi geliigzel ola
rak isler orada ister burada kullanlabilen hazr klielerdir
ve her zaman em ada kendilerine den am ala tanm lan
mlardr. Varlk nedenleri, ngrlen emay tam am laya
rak onaylamaktr. Her filmin bandan nasl bitecei, kimin
dllendirilip kimin cezalandrlaca ya da unutulaca
anlalr; bundan baka, hafif m zikle, kula altrlm
dinleyici, arknn daha ilk llerini duyar duymaz deva
mn kolayca kestirir, tahmini doru ktnda da sevinir.
Shor storylerin [ksa yk] ortalam a szck says ke
sindir. Komiklikler, efekt ve espriler bile, iinde yer aldk
lar sahnenin tasla kadar nceden hesaplanmtr. Bunlar
zel uzm anlar tarafndan idare edilir ve eit bakm ndan
zayf olduklar iin, hepsi temel olarak brolarda snflan
drlabilir. Kltr endstrisi, efektlerin, bariz rtularn ve
teknik ayrntlarn sanat yaptna baskn km asyla birlikte
g e lim itir; vaktiyle bir ideay ifade eden san at y ap l,
on unla b irlik le tasfiye edilm itir. Ayrnt, bam llktan
kurtularak itaatsizlem i ve romantizmden ekspresyonizm e
kadar, dzenlemeye kar kn dizginlenm em i davuru
mu ve taycs olarak ne kmt. M zikle tek bir arm o
nik etki biim sel btne ilikin bilinci andryor, resimde
tek bir renk tm kom pozisyonu, romanda psikolojik etki
ler yaznsal yapy belirsizletiriyordu. K ltr en dstrisi
btnselliiyle bu durum a son verdi. Etkiden baka bir ey
bilmezken, etkinin asiliini krd ve onu yaptn yerini alan
form ln boyun duruu altna soktu. Bylece btn ve
paralar ayn lde ezm i oldu. Btn, acm asz ve ilgisiz
biimde ayrntlarn karsna dikilir - baarl bir adamn
54

kariyeri gibi: bu baar yks budalaca birtakm olaylarn

toplamndan baka bir ey deilken, her ey bu baary an
latmaya ve kantlam aya alr. Yapln ana fikri diye adlan
drlan ey, btnlk yerine dzen salayan bir kayt d o s
yas haline gelmitir. Ayrnt ile btn, kartlktan ve ba
lantdan yoksun bir biimde ayn zellikleri gsterir. nce
den gvence altna alnan uyumlar, burjuva sanalnn b
yk yaptlarnn abalayarak eritikleri uyum la alay eder.
Almanyada ekilen, dem okrasinin en kaygsz filmlerinin
zerine daha o zam andan diktatrln m ezar sessizlii
kmtr.
Btn dnya kltr endstrisinin szgecinden geirilir.
Film, gndelik alg dnyasnn aynsn yaratmay am ala
d iin, dardaki sokaklar az nce izledii filmin devam
olarak alglayan sinem a izleyicisinin bu bildik deneyim i,
yapm clarn esas aldklar kural haline gelm itir. Yapm
teknikleri, am pirik nesneleri ne kadar youn ve boluk b
rakmayacak biimde kopyalayabilirse, dardaki dnyann
beyaz perdede gsterilenin kesintisiz bir devam olduu ya
nlsamasn yaratm ak da o kadar kolay olur. Sesli filmin ani
bir biimde devreye girmesiyle mekanik ogalum tamamen
bu hedefe hizm et eder oldu. Bu eilime gre, yaam sesli
filmlerden ayrt edilmemelidir, llzyon tiyatrosunu da ge
en sesli film, izleyicisine, kontrol elinden brakm adan,
film yaptnn ereveleri iinde am a onun sun duu kesin
olgular tarafndan denetlenmeden dolaabilecei ve uzakla
abilecei hayal gcne ve dncelere boyut brakm am ak
tadr. Eline d en insanlar, bylelikle, film ile gereklii
dorudan zdeletirm ek zere eitilirler. Kltr tketicisi
nin imgelem gcnde ve kendiligindenliinde grlen g
dklem enin nedenlerini psikolojik m ekanizm alarda aranaya gnm zde gerek kalmamtr. Zaten rnlerin ken
dileri, hepsinden nce de kltr endstrisinin en karakte
55

ristik rn saylan sesli film, nesnel zyaplar gerei bu

yetileri felce uratr. Bu rnler, kavranm alar abukluk,
gzlem g c ve beceri gerektirecek, am a ayn zam anda
(hzla akp geen olaylar karlm ak istenmiyorsa) dnsel
etkinlie izin vermeyecek biim de tasarlanmtr. zleyici
nin seyir srasndaki gerilimi onda ylesine alkanlk hali
ne gelmitir ki, her defasnda zel olarak yaratlmasna ge
rek kalmaz ve onun imgelem gcn bastrmaya yeter. Fil
min yaratt evren -jestler, imgeler ve szler- tarafndan,
filmi bir evrene dntrecek katky yapam ayacak lde
sourulm u izleyicinin, gsterim annda kendini aygtn o
anki performansna kaptrm as art deildir, istenilen l
de dikkat toplam ak, tketicinin mutlaka bildii baka film
ler ve kltr rnlerinden tr alkanlk haline geldii
iin, bu edim kendi kendine gerekleir. Endstri toplumunun kudreti, insanlarda her zam an etkili olacaktr. Kltr
endstrisinin rnleri, insanlar perian halde olsa bile canl
bir biimde tketilecektir. Bu rnlerin her biri, ister i sa
atlerinde isler onun benzeri dinlence saatlerinde herkesi
ayakta tutan dev ekonom i arknn bir modelidir. Herhangi
bir sesli filmden veya radyo programndan, birine deil t
mne birden mal edilebilecek toplumsal etkiler karlabi
lir. Kltr endstrisinin her davurum u, kanlm az ola
rak, insanlar btnn onlar dntrd biimde yeni
den retir. stelik yapmclardan kadn derneklerine, kl
tr endstrisinin tm failleri, yalnzca yeniden retilen zih
nin geniletilme mesi iin tetikte beklerler.
Sanat tarihileriyle kltr avukatlarnn, Batda stil yara
lan glerin tkendiine ilikin yaknmalar korkutucu l
de temelsizdir. Her eyin, hatta henz dnlm em i ola
nn bile, basm akalp biimde mekanik oaltlabilirligin e
masna uydurulmas, tm gerek stillerin katln ve bala
ycln glgede brakr. Kltr dostlar, byle bir stil kav
56

ramndan yola karak kapitalizm ncesi gemii organik bir

a olarak yceltirler. Bir Palestrina, beklenmeyen ve zl
memi uyum suzluklarn peine derken, caz aranjrlerinin
jargona uymayan cmleler karsndaki prist tavrn gste
remezdi; rnein Mozart caz mziine uyarlarken, beste
nin yalnz fazla etrefilli ya da arbal ksm larn deil,
bestecinin melodiyi gnm z anlayndan farkl, hatta da
ha yaln bir biimde armonize ettii ksmlar da deitirir
ler. Ortaan hibir mimar patronu, kilise pencereleri ve
heykellerindeki konular incelerken, Balzac ya da Victor Hugoya ait bir kon un u n uyarlanm asn a onay verecek film
stdyosu ynetiminden daha kukucu ve dikkatli davrana
mazd. Hibir kilise konseyi, lanetlenmilerin aclarnn ve
ekecekleri ikencelerin ilahi ak dzenindeki yerini saptar
ken, byk yapmlarn skc konumalar arasnda kahra
man iin ngrlen ikencelerin ne zaman balayacan ya
da kadn oyuncunun eteinin ne zaman yukar kalkacan
saptayan film yapmclar kadar titiz davranamazd. Yasakla
nan ve ho grlen unsurlarn ak ve rtk, egzoterik ve
ezoterik katalogu o denli ayrntldr ki, zgrlk alann s
nrlamakla kalm az, btnyle ynetir. Her ey son ayrnts
na kadar bu kataloga uydurulur. K ltr endstrisi, rakibi
olan avangard sanat gibi, yasaklar sayesinde szdiziminden
szck daarna kadar, pozitif olarak kendi dilini oluturur.
Yeni bir kural olarak, eski emaya bal kalp yeni etkiler ya
ratma zorunluluunun srekli basks, etkilerin syrlmaya
alt allmn kudretini artrmaktan baka bir ie yara
maz. Ortaya kan her ey yle bir titizlikle damgalanmtr
ki, batan jargonun iaretini tamayan, ilk bakta onaylan
m olduunu gstermeyen hibir ey var olamaz. Ama ger
ek ustalar, retenler ve yeniden retenler - jargonu, ok
tandr susturm u olduklar bir dilmi gibi rahat, serbest ve
neeli biimde kullananlar onlardr. Bu i kolunun doallk
57

lks budur. Kusursuzlatrlm bir teknik sayesinde yara

t ile gndelik varolu arasndaki gerilim drldke, bu
lk kendini daha buyurganca dayatr. Doal bir nitelie
brnen rutinin paradoksu, kltr endstrisinin tm da
vurumlarnda fark edilir, hatta birok durum da baskndr.
Bir caz mzisyeninin ciddi bir mzik paras, en basitinden
Beethovenin bir menetini almas gerekse, istemeden m
ziin ritmini deitirir ve ancak marur bir glmsemeyle
lnn banda paraya girmeye raz edilebilir. zgl ara
cn o her an mevcut ve kendi kendini abartan dayatmalarn
dan tr iyice etrefilli bir hal alan bu doallk yeni stili
oluturur: stilletirilm i bir barbarlktan sz etmenin bir
anlam varsa eer, bu, belli bir stil birliine sahip olduu
teslim edilebilecek bir kltr-olmayan sistemidir.'
Bu stilletirmenin genel balaycl, yar resm kuralla
rn ve yasaklarn balaycln im diden am tr; eer bu
gn bir hit ark, otuz iki ll yapnn dna kar ya da
dokuzlu aral aarsa, bu belki balanacaktr, ama kalp
larn dna kan gizli kalm bir m elodik ya da'arm on ik
ayrnty devreye sokarsa, durum deiir. O rson W ellesin
mesleinin geleneklerine ters den tm aykrlklar ba
lanr, nk hesaplanm sapknlklar olarak sistem in ge
erliliini daha da byk bir hevesle pekitirirler. Tm ulu
su n kendine mal etm esi iin starlarn ve ynetm enlerin
doal diye retmek zorunda olduklar, teknik tarafndan
koullandrlm bu kalplarn zorlam as yle ince ayrntla
ra dek varr ki, bunlar ancak avangard sanatn sahip olduu
incelikteki aralarn eriebilecei ayrntlardr. Ne ki avan
gard sanatn aralar, kitle kltrnn tersine, hakikate
hizm et eder. D oallk kalbnn ykm llklerini kltr
endstrisinin tm dallarnda harfiyen yerine getirebilmek
gibi ender bulunan bir yeti, ustaln ls haline geldi.
Neyin nasl sylenecei gndelik dil araclyla denetlene
58

bilir olm aldr; tpk m antksal pozitivizm de olduu gibi.

Yapmclar bu iin erbabdr. Kalplar, artc lde reti
ci bir g gerektirir ve bu gc sourup heba eder. Kalp,
m uhafazakr kltr anlaynn sahici stil ile yapay stil ara
sna koyduu ayrm eytanca bir yoldan khneletirmitir.
Yapay stil, biim in diren gsteren tm zelliklerine ra
men, sanatsal yaratya dardan dayatlan stildir. Ne ki kl
tr en d strisin d e ilenen m alzem e, en k k parasn a
dek, iine getii jargonla ayn aygttan kaynaklanr. Dei
ik sanat dallarndan uzmanlarn sponsorlarla ve sansrc
lerle inanlmaz bir yalan konusunda giritikleri m nakaa
lar, isel estetik bir gerilimden ok kar atm alarna ta
nklk eder. Uzmanlarn hreti, ki zerkliklerinden geriye
kalan son izlerin snadr, kilisenin iletme politikalaryla
veya kltr metalar reten trstlerle atr. O ysa iin ken
disi, yetkili mercilerin m nakaas balam adan, z gerei
pazarlan abilir hale gelip eylem itir bile. Z anuck Azize
BemadeUein film haklarn satn alm adan nce, yazar yap
tna, ykye ilgi gsterebilecek herkese yarayacak bir rek
lam arac olarak bakmtr. Biimsel itkiler ite byle bir hal
ald. So n u la, kendini snayaca direnli bir m alzem esi
kalm ayan kltr en d strisin in stili, ayn zam an da stilin
olum suzlanm asdr. Genel ile tikelin, kurallar ile konunun
zgl gereklerinin uzlatrlm as bylelikle bir hi haline
gelir, nk kutuplar arasnda bir gerilimin olum asna za
ten batan olanak yoktur. O ysa stile ierik kazandran tek
ey bu uzlam n salanmasdr. Birbirine deen ar ular,
bulank bir zdelie dnm tr: genel tikelin yerine ge
ebildii gibi, tikel de genelin yerine geebilmektedir.
Yine de bu stil karikatr, gem iin sahici stili konusun
da bir ipucu verir. K ltr endstrisinde, sahici stil kavram
nn tahakkm n estetik edeeri olduu saydam lk kazan
mtr. Stili sal estetik bir dzenlilik olarak grm ek, ro59

mantk bir gem ie dn fantezisidir. Yalnz Hristiyan O r

taandaki deil, Rnesanstaki stil birlii de, o dnem le
rin birbirinden farkl toplum sal bask yapsn yanstr; ezi
lenlerin, genelin hapsedildii karanlk deneyimlerini deil.
Byk sanatlar, stili kesintisiz ve kusursuz biimde vcu
da getirenler deil, stili aclarn kaotik davurum una kar
bir katlk, yani olum suz bir hakikat olarak yaptlarna da
hil eden sanatlard. Sanatsal davurum , yaptlarn stili sa
yesinde, varoluun iitilmeden dalp gitmesine kar ko
yabilecek gce eriti. rnein Mozartn mzii gibi klasik
diye nitelendirilen sanat yaptlar bile, ete kemie brn
drdkleri stile ters den nesnel eilimleri ierir. Schnberg ve Picassoya dek tm byk sanatlar, stile duyduk
lar gvensizlii elden brakm adlar ve can alc noktalarda
stild en ok san atsal n esn en in m an tn a bal kaldlar.
Ekspresyonistlerin ve dadaistlerin kavgac bir tonda anlat
m ak istedikleri stildeki hakikatsizlik, bugn alak arkcla
rn ark syleme jargonunda, film yldzlarnn zenle kur
gulanm zarafetinde, hatta bir tarm iisinin sefil kulbe
sini eken fotorafnn ustalnda zaferini ilan etmektedir.
Btn sanat yaptlarnda stil vaat demektir. fade edilen ey,
stil araclyla genelin geerli ifade biimlerine, dier bir
deyile m zik diline, resim diline, szel dile so k u larak ,
doru bir genelin ideasyla uzlatrlmaya allr. Sanal ya
ptnn, geleneksel sosyal formlara kendi benzersiz izgile
rinin dam gasn vurarak hakikat balam a vaadi, hem zo
runluluktur hem de ikiyzllk. Bu vaat, gerek formlarn
estetik trevlerinde ahdi yerine getireceini iddia ederek,
bu formlar mutlaklatrr. Bu bakm dan sanatn iddias da
im a ideolojik bir nitelik ierir. Ne ki sanat iin acy da
vurmann tek yolu, gelenekle giritii ve stile yansyan m
cadeledir. Sanat yaptnn gereklii am asn salayan o iti
ci g, stilden koparlam az. Ama bu g, gerekletirilen
60

uyumda, yani biim ile ierik, isellik ile dsallk, birey ile
toplum arasn daki kukulu birlikte deil, uyum suzluun
grnd yerde, zdelik uruna harcanan tutkulu aba
nn zorunlu baarszlnda aranmaldr. Adi sanal yapt,
byk sanal yaptna zg stilin kendini olum suzlad bu
baarszlkla kar karya gelm ek yerine, hep dier sanat
yaptlarna benzemeye aba gsterm i, zdeliin yedeine
ynelmitir. Sonunda kltr endstrisi, taklit olan mutlak
olann yerine koyar. Kltr endstrisi stilden baka bir ey
olm ad iin, stilin srrn, onun toplumsal hiyerariye itaat
demek olduunu aa karr. Kltr ad altnda toplanp
n trletirild ik lerin den bu yana zihin sel yarallar tehdit
eden ey, gnm zde estetik barbarlk tarafndan tamamna
erdirilmitir. Kltrden sz etmek, her zam an kltrle ters
dm ek anlam na gelir. Genel bir ortak payda olan kltr,
neredeyse, kltr ynetim dnyasna sokan o kayt, kata
loglam a ve snflandrm a ilemlerini ierir. Ancak endstri
ye dayanan, bununla tutarl bir snflandrm a, bu tr bir
kltr kavram na tam olarak uygun der. Zihinsel reti
min tm dallar ayn biimde tek bir am aca tbi klnr: in
san duyularnn, akam fabrikadan ayrld andan ertesi sa
bah tekrar kart bast ana kadar, gn boyu yrtm ek zo
runda olduu em ek srecinin dam gasyla megul tutulmas
am acna. Bylece, kiilik felsefecilerinin kitlesellem enin
karsna koyduklar birleik kltr kavramnn gerei, alay
edercesine yerine getirilir.
Bylelikle, btn stillerin en katis olan kltr endstrisi
nin, stil yokluundan lr sulanan liberalizmin bir hede
fi olduu ortaya kt. Kltr endstrisinin kategori ve ie
rikleri liberalizmden, yani evcilletirilmi doalclktan ol
duu kadar operet ve revlerden de trer. Bunun yannda,
modern kltr trstleri, aslnda datlm akta olan dolam
61

alannn bir ksm ile belli bir giriimci tipinin im dilik ya

am aya devam ettii ekonom ik mekndr. Konunun sanat
sal gereklerinde diretmeyi bir kenara brakan yum uak b a
l kimseler, bu m eknda m utlu olabilirler. Direnen kim se
ler, kendilerini dzene dahil ederek hayatta kalabilirler. Ay
krlyla kltr endstrisi tarafndan bir kez olsun kayda
geirildi mi, tpk toprak reform cusunun kapitalizm in bir
paras saylmas gibi dzene ait olurlar. Gereki fikir ayr
l, satlabilecek yeni bir fikri olanlarn markas haline gel
di. yle ki gnm z toplum unun insanlar, asilerle halk
uzlatracak hretin belirtilerini gstermeyen hibir su la
mann gn yzne km asna izin vermez. Koro ile ef ara
sndaki ayrm uurum a dntke, farklln iyice hazr
lanp sunarak stnln sergileyen herkes zirvedeki ye
rini bulacaktr. Bylelikle liberalizmin yetenekli yelerinin
yolunu ama eilimi de kltr endstrisinde varln s r
dryor. Bu endstriyi akll kimselere amak, zaten byk
lde yukardan dzenlenen piyasann ilevidir. Piyasann
en parlak zam anlarnda bile zgrlk, sanatta ve dier tm
alanlarda aptallarn alktan lm e zgrlnden ibaretti.
Kltr endstrisi sistem i bouna liberal endstri lkelerin
den kmamtr. Onlara zg olan btn medya, zellikle
sinem a, radyo, caz mzii ve magazin basn zaferlerini bu
lkelerde ilan etm ilerdir. M edyann ilerlemesi kuku su z
serm ayenin genel yasalarndan kaynaklanm t. G aum ont
ve Path, Ullstein ve H ugenberg gibi yaynclarn uluslara
ras eilimi takip etmeleri onlara byk avantaj getirmitir.
Bunun yannda sava ve enflasyondan sonra ktann ABDye
bam l hale gelm esi de payna den katky salam tr.
Kltr endstrisi barbarlnn kltrel gecikm enin [cullural ag], yani Amerikan bilincinin teknolojiden geri kal
mlnn sonucu olduu inanc, btnyle bir yanlsam a
dr. Kltr lekeline ynelik eilimin gerisinde kalm olan,
62

faizm ncesi Avrupayd. Ne ki Avrupa zihnin elinde kalan

son zerklik kalntlarn ve bu zerkliin temsilcileri bast
rlm da olsa varolularn tam da bu geri kalm la bor
ludurlar. Almanyadaysa dem okratik denetimin yaam a tam
anlamyla nfuz edemeyii, elikili bir etki yaratmt. Bu
rada birok ey, Bat lkelerinde dizginlerinden boanan pi
yasa mekanizm alarnn dnda kald. niversiteler dahil ol
m ak zere Alman eilim sistem i, sanatsal belirleyicilie sa
hip tiyatrolar, byk orkestralar ve m zeler korum a alm
dayd. Bu tr kurum lan mutlakyetilikten m iras alan siya
sal iktidarlar (yani devlet ve yerel ynetimler), 19. yzylda
hkm darlarn ve feodal beylerin yapt gibi, onlara piya
saya hkim olan iktidar ilikileri karsnda bir nebze de o l
sa bam szlk tandlar. Bu durum , yalanm aya yz tutmu
sanatn arz-alep yasasna kar belkem iini salam latrd
ve sanaln direncini fiili korumann ok tesinde artrd. Pi
yasadaysa, henz geerlilik kazanm am kimi nitelikli ya
ptlara gsterilen sayg, satn alma gcne tahvil edilebili
yordu: dolaysyla drst edebiyat ve mzik yaynclar, bu
ilen anlayanlarn takdirinden bak a bir getirisi olm ayan
yazarlarla bestecileri bnyelerinde barndrabildiler. Ancak,
sanaty estetik uzman olarak i hayatna dahil etme y
nndeki bask (ve buna elik eden srekli tehditler) sanat
ya gem vurmutur. Bir zam anlar sanatlar tpk Kant ve
Hume gibi m ektuplarn itaatkr kulunuz diye imzalyor
ve iten ie taht ile kilisenin temellerini oyuyorlard. Bugn
sanatlar devlet bakanlarna n adlaryla hitap ederken,
tm sanatsal itkilerinde cahil patronlarnn yarglarna ba
mllar. Tocquevillein yz yl nce yapt zm lem enin,
geen zam an iinde tmyle doru olduu ortaya kmtr.
zel kltr tekellerinin egemenlii altnda tiranlk bedeni
zgr brakr ve saldrsn ruha yneltir. H km dar artk,
Benim gibi d n m elisin ya da lm elisin, dem ez. yle
63

der: Benim gibi dnm em ekte zgrsn; yaamn, maln,

mlkn, her eyin sende kalacak, am a bugnden itibaren
aram zda bir yabancsn.2 Uyum salam ayan herkes, eko
nomik yoksunlua m ahkm edilir ve bu, garip mnzevilere
atfedilen zihinsel yetersizlikte srdrlr. nsan bir kez i
leyen sistem in dna atld m, onu yetersizlikle sulam ak
kolaydr. Arz-alep mekanizm as gnm zde m add retim
alannda dalm aya yz tutarken, styapda egem enlerin
yararna ileyen bir denetim m ekanizm as olarak i grm e
ye devam eder. Tketiciler, iiden ve memurdan, iftiden
ve kk burjuvadan olum aktadr. K apitalist retim be
denlerini ve ruhlarn yle bir kuatm tr ki, nlerine ko
nan her eye direni gsterm eden kaplverirler. H km edi
lenlerin, hkm edenlerce dayatlan ahlak onlardan fazla
ciddiye almas gibi, gnm zn aldatlan kitleleri de baar
miline gerekten baarl olm u kiilerden ok daha fazla
kaplrlar. Kitlelerin kendilerine gre istekleri vardr. Onlar
kleletiren ideolojide am az biimde srar ederler. Halkn
kendine yaplan ktle besledii tehlikeli sevgi, yetkili
mercilerin kurnazln bile geride brakr. Bu sevgi im di
Hays Officein * katln gemitir; tpk halkn, nemli za
m anlarda kendine kar ynelen daha yksek mercilerin,
Fransz Devrimindeki mahkem elerin yaratt terr alk
lamas gibi. Halk, trajik Greta Garbonun yerine Mickey Rooneyyi ve Betty Boop yerine Donald Duck ister. Endstri,
kendisinin neden olduu oylamann sonularna boyun e
meye hazrdr. Szlem esi bitm eden halkn gznden d
t iin tam olarak deerlendirilemeyen yldz oyuncular

64

ABD'de 1922-1945 yllar arasnda film sektrn dzenleyen organizasyon.

