EDEBYATIMIZDA ERH GELENENE GENEL BR BAKI

Mustafa ERDOAN
Giri:
Bugn kltr ve edebiyatmzla ilgili halletmemiz gereken pek ok mesele, zerine
eilip gn na karmamz lazm gelen bir ok konu vardr. Bunlar arasnda daha ok Eski
Trk Edebiyat aratrmaclarn ilgilendiren bir konu da erhlerdir.
Edebiyatmz iinde mstakl bir erh edebiyat oluturacak kadar byk bir yekn ve
ok eitlilik arzeden erhler zerinde yeni bir takm almalar yaplmakta ise de erh
edebiyatmzn byk bir ksm henz ktphanelerin tozlu raflar arasnda karanlklara
mahkm durumda kendisini aydnla kavuturacak ve istifadeye sunacak gayretli
aratrmaclar beklemektedir.
Burada biz edebiyatmzda yazlm btn erhlerin tesbit ve tahlilini yapacak deiliz
ve zaten bu mmkn de deildir. Maksadmz Trk erh Edebiyat hakknda genel bilgiler
vermek, bu konuya dikkatleri ekmek ve ayn konuda yeni ve daha gzel aratrmalara vesle
olmaktr.
erhin Tanm:
erh, Arapa bir kelime olup ama, yarma, geniletme, aklama ve zh etme gibi
manalara gelir1 . Mevln u beytinde erhin somut ve soyut anlamlarn yle birletirmi:
Sne hhem erha erha ez-firk
T be-gyem erh-i derd-i itiyk
Ayn beyti Nahf yle tercme etmitir:
erha erha eylesn snem firk
Eyleyem t erh-i derd-i itiyk2
Kltr ve edebiyatmza it bir terim olarak erhi hiye, talika, tefsr gibi trlerin
yannda saymak gerekir. Bunlarla arasnda mana ve kullanm farklar bulunan erhin, tefsr
hari dierlerinden daha ok kullanldn syleyebiliriz. erh; muhtelif ilim dallarnda
yazlm bir eseri, bir yaz ya da risleyi daha anlalr hle getirmek maksadyla kaleme
I. Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi, Celal Bayar niversitesi, 11-13 Eyll 1996, MANSA (Celal Bayar
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Manisa, 1997, s.286-293).

Dumlupnar nv. Fen-Edb. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, Ara. Gr. KTAHYA
1
Ahter Mustafa elebi, Ahter-i Kebr, st., 1310, s. 434; emseddin Sami, Kms- Trk, st., 1989, s. 773;
Hseyin Kzm Kadri, Byk Trk Lgat, st., 1943, C. 3, s. 217; Carra de Vaux, erh, .A., st., 1978, C. XI,
s. 429.
2
Necl Pekolcay, slm Trk Edebiyat-1, st., 1981, s. 454.

