Silvia Federici - Caliban Ve Cadı

CALIBAN VE CADI
KADINLAR, BEDEN VE LKSEL BRK M
Silvia Federici
:.5
;.Wv
'C
e*. ^
K: Ij??;
s'^ >-
CALIBAN VE
CADIr
KADINLAR, BEDEN VE
LKSEL BRKM
Silvia Federici
ngilizceden eviren:
znur Karaka
Otonom 36
Dnyann Yerlileri Dizisi 3
Caliban ve Cad
Kadnlar, Beden ve lksel Birikim

Silvia Federici
ISBN 978-975-6056-38-7
1. Basm Ocak 2012, stanbul (1000 adet)
Kitabn zgn Ad
Caliban and the Witch / Women, the Body and PrimitiveAccumulation

Silvia Federici, 2004
Trke yaym haklar Otonom Yaynclk, 2011
ngilizceden eviren
znur Karaka
Yayma Hazrlayan
Sinem zer
Kapak ve Tasarm
Mnevver elik - H. Mert nan - Bar Erolu

Bask ve Cilt
Kayhan Matbaaclk Sanayi Tic. Ltd. ti.

Tel (0212) 576 01 36
Yaynevi Sertifika No: 11821

otonom
Otonom Yaynclk
Firuzaa Mh. ukurcuma Cd. Yazc kmaz N:2

Beyolu, stanbul
Tel O212 244 87 09
Faks O212 244 87 88
iletisim@>otonomyayincilik.com
www.otonomyayincilik.com
NDEKLER
Teekkrler
Trke Basma nsz
nsz
15
Giri
21
Sarsmak Gerek Btn Dnyay
35
Ortaa Avrupasnda Toplumsal Hareketler ve

Politik Kriz
Emek Birikimi ve Kadnlarn

Deersizletirilmesi:
91
Kapitalizme Geite Farkm Kuruluu
Byk Caliban
191
Asi Bedene Kar Mcadele
Avrupada Byk Cad Av
233
Koloniletirme ve Hristiyanlatrma
305
Yeni Dnyada Caliban ve Cadlar
T eekkrler
Kadn(lann) Hareketi iinde tantm saysz cadya ve

yirmi be yldan beri hep benimle olan ve herkese anlatmak,
herkesin bilmesini, asla unutulmamalarn salamak gibi bit
mek tkenmek bilmez bir istek uyandran ykleriyle dier
btn cadlara...
Sevgisi, cesareti ve adaletsizlie kar boyun emez dire
niiyle, dnyay deitirebilmeye ve erkeklerin kadnlarn z
grleme mcadelesini kendilerinin mcadelesi gibi benimse
yebileceine inancm asla yitirmememi salayan kardeimiz
Jonathan Cohene...
Bu kitab yazmamda yardmc olan herkese... Bu kitabn her
yann birlikte tarttmz George Caffentzise, esiz yorumlar
ve bu projeye verdii cokulu destek iin, kitabn taslak blmle
rini yayma hazrlayan Mitchel Cohene, Maryse Condenin al
masyla tanmam salayan Ouesseina Alidou ve Maria Sariye,
16. ve 17. yzyl talyasnda kleliin var olduunun farkna var
mam salayan Ferruccio Gambinoya, cadlarn ila kitabyla
ilgili kaynaklarn paylaan David Goldsteina, Perudaki cad
avcl zerine aratrmama yapt katklar iin Conrad
Herolda, ilksel birikim zerine yazlarn benimle paylaan ve
The Commoner da bu balk zerine rgtledii ok nemli tart
ma iin Massimo de Angelise, Dou Afrikadaki cadln hukuki
ynleriyle ilgili temin ettii kaynaklar iin Willy Mutungaya ok
teekkr ederim. Bu metni okuyan, tavsiyelerini ve desteklerini
esirgemeyen Michaela Brennan ve Veena Viswanathaya minnet
tarm. Mariarosa Dalla Costa, Nicholas Faraclas, Leopolda Fortunati, Everet Green, Peter Linebaugh, Bene Madunagu, Maria
Mies, Ariel Salleh ve Hakim Beye ayrca teekkr etmek isterim.
Burada yazdm her eye katlmyor olsalar da, her birinin ver
mi olduu eserler Caliban ve Cady ekillendiren perspektifler
iin bir referans noktas oldu.
Bu kitabn hazrlanmasna saatlerini veren, sonu gelme
yen geciktirmelerime ramen, sabrlar ve yardmlaryla bana
kitab bitirebilme olana veren Jim Fleming, Sue Ann Harkey,
Ben Meyers ve Erika Biddlea ok teekkr ederim.
New York, Nisan 2004
T r k e Ba sim a n sz
Bugn tank olduumuz tarihsel olaylar, yani devam eden

ekonomik kriz, artk Avrupann byk bir ksmna da yaylan,
insanlarn geim kaynaklarna yaplan saldrlar, Tunus ve M
srdaki devrimci ayaklanmalar, bunlarn hepsi politik olarak
anlaml olmak isteyen ama kapitalizmin kkenine geri dne
rek bizi yzyllar ncesine gtren bir kitabn sunuluuna dair
yeni sorular ortaya koyuyor. 16. ve 17. yzyldaki kadnlarla
ilgilenen bir metin, Akdeniz dnyasnn bir yangn yerine d
nt gnmzde bize ne syleyebilir?
Verebileceim ilk yant, Caliban ve Cadnn sadece bir ta
rih kitab olarak okunmamas gerektiidir. Yann Moulier
Boutangm De Vesdavage au salariat: economie historique du salariat bride (1998) balkl almas ile son yllarda kapitalist
gelimenin balangcna ilikin dier tarihsel zmlemeler
gibi, Caliban ve Cad da kapitalizmin oluumu zerine yeniden
dnmekle birlikte gnmzn radikal hareketlerine doru
dan seslenen bir politik fikri izliyor.
Kitabn feminist hareketin rettiklerinden ilham alan
ana ilkesi, kapitalist toplumun doasnn sadece cretli ii ve
Caliban ve Cad
cretli emein deil, ayn zamanda kadmlarm ve emek gc

nn yeniden retimi asndan da incelenerek anlalabilecei
dir. Emek gcnn yeniden retimi hi tartmasz kapitalist
birikim iin en nemli etkinliktir ve gereklemesi byk oran
da kadmlarm karl denmemi emeine dayanr.
Kadmlar trnak iine alma ihtiyac duyuyorum, nk
bu kavramn, szcklerin eylerin aynas olduu ve homojen
bir gereklii temsil ettii varsaymyla evrenselletirici ve
temsili bir tarzda kullanlmasnn problematik niteliini kabul
ettiimi gstermek istiyorum. Bununla birlikte Caliban ve Ca
d d a k i yaklammn bu olduu sylenemez, nk bu kitap
taki amacm, kapitalizmin cinsiyete dayal yeni iblmnde
kadnlara, zellikle de alt snflardan gelen kadnlara tayin
ettii yeni retici grevlerle ilikili olarak, onlarn toplumsal
ilevi ve imgesini hangi ilemlerle yeniden ina ettiini ortaya
koyabilmektir. Dolaysyla kitap boyunca kadnlar deiken
bir gereklie, bir antagonist ilikiler alanna, bir deneyimler
ve toplumsal zneler eitliliine gnderme yapmaktadr. Ayn
zamanda bu farklar birlikte dnmek, Marxtan balayarak,
kapitalist geliime dair adeta tortulam olan yorumlar de
rinlemesine incelememe de hizmet etmitir.
Bu perspektiften, Caliban ve Cad lksel Birikim sre
cini yeniden ele alr. Ama bu kez srecin merkezine yalnzca
kyllerin topraklarndan kovulmasn ve ortak alanlarn
itlenmesini deil, ayn zamanda kadnlarn, kendi cinsel
likleri ve yeniden retim* kapasiteleri zerindeki kontroln
su haline getirmek yoluyla, bedenlerinin itlenmesini ve ye
niden retici emekleri ile toplumsal konumlarnn deersizletirilmesini koyar. Her iki e de emek gcnn birikiminin ve
ucuzlatlmasnn kilit koullar olarak yorumlanr.
Caliban ve Cad ayn zamanda cret ilikisinin kapitalist
ilevini yeniden tanmlar. Bunun cinsiyete dayal eitsiz bir
iblmnn dayatlmasmm ve igcnn farkl kesimleri
arasnda blnmeler yaratlmasnn nasl bir temel arac oldu
* Bire bir karl yeniden retim olan reproduction szc, M arksist
yaznda hem beslenm e, giyinm e ve barnm a gibi yaam aralarnn
retim in i hem de bizzat insanlarn retim in i, yani trn rem esini ifade
eder. (Bundan sonra yaync notlar [*] ile gsterilecektir.)
Trke Basma nsz
unu gsterir. Ayrca cret sisteminin insan smrsnn geni alanlarn nasl saklayabildiini, kadnlarn emek gcnn
retimindeki emeini kadn ii biiminde doallatrp tarihsizletirerek nasl grnmez kldn, kadnlarn yaptklar
iin komutasn erkein otoritesine vererek ve kadnlarn bu ii
reddi karsnda erkein iddetini merulatrarak kadnlarn
erkeklere tabiiyetini nasl zorunlu kldn ortaya koyar. Bu
arka plan temel alarak, Calihan ve Cad 16. ve 17. yzyl Av
rupasndaki cad avlarnn ve cad avnn Yeni Dnyann koloniletirilmesindeki rolnn toplumsal balamn yeniden ele
alr. Cad avnn lksel Birikimin ayaklarndan biri olduunu
ve eytana kar sava adna, kapitalist ilikilerin ilerlemesiyle
badamayan btn bir zneler, pratikler ve bilgiler dnyasn
yok ettiini ne srer.
Caliban ve Cad bu dnyann sadece snrl bir hikyesini
anlatr. Kitabn lksel Birikime dair anlatsnda, gei sre
cindeki ocuklarn tarihi ve ayrca doann artan kapitalist s
mrsnn kadnlar ve yeniden retim ileri zerindeki etkisi
eksiktir. Yine de Caliban ve Cadnn yeniden inceledii tarih,
politik olarak nemlidir. Bu tarih, kapitalizmin ilericilii mi
tini ifa etmekle kalmaz, ayn zamanda insan yaamnn deersizletirilmesi ile hiyerarik, zor ve iddet ieren i ilikileri,
tm bunlar kapitalist toplumun mantnn ve bunun devam
olarak da kapitalist retimin parametrelerini itirazsz kabul
eden herhangi bir toplumsal yaam tarznn isel unsurlar ol
duu iin, kapitalizmin srdrlemez olduu ynndeki arg
manlara arlk verir.
Kitabn ilk yaymlanndan alt yl sonra, bu yorumlay
c ema tamamen dorulanmtr. Dnya ekonomisinin kre
sellemesi, yepyeni itleme dalgalar balattka ve piyasann
egemenliini dnyann her yerine yaydka, bunun bedelini en
ok yine kadnlarn dediini gryoruz. Tpk kapitalizmin
afanda olduu gibi bugn de kapitalist ilikilerin genileme
si kitlesel yoksullua, dnyann drt bir yanndaki lkelerin
yeniden retim sistemlerinin kne ve milyonlarca kadnn
(daha nce grlmemi bir ekilde) daha iyi yaam ve mcadele
koullan arayyla evlerinden, lkelerinden g etmesine ne-
Caliban ve Cad
den olan, yeniden retime kar dnya apnda giriilen kitlesel

bir saldryla gerekleiyor. Ayn zamanda kadnlara kar id
detin trmanna ve hatta Afrikann eitli lkeleriyle birlikte
Hindistan ve Nepalda, binlerce yal kadnn katledilmesine
neden olan, kimilerini de kylerinden kovarak hayatlarnn so
nuna kadar srgnde yaamaya zorlayan cad avclnn geri
dnne ahit oluyoruz. Bu gelimenin arkasnda yatan de
iik etkenleri baka bir yerde tarttm iin burada yalnz
ca, 16. yzylda olduu gibi, cad avlarnn kkeninde, dnya
piyasasnn hegemonyasnn artyla birlikte komnal iliki
lerin zlmesi ile kadnlarn hayatlarnn ve parasal olmayan
yeniden retim etkinliklerinin deersizletirilmesinin yatt
n sylemekle yetineceim. Tm bunlarn yan sra, dnyada
ki yoksulluktan kadnlarn yksek dourganlk oranlarnn
sorumlu tutulmasnn, hayat yeniden retebilen teknolojiler
yaratmak ve bylece sermayeyi kadnlarn bedenine baml
lktan kurtarmak iin gsterilen sonsuz abalarn da gsterdi
i gibi, kadn bedenini kontrol etme giriimleri bugn ok daha
fazla cepheye yaylm durumdadr.
Son yirmi ylda bu olgular zerine epey yazld izildi.
Yine de bunlarn ierimlerinin radikal politik eylemde ifade
bulmadn da belirtmek gerekir. Tersine, feminist mesele
lere gsterilen ilgide, ksmen feminist hareketin artan ku
rumsallamas, ksmen de kadnlarn cretli igcne artan
katlmnn yaratt patriyarka ld ve yeni bir toplumsal
cinsiyet eitliinin salanabilecei yanlsamas yznden, bir
azalma olmutur.
lksel Birikim sorunu hakkndaki radikal politik syleme
duyulan ilginin artmas karsnda bu eksiklik daha da fark
edilir hale gelmitir. nsanlarn geim aralarna yaplan sal
drlar trmandka, lksel Birikimin srekli bir olgu (kimileri
ne gre, hkim retim biimi) haline geldii ve lksel Birikim
ile tam anlamyla birikim arasnda nemli bir fark kalmad
fikri giderek arlk kazanmaktadr. Dolaysyla son on ylda
bu konuyla ilgili, Marxn bu sre hakkndaki aklamas ile
bu aklamann ekonomik ve politik ilevi zerine tartmalar
yaratan geni bir literatrn ortaya kmasna amamak gere
10
Trke Basma nsz
kir. Caliban ve Cadnn temel tezlerinden biriyle tutarl biim

de, lksel Birikimin kapitalizmin afana zg, tarihsel olarak
snrl bir olgu olmak bir yana, kapitalist egemenliin kurucu
ve neredeyse fizyolojik bir unsuru, zellikle kriz zamanlarn
da snf ilikilerini yeniden tanmlamak, znellikleri yeniden
ekillendirmek ve igcn saf emek gcne dntrmek iin
kullanlan bir strateji olduu konusunda geni bir gr birlii
vardr. Yine de lksel Birikim zerine bu yeniden dnmeler,
bu kavramn Marxtaki snrlarn henz aabilmi deildir.
Birka istisna dnda, mevcut aklamalar lksel Birikime so
yut, cinsel ve rksal olarak tanmlanmam bir toplumsal zne
nin bak asndan ele almaya ve (Marxta olduu gibi) bunu
temel olarak reticilerin retim aralarndan koparlmas
asndan anlamaya devam etmektedir.
Oysa bu perspektif bugn daha nce hi olmad kadar
eksik grnmektedir. Hi phesiz emeklerinden baka hi
bir eyi olmayan mlkiyetsiz bir nfusun yaratlmas, kapita
list birikimin hl temel bir nkouludur. Ancak sermayenin
yzyllardr kendini srekli genileyen bir lekte yeniden
retebilme kapasitesinin, insani etkinliin btn alanlarn
ve bu alanlarda alan, geri kalm, uygarlamam, hayvani,
insani bir dayanmaya layk olmayan kimseler olarak resme
dilen ve buna dayanarak en vahi smr biimlerine tabi
klnan iileri deersizletirmesinden geldiine de phe
yoktur. Baka bir deyile, Marxn analizinin (ara sra istisna
lar grlebilse de) kabul etmedii ey, emek hiyerarileri ve
ayrmlatrlm insan tabakalarnn yaratlmasnn, kapita
lizmin kuruluu ve srekliliinde insanlarn retim ve geim
aralarnn yok edilmesi kadar nemli olduu ve bunlarn ka
pitalizmin snf ilikilerini etkili bir ekilde dzenleyebilme
sinin yegne koullarn oluturduudur.
Benim iin Caliban ve Cadnn en kalc derslerinden biri
ve bugn politik bir kavray ve mdahale asndan ok daha
kapsaml ierimleri olan ey, srekli olarak toplumsal anlamda
deersizletirilmi bir insanlk retmenin, kapitalizm iin ya
psal bir zorunluluk olduuna dair -ki kapitalizmin yumuak
karn da budur- daha fazla kant gsterebilmi olmasdr.
11
Caliban ve Cad
nk kitabn da ne srd gibi, hak-sz bir nfus

retiminin ve kresel igc iinde blnmeler yaratmann
birikim srecinin kilit koullarn oluturduu ve her eyin
tesinde, bunlarn cret ilikisinin ileyiinin dorudan so
nular olduu doru ise, o halde gnmzn mcadelelerini
yalnzca i yaratlmas ve cret savunusu asndan anlaya
mayz ya da dayatlan krizin ve tasarruf zorunluluunun
geici bir olgu olduunu ya da sermayenin plantasyonlarnda
alanlar (kadnlar, gmenler, yallar) toplumdan dla
yarak krizi atlatabileceimizi ve koullarmz iyiletirebile
ceimizi syleyerek kendimizi kandramayz. Bunun kadar
nemli olan dier bir ey de Caliban ve Cadnn, yeniden re
tim sorununu politik sylemin merkezine tamas ve hkim
deer yapsn tersine evirmediimiz, karlkl elbirlii ya
pabilme gcmz, yaamlarmzn yeniden retimini sala
yan etkinlikleri ve bu ii yapanlar yeniden deerli klmad
mz srece, anti-kapitalist politikann sermayenin yz yze
kald elikileri rasyonelletirmenin tesine geemeyecei
ni dolayl olarak ne srmesidir.
12
Yamur yadran byclerin bir gravr. Ulrich Molitor,

De L am ies et P ythonicis M ulieribus
(Kadn Bycler ve F alclar zerine), 1 4 8 9 iinde.
nsz
Calihan ve Cad, 1970lerin ortalarnda talyan feminist

Leopoldina Fortunati ile birlikte baladmz, feodalizmden
kapitalizme gei srecinde kadnlarla ilgili bir aratrma
projesinin ana temalarn sunmaktadr. Bu aratrmann ilk
sonular, talyada 1984te yaymladmz bir kitapta yer ald:
II Grande Calibano. Storial del corpo social rihelle nella prima fase
del capitale (Milano: Franco Angeli) [Byk Caliban. Kapitaliz
min lk Aamasnda Asi Bedenin Tarihi]
Byle bir aratrmaya ilk defa, Amerika Birleik
Devletlerinde Feminist Hareketin geliimiyle birlikte, kadn
larn ezilmesinin kkenleri ve hareketin kadnlarn zgrle
me mcadelesinde hangi politik stratejileri benimsemesi ge
rektii zerine yrtlen tartmalar sayesinde ilgi duymaya
baladm. O srada cinsiyet ayrmcl gerekliinin zmle
mesinde ne kan teorik ve politik perspektifler, kadn(larn)
hareketinin iki ana kolunu oluturan Radikal Feministler ve
Sosyalist Feministler tarafndan nerilen perspektiflerdi. Ne
var ki bana gre hibiri kadnlarn toplumsal ve ekonomik s
mrsnn kklerine dair tatmin edici bir aklama getirmi-
15
Caliban ve Cad
yordu. Radikal Feministlere itirazmn nedeni, cinsiyet ayrm

cln ve patriyarkal egemenlii, retim ve snf ilikilerinden
bamsz olarak iledii varsaylan, tarih-ar kltrel yaplar
la aklama eilimleriydi. Bunun tersine, Sosyalist Feministler
kadnlarn tarihinin belirli smr sistemlerinin tarihinden
ayrlamayacan kabul ediyor ve zmlemelerinde kadnlara
kapitalist toplumdaki iiler olarak ncelik veriyordu. Ama o
zamanki anlayma gre, Sosyalist Feministlerin konumlar
nn snr, yeniden retim alann deer yaratm ve smr
snn bir kayna olarak grememeleri ve dolaysyla kadnlar
ile erkekler arasndaki iktidar farkllamasnn kkenlerini ka
dnlarn kapitalist geliimden dlanmalarna balamalarn
dan kaynaklanyordu. Bu duru, kapitalist ilikiler evreni iin
de cinsiyetiliin varln srdryor olmasn aklayabilmek
iin bizi yine kltrel emalara dayanmaya zorluyordu.
Kadnlarn tarihinin izini feodalizmden kapitalizme gei
sreci iinde srme fikri, bu balamda ortaya kt. Bu aratr
maya ilham olan tez, ilk kez Mariarosa Dalla Costa ve Selma
James ile birlikte Ev i in cret Hareketi iindeki dier ey
lemciler tarafndan, 1970lerde ok tartlan ama sonunda
kadnlar, yeniden retim ve kapitalizm sylemini yeniden e
killendiren bir dizi metinde dile getirilmitir. Bunlar arasn
da en etkili olanlar Mariarosa Dalla Costanm Women and the
Suhversion o f the Community si (1971) ile Selma Jamesin Sex,
Race and Classr (1975).
Kadnlarn ezilmesini ve erkeklere tabiiyetini feodal ili
kilerin bir kalnts olarak aklayan Marksist ortodokslua
kar. Dalla Costa ve James kadnlarn smrsnn, kadn
lar en temel kapitalist meta olan emek gcnn reticileri ve
yeniden reticileri olduu srece, kapitalist birikim srecinde
merkezi bir ileve sahip olduunu ne srer. Dalla Costann
belirttii gibi, kadnlarn ev iinde karl denmemi eme
i, cretli iilerin smrsnn, yani cretli kleliin ze
rine dayand temel ve onun retkenliinin srrdr (1972:
31). Dolaysyla kapitalist toplumda kadnlar ve erkekler ara
sndaki iktidar fark, ne ev iinin kapitalist birikim asndan
nemsizliine (kadnlarn hayatlarn yneten kat kurallar bu
16
nsz
nemsizlii yalanlar) ne de zaman d kltrel emalarn var

ln srdrmesine atfedilebilir. Daha ziyade bu fark, iinin
retimi ve yeniden retimini toplumsal-ekonomik bir etkinlik
ve kapitalist birikimin bir kayna olarak kabul etmek yerine,
doal bir kaynak ya da kiisel bir hizmet gibi gstererek gizemliletiren, bir yandan da sz konusu emein cretsiz oluundan
faydalanan bir toplumsal retim sisteminin bir sonucu olarak
yorumlanmahdr.
Dalla Costa ve James, kadnlarn kapitalist toplumdaki s
mrsn cinsiyete dayal iblmne ve kadnlarn karl
denmemi emeine dayandrarak, patriyarka ve snf arasn
daki ikilii aabilmenin mmkn olduunu gstermi ve patriyarkaya belli bir tarihsel ierik kazandrmlardr. Ayrca ka
pitalizmin tarihinin ve snf mcadelesinin feminist bir bak
asndan yeniden yorumlanmasnn nn amlardr.
Leopoldina Fortunati ve ben, ancak rtmeceli bir tarzda
kapitalizme gei olarak tanmlanan sre zerine almaya
ve okulda retilmemi olsa da eitimimiz iin ok nemli ol
duunu grdmz bir tarihi aratrmaya bu ruhla baladk.
Bu tarih, ev iinin geliiminin, retimin yeniden retimden ay
rlmas, cretsizlerin emeine komuta edebilmek iin cretin
zellikle kapitalist kullanm ve kapitalizmin ortaya kyla
birlikte kadnlarn toplumsal konumunun deersizletirilmesi
gibi yapsal eler asndan kuramsal bir kavrann sunmak
la kalmamtr. Ayn zamanda modern kadnlk ve erkeklik
kavramlarnn bir soybilimini vererek, Bat Kltrnde top
lumsal cinsiyeti ikili kartlklarla yakalamaya almak gibi
neredeyse ontolojik bir eilim olduu biimindeki postmodern
varsayma da bir itiraz gelitirmitir. Bu tarih sayesinde cin
sel hiyerarilerin daima ancak ynetmek istediklerini srekli
yenilenen bir temelde blerek varln srdrebilen bir tahak
km projesinin hizmetinde olduunu grdk.
Bu aratrmann bir rn olan II Grande Calihano. Storia
del corpo sociale ribelle nella prima fase del capitale (1984), Marxn
ilksel birikim zmlemesini feminist bir bak asndan ye
niden dnme ynndeki bir giriimdi. Ancak sre iinde
kabul edilen Marks kavramlarn yetersiz olduunu grdk.
17
Caliban ve Cad
Arzalardan biri de, yeniden retim alann saklamaya ve do

allatrmaya hizmet eden bir ekilde, kapitalizmin Marksist
bakta cretli emein ve zgr emekinin ortaya kyla
zdeletirilmesiydi. II Grande Calibano ayn zamanda Michel
Foucaultnun beden teorisinin de bir eletirisiydi, nk bize
gre, Foucaultnun bedenin tabi klnd iktidar teknikleri ve
disiplinlerine dair analizi, yeniden retim srecini grmezden
geliyor, kadnlarn ve erkeklerin tarihini ayrmsz bir btn
iinde eritiyor ve kadnlarn disiplin altna alnmasyla o ka
dar az ilgileniyordu ki modern dnemde bedene kar gerek
letirilen en korkun saldrlardan biri olan cad avndan hi
bahsetmiyordu.
II Grande Calibano nnn temel tezi, kadnlarn feodalizmden
kapitalizme geiteki tarihini anlayabilmek iin, kapitalizmin
toplumsal yeniden retim sreci ve zellikle de emek gcnn
yeniden retiminde meydana getirdii deiiklikleri analiz et
memiz gerektiiydi. Dolaysyla kitap, 16. ve 17. yzyllarda ev
iinin, aile hayatnn, ocuk yetitirmenin, kadn-erkek iliki
lerinin ve retim ile yeniden retim arasndaki ilikilerin ye
niden rgtlenmesini inceliyordu. Bu analiz Caliban ve Cadda
tekrarlanr, yine de bu kitabn kapsam, farkl bir toplumsal
balama ve kadnlarn tarihine dair giderek artan bilgimize bir
yant oluturmas asndan II Grande Calibanodan farkllar.
II Grande Calibanonun yaymlanndan ksa bir sonra
ABDden ayrlarak yaklak olarak yl boyunca retmen
lik yapacam Nijeryaya yerletim. Yola kmadan nce, daha
bir sre ihtiyacm olmayacan dnerek alma ktlarm
bodruma kaldrmtm. Ama Nijeryada iinde bulunduum ko
ullar bu almay unutmama izin vermedi. 1984 ile 1986 ylla
r aras, pek ok Afrika lkesi iin olduu gibi Nijerya iin de bir
dnm noktasyd. Bor krizine cevaben, Nijerya hkmetinin
Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasyla grmeler yapt
yllard ve bu grmeler Dnya Bankasnm btn dnyada
ekonomik iyileme iin nerdii evrensel bir reete olan Yapsal
Uyum Programnm benimsenmesiyle sonulanmt.
Programn amac, Nijeryann uluslararas piyasadaki re
kabet gcnn artrlmas olarak aklanmt. Ama ksa sre
18
nsz
de bu programn, komnal mlkiyetin ve topluluk ilikilerinin

son kalmtlarmm da ortadan kaldrlmasn ve bylelikle daha
youn emek smrs biimlerinin dayatlmasn amalayan
yeni bir ilksel birikim halkasn ve toplumsal yeniden retimin
yeni bir rasyonalizasyonunu ierdii ortaya kt. Dolaysyla
II Grande Calibanoyu hazrlarken zerine altklarma benzer
sreler bu sefer gzlerimin nnde gereklemekteydi. Bunla
rn arasnda ncelikle komnal topraklara saldry ve Dnya
Bankasnn tevikiyle devletin, doum oranlarn dzenlemek
ve Nijeryann kresel ekonomiye beklenen katlm asndan
bakldnda ar talepkr ve disiplinsiz addedilen bir nfusu
azaltmak iin, igcnn yeniden retimine dorudan mda
halesini sayabiliriz. Gayet yerinde bir ifadeyle Disiplinsizlie
Kar Sava ad altnda yrtlen bu politikalarn yan sra,
kadnlarn ie yaramazln ve ar taleplerini knayan ka
dn dman bir kampanyaya ve birok ynden 17. yzyldaki
querelles des femmesa' benzeyen ve emek gcnn yeniden re
timinin aile (okeli/tekeli, ekirdek/geni), ocuk yetitirme,
kadn ileri, kadn-erkek kimlikleri ve ilikileri gibi her ynne
deinen scak bir tartmann geliimine de tank oldum.
Gei zerine yaptm alma, bu balamda yeni bir
anlam kazand. Nijeryada yapsal uyuma kar mcadelenin,
toprak zelletirmelerine ve sadece komnal topraklarn de
il ayn zamanda kapitalizmin 16. yzyl Avrupa ve Ameri
kasndaki kklerine kadar geri giden, toplumsal ilikilerin
itlenmesine kar verilen uzun bir mcadelenin paras ol
duunu fark ettim. Ayrca kapitalist i disiplininin bu dnya
zerinde kazanm olduu zaferin ne kadar snrl olduunu
ve insanlarn kendi hayatlarn hl nasl kapitalist retimin
gereklilikleriyle kkten kartlaan bir tarzda anlamakta oldu
unu grdm. Kalknmaclar, ok uluslu kurumlar ve yabanc
yatrmclar iin, Nijerya gibi yerlerin problemi buydu ve hl
da budur. Oysa bu benim iin byk bir g kaynayd, nk
salt kapitalist terimlerle dnlm bir hayat tarznn daya* Yaklak olarak 16. ile 19. yzyllar arasnda, btn Avrupa lkelerinde ve
pek ok dilde, kadnlara saldran ve kad nlar savunan yazarlar arasndaki
yaznsal kavga.
19
Caliban ve Cad
tlmasna kar kan, dnya apnda, mthi kuvvetlerin var

olduunu gsteriyordu. Kazandm bu gc ayrca Nijeryal
kadnlarn, kaynaklarn korumak ve Dnya Bankasnn tevi
kiyle kendilerine dayatlan yeni pariyarkal modeli reddetmek
iin srdrd mcadeleleri daha iyi anlamam salayan, l
kenin ilk feminist rgtlenmesi Nijeryadaki Kadnlarla (WIN
- Women in Nigeria) karlamama borluyum.
1986nn sonuna gelindiinde bor krizi akademik ku
rumlan da iine almt ve kendimi artk geindiremiyordum.
Ruhen olmasa da bedenen Nijeryadan ayrlmak zorunda kal
dm. Ama Nijerya halkna kar yaplan saldrlar aklmdan
hi kmad. Bu yzden dnmden sonra hep kapitalizme
gei zerine yeniden almay istedim. Nijeryadaki olaylar
16. yzyl Avrupasnn gznden okudum. Amerika Birleik
Devletlerine dndmde, Avrupa iinde ya da dnda ortak
olanlar (commons) iin ve kadnlarn disiplin altna alnmasna
kar verilen mcadelelere beni geri gtren, Nijerya proletar
yas oldu. Dndkten sonra ayn zamanda, bilginin itlenmesi,
yani yeni kuaklarn ortak bir gemie sahip olduumuz duy
gusunu giderek yitirmesi biimindeki farkl bir itleme bii
miyle karlatm, disiplinler aras bir lisans programnda
ders vermeye baladm. Caliban ve CadAa. ortaalarn feoda
lizm kart mcadelelerini ve Avrupa proletaryasnn kapita
lizmin ortaya kna kar direnilerini yeniden ele almamn
sebebi budur. Bunu yapmaktaki amacm, sadece analizimin
zerine dayand kantlar konunun uzman olmayanlarn da
eriimine sunmak deil, ayn zamanda gen kuaklarda bugn
silinme tehlikesi altnda olan, uzun bir direni tarihi belleini
yeniden canlandrmakt. Kapitalizme bir alternatif bulmak is
tiyorsak bu tarihsel bellei korumamz ok nemlidir. nk
byle bir alternatifin gerekleebilmesi, benzer yollardan ge
mi olanlarn seslerini duyabilmemize baldr.
20
GR
Marxtan bu yana, kapitalizmin douu zerine almak,

insanlm nnde duran ilk iin kapitalist topluma bir alter
natif kurmak olduuna inanm eylemciler ve akademisyenler
iin zorunlu bir adm olmutur. Her yeni devrimci hareketin,
kapitalizme gei meselesine yeni toplumsal znelerin pers
pektiflerini getirerek ve smr ile direniin yeni zeminlerini
aa kararak geri dnmesine amamak gerekir.^ Bu kitap bu
gelenek iinde dnlmtr, ancak bu almay tevik eden
zellikle iki anlaytan bahsetmek mmkndr.
En bata, ii snf iindeki erkeklerin tarihinden ayrl
m bir kadnlar tarihinin snrlarndan kanmakla birlikte,
kapitalizmin geliimini feminist bir bak asyla yeniden d
nme arzusu gelir. Shakespearein Frtna eserinden esinleni
len Caliban ve Cad bal, bu abay yanstr. Ancak benim yo
rumumda Caliban, yalnzca mcadelesi gnmz Karayip ede
biyatnda halen yanklanmakta olan anti-kolonyal asiyi temsil
etmez, ayn zamanda dnya proletaryas ve daha zel olarak
ise kapitalizmin mantna kar direniin alan ve arac olarak
proleterya bedeninin bir semboldr. En nemlisi. Frtnada
21
Caliban ve Cad
uzak bir arka plana yerletirilen cad figr, kapitalizmin yk

mak zorunda olduu kadn znelerin dnyasnn somutla
mas olarak bu kitapta merkezi bir yere konumlandrlmtr:
heretik, ifac, itaatsiz e, yalnz yaamaya kalkan kadn,
efendisinin yemeine zehir katan ve klelerin isyan etmesine
ilham veren obeha kadn.
Bu kitabn arkasnda yatan ikinci saik, kapitalist ilikile
rin yeni kresel genilemesiyle birlikte, genellikle kapitalizmin
douu ile ilikilendirilen bir dizi olgunun dnya apndaki
geri dndr. Bu olgular arasnda, milyonlarca tarm reti
cisinin topraklarna el konulduu itlemelerin yeni bir hal
kas, Michel Foucaultnun deliliin tarihi zerine almasn
da tarif ettii Byk Kapatlmay artran kitlesel hapis
politikalar yoluyla iilerin kitlesel olarak yoksullatrlmas
ve sulu haline getirilmesi bulunur. Yine "serserileri yerel s
mrye hazr hale getirmek iin 16. ve 17. yzyl Avrupasnda
uygulanan Kanl Yasalar hatrlatan bir ekilde, gmen i
ilere uygulanan eziyetle el ele giden yeni diaspora hareketle
rinin dnya apnda gelimesine ahit oluyoruz. Bu kitap iin
en nemlisi, baz lkelerde (rnein. Gney Afrika ve Brezilya)
cad avnn geri dnn de ierecek ekilde, kadnlara kar
iddetin younlamasdr.
Sermayenin 500 yllk egemenliinden sonra, nc
milenyumun banda, iiler neden hl kitlesel bir lekte
yoksullar, cadlar ya da kanun kaaklar olarak tanmlanyor?
Topraklarn mlkszletirilmesi ve kitlesel yoksullama ile
kadnlara kar sre giden saldrlar nasl ilikilidir? Ve femi
nist perspektifin geni gre sahip bir noktasndan inceler
sek, gemii ve gelecei ile birlikte kapitalist gelime hakkn
da ne reniriz?
Aklmdaki bu sorularla birlikte, bu almada kadnlar, be
den ve ilksel birikimin bak asndan feodalizmden kapitaliz
me gei konusuna tekrar dndm. Bu kavramlarn her biri,
bu alma iin referans noktas olan kavramsal bir ereveye
gnderme yapar: Feminist, Marksist ve Foucaultcu. Bu neden
le bu girie, analizimin bu farkl perspektiflerle ilikisine dair
baz gzlemlerle balayacam.
22
Giri
lksel birikim, Marxn Kapitalin Birinci Ciltinde, kapi

talist ilikilerin gelimesinin temeli olarak ileri srlen tarih
sel sreci nitelemek iin kulland bir terimdir. Bu terim, ka
pitalizmin ortaya knn ekonomik ve toplumsal ilikilerde
rettii deiiklikleri kavramlatrabileceimiz ortak bir pay
da salayan kullanl bir terimdir. Her eyin tesinde bu teri
min nemi, ilksel birikimin Marx tarafndan kapitalist top
lumun varoluunun yapsal koullarn aa karan temel bir
sre olarak ele alnmasnda yatar. Bu, gemii bugne uzanan
bir ey gibi okumamza olanak salar ki bu okuma, bu terimi bu
almada kullanmamda nemli bir yere sahiptir.
Buna ramen benim analizim, Marxnkinden iki ekilde
ayrlr. Marx, ilksel birikimi cretli erkek proleterya ve meta
retiminin geliimi asndan incelerken, ben ise bunu kadnla
rn toplumsal konumuna ve emek gcnn retimine getirdii
deiiklikler asndan inceliyorum.^ Dolaysyla benim ilksel
birikim tarifim, Marxta eksik olan ve kapitalist birikim iin
halen son derece nem tayan bir dizi tarihsel olguyu ierir.
Bu olgular arasnda (i) kadnlarn emeini ve kadnlarn yeni
den retim ilevlerini igcnn yeniden retimine tabi klan,
cinsiyete dayal yeni bir iblm; (ii) kadnlarn cretli iten
dlanmalarna ve erkeklere tabi klnmasna dayanan yeni bir
partiyarkal dzenin kuruluu; (iii) proleter bedenin mekanik
letirilmesi ve bu bedenin, kadnlar sz konusu olduunda,
yeni iiler reten bir makineye dnmesi yer alr. En nem
lisi, Yeni Dnyada olduu gibi Avrupada da cadlarn grd
eziyetin, kapitalizmin geliimi asndan en az smrgeleme
ve AvrupalI kyllerin topraklarndan mlkszletirilmesi ka
dar nemli olduunu iddia ederek, ilksel birikim analizimin
merkezine 16. ve 17. yzyln cad avlarn yerletirdim.
Benim analizim Marxnkinden ayrca ilksel birikimin mi
rasnn ve ilevinin deerlendirilmesi konusunda farkllar.
Marxn, kapitalist gelimenin lmcl karakterinin gerekten
farknda olmasna ramen -kapitalizmin tarihi, Marxn dedii
zere, insanln defterine ate ve kanla yazlmtr- bunu,
insann zgrleme srecinin zorunlu bir adm olarak gr
d phe gtrmez. Marx, bunun kk lekli mlkiyetin
23
Caliban ve Cad
tasfiyesine ve emein retken kapasitesini (baka herhangi bir

ekonomik sistemle karlatrlmayacak kadar) arttrdna
ve bylece insanln ktlk ile zorunluluktan zgrlemesinin
maddi koullarn yarattna inanr. Ayrca, kapitalist geni
lemenin ilk aamalarna elik eden iddetin, kapitalist iliki
lerin olgunlamasyla, emein smrs ve disiplininin daha
ok ekonomik yasalarn uygulanmas yoluyla salanmasyla
birlikte azalacan varsaymtr (Marx 1909 1. Cilt). Marx bu
konuda son derece yanlmt. lksel birikimin en iddetli yan
larnn geri dn, kapitalist kresellemenin imdiki de da
hil olmak zere her aamasna elik etmi ve iftilerin tarlala
rndan srekli olarak kovulmalarnn, dnya leindeki sava
ve talann, kadnlarn itibarszlatrlmasnn kapitalizmin va
roluunun daima gerekli koullar olduunu gstermitir.
unu eklemeliyim ki Marx tarihe kadnlarn bak asn
dan baksayd, kapitalizmin insanln zgrlemesinin n
n atn asla varsayamayacakt. nk bu tarih gsterir ki
erkekler belli bir derece yasal zgrlk elde ettiklerinde bile,
kadnlara her zaman toplumsal olarak ikinci snf muamelesi
yaplm ve kadnlar klelie benzer ekillerde smrlmlerdir. yleyse bu kitabn balamnda, kadnlar yalnzca
grnr hale gelmesi gereken sakl bir tarihi deil, ayn za
manda belli bir smr biimini ve dolaysyla kapitalist ili
kilerin tarihinin yeniden dnlebilecei benzersiz bir pers
pektifi ifade eder.
Bu yeni bir proje deildir. Feminist Hareketin balang
cndan bu yana kadnlar, her zaman farknda olmasalar da,
kapitalizme gei meselesine geri dnmlerdir. Bir sre iin,
kadnlarn tarihini ekillendiren esas ereve kronolojik bir
ereveydi. Feminist tarihilerin gei dnemini anlatmak iin
kullandklar en genel tanm, yazarna gre 13. ya da 17. yzy
l belirtebilen erken dnem modern Avrupayd.
Ancak 1980lerde, daha eletirel bir yaklam benim
seyen bir dizi alma ortaya kt. Bunlar arasnda, Joan
Kellynin Rnesans ve QuereU.es des femmes zerine makaleleri,
Carolyn Merchantm The Death o f Nature (1980), Leopoldina
Fortunatinin LArcano della Riproduzione (1981) (imdi ngilizce-
24
Giri
S de mevcut, Fortunati, 1995), Merry Wiesnerin WorkingWomen
in Renaissance Germany (1986) ve Maria Miesn Patriarchy and
Accumulation on a World Scale (1986) adl eserleri saylabilir. Bu
almalara, kadnlarn ortaa Avrupas ve erken dnem mo
dern Avrupann krsal ve kentsel ekonomilerindeki varln
yeniden kuran, son yirmi ylda yaplm olan birok inceleme ile
birlikte cad av ile kolonyalizm ncesi Amerika ve Karayip ada
larndaki kadnlarn yaam zerine retilen geni bir literat
r ve belgesel niteliindeki almalar da eklemeliyiz. Bu ikinci
tr almalar arasndan, zellikle irene Silverblatin, kolonyal
Perudaki cad avna dair ilk anlat olan The Moon, The Sun, and
The Witches (1987) ve Barbara Bushun Slave Women in Carribean
Society: 1650-1838 (1990) adl eseriyle birlikte, Karayip koloni
lerinde kleletirilen kadnlarn tarihiyle ilgili en temel metin
lerden biri olan Hilary BeckIesn Natural Rebels. A Social History
o f Barbados (1995) eserini hatrlatmak istiyorum.
Bu titiz almalarn dorulad ey udur ki kadnlarn
tarihini yeniden kurmak veya tarihe feminist bir bak a
syla bakmak demek, kabul edilmi tarihsel kategorileri kkl
bir ekilde yeniden tarif etmek ve tahakkm ile smrnn
sakl yaplarn grnr hale getirmek demektir. Bu nedenle
Kellynin Did Women Have a Renaissance? (1984) adl maka
lesi, Rnesans kltrel baarnn olaanst bir rnei olarak
gklere karan klasik tarihsel dnemletirmeyi temelinden
sarsmtr. Carolyn Merchantn The Death ofNature (1980) ise
bilimsel rasyonalizasyonun ortaya knn, organik bir para
digmadan kadnlarn ve doann smrsn merulatran
mekanik bir paradigmaya doru kltrel bir geie neden ol
duunu ne srerek, bilimsel devrimin toplumsal olarak ilerici
karakterine duyulan inanca itiraz etmitir.
Maria Miesin Patriarchy and Accumulation on a World Scale
(1986) adl, imdilerde klasik bir alma olarak anlan eseri,
kapitalist birikimi Avrupa merkezci olmayan bir bak asn
dan, Avrupal kadnlarn kaderlerini Avrupann kolonilerinde
ki znelerin kaderine balayarak yeniden inceler. Bu eser, ka
dnlarn kapitalizm ve kreselleme sreci iindeki yerine dair
yeni bir anlay sunmas asndan zellikle nemlidir.
25
Caliban ve Cad
Caliban ve Cad, II Grande Calibano daki (nszde tartt

m bir alma) incelemelerin yan sra, bu eserlere de dayanr.
Ancak bu kitabn tarihsel ap daha genitir, nk kapitaliz
min geliimini bir yandan son dnem feodalizminin toplum
sal mcadelelerine ve yeniden retim krizine, bir yandan da
Marxn proleteryann oluumu olarak tarif ettii srece ba
lar. Bu sre iinde kitap, kadnlarn tarihi ve feminist teori
zerine tartmalarn merkezinde yer alan bir dizi tarihsel ve
metodolojik soruyu ele alr.
Kitabn iaret ettii en nemli tarihsel soru udur: Mo
dern an balangcnda yz binlerce cadnn idam ve ka
dnlara kar yrtlen bir sava ile kapitalizmin ykseliinin
ayn zamana denk gelmesi nasl aklanabilir? Feminist ara
trmaclar, bu soruya daha fazla k tutan bir ereve geli
tirmilerdir. Cad avnn, kadnlarn yeniden retim ilevleri
zerindeki egemenliklerini ykmay amalad ve daha bas
kc bir patriyarkal rejimin nn amaya hizmet ettii genel
olarak kabul edilir. Cad avnn kapitalizmin ykseliiyle el ele
giden toplumsal dnmlerden kaynakland da ne srlr.
Ancak cadlara uygulanan zulmn hangi zel tarihsel koullar
altnda mmkn olabildii ve kapitalizmin ykseliinin kadn
lara kar soykrma varan saldrlara ihtiya duymasnn ne
denleri hi incelenmemitir. Caliban ve Cadda, cad avn 16.
ve 17. yzyln demografik ve ekonomik krizi ile merkantilist
an toprak ve emek politikalar balamnda analiz etmeye
balayarak yapmaya altm ey budur. Burada sadece, yu
karda belirttiim baz balantlar ve zellikle cad av ile ka
dnlar yeniden retim ilerine kapatan gnmzn cinsiyete
dayal yeni iblmnn gelimesi arasndaki ilikiyi aydnlat
mak iin gerekli olabilecek bir aratrmann taslan karma
ya alyorum. Bununla birlikte, cadlara uygulanan eziyetin
(kle ticareti ve itlemeler gibi) Yeni Dnyada olduu kadar
Avrupada da modern proletaryann birikiminin ve oluumu
nun merkezi bir yn olduunu gstermek yeterli olacaktr.
Caliban ve Cad, kadnlarn tarihi ve feminist teoriye ba
ka alardan da seslenmektedir. lk olarak, kitap kapitalizme
geiin feminist teori iin rnek bir durum oluturduunu ka
26
Giri
bul eder, nk gnmzde grdmz, azami iddet ve devlet

mdahalesi yoluyla, retim ve yeniden retim ilevleri ile kadnerkek ilikilerinin yeniden tanmlanmas sreci, kapitalist top
lumdaki cinsel rollerin kurulu roller olduuna ilikin hibir p
heye yer brakmaz. leri srdm analiz, ayn zamanda top
lumsal cinsiyet ile snf arasndaki ikiliin stesinden gelme
mize de olanak salar. Eer kapitalist toplumda cinsel kimliin
belli i-ilevlerin taycs haline geldii doruysa, toplumsal
cinsiyet sadece kltrel bir gereklik olarak ele alnamaz, bunun
yerine snf ilikilerinin bir zgllemesi olarak dnlmelidir.
Bu bak asndan, postmodern feministler arasnda kadnlar
bir analiz kategorisi olarak kullanmaktan vazgeme ve feminiz
mi sadece zt terimler iinde tanmlama ihtiyacyla ilgili olarak
yrtlen tartmalar yanltcdr. ne srdm noktay baka
trl ifade etmem gerekirse, eer kapitalist toplumda kadnlk
igcnn retimini biyolojik bir kader altnda maskeleyen bir
i-ilev olarak kuruluyorsa, kadnlarn tarihi snf tarihidir
ve sorulmas gereken soru, bu belirli kavram reten cinsiyete
dayal iblmnn alp almaddr. Eer yant olumsuzsa
(yeniden retim emeinin mevcut rgtlenmesini gz nnde
bulundurduumuzda olmas gerektii gibi), o halde kadnlar
analizin meru bir kategorisidir ve yeniden retim ile ilikilendirilen faaliyetler, kadnlar iin mcadelenin nemli bir zemini
olarak kalr. Tpk bu temelde kendilerini cadlarn tarihiyle bir
letiren, 1970lerin feminist hareketi iin olduu gibi.
Caliban ve Cadnm ele ald bir dier soru, kapitalist ge
liimin tarihinin kavranna uygulandklarnda feminist ve
Foucaultcu beden analizlerinin nerdii kart yaklamlardan
domutur. Kadn(lann) Hareketinin balangcndan bu yana
femininst aktivistler ve teorisyenler, erkek egemenliinin ve
toplumsal kadn kimliinin kuruluunun kklerinin anlalma
snda beden kavramn bir anahtar olarak grmlerdir. deo
lojik farkllklaryla birlikte feministler, insani yetilerin hiyerar
ik diziliinin ve kadnlarn bedensel gerekliin aalayc bir
kavranyla zdeletirilmesinin, patriyarkal iktidarn ve kadn
emeinin erkekler tarafndan smrsnn pekitirilmesinde
tarihsel olarak kullanl bir ilev grdn fark etmilerdir.
27
Caliban ve Cad
Bu nedenle cinsellik, dourganlk ve annelik ile ilgili analizler

feminist teori ve kadnlarn tarihinin merkezinde yer almtr.
zellikle de feministler, kadn bedeninin iktidar tekniklerinin
ve iktidar ilikilerinin mevzilenmesinin ana hedefi, ayrcalkl
alan olduunu gstererek, erkek merkezli smr sistemlerinin
kadn bedenini disipline etmek ve temellk etmek iin bavur
duu stratejileri ve iddeti aa karm ve mahkm etmitir.
Hi phesiz ki 1970lerin bandan gnmze, kadnlarn ye
niden retimle ilgili zelliklerinin kontrol, dayak, tecavzn
kadnlar zerindeki etkisi ya da gzelliin toplumsal kabuln
bir koulu olarak dayatlmas zerine yaplm birok feminist
alma, gnmzdeki beden sylemine -bunun kefini Michel
Foucaultya atfeden, akademisyenler arasndaki yaygn algy
rtecek ekilde- muazzam bir katk sunmutur.
Bir beden politikalar analizinden balayarak, feministler
yalnzca ada felsefi ve politik sylemi devrimciletirmekle
kalmam, ayn zamanda bedeni deerli klmaya balamlardr.
Bu, hem kadnln bedensellikle zdeletirilmesine atfedilen
olumsuzlua kar koymak, hem de insan olmann ne anlama
geldiine dair daha btnsel bir bak yaratmak ynnde zo
runlu bir adm olmutur.^ Bu deerli klma, ikici olmayan bilgi
biimleri arayndan, (cinsel farkll olumlu bir deer olarak
gren feministlerle birlikte) yeni bir tr dil gelitirme ve insa
nn anlama yetisinin bedensel kklerini [yeniden dnme] gi
riimine kadar birok deiik biim almtr.^ Rosi Braidottinin
iaret etii gibi, geri alman beden, hibir zaman biyolojik olarak
verili bir ey olarak anlalmamaldr. Bununla beraber, bede
ne yeniden sahip olmak, bedeni konuturmak^gibi sloganlar,
gdsel bir zgrleme ynndeki her trl ary aldatc ol
duu iin reddeden post-yapsalc ve Foucaultcu teorisyenler ta
rafndan eletirilmitir. Buna karlk feministler, Foucaultnun
cinsellik sylemini, Kadn(larn) Hareketinin gelitirmi oldu
u birok anlay sahiplenmekle birlikte, cinsel farkllamalara
kar ilgisiz olmakla sulamlardr. Bu eletiri olduka yerindedir. Dahas Foucault, bedenin donatlm olduu iktidar teknik
lerinin retken karakteriyle o kadar ilgilidir ki analizi, iktidar
ilikilerinin herhangi bir eletirisini pratik olarak bertaraf eder.
28
Giri
Foucaultnun beden teorisinin neredeyse savunmac nitelii, be

deni tamamen sylemsel pratiklerle kurulu bir ey olarak grme
si ve iktidarm kaynan tanmlamaktan ziyade iktidarn nasl
kullanldyla ilgilenmesi nedeniyle daha da iddetlenir. Bu ne
denle bedeni reten ktidar, her zaman her yerde olan, toplum
sal ve ekonomik ilikilerden bamsz ve deiimlerinde adeta
tanrsal bir lk Hareket Ettirici gibi gizemli olan, kendi kendine
var olabilen, metafizik bir varlk olarak grnr.
Kapitalizme gei ve ilksel birikimle ilgili bir analiz, bu al
ternatiflerin tesine gememiz iin bize yardmc olabilir mi?
Ben olabileceine inanyorum. Feminist yaklamla ilikili
olarak, ilk admmz, bedenin kadnln kuruluunun temel
bir esi ve tanmlayc etkinlik alan haline geldii toplumsal
ve tarihsel koullar belgelemek olmaldr. Bu hatt izleyerek,
Calihan ve Cad kapitalist toplumda fabrika cretli erkek iiler
iin ne ise bedenin de kadnlar iin ayn ey olduunu gsterir:
Kadn bedeni, devlet ve erkekler tarafndan temellk edildii
ve emein yeniden retimi ile birikiminin bir arac olarak i
lev grmeye zorland oranda, kadnlarn smrlmelerinin
ve direnilerinin esas zeminidir. Dolaysyla, bedenin feminist
teori ve kadnlarn tarihi iinde her ynyle -annelik, dour
ganlk, cinsellik- kazanm olduu nem yerindedir. Caliban ve
Cad ayrca bedeni zel alanla tanmlamay reddeden feminist
anlay olumlar ve byle bir tavrla beden politikalarndan
sz eder. Dahas, kadnlar iin bedenin nasl hem bir kimlik
kayna hem de bir hapishane olabileceini ve feministler iin
bedeni deerli klmann niye ok nemli ve ayn zamanda da
problematik bir ey olduunu aklar.
Foucaultnun teorisi asndan bakldnda, ilksel biriki
min tarihi bu teoriye kart pek ok rnek sunar ve bu teorinin
ancak bariz tarihsel atlamalar pahasna savunabileceini gste
rir. Bunlardan en belirgin olan, Foucaultnun bedenin disiplini
zerine analizinde cad av ve demonoloji* syleminin darda
braklmasdr. phesiz ki bunlar ierilmi olsalard ok fark
l sonulara ilham verebilirlerdi. nk her ikisi de kadnlara
* eytan ve cin lerin ya da bu varlklara ilikin in an larn sistem atik
aratrm as.
29
Caliban ve Cad
kar uygulanan iktidarn baskc karakterini ve Foucaultnun

mikro-iktidarlar dinamiini tanmlaynda, kurbanlar ve on
lara eziyet edenler arasnda var olduunu farz ettii su ortakl
nn ve rol deiiminin imknszln ortaya koyar.
Cad av zerine bir alma ayrca Foucaultnun biyoiktidarm geliimine ilikin teorisine, bu teoriyi tam da
Foucaultnun bu rejimin ortaya knn etrafna rd gi
zemden arndrarak, itiraz eder. Foucault -muhtemelen 18.
yzyl Avrupasndaki- ldrme hakk zerine kurulu bir ikti
dar biiminden, nfus art gibi hayat glerinin ynetimi ve
gelitirilmesi yoluyla uygulanan farkl bir iktidar trne doru
bir deiimi kayt altna alr, ama bu deiimin saiklerine ili
kin hibir ipucu sunmaz. Bununla birlikte, bu deiimi kapita
lizmin ykselii balamna yerletirirsek, bu bilmece ortadan
kalkar, nk hayat glerinin gelitirilmesi, emek gcnn
birikimi ve yeniden retimine dair yeni bir kaygnn bir sonu
cu haline gelir. Ayrca nfus artnn devlet tarafndan des
teklenmesinin yaamn kitlesel bir ykmyla el ele gittiini
grebiliriz, nk pek ok tarihsel rnekte -kle ticareti tari
hine bakalm- biri dierinin kouludur. Elbette, yaamn kr
retimine tabi klnd bir sistemde, emek gcnn birikimi
yalnzca azami iddetle salanabilir. Bylece, Maria Miesn ifa
desiyle, iddetin kendisi en retken g haline gelir.
Sonu olarak Foucault, Cinselliin Tarihinde (1978) pas
toral itiraflara odaklanmak yerine cad av zerine alm
olsayd, byle bir tarihin evrensel, soyut, cinsiyetsiz bir zne
nin bak asndan yazlamayacan renebilirdi. Dahas,
ikence ve lmn yaamn hizmetine ya da daha dorusu,
kapitalist toplumun hedefi yaam alma kapasitesine ve l
emee dntrmek olduu iin, emek gcnn retiminin
hizmetine koulabileceinin farkna varabilirdi.
Bu bak asndan ilksel birikim, kapitalist gelimenin her
aamasnda evrensel bir sre olmutur. Onun ilk tarihsel r
neinde, emein maliyetini ucuzlatmaya, kadnlar ile kolonyal
znelerin smrsn gizlemeye yarayan ve her byk kapita
list krizde farkl yollardan yeniden uygulamaya konulan stra
tejilerin tortulam halde bulunmasna amamak gerekir.
30
Giri
Sosyalizmin ykseliine, Paris Komnne ve 1873 biri

kim krizine tepkilerin, Afrika Kapmasna* ve bununla e
zamanl olarak, Avrupada kadnlarm cretli iyerlerinden s
rlmesini takiben, kadmlann erkeklere ekonomik bamll
na odaklanan ekirdek ailenin yaratlmasna yol at 19. yz
yl Avrupasnda olan ey tam da buydu. Emek piyasasnn yeni
kresel genilemesinin, anti-kolonyal mcadele ve 1960lar ile
1970lerde cinsiyete dayal ve uluslararas iblmnn altn
oyan dier isyanc znelerin -renciler, feministler, mavi ya
kal iiler- mcadelesinden sonra, her eyi eski haline getir
meye alt gnmzde de yaanmakta olan ey yine budur.
O halde, gei dneminde olduu gibi geni apl iddet
ve esaretin gndemde olmasna armamak gerekir, u farkla
ki bugnn fetihileri, dnyann egemen glerinin yzyllar
dr soyduklar ve yoksullatrdklar ayn nfuslara hl ancak
metelik kadar deer veren Dnya Bankas ve Uluslararas Para
Fonu memurlardr. Bir kez daha, zincirlerinden boanan id
det kadnlara kar ynlendirilmitir, nk bu bilgisayar a
nda kadn bedeninin fethi hl, kadnlar her zamankinden
daha gl bir ekilde dlyatana indirgeyen yeni retim tek
nolojilerinin geliimine yaplan kurumsal yatrmlarn da gs
terdii gibi, emein ve zenginliin birikiminin nkouludur.
Ayrca kresellemenin yaylmasna elik eden yoksullu
un kadnlatrlmas, bunun kapitalizmin geliiminin kadn
larn yaam zerinde ilk etkisi olduunu hatrlayacak olursak,
yeni bir nem kazanr.
Kukusuz, Caliban ve Cad dan kartabileceimiz po
litik ders, bir sosyoekonomik sistem olarak kapitalizmin
rkla ve cinsiyetilie zorunlu olarak taraftar olduu
dur. nk kapitalizm, toplumsal ilikilerindeki yerleik
elikileri -zgrlk vaadine kar yaygn bir bask rejimi
gerei, refah vaadine kar yaygn bir ar yoksulluk gerei- smrdklerinin -yani kadnlarn, kolonyal znelerin,
Afrikal klelerin torunlarnn, kresellemeyle yerlerinden
* Yeni Em peryalizm olarak bilinen 1 8 8 1 ile 1914 B irinci Dnya Sava
arasndaki dnemde, A frika to praklarnn Avrupal glerin sald rlar ve
tecavzleriyle igal ve ilhak edilm esi sreci.
31
Caliban ve Cad
edilen gmenlerin- doasn karalayarak aklamak ve gizemliletirmek zorundadr.

Kapitalizmin znde yalnzca cretli-szlemeli emek ile
klelik arasndaki sembiyotik iliki deil, bununla birlikte, en
yksek bedelini bedenleriyle, emekleriyle ve hayatlaryla ka
dnlarn demekte olduu, emek gcnn birikimi ve imhas
diyalektii bulunur.
Dolaysyla kapitalizmi herhangi bir zgrleme biimiyle
ilikilendirmek ya da sistemin uzun mrlln onun insan
ihtiyalarn karlama kapasitesine balamak imknszdr. Eer
kapitalizm kendini yeniden retebilmise, bunun nedeni yalnz
ca dnya proleteryasmn bedenine kurduu eitsizlikler a ve s
mry kreselletirebilme kapasitesidir. Bu sre halen gzleri
mizin nnde gereklemektedir, tpk son 500 yldr olduu gibi.
Ama u farkla ki bugn kapitalizme direni de kresel bir
boyut kazanmtr.
Sonnotlar
1
32
Kapitalizm e gei zerine yaplan alm alar, bu yzyln tem el poli

tik hareketleriyle akan uzun bir gem ie sahiptir. M aurice Dobb,
Rodney H ilton, C hristopher Hili gibi M arksist tarihiler, 1 9 4 0 lar ve
1 9 5 0 lerde, Sovyetler B irli in in oturm as, Avrupa ve Asyada yeni sos
yalist devletlerin ortaya k ve o zam anlar eli kulanda grnen bir
kap italist krizin tetikled ii tartm alarn balangcnda, gei m ese
lesine geri dnmlerdir. Bu gei" m eselesi, yine 1 9 6 0 larda nc
Dnya teorisyenleri tarafn dan, neo-kolonyalizm , az gelim ilik ve
B irin ci ile nc Dnya arasnda eitsiz deiim zerine ta r t
m alar balam nda yeniden ele alnm tr.
Benim analizim de bu iki gereklik yakndan balantldr, nk kapi
talizm de iilerin neslinin yeniden retim i ve gnlk olarak alm a
kap asitelerinin yenilenm esi, cretsiz nitelii nedeniyle kiisel bir h iz
m et ve h atta doal bir kaynak olarak gizem liletirilm i olsa da kadn
larn em ei haline gelm itir.
Bedenin deerli klnm asna, 20. yzyl fem inizm inin ikinci dalgasna ait
literatrn neredeyse tamam nda rastlanabiliyor oluuna arm amak
gerekir, nk bu tema ayn zamanda anti-kolonyal isyanlarn ve kle
letirilm i A frikallarn sonraki nesillerinin rettii literatrn de ayrt
edici bir niteliidir. Bu zeminde, byk corafi ve kltrel snrlar iinde,
Virginia W oolfun kadn okuyucularn ve onlarn tesindeki daha geni
kadn dnyasn ocuktan baka bir ey retmedikleri iin alayclkla fr
alad Kendine Ait Bir O das (1929), Aime Cesairein Return to the Native
Landin in (1938) (Anavatana Dn) bir ngrsn sunar:
Giri
Gen hanmlar, diyebilirim ...Bir tek nemli buluunuz yok. Hibir za

m an bir imparatorluu yerinden sarsm ya da bir orduyu savaa gtr
m deilsiniz. Shakespearein oyunlar da sizlere ait deil...zrnz ne?
Dnyann her biri trafik, i g ya da aka dalm beyaz, siyah ve ikolata
renkli sakinleriyle dolu sokaklarn, alanlarn ve orm anlarn gsterip
baka ilerimiz vard demeniz dorudur. Bizim yaptklarm z olmasayd,
o denizlere yelken almazd, o verim li topraklar birer l olurdu. statis
tiklere gre u anda var olan bir milyar alt yz yirm i milyon insan,
belki de alt ya da yedi yama kadar dourup, besleyip, ykayp eittik,
kim ilerim iz yardm grdkse de btn bunlar ok zam anm z ald.
(Woolf, 1 9 2 9 :1 1 2 [1 9 8 7 :1 3 3 ]) [Alntlarda orijinal sayfa num aralarnn
yannda yer alan keli parantez iindeki numaralar, eserin Trke bask
snn yln ve bu bask iindeki sayfa num arasn gstermektedir.]
Kadnn doa, madde ve bedensellikle zdeletirilm esiyle kurulan, aa
lanan kadnlk imgesini bu altst edebilme yetisi, bedensel gerekli
im izin erkekler tarafndan kontrolnn boduu eyleri gn yzne
karm aya alan beden zerine [feminist] sylemin gcdr. Bunun
la birlikte, kadnlarn zgrlemesini bedene [bir] geri dn olarak
dnmek bir yanlsamadr. Eer kadn bedeni -b u almada ne sr
dm zere- erkekler ve devlet tarafndan temellk edilen ve emek g
cnn retim inin bir arac haline getirilen bir yeniden retim etkinlik
leri alannn (ve bunun cinsel kurallar ve kaideler, estetik kanonlar ve
cezalar asndan gerektirdii her eyle birlikte) bir gstereniyse, o halde
beden ancak onu tanm lam akta olan i disiplininin sona erdirilmesiyle
ortadan kalkabilecek temel bir yabanclam ann alandr.
Bu tez ayn zam anda erkekler iin de geerlidir, M arxn kendisini sa
dece bedensel ilevlerinde kendini evinde gibi hissedebilen iiye dair
izdii portre, bu olgunun sezgisinin bir ifadesidir. Bununla birlikte
M arx, kapitalizm in ortaya kyla birlik te erkek bedeninin m aruz
kald sald rn n boyutunu hibir zam an dile getirm em itir. ronik
bir biimde, Foucault gibi M arx da iilerin tabi klnd iktidarn
retkenliine, kendisi iin iilerin gelecekteki toplum un efendisi ola
bilm esinin koulu haline gelen bu retkenlie vurgu yapm tr. M arx,
iilerin kap italist toplumda em eklerinden, bakalaryla ilikilerinden
ve ilerinin rnlerinden, sanki yabanc bir gcn tahakkm altna
girm i kadar yaban clatn grm olm asna ram en, iilerin en
dstriyel glerinin geliim inin, toplum sal bireyler olarak glerinin
geri b rak trlm l pahasna salandn grem em itir.
Braidotti (1991) 219. Fem inist beden dncesi zerine bir tartm a iin
bkz. Ariel Salleh, EcoFem inism as Politics (1997), zellikle 3. Blmden
5. Blm e ve Rosi Braidotti, Patterns of Dissonance (1991), zellikle
Repossessing the Body: A Timely Project balkl blm (s. 219-24).
Burada, 1 9 7 0 lerde Fransada, kadn bedeni ve znelliinin zgll
n ifade eden b ir dil yaratm a araynda olan fem inist, Lacanc psika
naliz rencileri arasnda b ir edebiyat teorisi ve h areketi olarak geli
en ecritu re fem in in e projesine gnderme yapyorum. (Braid otti, a.g.e.)
33
B ir sep et span ak tayan kadn. O rtaalarda kadnlarn gen ellikle ifal

otlar yetitird ikleri batan lar olurdu. Bu ifal otlarn bilgisi, nesilden nesle
aktardklar srlardan biriydi. talya, 1 3 8 5 dolaylar.
Sa r s m a k G e r e k
B t n D n yayi
O
Toplum
sa l
rtaa
a rek etler ve
A v r u p a s in
P o l t k K
da
r
litn bir dnyann muazzam bir sarsmtya uramas gerek.

Hu yle bir oyun olacak ki gnahkrlar tahtlarndan edilecek,
mazlumlar onlarn yerine geecek.
-Thomas Mntzer,
Open Denial ofFalse B eliefofth e Godless World on the Testimony
o fth e Gospel ofLuke, Presented to Misemble and Pitiful
Christendom in Memory ofits Error, 1524
Yzlerce yl sren mcadelenin ardndan smrnn hl daha
devam ettiini reddetmek mmkn deil. Sadece smrnn
ekli deiti. Gnmz dnyasnn efendilerinin oradan bu
radan elde ettikleri art deer, toplam emek miktarna kyasla
uzun yllar nce elde edilen art deerden hi de az deil. Yine de
smrnn koullarndaki deiimler bana gre ihmal edilecek
gibi deil... nemli olansa tarih, zgrleme mcadelesi...
-Pierre Dockes,
Medieval Slavery and Liberation, 1982
35
Caliban ve Cad
Giri
Kapitalizme gei srecinde kadnlarn ve yeniden re

timin tarihi, feodal iktidarn her biimine kar sava aan or
taa proletaryasnn -kk kyller, zanaatkrlar, gndelik
iiler- mcadelesiyle balamaldr. Kadnlarn feodalizmin
krizindeki rolleri ve yzyl boyunca cadlarn maruz kald
eziyetlerin de gsterdii gibi, kapitalizmin geliimi iin kadn
larn glerinin neden yok edilmesi gerektii, ancak bu mca
delelerin tm zengin talepleri, toplumsal ve politik hedefleri,
antagonist pratikleriyle birlikte hatrlanmasyla anlalabilir.
Bu mcadelenin salad gr asndan bakldnda, kapi
talizmin eski dzenin rahminde olgunlamakta olan ekono
mik glerin ortaya kard evrimci bir geliimin rn ol
madn grmek de mmkn hale gelir. Kapitalizm, sonunda
btn iktidar sallayan ve btn bir dnyay sarsan yzyllk
toplumsal atmaya feodal lortlarn, soylu tccarlarn, rahip
lerin ve papalarn verdikleri bir tepkidir. Kapitalizm, feoda
lizm kart mcadeleden doan olanaklar yok eden bir kar
devrimdir. Bu olanaklar gerekletirilebilselerdi, belki de ka
pitalist ilikilerin dnya apndaki geliim srecine damgasn
vuran, yaamlarn ve doal evrenin urad felaketlerden de
korunabilecektik. Bunu zellikle vurgulamak gerek, nk ka
pitalizmin feodalizmden evrildii ve daha yksek dzeyde
bir toplumsal hayat biimini temsil ettii inanc bugn hl
varlnn srdryor.
Ne var ki yalnzca snf mcadelesinin klasik alanlaryla
-alm a ykmll, cret oranlar, kiralar ve ondalk ver
giler- ilgilenir ve bu atmalarn retmi olduu, toplumsal
hayatn yeni kavraylarn ve cinsiyet ilikilerinin dn
mn gz ard edersek, kadnlarn tarihinin kapitalist geli
imle nasl kesiebildiini anlamakta glk ekeriz. Bunlar
ihmal edilemez. Avrupa tarihinin ilk kurulu dzen kart ve
alternatif komnal hayat modellerinin inasna katkda bu
lunan, aadan gelen kadn hareketlerine ilk kez feodalizm
kart bu mcadele srecinde rastlarz. Feodal iktidara kar
mcadele ayn zamanda hkim cinsel normlar reddetmek ve
kadnlar ile erkekler arasnda daha eitliki ilikiler kurmak
36
ynndeki ilk rgtl giriimlerin domasna neden olmu

tur. Bor klelii ve ticari ilikilerin reddiyle birleen, top
lumsal snrlar amann bu bilinli biimleri, sadece feoda
lizme deil feodalizmin yerini alan kapitalizme kar da g
l bir alternatif oluturmu ve baka bir dnyann mmkn
olduunu gstermekle birlikte bizi bunun neden gerekleti
rilemedii sorusunu sormaya yneltmitir. Bu blm, kadn
erkek ilikilerinin ve igcnn yeniden retiminin feodal
egemenlie kar nasl yeniden tanmlandn aratrrken
bu sorunun cevaplarn bulmaya almaktadr.
Ortaalarn toplumsal mcadelelerini de anmakta yarar
var, nk bunlar zgrleme tarihinde yeni bir sayfa atlar.
Nihayetinde bu mcadeleler zenginliin paylamna ve hiye
rarilerin, otoriter ynetimlerin reddine dayal eitliki bir
toplumsal dzen arayn dile getirdiler. Btn bunlar birer
topya olarak kald. Heretik ve binylc hareketlerin gelecei
ni mjdeledii cennetin krall yerine, feodalizmin lsnden
yeni kapitalist dnemin asl habercileri bitiverdi: hastalklar,
savalar, alk ve lm, yani Aibrecht Drerin o nl resminde
temsil edilen Maherin drt atls. Yine de ortaa proletar
yasnn dnyay alt st etme abalar dikkate alnmaldr,
nk bu proletarya yenilgilerine ramen feodal sistemi kriz
iine sokmay baard ve toplumsal dzende kkl bir deiim
olmakszn baarya ulaamayacaklarndan kendi zamanlar
nn gerek devrimcileriydiler (Hilton, 1973: 223-4). Gei
dnemini, ortaan feodalizm kart mcadelelerinin bak
asndan okumak, ayn zamanda ngiliz itlemelerinin ve
Amerikalarn fethinin arkasnda yatan toplumsal dinamikleri
yeniden ele almamza ve her eyden nce 16. ve 17. yzyllarda
cadlarn yok edilmesinin ve yeniden retimin her yn ze
rinde artan devlet kontrolnn neden ilksel birikimin temel
talarn oluturduunu anlamamza yardmc olabilir.
Bir Snf likisi Olarak Serflik

Ortaan feodalizm kart mcadeleleri kapitalist iliki
lerin geliimine biraz olsun k tutabilse de bu mcadeleleri
daha geni bir ekilde, feodal toplumun hkim snf ilikisini
37
Caliban ve Cad
Topra ekim e hazrlayan iftiler. Topraa eriim , serflerin gcnn

tem elini oluturuyordu. ngiliz minyatr, 1 3 4 0 dolaylan .
ve 14. yzyla kadar feodalizm kart mcadelenin odak nok

tasn oluturan serflik erevesinde ele almadka, politik
nemlerini de ortaya koymamz mmkn olmayacaktr.
Avrupada serflik, M.S. 5. ve 7. yzyllar arasnda, em
peryalist Roma ekonomisinin zerine kurulu olduu kle
sisteminin kne cevaben domutur. Serflik, birbiriyle
ilikili iki olgunun bir sonucudur. 4. yzyla gelindiinde
Roma topraklarnda ve yeni Germen eyaletlerinde toprak
sahipleri, ayaklanmalar bastrmak ve klelerin imparator
luun snr blgelerinde yalnz bana yaayan topluluklarn
olumakta olduu allara kamalarn engellemek iin, on
lara bir para toprak ve kendi ailelerine sahip olma hakkn
tanmak zorunda kald.^ Ayn zamanda toprak sahipleri, kle
emeinin genilemesi, daha sonra da Germen igalleri sonu
cu mahvolan ve bamszlklar pahasna da olsa korunmak
iin toprak sahiplerine snan zgr kylleri kontrol altna
almaya balad. Bylece klelik tamamen ortadan kalkmasa
da nceki klelerin ve bamsz tarm iilerinin koullarn
homojenletiren yeni bir snf olutu (Dockes 1982: 151) ve
bylece btn kyller tabi duruma dm oldu. yzyl
boyunca (9. yzyldan 11. yzyla kadar) kyl kelimesi
(rusticus, villanus) serf (servus) kelimesiyle eanlaml olarak
kullanld (Pirenne, 1956: 63).
38
likisi ve yasal bir stat olarak serflik inanlmaz bir

ykt. Serfler toprak sahiplerine balyd, ahslan ve sahip
olduklar eyler efendilerinin mlkyd, hayatlarnn her ala
n manor* kurallarna gre ynetilmekteydi. Yine de serflik s
nf ilikilerini iiler iin daha elverili olacak ekilde yeniden
tanmlad. Serflik ergastulada^ yaamaya, ete-emeine" son
verdi ve klelerin maruz kald acmasz cezalarn (demir tas
ma taklmas, yaklma, armha gerilme) azalmasn salad.
Feodal mlkler zerinde serfler lordun hukukuna tabiydiler,
ancak iledikleri sular rfi anlamalara ve hatta sonradan
emsale dayal bir jri sistemine gre yarglanyordu.
Efendi-kle ilikisinde yol at deiiklikler asndan
serfliin en nemli yan serflere yeniden retim aralarna
dorudan ulama ans vermi olmasdr. Bylece serfler lor
dun topranda (demesne) yerine getirmekle ykml olduklar
ie karlk geimlerini salayabilecekleri ve tpk gerek bir
miras gibi yalnzca veklet creti demek suretiyle ocukla
rna brakabilecekleri bir toprak parasna {mansus ya da hide)
sahip oluyorlard (Boissonnade 1927: 134). Pierre Dockesin
Medieval Slavery and Liberation da (1982) belirttii gibi, bu d
zenleme serflerin otonomilerini arttrarak yaam koullarnn
gelimesini salad. nk yeniden retimlerine daha fazla
zaman ayrabiliyor ve tpk bir mal gibi mutlak kurallara tabi
olmak yerine ykmllklerinin pazarln yapabiliyorlard.
En nemlisiyse, bir toprak parasnn mlkiyetine ve etkin
kullanm hakkna sahip olmak, serflerin lortlarla anlamaz
lklar dorua ktnda dahi kendi geimlerini salayabilecek
durumda olmalar ve alk korkusuyla boyun emeye zorlan
malarnn imknszlamas anlamna geliyordu. Elbette lort
her an dik kafal serfleri topraklardan atabilirdi, ama olduka
kapal bir ekonomide yeni igc tahsis etmenin zorluklar ve
*
Feodalitenin ekonom ik tem elin i oluturan manor, tepesinde bir

senyrn oturduu ve kyl ailelerin kendi kk iletm elerinde elde
. ettik leri m ahsuln bir ksm ile m anor to praklarnn efendi topra olarak
adlandrlan blmnde (dem esne) karlksz alm ayla rettikleri
rnleri bu efendiye aktard zel bir ky rgtlenm esini ifade eder.
* * ete sistem i, klelikte plantasyona dayal b ir iblm sistem in i belirtir.
Bu sistem in verim lilii kleleri fizik i glerine gre ie kom asndan gelir.
39
Caliban ve Cad
kyl direniinin kolektif nitelii dnldnde buna nadi

ren bavurulurdu. te tam da bu yzden, Marxm da belirttii
gibi, feodal manorda emein smrs daima dorudan g
kullanmna dayanmaktayd.^
Kyllerin topraklara ulamalar sayesinde yaadklar z
gven deneyimi ayrca politik ve ideolojik bir potansiyel tamak
tayd. Zamanla serfler kullandklar topraklara sahip kmaya,
aristokrasinin zgrlklerine koyduu kstlamalar dayanlmaz
bulmaya baladlar. Toprak ekenindir -Meksika ve Rus devrimlerinden gnmzde topran zelletirilmesine kar direnilere
kadar 20. yzyl boyunca yank bulmu bu talep- ortaa sertleri
nin de pekl kendilerininmi gibi benimseyebilecekleri bir sava
lyd. Ancak viUeinlerin' asl gc, topraa eriimlerinin on
lar iin bir gereklik olmasndan geliyordu.
Topran kullanm ortak alanlarn -otlaklar, ormanlar,
gller, vahi ayrlar- kullanmn da beraberinde getirdi. Or
tak alanlarn kullanm, kyl ekonomisine ok nemli kay
naklar salarken (yakacak odun, inaatta kullanlmak zere
kereste, balk avlanabilecek sular, hayvanlar otlatacak alanlar)
ayn zamanda toplumsal kaynamay ve elbirliini glendirdi
(Birrell 1987; 23). Kuzey talyada bu kaynaklar zerinde sala
nan kontrol, komnal zynetimlerin geliimine temel salad
(Hilton 1973). Bu ortak alanlar ortaa krsal nfusunun po
litik ekonomisi ve mcadelesi asndan o kadar nemliydi ki
hatralar hl hayal gcmz harekete geirebiliyor ve rn
lerin paylalabildii, ykseli ihtiras yerine dayanmann
toplumsal ilikilerin z haline geldii bir dnyann hayalini
kurabilmemizi salyor.'*
Ortaan kleci toplumu bu amalar gerekletiremedi
ve komnalizmin bir rnei olarak da idealletirilmemesi ge
rekir. in asl bu rnek, bize geim aralarnn kontrol toplu
lukta olmadka ve bu aralar toplumun her yesinin eit kul
lanmna sunulmadka ne komnalizmin ne de yerelliin
* villein: Kendi iinde kategorilere blnm olan ortaa kyllnde
zam an larnn bir ksm n lordun topran ilemeye ayrm alar gerekm ekle
birlikte, geri kalan zamanda kendi topraklarnda alabilen ve zgr
dolam hakkn a sahip olm asalar da klelerden farkl olarak mlk sahibi
olan kyller.
40
eitliki likilerin bir gvencesi olabileceini gstermektedir.

I'eodal manorlardaki serflerin rneinde bu geerli deildi. Ko
lektif alma biimleri ile toprak sahipleriyle yaplan kolektif
"szlemelerin yaygnlna ve ky ekonomisinin yerel nite
liklerine ramen, ortaa ky eitlerden kurulu bir topluluk
deildi. Bat Avrupann hemen her lkesine ait ok sayda bel
genin de gsterdii zere, kyl toplumu iinde zgr kyller
ile kle statsnde olanlar, zengin olanlarla ile fakir olanlar,
gvenceli arazi kullanm hakkna sahip olanlar ile lordun top
randa (demesne) cret karl alan topraksz kylleri ve
kadnlar ile erkekleri birbirinden ayran ok sayda toplumsal
farkllk vard.
Topra miras alan ve kendi adlarna kullanabilen ok sa
yda kadn olmasna karn, toprak genellikle erkee sunuluyor
ve erkein soyuyla el deitiriyordu. Kadnlar ayn zamanda
daha iyi durumdaki erkek kyllerin yaptklar ilerden de
dlanmlard ve her halkrda ikinci snf statsndeydiler
(Bennett 1988: 18-29, Shahar 1983). Belki de kadnlarn adla
rna manor kaytlarnda, serflerin sularnn tutulduu mah
keme kaytlar dnda nadiren rastlanmasnn nedeni budur.
Ancak kadn serfier erkek akrabalarna daha az bamlydlar,
fiziksel, toplumsal ve psikolojik olarak onlardan daha az fark
llamlard ve erkeklerin ihtiyalarna kapitalist toplumun
zgr kadmlarma gre ok daha az boyun eiyorlard.
Kle toplumunda kadnlarn erkeklere bamll, serfle
rin ahs ve mallar zerinde hak iddia eden ve iten evlilie,
cinsel davrana kadar hayatlarnn her ynn kontrol etme
ye alan lortlarn otoritesinin kocalarnn ve babalarnn oto
ritesinin stnde olmas nedeniyle snrl kalmt.
Kadnlarn almalarn ve toplumsal ilikilerini lort y
netmekteydi, rnein bir dulun tekrar m evleneceine ya da ei
nin kim olmas gerektiine o karar verirdi, hatta lort baz blge
lerde ius primae noctis -serfin karsyla, evliliinin ilk gecesinde
birlikte olma- hakkna sahipti. Erkek serflerin eleri zerindeki
otoritesini kstlayan bir dier etken de topran genellikle ai
leye verilmesiydi. Kadnlar bu topraklarda almakla kalmyor,
ayn zamanda emeklerinin karlnda elde ettikleri rnleri
41
Caliban ve Cad
kullanabiliyor, geimlerini salamak iin kocalarma baml

kalmyorlard. ngilterede toprak mlkiyetine kadnn da ortak
olduu o kadar iyi anlalmt ki villein bir ift evlendiinde
erkein sahip olduu topra lorda teslim etmesi ve sonra hem
kendi hem de kars adna geri almas olduka yaygn bir uygu
lamayd (Hanawalt 1986b: 155)7 stelik kle iftliklerinde a
lma geimini salama temelinde rgtlendiinden, cinsiyete
dayal iblm kapitalist bir iftlikte olduu kadar belirgin ve
ayrmc deildi. Feodal kyde mallarn retimi ile igcnn ye
niden retimi arasnda toplumsal bir ayrm bulunmamaktayd,
yaplan her i ailenin geimini salamaya ynelikti. Kadnlar o
cuk bakmann, yemek yapmann, amar ykamann, yn eir
menin ve ifal otlar yetitirmenin yan sra tarlalarda alyor
lard. Evlerinde yaptklar bu iler ev iinin gerek bir iten saylmad para-ekonomisinde olduu gibi deersizletirilmiyor,
erkeklerinkinden farkl toplumsal ilikiler iermiyordu.
Ortaa toplumunda kolektif ilikilerin aile ilikilerine
ar bastn ve kadn serilerin stlendikleri pek ok grevi
(amar ykamak, yn eirmek, ekin bimek ve ortak alan
lardaki hayvanlara bakmak) dier kadnlarla ibirlii iinde
yerine getirdiini gz nnde bulundurursak, cinsiyete dayal
iblmnn kadnlarn tecridinden ziyade, gcnn ve korunabilmesinin bir kayna olduunu grebiliriz. Bu iblm,
kadnlarn erkeklere itaat etmesini vaaz eden Kiliseye ve koca
nn karsn dvme hakkn savunan Kilise hukukuna ramen,
kadnlarn erkeklere kar durabilmesini salayan youn kadn
toplumsallnn ve dayanmasnn temelini oluturuyordu.
Ancak kadnlarn feodal manordaki konumuna duraan
bir gereklikmi gibi yaklalmamaldr. nk kadnlarn
gc ve erkeklerle olan ilikileri her daim iinde bulunduklar
topluluklarn toprak sahiplerine kar giritikleri mcadeleler
ve bu mcadelelerin efendi-kle ilikisinde yaratt deiikler
tarafndan belirlenmitir.
O rtak A lan lar zerine Mcadele
14. yzyln sonlarna gelindiinde kyllerin toprak sa

hiplerine kar giritikleri mcadele yaygnlat, kitleselleti ve
42
ounlukla da silahland. Ancak kyllerin bu dnemde ortaya

koyduklar rgtl g, ortaa boyunca yle ya da byle ak
bir biimde sren uzun bir atmann sonucudur.
Okul kitaplarnda feodal toplumun her mlkn toplumsal
dzende kendine ayrlan yeri kabullendii duraan tasvirinin
aksine, feodal manorlar zerine bir aratrma bu ada daha
ok amansz bir snf mcadelenin hkm srdn gsterir.
ngiliz manor mahkemeleri kaytlarnn gsterdii zere,
ortaa ky gnlk savama sahne oluyordu (Hilton 1966:
154, Hilton, 1985, 158-159). Kimi zaman bu savam, kyller
iftlik khyasn ldrdklerinde ya da lortlarnn kalesine sal
drdklarnda muazzam bir gerilim biimini alabiliyordu. Yine
de bu savam genellikle serflerin lordun kt muamelelerini
snrlamak, ykmllklerini sabitlemek ve topra kullan
malar karlnda borlandklar harlar azaltmak iin a
lan sonu gelmez davalar halinde srmekteydi (Bennett, 1967,
Coulton, 1955: 35-91, Hannawalt 1986a: 32-35).
Serflerin ana hedefi art emeklerine ve rnlerine sahip
kmak, ekonomik ve yasal haklarn geniletmekti. Ykml
lklerin ou serflerin yasal statlerinden kaynakland iin
serflerin mcadelesinin bu iki yn birbirleriyle sk bir ba
lant iindeydi. Bu sebeple 13. yzyl ngilteresinde hem ruh
ban snfna ait olan hem de olmayan mlklerde, erkek kyller
ou zaman serf deil zgr insanlar olduklarn iddia ettikleri
gerekesiyle para cezasna arptrlr ve hatta bu itiraz Krali
yet mahkemesine gtrlmesi gereken iddetli bir ihtilafla so
nulanabilirdi (Hanawalt 1986a: 31). Kyller ayn zamanda
ekmeklerini lordun frnnda piirmeyi, tahllarn ya da zey
tinlerini onun deirmeninde tmeyi reddettikleri iin de bu sayede lordun bu olanaklarn kullanm iin koyduu ar
vergilerden kanabiliyorlard- para cezasna arptrlrlard
(Bennett 1 9 6 7 :1 3 0 -3 1 , Dockes 1982: 176-79). Ancak serf m
cadelesinin en nemli alan, serflerin haftann belli gnlerinde
lordun topraklarnda yapmakla ykml olduklar ilerdi. a
lma ykmll serflerin hayatn en dorudan etkileyen
ykmllkt ve 13. yzyl boyunca serflerin zgrlk mca
delesinin temel meselesi olmutu.
43
Caliban ve Cad
Serflerin corvee (angarya) olarak da adlandrlan alma

ykmllne kar tutumlar, kiraclara uygulanan ceza
larn kaytlarnn tutulduu manor mahkemesi defterlerin
den grlebilir. 13. yzyln ortalarna gelindiinde kantlar,
emein kitlesel olarak geri ekiliini gstermektedir (Hilton
1985:130-31). Hasat zaman lortlarn topraklarnda almak
zere arldklarnda kiraclar ie gitmeyi de ocuklarn ie
gndermeyi de reddediyor,^ ya gitmek iin hasadn tamamen
mahvolmasn bekliyorlar ya da uzun molalar vererek, ou za
man asi tavrlar taknarak stnkr alyorlard. Dolaysy
la, aadaki tavsiyenin de gsterdii zere, lortlarn her daim
yakn takipte ve tetikte olmas gerekiyordu:
K h y a la r ve h a s a t la r, ift ile r in i le rin i lay k y la y e rin e
g e tirm e le rin i sa la m a k i in h e r za m a n o n la rn y a n n d a b u
lu n su n la r. G nn son u n d a da ne k ad ar i y ap lm g rs n
ler... H iz m e tk rla r i le rin i ih m a l e ttik le r in d e n s a h te k rlk
y a p m a la rn en g elle m e k iin b a la r n b e k le m e k , o n la r sk
s k d en e tle m e k g erek ir. A yrca k h y alar, b u n la r n i le rin i iyi
yapp y a p m a d k la rn d e n e tle s in ve y ap m y o rlarsa a z a rla sn
(B e n n e tt 1 9 6 7 : 1 1 3 ).
Benzer bir duruma VVilliam Langlandin alegorik iiri Piers

Plowman da. (1362-70 dolaylar) da rastlanr. iirin bir yerinde
sabah alan iiler leden sonray oturup arklar syleyerek
geirir, bir dierinde ise yapacak hibir eyi olmadan yalnzca
iip uyumak isteyen tembel insanlar hasat zaman bir araya
toplanr (Coulton 1955: 87).
Kyller ayn zamanda sava zaman askerlik yapma y
kmllne kar da kuvvetle direnmekteydi. H. S. Bennettin
de belirttii zere, ngiliz kylerinde asker toplamak iin her
zaman g kullanmak gerekiyordu. Askere alnanlar cretleri
ni cebe indirip ilk frsatta katklarndan, bir ortaa kuman
dannn adamlarn savata tutmas glkle mmkn oluyor
du. rnein, 1300 ylndaki sko seferinin cret bordrolarna
gre kaydedilen 16.000 kiinin Haziran aynda askere gitmesi
emredilmiken Temmuz ayma gelindiinde bunlardan ancak
7.600 u toplanabilmiti, stelik bu, dalgann doruk noktasy
d. Austos ayma gelindiinde geride 3.000den sadece biraz
44
daha fazla asker kalmt. Sonuta, kral ordusunu doldurmak

iin her geen gn daha fazla suluyu ve kanun kaan affet
mek durumunda kald (Bennett 1967:123-25).
Bir dier anlamazlk kayna da serfierin ortak mlki
yet olarak kabul ettikleri korular, gller, dalar gibi ekilmeyen
alanlarn kullanmyd. Bir 12. yzyl vakayinamesinde serfler
Ormana gidip...istediimiz her eyi alabiliriz, gllerde balk
tutar, ormanda avlanrz. Ormanda, sularda ve otlaklarda bi
zim hkmmz geer (Hilton, 1973: 71).
Yine de en iddetli mcadeleler, soylularn yetki alanndan
kaynaklanan vergilere ve ykmllklere kar yrtlyordu.
Bu vergiler manomorta (lordun bir serf ldnde kard ver
gi), mercheta (serf baka bir manordan biriyle evlendiinde ar
tan evlilik vergisi), heriot (lm bir serfin miraslarnn onun
mlkne girmek iin demek zorunda olduu miras vergisi, ge
nellikle de len kiinin en iyi durumdaki hayvan) ve en kts
de lortlarn keyfi olarak belirleyip [zgr olmayan kiraclarna]
istedikleri zaman dayatabildikleri tallage (avarz) gibi vergileri
ieriyordu. Bir de kylnn gelirinin onda birini oluturan ve
ruhban snf adna olmasna ramen genelde lortlar tarafn
dan toplanan ondalk vergi bulunmaktayd.
alma ykmllnn yan sra, en ok fkeye neden
olan feodal ykmllkler, doaya ve zgrle kar konu
lan bu vergilerdi; nk ne toprak tahsisiyle ne de baka bir
takm ayrcalklarla telafi edilmeyen bu ykmllkler lordun
iktidarnn keyfiliini gzler nne sermekteydi. Bu yzden
kyller bunlara kar kuvvetle direniyorlard. 1299 ylnda
bu avarz altnda ezilmektense cehennemin dibine gitmeyi
tercih ettiklerini aklayan ve uzun bir mcadeleden sonra
zgrlklerini satn alan Dunstable rahiplerinin serflerinin
durumu buna bir rnek tekil eder (Bennett, 1967: 139). Ben
zer ekilde 1280de Yorkshireda Hedon kynn serfleri, ava
rz kaldrlmazsa gn be gn byyen iyi limanlara sahip, ava
rz ykmllnn de olmad yaknlardaki Revensered ve
Hull kentlerine gidip yaayacaklarn sylemilerdi (a.g.e.:141).
Bunlar bo tehditler deildi. ehre ya da kente ka^^ serf m
cadelesinin ana bileenlerinden biriydi. Bu yzden baz Ingi
45
Caliban ve Cad
liz manorlarnda durmadan erkeklerin kap komu kentlere

yerletikleri, geri getirilmeleri emredildii halde kentin onlar
barndrmay srdrd kaydedilmekteydi (a.g.e..: 295-96).
atmann bu ak ve dorudan biimlerine, boyun edi
rilen kyllerin her zaman her yerde girimekle nlendikleri
pek ok grnmez direni biimini de eklemek gerekir: ayak
srme, rol yapma, sahte itaat, bilmezden gelme, kama, arak
lama, kaaklk, bakasnn arazisine izinsiz girme... (Scott
1989: 5). inatla yllarca srdrlen ve onlarsz snf ilikileri
nin uygun bir aklamasn vermenin mmkn olmayaca bu
gnlk direni biimleri ortaada olgunlua erimitir.
Bu belki de manor kaytlarnda serf ykmlklerinin ne
den bu derece titizlikle ele alndn aklayabilir:
rnein , (m anor k a y tla n ) gen ellikle sadece b ir ad am n lordun
b ir dnm top ra n srm esi, ekm esi, tap an lam as gerek ti in i
sylem ez. Topra ne k ad ar v arsa o kad ar kzle s rm esini,
kendi a t ve m alzem eleriyle tap an lam asn syler...Ykm l
lkler (de) ay rn tl b ir ekilde h atrlatlr...L o rd u n sam an n
a ln a ve son ra yeniden avlusuna y m ak la ykm l oldu klar
n kabul eden am a rfe gre bu sam an b irin cisin d en kincisin e
ta m a k iin arabalara yklem ek zorunda o lm ad klarn b e lir
ten E ltonl ta m a cla r un utm ayalm (H om ans 1 9 6 0 : 272).
Yllk yumurta ve kmes hayvan bann zorunlu olduu

Almanyann kimi blgelerinde serflerin lortlara en kt tavuk
larn vermelerini engellemek iin salk testleri yaplyordu:
(O h ald e) ta v u k b ir itin ya da k a p n n n n e kon u r, k o rk u
tu ld u u n d a g c um ay a ya da aceleyle h av alan m ay a y e ti
y o rsa sa l y e rin d e old u u n d an kh y a tav u u k ab u l ed eb i
lir. Y in e a y n ek ild e b ir k az yav ru su d en g e sin i k ay b etm ed en ,
yere k m ed en o tla r y o lab iliy o rsa o nu n da k abu l ed ilm e si
g e re k ir (C ou lton 1 9 5 5 : 7 4 -7 5 ).
Bu gibi ayrntl dzenlemeler, ortaa toplum

szlemesini hayata geirmenin zorluunu ve direnii bir ki
rac ya da ky asndan var olan mcadele alanlarnn eit
liliini gsterir. Serflerin ykmllkleri ve haklar rflerle
dzenlenmekteydi, ancak bunlarn yorumlanmas da byk
bir tartma konusuydu. 13. yzyln ortalarnda lortlar tara
46
fndan yazl hale getirilene kadar hem toprak sahipleri hem

de serfler bu dzenlemeleri uyarlama ya da unutma abas iin
de olduklarndan bu iki grup arasndaki atmalarda gelenek
icad olduka yaygn bir uygulamayd.
zgrlk ve Toplum sal Blnm e
Serf mcadelelerinin ilk politik sonucu, (zelikle Kuzey

talya ve Fransadaki) pek ok kye ykmllkleri dzenleyen
ve gerek yerel zynetim biimlerinin oluumunu salayacak
ekilde ky topluluunun ynetiminde bir nevi otonomi tan
yan ayrcalklar ve beratlarn verilmesi olmutur.
Bu beratlar, manor mahkemeleri tarafndan ayarlanan
para cezalarn taahht altna alm, hukuki muameleleri ku
rallara balamtr. Bylece keyfi tutuklama ve dier suiisti
mal olaslklarn ortadan kaldrm ya da azaltmtr (Hilton
1973: 75). Bunlar ayn zamanda serflerin askerlik ykmll
n azaltm, avarz ortadan kaldrm ya da sabitlemitir;
genellikle tezgh sahibi olma (yerel pazarlarda mal satmak)
zgrlve nadiren de toprak devretme hakk tanmtr.
1177 ylyla 1350 yl arasnda yalnzca Lorainede 280 berat
verilmitir (a.g.e.:83).
Bununla birlikte efendi-serf atmasnn en nemli z
m, feodal ilikiyi daha szlemeci bir temele oturtacak ekil
de, alma ykmllnn para demelerine (para-rantlar,
nakdi vergiler) evrilmesi olmutur. Bu mhim gelimeyle bir
likte serflik pratik olarak son bulmutur, ama gerek talepleri
ancak ksmen karlayan pek ok ii zaferi gibi, bu deiiklik
de direniin amalarn kendine yontarak feodal kyn para
lanmasna katkda bulunan bir toplumsal blnme arac haline
gelmitir.
Bu deiim geni topraklara sahip, canlarn satn alabi
lecek kadar para kazanabilen ve baka iileri altrabilen
hali vakti yerinde kyllere ekonomik ve kiisel bamszlk
yolunda muazzam bir adm olarak grnmt, nk geim
lerini dorudan lort iin yaptklar ilerle salamayan kiraclar
zerinde lordun kontrol azalmt. Bununla birlikte geinebil
mek iin yalnzca birka dnm topra olan yoksul kyllerin
47
Caliban ve Cad
byk bir ounluu ellerinde olan da yitirmiti. Vergilerini

parayla demeye zorlanan bu kyller kronik bir borcun altma
girmilerdi. Gelecek hasatlar zerinden borlanyor, bu yzden
sonunda ellerindeki topraklar da kaybediyorlard. Sonuta 13.
yzyla gelindiinde nakdi vergilerin Bat Avrupann tamam
na yaylmasyla birlikte, krsal kesimdeki toplumsal blnme
daha da derinleti ve kylln bir ksm proleterleme sre
cine girdi. Bronislaw Geremekin belirttii zere:
13. y zyla a it belgeler, ky h a y a tn n k y la rn d a , ay ak ta k a l
m aya abalayan to p ra k sz kyl y n la r h a k k n d a gid erek
daha ok bilg i ie rir... a lm a h iz m e tle rin i k iralay arak h a
y a tla rn srd ren to p ra k sz ya da nered eyse to p ra k sz ky
l lerin , b a h v a n la rn sa y sn n gid erek a r tt grlr...
F ra n sa n n g neyind e b ra s sier s g e im lerin i ta m a m e n kol
(bras) g lerin i sa ta ra k ve k e n d ilerin i daha zen g in kyllere
ya da to p rak sah ip lerin e k iralay arak k azan y o rlard . 14. y z
y ln b a la rn d a n itib a re n vergi k a y tla rn a b ak ld n d a, bu
belgelerde m u h ta, zav all ya da h a tta d ilen ci o larak ad
la n d rla n y o k su lla trlm ky l lerin saysn d a in a n lm a z
b ir a r t olduu grlr (G erem ek 1 9 9 4 : 56).^^
Para-rant sistemine geiin iki olumsuz sonucu daha vard.