Resm ad Amerikan Sinema Yapmclar ve Datmclar'dr. Bakanln Wil
liam Hays'in yrtt organizasyon, 1930'dan 1950lere kadar film sektrn
de uygulanan ve sansre varan ahlak kstlamalaryla bilinen Yapm Kurallan m belirlemitir - e.n.

film irketi asndan faux frais [bo yere yaplan masraf]

anlam na gelse de, sistem in btn asndan bakldnda
bunlar meru giderlerden saylr. Sistem, halkn dkntye
olan talebini dzenbazca hakl gstererek btnsel uyumu
balatr. Uzm anlk ve ustalk, kendilerini dier insanlardan
stn sananlarn ukalal olarak grlp dlansa da, kl
tr, ayrcalklarn herkese dem okratik biimde datr. Bu
ideolojik atekes koullarnda, alclarn konform izm i, ya
pmclarn bu tutum sayesinde srdrebildikleri arszlk gi
bi, rahat bir vicdana kavuur. Bu konformizm, ayn eyleri
tekrar tekrar reterek tatmin olur.
Aynln sreklilii gem ile olan ilikiyi de dzenler.
Kitle kltr evresini liberalizm in ge evresinden ayran
yenilik, yeninin dlanmasdr. M akine, hep ayn yerde d
ner durur. Tketim i belirledii gibi, henz den en m em i
olan her eyi riskli bularak eler. Gven verici biim de, te
melden ok satanlarn arasna girmeyen her senaryo tasla
na, film yapm clar kukuyla bakar. D urm adan fikir ,
yenilik" ve srprizden, yani herkese bilinip hi grl
m emi eylerden sz edilmesinin nedeni budur. Tempo ve
dinamizm dedikleri ite buna hizmet eder. Hibir ey eskisi
gibi kalm am al; her ey durm adan akp gitmeli, hareket ha
linde olmaldr. nk sadece mekanik retim ve yeniden
retimin yaratt ritmin evrensel zaferi, hibir eyin dei
meyeceini ve sistem e uygun olm ayan hibir eyin gn y
zne km ayacan gvence altna alabilir. Snanm kltr
birikimine katkda bulunm ak, fazla kurgusaldr. Ske, ksa
yk, m esaj kaygl film ya da hil ark gibi kem iklem i
trler, ge dnem liberal beeninin norm atif bir nitelie b
rndrlp dayatlm ortalam alardr. ster hazr giyim
sektrnden, ister kolej ortamndan gelm i olsunlar, sadece
y n eticilerin ken d i a rala rn d a g ste rd ik le ri t rd en bir
uyum gsteren kltr acentelerinin iktidar sahipleri, nesnel
65

akl tekrar dzenleyip iletmelerine uygun, verimli bir hale

getireli ok oldu. Sanki her zaman hazr ve her eye gc
yeten bir yetkili btn malzemeyi gzden geirip, kltrel
m etalann mevcut rn serilerini derli toplu biimde gste
ren gvenilir bir katalog hazrlam . Platonun sralad
idealar kltrn gk kubbesine yazlm tr; evet, artrla
maz ve deitirilemez saylarla.
Elenceli vakit geirmeye hizmet eden her ey, kltr en
dstrisinin tm o unsurlar, kltr endstrisinden ok n
ce de vard. im di bunlar tepeden kavranp zam anm zla
ayn seviyeye getirilerek gncelleniyor. K ltr endstrisi
u n lar yapm olm ak la vnebilir: eskiden ou n lu k la
hantalca gerekleen bir sreci, sanatn tketim alanna d
nm n kararl bir biimde gerekletirm i ve bu dn
m ilke dzeyine ykseltm itir; elenceyi skc nailliin
den arndrp m etalann niteliklerini gelitirmitir. K ltr
endstrisi btnsel bir hal aldka ve dlananlar gitgide
daha acm asz bir biim de iflasa ya da byk irketlere ka
tlmaya zorladka, daha incelikli ve dzeyli bir hale geldi
ve sonunda Beethoven ile Casino de Parisnin sentezini ger
ekletirmeyi becerdi. ifte bir zaferdir bu: danda hakikat
olarak ortadan kaldrd her eyi, ierde yalan olarak key
fince yeniden retebilir. Elence anlam nda hafif san al,
bir soysuzlam a biimi deildir. Onun, sa f davurum lk
sne ihanet anlamna geldiinden yakman kimseler, toplu
mun ne olduu konusunda yanlsam a iindedir. M add pra
tikle kartlk oluturan bir zgrlk lemi olarak tzselletirilen burjuva sanatnn safl, en bandan beri al snfn
dlanm asyla satn alnabildi. Sanat bu snfn davasna, ya
ni doru evrensellie sadk kaldn, yanl evrenselliin
am alarndan uzak durarak gsterir. Ciddi sanal, arkn
banda geirmedikleri zam anlar gevemeye ayrabildikle
rine sevinecek durum da olan insanlar reddetmitir; dogru66

su, varoluun yoksunluklarna ve basklarna m aruz kalan

bu insanlarn kulana ciddiyet szc alay gibi gelir.
Hafif sanat bu zerk sanat glge gibi izlemitir. Hafif sanat,
ciddi sanatn toplum sal vicdan azabdr. Dayand toplum
sal nkoullar nedeniyle ciddi sanatn gzden kard ha
kikat, hafif san ata nesnel bir hak g r n t s kazandrr.
Aralarndaki bu blnm lk hakikatin kendisidir; nk
en azn dan bu iki alann toplam n d an o lu an k ltr n
olum suzluunu da vurur. Hafif sanat ciddi sanata katarak
ya da tersi yolla bu kartlk uzlatrlabilir. K ltr endstri
sinin yapm aya alt tam da budur. Sirk, erotik gsteri ve
randevu evinin eksantrikligi nasl toplum karsnda kltr
endstrisinde utan hissi uyandnyorsa, Schnberg ve Kari
K raussun eksantrikligi de ayn derecede utan vericidir.
yle olunca, Benny Goodm an gibi, herhangi bir filarmoni
klarnetisine kyasla ritmik andan ok daha titiz bir caz
grubu efi, Budapete Yayl alglar D rtlsne elik eder
ken Budapeteliler Guy Lom bardonunki gibi m onoton ve
tatl bir tnyla alarlar. Ama asl mesele eitim sizlik, aptal
lk ve hamhalatlk deildir. Kltr endstrisi srekli, saye
sinde yksek sanatn var olduu aptalca halalar yapm aya
devam ederken, kendi m kem m elliini dayatp yasaklar
koyarak ve am atrl evcilletirerek gem iin dkntle
rini ortadan kaldrr. Kltr endstrisinin getirdii asl ye
nilik, k ltr n u zlam az iki esini, san at ile elenceyi
ama kavramna, yani tek bir yanl formle, kltr endst
risinin btnselliine tbi klm olmasdr. Bu forml, yi
nelem eye dayanr. K ltr en d strisin e zg yeniliklerin
yalnz kitlesel retimin yetkinletirilmesinden ibaret olm a
s, sistem e dandan dayatlan bir ey deildir. Saysz tke
ticinin ilgisini ierikten ziyade tekniin ekm esinin bir ne
deni var, ki o ierik de yinelenip durm u, ii boalm ve
imdiden yar yarya gzden dm tr. zleyicilerin tapm67

dg toplumsal iktidar, geici ieriklerin destekledii bayat

lam ideolojilerden ok, tekniin dayatm asyla her yerde
karlalan basm akalplarda kendini gsterir.
Yine de kltr endstrisi bir elence iletmesi olarak ka
lr. Tketiciler zerindeki etkileme gc elence aracly
la uygulanr ve bu gcn dayana, ak buyruklar sayesin
de deil, elence ilkesinin kendini aan her eye besledii
dm anlk sayesinde krlr. Kltr endstrisinin tm ei
limleri, bir btn olarak toplumsal sre araclyla izleyi
cinin elinde kemiinde cisim letii iin, piyasann bu alan
da varln srdrm esi o eilimleri destekler. Talebin yeri
ni henz itaat alm deildir. Birinci Dnya Savandan ksa
sre nce film endstrisinin byk apl yeniden rgtleni
i, genilem esinin m add nkoulu, gielerde kayda geen
izleyici gereksinim lerine gre yaplan bilinli bir ayarla
mayd. Oysa beyaz perdenin ilk gnlerinde izleyici gereksi
nimlerini hesaba katmaya pek gerek duyulmazd. Film sek
trnn kaptanlar iin bu gr hl geerli. Onlar kendi
lerine yol gsterici olarak giede az ok baarl olan rnek
leri seerler. Hibir zaman saduyulu bir biimde zt bir r
nek olan hakikati semezler. Onlarn ideolojisi para kazan
maktr. u nokta kesinlikle dorudur: kltr endstrisinin
gc, tketicide yaratm olduu gereksinimle bir olm asna
dayanr. O, gcn bu gereksinim lerle basit bir kartlk
ilikisine girm ekten alm az; bu kartlk m utlak iktidar ile
gszlk arasnda olsa bilse. Elence, ge kapitalizm k o
ullarnda almann uzantsdr. M ekanikletirilmi emek
sreciyle yeniden ba edebilm ek iin ondan kamak isteyen
kimselerin arad bir eydir. Ama ayn zam anda m ekanik
letirm e, b o zaman olan kim seler ve onlarn m utluluu
zerinde yle bir gce sahiptir ki, elence mealarnn re
timini temelden belirleyerek bu kimselere bo zam anlarn
da emek srelerinin kopyasndan baka bir ey yaatmaz.
68

Szde ierik diye sunulan ey, sadece soluk bir n plandr;

zihne kaznanlar, normlatrlm ilemlerin kendi kendine
devinen ardkldr. Fabrika ya da brodaki em ek sre
cinden kaabilm ek, ancak insanlar kendilerini bo zam an
larnda bu em ek srecine gre ayarlarlarsa m m kndr.
Tm elence biimleri bu iflah olm az hastala kaplmtr.
Keyif sonunda can skntsna dnp donuklar, nk
keyif, keyif olarak kalacaksa hi aba harcanmamaldr. Bu
yzden keyif, armn anm yollarna skca bal kala
rak ilerler. zleyici, kendine ait herhangi bir dnce ret
meye gerek duymamaldr: rn, her tepkiyi nceden belir
ler. Bunu da konunun oluturduu balam araclyla deil
(balam dnceye gerek duyduunda paralanr), birta
km sinyaller araclyla gerekletirir. D nsel kapasite
ngren m antksal balantlardan titizlikle kanlr. Olay
larn geliim i, m m kn olduunca, hemen ncelerinde var
olan durum dan domaldr, btnn ideasndan deil. Her
bir sahnenin hakkn vermek iin hrsla alan bir ekibin
gayretine direnebilecek hibir olay rgs yoktur. Sadece
anlam szln kabul edildii bir ortam da, her ne kadar der
me atm a olsa da anlaml bir balam oluturan em alara bi
le tehlikeli gzyle baklr. Olay rgs, karakterlerin ve
konunun eski em a uyarnca gerektirdii gelim elerden ha
ince mahrum braklr. Onun yerine her sahne iin metin
yazarlarnn durum a uygun grdkleri en etkili fikir seilir.
Aptalca, ince dnlm srprizler, filmin olay rgsn
paralar. Chaplinden Marx Kardelere kadar, popler sana
ln, kaba gldrnn ve palyaoluun m eru paras olan o
katksz sam alklara muzrca bavurm a eilim i, kendini
en ok daha iddiasz trlerde gsterir. Greer G arson ve Bet
te Davisin filmlerinde, sosyo-psikolojik durum un yaratt
birlikten tr az ok uyumlu bir olay rgsnn varln
dan sz edilebilse de, sz geen eilim novelty so n gla69

rn* szlerinde, polisiye ve izgi filmlerde kendini tam ola

rak kabul ettirdi. D ncenin kendisi, kom edi ve korku
filmlerindeki nesneler gibi katledilip paralara ayrlr. N o
velty song lar teden beri anlam la alay ederek var oldular;
bu arklar, psikanalizin ncelleri ve ardllar olarak, her tr
anlam cinsel sim geselliin tekdzeliine indirger. G n
mzde polisiye ve macera filmleri izleyiciden olaylarn
zmlenmesine ahit olma deneyimini esirger. Bu trn ironik olmayan bir rneini izleyenler bile, ancak derme at
ma biimde birbirine balanan tek tek durum larn yaratt
korkuyla yetinmek zorundadr.
Vaktiyle izgi filmler, aklcln karsnda yer alan hayal
gcnn temsilcisiydi. Teknikleri sayesinde, elektrik vere
rek sakal braktklar hayvanlara ve nesnelere, hakkn yeri
ni bulm as iin ikinci bir yaam balarlard. G nm zde
izgi filmler sadece teknolojik akln hakikat zerindeki za
ferini onaylyor. Bundan birka yl ncesine kadar bu film
lerin, ancak son dakikalarda izlenen kovalamann girdabn
da zlen tutarl bir olay rgs vard. Bu bakmdan slaps
tick tr komedilerin eski geleneini srdryorlard. im
diyse, zamana bal ilikiler deimitir. izgi filmin daha
ilk sekanslarnda, seyir srasnda yklacak bir malzeme ol
sun diye bir izlek verilir: kahram an, seyircinin tezahrat
eliinde bir paavra gibi yerden yere vurulur. rgtlenmi
elencenin nicelii bylece rgtlenm i gaddarln niteli
ine dnr. Sinem a endstrisinin gnll sansrcleri,
yani su ortaklan, elence grnts altnda ekranda srp
giden vaheti izlerler. Kom iklik, bir sarlm a sahnesinin izle
yicide uyandraca varsaylan hazzn nn kesip, doyu
mu pogrom gnne erteler. izgi filmlerin duyular yeni
tempoya altrm aktan baka bir ilevi varsa, o da srekli
*

70

Gldr amacyla yazlm ark - e.n

trplenm enin, bireysel direniin durm adan krlm asnn

bu toplum da yaamann koulu olduuna ilikin o eski der
si h erk esin beynine kazm ak tr. izg i film d ek i D on ald
Duck ve gerek yaam daki bahtszlar dayak yesin ki onlar
izleyenler kendi yedikleri dayaa alsnlar.
Film karakterine uygulanan iddetten alm an zevk izleyi
ciye kar iddete, elence de zorlam aya dnr. O yorgun
gzlerden, uzm anlarn birer uyarc olarak tasarladklar
hibir ey kamamaldr. zleyici, gsterinin aldatcl kar
snda bir an bile aptal durum una dm em eli, gsteriyi s
rekli takip edebilm eli ve gsterinin sergiledii kvrakl
kendisi de gsterebilmelidir. Byle olunca, kltr endstri
sinin yapm akla vnd gibi zihni dinlendirm e ilevini
hl yerine getirip getirmediini sorm ak gerekir. Radyo ka
nallar ile sinem a salonlarnn ou kapatlsa tketiciler ok
ey kaybetmi olmazd. Naslsa artk sokaktan sinem a salo
nuna atlan bir adm la dler lem ine girilm iyor. Bu ku
ram larn, salt var olularndan kaynaklanan kullanm y
km ll ortadan kaldrlsa, insanlar onlar kullanm aya
iten drt de o kadar kar konulm az olmazd. letmelerin
bu biim de kapatlm as, gerici bir makine-yok edicilii sa
ylmaz. Bu durum karsnda ac ekenler, film tutkunlarn
dan ok, her eyin her koulda vurduu kavrayszlar ola
caktr. Ev kadn sinem ann karanlnda, on u toplum la bi
raz daha btnletirmeyi ngren filmlere ramen, bakala
rnca denetlenm eden birka saat geirebilecei bir sm ak
bulur - tpk ev ve dinlence denen eylerin var olduu g n
lerde pencereden dary seyrettii gibi. Byk kentlerdeki
isizler, scakln kontrol edilebildii bu m eknlarda yazn
serinlik, kn ise scaklk bulur. Bunun dnda, var olan
dzenin llerine gre bile iirilm i saylan bu elence
aygtnn hayat daha insanca kld sylenem ez. Mevcut
teknik olanaklar sonuna kadar kullanm aya , dier bir de
71

yile estetik kitle tketimi iin mevcut kapasiteden tam ola

rak yararlanmaya ynelik bu dnce biimi, al ortadan
k aldrm ak s z k on usu o ld u u n d a m evcut k apasitelerin
kullanmn reddeden bir ekonom ik sistemin parasdr.
Klr endstrisi durm adan vaat ettii eylerle tketicisi
ni durm adan aldatr. Fiyakal olay rgleriyle grntlerin
vaat ettii haz, vadesi srekli uzatlan bir senet gibi gecikti
rilir: bu gsteri, haince bir biimde, hibir zaman yerine ge
tirilmeyecek bir vaatten ibarettir; tpk yemek yemeye gelen
m terinin meny okum akla yetinmesini beklemek gibi.
Btn o parlak adlarn ve im gelerin uyandrd arzular
iindeki insanlarn nne, lam da onlarn kamak istedik
leri o renksiz gnlk yaam n vgs konur. Tabii, sanat
yaptlar da cinselliin tehirinden ibaret deildi. Ama do
yum un esirgeniini n egatif biim de yanstarak, gdnn
aaglanm tersine evirip esirgenen doyum u dolayl da
olsa kurtaryorlard. Estetik yceltmenin srr budur: doyu
mu yerine getirilm emi bir vaat olarak temsil etmesi. K l
tr endstrisi yceltmez, basklar. Arzunun nesnesini, ka
zan iindeki gsleri ya da atletik kahram ann plak
gvdesini belirgin hale getirerek, yalnzca, doyum un esir
genmesine alk olduu iin oktandr m azoist bir hazza
indirgenen yceltilm em i n hazz kamlar. Hibir erotik
sahne yoktur ki, kkrtc imalar ile ima edilen o noktaya
kesinlikle varlmamas gerektiine ilikin gndermeleri bir
arada barndrmasn. Hays Office, kltr endstrisinin yer
letirm i olduu riteli, T antalos* ritelini onaylam aktan
baka bir ey yapmyor. Sanat yaptlar ileci ve utanmazdr,
kltr endstrisi ise pornografik ve iffetli. Bylelikle ak
bir ak m acerasna indirger. Zaten deeri azaltldktan son
*

72

Yunan mitolojisinde, Zcus ile Pltonun olu. Zeusun fkesini zerine ektii
iin cezalandrlr: etrafndaki nimetler, tam onlara uzand anda yok olm akta
d r - e.n.

ra, belirli kolalarla zerine yaptrlan cretkr etiketi sa

yesinde pazarlanabilir bir spesiyalite haline gelen libertinlik
dahil pek ok eye izin vardr. Cinselliin seri retimi, onu
otomatik olarak bask altna alr. nsan k etmesi d
nlen film yldzlar, her an her yerde insann karsna k
tklarndan, daha batan kendi kendilerinin kopyalar hali
ne gelirler. Her tenorun azndan, C arusonun plaklarndan
kan ses kar ve Teksasl kzlarn doal hali bile, Hollywoodda onlar bir tip haline getiren modellerden farkl deil
dir. Bireysellii sistem li biim de putlatran gerici kltr
banazlar tarafndan daha da kanlmaz hale getirilen g
zelliin m ekanik oaltm , gzellik deneyim inin vaktiyle
bal olduu bilinsiz putperestlie yer brakm az. D oyu
mun esirgeniiyle meydana kan, bakalarnn felaketinden
duyulan zevk, yani mizah, gzele kar zafer kazanmtr.
Ortada glnecek bir ey olm am asna glnr. G lm e her
zaman, ister rahatlatc olsun ister ykc, korkunun geip
gittii anlara elik eder. Glm e edim i, fizik tehlikelerden
ya da mantn penelerinden kurtuluu gsterir. Rahatla
m adan kaynaklanan glm ede, iktidann elinden kurtulm u
olm ann sevinci yanklanr. K orkudan kaynaklanan kt
glm e biim iyse, insan korkulm as gereken mercilerin saf
na geirerek korkunun bertaraf edilm esini salar ve iktida
rn elinden kurtulmann olanakszln yanklar. Gldr,
bu endstrinin srekli reete olarak kulland ifal sudur.
Gldrm ek, insanlar m utlu olduklarna inandran bir al
datma aracdr. M utluluk anlarnda glm e yoktur; yalnzca
operetler ve film ler cinsellii kahkahalar eliinde sunar.
Ama Baudelaire, Hlderlin gibi mizahtan yoksundur. Ku
surlu toplum da glm e, m utlulua bir hastalk gibi m usallat
olm utur ve insanlar sradan btnsellie eker. Bir eye
glm ek, her zam an, o eyle alay etmek dem ektir ve Bergsona gre glm edeki katl delip geen yaam sal g, as
73

lnda, aniden basran barbarlktr; dier bir deyile, neeli

ortamlarda vicdanndan kurtuluunu kutlamaya cret eden
benliin korunmasdr. Bu ekilde glen bir insan toplulu
u, insanln parodisini gerekletirir. Bu topluluklarn her
biri, tekileri harcayp ounluu arkasna alarak, kendile
rini hibir eyden korkmam ann hazzna kaptrr. Meydana
getirdikleri bu uyumlu tabloyla, dayanmann karikatr
n izerler. Bu yanl glmenin eytan taraf, en iyi olann,
yani uzlam ann parodisini zorlayarak gerekletiriyor ol
masdr. Haz zorludur: res severa verum gaudium [gerek se
vin etin bir eydir]. Feragat edilen o eriilebilir esiz m ut
luluun ilekelik deil de cinsel iliki olduunu ileri sren
manastr ideolojisi, derin sezgileriyle tm yaamlarn kap
giden o ana balayan sevenlerin vakarnda olum suz bir bi
imde onaylanr. Kltr endstrisi, ak esrikliinde olduu
kadar ilekelikte de bulunan acy, insanlarn iten katlan
dklar feragatle deitirir. K ltr endstrisinin en nemli
yasas, insanlarn arzuladklar eylere kavmamalarm ve
bu yoksunluk iinde glerek doyum a ulam alarn sala
m aktr. Toplum tarafndan s rekli dayatlan yo k su n lu k ,
kltr endstrisinin.her gsterisinde, yanl anlamaya m ey
dan vermeyecek biimde kurbanlarna bir daha dayatlp iz
lettiriliyor. zleyicilere bir ey sunm ak ve sunulan eyi on
lardan esirgemek ayn ey. O erotik hayhuy iinde olup bi
ten de bu. Asla gereklem em esi gerektii iin, her ey koitusun [cinsel iliki] etrafnda dner. Filmde sulular ceza
landrmadan gayri meru bir ilikiye izin vermek, bir m il
yonerin m stakbel dam adnn ii hareketine katlm asn
dan daha kat bir tabu olarak yer etmitir. Liberal dnemin
tersine, popler kltr kadar endstrilem i kltrn de
kapitalizme fkelenmesine izin verilebilir; am a idi etme
tehdidinden vazgem esi asla d n lem ez. E ndstriyel
kltrn zn idi etme tehdidi oluturur. Bu tehdit, ah
74

lak kurallarnn niformal kimseler karsnda, nce onlar

iin yaplan neeli filmlerde sonra da gereklikte rgtl bir
biim de gevetilm esinden daha uzun m rldr. Bugn
belirleyici olan, kadn rgtleri kimlii altnda geerliliini
koruyan pritanizm deildir; bugn sistem iinde belirleyi
ci olan ey, tketicinin iplerini elden brakm am a, tketiciye
bir an olsun direniin m m kn olduunu sezdirm em e ge
rekliliidir. Endstriyel kltrn ilkesi, bir yandan tm t
ketici gereksinim lerinin kltr endstrisi tarafndan gideri
lebileceini gsterm ek, te yandan da bu gereksinim leri in
sann hep bir tketici, sadece kltr endstrisinin bir nes
nesi olarak yaam asn salayacak biimde dzenlemektir.
K ltr en d strisi bu aldatm acay tketiciye doyum diye
yutturm akla kalmaz, bunun da tesinde, tketicinin zihni
ne, kendisine ne sunuluyorsa onunla yetinmesi gerektiini
kazr. Kltr endstrisi ve onun tm dallar, gndelik ya
am dan ka vaat eder; tpk bir Amerikan mizah dergisin
de kan bir karikatrde olduu gibi: baba evinden kaan
kzn karanlkta indii merdiveni tutan kii babasdr. Kl
tr endstrisi gndelik yaam cennet gibi sunar. Kam a
nn, tpk kocaya kamak gibi, kiileri k noktasna geri
gtrecei batan bellidir. Elence, kendini elencenin iin
de unutm ak isteyen teslimiyetilii daha da artrr.
Zincirlerinden boanm elence, sadece sanatn kart
olm akla kalm az, ayn zam anda sanat ven ar bir utur.
Am erikan kltr en dstrisin in zam an zam an cilveletii
Mark Twain tarz zrvalk, sanata eki dzen veren bir mal
zeme olabilir. Sanat, varolula oluturduu kartl ne ka
dar ciddiye alrsa, varoluun ciddiyetine o kadar brnr;
kendi yasalarna dayanarak saf bir biim de gelim esi iin
ne kadar ok em ek harcarsa, anlalabilm esi de o kadar ok
emek gerektirir. O ysa sanatn am ac, em ein ykn orta
dan kaldrm aklr. Kimi rev filmlerinde, zellikle de gro75

lesk ve kom ik trlerde bunun m m kn olduu anlar bulu

nur. Ama elbette iler bunun gerekletirilm esine hibir
zaman varmamaldr. Btnyle sa f bir elence, yani insa
nn kendini rahata tm arm lara ve mutlu bir anlam
szla brakm asn hedefleyen elence, gnm zde geerli
olan elence anlay tarafndan kesintiye uratlr: elen
ceyi bozan ey, endstrinin kendi rnlerine katmakta di
rettii tutarl anlam diye gsterilen unsurlardr. Ayn za
manda kltr endstrisi bu tutarl anlam bahanesini, sin si
ce, yldzlar gsterm ek iin kullanr. Yaam yks ve b a
ka masallar, sam a bir olay rgs meydana getirm ek iin
anlam szlk paavralarn birbirine yamar. Burada soytar
nn takp oynad zil deil de, imgelerin dnyasnda bile
hazz baarya balayan kapitalist akln anahtarlar ngr
dar. Rev filmlerindeki pm e sahneleri, bir boksrn ya
da hit ark yazarnn beyaz perdede yceltilen kariyerine
katkda bulunmaldr. D em ek ki kltr endstrisinin alda
tcl, bo bir elence sunm asndan deil, keyif diye bir
ey b rakm am asn dan kaynaklanr: ile ilgili kayglarn,
keyfi, kendini tasfiye etmekte olan kltrn ideolojik kli
elerine ekm esine izin verir. Etik dnce ve ince zevk,
dizginsiz elenceyi naif diye b ask lar-n aiflik , enelektalizm kadar ayp say lr- ve elencenin teknik olanaklarm
bile snrlam aya kalkar. O ysa kltr endstrisi gnaha bat
m olduundan deil, dzeyli elencenin katedrali olduu
iin yozdur. Hemingvvayden Em il Ludw ige, Mrs. Miniverden Lone Rangere, T oscan iniden G uy L om b ardoya
kadar kltr endstrisinin her dzeyinde, bilim ve sanat
tan hazr olarak devrald zihinsel rnlere bulaan bir
hakikatsizlik vardr. Daha iyi olann izi, kltr endstrisi
nin kendisini sirke yaklatran zelliklerinde, yani binicile
rin, akrobatlarn ve palyaolarn anlam szlkta direten h
nerlerinde ve bedensel sanatn, zihinsel sanat karsnda
76

savunulm as ve m eru klnm as nda3 srlr. Ama top

lum sal dzeneklere kar nsan olan temsil eden o akl
dan yoksun sanatkrln snaklar, her eyi anlamn ve
ilevin kalplarna gre aklamaya zorlayan planlam ac ak
ln basknna uram aktan kurtulamaz. Akl, sanatn en alt
dzeyinde an lam szl kknden yok ettii gibi, en st
dzeyinde de anlam yok eder.
G n m zde kltrle elencenin kayn am as yalnzca
kltrn alaltlmasyla deil, elencenin zorla entelektelletirilm esiyle de gerekleir. Bu, insann elenceyi artk
yalnz kopya olarak, yani sinema ekimi ya da radyo kayd
biim inde tatm asndan belli olur. Liberal yaylma anda
elence, gelecee duyulan sarslm az inanla besleniyordu:
her eyin ayn kalaca, yine de daha iyi olaca inancyla.
Bugn bu inan zihnin szgecinden bir kez daha geirilmi
ve yle saf bir hale gelmitir ki, hedeflerinin tm n gz
den yitirmitir ve artk gerekliin tesine yanstlan altn
prltlarndan baka bir ey deildir. O , birtakm anlam
vurgularndan oluur; yaam a kout olarak beyaz perdede
de, iyi adam , m hendis, becerikli kz, karakter belirlisi diye
yanstlan kabalklar, spora gsterilen ilgi ve son olarak ara
balar ve sigaralar bu anlam vurgularyla donatlr. Elence
nin, belli bir reticinin reklam gereksinimlerini karlam ak
yerine btn olarak sistem in reklamn yapt yerlerde de
bu byledir. Elence, zel sektr tarafndan denen reklam
sloganlarndan da ok tekrarlayarak kitlelerin zihninden
sildii y k sek deerlerin yerini alr ve idealler arasn da
kendine bir yer aar. Ruhun derininden hissedilen anlam,
baka bir deyile znel olarak biimlendirilen hakikat, da
rdaki efendilere her zam an sandndan fazla bam l ol
mutur. Kltr endstrisi ise onu aka bir yalana evirir.
O artk en ok satan din kitaplarn, psikolojik filmlerin ve
kadn program larnn tketicilerinin katland can skc
77

bir gevezelie dn m t r; gerek hayatta kendi nsan

duygularm gven iinde kontrol edebilmek iin kullandk
lar, utan verici holukta bir katk m addesi gibi. Bu anlam
da elence de bir zamanlar Aristotelesin tragedyaya ya da
bugn Mortimer Adlerm sinem aya atfettii biim de insa
nn duygulanm larndan arnm asna hizm et eder. K ltr
endstrisi, yalnz stil hakkndaki deil katharsis [arndr
ma) hakkndaki hakikati de ortaya karr.
Konum u salam latka, kltr endstrisi tketici gereksi
nimleriyle istediini yapar hale gelebilir; bu gereksinimleri
retebilir, ynlendirebilir, denetim altna alabilir, hatta e
lenceye son verebilir: burada kltrel ilerlemeye snr koyulmamtr. Bu eilim, burjuva aydnlanmasnn bir ilkesi
olarak, elencenin ilkesine ikindir. Eer elence gereksini
mi, yaptn kitlelere konusu araclyla, yalboya taklidi
reprodksiyonlar resm ettii hafif lokm alarla, ya da tam
tersi, puding tozunu servise hazr puding resmiyle ekici
klmaya alan endstri tarafndan yaratlm bir eyse, o
zaman elence hep ticar akgzlln, satc aznn, p a
zardaki iportac seslerinin izlerini tar. Ama ticaret ile e
lence arasndaki bu kkensel yaknlk, elencenin asl ola
rak ne anlam a geldiine baklrsa grlr. Elence, toplu
m un sav u n m asn d an b ak a b ir ey deildir. E len m ek ,
hemfikir olmaktr. Bu da ancak elence kendini toplumsal
srecin btnnden soyutlayp aptallatrrsa m mkndr.
Bunun iin en bandan bu yana, en nem siz yaptlarn bile
kanlmaz olarak bulunduklar iddiadan vazgem ek gere
kir: tm kstllyla btn yanstm a iddiasndan. Elen
mek her zam an bir ey dnm em ek, gsterildii yerde bile
acy unutm ak demektir. Bunun temelinde yatan ey, g
szlktr. Gereklen de bu bir katr, am a elencenin id
dia ettii gibi baya gereklikten deil, gerekliin insana
78

