Toplum

Bilimleri
Dergisi

Mehmet Cem AHN (*)

Demokrat Part Dnem Trkyesnde

Dn, Syaset ve Etm lkler (**)

abstract
Religion, Politics and Education Affairs at the Period of Democratic Party. In
this article, the relationship between the social, economic, cultural and political
demands of the masses and the religious policy of the Democratic Party is
discussed in terms of the practices on religious education in the multi-party
democratic phase in Turkey which is accepted as one of the most important
turning points in Turkish political history. During the period of Democratic Party
government, relatively more reasonable and non-coercive management
approach, dominated the political process and the state waivered of the
extreme applications of secularism in the bureaucracy and everyday life. Also
the needs and habits of the broad sections of the people, which is regarded
as freedom of religion and conscience, shaped the policies. However all these
democratic achievements, during the period of multi party democratic phase, a
populist policy tradition was shaped. In terms of this attitude, the traditionalist
conservative opposition in Turkey was seen as a vote potential by participating
politic parties in the competition. Thus, in order to gain the political support of
this sector, religion was politicized by these politic actors.
key words
Democratic Party (DP), Religion, Politics, Education, Laicism, Republican
Peoples Party (CHP)

Toplum Bilimleri Temmuz - Aralk 2012 6 (12) : 31-54

32

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

1. Giri: Demokrat Parti ktidarn Hazrlayan Sosyo-Politik

Dinamikler

Trkiye, Atatrk dnemi sonrasnda bir yandan kinci Dnya Savann etkisiyle lke genelinde artan gelir dalmndaki dengesizliklerle ve halkn byk
bir blmnn hzl bir ekilde kar karya brakld yoksullama tehlikesiyle, te yandan da tek parti ynetiminin eletiriyi dahi ho grmeyen baskc
uygulamalaryla hayatn tahamml edilemez bir hal ald bunalml bir dneme girmiti. Bu koullarn doal bir sonucu olarak lkede sessiz, yzeyden
grlmeyen, fakat gittike glenen bir toplumsal muhalefetin ayak sesleri de
duyulmaya balamt. Ancak mevcut siyasal teamller, henz bu muhalif kanadn temsilciliine soyunanlarn rgtl siyasal bir parti ats altnda birleerek mecliste bir grup oluturmasna imkn tanyan hukuki bir dzenlemeye
sahip olmad iin kendisini tam anlamyla ortaya koyamyordu (avdar, 1983:
2063). 1940l yllar, byk lde Trkiyenin yeni sosyo-ekonomik dzeninde
de artarak devam eden sosyal adaletsizlie bal olarak, geni toplumsal kesimlerin beklentilerinin karlanamamas; mevcut devlet ideolojisinin, [Mardinin
(1995: 143156) Volk slam olarak tanmlad ve halkn bizatihi kendi zgn
deneyimiyle bu corafyada ekillendirdii, toplumsal hafzada ikin olan bir
yaam biimini ya da dnya grn temsil eden geleneksel, dinsel taleplerin1 arlkl olduu bir siyasal muhalefet hareketi2 ile] meruiyetinin sarslmaya
balad yllar olarak nitelendirilebilir.
Ykselen bu toplumsal muhalefetin iktidar partisi tarafndan da fark edilmemesi mmkn deildi. Nitekim bir anlamda yitirilen toplumsal dengenin yeniden kurulabilmesi iin iki yola bavurulmutur. Bunlardan ilki, Birinci Dnya
Sava srasnda ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan uygulanan sava kazanlar vergisine benzer bir vergi olarak alnmas karara balanan varlk vergisiydi. ktidarn bu hamlesi, ticaret ve sanayi evrelerinin ynetime olan gvenini
derinden sarsmt. Dolaysyla ekonomik gc elinde bulunduran bu zmreler
doal olarak muhalefet safnda yerlerini almlar ve el altndan ya da aktan
eitli yollarla bu hareketi desteklemilerdir (avdar, 1983: 2063). Nitekim artan muhalefet basks ilerleyen srete iktidar partisinin siyasi manevralarn
da belirlemitir.
1 Kasm 1945 tarihli konumasnda smet nn, ynetim mekanizmasn
gnn deien koullarna uygun hale getirmek iin tek partili sistemde nemli
hukuki ve siyasi dzenlemeler yapmaya hazrlanldn ifade etmitir. Konumas bir anlamda, genel bakan olduu Cumhuriyet Halk Partisi adna bir zr
nitelii tamaktayd. nn, sistemdeki temel eksikliin, bir muhalefet partisinin yokluu olduunu kabul ediyor ve memleketin ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde, baka siyasi partilerin de
kurulmas mmkn olacaktr szleriyle Trkiyede yarmaya dayal ok partili

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

33

siyaset dnemine geilebileceinin ilk sinyallerini vermekteydi (Ahmad, 1996:

22).
Cumhuriyet Halk Partisi iktidarnn ikinci nemli adm da, iftiyi topraklandrma kanunuyla atlmtr. Bu yasa ile krsal alandaki byk toprak sahipleri
lehine bozulan dengenin yeniden kurulmas amalanyordu. Fakat dnemin iktidar bu icraatyla, karsnda byk toprak sahiplerinin oluturduu gl bir
muhalefeti bulmakta gecikmeyecekti. Bylece, deien toplumsal ve ekonomik dengeler neticesinde, muhalefet partisinin, yeni dnemde, hem kentlerde,
hem de kylerde, desteini alaca sosyal snflarn hviyeti de btn akl ile
ortaya km olmaktayd. Oy desteini ise potansiyel bir g haline gelmi olan
ynlarn barndaki toplumsal muhalefet3 salayacakt (avdar, 1983: 2063).
Toprak Kanununun Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmesi srasnda, Cumhuriyet Halk Partisi iinde Atatrk Dneminin son babakan Celal
Bayarn ncln yapt bir gurup milletvekili yasaya kar kmtr. Ayrca
Celal Bayar, Aydn milletvekili Adnan Menderes, el milletvekili Refik Koraltan,
Kars milletvekili Fuat Kprlden oluan bu drt milletvekili Trk siyasi tarihinde Drtl Takrir olarak bilinen bir belgeyle toprak kanununa kar olduklarn kamuoyuna da aklamlard. Bu arada hareketin ncln yapan Celal
Bayar partisinden istifa etmiti. Bu gelimeleri dikkate alan Cumhuriyet Halk
Partisi, parti meclisi ise drtl takrire imzalarn koyan dier milletvekillerinin
partiyle ilikilerini kesmitir. te Cumhuriyet Halk Partisinden ayrlan bu grup,
7 Ocak 1946 tarihinde Celal Bayarn nderliinde Demokrat Parti adnda yeni
bir siyasi parti kurmulardr. Bylece Trkiyenin siyasal ve toplumsal tarihinde
nemli kilometre talarndan biri saylan, ok partili demokratik yaama resmen geilmi olunmaktayd (Baar, 1992: 89).
Bu dnemde Cumhuriyet Halk Partisi, mevcut politik tutumunu, kendi siyaset anlay erevesinde izdii snrlar dhilinde demokratlatrma abas
iine girmiti. Ancak ok ileri admlar, parti iinde baz tepkilere neden olmaktayd. Partinin ileri gelenlerine gre bilhassa din konusunda halkn ihtiyalarn
karlamak ad altnda zaten geriye dnn teviki anlamna gelebilecek birtakm tavizler verilmiti. Bazlarna gre Cumhuriyet Halk Partisinin oy sknts,
bu durumla ilikiliydi. Dolaysyla parti, bir reform srecinden geirilmeliydi.
Reform ise dorudan doruya din eitimi alanndaki politikalarn belirlenerek
hayata geirilmesi yoluyla gerekletirilmeliydi. Demokrat Partinin henz korkudan aka ele alamad bu din eitimi bayra, Cumhuriyet Halk Partisinin
eline verilirse, oylarn eski partiye akaca ngrlmekteydi (Toker, 1998: 169).
1949 ylnn Ocak aynda emsettin Gnaltayn babakan olmas, Cumhuriyet
Halk Partisinin Demokrat Partiden ayrt edilemeyecek lde liberal bir izgiye kayacann sinyallerini vermekteydi. Fakat halk kitleleri arasnda tek parti
ynetimine kar yllardr biriken tepkiler4 ve kinci Dnya Sava dneminde
ekilen yoksunluklar, hkmetin kt ynetimine yorma eilimi, bu dnlere

34

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

bakmayp, 14 Mays 1950de iktidar devirmitir. 1950 ylnn Nisan ay sonlarnda aklanan aday listelerinde Cumhuriyet Halk Partisinin milletvekillerinden
bete ikisinin geri ekilerek ortaya yeni adlar koymas da bu akbeti nleyememitir (Tunay, 1983: 1977).

2. Demokrat Parti Dneminde Din ve Siyaset

Yakn tarihimizin krlma noktalarndan birini, merkez (tek parti) arlkl

siyasal dzenden evre (toplum) arlkl siyasal bir sisteme gei olarak belirlersek, bu sre iinde Demokrat Partinin nemli bir yeri vardr. Merkeziyeti
yapya dayal ve toplumdan bamsz olmasna zen gsterilen klasik Osmanl
ynetim anlayndan, toplum arlkl siyasal hayata gei, Tanzimat reformlar
ile balam, Birinci ve kinci Merutiyet denemeleriyle devam etmi, nihayet
1923 ylnda kiisel iradeye dayal saltanat ynetimi, yerini ulusal egemenlie
dayal Cumhuriyet rejimine brakmtr. Demokrat Partinin bu sreteki ayrcal, Osmanl-Trk siyasal tarihinde ilk defa gerek anlamda seimle iktidara
gelebilen bir muhalefet hareketini temsil ediyor olmasndan ileri gelmektedir
(Sunar, 1983:2076). 1946-1950 yllar arasndaki dnemde Demokrat Parti
hareketi, ncelikle bir kitle tepkisini temsil etmekteydi: O zamana kadar ki
tepeden inme ve yzeyde kalm devrimcilik hareketlerinin, bu devrimcilii en
gln tedbirlerle kyl gznde kk drm gayretkelere, kt devletilik uygulamalarna, Osmanl kalemlerinin kalnts olarak kendini beenmi bir
brokrasiye ve nihayet kt yrtlen iktisadi politikalarn skntlarna kar
krgnln belirten bir ktlenin tepkisi. Demokrat Parti hareketinin ikinci byk zellii, halktan gelen bu tepkinin, geni lde temel yararlar bakmndan
halka kar evrelerce yneltiliiydi. kinci Dnya Sava boyunca, vurgunculuk,
istifilik ve karaborsaclk yoluyla zenginleenler, ok elverili koullar ortasnda
ilerini gelitiren ama ke balar uzun yllardan beri tek parti kanad altndaki
gzdelerce tutulduu iin piyasa zerinde tam egemenlik kurma frsatn henz ele geirememi olanlar, aslnda tek partinin halktan kopuk kadrosu iinde
yetitikleri halde yneticilere kar kiisel nedenlerle krgnlk duyanlar, toprak
ve eitim alanlarndaki devrimci kprdanlardan telaa kaplanlar... Hareket,
ilk bakta ana izgileriyle, bu zmrenin, tepki duyan ktleleri peinden srkleyiinden ibaretti (Soysal, 1965: 3). zellikle ok partili siyasal hayata geiin
yaratt rekabet ortamnn etkisiyle bu strateji daha da nem kazanmaya balamt. Bu balamda slam ve geleneksel krsal deerleri merulatrmak suretiyle evrenin (toplum) desteini kazanarak, iktidarn brokrat-siyasal elitten,
ticari (ekonomik) elite gemesini salayan Demokrat Parti, Trk siyasi tarihinde
bir ilki gerekletirmitir. Nitekim 16 Haziran 1950de, meclis kararyla, yasan5
kaldrlarak, ezan duasnn yeniden Arapa olarak okunmaya balanmas6, din
derslerinin ilk ve orta dereceli okullarn retim programlarna yeniden dahil
edilmesi; radyodan dini yaynlara balanmas, imam hatip okullarnn yeniden
eitim retime balamas ve saylarnn arttrlmas, cami yapmna hz kazan-