Birincisi, bu sistem reticilerin ne derece smrldklerini an
lamalarm zorlatryordu, nk alma ykmll nakdi
demelere dntrlr dntrlmez, kyller kendileri iin
yaptklar i ile lortlar iin yaptklar ii birbirinden ayrt edemez
oldular. Bu deiim ayn zamanda artk bamsz hale gelmi ki
raclarn baka iileri istihdam ederek smrmesini mmkn
klmt. Bylece biraz ilerlediinde bu sistem bamsz kyl
mlkiyetinin geliimini tevik etmi, gemiin kendi kendini
istihdam eden toprak sahiplerini kapitalist kiraclara dntr
mt (Marx 1909: 3. Cilt, 924 ve devam [2003: 700 ve devam]).
O halde ekonomik hayatn parasallatrlmas, bu sistemi
topraa balln yerine yeni bir ortak alan sunduu ve top
lumsal hayata nesnellik, rasyonellik ve hatta kiisel zgrlk
ltn getirdii iin olumlu bulan piyasa ekonomisi savunu
cularnn iddia ettiinin aksine, herkesin yararna olmamtr
(Simmel 1978). Parasal ilikilerin yaygnlamasyla elbette ki
hkim deerler de deiime uramtr, hatta Aristotelesi pa
48
rann ksrl retisini yeniden ele alan (Kaye 1998) ve hi

de tesadf olmayan bir ekilde, yoksullara ba yapmann
gnahlar affettirdiine ilikin grlerini yeniden gzden ge
iren ruhban snf arasnda bile. Ama bunun etkileri ykc ve
blc olmutur. Para ve piyasa, gelir farkllklarn snf fark
llklarna dntrerek ve yalnzca periyodik balarla ayakta
kalabilen bir yoksul insanlar yn yaratarak kylleri blmeye
balamtr (Geremek 1994: 56-62). 12. yzyln balarndan
itibaren Yahudilerin maruz kaldklar sistematik saldrlan ve
yine ayn dnemde toplumsal ve hukuksal statlerinin giderek
ktlemesini de parann gn be gn byyen bu etkisine at
fetmemiz gerekir. Aslnda krallarn, papalarn ve st ruhban s
nfn tefecileri olarak Yahudilerin yerini Hristiyanlarn al ile
ruhban snfnn onlara kar yrrle koyduu ayrmc yasalar
(rnein, ayrt edilmeyi salayan kyafetler giyme zorunluluu)
ve Yahudilerin ngiltere ile Fransadan kovulmalar birbirleri ile
yakndan ilintilidir. Kilise tarafndan aalanan, dahas Hris
tiyan toplumundan koparlan ve (yapabilecekleri snrl saydaki
ilerden biri olan) tefecilik ilerini ky snrlar iinde tutmak
zorunda braklan Yahudiler, zenginlere duyduklar hnc genel
likle onlara ynlendiren bor iindeki kyller iin kolay bir he
def haline geldiler (Barber 1992: 76).
Hangi snftan olursa olsun kadnlar da mlke ve geli
re ulamalarn daha da zorlatrd iin hayatn gn be gn
ticarilemesinden en olumsuz biimde etkilendiler. talyann
tccar kentlerinde kadnlar kocalarnn mlknn te birini
miras alma hakkn (tertia) kaybetti. Krsal kesimde zellikle
de bekr ya da dul kadnlar toprak mlkiyeti hakkndan daha
da dlandlar. Sonu olarak, 13. yzyla gelindiinde kyden
genlerin ban eken kadnlar, kentlerdeki krsal kesimden
gelen gmenlerin ounluunu oluturuyordu (Hilton 1985:
212). 15. yzylla birlikte ise ehir nfusunun geni bir bl
m kadnlardan olumaktayd. Buralarda genelde zor artlar
altnda yaayan bu kadnlar hizmeti, iportac, perakendeci
(izinleri olmadndan genellikle ceza alyorlard), eirici, alt
loncalarn yesi ya da fahie olarak dk cretli ilerde al
yorlard.^^ Her eye ramen ehir merkezlerinde, ortaa n-
49
Caliban ve Cad
ehir surlarm ina

eden kadn duvarclar.
Fransa. 15. yzyl.
fusunun en mcadeleci kesimi iinde yaamak, kadmlara yeni

bir toplumsal otonomi salamt. ehir yasalar kadnlar zgrletirmemiti ve ehir zgrln (ehir hayatna ilikin
ayrcalklar) satn almaya sadece pek aznn paras yetiyordu.
Ama ehirde kadnlarn erkeklerin himayesine tabiiyeti
azaltmt, nk artk yalnz ya da ocuklaryla birlikte yaaya
biliyor, evlerini dier kadnlarla paylaarak kendi topluluklarn
kurabiliyorlard. ehir toplumunun en fakir yeleri olmalarna
ramen kadnlar zaman zaman daha sonralar erkek ii olarak
kabul edilecek mesleklerle de urayorlard. Ortaa kentlerin
de kadnlar demirci, kasap, frnc, amdan yapmcs, apka ya
pmcs, birac, yn taraks ve perakendeci olarak alyorlard
(Shahar 1983:189-200, King 1991: 64-67). Frankfurtta 1300
ve 1500 yllar arasnda kadnlar aa yukar iki yz meslekte
ahyordu (Williams ve Echols 2000: 53). ngilterede seksen
be loncadan yetmi ikisinin kadn yeleri vard. lerinde ipek
yapm loncasnn da bulunduu bazlar tamamen kadnlarn
idaresi altndayken, dierlerinde kadnlarn says erkeklerinki
kadar yksekti.^^ 14. yzyla gelindiinde kadnlar doktor ve
cerrahln yan sra retmenlik de yapabiliyor, kimi zaman
byk bir n kazanarak niversite eitimi alm erkeklerle bile
rekabet edebiliyorlard. 14. yzylda dier belediyeler gibi ka
musal salk hizmetleri veren Frankfurt belediyesi, 16 kadn
50
doktoru ie almt. Bunlarn arasnda cerrahi ve gz sal

zerine uzmanlam pek ok Yahudi kadn da bulunmaktay
d. Kadn doum nitelerinde ebeler ya da sage femme ler kadar
kadn doktorlar da bulunmaktayd. Bunlar ya belediyelerden
cret alyorlar ya da geimlerini verdikleri hizmetler karl
hastalarndan aldklar mkfatlarla salyorlard. 13. yzylda
Sezaryen doum bulunduunda yalnzca kadn doum uzman
lar bunu uygulamaktayd (Opitz 1996: 370-71).
Kadnlarn sahip olduklar otonomi arttka toplumsal ha
yattaki varlklar, disiplinsizliklerinden yaknan rahiplerin va
azlarnda (Cassagrande 1978), kendilerine tacizde bulunanlar
ikyet ettikleri mahkemelerin kaytlarnda (S. Cohn 1981),
fahielii dzenleyen ehir yasalarnda (Henriques 1966), or
dular takip eden binlerce geri hizmetlinin arasnda (Hacker
1981) ve hepsinden nemlisi yeni halk hareketlerinde, zellik
le de heretikler arasnda giderek daha grnr olmaya balad.
Kadnlarn heretik hareketlerde oynadklar role daha son
ra deineceiz. Burada imdilik kadnlarn bu yeni bamszl
karsnda kadn dmanlnn balangcna ahit olduumuzu
sylemekle yetinelim. Bu dmanlk zellikle tarihilerin pan
tolon mcadelesi* olarak tanmladklar eyin ilk izlerine rastla
dmz fabliauK** yergilerinde kendini aka gsterir.
Binylc ve Heretik Hareketler

12. ve 13. yzylda grlen binylc hareketin ba aktr
leri, karlksz alma ykmllnden para demelerine
* Pantolon m cadelesi (the struggle for the hreeches) Avrupa halk kltrnde
evlilii hicvetm ek iin ku llanlan ok eski imgelerden biridir. Burada zeri
rtl fallusun sim gesi olarak pantolon gcn, hkim iyetin ve zgrln
olduu kadar erkein egem enliinin krdganlm m da bir ifadesidir.
Bu krlganlk pantolonun, fallu stan farkl olarak, kadnlar tarafn d an
kolayca karlp giyilebilm esinden gelir. Halk kltrnde pantolon giyen
kadn tasvirleri, erkeklerin kad nlarn onlarn gcn kolayca sarsabilecek
olm asndan duyduu endieyi tem sil eder. Bu yzden evlilik de kad nn
kocasnn erkeklik gcn elinden alm aya alt, zorlu b ir ekim e ve
bir pantolon m cadelesi alan olarak tem sil edilir.
* * O rtaa Fransasnda, canl ayrn tlar ve gereki tasvirlere yer veren,
k ad n lan genellikle kom ik, baya ve alayc bir tarzda tem sil eden vezinli,
ksa ykler.
51
Caliban ve Cad
geile birlikte ortaya kan topraksz proleterlerdi. Bunlarn

arasnda, yoksullatrlm kyllerin yan sra, feodal toplu
mun sefalet iinde yaayan btn dier fertleri, yani fahieler,
makamndan alnm rahipler, ehirlerdeki ve krsal kesimdeki
gndelik iiler bulunmaktayd (N. Cohn 1970). Binylclarm
tarihsel sahnede ksa bir an grnp kaybolularnn izleri ol
duka azdr; bu izler bize ksa mrl ayaklanmalarn, yoksul
luk ve Hal Seferlerinin balamasyla birlikte ruhban snfnn
kkrtc vaazlar yznden gaddarlaan kyllerin hikyesini
anlatr. Ancak bu isyann nemi, manorun snrlarndan ok
tan taan ve topyekn deiim arzularnn tetikledii yeni bir
mcadele biimini balatm olmasnda yatar. Binylclm
ykseliiyle e zamanl olarak, dnyann sonunun geldiini ve
Kyamet Gnnn yaklatn haber veren kehanetlerin ve
gelecee ilikin ngrlerin yaylmaya balamasna arma
mak gerekir. stelik bu ngrler, beklenmesi gereken yle ya
da byle uzak bir gelecein deil, u anda hayatta olanlarn pek
ounun etkin bir ekilde rol alabilecei eli kulandaki olayla
rn ngrleriydi (Hilton 1973: 223).
Sahte peygamber Baldwinin 1224-25 yllarnda
Flamanyada ortaya kyla ykselen hareket, binylcln tipik bir rneini oluturur. Bir mnzevi olan bu adam,
1204te stanbulda ldrlen mehur XI. Baldwin olduu
nu iddia eder. Bu iddiann doruluu kantlanamazd, ama
onun yeni bir dnya vaadi. Flaman tekstil iilerinin bu sahte
peygamberin en ateli taraftarlar haline geldii bir i sava
a neden oldu (Nicholas 1992: 155). Bu zavall insanlar (do
kumaclar, kastarlayclar) belki onlara altn, gm datr,
toplumsal reformlara imza atar umuduyla bu adamn safla
rnda yer aldlar (Volpe 1922: 298-9). 1251 dolaylarnda ya
am artlarnn iyiletirilmesi talebiyle, zenginlerin evlerini
yakp yama ederek Kuzey Fransay geen kyller ve kentli
iilerden^^ oluan Pastoreaux (obanlar) hareketi ile Barahip
Floral Joachimin vahyine gre dnyann sonunun gelecei
1260ta, Umbriadan (talya) balayarak pek ok lkeye yay
lan Krbalar hareketi de benzer hareketlerden saylabilir
(Russell 1972a: 137).
52
Bununla birlikte ortaa proletaryasnn feodal ilikilere

somut alternatifler araynn ve ykselmekte olan para eko
nomisine kar duruunun en iyi ifadesi, binylc hareket deil
halk heretikliidir.
Heretiklik ve binylclk genelde tek bir balk altnda ele
alnr, ancak kesin bir ayrm yaplamasa da bu iki hareket ara
snda nemli farklar vardr.
Binylc hareket rgtsel yaps ve program olmayan ken
diliinden bir hareketti. Genellikle sarih olaylar ya da karizmatik bireyler bu hareketleri ateler, ancak bir zorla kar karya
geldiinde hareket dalr giderdi.
Heretik hareket ise aksine yeni bir toplum yaratma yolunda
bilinli bir abayd. Belli bal heretik mezheplerin ayn zaman
da dini gelenekleri yeniden yorumlayan toplumsal bir program
vard. Yeniden retimleri, fikirlerinin yaygnlatrlmas ve hatta
z savunmalar asndan iyi rgtlenmilerdi. Tam da bu yzden
uradklar ar zulmlere karn uzun mrl olabilmi, feoda
lizm kart mcadelede olduka nemli bir rol oynamlardr.
yzyldan uzun bir sredir talya, Fransa, Flamanya
ve Almanyann alt snflar arasnda boy veren ve phesiz
K ara lm srasndaki bir

krba geidi
53
Caliban ve Cad
ortaan en nemli direni hareketi olan heretik mezheplerin

ou (Katharlar, Waldocular, Lyon Fakirleri, Spiriteller, Apostolikler) hakknda gnmzde ok az ey biliniyor (Werner
1974, Lambert 1977). Bu durumu byk oranda retilerinin
en ufak bir izini dahi ortadan kaldrmak iin elinden geleni ar
dna koymayan Kilisenin zulmnn iddetine borluyuz. Hal
Seferleri -tpk Albigenlere^ kar yrtlen sava gibi- heretiklere ynelmiti, amalar kutsal topraklar kfirlerden
kurtarmakt ne de olsa. Binlerce heretik kazklara oturtularak
yakld. Heretiklerin kkn kurutmak iin Papa, devlet bas
ks tarihinin gelmi gemi en uursuz kurumlanndan birini
kurdu: Kutsal Engizisyon (Vauchez 1990:162-70).^'^
Yine de (dierlerinin yan sra) Charles H. Leann heretiklie uygulanan basknn tarihine ilikin olaanst ara
trmasnda gsterdii zere, elimizde bulunan kstl saydaki
kaynak temelinde bile heretik mezheplerin etkinliklerinin,
inanlarnn ve feodalizm kart mcadelede heretik direniin
rolnn olduka etkileyici bir resmini oluturmak mmkn
dr (Lea 1888).
Tccarlar ve hallar tarafndan Avrupaya getirilen Dou
dinlerinden etkilenmi olsa dahi, halk heretiklii Ortodoks
doktrinden bir sapmadan daha ok toplumsal hayatn kkl bir
ekilde demokratikletirilmesini talep eden bir protesto hare
ketiydi.^. Heretiklik ortaa proleteri iin zgrlk teolojisi
anlamna geliyordu. Heretiklik, insanlarn ruhsal yenilenme ve
toplumsal adalet taleplerine bir ereve sunmu, daha yksek
bir hakikate bavurarak hem Kilise hem de laik otoriteye kar
gelmiti. Toplumsal hiyerarileri, zel mlkiyeti ve servet biri
kimini knarken insanlar arasnda yeni ve devrimci bir toplum
anlaynn yaylmasn salamt. Bu toplum anlay orta
ada ilk defa gndelik yaamn her alann (alma, mlkiyet,
reme ve kadnlarn konumu) yeniden tanmlam ve kurtulu
sorusunu tamamen evrensel terimlerle ortaya koymutu.
Heretik hareket ayn zamanda mezhep yelerinin daha
otonom bir hayat srdrmelerine, yardma ve destee ihtiya
duyduklarnda srtlarn yaslayabilecekleri geni bir iliki, okul
ve snma evi andan faydalanabilmelerine olanak salayan.
54
uluslararas boyuta sahip alternatif bir topluluk yaps sunmu

tu. Gerekten de mezheplerin etki alannn boyutlar (zellikle
Waldocular ve Katharlar) ve bu mezheplerin ticari fuarlar, hac
lar ve basklar yznden gmenlerin srekli yaptklar snr
geileri sayesinde kendi aralarnda kurduklar ilikiler d
nldnde, heretik hareketin ilk proleter enternasyonal ol
duunu sylemek abartl olmaz.
Halk heretikliinin kkeninde Tanrnn artk agzll
, yozluu ve kepazelikleri yznden ruhban snf aracly
la konumay brakt gr yatmaktayd. Bu nedenle belli
bal iki mezhep kendisini hakiki Kilise olarak sunmutu.
Bununla birlikte. Kiliseye meydan okumak ayn zamanda
feodal iktidarn ideolojik dayanayla, Avrupann en byk
toprak sahibiyle ve kyllerin gndelik smrsnden en ok
sorumlu olan kurumla atmak anlamna geldiinden, heretiklerin bu mcadelesi esas olarak siyasi bir mcadeleydi. 11.
yzyla gelindiinde Kilise, szde Tanrdan ald, halk demir
yumrukla ynetme ve kasasn doldurma hakkn sonu gel
mez bir zorbalkla kullanan despotik bir iktidara dnmt.
Para karl gnah karmak, endljans ve dini makamlar
satmak, inananlar kiliseye yalnzca ondalk vergilerin kut
salln vaaz etmek zere armak ve btn kutsal ilemleri
adeta pazara karmak, papadan ky rahibine kadar her dzey
de rastlanabilen alldk uygulamalard. yle ki Hristiyanlk
iinde ruhban snfnn yozlamas artk herkese biliniyordu.
Her ey ylesine yozlamt ki Kilise herhangi bir karlk al
madan lleri gmmyor, vaftiz etmiyor ve gnahlar bala
myordu. Komnyon dahi bir pazarlk meselesi haline gelmiti,
haksz bir talebe kar geldii takdirde kii aforoz ediliyor, en
bata demeyi reddettii miktara ek olarak uzlama iin ayrca
deme yapmas gerekiyordu (Lea 1961:11).
Bu balamda heretik retilerin yaylmas insanlarn ruh
ban snfna kar duyduklar nefreti da vurmalarnn bir
yolu olmakla kalmad, kendilerine gvenmelerini de salad,
ruhban snfnn smrsne kar direnmelerine n ayak
oldu. Yeni Ahitten yola kan heretikler, sann mlk olma
dn, ruhani gcn yeniden kazanmak istiyorsa Kilisenin
55
Caliban ve Cad
de btn sahip olduklarndan vazgemesi gerektiini dn

yorlard. Ayn zamanda gnahkr rahipler tarafndan gerek
letirildii srece kutsal ilemlerin bir geerlilii olmadn,
binalar, semboller ve heykeller gibi dsal ibadet eitlerinin
ortadan kalkmas gerektiini, yalnzca inancn nemli olduu
nu dnyorlard. nsanlar ondalk vergi dememeye tevik
ediyor; paral kutsama trenleri ve endljans satlaryla elde
ettii servete dayanak olsun diye, Arafn bizzat ruhban snf
tarafndan icat edildiini dnyorlard.
Buna karlk Kilise, her trl toplumsal ve siyasi itaatsiz
lie saldrmak iin heretiklii bahane olarak kulland. 1377de
Ypresli (Flamanya) kuma iileri iverenlerine kar silahlara
sarldklarnda yalnzca asi olduklar iin aslmakla kalmad
lar, ayn zamanda Engizisyon tarafndan heretik ilan edilerek
yakldlar (N. Cohn 1970: 105). Kaytlarda ayrca emeklerinin
rnlerini derhal tccarlara teslim etmediklerinden ya da i
lerini doru dzgn yapmadklarndan dolay aforoz edilmek
le tehdit edilen kadn dokumaclara rastlanmaktadr (Volpe,
1971; 31). 1234te Bremen piskoposu, ondalk vergilerini
demeyi reddeden kyllere kar, sanki karsnda heretik1er varm gibi, hal seferi arsnda bulunmutu (Lambert
1992: 98). Bununla birlikte heretikler, hakiki din arlarnn
ykc etkileri olduundan ve onlarn iktidarlarnn temelleri
ni de sorguladndan mparatordan ehirli asilzadelere kadar
laik otoriteler tarafndan da bask grmekteydi.
Heretiklik, ruhban snfnn yozlamasnn olduu ka
dar toplumsal hiyerarilerin ve ekonomik smrnn de bir
eletirisiydi. Gioacchino Volpenin belirttii gibi, her trl
otoritenin reddi ve gl bir ticaret kartl mezhepler ara
snda grlebilen ortak unsurlard. Heretiklerin ou apostolik yoksulluk^ idealini ve ilkel kiliseye has basit komnal
hayata geri dnme arzusunu paylamaktayd. Lyon Fakirleri
ve zgr Ruh Kardeleri gibi bazlar hayatlarn balarla
srdryordu. Dierleri geimlerini kol emeiyle kazanyor
du.^ Bohemyal Taboritler gibi bazlarysa komnizm ile
tanmt. Bunlar iin eitlik ve komnal mlkiyet en az dini
reform kadar n em liy d i.B ir Engizisyon yesi, Waldocularn
56
Sarsm ak G erek B t n Dnyay
Endljans satan rahibi

asan kyller.
N iklaus M anuel Alman,
1525.
yalann, sahtekrln ve lanetin nne gemek iin her eit

ticaretten sakndklarn belirtmi, onlarn yn kyafetlerine
brnerek plak ayak yrdklerini, hibir eye sahip olma
dklarn ve tpk havariler gibi her eyi ortak kullandklarn
sylyordu (Lambert 1992: 64). Ancak heretikliin toplumsal
ierii en iyi 1381 ngiliz Kyl Ayaklanmasnn aydn lideri
John Ballun u szlerinde ifade bulur; Tanrnn suretinde
yaratlmz, ama hayvanlar gibi muamele gryoruz... Efen
diler ve hizmetkrlar var olduu srece... ngilterede hibir
ey yolunda gitmeyecek (Dobson 1983: 371).^^
En etkili heretik mezhep olan Katharlar, Hal Seferleri
dahil olmak zere savaa ve idam cezasna kar durularyla
(Bu, Kilisenin ilk kez lm cezasn savunduunu aka belirt
mesine yol amtr)^ ve dier dinlere gsterdikleri hogry
le, Avrupann toplumsal hareket tarihinde kendilerine zg
bir yere sahiptirler. Albigenlere kar dzenlenen Hal seferi
ncesinde kaleleri konumundaki Gney Fransa, Avrupada
antisemitizmin ykselie getii sralarda Yahudiler iin adeta
bir snaktr, burada Kathar ve Yahudi dncesinin kayna
mas Yahudi mistisizm gelenei olan Kabalay dourmutur
(Spencer 1995b: 171). Katharlar ayn zamanda evlilie ve o
57
Caliban ve Cad
almaya da karydlar, hem hayvanlar ldrmeyi reddettikle

rinden hem de yumurta ve et gibi cinsel birleme sonucu oluan
her trl yiyecei tketmekten uzak durmak istediklerinden
kat vejetaryendiler.
Douma kar bu olumsuz tutum, Paulcler (ruhu maddi
dnyaya baladm dndkleri iin remeyi reddeden ezber
bozucu mezhep) gibi Doulu dalist mezheplerin ve daha da
nemlisi 10. yzylda Balkan kylleri arasnda yanda toplayan
Bogomillerin Katharlar zerindeki etkisine atfedilir (Erbstosser
1984:13-14). inde bulunduklar fiziki sefaletin eylerin kt
lnn farkna varmalarn salad kyllerin iinden doan
popler bir hareket olan Bogomiller, grnen dnyann eytan
ii olduunu (nk Tanrnn dnyasnda her zaman iyi nce
gelir) vaaz ederek, bir risalelerinde belirttikleri gibi bu keder
lkesine yeni kleler getirmemek amacyla ocuk sahibi olmay
reddediyorlard (Wakefield ve Evans 1991: 457).
Bogomillerin Katharlar zerindeki etkisi a k tr .K a tharlarn evlenmekten ve oalmaktan kanmalarnn nede
ni, bir lm arzusu ya da hayatn hor grlmesinden ziyade
hayatn yalnzca ayakta kalmaya indirgenmesinin reddine
dayanmaktadr (Vaneigem 1998: 72). nk hayat ve bedeni
kmseyen felsefelerde gzlemlenen deersizletirilmi ka
dn ve cinsellik anlay ile Katharlarn doum-kartlnn
bir ilikisi yoktu. Mezheplerde kadnlarn nemli bir yeri vard.
Katharlarn cinsellik anlayna gelecek olursak, mkemmel
lie ermi olanlar cinsel ilikiden uzak dursalar da dier ye
lerin cinsellikten kanmalar beklenmemekteydi, aralarnda
Kilisenin bekrete atfettii nemle, bunun bedeni haddinden
fazla deerli klmak anlamna geldiini ne srerek dalga ge
enler vard. Kimi heretikler cinsellie mistik bir deer atfet
mi, hatta cinsel birlemeye bir ayin gibi (Christeria) yaklam,
masumiyete ulamann en iyi yolunun cinsel eylemden kan
mak deil bunu gerekletirmek olduunu telkin etmilerdir.
Sonu olarak, ironiktir ki heretikler hem ar ilecilikleri hem
de ahlakszlklarndan dolay idam edilmilerdir.
Aktr ki Katharlarn cinsel itikatlar. Doulu heretik
dinlerle karlamalar sonucu gndeme gelen meselelerin so
fistike bir ekilde ilenmesinden ibarettir, ancak elde ettikleri

poplerlik ve dier heretik mezhepler zerindeki etkileri, k
kenleri ortaam evlilik ve yeniden retim koullarma daya
nan daha geni bir deneyimsel gereklie iaret eder.
Bildiimiz gibi ancak snrl miktarda topraa ulalabil
diinden ve loncalarn zanaatlara girite korumac kstlama
lar uygulamasndan dolay, ortaa toplumunda kyllerin ve
esnaflarn fazla ocuk sahibi olmak istemeleri ne arzu edilir
ne de mmkn olan bir eydi, gerekten de kyl ve esnaf
topluluklarnn doacak ocuk saysn kontrol altna alma
abalar olmutu. Bu amac gerekletirmek iin kullanlan
en yaygn yntem evliliin ertelenmesiydi. Bu aba yle bo
yutlara ulamt ki en Ortodoks Hristiyanlar bile evlenecek
olurlarsa bunu ge yalarda gerekletirmeyi yeliyorlard;
nk toprak yoksa evlilik de yoktu (Homans 1960: 37-39).
Bylece ok sayda gen insan ya cinsellikten uzak duruyor
ya da nikhsz evlilii yasaklayan Kilisenin bu emrine kar
geliyorlard. Bu durumun heretiklerin oalma kartl
zerinde bir etkisi olsa gerek. Dier bir deyile heretiklerin
cinsellik ve remeye ilikin kurallarnda ortaada doum
kontroln salama abalarnn izlerini grmek mmkndr.
Bu da bize 14. yzyln sonlarnda ok ciddi bir nfus krizi
ve emek ktl koullarnda nfus artnn en byk mesele
haline gelmesiyle birlikte, heretikliin neden zellikle olan
clk, bebek katli ve krtaj gibi reme sularyla birlikte anl
dn aklar. Bu, heretiklerin remeye ilikin retilerinin
nfus zerinde belirleyici bir etkisi olduunu ne srmek ola
rak anlalmamaldr; daha ziyade sz konusu olan talyada,
Fransada ve Almanyada en az iki yzyl boyunca (olancl
, yani anal seksi de ieren) her eit doum kontrol ynte
minin heretiklie yorulduu bir siyasi atmosferin yaratlm
olmasdr. Heretiklerin cinsel retilerinin var olan dzen
karsnda yaratt tehdit, ayn zamanda Kilisenin mpara
tordan en yoksul kylye kadar herkesi gzetimi ve disiplini
altna almay baarmasn mmkn klan, evlilik ve cinsellik
zerinde kontrol salamak iin gsterdii abalar asndan
da deerlendirilmelidir.
59
Caliban ve Cad
Cinselliin P o litik letirilm esi
Mary Condrenin Hristiyanln Kelt adasna yaylma

syla ilgili almas The Serpeni and the Goddeasta (1989) ia
ret ettii zere, Avrupada cinsel davranlarn kontrol altna
alnmasnn uzun bir gemii vardr. Ruhban snfnn cinsel
arzunun erkekler karsnda kadnlara salad gcn fark
na var, kadnlardan ve cinsellikten uzak durmay kutsallkla
zdeletirerek srekli olarak bu gc kadnlarn ellerinden
almaya almas ok erken bir tarihe denk der (4. yzyl
da Hristiyanln devlet dini oluundan sonra). Kadnlar
komnyonun her anndan ve kutsal trenlerin gerekletiril
mesinden dlamak, kadns kyafetleri kullanarak kadnlarn
hayat veren, byl glerine el koymaya almak ve cinsellii
utan nesnesi haline getirmek... Btn bunlar patriyarkal bir
kastn kadnlarn ve erotik cazibenin gcn krmak amacyla
uygulad yntemlerdir. Bu sre ierisinde cinsellie yeni bir
nem atfedildi... Gnah karmann konusunu haline gelme
siyle birlikte, kiinin en zel bedensel ilevlerinin btn ayrn
tlar da bir tartma konusu haline getirildi ve bir cinsellik
bilimi yaratmak amacyla cinselliin farkl biimleri dnce,
sz, niyet, istemsiz igdler ve asl cinsel fiiller olarak birbir
lerinden ayrld (Condren 1989: 86-87). Kilisenin cinsellikle
ilgili kaideleri yeniden oluturmasnn ok ayrcalkl bir ala-
Zina suunun cezalandrlm as. klar birbirlerine balanm halde

sokaklarda gezdiriliyor. 1 2 9 6 tarihli, Toulouse, Fran say a a it bir el
yazm asndan.
60
nm oluturan Kefaret kitapklar, 7. yzyldan itibaren gnah

karttran papazlar iin pratik bir rehber vazifesi grd. Cin
selliin Tarihinin (1978) birinci cildinde Foucault, 17. yzylda
cinselliin sylem olarak retiminde ve ok biimli bir cinsel
lik anlaynn geliiminde bu elkitaplarnn oynad rol vur
gular. Ancak bu elkitaplar ortaada yeni bir cinsel sylemin
retiminde oktan kullanl olmutu. Btn bu almalar,
Kilisenin cinsel birleme esnasnda izin verilen pozisyonlar
(iin asl sadece bir tanesine izin vard), cinsel ilikiye girilebi
lecek gnleri ve kiminle girilip kiminle girilemeyeceini ayrn
tl olarak tarif ederek tam bir cinsellik ilmihali oluturmaya
altn gstermektedir.
Bu cinsel gzetim 12. yzylda, 1123 ve 1139 yllarnn Lateran Konsilinin, yaygn olarak grlen ruhban snf evlilikle
rine ve metres hayatna^ yeni bir Hal seferi dzenlemesiyle
ve evlilii dnya zerindeki hibir gcn ykamayaca kutsal
bir ilem (sacrament)* ilan etmesiyle daha da kzmtr. Ayn
srada Kefaret elkitaplarnn cinsel eyleme getirdii kstlama
lar yenilendi.^ Krk yl kadar sonra, 1179 ylnn III. Lateran
Konsiliyle birlikte Kilise ayn anda hem ecinselleri hem de o
alma amac tamayan cinsellii hedef alarak olanclk ze
rindeki basklarn iyice younlatrd (Boswell 1981: 277-86)
ve ilk kez ecinsellii doaya aykr cinsel iradesizlik olarak
ilan edip su sayd (Spencer 1995a: 114).
Bu baskc mevzuatla birlikte cinsellik tamamen politik
letirildi. Kilisenin cinsel konulara yaklamnda sonralar
benimseyecei marazi takntya bu yllarda henz rastlamamaktayz. Ancak 12. yzylda dahi Kilisenin tebaasnn yatak
odasn kap deliinden gzetlemeye balamakla kalmayp cin
sellii devlet meselesi haline getirdiini grmekteyiz. O halde
heretiklerin geleneksel olann dnda kalan cinsel tercihlerini,
otorite kart bir duru, heretiklerin bedenlerini ruhban sn
fnn egemenliinden kurtarmak ynndeki bir abas olarak
okumak gerekir. 13. yzylda Kilisenin cinsel davran kont
* [ng.] sa tarafn d an oluturulan ve kiliseler tarafn d an yerine getirilen
yedi kutsal ilem den her b iri (vaftiz, gnah karm a, ekm ek ve arap ayini,
kiliseye kabul, evlilik, papazla atam a, mukaddes ya srme).
()l
Caliban ve Cad
rol altna alma abasna karlk Tanrnn her birimizin iinde

olduunu ve tam da bu yzden gnah ilememizin mmkn ol
madn vaaz eden Amalriciler ve zgr Ruh Kardeleri gibi
yeni panteist mezheplerin ykselii, bu ruhban snf kart
isyann ak bir rneini oluturur.
K adn lar ve H eretiklik
Heretik hareketlerin en nemli zelliklerinden biri de ka

dnlara nemli bir konum atfetmesiydi. Gioacchino Volpenin de
belirttii gibi, Kilisede kadnlar bir hiti, oysa burada eit sa
ylyorlard, erkeklerle ayn haklara sahiplerdi, ortaada baka
hibir yerde sahip olmadklar bir toplumsal hayata ve (gezmek,
vaaz vermek gibi) bir hareketlilie sahiplerdi (Volpe 1971; 20,
Koch 1983; 247). Heretik mezheplerde ve hepsinden nemlisi
Katharlar ve Waldocularda kadnlarn kutsal ilemleri yerine ge
tirme, vaaz verme, vaftiz etme ve hatta papazlk rtbelerine sa
hip olma hakk vard. Waldesin piskoposu kadnlarn vaaz ver
mesine izin vermedii iin ortodoksiden koptuu, Katharlarm
ise bir kadn figrne, Dantenin Beatrice fikrine de ilham olan
Dnce Tanrasna (Lady o f Ihought) tapndklar sylenmek
tedir (Taylor 1054; 100). Heretiklikte ayn zamanda evli olma
yan kadnlarn ve erkeklerin birlikte yaamalarna izin verilirdi,
nk bunun illa ki nne gelenle birlikte olmaya neden olaca
dnlmezdi. Heretikler, tpk Kilisenin ilk zamanlarndaki
agapic topluluklar gibi, genellikle kadn erkek kardee bir arada
yaamakta zgrlerdi. Orta snfa mensup sradan kadnlardan
oluan Beguinler bu duruma bir rnek tekil eder. Bu kadnlar
zellikle Almanyada ve Flamanyada erkek kontrolnn dnda
ve manastr otoritesine boyun emeden kendi geimlerini sala
yabiliyordu (McDonnell 1954, Neel 1989).^^
Kadnlarn heretiklik tarihi iinde ortaa hayatnn ba
ka hibir alannda olmadn kadar kendilerine yer bulabilmi
olmasna amamak gerekir (Volpe 1971; 20). Gottfried Kocha
gre, daha 10. yzylda Bogomillerin byk bir ksmn kadn
lar oluturmaktayd. 11. yzylda Fransadaki ve talyadaki
heretik harekete hayat veren yine kadnlard. Bu dnemde ka
dn heretikler serflerin en aa tabakasn oluturmaktayd.
62
Yaklmaya m ahkm
edilm i h eretik kadm .
K adnlarn btn
lkelerdeki h eretik
h a rek et iinde geni bir
mevcudu vard.
bu serfler farkl heretik gruplarn ats altnda gerek bir kadn

hareketi oluturmulard (Koch 1983: 246-47). Engizisyonun
kaytlarnda da kimi yaklm kimi hayatlar boyunca duvar
larn arasna kapatlm heretik kadnlara rastlanmaktadr.
Heretiklerin cinsel devrimini heretik mezhepler iindeki
bu geni kadn mevcudunun hazrladn syleyebilir miyiz?
Ya da zgr ak talebinin, kadnlarn cinselliine kolayca
erimeyi amalayan erkeklerin kurduu bir tuzaktan ibaret ol
duunu varsayabilir miyiz? Bu sorularn cevabn bulmak kolay
deildir. Ancak yine de Kefaret elkitaplarnda krtaj ve doum
kontrolne saysz gnderme mevcutken, kadnlarn reme
ilevlerinin kontrol altna alnmaya alldndan emin ola
biliriz. Bu dnemde doum kontrol yntemlerinin -bu uygu
lamalarn sonradan cad av srasnda su saylmasyla birlikte
dnldnde- ksrlk iksirleri ya da maleficia' olarak ad
landrlmas (Noonan 1965: 155-61) ve bu yntemleri kulla
nanlarn kadnlar olduunun varsaylmas nemlidir.
* nsanlara, hayvanlara ya da ekinlere zarar verdiine, bu n larn yok
olm asna yol atna inanlan, cadlara ve byclere atfedilen ktlkler.
Caliban ve Cad
Ortaan ilk zamanlarnda Kilise, kadnlarn ekonomik

nedenlerden dolay snrl sayda ocuk sahibi olmay isteye
bileceklerini fark ettii iin, bu uygulamalara hl belli bir
hogryle yaklamaktayd. Bu yzden (1010 dolaylarnda)
VVorms piskoposu Buchardn kaleme ald Decretumda geen
u ritel sorudan sonra
-B az k a d n la rn z in a suu iley ip de d lle rin i ld rm ek
iste d i in d e , c e n in i ld rm ek ya da k e sm e k i in k h m a lefiCflla r n k h ifa h o tla r n k u lla n a r a k ya da h en z gebe k alm a d la rsa bu n u e n g ellem ek i in y a p tk la r ey i m i y ap tn ?
(N oo n an 1 9 6 5 : 1 6 0 ) -
sulularn on yl boyunca kefaret demesi ngrlr. Bu

nunla birlikte bu fiile zavall yoksul bir kadnn ocuunu
beslemekte zorluk ekeceini dnd iin bavurmasyla,
baka bir kadnn zina suunu rt pas etmek iin bavurmas
arasnda byk bir fark olduuna da dikkat ekilir (a.g.e.).
Ancak kadnlarn reme zerindeki kontrol ekonomik ve
toplumsal istikrar tehdit etmeye baladnda her ey deiti.
Tpk 1347-1352 yllar arasnda, Avrupa nfusunun te birin
den fazlasn yok eden feci veba salgn Kara lmun neden ol
duu nfus felaketinin ardndan olduu gibi (Ziegler 1969: 230).
Ortaan sonlarnda bu nfus felaketinin emek krizi
zerinde oynad rol daha sonra inceleyeceiz. Vebann ya
ylmasnn ardndan, heretikliin bastrlmasnda, hareketin
-cadlarn Sabbatnn* sonraki temsillerini haber verircesineacayip bir ekilde arptlan cinsel ynlerinin daha da baskn
hale geldiini grmek mmkndr. 14. yzyln ortalarna ge
lindiinde Engizisyon raporlar, heretikleri olanclkla ve cin
sel serbestlikle sulamakla yetinmez oldu. Artk heretikler, yz
kzartc bacium sub cauda (kuyruk altndan pck) dahil ol
mak zere hayvanlara tapnmakla, orji ritelleri, gece uular
ve ocuk kurban etme trenleri dzenlemekle sulanyorlard
(Russell 1972). Engizisyon ayn zamanda Luciferciler olarak
adlandrlan, eytana tapan bir mezhebin de varln kaytlara
gemitir. Heretikliin ezilmesinden cad avna geii olutu
Cadhm sekiz kutsal bayram ndan her biri.
64
ran bu srece uygun olarak, heretik figr giderek kadnla

maya balad ve bylece 15. yzyln balangcnda cadlar heretikliin ezilmesinin ana hedefi haline geldiler.
Ancak bu, heretik hareketin sonu olmad. Heretikliin ni
hai sonu, 1533te Anabaptistlerin Almanyann Mnster kentin
de Tanr Kent kurma giriimiyle geldi. Bu giriim, Avrupann
btn proleter mcadelelerini etkileyen acmasz bir misilleme
ve kan glyle son buldu (Po-chia Hsia 1988a: 51-69).
O zamana kadar ne iddetli basklar ne de heretikliin
eytaniletirilmesi heretik inanlarn yaylmasna engel ola
bilmiti. Antonino de Stefanonun yazd gibi aforoz, mlke
el koyma, ikence, kazklara oturtma, heretiklere kar Hal
seferi balatlmas, bu nlemlerin hibiri haeretica pravitalisin
(heretik ktln) inanlmaz yaama gc ve poplerliini
engellemeye yetmemiti (di Stefano 1950; 769). 13. yzyln
balarnda James de Vitry heretikliin savunucularnn, des
tekilerinin ve ona inananlarn bulunmad tek bir komn bile
yoktu der. Albigenlere kar 1215te dzenlenen ve Kathar ka
lelerini ykan Hal seferinden sonra dahi, heretiklik (slamla
birlikte) Kilisenin yzlemesi gereken en byk dman ve
tehdit olma konumunu korudu. Bu hareket kyller, kendile
rini yoksullarla zdeletiren ve heretik mcadeleye Incilin
dilini katan ruhban snfnn alt tabakalar, kent sakinleri ve
hatta soylu snfnn alt tabakalar gibi hayatn her alanndan
gelen yelere sahipti. Ancak halk heretiklii esas itibariyle bir
alt snf meselesiydi. Krsal kesimde ve kentlerde yaayan u
proleterler arasnda geliip serpilmiti: heretikliin eitlik
vaaz ettii, kehanetli ve apokaliptik ngrlerle ruhlarndaki
isyan harekete geirdii kyller, ayakkab tamircileri ve ku
ma iileri (a.g.e.: 776).
Kuzey talyann Trento blgesinde, Apostoliklerin lideri
Fra Dolcinoyu yreye otuz yl nce ilk ayak bastnda honut
lukla karlayanlara kar. Engizisyonun 1330lu yllarda hl
amaya devam ettii davalar heretikliin yaygnln gzler
nne sermektedir (Orioli 1993: 217-37). Docina yreye geldi
inde ona ve destekilerine barnak salamaya gnll pek ok
kap sonuna kadar almt. Yine 1304te yoksulluun ve a-
6.S
C aliban ve Cad
km kutsal saltanatnn geliini duyuran Fra Dolcino, Versellese

(Piedmont) dalarnda bir topluluk kurdu, Vercelli Piskoposu
na kar direnmekte olan yerli kyller Dolcinoyu destekledi
(Mornese ve Buratti 2000). Erkek klna girerek onlarla omuz
omuza savaan kadnlarla birlikte, Dolcinonun destekileri
drt yl boyunca hal seferlerine ve Piskoposun kuatmasna
kar direndiler. Sonunda alk ve Kilisenin askeri glerinin
ezici stnl karsnda yenilgiye uradlar (Lea 1961: 61520, Hilton 1973:108). Piskopos Vercellinin birliklerinin stn
l ele geirdii gn binden fazla heretik ate altnda, rmak
ta ya da kl altnda lmlerin en vahisiyle can verdi. Yolda
Margherita, dinden dnmeyi reddettii iin Dolcinonun gzle
ri nnde yava yava yaklarak ldrld. Dolcino da yre hal
kna ibret olsun diye da yollarnda srklenerek, yava yava
paralara ayrlarak ldrld (Lea, 1961: 620).
K entsel M cadeleler
Yalnzca kadnlar ve erkekler deil ayn zamanda kyller

ve kentli iiler de heretik harekette ortak bir dava bulmutu.
Baka artlar altnda ok farkl kayglar ve emelleri olduu
varsaylabilecek bu insanlarn amalarnn ortakl pek ok
nedene dayandrlabilir. lkin, ortaada ehir ve ky arasnda
sk bir iliki vard. Kent sakinlerinin ou daha iyi bir hayat
umuduyla ehre tanan ya da kaan eski serferdi, bunlar za
naatlarn icra ederken zellikle hasat zamanlarnda toprakta
almaya devam ediyorlard. Ayn siyasi liderlere tabi olmalar
yine kyller ve kentli iileri bir araya getirmekteydi, nk
13. yzyla gelindiinde zellikle Kuzey ve Orta talyada top
rak sahibi soylular ve kentli asilzade tccarlar tek bir iktidar
yaps oluturacak ekilde asimile olmaya balamt. Bu du
rum iilerin ortak kayglara ve dayanma ruhuna sahip olma
larn tevik etti. Bylece kyller ayaklandklarnda saylar
her geen gn artan yoksul kentlilerin yan sra zanaatkrlar
ve gndelik iileri yan balarnda buldular. 1323te balayp
Fransa Kral ile Felemenk soylularnn 1327de Casselde asi
leri yenmesinin ardndan, 1328 Hazirannda sona eren, Flamanya kylarndaki kyl isyan srasnda olan ey tam buydu.
David Nicholasm da belirttii gibi, asilerin bu atmalar be

yl boyunca srdrebilmi olmalar ancak ehrin katlm gz
nnde bulundurulduunda anlalabilir hale gelmektedir
(Nicholas 1992: 213-14). Ayrca Nicholas 1324te Ypres ve Brugesdeki zanaatkrlarm da kyl isyanna katldklarn ekler:
B ir d okum ac ve k a sta rla y c g ru b u n u n kon tro l altn d a k i
Bruges, isy an y n len d irm e g c n kyl lerin e lin d en ald...
K esilerin ve rah ip lerin k itle le re yen i b ir an b alad n ve
a risto k ra tla rla e it kon um d a o ld u k larn sylem eleriyle b ir
propaganda sava b a g sterd i (a.g.e.: 2 1 3 -1 4 ).
Bir dier kyl- kentli ii ittifak da Fransann merke

zindeki dalarda ekiyalarn ynettii bir hareket olan Tuchinlerdi. Bu hareket iinde zanaatkarlar krsal nfusa zg bir
rgtlenmeye dahil olmulard (Hilton 1073:128).
Kyllerle kentlileri birletiren ey, ikisinin de toplumsal
farkllklar ortadan kaldrmak istemesiydi. Norman Cohnun
da belirttii zere, bu durum ok eitli belgelerle de sabittir:
Y oksu llar s rek li alyo r, en d ie iind e alp gzya d
kyor, asla k alp ten g lem ezken, zen g in le r glp a rk la r sy
lyor diye y a k n a n y o k su lla rn d eyileriyle...
...h erk es b ir d i e rin in sahip olduu k ad ar m lke sahip o lm al,
oysa b izim b iz im d iyeb ilece im iz h i b ir ey im iz yok. B yk
lo r tla r b t n m lke sah ip k en yoksu l h a lk n acd an , s k n td a n
b ak a b ir ey i y o k diyen d in i p iyeslerle...
H kim ler, subaylar, k ilise grevlileri, belediye y n eticileri.
N eredeyse ta m a m soygunculuk yaparak geim in i kazanyor.
H epsi yok su llarn zerin den sem iriyor, hepsi yok su llar ya
m alam ak istiyor. Gl zayf soyar ya da iyi alan ad am lar
yapyor buday ekm eini, am a asla ineyem iyorlar, yok o n lara
k alan tek b ir m sr paras, iyi arap tan ken d ilerin e tek k alan
p osas ve iyi giysilerden k alan sa sade er p ...L ezzetli olan, iyi
olan h er ey soy lu larn ve ru hban s n fn n oluyor... e le tirile ri
n i g etiren , ok o ku n an hicivlerle (N. Cohn 1 9 7 0 ; 9 9 -1 0 0 ).
Bu yaknmalar, halkn 14. yzyl Floransa siyasi dilinde s

rasyla zengin ve fakir anlamna gelen koca kular ve kk
kular, imanlar ve zayflar arasndaki eitsizliklere duy
duu kzgnln ne kadar derin olduunu gstermektedir. 1381
67
Caliban ve Cad
ngiliz Kyl Ayaklanmasnn rgtlenmesi srasnda, John Bali

hepimiz ayn koullara sahip oluncaya dek ngilterede hibir
ey yolunda gitmeyecek diye ilan etmitir (a.g.e.: 199).
Daha nce de grdmz gibi, daha eit bir toplum iin
duyulan bu arzunun esas ifadeleri, yoksulluun yceltilmesi
ve mallarn komnizmiydi. Bununla birlikte, eitliki bir bak
asnn bu olumlan yansmasn ayn zamanda en ak ekil
de heretik mezhepler iinde olmak zere, ie kar gelitirilen
yeni bir tutumda bulmaktayd. Bir yanda Fransz Waldocularn (Lyon fakirleri) ve baz manastr retilerinin yelerinin
benimsedikleri iin reddi stratejisi vard. Bunlar dnyevi
kayglardan uzak durma arzusuyla, geimlerini dilenerek ya da
toplumun desteiyle salyorlard. Dier yandaysa en bilinli
ifadesini takipilerine Soylularn gzel evleri var, bizimse sa
dece iimiz ve skntlarmz; oysa her ey bizim almamzla
retiliyor diye seslenen ngiliz Lollardlarnm propagandasn
da bulan, iin, zellikle de kol emeinin deerli klnmas eili
mi yer alr (a.g.e., Christie-Murray 1976:114-15).
phesiz askeri bir snfn egemenlii altndaki bir top
lumda olduka yeni olan, iin deerine yaplan bu vurgu, esas
itibariyle feodal gcn keyfiliini hatrlatma ilevi gryor
du. Ancak bu yeni farkndalk, feodal sistemin knde ok
nemli bir rol oynayan yeni toplumsal glerin ortaya kn
da gstermektedir.
in bu ekilde deerli klnmas, ksmen zanaatkrlann
yannda alp yerel pazar iin reten usta ve raklardan,
ounlukla da ihra etmek zere retim yapan sanayilerde
zengin tccarlar iin alan cretli gndelik iilerden oluan
kentli proletaryann oluumunu yanstr. 14. yzyla gelindi
inde Floransa, Siena ve Flamanyada tekstil endstrisinde
4.000 kadar gndelik iiden (dokumaclar, kastarlayclar, bo
yaclardan) oluan kmelenmelere rastlamak mmknd. On
lar iin ehir hayat yeni bir serflik trnden ibaretti, sadece
artk hareketlerini son derece sk bir ekilde kontrol eden ve
en zorba snf ynetimini dayatan kuma tccarlarnn emri al
tndaydlar. Kentli cretli iiler dernek kuramyorlard, hatta
ne sebeple olursa olsun herhangi bir yerde toplanmalar bile ya
saklanmt, silah ya da i aletlerini bile yanlarnda tayamyorlar, lm korkusundan greve gidemiyorlard (Pirenne 1956;
132). Floransada hibir sivil hakka sahip deillerdi, kalfalarn
aksine herhangi bir loncann ya da esnaf rgtlenmesinin bir
paras deillerdi, tccarlarn elinde en zorba istismarlara ma
ruz kalyorlard. Bu tccarlar kent ynetimlerinin kontroln
elinde bulundurmann yan sra kendilerine ait bir mahkemeye
sahiplerdi. Kendileri ceza dokunulmazlna sahipken, en ufak
bir bela tehdidi grdklerinde bu iileri ihbar ediyor, tutuklu
yor, onlara ikence ediyor ve onlar asyorlard (Rodolico 1971).
te toplumsal protestolarn en ar biimlerine bu i
iler arasnda rastlanyor ve heretik fikirler en yaygn olarak
bu kesim tarafndan benimseniyordu (a.g.e.: 56-59). 14. yzyl
boyunca zellikle Flamanyada kuma iileri rahiplere, soylu
lara, tccarlara ve hatta ana loncalara kar srekli isyan halin
deydiler. 1348te Brugesde ana loncalar g kazandklarnda
onlara kar ayaklanmay srdrdler. Ghentte 1335 ylnda
yerel burjuvazinin gerekletirdii bir isyan, yerini kol eme
iyle geimini salayanlar dnda her trl otoritenin ortadan
kaldrlmasn amalayan bir ii demokrasisi kurmay ama
layan dokumaclarn isyanna brakt (Boissonnade 1927: 31011). Bu isyan prens, soylu snf, ruhban snf ve burjuvaziyi de
ieren muazzam bir koalisyon tarafndan bastrldktan sonra,
dokumaclar 1378de bir deneme daha yaptlar ve (belki biraz
abartl da olsa) tarihe bilinen ilk proletarya diktatrl
olarak geecek bir baar elde ettiler. Peter Boissonnadee gre
amalar kalfalar ustalara kar, cretlileri byk giriimci
lere, kylleri ise lortlara ve ruhban snfna kar ayaklandr
makt. Alt yandan kk ocuklar dnda tm burjuva sn
fn ve soylular ortadan kaldrmay amaladklar syleniyor
du (a.g.e. 311). Yalnzca 1382de Roosebecquete bir meydan
savanda yenilgiye uradlar, bu savata aralarndan 26.000
kii hayatn yitirdi (a.g.e.).
Bruges ve Ghentteki olaylar mnferit durumlar deildi.
Almanyada ve talyada zanaatkrlar ve iiler her frsatta
ayaklanarak yerel burjuvaziyi her daim korku iinde yaamaya
zorluyorlard. Floransada 1379 ylnda Floransak tekstil en
69
Caliban ve Cad
dstrisinin gndelik iileri Ciompinin nderliinde iktidar

ele geirdiler.^** Onlar da bir ii hkmeti kurdular, ancak bu
hkmet 1382 yhnda tamamen yenilene kadar ancak birka
ay varlk gsterebildi (Rodolico 1971). Benelks lkelerindeki
Liegeli iiler daha baarlyd. 1384te bir yzyldan uzun s
ren bir ayaklanmay bastramayan soylular ve zenginler (b
ykler) teslim oldular. O gnden sonra kenti tamamen...
belediye ynetiminin hkimi ...loncalar ynetmeye balad
(Pirenne 1937: 201). Zanaatkrlar da 1323ten 1328e kadar s
ren ayaklanmada kylleri desteklediler. Pirenne bu ayaklan
may zgn bir toplumsal devrim giriimi olarak yorumlar
(a.g.e.;195). Dzene aka bal olan bir Flamann da zama
nnda belirttii gibi, syan salgn o dereceye ulamt ki in
sanlar canlarndan bezmiti (a.g.e.: 196). Bu yzden, 1320den
1332ye kadar Ypresin iyi insanlar, onlar halktan koru
yan, iinde yaadklar kentin i burlarnn yklmasna izin
vermesin diye Krala dil dkp durdu (a.g.e.: 202-203).
K ara lm ve Em ek K rizi
Nfusun ortalama olarak yzde otuz ile krkn krp gei

ren Kara lm ortaa mcadelelerinde bir dnm noktasna
iaret eder (Ziegler 1969: 230). nsanlarn hastalklara kar di
rencini kran Byk Ktlkn (1315-22) ardndan gelen (Jordan
1996) bu ei benzeri grlmemi nfus ykm, Avrupann top-
Ja qu erie.
Kyller 1 3 2 3 te
Flam anya da,
1 3 5 8 de
F ran sada, 1 3 8 1 de
ngiltere'de, 1370
ve 1 3 8 0 yllarnda
Floransa, G hent ve
P ariste silahlara
sarld.
70
lumsal ve siyasi hayatn nemli lde deitirerek adeta yeni

bir a at. Gittike yaylan hastalklarn katlanarak artan et
kileri toplumsal hiyerarileri ters yz etti. lmle bu derece ili
dl olmak toplumsal disiplini olduka zayflatt. Anszn lme
ihtimaliyle kar karya kalan insanlar ie, toplumsal ve cinsel
dzenlemelere bo vererek gnlerini gn etmeye, gelecek kay
gs olmakszn elenmeye altlar.
Ancak vebann en nemli sonucu, snf atmasndan kay
naklanan emek krizinin younlamas oldu. gcndeki bu
hzl d emei olduka azaltrken maliyetini nemli lde
arttrd ve insanlarn feodal ynetimin prangalarndan kurtul
ma kararlln arttrd.
Christopher Dyern da belirttii gibi, salgnn neden ol
duu emek ktl g ilikilerini alt snflarn lehine evirdi.
Toprak ktl olduunda, kylleri kovulma tehdidiyle kont
rol altnda tutmak mmknd. Ancak nfus azalp da top
raklar bollanca lortlarn tehditleri nemini yitirdi. Kyller
artk zgrce hareket ederek yerleebilecekleri yeni topraklar
bulabiliyorlard (Dyer 1968: 26). Bylece rnler rr, hay
vanlar tarlalarda babo gezinirken kyller ve zanaatkrlar
birden duruma hkim olmaya baladlar. Bu yeni gelimenin
bir belirtisi de baka topraklara ya da lkelere kitleler halinde
gme tehditleriyle beslenen kira grevlerinin artyd. Manor kaytlarnn ksaca deftere geirdii zere, kyller para
demeyi reddediyorlard (negant solvere). Ayrca artk kural
lara daha fazla uymayacaklarn (negant consuetudines) ilan
ederek lortlarn evlerini tamir etme, hendekleri temizleme ya
da kaan serflerin peine dmeleri iin verdii emirlere al
drmyorlard (a.g.e: 24).
14.
yzyln sonuna gelindiinde kira demenin ve hiz
metleri yerine getirmenin reddi, kolektif bir olgu haline gel
di. Kyler rgtl bir ekilde kira, vergi ve avarz demelerini
kesmeye, parasallatrlm ykmllkleri yerine getirmeme
ye, feodal iktidarn ana aygtlar olan manor mahkemelerinin
kararlarn ciddiye almamaya baladlar. Bu balamda, feodal
dzenin dayanmakta olduu snf ilikilerinin alt st oluu,
denmeyen kira ve gerekletirilmeyen hizmet miktarndan
71
Caliban ve Cad
ok daha nemli bir hal ald. 16. yzylda soylularn grlerini

yanstan bir yazar durumu u ekilde zetler:
K yller ok ze n g in ... ta a t n e bilm iy o rlar, y asalar u m u rla rn
da deil, soy lu larm o rtad an k a lk m a sn istiy o rlar... T op rak la
rm z iin n e k ad ar k ira alaca m za k e n d ileri k a ra r v erm ek
istiy o rla r (a.g.e.: 33).
Emein maliyetinin artmasna ve feodal rant sisteminin

kmesine cevaben, alma ykmllklerini yenileyerek,
kimi durumlarda da klelii yeniden canlandrarak emein
smrsn arttrma ynnde pek ok giriimde bulunuldu.
Floransada 1366da kle ithal edilmesi yasal hale getirildi.^
Ancak bylesi nlemler snf atmasn krklemekten te
ye geemedi. ngilterede soylular azami creti kstlayan bir
Yasas araclyla emein maliyetini hafifletmeye alt, bu
abann sonucu ise 1381 Kyl Ayaklanmalar oldu. Bu ayak
lanmalar blgeden blgeye yaylarak binlerce kylnn kral
la konumak iin Kentten Londraya yrmesiyle son buldu
(Hilton 1073, Dobson 1983). Fransada da 1379, 1382 yllar
arasnda bir devrim kasrgasna ahit olundu (Boissonmade
1927: 314). Proleter isyanlar, krk dokumacnn ve ayakkabc
nn asld Beziere de yayld. Montpellierde ayaklanan iiler,
Noelde bir libre Hristiyan etini alt peniye satacaz diye ilan
ettiler. Carcassone, Orleans, Amiens, Tournai, Rouen ve nihayet
Pariste ayaklanmalar patlak verdi. Pariste 1413te ii demok
rasisi iktidara geldi.^ talyada en nemli ayaklanma Ciompi is
yanyd. 1382 Temmuzunda Floransal kuma iilerinin hk
mette yer almak zere burjuvaziyi zorlamalaryla balayan bu
ayaklanmada yine iiler cretlilerin demekle ykml olduu
btn borlar iin bir moratoryum ilan ederek znde proletar
ya (Tanrnn insanlar) diktatrl olarak adlandrlabilecek
bir sistem kurdular, ancak ksa srede soylularm ve burjuvazi
nin birleik kuvvetlerince datldlar (Rodolico 1971).
John Ballun mektuplarnda tekrar tekrar gze arpan
imdi tam zaman cmlesi 14. yzyln sonlarnda Avrupal proleterlerin halet-i ruhiyesini ok iyi yanstr. Bu srada
Floransada arkfelek, talihlerinin eli kulandaki dnnn
72
simgesi olarak, tavernalarn ve atlyelerin duvarlarndaki ye

rini almt.
Bu srete, kyl ve zanaatkr mcadelelerinin siyasi ufku
ve rgtsel boyutlar geniledi. Btn blgeler meclisler olu
turarak ve silahlanarak ayakland. Kimi zaman da kyller
eteler oluturarak lortlarn kalelerine saldrdlar ve serfliklerinin yazl belgelerinin sakland arivleri yok ettiler. 15.
yzyla gelindiinde kyllerin ve soylularn kar karya ge
lileri, Ispanyada 1462den 1486ya dek sren remansas sava
gibi gerek savalara dnt.^ Almanyada 1476da kavalc
Hansn yrtt komployla birlikte bir dizi kyl sava
ba gsterdi. Bu savalar bundschuch (Kyl birlii) nderli
inde 1493 ve 1517 yllar arasnda drt kanl ayaklanma hali
ni alrken, 1522-1525 yllar arasnda drt lkeye yaylan, ger
ek anlamda bir savala doruk noktasna ulat (Engels 1977,
BlickIe 1977).
Bu rneklerin hepsinde asiler feodal ynetime kstlama
lar getirilmesini talep etmekle yetinmedikleri gibi, yalnzca
daha iyi hayat artlar iin pazarlk yapmaktan d sakndlar.
1381 yl Kyl Ayaklanmasnda ngiliz kyllerinin de belirt
tii gibi eski usul ortadan kaldrlmalyd. Gerekten de 15.
yzyln balarnda ayaklanma siyasi ve askeri olarak yenilgiK ara lm Avrupa nfusunun te birini yok
etti. Bu, toplum sal ve siyasi olarak Avrupa
tarihinin b ir dnm noktasyd.
73
Caliban ve Cad
ye uram, nderler vahice idam edilmi olsa da en azmdan

ngilterede serflik ve villein lik neredeyse tamamen yok olmu
tu (Titow 1969: 58).
Bu dnemi Avrupal proleterlerin altm anm takip ettii
sylenir (Marx 1909,1. Cilt, Braudel 1967: 128 ve devam). 15.
yzyln, lmn dansnn ve memento morinin* bys altn
daki bir dnya olarak, ikonografik biimde lmszletirildii
kanonik temsillerinden tamamen farkl bir tanmlamadr bu.
Thorold Rogers ortaa ngilteresinde cretler ve hayat
artlar zerine yapt nl almasnda bu dnemin olduk
a topik bir imgesini verir. ngilterede hibir zaman, der
Rogers, cretler bu kadar yksek, yiyecek bu kadar ucuz olma
mt (Rogers 1894: 326 ve devam). Pazar gnleri ve belli bal
tatillerde almamalarna ramen, iiler bazen yln her gn
cret alyordu. verenler tarafndan yeme ime masraflar kar
lanr, evleriyle ileri arasndaki mesafeye gre viaticum deni
len yol parasn alrlard. Bunlarn yannda cretlerini para
olarak almay ve haftann be gn almay talep ediyorlard.
leride de deineceimiz gibi, bu bolluun boyutlarna
pheyle yaklamak iin nedenler mevcuttur. Ancak Avrupal
kyllerin geni bir kesimi ve kentli iiler, 15. yzylda daha
nce ei benzeri grlmemi bir g elde etmiti. Emek ktl
stnln kendilerine gemesini salarken, hizmetleri iin
birbirleriyle rekabete tutuan iverenleri grdke deerleri
nin daha da farkna vardlar ve yzyllar boyunca sregelen
itibarszlatrma ve itaat son buldu. Yksek cret talep etme
skandal iverenlerin gznde yalnzca iilerin haddini bil
mezliinin gstergesiydi. Bu haddini bilmezlik kendisini, a
lmay reddetmeleri ya da sadece ihtiyalarn karladktan
sonra (ki artan cretlerle birlikte bunu daha da hzl yapabi
liyorlard) almaya devam etmek istemelerinde, uzun sreli
iler yerine yalnzca snrl grevlerde almak zere gster
dikleri inat ve kararllkta, cretlerin yan sra baka ikramiye
* Fani olduunu h atrla, leceini h atrla veya lmn h atrla bii
m inde evrilebilecek L atince b ir deyi. Ayrca bu deyi, ayn am ac ta
yan fakat fark l ek il ve kon sep tleri ku llanan eitli sanat eserleri iin de
ku llan lr ki buradaki am a da insan lara fa n ilik le rin i, lml oldu klar
n latrlatm ak tr.
74
Sarsm ak Gerek B t n Dnyay
ler de talep etmeleri ve gsterili giyim kuamlaryla zamann

toplumsal eletirmenlerine gre lortlardan ayrt edilemez hale
gelmelerinde belli ediyordu. Mirour de Vomme da, John Gower
(1378), Artk uaklar efendi, efendiler de uak oldu diye yak
nyordu, Kyller hr adamlar taklit etmeye alyor, onla
rn klk kyafetlerine brnyorlar (Hatcher 1994:17).
Kara lmden sonra toprakszlarn hayat artlar da iyi
leti (Hatcher 1994). Bu yalnzca ngiltereye zg bir durum
da deildi. 1348de Normandiyal rahipler topraklarn ekip
bimek iin, yzyln banda alt klenin kazandndan daha
azn kabul etmeye raz tek bir kii bile bulamadklarndan ya
knyorlard. talya, Fransa ve Almanyada cretler iki, kat
na kmt (Boissonnade 1927: 316-20). Ren ve Tuna toprakla
rnda gnlk tarmsal cretlerin satn alma gc bir domuz ya
da koyunun fiyatna eit hale gelmiti, bu rakamlar kadnlar
iin de geerliydi, aslnda kadn ve erkeklerin kazanlar ara
sndaki fark Kara lmn ortaya kyla olduka azalmt.
Btn bunlar, Avrupal proleterler iin 19. yzyla kadar
emsali grlmemi hayat artlarna kavumay baarmann
tesinde serfliin de son bulmas anlamna geliyordu. 14. yz
yln sonlarna doru topraa bamllk pratikte son bulmutu
(Marx 1909,1. Cilt: 788). Her yerde serfierin yerini ancak ciddi
bir geri dn karlnda almay kabul eden -toprak sahibi
ya da kirac- bamsz iftiler almt.
Cinsellik P o litik as, D evletin Ykselii ve K ardevrim
Ancak 15. yzyln sonlarna gelindiinde toplumsal ve si

yasi alann her dzeyinde bir kardevrim ba gstermekteydi.
lkin, siyasi otoriteler en gen ve isyankr iilerin cinsellie
zgrce ulamalarn salayan, hain bir cinsellik politikas iz
leyerek bu iileri kendi saflarna katmaya alt ve snf antagonizmasn proleter kadnlara kar bir antagonizma haline
getirdi. Jacques Rossiaudnun Medieval Prostitution da (1988)
da belirttii zere, Fransada belediye yetkilileri, kurbanlarn
alt snf kadnlar olmas kouluyla, pratikte tecavz su olmak
tan kard. 14. yzylda Venedikte, bekr bir proleter kadna
tecavz etmenin cezas, bu ou kez toplu tecavz biiminde
75
C aliban ve Cad
gereklese de, bileklere vurmann tesine nadiren geiyordu

(Ruggeiero 1989: 91-108). Bu durum Fransann pek ok kenti
iin de geerliydi. Burada, toplu tecavz yaygn bir eylem halini
almt. Tecavzcler kendilerini saklamak ya da klk dei
tirmek gerei duymakszn, ikiden on beliye deien gruplar
halinde, geceleri kurbann evini basyor ya da kurban sokak
larda srklyor, ona aka, bara ara tecavz ediyorlard.
Bu oyuna ortak olanlar, gen kalfalar, ev ilerine bakan hiz
metliler ve hali vakti yerinde ailelerin meteliksiz oullaryd.
Hedef olarak seilen kadnlarsa efendilerinin kapatmalar
olduu sylenen, hizmetilik ya da amarclk yapan yoksul
kzlard (Rossiaud 1988: 22). Rossiaudnun bir snf protesto
su olarak, -ekonomik koullar yznden uzun yllar boyunca
evlilii ertelemek zorunda kalan- proleter erkeklerin zengin
lerden intikam almas ve kendilerine ait olan geri alm asnn
bir yolu olarak grd bu saldrlara ortalama olarak kentin
erkek nfusunun yars bir ekilde mdahil olabiliyordu. An
cak bu durumun sonular tm iiler iin olduka ykcyd.
Yoksul kadnlara devlet destekli bir ekilde tecavz edilmesi,
feodalizm kart mcadelelerde salanan snf dayanmas
n zedelemiti. ehirde kacak bir ayaklanmadan duyduklar
korkuyu ve yoksullarn, stnl ele geirmeleri halinde, ka
rlarn alp ortaklatracaklarna dair kanlarn taknt haline
getiren yetkililer, bu politikalarn neden olduu karklklar
(kavgalar, geceleri macera peinde sokaklar arnlayan, kamu
huzurunu bozan genlik etelerinin varl) toplumsal gergin
liklerin azaltlmasna karlk denmesi gereken bedeller ola
rak gryordu (a.g.e.: 13).
Efendiler tarafndan olduu kadar hizmetkrlar tarafn
dan da rahatlkla gzden karlan proleter kadnlarn demek
zorunda kaldklar bedel azmsanamaz boyutlardayd. Bir kez
tecavze urayan kadnlarn eski toplumsal statlerini elde
etmeleri hi de kolay deildi. ereflerini yitiren bu kadnlar
ya kenti terk etmek ya da fahielik yapmak zorunda kalyordu
(a.g.e., Ruggiero 1985: 99). Ancak madur durumda kalan sade
ce onlar da deildi. Tecavzn yasallatrlmas, snf fark g
zetmeksizin btn kadnlar deersizletiren youn bir kadn
76
15. yzyl A lm anyasna a it b ir gravrden bir gen elev tasviri.

Genelevler, toplum sal protesto, h eretiklik ve ecinsellie kar bir are
olarak grlyordu.
dmanl havas yaratt. Bu ayn zamanda toplumun kadn

lara iddet uygulanmasna kar hassasiyetini zayflatarak yine
ayn dnemde ba gsteren cad avlarnn ortamn hazrlad.
lk cad davalarnn balangc ve Engizisyonun ilk kez sadece
kadnlardan oluan bir heretikliin ve eytana tapan bir mezhe
bin varln kaytlara gemesi 14. yzyln sonlarna denk gelir.
Prenslerin ve belediye yetkililerinin iilerin isyanlarn
datmak iin yrrle koyduu ayrmc cinsel politikalarn
bir dier zellii de ilk kez belediye genelevlerinin kurulma
syla balayp btn Avrupaya yaylacak ekilde fahieliin
kurumsallamasyd. O srada geerli olan yksek cret rejimi
nin mmkn kld devlet eliyle uygulanan fahielik, proleter
genliin iinde bulunduu kargaala kar faydal bir are
olarak grlmt. Bu genlik la Grand Maisonda -Fransada
ki genelevin ad- daha nceleri yal adamlara bahedilen bir
ayrcaln keyfini karyordu (Rossiaud 1988). Belediye gene
levi ayn zamanda pek ok Avrupa kentinde (rnein, Padova
ve Floransa) olduka yaygn ve aleni olarak yaanabilen, ancak
77
15. yzyl A lm anyasna a it b ir gravrden bir gen elev tasviri.

Genelevler, toplum sal protesto, h eretiklik ve ecinsellie kar bir are
olarak grlyordu.
dmanl havas yaratt. Bu ayn zamanda toplumun kadn

lara iddet uygulanmasna kar hassasiyetini zayflatarak yine
ayn dnemde ba gsteren cad avlarnn ortamn hazrlad.
lk cad davalarnn balangc ve Engizisyonun ilk kez sadece
kadnlardan oluan bir heretikliin ve eytana tapan bir mezhe
bin varln kaytlara gemesi 14. yzyln sonlarna denk gelir.
Prenslerin ve belediye yetkililerinin iilerin isyanlarn
datmak iin yrrle koyduu ayrmc cinsel politikalarn
bir dier zellii de ilk kez belediye genelevlerinin kurulma
syla balayp btn Avrupaya yaylacak ekilde fahieliin
kurumsallamasyd. O srada geerli olan yksek cret rejimi
nin mmkn kld devlet eliyle uygulanan fahielik, proleter
genliin iinde bulunduu kargaala kar faydal bir are
olarak grlmt. Bu genlik la Grand Maisonda -Fransada
ki genelevin ad- daha nceleri yal adamlara bahedilen bir
ayrcaln keyfini karyordu (Rossiaud 1988). Belediye gene
levi ayn zamanda pek ok Avrupa kentinde (rnein, Padova
ve Floransa) olduka yaygn ve aleni olarak yaanabilen, ancak
77
Caliban ve Cad
Kara lm sonras nfus artn engelledii gerekesiyle kor

ku uyandrmaya balayan ecinsellie kar da bir are olarak
grlyordu (Otis 1985).^^
Bylece 1350 ve 1450 yllar arasnda, talya ve Fransann
her kent ve kynde, kamu tarafndan iletilen, vergilerle fi
nanse edilen ve 19. yzyldakini fazlasyla aan sayda gene
lev ald. Sadece Amiensde 1453 ylnda 53 genelev vard.
Ayrca fahielie kar her trl kstlama ve ceza kaldrld.
Fahieler artk kentin her yerinde, hatta ayin esnasnda ki
lisenin nnde dahi mteri toplayabiliyordu. zel kyafet
ler giyme ya da ayrt edici iaretler takma zorunluluundan
da kurtulmulard, nk fahielik resmi olarak kamusal bir
hizmet saylyordu (a.g.e.: 9-10).
Kilise bile fahielii meru bir etkinlik olarak grmeye ba
lamt. Devlet eliyle iletilen genelev, heretik mezheplerin he
yecan uyandran cinsel pratiklerine ve olancla kar bir pan
zehir ve aile hayatn korumann bir yolu olarak grlyordu.
Geriye dnk bir bak asyla, cinsellik kartn oyna
mann ortaa proleterlerini blmede devlete ne derece fayda
saladn sylemek olduka zor. Ancak kesin olan bir ey
varsa o da bu yeni cinsel szlemenin, toplumsal atmann
younlamasna cevaben, mcadelenin genele yaylmasyla
ve snf ilikilerini korumakla ba edebilen tek zne olarak
devletin merkezilemesine yol aan daha byk bir srecin
paras olduudur.
Kitabn ilerleyen blmlerinde de greceimiz zere, bu s
rete devlet snf ilikilerinin nihai idarecisi ve emek gcnn
yeniden retiminin denetisi halini ald. Devlet bu ilevini g
nmze kadar srdrmtr. Bu yetki kapsamnda, devlet g
revlileri pek ok lkede azami creti sabit tutarak emein mali
yetini kstlamak iin yasalar yrrle koydular, artk iddetli
bir ekilde cezalandrlan serserilii yasakladlar (Geremek
1985: 61 ve devam) ve iileri oalmaya tevik ettiler.
Sonu olarak gittike trmanan snf atmas, burjuvazi
ve soylular arasnda yeni bir ittifak domasn salad. Bylesi bir ittifak olmakszn proleter ayaklanmalarn bastrmak
mmkn olamazd. Aslnda tarihiler tarafndan ska dil
lendirilen, ayaklanmalarn siyasi ufkunun darl ve talep

lerinin karmak tabiat yznden zaten baarl olma an
snn olmad iddialarn kabul etmek olduka zordur. Ger
ekte kyllerin ve zanaatkrlarn amalar olduka aikrd.
Herkesin herkes kadar eye sahip olmasn talep ediyorlar
(Pirenne 1937: 202) ve bu amac gerekletirmek iin farkl
blgelerde, askeri yeteneklerden yoksun olmalarna ramen
soylularn iyi eitilmi ordularyla kar karya kalmaktan
korkmayan ve birlikte hareket eden kaybedecek hibir eyi
olmayanlarla birleiyorlard.
Yenilgiye uradlarsa bunun nedeni, feodal iktidarn b
tn kuvvetlerinin -soylu snf, Kilise ve burjuvazi- kendi ile
rindeki geleneksel ayrmlara ramen bir proleter ayaklanmas
korkusuyla birlemeleri ve harekete gemeleriydi. Gerekten
de gnmze kadar ulam olan, soylularla durmakszn sa
vaan ve eitlik, demokrasi bayran tayan bir burjuvazi im
gesi sadece bir tahriften ibarettir. Ortaan sonlar itibariyle
yzmz Toskanadan ngiltereye ve Benelks lkelerine ya
da nereye dnersek dnelim, karmza alt snflar bastrmak
zere soylularla oktan ibirlii yapm olan bir burjuvazi kar.^ nk burjuvazi, kyllerin ve kentlerin demokratik
dokumaclar ve ayakkabclarnn soylulardan ok daha tehli
keli bir dman olduunu fark etmiti. Bu yle bir dmand ki
kentlilerin (burgher) o ok deer verdikleri siyasi otonomilerini
bile gzden karmasna deerdi. Bylece, mutlak devlete giden
yolun ilk adm olarak, kendi komnlerinin surlar iinde tam
egemenlii ele geirmek iin iki yzyl mcadele ettikten son
ra, Prensin hkmne kendi rzasyla boyun een ve soylularn
iktidarn yeniden tesis eden, bizzat kentli burjuvaziydi.
S o n n o tlar
1
M .s. 3 0 0 ylnda Galyay ele geiren Bacaudelar, kaaklardan

oluan bir toplum un en iyi rneini oluturur (Dockes 1982:
87). Bu toplum un hikyesini hatrlam ak anlam l olacaktr. Roma
im paratorluu han ed ann n rakiplerinin birbirleriyle mcadeleleri
yznden iyiden iyiye sk n tlar iinde kalan bu bam sz kyller ve
kleler, tarm aletleri ve aln t atlaryla, babo silahl eteler halinde
(ite bu yzden onlara "savalar etesi deniliyordu) dolam aktayd
(Randers-Pehrson 198 3 : 26). Kent halk da onlara katld ve zerinde
79
Caliban ve Cad
Umut yazan sikkeler basan, liderlerini seen ve adaleti salayan,

kendi kendini yneten topluluklar oluturdular. Sava meydannda
m parator D iocletianm arkada M axim ilian tarafn d an yenilgiye
uratlm alar zerine gerilla savana baladlar. 5. yzylda btn
glerini toplayp yeniden boy gsterdiklerinde ard arkas kesilm eyen
askeri m dahalelerin hedefi oldular. M.S. 4 0 7 ylnda iddetli
bir isyann ba aktrleriydiler. Arm oricadaki (B rittany) savata
im parator K onstantin tarafn d an yenilgiye uratldlar (a.g.e.: 124).
Burada isyanc kleler ve kyller otonom bir devlet rgtlenm esi
yaratarak Rom al grevlileri kovmu, toprak sahiplerinin m allarna el
koymu, kle sahiplerini kleletirm i ve hukuki b ir sistem ile bir ordu
kurm ulard (Dockes 1 9 8 2 :8 7 ). Pek ok kez b astrlm ak istenm elerine
ram en Bacaude kylleri hibir zam an tam am en yenilm em itir.
Roma im paratorlar onlar zapt etm ek iin b arbar igalci kavimlerle
ibirlii yapmak zorunda kalm tr. K onstantin spanyad an
V izigotlar artm ve onlara, Bacaudelar kontrol altna alacaklar
umuduyla, Galyada cm ert topraklar balam tr. H atta H unlar dahi
onlar yenm ek iin seferber edilm itir (Renders-Pehrson 108 3 : 189).
Ancak Bacaudelarn ykselie geen A tilla karsnda V izigotlar ve
A lanilerle birlik te savatn grm ekteyiz.
Roma v illalarnd a (eski Romada st sn flarn ky evi) klelerin
yaad yerlere ergastula denmekteydi. Buralar, zincirlenm i klelerin
kald klar yeralt hapishaneleriydi, pencereleri (zam ann toprak
sahiplerinden b irin in tarifin e gre) klelerin yetiem eyecei kadar
yksekti (Dockes 198 2 : 69). Bunlar, Rom allarn feth etti i, klelerin
saysnn zgr insanlardan ok daha fazla olduu blgelerde
neredeyse her yerde bulunm aktayd (a.g.e.: 208). Ergastula kelim esi
talya ceza hukuku term inolojisinde hl varln korum aktadr,
anlam m ebbet hapistir.
S e rf ekonom isini kleci ve kap italist ekonom iyle k arlatrrk en
M arxn KapitaV in 3. C iltinde syledii ey budur: Em ekinin, [kendi
geim ini kendi salayan] serfin bu durumda ne lde vazgeilmez
yaam gereksinm elerinin zerinde bir art...eld e edebilecei, teki
koullar deim eden kaldnda, emek zam annn kendisi iin emek
zam an ile feodal beyi iin zorunlu emek zam an olarak blnd
orana baldr...Byle koullar altn d a,...art emek onlardan [serfler]
ancak, hangi biim e brnrse brnsn, ekonom i-d bask yoluyla
aln ab ilir (M arx 1 9 0 9 , 3. Cilt: 917-8 [2003: 694-5]).
ngilterede ortak alanlarn ve ortak haklarn nemi zerine bkz, Jo a n
Thirsk (1964), Je a n Birrell (1987) ve J.M Neeson (1993). Ekolojik ve ekofem inist hareketler, ortak alanlara yeni bir politik nem kazandrm tr.
O rtak alanlarn kadnlarn hayatnn ekonom isindeki nem ine ilikin
eko-fem inist yaklam lar iin bkz. Vandana Shiva (1989).
Avrupa kylleri arasnd aki toplum sal k atm an lam a iin bkz. R.
H ilton (1 9 8 5 : 116-17, 141-51) ve J . Z. Titovv (1 9 6 9 : 5 6 -5 9 ). K iisel
zgrlk ve top rak m lkiyeti (ten urial) zgrl arasnd aki ayrm
80
10
zellikle nem lidir. lki k arlk sz alm ak la ykm l olm asna

karn kylnn se rf olm ad an lam n a gelir. kincisiyse kylnn
toprak sahibi olduu, ancak h izm etk rlk grevleriyle ykm l"
olm ad an lam n a gelm ektedir. P ratik te bu ik isi birbirleriyle
akm a eilim i gsterm ekteydi; ancak bam sz kyller m allarn
a rttrm a k iin, ykm llklerin paraya evrilm esinden sonra,
h izm etk rlk ykm llklerini de beraberind e g etiren topraklar
edinm eye baladnda bu durum da da d e iiklikler oldu. Bylece,
villein top rak larn a sahip bam sz k ii stat s nd eki kyller kadar
(liberi) toprak zerinde sn rsz m lkiyet h ak kn a sahip villein ler
(villam , n ativi) de bulunm aktayd, ancak her iki durum da olduka
nadir grlr ve ho karlan m azd (Titow 1 9 6 9 , 5 6 -5 7 ).
Barbara H anawaltn 15. yzyln K ibw orthuna (ngiltere) ait
vasiyetnam eler zerine incelem esi, vasiyetnam elerin yzde 4 1 inde
erkeklerin yetikin erkek ocuklarn kayrd klarn ve sadece yzde
2 9 unda topra tek bana ya da erkek ocuuyla kalakalm karlarn a
m iras brak tk larn ortaya koyar (Hanavvalt 1986b : 155).
Hanavvalt, ortaada kyller aras evlilik ilikisin i bir o rta k lk olarak
grr. M anor m ahkem elerindeki toprak ilem leri, ortak sorum luluk
ve karar alm a biim inde gl bir pratiin var olduuna iaret eder...
Kendileri ya da ocuklar iin toprak satn alm a ya da kiralam a
durum larnda da kar kocann varl hissed ilir (Hanavvalt 1986b:
16). K adnlarn tarm sal emee katlm ve a rt rnler zerindeki
kontrolleri iin ayrca bkz., Shahar (1983: 2 3 9 -4 2 ). K adnlarn eve yasa
d k atk lar iin bkz. B. Hannavvalt (1986b :12). ngilterede hasattan
sonra geriye kalanlar yasa d biim de toplam ak, kadnn ailesine
fazladan tah l salam asnn en yaygn yoluydu (a.g.e.).
Son yllarda yeni nesil fem inist tarihilerin ortaa kadnlar zerine
yapt, dier btn ynleriyle mkemmel olan alm alarnn eksii
budur. Ampirik erevesi halen izilm ekte olan bir alana dair sentetik
bir bak as sunm ann zorluu, kadnlarn toplumsal hayatlarna
ilikin olarak, anne, ii, krsal kesimdeki kadnlar, ehirdeki
kadnlar gibi ou kez toplumsal, ekonom ik deiimlerden ve toplumsal
mcadelelerden soyutlanarak ele alnan tem el snflandrm alara
odaklanan, betim leyici analizlerin tercih edilmesine neden olmutur.
J . Z. Titovvun ngiliz bor klesi kyller iin b e lirtti i gibi: Kyllerin
dncelerinde villein konumunun kiisel b o yu tlarnn neden alm a
ykmllnn glgesi altnda kaldn anlam ak zor deildir...Bu
bam l konum larnn yaratt yetersizlikler ancak nadiren devreye
giriyordu... Oysa bu, alm a ykmll iin, zellikle de kiiyi ara
sra yerine getirm ekle ykml olduu dier hizm etlerin yan sra, her
h afta, h a fta n n ounda toprak sahibi iin alm ak zorunda brakan
h aftalk alm a sistem i iin geerli deildi (Titovv 196 9 : 59).
Langley barahiplerinin el yazmalarnn ilk birka sayfasnda adamlar
hasada gelmediklerinden ya da yeterli sayda olmadklarndan tr para
cezasna arptrlyorlard. Ge geliyor, geldiklerinde de ilerini ya kt ya
81
Caliban ve Cad
11
12
13
14
15
16
da oyalana oyalana yapyorlard. Bazen bir kiinin deil de btn bir grubun
ortalkta grnmedii oluyordu, bu yzden lordun ekini toplanmadan
kalyordu. Gelenlerse sorun karyorlard (Bennett 1 967:112).
K ent (town) ve eh ir (city) arasndaki ayrm her zam an o kadar da
ak deildir. Burada ehri kraliyet ferm an (royal charter), piskoposluk
dairesi ve pazar olan bir nfus merkezi olarak alrken, ken ti dzenli
bir pazar olan ve genellikle ehirden daha kk b ir nfus merkezi
anlam nda kullandk.
Aada 13. yzylda, Picardide k rsal kesim deki yoksulluun
ista tistik le re yan sm as grlm ektedir. M uhtalar ve dilenciler:
% 13; kk b ir toprak parasna sahip o lanlar - b u n larn ekonom ik
durumu o kadar istik rarszd ki kt geen b ir hasat bile h ay atlarn
tehlik eye sokabiliyordu-: % 33; daha fazla toprak sahibi olan
am a h ayvan lar olm ayan kyller: % 36; zengin ift ile r: % 19
(Gerem ek 1 9 9 4 : 57). n g ilterede 1 2 8 0 de dnm den az - b ir aile
geindirm eye yetm eyecek kadar- topraa sahip olan kyller, btn
kyl nfusunun % 2 4 n olutu rm aktayd (a.g.e.).
A adaki ipek eiricilerin in trks, kentlerde yaayan deneyim siz
kadn iilerin iinde bulunduu yoksulluu ortaya koym aktadr:
Her daim ipek eiren bizler
Nasl eki dzen verelim stm ze
Hep plak, hep yoksul
Hep alk, hep susuzluk ekerek... (Gerem eck 199 4 : 65).
Fransz belediyelerin kaytlarnda, eiriciler ve dier cretli kadn
iiler belki de yalnz yaadklarndan ve kendilerini destekleyen bir
aileleri olm adndan fahielerle bir tutuluyorlard. Kentlerde kadnlar
yalnzca yoksulluktan deil ayn zam anda kendilerini taciz karsnda
korum asz brakan kim sesizlikten de muzdariplerdi (Hughes 1975: 21;
Geremek 1 9 9 4 : 6 5 -6 6 ; O tis 1 9 8 5 :1 8 -2 0 ; H ilton 198 5 : 212-13).
O rtaa loncalarndaki
kadm lar zerine incelem eler iin, bkz.
M aryanne Kowaleski ve Ju d ith M. B en n ett (1989), David Herlihy
(1995), W illiam s ve Echols (2000).
(Russsell 1 9 7 2 : 136, Lea 1 9 6 1 : 1 2 6 -2 7 ). Pastoureaux hareketi ayrca
D oudaki olaylar ile 1 2 4 9 da Fransa Kral IX. Louisnin M srda
M slm anlar tarafn d an esir edilmesiyle k k rtlm t (H ilton 1973:
1 0 0 -0 2 ). Kral ku rtarm ak iin, kaba ve b asit insanlardan oluan bir
harekt rgtlenm i, ancak bu harekt hzla ruhban sn f k art bir
karakter kazan m t. 1 3 2 0 yln n baharnda ve yaznda Pastoureaux,
Fransann kuzeyinde tekrar boy gsterdi. Hl Hal Seferlerinin
atm osferinin dorudan e tk isi altndaydlar... D ou da savama
anslar olm adndan, kraliyetin adam lar tarafn d an pskrtlp
datlana kadar btn en erjilerin i, ounlukla yerel konsllerin
su ortaklyla, Fransann gneybatsnda Navarre ve A ragondaki
Yahudi topluluklarna saldrm aya h arcad lar (Barber 1 9 9 2 :1 3 5 -3 6 ).
Albigenlere (Fransann
gneyindeki Albi kenti Katharlar) kar
dzenlenen Hal Seferi, heretiklere kar dzenlenen ilk geni apl
17
18
19
saldn ve Avrupallara kar gerekletirilen ilk Hal Seferiydi. Bu sefer.

Papa III. Innocent tarafndan, 1 2 0 9 dan sonra Toulouse ve Montpellier
blgesinde gerekletirildi. Bu savala birlikte heretiklere yaplan
eziyetler olduka younlat. 1215te III. Innocent, drdnc Lateran
Konsilinde Konsilin yasalarna, heretikleri srgne yollayan, mlklerine
el koyan ve onlar sivil hayattan dlayan maddeler ekledi. Daha sonra
1224te ylnda mparator II. Frederick, heretiklii yaklarak ldrlmeyi
gerektiren bir lesa m aiestatis suu olarak tanm layan Cum a d conservandum
yasasn kartarak bu basklara bir yenisini ekledi. 1 2 2 9 da ise Toulouse
Konsili heretiklerin kim liklerinin belirlenmesi ve cezalandrlmalar
gerektiini buyurdu. Heretik olduu kantlananlar ve bunlar himaye
edenler kazklara balanp yakld. H eretiklerin bulunduu evler ykld
ve sahip olduklar topraklara el konuldu. nanlarndan vazgeenler
hapse atlrken, inanlarn muhafaza edenler atee yolland. Daha sonra
1231-1233 yllarnda IX. Gregorio srf heretiklii ortadan kaldrmak
amacyla zel bir mahkeme kurdu: Engizisyon. 1 2 5 2 de zam ann belli
bal teologlarnn da fikir birliiyle. Papa IV. Innocent sapknlara ikence
yaplmasn yasallatrd (Vauchez 1 9 9 0 :1 6 3 ,1 6 4 ,1 6 5 ).
Andre Vauchez, Engizisyonun b aan sn kulland usullere balar.
pheliler tam bir gizlilik altnda yakalanm aktayd. lkin yalnzca
kam usal m akam larla ibirlii iinde, toplantlar basm akla yetinilse
de sonralar Waldocular ve K atharlar yeraltna ekilm eye zorlannca,
pheliler sebep b elirtilm eksizin m ahkeme nne kartlm aya
baland. Sorgulam a srecine de ayn gizlilik hkim di. Sanklara
neyle sulandklar sylenmemekte ve kendilerini ihbar edenler
aklanm am aktayd. pheliler yoldalarn ihbar etm eleri ve bu
itiraflarn gizli tutm alar artyla serbest braklyorlard. Bylece
heretikler yakalandklarnda kendi cem aatlerinden birin in onlar ihbar
edip etm ediini hibir koulda bilem iyorlard (Vuachez 19 9 0 : 167-68).
Italo Mereunn de b elirtti i gibi. Roma Engizisyonunun bu faaliyetleri
Avrupa kltr zerinde derin izler brakm , gnmzde halen yasal
dzeni yozlatrm aya devam eden bir hogrszlk ve kurum sal
phe ortam yaratm tr. Engizisyonun brakt miras, belli belirsiz
sulam alara ve tazyik hapsine dayal, phelilere sular oktan
sabitm iesine muamele eden bir phe kltrdr (Mereu 1979).
Burada Friedrick Engelsin, kyllerin ve zanaatkrlarn feodal o tori
teye kar k larn a ilikin heretik inanlar ile esas itibaryla ruhban
sn fn protesto eden kent sakin lerin in in an larn : birbirinden ayrd
n h atrlatm ak ta fayda var (Engels 1977: 43).
Para ekonomisinin ykseliinin yan sra yoksulluun politikletirilmesi.
K ilisenin yoksullarakartutum unukesin olarak deitirm iti. 13. yzyla
kadar Kilise yoksullua kutsal bir stat kazandrm, kyllerin iinde
bulunduklar durumu kabullenmelerini ve zenginleri kskanm am alarn
salamak iin sadaka datmt. Pazar vaazlarnda rahipler, cennette
sann yan bana oturarak, zengin ama cim ri komusunun ateler
iinde yann izleyen yoksul Lazarusunkine benzer bir sr hikye
83
C aliban ve Cad
20
21
-1
anlatrlard. Sancta paupertasm (kutsal yoksulluk") yceltilmesi ayn

zamanda zenginlere kurtulua kavumak iin bata bulunmalar
gerektii grn kabul ettirm eye de yaramt. Bu taktik Kiliseye
ihtiya sahiplerine datlmak zere nemli lde toprak, bina ve para
kazandrm, bylece Avrupann en zengin kurumlarndan biri haline
gelmesini salamt. Ancak yoksullarn says artm aya ve heretikler
K ilisenin agzlln, yozluunu eletirmeye baladnda, ruhban
snf yoksulluk vaazlarn bir tarafa brakp pek ok distinguo getirdi.
13. yzyldan itibaren Kilise, tevazu ve maddi karlar hor grmenin bir
gstergesi olarak, yalnzca gnll yoksulluun Tanr tarafndan erdem
olarak kabul edildiini ileri srmeye balad. Bu da aslnda sokaklarda ve
ehir kaplarnda dilenenlere deil de yalnzca hak eden yoksullara, yani
fakir dm soylu snfna mensup kiilere yardm edilmesi anlamna
geliyordu. Tembellikle ya da dolandrclkla sulanan bu ilk grup her
zaman pheyle hor grlyordu.
VValdocular, geimlerini nasl salayacaklarn oka tartm tr. Bu
tartm alar sonunda 1218 Bergamo Toplantsnda hareketin iki nemli
kola ayrlmasyla son buldu. Fransz VValdocular (Lyon fakirleri) sadakayla
geinmeyi yelerken Lombardiyal Waldocular kiinin kendi emeiyle
geinmesi gerektiini ortaya atarak ii kolektifleri ya da kooperatifleri
(congregationes laborantiuni) kurmaya balad (di Stefano 1950; 775).
Lombardiyal VValdocular zel mlke (ev ve dier mlkler) sahip olmaya
devam ettiler, evlilik ve aile hayatn onayladlar (Littie 1 9 7 3 :1 2 5 ).
Holmes 1975: 202, N. Cohn 1970; 215-17, Hilton 1973: 124). Engelsin
de b elirttii gibi, Taboritler, Bohemyadaki Alman soyluluuna kar ge
lien bir ulusal zgrlk hareketi olan H ussitlerin devrimci, dem okratik
kanadn oluturm aktaydlar. Engels onlarn hakknda yalnzca talep
leri kyllerin ve kentli alt snfn feodal baskya son verme arzusunu
ortaya koym aktadr dem itir (Engels 1977: 44n). Ancak olaanst
hikyeleri H.C. Leanm The Inquisition o f t h e M iddle Ages adl kitabnda
ok daha etraflca anlatlm aktadr (Lea 1961: 523-40). K itapta Taboritlerin, saflarnda soylu yahut st dzey kiileri istemeyen ve cum huri
yeti eilim leri olan kyller ve sradan insanlar olduklarn grrz.
1 419da Pragdaki Hussitler, saldrya uradktan Tabor dalarna yer
letikten sonra Taboritler adn almlardr. Burada kendilerine yeni
bir kent kurmu, bu kent de hem Alman soylularna kar bir direni
merkezi hem de kom nizm in deneyimlendii bir alan haline gelmitir.
Hikyeye gre, Praga geldiklerinde herkesin sahip olduklarn ortakla
trm as iin ortaya geni sandklar amlardr. M uhtemelen bu kolektif
dzenin mr ksa olmutur, ama ruhu yok oluundan ok uzun zaman
sonraya kadar m uhafaza edilebilm itir (Demetz 1 9 9 7 :1 5 2 -1 5 7 )
Taboritler kendilerini daha lm l Calixtinlerden ayrm lardr, nk
am alar arasnda Bohemyann bam szl ve istim lk e ttik leri
m lklerin alkonm as da bulunm aktayd (Lea 1 9 6 1 :5 3 0 ). Ancak Hussit
harek etin i yabanc dm anlar karsnda bir arada tu tan inan larn n
u drt m addesine bal kalm lardr:
I. T an rn n szn zgrce telk in etm ek

II. (arap ve ekm ekle) komnyon
III. Ruhban sn fn n dnyevi m lkiyet zerindeki hkim iyetine
son verilm esi ve sa ile havarilerin evanjelik hayatna geri dn
IV. Herhangi b ir kii ya da kouldan bam sz olarak, ilahi yasaya
kar btn sald rlarn cezalandrlm as
B irlik olm aya h e r zam an k in d en ok ih tiy a v ard . H ussit isy a n n
b a s trm a k zere, K ilise 1 4 2 1 y ln d a T a b o ritle rin ve C a lix tin le rin z e rin e 1 5 0 .0 0 0 k i ilik b ir ordu gnderdi. Lea " 1 4 2 1 y ln d a
H a lla r B ohem yay be kez ig al e tt ile r ve h er s efe rin d e g eri p s
k rt ld le r diye b e lir tir . k i y l so n ra S ien a K o n silinde K ilise,
B ohem y al h e re tik le ri a sk e ri y o llarla yen m en in m m kn olm a
d n a, bu yzden o n la r ablukaya a la ra k t e c r it etm eye ve a b
rak m ay a k a ra r verdi. A ncak bu g iri im de b a a rl o lm ad , H ussit
fik ir le r i, A lm anya, M a ca ris ta n ve Slav b lg elerin d en G neye y a
ylm aya devam e tti.
1 4 3 1 de yine 1 0 0 .0 0 0 k iilik b ir ordu n afile zerlerine srld. Bu
defa tyler rp erten H ussit b irlik le rin in sava ila h isin i duyan Ha
lla r daha sava balam adan m eydan terk e ttile r (a.g.e.). Sonunda
T ab oritleri yok eden. K ilise ve daha lm l H ussitler arasnd aki m za
kereler oldu. Din ad am larnd an oluan diplom atlar C alixtin ler ve Tabo ritle r arasnd aki ayrm zekice d erin letird iler. Bylece, H ussitlere
kar yeni b ir H al seferi b alatld nd a C alixtin ler V atikann h iz
m etind eki K atolik b aro n larn ta ra fn a getiler ve 3 0 Mays 1 4 3 4 ta
rih li Lipan Savanda kard elerini krp geirdiler. O gn 1 3 .0 0 0 den
fazla T aborit sava m eydannda lme terk edildi.
1413'te, Ren kysndaki