alnm yaz ya da esere denir. erh yazan kiiye ise rih ad verilir. Daha nce de
sylediimiz gibi edebiyatmzda o kadar ok erh yazlmtr ki bunlarn tasnif ve
incelemeleri bir tarafa cidd olarak tesbitleri dahi yaplmamtr. Ayrca bu erhler o kadar
farkl, eitli konularda yazlmtr ki buna armamak mmkn deildir. Felsefeden
astronomiye, tptan edebiyata, fkhtan hadisten mnazara ve konuma dbna, tasavvuftan
lugatlara, gramer kitaplarna, dulardan latfelere kadar uzanan bir ok alanda erhler
yazlmtr.
Asl konumuz olan edeb erhlerin dier erhlerden fark ise muhtevsnn ve
slbunun edeb olmasdr.
erhlerin nemi:
erhlerin nemi ve lzmu konusunda bu alanda ilk almalar balatan merhm
mil elebiolu yle diyor: Eski erhlerde ileri srlen fikirlerin, yorumlarn isabeti,
metodu hakl veya haksz ne kadar mnakaa ve tenkit edilirse edilsin onlar gnmzde
kaybolan veya deien kltr dnyamz ve kltr tarihimiz, hatt tefekkr tarihimiz asndan
deerlendirilmemi en zengin ve ansiklopedik kaynaklarmz olmakla ayr bir ehemmiyeti
hizdir3. Ayrca bize gre bu erhler Klasik Edebiyatmz ve Tasavvuf Edebiyat iin bir
anahtar vazifesi grebilir ve erhleri vstasyla bu edebiyatlar ve mahsullerini anlayabiliriz.
Mesel Yunusa atfedilen ve
kdum erik dalna anda yidm zmi
Bostan ss kakyup dir ne yirsin kozum
eklinde balayan athiyyeyi ancak erhleri syesinde anlayabiliyoruz. Ayn zamanda eski
nesrimizin gzel rnekleri arasnda sayabileceimiz bu erhlerde yazldklar devirdeki sosyal
hayata ve olaylara dair iaretler bulabileceimiz gibi dil, gramer ve lugatla ilgili pek ok
bilgiye de rastlarz. Bu erhlerin incelenerek kltr ve edebiyatmza kazandrlmas ve
insanlarmzn istifadesine sunulmas eski edebiyatmz hakkndaki baz yanl kanatleri de
ortadan kaldracak, onun doru ekilde anlalmasn salayacak ve kltrmzn
zenginlemesine vesle olacaktr.
erhlerin Yazl Sebepleri:
Bu erhlerin yazl sebeplerine gelince, bunun iin tek bir sebep sylemek eksik olur.
Muhtelif sebepleri olabilir. En geerli sebepleri yle sralayabiliriz: Konunun dier insanlar
tarafndan anlalmamas, zor anlalmas yahut yanl anlalmas. Yine tliplerin arzular ve
rihin kendi bildii ve anladn dier insanlarla paylamak istemesi de erhlerin yazlma
sebepleri arasnda saylabilir.
erhlerin Baz Genel zellikleri:
Ummiyetle erh edilen eserle yazlan erh birarada bulunur ve yeni eser erh edilen
eserle erh metnini, ikisini birden ifde eden bir isim tar. Bu isim, ounlukla erh yazlan

mil elebiolu, Yunusun iirleriyl lgili erhler, Trk Edebiyat, S. 193 (Kasm-1989), s. 28.
2

eserin isminin bana Arapa veya Farsa tamlama oluturacak ekilde erh kelimesinin
getirilmesiyle ortaya kar: erh-i Dvn- Hfz veya erhu Fussil-Hikem gibi.
Manzum veya mensur bir esere yine manzum ya da mensur ekilde erh yazlabilir.
Edebiyatmzda daha ok mensur erh yazlmakla birlikte manzum yazlm erhlere de