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

35

drlmas ve Kuran kurslarnn yaygnlatrlmas gibi dini hayat ilgilendiren yeni

dzenlemelere, Demokrat Parti Dneminde arlk verildiine tank olmaktayz
(Aybars, 2000: 107; Sarbay, 1995: 6364).
Tablo 1: Resmi Kuran Kurslar statistii
Yllar

Kurs Says

renci Says

1932-33

232

1942-43

37

1329

1952-53

183

11836

Kaynak: Demokrasi Srecinde Trkiyede slamclk, Doan Duman, 1999, s:189

Trkiyede yarmac siyaset anlay temelinde ok partili siyasal yaama

geilmesi ile birlikte eitli dini gruplarn kamusal grnrlnde ve sosyopolitik ilevlerinde gzlemlenen canlanma ve art, e zamanl ortaya km
toplumsal hareketler olarak tarih sahnesindeki yerini almtr. zellikle 1950li
yllarla birlikte, Trkiyede youn bir ekilde art gsteren krdan kente doru
yaanan hzl i g hareketine bal olarak ortaya kan demografik dnmn
neden olduu sosyo-kltrel deiim, dini gruplarn kentlerdeki etki alann da
geniletmi ve neticede iktidar partisi, bu gruplar zerindeki politik basky bir
lde hafifletmek durumunda kalmtr7. Nitekim bu greli rahatlama havas,
ezann tekrar Arapa okunmas, Atatrk devrimlerinin tutan ve tutmayan8
ayrmna tabi tutulmas gibi Demokrat Partinin din ve laiklik konusunda Cumhuriyet Halk Partisinden daha liberal olduunu kantlamak maksadyla yrrle koyduu birtakm yeni dzenlemeler, baz anti laik protesto gsterilerine
de zemin hazrlamtr. Bu eylemlerin en ses getireni, Ticani tarikatna mensup
kiilerin Atatrk heykellerine saldrlar olmutur.
phesiz, slamc-muhafazakr kitle, Demokrat Partiyi kendine ok yakn
bulmu ve Cumhuriyet Halk Partisinin tek alternatifi olarak grd iktidarndan ok ey beklemitir. Demokrat Parti de Cumhuriyet Halk Partisine kar
koz olarak kulland geleneki-muhafazakr kesime, hogrl davranmtr,
fakat bu kesimin isteklerini snrl bir ereve iinde tutmaya da zen gstermi ve rejimin temel ilkelerine mdahale edilmesine izin vermemitir (Duman,
1999: 49). Demokrat Parti, Trkiyeyi yeniden sosyal, kltrel ve siyasal anlamda bir slam devletine dntrmeyi hibir zaman dnmemitir. Yneticilerin
devletin din temelinde yeniden rgtlenmesine ynelik dnceleri olmad
gibi, bu tr isteklere kar sert nlemlere de bavurmaktan geri kalnmam ve
din zerindeki yasal denetim mekanizmalar da ortadan kaldrlmamtr. Fakat
politik beklentiler ve kayglar nedeniyle, bir takm gerici istemlere gz yumulmutur. Demokrat Partinin bu politikas, Cumhuriyet Halk Partisi dneminde

36

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

srekli bask altnda tutulan siyasal slamn yeniden canlanmasna neden olmutur (Duman, 1999: 49).
Arapa ezan yasann ve Trke ezan zorunluluunun kaldrlmas, Hac
ziyaretinde bulunmak isteyen vatandalara eitli imknlarn salanmas, tarihsel deeri olan trbelerin ziyarete almas, dini yaynlarn basm ve datmnn serbest hale getirilmesi, hizmet d tutulan cami ve mescitlerin yeniden
ibadete almas, bakanla bal ilk ve orta dereceli okullarda din kltr ve
ahlak bilgisi derslerinin istee bal bir statde retim programlarna yerletirilmesi ve eitli dini gruplar zerindeki rejim basksnn hafifletilmesi gibi ok
partili siyasal hayata geile birlikte tekrar gndeme gelen hususlar, kimilerine
gre Trkiyenin bir doallama srecine girdii, kimilerine gre ise laiklikten dnler verilerek bir gerileme dnemine girildii anlamna gelmekteydi.
Ancak tm bu tartmalara ramen Demokrat Parti benimsemi olduu liberal
laiklik anlayyla din ve vicdan hrriyetinin teminat olan yasal dzenlemeleri
hayata geirmi ve radikal, marjinal dini yorumlara ve eilimlere msamaha
gstermemitir (Tanr, 2000: 266). Demokrat Partinin geleneki-slamc evrelere yaknlamasyla, bu evrelerin Demokrat Parti iinde ayrcalk elde etme
abas iine girdiklerini sylemek mmkndr. Demokrat Parti de, kendisini
destekleyen bu evrenin isteklerine byk lde cevap vermitir9. Dolaysyla
Demokrat Parti dneminin, laiklie ihanet ve slamc dncenin glenme dnemi mi yoksa sistemle uyumlu yeni bir slam anlaynn gelitirildii dnemin
balangc m olduu hususu tartmaya aktr. Aslnda bu dnemde benimsenen lml laiklik politikasyla, halk kitlelerine slam ile laikliin uzlaabilecei dncesi benimsetilmitir. Bu yaplrken de Cumhuriyetin temel ilkelerine bal
kalnm ve dinin, devlet kontrol altnda tutulmas politikas zenle srdrlmtr. Demokrat Parti, bir anlamda, Cumhuriyet Halk Partisinin 1947 kurultayndan sonra balatt lml laiklik politikasn devam ettirmitir10. Bu yzden
Demokrat Partinin anti-laik bir politika izlediini sylemek gtr. Ancak, Trk
siyasal yaamnda laiklikten ayrlmann ya da sapmann, Demokrat Parti ile balad yolunda yerleik bir tezin olutuu da yadsnamamaktadr (Duman, 1999:
52). ok partili siyasal hayata geite, pek ok yazar, Atatrkln en abuk
zedelenen ilkelerinden birinin laiklik olduunu ileri srmlerdir. Bunun kant
olarak kimilerine gre bir taviz olarak da nitelenen 1947 ylnda Cumhuriyet
Halk Partisinin din eitimi konusundaki yaklamlar gsterilmektedir. Demokrat Parti, iktidarnn ilk yllarnda, bundan ok ileri gittii sylenemez. Ancak,
1957 ylndan itibaren Demokrat Partinin slamc kesimi yanna ekmek iin seim kampanyalarnda dini sylemleri kulland dorudur (Mardin, 1992: 88).
1950li yllarda, ciddi bir siyasal gc ve istemi olmayan slamclar, aslnda Demokrat Partinin slamc izgide bir parti olmadn ok iyi bilmekteydiler. Fakat
Cumhuriyet Halk Partisine kar iktidarn tek alternatifi olan Demokrat Partiyi
desteklemekten baka areleri de yoktu. slamclara gre Demokrat Parti, ktnn iyisi idi (Duman, 1999: 50). Nitekim Eref Edip, muhafazakrlarn niin

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

37

Demokrat Partiye bel baladklarn Sebilrread dergisinde11 yazd bir makalede tm aklyla izah etmitir: unu hibir zaman hatrdan karmamal
ki, halkn Demokrat Partiye tevecch parti erknnn kara gzleri iin deildi.
Halk Partisi mfritlerinin her eyden ziyade din hrriyetine kar yapt tahdit
ve takyitler, basklar, din tedrisatna, din messeselerine ve din ehline kar ald tavrlar milleti gcendirmi, Halk Partisinden soutmutu. Demokrat Parti
her eyden ziyade milletin bu hassas noktasna dikkat edecek, ehemmiyet verecek, hakiki surette din hrriyetini ve din tedrisatn temin edecek, din zerindeki
basklar bertaraf edecek, din ehlini hakaret ve srnmekten kurtaracak, dinin
inkiaf ve tealisini kstekleyen mnialar bertaraf edecek diye ona sarlmt.
Partinin firaset-i erknnn bunu anlamalar icap ederdi (Kara, 1998: 41).
te yandan Demokrat Partinin kltrel kimlik anlay din ile milli kimliin
btnlemesi fikrini zmsemi sentezci bir gre dayanmaktayd. slamn
Trklerin karakterine uygun bir din olduu ve Trklerin hizmetleriyle ykseldii gibi, (Merutiyet dneminde emseddin Gnaltay gibi lml ya da Batc
slamc denebilecek isimlerin veya milli kimlii dini erevede tanmlayan Trklerin fikirlerine benzer) grler, muhafazakr laiklik anlaynn ideolojik alt
yapsn oluturmutur. Bu sylem erevesinde din millilemi, milli kimlik ise
dinsellemi oluyordu. Dnsel kkleri Demokrat Parti dnemine dayanan sa
muhafazakr laiklik yorumu, bir yandan devletin dine mdahalesini kstlama
gayreti eklinde, din ve inan zgrl sylemine arlk vererek Anglo-Sakson
seklerizmini gndeme getirmi, te yandan da dini, milli kimliin vazgeilmez
bir paras olarak tanmlayarak, dini, milliletirme gayreti ierisine girmitir
(Mert, 2001: 208209). Milliyetilik akmna bal olarak gelien; Anadolu Milliyetilii, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Bin Yllk anl Tarih, Osmanl
Kltr ve Devlet-i Ebed Mddet gibi sylemler de slamclarn fikirleri zerinde etkili olmutur. 1950den sonraki dnemde slamc kesim, sa iktidarla
bark, uzlamac ve muhafazakr bir kimlik kazanmtr. 1950ye kadar sre
gelen dinsel tepkinin bu sreten itibaren saclama istikametinde serpilmesi, bu dnem asndan alt izilmesi gereken nemli sosyo-politik bir sretir.
Bu nedenle, 1950den sonraki dnemde, slamc kesimin dinsel tepkisi, komnizm12 tehlikesine kar ynlendirilmitir. Kemalistlerin, laiklii Batllamann
kanlmaz bir paras olarak grmeleri bu dnemde slamclarn temel eletiri
noktalarndan birisini tekil etmekteydi. 1950ler Trkiyesinde slamclk hareketi byk lde Batl ideolojilere, fikirlere ve yaam biimine kar bir tepki
olarak gelimitir. Batl ideolojiler ve bu ideolojilerden doan dnce sistemleri, (masonluk, feminizm, misyonerlik, siyonizm, komnizm) Mslmanlarn
imann zayflatt ve sapk fikirleri besledikleri iin sakncal grlerek slamclarn iddetli eletirilerine hedef olmutur. Bu eletirilerden, slamda reform
fikrini savunanlarla, Atatrklk de nasibini almtr (Sitemblkba, 1995:
135136; Duman, 1999: 51).