G ordiehende inanlar
yznden ldrlen
Jo h n Hus. lmnden
sonra klleri nehre
atlm tr.
83
Caliban ve Cad
22
23
24
25
Dier btn heretik hareketlerde olduu gibi Taboritler arasnda da

kad nlar olduka a k tifti. 1 4 2 0 Prag savanda pek ok kadn savat.
Ayn savata 1 5 0 0 Taborit kadn uzun b ir hendek kazarak hendei ta
larla ve trm k larla korudu (Dem etz 1997).
Bu szler -ta rih i R.B. Dobsona gre ngiliz dilinin tarihindeki en etkile
yici toplumsal eitlik savunusu- kat bir ngiliz Kyl Sava kart olan,
dnemin Fransz vakanvisi Jean Froissart tarafndan, kk drmek
ve aptal gibi gstermek iin Jo h n B alla mal edilmitir. Jo h n Ballun pek
ok defa verdii iddia edilen nutkunun ilk cmleleri (Lord Bernersin 16.yy
evirisine dayanarak) yledir: Siz iyi insanlar! ler ngilterede pek iyi
gitmiyor. Her ey ortak olana kadar, ortada hainler ve efendiler kalmaya
na, hepimiz birlik iinde olup lortlarn bize efendilik taslad gnler son
bulana kadar pek de iyiye gidecee benzemiyor (Dobson 1983:371).
1 2 1 0 ylnda Kilise, lm cezasnn kaldrlm as talebini W aldoculara
ve K atharlara zg, heretik b ir hata olarak nitelendirdi. K ilisenin
btn k artlarn n lm cezasnn kald rlm asn savunduu inanc o
derece glyd ki K ilisey e boyun em ek isteyen her h eretik, dnyevi
iktid arn, n efretle deil adaletle, telala deil ihtiyatla olm ak kaydyla
lmcl b ir gnah ilem eksizin can alabileceini onaylam ak zorun
dayd (M ergivern 1 9 9 7 :1 0 1 ). J . J . Mergivenn da b e lirtti i gibi, heretik
hareket bu sorun konusunda ok daha ahlaki bir tem eli benim sedii
iin, "ironik bir ekilde ortodokslar olduka sorgulanm aya ak bir
uygulamay mdafaa etm ek zorunda b rak m tr (a.g.e.:103).
K atharlar zerindeki Bogomil etk isin in kan tlar arasnda, Bat
Avrupa K atharlarn n Bogomillerden ald iki eser vardr. Bunlar,
W akefield ve Evansn K athar edebiyat zerine incelem esinde anlan
The Vision o fls a ia h ve The S ecret Supper eserleridir (1969: 4 4 7 -4 6 5 ).
Bat Kilisesi iin K atharlar neyse, Dou Kilisesi iinde Bogomiller oydu.
M anieizm leri ve doum kart olm alarnn yan sra, Bizans otorite
leri Bogomillerin radikal anarizm i, sivil itaatsizlii ve sn f n efretin
den korkmaktayd. Presbiteryen Cosmann onlara kar vaazlarnda
belirttii gibi, nsanlarna efendilere boyun ememeyi retiyorlar,
zenginlere svyor, kraldan nefret ediyor, atalarla alay ediyor, boyarlar
suluyor, krala hizm et edenleri Tanr katnda alak ilan ediyor ve serflerin lortlar iin alm alarn yasaklyorlard. H eretik hareketin Bal
kan kylleri zerinde muazzam ve uzun sreli etkisi oldu. Bogomiller
kendi dillerinde vaaz veriyorlard, m esajlar herkes tarafndan anlal
yordu... Gevek rgtllkleri, ktlk sorununa getirdikleri ilgi ekici
zm ve toplum sal protestolara ballklar hareketlerini fiilen yenil
mez klyordu (Browning 1 9 7 5 :1 6 4 -1 6 6 ). Bogomillerin heretik hareket
zerindeki etkisinin boyutlar, 13. yzylda olduka yaygn olarak, ilkin
heretik hareketi ve sonra ecinsellii ifade eden buggery (anal birleme)
szcnn kullanm nda grlebilir (Bullough 197a: 76 ve devam).
K ilisen in ruhban sn fn a evlilii ve m etres hayat srdrmeyi yasak
lam as, itib arn yeniden kazanm a ihtiyacndan ziyade, ok sayda alt
blnm enin tehdidi altnd aki mlkn korum a arzusundan ve rahip
26
27
28
elerinin kilisenin ilerine haddinden fazla karm alarnd an duy

duklar korkudan kaynaklanm aktayd (M cN amara ve Wemple 1988:
9 3 -9 5 ). kinci Lateran Konsili ynetim i, bir nceki yzylda da zaten
benim senm i olan bir karar glendirm iti, ancak daha ncesinde bu
yenilik karsnda bylesine ak bir isyan gzlem lenm em iti. Protes
tolar 1061 ylnda, Parm a piskoposunun Honorious II unvanyla karPapa seilm esine ve hem en ardndan onu -baarsz da olsa- Romay
ele geirmeye alm aya gtren rgtl bir isyanla birlik te zirvesine
ulam t (Taylor 195 4 : 35). 1 1 2 3 ta rih li Lateran K onsili ruhban sn
f iinde evlilii yasaklam akla kalm ad, var olan evlilikleri de geersiz
ilan ederek rahiplerin ailelerini, en nem lisi k arlarn ve ocuklarn
terre ve yoksullua m ahkm e tti (Brundage 1987: 214,216-17).
12. yzyl reform kanunlar, evli iftle rin Paskalya, P entikost ve
Noelle ilikilend irilen Byk Perhiz m evsim i boyunca, yln her Pa
zar, komnyon ncesi festival gnlerinde, gerdek gecelerinde, kadnn
ayba zam annda, ham ilelikte, em zirm e sresince ve kefaret derken
cinsel ilikiden kanm alarn emrediyordu (Brundage 1987: 1 9 8 -99).
Bu kstlam alar yeni deildi. Bunlar aslnda dzinelerce Kefaret k ita
bnda ifade bulan kilise aklnn bir kez daha dorulanm asndan iba
re tti. Yeni olan ey bun larn a rtk on ikinci yzyl K ilise hkm eti
ve disiplininin verim li bir arac haline gelecek ekilde dnm e u
rayan K ilise Yasasyla btnlem i olm alardr. Hem K ilise hem de
halk, ak cezalar ngren yasal b ir zorunluluun gnah k artcn n
nerdii kefaretten farkl bir stat s olacann farkndayd. Bu d
nemde in sanlar arasndaki en zel ilikiler dahi hukukularn ve ceza
uzm anlarnn m eselesi haline geldi (Brundage 1987: 578).
Beguinler ve h eretiklik arasndaki iliki belirsizdir. Carol Neel
tarafn d an nem li bir kilise yneticisi olarak adlandrlan Jam es de
V itry gibi yazarlar, bun larn giriim lerin i heretiklie bir a ltern a tif
olarak desteklem i olm asna ram en, nihayet 1 3 1 2 de Viyana Konsili
tarafn d an, m uhtem elen erkek kontrolnden kaan kadnlara kar
ruhban s n fn n hogrszl yznden, heretiklik phesiyle
sulandlar. Ardndan K ilise n in lanetiyle yok olmaya mahkm
edilen Beguinler kayboldular (Neel 198 9 : 324-27, 329, 3 3 3 , 339).
lenm ek zere yn ykayan, tarayan ve yalayanlara Ciompiler denir
di. Yeteneksiz iiler olarak deerlendirilen ciompiler en aa toplumsal
statye sahipti. Belki de yar plak, yaa ve boyaya bulanm halde ol
duklarndan ciomponun kirli ve kt giyinili anlam na gelen aala
yc bir anlam vard. Bir ciompi olan Sim oncinonun tutuklanp ikence
grd haberinin yaylmasyla Temmuz 1 3 8 2 de ayaklandlar. Gr
ne gre Simoncino, ikence altnda, ciom pilerin birbirlerini dudak
lannd an perek, iverenlerinin kt muamelelerine kar birbirlerini
mdafaa etmeye sz verdikleri gizli bir toplant dzenlediklerini syle
meye zorlanm t. Sim oncinonun tutuklandn duyan iiler yn sa
nayisinin loncasna {Palazzo dell'A rte) akn ederek yoldalarnn serbest
braklm asn istediler. Yoldalarnn salverilm esini saladktan sonra
H7
Caliban ve Cad
29
30
31
loncay igal ettiler, Ponte Vecchioya nbetiler koydular ve lonca salo

nunun pencerelerinden kk loncalar (arti minr) niann sarkttlar.
Kendileri iin hazrlandna inandklar daraalaryla dolu bir oda bul
duklarn iddia ederek kent merkezini de igal ettiler. Durumu kontrol
altna alm grnen ciompiler hkm etin bir paras olmay, borlarn
dem edikleri iin artk elleri kesilerek cezalandrlm am ay, zenginlerin
daha fazla vergi demesini ve fiziksel cezann yerini para cezalarnn
alm asn talep eden bir dileke yaynladlar. A ustosun ilk haftas, bir
m ilis kuvvet oluturarak yeni zanaat kurdular. Bir yandan da ilk defa
ciompi yelerinin de katlaca seim ler iin hazrlklar yapld. Ancak
bu yeni iktidarn mr bir aydan fazla srmedi. Yn patronlar lokavt
ilan ederek onlar a kalmaya mahkm etti. Bu yenilgiden sonra pek ok
ciompi tutukland, asld ya da boynu kesildi, yine pek ou ehri terk
etm ek zorunda kald. Bu g ayn zamanda Floransada yn sanayisinin
de gemesine damgasn vurdu (Rodolico 1971: m uhtelif sayfalar).
Kara lmden sonra btn Avrupa lkeleri aylakl lanetlem eye,
avarelii, dilenm eyi ve alm ay reddetm eyi yasaklamaya balad. n
giltere 1 3 4 9 ylnda kard, yksek cretleri ve aylakl itham eden
yasayla inisiyatifi ele alarak, alm ayanlarn ve geim ini salayacak
aralara sahip olm ayanlarn alm ay kabul etm esini zorunlu hale ge
tirdi. 1351 ylnda Fransada da benzer kararlar alnd. nsan larn sa
lkl dilencilere ve avarelere yiyecek ve barnak verm em eleri tlendi.
1 3 5 4 ylnda alnan baka bir karar da zam ann pavyonlarda oyun oy
nayp dilenerek geirenlerin ya alm ay kabul etm eleri ya da bunun
sonularna katlanm alar gerektiini sylyordu. Karara bir kere kar
gelenler hapishaneye atlp yalnzca su ve ekmee mahkm edilecek,
karar ikinci kere ineyenler kzaklara konulacak, nc kere ine
yenler ise alnlarndan dam galanacaklard. Fransz mevzuatnda ise
serserilie kar modern mcadelenin de bir paras halini alan yeni bir
unsur boy gsterm ekteydi: zorunlu emek. Castilede 1 3 8 7 ylnda zel
kiilerin serserileri tutuklayarak cret vermeden bir ay boyunca altrabilm elerini salayan bir dzenleme getirildi (Geremeck 198 5 : 5 3 -65).
i dem okrasisi kavram nn bylesi ynetim ekillerine uygulanmas
olduka akl almaz gelebilir. Ancak ounlukla dem okratik bir lke ola
rak grlen ABDde hibir iinin imdiye kadar Bakan olm adn ve
yksek hkmet organlarnn her zam an ekonom ik bir aristokrasinin
tem silcilerinden olutuunu gz nnde bulundurmak gerekir.
R em ansas Katalonyah feodal kyllerin topraklarndan ayrlm ak iin
dem ekle ykml olduklar bir kefaret vergisiydi. Kara lmden
sonra rem ensas dem ekle ykml kyller be kt rf {los m alos
usos) olarak bilinen ve ilk zam anlar daha snrl uygulanan yeni bir ver
gi de demek zorunda brakld (H ilton 1 9 7 3 :1 1 7 -1 8 ). Bu yeni vergiler
ve terk edilm i topraklarn kullanm yznden yaanan atm alar
aslnda uzun sren blgesel savalarn asl nedeniydi. Bu savalar bo
yunca K atalan kylleri her haneden bir adam toplad. Ayn zam an
da yem inli cem iyetler araclyla balarn glendiriyor, kararlarn
32
33
ky toplantlarnd a alyor, tarlalara halar ve dier gzda veren ia

retler koyarak toprak sahiplerinin gzn korkutuyorlard. Savan
son dneminde, kiralarn kald rlm asn ve kyl m lkiyet hak larn n
oluturulm asn talep e ttile r (a.g.e.: 1 2 0 -2 1 ,1 3 3 ).
Bylece kam usal genelevlerin oalm as, ecinselliin her yatan, m e
deni halden ve toplum sal statden erkei cezp etm esiyle toplum sal
dzenin nem li bir paras haline geldii Floransaya kadar yaylan,
ecinsellik k art bir kam panya ile el ele g itti. Floransada ecinsellik
o kadar poplerdi ki fah ieler m teri ekm ek iin erkek kyafetleri
giyiyorlard. 1 4 0 3 te yneticilerin b alatt iki giriim , Floransada
deiim in habercisiydi. Kent, olanclarn kam usal grevlere g e tiril
m elerini yasaklad ve ecinselliin kkn kazm as iin deneti bir
kom isyon kuruldu: Terbiye Kurulu. Ancak kurulun att en nem li
adm yeni bir kam usal genelev am ak oldu; dolaysyla 1418 ylna ge
lindiinde yetk ililer hl olancl k en tten ve k rsaldan kazm ann
yollarn aram aktayd (Rocke 1997: 3 0 -3 2 , 35). Floransa hkm etinin
nfusun azalm asna ve olancla kar kamu d estekli fahielii te
vik etm esi zerine ayrca bkz. Richard C. Trexler (1993):
"15. yzyln dier kentleri gibi Floransa da resmi olarak desteklenen fa
hieliin, ahlaki ve toplumsal nemi tartm asz ok daha byk olan iki
byk ktlkle savatna inanyordu: cinsiyetler arasndaki farklar,
bylece de btn farkllklar ve edebi belirsizletirdiine inanlan erkek
ecinsellii ve de evlilik saysnn yeterince fazla olmamasnn bir sonucu
olarak meru nfus saysnn dmesi... "(s.32).
Trexler, ecinselliin yaygnlam as, nfusun azalm as ve kam usal
fahieliin d esteklenm esi arasndaki balantn n 14. yzyln sonu,
15. yzyln balarnda Lucca, Venedik ve Sienada da gzlem lendiini
vurgular ve fahielerin saysndaki ve toplum sal gcndeki a rtn n i
hayetinde geri tep tiin i b elirtir:
"15. y zyln balarn d a (Flo ran sada) vaizler ve devlet ad am lar ka
d n larn ve erk ek lerin ayn grnd b ir toplum un uzun sre ayak
ta kalam ayacana y rekten inanyorlard... (bir) yzyl kadar sonra
ise bu sefer (st) s n f k ad n lar genelev fah ielerin d en ayrt edilem ez
hale geldiinde toplum un ayakta kalp kalam ayacan m erak etm eye
balad lar" (a.g.e.: 65).
Siyasi hayatn baka hibir Avrupa lkesinde olmad kadar demok
ratiklem i olduu Toskanad a l5 . yzyln ikinci yarsnda bu eilim
tersine dnd ve soylu snfa, alt sn flarn y kseliini engellemek
amacyla tccar burjuvazinin de desteiyle, iktidar iade edildi. Bu d
nemde tccar ve soylu aileler arasnda evlilikler ve im tiyazlarn pay
lam yoluyla organik b ir kaynam a gerekleti. Bu durum, ortaa
Toskanasn n ken tli toplum unun ve kom nal h ayatnn en nem li ba
ars olan toplum sal h areketlilie son verdi (Luzzati 1 9 8 1 :1 8 7 , 206).
89
A ibrecht Drer, nsann D (1510). dem ve H avvann Cennet B ah esinden

kovuluunu gsteren bu etkileyici sahne, D rer bu eserin i yapt srada btn
bir Avrupa'da grlm eye balanan, kyllerin o rtak topraklarn dan kovulm asn
artrr.
E m e k B r k m
ve
K a d in l a r in
D e e r s z l e t r l m e s :
KAPTALZME G e t e F a r k i N K u RULUU
Btn savalar, kan ve sefalet, bir insann dieri zerinde

hkimiyet kurmaya almasyla ortaya kmad m? nsan
dnyay dierleriyle paylat ortak hzinesi olarak grdn
de btn bu sefalet bir son bulmayacak m?
-Gerard Winstanley, The New Law o fth e Righteousness, 1649
Adamn gznde o kadn, hisleri ve tercihleri pek de nem ta
mayan, paralanm bir maldan ibaretti: Kafas ve kalbi srtn
dan ve ellerinden ayrlm, rahminden ve vajinasndan kopartlmt. Beli, kaslar tarlada almaya zorlanm, elleri beyaz ada
m beslemeye, ona bakmaya mecbur... (Onun) vajinas adamn
cinsel zevklerini tatmine yarar ve doruca rahme alr, adamn
sermaye yatrmn yapt yere. Seks bir sermaye yatrmdr,
bunun meyvesi olan ocuk ise birikmi art deer...
-Barbara Omolade, Heart of Darkness, 1983
91
Caliban ve Cad
B irin ci Blm: Giri
Feodal iktidarn iine dt krize kar gelitirilebilecek

olas tek yant, kapitalizmin geliimi deildi. Avrupann her
yannda, feodalizm kart, geni komnal toplumsal hareket
ler ve isyanlar, toplumsal eitlik ve elbirliine dayal, yeni bir
eitliki toplum vaadinde bulunuyordu. Ancak Almanyada or
taya kan ve bu isyanlarn en gl ifadesini oluturan Kyl
Sava ya da Peter Blicklen deyimiyle halk devrimi, 1525
ylnda bastrld.^ Karlnda yz bin asi katledildi. Sonra
snda, Tanrnn kralln dnyaya indirmek amacyla, Anabaptistler tarafndan Mnsterde gerekletirilen Yeni Kuds
giriimi, 1535 ylnda yine kan glyle son buldu. Bu giriim
muhtemelen nce, patriyarkaya ynelen ve ok elilii dayata
rak kadn yelerinin isyan etmesine neden olan liderler yzn
den bozulmaya uramt.^ Bu yenilgilere bir de cad avlarnn
yaygnlamas ve kolonyal genilemenin etkileri eklenince, Av
rupadaki devrimci sre son buldu. Yine de askeri g, feoda
lizmin iine dt krizin nne gemeye yetmeyecekti.
Ortaan sonlarna doru, bir yzyldan uzun bir sreye
yaylan bir birikim kriziyle kar karya kalan feodal ekonomi
kmt. Bu krizin boyutunu, 1350 ve 1500 yllar arasnda
iiler ile efendileri arasndaki g ilikisinde meydana gelen,
son derece mhim bir kaymaya iaret eden belli bal tahmin
lerden karabiliyoruz. Bu tahminlere gre reel cretler yzde
yz orannda artarken fiyatlar % 33 orannda azalm, kiralar
ve alma saatleri de ayn ekilde azalm, yerellerde kendi
kendine yeterlilie doru bir eilim grlmeye balanmt.^
Zamann toprak sahiplerinin ve tccarlarnn karamsarl ile
pazarlar korumak, rekabeti yok etmek ve insanlar kendilerine
dayatlan koullar altnda altrmak iin Avrupah devletlerin
ald nlemler, bu dnemde kronik bir birikim imhas (disaccumulation) eiliminin var olduuna dair kantlar sunar. Feodal
manorlarn kaytlarnda belirtildii gibi, iin kahvalt kadar
deeri yoktu Dobb 1963: 54). Feodal ekonomi kendini yeni
den retemedii gibi kapitalist bir toplumun da bu dzenden
evrilmesi mmkn deildi, nk kendi kendine yeterlilik ve
yeni yksek cret rejimi insanlara refah salasa da kapitalist
Em ek B irik im i ve K ad n larn D eersizletirilm esi
anlamda bir servet oluumu ihtimalini ortadan kaldryordu

(Marx 1909, Cilt 1: 789).
te bu kriz karsnda Avrupal hkim snf, yeni zengin
lik kaynaklarna el koymak, ekonomik temelini geniletmek ve
emri altna yeni iiler almak amacyla giritii amansz abay
la birlikte, kapitalist bir dnya dzeninin temellerini atan, en
azndan yzyl iinde btn bir gezegenin tarihini deiti
recek olan kresel bir saldn balatt.
Bildiimiz gibi bu srecin dayanaklar, igal, kleletirme,
soygun, cinayet, ksacas iddetti. (a.g.e.:785). Bu yzden ka
pitalizme gei kavram pek ok adan bir kurmacadan iba
rettir. Britanyal tarihiler, 1940lar ve 1950lerde bu kavram,
Avrupada feodalizm zlmeye balarken bunun yerini alan
yeni bir sosyoekonomik dzenin henz bulunmad, yalnz
ca kapitalist toplum dzeninin baz unsurlarnn ekillenmeye
balad kabaca 1450 ile 1650 arasndaki dnemi tanmlamak
iin kullanmlardr.^ Bu yzden gei kavram sregiden bir
deiim srecini ve kapitalist birikimin henz esas olarak ka
pitalist olmayan politik yaplarla birlikte yer ald toplumlar
dnebilmemize yarar. Ne var ki bu kavram aamal, doru
sal bir tarihsel geliime iaret etmesine ramen, adn verdii
dnem dnya tarihinin en kanl ve en kesintili dnemleri ara
sndadr. Feci dnmlere sahne olan ve tarihilerin ancak en
sert ifadelerle tanmlayabildikleri bir dnemdir bu: Demir a
(Kamen), Yama a (Hoskins) ve Krba a (Stone). O hal
de gei, kapitalizmin ortaya kn salayan deiiklikleri
ve bunlar ekillendiren gleri artrmakta yetersiz kalr.
Burada bu ifadeyi sadece zamansal bir anlamda kullanmakla
yetinirken, feodal tepkiyi ortaya karan toplumsal sreleri
ve kapitalist ilikilerin geliimini -M arxn yorumunu yeniden
ele almamz gerektiini syleyen eletirel grlere katlmakla
beraber- Marksist ilksel birikim kavramyla ifade edeceim.^
Marx ilksel birikim kavramn KapitaVin Birinci Ciltinin
sonunda, Avrupal hkim snfn birikim krizine karlk ola
rak balatt toplumsal ve ekonomik yeniden yaplanmay ta
nmlamak, ayn zamanda da (Adam Smithle polemiklerinde)
(i) kapitalizmin ncesinde bir sermaye ve emek younlamas
93
Caliban ve Cad
olmakszn geliemeyeceini ve (ii) kapitalist zenginliin kay

nann zenginlerin perhizinin deil, iilerin retim arala
rndan koparlmas olduunu ortaya koymak iin kullanr. lk
sel birikim kavram, feodal tepki ile kapitalist ekonominin
geliimi arasndaki ba kurduu ve kapitalist dzenin gelii
minin tarihsel ve mantksal koullarn tanmlad iin faydal
bir kavramdr. Burada ilksel (orijinal) kavram hem zaman
iindeki belli bir olay hem de kapitalist ilikilerin nkoulunu
ifade eder.^
Ancak Marx, ilksel birikimi neredeyse tamamen kendi za
mannn devrimci srecinde ve gelecein komnist toplumunun kurulmasnda ba aktr olarak grd cretli sanayi pro
leterlerinin bak asndan incelemitir. Bu yzden ona gre,
ilksel birikim her eyden nce Avrupal kyllerin topraklarn
dan mlkszletirilmesine ve zgr, bamsz iilerin orta
ya kna dayanr. Hem de yle belirtmi olmasna ramen:
A m erik ada a ltn ve g m n b u lu n m as, (A m erikan ) yerli
h a lk n kk n n k a z n m a s, k le le tirilm e si ve m ad enlere g
m lm esi, D ou H in t A d a la rn n ele geirilm ey e ve y a m a la n
m aya b a lam as, A frik a n n k a ra d eri tic a re tin in av a la n h a li
ne g e tirilm e si...ilk s e l b irik im in b e llib a l u rak laryd (M arx
1 9 0 9 ,1 . C ilt: 8 2 3 [ 2 0 0 0 : 7 1 5 ]).
Marx ayn zamanda bugn Amerikada doum belgesi ol

madan ortaya kan sermayenin ounun daha dn ngilterede
sermeyaletirilen ocuun kan olduunun da farkna varm
tr (2000: 720). Buna karlk, Marxn almalarnda kapita
lizmin emek gcnn yeniden retiminde ve kadnlarn top
lumsal konumunda gerekletirdii muazzam dnmlere
dair hibir eye rastlanmaz. stelik Marxn ilksel birikim
zmlemesi, 16. ve 17. yzyllarda grlen Byk Cad Avna
hi deimez, oysa bu devlet destekli terr kampanyas Avrupal kyllerin bir zamanlar ortak olarak kullandklar toprak
lardan kovulmalarn kolaylatrmas nedeniyle, kylllerin
yenilgisinin temelini oluturmutur.
Bu ve ilerleyen blmlerde, zellikle Avrupaya gnderme
de bulunarak bu gelimeleri aadaki argmanlar temelinde
tartmaya alacam:
9-1
Em ek B irik im i ve K ad n larm D eersizletirilm esi
i. A vrupal i ile rin geim a ra la rn d a n m lk s z letirilm ele ri ve yerli A m e rik a lla r ile A frik a lla r n Yeni D nya n m
m ad en lerin d e ve p la n ta sy o n la rn d a a l trlm a k zere
k le le tirilm e le ri, p ro leter d n y an n o lu tu ru lm a sn n ve
b irik tirilm e s i n in te k a ra la r deildi.
ii.B u s re ayn zam an d a b e d e n in b ir i m a k in e sin e d n
t r lm e sin i, k a d n la rn ig c n n yen id en re tim in e tab i
k ln m a s n g e re k tirm itir. H er eyden n em lisi, bu sre
A vrupada ve A m erik ada "cad larm yok ed ilm esi yoluyla k a
d n la rn g c n n im h a s n da g e re k tirm itir.
. lk se l b irik im y a ln z ca s m r leb ilir i ile rin ve serm a
y en in b irik m e si ve yo u n lam as d em ek deildir. Bu ayn za
m an d a ii sn f iin de fa r k llk la rn ve a y rm la rn d a b ir b ir ik i
m idir. yle k i rk ve ya zerin d en olduu k ad ar c in siy e t
zerin d en de k u ru lan h iy erariler, s n f e g em en li in in ve m o
d ern p ro le ta ry a n n oluum u nu n ku ru cu su o lm utur.
iv. Bu y zd en (d i erlerin in y a n sra) ou M a rk sistin yap t
gibi, k a p ita lis t b irik im i ne k ad n ya da erk ek i ile rin zg r
lem eleriyle zd eletire b ilir, ne de k a p ita liz m in o rtay a k
n ta rih s e l ile rle m e n in b ir u ra o larak g reb iliriz. Tam te rs i
ne, k ap italizm p ro le te rle rin b e d en in e sm ry gizlem eye ve
y o u n latrm ay a yarayan d erin a y rlk to h u m la r ek erek ok
d aha v ah i ve sin si k lelik b iim le ri y a ra tm tr. te byk
lde d ay atlan bu a y rlk la r y zn den - zellik le de k ad n ve
e rk ek ler arasn d a- k a p ita lis t b irik im gezeg en in h er kesin d e
h a y a tla r m ah vetm eye devam ediyor.
Avrupada K ap italist B irikim ve Em ein B irikim i
Marxn da dedii gibi, sermaye dnyaya tepeden trnaa

her yerinden kan ve pislik damlayarak gelmitir (1909, 1. Cilt:
834 [2000: 724]); gerekten de kapitalist geliimin balangc
na baktmzda muazzam bir toplama kampnn iine dm
gibi oluruz. Yeni Dnyaya baktmzda yerli nfusun mita ve
cuatelchil rejimlerine boyun edirildiini grrz. Milyonlar
ca insan Huancavelica ve Potosideki madenlerden gm ve
civa karrken telef olmutur. Dou Avrupaya baktmzda,
daha nce hi sertletirilmemi btn bir ifti nfusunu top
raa balayan ikinci bir serfiik sisteminin kurulduunu g
rrz. Bat Avrupada ise itlemeleri, Cad Avn, serserilerin
ve dilencilerin etiketlendiklerini, krbatan geirildiklerini,
gelecekteki hapishane dzenine model oluturacak olan, yeni
9S
Caliban ve Cad
na edilmeye balanm yoksullar evine ve slahevlerine kapa

tldklarn grrz. Ufukta kle ticaretinin ykselii grlr
ken, denizlerde gemiler oktan kiralk iileri ve mahkmlar
Avrupadan Amerikaya tamaya koyulmutur...
Btn bu senaryodan ilksel birikim srecindeki ana kald
racn, temel ekonomik gcn iddet olduunu karabiliriz,
nk kapitalist geliim Avrupa hkim snfnn el koyduu
zenginlikte ve emri altndaki ii saysnda devasa bir sra
maya ihtiya duyuyordu. Dier bir deyile, ilksel birikim, tari
hin daha nceki hibir dneminde grlmemi, muazzam bir
emek gc birikimine -alnan mallar biimindeki l emek
ve smrye hazr hale getirilmi insanlar biimindeki canl
emek- dayanyordu.
Kapitalist snfn, yaamnn ilk yzylnda egemen a
lma ilikisi olarak klelii ve dier zora dayal emek biim
lerini dayatma eiliminde olmas ayrca nemlidir. Bu yle
bir eilimdir ki ancak iilerin direniiyle ve igcnn elden
ayaktan dme tehlikesiyle snrlandrlabilmitir.
stelik bu durum yalnzca 16. yzyl itibariyle zora dayal
emek temelli ekonomilerin olumaya balad Amerikan ko
lonileri iin deil, ayn zamanda Avrupa iin de geerlidir. K
leliin ve plantasyon dzeninin kapitalist birikim iin tad
neme daha sonra deineceim. Burada 15. yzylda Avrupada
kleliin tamamen kaldrlmak bir yana, daha da glendiini
vurgulamak istiyorum.^^
talyada klelik zerine en ayrntl almalar borl ol
duumuz talyan tarihi Salvatore Bononun kaytlarna gre,
16. ve 17. yzylda Akdeniz blgelerinde pek ok kle vard ve
bu klelerin saylar Mslman dnyasna kar dmanl
krkleyen nebaht Savayla (1571) daha da artmt. Bono,
Napolide 10.000den fazla, btn Napolitan Krallnda da
25.000 (nfusun yzde biri) kle olduunu belirtir, benzer ra
kamlar talyann dier ehirleri ile Fransann gneyi iin de
geerlidir. talyada kurumsal klelik sistemi geliirken ka
rlan binlerce yabanc -gnmzn kaytsz, gmen iilerin
atalar- ehir ynetimleri tarafndan kamusal ilerde alt
rlyor ya da zel vatandalara tarm iisi olarak kullanlmak
96
Em ek B irik im i ve K a d n la rn D eersizletirilm esi
zere satlyorlard. ou krek ekmeye yollanyordu, bu i

zellikle Vatikan donanmas iin nemli bir istihdam kayna
yd (Bono 1999: 6-8).
Klelik, efendinin uruuna her zaman mcadele edecei
[smr] biimidir (Dockes 1982: 2). Avrupa da bir istisna de
ildi. Klelik ve Afrika arasnda zel bir iliki olduu kansn
ortadan kaldrmak iin, bunun zerinde zellikle durmak gerekir.^^ Ancak Avrupada klelik maddi artlar var olmad iin
kstl kalmtr. Yine de iverenlerin klelie duyduu arzu yle
gl olmaldr ki ngilterede klelik ancak 18. yzylda yasaklanabilmitir. Serflik sistemini geri getirme abalar da nfus
azlnn toprak sahiplerine stnlk kazandrd Dou d
nda sonusuz kalmtr.^ Batda bu sistemin yeniden kuru
luu Alman Kyl Savayla son bulan kyl direnileriyle en
gellenmitir. lkeye yaylan (Almanya, Avusturya ve svi
re) ve her alandan iileri (iftiler, madenciler, zanaatkrlar,
ayrca en iyi Alman ve svireli sanatlar)^ bir araya getiren
geni bir rgtlenme abasnn ifadesi olan bu halk devrimi
de Avrupa tarihinde bir dnm noktas olmutur. Tpk 1917
Bolevik devrimi gibi, bu devrim de iktidar sahiplerini derin
den sarsm, onlar alaa etmek iin uluslararas bir komplo
kurulduuna dair korkularn dorularcasna, akllarna Anabaptistlerin Mnster igalini getirmitir.^ Devrimin Perunun
igaliyle ayn yla denk gelen ve Aibrecht Drerin Malup
Kyller Antyla and (Thea 1998: 65, 134-135) yenilgisin
den sonra, iktidar sahiplerinin intikam ok acmasz olmu
tur. Thuringiadan Alsacea kadar tarlalarda, ormanlarda, yan
m yklm kalelerin hendeklerinde binlerce ceset yatyordu,
katledilmi, ikence edilmi, kaza geirilmi, ehit olmu
cesetler... (a.g.e.:153, 146). Ancak zaman geri dndrlemez
di. Almanyann pek ok blgesinde ve savan merkezindeki
dier yerlerde rfi haklar ve hatta blgesel hkmet biimleri
bile varlklarn koruyabilmiti.^
Bu bir istisnayd. ilerin yeniden sertletirilmeye kar
direnileri knlamadnda, buna hemen kyllerin toprakla
rndan mlkszletirilmesi ve zorunlu cretli emein dayatlmasyla karlk veriliyordu. Bamsz olarak i bulmaya al-
C aliban ve Cad
"zgrlk"bayram tayan kyl
an ya da iverenlerini terk eden iiler hapis cezasna, hatta

ayn suu ikinci kere ilediklerinde lm cezasna bile arptr
lyorlard. Avrupada "zgr bir cretli emek piyasas 18. yz
yla kadar kurulamad, hatta o zaman dahi szlemeli cretli
i hakk, ancak youn mcadeleler sonucunda ve ounluu
erkek ve yetikin olan kstl saydaki iiye verildi. Yine de k
leliin ve serfliin yeniden kurulamay, ortaaa damgasn
vuran ve emein smrsn azamiletirmek arzusunun ig
cnn yeniden retimini tehlikeye sokmas yznden daha da
krklenen emek krizinin, Avrupada 17. yzylda da srd
n gstermektedir.
u anda kapitalist gelimeyi halen ayrt etmekte olan bu
eliki^'^ en dramatik ekilde Amerikan kolonilerinde patlak
A ibrecht Drer, Malup Kyller

Ant (1526). R esim deki gndelik
hayatn da kulland eyalarn
zerin e oturm u kyl imgesinin
anlam olduka belirsizdir.
Bu imge, kyllerin ihan ete
uradklarn ya da asl onlara
hain g ib i davram im as gerektiin i
sylyor olabilir. Bu yzden resim
hem a si kyllerin bir yergisi hem
de a h la ki kuvvetlerine duyulan
hrm etin bir tem sili olarak
yorum lanm tr. K esin olarak
bildiim iz eyse, 1525 olaylarnn
Drer'i a lt st etti i ve inanl bir
Lteriyen olarak, tpk L u ther
g ibi isyan byk ihtim alle
kn am olduudur.
99
Caliban ve Cad
verdi. Burada i, hastalk ve insanlar dize getirmek iin uygu

lanan cezalar Fetihten hemen sonraki on yllarda yerli Ame
rikan nfusunun te ikisini krp geirdi.^ Bu ayn zamanda
kle ticaretinin ve kle emei smrsnn de zn olutur
maktayd. Middle Passage* srasnda ve plantasyonlarda maruz
kaldklar eziyetli hayat koullar yznden milyonlarca Afri
kal hayatn yitirdi. Avrupada igc smrs, Nazi rejimi
dnda hibir zaman byle bir soykrm seviyesine ulamad.
Ama Avrupada dal6. ve 17. yzyllardaki (lortlarn ve tccar
larn ekonomik krize yant olarak) toprak zelletirmeleri ve
toplumsal ilikilerin metalatrlmas; yaygn bir yoksullua,
lmlere ve gelimeye balayan kapitalist ekonomiyi yerle bir
etmekle tehdit eden ok youn bir direnie sebep oldu. Feoda
lizmden kapitalizme geite kadnlarn ve yeniden retimin
tarihinin yerletirilmesi gereken tarihsel balamn buras ol
duunu ne sryorum. nk kapitalizmin douunun ka
dnlarn toplumsal konumunda -Avrupada olsun Amerikada
olsun, zellikle de proleter dzeyde- meydana getirdii dei
iklikler esasen yeni emek kaynaklar kadar igcn yeniden
dzenleme ve blme araynn da bir sonucuydu.
Bu savm desteklemek iin, Avrupada kapitalizmin gelii
mini ekillendiren ana olaylarn -toprak zelletirmeleri ve Fi
yat Devrimi- izini srerek, her ikisinin de kendi kendine yeterli
bir proleterleme srecini retmeye yetmediini savunacam.
Daha sonra kapitalist snfn Avrupa proletaryasn disiplin al
tna almak, yeniden retmek ve geniletmek iin uygulamaya
koyduu politikalar ana batlaryla aklayacam. Bu politika
larn ilki, kadnlara kar balatlan ve cret patriyarkas ola
rak adlandrdm yeni bir patriyarkal dzenin kurulmasyla
sonulanan saldrlardr. Son olarak, kolonilerde rksal ve cin
sel hiyerarilerin ne ekilde oluturulduuna bakmaya, bu hi
yerarilerin yerli, Afrikal ve Avrupal kadnlar ve de kadnlar
* A tlan tik kle ticaretin in bir paras olarak, m ilyonlarca A frikaly Yeni
D nyaya tayan gen biim li bir ticaret evresi. Bu gende, A frika
pazarlar iin retilm i m allarla Avrupadan kalkan gem iler A frikaya gelir,
burada bu m allar satn aln an ya da karlan A frikallarla d eitirilird i. Bu
sefer A tlan tik i geerek A m erikaya tam an bu kleler ham madde karl
satld ktan sonra, alnan m allar yeniden Avrupaya tanrd .
100
le erkekler arasnda ne lde bir mcadele ya da dayanma

alan oluturabildiini sorgulamaya alacam.
A vrupada T opran zelletirilm esi, K tln retim i ve
retim in Yeniden retim den K oparlm as
Kapitalizmin balangcndan beri, ii snfnn sefalete

itilmesi savala ve topraklarn zelletirilmesiyle ba gster
mitir. Bu uluslararas bir olgudur. 16. yzylda Avrupal tc
carlar Kanarya Adalarnn topraklarnn ouna el koymu,
buralar eker plantasyonlarna dntrmlerdi. En geni
apl toprak zelletirmesi ve itlemeleri, 17. yzyla gelindi
inde ortak yerli topraklarnn te birinin Ispanyollar tara
fndan encomienda denilen sistem altnda temellk edildii
Amerikada gerekleti. Toprak kayb ayn zamanda Afrikada
ou topluluu genlerinin en iyilerinden mahrum eden kle
avlarnn sonularndan biriydi.
Avrupada toprak zelletirmeleri kolonyal genilemeyle
e zamanl olarak 15. yzyln sonlarnda balad. Bu, kira
clarn karlmas, kira artlar ve borlanma, nihayetinde
topraklarn satlmasna neden olan artan devlet vergileri gibi
farkl biimler alyordu. Zor kullanlmadnda bile toprak kay
b bireyin ya da topluluun iradesine ramen gerekletiinden
ve geim kapasitelerini yok ettiinden btn bunlarn hepsini
topraktan mlkszletirilme olarak adlandryorum. Topraktan
mlkszletirilmenin iki biiminden bahsedilebilir: sava blgesel ve ekonomik dzenlemeleri dntrmenin bir arac
olarak kullanlmaya balanmasyla birlikte bu dnemde nitelik
deitirmitir- ve dini reform.
1494ten nce Avrupada sava sistemi ksa sreli ve
dzensiz kk savalardan ibaretti (Cunningham ve Grell
2000: 95). Bu savalar ordularn nemli bir ksmn oluturan
iftiler rnlerini ekebilsinler diye daha ok yazn yaplr, or
dular uzun sre herhangi bir eyleme gemeksizin kar karya
beklerlerdi. Ancak 16. yzylda savalar sklamaya balad ve
yeni bir sava dzeni ortaya kt. Bunun nedeni ksmen tek
nolojik yenilikler olsa da asl sebep Avrupal devletlerin o
unlukla ekonomik krizden kurtulmak iin toprak fetihlerine
101
Caliban ve Cad
ynelmeye balamalar ve zengin sermaye sahiplerinin buna

yatrm yapmalardr. Seferler daha uzun srmeye balad. On
kat genileyen, daimi ve profesyonel ordular kuruldu.^ Yerel
nfusla ba olmayan paral askerler tutuldu ve savan amac
dmann yok edilmesi haline geldi. Bylece bu savalar geride
Aibrecht Drerin Maherin Drt Atls (1498) gravrndeki
gibi terk edilmi tarlalar, cesetlerle kapl otlaklar, ktlk ve sal
gnlar brakt.^ Toplum zerindeki travmatik etkileri pek ok
sanatsal temsilde ifade bulan bu olay, Avrupann tarmsal g
rnmn de deitirdi.
Protestan Reformasyonu srasnda, st snfn muazzam
miktarda topra ele geirmeye ynelmesiyle birlikte, Kilisenin
topraklarna el konulurken pek ok imtiyaz szlemesi iptal edil
di. Fransada Kilise topraklarna duyulan alk ilk balarda Pro
testan hareketi iindeki alt ve st snflar birletirmiti. Ancak
topraklarn 1563te ak arttrmaya sunulmaya balanmasyla
birlikte, Kilisenin mlkszleirilmesini acdan ve umuttan ge
len bir tutkuyla isteyen ve kendilerine de pay decei vaadiyle
harekete geen zanaatkrlar ve gndelik iiler, hayal krkl
na uradlar (Le Roy Ladurie 1974:173-76). Ondalk vergilerden
kurtulmak iin Protestanl kabul eden kyller de aldatlm
lard. Incilin toprak zgrl ve klelikten kurtuluu vaat et
tiini syleyerek haklarnn arkasnda durduklarnda, halk k
krttklar gerekesiyle vahice saldrya uradlar (a.g.e.:192).^^
ngilterede de ayn ekilde dini reform adna pek ok toprak el
deitirdi. W.G. Hoskin bunu Norman galinden bu yana ngi
liz tarihinde grlen en byk toprak devri ya da daha aka
Byk Yama olarak adlandrr.^^ Ancak ngilterede toprak
zelletirmeleri daha ok itlemeler araclyla gerekleti
rildi. Bu olay, iilerin ortak zenginliklerinden mlkszletirilmesiyle o kadar ilikili hale gelmitir ki gnmzde hl antikapitalist eylemciler tarafndan sosyal haklara kar her trl
saldrnn bir gstereni olarak kullanlmaktadr.^^
16. yzylda itleme, ngiliz lortlarnn ve zengin ift
ilerin ortak toprak mlkiyetini ortadan kaldrmak ve kendi
arazilerini geniletmek iin kullandklar bir dizi stratejiyi ifa
de eden teknik bir terimdi.^^ itleme, ounlukla kyllerin
102
Em ek B irik im i ve K a d n la rn D e ersizletirilm esi
Ja q u e s Callot, Savan D eheti (1633). Gravr. A skeri yetkililer ta rafn

dan aslan adam lar, soygunculua balayan eski askerlerdir. 17. yzylda
sokaklar dolduran dilencilerin ve serserilerin byk bir ksm , askerlik
ten atlan lardan oluuyordu.
itle evrilmemi bir tarlada, komu olmayan toprak eritleri

ne sahip olabilmesini salayan bir dzenleme olan ak tarla
sisteminin ortadan kaldrlmas anlamna geliyordu. itleme
ayn zamanda ortak alanlarn itlerle evrilmesi ve topraklar
olmayan, yalnzca rfi haklara sahip olduklar iin yaamlarn
srdrebilen yoksullarn kulbelerinin de yklmasn ieriyor
du.^ Geni toprak paralar geyik parklar kurmak iin itlenirken, kyler otlaklar oluturmak iin yklyordu.
itlemelerin 18. yzyla kadar srmesine ramen (Neeson
1993) Reformasyondan bile nce iki binden fazla krsal toplu
luk oktan bu ekilde yok edilmiti (Fryde 1996:185). Kylerin
yok edilmesi yle boyutlara ulamt ki ilk olarak 1518de, ar
dndan da 1548de Kraliyet soruturma at. Pek ok kraliyet
komisyonu atanmasna karn bu gidiat durdurmak iin ok
az ey yapld. Bunun yerine, saysz isyanla zirve noktasna
ulaan ok youn bir mcadele yaand ve bu mcadeleye top
raklarn zelletirilmesinin faydalar ve zararlar zerine uzun
tartmalar elik etti. Dnya Bankasnn dnya stnde kalan
son ortak alanlara kar balatt saldryla yeniden canlanan
bu tartmalar gnmzde de sryor.
Trl politik perspektiflere sahip modernleme taraftarlarnn ortaya att gr, ksaca itlemelerin tarmsal ve
HB
Caliban ve Cad
rimlilii arttrd ve itlemeler yznden kyllerin yerinden

edilmesinin tarmsal retkenlikte kaydedilen nemli art sa
yesinde fazlasyla telafi edildii ynndedir. Bu gr, toprak
larn kurutulduunu, yoksullarn elinde kalsayd verimliliini
yitireceini (Garret Mardinin ortak mallarn trajedisini ngrcesine),^ oysa zenginlerin eline getii iin topran yaa
maya devam edebildiini savunur. Yine bu sava gre, tarmsal
yeniliklerle birlikte itlemeler topran retkenliini arttr
m, bu sayede yiyecek stokunun genilemesini salamtr. Bu
bak asndan, topran ortak mlkiyetini savunmak gemi
e duyulan bir nostalji olarak bir kenera braklmaldr, nk
tarmsal komunalizm geri kalm, verimsiz bir durumdur, bu
gr savunanlar da geleneklere yersiz bir ballk gsterme
nin tesine geemezler.^
Ancak bu savlar geerli deildir. Toprak zelletirmeleri ve
tarmn ticarilemesi sradan halkn kullanmna daha fazla
yiyecek sunmam, yalnzca piyasaya ve ihraca ayrlan yiyecek
miktarn arttrmtr. Tpk gnmzde topran ortak ml
kiyetinin ortadan kaldrlmas ve Dnya Bankasnn yapsal
uyum programlar tarafndan dayatlan ihra et ya da yok et
politikalar yznden, Afrika, Asya ve Latin Amerikann en
verimli blgelerinde bile yetersiz beslenmeden krlmas gibi,
bu uygulamalar iilere yalnzca iki yzyllk alk getirmitir.
ngilterede yeni tarmsal tekniklerin kefi bile bu kayb telafi
edememitir. Aksine, tarmsal kapitalizmin geliimi krsal ke
simin yoksullamasyla at ba ilerlemitir (Lis ve Sloy 1979:
102). Toprak zelletirmelerinin yaratt sefaletin bir kant da
tarmsal kapitalizmin douundan bir yzyl kadar sonra 60 Av
rupa kentinde sosyal yardmn kurumsallamas ya da bu ynde
admlar atlmas ile serseriliin uluslararas bir sorun haline
geliidir (a.g.e.:87). Nfus art bu duruma katkda bulunmu
olabilir, ancak bunun nemi abartlmtr ve zamanla azalm
olmas gerekir. 16. yzyln son dnemlerinde Avrupann he
men her yerinde nfus art ya durmutu ya da gerilemekteydi,
ama bu sefer deiimin iilere herhangi bir faydas olmad.
stelik ak tarla sisteminin verimliliine ilikin birtakm
yanlgar da sz konusudur. Neo-liberal tarihiler bunu msrif bir
104
Em ek B irik im i ve K ad n larn D e ersizletirilm esi
K r festivali. Kyl toplumun btn toplantlar,

festivalleri ve oyunlar o rtak alanlarda gerekletirilirdi.
D aniel H opfer imzal, 16.yya a it gravr.
sistem olarak tanmlamlardr, oysa Jean De Vries gibi bir top

rak zelletirmesi yanls bile tarm topraklarnn ortak kullan
mnn pek ok avantaj olduunu kabul etmitir. Bu sistem, ky
lleri ailelerin kullanmndaki toprak eritlerinin eitliliinden
kaynaklanabilecek kt hasatlardan koruyordu, ayrca her top
rakla farkl bir dnemde ilgilenmek gerektiinden altndan kal
klabilecek bir alma dzeni getirmiti. stelik ne zaman rn
ekilecei, ne zaman hasat yaplacandan tutun da bataklklarn
ne zaman kurutulabilecei, hayvanlarn ne zaman ortak alanlara
salnabileceine kadar btn kararlar kyl meclisleri tarafndan
alndndan, zynetime ve kendi kendine ayakta kalabilmeye
dayal demokratik bir hayat biimini tevik ediyordu.^
Bu noktalar ayn ekilde ortak alanlar iin de geerlidir.
16. yzyl literatrnde tembelliin ve dzensizliin bir kay
103
Caliban ve Cad
na olarak grlp kmsenen ortak alanlar, aslnda sadece

ineklerini tutabilecekleri ayrlara, kereste, yaban ilei ve i
fal otlar toplayabilecekleri korulara, bir araya gelebilecekleri
ta ocaklarna, balk havuzlarna ya da ak alanlara ulaabil
dikleri iin hayatta kalmay barabilen pek ok kk iftinin
ve iftlik iisinin yeniden retimi iin elzemdi. Ortak karar
almay ve elbirliiyle almay tevik etmesinin yan sra, or
tak alanlar kyller arasnda dayanmann ve toplumsalln
serpilmesine olanak veren maddi bir temel ilevi gryordu.
Btn festivaller, oyunlar ve ky toplantlar ortak alanlarda
gerekletirilirdi.^ Ortak alanlarn toplumsal ilevi kadn
lar iin zellikle nemliydi, nk erkeklere nazaran daha az
topraa ve daha az toplumsal gce sahip olan kadnlar geim
leri, otonomileri ve toplumsallklar iin ortak alanlara daha
ok bamlydlar. Alice Clarkm kapitalizm-ncesi Avrupada
pazarlarn kadnlar iin nemiyle ilgili tespitini kendi szck
lerimizle ifade edecek olursak, kadnlarn bir araya geldikleri,
haberletikleri, birbirlerine danabildikleri ve ortak konular
zerinde, erkeklerinkinden bamsz olarak kendi grlerini
oluturabildikleri yerler olarak ortak alanlar kadnlarn top
lumsal hayatnn da bir merkeziydi (Clark 1968: 51).
Ak tarla sistemi yok edilince ve ortak topraklar itlenince, R.D. Tawneynin feodal kylerdeki ilkel komnizm ola
rak adlandrd, elbirliine dayal bu ilikiler a da yok oldu
(Tawney 1967). Topraklar zelletirilince ve ortak almann
yerini bireysel i szlemeleri alnca tarmsal emekte elbirlii
lmekle kalmad, elinde bir baraka ve bir inekten baka bir eyi
kalmayan ve dizlerinin stne kp apkas elinde i dilen
mekten baka yapacak bir eyi olmayan yoksul iftilerin says
nn artmasyla, kyl nfusun iindeki ekonomik farkllklar da
derinleti (Seccombe 1992). Toplumsal ballk zld,^ aileler
dald, genler saylan gittike artan serserilerin ve atl iile
rin arasna katlmak zere kyleri terk ederken -bu da ksa bir
sre iinde dnemin toplumsal bir sorunu haline gelecekti- ya
llar geimlerini salamada yalnz kaldlar. Bu durum zellikle
de ocuklarnn desteini yitiren yal kadnlarn zararna oldu.
Bu kadnlar yoksullar grubunun arasna katlarak hayatlarn
106
bor alarak, kk hrszlklar yaparak ve demelerini gecik

tirerek srdrmeye balad. Sonuta kyller yalnzca derin
ekonomik eitsizlikler deil, ayn zamanda giderek rlen bir
nefret ve hn a yznden kutuplatlar. Byle bir an varl,
sulamalarn arka plannda yardm istekleriyle ilgili kavgalar,
bakasnn arazisine giren hayvanlar ve denmemi kiralarn
yattn gsteren cad avyla ilgili kaytlarda aka grlr.^'
itlemeler ayn zamanda zanaatkrlarm da ekonomik
durumunu kertti. Tpk gnmzde metalarn en az mali
yetle retildii serbest ihra blgeleri oluturmak iin ok
uluslu irketlerin, Dnya Bankas tarafndan topraklarndan
mlkszletirilen kyllerden faydalanmaya almas gibi,
16. ve 17. yzyllarda da kapitalist tccarlar krsal kesimler
de oluan ucuz i gcn ehir loncalarnn gcn krmak
ve zanaatkrlarm bamszlklarn yok etmek iin kulland
lar. Bu durum zellikle krsal bir kk ev sanayisi olarak ye
niden dzenlenen ve gnmzn kayt d ekonomisinin
atas olan, kadn ve ocuk emeine dayal taeronluk sistemi
(putting out)* zerine kurulu tekstil sektr iin geerliydi.^^
Ancak emei ucuzlatlanlar yalnzca tekstil iileri deildi.
Topraa eriimleri kesilir kesilmez iiler ortaalarda grl
memi bir bamlla srklendiler, nk topraksz kalma
lar iverenlere cretlerini drebilme ve alma saatlerini
artrabilme gc verdi. Protestan blgelerde tm bunlar, aziz
gnlerini tatil olmaktan kararak yllk alma zamann iki
katma karan dini bir reform maskesi altnda gerekletirildi.
Topraktan mlkszletirmelerle birlikte doal olarak,
iilerin cret karsndaki tutumu da deiti. Ortaalarda
alma ykmllklerine tabi klnmak karsnda, cret bir
zgrlk arac olarak grlebilirken, topraa eriimin ortadan
kalkmasyla birlikte kleletirmenin bir arac olarak grlme
ye baland (Hili 1975:181 ve devam).^^
ilerin cretli emee kar nefretleri o kadar bykt
ki Kazclarn lideri Gerard Winstanley cret karl al
*
Ham m addenin iveren tccar tarafm dan saland, para ba

cretlendirilm ek zere iin genellikle ev iinde retim yapan taeronlara
yaptrld, zellikle 17. yzyla a it bir retim dzeni.
107
Caliban ve Cad
t srece, kiinin kardeinin ya da dmannn emri altn

da yaamas arasnda hibir fark olmadn sylyordu. Bu
durum, itlemelerin ortaya kyla birlikte (kavram, burada
her trl toprak zelletirmesini ieren genel bir terim olarak
kullanlmtr) cret karl almak yerine kendini yollara
vurup (kendilerine kar yrrle konan kanl yasann n
grd zere) klelii ya da lm gze alan serseriler ve
efendisizlerin saysndaki art da aklar.'* Bu ayn zaman
da kyllerin, boyutlar ne kadar kk olursa olsun, toprak
larna el konulmasna kar giritikleri kararl mcadeleyi de
gzler nne sermektedir.
ngilterede itlemelere kar mcadeleler 15. yzylda ba
lad ve topraklar eviren itleri indirmenin en yaygn toplum
sal protesto biimi ve snf atmasnn sembol haline geldii
16. ve 17. yzyllar boyunca devam etti (Manning 1988: 311).
itleme kart ayaklanmalar genelde toplu isyanlara dn
t. Bunlar arasnda en kt ne sahip olan isyan, adn lideri
Robert Kettten alan ve 1549 ylnda Norfolkta gerekleen Kett
syanyd. Bu ufak apl bir isyan deildi. syann en iyi zaman
larnda saylar 16.000i bulan asilerin bir topu birlii vard,
12.000 kiilik bir orduyu yenmi, hatta o zamanlar ngilterenin
ikinci byk kenti olan Norwichi igal etmilerdi.^^ Ayn za
manda yrrle girmi olsa tarmsal kapitalizmin ilerleyiini
kontrol altna alacak, lkede feodal iktidarn btn kalntlarn
ortadan kaldracak bir program bile hazrlamlard. Bu program
kendisi de bir ifti ve sepici olan Kettin Koruyucu Lorda sun
duu 29 talepten oluuyordu. Bu taleplerin ilkine gre bundan
byle hi kimse hibir yeri itleyemeyecekti. Dier maddeler
de, kiralarn altm be yl nceki seviyelere drlmesi, b
tn mlk sahiplerinin ve tmar sahiplerinin ortak alanlardan
faydalanabilmesi ve Tanr aktt kymetli kanla herkesi z
gr kldndan btn klelerin zgrletirilmesi isteniyordu
(Fletcher 1973; 142-44). Bu talepler gerekletirildi. Norfolkun
her yerinde topraklar eviren itler skld ve ancak baka bir
hkmetin ordusu saldrdnda asiler durdurulabildi. Bunun
takip eden katliamda yz elli kii katledildi, yzlerce kii ya
raland. Kett ve kardei Norwich surlarna asld.
108
Bununla birlikte itleme kart mcadeleler, Jakoben a

da da saylan giderek artan kadn katlmclarla devam etti.
I. James zamannda itleme isyanlarnn aa yukar yz
de onunda asilerin arasnda kadnlar da vard. Baz isyanlar
tamamen kadnlardan oluuyordu. rnein 1607de Albay
Dorothy liderliinde otuz yedi kadn, kendi iddialarna gre
Thorpe Moordaki (Yorkshire) ortak ky alanlarnda alan
maden iilerine saldrd. 1608de krk kadn Waddinghamda
(Lincolnshire) evrilen bir alann itlerini ykmaya gitti ve
1609da Dunchurchtaki (Warwickshire) bir manorda arala
rnda evli kadnlarn, dullarn, bekr yal kadnlarn ve gen
kzlarn, hizmetkrlarn bulunduu on be kadn itleri yk
mak ve hendekleri kapatmak zere bir gece topland (a.g.e.:97).
Yine Yorkta, Mays 1624te kadnlar itlenmi bir alan yerle
bir etti ve bu yzden hapse atld. Bu baarlarndan sonra
bira ve ttn ierek elendikleri syleniyordu (Fraser 1984:
225-26). Yine 1641de Buckdendeki itlenmi bir araziye giren
kalabalk, esas olarak erkek ocuklarn yardm ettii kadnlar
dan oluuyordu (a.g.e.). Bunlar, hayatlar tehdit edildiinde,
kadnlarn ellerinde direnler ve trpanlarla topraklarn itlerle
evrilmesine ya da ayrlarn boaltlmasna direndikleri r
neklerden yalnzca birkadr.
Kadnlarn bu arlkl varl, hukuki olarak kocalarnn
gvencesinde olduklar iin yasa kapsam dnda kaldklar
kansna balanabilir. Hatta erkeklerin itleri ykarken kadn
klna girdikleri anlatlr. Ancak bu aklama ok da ileri gtrlemez; nk hkmet ksa sre iinde kadnlarn bu ay
rcaln kaldrd ve itleme kart eylemlere katlan kadn
lar da yakalayp hapse atmaya balad.'^ stelik topraklardan
mlkszletirilmeye kar mcadelede kadnlarn da kendile
rine ait nedenleri olmadn varsaymak yanl olur. Aslnda
gerek bunun tam tersiydi.
Topraklar kaybedildiinde ve kyler paralandnda bun
dan en ok zarar gren yine kadnlar oluyordu. Bunun neden
lerinden biri kadnlarn serseri ya da gmen ii olmalarnn
erkeklere nazaran daha zor olmasyd. nk onlar iin gebe
hayat zellikle de kadn dmanlnn kkrtlmaya balan
Caiiban ve Cad
d bir zamanda erkek iddetine maruz kalmak anlamma ge

liyordu. G ya da gerliin baka biimleri yoluyla serflikten
ka, mcadelenin paradigmatik biimi olarak kabul eden
akademisyenler tarafndan ihmal edilen bir olgu olsa da, ka
dnlar hamilelik ve ocuklara bakma zorunluluu yznden
erkeklere gre daha az hareketli olabiliyorlard. Ayrca kadn
lar, bazlar a, temizliki, fahie ya da e olarak orduya katlabilse de cretli asker o lam y o rd u .17. yzylda ordularn
daha sk bir disiplin altna alnmas ve bu ordular takip eden
kadn gruplarnn sava alanlarndan uzaklatrlmasyla bir
likte bu anslar da ellerinden alnm oldu (Kriedte 1983: 55).
Kadnlar itlemelerden erkeklerden ok daha olumsuz bir
biimde etkilendiler, nk topraklar zelletirilip ekonomik
hayata para ilikileri hkim olmaya balar balamaz, tam da deersizlemeye balad srada yeniden retim emeine giderek
daha ok mahkm kaldklarndan, kendilerini geindirmekte
zorlandlar. leride greceimiz gibi, kapitalist geliimin her aa
masnda geimden paraya dayal ekonomiye geie elik eden bu
olgu, pek ok unsura balanabilir. Ancak ekonomik hayatn tica
rilemesinin bunun maddi koullarn salad aktr.
Kapitalizm ncesi Avrupada hkm sren geim ekono
misinin ortadan kalkmasyla birlikte, kullanm iin retim
yapan btn topluluklarda grlen retim ve yeniden retim
birlii son buldu, bu etkinlikler farkl toplumsal ilikilerin ta
ycs haline geldi ve cinsiyet bakmndan farkllat.
Yeni parasal rejimde yalnzca piyasa iin retim, deer
yaratan bir faaliyet olarak grlrken iinin yeniden retimi
ekonomik adan deersiz grlmeye, hatta iten bile saylma
maya baland. Yeniden retici emek daha st snflar iin ya da
ev dnda harcandnda -her ne kadar en dk crete layk
grlse de- crete tabi olmaya devam etti. Ama ev iinde ifa
edilen, emek gcnn yeniden retiminin ekonomik nemi ve
bunun sermaye birikimindeki ilevi, doal bir megale olarak
gizemliletirilerek ve kadn ii olarak etiketlenerek grn
mez klnd. Ayrca kadnlar cretli ilerin oundan uzaklat
rld, cretli altklar durumda bile ortalama erkek cretinin
yannda ancak ok czi bir miktar para kazanabildiler.
110
K adn lar ve valyeler adm tayan, H ans Sehalt Beham'a a it bu resim

sava alanna k a d a r orduyu takip eden kadn birliklerini gsterm ektedir.
Elerden ve fahielerden oluan bu birlik askerlerin yeniden retim
ihtiyalarn karlyordu. A zlk takan kadn a ayrca d ik k a t ediniz.
19. yzylda tam gn ev kadnlnn douuyla en u nok

tasna ulaan bu tarihsel deiimler, kadnlarn toplumdaki
yerini ve erkeklerle olan ilikilerini yeniden tanmlad. Bunun
sonucunda ortaya kan cinsiyete dayal iblm, kadnlar
yeniden retim iine mahkm etmekle kalmad, onlarn er
keklere bamllklarn da arttrd ve devlet ile iverenlerin
kadnlarn emeine komuta edebilmek iin erkeklerin cretini
kullanabilmesini salad. Bylece, meta retiminin emek g
cnn yeniden retiminden koparlmas, karl denmemi
emek birikiminin bir arac olarak, cretin ve piyasalarn zgn
olarak kapitalist kullanmnn geliimini de mmkn kld.
En nemlisi, retimin yeniden retimden koparlmas, er
kekler kadar mlksz olmakla birlikte onlardan farkl olarak,
giderek daha da parasallaan bir toplumda neredeyse hi cret
alamayan ve bu yzden iiler olarak kronik bir yoksullua,
ekonomik bamlla ve grnmezlie tabi klnan bir proleter
kadnlar snf yaratt.
leride de greceimiz gibi, yeniden retim emeinin de
ersizletirilmesi ve kadnlatrlmas erkek iiler iin de fela
III
Caliban ve Cad
ket demekti, nk yeniden retim emein deersizlemesi ka

nlmaz olarak onun rn olan emek gcn de deersizletirdi. Ancak elbette feodalizmden kapitalizme geite kadn
lar, toplumsal olarak benzersiz bir itibarszlatrmaya maruz
kaldlar. Bu itibarszlatrma sreci sermaye birikimi asndan
temel bir neme sahipti ve o gnden bu yana hl da yledir.
Ayrca btn bu gelimelerin nda bakldnda, ortaa
serflerinin klelikten kurtulma mcadelesini balatan eyin,
iinin topraktan koparlmas ve parasal ekonominin douu
olduunu sylemek yanl olur. Toprak zelletirilmeleriyle
zgrleenler -kadn ya da erkek- iiler deildi. zgrleen
ey sermayeydi, nk toprak artk bir geim arac yerine bir
birikim ve smr arac olarak kullanlmak zere serbestti.
Asl zgrleenler, artk yeniden retimlerinin maliyetini i
ilerin zerine ykleyebilen, bu iilerin nafakalarn, sadece
dorudan istihdam edildiklerinde, o zaman da ancak ksmen
karlayan toprak sahipleriydi. Ticari ya da tarmsal kriz za
manlarnda olduu gibi, i olmadnda ya da yeterince kr ge
tirmediinde iiler iten karlp ala terk edilebilirdi.
ilerin geim aralarndan koparlmas ve parasal iliki
lere baml hale gelileri ayn zamanda parasal maniplasyon
yoluyla reel cretin artk drelebilecei ve kadn emeinin
erkeinkine gre daha da deersizletirilebilecei anlamna ge
liyordu. Bu yzden toprak zelletirilmeye balar balamaz, iki
yzyldr durgun olan yiyecek fiyatlarnn artmaya balamas
tesadf deildi.
F iyat D evrim i ve Avrupa i Snfnn Y ok su llatrlm as
Ykc toplumsal sonular yznden Fiyat Devrimi ola

rak adlandrlan (Ramsey 1971) bu enflasyon olgusu, za
mann ve (Adam Smith gibi) sonraki dnemlerin iktisatlar
tarafndan Amerikadan Avrupaya [spanya yoluyla] devasa
bir nehir gibi akan altn ve gme balanmtr (Hamilton
1965: vii). Ancak bu metallerin Avrupa piyasasnda dolama
girmesinden nce de cretlerin artmakta olduuna dikkat ekilmektedir.^ Ayrca altn ve gm kendi balarna sermaye
deildi, mcevher yapmak, kubbeleri ya da kyafetleri ssle
112
mek gibi baka yararlar iin de kullanlabilirdi. Altn ve gm,

buday bile son derece deerli bir meta haline getirebilen bir
fiyat dzenleme arac olarak ilev grebildiyse, bunun nedeni
bu metallerin nfusun giderek artan bir orannn -ngilterede
te biri (Laslett 1971: 53)- topraa eriimi olmad ve bir za
manlar bizzat rettikleri yiyecekleri satn almak zorunda kal
d, hzla gelien kapitalist bir dnyaya alanm olmalar ve
ayrca hkim snfn emek maliyetlerini azaltmak iin parann
byl gcn kullanmay renmi olmasyd. Dier bir de
yile fiyatlar, tarmsal rnlerin ithalat-ihracatn tevik eden
ulusal ve uluslararas bir piyasa dzeninin geliimi ve tccarla
rn mallar daha sonra yksek fiyatlara satmak iin istif etmesi
yznden ykselmiti. 1565 Eyll unde Antwerpte, yoksullar
sokaklarda alktan lrken, bir depo iine doldurulan tahln
arl yznden kmt (Hackett Fischer 1996: 88).
te bu artlar altnda Amerikan hzineleri zenginliin
muazzam bir yeniden dalmn ve yeni bir proleterleme sre
cini tetikledi.^^ Ykselen fiyatlar, elde ettikleri hasat ailelerini
geindirmeye yetmeyince tahl ve ekmek almak iin toprakla
rn satmak zorunda kalan kk iftileri mahvetti, ou in
san iin paraya sahip olmann bir lm kalm meselesi olduu
bir zamanda tarma yatrm yaparak ya da bor vererek servet
lerini artran bir kapitalist giriimciler snf yaratt.
Fiyat Devrimi ayn zamanda, gnmzde Afrika, Asya ve
Latin Amerika gibi Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu
tarafndan yapsal olarak uyumlatrlan lkelerdekine ben
zer ekilde, reel crette tarihsel bir k tetiklemitir.1600
ylna gelindiinde spanyada reel cretleri 1511 ylna oranla
satn alma gcn yzde otuz kaybetmiti (Hamilton 1965:
280). Bu k dier lkelerde de ayn iddette gerekleti. Yi
yecek fiyatlar sekiz kat artarken cretler yalnzca kat artt
(Hackett Fischer 1996: 74). Bunun nedeni, piyasann grnmez
eli deil, tccarlara mallarn fiyatlandrlmas ve hareketinde
maksimum serbsetlik salarken iilerin rgtlenmesini en
gelleyen devlet politikalaryd. Tahmin edilebilecei gibi, bir
ka on yl iinde reel cretin satn alma gc, aada 14. ve 18.
yzyl arasnda bir ngiliz marangozun tahl kilogramyla ifade
11.^
Caliban ve Cad
edilen gnlk cretindeki deiikliklerin de gsterdii zere,

te iki orannda azald (Slicher Van Bath 1963: 327):
Yl
1351-1400
1401-1450
1451-1500
1500-1550
1551-1600
1601-1650
1651-1700
1701-1750
1751-1800
Tahl Kilogram
121.8
155.1
143.5
122.4
83.0
48.3
74.1
94.6
79.6
Avrupada cretlerin ortaa sonlarnda ulat d

zeye geri dnmesi yzyllar ald. ler o derece ktleti ki
ngilterede erkek bir zanaatkr yzyln banda on be gn
de ald creti 1550de ancak krk gnde kazanabiliyordu.
Fransada cretler 1470 ile 1570 yllar arasnda yzde altm
orannda dt (Hackett Fischer 1996: 78).'^^ cretlerdeki bu
d zellikle de kadnlar iin felaket demekti. 14. yzylda
ayn i iin erkeklerin ald cretin yarsn alyorlard, 16.
yzylda ise zaten drlm olan erkek cretinin ancak te
birini almaya baladlar. Ne tarmda ne retimde geimlerini
salayabiliyorlard. Bu dnemde fahieliin muazzam lde
yaylmasnn sorumlusu, phesiz bu durumdur.^'* Ardndan
Avrupal ii snf hepten yoksullat, bu durum o kadar yay
gn ve genel bir hal ald ki 1550 ylnda ve ok daha sonralar
Avrupal iiler ksaca yoksullar diye anlr oldu.
ilerin nlerindeki deiim, bu dramatik yoksulla
mann kantlarndan birini oluturur. Birka yudum domuz
yann dnda et masalardan kayboldu, ayn ekilde bira,
arap, tuz ve zeytinya da sofralar terk etti (Braudel 1973:
127 ve devam; Le Roy Ladurie 1974). 16. yzyldan 18. yz
yla kadar iilerin nleri esas olarak, btelerinin de temel
gideri olan ekmekten olumaktayd. Hangi beslenme normla
rna gre deerlendirirsek deerlendirelim, ortaaa zg et
114
Em ek B irik im i ve K ad m larm D eersizletirilm esi
bolluuyla karlatrldnda, bu tarihi bir gerilemeydi. Peter

Kriedte, o zamanlarda yllk et tketimi kii bana 100 kilo
gibi bir rakama ulamt, bu gnmz standartlarna gre
bile inanlmaz bir miktard. 19. yzyla doru bu rakam yirmi
kilonun altna dt diye belirtir (Kriedte 1983: 52). Braudel
de ayn ekilde, 1550de aadaki szleri sarf eden Suabiyal
Heinrich Mullerin tanklyla, etobur Avrupann son buldu
undan bahseder:
... esk id en ky evlerind e fa rk l eyler yen ird i. O za m a n la r her
g n m asalard a bol bol e t, yiyecek olurdu. Ky festiv allerin d e,
k arn av allard a m a sa la r yiyecekle d olar ta a rd . im di h e r ey
ta m a m e n d e iti. u b irk a y ld r y aad m z ne byk b ir
fe la k e t, n a s l b ir paha! B ugn n en ra h a t kyl s n n y iyebil
d ik le ri, o za m a n n g n d e lik ile rin in , u a k la rn n yed iind en
b ile b e te r (Braudel 1 9 7 3 :1 3 0 ).
nlerden et kaybolmakla kalmad ktlklar da yaygn

lat. zellikle kt geen hasatlarla daha da azalan tahl stok
lar, tahl fiyatlarn tavana vurdurup ehir sakinlerini ala
mahkm etti (Braudel 1966, c. I: 328). 1540lar ile 1550lerin
ve sonra yeniden 1580ler ile 1590larn ktlk yllarnda olan
ey tam buydu. Avrupa proleteryasnn tarihinin bu en kt
ktlklar beraberinde yaygn kargaalar ve rekor saylara ula
an cad davalarn getirdi. Bununla birlikte, yetersiz beslenme
o yllarda ktlk zamanlar dnda da o kadar olaan bir ey ha
line geldi ki yiyecek bir zmre iareti olarak yksek bir sembo
lik bir deer edindi. Yoksullar arasnda yiyecee duyulan arzu
yle boyutlara ulat ki bu durum Gargantua and Pantagrualde
(1552) Rabelais tarafndan resmedilen Pantagruel orjilerine
ilham oldu; cadlarn geceleri karnlarn ineklerle doyurmak
iin etrafta dolatklar inanc gibi (bu inan kuzeydou talya
iftileri arasnda epey yaygnd) korkun saplantlar dourdu
(Mazzali 1988: 73).
nsanolunu yeni bir teknolojik ve kltrel dorua ulat
raca varsaylan bir Prometheus olmaya hazrlanan Avrupa,
insanlarn asla yeterli beslenemedii bir yerdi. Yiyecek yle
youn bir arzu nesnesi haline gelmiti ki yoksullarn onu elde
etmek iin ruhlarn eytana sattklarna inanlrd. Avrupa ay-
Caliban ve Cad
Fiyat D evrim i ve R eel cretin D, 1480-1640. Fiyat D evrim i reel

crette tarihi bir gerilem eye neden oldu. B irka on yl iinde reel cret
alm gcnn te ikisini yitirdi. R eel cret 19. yzyla k ad a r 15. yzyl
oranlarna bir d aha ulaam ad (Phelps-Brown ve H opkins, 1981)
G ney n g ilte re
F ra n s a
116
Fiyat Devrim inin toplum sal sonularn, aada srasyla ngilterede

1 4 90-1650 yllar arasnda tahl fiyatlarn daki art, E ssexte (ngiltere)
15 66-1602 yllar arasnda fiy a tlar ve m lke kar ilenen sularn
oranndaki e zam anl art ve son olarak Alm anya, Avusturya, talya
ve spanya'da 1 5 0 0 ve 1750 yllar arasnda m ilyonlarla llen nfus
azaln gsteren grafiklerden de a n lam ak mmkndr.
117
Caliban ve Cad
rica kt geen hasatlarda ky ahalisinin mee palamutlar, ya

bani kkler ve aa kabuklaryla beslendikleri, insanlarn yn
halinde alayarak, feryat ederek tarlalardaki fasulyeleri yiye
cek kadar a bir halde krlara akn ettikleri (Le Roy Ladurie
1974) bir yerdi. Ya da kyllerin tahl datmndan pay ka
pabilmek veya zenginlerin evlerine ve ambarlarna saldrmak
iin ehirleri igal ettikleri, buna karlk zenginlerin silahla
np ehir kaplarn kapatarak alktan kvrananlar darda
tutmaya altklar bir yer (Heler 1986: 56-63).
14. ve 15. yzyllarda proleter mcadelesi zgrlk ve
daha az i talebi zerinden yrtlrken, 16. ve 17. yzyllarda
esas sebep alk olmu, mcadele frnlara ve ambarlara kar
dzenlenen saldrlar ve yerel rnlerin darya ihracna kar
ykselen isyanlar halini almt.^^ Yetkililer bu saldrlara katlanlar kaybedecek bir eyi olmayanlar, yoksullar ya da ayak
tabakas olarak adlandrsa da bu kiilerin ou ancak kt kana
at geinebilen zanaatkrlard. Tm bu olgular, kapitalizme gei
srecinin Avrupal iiler iin uzun alk yllarnn da balangc
olduunun bir gstergesidir. Bu alk yllar ancak kolonileme
nin yaratt ekonomik genileme sayesinde son bulmutur.
Yiyecek isyanlarn balatanlar ve yrtenler genellikle
kadnlard. Fransada Ives-Marie Berce tarafndan incelenen
otuz bir yiyecek isyanndan alts tamamen kadnlardan olu
maktayd. Dierlerinde de kadnlarn varl o kadar arlk
tayd ki Berce bunlara kadn isyanlar demitir.^ Bu olgu
yu yorumlarken Shelia Rowbotham, 18. yzyl ngilteresine
atfla, bu isyanlarda kadnlarn arlkta olmasn aileye bak
ma roln stlenenin de kadnlar olmasna balar. Bununla
birlikte, erkeklere gre para ve istihdama eriimleri daha az
olduundan geimleri iin ucuz yiyecee daha fazla baml
olduklar iin, yksek fiyatlarn altnda en ok ezilenler yine
kadnlard. te bu yzden, ikincil statlerine ramen, yiye
cek fiyatlar arttnda ya da tahl stoklarnn ileden tand
na dair dedikodular yaylnca hemen sokaklara kanlar da
kadnlar olmutu. 1652 ylnda, sabahn erken saatlerinde...
yoksul bir mahallede, bir kadnn kucanda alktan len
ocuuyla alayarak sokaklar arnlamasyla balayan Cor-
118
doba isyannda olan ey tam da buydu (Karnen 1971: 364).

1645 ylnda Montpellierde kadnlarn ocuklarn alktan
korumak iin sokaklara kmasyla ayn ekilde bir isyan
balad (a.g.e.:356). Fransada, tahln zimmetleneceini anla
dklarnda ya da zenginlerin en iyi ekmekleri aldn, geriye
daha hafif ve pahalsnn kaldn rendiklerinde kadnlar
frnlar igal etti. Bu gibi durumlarda ekmek isteyen ve f
rncy stoklarn saklamakla sulayan ynla yoksul kadn,
frncnn dkknn basard. Ayn zamanda tahl pazarla
rnn kurulduu meydanlarda ya da ihra edilmek zere ta
hl tayan arabalarn getii yollarda ve kayklarn uval
ykledikleri... nehir kenarlarnda da isyanlar kard. Bu gibi
durumlarda asiler... yabalarla ve sopalarla... arabalar devi
rir... erkekler uvallar gtrrken kadnlar eteklerine tahl
doldururdu (Berce 1990:171-73).
Yiyecek mcadelesi ayn zamanda haneye tecavz, kom
unun tarlasndan, evinden hrszlk yapma ve zenginlerin
evlerine saldr gibi farkl ekillerde de srdrld. 1523
ylnda Troyesde yoksullarn zenginlerin evlerini atee ver
dikleri ve igale hazrlandklar dedikodular yayld (Heler
1986: 55-56). imdiki Benelks lkelerindeki Malinesde,
vurguncularn evleri kzgn kyller tarafndan kanla iaret
lendi (Hackett Fischer 1996: 88). 16. ve 17. yzyllarn disip
lin usullerinin byk blmn yiyecek sularnn olutur
mas artc olmasa gerektir. Cad davalarnda eytani
len konusunun tekrar gndeme gelmesi bunun bir rneidir.
Buna gre sradan halkn kzarm koyun eti, beyaz ekmek
ve arapla ziyafet ekmesi eytani bir ey olarak kabul edil
meye balanmtr. Ancak yoksullarn hayatta kalma mca
delelerinde ellerindeki en nemli silah, yine kendilerinin bir
deri bir kemik kalm bedenleriydi. Ktlk zamanlarnda, a
lktan ve hastalktan yar l bir halde gezen serseri ve dilenci
gruplar hali vakti yerinde olanlarn etrafn sarar, kollarn
syrp yaralarn gsterir, zenginleri srekli hastalk kapma
ya da isyan ihtimalinin korkusuyla yaamaya zorlarlard. 16.
yzyln ortalarnda bir Venedikli yle demitir: Etrafn
z sarp yardm dilenen ynlara rastlamadan bir sokaktan
h ;
Caliban ve Cad
Serseriler ailesi.
Lucas von L eyden in
gravr, 1520.
geemez, bir meydanda yle bir duramazsnz. Yzlerinde

lm, tasz yzkleri andran gzlerini, bir deri bir kemik
kalm bedenlerinin perianln grrsnz (a.g.e.: 88).
Bir yzyl sonra Floransada da manzara hemen hemen
ayndr. 1650 Nisannda G. Balducci, ikram esnasnda insa
nn etraf plak, her yan yaralarla kapl zavall insanlarla o
kadar sarlyor ki ekmek ve arap ayininin mziini duymak
imknsz hale geliyor diyecekti (Braudel 1966, c. II: 734-35).'*^
Em ein Yeniden retim in e D evlet M dahalesi:
Yoksulluk Yardm ve i Snfnn Sulu ln Edilm esi
Kapitalist ilikilerin yaylmasna kar balatlan savata

tek cephe, yiyecek mcadelesi deildi. Her yerde insanlar, top
rak zelletirmelerine, rfi haklarnn ortadan kaldrlmasna,
yeni vergilerin yrrle konmasna, crete bamllna ve
muhitlerinde srekli ordu bulundurulmasna kar savaarak
120
eski varolu biimlerinin yok edilmesine direndiler. nsanlar

bu ordularn varlmdan o kadar nefret ediyorlard ki askerle
rin aralarna yerlemesini engellemek iin kentlerinin kaplar
n kapatmaya kouyorlard.
Fransada 1530lar ile 1670ler arasnda bin coku (is
yan) dalgas yayld. ounlukla btn eyaletleri kapsayan bu
isyanlarn bastrlmas iin askeri birliklerin mdahalesi ge
rekiyordu (Goubert 1986: 205). ngiltere, talya ve spanyada
da benzer bir manzara vard.'* Tm bunlar, Marxn kyl
ahmakl ad altnda bir kenara att kapitalizm-ncesi ky
dnyasnn da herhangi bir sanayi proletaryas kadar yksek
dzeyde bir direni gsterebildiine iaret ediyordu.
Ortaalarda g, serserilik ve mlkiyete kar ilenen su
lar, yoksullamaya ve mlkszlemeye kar gelien direniin
bir parasyd. Bu olaylar artk muazzam boyutlara ulamt.
Zamann otoritelerinin ikyetlerini kabul edecek olursak her
yerde serseriler cirit atyor, ehirden ehre gidiyor, snrlan ge
iyor, saman ynlarnda uyuyor, kentlerin kaplarnn nn
de toplayorlard. Bu geni insan topluluu, on yllar boyunca
otoritelerin gznden kaacak ekilde, kendi diasporalarn
yaratmt. Yalnzca Venedikte 1545 ylnda alt bin serserinin
olduu bildirilmiti. spanyada serseriler kalabalklaryla her
kentte dura dura yollar tkyordu. (Braudel, c.II: 740).^ Bu gibi
meselelerde nc olan ngiltereden balamak zere, devletler
serserilere kar, suun tekrarlanmas halinde klelik, hatta
idam cezalar ieren ok daha sert yeni yasalar kard. Ancak
bu bask yeterli olmad, 16. ve 17. yzyllar Avrupasnn yollar
byk bir kargaa ve karlama alan olarak kald. Bu yollar
dan, ikenceden kaan heretikler, grevden alnm askerler,
gezginler ve i arayan dier ayak takmyla birlikte, yabanc
zanaatkrlar, topraklarndan karlm kyller, fahieler, i
portaclar, kk hrszlar, profesyonel dilenciler geiyorlard.
Her eyden nemlisi, Avrupann yollarndan onlarla birlikte
gelimekte olan bir proleteryann masallar, ykleri ve dene
yimleri de geiyordu. Bu arada su oranlar, alnan ortak zen
ginliin alttan alta geri alnd ve yeniden temellk edildiini
dndrecek kadar artmt.^
121
Caliban ve Cad
S okakta krbalanan serseri.
Bugn kapitalizme geiin bu ynleri, (en azndan

Avrupada) gemite kalm eyler ya da -Marxn Grundrissede
dedii gibi- kapitalist gelimenin, daha olgun kapitalist biim
ler tarafndan alacak tarihsel nkoullar gibi grnebilir.
Ne var ki bu olgular ile kapitalizmin bugn tanklk ettiimiz
yeni safhasnn toplumsal sonular arasndaki nemli benzer
lik, bunun aksini sylyor. Yoksullatrma, isyan ve su ora
nndaki art, kapitalist birikimin yapsal unsurlardr, nk
kapitalizm kendi egemenliini dayatabilmek iin igcn ye
niden retim aralarndan koparmak zorundadr.
19. yzyla gelindiinde Avrupann sanayilemi blgele
rinde proleterlerin iine dtkleri sefaletin ve isyanlarn en
ar biimlerinin kaybolmu olmas, bu iddiay yanllayan bir
kant oluturmaz. Proleterlerin sefaleti ve isyanlar son bulma
m, sadece nce kleliin kurumsallatrlmasyla, sonra da
kolonyal hkimiyetin genilemesiyle iilerin ar smrs
ithal edilebildii oranda azalmtr.
Bu gei sreci Avrupada ok youn toplumsal atma
lara sahne olmu, etkilerine baklrsa u amaca gre ekille
nen bir dizi devlet giriimini gerekli klmtr: (a) daha disip
linli bir igc oluturmak (b) toplumsal direnii datmak (c)
122
ileri kendilerine dayatlan ilerde sabitlemek. imdi bunlar

srasyla inceleyelim.
Toplumsal disiplini salamak amacyla spor, oyunlar, dans,
ale-wake*, festivaller ile iiler arasndaki dayanmay ve bal
l artran dier grup ritellerini ieren btn kolektif toplum
sallk ve cinsellik biimlerine kar bir saldr balatld. Bu sal
dr bir yn kanunla rgtlendi. ngilterede 1601-1606 yllar
arasnda sadece birahaneleri dzenlemek iin 25 yasa karld
(Underdowrn 1985: 47-48). Konuyla ilgili almasnda Peter
Burke, bundan halk kltrne kar dzenlenmi bir kam
panya olarak bahseder. Ancak asl amacn, igcnn yeniden
retiminin toplumsall ve kolektifliini zmek ve bo zama
nn ok daha retken bir biimde kullanlmasn dayatmak ol
duunu grebiliriz. ngilterede bu sre, i savatan (1642-49)
sonra Pritenlerin iktidara geliiyle doruk noktasna ulat. Bu
dnemde, toplumsal disiplinsizlik korkusu, proleterlerin btn
toplantlarnn ve elencelerinin yasaklanmasna neden oldu.
Ancak ahlaki reformasyon, ayn dnemde kilisenin iinde ve
dnda dzenlenen danslarn ve arkl elencelerin yerini dini
trenlerin ald Protestan olmayan blgelerde de ayn derecede
youndu. Kiinin Tanryla ilikisi bile zelletirilmiti: Protes
tan blgelerde birey ve Tanr arasnda dorudan ilikinin kuru
luuyla, Katolik blgelerde ise bireysel gnah karmann tesisi
ile... Toplumsal bir merkez olarak kiHsenin kendisi bile, inanca
hitap edenlerden baka herhangi bir toplumsal etkinlie ev sa
hiplii yapmaktan kt. Sonuta toprak zelletirmeleri ve ortak
alanlarn etrafnn itlerle evrilmesiyle gerekletirilen fiziksel
itlemeye, iilerin yeniden retiminin ak alanlardan eve, top
lumdan aileye, kamusal alandan (ortak alan, kilise) zel alana
kaymasyla birlikte bir de toplumsal itlenme eklenmi oldu.^^
kinci olarak, 1530-1569 yllar arasnda hem yerel belediye
lerin inisiyatifiyle hem de merkezi devletin dorudan mdahale
siyle en az altm Avrupa kentinde sosyal yardm sistemi uygulan
maya balad.^ Bunun asl amacnn ne olduu hl tartlmak
tadr. Konuyla ilgili yazlanlarn ou, sosyal yardm sistemini
* Adn bir eit mayal likr anlam na gelen aleden alan, ngilterenin
krsal blgelerinde k u tlan an festival.
12.^
C aliban ve Cad
sosyal kontrol tehlikeye sokan insanlk krizine bir yant olarak

deerlendirse de Marksist Fransz aratrmac Yann Moulier
Boutang, zorunlu emek zerine gerekletirdii muazzam al
masnda, bunun esas amacnn proletaryann Byk Sabitleni!,
yani emein kan engellemek olduunu vurgular.^
Her halkrda, sosyal yardm sisteminin ortaya k, i
iler ve sermaye arasndaki devlet ilikisinde ve devletin ile
vinin tanmlanmasnda bir dnm noktasyd. Hkimiyetini
yalnzca alk ve terr vastasyla kurmayla alan kapitalist
sistemin srdrlemezlii ilk kez bu sistemin ortaya konmasyla
tannd. Bu ayn zamanda devletin, snf ilikilerinin garant
r ve igcnn yeniden retiminin ve disiplin altna alnma
snn ba denetisi olarak yeniden kuruluunun ilk admyd.
Bu ilevin ncllerine, feodalizm kart mcadelelerin her
yana yaylmas karsnda devletin, blgesel olarak birleen ve
silahlanan, taleplerinde artk manorun politik ekonomisiyle
snrl kalmayan ii snfyla baa kabilecek tek organ olarak
ortaya kt 14. yzylda rastlamak mmkndr. 1351 yln
da ngilterede azami creti sabitletiren i Yasasnn yrr
le konmasyla birlikte, yerel lortlarn artk yerine getireme
dii emein dzenlenmesi ve bask altna alnmas grevini
resmi olarak devlet yklendi. Ancak devletin igc zerindeki
mlkiyet iddias, sosyal yardmn getirilmesiyle balad ve
hkim snf iinde, devletin kanlmaz krizlere ister havula
isterse sopayla mdahale edeceinden emin olan iverenlerin,
iilerin yeniden retimiyle ilgili btn sorumluluklardan ka
abilmesine olanak veren kapitalist bir iblm oluturuldu.
Bu uygulamayla birlikte toplumsal oalmann ynetiminde de
nfus kaydn (nfus saym, lm, doum, evlilik oranlarnn
kaydnn tutulmas) ve muhasebinin toplumsal ilikilere uygu
lanmasn beraberinde getiren bir srama gerekleti. 16. yz
yln sonlarna gelindiinde yoksullarn saysn hesaplamay,
her bir ocuun ve yetikinin ihtiyac olan yiyecek miktarn
belirlemeyi ve kimse lm biri adna yardm talep etmesin
diye lenlerin kaydn tutmay renmi bulunan Bureau de
Pauvres (Lyon) (Yoksullar Brosu) idarecilerinin almalar
bunun iyi bir rneidir (Zemon Davis 1968: 244-46).
121
Bu yeni sosyal bilim, kamu yardmnn ne ekilde yr

tleceine dair gnmzn refah tartmalarn ngren ulus
lararas bir tartmay da beraberinde getirdi. Yalnzca hak
eden yoksullar olarak adlandrlan, alamayacak durumda
olanlar m desteklenmeli, yoksa bedenen alabilir olduu
halde i bulamayanlar da desteklenmeli miydi? aramaktan
vazgemelerini nlemek iin ne kadar ya da ne kadar az para
verilmeliydi? Kamu desteinin esas amalarndan biri iileri
altklar ilere balamak olduundan, bu tr sorular top
lumsal disiplin asndan ok nemliydi. Ancak bu konularda
gr birliine varlmas pek mmkn olmad.
Juan Luis Vives gibi hmanist reformcular^ ve varlkl kent
sakinlerinin szcleri daha liberal ve merkeziletirilmi (yine de
ekmek datmnn tesine gemeyecek) bir yardm datmnn
ekonomik ve disiplin salayc yararlarnn farkna varm olsa
da din adamlarnn bir ksm bireysel ban yasaklanmasna
iddetle kar kt. Ancak btn bu sistem ve gr farkllkla
ryla birlikte yardm o kadar cimrice salanyordu ki yattrc
bir ilev grd kadar atmalara da neden oluyordu. Yardm
alanlar, (nceleri sadece czzamhlar ve Yahudilerle snrl olan)
utan damgasn tamak ya da (Fransada) yoksullarn ellerin
de mumlarla, ilahiler okuyarak yrdkleri yllk geit tren
lerine katlmak gibi kendilerine dayatlan aalayc ritellere
ierliyorlar, sadaka hemen verilmediinde ya da ihtiyalarn
karlamaya yetmediinde hiddetle protesto ediyorlard. Buna
cevaben, baz Fransz kentlerinde yiyecek datmlar srasnda
ya da yoksullardan aldklar yiyecekler karlnda almalar
istendiinde daraalar kuruluyordu (Zemon Davis, 1968: 249).
16. yzyl ilerlerken, ngilterede kamu yardm almak -ayn za
manda ocuklar ve yallar iin de- yardm alanlarn eitli a
lma programlar iin denek olarak kullanldklar yoksullar
evine* hapsedilmeleri kouluna baland.^ Sonu olarak, itlemeler ve Fiyat Devrimi ile iilere kar balatlan saldrlar, bir
yzyl iinde, ii snfnn sulu ilan edilmesine, yani ya yeni ku
* ngilterede 17. ile 19. yzyllar arasnda yoksullar evi, yoksullarn ancak
kt ilerde alm ak karlnda barnabildii ve yiyecee ulaabildii
bir kurumdu.
125
Caliban ve Cad
rulan yoksullar evine ve slahevlerine hapsedilen ya da hayatn

kanun d yollardan salama yolunu seen ve -krba ile daraacmn bir adm tesinde- devletle ak bir antagonizma iinde
yaayan geni bir proleter snfn domasna yol at.
alkan bir igcnn oluturulmas asndan, bu son de
rece ciddi bir baarszlkt. 16. ve 17. yzyl politik evrelerinin
durmakszn toplumsal disiplin sorunuyla megul olmalar, za
mann devlet adamlarnn ve giriimcilerinin de bunun pekl
farknda olduklarn gstermektedir. Ayrca bu genel isyan du
rumunun kkrtt toplumsal kriz, 16. yzyln ikinci yarsn
da, byk oranda Fetih sonrasnda spanyol Amerikasnn n
fusundaki ciddi d ve kolonyal ekonomilerin klmesinin
neden olduu yeni bir ekonomik daralmayla daha da byd.
Nfus A zal, Ekonom ik K riz ve
K adnlarn Disiplin A ltn a Aln
Kolombun Amerikaya ayak basmasnn zerinden bir

yzyldan az bir zaman gemiti ki kolonicilerin sonsuz bir
emek kaynana ulama hayalleri (tpk kiflerin Amerikan
ormanlarnda sonsuz sayda aa olduuna dair tahminleri
gibi) snd.
Avrupallar Amerikaya yalnzca lm getirdi. Kolonyal i
galin balamasyla blgeyi etkileyen nfus azalna dair deiik
tahminler olsa da akademisyenler bunun etkilerini bir Ame
rikan holokostuna benzetmektedirler. David Stennarda gre
(1992) Fetihten sonraki yzylda Gney Amerikada nfus 75
milyon azald, bu da halkn yzde 95i demekti (1992: 268-305).
Bu ayn zamanda bir yzyldan daha ksa bir sre iinde Yerli*
nfus yzde doksan orannda azald, bu rakam Meksika, Peru
ve dier baz blgelerde yzde doksan bei buldu diye belirten
Andre Gunder Frankn tahminleriyle de rtmektedir (1978:
43). Meksikada nfus 1519da 11 milyondan, 1565de 6.5 mil
yona, 1600de ise 2.5 milyona kadar dmtr (Wallerstein
* "Indian" szcnn A m erikal yerli nfuslar tanm lam ak iin ku llan
m, Dou H indistan'a u latn sanan K risto f Kolomb ile balam tr. Irk
sal ve kltrel birlii ifade eden bu tanm lam a, Am erika'nn farkl dillere
ve kltrlere sahip yerli topluluklar tarafn d an benim senm edii iin, bu
szc eviride (byk harfle) "Yerli" szcyle karladk.
126
1974: 89n). 1580de hastalklar ve bir de buna eklenen span

yol vaheti, Antiller ile Yeni spanya, Peru ve Karayip ky bl
gelerinin dzlklerindeki nfusun ounluunu krp geirdi ya
da baka yerlere srd (Crosby: 1972:38). Ksa bir sre iinde
Brezilyada da ok daha byk bir nfus yok oldu. Rahip snf bu
holokostu Yerlilerin hayvanidavranlar yznden Tanrnn
verdii bir ceza olarak yorumlayarak merulatrmaya alt
(VVilliams 1986:138), ancak ekonomik sonular yok saylamad.
Ayrca 1580lere gelindiinde nfus Bat Avrupada da azalmaya
balamt, bu 17. yzyla kadar byle srd ve nfusun te biri
nin kaybolduu Almanyada doruk noktasna ulat.
Kara lm (1345-1348) saymazsak bu daha nce grlme
mi boyutta bir nfus kriziydi ve istatistikler, ne kadar korkun
olursa olsunlar, bize hikyenin yalnzca bir ksmn vermektedir.
lm yoksullar vurmutu. Veba ya da iek hastal kentleri
krp geirirken zenginlerin byk bir ounluuna dokunmu
yor, yalnzca esnaflar, gndelik iileri ve serserileri vuruyor
du (Kamen 1972: 32-33). lmler o derece artmt ki cesetler
kaldrmlar dolduruyor, yetkililer komplo iddialar ortaya atp
halk sorumlularn zerine salyordu. Ancak bu nfus azal
ayn zamanda dk doum oranlarna ve yoksullarn ocuk sa
hibi olmaktaki isteksizlerine de balanyordu. Bu sulamann ne
derece gereki olduunu anlamak olduka zor, nk 17. yzyl
ncesi nfus kaytlar olduka sorunludur. Ama 16. yzyln son
larna gelindiinde btn toplumsal snflarda evlenme yann
ykselmeye baladn, yine ayn dnemde terk edilmi ocuk
saysnn -yeni bir olgu olarak- artmaya baladn biliyoruz.
Ayrca ayn dnemde bakanlar krsden dnyaya besleyebile
ceklerinden daha fazla boaz getirmemek iin genlerin evlen
mediklerinden ve ocuk yapmadklarndan yaknyorlard.
Bu demografik ve ekonomik kriz 1620lerde ve 1630larda doruk noktasna ulat. Avrupada ve kolonilerde pazar
lar kld, ticaret durdu, isizlik iyiden iyiye yaygnlat
ve gelimekte olan kapitalist ekonomi kme noktasna gel
di. Kolonyal ve Avrupal ekonomilerin entegrasyonu yle bir
noktaya ulat ki krizin ift tarafl etkileri gnden gne hzla
artmaya balad. Bu ilk uluslararas krizdi. Tarihilerin de
127
Caliban ve Cad
yimiyle, bu bir Genel Krizdi (Karnen 1972; 30 ve devam.,

