Kafkas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Kafkas University Journal of the Institute of Social Sciences

Say Number 14, Sonbahar Autumn 2014, 39-55
DOI:10.9775/kausbed.2014.013
Gnderim Tarihi: 29.09.2014

Kabul Tarihi: 10.11.2014

SOSYAL BLGLER DERS TARH KONULARINDA SEBEPSONU KAVRAMI VE BU KAVRAMLARIN RETMNE DAR
ETKNLKLER
Cause and Result Concepts in History Subject in Social Studies Courses and
Activities Concerning the Teaching of These Basic Concepts
Yaar KOP
Yrd. Do. Dr. Kafkas niversitesi
Eitim Fakltesi lkretim Blm
Sosyal Bilgiler retmenlii ABD
yasar.kop@kafkas.edu.tr

z
Tarih, gemiteki olaylarn incelendii, bugne ve gelecee k tutan ok
nemli bir disiplindir. Sosyal Bilgiler ise insanlar, yaamlar ve
birbirleriyle olan ilikilerini konu alr.
Hem kendimizi hem de dier insanlar daha iyi anlamamza katkda
bulunur; fakat sosyal bilgileri tanmlamak corafya ya da tarih gibi bir
disiplini tanmlamaktan daha zordur. nk sosyal bilgiler disiplinler aras
ve ok disiplinli bir alandr.
Yaptmz bu almada birden fazla disiplini bnyesinde barndrarak
nemli, bir o kadar da zor bir misyon yklenen sosyal bilgiler dersinin
amacna uygun olarak daha verimli bir hale gelmesine katkda
bulunacana inandmz tarih disiplininin gerekli olan unsurlarndan
birini ele aldk. Ele aldmz bu unsur sebep ve sonu kavramdr.
Bilindii zere hibir konuda, nceki olay bilmeden sonraki olay
bilemeyiz; nk btn olaylar birbirleriyle balantldr.
Gemite meydana gelen her olayn gnmzde cereyan eden olaylar
etkiledii dnlrse sebep ve sonu kavramnn nemi daha da iyi
anlalacaktr.
Bu nedenle bu almamzda, 1998 ylndan itibaren ok nemli bir konuma
gelen sosyal bilgiler dersi tarih konularnda sebep ve sonu kavramnn
nasl uygulanmas konusunda, olmas gerekenleri ortaya koymaya altk.
Anahtar Kelimeler: Tarih, sosyal bilgiler, sebep ve sonu.

40

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

Abstract
History is an important discipline which lights the future and today by
analyzing the facts in the past. Social studies analyzes human being and
their life. It helps to understand better both ourselves and the other people
,but describing social studies is more difficult than describing geography
and history. Because sociology is a kind of discipline field between
disciplines.
In this research,we took up one of necessary parts in history discipline that
we believe it to support the sociology lesson in order to make it more
efficient according to its target.The part that we took up is a cause and
effect concept. As you know ,we cannot know the last event unless we know
the first event in any subject.Because the events are linked with each other.
If we think that every past events effect todays event, the cause and effect
concept will be understood more and more.
Thats why in our works, we tried to put forward requirements on how we
can practice the cause and effect concept in history subjects of sociology
lesson whih has become more important position since 1998.
Keywords: History, social studies, cause and result.

GR
nsanlar her zaman gemii bilme istei duymulardr. Gemite
yaayan insanlarn ve toplumlarn balarndan geen olaylar, yaam biimleri
hepimizin ilgisini eker. Tarih bilimi de insanlarn bu gemii bilme
isteinden domutur.
Tarih, bugn ile gemi arasnda bir olgudur 1. Bilindii zere tarih,
iki anlama gelmektedir; birincisi, gereklemi olduuna inandmz ama
ortaya karlmam tarih, dieri ise gemile uraan kiilerin belgelere ve
kantlara dayanarak kurmaya ve ekillendirmeye altklar gemi imgesi
olan tarih 2.
Tarih olaylarn ne zaman, nerede ve nasl meydana geldiini ortaya
koyar. Bu bilgileri de belgelere dayandrr. O halde tarih gemiin
yaatlmas deil, bilinmesidir3. Ayrca tarih tek tarafl olmayandr4. Tarihi,
insanlar oluturur ve gelitirir. Bu maksatla yola ktmzda unu grrz;
1

ZBARAN, S. 1997: Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul: Tarih Vakf Yurt

Yaynlar. s. 10.
ZELK, . 2001: Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara:
Gndz Eitim ve Yaynclk. s. 17-18; ZBARAN, S. 1997: s. 11.
ZBARAN, S. 1983: Tarihi ve Toplum, E..E.F. Tarih ncelemeleri Dergisi,
I, zmir: s. 2.
ZBARAN, S. 1987: Tarihin Alan ve Yntemi zerine Son Gelimeler, Tarih
ncelemeleri Dergisi, III, zmir: s. 6.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

41

tarih, szle savunulan fiilin ta kendisidir 5.