38

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

Dnsel kkleri Tanzimat dnemine kadar geriye gtrlebilecek olan geleneki-kar geleneki kutuplamas, ok partili dnemde, bu kez laik-anti laik
ya da slamc-Atatrk kartlyla yeniden retilmiti. Toplumsal ayrmann
iyiden iyiye keskinletii bu dnemde her iki grn temsilcileri de birbirlerini blclkle itham etmekteydiler. Laik kesime gre ideolojik slamc sylem,
sosyo-kltrel sreler asndan blcl ifade ederken, slamc aydnlar ve
geleneki Mslmanlar iin de dinin laiklik aracl ile toplumsal-siyasal hayattan uzaklatrlmas bir blclk hareketi olarak nitelendirilmektedir (Kamazolu, 1998: 71).
Toplumsal btnlemeyi engelleyen, ayrmay derinletiren bu durumu
pek ok sosyal bilimci 1950li yllarn son dnemlerinde Trk toplumunun bir
numaral sorunu olarak grmlerdi (Kamazolu, 1998: 107). rnein, Demokrat Parti Milletvekili ve tarih profesr Osman Turan, batda gelien laikliin
yanl yorumlanmasnn bir yansmas olan lkemizdeki mevcut laiklik anlay
ve uygulamalarnn, milli gcmz zaafa uratmasndan ikayetiydi: Laikliin beklendii gibi ykselmemize deil tam tersine milli gururun krlmasna,
aalk duygusunun domasna, tarihi ahsiyet ve vekarmzn sarslmasna, bu
yzden de arkta manevi nfuzumuzun ve garpta da itibarmzn azalmasna
amil olduu yetmiyormu gibi laiklik yznden milli birlik ve ideolojide sarsnt
olmu (...) itimai ve ahlaki nizam zayflamt (Turan, 1993: 42den aktaran;
Mert, 2001:208). Hukuk alannda ortaya koyduu bilimsel bir almada ise
zek (1962) laikliin toplumsal, kltrel ve hukuki temelleri zerinde duran
u satrlara yer veriyordu: Laiklik, z itibariyle milli bir karaktere sahiptir. Bu
bakmdan eitli memleketlerdeki tatbikat da o memleketin artlarna gre deiik mahiyet arz edecektir. Laiklii devlet ile dinin mstakil ayrl olarak kabul
etmek yanl, dar ve tehlikelidir. Laiklik iki unsurdan mteekkildir: Din ayrl
gdlmeksizin fertlerin din hrriyetinin korunmas, ikincisi de devletin siyasi bir
yap olarak dini kaidelere gre messes bir nizama sahip olmamas. Bu bakmdan devlet amme menfaati grd noktalarda, dini hak ve hrriyetlerin
suiistimalini tekil eden hususlarda snrlayc ve dzenleyici bir rol oynayarak
dine karabilir. Bu karma bilhassa memleketimiz iin bir zaruret olarak gzkmektedir (zek, 1962den aktaran, Tunaya, 1996: 146). Demokrat Partinin
hukuk ve siyaset danmanln da yrtm olan hukuk profesr Ali Fuat
Bagil ise, 1954 ylnda yaymlad din ve devlet adl kitabnda, slam dininin
gereklerine uygun davranmak ile zamann artlarna uyum salamak arasndaki
teolojik badan hareketle laikliin teorik anlam zerinde durmutur: Zannediyorum ki din ile devlet arasndaki ball ve bunun eklini tarihi ihtiyalar ve
itimai realiteler tayin etmektedir (...) Din ile devlet mnasebetleri slam dininin
itikadi ahkmndan deil ameli ahkmndandr (...) ameli ahkm, zamann ve
hayat artlarnn deimesiyle deiir, o halde dn olduu gibi bugnde dinle
devletin birlemesi lazm gelmez. nk zaman ve artlar deimitir (...) bir

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

39

kelime ile laiklik, devrimizin ihtiyalarndan doan bir zarurettir (Bagil, 1985
:172-174den aktaran; Mert, 2001: 207-209).

3. Demokrat Parti Dnemi Din Eitimi Politikalar

Bilindii zere imparatorluktan ulus devlete gei srecinde, inklaplar

devresinde, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, meruiyetini temellendirmek maksadyla Osmanl hukuk ve siyaset geleneinden tevars eden baz kurumlar
ve zihniyetleri tasfiye hareketine girimiti. Bu balamda Cumhuriyet rejiminin
devlet ve toplum hayatnda gerekletirdii en radikal deiimler, hi phesiz ki laiklik ilkesi dorultusunda ekillenen hukuki ve ynetsel uygulamalar
erevesinde vuku bulmutur. Bu yaklamn eitim alanna yansmas, 1920li
yllarn sonlarna doru, din derslerinin rgn eitim kurumlarnn retim
programlarndan kartlmas eklinde tezahr etmitir. Ancak, 1940l yllarn
sonlarnda, ykselen muhalefet basksnn bir neticesi olarak, Cumhuriyet Halk
Partisi hkmeti din derslerini yeniden kamusal okul sistemi iine dhil etmek
durumunda kalmtr.
1940l yllarn ikinci yarsndan sonraki dnemde, hkmetlerin uygulad din eitimi politikalar ile ynetilen ounluun dini ve kltrel talepleri
arasndaki ilikiye dair sosyolojik bir tespitte bulunan Erol Gngr, Trkiyede
din ve ahlak retimine ilikin mevcut toplumsal taleplerin karlanmasna ynelik devlet eliyle balatlm olan ilk giriimlerin, siyasal ve toplumsal yaamda demokratik ideallerin ykseldii bir dneme rastladn ifade etmektedir:
Bizim okullarmzda din dersleri, eski iktidar partilerinden birinin demokrasiye
gei devrinde oy kaybetmemek iin ald tedbirlerden biri olmak zere konulmutu. Ahlak dersleri ise bir siyasi partinin hkmet kurabilmek zere mecburen kabul ettii pazarlk artlarndan biri olarak tedrisata girdi. Bu iki vakay
hatrlatmaktan maksadmz, bir takm siyasi gruplarn samimiyetleri hakknda
hkm vermek deildir; sadece unu belirtmek istiyoruz ki, Trkiyede din ve
ahlak dersleri demokrasinin gelimesiyle paralel bir seyir takip etmi, byk
kitlelerin arzusu olarak iktidarlar tarafndan kabul edilmitir. Okullara ilk defa
din dersleri ve daha sonra ahlak dersleri koyan siyasi grubun bir zamanlar her
trl din eitimini kaldran ekip olduunu hatrlarsak bu nokta daha iyi ortaya
kar (Gngr, 1999: 75).
Demokrat Parti hkmetleri, okullarda verilecek din eitimi konusunda
son Cumhuriyet Halk Partisi hkmetinin izinden yrm ve bu husustaki dzenlemelere hzla yn vererek lke geneline yaygnlatrmtr (Kaplan, 1999:
223, 225). Daha sonralar, kz rencilerin de kabul edilmeye baland imam
hatip okullarndan mezun olan renci saylarnn ksa srede Trkiyenin din
grevlisi ihtiyacnn ok stne kmas (Tanr, 2000: 267) Cumhuriyet Halk
Partisinin eski dnemde izledii din kart politikalarn da etkisiyle halkn
eitime ilikin beklentileri ve algsnn, 1950ler boyunca, byk lde dini
duyarllklar erevesinde ekillendiinin ak bir gstergesidir. Zira o dnem-

40

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

de, retmenlerin, zellikle kylerde okul andaki rencilerin okula devam

oranlarndaki art salayan en byk etkenin, programlara yeniden konan din
dersleri olduunu ifade etmeleri13 (Yavuz, 1991:142) de bu yargy destekleyen
bir kant olarak deerlendirilmektedir.
Tek parti dneminde kendisini ifade etme olana bulamayan slamc kitlenin birden bire Arapa ezana, saylar arttrlan Kuran kurslarna ve yeniden
alan imam hatip okullar ile yksek slam enstitleri gibi slam reten kurumlara ve olanaklara kavumas, bu kesimin sisteme aidiyetini pekitirmi ve
deien toplumsal yapya uyum salama kabiliyetini ykseltmitir. Demokrat
Parti, bu politik tutumuyla slama daha yakn olduunu gstererek hem iktidar
iin halk desteini salam, hem de giderek daha olumsuz mecralara kayma
potansiyelini bnyesinde barndran kitlesel bir tehdidi bertaraf ederek sosyo-politik sisteme dahil etmi ve destekleyici bir unsur haline dntrmtr
(Duman, 1999: 51).
Trkiyede 1950 ile 1960 yllar arasnda dini hayatn canlanmasnda rol
oynayan en nemli unsur, dini ve ideolojik ierikli yazlara yer veren yayn organlar olmutur. rgn ve yaygn eitim kurumlar, siyasi partilerin seim propagandalar, eitli derneklerin ve zellikle 1950li yllarn siyasal ve toplumsal
gndemine damgasn vuran dini gruplarn (Ticaniler, Nurcular, Nakibendiler,
vs.) faaliyetleri de bu hareketin taycs olmulardr (Kamazolu, 1998: 71).
Aslnda dini unsurlarn politik sylem erevesinde ska ele alnmas yalnzca Demokrat Partinin izledii siyasetin bir paras deildi. 1954 yl seimlerinde, Cumhuriyet Halk Partisi de trbelerin ziyarete almas ile din derslerinin okullarda yeniden programlara dahil edilmesi hususlarn kendi hkmet
dnemlerinin icraatlar olarak gndeme getirmek suretiyle dini sylemi siyasi
propaganda arac olarak kullanmtr. Ancak tm bunlara ramen Cumhuriyet
Halk Partisi gemite uygulad baz ar politikalar nedeniyle, slamc-geleneki evreler nezdinde dinsizlikle zde hale gelmiti. imdi ise, bu grntsn silmeye alyor, bunu da daha nce izledii kat laiklik politikalarndan
dn vererek salama yoluna gidiyordu (Duman, 1999: 47).
Demokrat Parti hkmetinin eitim alannda takip edecei politikalarn
temel felsefesini zetleyen ifadeler, parti programnda aynen yle yer almaktayd: Maddi bakmdan ne kadar ilerlemi olursa olsun, milli ve ahlaki sarslmaz esaslara dayanmayan, ruhunda manevi kymetlere yer vermeyen bir
cemiyetin, bugnk kark dnya artlar iinde kt akbetlere srklenecei tabiidir. Talim ve terbiye sisteminde bu gayeyi gz nnde bulundurmayan,
genliini, milli karakterine ve ananelerine gre manevi ve insani kymetlerle
tehiz edemeyen bir memlekette ilmin ve teknik bilginin yaylm olmas, hr ve
mstakil bir millet olarak yaamann teminat saylamaz. Yllardan beri sarih
bir istikametten ve rasyonel bir plandan mahrum olduu iin mtemadi deiikliklere sarsntlara urayan maarifimizin, millete katlanlan byk maddi

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

41

fedakrlklarla mtenasip bir verimlilik arz etmedii ak bir hakikattir (Kara,

1998: 60).
1950 ylndaki seim zaferinden sonra, din eitimi alannda daha liberal
politikalar takip etmeye balam olan Demokrat Parti, ayn zamanda dini eitimin, devlet kontrolnde, planl bir biimde, retim program dhilinde, rgn
eitim kurumlar ats altnda verilmesine ve Osmanl dneminde yetimi ulema ve tarikat nderlerine braklmamasna zen gstermek konusunda da kararlyd. nk Cumhuriyetin ilk yllarnda edinilen deneyimler gstermitir ki,
din eitiminin ehil olmayan, fanatik kiilerce verilmesinin laik devlete14 muhalif
dini gruplamalarn domasna yol aabilmekteydi. Bu balamda, dini alandaki
boluun, bilgili ve yetenekli din adamlar ve akademisyenler tarafndan doldurulmas amacyla, Trkiyede 1948-1960 yllar arasnda ada din adamlarnn yetiecei yksek din eitimi veren eitli eitim kurumlar da almtr
(Kamazolu, 1999: 29). Aslnda din derslerinin, bakanla bal ilk ve orta dereceli okullarn programlarna dahil edilmesi, Demokrat Partinin muhafazakr
Mslmanlar nazarnda sempati toplamas ve rejimin halk nezdinde meruluk
kazanmas asndan nemli bir frsatt. Ancak slam, Osmanl dneminde retildii ekliyle deil, yeni Cumhuriyetin laik ideolojisine uygun tarzda renime
sunulmalyd (Kamazolu, 1998: 7273).