rastlanabilir. Mesela s Saruhannin Esm-i Hsn erhi manzum bir erhtir.
erh yazlan metinlerin ve yazlan erhlerin uzunluu konusunda belirli bir snr
yoktur. Bazan bir beytin veya o beyitteki bir kelimenin sayfalarca erh edildii olur. Bazan da
birka cilt uzunluundaki bir eser erh edilmeye allr. Bu konu erh edilen metne ve rihe
gre deiebilmektedir.
Arapa, Farsa ve Trke her dilin de youn olarak kullanld Osmanl ilim ve
kltr dnyasnda erhler konusunda da bir ayrm yaplmamtr. Trk rihleri Arapa,
Farsa veya Trke bir esere bu dilden istedikleri biriyle erh yazmlardr.
erh Metodu:
erhlerde ummiyetle nce erh edilecek metin verilir. Daha sonra metnin erhine
geilir. Bu konuda genel olarak iki usl kullanlmtr: Birincisinde rih nce erh edilen
metindeki kelimelerin lugat manasn, gramer yapsn v.b. sralar daha sonra metindeki asl
kastedilen manay syler. kinci usulde ise, yukarda sraladmz metnin zhir zellikleri
zerinde hi durulmadan dorudan erh edilen metnin manas zerinde durulur. Bunlara rnek
vermek gerekirse mesela Hseyin Vassf, Lcec-i Asr erh-i Kelm- Msr adl eserinde
Niyz-i Msrnin iirlerini erh ederken birinci metodu kullanm, nce metnin lafz
zelliklerini uzun uzun anlatm daha sonra mana yn zerinde durmutur4 . Buna karlk
ayn irin iirlerini erh eden bir baka rih Sezy-i Glen, iirlerin lafz zellikleri
hususunda hi bilgi vermeden hemen manalarn aklamtr5 . Grld gibi birinci metot
daha detayl, daha kapsamldr.
erhlerde bazan yeri geldike htralar, hikyeler, kssalar anlatlr, daha nce yazlm
uygun eserlerden iktibaslar yaplr. rih uygun yerlerde kendisinin veya bakalarnn
iirlerine de yer verebilir. Metinde geen ahs ve yer isimleri hakknda bilgi verilir, trih
hdiseler zh edilir. Tabi ki bunlardan maksat konunun daha iyi anlalmasdr.
Ksaca Arap ve Fars Edebiyatnda erh:
Arap erh Edebiyat hicr III ve IV. asrlarda yaayan Skker, Saleb gibi rihler
tarfndan kurulmutur. Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda ilgi grm ve erh edilmi Arapa
eserlerden bazlar unlardr: Muallaka-i Seba, Kasde-i Nniyye, Kasde-i Tiyye, Kasde-i
Brde ve Bre, Fussl-Hikem... Ayrca Hz. Peygamberin baz hadisleri, muhtelif Esm-i
Hsn ve dular ile aruzla ilgili eserler de Arap edebiyatnda erh edilen konular arasnda
saylabilir.
Fars edebiyatnda erh edilen metinler ummiyetle tasavvuf muhtevldr ve XV.
asrda Fars erh Edebiyat epeyce gelimi bir durumdadr. Devvn, Molla Cm, Hseyin
Viz Kif, emseddn-i Lahor baz Fars rihleridir. Konuyu fazla uzatmamak iin Fars
Edebiyatnda olsun bizim edebiyatmzda olsun oka erh edilmi baz Farsa eserleri
saymakla yetiniyoruz: Mevlnnn Mesnevsi, gazel ve rubleri, Hfzn Divan, Sadnin
4
Yazma halindeki eserin fotokopi bir nshs Mustafa Tat zel Ktphanesindedir. Bu erhi Hocamz Sayn
Mustafa Tat ile birlikte yayma hazrlamaktayz.
5
Sezy-i Glen, Divan, Haz. ahver elikolu, st., 1985, s. 257-261 (Divann Arkasnda).