Tarih genel hatlaryla; insanlarn, zaman ve mekn iinde
geirdikleri gelimeleri ve bu insanlarn psikofizik hareketlerini, bu
hareketlerin sebep ve sonu mnasebetlerine dayanan ortak deerlerini
aratran ve tasvir eden bir bilimdir6.
Tarih bizlere gemite olan olaylar anlatr. Uygarlklarn hangi
aamalardan getiini belirtir. Gnmz uygarlnn oluumuna hangi
uluslarn, ne gibi katklarda bulunduunu gsterir. Ayn zamanda kiilerin
kltrel geliimini de salar. Bilgilerini zenginletirdii gibi dncelerini de
gelitirir. Yaamda karlatklar, toplumsal olaylar,
daha kolay
kavramalarna ve yorumlamalarna yardmc olur. Tarih, uluslara gemiini
retir. Atalarnn nerelerde ve nasl yaadn bilmek, insanlar arasndaki
duygu ban glendirir. Bylece ulus olma bilinci oluur. Hem gemite
yaanm olan olumsuz olaylarn sonularn gstererek, hatalarn
tekrarlanmamasna katkda bulunur ve hem de gelecee daha gvenli
baklmasn salar. Atatrk; Trk ocuu atalarn tandka, kendinde
daha byk iler yapmak iin kuvvet bulacaktr! demitir. nk Trk
tarihi atalarmzn baarlar ile doludur. Bu baarlar renmek, bizlere
yurdumuz ve ulusumuz iin yapacamz almalarda g verir. Bu
nedenlerle tarihi, zellikle kendi tarihimizi ok iyi renmemiz
gerekmektedir 7.
TARHTE SEBEP-SONU KAVRAMI
Tarih, yaklak 200 yldr ilkretim programlarnn bir parasdr.
Tarih dersleri uzun yllar; nemli isimlerin, tarihlerin, yerlerin, savalarn ve
dier olgularn ezberlenmesini gerektiren bir ders olarak grlmtr.
Maalesef lkemizde halen bu ekilde devam etmektedir. Bu durum
rencilerin, dersi skc ve gereksiz bulmalarna neden olmaktadr. Oysa
tarih gemiteki olaylar inceleyerek bugne ve gelecee k tutan ok
nemli bir disiplindir 8. Ad geen olayn getii yer ile olayn meydana
geldii zaman dilimi o olayn sebep ve sonularn belirlememizde
5

RUBY, C. 1991: Tarih Nedir?, (ev. Bahaeddin Yediyldz), Belleten, C. LV. S.

2/3,Ankara: s. 586.
6
CARR, E. H. 2002: Tarih Nedir? stanbul: letiim Yaynlar. s. 10-13; AHN, H.
1992: Ders Notlar, Erzurum: Mega Ofset. s. 32.
7
KSTKL, N. 1999: Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya: Gnay Ofset,
11-18; ZTRK, C. OTLUOLU, R. 2002: Sosyal Bilgiler retiminde Edebi
rnler ve Yazl Materyaller, Ankara: Pegem A. s. 8-9; AHN, H. 1992: 33-34.
8
ERDEN, M. (tarihsiz), Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Alkm Yaynevi, s. 36.