3.1. lk ve Orta Dereceli Okullarn retim Programlarnda

Din Dersleri

emsettin Gnaltay bakanlndaki Cumhuriyet Halk Partisi hkmetinin

Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolu dneminde, din derslerinin, 1 ubat 1949
tarih ve 70/54-26 sayl genelge ile 15 ubat 1949 tarihinden itibaren, ilkokullarn 4. ve 5. snflarnda haftada ikier saat olarak okutulmasn ngren uygulama yrrle konulmutur. Bu dersler, haftalk ders programlar dnda, renci velisinin onayyla, cumartesi gnleri leden sonra verilecekti. Din derslerinin, rencilerin akademik baar durumlar asndan bir st snfa devam
etmelerini engelleyecek bir statde etkisi olmayacakt. Bakanlka valiliklere bu
ders ile ilgili olarak gnderilen genelgede; bu dersin vicdan hrriyetinin15 bir
gerei olarak vatandalarn ocuklarna din bilgisi edindirme haklarn kullanmalar iin mfredatlara konulduu ifade edilmitir. Ayrca bu derslerde hibir
dine veya mezhebe ait bilgilerin zorunlu okutulmasnn sz konusu olmad ve
hibir renci ve retmenin de bu dersi okumak ve okutmak hususunda mecbur braklmayaca belirtilmitir. ocuunun bu derse devam etmesini isteyen
renci velilerinin ders yl banda bu taleplerini yazl olarak okul mdrlklerine bildirmeleri de bu genelgede yer alan nemli bir husustur (Tebliler Dergisi, 1949: 153).
Cumhuriyet Halk Partisinin din derslerine ilikin bu dzenlemeleri, ne iktidar yanllar ne de muhalefet yanls kesimler tarafndan memnuniyetle karlanmt. ktidar yanllar meseleye laiklik ilkesi ve Tevhid-i Tedrisat yasas er-

42

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

evesindeki ekinceler ve duyarllklar asndan yaklarken muhalefet yanllar

ise Cumhuriyet Halk Partisini izledii bu politikalarndan tr etkili ve samimi
bulmayarak, lkenin geldii son durum hakknda dini zgrlkler bakmndan
arzu edilen dzeyde olmad ynnde eletiriler getirmektedir.16
Adnan Menderes bakanlndaki I. Demokrat Parti Hkmetinin Eitim
Bakan Tevfik leri dneminde 7 Kasm 1950 tarih ve 22064 sayl karar ile
valiliklere gnderilen bir genelge17 ile din dersleri program ierisine alnm ve
Trke derslerinden haftada birer saatin din derslerine ayrlmas ngrlmtr. Bu genelge ile 1949 ylnda yaynlanan genelgenin tersine, ocuklarnn din
derslerini almasn istemeyen velilerin bu durumu bir dileke ile bildirmeleri
gerektii belirtilmitir. Din derslerinin semeli olmas hem renci hem de retmen iin sz konusu olan bir durumdu. 19491950 retim ylnda ilkokullarn 4. ve 5. snflarnda okuyan 414477 rencinin 2792si Mslman, 3002si
de gayrimslim olmak zere 5794 din derslerine devam etmemi olup, bu
rakam mevcudun % 1ine tekabl etmektedir. 19511952 ylnda bu oran 3035
renci ile % 0,7ye dmtr. Bylece btn orta dereceli okullarda velilerin
isteine bal olarak seimlik bir ders statsne kavuturulan din dersleri, ilkokul 4. ve 5. snfta haftada 1 saat, orta dereceli okullarn 1. ve 2. snflarnda
haftada 1 saat, retmen okullarnn 4. ve 5. snflarnda da 1 saat olarak okutulmaktayd. Bu dersin muhtevas da ilmihal niteliinde gnlk ihtiya duyulan
dini bilgilerin verilmesi eklindeydi. Din derslerinin bu ekilde istee bal ve
genel dini bilgilerin mezhepler st bir yaklamla programlara konulmasnn
nedeni, dinin yeni nesiller zerinde ayrtrc bir unsur haline dnmesine
imkn vermemekti. 1953 yl ubat aynda toplanan 5. Maarif urasnda alnan
bir kararla din dersleri rencilerin bir st snfa gemelerinde etkili hale getirilmitir (Tebliler Dergisi, 1950: 116).
Din derslerinin programlara dahil edilmesi ile bu dersin retmeninin
yetitirilmesi ihtiyac da gndeme gelmiti. lk olarak ilk retmen okullarnn
programlarna da din dersleri ilave edilmek suretiyle retmenlerin de dini konularda bilgi sahibi olmalar amalanmtr (Baar, 1992: 95). lkokullarda din
bilgisi derslerinin, dier dersler gibi snf retmenlerince okutulmas, ilk retmen okullarna da bu derslerin konulma ihtiyacn dourmutur. 1953 ylnda,
lk retmen okullarnn 9. ve 10. snf programlarna, haftada birer saat olmak
zere zorunlu din bilgisi dersleri konulmutur. retmen okullarndaki bu dersler, ad geen okul programlarnn liseye dntrlmesine kadar devam etmitir (Dilaver, 2000: 56). Din dersi retmeni yetitirme srecinde ikinci nemli
adm ise Yksek slam Enstitlerinin almas ile atlmtr.
Demokrat Parti Hkmetinin Milli Eitim Bakan Ahmet zel dneminde
Bakanlar Kurulunun 19.09.1956 tarih ve 323211968-11 sayl karar gereince
ortaokullarn 1. ve 2. snflarn programlarndaki serbest alma saatlerinden
birer tanesi din derslerine ayrlacakt. Din dersleri, derslere devam eden renciler iin zorunlu ve snf gemede etkili bir ders olacakt. Yine ocuklarnn bu

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

43

derse girmesini istemeyen velilerin bu durumu okul idarelerine bir dilekeyle

bildirmeleri gerekmekteydi.
1956 yl Ekim aynda, dnemin babakan Adnan Menderes, Konya mitinginde, din derslerinin ortaokullarn retim programlarna yerletirilmesiyle
ilgili olarak u cmleleri kullanmtr: Vicdan hrriyeti bahsine gelince, Trk
milleti Mslmandr ve Mslman kalacaktr. Evladna ve gelecek nesillere dinini telkin etmesi, onun esasn ve kaidelerini retmesi, ebediyen Mslman
kalmasnn mnakaa gtrmez bir artdr. Hlbuki mekteplerde din dersi olmaynca, evladna kendi dinini telkin etmek ve retmek isteyen vatandalar
bu imkndan mahrum edilmi olurlar. Mslman ocuu, dinini renmek gibi
pek tabii haktan mahrum edilmemek icabeder. Byle mahrumiyet ve imknszlk vicdan hrriyetine uygundur, denilemez. Bu itibarla, orta mekteplerimize
din dersleri koymak yerinde bir tedbir olacaktr. Dinsiz bir cemiyetin, bir milletin
payidar olabileceine inanmyoruz. En ileri milletlerin dahi din ile siyaseti ve
dnya ilerini birbirinden ayrdktan sonra, ne derecelere kadar dinlerine bal
kaldklarn elbette biliyoruz. Bugnk seviyesiyle asil milletimize taassup isnad
reva grlemez. Milletimiz dinine smsk bal olduu kadar, umumiyetle dini
en temiz duygularla benimsemektedir. slamlk, milletimizin vicdannda en musaffa seviyesini bulmutur (Sitemblkba, 1995: 3031).

2.2. mam Hatip Liseleri

mam-hatip kurslarndan istenilen verimin alnamamasndan tr halkn

dini bilgi ihtiyacnn karlanmas dorultusunda, nceden renci yetersizliinden dolay kapatlan imam-hatip okullarnn yeniden almas lzumlu bulunmutur. 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte ocuklarn
ve genlerin dini ve ahlaki konulardaki geliimleri, bakanla bal ilk ve orta
dereceli okullarda verilecek eitimle desteklenmesi meselesi, kamuoyunu en
ok megul eden konularn banda gelmi ve Demokrat Parti de, din eitimi ile
ilgili sorunlarn zme kavuturulacana dair halka ak vaatlerde bulunmutu. Bu dorultuda ilk kez 1951 ylnda ortaokul ve lise dzeyinde imam hatip
okullarnn18 almasna karar verilmi ve ksa srede bu okullarn saysnda hzl
bir art olmutur (Akyz, 1997:306). 1951-1952 retim ylnda Adana, Ankara, Isparta, stanbul, Kayseri, Konya ve Kahramanmara illerinde alan yedi
okulla eitim ve retim hayatna balayan imam hatip okulu orta ksmlarnn
saylar ksa srede, Demokrat Parti iktidarnn son ylnda yani 1959-1960 retim ylna gelindiinde 19a, renci says da 876dan 2922ye ykselmitir.
1955-1956 retim ylndan itibaren imam hatip okullarnn lise ksmlar da
almaya balamtr. 1959-1960 retim ylnda, bu okullarn saylar ise 16ya
ykseltilmitir (Baar, 1992:102). Diyanet leri Bakanlnn ky, bucak, kasaba ve ehir tekilatlarna kaliteli eleman yetitirmek amacyla kurulan bu
okullarn programlarndaki derslerin % 40 mesleki, % 60 ise ayn seviyedeki
okullara e deer kltr derslerinden olumaktayd. Alan imam hatip okul-

44

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

larna halk byk destek vermi ve Eitim Bakanlna yk olmamak amacyla

okul arsalarnn tahsisi, okul binalarnn yapm ve eitli malzeme yardm gibi
ihtiyalarn kendi imkanlaryla karlamtr. Nitekim 1951 ylnda gerekleen
bu nakdi yardmlar kapsamnda yaklak olarak Kayseride 90.000 TL, Konyada
ise 115.000 TL para toplanmtr.
Tablo 2: 1923-1960 Yllar Arasnda mam Hatip Okullar statistii
Yllar
1923-24
1925-26
1926-27
1927-28
1928-29
1929-30
1951-52
1952-53
1953-54
1954-55
1955-56
1956-57
1957-58
1958-59
1959-60

Ortaokul Ksm
Okul
renci
29
1822
20
1009
12
278
4
200
2
100
7
876
7
1191
15
1642
16
2048
16
2181
17
2520
17
2584
19
2628
19
2922