Hackett Fischer 1996: 91).
Emek, nfus ve servet birikimi arasndaki iliki, bir nfus
politikas ve biyo-iktidar rejiminin^ ilk unsurlarn retecek
ekilde, politik tartmalar ve stratejilerde ite bu balamda n
plana kmaya balad. Sk sk kalabalklk ile nfusu birbi
rine kartran kavramlarn kabal ve devletin nfus artn
engelleyen davranlar cezalandrrken kulland aralarn
vahilii bizi aldatmamaldr. remeyi ve nfus artn devlet
meselesi ve ayn zamanda entelektel sylemin esas mesele
si haline getiren eyin, (Foucaultnun dedii gibi) 18. yzylda
Avrupada ktln son bulmas deil, 16. ve 17 yzyllardaki
nfus krizi olduunu ne srmek istiyorum.^ Daha da ileri gi
derek cadlara uygulanan ikencenin artmasnn ve bu d
nemde devletin dourganl dzenlemek ve kadnlarn doum
zerindeki kontroln yok etmek iin uygulanan yeni disiplin
yntemlerinin de yine bu krize balanmas gerektiini dn
yorum. Bu iddiamn kantlar duruma gre deiiklik gsterir ve
Avrupann iktidar yapsnn kadnlarn yeniden retim ilevle
ri zerindeki kontrol sklatrmaktaki kararlnn artnda
baka etkenlerin de belirleyici olduunu kabul etmek gerekir.
rnein, burjuvazinin iinde babalk ve kadnn davranlar
gibi meselelere ilikin yeni bir endienin domasna neden olan,
mlkiyetin ve ekonomik ilikilerin giderek zelletirilmesini
de bunlarn arasnda saymak gerekir. Benzer ekilde, cadlarn
eytana ocuk kurban ettiklerine ilikin sulamalarda -16. ve 17.
yzyllardaki byk cad avnn ana konusu- yalnzca nfusun
azalmasna ilikin bir kaygy deil, ayn zamanda mlk sahi
bi snfn emrindekilerden, zellikle de hizmeti, dilenci, ifac
olarak iverenlerinin evlerine girip onlara zarar verme imkn
olan alt snf kadnlardan duyduu korkuyu grrz. Nfusun
dt ve ekonomik hayatta emein merkeziliini vurgulayan
bir ideolojinin gelitii byle bir dnemde, Avrupa kanunlarnda
reme sularndan yarglanan kadnlara kar ar cezalarn yer
almaya balamas sadece bir tesadf olamaz.
Bir nfus krizinin, genilemeci bir nfus teorisinin ve n
fus artn tevik eden politikalarn e zamanl geliimine dair
128
Em ek B irik im i ve K a d n la rn D egersizletirilm esi
pek ok belge mevcuttur. 16. yzyln ortalarna gelindiinde,

vatandalarn saysnn bir ulusun zenginliini belirledii fikri
toplumsal bir aksiyom haline gelmitir. Fransz politik dnr
ve demonolog Jean Bodin, ok fazla tebaa ya da ok fazla vatan
daa sahip olmaktan asla korkulmamahdr, ne de olsa bir dev
letin gcn oluturan insandr diye belirtir {Commonwealth,
Kitap VI). Italyan ekonomist Giovanni Boteronun (1533-1617)
yaklam, insan says ile geim aralar arasnda bir denge ku
rulmas gerektiini grm olmas ynyle ok daha sofistike
dir. Yine de Botero, ehrin byklnn fiziksel boyutlarna
ya da surlarnn uzunluuna deil, yalnzca sakinlerinin says
na bal olduunu ne srer. IV. Henrynin bir kraln gc ve
zenginlii vatandalarnn saysna ve refahna baldr sz
bu an nfusla ilgili grlerinin adeta bir zetini verir.
Nfus artna gsterilen bu ilgi, Protestan Reformasyon
programnda da grlr. ffeti ycelten geleneksel Hristiyan
anlay bir kenara brakan Reformcular, evlilii, cinsellii, hatta
reme yetenekleri dolaysyla kadnlar yceltmilerdir. Luther,
ne kadar zayflklar olursa olsun, kadnlar btn bunlar telafi
eden bir erdeme sahiptir: Kadnlar bir rahme sahiptir ve doura
bilir... diye dnerek insan rknn oalmasn salamak iin
kadnlara ihtiya olduunu kabul etmitir (King 1991:115).
Nfus artn savunana bu grler Merkantilizmin yk
seliiyle doruk noktasna ulamtr.^ Bu gre gre bir ulu
sun refahnn ve gcnn en nemli gstergesi geni bir nfusa
sahip olmasdr. Merkantilizm, uluslarn zenginliini ellerin
deki ii says ve parayla lt iin ana akm ekonomistler
tarafndan ilkel bir dnce sistemi olarak grlp bir kenara
atlmtr. Emee duyduklar alkla insanlar ie komak iin
kullandklar vahi yntemler, merkantilistlerin itibarn d
rmtr. Ne de olsa ekonomistlerin ou kapitalizmin bas
kdan ziyade zgrlk getirdii yanlsamasn srdrmeyi ar
zular. Bir yandan yoksulluun faydasn ne srp aylakl
bir sosyal veba olarak nitelendirirken, bir yandan da yoksullar
evini icat eden, aylaklar avlayan, sulular Amerikan koloni
lerine tayan ve kle ticaretine yatrm yapan ite bu merkantilist snft. Bylece merkantilist kuram ve uygulamalarn
12')
Caliban ve Cad
dorudan ilksel birikimin gereksinimlerini ifade ettii ve yine

dorudan igcnn yeniden retimi sorununa ynelen ilk
kapitalist politikay oluturduu fark edilmemitir. Grd
mz gibi, bu politikanm, yana ve durumuna bakmakszn her
bireyden maksimum i karmak iin mmkn olan her yolu
kullanan totaliter bir rejimin dayatlmasna bal derinleme
sine bir yn vardr. Bununla birlikte, bu politikann nfusu
ve bylelikle de orduyu ve igcn geniletme abasna daya
nan ayn zamanda yaylmac bir yn olduu da grlebilir.
Eli Hecksherin de belirttii gibi, merkantilizmin doru
una kt 17. yzyln sonlarnda her lke, nfusunu art
trmak iin neredeyse fanatik bir arzuyla yanp tutuuyordu
(Hecksher 1966: 158). Bununla ayn srada, insana dair onu
sadece devlet iin bir ham madde, ii ya da retici olarak gren
yeni bir kavram ortaya kt (Spengler 1965: 8). Ama merkantilist kuramn altn andan bile nce, Fransada ve ngilterede
devlet. Kamu Yardmyla birlikte kapitalist bir yeniden retim
politikasnn ekirdeini oluturan, dourmay tevik eden n
lemler almt. Ayn amala, Roma mparatorluu tarafndan
uygulanan yasalar rnek alnarak, evlenenlere prim verilme
sini ve bekrln cezalandrlmasn ngren yasalar karl
d. Mlkiyet devrinin ve igcnn yeniden retiminin temel
kurumu olarak aileye yeni bir nem verilmeye baland. Bu ge
limelerle e zamanl olarak, nfus saymlarnn baladn ve
devletin cinselliin, dourganln ve aile hayatnn denetimi
ne mdahale ettiini grrz.
Ancak devletin arzu edilen nfus orann salamak iin at
t temel adm, kadnlara kar, aka onlarn kendi bedenleri
ve yeniden retimleri zerindeki kontroln krmay amala
yan gerek bir sava amakt. Kitabn ilerleyen blmlerinde
de greceimiz zere, bu sava esas olarak cad av araclyla
yrtlmtr. Cad av, bir yandan kadnlar ocuklarn ey
tana kurban etmekle sularken, dier yandan her eit doum
kontroln ve oalma amac gtmeyen cinsellii eytanlatryordu. Ama ayn zamanda da reme suunun yeniden ta
nmlanmasna dayanyordu. Bylece 16. yzyln ortalarndan
balayarak, ilk defa insanla ykl Portekiz gemileri Afrikadan
130
dnerken, btn Avrupa hkmetleri doum kontrolne, kr

taja ve bebek katline kar ciddi cezalar uygulamaya balad.
Ortaada bebek katline, en azndan yoksul kadnlar sz
konusu olduunda, biraz olsun hogryle baklyordu. Ancak
imdi idam cezasn gerektiren ve failleri erkeklerin iledii
sularn oundan ok daha ar cezalara arptrlan bir su
haline getirilmiti.
16. y zyld a, N urem bergde a n n e n in b eb e in i k a tle tm e s in in
cezas, b o u larak lm d. B eb ek k a tli su u nd an ceza gren
k ad n n kopm u k a fa la rn n ib re t olsu n diye idam seh p asn a
iv ilen d ii 1 5 8 0 y ln d a bu ceza b oyn u n d an v u ru larak idam a
d n t r ld (K ing 1 9 9 1 :1 0 ) .
Hamile kadnlarn hamileliklerine son vermelerini engel

lemek iin yeni denetleme yntemleri uygulanmaya baland.
Fransada, 1556 ylndaki bir kraliyet emrine gre, kadnlarn
her hamileliklerini kaytlara geirmeleri zorunlu klnd ve
doduunu gizlemi olduklar ocuklar vaftizden nce len ka
dnlar, sulu olup olmadklar kantlanmakszn lm cezasna
arptrld. Buna benzer uygulamalar 1624 ve 1690 yllarnda
ngilterede ve skoyada da balatld. Evli olmayan kadnlar
ortaya karmak ve bunlarn her trl destekten mahrum b
raklmalarn salamak amacyla casusluk sistemi de kuruldu.
Evli olmayan hamile bir kadna ev sahiplii yapmak bile kad
nn kamu gzetiminden kaabilecei korkusuyla yasad ilan
edilirken, onunla arkadalk yapanlar da halkn knamasna
maruz brakld (Wiesner 1993: 51-52, Ozment 1983: 43).
Sonu olarak, ok sayda kadn kovuturmaya uramaya
balad. 16. ve 17. yzylda Avrupada kadnlar baka hibir
sutan olmad kadar bebek katlinden idam edildi. Bunun tek
istisnas cadlk sulamasyd. Yine de bu suun da merkezinde
ocuk ldrme ve dier reme normlarnn inenmesi vard.
nemli noktalardan biri ise hem bebek katli hem de cadlkta
kadnn hukuki sorumluluklarn kstlayan hallerin ortadan
kaldrlmasyd. Bylece kadnlar, kendi adlarna, hukuki ye
tikinler olarak Avrupa mahkemelerinin koridorlarna adm
larn tarihte ilk defa cadlk ya da ocuk katili sulamas altn
da attlar. Yine bu dnemde, ebelerden duyulan phe -doum
.n
Caliban ve Cad
yaptrlan odaya erkek doktorlarn sokulmasna neden olmu

tu- tbben yetersiz olabilecekleri kaygsndan ziyade, yetkili
lerin bebek katlinden duyduklar korkudan kaynaklanmt.
Ebelerin marjinalletirilmesiyle birlikte, kadnlarn dour
ganlk zerindeki denetimlerinin azald sre de balam
oldu. Kadnlarn ilevi ocuu tamak gibi pasif bir greve in
dirgenirken erkek doktorlar asl hayat veren (tpk Rnesans
byclerinin simya ryalarndaki gibi) olarak grlmeye ba
land. Bununla birlikte acil bir durumda ceninin hayatn anneninkine tercih eden yeni bir tbbi uygulama ortaya kt. Bu,
kadnlarn kontrolnn altndaki geleneksel doum srecinin
tam tersi bir sreti ve uygulanabilmesi iin mstakbel annenin
yatann bandaki kadnlarn doum odasndan karlmas ve
ebelerin doktorlarn kontrol altna alnmas ya da kadnlar de
netim altnda tutmak iin grevledirilmesi gerekiyordu.
Fransada ve Almanyada ebeler ilerine devam edebil
mek iin devletin casusu olmaya mecbur brakldlar. Btn
doumlar kaytlara geirmeleri, nikhsz doan ocuklarn
babalarn bulmalar ve gizli gizli doum yaptndan phe
lenilen kadnlar ortaya karmalar gerekiyordu. Ayrca Kili
se merdivenlerinde izlerine rastlandnda st verdiklerinden
phelenilen yerli kadnlar kontrol etmek de yine ebelerin
grevi olmutu (Wiesner 1933: 52). Ayn ibirlii akrabalar
dan ve komulardan da bekleniyordu. Protestan lkelerinde
ve kentlerinde komulardan kadnlar izlemeleri ve kocas
evde yokken evine baka bir adam girdi mi, bir adamla eve gi
rip arkasndan kapy kapad m gibi mmkn olan btn cin
sel detaylar vermeleri bekleniyordu (Ozment 1983: 42-44).
Almanyada doum yanls hal seferi yle bir noktaya ulat
ki kadnlar doum esnasnda yeterince aba gstermezlerse
ya da evlatlarn sevinle karlamazlarsa cezalandrlmaya
baladlar (Rublack 1996: 92).
ki yzyl kadar uygulanan bu politikalar (18. yzyln
sonlarnda Avrupada kadnlar hl bebek katlinden idam edi
liyordu) kadnlar dourmaya mahkm etti. Ortaada kadn
lar ok eitli doum kontrol yntemleri kullanabiliyorken ve
doum srecinde tartmasz kontrol sahibiyken bu dnemden
sonra rahimleri erkeklerin ve devletin kontrol altndaki bir

kamusal alan haline geldi ve dourma dorudan kapitalist bi
rikimin hizmetine sunuldu.
Bu adan bakldnda, Bat Avrupal kadnlarn ilksel
birikim srecindeki kaderi, zellikle 1807de kle ticaretinin
son bulmasyla efendileri tarafndan yeni iilerin dourulmasyla grevlendirilen, Amerikan kolonyal plantasyonlarn
daki kadn klelere benzer. Elbette byle bir karlatrmann
ciddi snrlar vardr. Her ne kadar proleter kadnlara tecavz
etmek cezasz kalsa ve bunun iin yine kadnlar sulansa da
Avrupal kadnlar aka cinsel saldrlara maruz kalmadlar.
Ne de ocuklarnn ellerinden alnp pazarda ak arttrmaya
sunulmasnn zdrabm yaadlar. Btn bu dayatmalar so
nucu yaptklar doumlardan elde edilen ekonomik kazan
da ok daha rtk kalmtr. Bu adan, kapitalist birikimin
mantn ve gereini en aka ortaya koyan, kle kadnla
rn iinde bulunduu durumdur. Ancak farkllklarna ra
men, her iki durumda da kadn bedeni, emein yeniden reti
mi ve igcnn genilemesi iin arasallatrlm, kadnn
kontrolnn tesinde ileyen doal bir reme makinesi ola
rak grlmtr.
Marxn analizinde, ilksel birikimin bu yn eksiktir.
Komnist M anifestoda burjuva ailesi iinde kadnn nasl
kullanldna ilikin syledikleri -aile mlkiyetinin devri
ni garanti altna alan varislerin retilmesi- dnda, Marx
hibir zaman dourganln bir smr ve ayn nedenle de
bir direni alan olabileceini kabul etmemitir. O hibir za
man kadnlarn dourmay reddedebileceklerini ya da byle
bir reddin snf mcadelesinin bir paras olabileceini d
nmemitir. Grundrissede (1973; 100) kapitalist geliimin
nfusun saysndan bamsz olarak ilerlemekte olduunu
ne srm, bunu da emein artan retkenlii sayesinde,
sermayenin smrd emein sabit sermayeye (makine
ler ve dier retim mallarna yatrlan sermaye) oranla s
rekli azalmasna ve nihayetinde art nfus belirleniminin
ortaya kmasna balamtr. Marxn kapitalist retim
biimine zg nfus yasas olarak tanmlad bu dinamik
I u
C aliban ve Cad
A ibrecht Drer,
Bakirenin
Doumu (15021503). ocuk
dourm ak
kadm m
hayatnn ana
olaylarndan
biriydi ve kadn
dayanm asnn
doruk noktasn a
ulat bir and.
B ir kadn
ifa a y hasta
b ir adam n
yatandan
u zaklatran
m elei resm eden
bu ngiliz
izim , tbbi
uygulam alarn
erilletirilm esini
tem sil eder.
A rkada asl
p an kart, kadnn
yetersizliini
vurgular.
I.M
Em ek B irik im i ve K ad n larn D e ersizletirilm esi
(Marx 1 9 0 9 ,1 . Cilt: 689 ve devam) ancak ve ancak dourma

yalnzca biyolojik bir sre ya da ekonomik deiime oto
matik olarak cevap veren bir etkinlik olarak ele alndnda
ve sermaye ile devlet kadnlarn ocuk yapmaya kar greve
gitmelerinden endie etmek zorunda olmadnda geerli
olabilir. in asl Marxn da varsaym buydu. Marx, neden
lerini sadece ara sra tartt bir durum olarak kapitalist
gelimenin nfus artyla el ele gittiini kabul eder. Ancak
tpk Adam Smith gibi, bu art ekonomik geliimin do
al bir etkisi olarak alr ve KapitaVin Birinci Ciltinde dur
madan art nfus belirlenimi ile nfusun doal artn
karlatrr. Ancak hibir zaman u soruyu sormaz: Neden
dourmay ok eitli karlar ve g ilikileri ile bal, ta
rihsel olarak belirlenmi toplumsal bir etkinlik yerine bir
doa gerei olarak kabul ediyoruz? Ne de kadnn ve er
kein ocuk yapmayla ilgili farkl karlar olabileceini d
nr. Bu etkinlii, toplumsal cinsiyet bakmndan yansz,
farkllamam bir sre olarak ele alr.
Gerekte dourma ve nfus deiimleri otomatik ya da
doal olmaktan ylesine uzaktr ki kapitalist geliimin her
evresinde devlet, igcn arttrmak ya da azaltmak iin d
zenlemelere ya da baskya bavurmak zorunda kalmtr. Bu,
iilerin kaslarnn ve kemiklerinin temel retim arac olduu
kapitalizmin balang dnemi iin zellikle geerliydi. Ancak
daha sonralar bile -gnmze kadar- devlet, yeniden reti
min denetimini kadnlarn elinden almak ve hangi ocuun,
ne zaman, nerede, ne kadar sayda domas gerektiine karar
vermek abasndan hi vazgememitir. Sonu olarak, kadn
lar genelde kendi rzalar dnda dourmak zorunda kalm,
dier btn iilerden daha derin bir ekilde, bedenlerine,
emeklerine, hatta ocuklarna yabanclamlardr (Martin
1987:19-21). Aslnda hi kimse, istenmeyen hamileliklerde ol
duu gibi, bedeninin kendisine kar kullanldn gren bir
kadnn ektii zdrab ve aresizlii tarif edemez. Bu zellikle
de evlilik d hamileliklerin cezalandrld ve ocuk sahibi
olmann kadn toplumdan dlanmakla, hatta lmle kar
karya brakt durumlarda geerlidir.
Caliban ve Cad
K adnn Em einin D eersizletirilm esi
Kadnlarn dourganlk zerindeki denetimlerinin su ha

line getirilmesi, hem kadnlar zerindeki etkileri hem de iin
kapitalist rgtlenmesiyle ilgili sonular bakmndan, nemi
vurgulanmay fazlasyla hak eden bir olgudur. Belgelerle de sa
bit olduu zere, ortaa boyunca kadnlar ok eitli doum
kontrol aralarna sahipti. Bunlar genellikle iksir haline geti
rilen ifal otlard ve ayrca kadnlarn periyodunu hzlandr
mak, krtaja neden olmak ya da gebelii nlemek iin rahim
azna yerletirilen koruyucular (fitiller) kullanlyordu. Ame
rikal tarihi John Riddle, Eves Herbs: A History o f Contraception
in the West (1997) adl kitabnda ska kullanlan maddelerin
ve bunlarn beklenen ya da gereklemesi kuvvetle muhtemel
etkilerinin geni bir katalounu verir.^ Doum kontrolnn
su haline getirilmesiyle, kadnlar nesilden nesile aktarlan
ve onlara doum konusunda biraz olsun zerklik salayan bu
bilgilerden mlkszletirilmi oldu. yle grnyor ki baz
rneklerde bu bilgi kaybedilmemi yalnzca yeraltna inmiti.
Ancak doum kontrol toplumsal hayatta tekrar ortaya k
tnda, korunma yntemleri kadnlarn kullanabilecei bir
biimden km ve zellikle erkeklerin kullanm iin retil
meye balamt. Bunun nfus asndan dourduu sonulara
burada deinmeyip Riddlem kitabn referans gstermekle ye
tineceim. Burada asl vurgulamak istediim, kadnlara kendi
bedenlerini denetlemelerini yasaklayarak devletin onlar fizik
sel ve psikolojik btnlklerinin en temel koulundan yoksun
brakm, annelii zorunlu emek statsne indirgemi ve hatta
kadnlar daha nceki toplumlarda hi grlmemi bir ekilde
reme iine mahkum etmi olduudur. Bununla birlikte, ka
dnlarn iradeleri dnda remeye ya da (70li yllarn feminist
bir arksnda da olduu gibi) devlet iin ocuk dourmaya^
zorlanmalar, kadnlarn cinsiyete dayal yeni iblmndeki
ilevlerini ancak ksmi bir ekilde ortaya koymaktadr. Bunu
tamamlayan dier bir unsur da, feminist tarihilerin zerin
de oka alt ve 17. yzyln sonuna gelindiinde artk ta
mamlanm bir sre olarak, kadnlarn isiz gsz biimin
de tanmlanmasyd.
Em ek B irik im i ve K ad n larm D e ersizletirilm esi
F ahie ve asker.
ounlukla ordunun
gerisinden gelen
fahie, cinsel h izm et
sunm ann yan sra
hizm etin de olduu
erkein am arlarm
ykayp ona yem ek
y ap arak askerler
ve dier proleterler
iin a d eta bir e
vazifesini gryordu.
M teri bulm aya alan

bir fahie. Pek ok kyl
kadnn topraklarn dan
kovulm asna neden olan
tarm n ticarilem esi ve
toprak zelletirm elerinin
ardndan, fahielerin
says devasa bir
oranda artt.
1 V,
Caliban ve Cad
Bu dneme gelindiinde, kadnlar ebelik ve bira yapm

gibi kendilerine zg ilerde bile tutunamamaya balam
lard. Bu alanlardaki istihdamlar bile yeni snrlamalara tabi
klnd. zellikle de proleter kadnlar, evde hizmetilik (kadn
igcnn te birinin ii buydu), renperlik, eiricilik, rg
rme, ssleme, iportaclk ve st annelik gibi dk stat
l iler dnda i bulmakta zorlanyordu. Merry Wiesnerin
(ve daha bakalarnn) belirttii gibi, kadnlarn ev dnda
almamalar ve yalnzca kocalarna yardmc olmak iin
retimle uramalar gerektii varsaym (kanunlarda, ver
gi kaytlarnda ve lonca tzklerinde) giderek kabul grmeye
balamt. Hatta kadnlarn evde yaptklar ilerin iten saylmad, piyasa iin yapldnda bile deersiz olduu ne
srlyordu (Wiesner 1993, 83 ve devam). Bylece kadn elbi
se diktiinde, dikilen elbiseler ev ahalisi iin olmasa bile bu i
ev ii ya da ev idaresi olurken, ayn ii bir erkek yaptnda
retken olarak deerlendiriliyordu. Kadnlarn emeinin deersizletirilmesi yle bir noktaya gelmiti ki ehir hkmet
leri loncalara kadnlarn (zellikle de dullarn) evde yaptklar
retimi yok saymalarn sylyorlard, nk bunlar gerek i
deildi, nk kadnlar bu ileri kamu yardmna muhta kal
mamak iin yapyorlard. Wiesnere gre, kadnlar da bu kur
guyu kabullenmiti, hatta i isterken zr diliyor, geimlerini
salamak iin ie ihtiyalarn olduunu syleyerek yalvanyorlad (a.g.e.; 84-85).
Ksa srede kadnlarn ev iinde yaptklar btn iler
ev idaresi olarak tanmlanmaya baland. Bu iler ev dn
da yapldnda da erkeklere gre daha az cretlendiriliyor, bu
cretler de kadnlarn geimlerini salamaya asla yetmiyordu.
Evlilik artk kadnlarn asl kariyeri olarak kabul ediliyordu ve
kadnlarn kendilerini geindiremediklerine o kadar kesin g
zyle baklyordu ki bekr bir kadn bir kye yerletiinde c
retli bir ite alyorsa bile hemen oradan kovuluyordu.
Topraklarnn ellerinden alnmasna bir de cretli istih
damdaki bu g kayb eklenince fahielik korkun boyutlara
ulat. Le Roy Ladurienin aktard zere, Fransann her ye
rinde fahielikte gzle grlr bir art vard:
138
A vignondan N arbo n n ea fa h ie le r {fem m e s d e d eh a u ch e) e

h ir k a p la rn , gen elev se m tin in s o k a k la rn ...v e k p r leri...
m esken e d in m ilerd i...[b y lece] 1 5 9 4 e g elind i in d e "bu u tan
v erici t r a fik h i olm ad k ad ar y o u nlam ay a b a la m t (Le
RoyLadurie 1 9 7 4 :1 1 2 -1 3 ) .
ngiltere ve Ispanyada da durum benzerdi. Her gn krsal

kesimden ehirlere gelen kadmlar ve esnaflarm eleri bile aile
gelirine bu ile katkda bulunuyorlard. Madridde 1631de si
yasi makamlarn yaynlad bir bildiri, sorunu aka ortaya
koyuyordu. Bildiri, ehrin sokaklarnda, tavernalarda ve sokak
aralarnda ba bo gezinen kadnlarn erkekleri gnaha davet
ettiklerinden yaknyordu (Vigil 1986: 114-5). Ancak geni bir
kadn nfusunun temel geim kayna haline gelir gelmez, fa
hielie ilikin kurumsal tavr da derhal deiti. Ortaalarda
bu iin zorunlu bir ktlk olduu gr resmi olarak kabul
grmken ve fahieler yksek bir cret rejiminden faydalanabiliyorken, 16. yzylda durum tersine dnmt. Protestan
Reformunun ve cad avnn ortaya kyla belirginleen youn
kadn dmanl ortamnda, fahielik nce yeni kstlamalar
la kar karya brakld, sonra da su haline getirildi. 1530 ve
1560 yllar arasna her yerde genelevler kapatld ve fahieler,
zellikle de sokaklarda alanlar srgn, krba ve dier vah
i yntemlerle cezalandrlmaya baland. Bunlardan biri de
kurbann elleri ve ayaklarnn baland, bazen de bir kafesin
iine konulduu ve nihayet boulana kadar durmadan rmaa
ya da havuza batrlp karld -Nickie Robertsin deyimiyle
korkun bir gsteri olan- accabussadeydi (Roberts 1992:11516). Ayn srada, 16. yzylda Fransada bir fahieye tecavz et
mek su olmaktan karld.^ Madridde de kadn serserilerin
ve fahielerin sokaklarda ve ehir kemerlerinde kalmalarnn
engellenmesine, yakalandklar takdirde yz kam yemeleri
ne, salar ve kalar tra edilerek alt yl boyunca ehre sokulmamalarna karar verildi.
Kadn iilere yaplan bu korkun saldry ne aklayabi
lir? Kadnlarn toplumsal olarak kabul gren alma hayatn
dan ve parasal ilikilerden dlanmalar ile kadnlara zorunki
anneliin dayatlmas ve cad avnn bu derece yaygnlamas
arasnda nasl bir iliki vardr?
C aliban ve Cad
Kadnlarn kapitalist disiplin altnda kald drt yzyl

dan sonra, bu olgulara bugnden dnp baktmzda, veri
lebilecek yantlar kendilerini adeta dayatyor gibi grnebilir.
Kadnlarn cretli ileri, ev ileri ve (cretli) cinsel ileri hl
birbirlerinden tamamen ayr olarak incelenmesine ramen,
kadnlarn cretli igc iinde maruz kald ayrmcln
dorudan ev iindeki cretsiz emeki konumlarndan kaynak
landn artk daha iyi grebilecek bir durumdayz. Bu yz
den fahieliin yasaklanmasn ve kadnlarn rgtl alma
alanlarndan kovulmalarn, ev kadnnn yaratlmas ve aile
nin emek gcnn retiminin yegne merkezi olarak yeniden
kuruluu ile balantlandrabiliriz. Ancak teorik ve politik bir
bak asndan temel sorun, bu itibarszlatrmann hangi
artlarda mmkn olabildii ve hangi toplumsal glerin bunu
tevik ettii ya da buna ortak olduudur.
Buradaki yant, 15. yzyln sonlarndan itibaren zanaat
iilerinin, muhtemelen kadnlar ok daha ucuza altran
kapitalist tccarlara kar kendilerini korumak amacyla, ka
dn iileri atlyelerden uzaklatrmak iin balattklar kam
panyann, kadn emeinin deersizletirilmesinde en nemli
unsurlardan biri olmasdr. Zanaatkrlarn bu abalar geride
bolca kant brakmtr.^ talyada, Fransada ya da Almanyada
olsun, kalfalar yetkililerden kadnlarn kendileriyle rekabet et
mesine izin vermemesini istediler, kadnlarn kendi saflarna
katlmasn yasakladlar, bu yasaa uyulmadnda greve git
tiler ve hatta kadnlarla birlikte alan erkeklerle almay
reddettiler.
yle grnyor ki zanaatkrlarn kadnlar ev iiyle snr
lamakla bu kadar ilgili olmalarnn bir nedeni de iinde bulun
duklar ekonomik zorluklar dnldnde, kadn ein ih
tiyatl ev idaresinin iflastan kaabilmeleri ve kendi bamsz
dkkanlarn ayakta tutabilmelerinin vazgeilmez bir koulu
haline gelmi olmasyd. Yukardaki alntnn yazar Sigrid
Brauner, Alman zanaatkrlarn bu toplumsal kurala verdikle
ri nemden bahseder (Brauner 1995: 96-97). Kadnlar bu kor
kun saldrya kar koymaya almlar, ancak erkek iilerin
kendilerine kar kulland yldrma taktikleri karsnda ba-
140
ansz olmulardr. Ev dnda, kamusal bir alanda ya da pa

zarda almaya cesaret eden kadnlar, cinsel olarak saldrgan
cadalozlar, hatta kaltak ya da cad olarak gsteriliyordu
(Hovvell 1986: 182-83).^ Gerekten de 15. yzyln sonlarna
doru Avrupa ehirlerinde kadnlara duyulan nefretin trman
maya baladna dair kantlar mevcuttur. Bu nefret, popler
edebiyatta kocasn dven ya da srtna binen kadn eklinde
ifade bulan, erkeklerin pantolon mcadelesi ve sadakatsiz e
saplantlarnda kendini gsterir. Bunlarn arkasnda ayn za
manda kendi kendini baltalasa da kadnlar alma hayatn
dan ve pazardan atma abalar yatar.
te yandan otoriteler ibirliine yanamam olsayd b
tn bu abalarn hibir sonu vermeyecei de aktr. Ancak oto
riteler ibirlii yapmalarnn kendilerinin de lehine olduunu
grmt. nk kadnlarn loncalardan uzaklatrlmalar.
Accubussade
ikencesine
m aruz kalan
bir fahie.
Pek ok
kez rm aa
b a tn h p
karldktan
sonra m
eb b e t hapis
yatacak."
C aliban ve Cad
Pantolon
m cadelesigibi,
cinsel hiyerariye
m eydan okuyan
ve kocasn dven
zorba kadn
imgesi, 16. ve 17.
yzyl toplum sal
literatrnn
g zde hedeflerinden
biriydi.
isyankar kalfalar yattrmann yan sra, yeniden retim eme

inde sabitlenmeleri ve kk ev sanayisinde dk cretli ii
ler olarak altrlabilmeleri iin gerekli zemini de salamt.
K adnlar: Yeni O rtak Mal ve
Kaybedilen T op rak larn Yedei
Loncalar ve ehir otoriteleri arasndaki bu ittifak ve devam

eden toprak zelletirmeleri sayesinde cinsiyete dayal yeni bir
iblm oluturuldu ya da daha dorusu, Carol Patemann ta
biriyle, yeni bir cinsel szleme (1988) yapld. Bu szleme
de kadnlar, ii olarak konumlarn saklayan, erkeklere kadn
bedenine ve emeine, ocuklarnn bedeni ve emeine serbest
e eriebilme imkan salayacak ekilde anne, e, kz ya da dul
olarak tanmlanyordu.
Bu yeni toplumsal-cinsel szlemeyle, proleter kadnlar er
kek iilerin itlemelerle kaybettikleri topraklarn bir yedei,
yeniden retimlerinin en temel arac ve herkesin isteine gre
temellk edebilecei ya da kullanabilecei ortak bir mal haline
142
geldi.^ Bu ilksel temelln yanklar, 16. yzylda fahielik

yapan kadnlara verilen orta mal (Karras 1989) tanmnda
duyulabilir. Ancak iin bu yeni rgtlenmesinde, (burjuva er
kekler tarafndan zelletirilmeyen) her kadn ortak bir mal hali
ne geldi. nk kadnlarn etkinlikleri i olmayan bir etkinlik
olarak tanmlannca, kadnlarn emei de soluduumuz hava
ya da itiimiz su gibi, herkesin kullanmna ak doal bir kay
nak olarak grnmeye balad.
Bu kadnlar iin tarihsel bir yenilgiydi. Loncalardan d
lanmalar ve yeniden retim emeinin deersizletirilmesiyle
birlikte, yoksulluk kadnlatrld. Kadnlarn emeinin er
kekler tarafndan ilksel temelln mmkn klmak iin,
kadnlar hem iverenlere hem de erkeklere olmak zere ifte
bir bamlla indirgeyen yeni bir patriyarkal dzen kurul
du. Kadnlar ile erkekler arasndaki eitsiz g ilikilerinin ve
ayn zamanda cinsiyete dayal ayrmc bir iblmnn kapi
talizmin ortaya kmasndan nce de var olduu gerei, bu
deerlendirmeyi itibarszlatrmaz. nk kapitalizm ncesi
Avrupada ortak alanlara ve dier ortak mallara eriebilmele
ri, kadnlarn erkeklere tabiiyetini hafifletebiliyordu, oysa yeni
kapitalist rejimde, yaptklar i piyasa ilikileri alannn dn
da yer alan doal bir kaynak olarak tanmlad iin, kadnlarn
bizzat kendisi ortak bir mala dnmt.
cret P a triy a rk a s
Bu balamda, bu dnemde kamu alanndan ayrlmaya ve

igcnn yeniden retiminin ana merkezi biimindeki mo
dern anlamn kazanmaya balayan aile iinde meydana gelen
deiiklikler zellikle nemlidir.
Piyasann bir muadili, toplumsal ilikilerin zellemesinin
ve daha da nemlisi kapitalist disiplinin ve patriyarkal dze
nin yaylmasnn arac olarak aile, ilksel birikim dneminde
ayn zamanda kadn emeinin temell ve perdelenmesinin
en nemli kurumu olarak ortaya kmtr.
zerinde yeterince alma yaplmam olan bu durumu,
zellikle de ii snf ailesinde grrz. Daha nceki tartma
larda mlk sahibi erkein ailesi n plana kartlmtr, nk
IH
Caliban ve Cad
konusu ettiimiz dnemde ebeveynlik ve evlilik ilikileri

nin hkim biimi ve modeli budur. Ayn zamanda aile bir al
ma alanndan ziyade politik bir kurum olarak incelenmitir. Bu
yzden zerine daha ok vurgu yaplan nokta, yeni burjuva ai
lesinde kocann kendisine bal snflarn disiplin altna aln
mas ve denetlenmesiyle grevli bir devlet temsilcisi haline gel
mesidir. 16. ve 17. yzyln siyaset kuramclarna gre (rnein
Jean Bodin) bu snf e ve ocuklardan oluur (Schochet 1975).
Bylece aile bir mikro-devlet ve mikro-kiliseyle zdeletiril
mi, otoriteler bekr iilerin bir efendinin ats ve ynetimi
altnda yaamasn talep etmitir. Bunun yan sra, burjuva ai
lesinde kadnn, genellikle aile ekonomisinden dlanmas ve
ev ilerinin idaresine mahkm edilmesi yznden gcnn
byk bir ksmn yitirdii de vurgulanmaktadr.
Ancak bu tabloda eksik olan ey udur: st snfta koca
nn kars ve ocuklar zerinde iktidar kurmasn salayan ey
mlkiyetken, ii snf erkeinin kars zerinde benzer bir ik
tidar kurmasn salayan ey kadnlarn cretten dlanmasdr.
Taeron sistemiyle alan kk ev sanayisi iilerinin ai
lesini bu eilimin bir rnei olarak gsterebiliriz. Evlenmekten
ve aile kurmaktan saknmak yle dursun, erkek ev sanayisi i
ilerinin hayat tam da buna balyd, nk karlar tccarlar
iin yaptklar ilerde onlara yardmc olurken ayn zamanda
fiziksel ihtiyalarn karlayabilir, onlar iin erken yata do
kuma tezghnda ya da baka yardmc ilerde istihdam edi
lebilecek ocuklar yapabilirdi. Bu yzden nfusun azald za
manlarda bile kk ev sanayisi iileri gzle grnr ekilde
oalmay srdrd. Bu aileler yle genitir ki 17. yzylda ya
ayan bir AvusturyalI, kynde yaayan iilerin, evlerini tpk
at kirilerine dolumu sereler gibi hnca hn doldurduunu
syler. Bu tip bir dzenlemede kadnlar kocalarnn yan ban
da almakta ve pazar iin retim yapmakta olduu halde c
retlerini yine de kocalar almaktayd. Bir kere evlendikten son
ra bu durum dier kadn iiler iin de geerlidir. ngilterede
evli bir adam... karsnn kazanc zerinde yasal hakka sahip
ti, kadnn yapt i hemirelik ya da stannelik bile olsa...
Dolaysyla, bir papaz grev blgesinde kadnlar bu gibi ilerde
SZ
MI
altrdnda, kaytlar ska [bu kadnlarn] orada ii olarak

bulunduklarn gizler ve denen creti erkein hesabna def
tere geerdi. cretin kadna m kocasna m verilecei rahibin
keyfine kalmt (Mendelson ve Crawford 1998: 287).
Kadnlarn kendi paralarna sahip olmasna imkn verme
yen bu politika, erkeklere tabi klnmalarnn ve emeklerinin
erkek iiler tarafndan temellk edilmesinin maddi koulla
rn yaratt. cret patriyarkas derken kastettiim ey budur.
Bunun yan sra cret klelii kavramn da yeniden dn
memiz gerekir. Erkek iilerin bu yeni cretli emek rejiminde
sadece eklen zgr olduu doru olsa bile, kapitalizme gei
srasnda koullar klelerinkine en ok benzeyen ii grubu
yine ii snf kadnlardr.
Ayn zamanda -cretli iilerin hayatlarn berbat koul
lar altnda srdrdn dnrsek- kadnlarn ailelerini
yeniden retmek iin yaptklar ev ii de zorunlu olarak kst
lyd. Evli olsun olmasn proleter kadnlar para kazanmak zo
rundayd, bu yzden de ayn anda birden fazla ite alyor
lard. stelik ev ii de bir yeniden retim sermayesi gerektirir;
mobilyalar, kap kacak, giysi, yiyecek iin para... Oysa cretli
iiler yoksulluk iinde yayorlar, (Nurembergli bir esnafn
1524te belirttii gibi) sadece alktan lmemek, kanlarn ve
ocuklarn beslemek iin gece gndz kle gibi alyorlard
(Brauner 1995: 96). Gbela balarn sokacaklar bir yer bula
biliyor, dier ailelerle ve hayvanlarla birlikte hijyenden hepten
yoksun kulbelerde (ki durumu iyi olanlar arasnda bile hijyen
den bahsetmek zordu), zerlerinde ul aputlarla, yemeklerde
olsa olsa ekmek, peynir ve bir iki sebze yiyerek yayorlard. Bu
yzden bu dnemde ii snf iinde klasik tam zamanl ev ka
dn figrne rastlanmaz. Tam zamanl ev kadnnn karl
denmeyen yeniden retim emeine dayal modern aile, ii
snf iinde -sanayi iine kar mcadelenin ilk youn dalgas
na cevaben- ilk olarak ngilterede, sonra da Amerikada olmak
zere ancak 19. yzylda yaygnlat.
Modern ailenin geliimi (kadnlarn ve ocuklarn fabri
kalarda almalarn kstlayan Fabrika Yasalarnn yrrle
konmasn takiben) kapitalist snfn, igcnn saysal olarak
115
Caliban ve Cad
artnn tesinde yeniden retimine yapt ilk uzun dnemli

yatrm oluturur. Bu yatrm, ayaklanma tehdidi altnda yap
lan, almayan bir kadna bakmaya yetecek kadar yksek c
ret ile ok daha youn bir smr oran arasndaki bir mbade
lenin sonucuydu. Marx bundan mutlak art deerden nispi
art deere gei, yani ignnn olabildiince uzatlmasna
ve cretin de olabildiince drlmesine dayal bir smr bi
iminden, yksek cretler ile daha ksa alma saatlerinin iin
retkenlii ve retimin hzndaki bir artla dengelenebildii
bir rejime gei olarak bahseder. Kapitalist bir bak asndan
bu, uzun zamandan beri devam eden dk crete ball
hkmszletiren toplumsal bir devrimdi. Bu devrim, kadn
larn Sanayi Devriminin ilk evrelerindeki istihdamlarna son
verilip yine cretten dlanmasna dayal, iiler ile iverenler
arasndaki yeni bir szlemenin sonucunda gerekleti. Bu ayn
zamanda yeni bir kapitalist bolluk dneminin de iaretiydi. ki
yzyldr smrlen kle emeinin bir rn olan bu bolluu
derhal yeni bir kolonyal genileme evresi izleyecekti.
16.
ve 17. yzylda ise, tersine, nfusun bykl ve
lan yoksullarm saysyla ilgili saplantl bir kaygnn varl
na ramen, igcnn yeniden retimine yaplan gerek yat
rm olduka azd. Sonu olarak, proleter kadnlarn harcad
yeniden retim emei kendi aileleri iin deil, iverenlerinin
aileleri ya da piyasa iindi. ngiltere, spanya, Fransa ve tal
yadaki kadn nfusunun ortalama te biri hizmeti olarak
alyordu. Bu yzden proletarya arasnda, evlilii erteleme ve
aileyi datma eilimi hkimdi (16. yzylda ngiliz kylerinde
nfus ylda yzde elli kadar azalyordu). ocuklar kamu yar
dmna muhta kalr diye yoksullar genellikle evlilikten men
ediliyordu. ocuklar kamu yardmna muhta kaldklarnda ise
ailelerinin ellerinden alnyor, altrlmak zere mahallenin
dna srlyorlard. Tahminlere gre Avrupann en az te
biri bekrd, kasabalarda zellikle de kadnlar arasnda rakam
lar daha da yksekti. Almanyann yzde krk ya evde kalm
ya da duldu (Ozment 1983: 41-42).
Bununla birlikte -proleter kadnlar tarafndan yaplan ev
ileri en aza indirilmi olmasna ve bu kadnlarn her zaman
146
piyasa iin almak zorunda kalmasna ramen- kapitalist i

rgtlenmesinin tipik bir nitelii haline gelecek olan cinsiyete
dayal iblmnnn daha bu gei srecinin ii snf iinde
ortaya ktn gryoruz. Bu rgtlenmenin merkezinde, ka
dnlar ve erkeklerin yerine getirdii grevlerin daha da ayr
mas ve en nemlisi farkl toplumsal ilerin tayclar haline
gelmesiyle birlikte, erkek ve kadn emeinin giderek farklla
mas yer alyordu.
Her ne kadar yoksullatrlm, gszletirilmi olsalar
da erkek iiler hl elerinin emeinden ve cretlerinden fay
dalanabiliyor ya da fahielerin hizmetini satn alabiliyorlard.
Bu ilk proleterleme evresinde, erkek iiler iin bir e grevini
grenler genellikle, cinsel olarak hizmet etmenin yan sra on
lar iin yemek yapan, amarlarn ykyan fahielerdi. Dahas,
fahieliin kadn cezalandran ama onun erkek mterilerine
neredeyse hi dokunmayan bir ekilde su haline getirilme
si sreci, erkek iktidarn glendirmiti. Artk erkek, sadece
fahie olduunu iddia ederek ya da cinsel arzularna teslim
olduunu ilan ederek bir kadn mahvedebiliyordu. Kadnlar,
artk hayatlarnn (tpk feodal lortlar gibi) yaamalar ya da
lmelerine karar verme gcn elinde tutan erkeklerin insaf
na kaldn dndklerinden, onurlarn kaybetmemek iin
(kendilerine kalan tek mlk) erkeklere yalvarmak zorunda ka
lacakt (Cavallo ve Cerutti 1980: 346 ve devam).
K ad n larn E h liletirilm esi ve K adnlk ile Erkekliin
Yeniden T an m lan m as: Avrupann V ahileri, K adnlar
Kadn emeinin ve toplumsal statsnn bu ekilde itibarszlatrlmas dikkate alndnda, kadnlarn itaatsizliklerinin
ve ehliletirilme yntemlerinin gei dnemi literatrnn
ve sosyal politikalarnn esas temalar arasnda yer almas pek
artc olmasa gerek (Underdown 1985a: 116-36). Son dere
ce youn bir ekilde toplumsal anlamda bir itibarszlatrlmaya
maruz braklmadan, kadnlarn erkekler karsnda ii olarak
deersizletirilmesini ve otonomilerinin ellerinden alnmasn
salamak mmkn deildi. Kadnlar gerekten de 16. ve 17. yz
yllarda toplumsal hayatn her alannda g kaybettiler.
147
Caliban ve Cad
Bu dnemde kadn haklarnn istikrarl bir ekilde budandnn gzlenebildii hukuk, bu adan son derece nemli
deiimlerin yaand bir aland/^ Kadnlarn kaybettikle
ri en nemli haklardan biri tek balarna, femme soles olarak
ekonomik faaliyet yapabilme hakkyd. Fransada yasal olarak
geri zekl ilan edilip szleme yapma ve mahkemede kendi
lerini temsil etme haklarn kaybettiler. talyada maruz kal
dklar istismarlar ihbar etmek iin mahkemelerde daha da az
grlr oldular. Almanyada orta snfa mensup bir kadn dul
kaldnda, ilerini yrtecek bir vekilin atanmas bir gelenek
haline geldi. Alman kadnlarn yalnz balarna ya da baka ka
dnlarla birlikte, yoksulsalar aileleriyle birlikte yaamalar bile
yasakland, nk bu ekilde mnasip bir ekilde denetlene
meyecekleri dnlyordu. zetlemek gerekirse, ekonomik
ve toplumsal deersizlemeyle birlikte, kadnlar hukuki olarak
ocuk yerine konulur oldu.
Kadnlarn toplumsal glerini yitirii, ayn zamanda
meknn cinsiyete dayal yeni bir ayrmaya tabi tutulmasnda
da kendini gsteriyordu. Akdeniz lkelerinde kadnlar cret
li mesleklerin yan sra sokaklardan da kovuldu. Sokaklarda
yalnz bana dolaan bir kadn, alaylara ve cinsel saldrlara
maruz kalma riskiyle kar karyayd (Davis 1998).ngilterede
de ayn ekilde (talyan ziyaretilerin gznde kadnlar iin
bir cennet olmasna ramen) kadnlarn kamu iinde bulun
mas ho grlmemeye baland. ngiliz kadnlarn evlerinin
nnde oturmalar knanr, kadn arkadalaryla fazla vakit
geirmemeleri salk verilir oldu (ayn dnemde kadn arkada
anlamna gelen dedikodu kelimesi aalayc bir anlam ka
zanmaya balad). Hatta kadnlarn evlendikten sonra aileleri
ni sk sk ziyaret etmemeleri tleniyordu.
Cinsiyete dayal yeni iblmnn kadn-erkek ilikilerini
nasl yeniden ekillendirdiini grmek iin, bilimsel ve pop
ler literatrde, kapitalizme geite toplumsal cinsiyet ilikile
rinin ideolojik yeniden tanmlannn ana alanlarndan biri
olarak, kadn doasnn erdemleri ve ktlkleri etrafnda d
nen geni tartmalara bakmak yeterlidir. lk zamanlarndan
itibaren La querelle des femmes olarak bilinen bu tartmalar-
I4K
Em ek B irik im i ve K a d m la n n D eersizletirilm esi
irret bir kadn

k afasn a dizgin
(sivri dilli kad n lan
cezalandrm ak iin
kullanlan dem ir bir
kafes) geirilerek
so k a k ta gezdiriliyor.
Avrupal kle sahipleri
de esirlerine boyun
edirm ek ve onlar
gem ilerine gtrm ek
iin ben zer bir ara
kullanyordu.
dan, konunun yeni bir merak uyandrdn karabiliriz. Bu

da eski normlarn yklmakta olduunun ve kamunun cinsel
politikalarn ana unsurlarnn yeniden oluturulduunun far
knda olduunun da bir gsteregesidir. Bu tartmalarn iinde
iki eilim saptanabilir. Bir yandan, kadn ve erkek arasndaki
farkllklar mmkn olduunca fazlalatrarak ve daha kadn
s, daha erkeksi prototipler yaratlarak yeni kltrel kanonlar
kuruluyordu (Fortunati 1984).
te yandan da kadnlarn tabiatlar gerei erkeklerden
aa olduklar -ar duygusal ve ehvetli, kendilerine hkim
olmaktan aciz olduklar- bu yzden de erkeklerin kontrol al
tnda tutulmalar gerektii ne srlyordu. Cadln lanetlenmesiyle birlikte, dini ve entelektel saflar bu konuda ortak
bir gre varmlard. Hmanistler, Protestan reformcular,
reformasyon kart Katolikler, krsleri ya da metinleri kul
lanarak, kadnlar devaml ve saplantl bir ekilde ktlemek
iin az birlii etmilerdi.
Kadnlar aklsz, yararsz, vahi ve savurgan olmakla su
lanyordu. zellikle de bir itaatsizlik arac alarak grlen ka
dnn dili sulanyordu. Ancak asl kt kadn, sadakatsiz bir
eti. irret, cad ve fahienin yan sra, oyun yazarlarnn,
I')
C aliban ve Cad
popler yazarlarn ve ahlaklarn en sevdikleri hedeflerden

biri olmutu sadakatsiz kadn. Bu adan Shakespearein Hrn
Kz (1593) adl eseri an manifestosuydu. Saysz kadn d
man oyunda ve brorde, patriyarkal otoriteye kar kadn ita
atsizliinin cezalandrlmas gerektii ileniyor ve tevik edi
liyordu. Elizabeth ve Jakoben dnemlerinde ngiliz edebiyat
bu konulardan besleniyordu. Bu trn tipik rneklerinden biri,
John Fordun Tis Pity Shes a whore (1633) adl eseridir. Eser drt
kadn karakterden nn suikaste uramas, idam ve cinaye
te kurban gitmesiyle sona erer. Kadnlarn disiplin altna aln
masna ilikin dier klasik eserler arasnda John Swetnamn
Arraignment ofLewed, idle, Forward, Inconstant VVomen (1615) ve
The Parliament ofWomen\ (1646) saylabilir. Bu sonuncusu zel
likle orta snf kadnlarna ynelik bir hicivdir ve onlar koca
lar zerinde stnlk elde etmek iin yasalar yapmakla me
gul kadnlar olarak gsterir.^Âyn srada, ev iinde ve dnda
kadnlarn davranlarn kontrol altnda tutmak iin yeni ya
salar ve yeni ikence yntmeleri getiriliyordu. Bu da kadnla
rn edebiyatta bylesine kk drlmelerinin, kadnlarn
otonomilerini ve toplumsal glerini ellerinden almak amacn
tayan ak bir politik projenin paras olduunu gstermekte
dir. Akl a Avrupasnda irret olmakla sulanan kadnlar,
tpk kpekler gibi azlarna azlk geirilip sokaklarda gez
diriliyor, fahieler krbatan geiriliyor ya da kafeslere konarak
rmaklara batrlp kanhyorken zina suu ileyen kadnlar da
idamla cezalandrlyordu (Underdown 1985a: 117 ve devam).
Kadnlara, Fetih sonrasnda bu konu zerine gelien ede
biyatta Yerli vahilere yaktrlan yabanclama ve dman
lk duygusunun aynsyla muamele edildiini sylemek abart
olmaz. Bu sradan bir paralellik deildir. Her iki durumda da
edebi ve kltrel aalama, bir mlkszletirme projesinin
hizmetindedir. leride greceimiz gibi, yerli Amerikan halk
larnn eytanlatrlmas, kleletirilmelerinin ve kaynaklar
nn yamalanmasnn merulatrlmasna yaramtr. Benzer
ekilde, Avrupada kadnlara kar yrtlen saldr, kadn
larn emeinin erkekler tarafndan temellk edilmesini ve
reme zerindeki kontrollerinin su saylmasn merulatr-
iso
mtr. Direniin bedeliyse her zaman katledilmekti. Avrupal

kadmlara ve kolonilerdeki tebaaya kar yrtlen taktiklerin
hibiri, bir terr kampanyasyla desteklenmemi olmasa baa
rya ulaamazd. Avrupal kadnlarn rneinde, yeni toplum
sal ilevlerinin kuruluunda ve toplumsal kimliklerinin itibarszlatrlmasnda esas rol, cad av oynayacakt.
Kadnlarn eytani varlklar olarak tanmlanmas ve bir
ounun maruz kald zalim, aalayc uygulamalar, ko
lektif kadn ruhu ve kadnlarn olanaklar duygusu zerinde
silinemez izler brakmtr. Hangi adan baklrsa baklsn toplumsal, ekonomik, kltrel ve politik- cad av, kadnlarn
hayatlarnda bir dnm noktas olmutur. Cad av Ailenin,
zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeninde (1884) Engelsin anaerkil
sistemin knn nedeni olarak gsterdii tarihsel yenilgi
nin edeeridir. nk cad av, kapitalizm ncesi Avrupada
kadn gcnn temelini oluturan btn bir kadn pratikleri.
in.o
THE
Parliament of VVomen.
W ith thc nerrie Lawcs by thennewly
Ena&ed. Toiive in tnore Eale, Pompc, Prite,

and wantnndTe: Nit
|ory>d
fhat t hey
m#rfs
hav fij-
; wlrhncwwa)r
faundmtbvhftnioam*jmy<iKfcofei i
m borh p j r t i
ih e cml*
4nd
The P arliam ent

ofW om en
kitabn m n
yz. (1646).
Sava dnem inde
ngiliz
E debiyatn da
hkm sren
kadn kart
yergi geleneinin
tipik hir rnei.
Pfio*ed h r
Wli
b e fold b% H
*niiaU:^nt ATtbtlsmrmr- $*S-
:>
C aliban ve Cad
kolektif likiler ve bilgi sistemleri dnyasn ve de feodalizme

kar mcadeledeki direnilerinin koulunu yok etmitir.
Bu yenilgi sonucunda yeni bir kadnlk modeli ortaya
kmtr: edilgin, itaatkr, tutumlu, az konuan, hep iiyle
megul, sadk, ideal bir kadn ve e... Bu deiim, kadnlarn
iki yzyldan da uzun bir sre maruz kaldklar devlet terr
nn sonucunda, 17. yzyln sonlarnda balamtr. Kadnlar
bir kere yenildikten sonra, gei srecinde kurulan kadnlk
imgesi adeta lzumsuz bir ara haline gelmi ve bu imge yerini
evcilletirilmi yeni bir kadn imgesine brakmtr. Cad av
esnasnda kadnlar yarm akll, asla tatmin olmayacak kadar
ehvetli, asi, itaatsiz, kendi kendini kontrol etmekten yoksun,
vahi varlklar olarak tarif edilirken, 18. yzyla gelindiinde
bu kanon tersine dnmtr. Kadnlar artk edilgin, aseksel, erkeklerden daha itaatkr ve daha ahlakl, onlarn zerin
de olumlu bir ahlaki etki yaratma yeteneine sahip varlklar
olarak gsterilmeye balanmtr. Hollandah filozof Pierre
Baylein de Dictionaire Historique et Critiquete (1740) fark ettii
gibi, artk kadnlarn irrasyonellikleri bile deerli klmabilirdi.
Bayie burada, ocuk dourmann ve bytmenin btn olum
suzluklarna ramen, kadnlarn dourmaya devam etmelerini
salad iin Tanrnn bir ltf olarak grlmesi gereken an
nelik igdsnn gcn methediyordu.
K olonilem e, K resellem e ve K adnlar
Avrupadaki nfus krizine verilen yant, kadnlarn ye

niden retime tabi klnmalar olurken, kolonilemenin yerli
nfusun yzde doksan beini yok ettii kolonyal Amerikada
krize verilen yant, Avrupah hkim snfa inanlmaz miktarda
emek gc salayan kle ticareti oldu.
Daha 16. yzylda, aa yukar bir milyon Afrikal kle
ve yerli ii kolonyal Amerikada, Avrupah iilerden ok daha
fazla smrlmek pahasna, spanya iin art deer retiyor ve
Avrupa ekonomisinin kapitalist ynde gelimekte olan sektr
lerine katk salyordu (Blaut 1992a: 45-46).^^ 1600e gelindi
inde Brezilya, ngilterenin ayn yl iinde ihra ettii ynden
elde ettiinin iki katn elde edecek kadar eker ihra etmiti
(a.g.e.: 42). Brezilya eker plantasyonlarnda birikim oran o

kadar fazlayd ki iki ylda bir kapasitelerini iki katna karyor
lard. Kapitalist krizin zmnde altn ve gm de anahtar
bir rol oynad. Brezilyadan ithal edilen altn, Avrupa ticaretini
ve sanayisini yeniden canlandrd (De Vries 1976: 20). 1640 y
lna gelindiinde 17.000 tondan fazla altn ithal edilmi, bu da
kapitalist snfa iilere, metalara ve topraa eriimde istisnai
bir avantaj salamt (Blaut 1992a: 38-40). Ama asl zengin
lik, Avrupada dayatlmas imknsz olan bir retim biimini
mmkn klan, kle ticareti yoluyla biriktirilen emekti.
Eric Williamsn da iddia ettii gibi, plantasyon sisteminin
Sanayi Devrimini ateledii artk kabul edilen bir gerektir.
VVilliams, Liverpool ve Bristolda Afrikal kanyla yorulmam
tek bir tula bile bulmann imknsz olduunu syler (1944: 6163). Ancak Avrupann Amerikay ilhak ve iki yzyl boyunca
plantasyonlardan Avrupaya akan kan ve ter olmasayd, belki
de kapitalizm bir kalk bile yapamayacakt. Kapitalizm tari
hinde kleliin ne kadar nemli bir yer tekil ettiini ve kapita
list sistem ne zaman byk bir kriz tehdidiyle karlasa kapita
list snfn, tpk gnmzde ahit olduumuz gibi, geni apl
bir koloniletirme ve kleletirmeyi ieren bir ilksel birikim
srecini neden balatmak zorunda kaldn anlamak asndan
bunun alt zellikle izilmelidir (Bales 1999).
Plantasyon sistemi, sadece inanlmaz miktarda art emek
biriktirilmesini salad iin deil, ayn zamanda o gnden bu
yana kapitalist snf ilikileri asndan rnek tekil eden bir
emek idaresi, ihracata dnk retim, ekonomik entegrasyon ve
uluslararas iblm modeli oluturduu iin de kapitalist ge
liim asndan hayati nem tar.
ok sayda iiyi bir araya getirmesiyle ve memleketinden
koparlm, arkasnda yaslanabilecei hibir yerel destek olma
yan esir emek gcyle, plantasyon sadece fabrikann deil, ayn
zamanda emein maliyetini ksmak iin g ve kreselleme
den faydalanmann da bir ilk rneini oluturur. Plantasyon
zellikle, bir yandan klelerin emeini (tketim mallarnn
retimi yoluyla) Avrupal igcnn yeniden retimiyle btn
letiren, bir yandan da kleletirilmi ve cretli iileri corafi
Caliban ve Cad
ve toplumsal olarak blen uluslararas bir iblmnn oluturulmasmda kilit bir admd.
Kolonilerde eker, ay, ttn, rom ve pamuk retiminin ki bunlar ekmekle birlikte Avrupada emek gcnn retimi
nin en nemli metalardr- art, ancak 1650lerin sonrasna,
yani kleliin kurumsallatrlmasnn ve Avrupada cretlerin
az miktarda da olsa artmaya balamasnn sonrasna denk gelir
(Rowling 1987: 51, 76, 85). Burada buna deinmekte fayda var,
nk bu art, emein yeniden retimini uluslararas dzeyde
ciddi bir ekilde yeniden yaplandran iki mekanizmay da be
raberinde getirmitir. Bir yandan, Avrupadaki emek gcnn
retimi iin gerekli metalarn maliyetini azaltan ve gnmz
de kapitalizmin Asya, Afrika ve Latin Amerikal iileri geli
mi Avrupa lkeleri iin ucuz (lm mangalar ve militarist
iddetle ucuzlatlan) tketim mallarnn salayclar olarak
kullanmasnn deiik biimlerinin ilk rneklerini oluturacak
ekilde, kleletirilmi iiler ile cretli iileri birbirine bala
yan uluslararas bir montaj band yaratlmtr.
te yandan metropoldeki cretler, kleletirilmi iile
rin rettikleri mallarn pazara sunulmasnn ve kleletirilmi
emein rnlerinin deerinin gereklemesinin bir arac hali
ne gelmitir. Bu sayede, kadnlarn ev ii emeinde de olduu
gibi, kleletirilmi emein metropoldeki igcnn retimi
ve yeniden retimine entegrasyonu daha da oturtuldu ve cret,
bir birikim arac olarak, yani yalnzca bu creti alan iilerin
emeinin deil, ayn zamanda cretsiz alma koullarndan
dolay yine bu cret altnda gizlenen, btn bir ii ynnn
emeinin harekete geirilmesinin bir kaldrac olarak yeniden
tanmland.
Avrupadaki iiler kle emeinden elde edilen rnleri sa
tn aldklarnn bilincinde miydi ya da bilincinde olsalar buna
kar karlar myd? Bu soruyu onlara sorabilmeyi isterdik,
nk bu cevabn benim verebileceim bir soru deil. Kesin
olan bir ey varsa o da ayn, ekerin, romun, ttnn ve pamu
un tarihinin, bu metalarn kle ticaretinin ham maddeleri ya
da deiim aralar olarak fabrika sisteminin gelimine yapt
katklara bakarak grebileceimizden ok daha nemli olduu
Ifvt
dur. nk bu ihra mallaryla birlikte dolamakta olan yal

nzca klelerin kanlar deil, ayn zamanda yeni bir smr bi
liminin tohumlar ve de ii snfnn yeni bir blnmesiydi. Bu
blnmede, cretli emek klelie bir alternatif oluturmaktan
ziyade, kendi varln srdrebilmek iin, cretli ignnn
denmeyen ksmn geniletmenin bir arac olarak (tpk kar
l denmeyen kadn emei gibi), ona baml hale geliyordu.
Amerikadaki kleletirilmi iiler ile Avrupadaki cretli
iilerin hayatlar o derece btnlemiti ki klelere kendi ihti
yalar iin kullanmak zere toprak parselleri verildii Karayip
Adalarnda, tahsis edilen topran miktar ve topra ekmeleri
iin verilen sre dnya piyasasndaki eker fiyatna gre dei
iklik gsterirken (Morrisey 1989: 51-59) bu fiyat da mantksal
olarak iilerin creti ile iilerin yeniden retim zerindeki
mcadeleleri gibi dinamiklere gre belirleniyordu.
Ancak kle emeinin Avrupal cretli proletaryann reti
miyle btnlemesinin, Avrupal iiler ile metropol kapitalist
leri arasnda, ucuz ihra mallar iin duyduklar ortak arzudan
doan bir kar birlii yaratt sonucuna varmak doru olmaz.
Gerekte tpk Fetih gibi kle ticareti de Avrupal iiler
iin yeni bir talihsizlik demekti. Daha nce de deindiimiz
gibi, klelik (tpk cad av gibi) daha sonra Avrupaya ithal
edilecek olan emei denetleme yntemlerinin denenmesi iin
temel bir zemin ilevi grd. Klelik ayn zamanda Avrupal
iilerin cretlerini ve yasal statlerini de etkilemiti. nk
Avrupada cretlerin ciddi bir art gstermesi ve Avrupal i
ilerin rgtlenme haklarna kavumasnn ancak klelik son
bulduktan sonra mmkn olmas tesadf olmasa gerektir.
Avrupadaki iilerin Fetihten yararlanm olduklarn
-en azndan ilk safhasnda- dnmek de pek mmkn de
ildir. Alt tabaka soylular ve tccarlar kolonyal genilemeye
iten eyin, feodalizm kart mcadelenin iddeti olduunu ve
fethi gerekletirilenlerin Avrupal ii snfnn en ok nefret
ettii dman saflarndan geldiklerini unutmayalm. Avrupal
hkim snfn, yerel ve kentsel isyanlar bastrmak zere tuttu
u paral ordulara deme yapabilmesini salayan altn ve g
m Fetih sayesinde edindiini, Arawaklarn, Azteklerin ve
C aliban ve Cad
nkalarn boyun edirildii yllarn Avrupah iilerin evlerin

den srldkleri, hayvanlar gibi damgalandklar ve cad diye
yakldklar yllara tesadf ettiini de unutmamak gerek.
O halde her ne kadar proleter bireyler Amerikalarn ya
malanmasnda su orta olsalar da Avrupa proleteryasnn bir
snf olarak bu sua ortak olduunu varsaymak doru olmaz.
Soylu snflarn bu srete alt smflardan bekledii ibirlii
o derece azd ki spanyollar ilk etapta alt snftan sadece ok
az insann fethedilen yerlere tanmasna izin verdi. 16. yzy
ln tamamnda Amerikaya yasal olarak g eden spanyollarn
says, % 17si rahip olmak zere, yalnzca 8000di (Hamilton
1965: 299, Williams 1984: 38-40). Daha sonralar bile olur da
yerli nfusla ibirlii yaparlar korkusuyla, insanlarn kendi ka
falarna gre deniz ar lkelere yerlemeleri yasaklanmt.
17.
ve 18. yzylda proleterlerin ou, ancak szlemeli k
lelik yoluyla ve ngiliz otoritelerinin lkeyi mahkmlardan, po
litik ve dini ayrlklardan, itlemeler sonucunda oluan geni
serseri ve dilenci nfusundan temizlemek iin uygulad bir
ceza olan tama araclyla Yeni Dnyaya ayak basabilmek
teydi. Peter Linebaugh ve Marcus Redikerin The Many-Headed
Hydra (2000) adl kitaplarnda da deindikleri zere, Avrupada
hkm sren berbat yaam koullar ile Yeni Dnyadan gelen
ve oray insanlarn yorgunluktan, zorbalktan, efendilerden ve
agzllkten uzak yaadklar, ben sen ayrmnn olmad
, her eyin ortak olduu bir cennet olarak gsteren haberlerin
ekicilii dnldnde, kolonicilerin snrsz gten bu de
rece korkmakta haksz olmadklar grlr (Linebaugh ve Rediker 2000, Brandon 1986: 6-7). Yeni Dnyann cazibesi o kadar
glyd ki ortaya koyduu yeni toplum hayali. Aydnlanma
politik dncesini aka etkilemi, daha nceleri Avrupa po
litik dncesine tamamen yabanc bir fikir olan efendisizlie
dayal yeni bir zgrlk anlaynn filizlenmesine katk sa
lamt (Brandon 1986: 23-28). Baz Avrupallarn, Linebaugh
ve Redikerin de ok arpc bir ekilde ortaya koyduu gibi,
kaybettikleri ortaklk deneyimini yeniden kurabilecekleri bu
topyada kendilerini kaybetmeye almalar pek de artc
olmasa gerektir (2000: 24). Amerikan kolonilerine yerleenlere
S h
Em ek B irik im i ve K ad n larm D e ersizletirilm esi
kar uygulanan kstlamalara ve yakalandklar takdirde de

dikleri ar bedellere ramen -kaaklar hain olarak grlyor
ve lme mahkm ediliyordu- kimileri yllarca yerli kabilelerle
birlikte yaad. Yerlilerle birlikte yaamak iin Virginiaya ka
an ve yakalandklarnda koloninin meclis yeleri tarafndan
yaklmaya, tekerlekler altnda ezilmeye... (ve) aslmaya ya da
vurulmaya mahkm edilen baz gen ngiliz yerleimcilerin
sonu da lm olmutu (Koning 1993: 61). Linebaugh ve Rediker, snrlar terr yaratt diyor (2000: 34). Ancak 1699 gibi
ge bir tarihte bile ngiltere, Yerlilerin hayat tarzlaryla byle
nen insanlar ikna etmekte hl zorluk ekiyordu.
H ibir gereke, y alv ar, gzy a... Yerli a rk a d a la rn d a n ay
rlm ay a ik n a edem iyordu ounu (diye b e lirtiy o r d nem in
ta n k la rn d a n b iri). te y an d an n g iliz le r a rasn d a zen le ei
tile n , giyd irilip y e ti tirile n Yerli ocu k lard an b ir te k in in bile
ken d i h a lk n n a ra sn a geri d nm ed ii g r lm e m itir (K o
n in g 1 9 9 3 : 60).
Szlemeli klelik yoluyla ya da cezalarn ekmek zere

Yeni Dnyaya gelen Avrupah proleterlerin payna den, ilk
balarda, genelde omuz omuza altklar Afrikal klelerinkinden pek farkl deildi. Bu iilerin efendilerine kar besledikleri
dmanlk ayn younluktayd. yle ki iftlik sahipleri iileri
tehlikeli bir grup olarak grm, 17. yzyln ikinci yarsna ge
lindiinde bu iilerin kullanmn kstlama ve bunlar Afrikal
lardan ayrmay amalayan kanunlar karma yoluna gitmiler
di. Irksal snrlarn kesin ekilde izilebilmesi ancak 18. yzyln
sonunda mmkn olmutu (Moulier Boutang 1998). Bu tarihe
kadar beyazlar, siyahlar ve yerlilerin ittifak etmeleri ihtimali ve
evde olsun, plantasyonlarda olsun bylesi bir birliin Avrupah
hkim snfn hayal gcnde yaratt korku varln her daim
korumutur. Shakespeare Frtna (1612) adl oyununda bu kor
kuyu dile getirir. Kitap bir cadnn olu olan yerli isyanc Caliban ile okyanus ar giden proleterler Trinculo ve Stephano ta
rafndan rgtlenen komployu anlatr. Oyun, ezilenler arasnda
lmcl bir ibirliinin kurulabilme olaslna iaret ederken,
Prosperonun yneticiler arasndaki anlamazlklar by yoluy
la zmesine de dramatik bir kartlk oluturur.
C aliban ve Cad
Frtnada komplo, Avrupal proleterlerin kk hrszlar

dan ve ayyalardan baka bir ey olmadklarnn ortaya kma
s ve Calibann da kolonyal efendisinden af dilemesiyle rezil
bir ekilde son bulur. Bylece yenik asiler Prosperonun ve eski
dmanlar Sebastian ve Antonionun (imdi uzlamlardr)
huzuruna karldklarnda alaylarla, mlkiyet ve blnme d
nceleriyle karlanrlar.
SEBA STA N : Lordum A n ton io, b u n la r ne sen ce ha?
Para eder m i d ersin?
A N TO N O : ok m m kn. B ir ta n e s in in b a lk olduu b elli;
B en ce k e sin p azar vardr.
PRO SPERO : L o rtla rm , u n la n n k lk la r n a iyi b a k n
Ve bu in s a n la r n am u slu ysa syleyin.
u ek ilsiz ala gryor m usunuz;
A n as bycyd; ste lik yle glyd ki,
G k teki ay iste d i i gibi y n etir;
S u la r y k se ltir a la ltr;
K endi g c n n d n d a k a la n ilerde
Ayn g c n k u llan rd .
Bu b ir olup b e n i soydular;
Bu e y ta n dlyse (ey tan d an olm a p i tir nk),
O n la r a y a rta ra k can m a k a s te tti.
B u n lard an ik isin i siz ta n y a ca k ve sah ip len ecek sin iz;
K a ra n lk la rd a n k m a bu m ah lu k sa b a n a ait.
(Shakespeare, V. Perde, 1. Sahne, s a tr 2 6 5 -2 7 6 [2 0 1 0 :3 3 5 -3 5 0 ])
Oysa sahnenin arkasnda tehdit hl devam etmekteydi.

Hem Bermuda hem de Afrikada beyaz hizmetkrlarn Afri
kal klelerle birlik olduu kefedilmiti. 1650lerde ngiliz
adalarndan gemilerle binlerce mahkm getirilmiti (Rowling
1987: 57). Virginiada 1675-76 Bacon syanyla siyah ve beyaz
serflerin says doruk noktasna ulat. Bu isyanda Afrikal k
leler ve szlemeli ngiliz kleler efendilerine kar birlemi
lerdi.
te 1640lardan balayarak, Gney Amerika kolonilerinde
ve Karayiplerde kleletirilmi bir proletarya birikimine bylesi birlikteliklerin nne geen rksal hiyerarilerin kuruluu
nun elik etmesinin nedeni budur. Afrikallar daha nce sahip
olduklar vatandalk, silah tama, mahkemede tanklk etme
158
ya da verilen zararlar karlnda tazminat alma gibi medeni

haklardan yoksun brakan yasalar karld. Asl dnm nokta
s, kleliin kaltsal hale getirilmesi ve kle sahiplerine klele
rini dvme ve ldrme hakk verilmesiydi. Ayrca siyahlar ve
beyazlar aras evlilikler yasakland. Sonradan, Amerika Ba
mszlk Savann ardndan ngiliz ynetiminin bir kalnts
saylan beyazlarn szlemeli klelii kaldrld. Sonu olarak
18. yzyla gelindiinde kolonyal Amerika, kleli bir toplum
dan bir kle toplumuna dnrken (Moulier Boutang 1998:
189) Afrikallar ile beyazlar arasnda dayanma olanaklar da
gl bir ekilde engellendi. Kolonilerde beyaz szc yal
nzca 1650ye kadar Hristiyan daha sonra ise ngiliz ya da
zgr insan olanlar tanmlayan toplumsal ve ekonomik bir
ayrcalk gstergesi deil (a.g.e.:194), ayn zamanda ahlaki bir
vasf, toplumsal hegemonyann doallatrlmasn salayan
bir ara haline geldi. Bunun tersine, siyah ya da Afrikal
kleyle o derece eanlaml hale geldi ki -17. yzyl Ameri
kasnda varln hl nemli lde koruyan- zgr siyahlar
sonralar zgr olduklarn kantlamak zorunda brakldlar.
Kolonilerde C insiyet, Irk ve Snf
Eer ba aktrleri kadn olsayd Calibanm komplosu farkl

bir sonuca ular myd? Peki ya azmettiriciler Caliban deil de
Shakespearein oyunun arka planna gizledii Calibann anne
si, Cezayirli gl cad Sycorax ve ayrca Trinculo ile Stephona
deil de Fetihle ayn yllarda Avrupada yaklmakta olan cad
larn kz kardeleri olsayd?
Bu elbette retorik bir soru, ama kolonilerdeki cinsiyete da
yal iblmnn doasn ve Avrupal, yerli ve Afrikal kadn
lar arasnda ayn cinsel ayrmcla maruz kalmalar nedeniyle
kurulabilecek balar tartmak asndan faydal da bir soru.
I, Tituba, Black Witch o f Salem de (1992) Maryse Conde, Tituba ile yeni metresi, Priten Samuel Parrisin gen karsnn,
Parrisin kadnlara kar besledii ldrc nefrete kar ilk
balarda birbirlerine nasl da destek olduklarn anlatarak as
lnda byle bir ban hangi koullarda oluabileceine dair bir
fikir verir.
C aliban ve Cad
Mahkm ya da szlemeli kle olarak ngiltereden ta

nan alt smf ngiliz kadmlarmm eker arazilerindeki emein
nemli bir blmn oluturduu Karayiplerde daha da arpc
rneklere rastlanr. Varlkl beyaz erkekler tarafndan evlilie
elverisiz grldklerinden ve kstahlklar, asi tabiatlar y
znden ev ileri yapmaya da uygun olmadklar iin, toprak
sz beyaz kadnlar plantasyonlarda, kamusal inaat ilerinde ve
kent hizmet sektrnde kol iilii yapmak zorunda braklm
lard. Buralarda kle topluluklarla ve kleletirilmi siyahlarla
samimi bir ekilde sosyallemilerdi. Bu adamlarla ev kuruyor,
onlardan ocuk sahibi oluyorlard (BeckIess 1995:131-32). re
tilmi ya da alnm mallarn pazarlanmasnda dier kadn k
lelerle ibirlii yaptklar kadar rekabete de giriyorlard.
Ancak kleliin kurumsallatrlmasyla -ki bunun sonu
cunda beyaz iilerin zerindeki yk nemli lde azalm
tr- ve plantasyon sahiplerinin kars olmak zere Avrupadan
gelen kadnlarn says azalmaya baladka bu durum nemli
lde deimeye balad. Toplumsal kkenlerinden bamsz
olarak, beyaz kadnlarn stats ykseldi ya da beyaz iktidar
yapsnn saflarndan koca bulmaya baladlar ve mmkn ola
bildii koullarda kendileri de zellikle ev ilerini yaptrmak
iin kadn klelere sahip oldular (a.g.e.).^^
Elbette bu sre otomatik bir biimde gereklemedi. Tpk
cinsiyetilik gibi rkln da yasallatrlmas ve yasa yoluyla
zorlanmas gerekti. En manidar yasaklar arasnda yine siyah
lar ile beyazlar aras evlilikler ve cinsel ilikilerin men edil
mesini, siyah klelerle evlenen beyaz kadnlarn cezalandrl
masn, bu evliliklerden doan ocuklarn hayat boyu klelie
mahkm edilmelerini saymamz gerekir. 1660larda Maryland
ve Virginiada yrrle konan bu yasalar, ayrmc ve rk bir
toplumun tepeden nasl kurulduunu, ortadan kaldrlmalar
iin mr boyu klelikle cezalandrlmalar gerektiine gre
siyahlar ile beyazlar arasndaki zel ilikilerin nasl da yay
gn olduunu gstermektedir.
Sanki cad avnn hazrlad senaryoyu takip edermiesi
ne, bu yeni yasalar beyaz kadnlar ile siyah erkekler arasndaki
ilikileri eytanlatryordu. Bu yasalar 1660l yllarda yrr-
UO
D am galanan kadn
kle. K adnlarn
eytan tarafndan
dam galanm as, eytan a
tam teslim iyetin bir
sim gesi olarak cad
davalarn da ska
rastlanan bir tem ayd.
O ysa asl eytan lar
(bu resim deki adam lar
g ibi) kleletirdikleri
kadnlara sr g ibi
davran m akta herhangi bir
beis grm eyen beyaz kle
tacirleri ve plantasyon
sahiplerinin ta kendisiydi.
le girdiklerinde Avrupadaki cad av sona ermek zereydi,

oysa Amerikada cadlara ve kara eytanlara ilikin ne kadar
tabu varsa, bu defa siyah erkekleri harcamak pahasna, yeni
den canlandrlyordu.
Kolonicilerin saysal azl nedeniyle etnik gruplar ara
s ilikilere ve yerel eflerle evlilik yoluyla kurulan ittifaklara
kar daha liberal bir tutumla yaklald bir dnemden sonra,
bl ve ynet taktii spanyol kolonilerinin de resmi politikas
haline geldi. Ancak 1540larda mestizos saysndaki art, ko
lonyal ayrcaln altn oymaya baladnda, rk mlkiyetin
el deitirmesinde kilit bir faktre dnt ve yerlileri, mestizolar ve mulattolar birbirlerinden ve beyaz nfustan ayrmak
iin rksal bir hiyerari kuruldu (Nash 1980).^^ Evlilik ve kad
nn cinselliiyle ilgili yasaklar burada da toplumsal dlamay
salamaya yarad.
Yine de spanyol Amerikasnda rksal izgilerle koyulmaya
alan ayrmlar, ancak ksmi olarak baarl oldu. Gler, n-
K>l
D am galanan kadn
kle. K adnlarn
eytan tarafndan
dam galanm as, eytan a
tam teslim iyetin bir
sim gesi olarak cad
davalarn da ska
rastlanan bir tem ayd.
O ysa asl eytan lar
(bu resim deki adam lar
g ibi) kleletirdikleri
kadnlara sr g ibi
davran m akta herhangi bir
beis grm eyen beyaz kle
tacirleri ve plantasyon
sahiplerinin ta kendisiydi.
le girdiklerinde Avrupadaki cad av sona ermek zereydi,

oysa Amerikada cadlara ve kara eytanlara ilikin ne kadar
tabu varsa, bu defa siyah erkekleri harcamak pahasna, yeni
den canlandrlyordu.
Kolonicilerin saysal azl nedeniyle etnik gruplar ara
s ilikilere ve yerel eflerle evlilik yoluyla kurulan ittifaklara
kar daha liberal bir tutumla yaklald bir dnemden sonra,
bl ve ynet taktii spanyol kolonilerinin de resmi politikas
haline geldi. Ancak 1540larda mestizos saysndaki art, ko
lonyal ayrcaln altn oymaya baladnda, rk mlkiyetin
el deitirmesinde kilit bir faktre dnt ve yerlileri, mestizolar ve mulattolar birbirlerinden ve beyaz nfustan ayrmak
iin rksal bir hiyerari kuruldu (Nash 1980).^^ Evlilik ve kad
nn cinselliiyle ilgili yasaklar burada da toplumsal dlamay
salamaya yarad.
Yine de spanyol Amerikasnda rksal izgilerle koyulmaya
alan ayrmlar, ancak ksmi olarak baarl oldu. Gler, n
K>l
Caliban ve Cad
fusun azal, yerli isyanlar ve ekonomik ilerlemeden umudu

olmayan, dolaysyla kendini st snf beyazlardan ziyade mestzolarla ve mulattolarla. zdeletirmeye eilimli kentli beyaz
proleter snfn oluumu bu izgileri belirsizletirdi. Bylece
Karayiplerdeki plantasyon topluluklarnda Avrupallar ve Af
rikallar arasndaki farklar zamanla artarken, Gney Amerika
kolonilerinde, gvencesiz ekonomik koullar altnda yaama
nn yan sra, erkeklerin tacizi karsnda kendilerini savun
masz brakan yasal ifte standartlarn dourduu dezavantaj
lardan muzdarip alt snf Avrupal, mestiza ve Afrikal kadnlar
arasnda bir yeniden bileim mmkn hale geldi.
Bu yeniden bileimin izleri, Engizisyonun 18. yzyl
Meksikasnda by ve heretik inanlar ortadan kaldrmak
iin yrtt soruturmann kaytlarnda srlebilir (Behar
1987: 34-51). Bu giriim nafile bir aba olarak kald. Engizis
yon projeyeye ilgisini tamamen kaybederek halk arasnda yay
gnlam bycln artk politik dzene kar bir tehdit
oluturmadna kani geldi. Ancak bu soruturma esnasnda
toplanan tank ifadeleri, ifa byleri ve ak acsna kar a
relerle ilgili konularda kadnlar arasnda trl alverilerin
gereklemekte olduunu ortaya koyar. Bu alveri zamanla
Afrikal, Avrupal ve yerli by gelenekleri arasndaki kar
lamadan doan yeni bir kltrel gereklik yaratmtr. Ruth
Beharn da belirttii gibi:
Yerli k ad n lar spanyol ifaclara cin sel ekicilii a rtrm a by
snde k u llan m alar iin sin ekku u verdiler, m u latto k ad n lar
m estiz a k ad n lara k o calarn n asl yola g etirecek lerin i retti,
lobal b ir byc e y ta n b ir coyota ile ta n trd . Bu popler
in an sistem i K ilise n in in an sistem iyle paralel iliyordu ve
Yeni D nyada H ristiy an lk kad ar h zl yayld. yle ki b ir sre
sonra n ey in Yerli, n ey in spanyol, n ey in A frik a kkenli ol
duunu a y rt etm ek im kn sz hale geldi (a.g.e.).
Engizisyonun akldan yoksun insanlar olarak grd

kadnlarn Ruth Beharn tarif ettii bu ok renkli dnyas, ka
dnlarn sahip olduklar ortak deneyimler ve remelerini kont
rol edebilmelerini, cinsel ayrmcla kar savaabilmelerini
salayan geleneksel bilgileri ve pratikleri paylamaya gster
1(>2
dikleri ilgi sayesinde kurabildikleri, kolonyal snrlar ve renk

ayrmlarn aan ittifaklara arpc bir rnek tekil eder.
Irk temelli ayrmclk gibi, bu da kolonicilerin Avru
padan mzraklar ve atlaryla birlikte yanlarnda getirdikleri
kltrel bir ykn tesinde bir eydi. Bu, komunalizmin or
tadan kaldrlmas kadar, belli ekonomik karlarn ve kapita
list bir ekonominin nkoullarn yaratma ihtiyacnn dayat
t bir stratejiydi ve bu haliyle de yerine getirilmesi gereken
greve daima uygundu.
Nfusun azalnn kadnn ev ii emeinin tevik edilmesi
ni gerektirdii Meksika ve Peruda, spanyol otoriteleri tarafn
dan, yerli kadnlarn elinden otonomilerini alan ve erkek yakn
larna onlar zerinde daha ok iktidar tanyan yeni bir cinsel hi
yerari kuruldu. Yeni kanunlar uyarnca, evli kadnlar erkeklerin
mlk haline geldi ve geleneklerinin tersine erkeklerin evlerine
yerlemek zorunda brakldlar. ocuklar zerindeki otoriteyi
erkeklere devrederek kadmlarm haklarn daha da snrlayan
bir compadrazgo sistemi kuruldu. stne stlk, yerli kadnlarn
madenlerde mita iinde altrlan iilerin yeniden retimini
salamalarn gvence altna almak iin, spanyol otoriteleri bir
kocay einden kimsenin ayramayacam bir yasa hkm hali
ne getirdiler. Bunun anlam, istesinler ya da istemesinler kadn
larn, kocalarnn gittii her yere, madenciliin yaratt hava
kirlilii yznden artk lm kamplarna dnen alanlara dahi
gitmek zorunda olduuydu (Cook Noble 1981: 205-6).^^
17.
yzyl ortalarnn Kanadasnda, Fransz Cizvitlerini
Montagnais-Naskapilerin eitimine ve disiplinine mdahalesi,
toplumsal cinsiyet farkllklarnn nasl da biriktirildiine dair
arpc bir rnek tekil eder. Bunun hikyesi antropolog Eleanor Leacockun kahramanlardan birinin gnln inceledii
Myth o f Male Dominance (1981) kitabnda anlatlr. Bu kahra
man, tipik kolonyal tarza uyarak, Yerlileri Hristiyanlatrmak
ve Yeni Fransa vatanda yapmak zere Fransz tccar ker
vanlarna katlan, Cizvit misyoneri Rahip Paul Le Jeunedr.
Montagnais-Naskapiler, Labrador blgesinin dousunda avc
lk ve balklk yaparak mkemmel bir uyum iinde yaayan
gebe bir Yerli kabilesiydi. Ancak Le Jeunenn vard srada,
l()t
Caliban ve Cad
topluluklar Avrupallarn varl ve krk ticaretinin yaygn

lamas yznden bozulmaktayd ve ilerinden Avrupallarla
ticari ittifak kurma hevesinde olan bazlar, bu Franszn ken
dilerini nasl ynetmeleri gerektiiyle ilgili buyruklarn uysal
lkla dinlemiti (Leacock 1981: 39 ve devam).
Avrupallarn yerli Amerikal topluluklarla kar karya
kaldnda ska olduu zere, Franszlar Montagnais-Naskapilerin cmertliklerine, ibirlii anlaylarna ve statye kar
ilgisizliklerine hayran kalmakla beraber ahlaklarnn olmay
karsnda dehete dmlerdi. Grdkleri kadaryla Naskapi insanlarnn zel mlkiyet, otorite, erkek egemenlii gibi
kavramlar yoktu, hatta ocuklarn cezalandrmay bile redde
diyorlard (Leacock 1981; 34-35). Cizvitler hepsini deitirme
ye karar vererek Yerlilere uygarln ana unsurlarn retmeye
giritiler, bunun Yerlileri gvenilir ticaret ortaklar haline geti
rebilmek iin gerekli olduuna inanyorlard. Bu anlayla, on
lara ncelikle erkein efendi olduunu, Fransada kadnlarn
kocalarn ynetmediini anlattlar. Sonra da kur yapmann,
herhangi bir tarafn isteiyle boanmann ve her iki e iin de
evlilik ncesi ya da sonras cinsel zgrln yasaklanmas ge
rektiini... Le Jeune, bir Naskapi erkeiyle bu konuda yapt
konumay yle aktarr;
O n a b ir k a d n n k o c a sn d a n b a k a sy la b irlik te o lm a s n n
onu rlu b ir d av ran o lm a d n , a ra la rn d a byle b ir g n ah
ile n d i in d e im d i sah ip olduu olu n u n g e re k te o n u n olup
o lm a d n b ir t rl b ile m ey e ce in i sy led im . C evab u
oldu, B u d ed i in ok a n la m sz . Siz F r a n s z la r sad ece ken d i
o c u k la rn sev iy o rsu n u z, oysa b iz k a b ile m iz in b t n o cu k
la r n se v e riz . K en d in ce fe ls e fe y a p t n g r n ce g lm eye
b a la d m . (a.g .e.:50).
Yeni Fransann valisini de arkalarna alan Cizvitler, Naskapileri balarna birtakm efler tayin etmeleri ve kadnlarn
yola getirmeleri konusunda ikna ettiler. Tipik bir biimde bu
nun iin kullandklar silahlardan biri, fazla bamsz olan, ko
calarnn lafn dinlemeyen kadnlarn eytani yaratklar oldu
unu ima etmekti. Erkeklerin zerlerinde hkimiyet kurmaya
almasna kzan Naskapi kadnlar kanca, Cizvitler erkek
1(>1
leri elerinin peine dmeleri ve onlar hapisle tehdit etmeleri

konusunda ikna ettiler:
Bu gibi ad alet ted b irleri -diyordu Le Je u n e b ir durum k a rsn
da- F ransada ak n la yol am az, nk orada ileri bu tarzd a
h alletm ek olaandr. A m a ... k en d ilerin i m uazzam o rm an la
rn d a gezinen v ahi h av yan lar gibi d outan zgr san an bu
in sa n la r arasn d a... kesin b ir em re uyulduunu, herh angi bir
ekilde sertleild i in i ya da ad aletin gere in in yerine g e tirild i
in i grm ek a rtc ya da h a tta m ucize gibi b ir ey... (a.g.e.:54).
Bununla birlikte, vahilerin ocuklarna ar dkn

lklerinin Hnstiyanlatrlmalannn nndeki en byk en
gel olduuna inanan Cizvitlerin en byk baars, Naskapileri
ocuklarn dvmeleri gerektii konusunda ikna etmeleriydi.
Le Jeune un gnlnde bir kz ocuunun insanlarn nn
de ilk kez dvld bir sahne anlatlr. Ayn esnada akraba
lardan biri izleyenlere olayn tarihsel nemini ortaya koyan
tyler rpertici bir ders vemektedir: Halkmzn bir yesine
verdiimiz ilk dayak cezasdr bu(a.g.e.:54-55).
Montagnais-Naskapi erkekleri erkek egemenlii zerine
aldklar eitimi, onlar krk ticaretinde gvenilir ortaklar yap
maya alan Franszlarn onlara zel mlkiyet igdsn
alamak istemesine borluydular. Plantasyonlarda ise durum
olduka farklyd. Buralarda cinsiyete dayal iblm, doru
dan plantasyon sahiplerinin emek gc gereksinimlerine gre
ve uluslararas pazarda klelerce retilen metalarn fiyatyla
belirlenmiti.
Barbara Bush ve Marietta Morrisseyin de belgelerle or
taya koyduu gibi, kle ticaretinin ortadan kalkmasna kadar
erkekler ve kadnlar smrye ayn derecede maruz kalm
t. Plantasyon sahipleri klelerin yeniden retimini tevik
etmektense onlar lene kadar altrmay ve tketmeyi
daha krl buluyorlard. Bu yzden ne cinsiyete dayal ib
lm ne de cinsel hiyerariler sz konusu ediliyordu. Afrika
l erkeklerin kadnlarn ya da kadn akrabalarnn kaderleri
zerinde sz hakk yoktu, kadnlardan ise zel bir muamele
grmek bir yana, tarlalarda -zellikle eker ve ttn talebi
arttnda- erkekler gibi almalar bekleniyor, hamilelikleri
U."!
Caliban ve Cad
srasnda bile erkeklerle ayn derecede vahi cezalara maruz

kalyorlard (Bush 1990; 42-44).
O halde, ironik bir ekilde, kadnlarn klelikte kendi s
nflarndan erkeklerle kabaca bir eitlik kurmay baardklar
sylenebilir (Momsen 1993). Ancak grdkleri muamele hibir
zaman ayn olmad. Kadnlara daha az yiyecek veriliyordu, er
keklerin aksine kadnlar efendilerinin cinsel saldrlarna ma
ruz kalyorlard ve onlara ok daha acmasz cezalar uygulan
yordu. Kadnlar fiziksel olarak ektikleri ilenin yan sra her
daim cinsel aalanmaya ve hamilelikleri srasnda tadklar
ceninlere verilen zararlara katlanmak zorunda braklyorlard.
Dahas, kle ticaretinin kaldrld, Karayipli ve Amerika
l plantasyon sahiplerinin bir kle yetitiricilii politikasn
benimsemeye balad 1807den sonra yeni bir sayfa ald.
Hilary BeckIesm Barbados adalar rnei iin dile getirdii
gibi, plantasyon sahipleri 17. yzyldan balayarak kadn kle
lerin reme seyirlerini kontrol altna almaya alm ve onlar,
ihtiya duyulan emek miktarna gre, belirli bir zaman aral
nda daha az ya da daha ok ocuk dourmaya tevik etmi
lerdir. Ancak kadnlarn cinsel ilikilerinin ve reme seyirle
rinin dzenleniinin daha sistematik hale gelip younlamas
ancak Afrika kle arznn azalmasndan sonra gereklemitir
(BeckIes 1989: 92).
Avrupada kadnlarn dourmaya zorlanmalar doum
kontrolnn idam cezas kapsamna alnmasna neden oldu.
Klelerin son derece deerli metalar halini ald plantasyon
larda yetitiricilik politikasna gei, her ne kadar kadnlarn
alma koullarnda i saatinin azalmas, lousa evlerinin in
as, douma yardmc olmas iin ebe temin edilmesi, sosyal
haklarn genilemesi (seyahat ve toplanma) gibi bir takm iyi
lemelere yol amsa da kadnlar cinsel saldrlar karsnda
daha savunmasz brakt (BeckIes: 1989: 99-100, Bush 1990:
135). Nitekim bu deiiklikler kadnlarn ne tarlada alrken
maruz kaldklar zararlar ne de ellerinden alnan zgrlkleri
yznden ektikleri acy azaltmaya yetti. Barbados dnda,
plantasyon sahiplerinin igcn doal yeniden retim yo
luyla geniletme abalar sonusuz kalrken plantasyonlardaki
I6f)
Em ek B irik im i ve K a d n la rm D eersizletirilm esi
doum oranlar da an derecede dk seyretti (Bush 13637, BeckIes 1989, a.g.e.). Bunun kleliin devam ettirilmesine
kar dorudan bir direni mi olduu, yoksa kle kadnlarn
tabi klndklar zor koullar yznden fiziksel olarak gten
dmelerinin bir sonucu mu olduu hl bir tartma konusu
dur (Bush 1990:143 ve devam). Ancak Bushun da iaret ettii
gibi, bu baarszln temel sebebinin kadnlarn dourmay
reddetmeleri olduuna inanmak iin kuvvetli nedenler var.
nk klelik kaldrlr kaldrlmaz, ekonomik koullar bir
bakma daha da ktlemesine ramen, zgrlemi kle top
luluklar bymeye balad (Bush 1990).^
Kadnlarn kurbanlatrlmay reddi ayn zamanda cinsi
yete dayal iblmn de yeniden ekillendirdi, tpk Karayip adalarnda olduu gibi. Buralarda kleletirilmi kadnlar,
plantasyon sahiplerinin klelere geimlerini salayabilmeleri
iin tahsis ettii geimlik topraklar (Jamaikada polinkler)
yetitirdikleri rnlerin pazarlardaki yar-bamsz satclar
oldular. Plantasyon sahipleri bu geimlik topraklar uygula
masn emein yeniden retiminin maliyetini azaltmak ama
cyla balatmlard. Ancak geimlik topraklara sahip olmak
kleler iin de faydal oldu. Bu topraklar klelere daha hare
ketli olabilme ve rn yetitirmek iin kendilerine verilen za
man baka eyler iin kullanabilme imkn salad. Tketil
mek ya da satlmak zere ufak apta rnler yetitirebilmek
bamszlklarn arttrd. Ancak geimlik topraklarn baar
sna kendini en ok adayanlar, rnleri pazarlayan, plantas
yon sistemi ierisinde Afrikadaki ana uralarndan birini
yeniden kendilerine mal eden ve yeniden reten kadnlard.
Sonu olarak, 18. yzyln ortalarna gelindiinde, Karayiplerdeki kleletirilmi kadnlar adann yiyecek pazarnn
yaratlmasn deilse de genilemesini salayarak plantasyon
ekonomisinde kendilerine bir yer atlar. Bu yeri hem kle ve
beyaz nfusn tkettii yiyeceklerin ounun reticisi ola
rak hem de yetitirdikleri ve efendilerinin dkknlarndan
aldklar, dier klelerle dei toku ettikleri ya da efendileri
tarafndan kendilerine satlmak zere verilen rnlerin pa
zardaki ya da seyyar satclar olarak edindiler.
K./
C aliban ve Cad
te bu yetenekleri kadn kleleri, ounluu daha nce

szlemeli klelik yapan beyaz proleter kadnlarla -bunlar ete
emeinden kartlp zgrlklerine kavuturulduklarnda
bile- iliki iine soktu. Zaman zaman bu iliki dmanca ola
biliyordu: Kendileri de geimlerini yiyecek rnler yetitirerek
ve pazarlayarak salayan Avrupal proleter kadnlarn bazen
pazarda kle kadnlarn mallarn aldklar ya da satlarn
engellemeye altklar oluyordu. Yine de bu iki kadn grubu,
bu faaliyetlerin kleler zerindeki kontrollerini sarsacandan
korkan kolonyal otoritelerin yrrle soktuu yasalardan ka
abilmelerini salayan geni bir alm satm a oluturmak ko
nusunda ibirlii iindeydi.
Sat yapmalarn engellemek ya da sat yapabilecekleri
yerleri kstlamak amacyla yrrle sokulan yasalara ra
men, kleletirilmi kadnlar pazarlama faaliyetlerini genilet
meye ve geimlik topraklarn ekip bimeye devam ettiler. Bu
topraklar ylesine sahiplenmeye balamlard ki 18. yzyln
sonlarnda ada pazarnda pratik olarak bir tekel haline gelen
bir n-kylle dnmeye baladlar. Bylece, baz tarihi
lere gre, Karayiplerde klelik daha klelerin zgrletirilmelerinden nce pratik olarak son bulmutu. Kadn kleler btn
zorluklara ramen bu srete kilit bir rol oynamlar, otorite
lerin glerini snrlandrmak iin gsterdii onca abaya ra
men kararllklaryla kle toplumunun ve adalarn ekonomisi
nin geliimini ekillendirmeyi baarmlard.
Kleletirilmi Karayipli kadnlarn, beyaz nfusun kl
tr zerinde de belirleyici bir etkisi olmutu. ifac, flc ve
by uzman olarak gsterdikleri faaliyetler ile efendilerinin
mutfaklar ve yatak odalarndaki hkimiyetleri sayesinde
bilhassa beyaz kadnlar zerinde etkili olmulard (Bush 1990).
Bu nedenle kadnlarn kle toplumunun kalbi olarak g
rlmesine amamak gerekir. Ziyaretiler ark sylemeleri
ne, earplarna, elbiselerine ve artk efendilerini yermenin
bir arac olduu anlalan abartl konuma tarzlarna hayran
kalyordu. Afrikal ve creole kadnlar yoksul beyaz kadnlarn
alkanlklarn da etkilemiti. Zamann tanklarndan birinin
anlatmna gre, bu beyaz kadnlar Afrikal gibi davranyor,
KH
Em ek B irik im i ve K a d n la rn D egersizletirilm esi
B ir kle ailesi (detay). K leletirilm i

kadnlar, ailelerin e d aha iyi
d estek olm alarm ve belli bir
otonom i kazan m alarm salayan,
yetitirdikleri rnleri p azarlam ak
g ibi A frik a da daha nce y apm akta
olduklar faaliyetleri srdrebilm ek
iin m cadele ettiler.
(B arbara Bush, 1 9 9 0 dan alnm tr)
B at H int A d a larn d ak i b ir plan tas

yonda yaplan festival. K lelitirilm i
toplumun m erkezinde yer aldklar
ve A frik a dan getird ikleri kltrn
en sadk savunucular olduklar iin
kadnlar, bu g ibi toplantlarn da
m erkezinde yer alyordu.
I()
C alib an ve Cad
balarnn stnde tadklar ii dolu tepsiler ve kalalarna

dolanan ocuklaryla etrafta geziniyorlard (BeckIes 1989: 81).
Ama bu kadnlarn asl baars, hayatta kalma stratejilerine
ve kadn alarna dayanan bir kendine yeterlilik politikas
gelitirmeleriydi. Rosalyn Terborg Pennin ada Afrika fe
minizminin temel ilkeleri olarak tanmlad bu uygulamalar
ile onlara yklenen deerler, diasporadaki Afrika toplumunu
yeniden tanmlad (s. 3-7). Bu kadnlar, yeni bir Afrikal kadn
kimlii yaratmakla kalmadlar, ayn zamanda yeni bir toplu
mun da temellerini oluturdular. Bu toplum, ktl ve bam
ll hayatn yapsal koullar haline getirmek iin gsterilen
kapitalist abalara kar, kendini topraktan, yiyecek retimin
den, bilginin ve ibirliinin nesilden nesle aktarmndan ba
layarak, temel geim aralarnn kadnlar tarafndan yeniden
temellk edilmesine ve onlarn elinde younlatrlmasna
vakfetmi bir toplumdu.
K apitalizm ve C insiyete Dayal blm
Kadnlarn ve ilksel birikimin bu ksa tarihinin de gster

dii gibi, kadnlan erkek igcnn hizmetileri haline getiren
yeni bir patriyarkal dzenin kuruluu, kapitalist geliimin te
mel yanlarmdan biriydi.
Bu geliim temelinde, yalnzca kadnlarn ve erkeklerin ye
rine getirmesi gereken grevleri deil, ayn zamanda deneyim
lerini, hayatlarn, sermayeyle ve ii snfnn dier sektrle
riyle olan ilikilerini de birbirinden ayran yeni bir iblm
uygulanabildi. Dolaysyla cinsiyete dayal iblm her ey
den nce, en az uluslararas iblm kadar, bir iktidar ilikisi,
igc iindeki bir blnme ve ayn zamanda kapitalist birikim
asndan devasa bir itici gt.
Bu nokta, kapitalizmin emein retkenliinde meydana
getirdii sramay yalnzca yaplan ilerin uzmanlatrl
masna balayan eilimlere kar zellikle vurgulanmaldr.
Gerekte kapitalist snfn tarmsal ve endstriyel emek ile
endstriyel emein kendi iindeki ayrmlamadan salad
-Adam Smithin ine yapmna vgler dzerken kutsadavantajlar, kadnlarn yapt ilerin ve toplumsal konumla-
170
rmn itibarszlatrlmasndan salad yararlar yannda ol

duka snk kalr.
Daha nce de savunduum zere, kadnlar ile erkekler ara
sndaki iktidar fark ve kadnlarn karl denmeyen emei
nin doal bir aalk kisvesi altnda gizlenmesi, kapitalizme
ignnn karl denmeyen ksmn inanlmaz derecede
geniletebilme ve kadnlarn emeini biriktirebilmek iin (er
kein) creti(ni) kullanabilme olanan sunmutur. ou du
rumda bu iki etken, snf antagonizmasnn erkekler ile kadn
lar arasndaki bir antagonizma olarak arptlmasna hizmet
etmitir. Bu nedenle ilksel birikim, her eyden nce, iileri
birbirlerine ve hatta kendilerine yabanclatran farkllklarn,
eitsizliklerin, hiyerarilerin, ayrmlarn bir birikimi olmutur.
Grdmz gibi, sermaye karsnda iktidarlarn ka
dnlar, ocuklar ve kapitalizmin koloniletirdii topluluklar
deersizletirerek ve disiplin altna alarak korumaya alan
erkekler, ounlukla bu srecin su orta olmulardr. An
cak erkeklerin cretli emee eriimleri ve kapitalist birikime
yaptklar katknn tannmas sayesinde kadnlar zerinde
uyguladklar iktidarn bedeli, kendilerine yabanclamalar
ve kendi bireysel, kolektif glerinin ilksel imhas {primitive
disaccumulation) olmutur.
lerleyen blmlerde, feodalizmden kapitalizme geiin u
temel ynn tartarak bu imha srecini daha derinleme
sine incelemeye alacam; proleter bedeninin bir almamakinesi olarak kuruluu, kadnlarn cad olduklar iddiasy
la zulme uramalar ve hem Avrupada hem de Yeni Dnyada
vahilerin ve yamyamlarn yaratlmas.
S on n otlar
1
Peter BlickIe, bu devrim in iinde kyllerin yan sra pek ok

zanaatkr, madenciyi ve entelekteli de b arn dran toplum sal bilei
m ini gz nnde bulundurarak, kyl sava kavram na kar kar.
Kyl Sava, asilerin ne srdkleri on iki maddede ifade blan ide
olojik olgunluu ve gl b ir askeri rgtlenm eyi birletirm itir. Bu
on iki madde arasnda unlar bulunm aktadr: kleliin reddi, ondalk
vergilerin kaldrlm as, kaak avclk yasaklarn n kald rlm as, odun
toplam a h ak k n n tann m as, alm a ykm llklerinin azaltlm as,
Caliban ve Cad
kiralarn drlm esi, o rtak alanlar kullanm a h akkn n tan n m a

s ve lm vergilerinin kaldrlm as (BickIe 198 5 : 195-201). A silerin
sergiledikleri istisn ai askeri g, ksm en profesyonel askerlerin isyana
k atlm alarn dan kaynaklanyordu. Bu askerlerin arasnda o zam anlar
Avrupa ordusunun elit paral askerleri konum undaki Landsknechte
adndaki m ehur svireli askerler de bulunm aktayd. Landsknechteler
kyl ordularn ynetti, askeri u zm anlklarn o nlarn em rine sundu
ve ou durumda asilere kar koymay reddetti. Bir keresinde bu reddi,
kendilerinin de kyllerin arasndan geldiklerini ve bar zam annda
hayatlarn srdrm ek iin kyllere ihtiya duyduklarn syleyerek
gerekelendirdiler. O nlara gvenem eyeceini anlayan Alman prensleri
kyl isyann bastrm ak iin daha uzak blgelerden getirilen, Suabiya
L ig in in birlik lerini seferber ettiler. Landsknechtelerin ta rih i ve Kyl
Savana katlm alaryla ilgili daha geni bilgi edinm ek bkz. Reinhard
Baum an, I Lanzichenecchi (1994: 237-256).
Anabaptistler, politik olarak, Reform asyonun ateledii ge o rta
a toplum sal hareketleri ile ruhban sn f kart yeni h arek etlerin
bir kaynam dr. O rtaa heretikleri gibi ekonom ik bireycilii ve
agzll knarken bir t r H ristiyan kom nalizm ini savunuyor
lard. M nihi igal etm eleri, huzursuzluun ve kent isyanlarnn
Frankfu rttan Klne ve Kuzey Almanyann dier ehirlerine yayld
Kyl Savann balangcna denk der. 1 5 3 1 de esnaflar Mnih
kentinin kontroln ele geirerek ona Yeni Kuds adn ta k tla r ve Hol
landa gmeni A nabaptistlerin etkisi altnda, m allarn paylalm asna
dayal kom nal bir hkm et kurdular. Po-Chia Hsiann da belirttii
gibi. Yeni Kudsn kaytlar yok edilm itir ve hikyesi yalnzca d
m anlar tarafndan anlatlm aktadr. Dolaysyla olaylarn hi de anla
tld gibi gereklem ediini tahm in edebiliriz. Eldeki kaytlara gre,
kadnlar balarda ehirlerde byk bir zgrlk elde ettiler. rnein
im ansz kocalarndan boanp yeni evlilikler yapabiliyorlard. 1 5 3 4
ylnda reform cu hkm etin okelilii serbest brakm a kararyla iler
deimeye balad. Bu karar, kadnlar arasnda m uhtemelen hapis ceza
lar, h atta idam larla bastrlan a k tif bir direnie neden oldu (Po-Chia
Hsia 198 8 a ; 58-59). Neden byle bir kararn alnm olduu pek ak
deildir. Ancak kadnlarla ilgili bu gei aam asnda loncalarn oyna
d blc rol dnldnde, olayn daha etraflca soruturulm as
gerekmektedir. Aslnda pek ok lkede loncalarn kadnlar cretli i
yerlerinden dlam ak iin kam panyalar dzenlediini biliyoruz ve ayr
ca cadlara yaplan zulme kar ktklarn a dair hibir iaret de yoktur.
ngilterede reel cretlerin a rt ve fiyatlarn dne ilikin bkz.
North ve Thomas (1973: 74).Floransada cretler iin, bkz. Carlo M.
Cipolla (1994: 206). ngilterede k tlarn deerindeki d iin bkz.
R.H. B ritnel (1993: 156-171). Pek ok Avrupa lkesinde tarm sal re
timde yaanan durgunluk iin bkz. B.H. Slicher Van Bath (1 9 6 3 : 1 6 0 170). Rodney H ilton, bu dnem in krsal ve endstriyel ekonom ilerde
bir daralm aya ta n k olduun ve bu daralm ann belki de ilk kez hkim
172
s n f tarafn d an fark edildiini syler. Senyrel gelirler ile endstri

yel ve ticari krlar dmeye b alam t... Kentlerdeki isyanlar endst
riyel retim in organizasyonunu bozmu, krlardaki isyanlar ise ky
llerin kira demeye kar d iren iini glendirm iti. K iralar ve krlar
bylece daha da dt (H ilton 1 9 8 5 : 240-241).
M aurice Dobb ve kapitalizm e gei ta rtm a la r iin bkz. Harvey J .
Kaye, The B ritish M arzist H istorians. New York: St . M artin s Press,
(1984), 2 3 -6 9 .
M arxn ilksel b irikim kavram nn eletirileri iin bkz. Sam ir Amin
(1974) ve M aria M ies (1986). Sam ir Amin, M arxn Avrupa m erkezci
lii zerinde dururken, M ies, M arxn kad nlarn sm rlm esi k ar
sndaki krln vurgular. Yann M oulier Boutang ise (1998) bu
konuda fark l bir eletiri getirir. Boutang, M arx Avrupadaki hkim
sn fn asl am acnn kendini istenm eyen bir igcnden ku rtarm ak
olduu gibi bir izlenim yaratt iin kusurlu bulur. Moluier Boutang,
aslnda durumun bunun tam tersi olduunun altn izer: Topraklara
el konulm asnn am ac hareketlii tevik etm ek deil, iileri ilerinde
sabitlem ekti. Kapitalizm daim a -yine Moluier Boutangn vurgulad
gibi- esas olarak emein kan engellem eyi hedefliyordu (s. 16-27).
M ichael Perelm ann da iaret etti i gibi, aslnda "ilksel birikim te ri
m i Adam Sm ith tarafn d an bulunm u ve M arx, S m ith in ku llanm nn
tarih sel olm ayan nitelii yznden terim i reddetm itir. S m ith in te
rim i kullanm a biim ine kar m esafesini vurgulam ak iin M arx, ilksel
birikim in incelenm esine adad K a p ita lin ilk cildinin son ksm nn
balna olumsuz bir anlam da szde kelim esini eklem itir. M arx,
aslnda, gerek tarih sel deneyime d ikkat ekm ek iin S m ith in nce
ki m itsel b irik im in i bir kenara atm tr (Perim an 198 5 : 25-26).
lksel b irik im in tarih sel ve m an tksal boyu tlarnn ilikisi ve g
nmz p o litik h arek etleri asndan tad anlam iin: M assim o De
Angelis, M arx and Prim itive Accum ulation. The Continuous C haracter
of Capital Enclosures The Com m oner iinde: w w w .Com moner.org.uk,
Freddy Perim an, The Continuing A ppeal o f N ationalism . D etroit: Black
and Red, 1 9 8 5 ve M itchel Cohen, Fredy Periman: Out in Front of a
Dozen Dead O ceans (Henz yaym lanm am m etin, 1998).
Encom ienda, m ita ve catequ il sistem lerin in tan m lar iin, bkz. (dierle
rin in yan sra) Andre Gunder Frank (1978), 45, Steve J . Stern (1982)
ve Inga Clendinnen (1987). Gunder Frankn tanm yla, encom ienda
Yerli topluluklarn em ek h ak larn n spanyol toprak sahiplerine ve
rildii b ir sistem di.Ancak 1 5 4 8 ylnda spanyollar encom iendo de
servconun yerine (M eksikada catequil, Peruda m ita olarak adlandr
lan) repartim ien toyu uygulamaya baladlar. Bu sistem de Yerli toplulu
un efleri, spanyol ;uez repartidor'u (datm yapan yarg) iin ayn
belirli gnlerinde igc salam aktayd. Ardndan spanyol yetkililer,
bu em ek arzn, em ekilere belli b ir asgari cret dedii varsaylan n i
telik li, m teebbis emek taeron larn a datyordu (1978: 48). Kolo
nilem enin fark l evrelerinde spanyollarn M eksikadaki ve Perudaki
17.<
Caliban ve Cad
10
11
12
13
14
l/l
emei balam a ab alan ve yerli nfusun feci knn bunun zerin

deki etkileri iin, tekrar bkz. Gunder Frank (a.g.e.: 4 3 -4 9 ).
kinci serflik tartm as iin, bkz. Im m anuel VVallerstein (1974) ve
Henry Kamen (1971). Burada henz yeni serfietirilm i kyllerin
a rtk uluslararas tahl piyasas iin retim yapm akta olduunu vur
gulam ak gerekir. Dier bir deyile, kendilerine dayatlan i ilikisin in
geri kalm gibi grnen karakterine ram en, bu kyller yeni rejimde
gelim ekte olan kap italist ekonom inin ve uluslararas kap italist ib
lmnn tam am layc bir parasydlar.
Burada M arxn K apitalin Birinci Ciltindeki u cmlesini anm satm ak
istiyorum: Zor iforce), kendi iinde, bir ekonomik bir gtr (1909: 824
[2000: 716]). M arxm buna elik eden u tespiti ise daha az ikna edicidir:
Zor, yeni bir topluma gebe her eski toplumun ebesidir. (a.g.e.). Birincisi,
ebeler dnyaya hayat getirir, ykm deil. Bu metafor ayrca kapitalizm in
feodal dnyann barndaki glerin (force) evrilmesiyle olutuunu
ima etmektedir. Bu gr, ilksel birikim i tartrken bizzat M arxn ken
disi rtmtr. Ayrca zoru bir ebenin dourucu gleriyle karlatr
mak, zorunluluu, kanlm azl ve nihai olarak ilerlemeyi ima ettii
iin, kapitalist birikim srecinin zerine onu ho gsteren bir rt rter.
Avrupada klelik aslnda hibir zam an ortadan kald rlm am tr, o
unlukla kad nn ev iindeki klelii biim inde, kovuklarda varln
srdrmeye devam etm itir. Ancak 15. yzyln son larna gelindi
inde, P ortekizliler A frikadan tekrar kleler ithal etm eye balam
tr. 16. yzyl boyunca ngilterede klelii srdrme ab alan devam
etm itir. Bu abalar, kamu yardm nn uygulanmaya konulm asndan
sonra, ngilterenin Avrupada ncln stlendii yoksullar evi ve
slahevlerinin inasyla sonulanm tr.
Bu noktayla ilgili bkz. Sam ir Am ir (1974). 16. ve 17. yzyllarda
Avrupada kleliin devam etti in i vurgulam ak, bu gerek Avrupal
tarih iler tarafn d an ounlukla unutulduundan, zellikle nem
tar. Salvatore Bonoya gre bu nedeni yine kendisi olan unutkanlk,
aslnda A frika k tasnd a klelii kaldrm a misyonuyla m eru latrlan
A frika Kapm asnn bir rndr. Bononun iddiasna gre, Avrupal elitler szde dem okrasinin beii olan Avrupada klelerin a ltrl
d gereini kabul etm ek istem em ilerdi.
Im m anuel VVallerstein (1974), 9 0 -9 5 , Peter Kriedte (1978), 69-70.
Paola Thea (1998) kyllerin yannda yer alan Alm an san atlarn ta
rih in i olduka etkili bir ekilde yeniden ele alm tr: P rotestan Reformasyonu esnasnda, 16. yzyln en iyi Alm an sanatlarn d an bazla
r, atlyelerini terk ederek kyl m cadelesine katlm lard r... P rotes
tan ln yoksulluk ilkelerinden, m allarn ortak paylam ndan ve zen
ginliin yeniden datlm asndan ilham alan belgeler hazrlam lard.
Bazen...dava uruna silahlara sarlm lard. 1 5 2 5 in Mays ve H aziran
aylarnda yaanan askeri m alubiyetlerin sonrasnda, galiplerin m a
luplara uygulad ceza kanunun insafszlndan nasibini alanlarn
arasnda nl isim ler de vard: Pforzheim da (Stuttgard) ldrlen
15
(Jorg) Ratget, VVurzburgda boynu vurulan (Philipp) D ietm an ve sakat

braklan (Tilm an) Riem enschneider, alt M agonza m ahkem esin
den kovulan (M atthias) Grunewald... Gen Holbein olaylardan yle bir
dehete kap lm tr ki dini atm alarla paralanm Basel ehrinden
sonunda k am tr (ev. Federici).
Ayn zam anda svire, Avusturya ve T iro lde de sanatlar Kyl
Savana katldlar. Bunlarn arasnda Lucas Cranach (yal Cranach)
gibi nllerle birlik te daha az tan n m ressam lar ve heykeltralar da
vard (a.g.e.:7) Thea, 16. yzyl Alm an sanatnd a kyl hayatn ta s
vir eden krsal tem alarn tekrar deer kazan m asnn da -d a n s eden
kyller, hayvanlar ve doa- san atlarn kyllerin davasna geni ka
tlm n n bir gstergesi olduunu ne srer (a.g.e.; 12-15, 73, 79, 80).
K rlar hayat bulm utu... bu isyanla tem sil edilm eye deer bir nitelik
k azan m t (a.g.e.; 15 5 ) (ev. Federici).
16. ve 17. yzyl boyunca Avrupal hkm etler, her trl toplum sal
protestoyu Kyl Savalar ve A nabaptizm in prizm asndan yorum la
dlar ve bastrdlar. A nabaptist devrim inin yan klar Elizabeth dne
m i ngilteresi ve Fransada da hissedilm i, kurulu otoriteye herhangi
bir itiraz karsnd a azam i bir ihtiyat ve iddet gsterilm esine neden
olmutur. Tpk 1 9 5 0 lerde ABDde kom nist ve gnmzde de te
r rist szcklerinde olduu gibi, A nabaptist lan etli bir szck, bir
h ak aret ve su ilem e niyetinin bir gstergesi haline gelm itir.
A nabaptizm in m allarn kom nist paylam inancn ktleyen, 17. yzyln

balarn a ait, A lm anyadan bir gravr.
16
Baz ehir-devletlerinin hinterlandnda ky otoritesi ve ayrcalklar

srdrlebilm iti. Pek ok blgesel eyalette, kyller harlar, vergi
173
Caliban ve Cad
17
18
19
176
leri ve alm a ykm llklerini reddetm eyi srdrd, Schussenried

barahibi topraklarnda alanlard an beni kendilerine barm ak
zorunda brakyorlar, hibir ey verm iyorlar diyerek ikyet ediyordu
(BlickIe 1 9 8 5 : 172). Yukar Suabiyada serflik kald rlm asa da kylle
rin m iras ve evlilik haklaryla ilgili belli bal baz ikyetleri 1 5 2 6 ta
rih li M emm ingen A nlam asyla tan n m t. Ren nehrin in yu karsn
da da baz blgelerde kyller asndan olumlu zmlere v arlm t
(a.g.e.: 172-174). svirede Bern ve Z rihte serflik kald rlm t. Tirol
ve Salzburgda sradan in sanlarn durumuna ilikin iyiletirm eler
kabul edildi (a.g.e.: 176-179). Ancak devrim in asl ocuu, 1 5 2 5 ten
sonra Yukar Suabiyada kurulan ve 19. yzyla kadar varln koruya
cak olan bir zynetim sistem inin tem ellerini atan blgesel m eclisti.
1525'te n sonra, 1 5 2 5 teki taleplerden b irin in zayflatlm bir eklini
[gerekletiren] yeni blgesel m eclisler kuruldu: Soylularn, ruhban
sn fn n ve ken tlerin yan sra sradan in sanlar da blgesel m lklerin
paras olm aldr. BlickIe, Bu davann galip geldii her yerde, lortlarn
askeri zaferlerini politik zaferlerle taland rd klarn sylem ek m m
kn deildir, prens yine de sradan insanlarn rzasna bal kalm tr.
Prens kendini bu rzaya ballktan ancak daha sonra, m utlak devletin
oluumu aam asnda b aarabilm itir diye b e lirtir (a.g.e.: 181-182).
K apitalizm in dnyada yol at artan yoksullama hakknda, Fransz
antropolog Claude M ellassoux M aidens, M eal and M oneyd e (1981) bu
elikinin kapitalizm iin gelecekte bir kriz anlam na geldiini belirtir:
Sonuta, ucuz emek gcnn yeniden retim in bir arac olarak emper
yalizm, kapitalizm i byk bir krize doru srklemektedir; nk dn
ya zerinde kapitalist istihdam a hl dorudan dahil olmam...daha
milyonlarca insan olsa bile...kapitalizm in beraberinde getirdii toplum
sal yozlama, alk ve savalar sonucunda bunlarn ka hl geim lerini
salayp oluk ocuklarna bakabilecek durumdadr? (1 9 8 1 :1 4 0 ).
Kolombcu Mbadelenin [Amerikann kefiyle birlikte Eski Dnya ile
Yeni Dnya arasnda gerekleen ok kapsam l nfus (kleler dahil),
hayvan, b itki, fik ir vs. mbadelesi - y.n.] dourduu nfus felak etin in
boyutlar hl tartm a konusudur. Kolom b-sonras yzylda Gney
ve O rta A m erikada grlen nfus azalm asna ilikin tah m in ler ok
deiiklik gsterir, ancak gnmz akadem isyenleri bu mbadelenin
etkilerin in bir A m erikan H olokostunu andrd grnde neredey
se hem fikirdir. Andre Gunder Frank, Bir yzyldan biraz daha uzun
bir srede, Yerli nfus yzde doksan orannda dt. Bu oran M eksika,
Peru ve baka baz blgelerde yzde doksan bei buldu (1978: 43) de
m ektedir. Benzer ekilde Noble David Cook da Belki de gnmz Pe
rusunun sn rlar iinde 9 milyon insan barnm aktayd. AvrupalIlarn
geliinden b ir yzyl sonra bu blgede kalan insan says, ayn blgede
AvrupalIlarn And dnyasn igalinden nce bulu nanlarn saysnn
neredeyse onda b iri kadard diye b e lirtir (Cock 1 9 8 1 :1 1 6 ).
Modern Avrupann erken dneminde savan doasnn deiim i iin
bkz. Cunnigham ve Grell (2 000), 9 5 -1 0 2 , K altner (1998). Cunnigham
M attheu s M erian, M aherin D rt Atls (1630)
20
21
22
ve Grell: 1 4 9 0 larda byk bir ordu 2 0 .0 0 0 erkekten olum aktayd,