Bostan ve Glistan, Molla Cmnin Baharistan, Attrn kasdeleri, ebsternin Glen-i

Raz...6.
Edebiyatmzda erh Gelenei:
Trk erh Edebiyatnn ise XV. asrdan itibren gelimeye balad, XVII ve XVIII
asrlarda en zengin dnemini yaadn sylemek mmkndr7. Eski toplumumuzun
hayatnda dinin ok nemli bir yer tuttuu malumdur. Bunun eski eserlerimize yansmas da
normaldir. Bu sebeple edebiyatmzn dier alanlarnda olduu gibi erhler konusunda da
dinin ve tasavvufun ok byk bir arl vardr.
lk erhler daha ok hads-i erflere ve Bostan, Glistan ve Glen-i Rza yazlmtr.
Mesel 1358de vefat eden Mahmut bin Alinin Nehcl-Ferds adl eseri (aslnda bir Krk
Hadis erhidir), bn-i Arabahn varln haber verdii ama mhiyetini bilmediimiz
Ahmednin Kasde-i Sarsar erhi erh edebiyatmzn ilk rnleri arasnda saylabilir.
Edebiyatmzda yazlm olan erhleri muhtevlar itibaryla genel olarak bir tasnife tbi
tutmaya alrsak yle olabilir:
a. Dn erhler: Bu erhler umumiyetle medreselerde okutulan ve asl Arapa olan
muhtelif dn eserlere Trk rihleri tarafndan Arapa veya Trke olarak yazlmlardr.
Bunlar daha ok retici mahiyette olurlar ve slm ilimlerin eitli dallaryla alkaldrlar.
Dn erhlere alt konularna gre gz atacak olursak unlar grrz:
Besmele erhlerini bunlarn banda sayabiliriz. Bu eserlerde besmelenin lafz ve
manev yn zerinde durulur, esrr anlatlr. Eb Said Muhammedl-Hdim, Muhammed
bin Mustafa Akkirmn besmeleye erh yazanlardan olduu gibi ktphanelerimizde rihi
belli olmayan besmele erhleri de mevcuttur.
Muhtelif du erhlerini de bu grupta saymak lazmdr. Kunut dular, ment,
Kenzl-Ar gibi dular erh edilen dulardan bazlardr.
Hads-i erflere yazlan erhler dn erhler iinde byk bir yekn tutar ve ayr bir
aratrma konusudur. bn-i Kemal, smail Hakk Bursev, smail Ankarav erh-i Hads-i
Erban yazanlardan bazlardr. Ayrca belli bir hads kitabna erh yazanlar da vardr. Mesel
smail Kemal ve Yusufzde Abdullah Hilm erh-i Buhr; Ceml-i Halvet ve Sleyman
Fzl Efendi erh-i Nevev; Mustafa bin mer skdr erh-i Mslim yazanlardan
bazlardr. Abdullah Salahaddn-i Uk ve Davud bin Muhammedl-Kars gibi baz
mellifler de hads usl hakknda yazlm baz eserleri erh etmilerdir.
Hz. Peygamberle ilgili yazlm baz eserlerin erhleri de yaplmtr. Bunlar daha ok
hilyelere, bazan da Peygamberimizin ecddn ve isimlerini anlatan eserlere yazlmtr.
Hkn Mehmed Beyin, Abdurrahman bin Mustafa Akkirmnnin Ebl-Hayr
Abdulmecdin hilye erhleri vardr. Muhammed Vech Paa da erh-i Ecdd- Fahr- Kint
ve erh-i Esm-i Celle-i Fahr- Kint adl eserler yazmtr.
Bunlardan baka slm ilimlerin fkh, kelm, akid v.b. eitli dallarnda da bir ok
erh yazlmtr. Mesel geleneimizde erhin yaygnlgn gstermesi ve bu konuda bir fikir
vermesi bakmndan Bursal Mehmed Tahirin Osmanl Mellifleri adl eserinde fkhla ilgili
Mltek adl esere Osmanl ulems tarafndan yazlm 31 tane erh saydn syleyebiliriz (
st., tarihsiz, Meral Yay. C. 1, s. 218).
6

Necla Pekolcay-Emine Sevim, Yunus Emre erhleri, Ank., 1991, s. 41, 42.
mil elebiolu, Yunusun Bir iirinin erhi, Yunus Emre Sempozyumu, 2-5 Mats 1988, Mil. Ktp.
(Bildiriler) , Ank., 1990, s. 96.