Lise Ksm
Okul
renci
7
254
7
500
15
892
16
997
16
1144

Toplam
renci
1822
1009
278
200
100
876
1191
1642
2048
2435
3020
3476
3625
4066

Mezun
Says
193
220
336

Kaynak: Demokrasi Srecinde Trkiyede slamclk Doan Duman, 1999, s. 180

2.3. Yksek slam Enstits

Demokrat Parti Hkmetinin Eitim Bakan Tevfik leri zamannda din eitiminde atlan nemli admlardan biri de Yksek slam Enstitlerinin hizmete sokulmasdr. 1959 ylna gelindiinde, ilahiyat fakltesi, Trkiye genelindeki ilk ve
orta dereceli okullarn din dersi retmeni ihtiyac ile saylar hzla artan imam
hatip okullarnn meslek dersi retmeni ihtiyacn karlayamaz hale gelmiti.
te yandan imam hatip okulu mezunlarna yksek din eitimi imkn salama
dncesi, bir yksek slam enstits kurulmas fikrini yeniden gndeme getirmitir. Bylelikle, Trkiyede, Maarif Vekleti kurulu ve kadrolar hakknda
4926 sayl kanuna bal cetvellerde, Yksek slm Enstitlerine dair, 16 Haziran
1959 tarih ve 193232 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 7344 sayl kanunla
imam hatip okulu mezunlarnn yksekrenime devam etmelerine ve dini sahada uzmanlamalarna olanak tanyan Yksek slam Enstitleri kurulmutur
(Sitemblkba, 1995: 96). stanbulda alan bu enstitnn kurulu amalar

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

45

ile ilahiyat fakltesinin kurulu amalar byk lde benzerlikler iermekteydi: Pozitif ilimlerden mlhem olarak slamn prensiplerine bal kalmak. Yksek slam Enstits de slami ilimleri retecek, imam-hatip ve benzeri okullar
iin dini konular okutacak retmenleri ve Diyanet leri Bakanlnca grevlendirilecek mftleri ve vaizleri yetitirecekti. Ayn ekilde enstit, slami ilimlerle ilgili aratrmalar yapacak ve bunun sonularn lke genelinde ve yurt dnda tantacakt (Bilgin, 1980: 63). mam hatip mezunu olan renciler arasndan iki aamal eleme ve giri imtihanlarndan baarl bulunanlar, Yksek slam
Enstitsnde eitim almaya hak kazanacaklard. Enstit mezunlarnn ilahiyat
fakltesi mezunlarna gre sahalarnda daha iyi yetimi olmalar beklenirdi.
nk mfredatlar daha ileri dzeyde derslerin youn olduu bir ierie sahipti. Fakat bu beklenti istenildii gibi gereklememitir. Akademik kadronun
yetersiz oluu ve mfredatn youn olmas, retim kadrosu ve rencilerin
bamsz aratrma yapmalarna engel tekil etmitir. Bu okullardaki ktphane
ve okuyucu hizmetlerinin de snrl olmas nedeniyle renciler fikir ufuklarn
geniletme imknndan mahrum kalmlardr (Bolay, 1981: 281-282).

2.4. lahiyat Fakltesi

stanbul Darlfnunu lahiyat Fakltesinin kapanmasndan 16 yl sonra,

yani 21 Kasm 1949 tarihinde, lahiyat Fakltesi, bu defa Ankara niversitesi bnyesinde tekrar almtr. Ankara niversitesi Senatosunun bir lahiyat
Fakltesi almas hakkndaki kararn mteakip, 3 Mays 1949da zamann
hkmeti u gereke ile kanun teklifini Trkiye Byk Millet Meclisine getirmiti: Din meselelerinin salam ve ilmi esaslara gre incelenmesini mmkn
klmak, mesleki bilgisi kuvvetli ve dnnde ihatal din adamlarnn yetiebilmesi iin lzumlu artlar salamak maksadyla memleketimizde de garptaki
rneklerine benzer bir lhiyat Fakltesinin kurulmasn kararlatran Ankara
niversitesi Senatosu, bu fakltenin imdilik geni tutulmasnda zaruret olmayan kadrolarn iliik cetvelde grld ekilde tespit etmitir. Mecliste bu
kanunla ilgili yaplan mzakerelerde, Krehir Milletvekili olan ve nceki yllarda
Darlfnun eminlii (cumhuriyetin ilk niversite rektr), dini itimaiyat (din
sosyolojisi) mderrislii gibi nemli grevlerde de bulunmu olan smail Hakk
Baltacolunun konumalar, ilahiyat fakltesinin kurulu gerekesi hakknda
aydnlatc bilgiler iermekteydi: Bir lahiyat Fakltesi kurulmasndan maksat
medreseyi diriltmek deildir. nk Faklte ile medreseyi ayran ok temelli
bir karakter vardr. O da udur: Medresenin almas nassi, apriyori, kablettecrbdir. Faklteler ilim evleri olduundan, bunlar mukayeseye, mahedeye
ve en sonunda da mmkn olursa, izaha almaktadr. Yani birincisi sbjektif
olduu kadar, ikincisi objektiftir. O halde hkmetin ayan dikkat olan istei
udur: Btn manasyla ilim haysiyeti ve ilim karakteri tayan bir faklte meydana getirmek. ylesine bir faklte ki, dier fakltelerden hi bir surette ayrl
olmayacaktr. Bizim istediimiz slm ilhiyat fakltesidir. Ama medrese deil,

46

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

ilmi karakter tayan slm lhiyat Fakltesi. slm dinini; slm mezheplerini
ilmi surette tetkik edecek bir ilmi faklte. lhiyat Fakltesini amay byk bir
olay olarak kabul ediyorum kendi hesabma. Bunun feyizlerini ve nimetlerini
daha sonra greceiz. imdi benim nazar dikkati celbetmek istediim nokta
udur: Ksaca tebarz ettireyim. lahiyat Fakltesi slamiyeti btn olarak tetkik etmekle beraber metotlarnda, meselelerinde mspet ilimlere dayanmaldr.
Bu budur, efkr umumiyece bu vuzuh faydaldr. Bu lhiyat Fakltesi Atatrk
inklbndan sonra ikinci defa Trkiyede alyor. lk defa Atatrk nklbndan
sonra stanbul niversitesi iinde kurulmutu. O lhiyat Fakltesinde benim
de mesuliyetim vard. Bir nevi sosyoloji fakltesi yaptk. Fakat burada yani Fakltede slami bilimler esas, sosyolojik bilgiler yardmc olacaktr (T.B.M.M. III.
Tutanak Dergisi, Dnem VIII, Cilt 20. Toplant 3, ss. 227281den aktaran Kota, 1990: 8).
Trkiyede yksek din eitiminin temel sorunlarn tespit ederek ilahiyat fakltesinin amalarn belirlemek hususunda nc fikirler ileri srm bir dnr
ve siyaseti olan Baltacolu, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisinde,
1957 ylnda yaynlanan ve dine doru baln tayan makalede, Trkiyenin
din alannda yetitirecei doru bilgi sahibi ilahiyatlar sayesinde arzulad
hedeflere ulaacan ve yaad gerilimlerden kurtularak zgrleeceini ve
iradesini kuvvetlendireceini ifade etmitir: Son yllarda Trkiyede herkesin
gzne arpan bir din cokunluu var (...) Din kiilii, milliyetten ayr, ek bir kiilik deildir. Merutiyet bu gerei anlayamamtr. Cumhuriyet devrinde laiklik
adna neler yapldn biliyoruz. Cumhuriyet devri, ilk yllarnda, din kiiliini
milliyet kiiliinden apayr bir kiilik gibi dnm, yllar sonra ilkokullara nce
ihtiyari, sonra mecburi din dersleri koyarak bu sert tutumdan vazgemitir (...)
Atatrk devri din politikas, taassubu ortadan kaldrmak, halk softalarn elinden
kurtarmak, onu bir vicdan ii durumuna getirmekti. Ne yazk ki Atatrk devri bu
amaca eriememitir. imdi ne yapmak gerekmektedir? Her eyden nce din
problemini btn akl ile ortaya koymak! Trkiyede din konusu, hibir devirde hibir bilim adam ya da devlet adam tarafndan metotla incelenmi ve
dnlm deildir. Trkiyede din yaay ynsz, ynetimsiz kalmtr. nce
u sorular sorulmal ve bunlarn doru cevaplar bulunmaya allmaldr: Din
nedir, nasl bir varlktr? Sosyal kurumlar arasnda dinin yeri nedir? Mrtecilik
nedir, softalk nedir? Dini var etmek ya da yok etmek elimizde midir? Tarihte
reform denilen hareket nedir? Dnya uluslarnn dine kar durumu nedir?

3. Sonu

Cumhuriyet, sosyal ve siyasal alardan, Osmanlnn kurumlarna ve dnya grne kar zt bir sylem ortaya koymutur. Ancak tm bu tepkilere ve
ztlklara ramen, Osmanldan cumhuriyete intikal eden sosyal, siyasal, ekonomik, dinsel ve kltrel, baz alkanlklarn ya da srekliliklerin mevcut olduu da bir gerektir (Kongar, 1985: 318). Bu srekliliklere rnek olarak, devlet

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

47

siyasetinde Osmanldan cumhuriyete miras kalan bir anlay, yani, siyasal ve

toplumsal iradenin, devleti-sekinci cephe ile geleneki-liberal cepheler (ya
da merkez-evre) arasnda geen karlkl mcadelelerle ekillendirildii dalist yap gsterilebilir. Batllama fikrini tayan aydnlarn da iinde bulunduu,
devleti-sekin, merkezi brokratlarn, siyasi grlerinin temeli; devletin, yaamn her alannda, toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal etkinliinin hakim
olmas esasna dayanmakta idi. Bu kesimin bylesine kat bir devleti anlaya
sahip olmasndaki ana etken, lkede sosyo-ekonomik deimeye yn verebilecek gce sahip olan Batl anlamda gelimi bir burjuvazi snfnn olmayyd. Halktan kopuk olan bu snf sosyal ve siyasal alandaki dncelerini halka
ramen uygulamak yoluna gitmilerdir. te yandan geleneki-liberal cephe ise
devleti-sekinci cepheye bir tepki olarak ortaya km, devletin baskc bir tutumla siyasal yaama mdahalesine kar olmu ve Batllama ideolojisi kapsamnda topluma zorla kabul ettirilmek istenen deiikliklere kar slam son
derece etkili bir ara olarak da kullanmtr (Kongar, 1985:143-144). Bylece
Osmanl Devletinin ykseli dneminde ekillenen ve kat yapsn cumhuriyet
rejiminin tek parti ynetimleri boyunca da srdren devlet-toplum kartl,
lkede ikili sosyal, snfsal ve siyasal bir yapy yeniden retmitir. Bylece merkez-evre ilikilerinin ekillendirdii Osmanl siyaset gelenei, ynetenler nezdinde, toplumun (ynetilenlerin), son kertede, devlete kar fesatn kayna
olarak grld bir politik tutumun olumasna da zemin hazrlamtr. Sz
konusu bu anlayn modern kurum, kavram ve kurallaryla srdrlerek tek
parti dneminde de, yeniden tezahr ettii grlmektedir. ok partili dnemde ise, merkezin, toplumun (evre glerinin) kontrol altna girmesi sonucu sre tersine ilemi ve toplumun (evre glerinin) iktidara gemesi ile bu
kez de devleti topluma kar fesatn kayna olarak yarglayan bir zihniyetin
oluturulduuna tank olunmaktadr (Sarbay, 1995: 8889). Yaanan bu siyasi
gerilim ve gelgitlerin glgesinde ok partili dnemde younlaan laiklik tartmalar zerinden yrtlen devlet kurumlarn ele geirme mcadelesinin bir
cephesinde, meseleye devleti-sekincilik ve Atatrklk temelinde yaklaanlar, dier cephesinde ise geleneki liberal slamclar yer almaktayd. rnein,
din derslerinin ilk ve orta dereceli okullarn mfredatlarna yerletirilmesi, devleti-sekinci kesim asndan anayasa ve medeni hukuka aykr bulunurken geleneki liberal kesim asndan ise bu uygulama yine medeni hukuka ve amme
hukukuna uygun bulunmaktayd. Bu mcadeleler laikliin gerek anlamyla
toplumsal yaama egemen olmas zerinde deil, devlet kurumlarn koruma
ya da ele geirme adna yaplm ve retilen laik, anti-laik kutuplamas, zaman
ierisinde toplumun nemli problemlerini perdeleyerek potansiyelinin boa
harcanmasna neden olmutur (Kamazolu, 1998: 103104). te yandan gerek Osmanl gerekse de cumhuriyet dnemlerinde, geleneki-liberal muhalefetin, reform hareketlerine kar gstermi olduu diren, iktidar mcadelesine
giren siyasi partilerce, bu kesimin, bir oy potansiyeli olarak grlmesinde etkili