1 5 5 0 lerde bu say iki katn a u lat, O tuz Yl S avalarnn sonuna do
ru, nde gelen Avrupa devletleri neredeyse 1 5 0 .0 0 0 k iilik ordulara
sahipti (2 0 0 0 : 95).
A ibrecht D rerin gravr d rt a tl nn tek ta sv iri deildir. Ayn
zam anda Lucas C ran ach m (15 2 2 ) ve M attheus M eriann (1 6 3 0 ) da
tasv irleri bulunm aktadr. A skerlerin ve siv illerin katled iliin i, a te
ler iind eki kyleri, aslm insan bedeni y n larn gsteren sava
alan tasv irle rin in says, burada bahsedilm eyecek kadar fazladr.
G rnte ku tsal konulara adanm resim ler de dahil olm ak zere,
her trl tasv ire szan sava m uhtem elen 16. ve 17. yzyl resm inin
ana tem asdr.
Bu sonu, Reform asyonun biri popler dieri e litist olan iki ruhunu
ortaya koym aktadr. Bu iki ruh ksa sre iinde kart ynlerde iler
leyecektir. Reform asyonun m uhafazakr yan, alm ann ve servet
birikim in in nem ini vurgularken, popler yan tan rsal sevgi nin
eitli in in ve kom nal dayanm ann hkim olduu bir toplum iste
m itir. Reform asyonun sn fsal boyutlar iin bkz. H enry Heler (1986)
ve Po-Chia Hsia (1998).
Hoskins (1976), 1 2 1-123. ngilterede Reform asyon-ncesi K ilise l
kenin arazilerin in yzde yirm i be ile otuzuna sahipti. Bu toprakla
rn yzde altm n V III. Henry satm tr (H oskins 1976: 121-123).
Bu istim lkten en ok pay kapanlar ve yeni elde edilen topraklar
177
Caliban ve Cad
en hevesle itleyenler, ne eski soylular ne de geim leri o rtak m allara

bal olanlard. Bu kiiler, kyllerin imgeleminde agzlln y
zn tem sil eden, zellikle avukatlar ve tccarlardan oluan yeni
in san lard (Cornvvall 1977: 22-28). Kyller ite bu yeni in san lara
kar fkelerini da vurm a eilim indeydiler. ngiliz Reform asyonuyla
gerekleen bu muazzam toprak devrinde kim lerin kazanl kim lerin
zararl k t n n bir fotoraf iin K riedtete Tablo 1 5 e baklabilir
(1963: 60). Bu tablo, K ilisenin kaybettii topraklarn yzde yirm i ile
yirm i beinin sekinlerin mlk haline geldiini gsterm ektedir. Ko
nuya ilikin tablolar aada grlebilir:
n g ilte re ve G allerde Toplum sal G ruplara Gre Toprak D alm

Byk to p rak sahipleri
Sekin ler
Kk to p rak sahipleri /
1436*
1690
1 5 -2 0
25
20
4 5 -5 0
2 5 -3 3
5 -1 0
1 5 -2 0
2 5 -3 3
m lk sahipleri
Kilise ve krallk
Galler dnda
23
24
178
ngilterede Reform asyonun toprak m lkiyeti asndan sonular iin

ayrca bkz. C hristopher Hili: Yeni alclarn kira k o n tratlarn k sa lt
tn a, kiralar ar artrd k larn a ve kiraclar kovduklarna ilikin
ikyetlerin bir nebze gereklik pay olduunu kabul etm ek iin, m a
nastrlar m fik toprak sahipleri olarak idealize etm em iz gerekm ez...
Jo h n Palmer, kovduu b ir grup toprak sahibine yle seslenir: K raln
inayetinin rahiplerin, keilerin ve rahibelerin btn evlerini yktn
bilm iyor musunuz? te biz beyefendilerin de u fakir dzenbazlarn
evlerini b alarn a ykaca zam an gelmedi m i? (Hili 1 9 5 8 : 41)
Bkz. M idnight Notes (1990), ayrca bkz. The E cologist (1993) ve The
Com m onerm zellikle 2. (Eyll 2 0 0 1 ) ve 3. saysnda (Ocak 2 0 0 2 ) itlem eler ve ortak m allar zerine yrtlen tartm alar.
itlem e esas olarak in san larn ve hayvanlarn serbest geiini en
gellem ek iin topra itlerle, hendeklerle ya da daha baka engellerle
evrelem ek dem ektir. Burada itler toprak igalinin ve kiisel m lki
yetin iaretidir. Bu yzden itlem elerle, genellikle b ir lde kom nal
toprak m lkiyeti ile el ele giden kolektif toprak kullanm ortadan kal
drlr, bunun yerini bireysel m lkiyet ve topran ayr ayr kullanm
alr (G. S later 1 9 6 8 : 1-2). 15. ve 16. yzyllarda k o lektif toprak kulla
nm n ortadan kald rm ann ok eitli yollar vard. Bunun yasal yol
lar unlardr: (a) btn bir topran ve topraa bal btn ortak hak
larn bir kii tarafn d an satn alnm as, (b) kraln itlem e iin zel bir
izin karm as ya da parlam entonun bir itlem e yasas karm as, (c)
Yksek M ahkem e kararyla som u tlatrlan , toprak sahipleri ile kira
clar arasnda bir anlam a, (d) M erton (1 2 3 5 ) ve VVestminister (1285)
Em ek B irik im i ve K ad m larn D eersizletirilm esi
25
26
27
yasalarnn hkm leri uyarnca, lo rtlarn kullanm d topraklar k s

m i olarak itlem eleri. Ancak Roger M anning, bu yasal yntem lerin...
ounlukla kiraclarn m aruz kald zor, hile ve tehd itleri rtm eye
yaradn vurgular (M anning 1 9 9 8 : 25). E. D. Fryde de ayn ekilde,
"zellikle 1 4 5 0 ile 1485 arasndaki k ark lk yllarnd a [yani Gller
Sava srasnda] kitleleri topraklardan tahliye edebilmek iin, kira
clarn uzun yllar m aruz kald tacizler ile en ufak bir yasal im kn
doduunda savrulan tahliye teh d itlerin in yan sra fizik sel iddetin
de kullanldna d ikkat eker (Fryde 1 9 9 6 : 186). Thomas M oreun
topyas (1516) kuzularn in san larn kendisini silip sprmeye ba
layacak kadar oburlat ve vahiletiind en bahsederken, bu k itle
sel tahliyelerin yaratt zdrab ve aresizlii anlatr. Srler, diye
ekler, btn tarlalar, evleri ve eh irleri tketiyor, m ahvediyor ve silip
spryordu.
The Invention o f Capitalism d e (2 0 0 0 ) M ichael Perelm an rfi h ak larn
(avlanmak gibi) nem ini vurgular. Perelm an, bu hak larn hayatn sr
drebilme ile tam bir yoksulluk arasndaki fark koym as asndan
yaam sal bir nem i olduuna iaret eder.
Garret H ardinin o rtak m allarn trajed isi balk l m akalesi (1968)
1 9 7 0 lerdeki toprak zelletirm elerini savunan ideolojik kam panya
nn balca dayanaklarndan biriydi. H ardinin yorum una gre, tra
jed i insan d avranlarnn b ir belirleyeni olarak Hobbesu egoizmin
kanlm azldr. Bu gre gre, varsaym sal bir o rtak alanda, her bir
oban yapt eyin dier obanlar zerindeki etkilerin i dnm eksi
zin kazancn m aksim ize etm eye alr. Bylece her b iri kendi k ar
nn peinden giderken hepsi bir ykm a doru kom aktadr (Baden ve
Noonan (der.) iinde, 199 8 : 8-9).
itlem elerin m odernlem e savunusunun uzun b ir ta rih i vardr,
am a bu savunu neoliberalizm le yeni b ir enerji kazan m tr. En
byk savunucusu ise, ou zam an A frika, Asya, Latin A m erika
ve Okyanusya hkm etlerinden bor alabilm e karlnda ortak
arazileri zelletirm elerini talep eden Dnya Bankas olm utur
(Dnya B ankas 1989). itlem enin retk enlik g e tirilerin in klasik bir
savunusu, H arriett Bradleyde bulunabilir (1 9 6 8 , ilk basm 1918). G.
E. M ingayin ve Robert S. Duplessisin alm alarn n tem sil etti i
daha gncel akadem ik literat r ise konuya ilikin daha yansz bir
m aliyet/kazan yaklam getirm itir (1997: 65-70). itlem elere
ilikin ta rtm a la r disiplinin sn rlarn am , ayn zam anda edebiyat
zerine alan lar tarafn d an da tartlm aya balan m tr. Disiplinler
aras sn rlarn alm asn n bir rnei olarak bkz, Richard B u rt ve
Jo h n M ichael Archer, der., Enclosure Acts. Sexuality P roperty an d Culture
in Early M odern England (1994), zellikle de Jam es R. Siem onun
Landlords, not kings: A grarian Change and In terarticu latio n ile
W illiam C. C arrollun "The Nursery o f Beggary: Enclosure, Vagrancy
and Sedition in the Tudor-Stuart Period balk l m akaleleri. W illiam
C. Carroll, Tudor dneminde, itlem eleri bizzat gerekletiren snfn
I7V
Caliban ve Cad
28
29
30
31
32
33
34
180
szcleri tarafndan yrtlen, hararetli bir o rtak alanlar eletirisi

ve itlem e savunusunun sz konusu olduunu ortaya koyar. Bu
syleme gre, itlem eler zel giriim i desteklem i, bu da beraberinde
tarm sal retkenlii artrm tr. Halbuki ortak alanlar hrszlarn,
dolandrclarn ve dilencilerin yuvas olm utur (Carroll 1 9 9 4 : 37-38).
DeVries (1976), 4 2 -4 3 , Hoskins (1976), 11-12.
O rtak alanlar, halk festiv allerinin ve spor, oyunlar ve to p lantlar gibi
dier k o lektif e tk in lik lerin dzenlendii alanlard. Bu alanlar itlerle
evrildiklerinde ky topluluuna zg toplum sallk ciddi ekilde zarar
grd. Topraklarn itlenm esi yznden son bulan ritellerden b iri de,
gelecek rnleri kutsam ak am acyla tarlalarda ylda bir dzenlenen bir
tren olan R ogation tide peram bu lation "d (Underdown 198 5 : 81).
Toplumsal balln paralanm asyla ilgili olarak bkz. (dierlerinin
yan sra) David Underdown, Revel, Riot an d R ebellion: P opular Politics
an d Culture in England, 16 0 3 -1 6 6 0 (1 985), zellikle eski soylularn ken
dilerini nouveaux riches'd.ex\ (yeni zenginlerden) ayrt etm e abalarn
anlatan 3. blm.
Kriedte (1 9 8 3 , 55, Briggs (1998), 2 8 9 -3 1 6 .
Kk ev sanayisi, itlem eler sonucunda serbest kalan geni em ek h a
vuzundan faydalanm ak amacyla kap italist tccarlar tarafn d an yeni
den rgtlenen m anoryal, krsal sanayinin bir uzantsyd. Bu adm
sayesinde tccarlar, yksek cretlerden ve kent loncalarn n gcnden
kanm aya alm lardr. te kap italist tccarlarn krsal kesimde ya
ayan ailelere eirm eleri ya da dokum alar iin yn ve pam ukla b irlik
te, ounlukla gerekli i aletlerin i de datt ve sonra nihai rnleri
geri toplad taeronluk sistem i byle domutu. Taeronluk sistem i
ile ve kk ev sanayisinin Britanya ekonom isinin geliim i asndan
nem i, kapitalizm in ilk evresindeki en nem li sektr olan btn bir
tek stil end strisinin bu ekilde rgtlenm i olm as gereinden de an
lalabilir. Kk ev sanayisinin iverenler asndan iki nem li avan
taj vard: birlem e tehlik esinin nne gemek ve em ein m aliyetini
drm ek. nk bu sanayinin eve dayal rgtlenm esi, iilerin ev ii
hizm etlere karlksz ulaabilm esini salarken, yardm c muam elesi
gren ve m tevaz bir cret denen ocuklar ile elerin ibirliini sa
layabilm elerine de im kn veriyordu.
cretli em ek klelikle o derece zd eletirilm iti ki Dzleyiciler, ive
renlerinden bir oy kullanabilecek kadar bile bam sz olm adklarn
dndkleri iin, cretli iileri oy kullanm a h akkn n dnda tu t
mulard. Edmund Spencern M other H u bbards Ta/gindeki (1591) Tilki
yle sorar: zgr bir insan kendini neden k leletirir k i? K azcla
rn lideri Gertrude Stein ise, insan cret karlnda alm aya ba
ladnda dm annn ya da kardeinin em ri altnda m yayor fark
etm ez, d em itir (H ili 1975).
Herzog (1989), 4 5 -5 2 . Serseriler hakkndaki literat r olduka gen i
tir. Bu konudaki en nem li alm alar arasnda, A. Beier (1974) ve B.
Gerem ekin Poverty, A H istorysi (1994) saylabilir.
35
36
37
38
39
40
41
Fletcher (1973), 64-77, Cornwall (1977), 137-241, Beer (1982), 82-139.

16. yzyln balarnda, kendilerinden sttekilerle m eselelerini hal
letm ek iin, halkn itlem elere, tekelletirm elere ve kapatm alara kar
n efretin i kullanan daha alt kesim den sekinler, pek ok itlem e ayak
lanm asna katlm t. Ancak 1 5 4 9 dan sonra itlem e atm alarnda
sekinlerin ncl geriledi ve tarm sal protestolar ynetm e inisiya
tifi daha ok kk iftlik sahipleri, zanaatkrlar ya da kk ev sana
yisinde alanlara gemeye balad (M anning 1988). M anning, tipik
bir itlem e ayaklanm as kurbann yabanc olarak ta r if eder. Toprak
sahibi sekinler arasna katlm aya alan tccarlar, tpk kiralanm
topraklarn iftileri gibi itlem e ayaklanm alarna kar savunm asz
d. 75 Star Chamber vakasndan 24 unde yeni toprak sahipleri ve ift
iler itlem e ayaklanm alarnn maduru olm ulard. Yakndan ilikili
dier bir kategori de konumunu y itirm i alt soyludan olum aktayd
(M anning 1 9 8 8 : 50).
M anning (1988), 9 6 -9 7 ,1 1 4 -1 1 6 , 2 81, M endelson ve Crawford (1998).
itlem e k art eylemlerde kad nlarn varlnn her geen gn ar
t, kad nlarn yasa(nn) d(nda) kald klar, bylece itleri ceza
alm adan indirebilecekleri ynndeki yaygn kanya dayanm aktayd
(M endelson ve Crawford 1 9 9 8 : 3 8 6 -1 8 7 ). A ncak Star Chamber M ahke
mesi in san lar bu kandan vazgeirm e alm alarn a balad. 1 6 0 5 te,
I. Ja m e sin cadlk yasasndan b ir yl sonra M ahkem e eer kadnlar
itleri ihlal eder, ayaklanm aya k atlr veya baka sular iler de ken
d ilerine ve kocalarna kar bir dava alrsa, bu ihlal ya da su koca
larn bilgisi dahilinde gereklem em i olsa dahi, tazm in at demek ya
da zarar karlam ak ykmll kocalara a ittir hkm n getirdi
(M anning 1 9 8 8 : 98).
Bu konu zerine, dierlerinin yan sra, bkz. M aria Mies (1986),
1 6 0 0 e gelindiinde Ispanyada reel cretler, 1 5 1 1 le k arlatrld
nda, alm glerinin yzde otuzunu yitirm ilerd i (H am ilton 196 5 :
280). Fiyat Devrim i zerine zellikle bkz. Eari J . H am iltonn A m eri
kan altn n n Fiyat Devrim i zerindeki etkisin i inceleyen klasik eseri,
A m erican Treasure an d the Price Revolution in Spain 1501-1650 (1965). Ay
rca bkz. ortaalardan gnmze fiyat y kselilerini inceleyen David
H ackett Fischer, The G reat Wave: Price R evolutions an d th e R hythm s o f
H istory (1996), zellikle 2. blm s.6 6 -1 1 3 ve Peter Ram seyin derledi
i, The Price R evolution in Sixteenth Century England (1971).
Bruadel (1966), I. Cilt, 517-524.
Peter Kriedte, (1983) bu dnem in ekonom ik gelim elerini yle zet
ler: Bu kriz gelir ve m lkiyet fark llam alarn keskinletird i. Yok
sullam a ve proleterlem e artan b ir servet birikim i ile paralel g itti...
Cam bridgeshireda Chippenham zerine yaplan alm alar kt
hasatlarn (16. yzyl sonu ve 17. yzyl ba) byk bir deiiklikle
sonulandn gsterm ektedir. 1 5 4 4 ve 1712 arasnda orta byklk
teki iftlik le rin neredeyse tam am yok olmutur. Ayn dnemde, 9 0 ya
da daha fazla dnm arazilerin oran yzde 3 ten yzde 1 4 e yksri
HI
Caliban ve Cad
42
43
182
mi, topraksz hanelerin oran ise yzde 3 2 den yzde 6 3 e k m tr

(K riedte 198 3 : 5 4 -5 5 ).
VVallerstein (1974), 8 3 , Le Roy Ladurie (1928-1929). K apitalist g iriim
cilerin faizle bor para vermeye kar artan ilgileri belki de 15. ve 16.
yzyllarda Yahudilerin Parm a (1488), M ilan (1489), Cenevre (1490),
spanya (1492) ve Avusturya (1496) gibi Avrupann pek ok ken ti ve l
kesinden kovulm alarnn arkasnda yatan sebep olm utur. Kovulmalar
ve pogrom lar b ir yzyl kadar devam etm itir. 1 5 7 7 de II. Rudolphun
rzgr tersine evirm esine kadar, Yahudilerin B at Avrupann oun
da yaam alar yasakt. Faizle bor para verme kazanl b ir i haline ge
lir gelmez, daha nceleri bir H ristiyan iin deersiz olarak grlen bu
etkin lik , Almanyada 1 5 2 1 ylnda anonim olarak yazlm , bir kyl
ile zengin b ir ken tli arasnda geen aadaki diyalogda da grld
gibi, itib ar kazan m tr:
Kyl: Burada ne iim mi var? Z am ann ne yaparak geirdiini
m erak ettim .
Kentli: Zam anm nasl m geiriyorum ? Grmyor musun, burada
oturm u paralarm sayyorum.
Kyl: Sylese bana, btn zam ann onu saym akla geirecein k a
dar paray sana kim verdi?
K entli: Demek paray kim in verdiini bilm ek istiyorsun. Dinle o
zam an. Bir kyl gelip kapm alyor, on, yirm i gulden dn para isti
yor. Ben de ona yle iyi bir otla ya da ilenecek bir tarlas var m diye
soruyorum . Diyor ki, Evet, kentli. Gzel bir otlam ve iyi b ir tarlam
var. kisi iki yz gulden eder. Ben de diyorum ki, Mkemmel! O tla
n ve tarlan tem in at olarak ipotek edersen, bir de faiz olarak ylda bir
gulden demeye raz olursan yirm i gulden bor alabilirsin. Bu gzel
haberi alm aktan mutlu kyl der ki: M em nuniyetle kabul ediyorum.
Ancak unu da hem en ekliyorum: Faizini zam annda deyemezsen
topran alr kendi mlkme katarm . Bu kyly pek de endielen
dirmiyor. Tarlasn ve otlan bana rehin brakm akta tereddt etm i
yor. Paray dn veriyorum, faizi b ir iki yl zam annda dyor, daha
sonra kt bir hasat oluyor ve dem elerini gerekletirem iyor. Topra
na el koyuyorum, onu tahliye ediyorum ve ite o tlak da tarla da be
nim oluyor. Bunu sadece kyllere deil zanaatkrlara da yapyorum.
Bir tccarn gzel b ir evi varsa, karlnda biraz bor para veriyorum,
ok gemeden ev benim oluyor. Bu ekilde epey bir mlk ve servet edin
dim, ite bu yzden btn zam anm para sayarak geiriyorum .
Kyl: Ben de sadece Yahudiler tefecilik yapar sanyordum! imdi
rendim ki H ristiyanlar da yapyormu.
K entli: Tefecilik m i? Tefecilikten bahseden kim? Burada kim senin
tefecilik yapt falan yok. Borlu, faizin i dyor (G. Strauss: 110-111).
Peter K riedte Alm anyayla iliki olarak yle dem ektedir: Son ara
trm alar, Augsburgda (Bavyera) 16. yzyln ilk otuz yl boyunca bir
in aat iisin in yllk geliriyle karsn a ve iki ocuuna yeterli ekil
de bakabildiini gsterm ektedir. Sonralar hayat standard dmeye
44
45
46
47
48
balar. 1 5 6 6 ile 1575 yllar arasnda ve 1 5 8 5 ten O tuz Yl Savann

patlak verm esine kadar geen srede cretler, ailenin geim ini sa
lamaya yetm em eye b alam tr ( Kriedte 198 3 : 51-52). itlem eler ve
Fiyat Devrim i yznden Avrupal ii sn fn n yoksullam as zeri
ne ayrca bkz. C. Lis & H. Soly (1979), 72-79. Yazarlarn dedii zere,
1 5 0 0 ile 1 6 0 0 arasnda ta h l fiy atlar sekiz kat artarken cretler sade
ce kat artm tr. Francis Baconn iileri ve iftileri ev d ilencileri
olarak grm esi artc olm asa gerek. Yine ayn dnemde Fransada
renperlerin ve cretli em ekilerin alm gc yzde krk be orannda
dt. New C astiled a...cretli em ek ve yoksulluk e anlam l olarak
kullanlm aktayd (a.g.e.: 72-4).
16. yzylda fahieliin a rt zerine bkz. Nickie Roberts, VVhores in
H istory, P rostitution in W estern Society (1992).
M anning (1988), Fletcher (1973), Cornwall (1977), Beer (1982), Herce
(1990), Lom bardini (1983).
Kamen (1971), Berce (1990), 169-179, Underdown (1985). David
Underdownun da belirtti i gibi: Kadn (yiyecek) ayaklanm aclarn oy
nad nem li role sklkla dikkat ekilm itir. 1 6 0 8 de Southam ptonda
bir irket Londraya gitm ek zere tah l yklenm ekte olan bir gemi iin
ne yaplacan konuurken bir grup kadn beklem eyi reddetti, gem i
ye geip yk ele geirdi. 1 6 2 2 de W eym outhdaki bir olayda, ayak
lanm aclarn muhtem elen kadnlar olduu dnlmektedir. 1631de
D orchesterda ise bir grup (bunlardan bazlar atlyede yaam aktay
d) buday tadn dndklerini bir arabay durdurdu, ilerinden
biri ya, peynir, buday gibi topran en gzel nim etlerini denizlere
gtrd iin yerli bir tccar ikyet ediyordu (1985: 117). Yiyecek
ayaklanm alarnda kadnlarn varl zerine ayrca bkz. kadnlar
(ngilteredeki) tahl ayaklanm alarnda nemli rol oynadlar diye be
lirten Sara Mendelson ve Patricia Crawford (1998). rnein 1 6 2 9 da
Maldonda yzden fazla kadn ve ocuk tah ln yklenip gtrlm esini
engellemek iin gemiye k t. Balarnda daha sonra yarglanp asla
cak olan Kaptan Ann Carter diye b iri vard(a.g.e.: 3 8 5 -8 6 ).
1 6 3 0 ktl esnasnda talyan kenti Bergam odaki bir hekim in ben
zer yorum lar olacakt: Sokaklarn, pazarlarn, kiliselerin ve sokak
girilerin in her yannda dilenen yar a insanlardan oluan ldrm
bir kalabaln yaratt, hayat yaanm az hale getiren tik sin ti ve te
rr...B ir de stne yaydklar iren koku ve her zam an yan balarn
da duran lm...Gzle grlmeden inanlam ayacak bir ey (Carlo M.
Cipolladan 1 9 9 3 :1 2 9 ).
Avrupada 16. ve 17. y zy ldaki protestolar iin bkz. H enry Kam en,
The Iron Century (1 9 7 2 ), zellikle de 10. blm , Popular Rebellion.
1 5 5 0 -1 6 6 0 (s. 3 3 1 -3 8 5 ). K arnen in de b e lirtti i gibi, 1 5 9 5 -7 k ri
zi, ngiltere, Fransa, A vusturya, Finlandiya, M acaristan , Lituanya
ve U kraynadaki yan sm alaryla birlik te tm Avrupay etk isi altna a lm tr. B elk i de Avrupa tarih in d e h alk isy an lar birbirleriyle zam an olarak hi bu denli a k m a m tr (s. 3 3 6 ). 1 5 9 5 , 1620,
IHt
Caliban ve Cad
49
50
51
52
53
54
IH I
1 6 4 7 de N epalde de isy an lar k m tr (a.g.e.: 3 3 4 -3 5 , 3 5 0 , 36163). Ispanyada 1 6 4 0 da K atalanda, 1 6 4 8 de Grenadada, 1 6 5 2 de

Kordova ve Sevillede isy an lar p atlak v e rm itir.l6 . ve 17. yzyl n
g ilte re sinde isyanlar ve ayaklan m alar iin, bkz. Cornvâll (1 9 7 7 ),
Underdown (1 9 8 5 ) ve M anning (1 988). spanya ve talya isy an lar
iin, ayrca bkz. Braudel (1 9 7 6 , II. Blm), 7 3 8 -7 3 9 .
Avrupada serserilik zerine Beier ve Gerem ekin yan sra, bkz. Brau
del (1976), II. Blm, 7 3 9 -7 4 3 , Karnen (1972), 3 9 0 - 3 9 4 .
Fiyat D evrim inin ardndan a rta n m lkiyet sular iin, bkz. bu b
lmde s. 1 4 1 deki tu tan ak. Bkz. Richard J . Evans (1 9 9 6 ), 35; Kam en
(1 972), 3 9 7 -4 0 3 , ve Lis ve Soly (1 984). Lis ve Soly, Elim izdeki ka
n tla r E lizabeth ve erken S tu a rt dnem i n g ilteresinde, zellikle de
1 5 9 0 ile 1 6 2 0 y llar arasnd a su o ran n n nem li lde a rtt n
g sterm ek ted ir der (s. 218).
ngilterede ak tarlalarn ve ortak alanlarn kaybedilmesiyle ortadan
kaldrlan toplum sallama ve kolektif yeniden retim anlar arasnda,
baharda tarlalar kutsam ak iin gerekletirilen geit trenleri -tarlalar
itlerle evrildiinde bu trenler yaplamaz hale gelir- ve 1 Maysta i
eklerle sslenm i bahar direinin etrafnda yaplan danslar saylabilir.
Lis ve Soly (1979), 92. Kamusal destein kurum sallam asna ilikin,
bkz. G erem eckin Poverty A H istory (1994), 4. blm: The Reform of
C harity (s. 142-177).
Yann M oulier Boutang. De L e s d a v a g e au s a la r ia t (1 9 9 8 ), 2 9 1 -2 9 3 .
Yoksul Y ard m n n to p rak lara el kon ulm as ve fiy at en flasy on u n u n
y a ra tt aresizli e cevaben deil de i ile rin k a n engellem ek
ve bylece yerel b ir em ek p azar y aratm ak am acyla yrrle so
kulduunu iddia eden M oulier B ou tan g a an cak k sm en k a tly o
rum . D aha nce de b e lirtti im iz gibi, M oulier B outang m lksz
p ro leterlerin sahip olduu h a re k e tlili i fazlaca v u rg u lam ak la k a l
m yor, k a d n la rn fa rk l durum unu da gz ard ediyor. A yrca bu
y ard m larn elde ed iliin d e d iren iin p ayn da grm ezden geliyor
ki iind e sa ld rla r, a lk ta n len kyl k itle le rin in k e n tle ri ig a li
ni (16. y zyl o rta la r F ran sada s rek li y aan an b ir durum ) ve dier
g iri im le ri b a rn d ra n bu d iren i, em ein k a n a ind irgenem ez.
Bu balam da, K e tt sy an n m m erkezi olan Norvvichin yenilgid en
k sa b ir sre son ra yok su llara yardm re fo rm la rn n m erkezi h alin e
gelm esi tesad f olam az.
Flam anya ve spanyadaki yoksullara yardm sistem leri hakknda bil
gi sahibi olan spanyol h m anist Ju a n Luis Vives, kam usal hayr i
lerin in nde gelen destekilerinden biriydi. De Subvention Pauperum
(1526) adl kitabnda Yoksullara yardm kilisenin deil laik otoriten in
sorum luluu altnda olm aldr d em itir (Gerem eck 1 9 9 4 : 187). Ayn
zam anda Dierlerine kar caydrc olsun diye ahlakszlara, nam us
suzlara, hrszlara ve bota gezenlere en ar iler ve en kt cretler
verilm elidir diyerek yetk ililerin bedensel engeli olm ayanlara i bul
mas gerektiini de vurgulam tr (a.g.e.).
55
56
57
58
Yoksullar evi ve slahevleri zerine kalem e alnm ana eser Dario Melossi ve M assimo Pavarinoya a ittir; The Prison an d the Factory: O hgins
o ft h e P enitantiary System (1981). Yazarlar, hapsetm enin asl am acnn
yoksullarn k im lik ve dayanm a duygusunu krm ak olduunu belirtir.
Ayrca bkz. Gerem eck (1994), 2 0 6 -2 2 9 . ngiliz mlk sahiplerinin kendi
blgelerindeki yoksullar hapsetm ek amacyla yap tklar dzenbazlk
lar iin, bkz. M arx, K apital, I. Cilt (1 9 0 9 : 793). Fransa iin, bkz. Foucault, D eliliin Tarihi (1965), zellikle II. Blm: Byk K apatlm a.
H ackett Fischer, Avrupada 17. yzylda yaanan nfus dn Fiyat
D evrim inin toplum sal etkilerin e balarken (s. 91-92), Peter Kriedte
nfus dnn hem M althusu hem de sosyoekonom ik faktrlerin
b ir bileim i olduunu savunarak daha kompleks bir bak as sunar.
Ona gre, nfus d bir yandan 16. yzyln ilk zam anlarnda yaa
nan nfus artn a, te yandan da toprak sahiplerinin tarm sal gelirin
byk bir ksm n tem ellk etm esine cevaben ortaya k m tr (s.63).
17. yzyldaki nfus krizinden sonraki toparlanm ann Kara lmden
sonrakine gre daha hzl olduunu vurgulayan Robert S. Duplessis
(1997), nfus azal ile devletin doumu destekleyen politikalar ara
sndaki balantya ilikin savm destekleyen ilgin bir gzlem sunar.
1 3 4 8 salgnndan sonra nfusun tekrar artm aya balam as bir yzyl
bulurken, 17. yzylda byme sreci yarm yzyldan daha ksa bir za
manda balatlabilm itir (s.143). Bu tahm inler, 17. yzyl Avrupasnda,
btn doum kontrol yntem lerine kar b alatlan saldrlara atfedile
bilecek, daha yksek bir doum orannn varlna iaret eder.
Biyo-iktid ar, Foucaultnun 19. yzylda o to riter bir ynetim b iim in
den "yaam gcnn a rtrlm a sna dayal, daha m erkezsizletirilm i
bir ynetim biim ine geii tanm lam ak iin Cinselliin T arihi (1978)
kitabnda kulland bir kavramdr. Biyo-iktidar, devletin bireysel
bedenlerin salnn, cin selliinin ve cezaland rlm asnn denetim iy
le birlik te nfus art, nfus h arek etleri ve bunun ekonom ik alana eklem leniine kar artan ilgisini ifade eder. Bu paradigmaya gre, biyoiktid arn ykselii, liberalizm in ykseliiyle el ele gitm i, hukuki ve
m onarik devletlerin sonunun bir iareti olmutur.
Bu ayrm Kanadal sosyolog Bruce Curtisin Foucaultnun nfus ve
biyo-iktidar kavram lar zerine tartm as tem elinde yapyorum.
Curtis, 16. ve 17. yzylda geerli olan k alab alk lk ile 19. yzylda
m odern nfus b ilim in in tem elini oluturan nfus kavram larn k a r
latrr. K alabalk lk kavram nn organik ve hiyerarik bir kavram
olduunu vurgular. M erkan talistler bu kavram kullandklarnda top
lum sal bedenin zenginlii yaratan ksm n, yani mevcut ya da potansi
yel em ekileri kastediyorlard. Sonra gelen nfus kavram ise atomistik b ir kavram dr. Nfus, der Curtis, kendine has yasalar ve yap
laryla birlik te, soyut m ekna ve zam ana dalm farkllam am pek
ok atom dan oluur. Bense, nfus hem m erkantalist hem de liberal
kap italist dnemde em ein yeniden retim i asndan ilevsel olduu
iin, bu iki kavram arasnda bir devam llk olduunu ileri sryorum.
IK'
Caliban ve Cad
59
60
61
62
63
64
65
IHh
M erkantilizm in en parlak zam an 17. yzyln ikinci yarsdr. Bu g

rn ekonom ik hayattaki hkim iyeti, W illiam P etty (1 6 2 3 -1 6 8 7 ) ile
XIV. Louisn in fin an s bakan Je a n B aptiste C olbertin isim leriyle ilikilendirilir. Ancak 17. yzyln son larn n m erkantilistleri, 16. yzyl
dan bu yana gelim ekte olan teo rileri yalnzca sistem atikletirm iler
ya da uygulam lardr. Fransada Je a n Bodin ve talyada Giovanni Botero erken -m erkantilist ik tisatlar olarak kabul edilirler. M erkantilist ik tisat teorisin in ilk sistem atik form lasyonlarndan biri. Thomas
Munn Englands Treasure hy Forraign Tradei (1622) iinde yer alr.
Bebek katlin e ilik in yeni yasalar zerine ta rtm a la r iin bkz. (di
erlerin in yan sra) Jo h n Riddle (1 9 9 7 ), 1 6 3 -1 6 6 ; M erry W iesner
(1 993), 5 2 -5 3 , M endelson ve Crawford (1 998). M endelson ve
Cravvford, Bebek k atli suu toplum daki herhangi bir gruptan daha
ok bekr k ad nlar tarafn d an ilen m itir. 17. y zyln ilk yllarnd a
yaplan b ir aratrm ay a gre, bu suu ileyen altm anne ierisinde
elli bekr, a lts duldur (s. 149). sta tistik le r ayn zam anda b e
bek ldrm enin cadlk suundan daha sk cezalan d rld n ortaya
koym aktadr. M argaret King, N urem bergin 1 5 7 8 ile 1 6 1 5 y llar
arasnd a bu sutan on drt kad n cezaland rd n, b u n larn ara
snda yalnzca b irin in cad olduunu b elirtm ekted ir. 1 5 8 0 lerden
1 6 0 6 ya kadar Rouen Parlam entosu cadlk davalar kad ar bebek l
drm e d avalarna da bakm , ancak bu k in cisin i daha sert b ir ek il
de cezaland rm tr. K alv in ist Cenevrede cad lk tan daha ok bebek
k atli id am larna rastlan r. 1 5 9 0 dan 1 6 3 0 a kad ar bebek k atli suun
dan ceza alan on b ir kadndan dokuzu, cadlk phelisi otuz sulu
dan ise yaln zca b iri idam ed ilm itir (s.10). Bu tah m in ler, rnein
Cenevrede 1 5 9 5 -1 7 1 2 y llar arasnd a bebek katlind en yarglanan
31 kad nd an 2 5 in in , buna k arlk cad lkla sulan an 1 2 2 kadndan
1 9 unun idam edildiini syleyen M erry W iesner tarafn d an da do
ru lan r (1 9 9 3 : 52). Avrupada k ad nlar IS.y zy la dein bebek k atli
suundan idam edilm itir.
Bu konuda ilgin b ir m akale iin bkz. Robert Fletch ern The VVitches
Pharm ekopeia (1896).
1 9 7 1 tarih li A horto di stato" (devlet krtaj) adl, talyan fem in ist bir
arkya gnderme.
M argaret L. King, Women o f th e R en aissan ce (1991), 78. Alm anyada
genelevlerin kapatlm as iin bkz. M erry W iesner, W orking Women in
R en aissan ce G erm any (1986), (194-209).
K adnlarn loncalardan kovulduklar yerlerin ve yllarn ayrntl bir
dkm iin bkz. David Herlihy, Women, Fam ily an d Society in M edieval
Europe: H istorical Essays. Providence: Berghahan, 1 9 7 8 -1 9 9 1 . Ayrca
bkz. M eery W iesner (1986), 174-185.
M artha Howell (1986), 8. Blm, 174-183. Howell yle der: rnein
zam ann kom edileri ve trajed ileri, pazarda alan ya da ticaretle ura
an kad nlar ounlukla cadaloz olarak gsterm ekteydi. Bunlar, pazar
retim inde rol aldklar iin kadnlarla alay etm ekle ya da onlar g
66
67
68
69
70
71
72
ln drm ekle kalmyor, ayn zam anda onlar cinsel saldrganlkla

suluyordu (s.182).
Thomas Hobbes ve Jo h n Lockeun ortaya koyduu 17. yzyl toplum
sal szlem e teorisin in etrafl eletirisin i yapan Carol Patem an (1988),
toplum sal szlem enin daha tem elde erkeklerin kad nlarn bedenle
rin i ve em eklerini tem ellk etm e h ak kn tanyan cinsel szlem e ye
dayandn ne srer.
17. yzyl patriyarkalizm inin karakteri zerine ve zelikle de to p
lum sal szleme teorilerind e patriyarkal iktid ar kavram zerine bkz.
Patem an (1998), Zilla E isenstein, The R adical Future o f Liberal Pem inism
(1981) ve M argaret R. Som m erville, Sex an d Subjection: A ttitu des to
Women in Early M odern Society (1995).
ngilterede szleme teo rilerin in kadnlara kar felsefi ve hukuksal
tavrda meydana getirdii deiikliklere ilikin olarak Som m erville,
szlem ecilerin en az p atriyarkalistler kadar kad nlarn erkeklere tabi
olm asn savunduklarn, ancak bunu baka nedenlere dayandrdk
larn savunur. Doal e itlik ve rzayla ynetim prensiplerine en
azndan biim sel olarak bal olan szlem eciler, erkek stnln
savunm ak adna, kad nlarn erkeklerden doal olarak aa konumda
olduklar teo risin i ortaya atm lardr. Buna gre, ikin zayflklarnn
ve erkeklere bam llk larn n ayrtn a varan kadnlar, m lklerini ve
oy kullanm a hak larn kocalarna kendi rzalaryla teslim etm elidirler.
Ruth Mazo Karras (1996), comm on woman" (ortak kadn/orta mal)
sznn btn erkeklere ak bir kadn tanm lad n, gsterisiz bir
soydan gelen erkei tanm layan ve aalam ak ya da vmek am acy
la kullanlabilen comm on man" (ortak erkek/sradan adam) sznden
farkl olarak, kibar olmayan d avranlar ya da s n f dayanm as an
lam larn ifade etm ediini b e lirtir (s. 138).
Gei dnem indeki aile iin bkz. Lawrence Stone (19 7 7 ) ve Andre
Burguiere ile Francis Lebrun, P riests, Prince and Fam ily, Burguiere
v.d., A H istory o f Fam ily: The Im pact o f M odernity (1996) iinde. kinci
Cilt, 95 ve devam.
Bkz. Underdovvn (1985a), The Tam ing of the Scold: The Enforcem ent
of Patriarchal A uthority in Early M odern England, A nthony Fletcher
ve Jo h n Stevenson (19 8 5 ) iinde, 1 1 6 -1 3 6 , M endelson ve Cravvford
(1998), 69-71.
16. ve 17. yzyl Avrupasnda kad nlarn h aklarn yitirm eleri zerine
bkz. (dierlerinin yan sra) M erry W iesner (1993): Roma hukukunun
yaygnlam asnn, hem hukukularn bu hukuktan uyarladklar ka
dnlara dair bak alar hem de yine bu hukuktan doan yasalarn kat
bir ekilde yrrle konm as yznden, kadnlarn erken modern d
nemdeki m edeni stats zerinde olduka olumsuz etkisi oldu (s.33).
Underdovvn, dram alara ve dinsel trenlere bir de dnem in m ahkem e
kay tlarn ekleyerek u sonuca varr: 1 5 6 0 ve 1 6 4 0 yllar arasnda...
bu kaytlar patriyarkal sistem e kar ak tehd it oluturan kadnlarla
youn olarak uraldn ortaya koym aktadr. K om ularyla kavga
187
C aliban ve Cad
73
74
75
76
77
IKH
eden, az dalana giren kadnlar, hizm et verm eyi reddeden bekr

kadnlar, kocalar zerinde sz sahibi olan, onlar dven kadnlar: B
tn bunlara tam o dnemde, nceki ve sonraki dnemlere nazaran ok
daha sklkla rastlan r. Cadlk sulam alarnn da bu dnemde doruk
noktasna ulat gzlerden kam ayacaktr (1985.: 119).
Jam es Blaut (1992a) 1 4 9 2 den birka on yl sonra gelim e ve dei
im orannn m uazzam bir a rt gsterdiini ve Avrupann hzl bir
gelim e srecine girdiini vurgular: 16. yzyldaki koloniletirm e
giriim leri, pek ok yoldan sermaye oluturm utur. Bunlardan ilki al
tn ve gm m adenciliiydi. kincisi, zelikle Brezilyada uygulanan
plantasyon tarm yd. ncs, Asyayla baharat, giyecek ve dier
m allarn ticaretiydi. Drdnc bir unsur da A m erikalardaki ok eit
li retim ve ticaret giriim leri sonucunda Avrupaya dnen krlard...
Beincisi ise klelikti. Bu kaynaklardan elde edilen birikim inanlm az
boyutlardayd (s. 38).
Elaine Form an Cranein b e lirtti i gibi. Bermuda vakas bunun bir r
neini oluturur (1990). Crane, Bermudadaki pek ok beyaz kadnn
kle sahibi olduunu b elirtir. Bu kleler genellikle dier kadnlardr.
Bu klelerin emei sayesinde, beyaz kad nlar bir derece ekonom ik ba
m szlk kazanm lardr (s. 231-258).
Ju n e Nash (1 9 8 0 ), 1 5 4 9 ylnda m iras h ak larn n tan m lan n d a,
yasal olarak onaylanan ev lilik lerin yan sra, rk sal kkenlerin de
bir fak t r h alin e geliiyle nem li b ir d eiiklik m eydana gelm itir.
Yeni yasaya gre, ev lilik d doan hibir m ulatto (siyah b ir erkek ve
Yerli b ir kad nd an doan) ve m estizo, en com ien dad a Yerli sahibi ola
m azd...M estzo ve gayrim eru kelim eleri neredeyse ean lam l hale
g elm iti diye b e lirtir (s. 140). (E ncom ienda, A m erikalarn kolonile tirilm esi srecinde zellikle spanyol yn etim i tarafn d an yerli
A m erikan em eini dzenlem ek iin k u llan lan b ir sistem . Bu sistem
de her kiiye sorum luluunu stlen ecei, b elli sayda yerli teslim edi
liyordu - .n.)
Coyota y m - m e s t iz a ve yan-Yerli kadn dem ekti. Ruth Behar (1987), 45.
En tehlik elileri Huancavelicadaki gibi civa madenleriydi. Burada b in
lerce ii korkun aclar iinde yava yava zehirlenerek yaam n yi
tirdi. David Noble Cookun an latt gibi: Huancavelica iileri hem
dorudan hem de uzun vadeli tehlikelerle kar karyayd. Gkler,
seller, a ftla rn kaym as sonucu oluan tak n lar gnlk tehlikeler
arasndayd. O rta vadeli salk riskleri ise kt beslenm e, yeraltndaki
yetersiz havalandrm a ve m adenin ii ile az basnl And havas ara
sndaki muazzam derece farkndan kaynaklanyordu... M adenlerde
uzun sre kalan iilerin durumu en ktsyd. Cevheri krm ak iin
k u llanlan aletlerden havaya pas ve kk paracklar salyordu. Yer
liler iinde civa buhar, arsenik, arsenik anhid rit ve zincifre gibi drt
tehlikeli madde bulunan bu pas soluyorlard. Bu maddelere uzun sre
m aruz kalm ak... lmle sonulanyordu. M al da la m ine ya da maden
hastal olarak bilinen bu hastalk ilerlediinde tedavi edilemiyordu.
H astaln daha az iddetli olduu hallerde ise di etleri lser olup eri
78
yordu... (s. 2 0 5 -6 )
Barbara Bush (1990) kle kad nlarn k rtaj olm ak isteseler, A frikadan
getird ikleri bilgi sayesinde bunun n asl yaplacan pekl bild ikleri
ne d ikkat eker (s. 141).
A ndreas Vesalus un u e tlu m am Lorpors t a o n c a snn u k sayfas

(Padua, 1543). Yeni an atom ik tiyatronun kuruluuyla eril, st sn f
ve p a triy arka l dzenin kazan d zafer, bundan d aha nihai olam azd.
Terih edilip toplumun gzleri nne kartlan kadn iin, y azar
aslaca korkusuyla ham ile olduunu syledi, am a ham ile olm ad
anlalnca asld" diye anlatr. A rkadaki kadn (belki bir fah ie ya da ebe)
karsnda oynanan sahnenin m stehcenlii ve rtl id d eti karsnda
gzlerini yere indiriyor.
B y k C a l b a n
A si B e d e n e K a r i M c a d e l e
...hayat organlarn...hareketinden baka bir ey deildir...Kalp

nedir ki bir yaydan baka; sinirler nedir ki ok sayda yaylardan
baka; ya eklemler...btn gvdeyi harekete geiren ok sayda
arklardan baka?
-Hobbes, Leviathan, 1650 [2005:17]
Ama daha soylu bir varlk olacam ve doal gereksinimlerim
beni bir Hayvan konumuna drdnde, Ruhum ykselecek,
szlerek meleklerin hizmetine uacak.
-Cotton Mather, Diary, 1680-1708
...Acyn bana ...Dostlarm ok yoksul, annem ok hasta ve ben
nmzdeki aramba sabah leceim. Biraz merhamet edin,
Dostlarma az da olsa bir miktar para verin de bedenimi can ver
diim Aatan alp sarabilecekleri bir kefen ve tayabilecekleri
bir tabut alabilsinler...Korkmayn...ZavaU bedenimle ilgilen
menizi diliyorum sizden. Dnn bir kere, benim yerimde siz
olsaydnz bedeninizi cerrahlarn elinden kurtarmay nasl da
isterdiniz.
-1739 ylnda Londrada lme mahkm edilen
Richard Tobinin mektubu
l )l
C aliban ve Cad
15. yzyldan bir

ta h ta bask. lm
deindeki bir
a d am a eytanm
m usallat olm as
(ortaa) halk
gelen eine sirayet
etm i bir tem adr.
(Alfonso M. Di Nola,
1987)
Kapitalist
geliimin
nkoullarndan
biri
Michel
Foucaultnun bedenin disiplin altna alnmas olarak adlandr
d sretir. Ben bu sreci devletin ve kilisenin bireyin kudret
lerini emek gcne dntrmek ynndeki bir giriimi olarak
gryorum. Bu blmde bu srecin zamann felsefi tartmala
rnda ne ekilde anlald ve dnldnn yan sra, bu s
recin dourduu stratejik mdahaleleri inceleyeceim.
16. yzylda Protestan Reformasyonundan ve merkantilist burjuvazinin ykseliinden en ok etkilenen Bat Avrupa
blgelerinde, -sahne, krs, siyasi ve felsefi imgelem gibi- her
alanda yeni bir kii kavram ortaya kmtr. Bu kii kavram
en ideal cisimlemesini, Shakespearein Frtna (1612) oyunun
daki, Arielin semavi ruhaniliiyle Calibanm vahi cismaniliini
birletiren Prosperoda bulur.
Bununla birlikte, Prospero nsann Byk Varlk Zincirindeki esiz konumundan duyulan gururu bertaraf eden, bu
kurulu dengeyle ilgili bir endieyi aa vurur.^ Caliban yenen
Prospero karanlklardan gelen bu mahluk bana aittir diye ka
bullenirken seyirciye, melekten ve canavardan pay almlm
zn gerekten de sorunlu olduunu hatrlatr.
Prosperoda bilind bir nsezi olarak kalan ey, 17. yz
ylda Akl ve Bedenin Tutkular arasndaki bir atma olarak
somutluk kazand. Bu atma, yeni bir antropolojik paradig
192
Byk C aliban
ma yaratmak zere klasik Yahudi-Hristiyan temalar yeniden

kavramsallatrd. Ortaya kan sonu, te dnyaya gen ruha
sahip olma sava veren melekler ve eytanlarn ortaaa zg
atmasnn bir kalntsdr. Ancak imdi atma, kart un
surlarn stnl ele geirmek iin arpt bir sava alan
olarak yeniden kurulan kiinin iinde yaanyordu. Bir yanda
tamahkrlk, ihtiyat, sorumluluk duygusu ve kendi kendine
hkim olma gibi Aklm gleri bulunurken, kar tarafta uar
lk, atllk, kiinin yaam enerjisinin durmakszn israf edilme
si gibi Bedenin aalk igdleri yer almaktayd. Sava pek
ok cephede srdrld, nk Akl dnyevi nefsin saldrlar
na kar her daim tetikte bulunmal, Lutherin szleriyle etin
hikmetinin zihnin glerini yozlatrmas engellenmeliydi. En
u durumda, kii herkesin herkesle savann bir alan haline
gelmekteydi:
B en li im in s n r la n iind e n e b ah t sav an bu lm azsam ne
olaym : T u tk u larn A kla, A kln n an ca, n a n cn e y ta n a ve V ic
d an m n hep sin e k a r sav an ... (Thom as Brovvne 1 9 2 8 : 76).
Bireyin psikolojisinin felsefi temsili devletin beden politi

kasndan imgeler devirdii iin, bu sre boyunca metaforik
alanda bir deiim ba gsterdi. Bu deiim, yneticiler ve
asi tebaa, kalabalklar ve kkrtmalar, zincirler ve bu
yurucu emirler ve hatta (Thomas Brownela birlikte) idamclarn konumlanm olduu bir manzara ortaya kard (a.g.e.:
1 7 )} leride de greceimiz zere, felsefecilerin daha iyi ve
daha kt tabiatlarm iddetli bir karlamas olarak tanm
lad Akl ve Beden arasndaki bu atmay, sonradan daha
eril bir dil uruna tasfiye edilecek olan, sembolik olana duyu
lan barok zevke atfetmek mmkn deildir.^ 17. yzyln kii
zerine syleminin, bireyin mikro kozmosunda gzler nne
serildiini dnd savan, zamann gereklii iinde bir
temeli olmas akla yatkndr. Bu sava, Akl anda ykse
len burjuvazinin alt snflar gelimekte olan kapitalist ekono
miye uygun biimde yeniden ekillendirme abasna girmesini
mmkn klan, daha geni kapsaml bir toplumsal reformasyon srecinin bir ynyd.
1V3
Caliban ve Cad
Burjuvazinin adeta tarihsel damgas haline gelen, bedene

kar at sava, yeni bir birey tr yaratma abasnn bir par
asyd. Max Webere gre, bedenin reformu burjuva etiinin
zn oluturur, nk kapitalizm kazanc ihtiyalarn kar
lanmasnn bir arac deil, hayatn esas amac haline getirir,
bu da hayatn btn kendiliinden keyiflerinden feragat etme
yi gerektirir (Weber 1958: 53). Kapitahzm ayn zamanda, do
ann snrlarn ykarak ve gnein, mevsimsel dngnn ve
bedenin kendisinin koyduu snrlar aacak ekilde ignn
uzatarak, sanayileme ncesi toplumda kurulduu haliyledoa
durumunun da stesinden gelmeye abalar.
Marx da bedenden yabanclamay kapitalist i ilikisinin
ayrt edici bir yn olarak grr. Kapitalizm, emei metaya d
ntrerek, iilerin etkinliklerini kendi kontrolleri altnda ol
mayan ve kendilerini zdeletiremeyecekleri dsal bir dzene
tabi klmalarna neden olur. Bylece emek sreci kendi kendine
yabanclamann zemini haline gelir: ii kendini sadece i d
nda hissedebilir, alrken kendini kendinden uzak hisseder.
almad zaman kendi evinde gibidir, alrken ise kendini
evinde hissetmez (Marx 1961: 72 [1993:143]). stelik kapita
list ekonominin geliimiyle ii (sadece biimsel olarak da olsa)
kendi emek gcnn bamsz sahibi olur ve emek gcn
(klenin aksine) belli bir sreliine satn alcnn kullanm
na verir. Bu, emek gcn (enerjisini, becerilerini) her daim
kendi mlk, kendi metas gibi kollamas gerektii anlamna
gelir (Marx 1 9 0 6 ,1.Cilt: 186).^ Bu da yine eyleen, kiinin ken
dini artk dolayszca zdeletiremedii bir nesneye indirgen
mi olan bedenden bir ayrlk duygusuna yol aar.
Kendi emeini zgrce yabanclatran ya da bedenini en
yksek fiyat verene sunulacak bir sermaye olarak gren ii
imgesi, kapitalist i disiplinince oktan ekillendirilmi olan bir
ii snfna gnderme yapar. Ancak kapitalist topyay kiiletiren ve Marx iin referans noktas oluturan -ll, ihtiyatl,
sorumluluk sahibi, saat tamaktan gurur duyan (Thompson
1964) ve kapitalist retim tarznn dayatm olduu koullan
doann apak yasalar olarak grebilen (Marx 1909, I.Cilt:
809)- ii tipine yalnzca 19. yzyln ikinci yarsnda rastlanr.
IV-I
Byk C aliban
aput satan
kadn ve sersen ...
T opraklarndan
m lkszletirilm i
kyller ve
z a n aa tka rlar cret
karl alm aya
uysalca boyun
em ediler. D aha
ziyade dilenci, serseri
ya da sululara
dntler. LouisL eopold Boilley'nin
izim i (1 761-1845).
Ykselmekte olan burjuvazinin emek gcnn zgrlemesi nin -yani, kyllerin ortak topraklardan mlkszletirilmesinin- mlksz kylleri cretli emei kabul etmeye zorla
mak iin yeterli olmadm kefettii ilksel birikim dneminde
durum tamamen farklyd.
Cennet bahesinden kovulduktan sonra hevesle ie adan
m bir hayata atlan Miltonun deminin aksine^ mlkszleti
rilmi kyller ve zanaatkrlar cret karh almay kolayca
kabul etmediler. Bunlar daha ok dilenci, serseri ve sululara d
ntler. Disiplin altna alnm bir igcnn retimi iin uzun
bir srece ihtiya vard. 16. ve 17. yzylda cretli emee kar
nefret o derece glyd ki pek ok proleter yeni alma artla
rna boyun emek yerine daraacn boylamay tercih ediyordu
(Hili 1975: 219-39).e
Bu ilk kapitalist krizdi; stelik gehiminin ilk aamasnda
kapitalist sistemin temellerini tehdit eden ticari krizlerin hep
sinden daha ciddi bir krizdi.^ yi bilindii zere, burjuvazinin
bu krize yant, cezalarn (zellikle de mlke kar ilenen su
larn cezalarnn) arlatrlmas, tpk bir zamanlar serflerin
topraa bal klnmas gibi iileri kendilerine dayatlan ilere
balamak amacyla, serserilere kar uygulanan kanh yasalar
195
Caliban ve Cad
ve idamlarn yaygnlamas yoluyla ileyen, tam anlamyla bir

terr rejimini kurumsallatrmak oldu. Yalnzca ngilterede VII.
Henrynin otuz sekiz yllk saltanat srasnda 72.000 kii asld;
bu katliam 16. yzyn sonlarna kadar devam etti. 1570lerde
300-400 kadar avare her yl orda burada dikilmi daraalarmda can vermekteydi (Hoskins 1977: 9). Yalnzca Davonda
1598 ylnda yetmi drt kii aslmt (a.g.e.).
Ancak hkim snfn iddeti, yalnzca kanunlara itaatsizlik
edenlerle smrh kalmyordu. Bu iddet ayn zamanda, proletarya
nn daha sk bir i disiplininin dayatlmasma fayda salamayan
her eit davrann ortadan kaldracak ekilde, kiinin radikal
bir ekilde dnmn amalamaktayd. Bu saldrnn boyutlar
16. yzyln ortalarnda ngiltere ve Fransada yrrle konan
sosyal kanunlarda aka grlebilir. Oyunlar, zellikle de fayda
sz olmann yan sra bireyin sorumluluk duygusuna ve alma
etiine zarar veren ans oyunlar yasakland. Umumi banyolarn
yan sra tavernalar da kapatld. Dier pek ok "retken olmayan
cinsellik ve toplumsallama biimleri gibi plaklk da cezaland
rld. mek, kfretmek ve lanet okumak yasakland.
te bu ok geni toplumsal mhendislik srecinde yeni bir
beden kavram ve bedene ilikin yeni bir politika oluturulmaya
baland. Yeni olan eyse, beden bir yandan btn ktlklerin
kayna olarak bir saldr oda haline gelirken, bir yandan da
bedenin ayn yllarda gksel hareket zerine aratrmalar can
landran ayn tutkuyla bir alma konusu haline gelmesiydi.
Neden beden, devlet politikalarnda ve entelektel sylem
de bu kadar merkezi bir rol oynamaktayd? nsan bedenle ilgili
bu takntnn proletaryann hkim snfta yaratt korkudan
kaynaklandn sylemeden edemiyor. Bu korku, sokaklarda
ve seyahatlerde, gittikleri her yerde dilenen, kendilerini soyma
ya hazr, korku saan bir gruh tarafndan etraflar sarlan bur
juvazinin ve asillerin korkusuydu. Bu ayn zamanda birlikleri
durmakszn ayaklanma ve toplumsal kargaa tehdidiyle sars
lan -yine de bu tehdit tarafndan belirlenen- devlet ynetiminin
banda bulunanlarn da korkusuydu.
Ama dahas da vard. Zenginleri saldrlardan korunabilmek iin at arabasnda seyahat etmeye ya da yastklarnn al
146
Byk C aliban
tnda iki tabancayla uyumaya zorlayan bu dilenen, ayaklanan

proletaryann, gittike btn zenginliin kayna olarak boy
gsteren bir toplumsal zne olduunu da unutmamak gerekir.
Kapitalist toplumun ilk iktisatlar olan merkantalistlerin (iki
kere dnmeden edemeseler de) ne kadar fazla olurlarsa o ka
dar iyi diye bkmadan tekrar ederken de, daraacnda bu kadar
cann heba olmasndan hayflanrken de kastettikleri yine bu
yoksul kesimdi.^
Emein deeri kavramnn ekonomik dnce panteonu
nun diline girmesi iin on yllar gemesi gerekiyordu. Ancak
topraktan ve baka doal zenginliklerden ziyade iin (sana
yi) ana birikim kayna olduu, olduka snrl teknoloji dze
yinin insanolunu en nemli retken kaynak haline getirdii bir
zamanda olduka iyi bilenen bir gerekti. Londrah bir tccarn
olu ve merkantalist grn szcs olan Thomas Munm da
belirttii gibi:
... doal k ay n ak larm zn bize sanayi kad ar k r g etirm ed i in i
biliyo ru z... nk m ad enlerd en k a rla n d em irin deeri, ayn
d em irin kazlm as, ilen m esi, tan m as, satlm as, sava ale t
lerinde, m isk et t fek lerin d e k u llan lm as, gem ilerde, at araba
larnd a, sabanlard a ve dier zirai alan lard a k u llan lm ak zere
apa, srg, ivi gibi eyler yaplm asyla salan an istih d am ve
av an tajn y an nd a neredeyse bir h i k a lr (A bbott 1 9 4 6 : 2)...
Shakespearein Prosperosu bile, Calibandan ne kadar iren

diini akladktan sonra Mirandaya emein deeri zerine ver
dii ksa bir sylevinde, bu can alc ekonomik gerei vurgular:
A m a onsuz da yapam ayz.
A teim izi yakyor, odunum uzu topluyor
Ve b ir sr ie y ary o r (P rtn a, I. perde, 2. sahne).
Beden yalnzca i drts karsnda tembel bir hayvan

deil, ayn zamanda emek gcnn taycs, retim arac ve
temel bir i makinesi olarak grnd iin sosyal politikada
n plana kmtr. Devletin beden iin gelitirdii stratejilerin
iddetin yan sra youn bir ilgiyi iermesinin nedeni budur. s
ter Descartesda olduu gibi ruhun lmszln ne srmek,
ister Hobbesta olduu gibi toplumun ynetilebilirliin nclle
l >7
C aliban ve Cad
rini aratrmak iin olsun, bedenin hareketleri ve zelliklerinin

incelenmesi, am teorik speklasyonunun byk bir ksmmm
balang noktas haline gelmitir.
Gerekten de yeni Mekanik Felsefenin ana ilgi alanla
rndan biri bedenin mekaniiydi. Kan dolamndan konu
ma dinamiklerine, hislerin etkilerinden istemli ve istemsiz
hareketlere kadar bu mekaniin tm kurucu unsurlar, ayr
ayr ele alnarak btn bileenleri ve olanaklar asndan
snflandrlyordu. Descartesn Treatise o f M ani (1664)^^
her ne kadar sunduu anatomi anlay fiziksel olduu kadar
psikolojik de olsa tam bir anatomi kitabdr. Descartesn bu
giriiminin esas amalarndan biri, tamamen zihinsel olanla
tamamen fiziksel olan arasnda ontolojik bir ayrm olutur
maktr. Bylece her hareket, davran ve his tanmlanr, bun
larn snrlar belirlenir, olanaklar ylesine llp tartlr ki
sanki insan doasnn kitabnn kapa ilk defa alm ya
da daha dorusu yeni bir kta kefedilmi ve kifler buna gi
den yollar izme, doal kaynaklarn bir listesini oluturma,
Padua niversitesinde
an atom i dersi. A natom i
tiyatrosu kamunun
gzleri nne bys
bozulmu, kutsallndan
arm drlm bir beden
sundu. D e Fasciculo De
M edicina iinde. Venedik
(1494).
IW
Byk C aliban
avantajlarn ve dezavantajlarn deerlendirme iine soyun

mu gibi bir izlenim edinilir.
Bu adan Hobbes ve Descartes zamanlarnn temsilcisidir
ler. Onlarn bedensel ve psikolojik ayrntlar kefetmeye duy
duklar bu ilgi, btn insani yetileri alma asndan tadkla
r potansiyel ve disipline katklar ynnden inceleyen burjuva
psikolojisinin balangcn oluturan, eilimler ve bireysel yete
neklerin Priten analizi^^ iinde kendini yeniden gsterecektir.
Bedene duyulan bu yeni merakn ve (17. yzyldaki bir fizik
inin ifadesiyle) daha nceki usul ve adetlerde grlen, bedenin
artk alabilmesini salayan deiimin dier bir gstergesi de
ortaalarda entelektel yeraltnda geirdii uzun bir srgn
dneminin ardndan, anatominin bilimsel bir disiplin olarak ge
liimidir (Wightman 1972: 90-92; Galzigna 1978).
Ancak beden felsefi ve tbbi sahnenin bakahraman olarak
ortaya karken, bu aratrmalarn arpc bir zellii de bedeni
alaltan bir kavrayn oluumudur. Anatomi tiyatrosu^^kamu
ya, yalnzca prensipte ruhun barnd yer olarak grlebilecek
ama aslnda ayr bir gereklik olarak ele alman, bys, kutsal
l bozulmu bir beden sunar (Galzigna 1978: 163-64).^^ Andreas Vesaliusun kadavra sanayisi zerine r aan kitabnn
bal De humani corporis fabricada (1543) da grld zere
anatomistin gznde beden bir fabrikadr. Mekanik Felsefede
beden makineyle benzerlii zerinden tanmlanr ve genellikle
eylemsizlii zerinde durulur. Beden btn aklsal zelliklerden
mahrum braklm hayvani bir madde olarak grlr; o bil
mez, istemez, hissetmez. Descartes 1634 tarihli Yntem zerine
Konumada. (1973, I. Blm, 152) bedenin organlarn salt bir
toplam olduunu ne srer. Dialogues on Metaphysics and on
Religion (1688) kitabnda, Beden dnebilir mi? sorusuna
phesiz hayr. Bylesi bir uzamn btn deiimleri, belli ba
l mesafe ilikilerinden ibarettir. Aktr ki bu ilikiler alg, mu
hakeme, zevk, arzu, his ya da tek kelimeyle syleyecek olursak
dnce deildir (Popkin 1966: 280) cevabn veren Nicholas
Malebranche da Descartesm grlerini yineler. Hobbes iin de
beden, zerk bir gten yoksun, her eyin tpk bir otomatta ol
duu gibi dzenlendii bir ekimler ve itkiler oyununda dsal
1W
Caliban ve Cad
bir nedensellie dayal olarak ileyen, bir mekanik hareketler

kmesiydi (Leviathan, I.ksm, VI. Blm).
Ancak Michel Foucaultnun 17. ve 18. yzyl sosyal disip
linlerine ilikin olarak syledii eyler, Mekanik Felsefe iin de
geerlidir (Foucault 1977:137). Burada da bedenin alaltlmasnm, dnyevi zevklerin geiciliini ve aldatcln, sonu olarak
da bedenin ta kendisinden feragat etme ihtiyacn ortaya koy
maya almas ynyle tamamen olumsuz bir ileve sahip oldu
u ortaa ileciliinden farkl bir bak asna rastlarz.
Mekanik Felsefede, bedenin tabiiyetini pekitirmekle kal
mayan ayn zamanda ondan en st dzeyde toplumsal fayda
elde etmeyi amalayan, bedenin yetilerini rasyonelletirmek
iin hesaplayan, snflandran, ayrmlar yapan ve bedeni alaltan
yeni bir burjuva ruhu grrz (a.g.e.: 137-38). Bedenden feragat
etmek bir yana mekanik kuramclar bedeni hareketlerini anla
labilir ve kontrol edilebihr klmak iin kavramlatrmaya alr
lar. Bylece Descartes merhamet yerine gururla bu makinenin
(Treatise o f Man de bedene srekli bu ekilde atfta bulunur) sa
dece bir otomat olduunu, onun lm iin bir aletin krlmasn
dan daha fazla yas tutmann da manas olmadn vurgular.^
Elbette ne Hobbes ne de Descartes ekonomik meselelerden
oka bahsetmitir. Onlarn felsefelerinde ngiliz ya da Hollan
dalI tccarlarn gndelik kayglarn okumaya almak anlamsz
olur. Ama yine de onlarn insan doas zerine ortaya attklar
speklasyonlarn ykselmekte olan kapitalist i bihmine katk
lar grmezden gelinemez. Bedeni herhangi bir isel teleolojiden
-ona hem Doal By hem de zamann yaygn batl inanlarnn
atfettii esrarengiz erdemlerden- yoksun, mekanik bir madde
olarak vazetmek, onu gittike daha standart ve ngrlebilir
davran biimlerine dayal hale gelen bir i srecine tabi klabilme olanan anlalr klmak anlamna geliyordu.
Bir kez aygtlar yapskmne uratlp kendisi de bir ara
ca indirgendiinde beden, glerinin ve olanaklarnn sonsuz bir
maniplasyonuna ak hale gelecekti. Bylece hayal gcnn ku
surlar ve snrlar, alkanln erdemleri, korkunun ne ekilde
kullanlabilecei, beUi bal tutkulardan nasl kanlaca, bun
larn nasl bastrlaca ve bunlardan nasl daha rasyonel olarak
Byk Caliban
faydalanlabilecei aratrlabilirdi. Bu anlamda, Mekanik Felstfe hkim snfn doal dnya, zellikle de bunun ilk ve en elzem
adm olarak insan doas zerindeld kontroln artrmasna
katkda bulunmutu. Nasdki Byk [bir] Makineye indirgenen
doa fethedilebilir ve (Baconun deyiiyle) onun her bir srrna
nfuz edilebilirse, ayn ekilde beden de esrarengiz glerinden
arndrlp artk davranlarnn hesaplanabildii, dzenlenebil
dii, teknik olarak ele alnp g ilikileriyle kuatlabildii bir
tabiiyet sistemi iine kstrlabilirdi (Foucault 1977: 26).
Descartesta beden ve doa zdelemitir, nk her ikisi
de ayn paracklardan olumutur ve Tanrnn iradesiyle hare
kete geirilen tekdze fiziksel kurallara uygun biimde ahr.
Bylece Kartezyen beden yoksullatrlp byl glerinden
mlkszletirilmekle kalmaz, ayn zamanda Descartesn in
sanln z ile ilineksel koullar arasnda kurduu muazzam
ontolojik ayrmda beden kiiden koparlr; kelimenin tam an
lamyla insanhktan karlr. Israrla Ben bu beden deilim, der
Descartes Meditasyonlar (1641) boyunca. Gerekten de onun
felsefesinde beden, zincirlerinden kurtulan iradenin artk ta
hakkmnn bir nesnesi olarak grebilecei, saat gibi ileyen
bir maddenin srekliliine katlr.
leride greceimiz gibi, Descartes ve Hobbes bedensel ger
eklik zerine iki farkl proje ne srmlerdir. Descartesta be
denin mekanik maddeye indirgenmesi, bedeni iradeye tabi klan
zynetim mekanizmalarnn geliimini salar. Hobbesta ise,
aksine, bedenin mekanikletirilmesi bireyin devletin iktidarna
tmden boyun emesini merulatrr. Ancak her ikisinde de
sonu, bedenin en azndan ideal olarak kapitalist i disiplininin
talep ettii dzen ve otomatizme uymasn salayan vasflarnn
yeniden tanmlanmasdr.^ zellikle ideal olarak diyorum,
nk Descartes ve Hobbesun incelemelerini yazdklar yllarda
hkim snf, onlarn ngrdklerinden olduka farkl bir beden
sellikle kar karya gelmek zorunda kalmt.
Aslnda Demir anm toplumsal literatrne musallat
olan asi bedenler ile Descartes ve Hobbesun eserlerinde bedeni
temsil edilen mekanik imgeleri badatrmak olduka zordur.
Yine de, snf atmasnn gndelik meselelerinden uzak gibi
201
C aliban ve Cad
grnse de, ilksel birikimin ana grevlerinden biri olan bede

nin bir i makinesine dnmnn kavramsallatrlmasna
ilk defa bu iki filozofun speklasyonlarnda rastlarz. Mesela
Hobbes, kalp nedir ki bir yaydan baka...eklemler [nedir ki] ok
sayda arktan baka dediinde bu szcklerde saklanan burju
va ruhu grebiliyoruz. Bu ruhta, i bedenin varoluunun koulu
ve saiki olmakla kalmaz, ayn zamanda btn bedensel gleri
alma glerine dntrme ihtiyac da hissedilir
Bu proje, 16. ve 17. yzyln felsefi ve dini speklasyonlar
nn byk bir ksmnn neden insan bedeninin -hangi zellikle
rinin yaamas, hangilerininse lmesi gerektiine karar vermek
iin- tam anlamyla bir dirikesiminden ibaret olduunu anlamak
iin bir ipucu verebilir. Bu ham metalleri altna deil, bedensel
gleri alma glerine dntren toplumsal bir simyayd. Ka
pitalizmin toprak ve i arasnda kurduu ilikinin ayns beden
ve emek ilikisine de hkmetmeye balyordu. Emek sonsuza
kadar gelime kapasitesine sahip dinamik bir kuvvet haline gel
meye balarken, bir kuvvet uygulanmadka ktlenin eylemsiz
lie eilim ettiini ne sren Newton fiziinin ktle ve hareket
arasnda kurduu ilikiye benzer ekilde, beden de yalnzca ira
denin harekete geirebilecei eylemsiz, ksr bir madde olarak
grlyordu.
Tpk toprak gibi beden de ilenmeli ve ncelikle de para
lara ayrlmalyd ki sakl hzinelerinden vazgeebilsin. nk
beden emek gcnn varoluunun koulu olmakla birlikte, ayn
zamanda bu gcn harcanmasna kar direncin temel unsuru
olduu iin, onun snryd da. Beden lecekti ki emek gc
yaayabilsin.
len, ortaaa hkim olan, byl glerin bir haznesi ola
rak beden kavram oldu. Gerekte beden yok edilmiti. nk
yeni felsefenin arka plannda, filozoflarn irrasyonel olarak s
nflandrd her eyin su olarak damgalanmasn salayan ge
ni apl bir devlet giriimi vard. Devlet mdahalesi. Mekanik
Felsefenin ihtiya duyduu alt metindi. Bilgi ancak emirle
rini zorla yerine getirtebildiinde iktidar halini alabilirdi. Bu
da, mekanik bedenin ya da beden makinesinin, eer Mekanik
Felsefenin vaat ettii bedensel davranlarn dzenlenii ile
202
Byk C aliban
B edenin byl
glerin bir
hzin esi olduu
gr, 16.
yzyla a it
hu Zodyak
in sa n nda
tasvir edildii
zere, byk
lde bireyin
m ikrokozm osu ile
g ksel dnyann
m akrokozm osu
arasnda
bir rtm e
olduu fikrin e
dayanyordu.
elien kapitalizm ncesi bir dizi inan, pratik ve toplumsal

zne, devlet tarafmdan ortadan kaldrlmasyd, bir toplumsal
davran modeli haline gelemeyeceini gstermektedir. Akl
ann zirvesinde - skeptisizmin ve yntemsel phenin
a- yeni retiye katlanlarn ounun desteiyle bedene yap
lan vahi saldrnn nedeni budur.
te cadla ve Kilisenin abalarna karn ortaada halk
arasnda hkm srmeye devam eden bysel dnya grne
kar yrtlen saldry byle okumak gerekir. Bynn teme
linde, madde ve ruh arasnda herhangi bir ayrma izin verme
yen, bu yzden de kozmosu esrarengiz glere ev sahiplii ya
pan, herhangi bir eyin geri kalan her eyle sempatik bir iliki
iinde olduu canl bir organizma olarak tahayyl eden animistik
bir dnya kavray yer almaktayd.
((
C aliban ve Cad
Christoper
M arlow eun
D octor Faustus
(1604) kitabnn
ilk basm nn
k a p a k resmi.
Byc, byl
em berinin
korunakl alan
iinde, eytan
arrken
grlyor.
Doay deifre edilmesi gereken grnmez ilikilere iaret

eden bir gsterge ve iaretler evreni olarak gren bu bak as
na gre (Foucault 1970: 26-27) her e -ifal otlar, bitkiler, me
taller ve insan bedeninin byk bir ksm- kendine zg erdem
ler ve gler barndryordu. Bu yzden doann srlarn ken
dine mal etmek ve onun glerini insan iradesine tabi klmak
iin bir dizi pratik tasarlanmtr. El falndan kehanete, muska
lardan ifacla kadar, by muazzam olanaklarn nn a
yordu. Kt oyunlarn kazanmak, bilinmeyen mzik aletlerini
almak, grnmez olmak, birinin kalbini kazanmak, savatan
sa kmak ve ocuklar uyutmak iin kullanlan byler vard
(Thomas 1971; Wilson 2000).
Bu pratiklerin ortadan kaldrlmas, iin kapitalist rasyonalizasyonu asndan elzemdi. nk by yasal olmayan bir
g olduu kadar insann istedii eyi almakszn elde etmesini
salayan bir ara, yani fiilen iin reddiydi. Aln teri dkmek ye
rine kestirme yollardan bir eyler elde edilebilecei fikri kadar
irendii baka bir ey olmadn syleyen Francis Bacon yle
hayflanr: By, sanayiyi yok eder (Bacon 1870: 381).
stelik by, emek srecinin dzenlenmesine engel olan
niteliksel bir zaman ve mekn anlayna dayanmaktayd. ansh
ve anssz gnler olduu, yani kiinin seyahate kabilecei gn
ler olduu gibi evden ayrlmamas gereken gnler de olduu, evlenilmesi gereken gnler olduu gibi her trl iten kanlmas
204
Byk C aliban
gereken gnler de olduu inancna bal kalan bir proletaryaya

yeni giriimciler dzenli i modellerini nasl dayatabilirdi ki?
Kapitalist i disiplinine ayn derecede ters olan bir dier eyse
bireye manyetik bak, grnmez olma gc, bedeninden ayrla
bilme, byl szlerle dierlerinin iradesini boyunduruk altna
alma gibi zel gler ihsan eden bir kozmos anlayyd.
Bu glerin gerek mi yoksa hayal rn m olduunu
aratrmaya kalkmak pek faydal olmayacaktr. Btn kapita
lizm ncesi topluluklarn bunlara inandklar ve bahsettiimiz
dnemde muhtemelen cadlk diye sulanan bylesi pratiklerin
gnmzde yeniden deer kazand sylenebilir. Mesela, ana
akm tp tarafndan bile kullanm gittike artan parapsikoloji ve
biyo-geribildirim pratiklerine kar artan bir ilgiden bahsedebi
liriz. Gnmzde by inanlarnn yeniden canlann mm
kndr, nk artk bunlar toplumsal bir tehdit oluturmuyor.
Bedenin mekanikletirilmesi bireyin o kadar kurucu bir esi
haline gelmi durumda ki esrarengiz glere yer amak artk
toplumsal davran dzenini tehlikeye sokmuyor. Yldz harita
larnn en sadk tketicisinin bile ie gitmeden evvel otomatik
olarak saatine bakacandan emin olunduktan sonra, astroloji
nin de geri dnmesine pekl izin verilebilir.
Ancak kapitalist geliimin bu ilk ve deneysel safhasnda
hem by pratiklerini etkisizletirmek iin gereken toplumsal
kontrol kuramam olan hem de byy toplumsal hayatn r
gtlenmesiyle ilevsel olarak btnletirememi olan 17. yzyl
hkim snf iin, byle bir seenek sz konusu olamazd. Onla
rn bak asna gre, insanlarn sahip olduklarn iddia ettikleri
ya da sahip olmaya can attklar bu glerin gerek olup olma
masnn bir nemi yoktu; nk by inannn varlnn tam
da kendisi toplumsal bir itaatsizlik kaynayd.
rnein, byl muskalar yardmyla gizli hzineleri bul
mann mmkn olduu ynndeki yaygn inanc ele alalm
(Thomas 1971; 234-37). Bu elbette kat ve kendiliinden kabul
grm bir i disiplini kurmann nnde engeldi. Ayn derece
de tehdit oluturan bir dier ey ise, alt snflarn zellikle ngi
liz Sava srasnda (ortaa boyunca olduu gibi) bir direni
program oluturmasna yardm eden, kehanetlerden salad
2(r:
Caliban ve Cad
faydayd (Elton 1072: 142 ve devam). Kehanetler yalnzca ka

derci bir ekilde hayattan elini eteini ekmenin ifadesi deildi.
Tarihsel olarak kehanetler yoksullarn arzularn da vurma
snn, planlarn merulatrmasnn ve eyleme gemesinin bir
aracyd. Hareketlerinin neticelerinin nsezisi kadar insanlar
dncelerinde ynlendirebilen baka bir ey daha yoktur; ke
hanet ou zaman nceden haber verilen olaylarn gerekleme
sinin esas nedenidir, diyen Hobbes bunun farkndayd (Hobbes,
Behemot, Works VI; 399).
Btn tehlikelerini bir tarafa koyduumuzda dahi, burju
vazi bynn gcyle savamak zorundayd, nk b)m top
lumsal eylemin belirleyenlerini onlarn eriimi ve kontrolnden
tamamen uzaa, yldzlar dnyasna yerletirdii iin bireysel
sorumluluk ilkesini temelinden sarsyordu. Bylece 16. ve 17.
yzyl felsefi speklasyonunun karakteristik zellii olan za
mann ve meknn rasyonalizasyonu srecinde, kehanetin ye
rini olaslklarn hesaplanmas ald. Kapitalist bak asna gre
bunun avantaj, ancak sistem dzenli ve deimez olarak varsaylabildii lde, yani ancak gelecein de gemi gibi olaca,
hibir byk deiikliin, hibir devrimin bireysel karar alma
koordinatlarn alt st etmeyecei varsaylabildii lde, gele
cein nceden tahmin edilebilir olmasdr. Benzer ekilde bur
juvazi ayn anda iki yerde birden olabilme fikriyle de savamak
zorundayd, nk bedenin zaman ve meknda sabitlenmesi, yani
bireyin zamansal ve meknsal olarak saptanabilmesi i srecinin
dzenliliinin elzem bir kouluydu.^^
Bynn kapitalist i disiplini ile uyumsuzluu ve top
lumsal kontrol ihtiyac, devletin byye kar yrtt terr
kampanyasnn sebeplerinden biriydi. Bu terr, u anda bilim
sel rasyonalitenin kurucular olarak bilinen Jen Bodin, Mersenne, mekanik filozof ve Kraliyet Dernei yesi Richard Byle
ve Newtonun hocas Isaac Barrow^ gibi pek oklar tarafndan
koulsuz bir biimde desteklendi. Materyalist Hobbes dahi, me
safesini korumakla birlikte bu terre onay verdi. Cadlarla ilgili
olarak, der Hobbes, bylerinin hibir gerek temeli olmad
n, kt eyler yapabilme gcne sahip olduklarna inandklar
ve frsatn bulduklarnda da kt eyler yapmaya altklar...
206
Byk C aliban
ken ce odas. Jo sep h Lavallee, H istoires des Inquisitions R eligieuses

d Italie, d'Espagne e t de P ortugal iindeki 1 8 0 9 tarihli M an et gravr.
in hakl olarak cezalandrldklarn dnyorum {Leviathan

1963: 67 [2005: 28]).
Hobbes ayrca bu batl itikatlar ortadan kaldrldnda, in
sanlarn eskisine gre sivil itaate daha uygun hale geleceklerini"
syler (a.g.e.). Hobbes bunu iyi dnmt. Gerekten de cad
larn ve dier byclerin asld kazklar ve ikence grdkleri
odalar, toplumsal disiplinin keltildii ve bedene dair pek ok bil
ginin elde edildii laboratuarlard. Buralarda bireysel ve toplumsal
bedenin bir dizi ngrlebilir ve kontrol edilebilir mekanizmalara
dnmnn nnde duran irrasyonaliteler ortadan kaldrld.
Yine ikencenin bilimsel kullanm buralarda ortaya kt, nk
yeni kurallarn hatrasn daima tayacak olan dzenli, homojen
ve tek tip davran yetisine sahip bir hayvan yetitirmek iin
kan ve ikence gerekliydi (Nietzsche 1965:189-90).
Bu balamda, krtajn ve doum kontrolnn maleficium
olarak lanetlenmesi nemli bir faktrd. Bylece kadn bedeni emein yeniden retimini salayan bir makineye indirgenen ka
dn rahmi- devletin ve tp mesleinin ellerine teslim edilmi oldu.
Bu noktaya cadlarn grd zulmn, modern ada proleter be
dene kar devlet mdahalesinin doruk noktasn oluturduunu
savunduum cad av zerine blmde geri dneceim.
2(17
C aliban ve Cad
Burada unu vurgulamakla yetinelim: Devletin kulland

iddete ramen, proleter snfn disiplin altna alnmas, idam
korkusunun dahi stesinden gelemedii olduka gl bir di
reni karsnda, 17. yzyl boyunca ve 18. yzyla doru epey
yava ilerleyebildi. Peter Linebaugh The Tyburn Riots Against
the Surgeonsta bu direniin sembolik bir rneini zmler.
Linebaugh, 18. yzyln balarnda ngilterede, bir idam esna
snda, sulunun arkadalarnn ve akrabalarnn, cerrah asistan
larnn cesedi anatomik almalar amacyla gasp etmesini en
gellemek iin atmaya girdiini aktarr (Linebaugh 1975). Bu
olduka iddetli bir atmayd, nk paralara ayrlma korku
su lm korkusundan aa kalmyordu. Cesedin paralara ayrl
mas, 18. yzyl ngilteresinde ska grlebildii gibi, baaryla
gerekletirilemeyen bir idam yznden sulunun hayata dn
mesi ihtimalini tamamen ortadan kaldryordu (a.g.e.: 120-04).
nsanlar arasnda, bedenin lmden sonra da yaamaya devam
ettii ve lmle birlikte yeni gler kazand ynnde byl
bir beden anlay hkimdi. lnn geri gelme gcne sahip
olduu ve yaayanlardan son kez intikam alacana inanlrd.
Ayrca lnn ifa verme yetisine sahip olduu dnlyordu,
bu yzden lnn organlarndan kraln dokunuuna atfedilen
mucizev tesirler bekleyen hasta insan kalabalklar daraalarmn etrafna toplanyordu (a.g.e.: 109-10).
Paralara ayrma bu yzden daha beter bir kepazelik, ikinci
ve daha byk bir lm olarak grlrd; bu yzden sulular
son gnlerini bedenlerinin cerrahlarn eline terk edilmemesi iin
harcarlard. Daha ok daraalarmn nnde verilen bu sava,
hem dnyann bilimsel olarak rasyonalizasyonu abasna hkim
olan iddeti hem de birbirine zt iki beden kavramnn, bedene
yaplan iki farkl yatrmn atmasn gzler nne serer. Bir
tarafta lmden sonra bile glerle donatldna inanlan, cese
din irenme uyandrmad ve rm ya da tamamen yabanc
olarak grlmedii bir beden kavram vardr. Dier tarafta ise
beden, herhangi bir makine gibi paralara ayrmann mmkn
olduu mekanik bir ara olarak alglandndan canlyken dahi
l olarak grlr. Tyburn ve Bdgware yollarnn kesitii yer
deki daraalarnda Londral yoksullarn tarihi ile ngiliz bilim
208
Byk C aliban
tarihinin kesitiini grrz, der Peter Linebaugh. Bu bir te

sadf deildi, anatominin ilerlemesinin cerrahlarm Tybunda
aslan cesetleri kesip bime hnerine dayanyor olmas da...'-'
Bilimsel rasyonalizasyon, devletin isteksiz bir igcne kendi
kontroln dayatma abasyla yakndan ilikiliydi.
Bu giriim, teknolojinin geliiminden ziyade bedene kar
benimsenen yeni tutumun bir gstergesi olmas asndan
nemliydi. David Dicksonun da ne srd zere, yeni bilim
sel dnya grn retimin artan mekaniklemesi ile ilikilendirmek yalnzca bir metafor olarak geerli olabilir (Dickson
1979:24). Elbette Descartes ve adalarnda bu derece merak
uyandran saatler ve otomatik aletler (rnein hidrolik olarak
hareket ettirilebilen heykeller) yeni bilim ve Mekanik felsefenin
bedenin hareketine ilikin grleri iin model oluturmutur.
Ayrca 17. yzyldan itibaren, anatomik analojilerin imalatla
rn atlyelerinden elde edildii de dorudur: Kollar manivela,
kalp pompa, akcierler krk, gzler lens ve yumruk da eki
olarak grlyordu (Mumford 1962: 32). Ancak bu mekanik
metaforlar, kendi bana teknolojinin etkilerini yanstmaktan
ziyade makinenin toplumsal bir davran modeli haline gelmeye
baladn gsterir.
Toplumsal kontrol ihtiyacnn bu ilham veren gc astroloji
alannda dahi aka grlebiliyordu. Bunun klasik bir rnei,
daha sonrasnda kendi adyla anlacak olan kuyrukluyldzn
1695 ylnda grnmesinin akabinde, doal olaylarn ngr
lebilirliini kantlamak ve kuyrukluyldzlarn toplumsal dzen
sizliklerin habercisi olduu ynndeki popler inanc ykmak
iin btn ngilterede dernekler rgtleyen Edmond Halleydir
(Kraliyet Dernei sekreteri). Bilimsel rasyonalizasyonun yolu
nun toplumsal bedenin disiplin altna alnmasyla kesitii ger
ei, sosyal bilimlerde daha da aikrdr. Aslnda sosyal bilimle
rin geliimi, toplumsal davrann homojenlemesine ve herkes
ten sadece uyum salamasnn beklendii prototip bir bireyin
kuruluuna dayanyordu.
Bu birey toplumsal bir ortalama olarak birrnek kurulan,
btn zellikleri ancak en standartlatrlm haliyle kavra
nabilsin diye radikal bir ekilde karaktersizletirilmi olan.
2(W
Yeni m ekan ik
beden
kavram nn
etkileyici
bir rneini
oluturan bu
16. yzyl
Alman
gravrnde,
beden i
tam am en
tarm sal
aletlerden
oluan kyl,
yalnzca bir
retim arac
olarak tem sil
edilm ektedir.
Marxn deyiiyle, soyut bireydir. Bu yeni bireyin kuruluu,