42

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

gereklidir. nk o yerin iklimi, yaam artlar, madenleri, o zaman iindeki

nfusu ve toplumsal deerleri olayn meydana geli sebeplerini oluturur.
Btn olaylar bir zincirin halkalar gibi birbirine baldr. Her olay
kendisinden nceki olayn sonucu, kendisinden sonraki olayn sebebidir.
nceki olay bilmezsek, sonraki olay kavrayamayz.
Tarih gemiteki olaylarla o olaylarn zaman iindeki akyla
ilgilenir. Zira dnyadaki olaylar sadece insanlar tarafndan meydana
getirilmemitir. Bir de tabiat olaylar vardr. Bunlar insanlarn dnda vuku
bulur. Fakat tarih, insanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelir ve bu tr
olaylarla ilgilenir. O halde sebep-sonu ilikisini bu dairede aramak
gerekmektedir 9.
Gemiteki her bir olay gnmzdeki olaylar etkilemektedir.
rnein; Trk-Yunan ilikilerinin bugnk durumunu anlamak iin gemite
Trk-Yunan ilikilerinin nasl olduuna bakmak ve anlamak gerekir.
Trkiyedeki brokrasi, demokrasi ve laiklik anlaynn temelinde de
Osmanl Devleti dnemindeki olaylar yatmaktadr. Bu nedenle rencilerin
gnmzdeki birok toplumsal, politik ve ekonomik olaylar anlayabilmesi
iin gemii bilmesi hatta olaylarla ilgili sorulara cevap aramas
gerekmektedir 10. nk tarihin incelenmesi, nedenlerin incelenmesi
demektir. Tarihi gibi dnen herkes, durmadan niin sorusunu sorar;
cevap buluncaya kadar da hi durmaz. Aratrma genileyip derinletike
olay karmak hal alr ve nedenler bir olay iin birden fazlayken, teke iner.
Bazen de kendi yorum glerini katarak, nedenleri nem srasna gre
sralarlar 11. Halbuki tarihiler, gemiteki olaylar aklamak ve
yorumlamak iin tek bir nedenin dnda dier disiplinlerden de
faydalanmaldrlar. rnein; gemite meydana gelen bir savan nedenini
aklamak iin, savaan taraflarn kltrel ve teknik zellikleri olan
antropolojiyi, lkenin ekonomik yaplar ve kaynaklar iin ekonomiyi,
ynetim biimleri ve lkeler arasndaki siyasi ilikiler iin politikay,
lkenin yerkre zerindeki yerleri ve doal kaynaklar iin de corafya y
incelemek gerekmektedir 12.
9

KTKOLU, M. 1997: Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul: Kubbealt

Neriyat, s. 2-4.
10
ERDEN, M. (tz), s. 36-37.
11
CARR, E. H. 2002: 99-116.
12
DURANT, A. ve Will. 1983: Tarih zerine, (ev. Hseyin Zamantl), stanbul:
Hlbe Yaynlar; ERDEN, M. (tz), s. 36; ARSLAN, A. 1983: bn-i Haldun ve
Tarih, E..E.F., Tarih ncelemeleri
Dergisi, I, zmir: s. 26; BANKS, J. A.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

43

Tarihiler, gemie ancak sezgi yoluyla eriebileceklerini

dnmelerine ramen, yntemlerinde; yeni vakalar kefetmeyi ve tarihi
tenkit ile hatalardan uzak kalabilmeyi hedef almlardr.
Tarih metinlerinde, ekicilik kaygsna dmekten ziyade,
yazdklarnn doruluk hesabn vermeyi tercih etmilerdir 13. Bunu yaparken
de karlarna iki tane sorun kmtr. Bunlar determinizm olmu olan her
eyin neden ya da nedenleri bulunduu ve neden ya da nedenler deiik
olmadka farkl bir eyin olamayaca inanc- ve neden-sonu dizilerinde
rastlantnn olduudur.
rnein, trafik kazasnda len birisinin olay aratrlrken, olaya
neden olan arabann ofrnn deil de, len adam niye dar kt,
kmam olsa bu olay olmazd, denilebilir. Ama bu gereki bir gr olmu
olsa da geerlilii tam anlamyla kabul edilir bir gr deildir. nk
tarihte yorum her zaman deer yarglarna baldr. Buna paralel olarak
nedensellikte yoruma baldr.
Tarihte nedensellik ilikilerinin aratrlmas, deer yarglarna
bavurmakszn imknszdr. Tarih gelenein kuaktan kuaa aktarlmasyla
baladndan, gemite olup bitenler, gelecek kuaklarn yarar iin
kaydedilmesiyle gerekleir 14. Bu yzdendir ki doa bilimlerinde aratrma
yapmak; neden-sonu ilikilerini saptamak, sosyal bilimlere gre daha
kolaydr. nk zerinde allan gerek, hem ok somut hem de ok
basittir. Oysa sosyal bilimlerde, somut ve basitlik kavram yerini soyut ve
karmakla brakmtr.
te sosyal bilimlerin bir paras olan tarihte de konuyu belirtmekle
i bitmiyor. Olaylarn sebebini bilmeden ie koyulmak, akla uygun olmama
durumu ortaya karr. Bu yzden sebepleri bulmak lazmdr. Tarihin
konusunu oluturan her tarihi olayn iki sebebi mevcuttur. Birisi grnrdeki
sebeptir. Dieri ise gerek sebeptir. Bunlar tarihin deimez
unsurlarndan(zaman ve mekn) ncsn olutururlar 15.
Bu balamda konu ele alnr ve rencilere de o ynde verilmeye
allrsa, verimliliin artaca kanlmaz bir gerek olarak karmza
kacaktr.
1973: Teaching Strategies for the Social Studies, Reading Mass:
Wesley Publishing, s. 213-216.
13
ZBARAN, S. 1987: s. 4-7.
14
CARR, E. H. 2002: 115-122.
15
MEM, E. 1989: Tarih Metodolojisi, Konya.s. 21-27.