48

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

olmutur (Sarbay, 1995: 63). Dolaysyla yakn dnem Trk siyasal tarihinde
vuku bulmu sosyal hadiselere, yukarda ana hatlaryla izah edilmeye allan
sreler temelinde yaklamak, meselenin sosyolojik boyutuna vakf olabilmek
asndan gerekli grlmektedir.
Trk modernlemesi, hazrlk aamasn, imparatorluktan ulus devlete gei srecinde 2. Merutiyet devrinde, gelime ve kurumsallama aamalarn
ise Cumhuriyet dneminde idrak etmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, hem
Osmanldan bu yana sregelen modernleme giriimlerinin devam ettirilmesinin bir gerei olarak, hem de siyasal meruiyetini temellendirmek maksadyla,
Osmanl hukuk ve siyaset geleneinden tevars eden baz kurumlar, alkanlklar ve zihniyetleri tasfiye srecine girmitir. Bu balamda Cumhuriyet rejiminin
devlet ve toplum hayatna getirdii en radikal yenilikler, hi phesiz ki laiklik ilkesi dorultusunda ekillenen hukuki ve ynetsel uygulamalar neticesinde vuku
bulmutur. Bu srecin eitim ilerine yansmas, 1920li yllarn sonlarna doru,
din derslerinin rgn eitim kurumlarnn retim programlarndan kartlmas
eklinde tezahr etmitir. Ancak, 1940l yllarn sonlarnda, ykselen muhalefet
basksnn bir neticesi olarak, Cumhuriyet Halk Partisi hkmeti din derslerini
yeniden kamusal okul sistemi iine dhil etmek durumunda kalmtr.
1924 ylnda kabul edilerek yrrle giren Tevhid-i Tedrisat (retim birlii)
yasas, dini ve sekler eitimin, modern okul sistemi ve kamusal eitim anlay
ierisinde verilmesini ngrmekteydi. Ayrca yasa kapsamnda din grevlileri
ve yksek din uzmanlar yetitirmek zere, mam-Hatip Okullar ile stanbulda
bir lahiyat Fakltesinin kurulmasna da yer verilmitir. Ayn zamanda okullarda
okutulan din dersleri de varln devam ettirmitir. Ancak tek parti dneminde (1923-1946) din eitimi uygulamalar asndan pek ok sorun yaanmtr.
Pozitivist dncenin ve ar sekler anlayn ynetici elitler zerindeki etkisi
ve geleneksel din anlaynn, ulus devlet ina srecini aksataca ynndeki
endieler, lkede din eitimi uygulamalar asndan olumsuz deneyimlerin yaanmasnda rol oynamtr. Nitekim 1930lu yllarn bana gelindiinde mamHatip Okullar ile lahiyat Fakltesi kapanmtr. lk ve orta dereceli okullarn
mfredatlarnda da din derslerine yer verilmemekteydi. 1946 ylnda ok partili
siyasal hayata geile birlikte, halk isteklerini dile getirme konusunda daha geni imknlara kavumutu. Din eitimi ile ilgili talepler de bunlar arasndayd.
Bu balamda Cumhuriyet Halk Partisi, halkn din eitimi ile ilgili sorunlarn zmek ve ihtiyalarn karlamak noktasnda baz giriimlerde bulunmutur. 1948
ylnda Trkiye Byk Millet Meclisinde okullarda verilecek din derslerinin stats tartmaya alm ve ilkokullarn 4. ve 5. snflarnda, normal okul saatleri
dnda, istee bal din derslerine yer verilmesi kararlatrlmtr. Demokrasiye
gei ve liberal laiklik yorumunun arlk kazanmas neticesinde 1947 ylnda
mam-Hatip Kurslar alm ve Cumhuriyet Halk Partisi iktidarnn son yllarnda da Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi kurulmutur. 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara gelmesinden sonra ise 1951 ylnda, mam-Hatip Okullar
alm, 1956 ylnda din dersleri ilk ve orta dereceli okullarn programlarna

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

49

dahil edilmi ve 1959 ylnda ise stanbulda, bnyesinde yksek din eitimi verilecek bir kurum olan, Yksek slam Enstits kurulmutur (Kaymakcan, 2006:
24). Bylelikle Demokrat Parti hkmetinin eitim politikalar kapsamnda yrrle sokulan uygulamalarla din dersleri, ehirlerdeki okullarda 22 yl aradan
sonra, ky okullarnda ise 9 yl aradan sonra yeniden retim programlarna
dahil edilmitir. mam hatip okullar ise kurs ad altnda 18 yl, resmen imam
hatip okulu olarak ise 21 yl aradan sonra tekrar hizmete almtr. Yksek din
eitimine ise, stanbulda kurulan Yksek slam Enstitsnde, 13 yllk bir aradan sonra yeniden balanm olunmaktayd (Kaplan, 1999: 225).

Notlar

(*) Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

(**) Bu makale, 1-3 Ekim 2012 tarihleri arasnda Sinop niversitesi tarafndan dzenlenen
Uluslararas Trk Kltr Corafyasnda Eitim Bilimleri AratrmalarSempozyumunda
sunulan szl bildiriye dayal olarak hazrlanmtr.
1. zellikle katlmc ve yarmac bir siyasi hayata geerken bu istekler nem kazanm ve
arlkl politik faktr haline gelmitir. Dolaysyla bu sosyo-politik ve sosyo-ekonomik koullar karsnda iktidarn tek siyasi hkimi olan Cumhuriyet Halk Partisi, din ve laiklik ile
ilgili yorumunu yenilemek ve din konusunda daha liberal bir politika izlemek durumunda
kalmtr. Bu balamda, 24 Aralk 1946 tarihinde, ok partili siyasal hayata geildii ylda, Trkiye Byk Millet Meclisinde ele alnan ilk konulardan biri din eitimi olmutur
(Kota, 1999: 192).
2. Cumhuriyet Halk Partisi, 1923ten itibaren 20 yl boyunca, halka tepeden devrimci deimeler dayatmt. Bu deimeler, l bir devleti canl bir ulus devlete dntrmek
asndan nemli grlmt, fakat bunlar sradan halkn yaamnda hibir nemli iyilemeye yol amam aksine onlar Kemalist rejime yabanclatrmt. 1945 sonrasnda artk
krlma noktasna kadar gerilmi olan ve gn getike daha da glenerek sesini ykselten
toplumsal muhalefet, bu yabanclamann bir tezahryd (Ahmad, 1996: 23).
3. Demokrat Partiyi kuran ve destekleyenler, Batl anlamda bir burjuvazi snf olmamtr.
Aalar, byk toprak sahipleri, zellikle kasaba eraf ve 1946dan beri srekli bymekte
olan dini guruplarla, Trkiye koullarnda oluan ticaret ve sanayi kesimlerinden olumaktayd. te yandan Demokrat Partinin hitap alan deiik, hatta bazen birbiriyle elien
gr ve menfaatlere ynelik halk nitelikte bir karm temsil ediyordu: Liberalizm, dini
zgrlk, iftilere devlet destei ve daha iyi hayat koullar gibi. Seim taban, Cumhuriyet Halk Partisine kar duyulan husumetle bir araya getirilmi fazla salam olmayan bir
koalisyondan olumaktayd (Kamazolu, 1998: 24-25).
4. ok partili yaama geile birlikte, Merutiyet dnemi slamclnn devam saylabilecek
muhafazakr ve slamc akm, devrimin temel ilkelerine ynelik olarak, kar devrimci bir
tutum taknan eitli partiler eklinde rgtlenmilerdi. 1945 Temmuzundan Demokrat
Partinin iktidara geldii 1950 Maysna kadar, Trkiyede 24 siyasal parti ve kurulu ortaya kmtr. Be yl gibi ksa bir sre iinde rgtlenen bu kurulular, ounlukla yaygn
bir gelime olana bulamamakla birlikte, programlarnda din ve geleneklerin savunuculuuna yer vermi olmalaryla dikkat ekmekteydiler (Duman, 1999:63).
5. Ancak, Arapa ezan mecburi klnmam, sadece onun zerindeki mevcut yasak kaldrlarak, tercih, din adamlarna braklmtr. Yasan kaldrlmas srasnda, Cumhuriyet Halk
Partisi yneticilerinin de bu kanunu destekledikleri grlmtr. 7 Temmuz 1950 tarihinden itibaren Ramazan aynda sabah ve akam, her biri on dakika olmak zere gnde iki
defa, dier aylarda ise haftada bir defa Cuma sabahlar olmak zere radyodan dini yayn
yaplmasna izin verilmitir (Kamazolu, 1998: 73).

50
6.