brakt direnie ilikin son dnceden katr. Elence

nin vaat ettii zgrlem e, yadsm a gibi, dnceden de
kurtulmaktr. Halk ne ister?" retorik sorusunun kstahl
, zellikle znelliklerini yok etmeye alt bu insanlara
dnen zneler olarak seslenm esinde yatar. zleyicilerin
elence endstrisine kar kt durum larda bile, bu kar
k endstrinin insanlara alad ve artk lutarl hale gel
mi bir dirensizlikir. Yine de insanlarn dizginlerini elde
tutmak giderek zorlamtr. Aptallatrma konusunda kay
dedilen ilerleme, ayn srede zek konusunda kaydedilen
ilerlemenin gerisine dmemelidir. statistik anda kitle
ler beyaz perdedeki milyonerlerle zdelem eyecek kadar
uyank, am a byk saylar yasasndan bir an olsun ayrlma
yacak kadar da kaln kafaldrlar. deoloji, olaslk hesabn
da gizlenir. Herkes deil, ancak piyango kime vurursa, daha
dorusu stn bir g kimi seerse, o kii m utlulua erim elidir. Bu stn g ou n lu k la, d u rm adan bir aray
iindeymi gibi sunulan elence endstrisidir. Yetenek avc
larnca kefedildikten sonra stdyolarn byk kam panya
laryla iirilen insanlar, yeni baml orta snfn ideal tiple
rini olutururlar. Yldz aday kadn oyuncunun sradan bir
sekreteri sim geledii dnlr, ancak gerek sekreterden
farkl olarak, onun bir gn o gsterili gece kyafetini giye
cei sanki daha batan bellidir. Bylece bu yldz aday bir
yandan kadn izleyiciye kendisinin de beyaz perdede gr
nebileceini dndrrken, aralarndaki uzakl daha da
belirginletirir. Piyango ancak bir kiiye vurur, ancak bir ki
i hret olabilir ve matematiksel olarak herkes ayn ansa
sahip olsa da, bu olaslk tek tek kiiler iin o kadar kk
tr ki, en iyisi onu yok saym ak ve yerinde kendisinin de
olabilecei am a hibir zaman olmad o talihlinin sevincini
paylamaktr. Ne zaman kltr endstrisi insan hl ok
saf kaan bir zdelem eye davet etse, bu davet hemen iptal
79

edilir. Artk kimse kendini kaybedemez. Bir zamanlar izle

yiciler, bakasnn dn nde kendi dnn grebili
yordu. imdiyse beyaz perdede grnen o mutlu insanlar,
izleyicilerle ayn trn rnekleridir; am a bu eitlikte, nsan
unsurlar arasndaki alm az ayrm bulunm aktadr. K usur
suz benzerlik, mutlak ayrmn ta kendisidir. Trn zdeli
i, tek tek vakalarn zdeliini yasaklar. Kltr endstrisi,
insan bir tr varl olarak gerekletirir. Herkes bir baka
snn yerine geebilecei ynleriyle var olabilir; herkes bir
yedektir, ya da yalnzca trn bir rnei. Herkes, birey ola
rak, yeri kesinlikle doldurulabilir, salt bir hiliktir ve bunu
zam anla o benzerlii kaybettiinde iyice hissetmeye balar.
Bylelikle insanlarn sk skya bal kaldklar baar dini
nin isel yaps deim i olur. Yoksunluk ve aba gerekti
ren, zorluklardan yldzlara [per aspera ad astra\ giden yo
lun yerini, giderek artan lde dl almaktadr. Hangi ar
knn hit olacana, hangi figrann kadn kahraman olarak
ie yarayacana ilikin rutinlem i karar verme srelerin
deki krlk un suru , ideoloji tarafndan gklere karlr.
Filmler, rastlantnn altn izer durur. Kt adamlarn d
nda filmde grdm z tm karakterlere zsel bir eitlik
dayatlr ve bu tutum , kim senin hello sister [selam ba
cm ] diye h itap etm eyi ak ln a b ile getirm ey ecei G arbonunki gibi mevcut anlaya ters den ehrelerin dlan
m asna kadar vardrlr. Geri bu da izleyicilerin hayatn ilk
anda kolaylatran bir eydir. zleyiciler, olduklarndan b a
ka kimseler olm ak zorunda olm adklarna ve yapam ayacak
larn bildikleri eyleri yapm adan da baarl olabilecekleri
ne inandrlrlar. Ama ayn zam anda izleyicilere, kendini
zorlamann herhangi bir yarar olmayaca ima edilir, n
k burjuva m utluluu ile harcanan emein hesaplanabilir
etkisi arasnda herhangi bir balant kalmamtr. zleyiciler
bu imay anlarlar. A slnda sayesin de birilerinin an snn
80

dnd rastlantnn, planlam ann teki yz olduun u

herkes bilir. Toplum un sahip olduu gler, herkesin bir
m hendis ya da ynetici olmasn m mkn klacak lde
aklsallarldg iin, toplum un kimin eitim ine yatrm
yapaca ya da bu trden ilevler iin kime gven duyaca
sorusu tmyle akld bir nitelie brnm tr. nsanlar
arasndaki eitlik karsnda, zirvedekilere varncaya dek bi
reylerin ansll ya da ansszl ekonom ik anlam n t
myle yitirdii iin, rastlantyla planlam a zdeleir. Artk
rastlantnn kendisi planlanr; u ya da bu kiiyi etkilemesi
anlam nda deil, insanlarn onun idare edici rolne inan
mas anlam nda. Rastlant, yaam n dnt o tutanaklar
ve nlem ler ann insanlar arasnda kendiliinden, ani ge
lien ilikilere yer brakt izlenimi vererek, planlam acla
rn yaptklarndan sorum lu olmadklarna ilikin bir kant
ilevi grr. Byle bir zgrlk, kltr endstrisinin eitli
aralarnda sradan vakalarn rasgele seilm esiyle sim gele
nir. Bir m agazinin ansl okuyucusu iin dzenledii (bu
kii yarmay, muhtemelen yerel glerle olan balantlar
sayesinde kazanan bir sekreterdir) alakgnll-harika ge
ziler zerine yazlan ayrntl haberlerde, aslnda herkesin
ne kadar gsz olduu yanstlr. ktidar sahiplerinin cen
netlerine alp son ra oradan kovduklar bir m alzem eden
baka bir ey deildirler ve ne haklarnn ne de emeklerinin
nemi vardr. Endstri, insanla yalnzca mterisi ve ala
n olarak ilgilenir ve gerekten de insanl bir btn ola
rak, her eyi kapsayan bu formle indirgemitir - tpk her
bir esine yapt gibi. deolojik dzeyde o zaman hangi
yznn belirleyici olduuna bal olarak, plan ya da rast
lant, teknik ya da yaam, uygarlk ya da doa vurgulanr.
alanlar olarak insanlara aklsal rgtlenm enin gereklilii
h atrlatlr ve in san lar, sa d u y u yard m yla bu sistem e
uyum gsterebilmeleri iin tevik edilirler. Mterileri ola

rak da onlara, hem basnda hem de beyaz perdede, kiilerle

ilgili zel anekdotlar zerinden sem e zgrl ve sistem e
dahil olmamann ekicilii gsterilir. Ama her durum da, in
sanlar birer nesne olarak kalacaktr.
Kltr endstrisinin vaatleri ve yaam a anlam l bir ak
lam a getirebilm ek iin su n ab ild ik leri azaldk a, yayd
ideolojinin ii de boalr. Toplum un uyum luluu ve iyilik
severlii gibi soyu l idealler bile evrensel reklam anda
fazla som ut saylr. Soyutlamay dorudan bir reklam aygt
olarak tanm lam ak retildi. Salt hakikate dayanan bir dil,
yalnzca, insann aslnda peinde olduu ticari am aca bir
an nce varm ak iin duyduu sabrszl artrr. Arasal
olm ayan sz anlam sz saylr, kurgu olan dierleri ise ger
ek d. Deer yarglar, ya reklam ya da bo laf olarak al
glanr. Ama bu yolla balayclktan uzak bir belirsizlie
brnen ideoloji, ne saydam lar ne de zayflar. deolojinin
tam da bu belirsizlii, dorulanam ayan eylere balanm ak
konusunda gsterdii yar bilim sel isteksizlik, bir tahak
km arac olarak ilev grr. deoloji, var olann vurgulu
ve sistem li kutlanna dnr. K ltr en dstrisi, tuta
naklarn anlatm biimini benimseyerek var olan dzenin
yadsnam az peygam beri olm a eilim indedir. Y ounlukla
ryla kavray engelleyen grn leri birebir tekrarlaya
rak, aka grnen yanl bilgilendirm e ile belirgin haki
katin sarp kayalklar arasnda ustaca manevra yapar ve ke
sintisiz, her yerde var olan grnler dnyasn lk ola
rak belirler. deoloji, zalim varoluun fotoraf ile, varolu
un anlam na ilikin plak yalan (ki asla dorudan sylen
mez, ima yoluyla zihinlere kaznr) arasnda ikiye blnr.
Gerekliin tanrsalln gsterm ek iin, o gereklik kinik
bir tavrla yalnzca srekli yinelenir. Byle fotolojik bir ka
ntlama kesin olmayabilir, am a kar konulam az bir etkisi
vardr. T ekdzeliin g c n d en k u k u duyan budaladr.
82

Kltr endstrisi kendisine ynelik itirazlarla birlikte, ta

rafsz biim de kopyalad dnyaya ynelik itirazlar da
bastrr. nsan bu yaam a katlm akla dan arkasnda kal
m ak arasnda bir seim yapm ak zorunda kalr. Sinem a ve
radyoya kar kp sonsuz gzellikte ve am atr tiyatroda
direten tarallar, siyasal adan , kitle k ltr n n kendi
yandalarn gtrm ekte olduu noktaya im diden u la
mlardr. Kitle kltr, artk baba ideali ya da duygularn
egemenlii gibi eski dleri gerektiinde ideoloji diye aa
layp bir kenara itebilecek kadar glenmitir. Yeni ide
olojinin nesnesi dnyann olduu halidir. O, kt varoluu
olabildiince ayrntl biim de betimleyip olgular lemine
kararak olgu kltnden yararlanr. Byle bir terfi son u
cunda salt varolu anlamn ve adaletin ikam esine dnr.
Gzel olan, kam erann yeniden rettiidir. ekilite dnya
seyahati kazanm a umutlarnn suya dm esi, seyahatin iz
leyecei gzerghta ekilen birebir fotoraflarn yaratt
hayal krklna karlk gelir. zleyicinin film de grd
talya deil, talya diye bir yerin var olduunu gsteren g
rntlerdir. Film , Amerikal bir kzn zlem lerini gidere
bilmek iin gittii Parisi ssz ve hzn verici bir yer gibi
g sterm eye c ret eder. A sln d a am ac , gen k z dah a
amansz bir biim de, evinde de tanabilecei kurnaz Ame
rikal gencin kollarna atmaktr. Yaamn s r p gitm esi ve
sistem in, son evresinde, kendisini ayakta tutan insanlar
hemen yok etmek yerine yeniden retmeye devam etm esi,
sistem e anlam kazandrr ve yararlym gibi grnm esine
neden olur. leri gitm ek ve etkin olm ak sistem in kr k
rne srp gitm esine ve deiLirilemezligine hakl bir ne
den oluturur. Tekrar eden her ey salkldr; ister doa
nn ister endstrinin dngs olsun. Dergilerde hep ayn
bebekler srtr durur, caz m akinesi gm br gm br al
maya devam eder. Sanatn tekniklerinde kaydedilen tm
83

ilerlemelere, tm kurallara ve uzm anlam alara, tm bu ko

uturm aya ramen, kltr endstrisinin insanl doyur
duu ekmek, basm akalbn temel ta olarak kalr. Kltr
endstrisi yaam dnglerinden beslenir; annelerin her e
ye ramen hl ocuk dourm alarna, arklarn her eye
ram en du rm am asn a (h akl olarak ) du yulan hayretten
beslenir. Var olan koullarn deim ezlii bu sayede tala
r. Chaplinin Hitler zerine filminin sonunda dalgalanan
baaklar, ayn anda iitilen ani-faist zgrlk kon um as
n boa karr. Bu baaklar, UFAn n * genlik kam pndaki
gnlerini yaz rzgrnda filme ald bir Alman kzn uzun
sar salarna benzer. Toplumun tahakkm dzenekleri ta
rafndan toplum un iyiletirici antitezi olarak sunulan d o
a, iyiletirilemez toplumun iine ekilip gayri tabiiletiri
lir. Aalarn yeil, gkyznn mavi olduuna ve bulutla
rn havada szldne ilikin gvence veren imgeler, as
lnda fabrika bacalaryla benzin istasyonlarnn ifreli ifa
deleridir. te yandan arklarla makineler alabildiine par
lak grnm elidir ki, onlar da byle bir aa ve bulut ruhu
tayor grnsn. Bylece doa ve teknik, eski olana kar
seferber edilir. Eski, liberal toplum un gnm z insannn
hafzasndaki sahte im gesidir: gya insanlar o zam an, bu
gnn insannn yapt gibi ak hava banyolar alm ak ye
rine, pell odalarda skntl saatler geirirler veya zaten
bulunduklar yerden hibir fark olmayan uzak yerlere ro
ket hzyla um ak varken, tarih ncesi Benz m odellerinde
arzalarla urarlar. Dev trstlerin giriim cilie kar zafe
ri, kltr endstrisi tarafndan giriim ciliin ebed nitelii
ne kant diye gsterilir. D m an, oktan yenilgiye uratl
m olan dnen znedir. Dar grl kk burjuvalara
dm an Hans Sonnensfsserin dirilii ve Babamzn Evinde
* Alman film stdyosu. Hitler dnem inde propaganda aracna dnt - e.n.

84

Hayat adl film izlenirken duyulan huzur, ayn zihniyetin

rnleridir.
Ancak bu ii boaltlm ideolojinin bir konuda hi akas
yoktur: h erk ese y aam sal gerek sin im leri sa lan acak tr.
Kim se alk ekm em eli ve memelidir. Buna uymayan
herkes toplam a kam pna gider. Miller Almanya'snda anla
tlan bu fkra, kltr endstrisinin btn kaplar zerine
yazlm bir iardr. Kltr endstrisi safa bir kurnazlkla,
toplumun son haline zg bir durum u oktan mevcut sa
yar: gerek destekilerini kolayca tespit edebileceini. G
rnte herkesin zgrl gvence altndadr. Resm ola
rak kimse dndklerinden tr hesap verm ek zorunda
deildir. Buna karlk herkes kk yalardan itibaren top
lumsal denetimin en hassas aralarn oluturan kiliselere,
kulplere, m eslek kurulularna ve benzer iliki alarna
hapsolm utur. Kendini m ahvetm ek istem eyen herkes, bu
aygtn tartsnda fazla hafif kmaktan kanmaldr. Yoksa
yaamn gerisinde kalacak ve eninde sonunda yok olup gi
decektir. M eslek geliim de, zellikle serbest m esleklerde,
uzmanlk bilgilerinin ilke olarak kuralc bir zihniyete bal
olm as, baar iin yalnzca uzmanlk bilgilerinin yeterli ol
duu yanlsam asn dourur. Oysa iin asl, toplumun akl
d planlamaclnn bir paras olarak yalnzca sistem e sa
dk olanlarn yaam lar bir lde yeniden retilir. Yaam
standardnn basam aklar, farkl toplum tabakalarnn ve bi
reylerin sistem e duyduklar isel ballk dzeyine denk
der. Yneticiler, gvenilir bir kesim dir; en az izgi ro
manda olduu kadar gereklikle de yaayan, kk bro
alan D agw oo d* da gvenilirdir. Am a kim alk ekip
yorsa, aslnda bir gelecei varsa bile damgalanr. O artk
* Trkiyede Basri" adyla tannan izgi roman karakteri - e.n.

85

toplum ddr [outsiderl ve cezas lm olan sular dnda

ilenebilecek en ar su budur. Film lerde oulsider en iyi ih
timalle, sinsice tolerans gsteren bir mizahn nesnesine, ya
ni kendine zg bir karaktere, ama ounlukla kt adam
karakterine brnr ve daha sahneye kar kmaz, olayla
rn gerektirdiinden nce kt karakter olarak tehis edilir
ki, toplumun iyi niyetli kiilere kar olduu dnlm e
sin. Gerekten de bugn daha st dzeyde bir sosyal devlet
kurulmaktadr. Teknik an gelitii iin retici olarak kit
lelerin kendi lkelerinde ilke gerei lzum suz hale geldii
bir ekonom i, birileri kendi konum lann koruyabilsin diye
ayakta tutulur. deolojik yanlsam aya gre iiler (yani bizi
asl besleyenler), ekonom inin yneticileri (yani beslenen
ler) tarafndan beslenmektedir. Bylelikle birey, gvenliksiz
bir durum a der. Liberalizm koullarnda yoksullara tem
bel gzyle baklrd, bugnse yoksullara otom atik olarak
kukuyla baklr. Darda, kimsenin bakmn stlenmedii
insanlarn yeri toplama kamp ya da en aalk ilerin ve
teneke mahallelerinin cehennemidir. Kltr endstrisi, y
netilenler iin duyulan olum lu ve olum suz kaygy, n am us
lu insanlarn dnyasnda var olan dorudan dayanma ola
rak yanstr. Hi kimse unutulm az: her yerde komular, so s
yal yardm grevlileri, Dr. G illespieler* ve aile filozoflar
vardr. Hepsi son derece iyi yreklidir. Kiinin kendi yozlu
u onlara engel olmad srece, toplumsal sistem in retip
durduu sefaleti, bireysel mdahaleler sayesinde iyiletirile
bilir vakalara indirgerler. letme uzmanlarnn ngrd
ve retimi artrmak iin her fabrikada ara gibi kullanlan
iyerindeki arkadalk balar, kiisel drtnn son izlerini
bile toplumsal denetime tbi klar ve retim srasnda do
an insan ilikileri dolaysz bir grnm altnda tekrar kii
*

86

Dr Ki!d a n adl televizyon dizisindeki yal doktor - e.n.

sel alana ekilir. Bu tr manevi sadakalarn uzlatrc gl

gesi, btncl bir biimde fabrikalardan toplum a sram a
dan ok nce, kltr endstrisine ait filmlerin ve radyo ya
ynlarnn zerine yaylmaya balamt. Bilimsel baarlar
kurgusal bir insan yarar kisvesine brndrlm ek zere
m etin yazarlarnca m erham et edim leriym iesine allanp
pullanan, insanln velinimetleri ve hayrseverleri, halkla
rn n derleri iin du b lrl k ilevi grrler. Bu nderler
merhametin ortadan kalkmasn buyururlar ve hasta insan
larn hepsini yok ederek btn bulac hastalklar nlem e
yi baarrlar.
Bu altn kalp vurgusuyla, toplum kendi yaratm oldu
u aclar itiraf eder: herkes, bu sistem iinde artk aresiz
olduunu biliyor ve ideoloji bunu hesaba katm ak zorunda
dr. K ltr en d strisi, aclar d oalam a ark adalklarn
perdesi ark asn d a gizleyeceine, bu aclarla k ork u su zca
yzlem ekle gurur duyar ve sknetini zorlukla koruyarak
onun varln tanr. Bu sknetin yaratt pathos, skne
ti gerekli klan dnyay temize karr. Yaam ite byledir;
bu kadar etin, am a bundan dolay da bu kadar gzel ve
salkl. Yalan, trajik olandan korkmaz. N asl btncl top
lum insanlarn acsn ortadan kaldrmayp, aksine onu pla
nna dahil ediyorsa, kitle kltr de trajik olan benzer bi
imde kullanr. Israrla sanattan bir eyler dn almas bu
yzdendir. Sanal, saf elencenin kendi kendine yaratam a
d, am a gereksinim ini duyduu trajik tz salar. Eer
elence, g r n olduu gibi kopyalam a ilkesine sadk
kalacaksa, bu trajik tze ihtiya duyacaktr. Trajik olan,
dnyann hesaba katt ve onaylad itici bir g haline
gelirse, bir ltfa dnr; bylece, hakikatin um ursanm a
d su lam as k arsn d a koru m a salar, oy sa hakikat,
alayc bir zntyle temellk edilmitir. Trajik olan, san
srlenm i m utluluun yavanlna ilginlik katt gibi, il87

ginligi de kullanl hale getirir. Kltr endstrisi, kltrel

bakm dan daha iyi gnler grm tketiciye oktandr yok
edilm i derinliin ikam esini, dzenli izleyicisine de prestij
gerei sahip olm as gereken bilgi krntlarn sunar ve her
kesi teselli eder: hl gl ve gerek bir insan yazgs ola
sdr ve bu yazgnn dnsz biim de yanstlmas kanl
mazdr. Bugn ideoloji yalnzca kesintisiz dzlkteki varo
luun bir kopyasndan oluur ve varolua, gerekli grlen
acdan ne kadar ok katlrsa, varolu da o lde grkem
li, parlak ve gl grnr. Varolu bylece yazg haline
gelir. Trajik olan, ibirlii yapm ayan herkesin yok edilecei
tehdidine indirgenir; oysa onun elikili anlam, bir zam an
lar insann m itsel tehdide kar um utsuz direniinde yatar
d. Trajik yazg, hakl cezaya dnr - burjuva estetiinin
onu eskiden beri dntrm ek istedii eye. Kitle kltr
nn ahlak, dnk ocuk kitaplarnn d m ahlakdr.
Birinci sn f bir yapm da kt karakter, (szde nesnel bir
kesin likle), daha gereki olan rakibesinin m utluluun u
eitli oyunlarla elinden almaya alan isterik bir kadn klgm dadr ve hayat, hi de teatral olmayan bir lm le son
bulur. Bu bilim sellie elbette ancak zirvedeki yapm larda
rastlanr. Aalara indike giderler azalr. Orada trajik ola
nn dilerini sosyo-psikolojik yntemler olm adan skerler.
Adna layk her Macar-Viyana operetinin ikinci perdesinde,
nc perdeye yanl anlam alar dzeltmekten baka bir
ey kalm asn diye, trajik bir sonun gelmesi gerekir. Ayn bi
imde kltr endstrisi de trajik olana rutinin iinde sabit
bir yer verir. Trajik olann herkese bilinen bir tarifinin ol
mas, onun henz evcilletirilm em i olduuna ilikin kay
glar yattrmaya yeter. Budala kadn dizilerinden en zir
vedeki yapm lara kadar kitle kltrnn tmn kapsayan
dram atik forml, bir ev kadn tarafndan dile getirilmitir:
getting into trouble and ou again" [bam belaya sokup
88

tekrar kurtulm ak]. Toplum kurallarna aykr bir ak yaa

yan kadn ksa sren m utluluunu hayatyla dese de, ya
da filmdeki kt sonun sayesinde yaam n deim ez olgu
lar daha iyi grnse de, iyi niyetlerle balayp dnlebi
lecek en kt sonla biten filmler bile dzeni onaylayp tra
jik olan yozlatrr. Trajik film, bir slah etm e kurum una
dnm tr. Sistem in basks altndaki varolular yzn
den cesaretleri krlan kitleler, fkenin ve hrnln her
yerde grld uygarl zorla uygulanan davranlar bii
minde ortaya koyarlar; dzene boyun em eleri, acm asz
yaamn grntleri ve ona maruz kalanlarn rnek tutum
lar sayesinde salanr. Kltr, devrim ci igdler kadar
barbar igdlerin evcilletirilmesine de her zam an katkda
bulunm utur. Endstrilem i kltr bundan fazlasn ya
par. O, bu acm asz yaamn hangi koullarda srdrlebi
leceini zihinlere kazr. Birey, kendini o bkt kolektif g
ce brakabilm ek iin, bkknln itici bir g olarak kul
lanmak zorundadr. Bireyi gnlk yaam da bezdiren o sonu
gelmez aresizlik anlarnn filmde aynen yinelenm esi, her
naslsa, bireyin varoluunu srdrebilecei vaadine dn
r. Kii kendisinin bir hi olduunu anlayp yenilgisinin
altna im zasn att andan itibaren iin iinde saylr. Top
lum um utsuz insanlardan oluur, bu yzden dolandrclara
av olur, ite bu eilim, [Alfred Dblininl Berlin Alexander
Meydan ve [Hans Falladann] Kk Adam Ne Oldu Sana
gibi faizm -ncesi nemli Alman rom anlarnda, sradan bir
filmde ya da caz mziinde etkili bir biimde ortaya k
yordu. H epsinin ortak kon usu, temelde, erkein kendini
alaya almasdr. Ekonom ik bir zne, giriim ci, m lk sahibi
olm a im knlar hepten ortadan kalkmtr. Bakkala varana
dek, ynetimi ve m iras yoluyla devri sayesinde burjuva ai
lesinin ve aile reisinin konum unu temellendiren tm ser
best m eslek iletmeleri, aresiz bir bam lla itildi. Herke
89

sin cretli olduu bu cretliler uygarlnda babann zaten

kukulu olan saygnl da sona erer. Bireyin dolandrcl
a, ie, m eslee ya da partiye kar tavr (buralara kabul
edilmesinden nce ya da son ra), Fhrerin kitlelere seslenirkenki ya da n sevgilisine ilan- ak ederkenki jestle
ri, hepsi garip bir m azoistlige brnr. Bu topluma ahlak
uygunluklarn gsterm eleri iin herkese zorla benim seti
len tavr, yetikinlie adm treni srasnda rahipten tokat
yerken etrafnda dnp basm akalp bir biimde glm se
meye alan olan ocuunun tavrn hatrlatr. Ge kapi
talist dnem de var olm ak , hi bitm eyen bir yetikinlie
adm trenidir. H erkes, tokatlar indiren gle tam am en
zdeletiini gsterm ek zorundadr. Bu durum cazn, ak
sam ay hem alaya alp hem de norm haline getiren senkop
ilkesinde de mevcuttur. Radyodaki alak arkclarn hadmlarnkini andran sesi, m irasyedi kzn smokiniyle yz
me havuzuna den yakkl sevgilisi, hepsi, sistem in in
sanlara boyun edirm ek iin dnm ek zorunda olduklar
eye birer rnek oluturur. H erkes bu kadiri m utlak top
lum gibi olabilir, herkes m utlulua kavuabilir, yeter ki te
peden trnaa teslim olsun ve m utluluk talebinden vazge
sin. Toplum bireyin zayflnda kendi gcn fark eder ve
o gcn bir ksmn ona geri verir. Direnme gcnden yok
sun olm alan, sadk emir erleri diye nitelendirilmelerine ne
den olur. Trajik olan ite byle yok edilir. Birey-toplum
kartl, bir zam anlar trajik olann tzn meydana geti
riyordu ve gl bir dm an, ok byk bir felaket, kor
kutucu bir sorun karsnda yiitlii, duygularn zgrl
n4 yceltiyordu. G nm zde trajik olan, toplum un ve
bireyin o yanl zdeliinin hiliinde eriyip gitti. Yine de
toplum un ve bireyin korkular trajik olann anlam sz g
rntsnde belli belirsiz seilebilir. Bununla birlikte bu b
tnlem e m ucizesi, yani ynetenlerin diren siz olan lar
90

aralarna alm ak iin kullandklar, dik kafallklarn ezen

yardmseverlik, faizme iaret eder. Dblinin, Biberkopfa *
sm ak diye sunduu insancllkta da, toplum sal sorunlara
iaret eden filmlerde de faizmin im ekleri fark edilebilir.
Trajik olan geride brakan bu snm a, kendi yok oluunu
alatabilm e yetenei, yeni kuan iinde kk salmtr. Ye
ni kuak her ii yapabilir, nk em ek sreci kiilerin belli
bir ie bal kalm asna izin vermez. Bu, kendisini ilgilen
dirmeyen bir savatan eve dnen askerin ya da sonunda o
param iliter rgtlerden birine katlan vasfsz iinin h
zn verici esnekliini andnr. Trajik olann ortadan kald
rlmas, bireyin de yok edildiini dorular.
Bireyselliin kltr endstrisinde bir yanlsam a haline gel
mesi, yalnzca retim tarznn standartlatrlm olm asn
dan kaynaklanmaz. Bireysellie, ancak bireyin genel olanla
kaytsz artsz zdeletiine ilikin bir k u ku kalm azsa
gz yumulur. C azdaki norm latrlm doalam adan, z
gn kiilii gzne giren o bir tutam satan anlalan film
yldzna kadar, her yerde bir szde bireysellik hkimdir. Bu
durum da bireysellik, genel olann rastlantsal olan, rastlan
tsalln ele verecek biimde dam galam a yeteneine indir
genir. Sergilenen bireyin inat suskunluu ya da zarif tavr
lar, aralanndaki farkn bir milimetreyi bile gem edii Yale
kilitleri gibi seri halde retilir. Benliin zgn nitelii, top
lum sal olarak k ou llan d rlm bir tekel rn dr, am a
san ki do alm gibi gsterilir. zg n l k byk biim ine,
Fran sz ak san m a, fahienin derinden gelen sesin e, Lubilsch dokun uuna * * indirgenmitir: bunlar, film yldzn
Franz Biberkopf, Berlin Alexander Meydan romannn bakiis - c.n.
* * Ernst Lubitsch (1892-1947), Alman ynetmen. 1922'den itibaren Holiywoo d da film ekm eye balad. H itler'le dalga geen Olmak ya da Olmamak
(1942), Greta Garbo'nun oynad Ninotchka (1939) gibi komedileri mehur