Addison-

44

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

SOSYAL BLGLER TARH KONULARINDA SEBEP VE

SONU
KAVRAMI
NASIL
RETLYOR-NASIL
RETLMEL?
Doadaki ve toplumdaki olay, obje ve fikirler arasnda baz dzenli
ilikiler vardr. ocuklarn evresindeki olay ve olaylar arasndaki ilikileri
kavramalarna yardmc olan ise, genellemelerdir. Genellemeler; birden fazla
kavram arasndaki ilikiyi gsteren, ok sayda olay ya da duruma
uygulanabilen, olaylarn aklanmasna ve tahmin edilmesine yardmc olan,
gzlem sonucu elde edilmi bilgilerdir. renciler bunlara daha kolay anlam
verebilirler(Kullanma hazr maddelerin hammaddelerden daha pahalya mal
olduu bilinirse, alverite daha dikkatli olunur). Sosyal bilgiler retiminde
ilke ve genellemelerin ise temel ilevi vardr. Bunlardan ncs de
sebep-sonu ilikisinin betimlenmesidir. Genellemeler, iki kavram arasndaki
gzlenen dzenli sebep-sonu ilikisini gsterir. rnein, evlilik oran bolluk
dnemlerinde artar ve knt dnemlerinde azalr. Tpk ulamn kolay
olduu yerlerde ticaret ve sanayinin gelitii gibi. retmenlerin de, retim
hedeflerini belirlerken bu genellemelerden nemli olanlarn semeleri
gerekir 16. Fakat tarihin dier bilim dallar gibi bir takm olaylar aklamak
zere oluturduu genel kanunlar yoktur. Yani tarih asla tekerrrden ibaret
deildir. Her olay birbirinden farkldr. Olaylarn sebepleri ve sonular
arasnda benzerlikler olsa da ve genellemeler oluturulsa da hibir olayn
ayn artlar altnda tekrar mmkn olmamaktadr. Olaylar arasnda tabii ki
sebep-sonu ilikisi vardr. Ayrca bir olayn aklanabilmesinde benzer
olaylardan faydalanmak da tarihinin iidir. Ancak bu az nce ifade edilen
cmlenin aksini ne yazk ki ispatlayamamaktadr 17.
Leyla isminde bir bayan sosyal bilgiler retmeninin, bu konu
hakknda anlattklar olduka ilgin ve acdr:
lkokul 4. ve 5. snf rencilerine sosyal bilgiler ne demek, neler
rendiniz dediimde, grnen akn ocuk yzleri; ilkokulu bir ay nce
pekiyi ile bitirmi, Anadolu Liseleri snavna girmi ama son snfta ve 4.
snfta sosyal bilgilerde ne olduunu bir ay iinde tamamen unutmu, akn
yz ifadeli Trkann yz, gzmn nnden bir trl gitmez. Ona sosyal
bilgilerin ne demek olduunu anlattmda bunlar nerede yazyor, bana
syle diyen, uyanp iinden frlayan ve ocuklara neden zor geldii, 5.
snfn neden sadece ezberleneceinin sebebi aktr. ocuklar bu karmaa
halindeki ieriklerde kaybolmaktadrlar. Baars Anadolu Lisesine soktuu
16
17

ERDEN, M. (tz), s. 50.