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

Demokrat Partinin bu icraatlar, muhafazakr, dindar evrelerde geni yank uyandrmakta idi. 16 Haziran 1950de, ezann yeniden Arapa olarak okutulmasnn kabul edilmesiyle
slamc yayn organlar Demokrat Partiyi grlmedik bir ekilde yceltme abasna girimilerdi. Bu deiiklik, muazzam bir inklap; inklab ilahi; zalimane ve kafirane
zihniyetin hurdaha edilmesi ve putperestlik devrinin yklmas olarak yorumlanrken,
Trk Milletinin tek parti dnemindeki btn basklara ramen ilahi imtihann baaryla
getii ve ezann tekrar Arapa okunmasna karar verilmesiyle de Trk Milletinin imanna sadk kaldnn kantland belirtilmiti. Ezann yeniden Arapa okunmasnn kabul
edilmesiyle Demokrat Partiye byk destek verilirken, te yandan, bu partinin iktidara
gelmesi Mslmanlarn Mekkeyi ele geirmeleriyle zdeletiriliyordu: Hazreti Peygamber Mekkeyi fethedip de Kabe-i Muazzamay putlardan temizledii zaman Mslmanlar
ancak bu kadar heyecan iindeydiler (Edip, 1950: 104-106dan aktaran Duman, 1999:
38) Babakan Menderesin Demokrat Parti zmir il kongresinde: imdiye kadar bask
altnda bulunan dinimizi baskdan kurtardk. nklap softalarnn yaygaralarna ehemmiyet
vermeyerek ezan Arapalatrdk (...) Trkiye bir Mslman devletidir ve Mslman kalacaktr. Mslmanln btn icaplar yerine getirilecektir. eklindeki konumas da, slamc evrelerin desteinin artmasnda nemli bir etken olmutur. Sebilrread dergisi ise
dnemin babakannn bu szleri ile ilgili olarak: 27 senedir hibir hkmet reisi Mslmanlk hakknda bu kadar yksek bir sevgi ve alaka gstermemitir. Bu, ilahi bir mazhariyettir derken, Necip Fazl Ksakrek de Byk Dou dergisinde Adnan Menderese yle
seslenmekteydi: Byle bir sz, hem de bugnk artlar iinde syleyebilecek babakann klesi olduumuzu sylemekten eref duyarz (...) Tekrar ediyoruz; partinize, siyasi
muhitinize, kabinenize, tezatlarnza ve hatra gelen ve gelmeyen her eyinize ramen,
en saf ve halis tarafndan azat kabul etmez kleliimizi kabul buyurunuz! (...) (Ksakrek,
1951:2den aktaran Duman, 1999: 40-41).
7. Tarikatlara verilen destek esas olarak Demokrat Partinin anti laik tutumu benimseyen
bir politik anlay temsil ettii anlamn tamamaktadr. Bu durum, eitli dini gruplarn
verdii politik destee bir karlk olarak, cemaatlerin ve tarikatlarn dini faaliyetleri zerindeki rejim basksnn hafifletilmesi olarak deerlendirilebilir (aylan, 18-19). Nitekim
Babakan Menderesin 1952 ylnda yapt bir konumada: nklap kanunlar halk tarafndan benimsenmemise, jandarma zoruna dayanacaksa, milli vicdann hilafna olan bu
kurumlar kaldrmak demokratik idarenin bata gelen vazifesi olmak icap eder demek
suretiyle, byk lde geleneksel, dindar evrelerin kendilerinden talep ettii zmlere ilikin desteini ifade etmitir.
8. Meseleye dinin toplumsal fonksiyonlar ve rolleri asndan yaklatmzda Halk Partisine oranla daha liberal bir tutum sergilemi bulunan Demokrat Parti iktidarnn, temelde
Atatrk laiklik anlayna sahip kmaya alt da grlmektedir. Adnan Menderesin
babakan olarak Trkiye Byk Millet Meclisinde okuduu 29.05.1950 tarihli hkmet
programnda grlen millete mal olmu ve olmam inklaplar ayrmnn aslnda ok
partili siyasal yaama gei (demokrasi) sreci iinde deerlendirilmesi gerekmektedir.
Demokratik olmak iddiasn tayan bir yap iinde, sosyal direnle karlanm deiiklikleri devlet zoruyla uygulamann yeri olamazd. Neticede tabandan gelen bask ile 16
Haziran 1950 tarihli ve 5665 sayl kanunla Arapa ezan yasa kaldrlm ve din dersleri
Ekim 1950de yaplan bir deiiklikle, istee bal kalmak artnn devam etmesiyle birlikte, programn bir paras durumuna getirilmiti (Kota, 1999: 194).
9. Demokrat Partinin gemii tasfiye yolunda att nemli admlardan biri de 14 Temmuz
1950de mecliste kabul edilen genel af kanunudur. karlan bu kanunla Halk Partisi dneminde ilenmi btn sular af kapsamna alnmaktayd (Aybars, 2000: 107-108).
10. 1952 ylnda Samsun Ar Ceza Mahkemesinde Said-i Nursi aleyhine dava almas, ayn
yl, Byk Dou dergisinin bayazar Necip Fazl Ksakrekin dergide yaymlad ve toplu
basm mahkemesi tarafndan laiklie aykr bulunan bir yazsndan tr 9 ay 12 gn mahkmiyete arptrlmas, Samsun milletvekili Hasan Fehmi Ustaolunun, Samsunda yaynlanan Byk Cihad gazetesinin 3 Ekim 1952 tarihli saysnda kan ve laik devlet dzenine

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

51

kar hncn belirttii Milletin Atatrk nklabna Medyun Bulunduu ddias Asla Doru
Deildir baln tayan yazsndan tr, 9 Aralk 1952 tarihinde Demokrat Partiden
ihracna karar verilmesi, 5 Mart 1953te Sebilrread dergisinin bayazar Eref Edipin
dergide yaynlanan Kara rtica, Sar rtica, Kzl rtica balkl makaleden dolay 5 ay hapis
cezasna mahkm edilmesi, 25 Temmuz 1951de Ticanilerin gittike artan eylemlerine ve
en sonunda faaliyetlerine Atatrk heykellerinin krlmasn eklemeleri zerine 5816 sayl
Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun un karlmasna ve bu kanun gereince
Ticani eyhi Kemal Pilavolunun yarglanarak 15 yl ar hapis cezasna mahkm edilmesine karar verilmesi, 24 Temmuz 1953de, siyasi veya kiisel nfuz ya da kar salamak
amacyla dini veya dini hisleri yahut dince kutsal tantlan eyleri veya dini kitaplar alet
ederek her ne ekilde olursa olsun propaganda yapan veya telkinde bulunan kiilerle, bu
fiillere katlan derneklere ynelik cezai yaptrmlarn dzenlendii 6187 sayl Vicdan ve
Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanunun karlmas gibi siyasi ve hukuki
gelimeler Demokrat Partinin ar dinci akmlara dn vermediinin ve Cumhuriyet Halk
Partisi ile zde ok farkl olmadklarnn gstergeleri olarak deerlendirilebilir (ztemiz,
1997: 6465; Tarhanl, 1993: 2728). Reformlara meydan okuyanlarla mcadele iin hkmete, daha byk yetkiler veren Atatrk kanununun 25 Temmuz 1951de mecliste kabul edilmesi, hkmetin niyetleri ile ilgili btn kukularn giderilmesi asndan nem
arz etmekteydi. ubat 1952de basn, Kemalist gelenei ve reformlar korumak iin Trk
Devrim Ocaklar denilen ve btn partilerden oluan bir rgtn kurulacan duyurmutur. Bu rgtte, Millet Partisinden Yusuf Hikmet Bayur, Cumhuriyet Halk Partisinden
Yavuz Abadan ve Behet Kemal alar ve Demokrat Partiden Fethi elikba ile Avni Baman da vard (Ahmad, 1996:366).
11. Demokrat Partinin geleneki-slamc evrelere yaknlamas neticesinde, tek parti dneminin din konusundaki uygulamalarn olduka ar bir dille eletiren yayn organlarnn
banda bulunan Sebilrread ve Byk Dou dergilerinin faaliyetlerinde de artlar gzlenmitir. Bu gurupta yer alan dergi ve yazarlarna gre, yirmi yedi yldr Trk milletinin,
Trk dman ve insanlk dman vahet ve istibdat devrinde Trk milletine yaplan
maddi ve manevi zulm ve hakszln benzeri tarihin hibir devrinde ve hibir millete
kendi hkmeti tarafndan yaplmamtr. Cumhuriyet Halk Partisi iktidar din dman
olduu iin dine bask yapmtr. Mekteplerden din dersleri kaldrlm, imam hatip yetitiren messeseler kapatlm, dini tedrisat yok edilmitir. Trkiye tek parti diktas zamannda din aleyhtar bir politika izlemitir (Kamazolu, 1998: 93).
12. 1950lerde Trkiyesinde dinsel ierikli tartmalarn yeniden alevlenerek gndeme geli
nedenlerinden biri de d ilikilerde benimsenen Amerikan hayranl ve Rus dmanlnn, Amerika-Rusya kutuplamasnda Amerika lehine i politikaya yansmasnn ideolojik
etkileriydi. Bu dnemde, Amerika dine sayg gsteren, hogr besleyen bir millet, Sovyetler Birlii ise, din ve namus dman bir devlet olarak halka propaganda edilmitir.
Komnistlik, dinsizlik ve namus dmanldr. Amerika, komnizmin en byk dman
ve Trkiyenin en nemli mttefikidir. stelik dinine bal bir toplum-devlettir, yemin ncil
zerine yaplmaktadr. yle ise, bizde de dine daha fazla nem verilmeli ve laiklik ilkesi
altnda komnizme ve din dmanlna asla izin verilmemelidir. Bir baka anlatmla, siyasal ve toplumsal sylemde Sovyet yanll dinsizlik ve vatan dmanl olarak telakki
edilirken, Amerikan hayranl ise dindarlk ve vatanseverlikle e anlaml bir hal almt
(Kamazolu, 1998:68).
13. Halkn din derslerine gsterdii ilgiyi, Howard A. Reedin gzlemleri de arpc bir biimde
ortaya koymaktadr: te bu din dersleri, halktan bilhassa kyl vatandalardan derhal
muazzam bir alaka grd. Hlbuki daha evvel ayn kylerde, ne retmenlerin gayreti, ne
jandarmann dipii, ne de kanuni mecburiyetler birok renciyi, bahusus kz talebeleri
okula sokmaya muvaffak olamamt. Nihayet 1953 ylnda retmenleri verdikleri raporlarda btn Trkiye kylerinde rencilerin okula devamndaki art salayan en byk
amilin, ilkokullarda tekrar okutulmaya balanan din dersleri olduunu ortaya koydu. Bu
hususu bana, 1954 senesinde eitli kylerde yaptm grmelerde birok renci velisi
ile renciler de ifade ettiler (Yavuz, 1991: 142).

52

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

14. Adnan Menderes 29 Maysta mecliste hkmet programn okurken din eitimi hakknda
u cmleleri kullanmtr: rticai tahrike asla msaade etmemekle beraber din ve vicdan
hrriyetinin icaplarna riayet edeceiz. Hakiki laikliin manasn biz byle anlamaktayz.
Programmzda da sarahatten ifade edildii gibi hakiki liklii dinin devlet siyasetiyle hibir ilgisi bulunmamas ve hibir din dncesinin kanunlarn tanzim ve tatbikinde messir olmamas eklinde anlyoruz. Bu itibarla gerek din dersleri meselesinde gerekse din
adamlarn yetitirecek yksek messeselerin faaliyete gemesi hususunda icabeden tedbirleri sratle ittihaz etmek kararndayz. (TBMM Tutanak Dergisi, 1950:31).

Recep Peker ise ocuklarn din eitimini cahil yobazlarn eline verilmemesi dncesinden
hareketle devletin bu ie el atmas gerektiini fikrini savunmaktayd: ocuklarna din bilgisi vermek imknndan mahrum durumda olan byk ekseriyetinin, 20 milyon Mslman
vatandan arzu ve taleplerini gz nnde almak, memleket genliinin ahlkiyat bakmndan nesillere amil salam bir destek bulmak vazifesiyle kar karya bulunan devletin,
acaba bir hizmet olarak bu imkn salamaa almas icap etmez mi? Ve bu hizmetten
mstani kalabilir mi? (5. Milli Eitim uras, 7. Birleim 5-17, ubat 1953 s. 409).
15. Anayasann 70. ve 75. Maddeleri vatandalarn din ve vicdan hrriyetlerini gvence altna
alan hkmler iermekteydi ve din eitimi ile ilgili yeni dzenlemeler de bu hukuki gerekelere dayandrlmaktayd:

70. Madde- Kii dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yaym, yolculuk, bat, alma,
mlk edinme, maln ve hakkn kullanma, toplanma, dernek kurma, ortaklk kurma haklar ve hrriyetleri Trklerin tabii haklarndandr.