91

dan cezaevindeki m ahkm a kadar herkesin, genel olann

gc karsnda bireysel yaamn ve ehresini teslim ettii
birrnek kimlik kartlarnn zerindeki parm ak izleri gibi
dir. Szde bireysellik, trajik olan anlamann ve zehrinden
arndrmann nkouldur: bireylerin aslnda birer birey de
il de genel olana ait eilimlerin dm noktalan olmalar
sayesinde, bireyleri kolaylkla genellie geri ekmek m m
kndr. Kille kltr, bireyin burjuva a boyunca sergi
ledii o kurgusal nitelii aa vurmaktadr; haksz olduu
tek nokta, byle bulank bir genel ile tikel uyumu yaratm
olm akla vnmesidir. Bireysellik ilkesi balangtan beri e
likilerle doluydu. Her eyden nce bireyselleme gerekten
baarlamad. Varln korum ann snfsal biimi, herkesin
tre zg varlk aam asnda kalmasna neden oldu. Her
burjuva karakteri bir dierinden uzaklarken, hatta zel
likle uzaklarken, hep ayn eyi, rekabeti toplumun katl
n da vuruyordu. Gelgelelim toplum un dayand birey,
kusurunu kendi iinde barndryordu; nk grnte
zgr olm asna ram en, aslnda toplum un ekon om ik ve
toplumsal aygtlarnn bir rnyd. G, gce boyun egdirilenlerin onayn istediinde her zaman o srada var olan
iktidar ilikilerine yaslanmtr. Bu arada burjuva toplumu
kendi yolunda ilerlerken bireyin gelim esine de n ayak ol
mutur. Teknik, kendisini idare edenlerin iradesine kar
gelerek insanlar ocuk olm aktan karp birer kii haline
getirdi. Ama byle bir bireyselleme srecinde kaydedilen
ve bireysellik adna gerekletirilen her ilerleme, bireysel
likten dn verilmesine ve sonunda herkesin kendi amac
dnda hibir ey grm em esine yol at. Burjuvann yaam
i ile zel hayat, zel hayat gsteri ile mahremiyet, mahre
miyeti de evliliin ask suratl birliktelii ile yalnzln, ya
dur. Lubisch dokunuu ifadesi, ynelmenin nevi ahsna mnhasr stiline
iaret etmek zere kullanlan, yerlem i bir ifadedir - e.n.

92

ni kendisinden ve herkesten k opu k olm ann ac tesellisi

arasnda gidip gelir. Bylelikle burjuva, neredeyse hem co
kulu hem de kzgn bir N aziye ya da dostluu ancak social contact biim inde, yani isel bakmdan birbirine kayt
sz insanlarn sosyal temas olarak dnebilen byk kent
sakinine oktan dnm tr. Kltr endstrisinin birey
sellii bu kadar baarl biimde istedii gibi kullanabilm e
sinin balca nedeni, toplumun bu krlgan doasnn te
den beri onun iinde yeniden retiliyor olm asdr. Film
kahramanlarnn ve yaamlarn alm adan srdren kim
selerin, dergi kapaklarndan kartlan patronlara gre kon
feksiyon yntemiyle yaratlm ehrelerinde, zaten kim se
nin artk inanm ad o k halesi dalm aya yz tutmutur.
Bu kahraman-modellere beslenen sevgi, insan nefes nefese
brakan yknm e sayesinde nihayet bireysellem enin zor
luklarndan kurtulm u olmann verdii gizli tatminden bes
lenmektedir. Kendi iinde elikili ve dalm aya yz tut
m u bu kiilik biiminin kuaklarca srem eyecei, sistem in
bu trden bir psikolojik yarlma nedeniyle yklaca ya da
insanlarn yalan dolanla ikame edilen bu trden bir birey
sellie artk kallanam ayaca konusunda herhangi bir um ut
beslemek bounadr. Kiiliin birlii denen eyin bir yanl
sam a olduu, Shakespearein Hamletinden bu yana aktr.
G nm zn yapay yoldan retilmi fizyonomilerine bak
lrsa, bir zam anlar insan yaam diye bir kavramn var oldu
u oktan unutulm u gzkyor. Yzyllar boyunca top
lum kendini Victor M ature ile M ickey Rooneyin geliine
hazrlamtr. Yok ettikleri bireysellii gerekletirmeye ge
liyorlar.
Vasat olann kahram anlatrlm as, ucuzluun kltnden
ayrlamaz. En yksek cretleri alan yldzlar, ad olmayan
m arkalarn reklam fotoraflarna benziyor. Yldzlarn ge
nellikle reklam modelleri arasndan seilmeleri bouna de
93

ildir. Baat beeni, idealini reklamdan, baka bir deyile ti

cari gzellikten devirir. Demek ki sonunda Sokratesin g
zelin kullanl olduu sz ironik biimde de olsa gerek
leti. Sinemada bir btn olarak kltr trstnn reklam,
radyodaysa kltr rnlerini m add olarak var eden mealarn rtkanl yaplyor. nsan az bir para karlnda
milyonlara mal olm u bir filmi grebilir, daha azyla da, ar
dnda dnyann serveti bulunan ve her satla bu serveti da
ha da artran bir sakz satn alabilir. Gyaben, am a evrensel
oy hakk araclyla, ord ularn byk servetleri bilinip
onaylanrken, snrn ardnda fuhua izin verilmez. Hi de
yle olm adklar halde, dnyann en iyi orkestras olarak
nitelendirilen orkestralar oturm a odalarmza bedava getiri
lir. Alay edercesine dnya bir cennete benzetilir, tpk rk
topluluu tasarmnn gerek bir insan topluluunu taklit
etmeye alm as gibi. Herkese bir eyler sunulur. Berlinde
ki eski Metropol Tiyatrosuna giden bir taralnn insanlar
para iin neler yapyor yorum u, kltr endstrisi tarafn
dan oktan benim sendi ve bizzat retimin tz haline geti
rildi. Yapmlara daim a srf yaplabilm i olmaktan ileri gelen
bir zafer edas elik etmekle kalmaz, yapm byk lde
bu zaferin kendisidir. Gsteri [show], herkese sahip oldu
un tm yetenei gsterm ek anlam na gelir. Gsteri hl
bir panayr elencesi saylr, ne ki kltrn um utsuz biim
de hastalk bulatrd bir panayr. Eski panayr rtkan
larnn sesine uyan insanlar, adrda onlar ne beklediini
nceden bildikleri iin, uradklar hayal krkln cesur
bir glm sem eyle nasl alattlarsa, film izleyicisi de anla
yla sinem a kurulularna sadk kalr. Seri retilen lks e
yalarn ucuzlam as ve onun tamamlaycs evrensel doland
rclkla birlikte, sanatn meta niteliinde bir deiim bala
mtr. Yeni olan ey, sanatn m ealam as deildir: bu yeni
liin ilgi ekici yn, sanatn ne olduunu gnm zde he
94

vesle itiraf etmesi ve kendi zerkliinden vazgeip tketim

mallarnn arasndaki yerini gururla almasdr. Sanatn ayr
bir alan olarak var olm as, teden beri ancak burjuva sanat
biiminde var olm asyla m m knd. Piyasa zerinden da
yatlan toplum sal am asallgn olum suzlanm as olarak sa
natn zgrl bile, meta ekonom isine znden bal ka
lr. Kendi yasasna bal kalarak meta loplum unu olumsuzlayan saf sanat yaptlar, her zaman birer metayd: sanat
lar, 18. yzyla dek, sip ari sahiplerinin him ayesi altnda
pazardan korunduklar srece onlarn ve amalarnn emrindeydi. Yksek dzeydeki yeni sanat yaptlarnn am a
szlklarysa, pazarn anonimliginden ileri gelir. Pazarn ta
lepleri o kadar eitli biimlerde dolayldr ki, sanat belirli
dayatmalardan bak saylr; ama bu yalnzca belli lde
geerlidir, nk btn bir burjuva tarihi boyunca sanat
nn zerkliine yalnzca tahamml gsterilm itir ve bundan
dolay o zerkliin barndrd hakikatsizlik sonunda san a
tn toplumsal tasfiyesine yol amtr. Pazar ile burjuva sa
nat zerkliinin m eydana getirdii kartlarn birlii iin
m uhteem bir rnek, lm deindeki Beethovendir. Wal
ter Scotn bir romann, Bu herif para iin yazyor! hay
kryla frlatp atan besteci, pazarn u noktada yadsnm a
s saylan son kuartetlerinin sat pazarlklar srasnda de
neyimli ve inat bir i adam olduunu kantlar. deolojiye
teslim olanlar, Beethoven gibi bu elikiyi kendi retimleri
nin bilinliligine katanlar deil, onu rtbas edenlerdir. Beet
hoven para kaybndan tr duyduu fke zerine doa
lama yapm ; dnyann basksn kendi stne alarak este
tik yoldan am aya alan metafizik Es M uss Sein da ka
dn khyasnn maa taleplerinden tretmitir. dealist este
tiin am asz am asallk ilkesi, burjuva sanatnn toplumsal
olarak boyun edii emann tersine evrilmesidir: idealist
estetie gre sanal, pazarn buyurduu am alar bakmndan
95

am ad olandr. Sonunda elenceye ve dinlenceye dnk

taleplerle birlikte am asallk, am aszlk lem ini tketti.
Gelgelelim, sanatn deerlendirilebilir olm as talebinin b
tnsellik kazanm asyla, kltr metalarnn isel ekonom ik
yapsnda bir deiiklik grlmeye balar. Antagonist top
lum da insanlarn san al yaptndan umduklar yarar, byk
lde, yarar ilkesine balanarak ortadan kaldrlan yarar
szlk ilkesinin varln kabul etmektir. Kendini tmyle
ihtiyaca uyduran san al yapt, yerine getirm esi beklenen
kurtulu, yani yararllk ilkesinden kurtulu hakknda in
sanlar daha batan aldatm olur. Kltr metalarnn aln
mas srasnda ortaya kan ve kullanm deeri diye adlan
drlabilecek deer, deiim deeriyle ikame edilirken, keyif
almann yerini grp haberdar olm ak, erbap olmann yerini
de prestij dknl alr. Tketici, kurum lanndan yakas
n kurtaramad elence endstrisinin ideolojisi haline g e
lir. Life ve Times dergilerine abone olmak nasl bir zorunlu
luksa, Mrs. Miniveri * grm ek de bir zorunluluktur. Her ey,
yalnzca, baka bir eye yararl olup olm am as asndan al
glanr; bu baka ey ne kadar bulank grnrse grnsn.
Her ey, olduu ey iin deil, deitirilebilir olduu srece
deerlidir. Sanatn kullanm deeri, dier bir deyile sanatn
varl tketicinin gznde bir feti haline gelir; asl feti,
yani sanat yaptlarna toplum sal olarak biilen ve stelik
dzeyleriyle kartrlan prestij deerleriyse, sanat yaptlar
nn tek kullanm deeri, tketicinin keyif ald tek nitelik
haline gelir. Sanatn meta nitelii, tam olarak kendini ger
ekletirerek dalr. Sanat bir meta trdr, yani tketime
uygun biimde hazrlanm, kayda alnm, endstri reti
mine uyarlanm, pazarlanabilir ve deitirilebilir bir rn

* Jan Sruthern Times dergisindeki stununun hayal karakteri. Ayn adla [ilme
ekildi - e.n.

96

dr. Satlm ak iin var olan, fakat satlk olm ayan bir meta
tr olan san al iin ticaret bir am a olm aktan kp tek ilke
haline geldii zam an, sanat btnyle ikiyzl bir biimde
satlam az olur. Radyodan yaynlanan bir Toscanini konseri
belli bir anlam da satlk deildir. Konser bedavaya dinlene
bilir ve ayn zam an da senfoninin her bir notas m ziin
reklam lar tarafn dan kesintiye uratlm ay acam a ilikin
hayranlk uyandran bir reklam ierir: This concert is bro
ught to you as a public service. [Bu konser size bir kamu
hizmeti olarak sunulm aktadr] Buradaki yanlsam ann d a
yana udur: Radyo kanallar tm birleik otom obil ve sa
bun reticilerinin krlar ve tabii ki btn bu radyolar re
ten elektrik sanayiinin artan cirosu zerinden dolayl ola
rak aldklar dem eler sayesinde ayakta kalr. Radyo, kitle
kltrnn bu ge gelen ilerici ocuu, filmin szde paza
rnn film endstrisini imdilik ulam aktan alkoyduu so
nulara ulam aktadr. Ticar radyo sistem inin teknik yaps,
radyoculuu, film endstrisinin kendi alannda hl cesaret
edebildii liberal sapm alara kar bak klar. Radyoculuk,
egemen bir btn tem sil eden zel bir iletm edir ve bu
bakmdan dier tekil trstlere gre hayli ileridedir. Chester
field ulusun sadece sigarasdr - oysa radyo ulusun sesidir.
K ltrel r n lerin tam am en m eta alaruna ekilm esiyle,
radyo kendi kltr rnlerini tketiciye meta olarak sat
maktan olduu gibi vazgeer. Amerikada radyo dinleyicile
ri herhangi bir cret demez. Bu sayede karszlk ve taraf
szlk gibi aldatc bir grnm kazanr; bu da faizm iin
lam bir nimettir. Faizm de radyo Fhrerin evrensel enesi
ne dnr; so k ak hoparlrlerinden duyulan sesi, modern
propagandadan ayrt edilm esi zaten g olan ve panik yara
tan siren sesleriyle birleir. Nasyonal Sosyalistler radyo ya
ynnn kendi davalarna biim kazandrdm biliyorlard tpk matbaann reform hareketindeki ilevi gibi. G rld
97

ki Fhrerin, din sosyolojisi tarafndan icat edilen o metafi

zik karizm as, yalnzca radyo konum alarnn her yerden
duyulabilir oluundan kaynaklanyordu, bu da kutsal ru
hun her yerde var olm asnn eytanca bir parodisini gerek
letirir. Szn her yere nfuz etmesi gibi m uazzam bir olgu,
ieriin yerini alr; tpk radyo Toscanini aldnda ieri
in, yani senfoninin yerini bu yapt almay m m kn klan
iyilikseverliin alm as gibi. H ibir dinleyici o senfoninin
gerek balamn artk anlayam az; Fhrerin konum asnn
da yalandan ibaret olm as gibi. nsan sznn sahte bir ila
hi emir olarak m utlaklatrlm as, radyonun ikin eilim i
dir. Salk veren sz emre dnr. Hepsi ayn olan metalara
farkl m arka adlar altnda vgler dzlm esi, La Traviala
ile Rienzi uvertrleri arasnda sunucunun przsz sesiyle
bilimsel verilere dayanarak mshil ilacna vgler dzm esi,
srf aptall nedeniyle srdrlem ez oldu. Nihayet bir gn
retimin, tercih olana yanlsam asyla perdelenen diktas,
yani zgl reklam, Fhrerin ak kom utasna dnebile
cek. Toplum sal retim den halklarn asgari gereksinim leri
iin ne kadar ayrlacan kendi aralarnda kararlatran b
yk faist racketler [dolandrc] toplum unda, insanlar
belli marka bir toz deterjan kullanmaya davet etm ek anakronist bir davran olurdu. Bu nedenle Fhrer daha modern
yoldan, yani laf fazla gevelemeden hem holokost hem de
dknt mallarn tketimi iin dorudan emir verir.
Daha bugnden kltr endstrisi sanat yaptlarn siyas
sloganlar gibi paketleyip indirimli fiyatlarla o isteksiz izleyi
ci kitlesine yutturuyor ve sanat keyfi, parklar gibi halka ak
hale geliyor. Ancak, sanat yaptlarnn gerek meta nitelii
nin dalmas, bu niteliin zgr bir toplumun yaam bii
mi sayesinde ald anlam na gelm ez; sanal yaptlarnn
kltr mallarna indirgenmesini engelleyen son kalenin de
dt anlam na gelir. Eitim alma ayrcalnn ucuzluk
98

yaparak yok edilmesi, kitlelere eskiden dlandklar alanla

rn yolunu amad gibi, var olan toplumsal koullar altn
da eitimin kne ve barbarca bir abuk sabuklugun iler
lemesine hizmet eder. 19. yzylda veya 20. yzyln bala
rnda bir tiyatro oyununu izlemek ya da bir konser dinle
mek iin para verenler, o sanat gsterisine en azndan para
sna gsterdii kadar sayg gsterirdi. Verdii parann kar
ln alm ak isteyen burjuva, zaman zaman sanat yaptyla
bir iliki kurm aya almtr. Wagnerci m zik dramlarnn
klavuzlar ve Faust zerine yazlan yorum lar bunun belge
leridir. Bunlar, gnm zde sanal yaptnn zerine ekilm e
si gereken yaam yks cilasna ve baka zorunlu uygula
malara gei niteliindedir. Sanat ticareti m rnn baharn
dayken bile, deiim deeri kullanm deerini salt bir eklen
tiymi gibi srm da tamyordu; tam tersine, kullanm dee
rini kendi nkoulu olarak gelitirmiti ve bu, sanat yapt
na toplum sal adan yaramt. Pahal bir ey olduu sre
boyunca sanat burjuvaya engel oluyordu. Bu artk sona erdi.
Her trl engelin, hatta aradaki para aracnn ortadan kalk
masyla birlikte, sanata ak olanlarn sanata bu kadar yak
lamas yabanclam a srecini tamamlam ve zafer kazanan
eylem enin sanca altnda iki taraf birbirine benzem eye
balamtr. Kltr endstrisinde eletiriyle birlikte sayg da
yok olur; ilki mekanik uzmanlk, kincisi hretin unutkan
klt tarafndan miras alnr. Tketiciye artk hibir ey pa
hal gelmez. Yine de tketiciler, bir eyin fiyat dt l
de kendilerine verilenin de azaldn sezinlerler. G ele
neksel kltre ideoloji diye duyulan ifte gvensizlik, en
dstrilem i kltre dolandrclk diye duyulan gvensiz
likle karr. Bedava sunulan, dzeyi dm sanat yaptlar,
aracnn onlar benzettii dkntlerle birlikle mutlu alc
lar tarafndan gizlice geri evrilir. Bu alclar grlecek ve
iitilecek bunca ey var diye sevinebilirler. Aslnda her ey
99

sah ip olunm ak iin vardr. Sinem adaki sc re e n o "lar* ve

vodviller, alan arky bilme yarmalar, bedava kitapk
lar, belirli radyo programlarn dinleyenlere verilen dl ve
hediyeler rastlantsal deil, kltr rnlerinde geerli olan
uygulamalarn devamdr. Senfoni, bal bana radyo dinle
menin dl haline gelir ve teknik izin verseydi, radyo r
neinde olduu gibi filmler de evlere teslim edilecekti. Sine
ma commercial system e [ticar sistem] doru yol almakta.
Televizyon, W am er biraderleri, holanna gitmeyecek biim
de kolaylkla oda tiyatrocularnn ve kltrel muhafazakr
larn konum una itebilecek bir gelim enin yolunu g ster
mekte. kramiye sistem i tketici davranlar zerinde etki
sini gsterm eye balad bile. K ltr kendini, zel ve top
lum sal alanda yarar su gtrm ez bir eantiyon biim inde
sunduu iin, alnmas da bir frsata dnr. Bir eyler ka
rrm korkusu izdihama yol aar. Tam olarak neyin olup
bittii karanlktadr; am a yalnzca olaylarn dnda kalm a
yanlarn frsat yakalama ans vardr. Faizm ise, kltr en
dstrisinin eittii bu hediye avclarn zorla dayatt yol
dalk bnyesinde rgtlemeyi umar.
Kltr elikili bir metadr. Dei toku yasasna o kadar
baldr ki deitirilemez; kullanm srasnda da yle kr
krne tketilir ki kullanlam az olur. Bu yzden reklamla
kaynap kaybolur. Reklam, tekel koullarnda anlam sz bir
grnm aldka, kltr mutlak bir g kazanr. Buradaki
etkenler belirgin olarak ekonom iktir. Yaamn kltr en
dstrisi olmadan da devam edecei ok aktr, nk kl
tr endstrisinin tketicide yaratt doygunluk ve ilgisizlik
ok fazladr. Bu durum a kar endstrinin kendi kendine

ABDde Byk Buhran srasnda sinem alarda iki film arasnda oynanan oyun,
screen ve bingo kelimelerinden tretilmi -e.n.

100

yapaca fazla bir ey yoktur. Reklam, kltr endstrisinin

yaam iksiridir. Ne var ki kltr endstrisinin rn, dur
madan bir meta olarak vaat ettii keyfi salt bir vaade indir
gedii iin, sonunda, keyif verememekten tr gereksinim
duyduu reklamla rtr. Rekabeti toplumda reklam, al
cya pazarda yol gsterm ek gibi toplumsal bir hizmet gr
yordu; tercih yaplm asn kolaylatryor, bilinm eyen ama
dierlerine gre daha iyi bir performans sergileyen reticile
rin mallarn ilgili tketiciye satabilmelerine yardmc olu
yordu. Zamana mal olmak yle dursun, zam andan tasarruf
salard. Serbest piyasann sonun un geldii gn m zde,
reklam n ark asn d a sistem in egem en lii gizlenm ekledir.
Reklam tketicileri byk trstlere zincirleyen balar daha
da glendirm ektedir. Bata radyolar olm ak zere reklam
ajanslarnn talep etlii fahi fiyatlar srekli deyebilenler,
yani ancak zaten iin iinde olanlar ya da bankalarn ve en
dstri serm ayesinin kararyla buna uygun bulunanlar, satc
kimliiyle szde pazara ayak basabilir. Sonunda yine tekel
lerin cebine dnen reklam giderleri, islenmeyen majinalleri
zorlu bir rekabet savanda yok etmeyi gereksiz klar; rek
lam giderleri, sz sahibi olanlarn arasna dardan kimsenin
girmemesini gvence altna alr; bu adan reklam, totaliter
devletlerde hangi iletmelerin alp hangilerinin iletilmesi
ne devam edeceine karar veren ekonom ik kurullara ben
zer. Gnm zde reklam olum suz bir ilke, bir tr tecrit d
zeneidir: reklamn dam gasn tam ayan her eye ekono
mik adan su gtrr diye baklr. nsanlarn, arz zaten k
stl olan rn trlerini tanmas iin, hepsini kapsayan bir
reklama hi gerek yoktur. Reklam, sata ancak dolayl ola
rak hizmet eder. Bir firmann srp giden reklam uygula
malarna son vermesi prestij kaybna yol aar ve sz sahibi
kliklerin kendi yandalarna dayatt disipline uym am ak
anlam na gelir. Sava srasnda, srf endstrinin gcn ser
101

gilem ek iin, artk retilmeyen rnlerin reklam yaplr.