b. Tasavvuf ve Edeb erhler: Aslnda tasavvuf ve edeb erhleri birbirinden

ayrmak ok zordur. nki edeb erhlerin ok byk bir ksm tasavvufdir. Bunun iin
tasavvuf ve edeb erhleri birlikte aldk. Ancak az da olsa tasavvuf olmayan edeb erhler de
mevcuttur. Mesel aruzla ilgili baz erhler gibi.
Geni manada tasavvuf erhlerin dier erhlerden (dn, ilm, edeb, v.s.) ok daha
fazla olduunu syleyebiliriz. Tasavvuf erhler daha ok Farsa ve Trke eserlere
yazlmtr. Arapa erh yazlm tasavvuf konularn banda baz Esm-i Hsnlar gelir.
Niyaz-i Msrnin, eyh Bayram Halvetnin, eyh Ahmed Atavnin Esm-i Hsn erhleri
bunlara rnek gsterilebilir.
Trk mutasavvflar tarafndan da ok okunmu olan Muhyiddn-i Arabnin
eserlerinin erh edilen Arapa tasavvuf eserler arasnda ayr bir yeri vardr. eyh-i Ekberin
erh edilen eserlerinin banda Fussl-Hikem gelir. Fussl-Hikemi erh eden
mutasavvflardan bazlar unlardr: Yazczde Muhammed Efendi, smail Ankarav, Seyyid
Muhammed Nurul-Arab, Bayezd-i Rm, Davud- Kayser, Bl-i Sofyav...
Edebiyatmzda erh edilen Farsa tasavvuf eserlerin banda Mevlnnn Mesnevsi
gelir. Trk erh Edebiyatnda (Kurn ve hadislerden sonra) en ok zerinde durulan ve en
fazla tesirleri bulunan eser Mevlnnn Mesnevsidir8 . Mesnevye yazld asrdan
gnmze kadar eitli dillerde pek ok erh yazlmtr. Abdlbk Glpnarl, Veled
elebinin Mesnev Tercmesine yazd nszde Mesnevye yazlm on dokuz tane erh
saymaktadr. Bunlardan biri Arapa, alts Farsa ve on bir tanesi de Trkedir. Bir tanesinin
ise hangi dilde yazld bilinmemektedir. Burada saylan Mesnevye Trke erh yazan
kiiler unlardr: em, Sd, Abdlmecd-i Sivs, Hdy, Hasan Dede, Pr Paa, Ankarav
Rsh smail Dede, Sar Abdullah, smail Hakk Bursev, bidn Paa ve Ahmed Avni
Konuk9 . Glpnarlnn burada saymad eyh Murad- Buhr, Thirl-Mevlev ve Kenan
Rfnin ayrca kendisinin erhlerini de bunlara eklersek Mevlnnn Mesnevsine toplam
Trke on be erh yazldn grrz10 . Ayrca Yusuf Snekin Mesnevden setii
beyitlerle oluturduu Cezre-i Mesnevye de lm Dede ve eyh Glibin Trke erh
yazdklarn ekleyelim. Hz. Mevlnnn Mesnevsinden baka baz gazel ve rublerine de
erh yazlmtr.
Mesnevden baka Bostan, Glistan, Baharistan, Glen-i Rz, Dvan- Hfz... gibi
Farsa eserlere de Trke erhler yazlmtr.
Trke Metinlerin erhleri:
Tasavvuf Arapa ve Farsa metinlerin yansra Trke baz metinler de erh
edilmitir. Bu metinlerin ounlukla manzum olduklar dikkati eker. Bu erhler insanmzn
gnlnde yer tutmu, mehur kiilerin beenilen ve ok okunan iirlerine yazlmtr.
Trke tasavvuf erhlerin banda Yunus Emre erhleri saylabilir. Yunus Emreye
atfedilen ve hemen hi birimizin erhini okumadan anlayamad
kdum erik dalna anda yidm zmi
8

elebiolu, a.g.m., s. 96.

Mevln, Mesnev-1, ev. Veled zbudak, st., 1988, s. T, Y.
10
Mesnevye yazlan Trke erhlerin okluu da Trklerin Mevlny dier milletlerden daha ok okuduunu
ve benimsediini gsterir. Konumuzla dorudan ilgili olmasa da dikkatimizi ektiinden bunu belirtmeden
geemedik.
9