William Pettynin sonradan (Hobbesun terminolojisine ba
vurarak) Politik Aritmetik diye adlandraca, btn toplumsal
davranlar Saylar, Arlklar ve ller asndan ele alan yeni
bir bilimin geliiminin de temelini oluturdu. Pettynin bu yeni
projesi, doum oranlarndan lm oranlarna, treyimsel ya
plardan mesleki yaplara kadar nfusu paralara ayrmas ve
nfus hareketlerini almas ynnden, anatominin bireysel
beden zerindeki operasyonlarnn aynsn en muazzam ve d
zenli bir ekilde toplumsal bedene uygulayan istatistik ve nfus
biliminin geliimiyle gerekletirilmitir (Wilson 1966; Cullen
1975). Ayrca bireyin kapitalizme geite maruz kald soyutla
ma srecinin bak asndan, insan makinesinin geliiminin.
.>10
Byk C aliban
J . Case, Compendium A natom icum (1696). M ekan ik a d am imgesinin

aksin e, kan dam arlarnn insan bedeninden kan kk ler olarak
resm edildii b itk isel adam " imgesi.
. l l
C aliban ve Cad
lksel birikim dneminde retici glerin geliimi ynndeki

asl teknolojik sramay, asl adm oluturduunu grebiliriz.
Dier bir ifadeyle, kapitalizm tarafndan gelitirilen ilk makinenin
buhar makinesi, hatta ve hatta saat yerine insan bedeninin ta ken
disi olduunu grebiliriz.
Ama beden bir makineyse derhal u sorunla kar karya
kalrz: Onu nasl altrmal? Mekanik Felsefe kuramlarndan
iki farkl beden ynetimi modeli kartlabilir. Bir yanda, tama
men mekanik bir beden varsaym temelinde, bireyde, gnll
i ilikileri ve rzaya dayal ynetimi mmkn klan, z-disiplin,
zynetim ve kendi kendini dzenleme mekanizmalarn geli
tirebilmenin olanakl olduunu kabul eden Kartezyen model
bulunur. Dier yandaysa, bedenden azade bir Akl olasln
reddeden ve komuta ilevlerini dsallatrarak devletin mutlak
otoritesine devreden Hobbesu model bulunur.
Bedenin mekanikletirilmesi temelinde bir zynetim
kuramnn geliimi, (hatrlatmakta fayda var) entelektel for
masyonunu mutlak monariyle ynetilmekte olan Fransada
deil de kendi ruhuna en yakn bulduu iin daimi ikametgh
olarak setii burjuva Hollandasnda tamamlayan Descartesn
felsefesinin odak noktasn oluturur. Descartesn retisinin
iki amac vardr: insan davrannn yldzlar ya da ilahi bir akl
gibi dsal unsurlarn etkisi altnda kalabileceini reddetmek
ve ruhu her trl bedensel artlanmadan bamszlatrarak
onun beden zerinde snrsz bir egemenlik uygulamasn
mmkn klmak.
Descartes bu her iki amaca da hayvan davrannn mekanik
doasn tantlayarak ulaabileceine inanyordu. Le Mondeda
(1663) hayvanlarn da insanlar gibi bir ruhu olduu inanc kadar
yanhlara yol aabilecek baka bir inancn daha olmadn iddia
etti. Bu yzden Treatise o f M anin hazrlk aamasnda aylarn
hayvan organlarnn anatomisini incelemeye adad; her sabah
kasaba giderek hayvanlarn paralara ayrlmasn gzlemledi.^
Hatta Akldan yoksun yabaniler olduklar iin hayvanlarn ke
sildiklerinde ac duymadklarna inanmasnn verdii rahatlkla,
bu hayvan paralama ilemlerine ok kereler bizzat kendisi de
katlmt (Rossenfield 1968: 8).^^
212
Byk C aliban
Hayvanlarn yabaniliini kantlamayabilmek, Descartes

iin zaruriydi, nk insan davrann kontrol eden gcn yeri,
doas ve kapsamna ilikin sorularnn cevaplarn ancak bura
da bulabileceine ikna olmutu. Paralara ayrlm olan bir hay
vanda, bedenin yalnzca mekanik ve istemsiz hareketler yapma
ya muktedir olduu, tam da bu yzden kiinin kuruluunda bir
temel tekil etmedii ve dolaysyla insann znn tamamen
maddi olmayan yetilerde bulunabileceine dair inancnn ka
ntlarna ulaabileceine inanmaktayd. Descartes iin de in
san bedeni bir otomatt, ama insan hayvanlardan ayran ve
ona kendisini evreleyen dnya zerinde hkimiyet kazandran
ey dncenin varlyd. Bylece Descartesm kozmostan ve
bedenselliin alanndan karp att ruh, bireysel akl ve irade
maskesi altnda sonsuz bir gle donatlm olarak felsefesinin
merkezine geri dner.
Ruhsuz bir dnyaya ve bir beden makinesine yerletirilen
Kartezyen insan, tpk Prospero gibi, byl deneini krp
yalnzca kendi davranlarnn sorumlusu haline gelmekle kal
mayacak, ayn zamanda grnte btn glerin merkezine
dnecekti. Bedeninden koparlan rasyonel benlik elbette be
densel gereklii ve doas ile dayanmay yitirmiti. Ama onun
yalnzl bir kraln yalnzlna benzeyecekti: radenin esas ile
vi bedene ve doal dnyaya hkmetmek olduundan. Kartezyen
kii modelinde dnen kafa ile beden makinesi arasnda eitli
e dayal bir dalizm yoktu. O halde Kartezyen kii modelinde,
ayn dnemde devlet dzeyinde de gereklemekte olan, komu
ta ilevlerinin merkezilemesini grebiliriz: Nasl ki devletin g
revi toplumsal bedene hkmetmek ise, zihin de bu yeni kiiliin
egemeni olacakt.
Descartes, Akln da kendi i elikileriyle yz yze gelmek
zorunda olduu iin, zihnin beden zerindeki stnlnn ko
layca salanamayacan kabul eder. Bu yzden, The Passions o f
the SouTda (1650) ruhun yksek ve alak yetileri arasnda srekli
bir sava ihtimalinden bahseder. Cesur olmamz, tutkularmzn
saldrlarna kar gerekli tehizatla donanmamz gerektiini b<lirtirken neredeyse askeri terimlerle aklar bu sava. rademi/
her zaman tutkularmz deitirmeye ya da onlara galip
213
Caliban ve Cad
ye muktedir olmadndan, geici yenilgiler yaamaya hazrlkl

olmamz gerekir. Ama irademiz ilgisini baka eylere ynelterek
tutkular etkisizletirebilir veya bu tutkularn bedeni yapmaya
ynlendirdii hareketleri kstlayabilir. Dier bir deyile tutkula
rn eyleme dnmesini engelleyebilir (Descartes 1973,1:354-55).
Zihin ve beden arasnda hiyerarik bir iliki kuran Descar
tes aslnda gelimekte olan kapitalist ekonominin gereksinim
duyduu kuramsal nclleri sunmutu. nk zihnin beden
zerindeki stnl, iradenin (esas itibariyle) ihtiyalar, tep
kileri, bedenin reflekslerini kontrol altnda tutabilecei anlam
na gelir, irade bedenin yaamsal ilevlerini muntazam bir dze
ne tabi klabilir ve bedeni, arzularndan bamsz olarak, dsal
koullara gre ilemeye zorlayabilir.
Hepsinden nemlisi, iradenin stnl iktidar mekaniz
malarnn iselletirilmesini salar. Dolaysyla bedenin meka
nikletirilmesinin karl. Akln yarg. Engizisyon yesi, m
dr ve ynetici rolnde geliimidir. zynetim, kendi bedeni ve
hayat zerinde mlkiyet hakk, hukuk, sorumluluk gibi burjuva
znelliinin kkenleri ve bunun doal sonular olarak beUek ve
kimlik burada bulunur. Michel Foucaultnun ktidarn hukuksalsylemsel modelini eletirisinde tanmlad mikro-iktidarlarn
oalmasnn kkleri de burada yatar (Foucault 1977). Bununla
birlikte. Kartezyen model, ktidarn toplumsal beden boyunca
merkezsizletirilmesi ve yaygnlamasnn ancak ve ancak onun
kiide yeniden merkeziletirilmesi ve bylece de kiinin bir mikro-devlet olarak yeniden kurulmasyla mmkn olabileceini
gsterir. Dier bir deyile yaygnlaan ktidar vektrn -yani
ieriini ve amalarn- yitirmez, yalnzca bu amalarnn gerek
letirilmesinde Benliin ibirliini de salam olur.
Bu balam ierisinde Brian Easleanin ne srd tezi d
nebiliriz. Easleaye gre. Kartezyen dalizmin kapitalist snfa
salad en byk fayda, ruhun lmszlnn Hristiyan sa
vunusunu pekitirmesi ve ykc ierimlerle ykl Doal Byde
zmni olan ateizmi yenilgiye uratabilme ihtimalidir (Easlea
1980: 132 ve devam). Easlea, bu gr destekleyecek ekil
de, dinin savunusunun, zellikle de ngiliz versiyonunda Ruh
yoksa Tanrnn, Piskopos yoksa Kraln olmadn (a.g.e.:202)
214
Byk C aliban
asla unutmayan Kartezyenizmin temel konularmdan biri oldu

unu ileri srer. Easleanin argman ilgi ekici olmakla birlikte,
Descartesn dncesinin gerici unsurlar zerindeki vurgu
su, bizzat kendisinin ortaya atm olduu bir sorunun cevap
lanmasn imknsz klar. Newton fizii esrarengiz glerden
yoksun doal bir dnya inancn dattktan sonra ve hatta dini
hogrnn ortaya kmasndan sonra bile hkim dnya gr
n biimlendirmeye devam eden Kartezyenizmin Avrupada
ki etkisi neden bu denli gl olabilmiti? Kartezyenizmin st
ve orta snf arasnda bu derece popler olmasnn, Descartes
felsefesinin destekledii kendi kendinin efendisi olma progra
myla dorudan ilintili olduunu dndm sylemek isti
yorum. Descartesn sekin adalar iin, bu programn top
lumsal ierimleri, Kartezyen dalizmin meru kld insanlar
ile doa arasndaki hegemonik iliki kadar nemliydi.
zynetiminin geliimi (baka bir deyile, kendi kendini
ynetme, zgeliim) insann kendi bedeni ve hayat zerindeki
kontrol hakknn temel toplumsal iliki olarak varsayld ve di
siplinin artk yalnzca dsal zora dayanmad kapitalist sosyo
ekonomik dzenin temel bir gereklilii haline geldi. Kartezyen
felsefenin toplumsal nemi, ksmen bunun entelektel bir gerek
elendirmesini sunmu olmasndan gelir. Bu sayede, Descartesm
zynetim kuram, Doal Bynn etkin yann yenilgiye urat
makla birlikte onu telafi de eder. nk bycnn (yldz etkile
rinin ve uyumalarnn maharetle maniple edilmesine dayal)
ngrlemez gcnn yerine -uruna hibir ruhun feda edilme
sine gerek olmayan- yalnzca bedenin idaresi ve hkimiyet alt
na alnmasyla ve bunun bir uzants olarak da dier bedenlerin
idaresi ve hkimiyet altna alnmasyla yaratlan ok daha faydah bir g koyar. O halde Easleanin (Leibnizin dile getirdii bir
eletiriyi tekrar ederek) dedii gibi, Kartezyenizmin retilerini
pratik kurallara dkmekte baarsz kaldn, yani filozoflara -ve
hepsinden nemlisi tccarlara ve imalatlara- dnyann madde
sini kontrol etme abalarnda bu retilerden nasl yararlanabi
leceklerini gstermeyi baaramadn syleyemeyiz (a.g.e.:151).
Kartezyenizm kaidelerinin teknolojik bir tercmesini yap
makta baarsz olmusa da insan teknolojisinin geliimiyle
, l '
Caliban ve Cad
lgili ok deerli bilgiler sunmutur. Kendi kendini kontrol di

namiklerine dair salad kavray, bireyin hem efendi hem
de kle ilevi grecei yeni bir insan modelinin kuruluuna yol
amtr. Descartesn retisi, kapitalist i disiplininin gerek
sinimlerini bu derece iyi yorumlam olduu iin, 17. yzyln
sonuna gelindiinde btn Avrupaya yaylm, dirimselci bi
yolojinin ykseliine ve hatta mekaniki paradigmann giderek
gzden dmesine ramen ayakta kalabilmitir.
Onun insana ilikin grlerini ngiliz rakibi Thomas
Hobbesunkiyle karlatrdmzda bu zaferin nedenlerini ak
a grrz. Hobbesun biyolojik monizmi, Descartesm insan
kavramnn temelini oluturan maddi olmayan bir zihin ya da ruh
varsaymn ve bununla birlikte insan iradesinin kendini beden
sel ve igdsel belirlenimlerden bamsz klabileceini varsa
yan Kartezyen gr reddeder.^^ Hobbesa gre insan davran
kati doa yasalarn izleyen bir refleks eylemler btndr ve bi
reyi dur durak bilmeden bakalar zerinde iktidar ve hkimiyet
kurma abas iine srkler (Leviathan: 141 ve devam). Bylece
(farazi bir doa durumunda) herkesin herkesle sava ve mutlak
bir iktidarn zorunluluu, korku ve cezalandrma araclyla bi
reyin toplum iinde hayatta kalmasn gvence altna alr.
nk a d a le t, h a k k a n iy e t, tev azu , m e rh a m e t ve, z e t olarak ,
b iz e ne y a p lm a sn istiy o rs a k b a k a la rn a da onu yap m ak
g ib i doa y a s a la r, b u n la ra u y u lm a sn sa lay acak b ir g c n
k o rk u su o lm a k s z n , b iz i t a r a f tu tm a y a , k ib re, alm ay a ve
b e n z e r ey lere s r k le y e n d oal d u y g u larm za a y k rd r
(a.g.e..: 1 7 3 [ 2 0 0 5 :1 2 7 ] ) .
Bilindii gibi, Hobbesun politik retisi onu tehlikeli ve

ykc bulan adalar arasnda bir skandala neden olmu, bu
yzden ok istemesine ramen Kraliyet Derneine asla kabul
edilmemitir (Bowle 1952; 163).
Hobbesa kar. Kartezyen model hkim hale gelmiti, n
k Hobbesun modelinde tamamen devletin ellerine braklan
komuta ilevini bireysel iradeye atfeden Descartes model, top
lumsal disiplin mekanizmalarn demokratikletirme ynnde
ki etkin eilimi yanstmaktayd. Hobbesu eletirenlerin pek o
unun da belirttii gibi, kamusal disiplinin temelleri insanlarn
216
Byk Caliban
kalplerine atlmalyd, nk isel yasalarn yokluunda insanlar

kanlmaz olarak devrime srklenmekteydi (Bowleden alnt
1951: 97-98). Henry Moore da Hobbesta zgr irade, dolay
syla vicdan azab ya da rasyonel bir pimanlk yoktur, yalnzca
klc en uzun olann dedii olur diyerek hayflanr (Easleadan
alnt, 1980: 159). nsanlarn isyan etmelerini engelleyen ey
vicdanlarnn kendilerine gem vurmasdr... sulayan bir vicdan
kadar kat bir hkim, acmasz bir ikenceci yoktur; hibir dsal
yasa ya da kuvvet bundan daha gl olamaz, diyen Alexander
Rosa ise durumu daha ak bir ekilde ortaya koyar (Bowledan
alnt, 1952:167).
Yaad dnemde Hobbesun ateizmi ve materyalizmine
dnk eletiriler yalnzca dini kayglardan kaynaklanmyordu.
Onun bireyi ancak itahlar ve tiksintileriyle harekete geen bir
makine olarak gren bak, yalnzca Tanrnm suretinde yara
tlm insanolu kavramn ortadan kaldrd iin deil, ayn
zamanda sadece devletin demir yumruuna dayanmayan bir
toplumsal kontrol biiminin olanan ortadan kaldrd iin de
reddediliyordu. Hobbesun felsefesi ile Kartezyenizm arasndaki
en byk farkn bu olduunu dnyorum. Ancak Descartes
felsefesinin feodal unsurlarn ve zellikle de devlet iktidarnn
bir savunusu olarak (ierdii dier her eyle birlikte) Tanrnm
varln savunmasn vurgulamakta srar edersek, bu fark g
rlemez. Feodal Descartesa ayrcalk tanrsak, Hobbesta dini
unsurlarn (rnein, cisimsel olmayan tzlerin varl inanc)
ortadan kaldrlm olmasnn, aslnda, Hobbesun hi phesiz
kukuyla yaklat, kendi kendinin efendisi olmann Kartezyen
modelinde zmni olarak bulunan demokratiklemeye bir yant oldu
unu gremeyiz. ngiliz Sava esnasnda Priten mezheple
rin aktivizminin de kantlad zere, kendi kendinin efendisi
olma kolayca ykc bir neri haline gelebilirdi. Nitekim Pritenlerin kiinin davranlarnn ynetimini vicdanna brakma ve
kiinin vicdann hakikatin nihai yargc haline getirme ynn
deki arlar, mezhepilerin elinde radikalleerek kurulu otori
tenin anarist bir reddine dnmtr.^^ Kazclar, Ranterlar
rnekleri ve vicdann adna devletin yasasyla birlikto
zel mlkiyete de kar kan mekanik vaizlerin fkesi, Akla"
, l
Caliban ve Cad
bavurmann iki taraf keskin, tehlikeli bir silaha dnebilecei

konusunda Hobbesu ikna etmi olsa gerektir.
Kartezyen teizmi ile Hobbesu materyalizm arasndaki
atma, her ikisinin de karlkl asimilasyonu sonucunda za
manla zlecekti. Kapitalizmin tarihinde hep grld zere,
komuta mekanizmalarnn bireye yerletirilerek merkezsizletirilmesi, nihayetinde devlet iktidarnn merkezilemesi l
snde gerekletirilecekti. Bulunan bu zm ngiliz Sava
srasndaki tartmalarn terimleriyle ifade edecek olursak: ne
Kazclar ne Mutlakyet, bunlarn yerine her ikisinin iyi he
saplanm bir karm bu zm sunabilirdi. Buna gre, ko
mutann demokratiklemesi, kendi kaderini tayinde fazla ileri
giden ruhlara dzeni yeniden dayatmak zere tpk Newtonun
Tanrs gibi her daim hazr bekleyen bir devletin omuzlarna
braklacakt. Meselenin can alc noktas, kendisi de Kraliyet
Derneinin Kartezyen gr savunan bir yesi olan Joseph
Glanvil tarafndan ortaya konmutu. Glanvil, Hobbesla girdii
bir polemikte, esas meselenin zihnin beden zerinde kontrol
olduunu sylemitir. Ama bu sadece hkim snfn (par excellence zihnin) beden-proletaryay kontrol deil, ayn zaman
da ve bunun kadar nemli bir ey olarak, kiide kendi kendini
kontrol etme yetisinin gelitirilmesi anlamna geliyordu.
Foucaultnun da gsterdii zere, bedenin mekanikletiril
mesi yalnzca ortadan kaldrlmas gereken arzularn, duygula
rn ve davran biimlerinin bastrlmasn iermiyordu. Bu ayn
zamanda bireyde, bedene gre teki grnecek ve bylesi bir d
nmn vastas olacak yeni yetilerin geliimini de kapsyordu.
Dier bir deyile, bedenden bu yabanclamann rn, beden
den tam bir tekilik olarak alglanan ve onunla ebedi bir antagonizma iinde olduu dnlen, bireysel kimliin geliimiydi.
Bu teki-benin ortaya k ve zihin ile beden arasndaki ta
rihi atmann belirlenii, kapitalist toplumda bireyin douu
nu temsil eder. nsann kendi bedeniyle, ondan istenen sonula
r elde etmek amacyla, adeta deerlendirilecek, gelitirilecek ve
uzak tutulmas gereken yabanc bir gereklikmi gibi kar kar
ya konulmas, kapitalist i disipliniyle yorulan bireyin tipik bir
karakteristii haline gelecekti.
2 IK
Byk C aliban
Daha nce de iaret ettiimiz gibi, alt snflar arasnda z

ynetim ve z-disiplinin geliimi uzun bir sre bir speklasyon
konusu olarak kald. IS.yzylda ngilterede 160 suun idam
kapsamnda olduu (Linebaugh 1992) ve her yl binlerce halk
tan insann kolonilere yoUand ya da kadrgalara mahkm
edildii gerei gz nnde bulundurulduunda, halktan ne
kadar az z-disiplin beklendii anlalabilir. stelik halk akla
ancak anti-otoriter talepleri dillendirmek amacyla bavuruyor
du, nk halk dzeyinde kendi kendinin efendisi olmak top
lumsal kurallarn iselletirilmesinden ziyade kurulu otoritenin
reddi anlamna geliyordu.
Gerekten de 17. yzyl boyunca zynetim bir burju
va imtiyaz olarak kald. Easleanin de belirttii gibi, filozoflar
rasyonel bir varlk olarak insandan bahsettiklerinde aslnda
yalnzca st snf, yetikin ve beyaz erkeklerden oluan kk
bir elite gnderme yapmaktayd. nsanlarn byk bir ounlu
u, Descartesm otomatna benzer, nk herhangi bir akl y
rtme gcnden yoksundurlar ve bu yzden onlara sadece bir
metafor olarak insan denilebilir, diyordu Descartesn ngiliz
takipisi Henry Power (Easlea 1980:140).^^ st trden olanlar
ise, proleterlerin farkl bir rka mensup olduu konusunda hem
fikirdi. Onlarn korkudan pheye dm gzlerinde, prole
tarya vahi, barp aran ve her trl arla kamaya hazr
devasa bir hayvan ya da ok bal bir canavard (Hili 1975:18
ve devam; Linebaugh ve Rediker 2000). Bireysel dzeyde ise ge
leneksel kelime daarc kitleleri yalnzca igdleriyle hareket
eden canllar olarak tanmlyordu. Bu yzden Elizabeth dne
mi edebiyatnda, dilenci hep itahlyd, domuz gibi, kaba,
hiddetli ve takn szckleri alt snftan bahsederken dur
makszn yinelenen nitelendirmelerdi.
Bu srete beden btn natralist armlarn yitirmekle
kalmad, ayn zamanda bedenin belirli bir gereklii ifade etme
yen, ancak Akln egemenliine kar her trl engeli tanmla
yan, tamamen ilikisel bir kavram halini almas anlamnda, bir
heden-ilevi de kendini gstermeye balad. Buna gre, proletar
ya bir beden haline gelirken beden de proletarya, zellikle
de zayf, irrasyonel dii (Hamletin diyecei gibi, iimizdeki ka
Caliban ve Cad
dm) ya da vahi Afrikal haline geldi ve sadece snrlandrma

ileviyle, yani Akldan bakal ile tanmlanarak isel ykcl
n bir znesi olarak ele alnd.
Yine de bu devasa hayvana kar balatlan mcadelenin
tek muhatab alt trden insanlar olmad. Egemen snf bu
mcadeleyi kendi doa durumuna kar yrtt savaa da
iselletirmiti. Daha nce grdmz zere, burjuvazi de en
az Prospero kadar, karanlklardan gelen bu mahlukun [kendi
lerine] ait olduunu, yani Calibanm kendilerinin bir paras ol
duunu kabul etmek zorundayd (Brovm 1988; Tyllard 1961:3435). Bu farkndalk 16. ve 17. yzyln edebi retimine de yaylr.
Kullanlan terminoloji olduka anlamldr. Descartesm takipi
si olmayanlar dahi, bedeni her daim kontrol altnda tutulmas
gereken bir hayvan olarak grmektedirler. Bedenin igdleri,
ynetilmesi gereken tebaa ile karlatrlrken, hisler akl
yrten ruh iin bir hapishane olarak grlr. Andrew MarveU
Ruh ve Beden Arasndaki Diyalog adl iirinde u soruyu sorar:
K im d irile ce k bu zin d an d an peki,
Ruh m u, onca yolla e sir edilen?
K em ik ten s nglerle p ran g alan m
D uruyor a y ak ta, ellerin d e kelepe
te bu rad a b ir Gzle k r olm u
O rda ise b ir K ulam ta m ta m la rn d a n sar
B ir ru h a s l duruyor, zin cirlen m i
Sinirlerinden ve dam arlarndan sanki (H illden alnt, 1964b ; 3 4 5 )
Pritenler arasnda Deccalm hepimizin iinde barnd fik

ri hkim olmaya balarken, itahlar ve akl arasndaki atma
Elizabeth dnemi edebiyatnn temel bir meselesi haline geldi
(TiUyard 1961: 75). Bu arada, orta trden olanlar arasnda yay
gnlaan eitim ve insann doas zerine tartmalar, beden/
zihin atmas etrafnda ekillenirken insanlarn iradi zneler
mi yoksa gayri iradi zneler mi olduu sorusunu ortaya att.
Ama bedenle yeni bir ilikinin tanmlanmas yalnzca ide
olojik bir dzlemde gereklemedi. Pek ok pratik, gndelik
hayatta bu alanda meydana gelen derin dnmlere iaret
eder gibi grnmeye balad: atal bak kullanm, plaklktan
utan duyulmas, kiinin nasl gleceini, yryeceini, hapra
220
Byk C aliban
can, masada nasl davranacan ve ne kadar ark syleyece

ini, aka yapacan ve oyun oynayacan dzenlemeye abala
yan grg kurallar nm ortaya k (Elias 1978; 129 ve deva
m)... Birey giderek bedeninden ayrtrlrken, beden de sanki
bir dmanm gibi srekli bir gzlem altna alnd. Beden korku
ve tiksinme uyandrmaya balad. nsan bedeni pisliklerle dolu
dur diyen Jonathan Edwards aslnda bedenin boyunduruk alt
na alnmasnn gndelik bir pratik haline geldii Priten yaan
tnn tipik bir tutumunu sergiliyordu (Greven 1977: 67). Hep
sinden irendirici olansa, insanlar kendi hayvanilikleriyle
dorudan yzletiren bedensel ilevlerdi. Gnlnde, bir gn
bir duvarn dibine ierken ayn eyi bir kpein de yaptn g
rnce kendini ne kadar aalanm hissettiini yazan Cotton
Mathera bakalm:
Bu lm l haliyle in san o lu n u n ne kad ar da a lak ve adi b ir
ey olduunu dndm . D oal g e rek sin im le rim iz b izi n a sl
da alaltp kp ek lerle b ile ayn seviyeye dryor... te bu
yzden ne zam an T a b ia tn G e rek sin im le rin i k a rla m a k iin
d av ran acak o lsam bunu A klm d a k u tsal, yce, ila h i b ir d n
ce o lu tu rm a n n b ir frs a tn a d n t rm ey i g n d elik b ir ib a
d et sayyorum {D iary).
Dnemin tbbnn dk analizine duyduu o muazzam tut

kuyu da -bu analizden bireyin (ayplar ve erdemleri) psikolo
jik eilimlerine ilikin ok eitli karmlar yaplyordu (Hunt
1970: 143-46)- bedenin bir pislik ve gizli tehlikeler deposu ol
duu ynndeki bu anlaya dayandrmak gerekir. Ak ki insan
dksyla ilgili bu taknt ksmen orta snfn bedenin retken
olmayan ksmlarndan duymaya balad tiksintiyi yanstr.
Dklarn sadece basit bir atk olarak grlmeyip lojistik sorun
lar da yaratmaya balad kent ortamnda, bu tiksinti daha da
derinleti. Ancak bu takntnn arkasnda, burjuvazinin beden
makinesini eylemekten alkoyacak ve emek harcanrken l
zaman yaratacak her trl unsurdan arndrma, onu dzene
sokma ihtiyac da okunabilir. Dknn bu kadar analiz edilmesi
ve alaltlmasnn nedeni, bedende bulunduuna inanlan, insa
nolunun btn sapkn eilimlerinin isnat edilebilecei kt
huylarn bir semboln oluturmasdr. Pritenler iin, dk
221
Caliban ve Cad
1ar insan doasnn yozlamlnn grnr bir iareti, sava

lmas, zapt edilmesi ve defedilmesi gereken bir nevi ilk gnah
haline gelmiti. Bu yzden ocuklarn ya da cinlilerin iindeki
ktlkleri defetmek iin mshil, kusturucu ilalar ve lavman
kullanlrd (Thorndike 1958: 553 ve devam).
Bedeni en mahrem yerlerinden fethetme ynndeki bu
takntl abann ayns, yine bu yllarda burjuvazinin, proletar
yayla bir tuttuu, yabanc, tehlikeli ve retken olmayan varlk
lar fethetme -buna koloniletirme de diyebiliriz- tutkusunda
da grlebilir. nk proleter, zamann byk Calibandr. Pro
leter, o bal bana ham ve sindirilmemi olan maddi varlkt,
Pettynin devletin ellerine teslim edilmesini nerdii, devletin
de ihtiyat gstererek iyiletirmesi, ynetmesi ve kendi menfaa
ti iin ekillendirmesi gerekendi (Furniss 1 9 57:17 ve devam).
Proletarya, tpk Caliban gibi, tiksindirici atalet ve ayya
lk canavarlar bata olmak zere, toplumsal bedende gizlenen
btn kt huylar temsil etmekteydi. Efendilerinin gznde
proletaryann hayat, tam bir eylemsizlik kadar her daim cokun
bir ayaklanma halinde patlamaya hazr, dizginlenemez bir tutku
ve n alnamayan bir fanteziydi. Hepsinden nemlisi, prole
tarya disiplinsizlik, verimsizlik, iradesizlik ve dorudan fiziksel
tatmin hevesiyken; topyas da ie adanm bir hayat srmek
yerine evlerin ekerden, rmaklarn stten yapld ve insann
istedii her eyi kln kprdatmadan elde edebilmesinin yan
sra yiyecek ve iecek iin de para ald TembeUik Diyarnda
{Land ofCockaigne) keyif atmakt (Burke 1978; Graus 1987)^
B ir saat
D elik siz b ir uyku
A lt fra n k g e tiriy o r
B ir sa lam d em len m ekse
Eder b ir tab an ca;
Ne h a rik a b ir lke b u ras,
Gnde on fra n k g etiriy o r
G zel b ir sev im e (B urke: 1 9 0 )
Hayat uzun bir karnaval olarak tahayyl eden bu tembel

varl, yorulmak bilmeyen bir iiye dntrme fikri umut
suz bir giriim gibi grnm olmaldr. Bu giriim, komuta
222
Byk C aliban
etmedeki ataletin arzusuzlua ve zerk iradeye, vis eroticanu\

vis lavoritivaysL dnecei, ihtiyacn sadece bir eksiklik, yokluk
ve sonsuz bir yoksunluk olarak hissedilecei ekilde, tam mana
syla dnyay alt st etmek anlamna geliyordu, ama elbette
tamamen kapitalist bir tarzda.
Bylece bedene kar yrtlen bu sava, kapitalist gelii
min erken aamasnn ayrt edici bir nitelii haline geldi ve farkl
ekillerde gnmze kadar srd. Bedenin mekanikletirilmesi,
yeni Doa Felsefesinin bir projesi ve devletin rgtlenii ile il
gili ilk denemelerin de odak noktas haline geldi. Cad avndan
Mekanik Felsefenin speklasyonlarna ve Pritenlerin bireysel
yetenekleri ortaya karmak iin srdrdkleri titiz aratrma
lara ilerlersek, sosyal yasalar, dini reform ve evrenin bilimsel
rasyonalizasyonunun grnte farkl yollarnn nasl da tek bir
bala birbirine balanm olduunu grrz. Bu ba da btn
gleri yeniden ynlendirilerek emek gcnn geliimine ve
oluumuna tabi klnmas gereken insan doasn rasyonelle
tirme giriimidir.
Grdmz gibi, bu srete beden gittike politikleti, do
allndan karlarak toplumsal disiplinin en d snr, teki
olarak yeniden tanmland. Bylece bedenin 17. yzylda dou
u bir yandan onun sonunu da belirledi, nk beden kavram
artk belli bir organik gereklii ifade etmekten ziyade, snf ili
kilerinin ve bu ilikilerin insani smrnn haritasnda belirle
dii, srekli yer deitiren ve yeniden izilen snrlarn politik
gstereni haline geldi.
S on notlar
1
Prospero yeni [bir] insandr. Shakespeare, didaktik bir tarzda, onun ta

lihsizliini by kitaplarna duyduu ar meraka balar. Sonunda gc
n artk byden deil, tebaasn ynetm ekten alaca kendi krallnda
daha etkin bir hayat srmek adna bu meraktan vazgeer. Ancak srgne
gittii adadaki faaliyetleri bile, gcn byl bir asa yerine, uzak kolo
nilerdeki pek ok Calibann kleletirilerek kazanld, yeni bir dnya
dzeninin bir n figrn oluturur. Presperonun Caliban smrmek
amacyla idare etm esi, tebaasn almaya zorlamak iin hibir ikence
den ve eziyetten geri durmayan gelecekteki plantasyon efendisinin rol
nn bir ngrsn sunar.
Her insan kendisinin en byk dman, bu yzden de cellddr
der Thom as Brown. Pascal da P en seed e nsan n iinde akl ve tut
223
C aliban ve Cad
ku lan arasnda bir sava yaanm aktadr. Keke tutkular olm akszn
akl olsayd... ya da akl olm adan tu tkular olsayd... Ama ite ikisine
de sahip olan insan, artk huzur iinde kalam az... Bu yzden her daim
kendi iinde blnm tr ve kendiyle kartlk iindedir (P ensee, 4 1 2 ;
1 3 0 ). Elizabeth dnemi edebiyatnda Tutkular/Akl atm as ve in
san m ikrokozm osu ile beden politikas arasndaki benzem e
iin bkz. Tiliyard (1 9 6 1 : 7 5 -7 9 ; 9 4 -9 9 ).
Bacondan Lockea kadar 16. ve 17. yzyl felsefesinin ana temalarndan
olan dilin reformasyonu Joseph Glanvili de megul etm itir. Glanvil
Vanity o f Dogm atizing (1665) adl eserinde Kartezyen dnya grne
yaknln belirttikten sonra, ak seik varlklar tanmlamaya uygun
bir dili savunur (Glanvil, 197 0 ; xxvi-xxx). S. M edcalfm Glanvilin eserine
yazd nszde zetledii gibi, byle bir dnyay tanmlayacak olan dil
matem atie olduka benzeyecek, evrensellik ve netlik asndan zengin
bir kelime hzinesine sahip olacak, kendi mantksal yapsna uygun bir
evren resmi izecek, zihin ile madde, znel ile nesnel olan arasndaki far
k kesin bir ekilde belirleyecek, bilme ve tanm lam a biimi olarak metafordan kanacakt, nk m etafor evrenin kesin bir ekilde birbirinden
ayr varlklardan olumad ve bu yzden de tamam en birbirinden ayr
terimlerle ifade edilemeyecei varsaymna dayanr (a.g.e.;xxx).
M arx emek gcnn zgrlemesi tartm asnda, kadn ve erkek iile
ri birbirinden ayrt etmez. Yine de bu srecin tanm nda eril olana bal
kalnm asnn bir nedeni vardr. O rtak alanlardan zgrletirilen kadn
lar cretli emek pazarna ynlendirilm emitir
Kutsal baheden ayrlma ihtimalinden korkan Havvaya demin cevab
Emeimle kazanmalym ekmeimi/ Ne zarar var bunun? Tembellik et
mek daha kt/ alr kendime bakarm olmutu (Paradise Lost, 105456. dize, S.579).
Christopher Hillin de iaret ettii gibi, cretli emek 15. yzyla kadar
kazanlm bir zgrlk olarak grlebilirdi. nk halen o rtak alan
lara ulaabilen insanlar tam am en crete bam l deillerdi. Ancak 16.
yzyln sonundan itibaren cret karlnda alanlar mlkszletirildi; stelik iverenler cretlerin yalnzca tam am layc olduunu iddia
ederek bu cretleri en dk seviyede tutuyorlard. Bu yzden cret
karlnda almak toplum sal merdivenin en alt basam ana dmek
anlam na geliyordu; insanlar da byle bir talih ten kanm ak iin elle
rinden geleni yapyordu (Hili, 1 9 7 5 ; 2 2 0 -2 2 ). 17. yzyla gelindiinde
cretli em ek hl bir eit klelik olarak deerlendiriliyordu. yle ki
Dzleyiciler, kendi tem silcilerini seebilecek kadar bam sz olmadk
larn dndkleri cretli iileri, oy hakkndan yoksun brakmlard
(M acpherson 196 2 : 1 0 7 -5 9 ).
1 6 2 2 ylnda I. Jam es Thomas Mundan lkenin iinde bulunduu eko
nom ik krizin nedenlerini aratrm asn istediinde, Mun raporunun so
nunda ulusun sorunlarn ngiliz iilerinin ataletine balad. zellikle
de sigarasn tttrm e, esrar ime, ziyafet ekme, kavga etm e ve tem
bellik edip zamann zevk-i sefayla geirme gibi genel bir czamdan dem
22-1
Byk C aliban
8
9
10
11
12
13
vurmaktayd. te bu hastalktan dolay ngiltere zamann endstriyel

Hollandas karsnda rekabet etm ekte glk ekiyordu (Macphersoi
1 9 6 2 :1 0 7 -5 9 ).
(VVright 1960: 8 0 -8 3 ; Thomas 197 1 ; Van Ussel 197 1 ; 25 -9 2 ; Riley 1973;
19 ve devam; Underdovvn 198 5 : 7-72).
Alt snflarn (zamann jargonunda alttakiler, aa trden olanlar)
hkim snf zerinde yaratt korku, Social England Illustratedd a (1903)
anlatlan u hikyeden de anlalabihr. 1 5 8 0 ylnda Francis Hitchcock
ngiltereye Yeni Yl Hediyesi isimli brorde lkenin yoksullarnn do
nanmaya alnmasn nerir. Yoksul insanlar... isyanlara destek olmaya
ya da bu soylu lkeyi fethetm ek isteyenlere katlmaya meyillidir... as
kerleri ya da savalar zenginlerin servetine ynlendirebilirler. nk
pekl parmaklarn uzatp, ite orada, bakn urada, onun falancas
var diyerek servetleri iin pek ok varlkl insan katledip onlar ehitlik
m ertebesine ulatrabilirler. Ancak Hitchcockun nerisi ngilterenin
yoksul insanlar donanmaya alnrlarsa ya gemileri alar ya da korsan
olurlar denilerek reddedilmiti {Social England Illustrated 190 3 : 85-86).
Eh F. Heckscher, En nemli kuramsal ahmas olan A Treatise o fT a x es
and Contrihutionstu (1662) Sir William Petty her tr cezann yerine
zorunlu almann konmas gerektiini nerm itir. nk bu sistem
emei ve toplumsal serveti artracaktr diye behrtir. Neden (diye sorgulamtr) mflis hrszlar lm cezasna arptrlmak yerine kle olarak
kuUamlmyorlar? Kle olduklar iin, az bir cret karlnda, doalar
nn el verdii kadar ok altrlabilirler. Bylece devletimizden bir insan
eksileceine ona iki kii kazandrm oluruz. (Heckscher 196 2 , 11:297).
Fransada Colbert, Adalet Mahkemesine olabildiince fazla suluyu ka
drgada alma cezasna arptrm asn em retm iti, bylece devlete de
lazm olan bir birlik oluturulabilirdi (a.g.e. 298-99).
D escartesm lmnden on iki yl sonra L'Homme de R ene D escartes
(1664) adyla baslan Treatise on Man (Traite de l H om m e) D escartesn
olgunluk dneminin balangcna tekabl eder. Bedenin niteliklerini
Galileonun fiziine bavurarak aratran Descartes, btn fizyolojik i
levleri hareket halindeki madde olarak aklamaya almtr. Descartes
Treatise'in sonunda, Bu makineye atfettiim btn ilevlerin... organla
rn eilimlerinden doal olarak kaynaklandn...gz nnde bulundur
manz istiyorum, tpk bir saatin ya da baka bir otom atn hareketleri
nin denge arl ve arklarnn dzenleniinden kaynaklanmas gibi
(Treatise: 113).
Tanrnn deme onu beUi bir arya uygun hale getirm ek iin zel
yetenekler bahettii fikri Priten bir ilkeydi; kendisi iin tasarlanm
olduumuz bu ary zebilmek adna kendi kendimizi olduka titiz
bir ekilde aratrmam z gerekiyordu (Morgan 1966: 72; Weber 1958: 4 7
ve devam).
Giovanni Ferrarinin de gsterdii zere 16. yzyl Avrupasnda ana
tom i aratrm alarnn sunduu belli bah yenihklerden biri de bedenin
kesilip paralanmasnn, tiyatro perform anslarnda uygulananlara ben
21'-'
Caliban ve Cad
14
15
16
17
18
19
220
zer kurallara tabi bir kamusal seremoni olarak rgtlendii anatom i

tiyatrosudur: talyada ve dier lkelerde, kamusal anatom i dersleri
modern zamanlarda kendilerine zel olarak ayrlm alanlarda gerek
letirilen ritel seremonilere dnt. Bu derslerin belli bal zellikleri
gz nnde bulundurulduunda tiyatro performanslaryla benzerlikleri
derhal grlebilir: derslerin farkl blmlere ayrlmas... belli bir giri c
reti verilmesi, seyirciyi elendirmek iin mzik kuOanlmas, katlm cla
rn davranlarn ve retim e dnk uygulamalar dzenleyen kurallar
konmas gibi. Hatta W.S.Hecksacher, pek ok genel tiyatro tekniklerinin
kamusal anatom i dersleri gz nnde bulundurularak tasarlandn id
dia eder (Ferrari 198 7 : 82-83).
Mario Galzignaya gre, 16 yzylda anatom inin harekete geirdii epistem olojik devrim mekaniki paradigmann domasn salamtr. Mikrokozmos ve makrokozmos arasndaki ba koparan ve bedeni hem ayr
bir gereklik hem de bir retim alan, Vesaliusun deyimiyle bir fabrika
{fahrica)" olarak konumlandran ey ite bu anatom ik coupureAr.
Passions o f t h e Sonldu (VI. Madde) Descartes canl ve l beden arasn
daki fark en aza indirir: .. .yaayan bir adamn bedeni ile l bir adamn
bedeni arasndaki fark, kurulu olan ve hareketlerinin cisimsel ilkesini
kendi iinde tayan bir saat ya da baka bir otom at (yani kendi kendine
hareket eden bir makine) ile... ayn saatin ya da makinenin krldnda
ve bylece hareket prensibi ilerliini yitirdiindeki durumu arasndaki
fark kadardr (Descartes 197 3 , Cilt I. a.g.e.)
Bu balamda, 16. ve 17. yzydn Doal Bysnde bycnn kendisini
evreleyen dnyay etkileyebilmesini ve yalnz kendi bedenine deil, di
er bedenlere de salk veya hastalk getirebilm esini salayan gl bir
kuvvet olarak grlen hayal gcne (v's im ag in ativ a) kar yrtlen
saldr zellikle nem tam aktadr (Easlea 1980: 9 4 ve devam). Hobbes,
L ev iath arim bir blmn hayal gcnn, hafzadan pek de farkl ol
mayan, yalnzca alg nesnelerim izin ortadan kalkmasyla yava yava
zayflayan bir du)m kayb olduunu gstermeye adamtr (I. Ksm, 2.
Blm); Sir Thomas Brovmeun Religio M edici'sinde de hayal gcnn bir
eletirisine rastlanlr (1642).
Hobbes yle der: nsan herhangi bir eyi...belirii bir yerde alglayabilir
ancak. Herhangi bir ey de ayn anda tmyle bir yerde ve tmyle baka
bir yerde olamayaca gibi, iki veya daha fazla ey ayn anda tek ve ayn
yerde o\am az.(Leviathan: 72 [2005: 33]).
Szde bilimsel zgrln ilk savunucularndan biri olan, ahmalar
adalarnn gznde olduka tehlikeli bir skeptisizm barndran dok
tor Sir Thomas Browne da cad avnn destekilerindendi (Gosse 1905:
25). Thomasn Brovvne kendi mdahalesi olmasa daraacndan kurtu
lacak olan iki kadnn cad olarak sulanmasndan bizzat sorumludur
(Gosse 190 5 : 147-49). Bu davann ayrntl incelemesi iin bkz: Gilbert
Geis ve Ivan Bunn (1997).
16. yzyl Avrupasnda anatom inin gelitii her lkede, idam edilenlerin
cesetlerinin anatom i aratrmalarnda kullanlmasna izin veren kanun-
Byk Caliban
20
1ar yrrle sokulmutu. ngilterede 1565 ylnda I. Elizabethin le

rIh edilen sulularn cesetlerine el koymalarna izin vermesiyle Fizikiler
Koleji de anatom i alanna girm itir (OMalley 1964). 16. ve 17. yzyl
Bolognasmda yetkililerle anatom istlerin ibirlii iin, bkz. Giovanna
Ferrari (s. 59, 60, 64, 87-8). Burada Ferrari yalnzca idam edilenlerin de
il ayn zamanda hastanede lenlerin en aalk olanlarnn da anatomistlere ayrldn belirtir. Hatta bir defasnda, bir retim grevlisinin
talebiyle mebbet hapis cezas idama evrilmitir.
D escartesm ilk biyografisini yazan Msy Adrien Baillet, 1 6 2 9 yhnda
Treatise o f Man kitabnn hazrhk aamasnda Descartesm Amsterdamda
her gn ehrin kasaplarn ziyaret ederek hayvanlarn uzuvlarnn kesi
mine bizzat katldn anlatr: ... kendi tasarm nn uygulamasna ana
tom i alarak balam t. Amsterdamda geirdii kn tamam n bu a
lmaya adamt. Peder M ersennee, bu konu hakknda bilgi sahibi olma
hevesi yznden, hayvanlarn nasl kesildiini izlemek iin neredeyse
her gn bir kasab ziyaret ettiini ve bylece daha geni bir zamanda
incelemek istedii hayvan organlarn evine gtrmesine izin verildiini
itiraf etm iti. Bundan sonra ziyaret ettii dier yerlerde de en ufak bir
utan duymadan ya da konumundan utanmadan, kendi iinde masum
olan ve olduka faydal sonular verebilecek bu almaya devam etti. Bu
yzden onu suluymu gibi gstermeye alan ve hakknda domuzlarn
nasl ldn grmek iin kylere gidiyor diyen baz kt niyetli ve ks
kan kiilerle eleniyordu... Vesaliusun ve anatom i zerine yazan dier
nl yazarlarn eserlerine bakm aktan da geri kalmyordu. Ama farkl tr
hayvanlar bizzat kendisi keserek ok daha kesin bilgilere ulaabiliyordu
(Descartes 1972: xiii-xiv).
1633 ylnda M ersennee yazd bir mektubunda Descartes yle der:
u sralar hangi ksmn hayal gc ya da hafzaya ait olduunu akla
yabilmek iin farkl ha 3rvanlarm kafalarnn anatom isi zerine alyo
rum ... (Cousin Cilt IV: 255). Ayrca 20 Ocak tarihli bir mektubunda bu
cerrahi deneylerin ayrntlarna da girer: Bu canl hayvann kesimi sra
snda kalbin ucu denilen ksm n da kestim (a.g.e. Cilt VII: 350).
Son olarak 1 6 4 0 Hazirannda, kendisine ruhlar yoksa hayvanlarn
nasl olup da ac duyabildiklerini soran M ersennee cevaben Descartes,
onlarn kesinlikle ac duymadklarn, nk acnn ancak anlama yetisi
nin sonucu olduunu ve hayvanlarn bundan yoksun olduklarn syler
(Rosenfield 196 8 : 8).
Bu aklama, D escartesm bilimsel bak asna sahip adalarnn
hayvanlarn paralara ayrlma ilemi srasnda katlandklar acya kar
duyarlln iyice azaltm t. Ayn ekilde Nicholas Fontaine hayvan
otom atizm ine olan inancn Port Roysdde yaratt atm osferi yle tarif
eder: O tom at fikrinden bahsetm eyen tek bir kii bile yoktu neredeyse...
Kpekleri tam bir kaytszlk iinde dvyor, hayvanlar ac ekiyor diye
onlara acyanlarla dalga geiyorlard. Hayvanlarn saat olduunu sy
lyorlard, vurulunca kardklar ses dokunduunuzda kk bir telin
kard sesten farkszd, ama bedenleri tam am en hissizdi. Zavall hay
227
C aliban ve Cad
21
22
23
24
228
varlan drt ayaklarndan duvara aktktan sonra, muazzam bir tartm a

konusu haline gelmi olan kan dolamn grebilmek iin kesiyorlard.
(Rosenfield 1968: 54).
D escartesn hayvanlarn m ekanik doas zerine retisi aslnda or
taalardan 16. yzyla kadar hkim olan hayvan kavrayn alt st
etm iti. ncesinde hayvanlar olduka gelim i bir hayal gcne, h a t
ta konum a yeteneine sahip zeki, sorum luluk sahibi canllar olarak
grlyordu. Edward W esterm arckn ve daha sonra E sth er Cohenin
de b elirtti i zere, Avrupann pek ok kentinde hayvanlar yargla
nyor ve zam an zam an iledikleri sulardan tr insanlarn gz
nnde cezalandrlyorlard. Kendilerine bir avukat veriliyor ve b
tn bir prosedr -dava, cezalandrm a, infaz- her form alitesine kadar
yerine getiriliyordu. rnein 1 5 6 5 ylnda Arles k en tin in vatand ala
r ekirgelerin kentlerind en srlm esini istediler, bir dier rnek tey
se m ahalleyi istila eden ku rtlar aforoz edildi. Son hayvan davas 1 8 4 5
ylnda Fransada gerekletirildi. Com purgatio (sulularn tank larn
yem iniyle akland bir ortaa hukuku uygulamas - y.n.) iin hay
vanlarn m ahkem ede ahitlii kabul ediliyordu. C inayetten sulanan
b ir adam mahkem ede kedisi ve horozunun ahitliinde masum oldu
una yem in e ttik te n sonra serbest brak lm t (W esterm arck 1 9 2 4 ;
2 5 4 ve devam; Cohen 1 9 8 6 ).
Hobbesun ark-mekanist perspektifinin aslnda bedene Kartezyen gr
ten ok daha fazla g ve dinamizm atfettii ne srlmtr. Hobbes,
D escartesn dalist ontolojisini, zellikle de zihnin maddi ve bedensel
olmayan bir tz olduu fikrini reddeder. Beden ve zihni btncl bir devamhlk olarak gren Hobbes, zihinsel ilemleri fizie ve fiziksel ilkelere
dayandrr. Ancak zdevinimini reddettii iin ve bedensel deiimleri
bir aksiyon-reaksiyon mekanizmasna indirgedii iin, en az Descartes
kadar, insan organizmasn glerinden arndrr. rnein duyusal alg
lar, Hobbesa gre birer aksiyon-reaksiyon rndr. Dsal nesneden
gelen atomik tepkiye duyu organlarnn gsterdii direncin bir sonucu
dur; hayal gc ise zayflayan duyumdur. Akl da hesap yapan bir maki
neden baka bir ey deildir. En az D escartesta olduu kadar, Hobbesta
da bedenin ilevleri mekanik nedensellik terimleriyle anlalr ve cansz
maddelerin dnyasn dzenleyen evrensel yasaya tabidirler.
Hobbesun B ehem othta. hayfland gibi: ncil ngilizceye tercme edil
dikten sonra, ngilizce okuyabilen herkes, her erkek ve kz ocuu gn
de birka blm olmak zere Kutsal Kitab bir iki kere okuyunca, yce
Tanryla konutuunu ve onun sylediklerini anladn sanmaya bala
d. Bylece Reformasyon Kilisesine, rahiplere, papazlara gsterilen sayg
ve itaat bir tarafa kaldrld. Her adam dinin yargc ve bir Kutsal Kitap
yorumcusu haline geldi (s .l9 0 ).
Hobbes ayrca bir sr insann mekanik vaizleri dinlemek iin kendile
rine yaplan ary unutup mahallelerinin ve kentlerinin dna ktkla
rn ekler (s. 194).
Gerrard W instanleynin New Law of Righteousness (1649) buna bir
Byk C aliban
25
26
rnek tekil eder. Burada en kt hretli Kazc sorar: Akln dn

yay insanlarn bir ksmnn antalarn ve ahrlarn doldurduu, dier
lerinin ise yoksulluktan perian olduu bir yer haline mi getirdi? Akln
, bakalarndan bor aldn geri verecek bir bollua sahip olmad
nda, alacaklsnn bu borluyu hapishanelere tkm asn, bir hcrede
bedenini ala mahkm etm esini mi salk veriyor? Akln , insanln
bir ksm nn ayaklarna dolanmasn diye geri kalanlar ldrmesini, as
masn m salk veriyor? (VVinstanley 1 9 4 1 :1 9 7 ).
Alt snflarm insanlndan duyulan bu phenin. Kartezyen meka
nizmin ilk eletirileri arasnda sadece ok aznn D escartesn mekanik
insan bedeni grne kar kmasnn nedeni olabileceini dnme
mek elde deil. L.C. Rosenfieidin belirttii zere, btn tartm ann en
tuhaf yanlarndan biri ite budur. Bu ilk dnemde hayvan ruhunun ateli
savunucularnn hibiri insan bedenini mekanizmin zehrinden koruma
ya yeltenmedi (Rosenfield 1968: 25).
F. Graus (1967) yle diyor: Cockaigne ad ilk defa 13. yzylda ortaya
km tr {Cucaniensis muhtemelen Kuckend en trem iti) ve ilk olarak II.
Edward zamannda bir ngiliz m anastr hicvinde getiine gre, parodi
de kullanlm olmahdr (Graus 1967: 9). Graus ortaada kullanlan an
lamyla Harikalar Diyar ile modern topya kavram arasndaki farklar
u ekilde ortaya koymutur: Modern zamanlarda ideal dnyann ina
edilebilirliinin arkasndaki tem el fikir. topyada hatalarndan arn
m ideal varlklarn bulunmas gerektiidir. topyadakiler adaletleri ve
zeklaryla gze arparlar... Buna karlk ortaalarn topya gr,
olduu haliyle ve arzularn gerekletirm enin peinde koan bir varlk
olarak insandan balar (a.g.e.: 6).
P ieter Bruegel, L and o f Cockaigne (1567)
22')
Caliban ve Cad
rn e in Cockaignede {Schlaraffenland), bolca yiyecek ve iecek mevcut

tur, kiinin makul bir ekilde beslenm ek gibi bir arzusu yoktur, tpk
gndelik hayatta insanlarn yapmak iin yanp tututuklar gibi, yalnzca
oburluk etm ek ister; Bu Cockaignede... kadnlarn ve erkeklerin yal
olarak girip genleip gzelleerek ktklar bir genlik pnar da vardr.
Daha sonrasnda hikye, ideal bir hayat fikrinin yansmas olarak, di
lek m asas (bir Grimm masalna gnderme - y.n.) edasyla devam eder
(Graus 196 7 : 7-8).
Dier bir deyile, Cockaigne ideali herhangi bir rasyonel ema ya da iler
lem e fikrine dayanmaz, daha som uttur, oka ky koullarn tem el
alr ve modern zamanlarda daha teye gtrlemeyecek, mkemmel
bir tablo izer (Graus a.g.e.).
230
Byk C aliban
Lucas Cranach. Genlik Pnar.
2.U
J a n L ay ken A n ne H en dricksin 1 5 7 1 deA m sterdam 'da cadlktan

y a klara k idam .
A v r u p a d a B y k C a d i A v
inansz, korkusuz, uyumsuz, kusurlu bir yaratk.

-17. yzyl Fransasnda kadnlarla ilgili bir deyi
st taraflar kadndr onlarn ama alt taraflar hayvandr; bel
lerinden yukars tanrlarndr ama aas eytann maldr...
Cehennem, zulmet, kkrt kuyular, alev alev ateler, kaynar
sular, pis kokular hep, hep oradadr...
-Shakespeare, Kral Lear, [1992:129]
Teninizin yumuaklyla bizleri byleyen gerek srtlanlars
nz siz. Ahmaklk edip elinize dtmzde, atlarsnz st
mze. Bilgeliin hainleri, sanayinin ba engelisiniz... Erdemin
nndeki en byk engel, bizi her trl kepazelie, kfirlie ve
felakete iten drtsnz... Siz Aptallar Cenneti, bilge adamn
Vebas ve Tabiatn Byk Yanlsnz...
-VValter Charleton, Ephesian Matron, 1659
233
C aliban ve Cad
Giri
Proletarya tarihinde cad avna nadiren deinilir. eytana
tapnma sulamasnn misyonerler ve Yeni Dnya fatihleri ta
rafndan yerli nfuslara boyun edirmek iin kullanld gz
nnde bulundurulduunda, bugne kadar Avrupa ya da dnya
tarihinin en ihmal edilmi olgularndan biridir cad avlar^.
Belki de tarihilerin bu soykrma bu derece ilgisiz kalma
larnn nedeni Avrupada kurbanlarn ounun kyl kadnlar
olmasdr. Bu ilgisizlik su ortaklyla el ele gitmitir, nk
cadlarn tarihin sayfalarndan silinmesi, kazklara oturtula
rak fiziksel olarak yok edilmi olmalarn nemsizletirmi,
bir folklor rn olarak deilse bile olduka nemsiz bir olgu
olarak grlmesine neden olmutur.
Cad av zerine alanlar bile (gemite neredeyse tama
m erkekti) genellikle 16.yzyl demonologlarnm varisleriy
di. Cadlarn yok edilmesini ho karlamamakla beraber, pek
ou onlar halsinasyonlara kaplan zavall ahmaklar olarak
resmetmekte srarcyd. Bylelikle grdkleri zulm, komuluk
balarn glendirmeye yarayan bir sosyal terapi sreci ola
rak aklanabiliyor (Midelfort 1972:3) ya da tbbi terimlerle bir
panik, lgnlk ve salgn gibi tanmlanabiliyordu. Bunla
rn her ikisi de cad avclarn temize karan ve iledikleri suu
politik olmaktan karan nitelendirmelerdi.
Cad avna akademik yaklamlarda kadn dmanlna
varan pek ok rnek bulunmaktadr. Mary Dalynin de 1978de,
ge olsa da vurgulad gibi, bu konu zerine literatrn byk
bir ksm, kurbanlar toplumsal arzalar (namussuz ya da ak
delisi kadnlar), hatta cinsel fantezileriyle erkek sorgucularla
alay etmekten zevk alan sapknlar olarak gstererek ktleyen
kadn bir infazcmn bak asyla kaleme alnmtr. Daly,
F.G. Alexander ve S.T. Selesnickin The History o f Psychiatrysinden u rnei verir:
...ca d lk la su la n a n la r ou zam an in fa z c la rn ellerin d e oy
n aty o rlard . B ir cad m ah k e m e n in h u zu ru nd a c in se l fa n te z i
le rin i itir a f e tm i, ayn zam an d a h e r t rl a y rn ty a girerek
onu sulayan erk ek lerd e e ro tik h az u y an d rm t. Ciddi duy
gu sal b o zu k lu k lar g steren bu kad n lar, c in le rin ve e y ta n la
rn k en d ilerin e m u sallat olduunu d nm eye zellik le y a t
234
Avrupada Byk Cad Av
kn d lar. Tpk gnm zde gazete b a lk la r n n e tk isi a ltn d a

kalp k e n d ilerin i a ra n a n k a tille r sa n a n ru h en ra h a ts z b irey
lerde olduu gibi, k t ru h la rla ili k i h alin d e o ld u k larn itir a f
ediyorlard (D aly 1 9 7 8 : 21 3 ).
Cad av zerine alan birinci ve ikinci kuak akademis

yenler arasnda, bu kurban sulama eiliminin istisnalar da
bulunmaktadr. kinci kuak akademisyenler arasnda Alan
Macfarlane (1970), E.W.Monter (1969, 1976, 1977) ve Alfred
Soman (1992) sayabiliriz. Ama cad avnn hapsedildii ye
raltndan k, feminist hareketin douu ve feministlerin
kendilerini ksa sre iinde kadn ayaklanmasnn simgesi
haline gelen cadlarla zdeletirmesiyle mmkn olmutur
(Bovenschen 1978: 83 ve devam).^ Feministler, binlerce kad
nn mevcut iktidar yapsna tehdit oluturmasalard belki de
katledilmeyeceini, en zalim ikencelere maruz kalmayacan
fark etmekte gecikmediler. Dahas, en az iki yzyl boyunca ka
dnlara kar yrtlen bylesi bir savan Avrupada kadnlarn
tarihi asndan bir dnm noktas oluturduunu, bunun ka
pitalizmin ortaya kmasyla beraber kadnlarn maruz kald
toplumsal itibarszlama srecindeki ilk gnah olduunu, bu
yzden de bugn de kurumsal pratiklere ve kadn-erkek iliki
lerine damgasn vurmu olan kadn dmanln anlamak iin
bu savaa srekli geri dnlmesi gerektiini de fark etmilerdi.
Bunun tersine Marksist tarihiler, kapitalizme gei
zerine alrken bile, birka istisna dnda, sanki cad avy
la snf mcadelesi tarihinin bir alakas yokmu gibi bu olay
unutulmaya terk etmilerdir. Oysa iki yzyldan ksa bir sre
de yz binlerce kadnn yakld, asld ve ikenceye maruz
kald bu katliamn boyutlar biraz olsun phe uyandrmahyd.^ Cad avnn Yeni Dnya nfuslarnn koloniletirilmesi ve
yok edilmesiyle, ngilterede gerekletirilen itlemelerle, kle
ticaretinin balangcyla, serserilere ve dilencilere kar kanl
yasalarn yrrle konmasyla e zamanl olarak vuku bul
masnn ve yine cad avnn en ok, Avrupal kyllerin gle
rinin doruuna ulat, ancak peinden tarihi yenilgisine u
rad feodalizmin sonu ile kapitalist kalk arasndaki fetret
dneminde younlam olmasnn nemini de fark etmeleri
235
Caliban ve Cad
gerekirdi. Oysa imdiye dein ilksel birikimin bu yn tam bir

sr olarak kalmtr.'*
Cadlarn Yakld Zamanlar ve Devlet nisiyatifi

Cad avnn kapitalist toplumun geliimi ve modern prole
taryann douundaki en nemli olaylardan biri olduu grl
medi. nk kadnlara yaplan baka hibir eziyetle karlat
rlamayacak olan bu terr kampanyas, toprak zelletirmeleri,
artan vergiler ve toplumsal hayatn her yn zerinde devlet
kontrolnn genilemesi sonucu kyl topluluklarn oktan
paralanmakta olduu bir dnemde, soylularn ve devletin sal
drlarna kar Avrupal kyllerin direncini krmt. Cad av
erkeklere kadnlarn glerinden korkmay reterek, kadn
erkek ayrmn derinletirmi ve kapitalist i disipliniyle uyu
mayan bir pratikler, inanlar ve toplumsal zneler dnyasn
yok ederek toplumsal yeniden retimin esas unsurlarn yeni
den tanmlamt. Bu anlamda, tpk o gnlerde yaanmakta
olan halk kltrne kar saldrlar ile yoksullarn ve serse
rilerin yoksullar evine ve slahevlerine Byk Kapatlmalar
gibi, cad av da ilksel birikimin ve kapitalizme geiin temel
ynlerinden biriydi.
leride, cad avnn Avrupal hkim snfn hangi korkula
rn defetmeye yaradn ve yine cad avnn Avrupal kadn
larn konumu zerinde etkilerini ele alacaz. Ancak burada.
Aydnlanmann ortaya att grn aksine, cad avnn l
meye yz tutmu feodal dnyann son bir kvlcm olmad
n vurgulamak istiyorum. Batl itikatl ortaalarn tek bir
cadya zulmetmedii ortadadr. Cadlk kavramnn kendisi
ortaan sonlarndan nce henz ekillenmemiti bile. ste
lik by, gndelik yaamn her yerine nfuz etmi olmasna ve
Roma mparatorluunun son dneminden itibaren, hkim s
nf byy klelerin itaatsizliinin bir arac olarak grmesine
ramen^, bu Karanlk alarda cadlarn kitlesel bir biimde
yarglanmasna ve idamna rastlanmaz.
7. ve 8. yzyllarda. Roma yasalarnda olduu gibi,
malefcium suu Yeni Tton krallklar yasalarna da dahil edil
di. Bu deiiklik, Avrupadaki klelerin kalplerini zgrlk
Avrupada Byk Cad Av
umuduyla tututurarak, sahiplerine kar silahlanmalarna il

ham olan Arap fethi srasnda gereklemiti. Bu yzden bu
yasal yenilik, elitlerin by sanatlarnda uzmanlklaryla ta
nnan Saracenlerin* ykseliinden duyduklar korkuya kar
gelitirdikleri bir tepki olarak ele alnabilir (Chejne 1983: 11532). Ancak o dnemde yalnzca insanlara ve eylere zarar veren
byler maleficium suu kapsamnda cezalandrlmakta ve Ki
lise byye inananlar knamaktayd.'
15. yzyln ortalarna gelindiinde durum deiti. Bu
halk ayaklanmalar, salgnlar, yeni filizlenmekte olan feodal
kriz a, ayn zamanda ilk cad avlar (Fransann gneyin
de, Almanyada, svire ve talyada), ilk Sabbat tasvirleri ve
cadlk retisinin geliiminin grld ad. Bu retiyle
birlikte, byclk bir heretiklik biimi ve Tanrya, Doaya
ve Devlete kar ilenebilecek en byk su ilan edilmi
ti (Monter 1976: 11-17). 1435 ile 1487 yllar arasnda cad
av zerine yirmi sekiz inceleme yazld (Monter 1976). Bu
sre, 1486da, Kolombun seyahatinin arifesinde, kt bir
ne sahip Malleus Maleficarumun (Cadlarn ekici) yaymlanyla sonuland. Bu incelemede, Innocent VIIFin Summis
Desiderantes (1458) adl yeni bir papalk bildirisi uyarnca,
Kilisenin cadl yeni bir tehdit olarak grd belirtildi.
Ancak Rnesans boyunca, zellikle de talyada hkim olan
entelektel atmosfer halen doastyle ilikili olan her eye
kar bir phecilikle ayrt ediliyordu. Ludovico Ariostodan
Giordano Brunoya ve Nicol Machiavelliye kadar talyan en
telektelleri, eytann amellerine ilikin rahip hikyelerine
ironiyle yaklamakta, bunun yerine (zellikle de Bruno rne
inde) altnn ve parann eytani gcne vurgu yapmaktayd.
Brunonun bir komedisinde karakterlerden birinin mottosu
olan Non incanti ma contanti (muska deil para) zamann en
telektel elitlerinin ve aristokrat evrelerinin yaklamnn
adeta bir zetini veriyordu (Parinetto 1998: 29-99).
16. yzyln ortalarndan sonra, tam da spanyol fetihilerin Amerikan halklarn kendilerine tabi klmaya baladk* AvrupalIlarn 8. yzylda Kuzey A frikadan gelerek Avrupay igal eden
M slm anlara verdikleri aalayc ad.
2<7
Caliban ve Cad
lan yllarda, cad olarak yarglanan kadnlarn says artt ve

cezalandrma inisiyatifi Engizisyonun elinden alnarak sekti
ler mahkemelere verildi (Monter 1976:26). 1580 ile 1630 yl
lar arasnda, yani feodal ilikiler yerini oktan merkantilist
kapitalizme zg ekonomik ve siyasi kurumlara brakmaya
baladnda, cad av doruk noktasna ulat. Bu uzun Demir
Yzylnda, her daim birbirlerine kar sava halinde olan l
keler arasnda sanki szsz bir anlama varm gibi, daraalan oald; devlet cadlarn varlnn aleyhtarlna balad ve
onlarn cezalandrlmas inisiyatifini eline ald.
Cadln lmle cezalandrlaca hkm, 1532de Ka
tolik V. Charles tarafndan yrrle konan Emperyal Yasa
Carolinayla getirildi. Protestan ngilterede 1542, 1563 ve
1604 yllarnda geirilen Parlamento Yasasyla cadlara zul
metmek yasallatrlmt. Bu sonuncu yasayla birlikte kiilere
ya da eylere zarar verilmediinde dahi lm cezas uygulan
mas meru hale gelmiti. 1550den sonra cadl ciddi bir su
haline getiren ve halk phelileri ihbar etmeye kkrtan ya
salar ve buyruklar Iskoyada, svirede, Fransada ve spanyol
Hollandasnda da uygulamaya kondu. dam edilebileceklerin
saysn arttrmak ve yine yol aaca zararlardan ziyade cad
ln kendisini byk bir su haline getirmek iin, bunu takip
eden yllarda bu yasalar tekrar tekrar yrrle kondu.
Cadlara zulmetmek iin kullanlan mekanizmalar, cad
avnn kendiliinden bir sre, hkim ve idareci snflarn
yant vermek mecburiyetinde kald aadan bir hareket
(Larner 1983: 1) olmadn dorular. Christana Larnerin skoya rneinde gsterdii gibi, bir cad av fazlasyla resmi bir
rgtlenme ve idareyi gerektiriyordu. Komu komusunu su
lamaya balamadan ya da panik btn topluluklar sarma
dan nce, cadlarn yaylmasndan endie duyduklarn herke
sin nnde dile getiren ve insanlara onlar nasl tanyacaklar
n retmek iin ky ky dolaan, hatta kimi zaman yanlarnda
cad olduundan phe edilenlerin listelerini tayan ve onlar
saklayan ya da onlara yardm eden herkesi cezalandrmakla
tehdit eden otoriteler sayesinde, insanlarn srekli beyni yka
nyordu (Larner 1983: 2).
2W
Avrupada Byk Cad Av
i
Cad Sabbat. A lm an ressam H ans Baldung G rienin 1 5 1 0 da balad
bir gravr dizisinin bu ilki ve en nlsnde, kadn bedeni, ktlkleri
aa karm a kisvesi altnda p orn ografik olarak sm rlm ektedir.
i')
Caliban ve Cad
skoyada, Aberdeen Ruhani Meclisinin toplanmasyla

birlikte (1603), Presbiteryen Kilisesinin rahiplerine cemaat
lerine herhangi birinin cad olduundan phelenip phe
lenmediklerini sormalar emredildi. hbarclarnn isimleri
nin sakl kalmas iin Kiliseye kutular yerletirilmiti; ancak
daha sonra bir kadndan phelenildiinde, rahip inanl
Kilise yesini krsden ilan ederek bu kadnn aleyhinde
ahitlik yapmaya arm ve dierlerinin de kadna yardm
etmelerini yasaklamt (Black 1971:13). Dier lkelerde de
halkn cad olduundan phelendikleri kadnlar ihbar et
meleri tevik ediliyordu. Almanyada bu grev, Alman Prens
lerinin onayyla Lteriyen Kilisesi tarafndan grevlendirilen
ziyaretilere aitti (Strauss 1975: 54).
Kuzey talyada bakanlar ve yetkililer phe tohumlar
ekerek bu phelerin ihbarlarla sonulanmasn salam
lard. Sulanan kiileri, dier eylerin yan sra, insanlar
onlardan uzak dursun diye, elbiselerinde iaretler tamaya
zorlam, bylece onlar tamamen tecrit etmek istemilerdi
(Mazzali 1988: 112).
Cad av ayn zamanda Avrupada halk arasnda kitlesel bir
psikoz oluturmak amacyla ok eitli propaganda aralarna
bavurulduu ilk katliamdr. En mehur davalar ve bu dava
larn korkun fiillerinin ayrntlarn bror olarak basarak,
insanlar cadlarn yaratt tehlikelerden haberdar etmek,
yazl basnn ilk grevlerinden biri olmutu (Mandrou 1968:
136). Bu i iin, cadlara en ok lanet eden portreleri borlu ol
duumuz Alman Hans Baldungun da aralarnda bulunduu
sanatlar da grevlendirilmiti. Ancak zulme en ok katkda
bulunanlar, genellikle ayn kiide cisimletiini grdmz,
jriler, yarglar ve demonologlard. Argmanlar sistematik
letiren, eletirilere cevap veren ve 16. yzyln sonuna gelin
diinde, davalara standartlam ve neredeyse brokratik bir
format veren yasa makinesini ileten yine onlard. Ulusal s
nrlar iinde yaplan itiraflarn benzerlii de bundan kaynakla
nyordu. Kanun adamlar, almalarnda bugn hl modern
rasyonalizmin kurucular olarak kabul gren felsefecileri ve
bilim adamlarn da ieren, zamann en saygn entelektelle
240
Avrupada Byk Cad Av
rinin ibirliine yaslanabiliyordu. Bunlarn arasnda, cadln

gerekliine dair phelerini muhafaza etmesine ramen, bu
zulm toplumsal bir kontrol yntemi olarak onaylayan ngiliz
siyaset kuramcs Thomas Hobbes da bulunmaktadr. Cadla
rn ateli dmanlarndan biri de tarihi Trevor Roperin 16.
yzyln Aristotelesi ve Montesquieus sayd, cadlara kar
saplantl bir nefret besleyen ve katliam arlar yapan Jean
Bodindi. Enflasyon zerine ilk bilimsel incelemeyi kaleme al
d iin itibar gren Bodin, pek ok davaya katlm ve cad
larn atee atlmadan nce merhametle boazlanmak yerine
diri diri yaklmalar, lmeden nce rsn diye vcutlarnn
dalanmas ve ocuklarn da yaklmas gerektiini vurgulad
, kantlar zerine bir cilt yazmtr (Demomania, 1580).
Bodin istisnai bir rnek deildi. Kopernik Devriminin za
ferine, modern bilimin douuna, felsefi ve bilimsel rasyonaliz
min geliimine ahit olan, Bacon, Kepler, Galileo, Shakespeare,
Pascal ve Descartes gibi dhilerin anda, cad av Avrupal
entelektel elitlerin en mhim tartma konularndan biri ha
line gelmiti. Yarglar, avukatlar, devlet adamlar, felsefeciler,
bilim adamlar, teologlarn hepsi bu soruna eilmi, brorler
ve demonolojiler yazm, cadln en alak su olduunu kabul
ederek cezalandrlmas gerektiini ilan etmilerdir.^
O halde cad avnn politik bir giriim olduundan phe
duyulamaz. Bu noktay vurgulamak. Kilisenin katliamlarda
oynad rol kmsemek anlamna gelmez. Roma Katolik Ki
lisesi, cad avnn metafizik ve ideolojik yap iskelesini kurmu
ve tpk daha nce heretiklere de yapt gibi cadlarn da zul
medilmesini kkrtmtr. Engizisyon, sekler yetkililerin ca
dlar bulmasn ve cezalandrmasn tevik eden papalk bildi
rileri ve hepsinden nemlisi Kilisenin yzyllardr srdrd
kadn dman kampanyalar olmasayd, cad av da mmkn
olamazd. Ancak kalplam fikirlerin aksine, cad av yalnzca
Katolik banazln ya da Roma Engizisyonunun kumpaslar
nn bir rn deildir. Cad av zirvesine ulatnda davalarn
ounu sekler mahkemeler grrken Engizisyonun iledii
lkelerde (talya ve spanya) idamlarn says nispeten daha
azd. Hatta Katolik Kilisesinin gcn zayflatan Protestan
Caliban ve Cad
Reformasyonunun ardndan Engizisyon, Yahudilere zulmn

younlatrrken, otoritelerin cadlar karsndaki fanatiklii
ni dizginlemeye bile balamt (Milano 1963:287-9)^^ Dahas
ruhban snf kan dkmenin utancndan kanmak istedii iin,
idamlarn gerekletirilmesinde Engisizyon daima devletin
ibirliine bel balamtr. Devletin Kilise halini ald, Reformasyon blgelerinde (ngiltere gibi) ya da Kilisenin devletletii yerlerde (Cenevre ve nispeten Iskoyada olduu gibi) kilise
ile devlet arasndaki ibirlii ok daha yakn olmutur. Burada
iktidarn bir aya kanunlar koyar ve uygularken, dini ideoloji
de bunun politik armlarn aka ortaya koymutur.
Dier her konuda birbirleriyle sava halinde olan Katolik
ve Protestan uluslarn cadlara zulmetmek konusunda kol kola
girmesi ve ayn argmanlar paylamas, cad avnn politik ni
teliini ortaya koyan baka bir olgudur. Bu yzden cad avnn,
yeni Avrupab ulus devletlerin politikasnda ilk birletirici zemin ve
Reformasyonun dourduu hiziplerden sonra Avrupa birliinin bir
ilk rnei olduunu sylemek pek abartl olmaz. nk cad av,
btn snrlar aarak, Fransa ve talyadan Almanya, svire,
ngiltere, skoya ve svee kadar yaylmtr.
Bylesine ittifakl bir soykrm politikas hangi korkular
dan beslenmitir? Neden bylesine youn bir iddet uygulan
mtr? Ve neden bu iddetin esas hedefi kadnlar olmutur?
eytani nanlar ve retim Tarzndaki Deiimler

Ancak imdiye kadar bu sorularn kesin cevaplarnn bulu
namadn belirtmekte fayda var. Bir aklama getirebilmenin
nndeki en byk engellerden biri, cadlara getirilen sula
malarn herhangi bir niyet ya da su ile karlatrlamayacak
kadar grotesk ve inanlmaz oluudur.^^ Pek ok Avrupa lkesin
de, bedenlerini ve ruhlarn eytana satmakla, by aracly
la sryle ocuk ldrmekle, bunlarn kanlarn emmekle, et
lerinden iksirler hazrlamakla, komularnn lmne sebebi
yet vermekle, hayvanlar, mahsulleri mahvetmekle, frtnalar
karmakla ve baka bir sr irenlik yapmakla sulanan yz
binlerce kadnn iki yzyldan uzun bir sre yargland, iken
ce grd, diri diri yakld ve asld gerei nasl aklana
242
Avrupada Byk Cad Av
bilir? (Bununla birlikte, bugn bile baz tarihiler, cad avnn

zamann inan yaps balamnda ele alndnda olduka akla
yatkn olduuna inanmamz bekliyor.)
Dier bir sorun da kurbanlarn dncelerini bilmiyor olu
umuz. nk cadlarn seslerinden geriye kalan tek ey. Engi
zisyon yelerinin yazd ve genellikle ikence altnda alnan
ifadeler. Carlo Ginzburgun (1991) yapt gibi, kaytl ifadelerin
atlaklarndan szan geleneksel folklora ne kadar kulak verirsek
verelim, bunlarn otantikliini kantlayabilmemizin bir yolu
yok. stelik cadlarn yok edilmelerinin sadece bir agzlln
sonucu olduu da sylenemez, nk ounluu yoksul olan bu
kadnlarn idam edilip mallarna el konulmasyla elde edilebile
cekler, Amerikalarn zenginlii ile karlatrlamaz bile.^^
te bu nedenlerden dolay, Brian Levack gibi baz tarih
iler herhangi bir aklayc kuram sunmaktan kanarak, or
taan sonlarna doru hukuki usullerde zelden kamusal bir
sulama sistemine gei, devlet iktidarnn merkezilemesi,
Reformasyon ve Kar- Reformasyonun toplumsal yaantya
etkileri gibi, cad avnn nkoullarn tanmlamakla yetinmi
lerdir (Levack 1987).
Ama bu trden bir agnostisizme gerek yok. Cad avclar
nn kurbanlarna ynelttikleri sulamalara gerekten inanp
inanmadklarna ya da bu sulamalar istihzayla yalnzca top
lumsal bask aralar olarak kullanp kullanmadklarna karar
vermek zorunda da deiliz. Cad avnn tarihsel balamn,
kurbanlarn cinsiyetini ve bal bulunduklar snf ve katlia
mn etkilerini gz nnde bulundurduumuzda, Avrupadaki
cad avclnn, kadnlarn kapitalist ilikilerin yaylmasna
kar direnilerine ve cinsellikleri, yeniden retim zerindeki
kontrolleri ve ifaclk yetileri sayesinde sahip olduklar gce
bir saldr olduunu anlayabiliriz.
Cad av ayrca kadn bedeninin, emeinin, cinsel gleri
nin ve yeniden retim yetilerinin devlet kontrol altna alnd
ve ekonomik kaynaklara dntrld yeni bir patriyarkal dzenin kuruluunun bir arac olmutur. Yani cad avclar,
belli ihlalleri cezalandrmaktan ziyade, artk ho grmedikleri
ve toplumda nefret uyandrmasn salamak zorunda olduklar
>11
Caliban ve Cad
genel kadn davranlarn ortadan kaldrmakla ilgileniyorlar

d. Davalarda atfta bulunulan sularn genellikle on yllar nce
meydana gelmi olmas, cadln erimen exceptum, yani ikence
de dahil olmak zere zel yollardan soruturulmas gereken bir
su ilan edilmesi, kiilere ve eylere zarar verilmemi olsa bile
yine de cezaya tabi bir su saylmas, btn bu unsurlar cad
avnn hedefinin (youn toplumsal deiim ve atma dnem
lerinde uygulanan siyasi bask iin de ou zaman geerli ol
duu zere) toplumsal olarak tannm sulardan ziyade, daha
nceleri kabul gren, ancak mevcut koullarda terrle ve su
haline getirilerek toplumdan silinmesi gereken uygulamalar
ve gruplar olduunu ortaya koymaktadr. Bu anlamda, cadlk
sulamas, yine ayn tarihlerde ngiliz yasalarna dahil edilen
vatan hainlii ve gnmzn terrizm sularyla ayn i
levi grmtr. Suun bu derece belirsiz oluu, yani muazzam
bir dehet yaratt halde kantlanmasnn bu kadar zor oluu,
her trl protestoyu cezalandrmak ve gnlk yaantnn en
olaan ynlerine kar bile phe uyandrmak iin kullanlabi
lecei anlamna geliyordu.
Avrupadaki cad avnn anlamnn ilk nsezilerinden biri,
Michael Taussigin klasik almas The Devil and Commodity
Fetishism in South America da. (1980) ne srd tezde bulu
nabilir. Burada yazar, eytani inanlarn bir retim tarznn
yerini bir bakasna brakt dnemlerde ba gsterdiini be
lirtir. Bylesi dnemlerde yalnzca hayatn maddi koullar de
il ayn zamanda rnein, deerin nasl yaratld, hayat ve
gelimeyi salayan eyin ne olduu, yerleik gelenekler ve top
lumsal ilikiler asndan neyin doal, neyin ise bunlarla te
zat olduuna ilikin dnceler gibi, toplumsal dzenin meta
fizik temelleri de radikal bir dnme urar (Taussig 1980:17
ve devam). Taussing kuramn, KolombiyalI tarm iilerinin
ve BolivyalI kalay madencilerinin, her iki lkede de daha eski
ve halen var olan geime dayal retimle karlatrldnda,
insanlara lmcl ve hatta eytani grnen parasal ilikilerin
kk salmaya balad bir dnemdeki inanlarn inceleyerek
gelitirmitir. Bu yzden, Taussigin inceledii rneklerde, hali
vakti yerinde olanlarn eytana taptndan phe edenler,
244
Avrupada Byk Cad Av
yoksullardr. Yine de onun eytan ile meta biimini ilikilendirii, cad avnn arka plannda rfi haklarn kaldrlmasna
neden olan krsal kapitalizmin genilemesi ile modern Avru
padaki ilk enflasyon dalgasnn yatt gereini hatrlatr. Bu
olgular, yoksulluu, al artrmakla ve kitlelerin yerlerinden
edilmesine neden olmakla kalmam (Le Roy Ladurie 1974:
208) ayn zamanda iktidar, kapitalizm ncesi Avrupaya zg
komnal hayat biimlerine korku ve nefretle bakan, yeni bir
modernlemeciler snfnn ellerine vermitir. Cad av, hem
ok eitli popler inan ve pratiklerin ... takip edilmesini
salayan bir platform (Normand ve Roberts 2000: 65) hem de
toplumsal ve ekonomik yeniden yaplanmaya direnii yenilgiye
uratabilecek bir silah olarak, bu n-kapitalist snfn inisiyati
fiyle gerekletirilmitir.
ngilterede cad davalarnn byk bir ksmnn, 16. yz
yla gelindiinde topraklarnn byk bir ksmnn itlenmi
olduu Essexte gereklemi olmas nemlidir. Toprak zel
letirmesinin ne yaand ne de gndeme geldii Britanya
Adalarnda cad avna rastlanmamtr. Bu balamda en ar
pc rnekler, rlanda ve skoya-West Highlandstir. Buralarda
da katliamdan eser yoktur, nk her iki blgede de kolektif
toprak kullanm ve akrabalk balar hkm srmektey
di ve bu da bir cad avm mmkn klan, komnal ayrmlar
ve devletle su ortakln engellemiti. Bu yzden -geimlik ekonominin Presbiteryen Reformasyonunun etkisiyle
yok olmaya yz tuttuu, Anglikanlatrlan ve zelletirilen
skoya-Lov^landste cad avna en az 4000 kurban (kadn n
fusunun yzde biri) verilirken- cadlarn yakld zamanlarda
Highlandste ve rlandada kadnlar gvendeydi.
Btn sonularyla beraber (topraklara el konulmas, top
lumsal mesafelerin derinlemesi, kolektif ilikilerin son bul
mas) krsal kapitalizmin yaygnlamasnn cad avnn arka
planndaki belirleyici bir unsur olduu, sulananlarn ounlu
unun yoksul kyl kadnlardan -iftiler, cretli iiler- bun
lar sulayanlarn ise toplumun zengin ve prestijli yelerinden
-genellikle bu kadnlarn iverenleri ya da toprak sahipleri,
yani yerel iktidar yapsnn paras olan ve genellikle merkezi
245
C aliban ve Cad
devletle sk ilikiler iinde bulunan kiilerden- olumasndan

da bellidir. Ancak yaplan zulm arttka ve cad korkusunun
(bir o kadar da cadlktan ya da ykc ibirliinden sulanma
korkusu) tohumlan atldka komu komuyu sulamaya bala
mtr. ngilterede cadlkla sulananlarn ou, toplumun des
teiyle ayakta duran yal kadnlar ya da kap kap dolap biraz
yiyecek, bir tas st veya arap dilenen kadnlard. Bu kadnlar
evliyse, kocalar gndelik iilerdi ama genellikle dul ya da yal
nz yaayan kadnlard. Yoksulluklar itiraflarnda da grlebi
lir. eytan onlara ihtiya zamanlarnda grnyor, artk dilen
mek zorunda kalmayacaklarn temin ediyordu; ancak bu gibi
durumlarda eytann verdii para derhal kl olup uuyordu.
Belki de bu, o dnemde yaygn olarak grlen an enflasyonla
iHkilendirilebilecek bir ayrntdr. (Larner 1983: 95; Mandrou
1968:77). Cadlarn eytani sularna gelince,kem gz, dilenci
nin sadaka vermeyenleri lanetlemesi, kiray deyememe, sosyal
yardm talebi; tm bunlar bize sadece ky dzeyinde yaanan
snf mcadelesinin bir yansmas olarak grnyor (Macfarlane 1970: 97; Thomas 1971: 565; Kittredge 1929: 163). Snf
mcadelesinin bir ngiliz cadnn yaratlmasna ne kadar trl
yollardan katk saladn, 1585 ylnda Tyburnde aslan, alt
m be yanda dul bir kadn olan Margaret Harketta ynelti
len sulara bakarak da anlamak mmkn;
ngiliz cadsnn klasik tasviri: yal, eli aya tutm ayan, etrafn d a hayvan
lar ve dostlaryla birlikte bir cad; yine de m eydan okuyan bir duruu var.
The W onderful D iscoveries o ft h e W itchcrafts o f M argaret a n d Philip
Flow erstan (1619).
246
Avrupada Byk Cad Av
K om u su n u n ta rla sn d a n iz in alm ad an b ir sep et arm u t to p la

d. G eri v erm esi isten d i in d e fkey le a rm u tla r fr la tt, o g n
den so n ra ta rla d a b ir daha arm u t y etim ed i. S o n ra W illiam
G oodw inin u a m ay asn alm ak iste m e d i, bu n u n zerin e
b ira s kuruyup g itti. E fen d isin in to p ra n d an odun alark en
b ir grevli ta ra fn d a n y ak alan d , so n ra grevli d elird i. B ir
kom u su a tla rn d a n b irin i dn v erm ey i red ded ince a tla r
n n hepsi ld. B ir b ak a s b ir ift ayak kab iin isted i in d en
az para dedi ve so n ra ld g itti. B ir beyefen d i h izm e t isin e
onu n a y ra n n alm a m a sn syledi, d ah a so n ra ne ya ne de
p e y n ir yap abild iler (Thom as 1 9 7 1 : 5 5 6 ).
Ayn durum Chelmsford, Windsor ve Osythde aslan ka

dnlar iin de geerlidir. 1566 ylnda Chelmsfordda aslan
Waterhouse Ana, biraz ekmek ya da ya dilendii ve komula
rnn ouyla mnakaa ettii anlatlan olduka yoksul bir
kadnd (Rosen 1969; 76-82). Windsorda 1579 ylnda idam
edilen Elizabeth Stile, Develi Ana, Margaret Ana ve Dutton Ana
da dknler evinde yaayan yoksul dullard. Szde liderleri olan
Seder Ana gibi hepsi de dilenerek geimlerini salyor ve muh
temelen sadaka vermeyenlerden intikam alyordu (a.g.e.: 83-91).
Chelmsford cadlarndan Elizabeth Francis, azck eski maya
vermeyi reddetti diye komularndan birini lanetlemi, kad
nn o gnden beri kafasnda inanlmaz bir ac peyda olmutu.
Staunton Ana, bir komusu kendisine maya vermeyi reddedince
arkasn dnp giderken phe uyandracak ekilde mrldanm,
bunun zerine komusunun ocuu iddetli bir hastala yaka
lanmt (a.g.e.:96). 1582 ylnda Osythte aslan Ursula Kemp
kendisine biraz peynir vermeyi reddeden bir Dk topal etmi;
yine ayn ekilde biraz temizlik malzemesi vermeyi reddetti diye
Agnes Letherdalein ocuunun poposunda ilik olumasna
neden olmutu. Alice Newrman kendisine on iki pens vermeyi
reddeden, yoksullarn tahsildar Johnsonun vebaya tutularak
lmesine neden olmu; ayrca kendisine bir para et vermeyi red
deden bir kahyay da cezalandrmtr (a.g.e.:119). skoyada da
benzer bir manzarayla karlarz. Burada da sulananlar daima
hl kendilerine ait bir toprak paras olan, ancak geimlerini
glkle salayabilen, genellikle hayvanlarn onlarn toprakla
rnda otlattklar ya da kiralarn demedikleri iin komular
nn dmanln kazanan yoksul kyllerdi (Larner 1983).
247
Caliban ve Cad
Cad Av ve Snf Ayaklanmas

Bu rneklerde de grdmz gibi, cad av yukar taba
kann, bu dnemde sahip olduklar her eyi kaybettikleri iin
kt dnceler beslemeleri beklenen alt snflardan srekli
korkarak yaadklar bir toplumsal ortamda filizlenmitir..
Bu korkunun kendini popler byye bir saldr olarak gs
termesi pek de artc deildir. Byye kar mcadele, gn
mze kadar her daim kapitalizmin geliimiyle el ele gitmitir.
By, dnyann canl ve ngrlemez olduu, su, aalar, mad
deler, kelimeler... yani her eyde bir g olduu inancna daya
nr (Wilson, 2000: xvii). Bylece her olay, anlam zlmesi ve
kiinin iradesince ynlendirilmesi gereken esrarengiz bir gcn
ifadesi olarak yorumlanr. Bir Alman bakann 1594te katld
bir kr gezisinden edindii izlenimler, bunun gnlk hayatta ne
anlama geldiinin muhtemelen abartl bir tasvirini sunar:
E fsu n k u lla n m o k a d ar yaygn k i h i b ir k ad n ya da erkek,
h e rh a n g i b ir ia re te , e fsu n a, byye ya da pagan araca b a
v u rm ad an b ir ey yapm yor ya da b ir ie balam yor. rn e
in , doum sa n cla r ek erken , ocuu ku caa a lrk e n ya da
b ra k rk e n ... s n tarlay a g t r rk en ... b ir ey k ay b etm ilerse
ya da nered e olduunu h a trlam y o rlarsa... geceleri p encereyi
k a p a trk e n , b iri h a sta la n d n d a ya da b ir in ek garip d avran
d n d a, k e n d ilerin i k im in soyduunu, k im in b y led i ini
ren m ek ya d a b ir m u sk a a lm a k iin d erhal falcy a gidiyorlar.
Bu in s a n la r n g n l k a lk a n lk la r b a tl in a n ta h ib ir s n r
ta n m a d k la r n n gsteriyo r...B u rad a h erk es b a tl p ratik lere
k a tly o r; ya k elim elerle, ad larla, k afiy elerle yah u t T a n rn n ,
K u tsal l n n , B ak ire M eryem in ve on iki h a v a rin in ad n
a n a ra k ...B u k e lim e ler hem ak a hem de gizlid en gizliye d il
len d iriliy o r, b u n la r k t p a r a la rn a yazlp yu tuluyor ya da
m u sk a o larak tan y o r. A yrca ifa l o tla rla , kk lerle ve baz
a a la rn d allary la by yapyorlar. B t n b u n la r iin zel
g n leri ve m e k n la r v ar (S trau ss 1 9 7 5 : 21).
The Magical niversele (2000) Stephen Wilsonun da belirt

tii gibi, bu ritelleri uygulayanlar, genellikle hayatta kalma
mcadelesi veren, her daim belay kendilerinden uzak tutma
ya alan ve bu yzden de ktlkten ve zarardan korunmak
ve bereket, mutluluk, salk ve yaamdan oluan iyilii bulmak
iin... bu kontrol sahibi kuvvetleri teskin etmek, kandrmak ve
hatta maniple etmek isteyen yoksul insanlard (s. xviii). An
248
Avrupada Byk Cad Av
cak yeni kapitalist snfn gznde, dnyada gcn yaylmna

dair bu anarik ve molekler anlay, lanetli bir eydi. Doay
kontrol altna almay amalayan kapitalist i rgtlenmesi,
by pratiinde zmni olarak bulunan ngrlemezlii, doal
unsurlarla ayrcalkl bir iliki kurma ihtimalini, sadece belli
kiilerin eriiminde olan ve bu yzden kolayca genelletirilip
smrlemeyen glerin varlna dair inanc yok etmek duru
mundayd. By ayrca alma srecinin rasyonelletirilmesi
nin nnde bir engel ve bireysel sorumluluk ilkesinin kuruluu
na da bir tehdit oluturuyordu. Hepsinden nemlisi, by iin
reddinin, itaatsizliin bir biimi ve iktidara kar aadan dire
niin bir arac olarak grnyordu. Tahakkm altna alnabil
mesi iin dnyann nce bysnn bozulmas gerekiyordu.
16. yzyla gelindiinde byye kar saldr oktan bala
mt ve bu saldrnn esas hedefi kadnlard. By/sihir konu
larnda uzman olmasalar dahi, hastalandklarnda hayvanlar
damgalamalar, komularn iyiletirmeleri, kaybettikleri ya
da aldrdklar eyalar bulmak iin yardm etmeleri, muska
ya da ak iksirleri vermeleri, gelecei ngrmelerine yardm
c olmalar istenenler, hep onlard. Cad av ok eitli kadn
pratiklerini hedef alm olsa da, kadnlar her eyden nce bu
byclk, efsunculuk, ifaclk, khinlik zellikleri yzn
den zulme uramtr.^ nk kadnlarn sihirli glere sahip
olduklarn iddia etmesi, otoritelerin ve devletin iktidarnn
temelini sarsarken, yoksullara doal ve toplumsal evrelerini
idare edebilme ve kurulu dzeni alaa edebilme yetileri ko
nusunda da gven veriyordu.
te yandan youn bir toplumsal kriz ve mcadele dnemine
denk gelmemi olsayd, kadnlarn nesiller boyu devam ettirdik
leri by sanatlar eytani bir komplo haline getirilir miydi, bu
ras phelidir. Toplumsal-ekonomik krizin ve cad avnn ayn
dneme denk gelii, (16. yzyln sonu ve 17. yzyln ilk yars
arasnda) fiyatlarn artt dnem ayn zamanda ceza ve idam
larn saysnn da en ok olduu dnemdir diye belirten Henry
Kamen tarafndan da fark edilmitir (Kamen 1972: 249).
Bununla birlikte, zulmn younlamas ile kentsel ve
krsal ayaklanmalarn patlak vermesinin akmas daha da
2 'iy
C aliban ve Cad
nemlidir. Bunlar, ngilterede trmklarla, kreklerle silah

lanm yzlerce kadn, erkek ve ocuun artk almak yok,
diyerek ortak alanlarn etrafna ekilen itleri ykmaya giriti
i itlemelere kar ayaklanmalar da dahil olmak zere, top
raklarn zelletirilmesine kar verilen kyl savalaryd
(1549, 1607, 1628, 1631de). Fransada ise, 1593 ilel595 ara
snda Croquantlar ondalk vergiler, ar yksek vergiler ve
Avrupann geni bir kesiminde kitlesel bir ala neden olan,
artan ekmek fiyatlarna kar isyan etmiti.
Bu isyanlar srasnda ayaklanmay balatan ve ynlendi
renler, genellikle kadnlard. 1645 ylnda ocuklarn alktan
lmekten kurtarmaya alan bir kadnn Montpellierde ba
latt isyan ve 1652 ylnda Cordobada yine ayn ekilde bir
kadn tarafndan balatlan isyan rnek olarak verilebilir. Ay
rca isyanlar bastrlp erkeklerin ou tutuklandnda ya da
katledildiinde -daha yeraltndan da olsa- direnii srdren
ler, yine kadnlard. Kyl Savann ardndan iki yzyl sren
bir cad avnn ba gsterdii gneybat Almanyada da muh
temelen byle olmutu. Konu zerine yazan Eric Midelfort bu
iki olgu arasnda bir balantnn varl ihtimalini dlamtr
(Midelfort 1972: 68). Oysa Midelfort, 1476dan 1525e kadar
feodal iktidara kar silahlanan ve vahice bastrlan binlerce
kyl ile bundan yirmi yldan bile az bir zaman sonra, ayn bl
gede ve kylerde kazklara gtrlen onca kadn arasnda, Le
Roy Ladurienin Cevenneste bulduu trden^^ akrabalk ve ce
maat ilikilerinin olup olmadn hi sormamtr.
Ama yine de Alman prenslerinin uygulad zalim bas
knn ve armha gerilen, kafalar koparlan, diri diri yaklan
yzlerce ve binlerce kylnn, zellikle de tm bunlar grm
olan ve anmsayan, yerli elitlere dmanlklarn trl yollar
dan gstermeye meyil eden yal kadnlar arasnda bastrla
maz nefretlerin, gizli intikam planlarnn domasna yol at
n dnebiliriz.
Cadlarn katli bu temel zerinde gelimitir. Bu kat
liam, baka aralarla yrtlen bir snf savadr. Bu ba
lamda, isyan korkusu ile katliam gerekletirenlerin Cad
Sabbat ya da Sinagoga^ -genelde uzak blgelerden gelen
250
Avrupada Byk Cad Av
G rafik: 1 5 0 5 ile 1650 y lla n arasnda grlen cad davalarnn dinam iklerini
gsteren bu g ra fik , zellikle F ran sann N am ur ve L orraine blgelerin e ilikin
olm akla birlikte, dier Avrupa lkelerin de uygulanan zulm hakkn da da bir fik ir
verm ektedir. H er yerde, yiyecek fiyatlarn n a rt gsterdii 1550'ler ile 1 6 3 0 lar
aras dnem kilit bir nem e sah ip tir (H enry K a m en d en , 1972).
251
Caliban ve Cad
binlerce kiinin katlmyla gerekletirildii varsaylan me

hur gece toplants- yapt vurgu arasnda bir balant olduu
nu grmezlikten gelemeyiz. Sabbat korkusu uyandrarak yetki
lilerin var olan rgtlenme biimlerini hedef alp almadklar
bilinmemektedir. Ancak, hi phesiz, yarglarn bu eytani
toplantlar karsndaki takntl tavrda, Yahudi katliamnn
yan sra, kyllerin geceleri lonesome dalarnda ve orman
larda ayaklamalarn planlamak zere dzenledikleri gizli
toplantlarn yanklarn duyabiliriz.^^ talyan tarihi Luisa
Muraro 16. yzyln balarnda Alp dalarnda grlen cad da
valan zerine yazd La Signora del Giocada (Oyunun Kadn)
bu konuya deinir:
Val di Fiem m e d av alarn d an b iri grlrken d avallard an b iri
bird en vey an n esiyle b irlik te d alard a olduu b ir gece u zak
lard a m u azzam b ir ate grdnden b a h s e tti. K a, k a,
diye b a rm t b y k an n esi, bu oyu nu n K ad n m n a te i.
Pek ok Kuzey taly a leh esin d e oyu n (gioco) Sabb at k e lim e
s in in en esk i h a lid ir (Val di Fiem m e d avalarn d a h l oyunu
y n eten b ir k ad n fig r n d en b ah sed ilir)... A yn blgede 1 5 2 5
y ln d a olduka g en i apl b ir kyl ay ak lan m as y a a n m
tr. K yller o n d alk v erg ilerin ve h a ra la rn k a ld rlm a sn ,
av lan m a zg rln n ta n n m a s n , rah ib e m a n a strla rn n
a z a ltlm a sn , yoksu l ev leri k u ru lm a sn ve h er ky n kendi
ra h ib in i sem e h a k k n n ta n n m a s n talep ed iy orlard ...K y
ller k ale leri, m a n a str la r ve rah ip ev lerin i y ak t. A m a y e n il
d iler ve k atle d ild ile r; y lla rca h a y a tta k alm ay b aarab ilen ler,
y etk ililerd en in tik a m alm a ateiyle yanp tutu u yord u.
Muraro yle devam eder:

O yunun k a d n n n ate i uzaklard a gid erek solark en, y a k n la r
da isy an n ate i ve b a sk n n k lleri vard ... A m a bize h azrla
n an kyl isy an ile gizem li gece to p la n tla r hiky eleri a ra
snda b ir b a lan t v ar gibi geliyor...Y alnzca kyl lerin geceleri
sn m ak ve birbirleriy le ile tiim k u rm ak iin gizlice b ir atein
e tra fn d a to p la n d k la rn farz edebiliyoruz...ve bu n d an h a b e r
d ar o lan larn , eski efsan elere b av u rarak bu yasak to p lan tlar
ifa etm em eye a l t n ...E er cad larn gerekten srlar var
idiyse, bu b elk i de o n lard an b iriyd i (M uraro 1 9 7 7 : 4 6 -4 7 ).
Katlanlarn sularnn aklanmas ve eytann cadl..

efendilerine kar gelmesini telkin etmesiyle sonlanan, hem dr
252
Avrupada Byk Cad Av
vasa bir cinsel orji hem de ykc bir siyasi toplant olarak gs
terilen Sabbat tasvirlerinde, cinsel gnahlarla birlikte snf m
cadelesi de nemli bir unsurdu. Cad ile eytan arasnda yaplan
anlamann tpk kleler ile direnen iilerin yapt anlamalar
gibi conjuratio olarak adlandrlmas (Dockes 1982: 222; Tigor
ve Levy 1977: 136) ve de cadlar katledenlerin gznde eyta
nn, insann uruna ruhunu satmaktan, yani her trl doal ve
toplumsal kanunu inemekten geri durmayaca ak, g ve
zenginlik gibi eylerin bir vaadini temsil etmesi nemlidir.
Sabbat morfolojisinin merkezi temalarndan biri olan
yamyamlk tehdidi, Henry Kamene gre, ayaklanmalarn mor
folojisini de anmsatr, nk asi iiler zaman zaman, kanla
rn satanlardan duyduklar nefreti onlar yemekle tehdit ede
rek gstermilerdir.^ Kamen, Roman ehirlerinde (Dauphine,
Fransa) 1580 knda ondalk vergilere kar ayaklanarak,
gne kalmaz Hristiyan eti satla kar diyen kyllerin
hikyesini anlatr. Sonra karnaval esnasnda, ay postu iin
deki asilerin lideri, Hristiyan etini temsil eden yiyecekleri
yemitir (Kamen 1972: 334; Le Roy Ladurie 1981: 189, 216).
Yine 1585 ylnda, Napolide ekmek fiyatlarna kar gerekle
tirilen bir ayaklanmada, asiler fiyat artlarndan sorumlu olan
yneticinin bedenini paralam, etlerini satla karmlar
dr (Kamen 1972: 335). Kamen, insan eti yemenin toplumsal
deerlerin tamamen alt st oluunu sembolize ettiine iaret
eder. Bu da, kitlesel olarak kutlanan ve saat ynnn tersine
dans etmek gibi cadla mahsus pratiklere atfedilen ritellerin pek ounun da dndrd zere, cadnn ahlaki sap
knln bir kiiliklemesi olarak grlmesiyle tutarldr (Clark
1980; Kamen 1972). Gerekten de cad, toplumsal dzenin
ykmna ilikin binylc isteklere bal, ortaa literatrnde
ska tekrarlanan bir tema olarak alt st olmu dnyann can
l bir sembolyd.
Cad Sabbatnn ykc, topyac boyutlar Luciano
Parinettonn Streghe e Poteresinde (1998) farkl bir adan
vurgulanr. Burada Parinetto, bu toplantya modern bir yorum
getirmenin gerekli olduuna iaret ederek, onun ahlaki kural
lar ineyen unsurlarn gelimekte olan kapitalist i disiplini
253
Caliban ve Cad
asndan ele alr. Parinetto, Sabbatn geceleri gerekletiri

liyor olmasnn, dnemin kapitalist alma saati dzenle
melerini ihlal ettiini ve gece glgeleri cinsiyetler aras ya da
benim olan, senin olan ayrmlarn ortadan kaldrd iin,
zel mlkiyete ve ortodoks cinsel inanlara bir meydan okuma
anlamna geldiini vurgular. Parinetto ayrca cadlara ynelti
len sulamalarda uu ve seyahatin nemli bir unsur olmasnn,
bu dnemde yetkilileri epeyce megul eden yeni bir olgu olarak
gmen ve gezici iilerin hareketliliine kar bir saldryla
ilikili olarak yorumlanmas gerektiini ne srer. Parinetto,
tarihsel zgll iinde ele alndnda, gece Sabbatnn,
efendilere kar ayaklanmada ve cinsel rollerin yklmasnda
cisimleen bir topyann eytaniletirilmesi olarak grnd
n ve bunun yeni kapitalist i disiplinine aykr bir zaman ve
mekn kullanmn temsil ettii sonucuna varr.
Bu anlamda, cad av ile heretiklerin daha nceki katli ara
snda bir sreklilik vardr. Heretiklerin katli de, tpk cad av
gibi, dini ortodoksiyi dayatma maskesi altnda, toplumsal y
kcln zgn biimlerini cezalandrmtr. Cad avnn ilkin
heretiklerin zulme en youn olarak uradklar blgelerde (G
ney Fransa, Jura, Kuzey talya) ortaya km olmas nemlidir.
svirenin baz blgelerinde, erken bir dnemde cadla
ra Heree (heretik) yahut Waudois (Waldocu) denmekteydi
(Monter 1976: 22; Russel 1972: 34 ve devam).^^ Dahas heretikler de gerek dine ihanet ettikleri iin kazklarda yakldlar
ve cadln on emrine giren olanclk, bebek katli, hayvanlara
tapnma gibi sularla itham edildiler. Bunlar ksmen Kilisenin
daima rakip dinlere kar ynelttii ritel sulard. Ancak daha
nce de grdmz gibi Katharlardan Adamitelere kadar, cin
sel devrim heretik hareketin esas unsurlarndan biri olmutur.
zellikle de Katharlar, Kilisenin kadnlar alaltan bak as
na kar durmu, ruhu esir almann bir biimi olarak grdkle
ri evliliin ve hatta dourmann reddedilmesini savunmular
dr. Ayrca heretiklerin Manieist bir dini benimsemesi, baz
tarihilere gre. Kilisenin ortaan sonlarna doru eytann
dnyadaki varlyla giderek daha ok megul olmasna ve
Engizisyonun cadl bir kar-Kilise olarak deerlendirmesi-
254
Avrupada Byk Cad Av
>' *.'
Jo h an n es Tinctorisin tasviriyle VJaldocu (VJaldensian) heretikler.