yle zam anlarda rn ism inin yinelenmesinden ok, ide
olojik iletiim aralarna verilen sbvansiyon nem kazanr.
Sistemin dayatmalar sonucunda her rn reklam tekniin
den yararland iin, reklam kltr endstrisinin anlatm
n, tarz n igal etmitir. Reklam tekniinin zaferi ylesine
kusursuzdur ki, can alc noktalarda bile kendini belli et
mez: byk irketlerin antsal yaplarnda, spotlarn aydn
latt bu talam reklamlarda, reklam yoktur; binalarn te
pelerinde yalnzca, kendini vmekten uzak ve basit olarak
irketlerin ba harfleri ldar. Buna karlk, mimar adan
tketim mallar olarak kullanlabildiklerini, yani ilerinde
oturulabildiim utanarak gsteren 19. yzyl evleri, zemin
katndan atnn stne kadar afilerle ve kl tabelalarla
kaplanr; yle ki tabelalar ve iaretler iin bir arka plan hali
ne gelir. Reklam tam olarak sanata dnr. G oebbels de
bunu sezinleyerek ikisini bir sayar: lart pour lart [sanat iin
sanat], reklam iin reklam, toplumsal iktidarn saf gsterisi.
Amerikann en etkili dergileri arasnda yer alan Life ve For
tune dergilerine hzla gz gezdirildiinde, reklamlarla yayn
kuruluna ait resim ve metinler hemen hemen ayrt edile
mez. Yayn kurulunun hazrlad blmler, hretlerin al
kanlklarndan ve vcut bakmlarndan dem vuran, cokulu
ve sz konusu kiiye herhangi bir cret denmeden hazrla
nan, ama ona yeni hayranlar kazandran resimli metinlerdir;
reklam sayfalarndaysa ylesine nesnel bilgiler ve geree
yakn resimler vardr ki, sanki bunlar, yayn kurulunun y
knd enform asyonun idealini oluturur. Her film, bir
sonraki filmin fragmandr ve ayn oyuncu iftini ayn egzo
tik gnein altnda birletirmeyi vaat eder: sinemaya ge ge
len bir izleyici filmin kendisini mi yoksa fragm anlar m
grdn bilemez. Kltr endstrisinin montaj hatt nite
lii, sentetik ve kontrol gerektiren retim tarz, onu daha
102

batan reklam iin elverili klar. stelik bu zellik, yalnzca

film stdyosunun fabrika benzeri ileyiinde deil, ucuz yaam ykleri, szm on a belgesel nitelikli rom anlar ve bit
bestelerin derlenip oluturulm asnda da kendini gsterir:
itici glerin her biri ayrlabilir ve deitirilebilir hale gele
rek ve her trl anlam birliinden teknik olarak yabancla
arak, yaptn dndaki am alara hizmet ederler. Efektler,
film hileleri, birbirinden soyutlanm ve yinelenebilir her
bir performans teden beri mallarn reklam amacyla sergi
lenmesi iin kullanlmtr. Bugn bir kadn oyuncunun her
yakn ekimi kendi isminin reklam, her hit ark kendi me
lodisinin reklam slogan haline gelmitir. Reklam ve kltr
endstrisi hem teknik hem de ekonom ik adan birbiriyle
kaynar. Her iki alanda da ayn e saysz meknda gr
nr ve ayn kltr rnnn mekanik tekrar, propaganda
nn kilit szcklerinin durmadan yinelenmesiyle ayn ey
dir. Etkili olm a basks altnda teknik, psiko-leknie, yani
insanlarn davranlarn maniple etme yntemine dnr.
Her iki alanda da her ey hem arpc hem bildik, hem hafif
hem aklda kalc, hem usalkl hem de basil olm aldr;
ama, dank bir zihne sahip ya da direnli olduu d
nlen mterilerin alt edilmesidir.
M teriler konutuklar dil araclyla kltrn reklam
zelliine kendi paylarna den katky yaparlar. Dil ileti
im le ne kadar eksiksiz olarak rtrse, szckler tzsel
anlam tayclarndan niteliksiz gstergelere ne kadar d
nrse ve sylenm ek isteneni ne kadar saf ve saydam bi
imde iletirse, o kadar nfuz edilemez olur. Btn Aydnla
ma srecinin bir unsuru olarak dilin mitten arndrlmas,
byye geri gtrr. Byde sz ve ierik birbirinden ayr
am a birbirinden kopm ayacak biim de birlikteydi. Hzn,
tarih, halta yaam gibi kavramlar, szn iinde ne kar
lp m uhafaza edilirdi. Szn yaps bu kavramlar ayn anda
103

hem kurar hem de yanstrd. Sz akn rastlantsal, sz ile

nesne ilikisini de keyf diye aklayan o keskin ayrm, sz
ile nesneyi kaynatran batl inanca son verir. Belirli bir harf
dizisiyle oluturulup gsterilen olayla bantsn aan her
ey belirsiz ve sz metafizii diye yasaklanr. Ama anlam ta
m asn a deil de yalnzca gsterm esine izin verilen sz
nesneye yle saplanr ki bir forml olarak talar. Bu du
rum dili de s z k on u su n esneyi de ayn lde etkiler.
Arndrlm sz, nesneyi deneyim dzeyine karacana,
soyut bir ann som ut bir olgusu biiminde sunar ve onun
dndaki her ey, dnsz bir akln zorla dayatlmasyla, zaten ortadan kalkan anlatm gcnden u zaklaaca
iin, gereklikte solar gider. Futboldaki sol ak, kara gm
lek, Hitler Genlii ve benzerleri, isimden baka bir ey de
ildirler. Aklsallatrlm adan nce sz zlemin yan sra ya
lana da yer am tr; aklsallatnlm sz ise yalandan ok
zlemi balayan bir deli gm leine dnm tr. Pozitiviz
m in dnyay indirgedii verilerin krl ve dilsizlii, ken
dini bu verileri kaydetmekle snrlayan dilin kendisine de
bular. Bunun sonucunda unvann kendisi nfuz edilemez
bir nitelik kazanr ve onu, tam kart olan by szlerine
benzeten vurucu bir g, bir ekim ve itme gc kazanr.
Bunlar yeniden by gibi etki gstermeye balarlar; bu ister
stdyodaki Divann istatistiksel deneyimlere gre uydurul
m u ad olsun, ister sosyal devlet ynetimlerinde tabu hali
ne gelip yasaklanan brokrat ve entelektel gibi adlar
olsun; ister alaklk bir lke ad kullanarak kendini temize
karsn. Kald ki, bynn ncelikle balant kurduu ad,
gnm zde kimyasal bir deiim den gemekle. Ad, bana
buyruk ve kullanlabilir unvanlara dnmekte. Bu unvan
larn etki gc hesaplanabilirdir, am a hesaplanabilir olduk
lar iin de arkaik adlar gibi bildiklerini okurlar. Arkaik ka
lntlar olan nadlar, ya reklam slubuna uygun m arkalar
104

haline getirilerek (film yldzlarnn soyadlar, nadlan ol

du) ya da toplu olarak tek tipe indirilerek gnm ze uygun
hale getirildiler. Buna karlk, tescilli m arka olacana ta
ycsn kendi gem iiyle ilikilendirerek bireyselletiren
burjuva adnn, yani soyadnn m odas gem i grnr. So
yad A m erikallarda garip bir tedirginlik yaratr. Bireyler
arasndaki o rahatsz edici mesafeyi kapatm ak iin birbirle
rine Bob ve Harry gibi nadlarla, yani her an birbirinin ye
rine geebilecek yedek takm yeleri olarak seslenirler. Bu
alkanlklar insanlar aras ilikileri spor seyircilerinin kar
deliine indirger ve gerek kardelie kar korur. Anlambilimde szn tek ilevi olarak kabul edilen anlam landr
ma, gstergede tamamlanr. Dilsel modeller yukardan aa
ya ne kadar hzl dolam a girerse, anlam landrm ann gs
terge nitelii de o kadar g kazanr. Halk arklar, hakl ya
da haksz olarak st snflarn gzden d m kltr var
lklar diye tam m landysa da, eleri elbet uzun ve hayli
dolayl bir deneyim srecinde popler biim lerine kavu
mutur. Buna karlk pop arklar birdenbire yaygnlk ka
zanr. Salgn gibi yaylan, yani son derece youn ekonom ik
gler tarafndan alevlendirilen bir m oda iin Amerikalla
rn kulland fad [geici heves] deyimi, totaliter reklam
patronlarnn kltrn ana izgilerini dayatm asndan ok
nce bu fenomene iaret ediyordu. Alman faistleri kallanlam az [Untragbar] gibi bir sz bir gn sokak hoparlr
lerinden ortaya atsalar, ertesi gn btn halk katlam lam az der. Alm anyann Blitzkriegle [yldrm sava] he
d ef ald u lu slar da bu A lm anca s zc ayn biim de
kendi jargonlarna dahil ettiler. Bu terimlerin tedbir olsun
diye yaygn olarak yinelenmesi bu tedbirlere fazla ainalk
kazandtrr; tpk serbest piyasa zam annda m arka adlarnn
herkesin aznda olmasnn satlar artrmas gibi. Seilmi
belirli szcklerin kr krne ve hzla yaygnlaarak yine
105

lenmesi, reklam ile totaliter parolalarn ortak yndr. Sz

ckleri, onlar kullanan insanlara ait klan deneyim katm a
n yok oldu ve szcklerin bir anda birilerine mal edilm ele
ri, dilde imdiye dek yalnzca reklam stunlarnda ve gaze
te ilanlarnda grlen bir soukluk yaratt. Saysz insan ar
tk hi anlam adklar ya da sadece davransal dzeyde bil
dikleri szck ve deyimleri kullanr oldu; dilsel anlam lan
kavranm adka koruduklar nesnelere daha zorlu biimde
yapan koruyucu tlsmlar gibi. Halkn Aydnlanmasndan
Sorum lu Devlet Bakan bilir bilmez dinam ik gler hak
knda konuur; hit arklar durm adan reverie ile rhapsodyden sz eder ve poplerliklerini, daha yce bir yaam
karsnda duyulan rperm elerm i gibi anlalmazln b
ysne dayandrrlar. M em ory gibi basm akalplar az ok
an lalsalar da gerekletirebilecekleri deneyimin elinden
kaarlar. Basm akalplar, kon u u lan dilin iine, k uatm a
blgesiym i gibi sokulurlar. Bu durum , Flesch ve Hitleri n
radyosundaki spikerin yapm ackl dzgn A lm ancasnda
saptanabilir; spiker, grm ek zere , Hitler Genliinin
se si ya da Fh rer gibi szleri, milyonlarca insann ana
diline geen bir tonla telaffuz eder. Bu tr bir konum a tar
znda, tortulanm deneyimle dil arasndaki son ba da ke
silmitir. Oysa 19. yzylda bu ban uzlatrc etkisi lehe
lerde hl grlrd. Fikirlerinin esneklii sayesinde Al
m anyada yayn ynetm enliine kadar gelm i olan redak
trlerin elinde, A lm anca szckler yabanc bir dilin s z
ckleriym i gibi ta kesilir. Her szcn faist rk toplulu
u iVoJkagemeinschafl] tarafndan ne kadar arptld ayrt
edilebilir. Aslnda byle bir dil artk her eyi kapsayan tota
liter bir nitelie brnm tr. Szcklerin m aruz kald
iddet artk duyulmaz. Radyo spikerinin yapmackl kon u
m asna gerek kalm am tr; hatta ses tonunun, seslenecei
dinleyici grubununkinden farkl olmas olanakszdr. Dog106

rusu, kltr endstrisinin em as dinleyici ve seyircilerin

jestlerinde, im dilik hibir deneysel yntemin ulaam ad
ince ayrntlara varana dek derinlere szmtr. K ltr en
dstrisi, bugn snr ii ve giriim ci dem okrasinin uygarlk
m irasna konm utur ve bunlar da zihinsel sapm alar konu
sunda pek duyarl saylmazlar. Herkes dans edip elenm ek
te zgrdr; lpk herkesin, din tarihsel olarak ntr hale ge
tirileli beri saysz tarikatlardan birine girm ekte zgr ol
mas gibi. Ama her zaman ekonom ik basky yanstan ide
olojiyi semeyle ilgili bu zgrln, btn alanlarda hep
ayn olan sem e zgrl olduu grlr. G en bir kzn,
kabul edilm esi zorunlu olan bir km a teklifini kabul edip
gerekenleri yerine getirme biimi, insanlarn telefonda ve
en samim i durum lardaki ses tonlan, sohbet srasndaki sz
ck seimleri, bayalatrlm bir psikanalizin kavramlar
na gre blnm bir i d n ya... btn bunlar, gdsel d
avu ru m lara k adar kltr en dstrisi tarafndan su n ulan
modelle zdeleip, kendini baarya uygun bir aygt haline
geiirme abasna tanklk eder. nsanlarn en mahrem tepki
leri bile kendileri iin ylesine eylem itir ki, kendine z
g olm a fikri ancak u noktadaki bir soyutluk biiminde
varln srdrm ekledir: personaliy [kiilik], parlak be
yaz dilere sahip olmann, duygulardan ve ter kokusundan
kurtulmann tesinde pek anlam tamaz. Reklamn kltr
endstrisindeki zaferi budur ite: tketicinin, sahte olduk
larn grd halde, bastrlmas zor bir istekle kltr melalarn alm aya ve kullanm aya devam etmesi.
1944
EV REN Nihat lner

107

Notlar
1 Nietzsche, Unzeitgeme Betrachtungen (Zam ana Aykr Dnceler), Werlte,
Cih J (Leipzig, 1917), s. 187.
2 Alexis de Tocqueville, De la Dmocratie en Amrique (Amerikadaki Demokrasi
zerine), Cilt II (Paris, 1864), s. 151.
3 Frank Wedekind, Gesammelte Werke (Seilm i Yazlar), Cilt IX (M nih, 1921),
s. 426.
4 N ietzsche, Gtzendmmerung (Putlarn Alacakaranl), Werhe, C il VIII, s.
136.

Kltr Endstrisine Genel Bir B ak*

K ltr en d strisi ifadesi ilk kez, H orkheim er ile benim

1947 ylnda Am serdam da yaymladmz Aydnlanmann
Diyalektii k itabn da kullan lm tr. M sveddelerim izde
kitle kltrnden sz ediliyordu. Burada, kitlenin iinden
adeta kendiliinden ykselen bir kltr, halk sanatnn g
nmzdeki biimi sz konusuym u gibi, konuyu savunan
larn houna gidecek bir yorum u en batan olanakszlatr
mak iin kitle kltr ifadesini kltr en d strisiy le de
itirdik. K ltr endstrisi yle bir kltrden son derece
farkldr. K ltr endstrisi bildik eyleri yeni bir nitelikte
birletirir. Tm dallarda, kitleler tarafndan tketilmeye uy
gun olan ve bu tketimi byk lde belirleyen rnler,
az ok planl bir biim de retilir. Tek tek dallar, yaplar a
sndan birbirlerine benzer ya da en azndan i ie geer.
Adeta boluk brakm ayacak bir sistem olutururlar. Bugn
k teknik olanaklar kadar, ekonom i ve ynetimin youn
*

R tsum e ber Kulturindusric, Kulturkritik und Gescllichaft I, Suhrkamp

1997. Yayn haklan Suhrkam p Verlag'n Trkiye temsilcisi Onk A jans aracl
yla alnmtr.

109

lam as da bunu yapmalarna olanak verir. Kltr endstri

si, m terilerinin kasten ve tepeden btnletirilm esidir.
Binlerce yl boyunca birbirinden ayrlm yksek ve dk
kltr alanlarn da birlemeye zorlar - her ikisinin zarar
na olacak ekilde. Yksek kltrn, etkileri zerinde spe
klasyon yaplarak, ciddiyeti ortadan kaldrlr; dk kl
trn, toplumsal denetim btnsel olmad srece barn
drd haan isyankrlk ise, uygarlatnc dizginleme yo
luyla yok edilir. Kltr endstrisi, yneldii milyonlarn bi
lin ya da bilinsizlik dzeyi zerinde yadsnam az bir bi
imde speklasyon yaparken, kitleler birincil deil ikincil
dirler, hesaplanm trlar; m ekanizm ann eklentileridirler.
Mteri, kltr endstrisinin inandrmak istedii gibi, kral
deildir; kltr endstrisinin znesi deil, nesnesidir. Ken
dini kltr endstrisine uydurm u olan kitle iletiim ara
lar terimi, daha en batan vurguyu zararsz olana kaydr
maktadr. Ne ilk planda kitleler sz konusudur, ne de ileti
im teknikleri; sz k on u su olan , on lara flenen ruhtur,
efendilerinin sesidir. Kltr endstrisi kitleleri dikkate al
may, onlarn verili ve deitirilem ez varsaylan zihniyetini
ikiye katlam ak, pekitirm ek ve glendirm ek iin ktye
kullanr. Bu zihniyetin neyle deitirilebilecei hususu, ta
mamen dta braklmtr. Kitleler kltr endstrisinin l
t deil ideolojisidir, kLr endstrisi de kitleleri kendi
ne uyarlam adka var olamazd.
E n d strin in k lt r m e ta la rn d a , B rech t in ve Su h rkanpm daha otuz yl nce dile getirdikleri gibi, kendi ie
rikleri ve bu ierie uygun biim deil, deerlenmeleri ilke
si esas alnr. Kltr endstrisinin tm pratii, kr g ds
n zihinsel yaplara tm plaklyla aktarr. Bu yaplar pi
yasada birer mal olarak melliflerini geindirmeye balayal
beri, zaten bu gdden biraz pay almlard. Ne ki kr yal
nzca dolayl olarak, zerk varlklar iinden hedefliyorlar
110

d. Kltr endstrisinde yeni olan ise, en tipik rnlerinde

lam olarak hesaplanm etkinin dolaysz ve gizlenm em i
nceliidir. Sanat yaptlarnn, elbette hibir zam an tam a
men saf bir biim de var olm ayan ve daim a farkl etkilere
maruz kalarak gerekleen bu zerklii, kltr endstrisi
tarafndan, yetkililerin bilinli ya da bilin siz iradesiyle,
egilimsel olarak yok edilmitir. Yetkilileri hem icra organla
r hem de iktidar sahipleri oluturmaktadr. Ekonom ik a
dan, ktisad olarak en gelim i lkelerde serm ayenin de
erlenm esi iin yeni olanaklar aryorlard ya da aryorlar.
Eski olanaklar, her yerde mevcut bir dzenleme olarak kl
tr endstrisini mmkn klan ayn younlam a sreci y
znden gitgide glemektedir. Asl anlam gerei yalnzca
insanlarn istedii gibi olmayan, onlarn iinde yaadklar
talam ilikilere kar itirazn srekli ykselten ve byle
likle insanlar onurlandran kltr, bu talam ilikilere t
patp benzeyerek onlara uyum salar ve insanlar bir kez
daha onursuzlarr. Kltr endstrisi tarzndaki dnsel
yaplar, oktandr ayn eamatda birer meta deil, enikonu
birer metadrlar. Bu niceliksel deiim yle byktr ki, ta
mamen yeni fenomenler ortaya kartr. Nihayetinde kltr
endstrisi, kaynanda yatan kr arayn her yerde dolay
szca srdrm ek zorunda deildir. Bu aray kltr endst
risinin ideolojisinde som utlam , zaman zaman da nasl ol
sa yutulmalar gereken kltr mealarn satm a basksndan
bagm szlam ir. Kltr endstrisi, zellikle baz irketleri
ya da sa t n esn e lerin i g zetm ed en bir public relations
[halkla ilikiler) faaliyetine, dpedz bir good vviHin [iyi ni
yet) retilm esine dnr. Genel, eleirisiz bir uzla sat
lr, dnyann reklam yaplr; kltr endstrisinin her bir
rn de kendi kendinin reklamdr.
Yine de bu srada, edebiyatn meaya dntrlm esi sra
snda balangta uygun dm olan ynler olduu gibi ko
111

runur. Dnyada ontolojisi olan bir ey varsa, o da kltr en

dstrisidir; bu om oloji olduu gibi korunm u temel katego
rilerden oluan bir iskelettir ve 17. yzyln sonuyla 18. yz
yln banda ngilteredeki ticari romanlarda rahatlkla gr
lebilir. Kltr endstrisinde bir ilerleme olarak ortaya kan,
srekli yenilik olarak sunduu ey, hep ayn olann klnn
deitirilmesinden ibarettir; deiikliin her yerde gizledii,
kltr zerinde egem en olduu gnden beri deim eden
kalan kr gds gibi, hi deimeyen bir iskelettir.
Ancak, endstri szcn dz anlamyla anlamamak ge
rekir. Bu szck, konunun standartlatrlmasna -h er sine
ma izleyicisinin bildii Western tr gibi- ve yaygnlatrma
tekniklerinin rasyonelletirilmesine gnderme yapar, dar an
lamda retim srelerine deil. retim sreci, kltr en
dstrisinin m erkez sektrn oluturan film sektrnde
ileri derecede iblm, makinelerin ie katlmas, alanla
rn retim aralanndan koparlmas (bu koparma, kltr en
dstrisinde alan sanatlarla, retim aralarna sahip olan
lar arasndaki ebed elikide kendini gsterir) gibi alardan
teknolojik ilem biimlerine benzer; yine de, bireysel retim
biimleri olduklar gibi korunur. Her rn kendini bireysel
m i gibi gsterir; tamamen eyletirilen ve dolaym lanan
rnn, dolayszlktan ve yaamdan ka iin bir sm ak ol
duu izleniminin yaratlmasyla, bireysellik ideolojinin g
lendirilmesine yarar. Kltr endstrisi eskisi gibi nc ki
ilerin Khizmetindedir ve ortaya kn borlu olduu ser
mayenin eskim i dolam sreciyle, ticaretle olan ilintisini
korur. deolojisi, her eyden nce bireysel sanattan ve bu sa
natn ticar olarak sm rlm esinden dn alnm star sis
teminden yararlanr. Kltr endstrisinin ileyii ve ierii
ne kadar insanszlatnlrsa, bir o kadar gayretle ve baaryla
szm ona byk kiiliklerin propagandasn yapar ve nabza
gre erbet verir. Kltr endstrisi daha ziyade, hibir eyin
112

imal edilmedii durumlarda bile endstriyel rgtlenme bi

imlerini iermesi gibi, sosyolojik olarak defalarca gzlem
lenmi bir fenomen anlamnda endstriyeldir (bro alma
snn rasyonelletirilm esi gibi), sanki gerekten ve aslnda
teknolojik ve rasyonel bir retim yaplyor gibidir. Buna uy
gun olarak, kltr endstrisinin yanl yatrmlar da ok
byktr ve srekli yeni tekniklerin ortaya kyla eskiyen
dallarnda, nadiren atlatlabilen krizler doar.
Kltr endstrisindeki teknik kavramnn sanat yaptla
rndaki teknikle yalnzca isim benzerlii vardr. Sanat yapt
larndaki teknik kavram nesnenin kendi iindeki rgtleni
ine, onun i mantna gnderme yapar. Buna karlk, kl
tr endstrisindeki teknik daha en batan bir yaygnlatrma
ve m ekanik retim tekniidir; bu yzden kendi nesnesine
ayn zam anda dsal kalr. Kltr endstrisi ideolojik daya
nan, tekniklerinin rnlerdeki tam sonularndan kendi
ni zenle korum asndan alr. Madd mal retiminin sanat d
teknii sayesinde adeta asalak bir yaam srer, bu arada
nesnenin isel sanal formu karsnda nesnel kalma ykm
llne uymad gibi, estetik zerkliin form yasasn da
dikkate almaz. Bunun sonucu da, bir yandan kltr endst
risinin fizyonomisi iin asl olan, verimlilii artrma, fotografik sertlik ve netlikten oluan karm, dier yanda bireyci
tortular, hazrlanm ve im diden rasyonel eilimli roman
tizmin ruh halidir. Benjaminin geleneksel sanat yaptn aurayla, im diki zam anda olmayann buradahyla tanmlay
kabul edilirse, kltr endstrisi de aura ilkesinin karsna
onun tam kart baka bir ilke koym ayp, rm eye yz
tutmu auray ortal dum ana boan bir buhar halesi halin
de muhafaza etmesiyle tanmlanabilir. Bylelikle kltr en
dstrisi, kendi ideolojik sularn dolayszca ele verir.
Bu arada, sosyologlar dahil olmak zere kltr politikac
lar arasnda, kltr endstrisinin, tketicilerinin bilincinin
113

olum asndaki byk nem ine dikkat ekilerek onun k

m senm esine kar uyanda bulunmak det olmutur. Kl
trl kiilere zg kibirlilikten kurtulup, kltr endstrisi
ni ciddiye alm ak gerektii sylenm ektedir. G erekten de
kltr endstrisi, gnm zde egemen olan tinin bir ura
olarak nem tamaktadr. Kltr endstrisinin insanlarn
iine tktrd eyden kuku duyup da, onun etkisini gr
mezden gelmek isteyenler naif bir tavr iindedirler. Ne var
ki, onu ciddiye alm a ynndeki uyar da parlaklyla gz
alyor. Kltr endstrisinin niteliine, ilettii eyin dorulu
una ya da yanllna, estetik dzeyine ilikin can skc
sorular, toplumsal rolnn yz suyu hrmetine bastrl
yor ya da en azndan u szm ona iletiim sosyolojisinin
dna ililiyor. Eletirm ene, inat bir ezoteriin ardna s
nd sulam as yneltiliyor. ncelikle, kltr endstrisi
nin neminin sinsice yaklaan ift anlamlln tanmlamak
gerekir. Bir nesnenin ilevi, saysz insann yaamn ilgilen
dirse bile, onun dzeyinin garantisi deildir. Estetik olanla
onun iletiimsel kpnn harmanlanmas, toplumsal bir
olgu olarak sanat szm ona sanat kibri karsndaki ger
ek yerine gtrmez, daha ok, zararl toplumsal etkilerinin
savunulm asna hizmet eder. Kltr endstrisinin kitlelerin
ruhsal btesindeki nem i, onun nesnel m erulatrl,
kendilii zerine dnsem em ek iin bir mazeret olam az hele ki pragmatik olduunu zanneden bir bilim iin. Kltr
endstrisini, kuku gtrm ez rolnn gerektirdii lde
ciddiye alm ak dem ek, onun lekeline boyun em ek deil,
onu eletirel olarak ciddiye alm ak demektir.
Bu fenomenle baa km ak isteyen ve hem bu meseleye
kar ekincelerini hem de onun gcne duyduklar saygy
ortak bir formle sokm ak isleyen entelekteller arasnda,
-zaten balam olan gerilemelerden 20. yzyln bir m ito
sunu im diden yaratm yorlarsa- ironik bir taham ml etme
114

tns yaygndr. Tm bunlarn, resimli romanlarn ve seri

imalat filmlerin, diziler halinde uzatlm televizyon piyes
lerinin ve ok satan plaklarn, ruhsal danm anlk ve yldz
fal s tu n larn n ne old u u n u bilirler. O nlara gre tm
bunlar yine de zararsz, stelik demokratiktir, nk bun
lar -a sln d a nceden kkrtlm o la n - talepleri k arla
maktadrlar. stelik m m kn olan her trl nimeti de ih
san ederler; rnein bilgileri, tavsiyeleri ve rahatlatc dav
ran kalplarn yayarlar. Ne var ki, politik bilgilenm ilik
dzeyi gibi temel bir konu zerinde yaplacak her sosyolo
jik aratrm ann ortaya koyaca gibi, yaylan bilgiler ok
kt ya da nemsizdir, kltr endstrisindeki aklamalardan
okunan tavsiyeler hibir ey ifade etmez, baya, hatta daha
da berbattrlar; davran kalplar ftursuzca konformisttir.
Koyun gibi itaatkr entelektellerin kltr endstrisiyle
ilikilerindeki yalanc ironi kesinlikle onlarla snrl deil
dir. Tketicilerin bilincinin de, kltr endstrisinin sun du
u reetelere uygun zevk ile, bu endstrinin nim etlerine
dir pek de gizlenmeyen kuku arasnda blnd kabul
edilebilir. Dnya aldatlmak isliyor sz, bununla kaste
dilmek istendiinden daha fazla gereklik kazanmtr. n
sanlar kendilerine daha da geici doyum lar salad sre
ce, sylendii gibi, ba dnm esine kaplm akla kalmyorlar;
kendilerinin de i yzn grebilecei bir aldatm ay isti
yorlar; gzlerini acyla sk skya kapatyorlar ve m aruz
kaldklar ve ne am ala imal edildiklerini bildikleri eyleri,
kendilerini aalayarak olumluyorlar. A slnda bir doyum
olmayan bu doyum lara sk skya sarlmaktan vazgetikleri
anda yaam larnn tamamen ekilmez olacan sezinliyor,
ama bunu kendilerine itiraf edemiyorlar.
Kltr endstrisine ilikin en iddial savunm ada ise, bu
endstrinin rahatlkla ideoloji diye adlandrlabilecek olan
tini bir dzenlem e faktr olarak vlyor. Bu tinin, szde
115

kaotik bir dnyada insanlara ynlerini bulmalar iin lt

ler verdii ve sadece bunun bile onaylamaya deer olduu
ileri srlyor. Oysa kltr endstrisinin koruduuna veh
medilen ey, kltr endstrisi tarafndan bir o kadar temel
den yklmaktadr. Renkli sinem a, keyifli eski meyhaneleri
bombalardan beter ykmaktadr: Dahas onun imagosunun
kkn kurutmaktadr. Hibir vatan, onu ycelten, beslen
dikleri ve birbiriyle kartrlam ayacak her eyi, birbirine
kartrmak iin aynlatran filmlerdeki ileni biiminden
sonra hayatta kalamaz.
K ltr szc kullanlm adan anlam ayacak ne varsa,
acnn ve elikinin ifadesi olarak, salt varoluu deil, do
ru yaam fikrini korum aya alrd; kltr endstrisinin
gzel biimlere soktuu, uzlam sal ve balaycln yitir
mi dzen kategorileri, bu yaam doru bir yaam m gibi,
kendilerini de onun ltleriymi gibi gsteriyorlar. Kltr
endstrisinin avukatlarnn, buna cevaben kltr endstri
sinin zaten sanat sunm adn sylemeleri bizzat ideolojidir
ve bu ideoloji, deirm enin hangi suyla dndnn so
rumluluundan kamaya yarar.
Dzeni som ut olarak tanmlamadan ona gnderm ede bu
lunmak botur; normlarn, som ut durum da ya da bilinte
kanlanm akszn yaygnlamalarna gndermede bulunm a
nn da hibir kymeti harbiyesi yoktur. Srf insanlar eksikli
ini ektikleri iin yutturulan nesnel olarak balayc bir
dzenin, kendini kendi iinde ve insanlarn karsnda ka
ntlamad srece hibir hakk yoktur ve kltr endstrisi
nin hibir rnnn byle bir kantlamayla ii olmaz. K l
tr endstrisinin pekitirdii dzen kavramlar her zaman
statkonun kavramlardr. Bu kavramlar, onlar benim se
yenlerden hibiri iin artk tzsel olm asalar da, sorgulan
m adan, analiz edilm eden, diyalektik olmayan bir biimde
kabul edilir. Kltr endstrisinin kategorik buyruunun,
116