DLEK, D. 2001: Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, Ankara:
Pegem A. s. 6

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

45

renci says ile llen ilkokul retmeni ise ocua bu bilgileri

ezberletmekten baka are bulamamakta ve belki de olayn sebebine ve
sonucuna vakf olamamaktadr 18.
Zaten hep ayn yntemlerin uygulanmas, olayn sebep ve sonular
zerinde durulmamas, tek dzelik yoluyla sknt yaratr. d davranlara
zorlar. Krk be dakikalk derste bile, birka yntemin kullanlmas
gerekirken, bunun yerine getirilmemesi ezbercilie ve sonuta baarsz ve
vasfsz rencilerin ortaya kmasna yol aar 19.
renci abasna arlk veren yntemler, eer snf etkinlikleri
yaplanm, uygun program hazrlanm, retmen renci isteklilii
salanmsa, snf dzeninin iyi olmad grntsne ramen, daha az
istenmeyen davrana sevk ederler. Bu isteni davran, rencinin sessizce
oturmas demek deildir. Bakalarn engellememek, kaynaklar olumsuz
kullanmamak artyla, amalar dorultusundaki her aba, istenen davran
olabilir 20. O zaman varlmas istenilen sonu mevcut sebeplerin verilmesiyle
elde edilmi olur. Fakat gnmz Trkiyesinde buna ne kadar dikkat
edildii aikr bir durumdur.
Sosyal bilgiler tarih konularnn anlalmasnda, ok nemli bir pay
bulunan sebep-sonu kavramlarnn renciye verilmesinde eitli yntem
ve teknikler kullanlmaldr. Ne yazk ki bunlar tam anlamyla okullarda
eitli sebeplerden dolay uygulanamamakta/uygulanmamakta veya da
uygulansa bile istenilen verim alnamamaktadr. Bunlar ksaca yle
sralayabiliriz.
Tartma gruplar, takrir, gsteri, bireysel aratrma, alan gezileri,
kaynak kiiler, grsel-iitsel aralar, bilgisayar destekli retim, rol oynama,
benzetiim ortamlar, edebi rnler ve yazl materyaller ile problem zme
gibi metotlar bunlar arasnda saylabilir 21.
18

BLC, L. 1995: lkokul Ders Kitaplarnda Tarih Bilgileri ve lkokul ocuu,

Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 365.
19
www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (ZDA, Ali. retim lke ve
Yntemleri, stanbul: 1997.)
20
BAAR, H. 1999: Snf Ynetimi, stanbul: MEB. s. 114.
21
KSTKL, N. 1999: s. 33-61; YEL, S. 2001: Hayat Bilgisi Dersinde
Kullanlan retim Yntemleri ve Materyaller, (Ed:L. Kkahmet), Konu
Alan Ders Kitab nceleme Klavuzu: Hayat Bilgisi 1-3, Ankara: Nobel
Yaynclk. s. 60-85; ZTRK ve OTLUOLU, 2002: s. 101-160.