Tm ctatus Contra Sectum Valdensium. Cad av ilkin heretiklerin
zulm e en youn ola ra k uradklar blgelerde ortaya kt. Erken
dnem de, svirenin baz blgelerin de cadlara ounlukla w audois
denilm ekteydi.
255
Caliban ve Cad
ne yol amtr. Bu yzden en azndan cad avnn ilk dnemin

de heretiklik ve cadlk arasndaki sreklilik yadsnamaz. An
cak cad av, ilkin Avrupa tarihinin dnm noktas olan Kara
lm un yaratt travma ve alt st olula, sonrasnda 15. yz
ylda kapitalizmin ekonomik ve toplumsal hayat yeniden d
zenlemesiyle snf ilikilerinde grlen muazzam deiimlerle
byk lde dnme uram olan farkl bir tarihsel ba
lamda meydana gelmitir. Geceleri gerekletirilen geliigzel
ziyafetler gibi bariz sreklilik unsurlar bile, Kilisenin heretiklere kar yrtt mcadelede sahip olduundan farkl bir
anlam kazanmtr.
Cad Av, Kadn Av ve Emek Birikimi

Heretiklik ile cadlk arasndaki en nemli fark, cadln
bir kadn suu saylmasdr. Bu durum zellikle de katliamn
dorua ulat 1550 ile 1650 aras dnem iin geerlidir. Daha
nceleri, erkekler sulananlarn yzde krkn oluturuyordu,
sonralar daha ok serseri, dilenci, gezici ii, ingene ve alt s
nf rahiplerden olan az sayda erkek idam edilmeye devam etti.
16. yzyla gelindiinde eytana tapnma suu, siyasi ve dini
mcadelenin ortak temalarndan biri haline geldi. Zamann at
mosferinde cadlkla sulanmayan bir piskopos ya da politikac
bile neredeyse kalmamt. Protestanlar Katolikleri, zellikle
de Papay eytana hizmet etmekle sularken, Lutherin bizzat
kendisi byc olmakla sulanyordu. Ayn ekilde sko John
Knox, Fransz Jean Bodin ve pek ok baka isim de ayn ekil
de sulanmt. Ska boynuzlarla ve penelerle tasvir edilen
Yahudiler de ayinler dzenleyip eytana tapnmakla sulan
yorlard. Ancak en arpc olan ey, 16. ve 17. yzyllarda cad
lk suundan yarglanan ve idama mahkm edilenlerin yzde
sekseninden ounun kadn olmasdr. Aslnda, bu dnemde
kadnlar, bebek katli dnda baka hibir sula karlatrla
mayacak bir oranda cadlk suundan katledilmilerdi.
Cadnn bir kadn olduu, Tanrnn erkekleri byle bir mu
sibetten koruduunu mjdeleyen demonologlar tarafndan da
vurgulanyordu. Sigrid Braunerin (1995) belirttii zere, bu
olguyu merulatrmak iin ne srlen argmanlar zamanla
256
Avrupada Byk Cad Av
deimitir. Mallus Maleficariumnn yazarlar, kadnlarn asla

tatmin edilemeyen ehvetleri yznden cadla daha yatkn
olduklarn ne srerken, Martin Luther ve hmanist yazarlar
kadnlarn ahlaki ve zihinsel zayflklarn bu sapknln kay
na olarak gstermilerdi. Ancak hepsi de kadnlarn uursuz
yaratklar olduu konusunda hemfikirdi.
Heretiklerin ve cadlarn katledilmeleri arasndaki bir di
er farksa, kincisinde doum kontrol uygulamalarnn eytaniletirilmesiyle birlikte, cinsel sapklk ve bebek katlinin mer
kezi bir rol oynamasdr.
Doum kontrol, krtaj ve cadlk arasnda balant ilk
olarak VIII. Innocent Bildirisinde (1484) kurulmutur. Bildiri
de durumdan yle yaknlyordu:
E fsu n lary la, byleriyle, g zbalaryla ve d ier la n e tli b a tl
in a n la r ve korkun n a z a rla r, a la k lk la r ve su lary la, (ca
d lar) k ad n soyunu m ah v ed iyorlar...E rk eklerin re m e sin i, k a
d n la rn d o u rm asn engelliyorlar, bu y zd en k o c a la r k a r la
ryla, k a rla r da k o calary la cin se l ilikiye g irem ez h a le geldi
(K ors ve P eters 1 9 7 2 :1 0 7 -0 8 ) .
Bu bildirinin ardndan, reme sular davalarda belirgin

ekilde grlmeye baland. 17. yzyla gelindiinde, cadlar
insanolunun ve hayvanlarn oalma gcn elinden almay
planlamakla, krtaj yapmakla ve ocuklar ldrerek eytana
sunan bir mezhebin mensubu olmakla sulandlar. Popler im
gelemde de cad gittike yeni hayata dman, etle beslenen ya
da byl iksirlerini yapmak iin ocuk bedenleri kullanan -bu
daha sonralar ocuk kitaplar tarafndan da yaygnlatrlan
bir kalp haline gelecekti- ehvet dkn, yal bir kadna ben
zetilmeye baland.
Heretiklikten cadla giden yolda neden bylesi bir deiiklik
olmutu? Yani neden bir yzyl iinde heretik, bir kadn haline gel
miti, dini ve toplumsal kurallarn inenmesi neden yeniden esas
olarak reme suuna odaklanmt?
1920lerde ngiliz antropolog Margaret Murray, The VJitchCult in VJestern Europeda. bu sorulara, son zamanlarda eko-feministler ve Wicca uygulayclar tarafndan yeniden canlan
drlan bir aklama getirmitir. Murray, cadln heretikli-
2''7
Caliban ve Cad
in yenilgiye uratlmasnn ardndan Engizisyonun yeni bir

dogmatik sapma korkusuyla dikkatini younlatrd, kadn
merkezli kadim bir din olduunu iddia eder. Dier bir ifadey
le, demonologlarm cad diye cezalandrd kadnlar (bu kura
ma gre) doumu ve remeyi uzlatrmay amalayan kadim
dourganlk kltnn uygulayclardr. Bunlar Akdeniz bl
gesinde binlerce yl varln srdren, ama Kilisenin pagan
riteli olduklar ve de kendi iktidarn tehdit ettii iin kar
kt kltlerdir.^^ Sulananlarn arasnda ebelerin de bulun
mas, ortaalarda kadnlarn toplumda ifac konumuna sa
hip olmalar, 16. yzyla kadar ocuk dourmann kadnlara
zg bir gizem olarak grlmesi gibi etkenler de bu gr
desteklemektedir. Ancak bu hipotez ne cad avnn zamanla
masn aklar, ne de bu dourganlk kltlerinin neden otorite
lerde eski dini devam ettiren kadnlar yok edecek derecede bir
nefret uyandrdn anlatr.
Dier bir aklama da cad davalarnda reme sularnn
bu kadar fazla yer almasn, 16. ve 17. yzyllarda yoksulluun
ve yetersiz beslenmenin artyla birlikte olduka ykselen
bebek lm oranlarna balar. Bunca ocuun lmnden, bu
derece ani lmlerden, doumdan hemen sonra gerekleen
lmlerden ve bu ocuklarn ok eitli hastalklara kar has
sas hale gelmelerinden cadlar sorumlu tutulmulardr. Ancak
bu aklama da bizi ok ileri gtrmez.
Bu aklama cad olarak sulanan kadnlarn ayn za
manda hamilelii engellemekle de sulandklarna deinmez
ve cad avn 16. yzyln ekonomik ve kurumsal politikalar
balamnda ele almaz. Dolaysyla bu aklama, cadlara kar
yaplan saldrlar ile Avrupal istatistikilerin ve iktisatlarn,
o dnemdeki igc miktaryla ilgili sorunlarn altnda tart
ld, reme ve nfus says konusuna eilmeye balamalar
arasndaki mhim balanty atlar. Daha nce de grdmz
gibi, emek sorununun zm, zellikle de Avrupa nfusu
nun tekrar dmeye balad ve bu dn Fetih sonras
Amerikalarda yaanana benzer bir nfus k kuruntusu
uyandracak boyutlara ulat 17. yzylda olduka aciliyet ka
zanmtr. Bu arka plan gz nnde bulundurulduunda, cad
258
Avrupada Byk Cad Av
ocuk piiren kadnlar. Francesco M aria G uazzonun Compendium

M aleficariu m undan, 1608.
avnn ksmen de olsa doum kontroln su haline getirme ve

kadn bedenini, yani rahmi, nfus art ile emek gcnn re
timi ve birikimi srecinin hizmetine sunma amacn tayan
bir giriim olduunu dnmek olduka akla yatkn grnyor.
Bu elbette yalnzca bir hipotezdir; kesin olan ey ise cad
avnn nfus d zerine kafa yoran ve nfusun bir ulusun
zenginlii olduuna kanaat getirmi siyasi bir snf tarafndan
tevik edilmi olduudur. 16. ve 17. yzylda Merkantilizmin
en parlak dnemini geirmesi, yine ayn yzyllarda nfus ka
ytlarnn (doum, lm ve evlilik kaytlar), nfus saymnn
balamas ve nfus biliminin ilk devlet bilimi olarak resmi
lemesi, cad avn balatan siyasi evrelerde, nfus hareketle
rini kontrol etmenin giderek stratejik bir nem kazandnn
ak bir kantdr (Cullen 1975: 6 ve devam).^^
Ayrca cadlarn ounun, kadnlarn remeye ilikin bil
gisi ile bu sre zerindeki denetiminin adeta bir kayna olan
ebeler ya da bilge kadnlar olduklarn biliyoruz (Midelfort
1972: 172). Malleus iinde bir blmn tamam ebelere ayrl
mtr. Burada, ebelerin annelerin rahimlerindeki bebekleri
259
Caliban ve Cad
ldrmelerine yardmc olduklar iin dier btn kadnlardan

daha kt olduklar, stelik bu suun kadnlarn doum yap
tklar odalara erkekler giremediinden daha da kolayca ile
nebildii belirtilmekteydi.^^ inde ebe barndrmayan tek bir
kulbe bile bulunmadn gzlemleyen yazarlar, iyi bir Kato
lik olduunu kantlamad srece hibir ebenin bu sanat icra
B ebek katli dram as, Gen H ans H olbein m ilk olarak F ran sada 1 5 3 8 ylnda
baslan , krk bir tasarm dan oluan serisi lmn Dans"ndan alnan bu
tasvirde olduka iyi yakalanm tr.
260
Avrupada Byk Cad Av
etmesine izin verilmemesini neriyorlard; nitekim bu neri de

karln buldu. Daha nce grdmz zere, ebeler -rne
in, kadnlarn hamileliklerini gizleyip gizlemediklerini ya da
evlilik d ocuk sahibi olup olmadklarn kontrol etmek ze
re- ya polis kadnlara dnm ya da marjinalletirilmilerdi.
Fransada ve ngilterede, 16. yzyln sonlarndan itibaren ok
az kadnn ocuk dourtmasna izin verilir olmutu. Oysa o
zamana kadar bu pratik, onlarn dokunulamaz bir gizemi ola
gelmiti. Sonradan, 17. yzyln balangcnda, ilk erkek ebeler
ortaya kt ve bir yzyl iinde kadn doum neredeyse tama
men devlet kontrol altna alnd. Alice Clarka gre;
Bu m eslek te k a d n la rn y erin e gid erek erk ek le rin istih d am
ed ilm esi s reci, doru dzgn pro fesyo n el e itim alm a fr s a t
la rn n ellerin d en aln m asy la, k a d n la rn h er t rl profesyo-
eytan a ocuk sunan kadnlar. A gnes Sam psonun davasn a ilikin bir
risalede y er alan bir ta h ta bask, 1591.
26 1
Caliban ve Cad
n el alm a a lan n d an n a s l d la n d n n da b ir rn e in i olu

tu ru r (C lark 1 9 6 9 ; 2 6 5 ).
Ama ebelerin toplumsal kn kadnlarm profesyonel

likten dlanmasmm bir rnei olarak okumak, olaym asl ne
minin gzden karlmasna neden olur. Aslnda ebelerin, artk
kendilerine gvenilmedii iin ve profesyonel alandan dlan
malar kadnlarn reme zerindeki kontroln zayflatt
iin marjinalletiine dair ikna edici kantlar bulunmaktadr.^
Nasl ki itlemeler kylleri ortak topraklardan mlkszletirdiyse, cad av da kadnlar bedenlerinden mlkszletirmi, bylece
bu bedenler emein retimine adanm makineler gibi ilemelerini
engelleyen her trl etkenden zgrletirilmilerdir. nk kazk
lara balanma tehdidi, kadnlarn bedenlerinin etrafna, ortak alan
larn itlenmesiyle dikilenlerden ok daha zorlu engeller dikmitir
Aslnda, komularnn, arkadalarnn ve akrabalarnn
kazklarda yandn grmenin ve herhangi bir doum kontrol
giriimlerinin eytani bir sapknln rn olarak yorumlana
bileceini farkna varmalarnn kadnlar zerinde nasl bir etki
yarattn tasavvur edebiliriz.^ Cad diye avlanan kadnlarn
ya da cemaatlerindeki dier kadnlarn neler dndn,
hissettiini ve kendilerine ynelen bu korkun saldrlardan
ne sonular kardn anlamaya almak -dier bir deyile.
Anne L. Barstowun Witchcrazede (1994) yapt gibi, katliama
iinden bakabilmek- bu katliam gerekletirenlerin niyetle
ri zerine kafa yormaktansa cad avnn kadnlarn toplumsal
konumlar zerinde yaratt etkilere younlaabilmemizi
salar. Bu bak asndan, cad avnn kadnlarn dourganlk
zerinde kontrol sahibi olmak iin kullandklar yntemleri,
bunlar eytani aralar ilan ederek yok ettii ve kadn bedenini
emek gcnn yeniden retimine tabi klmann bir n koulu
olarak, kadn bedeni zerinde devlet kontrolnn kurumsal
lamasn saladna hi phe yoktur.
Ancak cad, yalnzca bir ebe, dourmaktan saknan bir ka
dn ya da komularndan bir para ekmek, biraz odun alarak
yaamn srdrmeye alan bir dilenci deildi. O ayn zaman
da hafifmerep, rastgele cinsel ilikiye giren bir kadnd. Yani
bir fahie ya da zina yapan, genellikle cinselliini evlilik ve do-
262
Avrupada Byk Cad Av
ngiltere'de, Guernsey pazarn d a kadn diri diri yaklyor.

Anonim gravr, 16. yzyl.
um balan dnda yaayan bir kadn... Bu yzden cad av da

valarnda adnn ktye km olmas bir su kant saylrd.
Cad ayn zamanda arkadan konuan, kfreden ve ikence al
tnda alamayan asi kadnd. Burada asi szc illa ki ka
dnlarn dahil olduu belli bir ykc eyleme atfta bulunmaz.
Daha ziyade, bu szck zellikle kyller arasnda, genellikle
kadn derneklerinde rgtl olan kadnlarn heretik hareketle
rin n saflarnda yer ald, erkek otoritesine ve Kiliseye kar
giderek daha ok kafa tutmaya balad feodal iktidara kar
mcadeleler dneminde gelien kadn kiiliini tanmlar. Cad
tarifleri, ortaa ahlak oyunlarnda ve fabliauxdsi temsil edilen
kadnlar anmsatr; inisiyatifi ele almaya hazr, erkekler kadar
saldrgan ve kuvvetli, erkek kyafetleri giyen ya da ellerinde
krba, kocalarnn srtnda gezinen kadnlar...
Elbette, cezaya arptrlan kadnlar arasnda belli sular
dan pheli olanlar da vard. Biri kocasn zehirlemekle, bir di
eri ivereninin lmne neden olmakla, yine bir dieri kzn
satmakla sulanyordu (Le Roy Ladurie 1974: 203-04).
Bununla birlikte yarglananlar, yalnzca sapkn kadnlar
deil, sadece kadnlar, zellikle de alt snfa mensup olan, eitim ve
263
Caliban ve Cad
ceza arasndaki ilikiyi tersine dndrecek kadar korku salm

olan kadnlard. Jean Bodin, ounluu cezalandrarak baz
larnn arasnda terr uyandrmalyz, diyordu. Gerekten de
kimi kylerde, ok az kadn bu akbetten kaabildi.
Ayrca sulanan kadnlarn maruz kald ikencelerin
ierdii cinsel sadizm, tarihte bir eine daha rastlanmayan ve
herhangi bir su temelinde aklanamayacak olan bir kadn d
manln gzler nne serer. Standart usule gre, sulananlar
rlplak soyuluyor ve (tylerinin arasna eytann saklanm
olabilecei iddiasyla) tamamen tralanyordu; sonra vajina
lar da dahil btn vcutlarna, eytann (tpk ngilterede
efendilerin kaak klelere yaptklar gibi) bu yaratklara dam
galam olabilecei iaretleri bulmak iin, uzun ineler batrl
yordu. Bir masumiyet ibaresi olarak bakire olup olmadklarn
anlamak iin genellikle tecavz ediliyorlard. Sularn itiraf
etmezlerse daha da vahi ikencelere maruz kalyorlard; etleri
lime lime ediliyor, altlarnda ateler yanan demir sandalyelere
oturtuluyor, kemikleri krlyordu. Aslmalar ya da yaklma
lar halinde, bu sondan kartlmas gereken derslerin nem
senmeden geilmemesi ok nemseniyordu. dam, cadlarn
ocuklar, zellikle kzlar da dahil olmak zere, topluluun
btn yelerinin itirak etmesi gereken, mhim bir kamusal
olayd. Bu kzlar bazen annelerinin diri diri yand kazklarn
nnde krbalanrlard.
Dolaysyla cad av, kadnlara kar alm bir savat;
bu onlar alaltmay, eytanlatrmay ve toplumsal glerini
ellerinden almay amalayan planl bir giriimdi. Ayn srada,
cadlarn yok olduu ikence odalarnda ve kazklarda, burjuva
kadnlk ve eve ballk idealleri ekillendiriliyordu.
Bu rnekte de cad av, zamann toplumsal eilimlerini
daha da glendirmiti. Aslnda cad avnn hedef ald pra
tikler ile ayn yllarda aile hayatn, cinsellii ve mlkiyet ili
kilerini dzenlemek zere yrrle sokulan yeni kanunlarn
yasaklad pratikler arasnda bir devamllk vardr. Btn Bat
Avrupada cad av ilerledike, zinay lmle cezalandran yasa
lar yrrle sokuldu (ngiltere ve skoyada zinann cezas,
tpk vatana ihanet suunda olduu gibi, kazkta lmd) ve
264
Avrupada Byk Cad Av
evlilik d doum yasal olmaktan karld, bebek katli idamlk

sular arasna girdi.^^ E zamanl olarak, kadnlarn arasndaki
dostluktan phe edilmeye baland, bunun kadnn kocasyla
ittifakn zedeleyecei vaaz edilir oldu. Kadn kadna ilikiler,
cadlar birbirlerini su orta olarak ihbar etmeye zorlayan
cad katilleri tarafndan eytaniletirildi. Yine bu dnemde,
kadnlarn gcnn ve komnal balarn altnn ne kadar
oyulduunu gsteren baka bir rnek olarak, ortaada arka
da anlamna gelen dedikodu (gossip) kelimesi kk d
rc bir anlam kazand.
deolojik dzeyde de demonologlar tarafndan ekillendi
rilen aalk kadn imgesi ile cinsiyetlerin doas^zerine
yrtlen o zamanki tartmalar iinde kurulan kadn imge
si arasnda ciddi bir benzerlik vardr. Bu imge, beden ve zihin
olarak zayf, biyolojik olarak ktle meyilli, kalplam bir
kadn kutsayarak erkeklerin kadnlar zerindeki kontroln
ve yeni patriyarkal dzeni merulatrmaya hizmet etmitir.
Cad Av ve Erkek Egemenlik: Kadnlarn Ehliletirilmesi

Cad avnn cinsellik politikas, 16. ve 17. yzyl davalarnda
ortaya kan bir yenilik olarak, cad ile eytan arasndaki ilikide
kendini gsterir. Byk Cad Av, ortaada azizlerin yaant
snda ya da Rnesans byclerinin kitaplarnda rastlanan ey
tan imgesinde ciddi bir deiiklik yaratmtr. lkinde eytan
uursuz ama ok az gce sahip bir varlk olarak gsterilir. Biraz
kutsal su serpitirmek yahut birka kutsal sz sylemek eyta
nn planlarn baarszla uratmaya yeter. Korkutmak yle
dursun, baz erdemlerle donatlm, baarsz bir kt imgesidir
bu. Ortaada ise eytan, kimi zaman mahkemenin nnde m
vekkilini savunurken temsil edilen, hukuki meselelerde yetkin
bir mantkdr (Seligman 1 9 4 8 :151-58).êytan ayn zamanda
maden kazmada ya da ehir surlarnn inasnda kullanlabilen,
ama cretini demek gerektiinde her daim kandrlan yetenek
li bir iidir. Ayrca Rnesansta eytan ve byc arasndaki ili
kide, eytan her zaman istese de istemese de tpk bir hizmeti
gibi ie koulan ve efendisinin isteklerine gre hareket etmeye
zorlanan, emir altndaki bir varlktr.
265
Caliban ve Cad
eytan kendisin e h izm ette bulunan bir kadnn ruhunu

gtryor. Olaus M agnus, H storia D e G entibus
S ep ten trion alib u stan bir gravr (Roma, 1555).
Cad av, eytan ve cad arasndaki g ilikisini tersine

dndrmtr. Artk kadn hizmeti, kle, bedene ve ruha sa
hip bir succubus (dii eytan) haline gelirken, eytan da onun
sahibi ve efendisi, ayn zamanda pazarlaycs ve kocas ilevini
grmeye balar. rnein, cadya yanaan eytand, cad nadi
ren onu arrd (Larner 1983: 148). eytan kendini cadya
gsterdikten sonra ondan hizmetkr olmasn ister, ardndan
efendi/kle, koca/kar ilikisinin tipik rnei bu riteli ta
kip eder. eytan onu kendi iaretiyle damgalar, onunla cinsel
ilikiye girer ve baz durumlarda adn dahi deitirir (Larner
1983:143). Ayrca, kadnn evlilie giden kaderinin ak bir n
temsili olarak, cad av ortaada ve Rnesansta rastlanlan
eytan okluu yerine tek bir eytan getirir; ortaalarda hem
Akdenizde hem de Tton blgelerinde kadnlar arasnda klt
leri yaygn olarak grlen kadn figrlerin (Diana, Hera, la
Signora del zogo) tersine eril bir eytandr bu.
Cad avclarnn erkek egemenliini olumlamakla ne kadar
da megul olduu u gerekten de anlalabilir: Beeri ve ila
hi yasaya kar isyan ederken bile, kadnlarn bir erkee tabi
olarak resmedilmesi ve isyanlarnn sonucunun da -u mehur
266
Avrupada Byk Cad Av
eytanla anlama- sapkn bir evlilik anlamas olarak gsteril

mesi gerekiyordu. Bu evlilik benzetmesi o kadar ileri gtr
lrd ki cadlar eytana kar gelmeye cret edemediklerini
ya da daha ilginci, onunla cinsel ilikiye girdiklerinde bundan
hi zevk almadklarn itiraf ederlerdi. Bu, cadl kadnlarn
dinmek bilmeyen ehvetine balayan cadlk ideolojisiyle bir
tezat oluturuyordu.
Cad av erkek egemenliini kutsamakla kalmad, ayn
zamanda erkeklerin kadnlardan korkmalarn, hatta onlar
erkek cinsinin yok edicileri olarak grmelerine neden oldu.
Malleus M aleficarumun yazarlar, kadnlara bakmak gzel
dir ama dokunmak erkei kirletir, erkekleri sadece mahvet
mek iin cezp ederler, onlar memnun etmek iin her eyi
yaparlar ama sunduklar zevk lmden acdr, nk ahlak
szlklar erkeklerin ruhlarn -h atta belki de cinsel organ
larn- yitirmelerine neden olur, diye vaaz ediyorlard (Kors
ve Peters 1972: 114-115). Muhtemelen bir cadnn ya erke
in reme glerini dondurarak ya da onun cinsel organnn
tamamen kendi arzusuna gre kmasn ya da ieri ekilme
sini salayarak erkekleri hadm edebileceine ya da onlar
iktidarsz klabileceine inanlyordu. Kimileri de penisle
ri alarak ku yuvalarna ve kutulara saklyor, bunlar ancak
zorla geri veriyordu.
Erkekleri hadm eden, onlar iktidarszlatran bu kadn
lar kimdi? Potansiyel olarak her kadn. Birka bin kiilik bir
kyde ya da kk bir kasabada, cad avnn zirveye ulat
zamanlarda yalnzca birka yl, hatta birka hafta iinde dzi
nelerce kadn yakld; hibir erkek gvende olduundan ya da
bir cadyla yayor olup olmadndan emin olamaz hale geldi.
ou erkek, geceleri baz kadnlarn yataklarndan kalkp, ko
calarnn yanna bir sopa koyduktan sonra Sabbata gittiini ya
da tpk Malleus tdi bahsedilen, aalara bir sr penis saklayan
kadn gibi, btn kadnlarn penislerini yok edebilme gcne
sahip olduunu duyduunda dehete kaplm olmaldr.
Bu propaganda erkeklerle kadnlar blmekte olduka
baarl olmu olsa gerektir, nk oullarn, kocalarn ya da
babalarn kadn akrabalarn kazklardan kurtarmak iin gs-
267
Caliban ve Cad
K adn lar vcutlarm m erhem ledikten sonra sprgelerine binip

Sabbat'a gidiyor. Thomas E rastusun D ialogues T ou chan tLe
Pouvoir D es S orcieressinden 16. yzyl Fransz basks (1570).
terdikleri bireysel abalara karn, tek bir istisna dnda, kat

liama kar kan bir erkek rgtlenmesine dair bir kayt bu
lunmuyor. Bu istisna, Fransz Engizisyon yesi Pierre Lancrem
belki de alt yz kadnn yaklmasyla sonlanan kitlesel dava
lar yrtmekte olduu Bask blgesindeki balklardr. Mark
Kurlanksy, balklarn yllk morina bal sezonu iin o srada
denize alm^ olduunu anlatr. Ama
S t.-Je a n -d e -L u z m o rin a filo su n d ak i (B ask lk esin in en by
) (erkekler) k a r la r n n , a n n e le rin in ve k z la rn n soyuldu
unu, b a k la n d n ve oun un o k ta n idam e d ild i in i du
yu nca, 1 6 0 9 m o rin a sefe ri ik i ay erk en son a erdi. B a lk la r
ellerin d e sop alarla g eri geldi ve y ak lm a a la n n a g t r len b ir
cad konvoyunu salv erd i. Tek b ir h a lk d iren ii d av alarn son a
erd irilm e sin e y e tti... (K u rlan sk y 2 0 0 1 :1 0 2 ) .
Baskl balklarn kadn akrabalarnn idam edilmesine

mdahalesinin bir benzeri daha yaanmamtr. Baka hibir
grup ya da rgt cadlar savunmamtr. Aksine baz erkek
lerin kendilerini cad bulucu ilan edip kadnlar sulamay
268
Avrupada Byk Cad Av
edindiini, ky ky gezerek kadnlar istedikleri paray

vermezlerse cad diye ifa etmekle tehdit ettiini biliyoruz.
Baz bakalar ise kadnlarn etrafndaki bu phe ortam
n istemedikleri karlarndan ve sevgililerinden kurtulmak
ya da tecavz ettikleri ya da batan kardklar kadnlarn
kendilerinden intikam almasn engellemek iin kullanm
lard. phesiz erkeklerin kadnlarn maruz kald vahete
sessiz kallarnn bir nedeni de ayn sulamaya urama kor
kusudur. Bu sutan yarglanan erkeklerin ou, cad oldu
undan phelenilen ya da cadlkla sulanm kadnlarn
akrabalaryd. Ancak yllar sren propagandann ve terrn,
erkeklerde kadnlardan derin bir psikolojik yabanclamann
tohumlarn ektiine de phe yok. Bu yabanclama snf da
yanmasn ykm, kendi kolektif glerini zayflatmtr.
Marvin Harrisin u sylediklerine katlabiliriz:
Cad av .... h e r t rl g izil ay ak lan m a e n e rjis in i d a tm , p ar

a la m tr. H erkesin k e n d isin i aciz ve h k im to p lu m sal gru p
la ra b a m l h isse tm e sin e yol am , ste lik bu n d an duyduu
k z g n l y n len d ireb ilece i b e lirli b ir alan su n m u tu r. B y
lece d ier b t n to p lu m sal gru p lard an ziyade, en ok y o k su l
la rn k ilise o to rite sin e ve sek ler dzene k a r d u rm alarn ,
z e n g in li in yen id en d a lm n ve to p lu m sal s ta t fa rk la rn n
o rta d a n k a ld rlm a sn talep e tm e le rin i e n g e lle m itir (H arris
1 9 7 4 : 2 3 9 -2 4 0 ).
Tpk gnmzde olduu gibi, hkim snflar, proletarya

y kadnlar zerinde bask kurarak ok daha etkin bir biimde
bastrabilmitir. Mlkszletirilen, yoksullatrlan ve sulu
ilan edilen erkeklerin, balarna gelen talihsizliklerin suunu
hadm eden cadlara yklemelerine, kadnlarn otoriteye kar
kazand gc kendilerine ynelteceini sanmalarna yol
amtr. Erkeklerin kadnlara kar besledikleri btn kkl
korkular (genellikle Kilisenin kadn dman politikasndan
kaynaklanan) bu balamda harekete geirilmitir. Kadnlar
erkekleri iktidarszlatrmakla sulanmakla kalmam, erkek
lere bir cadnn kendilerini kleletirebilecei, dilediince zin
cirlere vurabilecei retildike, bizzat kadn cinsellii bile bir
korku nesnesi, tehlikeli ve eytani bir g haline getirilmitir
(Kors ve Peters 1972:130-32).
269
C aliban ve Cad
Cad davalarnda ska rastlanan sulamalardan biri de

cadlarn yozlam cinsel pratiklerde bulunmalardr. Bu pra
tiklerin banda ise eytanla cinsel ilikiye girmek ve Sabbatta
gerekletirildii iddia edilen orji ayinlerine katlmak gelir.
Ancak cadlar ayn zamanda erkeklerde ar erotik tutkular
uyandrmakla da sulanmaktayd. Bu sayede gayri meru bir
iliki yaayan bir adam pekl bylendiini iddia edebili
yor, oullarnn onaylamadklar ilikisini sona erdirmek is
teyen ebeveynler kadnn cad olduunu ne srebiliyorlard.
Malleusta denildii gibi:
C a d la rn c in se l ilik iy e ve gebe k a lm a y a s ira y e t e d e b ilm e si
n in yedi yolu v a rd r...B irin c is i, e rk e k le rin z ih n in i a n t u t
kuya y n eltm e k ; k in cis i, o n la rn rem e g le rin i e lle rin d e n
a lm a k ; n c s , b u ii g e re k le tire n uzvu o rta d a n k a ld r
m ak ; d rd ncs, e rk e k le ri b yl g leriy le h ay v an a e v ir
m ek; b e in c isi, k a d n la rn rem e g le rin i e lle rin d e n alm ak ;
a k n c s k rta j y ap m ak ve y e d in cisi e y ta n a o cu k k u rb an
e tm e k ... ( 1 9 7 1 : 47 ).
eytan kendisiyle anlam a

yapm as iin kadm batan
karyor. Ulrich Molitor,
De L am iesden, (1489).
270
Avrupada Byk Cad Av
Cadlarn hem erkekleri iktidarszlatrmakla hem de on

larda ar cinsel istek uyandrmakla sulanmalar sadece gr
nte elikilidir. Cad avyla beraber gelien yeni patriyarkal
yasaya gre, fiziksel iktidarszlk ayn zamanda ahlaki iktidar
szla karlk gelmekteydi. Bu, erkein kadn zerindeki otori
tesini kaybetmesinin fiziksel bir davurumuydu, nk hadm
edilmi bir adamla umutsuz bir aka dm bir adam arasnda
ilevsel olarak bir fark yoktu. Demonologlar, her iki duruma
da pheyle bakyorlard ve kadnlar cazibeleri ve ak szge
leriyle erkeklerin zerinde, onlar kendi arzularnn succubisi
haline getirebilecek kadar byk bir gce sahip olmaya devam
ettii srece, zamann burjuva aklnn talep ettii, adeta devlet
gibi rgtlenmi, kocann kral, kadnn ise onun iradesine ba
ml olduu ve kendini ev ilerine adad aile biimini geerli
klmann imknsz olduundan emindiler (Schochet 1975).
Cinsel tutku, yalnzca erkeklerin kadnlar zerindeki oto
ritesinin sarslmasna deil -Montaignein de hayfland gibi,
erkek her alanda kendi mizacn muhafaza edebilirken cinsel
ilikide bunu bir trl yapamyordu (Easlea 1980: 243)- ayn
zamanda bir erkein kendi kendini ynetebilme becerisinin
zedelenmesine, bylece Kartezyen felsefenin Akln kayna
olarak gsterdii ok kymetli kafasn da yemesine yol ayor
du. Bu yzden cinsel olarak aktif bir kadn, erkein sorumluluk
duygusunu, alma ve kendi kendini kontrol edebilme yetisini
tahrip ettii iin kamusal bir tehlike ve toplumsal dzen iin de
bir tehditti. Kadnlarn ahlaken ve de daha da nemlisi ekono
mik olarak erkekleri mahvetmelerini nlemek iin ilerindeki
eytan kartmak gerekiyordu. Bu da cadlara ikence ederek,
onlar atee vererek ve cinsel eytan karma ile psikolojik te
cavzn bir karm olan ayrntl sorgulamalara tabi tutarak
gerekletirildi.^^
Dolaysyla 16. ve 17. yzyl, kadnlar iin bir cinsel bas
k ann balangc olmutur. Kadnlarn cinsellikle iliki
lerini tanmlayan eyler, sansr ve yasaklar haline gelmitir.
Michel Foucaultyu dnerek sylersek, modern an eiin
de iktidarn insanlar cinsellik zerine konumaya zorlama
snn en iyi rneinin ne Katolik ky hayat ne de itiraflar ol
271
Caliban ve Cad
duunu zellikle vurgulamamz gerekir (Foucault 1978: 116).

Foucaultnun bu dnemde tespit ettii, cinsellikteki sylem
sel patlama kendini en ok cad avnn ikence odalarnda
gsterir. Ancak bunun Foucaultnun kadn ile gnah kartan
rahip arasnda karlkl olarak aktn hayal ettii i gdklayc hisle bir ilgisi yoktur. Engizisyon yeleri, ky rahipleri
nin yaptnn ok daha tesine giderek, ou zaman yal ve
cinsel baarlan yllar ncesinde kalan kadnlar olmalarna
ramen, cadlar cinsel maceralarn her trl ayrntsna ka
dar ifa etmeye zorlamtr. Tpk bir ritel tarznda, szde
cadlar genliklerinde ilkin nasl eytan tarafndan ele gei
rildiklerini, cinsel iliki esnasnda neler hissettiklerini, aklla
rndan geen ahlaksz dncelerini anlatmaya zorlamlardr.
Ancak cinsellik zerine bu tuhaf sylemin aa kt sahne,
ikence odalaryd ve acdan lgna dnm kadnlar, bilekle
rine bal iple yukar ekilip aaya drldkleri strappado
ikencelerinin arasnda, kendilerine sorulan sorulara cevap
vermek zorundayd. Hayal gcmz ne kadar zorlarsak zorla
yalm, bu ekilde ikenceye maruz kalan kadnlarn sylemek
zorunda kaldklar szlerin orjisinin onlar tahrik ettiini ya
da dilsel yceltmeyle arzularn yeniden ynlendirdiini var
saymak mmkn deildir. Foucaultnun Cinselliin Tarihinde
(1. cilt, 1978) artc bir ekilde ihmal ettii cad av rne
inde, cinsellik zerine bitmek tkenmek bilmeyen sylem
baskya, sansre, inkra alternatif olarak deil, tersine bunla
ra hizmet etmesi iin kullanlmtr. Elbette, cad av dilinin.
Kadn farkl bir tr, daha bedensel ve doa tarafndan sapt
rlm sui generis bir varlk olarak rettii sylenebilir. Ayn
ekilde kadn sapknn retiminin, kadnn vis erotzcadan vis
lavomtivaysL dnm srecinin bir adm, kadn cinselliinin
ie dntrlmesinin ilk adm olduunu syleyebiliriz. Ancak
bu srecin ykc karakterini de gz nnde bulundurmalyz.
Byle bir perspektif bize, cinsellii farkllamam, toplumsal
cinsiyet ayrmlarndan bamsz bir znenin bak asyla ve
kadnlar ile erkekler iin muhtemelen ayn sonular douran
bir etkinlik olarak ele alan, Foucaultnun nerdii trden cin
selliin [genel bir] tarihinin snrlarn da gsterir.
272
Avrupada Byk Cad Av
Cad Av ve Cinselliin Kapitalist Rasyonalizasyonu

Cad av sonucunda kadnlar ne yeni cinsel yetiler kazan
mtr ne de hazlar yceltilmitir. Bilakis cad av, temiz
araflarda temiz sekse doru giden o uzun yolun ve kadnn
cinsel eyleminin ie, erkee hizmete ve dourmaya dnme
si srecinin ilk adm olmutur. Bu srete, retken olmayan,
reme amac tamayan her trl kadn cinsellii biiminin
anti-sosyal ve aslnda eytani bir etkinlik olarak yasaklanmas
merkezi bir neme sahiptir.
reme amac tamayan cinselliin uyandrmaya bala
d tiksinti, zerine bindii kei, ksrak, kpek vs. hayvanlar
gibi, uzam bir penisi andran sprgesinin zerinde uan
yal cad mitinden de yakalanabilir. Bu tasvir, artk dourgan
olmayan yal ve irkin kadna aktif bir cinsel hayata sahip
olma hakk tanmayan yeni bir cinsel disiplini anlatr. Bu kalb
yaratrken demonologlar, yaadklar dnemin ahlaki hassasi
yetlerine bal kalmlardr. Cad avnn iki mehur tannn
azndan kan aadaki ifadeler, bunu aka gsterir:
Yal b ir zam p arad an daha iren, daha sam a b ir ey o labi
lir m i? A m a b ir o k ad ar da yaygn ite ...K a d n la rd a daha da
k t ... A rtk b ir e n k az, m oruk, ne k u la k la r duyan ne gzleri
g ren b ir kad avra olduuna b ak m ad an k ed iler g ibi azyor; da
m z lk b ir at lazm b y Ie le rin e ...(B u rto n 1 9 7 7 : 56).
Y lla r n y k n g l kle ta y a n , lm d en d nm b ir c e s e t
gib i g r n e n y a l b ir k a d n g rm ek d ah a da g ln! H l
e t r a ft a h ay at ne g z e l diye d olanp k e n d ile rin e e b a k
y o rla r...S re k li y z le rin i m ak y aja b ulayp k a s k t y le rin i
c m b z la alyor, sa rk m , k u ru m u g sle rin i g ste rip t i t
re k sesleriy le arzu u y an d rm ay a a l rk e n b ir y an d an da i i
yor, k z la rn a ra sn d a d an s edip a k m e k tu p la r k a ra ly o rla r
(E rasm u s 1 9 4 1 : 42 ).
Tm bu sylenenler ile Bathn Karsnn be koca

y gmdkten sonra aka, Akncy alacam... Ne olur
sa olsun iffetli olacam diye bir derdim yok. Bir koca gi
derse, beni alacak baka bir Hristiyan elbet kar dedii,
Chaucern dnyas arasnda elbette dalar kadar fark var
(Chaucer, 1977: 277).
273
C aliban ve Cad
B ir cadyla bir
Engizisyon yesi
arasnda geen
tartm a. H ans
B urkm air (1514
ncesi).
Cadlkla sulanan
ve yarglanan
kadnlarn ou
yal ve yoksuldu.
Genellikle
geim lerini kam usal
yardm larla
salyorlard.
Cadln
gszlerin silah
olduu anlatlr
hep. Oysa bu
yal kadnlar
. ayn zam an da
kap italist ilikilerin
' yaygnlam asyla
birlikte kom nal
ilikilerin
yklm asna
direnm eye en
m eyilli kesim di.
Topluluun bilgisi
ve bellei onlarda
cisim lem iti. Cad
av yal kadn
imgesini a lt st etti:
G eleneksel olarak
bilge olarak baklan
bu yal kadn, artk
ksrln ve hayata
dm anln sim gesi
haline gelm iti.
274
Avrupada Byk Cad Av
Chaucern dnyasnda yal kadnn cinsel gc, lme

kar hayatn olumlanmas anlamna geliyordu. Cad avnn
ikonografisinde ise yallk, kadnn bir cinsel hayatnn olabil
mesinin nnde engeldir, onu kirletir, cinsel etkinlii bir yeni
lenme arac yerine lmn bir aletine dntrr.
Cad davalarnda yaa baklmakszn (ama elbette snfa
gre), srekli olarak kadn cinsellii ile hayvanlarla cinsel te
mas arasnda bir zdelik kurulur. eytann temsillerinden biri
olan kei-tanryla cinsel ilikiye girme, yz kzartc sub cauda
(kuyruk alt) pc ve cadlarn su ilerken onlara yardm
eden ve bilhassa mahrem bir iliki iinde olduklar -kk ey
tanlar ya da hizmetkr cinler- pek ok hayvan beslemekle
sulanmalar, byle bir zdeliin gstergesidir. Bu hayvanlar,
cadlarn muhtemelen zel emziklerle besledii kediler, kpek
ler, kurbaalar ve tavanlard.
Cadnn hayatnda eytann aralar olarak rol oyna
yan baka hayvanlar da vard: keiler, (gece)ksraklar* cady
Sabbata uuruyor, karakurbaalar ise hazrladklar karmlar
iin gereken zehri salyordu. Cadlarn dnyasnda hayvanla
rn o kadar byk bir yeri vard ki hayvanlarn da bu davalarda
yarglanan bir taraf olduklar dnlebilir.^^
Cadnn ciniyle evlilii belki de cad avndan ok uzun
zaman sonra bile lmle cezalandrlan bir su olarak kalan,
Avrupal kyllerin cinsel hayatlarn ayrt eden hayvanla
cinsel iliki pratiklerine atfta bulunmaktayd. Akla tapn
maya ve insan bedensel olandan ayrmaya balayan bir ada
hayvanlar da olduka sert bir deersizletirme srecine ma
ruz kalm, yalnzca yabanilere, gerek tekiye indirgene
rek en kt insani igdlerin daimi sembol haline gelmitir
Bu yzden hibir su bir hayvanla cinsel ilikiye girmek kadar
dehet verici olamazd. Bu giderek en maddi olmayan ynle
riyle zdeletirilen insan doasnn ontolojik temellerine
esasl bir saldryd. Ancak cadlarn hayatlarnda hayvanla
rn bu kadar fazla yer tutmas ayn zamanda kadnlarn erkek
ve hayvan arasndaki (kaygan) snrda yer aldn ve yalnzca
* ngilizcede kabs anlam na gelen (night)m are szc, night (gece) ve m are
(ksrak) szcklerinden oluur.
275
C aliban ve Cad
kadn cinsellii deil, kadnln ta kendisinin hayvanla ya

kn olduunu ima eder. Bu eitlii salama almak iin, cadlar
sk sk ekillerini deitirip hayvan klna girmekle sulan
mlardr. Bu adan en ok bahsi geen hayvan, vajinann bir
sembol olarak cinsellii, hayvanla cinsel temas, kadnl ve
ktl birletiren keiydi.
Cad av, kadn cinselliini her trl ktln kayna
olmakla sulamann yan sra, yeni kapitalist i disiplinine uy
gun olarak, remeye ve mlkn aile iinde aktarlmasna tehdit
oluturan ya da ie harcanmas gereken enerjiyi ve zaman heba
eden her trl cinsel eylemi bir su haline getiren, cinsel hayatn
olduka kapsaml bir yeniden yaplanmn da arac olmutur.
Cad davalar, retken olmayan cinsellik biimlerinin
olduka yol gsterici bir listesini sunmutur: ecinsellik, gen
ve yal arasnda cinsel iliki^'^, farkl snflara mensup insan
lar arasnda cinsel iliki, anal birleme, szde ksr ilikilere yol
aan arkadan birleme, plaklk ve dans. Ayrca 16. ve 17. yz
ylda halen Avrupann her yannda kutlanmakta olan pagan
kaynakl bahar festivallerinde olduu gibi, ortaalarda yaygn
olan toplumsal, kolektif cinsellik de yasaklanmt. Bu ba
lamda, P. Stubbesm Anatomy ofAhusede (1583) ngilteredeki
1 Mays kutlamalarn nasl tasvir ettii ile cadlar toplant
larda srekli dans edip fltler ve kavallarn eliinde srekli
zplamakla, kolektif seks ve cmblere katlmakla sulayan
standart Sabbat tasvirlerini karlatrmak faydal olabilir.
M aysa d oru ... h er m ah alle , k asab a ve ky erkeiyle k ad n y
la, ocuuyla, gen ci y alsy la b ir araya gelir... .a llk la ra ve
k o ru lu k lara, tep e lik le re , d alara akar, b t n geceyi elenerek
geirir, sab ah n a da ellerin d e hu aacn d an yaylar, aa d alla
ryla geri dnerler... E vlerine g e tird ik le ri en deerli m cev her
se m u azzam b ir saygyla ta d k la r, ieklerle ve kurdeleyle
s slen m i d ir e k tir ..d a h a son ra ziy afet ve elenceye geilir,
tp k p u tp e re stle rin id ollerin e ad ak ad arken y a p tk la r gibi,
bu d ire in ev resin d e hoplayp d ans ederler... (P artrid g e: III).
Benzer bir karlatrma, Sabbat tasvirleri ile sko

Presbiteryen otoritelerinin (kutsal kuyulara ve dier kutsal
meknlara) hacca ilikin tasvirleri arasnda da yaplabilir. Ka
tolik Kilisesinin tevik ettii bu haclar, Presbiteryenler baya-
276
Avrupada Byk Cad
1 5 8 9 ylnda
C helm sford
cadlarnn
idam.
K urbanlardan
biri olan
Jo a n Prentice
dostlaryla
birlikte.
likilerin yaand, eytanla bir ari^ya gelinen bulumalar

gryordu. Aslnda bu dnemin genel bii' eilimi, ky toplant
lar, asi kamplar, festivaller ve dansla^ gibi potansiyel olarak
yasad her trl toplantnn yetkililer tarafndan gerek bir
Sabbat olarak tanmlanmasdr.
Kuzey talyann baz blgelerinde Sabbata gitmenin
dansa gitmek ya da oyuna gitmek
zogo) olarak tanm
lanmas zellikle de Kilisenin ve devletin bylesi elencelere
kar taknd tutum gz nnde bulJndurulduunda ayrca
nemlidir (Muraro 1977:109 ve devamî Hili 1964:183 ve de
vam). Ginzburgun da deindii zere, [Sabbattan] mitleri ve
fantastik ssleri kardmzda, geriye dans edilen ve rastgele
cinsel ilikilerin yaand toplantlar kalr (Ginzburg 1966:
189).Bunlara bir de, aln Avrupada bylesine yaygn oldu
u bir zamanda elbette bir fantezi olan, bolca yemek ve imek
eklenmeli. (Cad av dneminde snf ilikilerinin doasn a
a vurmas asndan, koyun rostosu Ve bira hayallerinin, iyi
beslenen, sr eti yiyen bir burjuvazi tî'^fndan eytanla su
ortakl saylmas ne kadar da arpc!) - Ancak Ginzburg, daha
nce ska andrlm bir yolu izleyerek, Sabbatla ilikilendi-
277
Caliban ve Cad
rilen orjileri yal kadnlarn sefil var olularna teselli olan

halsinasyonlar olarak deerlendirir (a.g.e.:190).
Bylelikle Ginzburg, lmlerinden kurbanlarn kendisini
sorumlu tutar ve bu gibi halsinasyonlar, rnein, succubi ve incubinin* roln ya da cadnn eytandan hamile kalp
kalamayacan (belli ki bu soru 18. yzyl entelektellerinin
ilgisini ekmeye devam ediyordu) tartmak iin tonlarca kt
harcayanlarn, cadlkla sulanan kadnlar deil de, Avrupal elitlerin ta kendisi olduunu grmezlikten gelir (Couliano
1987: 148-51). Gnmzde bu grotesk incelemeler, yz binler
ce kadn lme mahkm eden bir a rm olmalarna ra
men, ya Bat Medeniyeti tarihinden ayrlm ya da tamamen
unutulmutur.
Dolaysyla burjuva dnyasnn ve zellikle de kapitalist
cinsellik disiplininin geliiminde cad avnn oynad rol bel
leimizden silinmitir. Yine de zamanmzn belli bal tabula
rn bu srece dayandrabiliriz. Rnesans boyunca Avrupann
pek ok blgesinde tamamen kabul grm olan, ancak cad av
srecinde kk kurutulan ecinsellik bu tabulardan sadece bi
ridir. Ecinseller o kadar vahice katledilmitir ki bu katliamn
izleri dilimizde daha halen korunmaktr. Hem al rp hem
de homoseksel anlamna gelen faggot szc, ecinsellerin
cadlarn yakld kazklarda bir ra vazifesi grdn bize
hatrlatr. Ayn ekilde, yine hem rezene hem de ecinsel an
lamna gelen talyanca finocchio szc, yanan insan etinin
kokusunu rtsn diye bu ho kokulu bitkiyi kazklara serpme
ilemine atfta bulunur.
Cad avnn fahie ile cad arasnda kurduu, cinsel iin
kapitalist sistem tarafndan yeniden dzenlenmesi srasnda
fahieliin deersizletirilmesi srecini yanstan iliki zel bir
nem tar. Bir atasznn de dedii gibi, gense bir fahie,
yalysa bir caddr, nk her ikisi de erkekleri kandrmak ve
yozlatrmak iin cinselliklerini kullanr ve sadece para kazan
mak iin ak numaras yapar (Stiefelmeir 1977: 48 ve devam).
* Succubus, geceleri kadn eklinde erkeklerin ryasna girip onlarla cinsel
ilikiye giren dii eytan, incuhus ise erkek eklinde kadnlarn ryasna
girip onlarla cinsel ilikiye giren erkek eytandr.
278
Avrupada Byk Cad Av
A vrupada ktln yaygn olduu bu dnem de ancak bir fan tezi olabilecek
ziyafet, p ek ok S a bb at tasvirinin nem li bir tem asdr.
Ja n Z iarnkon un P ierre D eL a n crenin Tableau de l in constan ce (1612)
iin resim den bir ayrnt.
Her ikisi de para ve gayri meru bir g elde etmek iin kendile
rini satar. Ruhunu eytana satan cad, bedenini erkeklere satan
fahienin adeta bytlm bir imgesidir. stelik hem (yal)
cad hem de fahie, ksrln simgeleri, reme amac tama
yan cinselliin kiiliklemi biimleridir. Bu yzden, ortaa
larda fahie ve cad, topluluk iin sosyal bir hizmet veren olum
lu figrler olarak grlrken, cad avyla birlikte her ikisine de
en olumsuz anlamlar yklenmi; fiziksel adan ldrlerek,
toplumsal adan ise sulu ilan edilerek kabul edilebilir kadn
kimlikleri olmaktan karlmtr. Fahie, ancak cad olarak
binlerce kez kazklarda ldrldkten sonra hukuki bir zne
olarak lebilmitir. Ya da daha dorusu, ancak cadnn ldrl
mesi kouluyla fahienin hayatta kalmasna izin verilmitir,
hatta gizliden gizliye de olsa yararl bile olabilecei dnl
mtr. nk cad, toplumsal olarak ok daha tehlikeli bir z-
279
C aliban ve Cad
nedir, Engizisyon yelerinin gznde daha az kontrol edilebilir

olandr, ac ya da zevk verebilen, iyiletiren ya da zarar veren,
maddeleri canlandran, erkeklerin iradesini balayan odur, tek
bir bakyla zarar verebilir, hatta bir malocchio (kem gz) l
me bile gtrebilir.
Cad ile ikenceden muaf tutulan Rnesans bycsn ay
ran ey, ilkinin sularnn cinsel nitelii ve alt snfa mensup olu
udur. Aslnda Yksek By ve cadln pek ok ortak noktas
vardr. Akademik by geleneinden alnma temalar, cadln
tarifine demonologlar tarafndan sokulmutur. Bunlardan biri.
Erosun, bycnn kendi deneylerinde doay maniple ya da
taklit etmesine olanak veren etkileim ve ekim ilikileriyle
evreni birbirine balayan, kozmik bir g olduu biimindeki
Yeni-Platoncu inantr. Szde bir akl tan kmldatarak frt
nalar kopartabileceine ya da simya geleneinde metallerin ba
lanmas gibi bir ekim yaratabildiine inanlan cadya da ben
zer bir g atfedilmitir (Yates 1964: 145 ve devam; Couliano
1987). Ayn zamanda cadlk ideolojisi, hem byde hem de
simyada yaygn olan, cinsellik ile bilgi arasnda bir balant kuran
kutsal kitap retisini de yanstr. Cadlarn glerini eytanla
iftleerek edindikleri sav, kadnlarn kimyann srlarna asi
iblislerle iftleerek eritiklerine dair simya inann artrr
(Seligman 1948: 76). Bununla birlikte, simya hem bo bir ura
hem de kaynak ve zaman israf olarak grldnden ho karlanmasa da. Yksek By hibir zaman cezalandrlmamtr.
Bycler genellikle prenslerin ve dier yksek kademeden in
sanlarn hizmetinde alan bir elittir (Couliano 1987: 156 ve
devam). Demonologlar, Yksek Byy (zellikle de astronomi
ve astrolojiyi) bilimden sayarak, bu elit bycler ile cadlar dik
katli bir ekilde birbirlerinden ayrmtr.^
Cad Av ve Yeni Dnya

O halde tipik Avrupal cadnn karl, Rnesans byc
s deil, sermaye birikimine sonsuz grnen bir emek arz sa
layarak Yeni Dnya plantasyonlarnda Avrupal kadnlarla
benzer bir kaderi paylaan, koloniletirilmi yerli Amerikallar
ve kleletirilmi Afrikallardr.
280
Avrupada Byk Cad Av
Avrupal kadnlarla kolonilerdeki Amerika Yerlilerinin

ve Afrikallarn kaderi o derece birbirine balyd ki birbirle
rini karlkl etkilediler. Cad av ve eytana tapnma cezala
r, Amerikalara yerel nfusun direniini krmak ve dnyann
gznde kolonilemeyi ve kle ticaretini merulatrmak iin
getirildi. Buna karlk, Luciano Parinettoya gre, Avrupal
otoritelerin cadlarn bir nfus olarak var olduuna inanmas
n salayan, Amerikada gelitirilen kitlesel imha tekniklerinin
Avrupada da uygulanmasn yreklendiren ey Amerikadaki
deneyim olmutur (Parinetto 1998).
Meksikada 1536dan 1543e kadar piskopos Zumarraga,
ounlukla belli bal Meksika topluluklarnn siyasi ve dini li
derlerinden oluan 75 Yerli heretie kar 19 dava yrtm,
bunlarn ou hayatn kazklarda kaybetmitir. 1560lar bo
yunca kei Diego de Landa, Yucatanda putperestlik davala
rna bakm, bu davalarda ska ikenceye, krbalamaya ve
auto-de feye* bavurulmutur (Behar 1987: 51). Peruda, Avru
palIlarn eytan olarak nitelendirdikleri yerli Tanr kltlerini
yok etmek zere cad avlar yaplmtr. spanyollar her yerde
eytan gryorlard: yiyeceklerde... Yerlilerin ilkel ahlaksz
lklarnda... onlarn barbar dillerinde (de Leon 1985 I: 3334). Kolonilerde de cad sulamas karsnda en savunmasz
olanlar yine kadnlard, nk kadnlar, onlara akl kt varlk
lar olarak bakan Avrupallar tarafndan hor grldklerinden,
kendi toplumlarnn en sadk savunucular haline gelmilerdi
(Silverblatt 1980:173-79).
17.
yzyl boyunca cadlk ideolojisi ile Fethin ve kle tica
retinin topraklarnda gelien rk ideoloji arasndaki giderek
artan alveri, Avrupa cadlaryla Avrupa kolonilerinin ortak
kaderinin baka bir kantdr. eytan siyah bir adam olarak
tasvir edilmeye, siyahlara ise giderek eytan gibi davranlmaya
balanmtr. yle ki eytana tapnma ve eytann arabulucu
luu, kle tacirlerinin rastlad Avrupal olmayan toplumlarn
en ok dikkat ekilen zellii haline gelmitir (Barker 1978:91).
* zellikle spanya ve Portekiz gibi Katolik lkelerde 14. ve 18. yzyllar
arasnda, Engizisyonun dine kar su ileyenlere uygulad atete
yaklm a cezas.
28 1
Caliban ve Cad
ya/iirJ
U^/^/uiC
tm / mma
16. yzylda, K arayip yerlilerinin eytan olarak tem sili. Tobias George Sm ollet
(derleyen), "A Compendium o fA u th en tic an d Entertaining Voyages D igested in a
Chronological Series...", 1 7 6 6 dan aln m tr
282
Avrupada Byk Cad Av
Anthony Barker, Lponyallardan Sibiryallara, Hotantolulardan EndonezyalIlara...bir ngiliz tarafndan eytann tesi
ri altnda olmakla yaftalanmam tek bir toplum yoktur diye
belirtir (1978: 91). Tpk Avrupada olduu gibi, burada da ey
tana tapnmann en nemli gstergesi anormal bir ehvet ve
cinsel gtr. eytan sklkla iki penise sahip olarak resmedilirken, misyonerlerin ve Yeni Dnya seyyahlarnn anlatm
larnda vahi cinsel pratikler, mzie ve dansa ar dknlk
hikyelerine bolca yer verilmitir.
Tarihi Brian Easleaye gre, siyahlarn cinsel glerinin
sistematik olarak abartlmas aslnda mlk sahibi beyaz ada
mn kendi cinselliinden duyduu kaygy yanstr; muhteme
len st snf beyaz erkekler doaya daha yakn olduklarn d
ndkleri klelerinin rekabetinden korkuyordu, nk ar
otokontrol ve ihtiyatl akl yrtmeleri yznden kendilerini
cinsel olarak yetersiz hissediyorlard (Easlea 1980: 249-50).
Ancak kadnlarn ve siyah erkeklerin, yani cadlarn ve ey
tanlarn an cinselletirilmeleri ayn zamanda Amerikann
koloniletirilmesi, kle ticareti ile cad av temelinde geli
mekte olan uluslararas iblmnde sahip olduklar konum
dan da kaynaklanyor olmaldr. nk siyahlk ve kadnln,
hayvanilik ve irrasyonelliin iaretleri olarak tanmlanmas,
Avrupada kadnlarn, kolonilerde ise kadnlarn ve erkeklerin
cretin altnda yatan toplumsal szlemeden dlanmalaryla
ve bunun sonucunda smrlmelerinin doallatrlmasyla
uyumluydu.
Cad, ifac ve Modern Bilimin Douu

Cadlarn katlinin ardnda yatan baka gdler de vard.
Cadlk sulamalar, genellikle mlke kar ilenen sularn,
zellikle de hrszln cezalandrlmasna hizmet etmekteydi.
Gerekten de hrszlk, topraklarn ve tarm alanlarnn hzla
zelletirilmesini takip eden 16. ve 17. yzyllarda olduka ar
t gstermiti. Daha nce de grdmz zere, ngilterede
komularnn evlerinden st ve arap alan ya da bunlar iin
dilenen, balarla ayakta duran yal kadnlarn ktlk sa
natn icra etmekle sulanmalar daha muhtemel hale gelmiti.
23
Caliban ve Cad
Alan Macfarlane ve Keith Thomas, bu dnemde ortak alanlarn

kaybedilmesinin ve aile hayatmm yeniden dzenlenmesinin
ardmdan (bu yeni dzenleme, daha nceden olduu gibi yal
lara bakmak yerine ocuk yetitirmeye ncelik veriyordu) yal
kadnlarn durumunda gzle grlr bir ktleme olduunu
ifade eder. (Macfarlane 1970: 205).^ Bu yallar hayatta kal
mak iin arkadalarna ya da komularna muhta kalmlar
d. Tam da Protestan etiinin ba vermeyi israf ve miskinlii
tevik eden bir ey olarak grmeye ve gemite yoksullara a
datan kurumlarm zlmeye balad bir dnemde, yallar
kendilerini Yoksul Listelerine kaydettirmek zorunda kalyor
lard. Baz yoksul kadnlar, ihtiyalarn karlamak iin, cad
olarak nlenmelerinin yaratt korkudan yararlanm olabilir.
Ancak cezalandrlan yalnzca lanet okuyan, szde sr topal
eden, ekinleri kurutan ya da ivereninin ocuklarnn lmne
sebep olan kt cad deildi. Bycl meslek edinmi iyi
cad da, hem de belki daha da fazla cezalandrlyordu.
Tarihsel olarak, cad (Burckhardtm talyan cadlaryla
ilgili olarak iaret ettii gibi) ayrcalkl yetkinlik alan akla
ilgili entrikalar olan ky ebesi, hekim, khin ya da bycyd
(Burckhardt 1927: 319-20). Fernando de Rojasm oyunundaki
(The Celestina, 1499) Celestina, tam da byle bir cad tipinin bir
canlandrmasyd. Yazar Celestinadan yle bahseder:
A lt m eslei vard; a m a rclk , k o z m e tik yap m ve b ozu lan
b e k re t z a rm ta m ir etm e u sta s, k ad n sa tcl ve cadla
b e n z e r b ir ey ...lk m esleiyle d i erlerin i g izlem ek iin m e
gul olurdu. H izm eti k z la r a m a rla rn y k a tm a b ah an esiy
le on a gid erd i... Ne k ad ar ok m te risi olduunu ta h m in bile
ed em ezsin iz. B ir ocu k doktoruydu, h er yere girip k ab ilm ek
iin b ir evden d i erin e k e te n ta rd . B irisi kp A nacm ,
gel b u raya! ya da te H an m m z g eliy or! derdi. H erkes onu
ta n rd . O nca iin e g c ne ra m en ayinlere, ak am d u alarn a
g itm e k ten g eri kalm azd (R ojas 1 9 5 9 :1 7 -1 8 ).
Toscanonun kk bir kasabas olan San Miniatoda,

1594te cad olarak yarglanan Gostanzaysa daha tipik bir ifacyd. Dul kaldktan sonra Gostanza kendini profesyonel bir
ifac olarak yetitirmi, ksa sre iinde yresinde ifa veren
tedavileri ve eytan karmasyla n yapmt. Yeeniyle ve
284
Avrupada Byk Cad Av
kendisi gibi dul iki kadnla beraber yaamaktayd. Ymr ll

olan kap komusu ona ilalarnda kulland baharat l. Ird.
rik ederdi. Mterilerini evine kabul eder, ancak bir hayv.m
iaretlemek, hasta bir insan ziyaret etmek, insanlarn inli
kam almalarna ya da tbbi bylerin etkisinden kurtulma!.)
rina yardm etmek iin gerektiinde seyahat de ederdi (Cardini
1989: 51-58). Kulland malzemeler doal yalar ve pudralar,
ayrca etkileim ya da temasla ifa vermeye ya da koruma
ya yarayan aralard. Kendi toplumu zerinde korku uyandr
mak gibi bir derdi yoktu, nk sanatn icra ederek geimini
salamaya alyordu. Aksine olduka poplerdi. Herkes ifa
bulmak, kaderini renmek, kayp eyalarn bulmak ve ak
iksiri satn almak iin ona giderdi. Ancak o da katliamdan na
sibini ald. Trento Konseyinin ardndan (1545-1563) KarReformasyon, topluluklarnn kltr iindeki glerinden ve
olduka kkl bir yere sahip olmalarndan korktuu popler
ifaclara kar olduka sert bir pozisyon ald. ngilterede de
I. James 1604te ruhlar ve byy kullanan herkesi, gzle g
rlr bir zarara yol amasa bile, lme mahkm eden yasay
kardnda, iyi cadlarn kaderi de belli oldu.^
Halk ifacsma yaplan zulmle beraber, kadnlar birikti
rip nesilden nesle aktardklar, ifal otlar ve tedavilerle ilgili
deneysel bilgiden mlkszletirildi ve bu bilginin kaybedilme
si yeni bir itleme biiminin nn at: iyi edecei iddiasna
ramen, alt snflarm nne ulalmaz, bir o kadar da yabanc
ve itiraz edilemez bir bilimsel bilgi duvar ren profesyonel tb
bn douu (Ehrenreich ve English 1973; Starhawk 1997).
Halk ifacs/cadmn yerini doktorun al, modern bilimin
ve bilimsel dnya grnn geliiminin cad avnn ykselii
ve bitii srelerinde nasl bir rol oynad sorusunu sormay
gerekli klyor. Bu soruya ilikin iki kart gr vardr.
Bir yanda, bilimsel rasyonalizmin ykseliini yaplan zul
mn sona erdirilmesinde nemli bir etken olarak kabul eden.
Aydnlanma dan gelen bir kuram vardr. Joseph Klaits (1985)
tarafndan formle edildii haliyle, bu kuram yeni bilimin en
telektel hayat dnme urattn, evrenin dorudan ve
srekli bir ilahi mdahaleye ihtiya duymadan, kendi kendini
285
Caliban ve Cad
Cadnn ifacl, H ans Weiditz'e a it gravr (1532). Yldzl

gkyznden de anlalaca zere, doru yldz kavuum lar ifal
otlarn "etkisini glendirir.
dzenleyen bir mekanizma olduunu ortaya koyarak yeni bir

phecilii dourduunu ne srer (s.l62). Bununla birlikte,
Klait 1650lerde cad davalarma son veren ayn yarglarn asla
cadln gerekliini sorgulamadn kabul eder. Fransada
ya da baka bir yerde, cad avna son veren on yedinci yzyl
yarglarnn hibiri, cadlarn var olmadn itiraf etmemi
tir. Newton ve dnemin dier bilim adamlar gibi, yarglar da
doast byy kuramsal olarak akla yatkn bir ey olarak
grmeye devam ettiler (a.g.e.:163).
Aslnda bu yeni bilimin zgrletirici bir etkisi olduuna
dair elimizde hi kant yoktur. Modern bilimin ortaya kma
syla birlikte gelien mekanistik doa anlay dnyann b
ysn bozmutur. Ancak bu anlay destekleyenlerin hibi
rinin cadlkla sulanan kadnlar lehine konutuklarna dair
bir kant yoktur. Descartes bu konuda agnostik olduunu ilan
ederken dier mekanik felsefeciler (Joseph Glanvil ve Thomas
Hobbes) cad avn iddetle savunmutur. Cad avn sona er
diren ey (Brian Easleann gayet inandrc bir ekilde ortaya
koyduu gibi) cadlarn dnyasnn yok edilmesi ve muzaffer
kapitalist sistemin gerektirdii toplumsal disiplinin dayatlmasdr. Baka bir deyile, cad avnn 17. yzylda sona er-
286
Avrupada Byk Cad A v
meinin nedeni, daha aydnlanm bir dnyann ortaya k

deil, dnemin hkim snflarnn iktidarlarndan duyduklar
gvenin artm olmasdr.
O halde geriye kalan soru, modern bilimsel yntemin orta
ya knn cad avnn nedeni olarak dnlp dnleme
yeceidir. Bu gr en ok The Death ofNatureda. (1980) Carolyn
Merchant tarafndan savunulmutur. Merchant, cadlarn kat
lediliini bilimsel devrimin, bilhassa Kartezyen mekanistik
felsefenin ateledii paradigma kaymasna balar. Merchanta
gre, bu kayma doay, kadn ve yeryzn hayat veren anneler
olarak gren organik bir dnya algsnn yerine, bunlar srekli
kaynaklara indirgeyerek alaltan mekanik bir dnya algs koy
mu ve bylece smrlmelerinin nndeki etik kstlamalar
ortadan kaldrmtr (Merchant 1980: 127 ve devam). Cadolarak-kadm, Merchanta gre, doann vahi yannm, doada
dzensiz, kontrol edilemez grnen her eyin cisimlemi bir
hali ve dolaysyla yeni bilimin stlendii projenin uzlamaz
bir kart olarak grld iin katledilmitir. Merchant, ca
dlarn katledilmesi ile modern bilimin ykselii arasndaki
balantnn kantlarndan birini yeni bilimsel yntemin tann
m babalarndan Francis Baconun eserlerinde bulur. Baconun
doann bilimsel incelemesine dair anlaynn, cadlarn iken
ce altndaki sorgusunu model aldna ve doay fethedilmesi,
rtsnn kaldrlmas ve tecavz edilmesi gereken bir kadn
olarak betimlediine iaret eder (Merchant 1980:168-72).
Merchantn gr, bilimsel rasyonalizmin bir ilerleme
arac olduu varsaymn sorgulamamz salar ve ayrca dik
katimizi modern bilimin neden olduu, insan ile doa arasn
daki youn yabanclamaya eker. Bu gr ayn zamanda cad
avn evrenin yok edilmesine balarken, doal dnyann ka
pitalist smrs ile kadnlarn smrlmesi arasnda da bir
balant kurar.
Bununla birlikte, Merchant bilimsellik-ncesi Avrupada
elitlerin benimsemi olduu organik dnya grunn kleli
e ve heretiklerin katledilmesine ak kap braktn grmez
den gelir. Doaya teknoloji araclyla hkim olma arzusu ile
kadnlarn yaratc glerinden mlkszletirilmesinin farkl
287
Caliban ve Cad
kozmolojik ereveleri uzlatrdn da biliyoruz. Rnesans

bycleri de bu amalara balyd,stelik Newton fizii yer
ekimi yasasn kefini mekanistik deil byl bir dnya g
rne borluydu. Ayrca felsefi mekanizme gsterilen rabet
miadn doldurduunda, 18. yzyln balangcyla birlikte et
kileim, anlay, tutku gibi deerleri vurgulayan yeni felse
fi eilimler ortaya kt, ama bunlar da yeni bilimin projesiyle
kolayca btnletirildi (Barnes ve Shapin 1979).
Ayrca cadlarn katledilmesini destekleyen entelektel is
keletin dorudan felsefi rasyonalizmin sayfalarndan alnma
dn da gz nnde bulundurmalyz. Bu daha ziyade geii
yanstan bir olgu, baarmak zorunda olduu grevin basks
altnda evrilen ideolojik bir yaptaklk gibiydi. Bu sre iinde,
tpk Nazizmin kan balar ve parasal ilikilerin gelimesin
den nce var olan ballklara dayal, arkaik, mitik bir dnya
yaratma senaryosuyla birletirdii bir bilim ve teknoloji klt
yaratmas gibi, ortaa Hristiyanlnn fantastik dnyasna
ait unsurlar, rasyonel argmanlar ve modern brokratik mah
keme prosedrleri de bir arada bulunabiliyordu.
Bu nokta, cad avnn, kapitalizm tarihinde geriye gitmenin, sermaye birikiminin koullarn yaratmak asndan
nasl da ileriye bir adm atmak anlamna geldiini gsteren kla
sik (ama maalesef sonuncu olmayan) bir rnek olduunu ne
sren Parinetto tarafndan dile getirilir. nk Engizisyon ye
leri, eytan ararak, popler animizmi ve panteizmi bertaraf
etmi, iktidarn kozmostaki ve toplumdaki yerini ve dalmn
ok daha merkezi bir ekilde yeniden tanmlamlard. Bylece
ne kadar paradoksal grnse de (diyor Parinetto) eytan, cad
avnda Tanrnn gerek hizmetisi roln oynam, yeni bili
min yolunu aan bir ara ilevi grmtr. Bir muhafz ya da
Tanrnn gizli casusu gibi, eytan dnyaya bir dzen getirmi,
onu birbiriyle atan etkilerden arndrarak Tanrnn nihai ka
rar verici olduunu yeniden gstermitir. Tanrnn dnya ileri
zerindeki hkmn o derece salamlatrmtr ki Newton fi
ziinin ortaya kyla birlikte, bir yzyl iinde, saat gibi tk
rnda giden ilemlerini ok uzaklardan da kontrol edebilmekten
memnun olan Tanr dnya ilerinden emekli olabilmitir.
288
Avrupada Byk C ad A v
Simyacnn dourm a ilevim kendine m al etm e arzusu," erkein

dllem e vazifesi'n e atfen rahm inde bir cenin tayan H erm es
Trismegistus'un (simyann m itik kurucusu) yu kardaki resm inde olduka
g zel tem sil edilmitir.
yleyse rasyonalizm ve mekanizm her ne kadar doanm

smrlmesine adanm bir dnyann yaratlmasna katkda
bulunmu olsa da katliamn dorudan nedeni deildir. Daha
nemlisi, cad avn balatan ey, Avrupal elitlerin ortaan
ortalarna doru politik ve ekonomik iktidarlarn tehdit eden
bir varolu biimini btn olarak yok etme ihtiyacn hisset
mesidir. Bu ama yerine getirildiinde, yani toplumsal disiplin
yeniden salanp hkim snfn hegemonyas pekitirildiinde
cad davalar son bulmutur. Ondan sonra cadla inanmak
bile alay konusu olacak, batl inan olarak damgalanacak ve
ksa srede hafzalardan tamamen silinecekti.
skoyada cad davalar bir otuz yl kadar daha devam et
mi olsa da bu sre, Avrupada 17. yzyln sonlarna doru
balamtr. Cad avnn sona ermesine katkda bulunan bir
baka etken de hkim snfn cad av zerindeki kontroln
29
Caliban ve Cad
yitirmeye balamas, kendi yelerinin bile sulamalarm hedefi

haline gelmesiyle birlikte, kendi yaratt bask makinesinin
ateinin onu da yakmasdr. Midelfort Almanyayla ilgili olarak
yle der:
A levler y ksek konum ve ik tid a ra sahip o la n la rn isim le rin e
de sram aya balad ka, y a rg la rn y ap lan itira fla ra gveni
sarsld ve bylece p an ik son a e rd i... (M id e lfo rt 1 9 7 2 : 2 0 6 ).
Fransada da son dava dalgas beraberinde olduka ciddi bir

toplumsal kargaa getirdi. Hizmetiler efendilerini, ocuklar
ebeveynlerini, kocalar karlarn sulamaya balad. Bu artlar
altnda Kral duruma mdahale etmeye karar verdi, katliama
son vermek iin Colbert, Parisin yarg yetkisinin alann btn
bir Fransaya geniletti. Cadln bahsinin bile gemedii yeni
yasalar yrrle kondu (Mandrou 1968: 443).
Nasl ki cad avn balatan devlet olduysa, bitirme inisiya
tifini teker teker eline alanlar da hkmetler oldu. 17. yzyln
ortalarndan itibaren bu yarglama ve soruturma furyasna
bir son vermek iin giriimlerde bulunuldu. Bunun ilk sonu
larndan biri, 18. yzylda sradan sularn birdenbire art
gstermesidir (a.g.e.: 437). ngilterede cad avnn sona erdii
1686 ile 1712 yllar arasnda mlke zarar (tahl ambarlarnn,
evlerin ve saman ynlarnn yaklmas) sular ve saldrlar
inanlmaz derecede ykselie geerken (Kittredge 1929: 333)
kanunlara yeni yeni sular eklendi. Kfr cezalandrlmas ge
reken bir su halini alrken (Fransada suun altnc kez ilen
mesinin ardndan kfirlerin dilleri kesiliyordu) kutsal eyala
ra saygszlk (kutsal emanetlere saygszlk, okunmu ekmek
almak) da ayn muameleyi gryordu. Zehir satna da yeni
kstlamalar getirilmiti. Bunlarn kiisel kullanm yasakla
nrken ancak izinle satlabiliyorlard, birini zehirleme suunun
cezas lmd. Btn bunlar, yeni toplumsal dzenin sular
hi de doast olana bavurmadan, olduklar ekliyle tanm
layacak ve cezalandracak kadar oturmu olduunu gsterir.
Bir Fransz parlamenterin deyiiyle:
C ad lar ve bycler a r tk y arglan m yo rlar, nk hem cad
l k a n tla m a k olduka zor hem de bylesi su lam alar b a k a
290
Avrupada Byk C ad Av
la rn a zarar verm e am ac da tayabiliyo r. Bu y zd en, o n lar

k esin eylerle sulay ab ilm ek iin b e lirsiz eylerle su lam ak tan
v azgeild i (M and rou 1 9 6 8 :3 6 1 ).
Cadln ykc gc bir kez ortadan kaldrldnda, by

uygulamasnn srmesine izin bile verilebilirdi. Cad avnn
son bulmasnn ardndan pek ok kadn, gelecei okuyarak,
tlsmlar satarak ve dier trden byler yaparak geimlerini
srdrmeye devam etti. Pierre Baylein 1704te belirttii gibi,
Fransann pek ok eyaletinde, Savoyda, Berne kantonunda ve
Avrupann dier pek ok blgesinde... ne kadar kk olursa
olsun, birilerinin cad olarak grlmedii tek bir kasaba ya da
ky yoktu (Erhard 1963:30). 18. yzyl Fransasnda, ekono
mik retimden dlandklar ve ayrcalklarna saldrldn
hissettikleri iin iktidar arzularn byl sanatlarla uraarak
tatmin etmeye alan kent soylular arasnda cadla kar bir
ilgi uyanmaya balad (a.g.e.: 31-32). Ancak yetkililer artk bylesi uygulamalar cezalandrma gerei grmyor, daha ziyade
cadl cahillik ya da bir hayal gc hastal olarak deerlen
diriyorlard (Mandrou 1968: 519). 18. yzyla gelindiinde,
Avrupa entelijensiyas yaad aydnlanmayla gurur duymaya
balam, bu gvenle cad av tarihini yeni batan yazma iine
girierek, onu ortaa batl inancnn bir rn olarak bir ke
nara brakmtr
Yine de cadlarn hayaleti, hkim snfn imgelemini me
gul etmeye devam etti. 1871 ylnda Paris burjuvazisi, kadn
komncleri eytanlatrmak iin yeniden cadla bavurmu
ve onlar Parisi alevler altnda brakmaya almakla sulam
tr. Aslnda burjuva basnnn petroleuses miti yaratmak iin
kulland korkun hikyelerin ve imgelerin asl modelinin
cad avlar olduu nerdeyse phesizdir. Edith Thomasm an
latt zere. Komnn dmanlar, binlerce proleter kadnn,
Versaillesden yola kan birliklerin gz nnde Parisi kle
evirmek iin, muhtemelen kendilerine verilen emirlere uyarak
(tpk cadlar gibi) gece gndz ellerinde gaz ya dolu, zerin
de B.P.B Cbon pourpruler, yani iyi ateleyici) yazl kaplarla
ehri dolatklarn iddia etmitir. Versailles ordusunun igali
altndaki blgelerde, bir kadnn petroleuse olduundan phe-
291
Caliban ve Cad
lenilmesi iin yoksul, kt giyimli olmas ve bir sepet, kutu ya

da st iesi tamas yeterliydi (Thomas 1966:166-67). Byle
ce gazetelerde ihbar edilen yzlerce kadn sratle idam edildi.
Tpk cad gibi petroleuse de yal, vahi bakl ve dank sal
bir kadn olarak betimleniyordu. Elinde sularn ilemek iin
kulland sv kab vard.^^
Sonnotlar
1'
292
Erik M idelfortun da iaret etti i gibi, Birka dikkate deer istisn a

dnda, cad av zerine yaplan alm alar em presyonist kalm tr...
G erekten de Avrupada cadlk zerine yaplm iyi alm alarn, yani
belli bir kasaba ya da kyde grlen cad davalarn listelem e am ac
tayan alm alarn saysnn bu kadar az olm as olduka arpcdr
(M idelfort 1972:7).
Bu zdelem enin dier b ir ifadesi de A m erika Birleik D evletlerinde
kadn zgrleme harek etin in ilk dneminde nem li bir rol oynam
otonom fem in ist gruplardan oluan CADI (WITCH) adl bir an ya
ratlm asdr. Robin M organm S isterhood is P om erfuld a (1970) ak tar
d gibi, CADI 1 9 6 8 de New Yorkta Cad B ayram nda kurulm u, ksa
srede pek ok ehirde cad m eclisleri oluturulm utur. New York
m eclisinin yaynlad b ir bildiri, cad figrnn bu aktiv istler iin ne
anlam a geldiini ortaya koyar. Bildiride doum kontrol ve k rtajn
ilk cadlar tarafn d an uyguland b elirtild ik ten sonra aadaki ifade
lere yer v erilm itir: Cadlar her daim cesur, atlgan, zeki, konform izm
kart, m erakl, bam sz, cinsel ynden zgr ve devrim ci olmaya c
ret etm i kadnlardr... CADI her kadnda yaam akta, onlarla glmsem ektedir. O her birim izin zgr olan yandr...K adn olduunuz iin,
ehlilem ediiniz iin, fkeli, neeli ve lmsz olduunuz iin siz de
bir Cadsnz (M organ 1 9 7 0 : 6 0 5 -6 ).
Kuzey A m erikal fem in istler arasnda, cadlarn tarih in i bilinli ola
rak kadn zgrlem e mcadelesiyle zdeletiren yazarlar arasnda,
M ary Daly (1978), Starhawk (1982) ve W itches, M idw ives an d Nurses:
A H istory o fW om en H ealers (1973) adl kitaplaryla, ben dahil pek ok
fem in istin cad av tarihiyle tanm asna vesile olmu Barbara Ehrenreich ve Deidre English saylabilir.
Ka cad yakld? Bu, cad av zerine yaplan aratrm alarda hem tar
tm a konusu olmu hem de yantlanm as zor bir sorudur, nk m ah
kem elerin ou kaytlara gememi, getii durumlarda da idam edilen
kadnlarn says kesin olarak belirtilm em itir. Ayrca cadlk davalar
na a tf yapan pek ok belge zerine henz alm a yaplmam ya da bu
belgeler yok edilm itir. rnein, 1 9 7 0 li yllarda E.W. Monter, svirede
gerekletirilen sekler cad davalarnn saysnn hesaplanamayacan, nk bu davalardan genellikle sadece m ali kaytlarda bahsedildiini
Yukardaki resim :
Petroleuses," Les
Communeaux,
n .2 0 d e b ir
reprodksiyonu
bulunan, Bertall'a ait
renkli ta bask.
Sadaki resim:
Parisli K a d n la r2 9
N isan 1871 tarihli
The Graphic'te bir
reprodksiyonu
bulunan, ta h ta
gravr.
293
Caliban ve Cad
ve bu kaytlarn henz incelenm ediini b e lirtm itir (1976: 21). Otuz yl

sonra bile, saylar hl byk deiiklik gstermektedir.
Baz fem in ist aratrm aclar idam edilen cad saysnn Nazi A lm an
yasnda ldrlen Yahudilerin saysna denk olduunu ne srerken,
A nna L. Barstow, ariv alm alarn n bugnk durumuna dayanarak,
yzyllk bir srede, yaklak 2 0 0 .0 0 0 kad nn cadlkla suland
n ve bunlarn neredeyse tam am n n ldrldn varsaym ann
m eru olduunu dile getirir. Bununla birlikte, Barstow ka kadnn
idam edildiini ya da m aruz kald klar ikenceler yznden hayatn
kaybettiin i tespit etm enin olduka g olduunu kabul eder: K ayt
larn ounda m ahkem e hkm leri yer alm am aktadr... (ya da) hapis
hanede lenlerin says belirtilm em ekted ir... kenceler sonucu btn
um utlarn yitirip kendilerini asanlar da vard... Cadlkla sulananla
rn ou cezaevinde ldrld... Dierleri m aruz kald klar ikenceler
yznden cezaevinde h ayatlarn kaybettiler (Barstovv; 22-3)...
Lin edilenler de gz nnde bulundurulduunda, Barstovv en az 100.000
kadnn ldrld sonucuna varr, ama bundan kurtulabilenlerin ha
yatlarnn mahvolduunu da ekler, nk bir kez cadlkla sulananlarn
peini phe ve kt niyet mezara kadar brakmaz (a.g.e.)
Cad avnn boyutlarna ilikin tartm alar bugn de devam etm ekle
birlikte M idelfort ve Larner birtakm blgesel tahm in ler sunabilm itir. M idelfort (1972) gneybat Alm anyada yalnzca 1 5 6 0 ve 1670
yllar arasnda bir ikiyle yetinm eyip dzinelerce, yzlerce cad yak
tk la r bir dnemde en az 3 2 0 0 cadnn yaklarak ldrldn
b e lirtir (Lea 192 2 : 549). C hristina Larner (1981) skoyada 1 5 9 0 ve
1 6 5 0 yllar arasnda idam edilen kad nlarn saysnn 4 5 0 0 olduunu
belirtm ekle beraber, bu rakam n ok daha fazla olabileceini de ekler.
nk her blgenin nde gelenlerine de cad av yapabilme ayrcal
tan n m t. Bunlar, isted ikleri gibi cad yakalayabildii gibi kayt tu t
m akta da zgrd.
ki fem in ist yazar -S tarh aw k ve M aria M ies- cad avn ilksel birikim
balam nda ele alm ve bu kitaptakilere benzer sonulara ulam tr.
D ream ing th e D ark (1982) adl eserinde, Starhawk cad av ile Avrupal
yoksullarn ortak alanlardan m lkszletirilm eleri, Avrupa'ya A m eri
kan altn ve gm akn n yaratt cret enflasyonunun toplum
sal etkileri ve profesyonel tb bn ykselii arasnda balant kurar.
Starhawk ayrca yle b elirtir: (Cad) artk yok... (ama) korkular ve
yaam boyunca mcadele e tti i gler hl yayor...G azeteleri at
m zda isiz yoksullara kar ayn sulam alarn yneltildiini okuyo
ru z...O nlar m lkszletirenler nc Dnyaya g itti, orann kltr
lerin i yok ediyor.. .topraklarn ve insanlarn kaynaklarn yam alyor...
Radyoyu atm zda alevlerin trtla rn duyabiliriz...A m a mcadele
de hl yayor (Starhavvk 1997: 218-9).
Starhavvk cad avn daha ok Avrupada piyasa ekonom isinin ykselii
balam nda ele alsa da, M aria M iesin P atriarchy an d Accum ulation on
a W orld Scalei (1986) cad avn kap italist egem enlii ayrt eden kolo
294
Avrupada Byk Cad Av
nilem e srecine ve artan doa tah rib atn a balar. Mies, cad avnn,
gelim ekte olan kap italist sn fn -kad nlarn, kolonilerin ve doann
sm rs zerine kurulu, cinsiyete dayal ve uluslararas yeni bir i
blm balam nda- kad nlarn retici gc ve hepsinden nem lisi
dourganlk gleri zerinde kontrol salam a abasnn bir paras
olduunu ne srer (M ies 1 9 8 6 : 6 9 -7 0 ; 7 8 -8 8 ).
Eski Roma mparatorluundan beri, hkim sn flar byye klelerin
ideolojisinin bir paras ve bir itaatsizlik arac olarak pheyle yakla
m lardr. Pierre Dockes, Catodan aln t yapan Ge Cumhuriyet dne
m inin Rom al tarm uzm an Columellanm De re rustica sn d a n aln t
layarak, Columellann astrologlarla, khinlerle ve byclerle ili dl
olm ann her daim kontrol altnda tutu lm as gerektiini, nk bu du
rum un kleler zerinde tehlikeli etkileri olduunu sylediini aktarr.
Columella, villicusun efend isinin em ri olm adan adak adam am asn
salk verir. n san lar sua itm ek iin onlarn batl inanlarnd an fay
dalanan hibir kh in i ya da bycy kabul etm em eliler...C ahil ru hla
r aslsz batl inanlarla zehirleyen haruspices (kurban olarak sunulan
hayvanlarn i organlarn inceleyerek gelecekten haber veren kei y.n.) ve khinlerden uzak durm allar (Dockes 198 2 : 213).
Dockes. Je a n Bodinin Les Six Livres de la R epu blique (1576) adl
eserinden u paragraf aln tlar: Araplarn gc ancak bu ekilde
k atlan m tr (klelere zgrlk vererek ya da verm eyi vaat ederek.)
M ehm etin yzbalarndan mer, kendisini izleyen klelere zgrlk
vaat e tm iti, bu vaat o kadar ok kleyi cezp etm i ki birka yl iinde
dounun efendileri h aline gelm ilerdi. zgrlk sylentileri ve klele
rin gerekletirdii fetihler, Avrupal klelerin kalplerini de tu tu tu r
mu, o zam anlar klelerin ihanetine kar k artlan buyruklarda da
grld gibi, nce 7 8 1 de Ispanyada, ardndan yine ayn krallkta
Charlem agne ve 1. Louisye kar silahlanm lard r... Bu kvlcm b ir
den Alm anyada alev alm , silahlanan kleler prenslerin ve ehirlerin
m aliknelerini sallam , h a tta Alman kral Louis btn kuvvetlerini
onlara kar kullanm ak iin toplam tr. Bu zam anla H ristiyanlar
serfiik sistem ini gevetm eye, belli bal corveeler (derebeyine zorun
lu hizm et verenler - y.n.) dnda kleleri azat etm eye zorlam tr...
(Dockestan alnt, 1982: 237).
K ilisen in by inan n a kar hogrsn belgeleyen en nemli
m etn in Canon Episcopi (onuncu yzyl) olduu dnlmektedir. M e
tin , kt ruhlara ve gee uularna in an an lar in an szlkla damga
larken bu gibi "yanlsam alarn ey tann ii olduunu ne sryordu.
(Russell 1 9 7 2 : 76-7). Ancak Erik M idelfort, gneybat Alm anyada cad
av zerine alm asnda, ortaalarda K ilisenin cadla pheyle ve
hogryle yaklam akta olduu grn tartr. M idelfort, Canon
E piskopid e n bu ekilde yararlanlm asn eletirir ve onun syledii
iddia edilen eyin tam tersin i sylediini iddia eder. Yani, Canon'un
yazar by inan n a saldryor diye K ilisenin by yapmay ho
grd sonucuna varm ak yan ltr. M idelforta gre, Canon un tu tu
295
Caliban ve Cad
muyla K ilise n in 18. yzyla kadar benim sedii tutum ayndr. Kilise
by yapm ann mmkn olduu inan cn lanetler, nk o cadlara ve
eytanlara ilahi gler atfetm en in M anieist b ir h eretiklik olduunu
dnm tr. Yine de by yapanlarn kt n iyetli olduklar ve ey
tan la ibirlii yaptklar iin hak e ttik le ri cezaya kavutuklarna in a
n lm tr (M idelfort 1 9 7 5 :1 6 -1 9 ).
M idelfort, 16. yzyl Almanyasnda bile ruhban sn fn n eytann
glerine inanm am ak gerektii konusunda srarc olduunu vurgular.
Ama M idelforta gre: (a) davalarn ou teolojik incelem elerle ilgilen
meyen, sekler otoriteler tarafn d an alm ve yrtlm t, (b) ruh
ban sn f iinde de kt niyet ve kt am el ayrm nn pratik olarak
pek bir e tk isi yoktu, nk nihayetinde rahiplerin ou da cadlarn
lmle cezaland rlm alarn tavsiye ediyorlard.
M onter (1976), 18. Sabbat, ortaa literatrnde ilkin 15. yzyln
ortalarnd a grlmeye b alan m tr. Rossell Hope Robbins yle der:
Erken dnem demonologu Jo h an n es Niedere (1435) kadar Sabbat
bilinm iyordu, ancak yazar belli olmayan Franszca risale Errores
G azariarum a (1459) sinagogu n ayrntl bir ta rifi yer alr. 1 4 5 8 yl
civarnda Nicholas Jaq u ier sabbat kelim esini k u llanm t; ancak veri
leri olduka stnkryd. Sabbat, ayn zam anda 1 4 6 0 ylnda Lyonda
bir cad ikencesi raporunda karm za k ar...16. yzyla gelindiinde
ise sabbat, cadln yerleik bir paras halini gelm iti (1959:415).
Aylarca srebilen cad davalar olduka pahalya m al oluyordu ve bir
sr insan iin de bir istihdam kayna haline gelm iti (Robbins 1959:
111). H izm etler iin yaplan dem eler ve dahil olan in sanlar -h k im ,
cerrah, ikenceci, yazc, gardiyanlar-, bunlarn yedikleri yiyecekler ve
itikleri araplarn yan sra idam larn ve cadlar hapiste tu tm ann
m aliyetleri, davalarn kaytlarnda arszca listeleniyordu. Aada, bir
sko kasabas olan Kirkcaldyde, 1 6 3 6 da grlen bir davann faturas
yer alm aktadr:
Yakm ak iin on yk kmr

Bir varil katran
K sa kaput yapmak iin keten
(kenevirden dokunmu)
Bunlarn yapm iin
M ahkem enin h kim i olacak toprak
sahibi iin, Finm outha gidecek kiiye
Zahm etleri iin cellda
Buradaki m asraflar iin
Pound
3
14
ilin
6
3
8
10
6
8
16
Peni
14
4
(Robbins 1 9 5 9 :1 1 4 )
Cad davasnn m asraflar, kurbann akrabalar tarafn d an k arlan

yordu, am a "kurban m eteliksiz ise m asraflar kasabann v atandalar
ya da toprak sahibi dyordu (Robbins, a.g.e.). Bu konu iin, dierle-
296
Avrupada Byk Cad Av
10
11
12
13
14
rin in yan sra bkz. Robert M androu (1 9 6 8 ; 1 12) ve C h ristina Larner