Bostan ss kakyup dir ne yirsin kozum

eklinde balayan athiyye imdilik bildiimiz kadaryla drt kii tarafndan erh edilmitir.
Bu kiiler eyhzde, Niyz-i Msr, smail Hakk Bursev ve eyh Ali Nakibenddir. Yunus
Emre erhleri merhm mil elebiolunun balatt almalar sonucu kitap haline
getirilmi ve istifadeye sunulmutur11 .
Niyz-i Msrnin Trk erh Edebiyatnda farkl bir yeri vardr. XVII. yzyln bu
mehur mutasavvf kendisi de bakalarnn iirlerine erh yazmakla birlikte Trk erh
Edebiyatnda daha ok iirlerine yazlan erhlerle dikkati eker. Niyz-i Msr iin
edebiyatmzda iirlerine en ok erh yazlan irlerden biri -belki de birincisi- dersek hat
olmaz. Yaptmz aratrmada Niyz-i Msrnin iirlerinin, imdiki bilgilerimize gre, on
yedi kii tarafndan kesin olarak erh edildiini tesbit ettik. Msr erhlerinin bu kadar ok
olmas Onun ok okunduunun, ok sevildiinin ve tesirinin geniliinin delili saylabilir.
Burada Niyznin iirlerini erh eden mutasavvflarn isimlerini saymakla yetiniyoruz: Nash
Muhammed Efendi, smail Hakk Bursev, Suhuf Muhammed Efendi, Sezy-i Glen,
Selim-i Dvne, Nzir brhim Efendi, Salh-i Uk, Kstendilli Mollazde Sleyman
eyh, Mrdzde Mustafa cz, Harrzde Seyyid Muhammed Kemleddin, Seyyid
Muhammed Nrul-Arab, Ali rf Efendi, Ali Rza Bey, eyh Mustafa evk Efendi,
Hseyin Vassf, Tokatl Azmi Yaman ve M. Agh Harf (ikisi birlikte) ile brahim Yurdren.
Bu kiilerden imdilik elimizde on bir tanesinin erhi bulunmaktadr. Zamanla dierlerinin de
ortaya kacan, karlacan sanyoruz. Tabi ki bu saydklarmz yazya aktarlanlar ve
bilinenlerdir. Meclislerde sz arasnda, yeri gelmiken yaplan ve yazya geirilmeyen erhler
ise kaybolup gitmitir. Bu btn erhler iin geerlidir. Anlalaca zere Msrye yaad
asrdan gnmze kadar uzanan geni bir zaman dilimi iinde srekli erhler yazlmtr.
Yalnzca Seyyid Muhammed Nurun ve Ali rf Efendinin Niyz-i Msrnin btn
Divann batan sona erh ettiklerini sylersem dikkati eker sanyorum12 .
Edebiyatmzda iirine erhler yazlm bir baka mutasavvf ir de Hac Bayrm-
Veldir. Hac Bayram- Velnin zellikle
alabm bir r yaratm iki cihn resinde
Bakcak ddr grnr ol rn kenresinde
diye balayan iiri ok rabet grm, okunmu ve erh edilmitir. Hac Bayram- Velnin
iirini erh eden kiiler ise unlardr: smail Hakk Bursev, Seyyid Muhammed Nrul-Arab,
Suhuf Muhammed Efendi, Abdlhay Celvet ve eyhlislam Feyzullah Efendi13 .
Trke iirleri erh edilmi bir baka irimiz Erefolu Rmdir. Erefolunun
Tecell evk-i ddrun beni mest eyledi hayrn msrayla balayan iiri Suhuf Muhammed
Efendi ve Salh-i Uk tarafndan erh edilmitir14.
11

Necla Pekolcay- Emine-Sevim, Yunus Emre erhleri, Ank., 1991.

Niyaz-i Msr erhleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Mustafa Erdoan, Niyz-i Msr erhleri, Gazi
nv. Gazi Et. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, Mezuniyet Tezi, Ank., 1994; Mustafa Erdoan, Niyz-i
Msr erhleri, Dergh, S. 71 (Ocak-1996), st., s. 15-17.
12

13

Bu erhlerden Feyzullah Efendiye it erh, Fuat Bayramolu; Seyyid Muhammed Nur ve smail Hakk
Bursevye it erhler ise M. Ali Ayn tarfndan yaymlanmtr. Ethem Cebeciolu ise bu erhi biraraya
getirmi ve sadeletirilmi ekilleriyle birlikte yaymlamtr. Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Vel, Ank., 1991,
s. 74-105.
6

Ayrca Salh-i Uk, Nak-i Akkirmn ve k merin (bir nshas Ank. Mil.
Ktp. Yz. A. 392/10, vr. 161b-164adadr) iirini15 ; smail Hakk Bursev, Abdnin,
Ahmednin, Hayret ve Suhufnin baz manzmelerini16 ; Harrzde Kemleddin, Sezy-i
Glennin
dem hemn bu bezm-i dilrya bir gelr
Srr- ceml-i yri temya bir gelr
matlal iirini (bir nshas st. nv. Ktp. TY. 263, vr. 52b-55b arasndadr); Aynzde
Muhammed emseddin Siroz, Rshnin Ey ki lemden haberdrm diyen lem nedr
msrayla balayan gazelini16 ; Yakup Afv, Lema-i Nrniyye isimli eserinde Aziz Mahmud
Hdynin
Ezelden akla biz yana geldik
Hakkat emine pervne geldik
matlal ilhsini17 ; Kstendilli Mollazde Sleyman eyh, Naknin iirini erh etmitir.
Naknin baz mutasavvflar tarafndan erh edilen iiri muhtemelen
Ey sen sanma kim senden bu gftr dehn syler
Vey terkb olan unsur vey lahm- zebn syler
diye balayan iirdir.
Bunlardan baka erefddin uayb Efendi, Sezy-i Glennin
Kalem-i sun- ezel her ne ki tahrr itdi
Kayd idp suhuf ebedde an takrr itdi
matlal gazelini erh etmi, erhe zhul-Merm f Meziyyetil-Kelm yahut erhunNokta Vel-Kalem ismini vermi ve bastrmtr18 .
Niyz-i Msrnin de Dvnn erh eden Seyyid Muhammed Nurun talebelerinden
Ali rf Efendi, eyh Ltf Slih Efendinin Dvnn19 ; Hz. ftdenin Yine d old
gnl yrin cemli emine ve Asln bilen kii itmez bu illerde karr msralaryla balayan
iirlerini erh etmitir20 .
Hseyin Hamd (bn-i Seyyid Hseyin Efendi), emseddin-i Sivsnin Bi-hamdillah
derim Allah alup aklum zikrullah diye balayan manzumesini Drrl-Mesn ismiyle erh
etmitir21 .
Nzir brahim Efendi erh-i Gazel-i Usl adl eserinde Ey hakkatdan haberdrm
diyen Mevl nedr diye balayan iiri erh etmitir22 .
Zt Sleyman Efendi ise mridi eyh smail Hakknn
14
15
16
16
17
18
19
20
21
22

Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, st., tarihsiz, Meral Yay., C. 1, s. 196, 198 (Ksaltmas OSM).
OSM, C. 1, s. 198, 199.
OSM, C. 1, s. 121, 122.
OSM, C. 1, s. 241.
OSM, C. 1, s. 229.
OSM, C. 1, s. 186, 210.
OSM, C. 2, st., 1972, s. 219.
OSM, C. 1, s. 37, 215.
OSM, C. 1, s. 112.
OSM, C. 1, s. 419.
7

Bir elif bul mekteb-i irfnda ol by sor

Kad hamde eyleyp y gibi andan by sor
matlal kasdesini mufassal surette erh etmitir23 . Yine mutasavvf ir emseddin-i
Sivasnin erh-i Gazeliyyt- Sultan Murad Hn- Slis isimli bir eserinin olduu
sylenmektedir24 .
Fahr Ahmed Efendi, Mft Babann Yunus tarzndaki bir manzumesini ve
Elifden balad dil bda buld srr- rhn
Tedenn eyleyp tdan sebt md idp sda
matlal manzumeyi erh etmitir25 .
Ali erm-i Nakibendnin erh-i Nutk- drs-i Muhtef (bir nshas Ank. Mil. Ktp.
Yz. B. 169dadr) ; Ahmed Rd Karaagacnin Ebyt- Hicb erhi (bir nshas Ank. Mil.
Ktp. Yz. A. 5628dedir) adl eseri vardr.
Sleymaniyeli Ncim Abdurrahman Efendi kendi tasavvuf iirlerinden
Biz yneyiz sret-i lht-nmyz
Biz mazhar- eltf- Hud mest-i gedyz
diye balayan gazelini erh ederek bastrmtr26 .
Cebbrzde rif Beyin ise bu konuda eseri vardr: zhul-Merm al Vildeti
Seyyidil-Enm (Mevlid erhi), Mifthu Hasn-i Rahmniyye f Arz Vcd Rahmniyye
(Snbl Efendi nutkunun erhi), Dfiz-Zalam f Kulbil-mem (Hz. Vefnn nutkunun
erhi)27 .
Abdlhay Celvetnin torunu Muhammed Nesm Efendi, eyh Verd isminde bir ztn
iirine erh yazmtr28 .
Sar Abdullah Efendinin Trke slk hallerinden bahseden Meslekl-Uk isimli
manzm eserine torunlarndan Lalzde Abdulbk tarafndan zeyl ve erh yazlm, bu eserin
bir ksm Abdulbk Efendinin Menkb- Melmiyye-i Bayrmiyye adl eserin sonunda
baslmtr29 .
Mehmed Emin Hilm, gh Paann mehr presiz redifli muhammesine erh
yazm, iir ve erhi birarada baslmtr30 .
Hlid Hasan Efendi, Muallim Ncnin Reng-i ruhsrn gibi her renginin hayrnyam
diye balayan gazelinin iki beytini31 ; Mstakmzde ise s Mahvnin
Yoklugunda var olan varlkda bilmez yoklugu
Sohbet-i yr lezzetin bilmez begim agyr olan
23
24
25
26
27
28
29
30
31

OSM, C. 1, s. 223.
OSM, C. 1, s. 207.
OSM, C. 1, s. 97.
OSM, C. 2, s. 287.
OSM, C. 2, s. 48, 216; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk irleri, st. 1988, C. 1, s. 39.
OSM, C. 1, s. 56.
OSM, C. 1, s. 148, 194, 195.
bnlemin, a.g.e., C. 2, s. 649.
OSM, C. 2, s. 179.
8

beytini erh etmitir32 .