Kantnkinden farkl olarak, zgrlkle artk hibir ortak

yan yoktur. Bu buyruk der ki: Neye uyum saladn bil
meden uyum salam alsn; zaten var olana ve onun gcne,
her yerde hazr ve nazr oluuna tepki olarak herkesin za
ten dndne uyum salam aktr bu. Kltr endstrisi
nin ideolojisi sayesinde, bilincin yerini uyum salam a alr:
kltr endstrisinden kaynaklanan dzen, onun olduunu
iddia ettii eyle ya da insanlarn gerek karlaryla asla
yzletirilm ez. O ysa dzen kendinde iyi bir ey deildir.
Ancak doru bir dzen, iyi bir dzen olurdu. K ltr en
dstrisinin bunu dert edinmeyii, dzeni in abstracto v
, ilettii m esajlarn zayfln ve yanlln kantlar yal
nzca. Kltr endstrisi aresizlerin rehberi olduunu iddia
ederken ve onlara kendi asl elikileriyle kartrmalar ge
reken elikiler uydururken, yaam larnda asla zlem e
yecek olan elikileri yalnzca grnte zer. Kltr en
dstrisinin rnlerinde insanlar, iyi niyetli bir kolektifin
temsilcileri olarak zorluklarla karlarlar ve bu zorluklar
dan, genele bo bir uyum salamay kabul ederek rahatlkla
kurtulurlar - ilkin, genelin taleplerinin, balangta kendi
karlaryla badam adn deneyimlemilerdir. Kltr en
dstrisi bunun iin, elence mzii gibi kavram sal olmayan
alanlara kadar uzanan em alar oluturm utur; bu mzikle
de ja m a dlr, yani ritim sorunlaryla karlalr, ama
asl ritmin zaferiyle sorun hemen dzeliverir.
Kltr endstrisini savunanlar da, nesnel olarak kendin
de yanl olann, znel olarak da insanlar iin iyi ve doru
olam ayaca konusunda Platonla aktan aa elimeye
ceklerdir. Kltr endstrisinin kurduu, m utlu bir yaam
iin ynergeler deildir, yeni bir ahlak sorum luluk sanat
da deildir; aksine, en gl karlar neyin ardndaysa ona
itaat etm ek yolunda uyarlardr. Kltr endstrisinin pro
pagandasn yapt uzla, kr, aydnlatlm am otoriteyi
117

glendirir. K ltr endstrisinin gereklikteki konum una

nasl denk dtn ve bunu nasl talep ediyor grnd
n, onun kendi tzselliine ve mantna deil, etkisine
bakarak lmek gerekir; bu etkinin srekli neye dayand
zerine ciddi ciddi kafa yorulursa, etkileme potansiyelinin
iki kat daha ar olduunu kabul etmek gerekecektir. Bu et
kinin dayana, gnm z toplum unun, elinde younlatr
d gle, gsz yelerini zaten mahkum ettii Ben-zayflnn tevik edilmesi ve sm rlm esidir. Toplum yeleri
nin bilinleri daha da geriletilmektedir. Amerikadaki kinik
zihniyetli film yapmclarnn, filmlerinin on bir ya seviye
sini dikkate alm as gerektii yolundaki szleri bouna de
ildir. Bunu yapm akla, aslnda yetikinleri on bir ya sevi
yesine indirmeye can atmaktadrlar.
Elbette im dilik, kltr endstrisinin tek tek rnlerinin
geriletici etkisi, kesin aratrm a yoluyla, sarslam az ve rtlemez bir biimde kantlanm deildir; hayal gcyle .do
nanm aratrma dzenekleriyle, elbette gl finansal
karlarn houna gitmeyecek sonulara varlabilir. Her hal
krda dam lalarn srekliliinin kayay oyduu hi d n
meden kabul edilebilir, bu tamamen dorudur; nk kl
tr endstrisi sistem i kitleleri yeniden biim lendirm ekte,
hibir sapm aya tahamml etmemekte ve srekli ayn davra
n emalarn talim ettirmektedir. Kitlelerin neden oktan
dr dnyay kltr en dstrisin in onlara kurduu haliyle
grmediklerini ve benimsemediklerini, yalnzca onlarn de
rinlerdeki bilinsiz kukusu, sanat ile ampirik gereklik ay
rmnn zihinlerdeki son tortusu aklamaktadr. Kltr en
dstrisinin ilettii mesajlar, retildikleri halleriyle zararsz
olsalar bile (kald ki srf tipik karakter izimleriyle bile, en
telektellere kar bu g n yaygn olan sald rlarla uyum
iindeki film ler gibi saysz rnein zararszln dan sz
edilem ez), kltr endstrisinin oluturduu tutum un za
118

rarszlk la u zak tan yakndan ilgisi yoktur. Bir astro lo g ,

okurlarna belirli bir gnde otomobillerini dikkatli kullan
malar uyarsnda bulunuyorsa, elbette bunun hi kimseye
bir zarar dokunam ayacaktr; ama her gn iin geerli olan
ve bu yzden de ok anlam sz olan tavsiyeye uyulm as iin
yldzlarn gz krpm asnn gereklii iddiasnn yol at
eblehletirme, elbette zararldr.
K ltr en dstrisin in snm a n oktasn, insanlarn ba
mlln ve itaatkarln en net biimde tanmlayan kii,
insanlar sekin kiilerin izinden gitselerdi amzn skn
tlar sona ererdi diyerek grn belirten Amerikal de
nek kiisi olmutur. Kltr endstrisinin, dnyann tam da
onun telkin etm ek istedii dzende olduun a ilikin bir
esenlik duygusu uyandrarak insanlara hazrlad ikame
doyum, insanlara hayal bir m utluluk uydurarak onlar al
datr. Kltr endstrisinin toplam etkisi Aydnlanma kart
bir etkidir; bu etkide Horkheimern ve benim belirttiimiz
gibi, Aydnlanma, yani doa zerinde giderek artan bir bi
imde teknik hakimiyet kurma, bir kille aldatm acasna, bi
lincin zincire vurulm asn n aracna dnyor. Bu etki,
zerk, bamsz bilinli yarglarda bulunan ve kendi karar
larn veren bireylerin ortaya kmasn engelliyor. Oysa bu
bireyler, yalnzca reit kiilerde varln koruyabilen ve
kendini gelitirebilen demokratik bir toplumun n koulu
durlar. Kitleler, haksz yere, yukardan kitleler olarak aa
lanyorlarsa, onlarn kitlelere dn p aalanm alarnda
ve insanlarn, an retici glerinin izin verdii olgunla
maya erip zgrlem elerinin engellenm esinde, kltr en
dstrisinin sorum luluu hi de azmsanamaz.
1963
EV REN M u stafa Tzel

119

Kltr ve Ynetim *

Kltrden sz eden, bilerek ya da bilmeyerek ynetimden

de sz ediyor demektir. Felsefe ve din, bilim ve sanat, ya
am tarzlar ve treler gibi birbirinden farkl bu kadar ok
eyin ve aynca bir an nesnel tininin tek bir kltr s z
cyle zetlenii, daha en batan, tm bunlar yukardan
bakarak bir araya toplayan, taksim eden, lp bien, orga
nize eden bir idari bak ele veriyor. Bu zgl kullanl
bakm ndan kltr szc Kanttan ncesine gitm ez; bu
szcn Almanyadaki en sevilen ei uygarlk szc ise
ancak 19. yzylda kendini kabul ettirebilmi, Spengler sa
yesinde bir slogan haline gelmitir. Her halkrda, kltr
kavram ile ynetimin nasl bir yaknlk iinde olduunu,
rnein szcn radyo yaynclnda Kltrel Sz bii
minde kullanlm asndan anlayabiliriz: Az ya da ok bir d
zey ve eitilm ilik tasavvuruna karlk den ne varsa bu
balk altna girer; elence alan ise, aslnda tin olm ayan bir

Kultur und Verwaltung", Soziologie Schriften 1, Suhrkam p 1997. Vayn hak

lan Suhrkam p Verlagm Trkiye temsilcisi O nk Ajans araclyla alnmtr.

121

tine, yani mteriye hizmet olm as beklenen, hafif mzik

ve onun edebiyat ile tiyatrodaki karlklarna ayrlm bir
idar alandr.
Ne var ki kltr ayn zam anda Alman kavramlarna gre
ynetim e karttr. Kltr, dokun ulam ayan, herhangi bir
taktik ya da teknik kaygyla zerinde oynanamayacak, daha
yksek ve daha saf bir eydir. Eitimlilerin dilinde bunun
ad zerkliktir. Yaygn kanaat, bu kavramla kiilik sahibi ol
may birletirmekten holanr. Kltre, toplum iindeki i
levsel balantlar kaale alnmadan, insann saf znn teza
hr olarak baklr. Kendini beenmi tnsna karn kltr
szc n d en vazgeilem eyii, yzlerce kez hakl olarak
eletirilmi olan bu kategorinin, dnyamza, yani ynetilen
dnyaya ne kadar uygun olduunu ve o dnyaya adanm
olduunu kantlyor. Bununla birlikte, bir nebze duyarll
olan hi kimse, ynetilen bir kltrn verdii rahatszlktan
kurtulamayacaktr. Kltr iin ne kadar ok ey yaplrsa,
onun iin o kadar kt, demiti Eduard Steuermann. Bu pa
radoks yle gelitirilebilir: Kltr, planlanp ynetildiinde
zarar grr; ama kendi haline brakldnda, kltrel olan
ne varsa yalnzca etkisini deil varln da yitirmeye yz tu
tar. Ne, oktandr kom partmanlama fikirleriyle yerletiril
mi, naif kltr kavramn eletirmeden kabul etmeli; ne de,
btnleik rgtlenm e an da kltrn bana gelenler
karsnda muhafazakrca kafa sallamaya devam etmeli.
stelik, kltr ve ynetim szcklerine duyulan, barbar
lktan, tabancann emniyetini ama drtsnden hi de uzak
olmayan o telal antipali, kendisinin de kendi payna den
bir hakikati ierdiini gizlememelidir. Bu hakikat, ehirlerde
ki kltr ileri dairesi bakanlanm n bir an iin gerekten or
tak bir yanlar bulunan konular bir uzmann elinde topla
malar gibi, kllr bir btnlk olarak ele almaya izin verir.
Bu ortak yan, madd yaamn yeniden retilmesine, kelime
122

nin lam anlamyla insann varln srdrmesine, onun ya

ln varoluunun korunm asna yarayan her eyin karndr.
Snrlarn i ie geliini herkes bilir. Hukuk ile siyaset alan
larnn kltr iinde saylp saylmayaca eskiden beri tartlagelm itir - her halkrda, ynetimin rgtledii kltr
bakanlklarnda bunlarla karlalmaz. G nm zn genel
eiliminin sonucunda, geleneksel olarak kltre has kabul
edilen alanlarn madd retime giderek daha da fazla yakla
tn inkr etmek bundan byle biraz zor olacaktr: Doa bi
limleri, en st dzeyde teorik, eskiden felsef denilen disip
linlere varncaya kadar, geleneksel kltr perspektifine uy
mayacak bir ekilde, insanlarn somut yazgsn giderek artan
lde belirlemektedir. Bu bilimlerin ilerlemesi de yine do
rudan doruya madd yaamn glerine, ekonomiye bal
dr. Bugn insann gznn nnde duran ve onu huzursuz
eden olgu, szm ona gei fenomenleri vurgulanarak, artk
yokm u gibi tartlrsa, grmezden gelinmi olur. Bu konu
daki utan verici elikileri, kavramsal farkllatrmalarla ve
mniplasyonlarla, vlgerletirilmi bir tr bilgi kuramyla
yadsma ynndeki gncel eilime kar koymak gerekir. l
kin, u basit gerek kabul edilmeli: Kltre zg olan, yaa
mn plak zorunluluklarndan azade olandr.
Bu durum , bizi ynelim le neyin k astedildiini d n
mekten alkoym am ak: Ynelim artk, toplumsal kuvvetlerin
alanndan pirpak uzakta, sal devletlerle ya da yerel idare
lerle ilgili bir kurum deildir. Max Weber, W irtschaft und
G esellschaft ta,1 ge dnem eserlerinin biimsel olarak ta
nmlayc yntemi uyarnca, her kurum un -niceliksel ve ni
teliksel olarak - genilem e eilimini brokrasiye ikin ola
rak tanm lar: Brokrasilerin, kendilerinden yola karak,
kendi yasalarna uyarak yaylm alar gerekm ektedir. N azi
SSin tarihi, Weberin bu tezi iin yakn gemiten verilebile
cek en korkun rnektir. Weber bu tezi, organize olm u y
123

netim tipinin geleneksel ynetim karsndaki teknik stn

lyle temellendirir: Brokratik rgtlenmenin ykselii
nin belirleyici nedeni, eskiden beri, dier btn rgtlenme
biim leri karsndaki m utlak teknik stnlyd. Tam
olarak gelim i brokratik bir mekanizmann teki biimler
karsndaki konum u, tam da, mekanik olmayan meta reti
mi tarzlar karsnda bir makinann konum u gibidir. Kat
brokratik, zel durum larda m onokratik ynetimlerde, ke
sinlik, hzllk, netlik, belgelere dayanmak, sreklilik, gizli
lik, btnleiklik, kat bir ast- st ilikisi, srtm elerin ,
nesnel ve kiisel maliyetlerin azaltlmas gibi etmenler, fahri
ya da ek i olarak yrtlen, dostlua dayal dier ynetim
biim lerinden farkl olarak eitim li m em urlar araclyla
optim um dzeye k artlm tr.2 W eberin vu rgu lad ,
ama-ara ilikisine indirgenmi biimsel rasyonellik kavra
mnn, amalarn rasyonelliine ilikin yargy nasl da en
gelledii, tam da SS rneinde grlebilir; Weberin kendi
rasyonellik teorisinde, ynetim dncesinin izlerinin b u
lun duun dan kuku lan labilir: rgtlerin b am szlam a
m ekanizm as, Weberde ya da (sosyal kemikleme fenome
nini, dpedz metafizik bir olgu olarak yaamn karsna
koyan) Simmelin biimsel sosyolojisinde olduundan daha
zgl bir biim de tanm lanm aldr. U zlam az elikilerin
bulunduu toplumlarda am aca ynelik rgtlenmeler, teki
gruplarn karlar hilafna, tikel am alan izlemek zorunda
drlar. Bunun kanlmaz sonucu, kemikleme ve nesnelemedir. Kendilerini aaya, yelerine ve yelerinin dolaysz
taleplerine kar her zaman tamamen ak tutsalard, eylem
de bulunm a yetenekleri olmazd. Ne kadar sk bir yaplan
m a iinde olu rlarsa, kendilerini tekilere kabul ettirm e
anslan da o kadar artar. Bugn uluslararas dzlemde, tota
liter, m onolilik devletlerin liberal devletler karsnda ne
knda kendini gsteren olgu, kk aptaki rgtlenme
124

lerin yaps iin de geerlidir. Darya kar etkili olular,

ieriye kar kapal olularnn bir fonksiyonudur ve bu da,
szm ona btnn, tekil karlar zerinde ncelik kazan
masna, rgtlenme iin rgtlenmenin bu karlarn yerine
gemesine baldr. Bir rgtlenmenin bekas, bam szla
masn dayatr ona, te yandan bu bam szlam a yznden
ayn zam anda kendi amalarna ve kendisini oluturan in
sanlara yabanclar. Sonunda am acn laykyla izleyebil
mek iin, bu kiilerle ister islem ez elikiye der.
Kelimenin eski anlamyla ynetim aygtlarndan, yneli
len dnyaya geii ve bu aygtlarn daha nce ynetime tbi
olmayan alanlara szm olmasn, salt bir denetleme biimi
olarak ynetimin ikin yaylma ve bam szlam a eilimiyle
a k lam ak zordu r. T ekellem en in artn n so ru m lu su ,
mbadele ilikisinin tm yaama yaylmas olabilir. Edegerlilikler temelinde dnm ek, bizatihi ynetim rasyonellii
ne ilkesel olarak akraba bir retim biimidir; zira btn nes
nelerin kyaslanabilirliginin ve soyut kurallar altnda toplanabilirliginin zeminini retir. Alanlar arasndaki ve her bir
alann kendi ierisindeki niteliksel farkllklar azaltlr; by
lelikle ynetime kar direnileri zayflar. Ayn zam anda, yo
unlam ann art birimleri o lde etkiler ki, artk gele
neksel, herhangi bir irrasyonel yntem ie yaramaz. Eko
nomik adan, birimin byklyle birlikte rizikonun b
ykl de artar ve bu da planlamay gerektirir - en azn
dan, bugne kadar gerektirdii ekliyle, Max Weberin monokratik olarak tanmlad iktidar tipini gerektirir. Ancak,
eitim sistemi ya da radyo gibi, kr amal olmayan kurumlarn lsz bykl bile, rgtsel bir kademelendirmeyi gerektirdii iin ynetim pratiklerini artrr. Bu pratikler
teknolojik gelim eyle glenir: rnein radyoda iletilmesi
gereken hat safhada younlar ve olabildiince uzaa yay
lr. Max Weber kendini esas olarak dar anlamdaki ynetici125

lerie, memur hiyerarisiyle sruriayabilm iti Benzer eilim

leri -Robert Michelsle mutabakat iinde- siyasal partilerde
ve elbette daha sonra egitim-retim sektrnde de tespit
etmiti. O zamandan bu yana sz konusu eilim bunlar ok
geride brakt ve yalnzca ekonom ik tekeller biiminde de
il, toptan bir biimde geliti. Ynetim aygtlarnn nicelii
nin art yeni bir nitelik retti. Artk liberal modele gre ta
sarlanm bir m ekanizmann st ynetimler tarafndan r
tlm ya da kaplanm olmuyor; ynetimler zgrlk alan
lar karsnda yle bir arlk kazand ki, bu alanlara bun
dan byle sadece tahamml edildii grlyor. Karl M ann
heim, daha faizm ncesi dnemde zellikle bu durum u n
ceden grmt.
Bu eilim iin kltr de bir tabu deil. Weber, ekonomi
sektrnde, ynelenlerin yetkilerinin, zm eleri gereken
nesnel sorunlar kavraylarna uygun olup olmadn d
nr. Webere gre brokrasinin uzm anlk bilgisi kar
snda, yalnzca ekonom i alanndaki zel teebbs ilgili
lerin uzmanl stndr. nk bu ilgililerin olgular tam
olarak bilmeleri, onlarn alannda dorudan doruya eko
nomik bir varolu sorunudur: resini bir istatistikteki yanl
glar, hatay yapan m em urlar asndan dorudan ekon o
mik sonular dourm az - kapitalist bir iletmenin hesapla
rndaki hatalarn bedeli, bu iletmenin zarar etmesi, belki
de iflas etm esidir.3 Ne var ki, Weberin ekonomiyi dikkate
alarak sorduu, brokrasinin yetkinlii hakkm daki soru, o
zam andan bu yana ynetimin toplumda yaygnlamas ka
dar yaygnlamtr. Bu soru kltrel alanda kritik bir soru
olm utur. Weber, dom akta olana, sz arasnda yle bir
deinm iti, am a byk yaptn tasarlarken yapt gzle
min nemini, krk yl nce grem emiti. Weber son derece
zgl bir balam da, brokrasi serm ayesini konu alan b
lmdeki eitim sosyolojisine ilikin deinmeler balam n
126

da, eilim payelerin e sah ip olm an n , yetenei - karizm ay - giderek daha ok bastrdndan sz eder; nk
eitim payelerinin tinsel bedelleri her zam an dktr ve
kitlesel retim le birlikte artm ayp, azalm aktadr4 Bu d
nce erevesinde, geleneksel gre gre tine ait olan, ir
rasyonel, planlanam ayan misyon, tinden uzaklam aktadr.
Weber buna bir ara blmde iaret etmiti: Eitim sistem i
nin temellerine ilikin gnm zde yaplan tm aklam ala
rn ardnda, herhangi bir belirleyici noktada, uzm anlk in
san tipinin eski kltr insan tipine kar m cadelesi yat
maktadr: tm kam usal ve zel iktidar ilikilerinde brokratiklemenin nne geilemez bir biimde yaygnlam asy
la ve uzm anlk bilgisinin neminin giderek artnn belirle
dii, tm bildik kltr sorunlarna sirayet eden bir m ca
deledir bu.5 Weber burada, uzm anlk insanna, ge libe
ral toplum da tbsenin Hedda Gaberinden bu yana yaygn
olan bir biimle kar kmaktadr. Oysa ynetimin, yetkile
rinin nesnel olarak kapsam adklar yerlerdeki zorunlu art
bundan ayrlamaz. Uzmanlk insanlar, uzm anlklarna gir
meyen alanlarda otorite uygulam ak zorundadrlar; te yan
dan m ekanizmann ileyebilmesi ve ileyiini srdrebilm e
si iin onlarn zel, soyul yneLim tekniine ilikin yete
neklerine gerek vardr.
Kltr ile ynelimin diyalektiinin, hem nesnel kategori
lerinde hem de onu oluturan kiilerin bileimi asndan,
kltrn dokunulm az irrasyonelliini en ak biimde da
vurduu yer, ynetimin kltrel olandan yabanclamasdr
- kltr en ok, onun hakknda en az deneyimi olanlara ir
rasyonel grnr. Ynetim ynetilene dsaldr, onu kavra
m ak yerine onu altlar. Ynelen rasyonelliin (ki yalnzca
tanzim eder ve zerini rter) znde tam da bu vardr. Daha
Kan, S a f Akim Eetirisinin amfibolilere ilikin blmnde,
Leibnize kar karak anlama yetisinin eylerin iini bil
127

me yeteneinin olmadn sylemitir. Kltrel olann-zo

runlu amac ile ynetimin bilimselci anlama yetisinden ba
ka bir ey olmayan rasyonellii arasnda bir kmaz vardr,
iyi bir gerekeyle kltrel sfatn alan ey, doaya giderek
daha ok egemen olma srecinde (ki bu sre rasyonelle
menin artnda ve giderek daha rasyonelleen iktidar biim
lerinde yansr) sre dn da kalan anm satarak, on u da
kendine katmaldr. Kltr, genel olan zel olana kar uz
lamaz kald srece, zel olann genele kar sregiden iti
razdr. Bu durum Max Weberin de felsef olarak bal oldu
u gneybat Alman okulunda, -n e kadar sorunlu da o lsanomotetik ve idiografik ayrmnda hi olmazsa am alanm
t. Ancak, ynetim zorunlu olarak, znel bir su ve bireysel
bir irade olmadan, genel olan zel olana kar temsil eder.
Kltr ile ynetim ilikisindeki arpklk ve badam azlk
duygusu bundan ayrlmaz. Daha da birleik hale gelen bir
dnyann srekli uzlam az karakterini belgeler. Ynetimin
kltrden talep ettii, esas olarak heteronom dur: Yneti
min, kltrel olan, her ne olursa olsun, ona ikin olmayan,
nesnenin niteliiyle ilikisi olmayan, sadece dardan soyut
olarak dayatlm ltlere vurm as gerekir; ayn zam anda
yneten, kendi ynergeleri ve yaps gerei, nesnenin ikin
niteliine, hakikatine ilikin soru larla, nesnel m antyla
ilikilenmeyi ou durum da reddetmek zorundadr. Ynet
me yetisinin byle bir alana, yani ynetim normlar kavra
mndaki ortalama genellik tr ile kendi ideas arasnda e
liki olan bir alana yaylmas da irrasyoneldir, nesnenin i
kin mantna, sanat yaptnn niteliine yabancdr, onun
karsnda tesadfidir. Kant anlam da reit, aydnlanm bir
ynetim pratiinden, elbette ilk nce bu atkya dair bir
zbilin ve bunun tutarl sonular talep edilmelidir.
Kltr daha ok erkenden, 19. yzyln ortasndan itiba
ren, sz konusu am asal rasyonellie ayak diremitir. Sem
128

bolizmin ve JugendsliJin dneminde bunun bilincinde olan

Wilde gibi sanatlar, provakatif bir biimde kltrn ya
rarsz olduunu sylemilerdir. Burjuva toplum unda yararl
ile yararsz arasnda son derece karmak bir iliki hkm
srm ektedir ve aslnda bu iliki yeni balam da deildir.
Yararl olann yarar da kesinlikle kuku gtrm ez deildir,
yararsz olan da artk kr gdsyle arptlm am olann
yerini alr. Yararl mallar arasnda saylanlarn birou, do
rudan doruya yaam n biyolojik yeniden retiminin te
sindedir. Bu yeniden retimse, tarihin tesi deildir, kltr
koltuunda oturana bamldr; endstriyel dnemin insan
lar varolularn ta devrinde sebze meyve toplayarak yaa
m alarn salayan k ou llar altn da s rd recek olsalard ,
mutlaka yok olup giderlerdi. Eletirel toplum teorisi bu ol
guyu, em ek gcnn yeniden retim inin statik bir doa
kategorisi olm ad, belirli bir tarihsel evrede ulalan kl
trel durum a tekabl ettii teziyle dile getirmitir. Bu du
rumda uzlam az elikiye dnm e potansiyeli vardr. Acil
bir gereklilik oluturm ayan tm mallarn iktidar, stat ve
gsteri ifadesi olduunu, kltrn tamamnn da ynelilen
dnyann teklifsiz jargonu n da tafra olarak adlandrlan
ey olduunu kabul eden Amerikan ekonom isti Veblenin
-k i teknokrasi kavramnn tarihi ona kadar u zan r- izinden
gitmeye gerek yok. Ancak sistemin tamamnda krn tersi
ne, kendinde yararl olann, asla insanlara dolayszca yarar
salayan bir ey olm ad, makinelerle ilenmi ikincil bir
rn olduu olgusuna da gzlerimizi kapayacak deiliz. Ne
var ki, toplumun bilincinin en ok alerjik olduu nokta da
burasdr. Tam da yararl olann yararll kuku gtrd
iin, kendini yararl bir ey olarak, tketicilerin isteiyle
gerekleen bir ey olarak sun m ak, bu aygt iin iki kat
nemlidir. Bu yzden ideolojide, yararl ile yararsz arasn
daki snr izgisi ok kesin izilir. Kltre kendi bana var
129

olan, madd koullardan bam sz olan, haa bu koullan

nem sizletiren bir ey tacnn giydirilmesine, yararl ola
nn saf yararllna duyulan inan karlk gelir. Yararl ola
nn ve yararsz olann hak iddialar daha bir vurgu kazansn
diye, kltrn tam am nn yararsz, bu yzden de m add
retimin planlam a ve ynetim yntemlerinin tesinde ol
mas gerekir.
Byle bir ideolojide gerek bir ey torulamtr: Klt
rn madd yaam srecinden koparl, nihayetinde beden
sel ve zihinsel emek arasndaki toplumsal kopu. Bu kopu
un miras, kltr ile ynetim atksnda srmekledir. Y
netime sinm i mptezellik kokusu, antik an dk, ya
rarl, nihayetinde bedensel alm adan duyduu tiksintiyle
ayn soydandr - yalnzca filolojik adan da deil. Kltr ile
ynetimin dncede kat bir biimde kar karya konul
mas -ikisini ayn zamanda birbirine doru een toplumsal
ve zihinsel bir durum un rn d r- bu arada srekli kuku
gtrr olmutur. zellikle sanat tarihinde gayet iyi bilinen
bir olgu vardr: gemite artefaktlarm kolektif almay ge
rektirdii her yerde, ynetimler de, nemli mimarlarn, hey
keltralarn ve ressamlarn bireysel retimlerinin ince de
taylarna kadar, sz sahibi olmulardr. Ynetimlerin etkisi
dsal kalm am , nesnede kendini belli etmitir. Bu yzden
ynetimler gemite de, bugn kendilerini hi tereddtsz
kltr yaratcs olarak adlandranlarla mutlu bir uyum iin
de olm am lardr; bu uyum gem ie yanstlm romantik
bir dilektir. Ynelimlerin kltr alanlaryla ilikisi asndan
ynetim mercilerini kilise, daha sonra talyan ehir devletle
rinin hkmdarlar ve sonra da mullakyetilik oluturuyor
lard. Onlarn kltrel retimle ilikisi, herhalde, gnm z
deki ynetim ile ynetilen kltr arasnda geerli olan iliki
den kat kat daha tzseldi. Dinin tartlmaz belirleyicilii,
kltrel olanla pratik yaam arasndaki elikiyi yumua130