(1983; 115).
H.R. Trevor-Roper yle der: (Cad av) Rnesansn kltrl Papalar,
byk P rotestan Reform cular, K ar-reform A zizleri, bilginler, hu
kukular ve K ilise adam lar tarafn d an ileriye tan m tr...B u iki yz
yl n yzyllar idiyse, kabul etm em iz gerekir ki en karanlk alar
en azndan bunlardan ok daha uygard... (Trevor-Roper 1967; 1 2 2 ve
devam).
Cardini 198 9 ; 1 3 -6 ; Prosperi 198 9 ; 217 ve devam; M artin 1 9 8 9 ; 32.
Engizisyonun Venedikteki ileyii zerine Ruth M artin in de b e lirt
tii gibi: (P.F) Grendler, Engizisyon ve sivil m ahkem eler tarafndan
verilen lm cezalarn n saylarn karlatrdnd a, talyan Engizisyonlarn sivil m ahkem elere nazaran daha ll davrand ve
Venedik Engizisyonunun iddet yerine h a fif cezalar ve cezalarn
h afifletilm esin i tercih e tti i sonucuna varm tr. Bu karm daha
sonra E.W. M onterin Akdeniz Engizisyonu zerine yapt alm ada
da dorulanm tr...V enedik davalar gz nnde bulundurulduunda
ceza olarak ne idam ne de sakat brakm a uygulanm, nadiren krek
cezasna bavurulm utur. Ayrca uzun hapis cezalarn a da nadiren
rastlan m akta, hapis yahut srgn cezasnn verildii hallerde bu ceza
lar nisp eten ksa sre iinde hafifletilm ekte ya da deitirilm ekteydi...
M ahpuslarn salklarnn bozuk olduu gerekesiyle ev hapsi yatm a
istekleri de hogryle karlanm aktayd (M artin 1 9 8 9 : 32-3).
Ayrca belli sulam alara atfedilen arlkta, genellikle cadlkla ilikilendirilen sularn doas ve sulayanlar ile su lan anlarn toplum sal
bileim inde ciddi deiim ler olduuna dair k an tlar bulunm aktadr.
Belki de en nem li deiim, katliam n ilk dneminde (IS.y zyl dava
lar esnasnda) esas itibariyle kitlesel toplantlara ve rgtlenm elere
dayal kolektif bir su olarak alglanan cadln, 17. yzylda bireysel
n itelikli b ir su, toplumdan yaltlm olan cadlarn zerinde uzm an
lat uursuz b ir i olarak grlmeye balanm asdr. Bu uzm anla
ma, bu dnemde arazileri kullanm a hak kn n giderek zelletirilm esi
ve tica ri ilikilerin genilem esi yznden kom nal balarn kopm as
nn b ir gstergesidir.
Alm anya bu duruma istisn a oluturur, nk burada cad avndan
belediye meclis yeleri de dahil olm ak zere, burjuvazinin pek ok
yesi de etkilen m itir. Tartm aya ak olm akla birlikte, Alm anyada
idam larn esas nedeni bu kiilerin m al varlklarna el kpyma arzusu
dur, burada cad avnn skoya dnda hibir lkeyle k arlatrla
mayacak boyutlara ulam as bununla aklanabilir. A ncak, M idelforta
gre, bu el koym alarn yasall tartm ald r, zengin aileler sz konu
su olduunda bile mlkn te birinden fazlasna dokunulm am tr.
M idelfort, ayrca Alm anyada da yok edilen kiilerin ou hi phesiz
yoksuldu diye ekler (M idelfort 197 2 ; 1964-169).
Arazi kullanm hakkndaki deiiklikler ve hepsinden nem lisi toprak
zelletirilm esi ile cad av arasndaki iliki zerine ciddi bir a ra tr
297
Caliban ve Cad
15
16
17
18
19
20
298
ma halen daha bulunm am aktadr. Essex itlem eleri ile ayn dnem
gzlem lenen cad av arasnda ilk d ikkate deer ilikiyi kuran Alan
M acfarlane, sonrasnda bu nerisini geri ek m itir (M acfarlane 1978).
Ancak bu iki olgu arasnda iliki phe gtrm ez. 2. blmde grd
mz zere, toprak zelletirm esi -d oru dan ya da dolayl olarak- cad
avnn kitlesel rakam lara ulat dnemde kad nlarn m aruz b rak l
d yoksullam ada nem li bir etkenidir. Topraklar zelleir zelle
mez ve bir toprak piyasas geliir gelim ez, kad nlar hem hali vakti ye
rinde toprak alclar hem de kendi erkekleriyle olan ilikilerind e ifte
smrye m aruz kaldlar.
Ancak cad av geniledike, profesyonel cadlar ile cadlardan medet
um anlar ya da uzm anlam a am ac tam adan byyle uraanlar ara
sndaki ayrm iyiden iyiye belirsizlem itir.
M idelfort da Fiyat Devrim i ile cadlarn katledilm esi arasnda bir ba
lan t grr. 1 6 2 0 den sonra gneybat Alm anyada cad davalarnn
ykseliine ilikin olarak yle der: 1622-23 yllarnd a para sistem i
hepten bozuldu. Parann deeri o kadar ok dt ki fiyatlar inanlm az
ykselie geti. Zaten yiyecek fiyatlarn n artm as iin para politika
larna gerek yoktu. 1625 ylnda W urzbergden, W uttem berg ve Ren
vadisine kadar b aharlar souk geti, hasat ktyd. Sonraki yl btn
bir Ren vadisi boyunca alk ba gsterdi... Tek bana bu sebepler bile
fiyatlar pek ok iin in karlayam ayaca kadar ykseltm eye yetm i
ti (1 9 7 2 :1 2 3 -2 4 ).
Bu iddetli ayaklanm alar (sic) [cad avlar] ve 1 5 8 0 -1 6 0 0 yllarnda
ayn dalarda doruk nok tasna ulaan zgn halk isyanlar arasnda
bir dizi corafi, kronolojik ve bazen de ailevi akm a vardr (Le Roy
Ladurie 1987: 208).
Bu Sabbat ya da Sinagog, yani m istik cad top lan tlar saplantsnda,
cad katliam ile Yahudi katliam arasnda bir sreklilik olduunun
k an tn grebiliriz. H eretikler ve Arap bilgeliinin propagandaclar
olarak Yahudiler de byc, zehirleyici ve ey tan a tapanlar olarak g
rlyordu. Yahudilerin ocuklarn ldrme riteline sahip olduunu
iddia eden, snn et zerine an latlan hikyeler Yahudilerin eytani
varlklar olarak resm edilm elerine katkda bulunm utur. Yine Yahudi
ler (ortaa dini piyeslerinde ve skelerde) cehennem den gelen eytan
lar, insan rk n n dm anlar olarak gsteriliyor (Trachtenberg 1 9 4 4 ;
23). Yahudilerin katledilii ve cad avlan arasndaki iliki iin, ayrca
bkz. Carlo Ginzburg, Ecstasies (1991), 1. ve 2. blm.
Burada, 1 4 9 0 ylnda Alsaceda kiliseye ve kaleye kar bir ayaklanm a
rgtleyen Bundschuh kom plocularna -sem bol ktk olan. Alman
kyl birlii- a tfta bulunulm aktadr. Friedrick Engels, bun larn top
lan tlarn geceleri lonesom e Hunher D alarnda yapmay adet haline
getirdiklerini syler (Engels 1977: 66).
talyan tarihi Luciano Parinetto, yam yam lk tem asnn Yeni Dnyadan
ithal edilm i olabileceini ne srm tr. nk yam yam lk ve eyta
na tapnm a, igalcilerin ve onlarn ruhban su o rtaklarn n, "Yerliler
21
22
23
24
zerine kaleme aldklar raporlarda bir arada ele alnm tr. Bu lr/,1
desteklem ek iin Parinetto, Francesco M aria Guazzonun Compendium
M aleficarum (1608) adl eserine a tfta bulunur. Ona gre bu eser, Av
rupal dem onologlarn cadlar yamyam olarak tasvir edilerinde Yeni
Dnyadan gelen raporlarn etkisini ortaya koyar. Bununla birlikte,
Avrupada cadlar, A m erikalarn fethedilip koloniletirilm esinden ok
nce ocuk kurban etm ekle sulanm lardr.
14. ve 15. yzyllarda Engizisyon kad nlar, heretikleri ve Yahudileri cadlkla sulam tr. H exerei (cad lk) szc ilk olarak 14191 4 2 0 de Lucerne ve Interlakende grlen davalar esnasnda ku llanl
m tr (Russell 197 2 ; 203).
E ko-fem inistlerin erken ana m erkezli toplum larda kadn-doa ilik i
sine yeniden ilgi duymalaryla, M urrayn tezi de son yllarda yeniden
gndeme gelm itir. M ary Condren, cadlar kad nlarn reme gle
rine tapan, kadn m erkezli kadim bir dinin savunucular olarak okur.
The Serpent an d th e G oddess (1989) adl eserinde Condren, cad avnn,
H ristiyanln eski dinin rahibelerini nce glerini kt am alar iin
kullandklar iddiasyla, sonra da byle gleri olduunu hepten inkr
ederek yerinden etm esin in uzun srecinin bir paras olduunu savu
nur (Condren 1 9 8 9 : 8 0 -8 6 ). Condrenin bu balamda en ilgin iddiala
rndan biri, cadlarn katledilm esi ile H ristiyan rahiplerin kadnlarn
reme glerini kendilerine mal etm e abas arasndaki balantyla
ilgilidir. Condren, rahiplerin doumla ilgili m ucizeler gerekletirm e,
ksr k ad nlarn dourm asn salama, bebeklerin cin siyetini d eitir
me, doast k rtajlar gerekletirm e ve b ir o kadar nem lisi terkedil
m i ocuklar yetitirm e konularnda nasl da bilge kadnlarla tam
bir rekabet iinde olduklarn ortaya koyar (Condren 1 9 8 9 : 8 4 -8 5 ).
16. yzyln o rtalarn a gelindiinde Avrupa lkelerinin ounda n
fus ista tistik le ri tutulm aya baland. 1 5 6 0 ylnda talyan tarihi
Francesco Guicciardini, Antwrerpte ve genellikle Hollandada yetk ili
lerin acil b ir ihtiya olmad takdirde nfus kayd tu tm adklarn
renince epey arm tr (a.g.e.: 46).
Bununla birlikte, M onica Green ortaalarda tbbi alanda cinsiyete
dayal k at bir iblm olduu, yle ki erkeklerin kad nlarn b akm n
dan ve zellikle jinekoloji ve doum alanlarnd an uzak tutulduklar
fik rin e kar kar. Ayrca saylar az da olsa, kad nlarn tp cem iyeti
iinde yalnzca ebe olarak deil, ayn zamanda hekim , eczac ve berbercerrah olarak da yer aldndan bahseder. Green, otoritelerin zelikle
ebeleri hedef aldklarna dair yaygn gr ve cad avyla kadnlarn
14. ve 15. yzyllardan balayarak tp mesleinden dlanm aya balan
m alar arasnda bir iliki kurulabilecei fik rin i sorgular. M eslein icra
sna g etirilen kstlam alarn toplum sal gerilim lerden kaynaklandn
savunur (rnein, Ispanyada H ristiyanlarla M slm anlar arasndaki
atm a) ve kad nlarn bu meslei icra etm elerin in giderek daha ok k
stlan m olm as belgelenebilir olm asna ram en, bunun nedenlerinin
ayn ekilde belgelenm em i olduunu ne srer. Bu kstlam alarn a r
299
Caliban ve Cad
25
26
27
300
kasndaki hkim kaygnn ahlaki bir kkeni olduunu, yani bunlarn

kad nlarn karakterine ilikin dncelerle ilgili olduunu kabul eder
(Green 198 9 : 4 3 5 ve devam).
J . Geli yle der: Devlet ve kilise, ilerini genellikle gizlice gerekleti
ren, cadlk olm asa da byye bulam ve krsal toplumun desteini ke
sinlikle alabilen bu kadnlara geleneksel olarak gvensizlik beslem ek
teydi (L'etat e t Veglise se m efien t traditonellem ent d e cette fem m e dont la
pratuque reste souvent secrete, em preinte de m agie, voire de sorcelleries et
qui dispose au sein de la comm unaute rurale d'une audience certaine"). Geli
ayrca, gerek ya da hayal rn olsun, sages fem m es'm (ebeler) krtaj,
bebek katli ve ocuu terk etm e gibi sularda ibirlii yapmasn engel
lem enin gerekli olduunu ekler (Geli 1977: 9 2 7 ve devam). Fransada
sages fem m em eylem lerini dzenleyen ilk buyruk, 16. yzyln sonunda
Strasbourgda ilan edilm itir. 17. yzyla gelindiinde, sage fem m es ta
m am en devlet kontrol altna alnm , devletin ahlaki reform kam pan
yasnn gerici bir gc halini gelm ilerdir (Geli, 1977).
Bu, ortaada ska ku llanlan doum kontrol yntem lerinin neden
yalnzca fah ielikte kullanlm aya devam ederek 17. yzylda kaybol
duunu ve neden daha sonra erkeklerin ellerine teslim edilm i olarak
- y le ki erkein izni olmadan kad nlar bu yntem leri kullanam yorduyeniden ortaya ktn aklayabilir. Aslnda burjuva tbb, doum
kontrol yntem i olarak uzunca b ir sre yalnzca prezervatifi ner
m itir. K lf ngilterede 18. yzylda grlmeye balar, ilk b ahsinin
getii yerlerden biri Jam es Bosw eelin G n l kleridir (H elleinerdan
aln t, 195 8 : 94).
1 5 5 6 ylnda, II. Henry ham ileliini saklayan ve l doum yapan ka
d nlar katilm i gibi cezalandran bir yasa kard. Benzer b ir yasa,
1 5 6 3 ylnda skoyada karld. 18. yzyla kadar Avrupada bebek
k atlin in cezas idamd. ngilterede Protektora dneminde zinaya lm
cezas getirildi.
K adnn reme hak larna kar sald rlar ve kadnn aile iinde koca
sna tabi kln m asn buyuran yeni yasalarn getirilm esine b ir de 16.
yzyldan itibaren fahieliin su haline getirilm esini de eklem ek ge
rekir. kinci blmde de grdmz zere, fah ieler acahu ssade gibi
son derece vahi cezalara m aruz kalyorlard. ngilterede alnlarna
kzgn dem irle ey tann iare tini andran bir damga baslyor, tp
k cadlar gibi krbalanyor ve tralanyorlard. Alm anyada fahieler
boulabiliyor, yaklabiliyor ve diri diri gmlebiliyordu. Burada da fa
hieler tralanyordu, tyler ey tann en sevdii yer olarak grlyor
du. Kim i zam an burunlar kesiliyordu. Bu, zina suu ileyen kadnlara
da uygulanabilen ve nam us sularn cezalandrm ak iin kullanlan
Arap kkenli b ir yntem di.
Cad gibi fa h ie n in de kem gznden ta n n d dnlrd. C in
sel g n ah n ey ta n i olduuna ve kad n a byl g ler k azan d rd
n a in a n lrd . R n esan sta eros ve by ili k isi iin bkz. lo an P.
C ouliano (1 9 8 7 ).
A vru p ada B yk Cad A v
28
29
30
31
32
33
34
Cinsiyetlerin doas zerine ta rtm a la r o rtaalarn sonlarnda ba

lad, sonra 17. yzylda tekrar ald.
D antenin Infernosu n d a eytan b ir yandan Tu non pen savi ch'io loico
fossi!" (Benim bir m an tk olduumu bilm iyordun, deil mi?) diye k
k r kk r glerken, bir yandan da iledii sulardan duyduu piman
l itira f ederek kutsal ateten kurnazca kurtulm aya alan VIII.
Bonifacein ruhunu yakalam aya alr {Divine Comedy, nferno, canto
XX V II, 1 23. drtlk).
K ocalk grevinin sabote edilm esi, zellikle Fransada dnemin evli
lie ve boanm aya ilikin yasal prosedrlerinde de nem li bir yer tu
tar. Robert M androunun b e lirtti i gibi, erkekler kad nlar tarafndan
ik tid arszlatrlm aktan o kadar korkuyorlard ki ky rahipleri ou
zam an dmlemede (erkekleri iktidarszlatrd iddia edilen bir
yntem ) uzm an olduu dnlen k ad nlarn dnlere katlm alarn
yasaklyorlard (Mandrou 1 9 6 8 : 8 1 -8 2 , 3 9 1 ve devam; Le Roy Ladurie
1974: 2 0 4 -2 0 5 ; Lecky 1 8 8 6 :1 0 0 ).
Bu hikye pek ok demonolojide yer alr. Hikye daim a erkein kendi
sine verilen zarar fark ederek, cady penisini geri vermeye zorlam a
syla biter. Cad, erkei daha pek ok penisi saklad b ir aa tepesine
gtrr, adam bir tan esin i seer, am a kadn Hayr, o piskoposun di
yerek itiraz eder.
Carolyn M erchant, cadlarn m aruz kald sorgulam alarn ve iken
celerin Francis Baconun ortaya koyduu, Yeni Bilim in m etodolojisine
bir model sunduunu ne srer: Baconun bilim sel am alarn ve yn
tem lerini tasv ir etm ek zere kulland betim lem elerin ou, m ahke
me salonlarndan alnm adr. Doaya m ekanik bulular vastasyla i
kence edilm esi gereken b ir kadn gibi yaklam as, akla cad m ahkem e
lerindeki sorgulam alar ve cadlara ikence etm ede ku llanlan m eka
nik aletleri getirm ektedir. Bununla ilgili bir p aragrafta Bacon, doann
srlarn n kefedilebilecei yntem in. Engizisyonun cadln srlarn
ortaya karm ak iin yrtt soruturm aya dayandn b elirtir...
(M erchant 1 9 8 0 :1 6 8 ).
Hayvanlara yaplan sald rlar iin, bkz. 2. Blm.
Bu balamda, cadlarn genellikle ocuklar tarafn d an sulandklarn
eklem ekte fayda var. Norman Chon, bu olguyu genlerin yallara kar
ve zellikle de ebeveynlerinin otoritesine kar isyan olarak okur (N.
Cohn 1975; Trevor Roper 20 0 0 ). Ancak dier faktrlerin de zerinde
durm ak gerekir. ncelikle, cad avnn yaratt yllarca sren korku
iklim in in , 17. yzyldan itibaren sulayanlar arasnda bu kadar ok o
cuk bulunm asna yol am olm as akla yatkndr. Ayrca cad olarak
sulan anlarn ocuun proleter kadnlar, onlar sulayan ocuklarn
da iverenlerinin ocuklar olduunu da b elirtm ek gerekir. Bu yzden,
tpk Salem cad davalarnda olduu gibi, ebeveynlerin kendilerinin
yneltm ekte isteksiz olduklar sulam alar ocuklarna syletm i ol
duklarn varsayabiliriz. Yine 16. ve 17. yzyllarda hali vakti yerinde
olanlarn, ocuklaryla h izm etileri, zellikle de bakclar arasndaki
30!
Caliban ve Cad
35
36
302
fizik sel yak n lktan giderek kayg duymaya baladn ve bunun bir
disiplinsizlik kayna olarak grlmeye balan m asn da gz nnde
bulundurm alyz. Burjuvazinin ykseliiyle birlik te, ortaalarda g
rlen efendi h izm etkr yaknl kaybolm aya yz tutm utur. Burju
vazi, iveren ve ona tabi olanlar arasnda, rnein kyafet tarzlarn
benzeterek eklen daha eitliki ilikiler kurm usa da gerekte onlarla
aralarndaki fiziksel ve psikolojik ayrm d erin letirm itir. Bir burjuva
hanesinde efendi, a rtk h izm etk rlarnn yannda soyunamayacak, ne
de onlarla ayn odada uyuyacaktr.
C insel u n su rlarn ve s n f ay ak lan m asn akla g e tire n te m a la rn b ir
araya geldii geree uygun b ir Sabbat iin, bkz. Ju lia n Cornvvallun
k yl lerin 1 5 4 9 N orfolk ayak lan m as esn asn d a ku rd u k lar asi
kam p zerin e a n la tm . Kamp, bunu m u htem elen h a k ik i b ir S ab
bat san an sek in s n f iinde tam b ir skand al e tk isi y aratm tr.
C ornw all yle a n la tr: A silerin d av ran her ynden y an l tem sil
ediliyordu. K am pn lked eki her t rl a h la k sz n M ekkesi h alin e
geldii iddia ediliyord u...A si e te le rin erzak ve para yam alad ,
dom uzlar, km es h ay v a n la rn , gey ik leri ve ku u lar saym azsak,
3 0 0 0 kz ve 2 0 .0 0 0 koyunun, to n larca m srn aln p birka gn
iind e t k e tild i i syleniyordu. G en ellik le n leri k s tl ve ayn
olan adam lar, bu e t bolluunu p erv aszca is ra f etm eye g iri m iti.
Bu e t, bu kad ar k in in sebebi olan hay van lard an gelince daha da bir
le z z etli oluyordu (Cornw all 1 9 7 7 : 147).
H ayvanlar ok kym etli yn reten koyunlard. Bunlar Thomas
M ooreun topyasnda, da b e lirtti i gibi, ekilebilir topraklar ve ortak
alanlar itlenerek hayvan y etitirm ek iin ku llanlan m eralara dn
trldke, bu hayvanlar kelim enin tam anlam yla insan yiyorlard.
Thorndike 1 9 2 3 -5 8 v ; Holmes 1974: 8 5 -8 6 ; M onter 1 9 6 9 : 5 7 -5 8 . Kurt
Seligm ann b e lirtti i gibi, 14. yzyln ortalarnd an 16. yzyla kadar
simya, evrensel olarak kabul grrken kapitalizm in ykseliiyle b ir
lik te hkm darlarn simyaya bak as epey deim itir. Protestan
lkelerde sim ya alay konusu olmaya balam tr. Sim yac, m etalleri al
tn a dntrm e vaadinde bulunan, am a bunu baaram ayan b ir umut
pazarlaycs olarak ta r if ediliyordu (Seligm an 1 9 4 8 : 1 2 6 ve devam).
Sim yac, genellikle etrafnd a tu h af kaplar ve aletlerle, kar sokakta
kars ve ocuklar yoksul evinin kapsn alarken etrafnd a olup bi
tenlere kar kaytsz, alrken resm edilirdi. Ben Jo n so n un simyac
hicvi bu yeni bak asn tem sil eder.
A stroloji de 17.yzyla kadar uygulanm tr. I. Jam es D em onologysinde (1597) astrolojinin m evsim ler zerine alm alarla ve hava ta h
m inleriyle snrland rlm ak kouluyla yasal olduunu ilan etm itir.
A.L.Rowse, Sex an d Society in S h akesp eares A gete (1974) 16. yzyln
sonunda, bir ngiliz astrologunun y aantsn ayrntlaryla anlatr. Bu
kitap tan cad av doruuna karken, bir erkek bycnn, glkle ve
zam an zam an baz risk ler alarak da olsa, iine pekl devam edebildi
ini renm ekteyiz.
Avrupada Byk Cad Av
37
38
39
40
41
B at H int A d alarn a ilikin olarak, A nthony Barker, kle sahipleri l.t

rafn dan yaratlan olumsuz Zenci im gesinin, doyumsuz cinsel itah
sulam asndan daha geni ve derin kklere sahip olduunu belirtir.
M isyonerler zencilerin tek eli olm ay red dettiklerini, ar ehvet
dkn olduklarn aktarm , m aym unlarla sevien zencilere dair
hikyeler anlatm lardr (s. 121-23). A frikallarn mzie dknlk
leri de igdsel, rasyonel olmayan doalarnn bir k an t olarak yine
onlara k ar k u llan lm tr (a.g,e.:115).
O rtaalarda bir ocuk aile mlkn m iras aldnda, yalanan ebe
veynlerinin b akm n da kendiliinden stlenm i olurdu. 16. yzylda
ise ebeveynler terk edilmeye, insann ocuuna yapt yatrm ncelik
kazanm aya balad (M acfarlane 197 0 ; 205).
I. Jam esin 1 6 0 4 te yrrle koyduu yasa, zarar vermi olsun ya da ol
m asn, ruh ve by kullanan herkesi lm cezasna arptryordu. Daha
sonra bu yasa, Amerikan kolonilerinde cad katliam nn temeli olacakt.
O utrunningA tlanta: Fem inine D estiny in A lchem icTransm utationsta
Ailen ve Hubbs yle anlatr: Sim ya eserlerinde kendini ska gste
ren sem boller, biyolojik yaratm sreci zerindeki kadn hegemonya
sn tersine dndrme, h atta engelleme saplan tsn ele verir...Zeusun
A thenay kendi k afasnn iinden dourm as ya da Havvann demin
kaburgasndan yaratlm as gibi im geler de bu hakim iyet arzusunu an
latr... Doal dnya zerinde denetim kurm a ynndeki kadim abay
tem sil eden simyac, dourm ann bysnden baka b ir eyin peinde
deildir... Bu yzden byk sim yac Paracelsus Acaba doann ve sana
tn , bir erkein kadn bedeni ve doal annenin dnda b ir eyden do
m asn salam as m mkn m? sorusuna olumlu yan t verir" (Ailen
ve Hubbs 1 9 8 0 ; 213).
P etroleuse imgesi iin bkz. A lbert Boime, A rt an d th e French Commune
(1995; 1 0 9 -1 1 ; 1 9 6 -9 9 ) ve Rupert C hristiansen, Paris B abylon: The Story
o f th e P aris Commune (1994: 352-53).
B ir kei stnde,
g kte bir a te
yam uruna neden
olarak uan
cad. FrancescaM aria Guazzo,
Compendium
M aleficaru m dan
(1610), ta h ta bask.
30.<
1 4 9 7 deA m erigo Vespuci, Gney A m erika kysna a yak basarken .

nndeki h a m a kta tah rik edici bir ekilde y a tm a kta olan, A m erika'dr.
Onun arkasn da ise b az yam yam lar insan kahn tlarn kzartyor. Ja n
van d er S traet tarafn dan tasarlanm , gravr Theodore Gaile ta ra fn
dan yaplm tr (1589).
K o l o n l e t r m e v e
H i r s t y a n l a t i r m a
Y e n D n y a d a C a l b a n
ve
C a d il a r
...Derler ki biz yeryzne onu yok etmek iin gelmiiz. Derler

ki rzgr evleri ykar, aalar koparr atar ve ate onlar yakar,
ama biz her eyi hrsla yiyip yutarz, yeryzn tketir, rmak
larn ynn deitiririz, hi susmaz, asla dinlenmez, altn ve
gm peinde oraya buraya koturup dururuz, asla tatmin
olmayz, bunlarla kumar oynar, savar, birbirimizi ldrr,
soyar, birbirimize sveriz, asla doruyu sylemeyiz, onlarn
rzkn ellerinden alrz. Ve en sonunda yeryzne byle kt
ve acmasz ocuklar getiren denize lanet okurlar.
-Girolamo Benzoni, Historia del Mondo Nuovo, 1565.
... kenceden ve acdan bitap den (kadnlar) /uacalara* tap
tklarn itiraf etmek zorunda kaldlar... Artk bu hayatta biz
kadnlar... Hristiyanz; belki imdi de rahip, biz kadnlar da
lara tapnmakla, tepelere ve punaya** kamakla sular, naslsa
buralarda bize adalet yok diye hayflanyorlard
-Felipe Guaman Poma de Ayala, Nueva Chronica y Buen
Gobierno, 1615.
* Gney A m erikann And dalar blgesinde, kutsal riteller ya da eyler.
* * And dalarnn orta blgesindeki ayrlk blgenin ad, yksek yayla.
305
Caliban ve Cad
Giri
Burada anlattmz beden ve cad av tarihi, Amerikal
Yerlilerin kolonilemeye direniini simgeleyen, Frtna adl ese
rin karakterleri Caliban ve Cadya gndermeyle zetlenebile
cek bir varsayma dayanyor.^ Bu varsaym, kapitalizme gei
srasnda Yeni Dnya nfuslarnn boyunduruk altna alnmas
ile AvrupalIlarn ve zellikle de kadnlarn boyunduruk altna
alnmas arasnda bir sreklilik olduudur. Her iki durumda da
topluluklarn topraklarndan tmden ve zorla atldn, mu
azzam bir yoksullamay, insanlarn otonomisini ve komnal
ilikilerini yok eden Hristiyanlatrma kampanyalarnn y
rtldn gryoruz. Ayrca Eski Dnyada gelitirilen bask
biimlerinin nce Yeni Dnyaya, ondan sonra tekrar Avrupaya
tand srekli bir apraz dllenmeyle kar karyayz.
Elbette iki durum arasndaki farkllklar gz ard etmemek
gerekir. 18. yzyla gelindiinde, Amerikalardan Avrupaya al
tn, gm ve dier kaynaklarn ak sonucunda, yeni proletar
yay farkl snf ilikileri ve disiplin sistemleri araclyla blen,
uluslararas bir iblm ekillenmi, bu da ii snf iinde
ou zaman birbiriyle elien tarihlerin balangc anlamna
gelmitir. Yine de Avrupallarn ve Amerikallarn maruz kald
muamelelerin benzerlikleri, kapitalizmin geliimini yneten
tek bir mantn olduunu ve bu srete yaplan vahetin yap
sal karakterini gstermeye yeterlidir. Bunun arpc bir rnei,
cad avnn Amerikan kolonilerine geniletilmesidir.
Kadnlarn ve erkeklerin cadlk sulamasyla katledilme
si, gemite tarihiler tarafndan daha ok Avrupayla snrl
bir olgu olarak deerlendirilmitir. Bu kurala istisna olutur
duu kabul edilen tek olay, Salem cad davalardr. Bu davalar
hl Yeni Dnyada cad av zerine yaplan almalarn odak
noktasn oluturur. Bununla birlikte, gnmzde eytana ta
pnma sulamasnn, Amerikal Yerli topluluklarn koloniletirilmesinde olduka kilit bir neme sahip olduu artk kabul
edilmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, bu blmde yaptm
tartmann temelini oluturan iki metne zellikle deinmek
gerekiyor. lki, cad av ve nka toplumu ile kolonyal Peruda
toplumsal cinsiyet ilikilerinin yeniden tanmlanmas zeri
306
Koloniletirm e ve H ristiy an latrm a
ne, irene Silverblattin Moon, Sun and VVitches (1987) adl a

hmasdr. Bildiim kadaryla bu alma, cad diye katledilen
Andl kadnlarn tarihini ayrntl olarak inceleyen ilk ngilizce
eserdir. Dieriyse Amerikadaki cad avlarnn Avrupadaki da
valara etkisini belgeleyen makalelerden oluan, ancak yazarn
cadlarn kadn ya da erkek diye ayrt edilmeden katledildi
inde srarc olmas yznden kusurlu grlebilecek, Luciano
Parinettonun Streghe e Potere (1998) isimli derlemesidir.
Her iki alma da Yeni Dnyada da cad avnn otoritelerin
insanlar terrize etmek, kolektif direnii krmak, tm bir toplu
mu sessizlie gmmek ve toplumun yelerini birbirlerine d
rmek amacyla kastl olarak bavurduu bir strateji olduunu
gsterir. Bu balama gre, cad av kimi zaman topran kimi
zaman bedenin ve toplumsal ilikilerin itlenmesi eklinde
kendini gsteren bir tr itleme stratejisidir de ayn zamanda.
Her eyden nemlisi, tpk Avrupada olduu gibi, burada da
cad av canavarlatrmann bir arac olarak kullanlm, tam
da bu yzden kleletirmeyi ve soykrm merulatrmaya
hizmet eden, paradigmatik bir bask biimi haline gelmitir.
Cad av, koloniletirilenlerin direniini yok edememitir.
zellikle kadnlarn direnii sayesinde, Amerikal Yerlilerin
topraa, yerel dinlere ve doaya ball yaplan zulme ramen
devam etmi ve be yz yldan fazla bir sre boyunca anti-kolonyal ve antikapitalist direniin bir kayna olmutur. Dn
yann her yanndaki yerli nfuslarn kaynaklarna ve varolu
biimlerine kar yeni bir saldrnn gerekletirildii gn
mzde, bu olduka nemlidir; nk igalcilerin koloniletirdiklerine nasl boyun edirdikleri, koloniletirilenlerin bu pla
n nasl bozduu, toplumsal ve fiziksel dnyalarnn ykmna
kar nasl yeni bir tarihsel gereklik yarattklar zerine yeni
den dnmeye ihtiyacmz var.
Yamyamlarn Douu
Kolomb Hint Adalarna yelken atnda, Avrupada cad
av henz kitlesel bir olgu haline gelmemiti. Yine de eytana
tapnma, elitler tarafndan sk sk siyasi dmanlara saldrmak
ya da halklar (Mslmanlar ya da Yahudiler) aalamak iin
307
Caliban ve Cad
bir silah olarak kullanlmaktayd. Bunun da tesinde, Seymour

Philipsin de belirttii gibi, ortaa Avrupasnda tekine esas
olarak bir saldr nesnesi olarak yaklaan, militarizm ve Hris
tiyan hogrszlnden beslenen bir lin toplumu olu
maya balamt (Phillips 1994). Dolaysyla, bu yeni genile
me ana girerken, yamyamlarn, kfirin, barbarlarn,
vahi rklarm ve eytana tapnanlarm Avrupallarm etnografik modelleri olarak hizmete etmesi (a.g.e. 62), misyoner
lerin ve igalcilerin karlatklar kltrleri, dinleri ve cinsel
adetleri bu filtreler araclyla yorumlamalar pek artc
olmasa gerektir.^ Yerlilerin icat edilmesine katkda bulunan
baka kltrel iaretler de sz konusuydu. En aalayc ve
belki de spanyollarn emek gereksinimlerini en iyi yanstan
tanmlar, plaklk ve olanclkt. Bu tanmlar, Amerikal
Yerlilerin hayvanlar gibi yaadn (ve bu yzden de pekl i
kence grebileceklerini) ima eder. Buna karlk, baz aktarm
lar ise, hayvanca davranlarnn yan sra, paylamaya ve ok
az deerli eylere karlk sahip olduklar her eyi vermeye me
yilli olduklarn vurgular (Hulme 1994:198).
Amerikal yerli nfuslar yamyamlar, eytana tapnanlar
ve olanclar olarak tanmlamak, fethin aalk bir altn ve
gm araynn deil de insanlar Hristiyanlatrma mis
yonunun rn olduu masalna bir dayanak oluturmu
tur. Bu iddiay kullanarak, spanya krall 1508 ylnda Pa
pann onayn alm, Amerikalarda Kilise zerinde mutlak
hkimiyet elde etmitir. Yine ayn iddia, btn dnyann ve
kolonicilerin gznde, Yerlilerin maruz kald zulmn ge
rektirdii yaptrm ortadan kaldrm, kastl olarak seilen
kurbanlarn ne yaptklarna baklmakszn ldrlebilmelerine izin vermitir. Gerekten de Yeni Dnyada kam, da
raac ve dayak, hapis, ikence, tecavz ve rastgele ldrme
emek disiplinini salamann standart silahlar haline gelmi
tir (Cockroft 1990: 19).
Yine de ilk balarda, eytana tapnan yerli imgesi, efsane
vi Altn a ya da dnyevi bir cenneti hatrlatrcasna. Yer
lileri almann ve zorbaln olmad bir hayat srdren,
masum ve cmert varlklar olarak gren daha olumlu, hatta
pastoral bir imgeyle birlikte var olabilmiti (Brandonl986:

6-8; Sale 1991:100-101).
Bu tanmlama, edebi bir klie ya da dierlerinin yan sra
Roberto Retamarn da dedii gibi, Avrupallarn karlatkla
r kiileri gerek insanlar olarak grmek konusundaki aczinin
bir kant olarak, vahi imgesinin retorik bir karl olabi
lir.^ Ancak bu iyimser gr, spanyollarn hl yerli nfusla
rn kolayca Hristiyanlatrlabileceine ve boyunduruk altna
alnabileceine inandklar bir dneme (1520den 1540lara)
tekabl eder (Cervantes 1994). Bu, Yerlileri isimlerini dei
tirmeye, eyalarn ve cinsel adetlerini, zellikle de okelilii
ve ecinsellii brakmaya ikna etmek iin byk abalar sarf
edilen kitlesel vaftizlerin dnemidir. Gsleri akta gezen
kadnlar rtnmeye, kasklarn bir kuakla kapatan adamlar
pantolon giymeye zorlanmlardr (Cockfort: 1983: 21). Ama
Fransisken rahip Juan de Zumarrage, Engizisyonun Gney
Amerikaya getirildii 1536 ile 1543 arasnda, orta Meksikal
pek ok siyasi ve dini lideri yarglam ve kazklarda yakm
olsa da, bu dnemde eytana kar srdrlen mcadele yerel
idollerin atee atlmasndan teye gitmemitir.
Yine de Fetih ilerledike hibir uzlama ihtimali kalma
mtr. Bir halkn dieri zerinde iktidarn kurabilmesi iin,
bu dier halkn aralarnda her trl zdeleme imkn orta
dan kaldrlasya kadar karalanmas zorunludur. nceki d
nemlerde kibar Tainolar* hakknda verilen vaazlara ramen,
ilemekte olan askeri makinenin yan sra, koloniletirilenleri
her trl irenlii yapan, pis eytani varlklar olarak gs
teren ideolojik bir makine de devreye sokuldu. Daha nceleri
dini eitimin eksikliine dayandrlan olanclk, yamyamlk,
ensest, kar cinsin giysilerini giyme gibi sular, artk Yerlile
rin eytann etkisi altnda olduunu ve gayet meru bir ekilde
topraklarndan ve hayatlarndan edilebileceklerini gsteren
iaretler olarak grlmeye baland (Williams 1986:136-137).
Fernando Cervantes, The Devil in the New Worldde (1994) bu
imge kaymasn yle aklar:
* F etih ten nce Baham a, Byk A ntiller ve Kk A ntillerin kuzeyinde
yaayan yerli halk.
309
Caliban ve Cad
1 5 3 0 dan nce b u n la rn h a n g isin in h k im gr olduunu

ta h m in e tm e k olduka zordur. A ncak 16. y zy ln o rta la rn d a
A m erik a Y erlilerin in k lt rle rin e d air olum suz b ir e y ta n i g
r b a sk n h ale geldi. Konuya ilik in , resm i ya da gayri resm i
olarak s a r f ed ilen h er sz n zerin e koyu b ir sis gibi km eye
b alad bu gr n e tk ile ri (1 9 9 4 : 8).
De Gomara (1556) ve Acostannkiler (1590) gibi, dnemin

Hint Adalarnn tarihi zerine kaleme alnm eserlerine ba
klrsa, bu perspektif deiiminin nedeni, Avrupallarm kar
sna Aztek ve nka gibi insan kurban etmeyi de ieren baskc
bir aygta sahip emperyalist devletlerin kmasdr (Martinez vd. 1976). 1590da Sevillada yaymlanan, Cizvit Joseph
de Acostann Historia Natura! Y de Las Indiasta, zellikle de
Azteklerin (sava esirleri ya da satn alnan ocuklar ve k
leler de dahil olmak zere) binlerce genci kitlesel olarak kur
ban etmesinin spanyollar arasnda yaratt tiksinti olduka
canl bir ekilde betimlenir.^ Oysa Bat Hint Adalarnn ykm
zerine Bartoleme De Las Casasn aktardklarn ya da Fetih
zerine baka herhangi bir anlatm okuduumuzda. Tanr ve
altn adna, en ufak bir vicdan azab ekmeden, telaffuz edil
mesi bile zor katliamlar gerekletiren spanyollarn Yerlilerin
bu pratikleri karsnda neden aknlk geirdiini anlamak
gerekten gtr. Corteze gre, 1521de yalnzca Tenochtitlan
kentini igal etmek iin spanyollar 100.000 insan katletmitir
(Cockroft 1983:19).
Yine ayn ekilde, Amerikada kefettikleri, fethe dair
kaytlarda ska bahsi geen yamyam ritelleri, dnemin Av
rupasnda yaygn olan tbbi uygulamalardan pek de farkl de
ildi. 16, 17 ve hatta 18. yzyllarda insan kan (zellikle de
iddet grerek lenlerin kan) ve insan etinin eitli svlarla
slatlmasyla elde edilen mumya suyunun iilmesi, Avrupa l
kelerinde sara ve dier hastalklarn tedavisinde yaygn olarak
kullanlan bir yntemdi. stelik insan etini, kann, kalbini,
kafatasn, kemik iliini ve dier organlarn ieren bu yam
yamlk, toplumun kysnda kesinde kalm gruplarla snrl
kalmyor, en saygn evrelerde de grlyordu (Gordon-Grube
1988: 406-407).^ Bu yzden, spanyollarn 1550lerden sonra
yerli nfuslar karsnda dtkleri deheti bir kltr oku
UO
Alman J.G . A lenhurgun tanm lam asyla, B ah ia da (Brezilya) yam yam

ziyafeti. K arnlarm insan artklary la tka b asa doyuran, korkun
yam yam im geleriyle dolu seyir defterleri, fetih sonras Avrupa'da
olduka oalm t.
saymak pek kolay deildir; bu daha ziyade kleletirmek is

tediklerini canavarlatrarak insanlktan karmas ve onlara
kar korku uyandrmas gereken kolonilemenin mantna
isel bir tepkidir.
Bu stratejinin ne derece baarl olduunu grmek iin,
Fethin balangcnda btn bir blgeyi kasp kavuran salgnn
yol at yksek lm oranlarn spanyollarn nasl rasyonel
letirdiine bakmak yeterlidir. spanyollar bu salgn Tanrnn
Yerlilere hayvani davranlar yznden verdii bir ceza olarak
yorumlamlardr. Ayrca 1550de Valladolidde, Bartolome de
Las Casas ve spanyol hukuku Juan Gines d Sepulvedas ara
snda Yerlilerin insan saylp saylamayaca zerine yrtlen
tartma, onlar hayvan ve eytan olarak temsil eden ideolojik
kampanya olmasa mmkn olamazd.^
311
Caliban ve Cad
nsan paralaryla beslenen B ahia yerlileri.

A m erikal Yerlileri insan eti piirip yerken
gsteren tasvirler, ilk m isyonerler tarafndan
balatlan, yerli A m erikan halklarnn
itibarszlatrlm as srecinin tam am laycs
olmutur.
31 2
1550li yllardan sonra Avrupada dolama giren, Yeni

Dnyadaki hayata dair, plak bedenler ile tpk cadlarn
Sabbat gibi, insan kafalar ve etinin ana yemek gibi gsterildii
yamyam ziyafetleriyle dolu tasvirler, bu itibarszlatrma sre
cinin tamamlaycs oldu. Bu edebi trn en son rneklerinden
biri, Johann Ludwig Gottfried tarafndan derlenen, insan bar
sayla beslenen kadnlar ve ocuklar ya da insan paralarnn
kzarmasn izlemek iin bir zgarann etrafna doluarak insan
kollar ve bacaklar yiyen yamyam topluluklar gibi korkun
imgelerden oluan Le Livre des Antipodesdur (1630). Amerika
l Yerlileri hayvani yaratklar olarak gsteren kltrel retime
daha nce yaplan katklar arasnda, Fransz Fransisken Andre
Thevetnin daha o zamandan insan paralama, piirme ve yeme
konularna odaklanan Les Singularitez de la France Antarctique
(Paris 1557) iindeki tasvirleri ve Hans Stadenin yamyam Bre
zilya yerlileri tarafndan tutsak ediliini anlatt VJahrharftige
Historia s (Marburg 1557) saylabilir (Parinetto 1998: 428).
Smr, Direni ve eytanlatrma

spanya krallnn 1550lerde Amerikan kolonilerinde
ok daha kat bir smr politikas benimsemeye karar veri
i, kolonileme srecine elik eden Yerli kart propaganda ve
putperestlik kart kampanyada bir dnm noktas oluturur.
Bu kararn arkasnda, Fetihten sonra hayata geirilen, servet
birikiminin Yerlilerin emeinin dorudan smrsnden ziya
de onlarn artk mallarna el konulmasna dayand yama
ekonomisinin iine dt kriz yatar (Spalding 1984; Steve
J. Stern 1982). 1550lere kadar, katliamlara ve encomienda sis
temiyle balantl smrye ramen, spanyollar koloniletirdikleri topraklarda var olan, kendi kendini geindirmeye da
yal ekonomiye tam anlamyla mdahale etmemilerdi. Bunun
yerine, biriktirdikleri servet asndan, Azteklerin ve nkalarm
uygulamaya koyduu hara sistemine bal kaldlar. Bu siste
me gre, ef olarak tayin edilen kiiler (Meksikada caciquez,
Peruda kuracas) yerel ekonomilerin ayakta kalmasna imkn
verecek ekilde, onlara mallardan ve emekten belli bir pay
vermekteydi. spanyollarn onlardan talep ettikleri hara, Az-
313
Cliban ve Cad
teklerin ve nkalann o zamana dein fethettikleri halklardan

talep ettii miktardan ok daha yksek olmasma ramen, ihti
yalarn karlamaya yetmiyordu. 1550lere gelindiinde hem
obrajes (uluslararas pazar iin mal reten atlyeler) iin hem
de efsanevi Potosi madeni gibi, yeni kefedilen gm ve cva
madenlerinin smrlmesi iin yeterli emek bulmakta zorlan
maya balamlard.
Yerli nfusu daha fazla altrma ihtiyac daha ok anava
tan spanyadaki durumdan kaynaklanyordu. Artk Ispanyada
retilmeyen yiyecekler ve mallar satn alabilmek iin, spanya
Krall kelimenin tam anlamyla srtn Amerikan klele
rine dayamt. Dahas, yamalanan servet. Kralln Avru
padaki topraklarn geniletmesine de finansman salyordu.
Bu durum Yeni Dnyadan dzenli olarak altn ve gm ta
nmasna o derece balyd ki 1550lere gelindiinde Krallk,
Ispanyaya tanacak gm karmada byk miktarda Yerli
emeini kullanmak iin encomenderosun gcn azaltmaya ha
zrd. Ancak kolonilemeye kar direni de iyiden iyiye art
yordu (Spalding 1984: 134-135; Stern 1982). Buna cevaben,
Meksika ve Peruda yerli kltrlere kar sava ilan edildi ve
kolonyal hkimiyetin acmaszca younlamasnn n ald.
Meksikada bu dnm noktas, Piskopos Diego de
Landann giriimiyle Yucatan yarmadasnda putperestlik
kart bir kampanyann balatld 1562 ylna denk gelir.
Bu kampanya sresince 4500den fazla kii, insan kurban
etme sulamasyla toplanm ve ikenceye maruz kalm,
sonra da herkesin gz nnde gerekleen, ayrntl olarak
dnlm bir cezalandrmayla bedenleri ve maneviyatlar
tmden bitirilm itir (Clendinnen 1987: 71-92). Bunlar o de
rece acmasz cezalard ki (kanatana kadar krbalama, yllar
boyu madenlerde klelik) pek ok insan ld ya da alamaz
hale geldi, geri kalanlar evlerini terk etti ya da intihar etti.
Bu yzden alma hayat son buldu, blgesel ekonomi altst
oldu. Ancak Landann trmandrd zulm, yeni bir kolonyal
ekonominin temeliydi, nk yerli nfusa spanyollarn ora
da kalacan ve eski tanrlarn hkimiyetinin son bulduunu
gsteriyordu (a.g.e.:190).
314
Peruda da eytana tapnmaya kar ilk geni lekli saldr,

Taki Onqoy hareketinin^^ ykseliine tekabl eden 1560larde
gereklemitir. Taki Onqoy, Avrupallarla ibirlii yapmaya
kar kan ve kolonilemeye son vermek amacyla yerel Tanr
larn (huacas) bir pan-And ittifak oluturmasn savunan yerli
bir binylc hareketti. Yaanan yenilgiyi ve artan lmleri yerli
tanrlarn terk edilmesine balayan Takionqolar, insanlar H
ristiyan dini ve spanyollardan gelen isimleri, giysileri, yiye
cekleri reddetmeye aryordu. Ayrca insanlar spanyollarn
dayatt haralar ve emek anlamalarn kabul etmemeye,
gmlek, apka, sandalet ve dier spanyol kyafetlerini giyme
meye tevik ediyorlard (Stern 1982: 53). Btn bunlar yap
lrsa, yeniden dirilen huacalarm dnyay alt st edeceklerini,
ehirlerine hastalklar ve seller salarak spanyollar mahvede
ceklerini, okyanusun ykselmesiyle spanyollarn varlnn
btn izlerini sileceini vaat ediyorlard (Stern 1982: 52-64).
Taquionqolar spanyollara kar olduka ciddi bir teh
dit oluturuyordu, nk huacalarn bir pan-And ittifak
oluturmasn savunan bu hareket, geleneksel ayullus (aile
birimi) rgtlenmesiyle balantl ayrmlarn stesinden
gelebilecek yeni bir kimlik anlaynn oluumuna iaret et
mekteydi. Sternin deyiiyle, bylece ilk defa And insanlar
kendilerini tek bir halk olarak. Yerliler olarak grmeye ba
lam (Stern 1982: 59) ve hareket giderek byyerek kuzey
de Limaya, douda Cuzvoya ve gneyin yksek yaylalarn
dan gnmzn Bolivyasnda bulunan La Paza kadar uzan
m t (Spalding 1984: 246). Bu harekete karlk, 1567de
Limada toplanan Kilise Konsili, rahiplere Yerlilerin saysz
batl inanlarnn, ayinlerinin ve eytana tapnma ritellerinin kkn kazma grevini vermiti. Rahipler ayrca
sarholuu engelleyecek, cad-doktorlarm tutuklayacak ve
hepsinden nemlisi yerel tanrlara (/luacalar) ibadet etmek
amacyla kullanlan mabetleri ve tlsm lar bulup yok ede
ceklerdi. Bu tavsiyeler, 1570 ylnda Quitoda bir kilise mec
lisinde yinelendi ve bir kez daha huacala^r muhafaza eden
ve eytanla iletiim halinde bulunan mehur cad-doktorlarn var olduu ne srld (Hemming 1970: 397).
.lifi
Caliban ve Cad
Huacalar, atalarn ruhlarnn cisimlemi biimleri olan

dalar, rmaklar, talar ve hayvanlard. Huacalarla herkes il
gilenir, bunlar beraberce beslenir ve bunlara yine hep birlikte
tapndrd, nk herkes onlar toprakla ve ekonomik yeniden
retim iin nem tayan tarmsal faaliyetlerle temel bir ba
olarak grrd. Salam mahsul elde etmek iin kadnlar on
larla konuurdu, aslnda Gney Amerikada baz blgelerde bu
uygulama halen daha devam etmektedir (Descola 1994: 191214).^^ Bunlar yok etmek ya da bunlara ibadet edilmesini en
gellemek, topluma, onun tarihsel kkenlerine, halkn toprak
la ilikisine ve doayla kurduklar tinsel ilikiye kar ak bir
saldn anlamna geliyordu. Bunun farkna varan spanyollar,
1550lerde ibadet nesnesi olarak grlen her eye kar siste
matik bir saldr balatt. Claude Baudez ve Sydney Picassonun
Fransiskenlerin Yucatandaki Mayalara kar yrttkleri put
perestlik kart saldr iin anlattklar, Meksikann geri kala
n ve Peru iin de geerliydi.
Putlar yok edildi, mabetler yakld ve yerli ritelleri de
vam ettirenler ve kurban verenler idam edildi; ziyafet, ark,
dans gibi enlikler ile sanatsal ve entelektel faaliyetler (resim,
heykel, yldz gzlemcilii, hiyeroglif yazma) eytandan ilham
alnd phesiyle yasakland, bu ilerle uraanlar acmaszca
katledildi (Baudez ve Picasso 1992: 21).
Bu sre, spanya Krallnn yerli emein smrsn
artrarak kasalarna daha fazla kle akmasn salamak iin
talep ettii reformla el ele gitti. Bu amala, her ikisi de putpe
restlik kart kampanya sayesinde mmkn olabilen iki ted
bir alnd. Birincisi, yerel eflerin madenlerde ve obrajelerde
altrlmak zere salamas gereken emek kotas inanlmaz
oranda ykseltildi. Bu yeni kuraln uygulan. Kraliyetin ye
rel temsilcisinin (corregidore) denetimine verildi. Bu temsilci
bu kurala uyulmamas halinde tutuklama ya da baka cezalar
verebilme yetkisine sahipti. Dahas yerel nfusun byk bir
ksmnn tayin edilen kylere gnderilmesini ngren, byle
ce halk zerinde daha dorudan denetim salayan bir yerleim
program (reducciones) uygulanmaya baland. Huacalarn yok
edilmesi ve atalar dininin ortadan kaldrlmas, her iki uygula-
31 6
nB-RO
O b ra jed e -uluslararas
p a z a r iin retim
yapan atlye- alm ak
zorunda braklan Andl
kadn. Felipe Guaman
Pom a de Ayala.
ma asndan da yararl oldu, nk reducdones yerel tapnma

alanlarnn eytaniletirilmesinden g almaktayd.
Bununla birlikte, ksa bir zaman iinde, halkn evlerinden
srldkten sonra kendi m/7palarna (tarla) geri dnmeye de
vam etmesi gibi, Hristiyanlk maskesi altnda kendi tanrlar
na tapnmaya devam ettii ortaya kt. Bu yzden yerel tan
rlara kar yrtlen saldr azalmak yerine daha da artt ve
bir yandan putlar yok edilirken bir yandan da bu kez zellikle
kadnlar hedef alan, gerek cad avlarnn yrtld 1619
ve 1660 yllar arasnda bu saldrlar doruk noktasna ulat.
Karen Spalding, 1660da repartimientoda. Engizisyon yesi ra
hip Don Juan Sarmiento tarafndan yrtlen bir cad avn
anlatr. Spaldingin aktardna gre, soruturma aynen Avru
padaki cad avlarndaki gibi yrtlmtr. Buna gre, putpe
restlik kart fermann okunmas ve bu gnaha kar verilen
vaazn ardndan, ad verilmeyen muhbirlerin yapt gizli ih
barlar aklanr, pheli suunu itiraf etmesi iin ikence yap
larak sorgulanr, bunu varlan hkmn aklanmas ve herke
sin gz nnde krbatan geirilme, srgn ve dier pek ok
aalama ynteminden oluan cezalandrma sreci izler:
31 7
Caliban ve Cad
V'-HT' W j
Felipe Guam an Pom a de A yalamn, Andl kadm larm ve atalarn dininin

takipilerinin grd ikenceleri anlatan tasvirleri.
1. tasvir: P u tperestlik kart kam pan ya srasnda h alk nnde a a lan
ma. 2. tasvir: Fetih ganim eti" kadn lar 3. tasvir: eytan olarak tem sil
edilen hu acalarn ryalar araclyla konum as 4. tasvir: eytan olarak
tem sil edilen bir huaca tarafndan ele geirilen, sarho bir Yerli ile Taki
Onqoy hareketin in b ir yesi (Steve J . Stern, 1 9 8 2 den).
318
M ah k m ed ilen in s a n la r m eydan a g t r ld ... B o y u n larm da on be sa n tim uzu nlu u n d ak i ta h ta h a la rla e e k le rin ve

k a tr la r n zerin e kondular. O g nd en so n ra bu u tan i a re t
le rin i h e r d aim b o y u n larn d a ta m a k zoru nd ayd lar. D ini
y e tk ilile r, m a h k m la rn b a la rn a o rtaa a zg b ir coroza
g e irm iti. Bu m u kavvadan yap lm , ko n i ek lin d ek i k u k u le
ta y A vrupa K atolik k ilise si re z illik ve yz k a ra sn n b ir ia re ti
o larak k u llan m ak tay d . K u k u le tan n a ltn d a m ah k m larn
s a la r k e s ilm i ti, bu A n d llar iin in s a n a a lam ak am acyla
yap lan b ir eydi. K am c ezasn a a rp trla n la rn s r tla r p
la k olurdu. S u la rn e tra fa b a ra b a ra duyuran b ir r t
k a n eliin d e, e h rin s o k a k la rn sessiz sessiz a rn la rla rd ...
Bu m erasim d en son ra, ky c e ll tla r n n ok ku yruklu k rb a
larla a tt 2 0 , 4 0 ya da 1 0 0 k rb a ta n b t n s r t k an iind e
k a la n m a h k m la r g eri g e tirilird i (Spalding 1 9 8 4 : 25 6 ).
Spalding u sonuca varr;

P u tp e re stlik k a r t kam panyalar, o rtaa Avrupasn d a h e r
k esin gz nnde g e re k le tirilen id am lara ok b e n z e r e
kilde, k a tlm c la r k ad ar izley en lere de ib re ti lem olsu n diye
serg ilen en rit eller, d id ak tik tiy a tro piyesleriydi (a.g.e.: 2 6 5 ).
Bunlarn amac halk tehdit etmek, potansiyel asileri her

kesin nnde dvlenlerin ve aalananlarm maruz kald i
kenceyle yz yze kalmaktan baka her eye raz gelecek kadar
etkisizletirebilecek bir lm alan^^yaratmakt. spanyollar
bu amalarnda ksmen baarl oldular. kenceler, isimsiz ih
barlar ve herkesin nnde kk drlmeler karsnda pek
ok ittifak ve arkadalk bozuldu, insanlarn tanrlarnn etki
liliine olan inanc sarsld ve ibadet, fetih ncesi Amerikada
olduu gibi kolektif deil gizli, bireysel bir pratik haline geldi.
Spaldinge gre, toplumsal dokunun bu terr kampanyasn
dan ne derece etkilenmi olduunu, zamanla sulamalarn ni
teliinde meydana gelen deiimlerden anlamak mmkndr.
1550lerde insanlar kendilerinin ve toplumlarnn geleneksel
dine balln aka kabul edebilirken, 1650lere gelindiin
de maruz kaldklar sulamalar, artk gizli eylemleri varsayan
cadlk etrafnda dnmeye ve giderek Avrupada cadlara
yneltilen sulamalara benzemeye balad. rnein 1660da
Huarochiri blgesinde yrtlen kampanyada, yetkililer ta
rafndan ortaya karlan sular...ifaclk, kaybolan eyalar
31 9
Caliban ve Cad
bulma ve genellikle ky cadlyla ilgili eylerdi. Yine de bu

kampanya ayn zamanda, uradklar zulme karn, topluluk
larn gznde atalarn ve huaca larn hayati bir nem tamaya
devam ettiini gsterir (Spalding 1984: 261).
Amerikada Kadnlar ve Cadlar

1660 ylnda Huarochiri soruturmasnda mahkm edi
lenlerin ounun kadn olmas (32 kiiden 28i) bir tesadf de
ildir (Spalding 1984: 258). Tpk Taki Onqoy hareketinin asl
gcnn kadnlar olmas gibi... Eski varolu biimini en iddetli
savunan ve yeni iktidar yapsna en ok kar kanlar yine ka
dnlard. Aslnda bu durum olduka anlalrdr, nk bu yeni
iktidar yapsndan en olumsuz etkilenen kesim kadnlard.
Kolomb-ncesi topluluklarda kadnlarn olduka gl
bir konumu vard. Dinlerinde pek ok nemli kadn tanr
nn bulunmas bunun kantdr. 1517 ylnda Yucatan yarm
adasnda bir kyya yanaan Hernandez de Cordoba, bu adaya
ziyaret ettikleri tapmaklarnda birok dii put bulunduun
dan Isla Mujeres (Kadnlar Adas) adn vermitir (Baudez
ve Picasso 1992: 17). Fetih-ncesi Amerikal kadnlarn ken
di rgtlenmeleri, toplumsal kabul grm faaliyet alanlar
vard; her ne kadar erkeklerle eit olduklar dnlmese de^'*
erkeklerin aile ve toplumsal hayata yaptklar katklarda ta
mamlayc rol oynamaktaydlar.
iftilik, ev ileri, gnlk yaantda ve ayinlerde giyilen
renkli kyafetlerin retildii dokumacln yan sra, kadnlar
mlekilik, ifaclk (curanderas), ifal ot satcl, ev tanrla
rnn hizmetinde rahibelik (sacerdotisas) yapyorlard. Kadnlar,
Gney Meksikann Oaxaca blgesinde tanrlar tarafndan yapl
dna inanlan ve kyl dininin merkezini oluturan, yery
znn anas tanra Mayahuelle ilikilendirilen pulque-maguey
ikisinin retimiyle uramaktayd (Taylor 1970: 31-32).
Ama spanyollarn geliiyle her ey deiti. spanyollar ken
dileriyle beraber kadn dman inanlarn da getirmi, ekono
mik ve siyasi hayat erkeklerin lehine yeniden yaplandrmlard. Kadnlar ayn zamanda iktidarlarn muhafaza etmek iin
ortak alanlar ele geirmeye ve toplumun kadn yelerini toprak
320
ve SU haklarndan mahrum brakmaya balayan geleneksel ef

lerden de muzdaripti. Bylece, koloni ekonomisi iinde kadn
larn konumu encommendores in, rahiplerin ya da corregidores in
emrinde hizmetilie yahut obrajelerAe dokumacla indirgen
di. Kocalar madenlerde mita ii yapmak zorunda kaldnda
onlara elik etmek durumundaydlar. Halk maden iinin lm
den beter olduunu dnmekteydi, nk 1528de yetkililer
elerin birbirinden ayrlmasn yasaklam, bylece kadnlar
ve ocuklar bu tarihten itibaren erkek iilere yemek yapmann
yan sra maden iilii yapmaya da zorlanmlardr.
Kadnlarn itibarszlatnimasmn bir dier kayna da o
kelilii yasad ilan eden spanyol kanunlaryd. Bu yzden er
kekler ya bir gecede kanlarndan ayrlmak ya da onlar hizmeti
ilan etmek zorundayd (Mayer 1981) ve bu evliliklerden olma
ocuklar be ayr ekilde gayrimeru olarak damgalanyordu
(Nash 1980: 143). ronik bir ekilde, bir yandan spanyollarn
geliiyle okelilik zlrken, bir yandan da yerli kadnlar te
cavzden ve kapatlmaktan kurtulamyordu. Bylece erkekler
evlenmek yerine fahielere ynelmeye balamlard (Hemming
1970). Avrupallann fantezisinde Amerika, yaklamakta olan
beyaz yabanclar tahrik ederek aran, boylu boyunca uzan
m plak bir kadnd. Zaman zaman bizzat Yerli erkekler, para
dl ya da memurluk grevi karlnda kadn akrabalarn
rahiplere ya da encomenderosa. teslim ediyordu.
Btn bu sebeplerden dolay, ekmek ve arap ayinine git
meyi, ocuklarn vaftiz ettirmeyi, kolonyal yetkililerle ya da
rahiplerle ibirlii yapmay reddeden kadnlar kolonyal ege
menliin balca dmanlar haline geldi. Andlarda kimi kadn
lar intihar etti, kimi de muhtemelen madene gnderilmelerini
engellemek iin ya da erkek akrabalarnn kendilerine yapt
muameleden tiksindiinden dolay erkek ocuklarn ldrd
(Silverblatt 1987). Yine kimileri kendi topluluklarn kurdu;
kolonyal yapnn setii yerel eflerin ihaneti karsnda, daha
nceleri stlenmedikleri grevlerin altna girerek rahip, lider
ve huacdldLrn muhafz oldular. Kadnlarn neden Taki Onqoy
hareketinin bel kemii olduu buradan anlalabilir. Peruda
Katolik rahiplerin karsna kmadan nce hazrlk olsun diye
321
C aliban ve Cad
nsanlara gnah karttryor, neyin sylenip neyin sylenmemesinin gvenli olacana dair tlerde bulunuyorlard. Fetih
ncesinde kadnlar, sadece kadn tanrlara adanm ayinlerde
grev alabilirken sonradan, daha nce yasaklanm olmasna
ramen, erkek-ata-/uacalara adanm kltlerde yardmclk
ya da ayin yneticilii de yapar olmulard (Stern 1982). Ka
dnlar ayrca eski dinlerini yaayabilmek iin yksek yaylala
ra (punalar) ekilerek koloni iktidarna kar savatlar, irene
Silverblatt bunu yle anlatr:
Yerli erkekler, m it a n m b ask sn d an ve h aralard an k am ak
iin to p lu lu k larn terk edip yen i yen i birlem eye balayan
h a d e n d a l a r d a y acon a (k sm i s e rf) olarak alm ay a giderken,
k ad n lar yerli to p lu lu k larn n redu ccion esin d e n olduka u zak
ta k i kolayca u lalam ayan p u n alara. k at. P u n a la r a geld ik ten
son ra kad nlar, grdkleri eziy etin g lerin i ve sem bo llerin i
reddederek spanyol yn eticilere, ru h b an s n fn a ve kendi toplu m larn n y n eticilerin e ita a t etm ey i b ra k tla r. Ayn zam an
da zerlerind eki basky a rtra n kolonyal ideolojiyi de iddetle
reddederek ekm ek ve arap ayin in e gitm ey i, K ato lik g n ah
k a rm a la ra k atlm ay ve K ato lik dogm ay ren m eyi red d et
tiler. D aha da n em lisi, k ad n lar K atoliklii red detm ekle k a l
m ayp kendi yerli d in lerin e ve ellerin d en geldiince d in le rin in
ngrd toplum sal ilik ilere geri dndler ( 1 9 8 7 :1 9 7 ) .
O halde kadnlar cad diye katleden spanyollar, hem eski

dine inananlar hem de anti-kolonyal isyan alevlendirenleri
hedef alrken, bir yandan da yerli kadnlarn katlabilecei et
kinlik alanlarn yeniden tanmlyordu (Silverblatt 1987:160).
Silverblattin de iaret ettii gibi, cadlk kavram And toplumuna yabancyd. Peruda da dier btn sanayi-ncesi toplumlarda olduu gibi, kadnlarn ou tbbi bilgide uzmanla
mt, ifal bitkilerin, otlarn zelliklerine ainayd ve falclk
yapmaktayd. Ama Hristiyanlktaki eytan kavram onlara
yabancyd. Buna ramen, 17. yzyla gelindiinde, tutuklanan
ou yal ve yoksul Andh kadn, maruz kaldklar ikencenin,
korkun zulmn ve zor yoluyla kltrlenmenin etkisi altnda,
kendilerini eytanla anlama ve iftleme, ifal reeteler yaz
ma, merhemler kullanma, havada uma, balmumundan putlar
yapma gibi, Avrupadaki cad davalarnda kadnlara atfedilen
sulardan sorumlu tutuyorlard (Silverblatt 1987: 174). Ayrca
322
talara, dalara, rmaklara taptklarn ve huacalsir besledik

lerini de itiraf etmilerdi. Hepsinden kts ise yetkilileri ve
iktidar sahibi dier erkekleri byleyerek ldrdklerini itiraf
etmi olmalaryd (a.g.e. 187-88).
Tpk Avrupada olduu gibi, dier isimleri de syletmek
iin terr ve ikence kullanlm, bylece zulmn ap giderek
daha da bymtr. Yine de cad avnn amalarndan biri
olarak, cadlar toplumun geri kalanndan yaltmakta baarsz
olunmutur. Andh cadlar toplum dna itilememilerdir. Ak
sine, comadres (ebeler) olarak hl aranan kiilerdir ve resmi
olmayan ky toplantlarnda onlara ihtiya duyulmaya devam
etmitir, nk koloniletirilen bu insanlar iin, cadlk, kadim
dinlerin muhafaza edilmesi ve siyasi direni giderek i ie ge
miti (a.g.e.). Gerekten de eski din byk oranda kadnlarn
direnii sayesinde korunabildi. Bu dinle ilgili uygulamalarn
anlamnda deiiklikler meydana geldi, ibadet. Fetih ncesi
zamanlardaki kolektif niteliini yitirmek pahasna yeraltna
ekildi. Ama dalar ve huaca\a.r\n dier yerleri ile halk arasn
daki ba yok edilemedi.
Kadnlarn, en nemlisi rahibelerin, kendi topluluklar
nn ve kltrlerinin korunmasnda nemli bir rol oynadklar
Orta ve Gney Amerikada da benzer bir durum sz konusudur.
Antonio Garcia de Leonun Resistencia y Utopia sna, gre. Fethi
takip eden yllarda anti-kolonyal btn byk ayaklanmala
r kadnlar ynetmi ya da nermitir (de Leon 1985, l.cilt.
1:31). Oaxacada halk ayaklanmalarnda kadnlarn varl 18.
yzyla kadar devam etmi, her drt ayaklanmadan birinde
otoritelere kar saldry dzenleyen kadnlar olmutur. Ka
dnlar, erkeklere nazaran "aka daha saldrgan, kstah ve
asiydiler. (Taylor 1979: 116). Chiapasta da eski dinin korun
masnda ve anti-kolonyal mcadelede esas aktrler yine kadn
lar olmutur. 1524te spanyollar asi Chiapasllar bastrmak
iin sava atklarnda, onlara kar kendi birliklerini seferber
edenler rahibeler olmutur. Kadnlar ayn zamanda rahiplerin
dzenli aralklarla ortaya kardklar putperest ve direnii
yeralt alarnn da yeleriydi. rnein, 1584te Chiapas zi
yaret eden piskopos Pedro de Feriaya Yerlilerin eflerinin pek
323
Caliban ve Cad
ounun halen daha eski kltleri uyguladklar ve kadnlar ta

rafndan ynlendirildikleri, bu kadnlarla birleip Tanrlara ve
Tanralara dntkleri (Sabbat benzeri) irkin ayinler d
zenledikleri, bu kadnlarn yamur yadrp isteyenlere servet
bahettikleri anlatlmtr (de Leon 1985, l.cilt: 76).
Bu anlatmn nda, Latin Amerikal direniilerin
anti-kolonyal mcadelede, cad olan annesi Sycorax yerine,
Calibann kendisini sembol olarak almas ironiktir. nk
Caliban efendisiyle yalnzca ondan rendii dilde kfrede
rek savaabilmektedir, dolaysyla direniinde efendisinin
aralarna muhtatr. Ayrca tecavz yoluyla ve Yeni Dnyaya
yerletirilen, tanr diye tapnd oportnist beyaz proleterle
rin inisiyatifiyle zgrleebileceine inandrlarak aldatlabilirdi. Oysa ay kontrol edebilecek, gelgitlere yol aabilecek ka
dar gl bir cad olan Sycorax (Frtna, V. Perde, 1. sahne) olu
Calibana yzyllar sren acnn ardndan, zgrleme mca
delesini gnmzde dahi beslemeye devam eden ve Calibanm
imgelemine [aada grld gibi] bir vaat olarak oktan
yerlemi olan yerel gleri -toprak, su, aalar, doann h
zineleri- ve komnal balar deerlendirmesini retebilirdi:
K orkm a; h e r k esin d en ya b ir g r lt g e lir bu ad an n ;
Ya b ir ses, ya da ezgi: A m a h ep si h o tu r.
Z arar verm ez in san a. B azen b ir azd an
B in lerce alg n la r ku lam d a.
yle sesler v ar ki,
Uzun b ir uykudan u y anm olsam bile,
Y ine u yutu r b en i; so n ra da ryam da
B u lu tlar a lr ve hep si, zerim e yam aya h azr
H zin eleri g s te rir b an a; yle ki uyand m da,
Yeniden uykuya d alay m diye a larm (F rtn a, 3. Perde, 2.
Sahne)
Avrupah Cadlar ve Indiolar

Yeni Dnyadaki cad avlarnn Avrupadaki olaylara etkisi
oldu mu? Ya da bu iki zulm de Avrupah hkim snfn ortaa
larda heretiklere yapt zulmden beri gelitirdii ayn baskc
stratejiler ve taktiklerden mi yararlanmt?
Bu sorular, Yeni Dnyadaki cad avnn Avrupada cadlk
ideolojisinin geliiminde ve Avrupa cad avlarnn kronolojisin
324
de byk bir etkisi olduunu ne sren, talyan tarihi Luciano

Parinettonun ortaya koyduu tezler nda soruyorum.
Ksaca belirtmek gerekirse, Parinettonun tezi, Avrupada
cad avnn Amerika deneyiminin etkisiyle, 16. yzyln ikinci
yarsnda kitlesel bir fenomen haline geldiini ne srer. n
k otoriteler ve ruhban snf, Amerikadaki deneyimde eyta
na tapnmaya ilikin grlerinin bir dorulamasn bulmu,
bylece bir cad nfusunun var olduuna inanr hale gelerek bu
kanlarn daha sonra kendi topraklarnda srdrdkleri Hristiyanlatrma kampanyasna uygulamlardr. Misyonerler ta
rafndan eytann lkesi olarak tanmlanan Yeni Dnyadan
ithal edilen dier bir ey ise, Avrupal devletin imhay siyasi bir
strateji olarak benimsemesiydi. Fransz Protestanlarnn kat
ledilmesine ve 16. yzyln son on yllarna gelindiinde cad
avnn kitlesellemesine ilham olan da muhtemelen yine bu
stratejiydi (Parinetto 1998: 417-35).^
Bu iki zulm arasndaki ok mhim balantnn baka
bir kant da, Parinettoya gre, Avrupal demonologlarn Hint
Adalarndan yaplan aktarmlardan faydalanm olmalar
dr. Jean Bodine odaklanmakla birlikte, Parinetto, Francesca
Maria Guazzoya da deinerek, ondan cad avnn Amerikaya
tanmasnn yaratt bumerang etkisinin bir gstergesi ola
rak, Labourd (Bask lkesi) blgesinde aylarca sren takibatn
ardndan yre halknn tamamnn cad olduunu ilan eden
Engizisyon yesi Pierre Lancren rneini alntlar. Parinetto,
bununla kalmayp tezinin bir kant olarak. Yeni Dnyadan
kaynaklandn iddia ettii, 16. yzyln ikinci yarsnda
Avrupadaki cad avnn repertuarnda nemli bir yer tutan
yamyamlk, eytana ocuk sunma, merhem, ila kullanm ve
ecinsellii (olanclk) eytanlkla zdeletirme gibi bir dizi
temay gndeme getirir.
Bu kuram nasl anlamlandrlmal ve aklanabilir olan ile
speklatif olan arasndaki izgi nereden izilmelidir? Bu ancak
bundan sonraki aratrmalarn yantlayabilecei bir sorudur.
Burada yalnzca birka gzleme yer vermekle yetineceim.
Parinettonun tezi, cad av zerine yaplan almala
rn Avrupa merkezciliini ortadan kaldrd iin ve Avrupal
325
Caliban ve Cad
stteki resim : Francesco M aria Guazzo, Compendium M aleficarum (Milan,

1608). Guazzo, A m erikalardan yaplan aktarm lardan en ok etkilenen
dem onologlardan biriydi. Cadlar topraktan kazlan ya d a daraalarndan
alm an insan paralarnn etrafn sarm bir ekild e gsteren bu tasvir, bir
yam yam ziyafetin i andrr.
(alttaki) Yem eklerini hazrlayan yamyam lar. H ans Staden, VVahrhaftige H istoria
(M arburg, 1557).
326
stteki resim : S a bb at hazrl. 16. yzyl Alm aya sna ait

gravr.
(alttaki) B ir yam yam ziyafetinin hazrlklar. H ans Staden,
W ahrhaftige H istoria (M arburg, 1557).
327
Caliban ve Cad
cadlara yaplan zulme ilikin pek ok soruyu yantlayabilme

potansiyeline sahip olduu iin nemlidir. Ancak bu tezin asl
katks, kapitalist geliimin kresel karakterine dair farkndalmz artrmas ve 16. yzyla gelindiinde, Avrupada pratik,
siyasi ve ideolojik olarak her anlamda bir dnya proletaryas
yaratmaya girien ve dolaysyla tahakkm modellerini geliti
rirken srekli olarak uluslararas dzeyde elde ettii bilgilerle
hareket eden bir hkim snfn olutuuna dikkat ekmesidir.
Bu tezin iddialarna gelince. Fetih ncesi Avrupa tarihinin
AvrupalIlarn yollarna kanlar yok etme iradesini kendilerin
de bulabilmek iin okyanuslar amaya ihtiya duymadnn ye
terli bir kant olduunu aka grebiliriz. 1560lar ile 1620ler
arasnda Bat Avrupann ou yaygn bir yoksullama ve insan
larn toplu bir ekilde yerinden edilmelerine tanklk ettii iin,
Avrupadaki cad avnn kronolojisini Yeni Dnyadan etkilenildii hipotezi olmadan da karmak mmkndr.
Avrupadaki cad avn Amerikadaki cad avnn bak
asndan yeniden dnmeyi tevik etmek asndan, her
iki cad av arasndaki hem tematik hem de ikonografik rtmeleri ortaya koymak ok daha anlamldr. Kendi kendini
merhemleme bunlar arasnda en arpc olanlardan biridir.
nsan kurban ederken Aztek ya da nka rahiplerinin sergile
dii davranlara dair tasvirler, kimi demonolojilerde grd
mz, cadlarn Sabbat hazrlklarn andrr. Amerikadaki
bu pratii, Hristiyanlarn rahipleri yalayarak kutsama al
kanlnn yozlam bir biimi olarak gren Acostann u pa
ragrafna bakalm:
M eksik ad aki p u t-rah ip ler k e n d ilerin i u ek ild e yalarlard :
nce k e n d ilerin i, salar da d ah il olm ak zere, b a ta n ayaa
y a larlard ... K en d ilerin i b oyarken k u lla n d k la r m adde b ild i
im iz ayd, n k eski zam an lard an b e ri ta n rla rn a d aim a
ay su n arlar ve bu y zd en aya ok sayg g ste rirle rd i...b u o n
la rn srad an ya lan m a rit e lle riy d i... k u rb an verm eye g ittik
le ri za m a n la r d n d a... ya da p u tla rn sa k la d k la r m a ara
lara g ittik le rin d e k e n d ilerin i c esare tle n d irm e k iin b a k a b ir
ya k u lla n rla rd ... Bu ya zeh irli m addelerden y a p lm t...
k u rbaalar, sem end erler, z e h irli y la n la r... bu ya sayesinde
bycye (hru jos) d n ebiliyorlar ve e y ta n la ko n u abiliyor
lard (A costa, s.2 6 2 -6 3 ).
328
AvrupalI cadlar ayn zehirli karm muhtemelen (sula

malara gre) Sabbata uabilecek gc kazanmak iin vcutla
rna sryordu. Ama bunun kaynan Yeni Dnyada aramak
doru olmaz, nk daha 15. yzyl davalarnda ve demonolojilerinde kara kurbaalarnn kanndan, ocuklarn kemik
lerinden merhem yapan kadnlara atfta bulunulmaktadr.^
Amerikadan yaplan aktarmlarn bu sulamalar yeni ayrnt
lar ekleyerek ve daha da merulatrarak yeniden canlandrd
n dnmek daha akla yatkndr.
Ayn etken, Sabbat resimleri ile Avrupadal6. yzyln son
larna doru grlmeye balayan eitli yamyam ailesi ve klan
tasvirleri arasndaki benzerlii aklamak iin de faydal ola
bilir. Hem Avrupada hem Amerikada cadlarn eytana ocuk
kurban etmekle sulanmalar gibi dier pek ok benzerlik de
bununla aklanabilir, (bkz. sayfa 326-327'deki resimler).
Cad Av ve Kreselleme
Amerikada cad av dalgalar halinde 17. yzyln son
larna kadar devam etti. Ta ki nfusun azal ve kolonyal
iktidar yapsnn politik ve ekonomik gvenliinin giderek
art, bu zulmn son bulmasn salayana dek... 16. ve 17.
yzyln muazzam putperestlik kart kampanyalarna sah
ne olan blgede, 18. yzyla gelindiinde Engizisyon, belli
ki kolonyal iktidara artik tehdit oluturmadklarndan emin
olduundan, halkn ahlaki ve dini inanlarn etkileme y
nndeki her trl giriime son verdi. Yaplan zulmn yeri
ne, putperestlii ve by pratiklerini la gente de razon*
tarafndan ciddiye alnmaya demeyecek, cahil bir halkn
zaaflar olarak gren paternalist bir bak as ortaya kt
(Behar 1987). O noktadan itibaren, eytana tapnmaya gs
terilen ilgi Brezilyann, Karayiplerin ve Kuzey Amerikann
gelimekte olan kle plantasyonlarna kayd. Buralarda Kral
Philip Savalaryla birlikte, ngiliz yerleimciler Amerikan
Yerlilerini katletmelerini onlar eytann mritleri olarak
* Akl sahibi, rasyonel in sanlar anlam na gelen, kolonyal ve modern spanyol
Am erikada kltrel olarak spanyol olanlar tanm lam ak iin kullanlan
spanyolca terim .
329
Caliban ve Cad
damgalayarak merulatrmaya alt (Williams ve Williams Adelman 1978: 143).

Salem davalar da yerel otoriteler tarafndan ayn temelde,
Kuzeydou Amerika Eyaletlerinden olanlarn eytann top
raklarna yerletikleri savyla aklanmtr. Cotton Matherin
yllar sonra Salem olaylarn hatrlayarak dedii gibi:
B ir ta k m tu h a f eylerle k a rla tm ... b u n la r bu an lalm az
sav an (rne in , grnm ez dnyann ru h lary la Salem h a l
k arasn d ak i) k k le rin in Y erliler iind e b u lu n ab ilece in i
d nm em e ned en oldu. T u tsak larm zd an b a z la r, Yerli
sa g a m o rele r in ' tp k e y ta n la k o n u a n la r gibi d eh e t v erici
bycler ve t y ler rp e rte n s ih irb a z la r olduunu p ek l b ilir
(a .g .e .l4 5 ).
Bu balamda, Salem davalarnda fitili ateleyenin, ilk tutuklananlar arasnda yer alan Tituba adndaki Bat Hintli bir
klenin kehanetleri olmas ve ngilizce konuulan bir blgede
son idam edilen cadnn Bermudada katledilen, Sarah Bassett
adl siyah bir kle olmas nemlidir (Daly 1978: 179). Aslnda
18. yzyla gelindiinde cad, Afrikal bir obeah -plantasyoncularn korktuu ve isyan tevik ettii gerekesiyle eytaniletirdii bir ritel- ustasna dnmekteydi.
Cad av, kleliin ortadan kalkmasyla beraber burjuva
zinin repertuarndan kalkmad. Tersine, kapitalizmin koloniletirme ve Hristiyanlatrma yoluyla kresel geliimi, bu zul
mn koloniletirilmi toplumlarn bedenlerine yerlemesini
ve zaman iinde boyun edirilen topluluklarn kendi adlarna,
kendi halklarna kar ayn zulm uygulamasn salad.
rnein, 1840larda Bat Hindistanda bir cad yakma dal
gas ortaya kt. Bu dnemde, sati" ritellerinde yaklandan
ok daha fazla kadn yakld (Skaria 1997: 110). Bu cinayetler,
hem kolonyal otoritelerin ormanda yaayan toplumlara kar
giritii saldrnn (bu topluluklarda kadnlar, ovalarda yaa
yan kast toplumlarndaki kadnlarn sahip olduundan ok
* zellikle Kuzey A m erika Yerli kabilelerinde, reis.
** Baz H int topluluklarnda, dul kalm bir kadnn kocasnn cenazesinin
yakld odun ateinde kendini yakt dini tren. Bu uygulama
H indistanda 1 8 2 9 ylnda yasaklanm tr.
330
Bu petroleuse" karikat r n de cadnn

A frikallatrlm as grlm ektedir. K adn kom ncler
ile klelere isyan etm e cesareti veren ve Fransz
burjuvazisinin im gelem inde siyasi yabaniliin bir
rnei olarak yer eden v ah iA frikal kadn arasn daki
a krabal ortaya koyan tu h a f kpelere, apkaya ve
A frikal sim aya d ik k a t ediniz.
331
Caliban ve Cad
daha fazla iktidara sahipti) hem de kolonyalizmin dii tanr

alara tapnmann azalmasna yol aacak ekilde, kadn iktida
rn deersizletirmesinin yaratt toplumsal kriz balamnda
gerekletirilmitir (a.g.e. 139-40).
Cad av Afrikaya da sramtr ve halen de zellikle bir
zamanlar kle ticaretine bulam Nijerya ya da Gney Afrika
gibi pek ok lkede blnmeler yaratmann temel bir arac ola
rak varln srdrmeye devam etmektedir. Buralarda da cad
av, kapitalizmin ykseliiyle birlikte kadnlarn statsnn
dmesi ve son yllarda neoliberal gndemin dayatlmasyla
giderek trmanan, kaynaklar iin yaplan savalarla el ele git
mektedir. Yok olmakta olan kaynaklar iin verilen lm kalm
savann bir sonucu olarak, ou yal ve yoksul bir sr ka
dn, 1990larda Kuzey Transvaalda avlanm ve 1994 ylnn
ilk drt aynda bunlardan yetmii yaklmtr (Diario de Mexico:
1994). Yeni itlemeleri beraberinde getiren ve halkn daha nce
grlmemi bir ekilde yoksullamasna neden olan, Uluslara
ras Para Fonu ve Dnya Bankas tarafndan dayatlan yapsal
dnm politikalaryla birlikte, 1980ler ve 1990larda Ken
ya, Nijerya ve Kamerunda da cad avlar yaanmtr.^
Nijeryada, 1980lerde masum kzlar dzinelerce insan l
drdklerini itiraf ederken, dier Afrika lkelerinde hkmet
lere cadlara daha sert bir biimde eziyet edilmesini talep eden
dilekeler kaleme almyordu. Ayn srada. Gney Afrika ve
Brezilyada yal kadnlar cadlk sulamasyla komular ve ak
rabalar tarafndan ldrlyordu. Yine bu dnemde, Michael
Taussingin Bolivyada belgeledii rnee benzer ekilde, yeni
bir cad inan gelimeye balamt. Taussingin aktardna
gre, yoksul insanlar nouveau richesin servetlerini yasa d ve
doast yollardan edindiinden pheleniyor ve bu zenginle
ri kurbanlarn altrmak iin zombilere dntrmeyi iste
mekle suluyorlard (Geschiere ve Nyamnjoh 1998: 73-74).
Tpk 16. ve 17.yzyllarda yaanan cad avlarnn uzun
bir mddet tarihilerin ilgisini ekememi olmas gibi, Afrika
ve Latin Amerikada u anda grlen cad avlar, Avrupada ve
Amerika Birleik Devletlerinde de ok nadiren duyurulmak
tadr. Bu gibi olaylarn artk ok geride kalm zamanlara ait
332
olduu ve bizle hibir ilgisi olmad fikri o derece yaygndr

ki duyulduklarnda bile tadklar nem genellikle es geilir.
Oysa gemiin derslerini gnmze uygulayacak olursak,
80lerde ve 90larda dnyann bu kadar ok yerinde cad avla
rnn yeniden ortaya kmasnn bir ilksel birikim srecinin
ok ak bir gstergesi olduunu grebiliriz. Bu demektir ki
topraklarn ve dier komnal kaynaklarn zelletirilmesi, kit
lesel yoksullama, yama ve bir zamanlar uyum iinde yaayan
topluluklarn blnmesi yeniden dnyann gndemindedir.
Bir Senegal kynn yallar, Amerikal bir antropologa gele
cee ilikin kayglarn anlatrken, Byle devam ederse, ocuk
larmz birbirlerini yemeye balayacak demitir. Gerekten de
ister mlkszletirilmeye kar direnii su haline getirmek
iin yukardan, isterse gnmzde Afrikann baz yerlerinde
yaand zere, azalan kaynaklar temellk etme arzusuyla
aadan gelsin, cad avnn yapt ey tam da budur.
Baz lkelerde bu sre halen daha cadlarn, cinlerin, ey
tanlarn harekete geirilmesini gerektirmektedir. Ama bunun
bizi ilgilendirmediini syleyerek kendimizi kandramayz.
Artur Millerin Salem davalarna ilikin yorumunda oktan
anlam olduu gibi, cadlara yaplan zulm metafizik ssle
rinden arndrrsak, onda evimizin iindekilere ok benzeyen
olgular grmeye balayabiliriz.
Sonnotlar
1
Aslnda Sycorax -cad- Latin Am erika devrim ci im gelem ine Calibandan

farkl bir ekilde girm itir. O hl grnm ezdir, tpk kad nlarn kolo
nilem eye kar d iren iinin de yllar boyu kald gibi... Calibann neyi
tem sil e tti in i ise Kbal yazar Roberto Fernandez R etam ar olduka
etkili bir m etninde u ekilde aklar (1989: 5-21): ''Bizim sem bol
mz A riel deil.... Calibandr. Bizler, yani Calibann yaam olduu
adalarda yaayan m estizo yerliler iin, bu o kadar ak bir eydir ki...
Prospero adalar igal e tti, atalarm z ldrd, Caliban kleletirdi.
Kendini anlatm as iin ona d ilini retti. Caliban ayn dili konum asn
da ne yapsn? A rtk ona lanet okuyabilecei baka b ir dili yok ki... Tupac Amarudan...Toussaint-Louverture, Sim one B olivar...Jose M arti...
Fidel Castro...Che G uevara...Frantz Fanona kadar... bizim tarihim iz,
bizim kltrm z, Calibannkinden baka nedir ki?" (s.14).
Bu konuda ayrca bkz. M argaret Paul Joseph. Caliban in Exiled a (1992)
Joseph yle der: Prospero ve Caliban, olduka etkili bir kolonyalizm
333
Caliban ve Cad
metaforudur. Bu yorumun dier bir rn de Caliban, yani tarihin mut

lak gszln bilgisinden hsrana uram bir kurban olm ann soyut
kouludur. Latin Amerikada bu isim ok daha olumlu bir tarzda benim
senm itir, nk Caliban burada elitlerin basksna kar ayaklanma
mcadelesini srdren kitleleri tem sil eder grnm ektedir (1992: 2).
Hispanola adas zerine kalem e ald H istoria G eneral de Las In diasta.
(1551), Francisco Lopez De Gomara kendinden tam am en em in bir e
kilde, bu adann tek tan rs eytand r der ve bu ey tann kad nlarn
arasnda yaadn ne srer (de Gomara: 49). M eksika ve Peru halkla
rn n d in lerinin ve geleneklerinin incelendii, A costann H istoria snn
beinci kitabnda (1590) insan kurban etm e de dahil olm ak zere, belli
bal eytana tapnm a biim leri ele alnr.
Karip/yamyam imgesi, der Retam ar, Kolom bun yazlarndaki Ame
rik al adam imgesi, yani barl, alakgnll, h atta rkek ve korkak
olarak tanm lad Byk A ntillerin Aruacosuyla -zellikle bizim Tainomuzla- k artlk oluturur. Avrupada bu her iki A m erikan yerlisi
imgesi de hzla dolam a girecektir...B u srete Tainolar, topik bir
dnyann cennete yarar bir sakini haline gelirken...K aripler yam
yam, insan yiyen, ldrlesiye kadar mcadele edilm esi gereken, uy
garln snrn da konum lanm hayvani adam lara dnecektir. A n
cak bu iki imge aslnda birbirleriyle ilk bakta grnd kadar eliik
deildir. Her iki imge de K arayiplerin yerli halkn n hayatn kontrol
etm e h ak k olduunu varsayan, kolonyal bir mdahaleye tekabl eder.
R etam ar bunun gnmzde de srdn dnm ektedir. Bu iki imge
arasndaki akrabala bir kan t olarak, R etam ar hem kibar Tainolarn
hem de vahi Kariplerin yok edilm esini gsterir (a.g.e. 6-7).
A costann nka ve A zteklerin dini gelenekleri zerine anlattklarn d a
insan kurban etm e olduka geni bir yer tutar. Perudaki baz festival
lerde iki ile drt ya arasndaki drt yz ocuktan yznn kur
ban edildiini -kendi ifadesiyle duro e inhum ano spectaculo- anlatr.
Ayn zamanda, dierlerinin yan sra, M eksikadaki savata yakalanan
spanyol askerlerin kurban ediliinden bahsederken, tpk de Gomara
gibi, kendinden tam am en em in bir ekilde bu cinayetlerin ey tann ii
olduunu syler (s.2 5 0 ve devam).
Kuzeydou A m erika eyaletlerinde, tp lar insan cesetlerind en yap
lan reeteler tavsiye etm ekteydi. Bunlarn arasnda en popler olan
her derde deva olduu kabul edilen, kurutulan ya da bal mumuna ba
trla n ceset paralarndan hazrlanan mumyayd. nsan k an n n t
ketilm esine ilikin olarak ise Gordon-Gruber unlar anlatr: Kafas
koparlan sulularn kan n satm ak hak k sadece celltlara a itti. dam
alannda ellerinde bard aklarla kuyrua giren sara h astalarn a ya da
dier m terilere kan henz soum adan satlrd (1988: 407).
W alter L. W illiam s yle der: spanyollar Yerlilerin neden h astalk
tan k rld k larn dnm ek yerine, bunu Tanrnn kfirleri yok etm e
p lannn bir iareti olduunu varsaymay yelediler. Oviedo u sonuca
varm t: T anr b ir nedeni olm asa onlarn yok olup gitm elerine izin
334
8
9
10
11
12
13
vermez. T an rn n , g nahlar yznden bunlarn iin i yaknda b itire

ceinden hi phem yok. Krala yazd, M ayalar ecinsellii kabul
etm ekle sulayan mektubunda ise, T a n rn n K zlderilileri hangi su
tan cezalandrdn daha gl bir ekilde ortaya koym ak ve neden
onlara m erham et etm ediini gsterm ek iin bunu dile getirm ek istiyo
rum diye yazar. (W illiam s 1 9 8 6 :1 3 8 ).
Sepulvedann Yerlilerin k k le tirilm e sin i savunm asnn kuram sal
dayana, A ristotelesin doal klelik grdr (Hanke 1970: 16 ve
devam).
Maden, Las Casas ve Sepulveda arasndaki tartm ad an be yl nce,
1 5 4 5 te bulunm utur.
1 5 5 0 lere gelindiinde, spanya K rall ayakta kalabilm esi iin Ame
rikan klelerine o derece bam lyd ki -savatrd paral askerlere
deme yapabilm ek iin- zel gem ilerle getirilen kle ynlarn a el
koyuyordu. Bunlar genellikle Fethe k atlan ve im di Ispanyaya geri
dnmeye h azrlan anlarn kenara koyduu paray geri tam aktayd.
Bu yzden, birka yl boyunca, g etm i olanlar ile spanya Krall
arasnda gm enlerin para b iriktirm esin i kstlayan bir yasa k arl
masyla sonulanan bir atm a yaand.
Enrique Mayerin Tribute to the H ousehold unda (1982) bu direniin
gl bir tasvirine rastlam ak mmkndr. K itapta her topluluun ken
disine ve kralla borlu olduu harac belirlem ek iin, en com enderosun
kylere gerekletirdikleri v isita'la anlatlr. A nd lann da kylerinde,
gelm esinden saatler nce atl kafileler uzaktan seilm eye baladn
da, genler kyden kaar, ocuklar farkl evlere yerletirilir ve kaynak
lar saklanrd.
T aki Onqoy, h arek e te k a tla n la r e tk isi a ltn a alan dans tra n s n
ifade eder.
Philippe Descola, Amazonun yukar ksm larnda yaayan bir halk olan
Achuarlar iin bahe ilerinin verim li bir ekilde yrtlm esinin en
tem el koulunun, bahelerin koruyucu ruhu olan Nunkuiyle dorudan,
uyumlu ve srekli bir alveri olduunu yazar (s.192). Her kadnn
bahesindeki bitkilere ve ifal otlara, bym elerini salam ak iin y
reinden gelen gizli arklar ve efsunlar sylerken yapt ey tam da
budur (a.g.e. 198). Bir kadnla bahesini koruyan ruhun ilikisi o kadar
yakndr ki kadn ldnde bahesi onun yaptklarn devam ettirir.
K adnn evlenm emi kz dnda hibir kadn kendisinin balatm ad
bu ilikiye adm n atm aya cesaret edemez. Erkeklerse bu yzden iste
seler de karlarn deitirem ezler... Bir erkein bahesine bakp yeme
ini yapacak kadn (annesi, kars, kz kardei ya da kz) kalm am sa
kendisini ldrm ekten baka seenei yoktur (Descola 1 9 9 4 :1 7 5 ).
M ichael Taussig Sham anism , Colonialism an d the W ild Mande (1991) bu
ifadeyi, A m erikalarda kolonyal hegem onyann kuruluunda terrn
grd ilevi vurgulam ak iin kullanr; Hegemonyann nasl olup da
byle ksa bir srede salanabildiiyle ilgili olarak hangi sonulara va
rrsak varalm , terr n oynad rol es gemek makul olmaz. Bununla
335
Caliban ve Cad
14
15
16
336
terr araclyla dnm eyi kastediyorum . Terr, fizyolojik bir durum

olduu kadar baz zel niteliklerinden dolay kolonyal hegem onyann
m kem mel b ir aracs ilevini gren toplum sal bir durumdur da: Yerli
lerin, A frikallarn ve beyazlarn Yeni D nyay yaratt b ir lm a lan
dr bu (s.5) (vurgular bana ait).
Ancak Taussing bu lm alan n n b ir yandan da bir dnm alan
olduunu ekler, nk lmle burun buruna gelme, ok daha canl bir
hayat duygusunun olum asn salayabilir; korku yalnzca zbilincin
gelim esine deil, ayn zamanda otoriteye uyum salayan benliin
paralanm asna ve sonra da kaybna yol aabilir (a.g.e.:7).
Fetih ncesi M eksikada ve Peruda kad nlarn konum una ilikin bkz.
Ju n e Nash (1 9 7 8 ,1 9 8 0 ), irene Siverblatt (1987) ve M aria Rostworowski (2001). Nash, Azteklerde akrabala dayal toplum dan... snfl im
paratorlua geile ilikili olarak, kad nlarn gcnn azaln ele
alr. 15. yzyla gelindiinde A ztekler savaa dayal bir imparatorlua
dntke, cinsiyete dayal olduka kat bir iblm ortaya km ,
ayrca malup edilen dm anlarn kad nlar m uzafferlerin arasn
da paylalm as gereken ganim etler olarak grlmeye balan m tr
(Nash 1978: 3 5 6 , 358). E zam anl olarak, kadn tan rlarn yerini, halk
bu kadn tan rlara tapnm aya devam etse de, erkek tan rlar - zellik le
de kana susam H uitzilopochli- alm tr. Yine de A ztek toplumundaki kad nlarn, m lek ve te k stil ilerinde bam sz zanaatkrlar,
rahibeler, doktorlar ve tccarlar olarak pek ok uzm anlk alan vard.
Rahiplerin ve kralla bal yneticilerin yrtt spanyol kalknm a
politikas ise ev ii retim in yerine erkekler tarafn d an iletilen atlye
lerde ve deirm enlerde retim i g e tirm itir (a.g.e.)
Parinetto, A m erikan Yerlisi vahiler ile H uguenotlarn yok edilii
arasndaki balantn n. San Bartholom e Gecesinden sonra Fransz
P rotestan larn n bilincinde ve edebiyatnda olduka ak b ir biimde
grlebildiini syler ve bunun dolayl bir yoldan M ontaignein yam
yam lar zerine yazd m akaleleri ve tam am en farkl bir yoldan da
Je a n Bodinin Avrupal cadlar ile yam yam la ve olancla dkn
mrfiolar arasnda kurduu ilikiyi etkiled iini ne srer. Fransz kay
nak larna a tfta bulunan Parinetto, vahi ve Huguenot arasnda kuru
lan bu ilikin in , spanyollarn A m erikada gerekletirdikleri katliam
larn (Floridada 1 5 6 5 te, Lteriyen olm akla sulanan binlerce Fransz
kolonicinin katledilm esi de dahil olm ak zere) spanyol hkim iyetine
kar yrtlen direnite oka bavurulan siyasi bir sila h h aline gel
dii 16. yzyln son on yllarnd a doruk noktasna ulatn b e lirtir
(P arin etto 1 9 9 8 : 4 2 9 -3 0 ).
zellikle 1 4 4 0 larda, Dauphinede Engizisyon tarafn d an grlen, pek
ok yoksul insann (kyller ve obanlar), bedenlerinden byl tozlar
yapmak iin ocuk piirm ekle suland davalara (Russell 197 2 : 21718) ve cadlarn ocuklarn piirdii, kaynatt, etlerini yiyip kapta
kalan orbay iti in i... kat ksm larla byl m erhem ler ve yalar
yaptn (bu ocuk cin ayetin in nc nedenidir) anlatan Suabiyah
17
Dom inik Josep h Naiderin F o r m k a h u s u n a (1435) gnderme yapyo

rum (a.g.e.:240). Russell, bu m erhem ve yam 15. yzyl ve sonrasm daki cadln en nem li unsurlarndan b iri olduuna iaret eder.
Aka modern deiim lerle ilikili olarak kav ram sallatrlan (Af
rikadaki) cadla kar yeniden artan ilgi iin bkz. A frican Studies
R eview in bu konuyu ayrlm olan 1 9 9 8 A ralk says. zellikle de
Diane Ciekawy ve Peter Geschierenin Containing VVithcraft: Conflictin g Scenarious in Postcolonial A frica balkl m akalesi. (a.g.e.:l-14).
Ayrca bkz. Adam A shfort, W itchcraft, Violence an d D em ocracy in South
A frica (Chicago: Univ. O f Chicago Press, 2 0 0 5 ) ile yapm cln ve y
netm enliini A llison Bergin stlendii W itches in Exile adl video
belgesel (California, Newsreel, 2005).
337
Caliban ve Cad kapitalizme gei srecinde bedenin bir tarihidir. Sllvia

Federici, ge ortaalarn kyl ayaklanmalarndan cad avlarna ve
mekanik felsefenin douuna kadar toplumsal yeniden retimin
rasyonelletirilmesini aratrr. Asi bedene kar savan ve beden ile zihin
arasndaki atmann, nasl modern toplumsal rgtlenmenin iki merkezi
ilkesinin, yani "emek gc" ile "kendi bedeni ve yaam zerinde mlkiyet
hakkrnn geliiminin temel koullann oluturduunu gsterir.
"Postmodernizmin neoliberal anda proletarya, tarihin sayfalarndan

silinmi durumda. Sllvia Federici, proletaryann hikyesini ta en bandan,
doum sanclanyla birlikte anlatarak ona tarihsel nemini geri kazandrr.
Bu kitap bir hatrlamann, insanln belleinde ktlk, katliam ve klelik
kadar derin ve ac veren bir yara aan, kadnlarn bedenine kaznm bir
travmann kitabdr.
Federici, proletaryann douunun kadnlara kar bir sava gerektirdiini
ve bu savan yeni bir cinsel szlemeyi ve yeni bir patriyarkal dnemi,
yani cret patriyarkasn bcilattn gsterir. Federici'nin cadlara yaplan
zulmn ve bedenin disiplin altna alnmasnn tarihine skca bal
argmanlar, kadnlara boyun edirilmesinin dnya proletaryasnn
oluumunda neden topran itlenmesi, 'Yeni Dnya'nn fethi ve
koloniletirllmesl, kle ticareti kadar nemli olduunu aklar."
Peter Linebaugh, The London Hanecfin yazar
www.otonomyayinciHk.com
iietislm@otonomyaylnclHk.com

Silvia Federici - Caliban Ve Cadı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Silvia Federici - Caliban Ve Cadı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CALIBAN VE CADI

KADINLAR, BEDEN VE LKSEL BRK M

Kadnlar, Beden ve lksel Birikim

Caliban and the Witch / Women, the Body and PrimitiveAccumulation

Mnevver elik - H. Mert nan - Bar Erolu

Kayhan Matbaaclk Sanayi Tic. Ltd. ti.

Yaynevi Sertifika No: 11821

Firuzaa Mh. ukurcuma Cd. Yazc kmaz N:2

Sarsmak Gerek Btn Dnyay

Ortaa Avrupasnda Toplumsal Hareketler ve

Emek Birikimi ve Kadnlarn

Kapitalizme Geite Farkm Kuruluu

Asi Bedene Kar Mcadele

Avrupada Byk Cad Av

Yeni Dnyada Caliban ve Cadlar

Kadn(lann) Hareketi iinde tantm saysz cadya ve

Bugn tank olduumuz tarihsel olaylar, yani devam eden

cretli emein deil, ayn zamanda kadmlarm ve emek gc

Trke Basma nsz

den olan, yeniden retime kar dnya apnda giriilen kitlesel

Trke Basma nsz

kir. Caliban ve Cadnn temel tezlerinden biriyle tutarl biim

nk kitabn da ne srd gibi, hak-sz bir nfus

Yamur yadran byclerin bir gravr. Ulrich Molitor,

Calihan ve Cad, 1970lerin ortalarnda talyan feminist

yordu. Radikal Feministlere itirazmn nedeni, cinsiyet ayrm

nemsizlii yalanlar) ne de zaman d kltrel emalarn var

Arzalardan biri de, yeniden retim alann saklamaya ve do

de bu programn, komnal mlkiyetin ve topluluk ilikilerinin

tlmasna kar kan, dnya apnda, mthi kuvvetlerin var

Marxtan bu yana, kapitalizmin douu zerine almak,

uzak bir arka plana yerletirilen cad figr, kapitalizmin yk

lksel birikim, Marxn Kapitalin Birinci Ciltinde, kapi

tasfiyesine ve emein retken kapasitesini (baka herhangi bir

Caliban ve Cad, II Grande Calibano daki (nszde tartt

bul eder, nk gnmzde grdmz, azami iddet ve devlet

Bu nedenle cinsellik, dourganlk ve annelik ile ilgili analizler

Foucaultnun beden teorisinin neredeyse savunmac nitelii, be

kar uygulanan iktidarn baskc karakterini ve Foucaultnun

Sosyalizmin ykseliine, Paris Komnne ve 1873 biri

edilen gmenlerin- doasn karalayarak aklamak ve gizemliletirmek zorundadr.

Kapitalizm e gei zerine yaplan alm alar, bu yzyln tem el poli

Gen hanmlar, diyebilirim ...Bir tek nemli buluunuz yok. Hibir za

B ir sep et span ak tayan kadn. O rtaalarda kadnlarn gen ellikle ifal

litn bir dnyann muazzam bir sarsmtya uramas gerek.

Kapitalizme gei srecinde kadnlarn ve yeniden re

Sarsmak Gerek Btn Dnyay

ynndeki ilk rgtl giriimlerin domasna neden olmu

Bir Snf likisi Olarak Serflik

Topra ekim e hazrlayan iftiler. Topraa eriim , serflerin gcnn

ve 14. yzyla kadar feodalizm kart mcadelenin odak nok

Sarsmak Gerek Btn Dnyay

likisi ve yasal bir stat olarak serflik inanlmaz bir

Feodalitenin ekonom ik tem elin i oluturan manor, tepesinde bir

kyl direniinin kolektif nitelii dnldnde buna nadi

Sarsmak Gerek Btn Dnyay

eitliki likilerin bir gvencesi olabileceini gstermektedir.

kullanabiliyor, geimlerini salamak iin kocalarma baml

14. yzyln sonlarna gelindiinde kyllerin toprak sa

Sarsmak Gerek Btn Dnyay

ounlukla da silahland. Ancak kyllerin bu dnemde ortaya

Serflerin corvee (angarya) olarak da adlandrlan alma

Benzer bir duruma VVilliam Langlandin alegorik iiri Piers

Sarsmak Gerek Btn Dnyay