Seyyid Seyfullahn Bu ak bir bahr-i ummandr... diye balayan mehur ilahisine33 ;
dris-i Muhtefnin bu deme irince kez dodum anadan diye baalayan athiyyesine de
baz mutasavvflarn erh yazd sylenmektedir34 (Mesel, Muhtefnin bu iirini Hseyin
Vassf Sefne-i Evliyda erh etmitir).
Sleyman elebinin dillerden dmeyen Mevlidine de erhler yazlmtr. Mesel
Hseyin Vassf, Mevlid rihlerinden biridir.
Yazczdenin Muhammediyyesine yazlm iki erh biliyoruz. erh edebiyatmzn
ok nemli ismi smail Hakk Bursev ve Muhammed Yusuf Efendi Muhammediyyeyi erh
etmilerdir. Bursev erhi iki ciltten olumaktadr ve matbdur .
Her ne kadar kaynaklardan bu erhlerin varln reniyorsak da imdilik
aradmzda bunlardan bir ksmn bulamayabiliriz. lerde yaplacak
almalarla
35
edebiyatmzn bu alan daha da aydnlanacaktr .
c. Dn ve Tasavvuf Olmayan erhler: Bu erhler ok farkl konularda
yazlmlardr. Dil, gramer, kfiye, felsefe, mantk ve astronomi kitaplarna, lugatlara,
konuma ve mnzara dbn anlatan eserlere hatta tabirnme, falnme ve latfelere bile
erhler yazlmtr. Halm Lutfullah bin Yusufun erh-i Bahrul-Garibini, bn-eyh
Mehmed bin Abdulkerimin erhl-Lugat- Feritehol ve erh-i Kavyidl-rbn,
Abdullah bin Mehmed Kuyucaknin erhu Binsn, Lal Ahmed bin Mustafann erhu
Emsilesini, Kadzde Rmnin erhl-Mlhaza fil-Heye adl eserini, ok sayda sagoci
erhlerini, Sd Bosnavnin erh-i Kfiyesini, Ferd Ali bin Mustafann erh-i Tuhfethidsini, Saaklzde Mehmed Maranin erh-i db- Fenn-i Mnzarn, Yayakyl
Ahmed Redin erh-i Durb- Emslini, erh-i Nuhbe-i Vehbsini, erhu TbirrRysn, Gelibolulu Mustafa lninerh-i Falnmesini, Seyyid Burhaneddinin Letyif-i
Nasreddin Hoca erhi36 , Salhnin erh-i Maklt- Hoca Nasreddinini bunlara rnek
gsterebiliriz37.
Sonu:
Snrlar ok geni ve malzemesi ok fazla ama buna karlk zerinde yaplm
alma ok az olan bir konuda bilgi vermeye, bu konuya dikkatleri ekmeye altm. Kltr
ve edebiyatmz iin ehemmiyetini yukarda sylediimiz erhler konusunda maalesef bu gne
kadar gerekli ve yeterli alma yaplmamtr. Bunlarn en ksa zamanda incelenerek Trk
okuyucusuna sunulmas, kltrmze kazandrlmas gerekir.

32

OSM, C. 1, s. 133.
OSM, C. 1, s. 183.
34
OSM, C. 1, s. 118.
35
Trke iir erhleri konusunda Gazi nv. SBEne bal olarak arkadamz nci ahin tarafndan bir yksek
lisans tezi hazrlanmaktadr. Bu almann sonunda konuyla ilgili daha geni bilgi ve malzemenin ortaya
kacana inanyorum.
36
Bu eser Fikret Trkmen tarafndan hazrlanarak yaymlanmtr (Ank., 1989) .
37
Pekolcay-Sevim, a.g.e., s. 55, 56.
33