yordu ve eskiden hkm sahibi olan byk beyler, elbee

ounlukla Condottieriler, radikal iblm ne dayal top
lum daki ynetim uzmanlarna kyasla muhtemelen kltre
daha yakndlar, Kltrel olan, dolaysz olduu kadar da
acmasz bir biimde denetliyorlard; yetki alanlar ve rasyo
nel ilem kurallar tarafndan engellenmiyorlard. Kltrel
yaplanmann ikin hakikati ile, gnm zde sipari gibi
aibeli bir isimle anlan eyin ilikisi, her halkrda gnm zdekinden daha az sancl deildi. Bach gibi, kendi zama
nn nesnel olarak balayan tinle byk lde uyum iinde
grnen byk sanatlar bile, kendi ynetimleriyle srekli
atm a iinde yaamlardr. Ortaan sonlann da bu tr
atmalarn varlna ilikin elimizde ok az bilgi var; bu
nun tek nedeni, btn olas atmalarn o zam anlar yneti
ci g lehine sonulanacann batan belli olmasyd; kendi
kendilerinin bilincine ancak m odem birey kavramyla varan
taleplerin, bu g karsnda hibir anslar yoktu.
Tm bunlara ramen kltr ve rgtl g ilikisinde
nemli bir eyler deimitir. nsan trnn varln sr
drm esi sistem inin tesine iaret eden bir ey olarak kltr,
m evcut olan her eyin ve tm kurumlarn karsnda, eleti
rel bir momenti zorunlu olarak ierir. Kimi kltrel yap
lanmalarn cisim lendirdikleri gibi kesinlikle bir eilimden
ibaret deildir bu moment; nitelik asndan farkl olanlarn
istisnasz iddete m aruz kaldklar entegrasyona kar, bir
biimde tekletirme fikrine de kar bir protestodur: yarar
lanlamayan, farkl bir ey yaylmaya baladnda, egemen
pratiin kukululugunu da aydnlatr ayn zam anda. Sana
ln ilkin apak pratik niyetlerle deil, salt varoluuyla, hal
ta lam da pratik olmayyla, polemie dayal, gizliden gizli
ye pratik bir yn vardr. Ancak bu yn, kltrn egemen
pratiin btn lne bir dal olarak, culu ral activities
[kltrel etkinlikler) olarak -g n m z koullarnda lama131

m en so ru n su zca- eklenm esiyle badam az. Eskiden ger

eklik ile kltr arasndaki snr izgisi o kadar keskin ve
derin deildi; san al yaptlar henz kendi zerkliklerini,
her birine zg biim yasasn yanstmyorlard; aksine, a
priori olarak, ne kadar dolayml da olsa bir ilev yerine ge
tirdikleri balam lar iinde yer alyorlard. Tam da kendileri
ni henz sanat yaptlar olarak ortaya koym aylar, daha
sonra neredeyse doal bir durum gibi grnm tr; onlarn
kesin, kapsaml baarlarna, onlarn sanatsal gcne yara
mtr. Paul Valry bunu, szm ona her eyin onun iin var
olduu, yapm ack insan deyim ini aklna bile getirm eden
gelitirmitir; insan ancak tamamen temsil edilebilir oldu
undan beri bir m oda haline gelmitir. Bugn rnein Vasarinin yazd sanat biyografileri okunduunda, Rnesans
ressam larnda doay taklit etme, yani benzer portreler yap
m a yeteneklerini nasl da verek vurguladn akn lk
iinde grrz. Resim sanatnda pratik amalarla i ie ge
m i bu yetenek, fotorafn bulunuundan bu yana nemini
-esk i sanata ilikin olarak d a - srekli yitirmitir. Ne var ki
Valry bile sz konusu resim sanatnn estetik sahiciliini,
henz kimyasal olarak arndrlm bir estetik kavramna s
k skya bal olm ayna borlu olduundan kukulanm tr; sanki sanat olarak sanat nihayetinde yalnzca sanat ola
rak bir ihtiras bulunm adnda serpilebiliyordu; ancak, var
olduu hayal edilen cemaat iradesiyle, byle bir masumiyet
yeniden oluturulam azd.
Her halkrda kltr kavram burjuvazinin ve Aydnlanmann ykseliiyle yaad, yaam srelerinden kurtulu
u sayesin de byk ld e n trlem itir. M evcut olana
kar sivrilii trplenm itir. Yal, tevekkl iindeki Hegelin mutlak tin kavramn Fenomenolojideki grlerinin
aksine, sadece dar anlam daki kltr alanlarna ayran te
orisi, bu durum un teorideki karldr ve elbette bugne
132

kadar da en nemlisidir. Kltrn ntrlem e sreci, onun

bam sz duran, olas her trl pratikten vazgem i bir e
ye d n m esi, k ltr n kendini y orulm ak b ilm ek sizin
arndrd m ekanizm aya kar koym adan ve tehlikesizce
uyum salam asn olanakl klyor. G nm zde ar sanat
sal davurum lar resm kurum lar tarafndan desteklenebili
yor ve sunulabiliyor, hatta sanatn ortaya konulabilm esi ve
bir izleyici kitlesine ulaabilm esi iin bu art; te yandan
san at, k urum sal olan, resm olan suluyor. Bu durum ,
kltrel olann ntrletirilm esine ve ntrletirilm i olann
ynetimle bagdaabilirliine ilikin ipular veriyor. Kltr
kavram pratikle olas ilikisini yitirmekle, kendisi de me
kanizm ann bir momenti haline gelir; bu mom entin mey
dan okuyan yararsz yan, ie yaramaz olarak, hatta kt
ilerde yararl olarak, makine ya olarak, baka trl var
olan olarak, hakikat d olarak, kltr endstrisinin m
teriler iin tasarlan m m elas olarak hogr l n G n
m zde kltr ile ynetim ilikisindeki skntda aa
kan bilgi budur.
Radikal bir biimde sosyalletirilm i toplumun hibir e
yi darda brakm ay ve bylelikle ele geirdii kltrel
olan ekileyii, basit bir rnekle gsterilebilir. K sa bir sre
nce kk bir yaz, bir bror" yaynland; belli ki Avru
pada kltr gezilerine katlanlarn gereksinimleri iin ha
zrlanmt, bu yzden de daima ie yarayabilir. Yaz mevsi
minde ve elbette sonbahar aylarnda da yaplan belli bal
tm sanat enlikleri bu brorde derli toplu olarak sralan
mt. Byle bir em ann mant ok aktr: kltr gezisi
ne kanlara, zamanlarn dzenleme, kendilerini ilgilendir
diini dndkleri eyleri seme, ksacas tm bu enlik
ler bir at rgt tarafndan nasl dzenlenm i ve sralan
m olabilirlerse, yle bir plan yapma olana tanmaktadr.
Bir enlik, bir sanal festivali fikri, ne kadar seklarize edil
133

mi ve zayflatlm da olsa, bir defalk, yeri doldurulam a

yan o cokulu an olduu iddiasna dayanr. enlikler, nasl
ortaya kyorlarsa yle kutlanmaldrlar; onlar planlamak
ve rtmelerini nlemek gerekmez. Onlar ele geiren ve
rasyonelletiren ynetici akl, onlarn enlikliligini ortadan
kaldrr; bu enlikli yandan, groteske vardrlm bir eyleri,
duyarl kiiler, avangardist olanlar da dahil tm szm ona
kltrel etkinliklerde sezinleyeceklerdir. Geri g n m
zn, verimlilie ynelik tanzim anlayna kar kastl ola
rak korunm aya allan bir kartlkta, kltrn bir tr
ingene karavan gibi ortalkta dolam asna izin verilmek
tedir, oysa ingene karavanlar devasa bir holde gizlice ge
zinirler ve kendileri de bunun farkna varmazlar. En ilerici
kltrel retimin bile -dierlerinin szn bile etm iyoruzen deiik noktalarnda gzlem lenen isel gerilim kayb,
pek l bununla byk l d e aklanabilir. K endisin in
zerk, eletirel, kart olduunu iddia eden ve elbette bu iddiay asla tamamen saf haliyle koruyamayan bir ey, ister is
lem ez krelecektir - hele ki, itkileri kendilerine yabanc,
yukardan dnlm bir eye im diden eklem lenm ise ve
nefes alabilecei m ekn, belki de ancak meydan okuduu
eyin lfuyla elde edebiliyorsa.
Burada, vahilem i bir yneticiler zm resinin ucuzca
eletirilen taknlklar sz konusu deildir. Ynetilen dn
yada yneticiler de brokratlar kadar gnah keisidirler;
nesnel grev ve su balam larnn kiilerin zerine ykl
mas da egemen ideolojinin bir parasdr. Paradoksal geli
meler kanlmazdr. Toplum sal ve ekonom ik genel eilim,
liberal ya da bireyci sluptaki geleneksel kltrn m add
zeminini andrm aktadr. Kltr yaratclarna ynelilen,
ynetim grevinden kendilerini ekmeleri ve darda kal
malar ars kulaa ho gelmektedir. Bu onlarn elinden
sadece geimlerini salam a olanan alm akla kalmaz, on134

lan her trl elki olanandan, en lekesiz yaptn bile kuru

yup kalm am ak iin vazgeem eyecei, yapt ile toplum ara
sndaki temastan da mahrum brakr. Sistem e bulam am tlklaryla vnenler, krsal alandaki sessizler, taral, kk
burjuva gericiler olm a k u k u su n u uyandrrlar. retken
zihnin -v e bu her zam an iin uyum salam am olan drkrlgan bir m addi zem ini olduu ve gcn inat bir ken
dini kantlamayla koruduu yolundaki yaygn iddia bayat
lamtr. K t bir durum un yalnzca bugne zg bir ey
olm am as, artk gereksizleii halde onu srdrm e hakk
n vermez; daha iyi olann kendi gcyle kendini kabul et
tirecei, yerleecei, artk iyimser, ucuz bir maniden ibaret
tir. o k ey k a y b o lu r g e c e d e ". Z am an z am a n , G eorg
Bchnerin Kari Emil Franzos tarafndan kefedilm esi gibi
tesadfi keifler, insanlk tarihinde zihinsel retici gler
alannda bile ne kadar ok eyin anlam szca yok edildiini
hissettiriyor. stelik bu alanda niteliksel bir deiiklik de
gerekleti. Artk snacak bir ke yok. Avrupada da yok;
onurlu yoksulluk kalm ad, ynetilen dnyann dnda ka
lanlarn k m tevaz bir biimde geirm e olanaklar bile
yok. 19. yzylda Paul Verlainmki gibi bir yaam anm sa
m ak yeter; deklase olm u bu alkolik, en dibe vurduu za
manlarda bile Paris hastanelerinde, onu en ktnn orta
snda en ktden koruyan dostane ve anlayl hekimler
bulabilm iti. Bugn byle bir ey dnlem ez. yle he
kimler, yle dostane insanlar olm adndan deil; ynetilen
dnyada insancllk, herkesin herkesi d n m esi olarak,
belirli bir anlam da kat kat artmtr. Ancak, tahminen bu
hekimlerin, idarecileri nezdinde, serseri dehay barndrm a,
onurlandrm a, aalanm asn nleme yetkileri yoktur. Bu
nun yerine, ona bir sosyal hizmet nesnesi gzyle bakla
cak, onunla ilgilenilecek, zenle baklp beslenecektir; el
bette, am a kesinlikle deklase olm u, toplum dna itilmi
135

Verlainn retimi iin ne kadar uygun olduu kuku g

trr de olsa kendi yaam tarzndan ve bylelikle tahmi
nen bir zam anlar dnyaya geli am ac olarak hissettii ey
den, kendini ifade etm e olan an dan da kopartlacakr.
Toplum iin yararl alm a kavram btnleik toplum sal
latrmadan ayrlamaz; bir tek bu toplumsallam ay olumsu zlam ak la yararllk gsteren lere de zorun lu olarak bu
kavram sunulacaktr ve kurtarlm ann, kurtarlan iin bir
nimete dnm esi zordur.
Bu tr b an tlar gz n nde can lan d rab ilm ek iin,
kinci Dnya Savandan bu yana kendisi de korkun bir
biimde ntrletiren snr durum lar ifadesiyle adlandrlan
eyi akla getirmeye hi gerek yok - bunlarn, ar olanlarn
bugne kadar bile kltrel olann tzselliinden ayrlamadklar bilindii halde: bu alanda, ortalam a kavramna yer
yoktur. Ne var ki, kltrn burada bizi ilgilendiren top
lumsal temel katmanlarndaki deiiklikler, masum olanla
ra kadar ulam tr. 1920lerin Viyanasndaki Schnberg
evresinde, gelenek kartlan arasnda sanat ve yaam a tarz
anlamnda gelenein gc artcyd. O evrenin ekicili
ini oluturan tin, ayn zam anda daha sanatsal, daha seil
mi, daha duyarlyd; iinde daha fazla tarih duygusu ve ay
rm yapm a yetenei barndryordu. Yerleik fikirleri ve
normlar zmeye hazr sanatlar, monarinin yklm asn
dan sonra bile hl yar kapal, yar feodal olan Avusturya
loplum unda belirli bir naiflik ve doallk iinde varlklarn
srdryorlard. Kendilerini Viyana konformizmiyle at
maya dren duyusal kltrlerini ve taham m lsz ince
liklerini tam da bu topluma borluydular. Sanatsal yenilik
lerin pervaszl, kibirli bir kaygszlkla birlemiti. Tm
ironilerine ve kukularna karn, henz sk bir btnlk
iindeki toplumsal ve zihinsel dzenin saysz kategorisini
benimsemilerdi. Bu kategoriler, o neslin kstaha nazikli
136

inin hi de nem siz olmayan bir koulunu oluturuyordu.

Gelenei etkili bir biimde olum suzlam ak iin, kendi canl
gcn donup kalm olana ve kendinden honut olana y
neltebilmek iin, gelenee adeta doym u olm ak gerekiyor
du. Henz var olmayann retimi, ancak var olann, zne
nin enerjilerini biim lendirm eye ve ayn zam anda onlar
kendi karsna koymaya yelecek kadar gl olduu yerde
m m kn grnyordu. Konsrktivizm ve cam binalar an
cak scak ortam da ve psikolojik adan korunakl evlerde
tasarlanabilir - ve bunu yalnzca lafzen anlam am ak gerekir.
Ne var ki, kltr ile nesnel koullar arasnda bugn hisse
dilen gerilim dengesi, kltr iin zihinsel adan donarak
lm e tehdidi oluturuyor. Kltrn gereklikle ilikisinde,
ezam anl olm ayann diyalektii vardr. Ancak, Fransa ve
Avusturya gibi, ynetilen dnyaya ve toplum sal modernlie
doru geliim in henz tam olarak oturm ad yerlerde, es
tetik modernlik, avangard gelimitir. Gerekliin tamamen
gnm z standardn yakalad yerde, bilin eilime uya
rak dzlenmitir. Bilin btnsel gereklie ne denli sorun
suzca uyum salarsa, u an var olann tesine geme cesa
reti de bir o kadar krlm olur.
Elbette ki, ezamanl olm am a diyalektiine hibir suretle
tm kltrel alanlar girmez, bazlar zellikle en yeni idari
stan dartlar gerektirir. G n m zde belki de en kuvvetli
retici gleri m asseden ve reten doa bilimlerinin tm
byledir: planlayan bir ynelimin dnda bugnk grevle
rini yerine getiremezlerdi; onlarn rasyonellikleri, ynetenlerinkine benzer. Ampirik sosyal bilimsel aratrm alarda ol
duu gibi teamtvrvorkn [ekip alm as], kolektif alm a
nn, ok katmanl aratrmalarn gerekli olduu her yerde
benzer bir durum sz konusudur. Ampirik sosyal bilimsel
aratrma, kendisini ynetim kategorilerine gre eitmekle
kalmamtr; ynelim olm asayd kaosa der, zellikle lesa137

df likel ve birletirilemez paralara ayrlrd. Sanal da tm

bunlarn karsna en bloc konulam azd. Temellerinin pratik
gereksinimde yatmas sayesinde, bugn kimi bakmlardan
zel sanal trlerinden daha iyi bir konum da olan mimarlk
gibi bir dal bile, ynetim olm adan dnlem ezdi. Her ey
den nce de sinem a, gerekli yatrm maliyetlerinin ap y
znden, kam usal-idari planlam aya benzer bir planlam aya
muhtatr. Geri sinem ada kanlm az bir biim de hesap
kitap ii olan yanla, konunun hakikati arasndaki eliki
kendini rktc bir biim de gsterir: sinemann sam al
, bireysel baarszlktan ok bu elikiden kaynaklanr.
Sinemann ilkesi, planlayan, izleyiciyi de hesaba katan ni
yettir ki, uyumu bozan da budur.
Ynetim ise, retken olduu kabul edilen insana yalnzca
dardan dayatlmaz. Kendini onun iinde oaltr. Zaman
iindeki bir durum un, kendisini onaylayan zneleri yaratt
, harfi harfine kabul edilmelidir. nsanlarn artan organik
bileim i karsnda kltr retenler de korunakl deil
lerdir: insanlarda kendiliinden olann karsnda bir yne
lim aygt blm nn, m add retimdekine benzer bir bi
imde yaylmasndan onlar da kendini koruyamazlar. Bylesi eilimlere kar sezgi sahibi olanlar, en avangard sanat
rnlerinde bile m askelenm i ynetim kategorileriyle kar
laabilir - halta en farkllam kiisel heyecanlarda, ses
tonunda ve jestlerde bile. Btnleyici bir konstrksiyona
ynelik, estetik adan birok yerde saptanabilen eilimlere
dikkatinizi ekerim. Bu eilimler bir tr yukardan planla
may gzetir; bu planlamann ynetimle olan benzerlii g
ze batmaktadr. Bu tr yaplanmalar, tamamen nceden be
lirlenm i olabilir. N asl ki ynetim , M ax W eberin tezine
gre, nesnel olarak dzenlenm i bir ilemden yana bireysel
keyflii z gerei byk lde dlyorsa, byle bir sa
nalla bireysel m dahale de idea gerei men edilmitir. Bu
138

srada uygulanan ilem biimleri keyf olarak dnlm

deildir -b u fenomene arlk kazandran da b u d u r- ikinsanasal olarak tutarllkla gelitirilmilerdir; bunlarn tari
hini ok gerilere kadar gtrmek mm kndr. te, genel
olarak artan btnlem enin bedelini deyecek olana sesini
veren sanatta, bireysel ve tesadf! olann, bundan byle es
tetik olarak da dikkat edilmesi gerekenin yeri, asl ynetimdekinden tamamen farkldr. Ynetim belirli snrlar iinde
gerekten rasyonel ilem kurallaryla, kt rastlanty, in
sanlar zerinde krlemesine denetimi, e dost kayrcln
ve iltim as gemeyi engeller. Geri Aristotelesin Politikasndan bu yana, adaletsizliin glgesinin, gerekliin dzenin
de de, adil rasyonel yasaya elik ettiini biliyoruz; yle ki,
ynetim edimlerinin rasyonellii, Aristotelesin haksever
lik olarak ekledii dzenlemeyi gerektirir. Sanat yaptnn
rasyonellii de soru n su zca baarl olm az. Bu rasyonellik
dardan belirlenmilik, dzenlenm ilik momentine -aforoz
edilmi znelcilie- gizliden gizliye bal kalr. Gnm zde
her ileri sanatn gerilim alan adeta iki kar kutupla tanm
lanmtr: Bir ula radikal konstrksiyon, dierinde bir o
kadar radikal kar k. Taizmin de IlekecilikJ bu pers
pektiften baklarak anlalmas gerekir.
Kltrel kavramnn olum suzlanm as, kendini hazrlyor.
Bunun balca bileenleri: zerklik, kendiliindenlik, eleti
ri gibi kavramlarn hkm szleirilm esi. zerklik: nk
zne, bilinli karar vermek yerine, nceden belirlenmi ola
na boyun em ek zorundadr ve bunu ister; nk gelenek
sel kltr kavram uyarnca kendisi yasa koymas gereken
tin, salt var olann ezici talepleri karsndaki gszln
her an deneyimler. Kendiliindenlik ortadan kaybolur: n
k btnn planlanm as bireysel heyecana nceldir, onu
nceden belirler, bir grne indirger ve zgr bir btn
dourm as beklenen gler oyununa artk hi tahamml
139

yoklur. Son olarak eleiri de yok olur, nk kltrel ola

nn m odelini giderek daha ok belirleyen bu sre iinde,
eletirel zihin, makinedeki kum kadar rahatszlk vericidir.
Antika, arm chair thinking" [hayattan kopuk dn ce),
so ru m su z ve kullanlam az grnr. K u aklar arasn daki
iliki garip bir biimde tersine dner; genlik gereklik il
kesine dayanr, yallk dnlebilir dnyalara dalar. Tm
bunlar iddet yoluyla nceden gerekletiren ve bylelikle
parodik bir biim de aa kartan N asyonal Sosyalistler,
zellikle eletirellik kategorisine kar, eletirinin yerine
kendi sanat grlerini, aslnda gerek olan zerine enfor
m asyonu geirmekle, eli kulandaki bir gelimenin haber
cileriydiler; enform asyon, eletirel zihni gitgide daha ok
bastryor: tamamen avangardist bir dergi, gururla enfor
m asyon alt baln tayor.
En gl toplum sal eilim lerden yaltlm ya da uzak
olan, am a elbette byle bir uzaklktan kesinlikle yarar gr
meyen baz sektrlerde hesap hl ak verirken, resm kl
trde de bir o kadar tam kmaktadr. En insanlk d du
rumlarda bile nsan bir eylerin filizlenmesi iin can atan
ve controversial isuesu [tartmal konular] gndem ine
almayan bir insanclk adna, ynetim kurullarnn ulusla
raras ideallerini kendi kanlaryla yazan U N ESCO airleri
yerden ptrak gibi bitmektedirler. Dou bloku lkelerinde
resm m akam larn, parti grevlilerinin sanatlar zor yo
luyla tevik ettikleri ocuksu zrvalklarn szn bile et
meye demez. Batda genel balaycl olan, kalc deer
leri aratrmaya ynelik projelerin, azgelim i lkelere gz
ucuyla baklarak finanse edilm esine hi kimse arm aya
caktr. Evlenme tekliflerini andran iyimserlikleriyle, ente
lektellerin eletirel tinine glge dren uysal entelektel
ler m ebzul m iktarda b u lu n m ak tadr. Her zam an , resm
olanda deil nsan olanda dile gelen ve bu yzden insand140

lkla itham edilen ey, resmi insancl tamamlamakladr.

nk eletiri insanlardan naizane m lklerini, kendilerini
hayrsever hissetmelerini salayan rty alr. rtllerin
fkesi, -Aydnlanm ac Helvetiusun szleriyle, hakikat onu
dile getirenden baka hi kimseye zarar vermesin diy e- r
ty paralayanlara yneltilir. Farkllk gsterenin de stan
dartlatrlm aya kar gvende olm adna ilikin hi de ye
ni olmayan gzlem im, son zam anlarda konformizm kavra
mnn polem ik olarak kullanlmasn gzden drm ek iin
istism ar edilmektedir; sanki ncesinde bir direni edimi bu
lunan, ikinci dereceden bir konformizm varm da, diren
memek, akntyla birlikte yzm ek, daha gl tabura dahil
olmak daha iyiymi gibi. Hakikatte ise, konformizm szc
, zlf yare dokunduu iin, Heinrich Regiusun deyiiy
le, azarlanmaktadr.
Mzlerin adyla yaftalanan, Almanyaya zg bir fenome
nin de, ynetimin tehdidi altndaki kendiligindenlii yne
lim araclyla, ya da o evrelerde denildii gibi doru
kavram a araclyla kurtarma yolundaki, kitle psikolojisi
zerinde etkili bir aba olarak ynetilen kltrde yeri var
dr: tinsel olann pedagojikletirilm esi adna ne varsa, bu
dilee karlk der. Bunun belirgin sonu cu, kendiliindenlie tevik edilen znenin boyun emesi, kr krne
itaat eder durum a gelmesidir. Bu alann her yerinde, sahih
lik jargonuyla kon uulm as tesadf deildir. Sz konusu
jargon gnm zde arlk sadece dokunakl bir dalkavukluk
taki evrak notlarnda karm za kan eski slu p ynetim
diliyle zde deildir. Tozlu ve kflenmi o eski ynetim di
li daha ok, tam da ynetim ile kltrn birbirinden ayrl
n a tanklk eder ve bylelikle, kltr -iste i d n d aonurlandrr. Sahicilik jargonu heterojen olanlar bir at al
tnda toplar. Bireysel alandan, teolojik gelenekten, varolu
felsefesinden, genlik hareketinden, askeriyeden, ekspres141

yoizmden alnan dil bileenleri kurum sal olarak m assedi

lir ve sonra, bir lde yeniden zelletirilerek, kiilere iade
edilir; bu kiiler de im di sanki kendileri konuuyorm uasna rahat ve zgr, neeyle grevden ve bulum adan, sahi
ci bildirimden ve dileklerden sz ederler. Aslnda her biri,
sanki FM radyosunda kendi kendini tantan bir spikerm i
esine kurum lanm aktadr sadece. Bir m ektupta yaklak
olarak diye bir ifade varsa, birka satr sonra m ektubu ya
zann, yazd kiiye yaknlam a niyetinin ortaya kacan
dan emin olunabilir. Bylelikle kararlatrlan kiisel temas,
kendisine bu ekilde hitap etlii kiiyi hizmetine eken bir
ynetim srecinin m askesinden baka bir ey deildir: insa
niyet num aras yapm ak, m uhataplarn, bedeli denmeyen
hizmetlerde bulunm asn salayacaktr.
Bu tr modellerin gsterdii ey, yine de celallenmeden
ynetime isnat edilebilir; ynetime kar, felsef adan son
derece kt hretli bir maneviyat kavram nda, sahicilii
garantili, saf bir kltrle avuntu bulunabilir. Bu gibi s z
ckleri dillerine dolayanlar, dzene sokulm am her eyin
zerine fkeyle ilk ullananlardr. Hakikatte ise fatura ilk
nce kltre karlr. G erekliin stnde duran da, ger
eklikten yaltlm deildir; ne kadar uzak ve dolayml ol
sa da, fiil gerekletirme iin bir talimattr. Bu momentten
mahrum kaldnda, kltr bir hie dnr. Ynelim kl
trde yalnzca, kltrn eskiden beri iledii suu yineler:
kendini bir temsil unsuruna, bir alm a sahasna ve niha
yet kitleleri ileme, propaganda ve turizm aracna d n
trme suudur bu. Kltr insann barbarlktan arndrlm a
s, insann ham durum un dan , bu durum u iddete dayal
baskyla srekliletirmeden ykseltilii olarak kavranyorsa,
kltr baarszla uram tr. nsanlarda, insana yarar
varoluun koullar ek sik oldu u srece, kltr onlarda
kk salmay baaram am tr: insanlann yazglar hakkm da142

ki bastrlm garezlerinden, derinden hissettikleri zgrlk

yokluundan, barbarca patlamalara hl hazr olmalar bo
una deildir. plk olduunu kendilerinin de az ok bil
dikleri kltr endstrisinin plne doru kom alar,
ayn du ru m u n m uhtem elen yalnzca g r n te zararsz
olan baka bir vehesidir. Kltr oktandr kendisiyle eli
erek, eitim ayrcalnn phtlam bir ierii haline gel
mitir; bu yzden imdi madd retim srecine, onun yne
tilen bir eklentisi olarak katlmaktadr.
Kandrlamayann da, adeta kukucu bir olum luluk orta
ya koym as gerekecektir; daha iyi olann nesnel olanakllg
ortadan kalkt iin tm bu zorluklarn saylp dklm e
siyle yetinmeyecek, kafasn sallayarak bir kenara ekilm e
yecektir. Her eyi btnn deitirilm esinden bekleyen ra
dikalizm soyuttur; D eitirilm i bir btnde de birey so
runsal inatla geri dner. Byle bir radikalizm, ideasnn bir
hayalete dnm esiyle ve daha iyi olana ynelik her trl
abadan kendini m uaf tutm asyla, arln yitirir. Sonra
kendisi de daha iyinin sabote edilmesine dnr. Ar ta
lep de sabotajn stn bir biimidir. te yandan, im di ve
burada ne yaplm al sorusunda, toplumun tm n kapsa
yan bir zne tipinin, bir hommes de bonne volont [iyi niyetli
insanlar] topluluunun tasarland gzden karlm am al
dr: bu baarszlk kaosunu yoluna koymak iin tek yap
malar gereken, dev bir yuvarlak masann etrafna oturm a
lardr. Ancak, kltrel olanda, kriz gibi harclem kavram
larn artk yeterli olmad zorluklar yle derinde kk sal
m tr ki, bireysel bona volunta'lara [iyi niyet] dar snrlar
izilmitir. N esnel ve znel uzlam az elikilerin felakete
davetiye kard yerde uyumlu bir irade varm gibi gste
rilemez. Sonula, tinin rasyonalizmden ald tehdit, bt
nn irrasyonelliinin hi deim eden devam ettiine ve her
tikel rasyonelletirm enin, kr ve uzlam az bir genelin zel
143

olan zerindeki basksn glendirerek, bu irrasyonelliin

iine yaradna iaret ediyor.
Planlam a ile kltrel arasn daki atk, planlanm am
olan , kendiliin den olan plan lam an n iine alm a, ona
m ekn yaratm a, olanaklarn artrm a ynndeki diyalektik
dnceyi dourur. Bu dn ce toplum sal adalet zem inin
den vazgeemez. zellikle teknik retici glerin opiklige varana kadar gelitirilm i dzeyinde grlebilen desantralizasyon olanaklar, bu dnceye uygun der. Planlan
m am olann zel bir alanda, eitim sistem inde planlan
m as, Hellmut Becker tarafndan hararetle savunulm utur;
b ak a alan lard a d a b en zer b ir du ru m kendisin i dayatr.
Tm inandrclna karn, burada bir gerekdlk oldu
u hissi tam olarak yok edilem ez: plan lan m am olann
kendi kendisinin bir kostm ne, kurgusal bir zgrle
dnt hissidir bu. Bunun iin New Yorktaki yapay sa
natlar m ahallesi Greenwich Village!, Pariste, Hitler d
neminden nceki Rive G au ch e* ile karlatrm ak yeterlidir. New Yorktaki m ahallede zgrlk resm evrelerce to
lr edilen bir kurum olarak genilerken, A m erikallarn
phoney [sahtej dedii eye dnr; ayrca, tm bir 19.
yzyl boyunca hkim olan eilim , sanatlara zel bir ya
am tarz ayrm a, iinde yaadklar burjuva toplum unda
itici olan eyi yapm alarna izin verme eilimi bile, belki de
ilk nce M urgerin Bohme rom annda kulland dalavere
yi barndrmaktadr.
Planlanm am olann planlanm as, planlanm am olann
ieriiyle ne kadar badaabilir olduunu, yani bu bakm
dan planlamann ne lde rasyonel olduunu nceden
kestirm ek durum undayd. Bunun tesinde k ii soru su ,

Seine Nehri'nin sol tarafnda, Picasso, Maisse, Hemingway, Fitzgerald gibi pek
ok sanac ve yazarn yaad blge - e.n.