75. Madde- Hibir kimse felsefi inanndan, din ve mezhebinden dolay knanamaz. Gvenlie ve edep trelerine ve kanunlar hkmlerine aykr bulunmamak zere her trl
din trenleri serbesttir.
16. rnein iktidar partisine yaknlyla bilinen felsefe profesr Vehbi Eralp din dersleri konusundaki eletirilerini u cmleleriyle bildirmekteydi: Laik olan devlet, din derslerini
mecburi yapamaz. Bunu yapmak vicdan zgrln inemek olur. Bu derslere ancak
isteyen devam edebilir. Likliin icab olarak bu dersleri gsterecek olanlara cret, devlet
btesinden deil, dersi gren ocuklarn ana-babalar tarafndan denmelidir (Bilgin,
1980:58). Bir dnem Demokrat Partinin siyaset ve hukuk danmanln da stlenmi
olan Ali Fuat Bagil ise vicdan hrriyeti, ferdin hibir muayyen din ve mezhebe inanmaa ve akidelerini benimsemeye zorlanmamas demektir Mademki ana babalar ocuklarna dini terbiye vermek ve onlar hayat yolunda din maneviyatyla tehiz etmek hakknda
maliktirler, o halde byle bir terbiye vermeyi bil fiil temin etmek demiyorum- mmkn
klmak ve bu hususta ana babalara yardm etmek de devletin vazifesidir. ocuk velilerinin
kanunen hakk olan din terbiyesini devletin fiili imknlar vermesi, laiklie aykr olmak
yle dursun, devlet iin bir bortur. Bizde devlet bu borcu demi midir? Bu memleketin
Mslman halkna yirmi ksur seneden beri reva grlen hakaret ve zoru unutmam
olanlarca bu suale mspet cevap vermek mmkn deildir (Bagil, 1950:1,3). demek
suretiyle Trkiyenin din ve vicdan zgrl konusundaki olumsuz tecrbelere eletiriler
getirmekteydi. te yandan Ehl-i Snnet Dergisindeki kesinde Adnan Menderese Ak
Mektup balyla yaynlad yazsnda Abdrrahim Zapsu da CHPnin din mevzuunda
nceden yapt atlmlarn (mam-Hatip Kurslar ile lahiyat Fakltesinin almas, lk
mekteplere din derslerinin konulmas) tamamen gz boyatc ve aldatc olduklarn ifade etmitir: Bu memleket otuz seneden beri din hislerinden ve din kltrden tamamen
tecrit edilmitir. Din limleri birer birer imha edilmi veyahut tahkir veya tezyif edilerek
tebdili meslee mecbur edilmitir. Din eleman yetitirecek ilm messeseler kapatlm
bulunduu iin grlen u elemli hali tasvire lzum bile grmyorum diyerek memleketin byk bir fetret devrinden getiini belirtmitir (Zapsu, 1950:86). Ulus Gazetesi yazarlarndan Nurettin Artam da zorunlu din retiminin laiklie aykr olduunu syleyerek
gerekesini de yle izah etmitir: Liklik, dinsizlik, din dmanl demek deildir. Fakat
dindarl dinlerin eitli yollarn, mezheplerini olduu kadar dinsizlii de ho grmek,
vatandalar inanlarnda vicdanlaryla ba baa brakmak manasna gelir. Laik olduunu

Demokrat Parti Dnemi Trkiyesinde Din, Siyaset ve Eitim likileri

53

henz inkr etmemi bir memlekette din dersi, mecbur olarak okullara konulamaz? Savunmak istediim nokta budur (Ak, 1950:222-223).
17. Bakanlar Kurulu karar gereince 19501951 ders ylndan itibaren ilkokullarn 4. ve 5inci
snflarnda okutulacak din dersleri hakknda toplanan lmi Heyetin almalarna dayanarak Bakanlar Kurulu tarafndan da kabul edilen ve Bakanlka yaynlanan genelge u
ekilde olmutur.

1-Trk ocuklarnn dier ihtiyalarna olduu gibi dini ihtiyalarna da cevap vermek zere ilkokullarda din retimi yaplmas ve bu derslerin dier dersler arasna alnmas uygun
grlmtr.

2- Bakanlka bastrlm olup 1950 ders yl kitap listesine alnm olan ilkokul din dersleri
kitaplar imdilik uygun grlmtr.

3- Bu hususta retmenlere rehber olarak bir kitabn hazrlatlmas kararlatrlmtr.

4- ok retmenli ilkokullarda din derslerinin bu dersleri bilhassa okutmak isteyen retmenlere verilmesi, bunlar da ok olduu takdirde ilerinden daha yallarnn tercih
edilmesi muvafk bulunmutur.

5- ocuklarna din dersleri okutmak istemeyen ebeveyn bu hususu sene banda okul
idaresine yaz ile bildirdii takdirde bu ocuklarn din dersleri ve imtihanlarndan muaf
tutulmas kabul edilmitir (Zafer Gazetesi, 1950:4).
18. Hzlandrlm imam hatip kurslarnn din adam yetitirilmesinde yetersiz kald gerekesiyle 13 Ekim 1951 tarihli ve 601 sayl mdrler komisyonu kararyla 1951 yl iinde
Ankara, stanbul, Adana, Isparta, Mara, Konya ve Kayseride birer imam hatip okulu almtr, 1953te Antalya, Erzurum, zmir, Tokat, Trabzon, orum, Elaz ve Yozgatta alan
okullarla say 15i bulmutur (Kaplan, 1999:224; Kota, 1999:194).

Kaynaklar

Ahmad, Feroz. (1996). Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980). (ev. Ahmet FETH) stanbul:
Hil Yaynlar.
Ak, Mustafa. (1950). Mecburi Din retimi Laiklie Aykr mdr?. Sebilrread Dergisi, (89).
stanbul: Kardeler Matbaas. C. 4. s. 222-223.
Akyz, Yahya. (1997). Trk Eitim Tarihi. stanbul: stanbul Kltr niversitesi Yaynlar.
Aybars, Ergn. (2000). Ulusal, Laik, Sosyal, Hukuk Devleti, Atatrklk ve Modernleme. zmir:
Ercan Kitabevi.
Baar, Erdoan. (1992). Demokrat Parti Dnemi Eitim Hareketleri, Eitim, (1). Ankara: Milli
Eitim Basmevi. s. 88123.
Bagil, A. Fuat. (1950). Mekteplerde Din Dersleri, Zafer Gazetesi. No: 545, 30 Ekim 1950,
s.1-3.
Beinci Milli Eitim uras, 7. Birleim, 5-17 ubat 1953, s. 409.
Bilgin, Beyza. (1980). Trkiyede Din Eitimi ve Liselerde Din Dersleri. Ankara: Emel Matbaas.
Bolay, Sleyman Hayri. (1981). Yksek retimde Din Eitimi, Milli Eitim ve Din Eitimi.
stanbul.
avdar, Tevfik. (1983). Demokrat Parti. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. stanbul:
letiim Yaynlar. Cilt: VIII, s: 20602075.
Dilaver, H. Hseyin. (2000). Trkiyede Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersinin Hukuksal ve Uygulama Boyutu, Trkiyede ve Almanyada slam Din Dersi Tartmalar. (Edt. Hasan
COKUN ve Dierleri). Ankara: Konrad Adenauer Vakf Yaynlar. s: 5157.
Din Derslerine Dair Tebli. (1950). Zafer Gazetesi. No:551. 5 Kasm. s. 4.
Duman, Doan. (1999). Trkiyede slamclk. zmir: Dokuz Eyll Yaynlar.
Gngr, Erol. (1999). Dnden Bugnden Tarih-Kltr ve Milliyetilik. stanbul: tken Neriyat.

54

Toplum Bilimleri Temmuz 2012 6 (12)

Kamazolu, H. Bayram. (1998). Demokrat Parti Dnemi Toplumsal Tartmalar. stanbul: Birey
Yaynclk.
Kaplan, smail. (1999). Trkiyede Milli Eitim deolojisi. stanbul: letiim Yaynlar.
Kara, smail. (1998). Trkiyede slamclk Dncesi. 3. Cilt. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Kaymakcan, Recep. (2006). Trkiyede Din Eitimi Politikalar zerine Dnceler, Ekev Akademi Dergisi, (27). Erzurum: s. 21-36.
Kongar, Emre. (1995). mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps. stanbul: Remz Kitabevi. Cilt: I-II.
Kota, Mnir. (1990). Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Cilt: 31. s. 1-27.
Kota, Mnir. (1999). Trkiyede Laikliin Geliimi (1920den Gnmze Kadar), lahiyat Fakltesi Dergisi, Cumhuriyetin 75. Yl Dnmne Armaan, zel Say. Ankara niversitesi Basmevi, s: 185196.
Mardin, erif. (1995). Din ve deoloji. stanbul: letiim Yaynlar.
Mardin, erif. (1992). Bedizzaman Said Nursi Olay, Modern Trkiyede Din ve Toplumsal Deiim. stanbul: letiim Yaynlar.
Mert, Nuray. (2001). Cumhuriyet Trkiyesinde Laiklik ve Kar Laiklin Dnsel Boyutu. Modern Trkiyede Siyasi Dnce; Kemalizm. stanbul: letiim Yaynlar. Cilt: II, s: 197209.
Milli Eitim Bakanl Tebliler Dergisi (7 ubat 1949), C.11, Say 524.
Milli Eitim Bakanl Tebliler Dergisi (20 Kasm 1950), C.13, Say 617.
zek, etin. (1962). Trkiyede Laiklik, Geliim ve Koruyucu Ceza Hkmleri. stanbul: stanbul
niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar
ztemiz, Mutay. (1997). Cumhuriyet Dneminde Devletin Din Politikalar. stanbul: Pencere
Yaynlar.
Sarbay, A. Yaar. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum ve slam. stanbul: letiim Yaynlar.
Sarbay, A. Yaar. (1998). Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Kreselleme, Sivil Toplum ve
slam. (Der: A. Fuat Keyman ve A. Yaar Sarbay). s. 88110. Ankara: Vadi Yaynlar.
Sitemblkba, aban. (1995). Trkiyede slamn Yeniden nkiaf. (19501960). stanbul:
sam Yaynlar.
Sunar, lkay. (1983). Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi.
stanbul: letiim Yaynlar. Cilt: VIII, s: 2076-2088.
aylan, Gencay. (Tarihsiz). Trkiyede Laiklik. Yeni Yzyl Kitapl Trkiyenin Sorunlar Dizisi:8
Tanr, Blent. (2000). Kurtulu, Kurulu. stanbul: Cumhuriyet Kitaplar.
Tarhanl, tar. (1993). Mslman Toplum Laik Devlet, Trkiyede Diyanet leri Bakanl.
stanbul: Alfa Yaynlar.
TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 9, C.1, Birleim 3, 29.5.1950, s. 31.
Toker, Metin. (1998). Demokrasinin smet Paal Yllar, Tek Partiden ok Partiye. (1944-1950).
Ankara: Bilgi Yaynevi.
Tunaya, T. Zafer. (1996). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri. stanbul: Arba
Yaynlar.
Tunay, Mete. (1983). Siyasal Gelimelerin Evreleri. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. stanbul: letiim Yaynlar. Cilt: VII, s: 1967-1990.
Turan, Osman. (1993). Trkiyede Manevi Buhran: Din ve Laiklik. stanbul: Boazii Yaynlar.
Yavuz, Hulusi. (1991). Osmanl Devleti ve slamiyet. z Yaynlar. stanbul.
Zapsu, Abdrrahim. (1950). Adnan Menderese Ak Mektup. Ehli Snnet Dergisi. stanbul:
Sralar Matbaas. Cilt: 4, Say: 86 .