144

yani bu konuda karar verecek merciin kim olduu sorusu,

en byk zorluklar dourmaktadr. lkin, kendi zerinde
enikonu dnm ve tm bu zorluklarn bilincinde olan
bir kltr politikasndan baka bir ey talep edilmeyecektir:
kltr kavramn bir ey gibi, saptanm bir deer gibi dog
matik bir biim de belirlemeyip, eletirel dnleri de ii
ne alan ve devam ettiren bir politika; kendini tanrnn istei
olarak yanl yorumlamayan, kltr inancn sorgusuz su al
siz onaylam ayan, ynetim organnn bir ilevi olm akla da
yetinmeyen bir kltr politikas. Kltrn, toplum un gene
liyle i ie gem iliini karartan ve bylelikle iyice i ie ge
en olum suz naiflii, bir inan olarak ynetimin olum suz
nailliine karlk der: tanr kime bir m akam verirse, ona
anlam a yetisi de verir. stne deni yapm ak isteyen yne
limin kendinden vazgemesi gerekir. Ynetim, hor grlen
uzman figrne gerek duyar. Hibir kent ynetimi, resim
sanatndan ciddi ciddi, nesnel olarak ve ileri dzeyde anla
yan insanlara gvenemedii srece, hangi ressam n resmini
satn almas gerektiine karar veremez. Uzmanlarn gerekli
lii kabul edilerek, hemen akla gelebilecek tm itirazlara,
bu arada en berbatlarna da, yeniden maruz kalnr: bu iti
razlara baklrsa, uzmanlarn yargs uzm anlar iin bir yarg
olarak kalrm ve bu yaygn lakrdya gre, kam usal ku
ram lara yetkilerini veren cemaati gz ard ederm i; ya da
uzman kendisi de zorunlu olarak bir ynelim adam oldu
u iin, yukardan karar verir ve kendiligindenligi boar
m; hatta, uzm ann yetki alannn sreklilii kesin olm aya
bilirmi; bu arada onu aparalikten* ayrm ak zor oluyor
m u. Belki bunlardan bazlarn a katlm ak m m kn dr,
ama herkesin dilindeki, kltrel olann insanlara kesinlikle
bir eyler verm esi gerekliine ilikin argm ana kukuyla
*

Parti aygtnn m emuru - e.n.

145

baklr: bu argm an tasyoa gre ynelinm esi gereken bi

lin dzeyi, gerekte kendi kavramnn hakkn veren bir
kltrn am as gereken dzeydir. Tehir edilen m odern
sanata kar saldrlar, vergi mkelleflerinin kurularn, on
lar ilgilendirmeyen ya da onlarn reddettii deneyler iin
israf eden ynetimlere kar saldrlarla seve seve birletiri
lecektir. Bu argm antasyon grn le dem okratiktir, de
m okrasinin halkoylam ac biim lerini sm rerek hayatta
kalmak isteyen totaliter teknolojinin bir filizidir; halk ru
hunun bu szcleri en ok zg r tinli kiilerden nefret
eder; onlar kf kokulu gericilie sem pati duyarlar. Toplu
mun genel yaps haklarn biimsel eitliini garantilerken,
onlar hl bir. eitim ayrcal olarak m uhafaza eder ve
yalnzca ok kk bir kesime farkllam ve ileri bir tinsel
deneyim imkn verir. Tinsel eylerin, en bata da sanatn
ilerlemesinin, ncelikle ounlua ramen gerekletii gi
bi herkese bilinen bir gerek, her trl ilerlem enin can
dm anlarna, kendi meselelerini canl bir biimde anlat
m aktan m ahrum braklm olan ve elbette bunda hibir
sulan bulunmayanlarn arkasna snm a frsat verir. Top
lumsal adan naif olmayan bir kltr politikas, ounluk
larn gcnden korkm adan, bu bantnn i yzn gr
melidir. Elbette dem okratik dzen ile, koullar sayesinde
reit olm am a halinde tutulm aya devam edilenlerin gerek
bilinci arasndaki eliki, sal kltr politikasyla ortadan
kaldrlamaz. Ne var ki, nihayetinde kltrel olaylar yne
len uzmanlarn da meruiyetlerini borlu olduklar temsil
dem okrasi, yine de belirli bir dengeye izin verir: volont de
lo/sun Igenel irade] arkasna hilekrca snarak nesnel ni
telik fikrini yozlatran, bylece barbarla hizmet eden m a
nevralar engellem eye olan ak verir. Benjam inin, izleyici
kitlesinin karm izleyici kitlesine kar savunm ak du ru
m unda olan eletirmenler hakkndaki szlerini, kltr poli146

likasna uygulam ak gerekir. Uzm anlar buna yarar. Uzman

lk alanlarnn tesine geen kiilere duyulan zlem, ou
zaman yalnzca gericilie, ya da iletiim teknisyenlerinin is
tendiine iaret eder; nk onlar konuyu bilm ediklerin
den, onlarla daha iyi geinilebilir ve onlar kendi siyasetle
rinde daha konform ist davranrlar. Kltrn saf bir dolay
szl yoktur: insanlar tarafndan bir tketim nesnesi ola
rak geliigzel tkeilebildiginde, insanlar m aniple eder.
zneler yalnzca kltr tarafndan, nesnel disiplinin iletil
mesiyle zne olur ve onun ynetilen dnyadaki szcleri,
her halkrda uzm anlardr. Elbette, otoriteleri salt kiisel
prestije ya da ikna kabiliyetine deil, gerekten konuya h
kim olularna dayanan uzm anlar bulm ak gerekir. Kimin
uzm an olduuna karar verecek olann da bizzat bir uzman
olm as gerekir - bir ksr dng.
Ynetimlerle uzm anlar arasndaki iliki yalnzca bir zo
runluluk deil, ayn zam anda bir erdemdir. Kltrel olayla
r, onlar gnm zde kanlm az bir biimde adeta kt
rmletiren piyasann ya da szde piyasann denelim ala
nndan korum a perspektifini aar. Tin, zerk biimiyle, t
keticilerin kum anda edilm i ve adeta dondurulm u gereksi
nimlerine de en az ynetimlere olduu kadar yabancla
mtr. Ynetimin otoriter bam szl, konuya yabanc ol
mayanlar yeniden seerek, sz konusu gereksinimlerin dayatlm asnda dzeltm eler yapm alarn salar. K ltr alan
-totaliter iktidar sahiplerinin dorudan emretme yetkisini
say m azsak- arz ve talep m ekanizm asna hibir direni gs
terilmeden teslim edilm i kalsayd, byle bir ey m mkn
olmazd. Ynetilen dnyann en kuku gtrr yan - y
rtme organlarnn bam szlam as- daha iyi olann potan
siyelini barndrr; bu kurumlar, kendilerine ve ilevlerine
effaflkla bakabiliyorsa, salt bakalar iin var olm a ilkesi
ni, aldatc halkoylamac isteklere uyum salam ay aabile
147

cek lde glendirilirler; s z konusu istekler, kltrel

olan her eyi szm ona yaltlmlgndan kararak, acm a
szca ezmektedir. Ynetilen dnya snlacak kelerin kal
mad bir dnya olabilir, yine de kavrayl kiilerin yard
myla, sal toplum sal seilim in kr ve bilinsiz srecinin
yok ettii zgrlk merkezlerini yaratabilecek bir dnyadr.
Ynetimin toplum karsnda bam szlam asnda dile ge
len irrasyonellik, kltrde geliem eyen yann snadr.
Egemen rasyonellikten sapm aktr onun rasyoneli. Yine de
bylesi um utlarn dayanak noktas olan bilin dzeyinin
yneticilerde bulunacan kesin olarak varsaymak im kn
sz: onlarn iktidara ve ynetilen dnyayla zde olan tke
tim toplumunun ruhuna kar eletirel bir bam szla sa
hip olmalar gerekir.
Buraya kadar irdelediim nerilerde bir dnce hatas
daha var ki, onlarn fel olm asna sebep olabilir. Kltr ile
ynetim kategorilerini yalnzca, tarihsel olarak gerekten
de byk lde olduklar ey olarak, duraan, birbirlerin
den tam am en k opu k bloklar,, salt verili durum lar olarak
grm ek gibi yaygn bir kanaat, fazla benim seniyor. Byle
yapm akla, kltr ve ynetim hakkndaki tm salam d
ncelerde eletirilen eyletirm enin tlsm iinde donup
kalnyor. Bu iki kategori gerekte ne kadar eyletirilm ilerse de tamamen eyletirilm i de deillerdir; en maceral
sibernetik m akine gibi, hl canl znelere iaret ederler.
Bu yzden, henz tam ele geirilm em i kendiliinden bi
lin, ilerinde dile geldii kuram larn ilevlerini hl de
itirebilir. im dilik, liberal-dem okratik dzende, bireyin
kurum un iinde ve kurum un yardmyla, onun dzeltilm e
sine biraz katkda bulunm a olana var. Ynetim aralarn
dan ve kuram lardan, yanlgya kaplm adan, eletirel bir bi
linle yararlananlar, sal ynetilen kltrden baka bir eyi
gerekletirm e olanana hl sahiptirler. Hep ayn kalan
148

lar k arsn d a k en d in i gsteren m in im al fark lar on lara

aktr ve bunlar, ne k adar u m arsz da o lsa, b t n dek i
farklar tem sil eder; u m u t farkn kendisin de - sa p m a d a younlam tr.
1960
EVREN M u stafa Tzel

Notlar
1 Bkz. Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundri der verstehenden Sozi
ologie, 4. Basm. Johannes Winckelmann (ed), Tbingen 1956, 2. yan eilt, s.
559 vd.
2 A.g.e., s. 569 vd.
3 A.g.e., s. 582.
4 A.g.e., s. 585.
5 A.g.e., s. 586.

D ZN

Adler, Morimer 78
agnostizm 27
arasal akd 1 0 .1 3 , 1 4 ,1 6 ,1 7 ,2 1 .4 0
Aristoteles 78, 139
astroloji (yldz fal) 2 3 -2 8,115
akn eletiri 30, 31
aura 113
Aydnlanma 1 3 -1 6 ,1 8 , 119, 132, 142
aydnlanm akl 14, 15, 22. 36
Bach, Johannes Sebastian 131
Balzac, Honor de 57
Baudelaire, Charles 73
Becker, Hellmut 144
Benjamin, Walter 10, 13, 113, 146
Bergson, Henri 73
Berkeley, George 53
Beethoven, Ludwig van 50, 58, 66, 95
Brecht, Bertolt 110
bozgunculuk 34, 36
burjuva sanat 17, 3 8 ,5 5 ,6 6 ,9 5
Bchner, Georg 135
byl gerekilik 40
Chaplin, Charlie 6 9 ,8 4
dadaizm 60
Davis, Bette 69
diyalektik eletiri 29, 30, 32
Dblin, Alfred 89, 91
ekspresyonizm 20, 54, 60, 141
entelektalizm 76
Franzos. Karl Emil 135

Garbo, Greta 6 4 ,8 0
Garson, Greer 69
Goebbels, Joseph 102
G oodm an, Benny 67
Greenberg, Clement 35
Hegel, E W. 132
H elvlius, Claude Adrien 141
Hemingway, Ernest 76
Hitler, Adolf 8 4 ,8 5 , 104, 106, 144
Horkheimer, Max 13, 15. 17, 109,119
Hlderlin, Friedrich 73
Hugo, Victor 57
Hume, David 63
Ibsen, Henrik 127
ikin eletiri 30-32
Jugendstil 129
Kant, Immanuel 22, 53, 63, 117, 121,
127, 128
kalharsis 78
kitle kltr 9 ,1 7 , 22, 2 3 ,4 8 , 5 8 ,6 5 ,
8 3 ,8 7 ,8 8 ,9 2 ,9 7 , 109
kille sanat 17, 53
kitle toplumu 17, 51
konformizm 26, 65, 115, 136, 141,
147
konstrktivizm 137
Krauss. Kari 67
kltr insan 127
Lombardo, Guy 67, 76
Lubisch, Ernsl 91
Lukacs, Georg 36

151

Malebranche, Nicolas 53
Mannheim, Karl 126
Marksizm 12
metalama 3 4 ,3 8 , 94
Michels, Robert 126
m odem izm 9, 1 0 ,1 8 , 22, 34-38, 40,
41
Mozart, Wolfgang Am adeus 57, 60
Murger, Henri 144
Mzler 141
nesnel tin 121
novelty song 70
Nietzsche, Friedrich 18

sanatn sonu 38
Schnberg, Arnold 11, 60, 6 7 ,1 3 6
Scott, Walter 95
sembolizm 128-129
Shakespeare, William 93
snr durumlar 136
Simmel, Georg 124
Sokrates 94
Spengler, Oswald 121
Steuermann, Eduard 122
Suhrkam p, Peter 110
ematizm 53
eyleme 10, 11, 27, 30, 34, 99
o k 35, 37

okltizm 24, 25, 27

zerk sanat (sanatn/eserin zerklii)
1 6 ,1 7 ,2 0 ,2 1 ,2 3 ,3 5 ,6 3 ,6 7 , 95,
110, 111, 113, 122, 132, 134, 139
znelcilik 139
Palestrina, Giovanni Pierluigi da 57
Picasso, Pablo 60
Platon 6 6 ,1 1 7
pop art 40
pop m zik 34
popler kltr 9, 74
postm odem zm 9, 10, 22, 30, 33, 35,
38-41
pozitivizm 5 9 ,1 0 4
pritanizm 75
prizm 57
radikalizm 143
rasyonalizm 13, 143
Regius, Heinrich 141
Rooney, Mickey 64, 93
Rnesans 20, 60, 132

152

taizm 139
teknokrasi 129
teknokratik akl 31
Tocqueville, Alexis 63
Toscanini, Aruro 7 6 ,9 7 ,9 8
tketici sanat 11
Twain, Mark 75
uzm anlk insan 127
Valry, Paul 132
Vasati, Giorgio 132
Veblen, Thorstein 129
Verlain, Paul 1 3 5 ,1 3 6
Wagner, Richard 5 2 ,9 9
Weber, Max 123-128, 138
Welles, O rson 58
Wilde, O scar 129
yanl bilin 31
yenilik klt 37

CHARLES BAUDELAIRE

Modern Hayatn Ressam

noriprn_
hayatn re ssam

e v ire n A li

Berktay

Zamanmzda sanat/edebiyat tarihi kadar, sosyoloji ve kltrel

almalarla uraanlar da hep Baudelairee dnyor. Ekonomik,
toplumsal, siyasal hayatn modernlemesiyle, sanatn modernlemesi
arasna izgi ekerek, modernizasyon ve modernizm arasndaki gerilimi
Baudelaire haber veriyor. Modemizmi edebiyatnn kahramanlar
araclyla bir zerkleme efsanesi olarak ilk o temsil ediyor.

GEORG S IM M E L

Modern Kltrde atm a

e v ir e n le r

Taml Bora, Nazile Kalayc, Elin Gen

Simmel yaad zamann, tank olduu byk dnm n modemitenin- kentin maherinin, bireyin yalnzlnn kltrel haritasn
kanr. Bu harita sayesinde sosyolojinin sosyal bilimler indeki yerini
tanmlar, eletirel dnce, kltr kuram ve kltrel almalarn
temellerini atar. Toplumsal pratikleri formlar ve imgeler halinde
canlandrarak hayat sanata, sanat hayata tercme eder.

PETER BRGER

Avangard Kuram
eviren

Erol zbek

Avangardn davas, sanat ve hayat buluturmaktr. Sanatn iinden

toplumu dntrmeyi umar. 20. yzylda eletirel bir kltrn
kurulmasndaki en aykr deneyimi oluturur... 1968 eylemleri
avangardn belki sonu, belki de yeniden douudur. yle veya byle,
avangard sanatn hayalndadr. Brger'in Avangard Kuram, bu
balamdaki tartmalarn nemli odaklarndandr.

HAL FOSTER

Tasarm ve Su
mze m im arlk * tasarm
e v ir e n

Elin Gen

Hal Foster Tasarm ve S u ta mimarlk ile tasarmn, sanat ile eletirinin

ada; kltr iindeki yerini irdeliyor. lk blmde, piyasa ile kltrn
birbirlerine kaynam asn inceliyor. Gndelik hayatn her anna szan
tasarm kltrnn, kimlikleri markalara endekslemesi zerinde duruyor.
kinci blmde, Baudelaire, Valry gibi kimi modernlik szclerinin
yarglarna deinerek, modem sanat ile modern mzenin tarihsel ban
inceliyor.

W E N D Y M .K . SH A W

O sm anl Mzecilii

asma
nl
mzecilii

M z e le r, A rk e o lo ji v e T a rih in G rs e lle tirilm e s i

e v ire n

Esin Soanclar

M ze kurumu, Osm anl m paratorluu'na Avrupa'dan ithal edilmi

olmakla birlikte, kendisine zgn bir yol izmi. Osm anl mzeleri,
Batclk-Douculuk atmasndan uzaklaarak, hatta Batcl kullanp
emperyalizme kar koyarak, oluum halindeki bir ulusal kimlii
simgeleyebilmi. W endy Shaw un kitab, Osm anl Devletinin son
dnemlerinde mzecilii kurumlatran kararlardan ve mzelere seilen
eserlerden yola karak, bu ulusal kimlik serveninin izini sryor.

Editr: AL ARTUN
Sunu: JAMES P TN A M

Sanat Mzeleri
EVRENLER

Elin Gen, Ali Berktay, Engin Ylmaz

Sanatlarn mzelerle aras hi olmad. Bazlar mzeleri yerle bir

etmeye dahi kalkt. nk onlara gre mzeler sanat hayattan mahrum
brakyorlard. Oysa onlarn davas sanatla hayat kaynatrmakt. Sanat
Mzeleri, sanat mze olanlarn eserlerini derliyor. Sanat tarihileri ve
eletirmenleri James Putnam, Benjamin Buchloh ve Walter Grasskam p
bu eserleri sunduklar yazlarnda onlardaki siyaseti kefediyor.

tarih eletiri kltr

politika

d i z i e d i t r : al i a r t u n

C H IN -T A O W U

Kltrn zelletirilmesi
1 9 8 0 'le r S o n ra s n d a ir k e tle r in S a n a ta M d a h a le s i
EVREN

Esin Soanclar

Chin-tao Wu, Kltrn zelletirilmesi'nde sanatn 1980'lerden sonra

trmanan iletmeleme" srecini aratryor.
Kresel irketlerin denetimine giren sanat, bu irketlerin tantm,
yaylma ve iktidar stratejilerinde kullanlan bir araca indirgeniyor.
Chin-tao Wu, bu indirgemenin altnda yatan toplumsal, hukuk, rgtsel
sreleri inceliyor. rnekler veriyor, vakalar anlatyor, iletme
kltrnn, sanatn zerkliini, eletirel ve siyasal gcn ne lde
andrabildiim dnmeye yneltiyor.
Kltrn zelletirilmesi, sanat sosyolojisi ve kltrel eletiri
geleneine ada bir katk.

SBEL Y A R D IM C I
K e n ts e l D e i im v e F e s tiv a liz m :

Kreselleen stanbulda Bienal

stanbul Bienali, 2005 yl iin kavramsal erevesini 'stanbul' olarak
belirledi - hem kentsel meknn kendisine, hem de bu meknn dnya
asndan tad anlamn imgesel gcne iaretle... Kreselleen
stanbul'da Bienal, tam da bu zamanda stanbul Bienali'ne eletirel
bir bak yneltmeyi neriyor. Gnlk hayabn estetiklemesi ve tketim
kltr balamnda kent-bienal etkileimine bakyor. Bir modernleme
ve kreselleme projesi, stanbul'u pazarlama stratejisi ve kltrn
zelletirildii bir ortam olarak Bienal'in toplumsal etkilerini ve iktidarla
ilikisini irdeliyor.

tarih eletiri kltr

politika

d i z i e d i t r : al i a r t u n

AL A R TUN

Tarih Sahneleri
Sanat Mzeleri 1 M ze

ve M o d e rn lik

Modernliin kuruluunda mzenin rol yaam saldr Evrensellik ve

bireysellik mzede canlandnln ulusa, devlete ve kamuya ait dnceler
mzede cisimieir; yurtta mzede terbiye edilir, akl ve tarih mzede
sahnelenir, sanat ve sanat tarihi burada icat olunur.
M ze ve Modernlik, muzeleme ve modernleme srelerinin
etkileimine bakyor, mzenin bysn yaratan glerin ve, bu arada,
kratrlerin, mimarlarn ve tasanmclarn izini sryor. Ama hepsinden
nce, efsanevi skenderiye Mzesi'nden balayarak, antik dnem ve
Rnesans mzelerine deiniyor, nadire kabinelerinin ve arkasndaki
hafza sanatnn gizlerini ayor.

Editr: A LI A R TU N

Tarih Sahneleri
Sanat Mzeleri 2

Mze ve Eletirel Dnce

Renan Akman, Esin Soanclar, Tanl Bora,

Elin Gen, Ufuk Kl, Kemal Atakay

e v ir e n le r

Gnmzde mzeyle ilgili kuramlar en az mzelerin kendisi kadar

canl. Eletirel dncenin etkin bir damarn oluturuyorlar. M ze ve
Eletirel Dnce, ada mzeciliin tekrar tekrar bavurduu kimi
metinlerden oluan bir seki sunuyor. Bu metinler modern toplumsal
ve siyasal hayatn, m odem kltrn ve kentleme hareketlerinin
mzedeki temsillerini inceliyorlar. Louvre, Orsay Mzesi, Pompidou
Merkezi, Tate galerileri. New York Modem Sanat Mzesi, Metropolitan
Mzesi ve daha birok rnek Bat mzesini tarayarak, onlarn sahne
arkasndaki mze kltrne ve tarihine zg deiik simgeleri
aydnlatyorlar, kavramlan irdeliyorlar. Bir anlamda sanat ynetimini
belirleyen politikalan tartyorlar.

D E N Z ARTUN

Paristen Modernlik Tercmeleri

A c a d m ie ju lia n 'd a m p a r a t o r lu k v e
C u m h u r iy e t re n c ile ri
Sarayn ve kilisenin kalesi Fransz Akademisi, 19. yzylda yaanan
m odernleme karsnda sarslmaya balar. Bu srete ortaya kan
zel akademiler, Paris Gzel Sanatlar Okulu'nun kat lonca disiplinine
ve dogmalara dayal eitimine meydan okur. Bu zel akademilerin
ilkini 1868'de panayr greisi Rodolphe lulian kurar. Gzel Sanatlar
Okulu'nun elitist eitimini herkese aan Acadmie Jullan, toplam on
iki atlyeye yaylr. Padiah bursuyla Acadmie Jullana gelen ilk
Osmanl rencisi eker Ahmed Paadr. Juliann eker Ahm edin
ardndan arlayaca ve aralarnda Namk smail, Nurullah Berk ve
lhan Kom an'n da bulunduu krktan fazla sanat, bu atlyelerden
tadklan sanatta modernleme tohumunu imparatorluk ve Cumhuriyet
topraklannda yeniden filizlendirmek iin alr.

TH EO D O R W . A D O R N O

Kltr Endstrisi
Kltr Ynetimi
EVRENLER

Nihat lner, Mustafa Tzel, Elin Gen

Adom o Kltr Endstrisi kavramn Nazizm sona ererken ortaya

atar (1944). Yllar sonra bu kavrama geri dnerek "Kltr Endstrisine
Genel Bir Bak makalesini yazar (1963). Bu arada Kltr ve Ynetim"
zerine dncelerini de yaynlamtr (1960). Bu kitapta derlenen
yukardaki yaz, gerek kltr kuram, gerekse kltrel hayatn
dnm konusundaki eletirel almalann vazgeilmez kaynaklandr.
19. yzylda, Endstri Devrimi'nin aklclna kart bir anlamda
tanmlanan sanatn nasl giderek maddi retim srelerine ve onlar
yneten akla yenik dtn anlatrlar. Modern sanatn zerkliim
ve eletirelliini yitirmesini incelerler. Adorno'nun dncelerinin
ufkunda, kltr ve sanat ynetiminin zamanmzdaki ba dndrc
ykseliini izleriz.