46

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

Aslnda bugn okullarmzda bu metotlarn faydas deil de, bilinen

eksikliklerden etkilenerek almalar yaplmaktadr. rnein; anlatmda
renciler ok pasif braklm, soru-cevapta ok fazla renci korkutulmu,
tartmada amacn dna klm, proje yapacaz diye ok fazla zaman
harcanm, problem zmede, gncel bilginin takip edilme nemi
kavratlamam, bireysel incelemede olduundan ok hareketsizlik alanm
ve skc bir ortam oluturulmutur. Hlbuki tm bu metot, yntem, kaynak
ara ve gere ile teknikler sonras ben hi deilse merak ediyorum veya
ettim gibi ifadelerin olumas salanmaya allmaldr. Sadece bilgi
aktarc olmayan retmen; ahlkl, koruyucu, etkili ve birletirici bir insan
olarak daha azn kabul etmemeli, hedef tutmamaldr 22. nk asl
amalarndan birisi retme ii olan retmenin, her eyden nce grevlerini
bilmesi gerekmektedir. Yani retme grevini, idare ve ynetim grevini,
konu alanndaki uzmanln ve elbette ki renci danmanlk grevini 23
Duyduumuzun %10unu, grdmzn %15ini, grpduyduumuzun %20sini, tarttmzn %40n, kendi katlm ve
deneyimimizin %80ini ve bakalarna rettiimizin yine %80ini renip
hatrladmz dnrsek ve bugnde okullarda retim esnasnda bunlara
dikkat edersek durum olduka iyi bir hal alacaktr 24.
Trkiyede var olan eitimdeki eksiklikler gibi ngilterede de sz
konusu durum zamanla mevcuttu. 1971 ylnda 8-13 projesi uygulanm
ama eksiklik devam edince; genlere tarihin mant ile deiim, geliim,
sebep ve sonu gibi baz anahtar kavramlarn anlamnn retilmesini
kapsayan 13-16 projesi 1972 ylnda oluturulmutu. Bu proje ile
rencilerin gereksinimlerini tespit etmek ve kabiliyetlerini gelitirmek
amalanmt 25. Yaplan projenin muhakkak faydas grlmtr. Bizde ise
maalesef bu ynde etkili bir proje almas yaplmamtr/yaplmamaktadr.
Bununla beraber tarih konularnn iyi yazlmas art iken, bu bile yazlmyor,
hatta niversal bazda okul kitab yazmay brakn, ocuk iin indirgenmi
kitaplar bile yaymlanmyor. nk slup ok nemli, ayrca tarih kitaplar
22

HESAPIOLU, M. 1992: retim lke ve Yntemleri,stanbul: Beta

Yaynclk, s. 160-188; DEMRCOLU, . 2002. retim Stratejileri (Ed:
C.ztrk, D. Dilek), Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Pegem
A. s. 143-169; www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (ZDA, Ali. retim
lke ve Yntemleri, stanbul: 1997.) ; HEDGES, L. ve dierleri, 1996: Her
Ynyle retmen Olabilme, Ankara: MEB. s. 18-19.
23
HEDGES, L. ve dierleri, 1996: s. 9.
24
YEL, S. 2001: s. 63.
25
DLEK, D. 2001: s. 36-39.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

47

ve tarih konular akademik sentezlerin el atmad bir tarzda karmza

kmaktadr 26. Bu kusur ve noksanlklar kitaplarda olduu gibi programlarda
da vardr. Program ve kitap mkemmel de olsa, yetersiz retmenin elinde
hibir deer ifade etmez. ayet program ve kitap kt ise, mkemmel bir
retmenin rehberliinde verilecek ama iyi sonular dourur 27.
lkretimdeki, sosyal bilgiler ders programnn tarih konularnn
gnmze uyarlanmasyla daha kalc bilgi elde edileceinden ve sebepsonu dhilinde faydalanlacandan tm bunlara nem gsterileceine, elin
tersiyle itilmektedir. rnein, Anadolu Uygarl nitesi ilenirken, gelien
turizm sektrne uyarlanacak ekilde ilenmemektedir 28. Ayrca bugn
sosyal bilgilerin tarih konularnda zellikle Trk dnyas ve Trk devletleri
birbirine karm durumdadr(6. snfta Osmanl Devletinin kurulu
dneminin, son nite olmas, 7. snfta ykselme dnemi ile balanmas
gibi). Bu durum; kavramsal adan, yntem asndan, dnemleme asnda
ve sebep-sonu kuram asndan anlaml bir btnlk kurulmamasna yol
amaktadr. Dolaysyla var olan durum tekrar gzden geirilmelidir 29.
YAPILABLECEK
ETKNLKLER
N
TAVSYE/NERLER
Tarihi reten kiinin, tarih kavramyla bilin kavramnn birbirine
sk skya bal olduunu, hatta birbiri iinde kavramlar olduunu grmek
ve gstermek zorunluluu vardr. nyargdan arndrlm olarak renciye
sebep ve sonuca varlmas verilmelidir. Eer nyargdan arndrlmazsa
tarihten hibir ey renilmemi manas kar 30.
Tarih, insanlarn zaman ierisinde yarattklar; sosyal, ekonomik,
26

ORTAYLI, . 1995: Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar, Tarih

retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 48-50.
27
SAKAOLU, N. 1995: lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 142-143.
28
YILDIRIM R. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Anadolu Uygarlklar, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 165.
29
BEHAR, B. E. 1995: Tarih retiminde Trk Dnyas, Tarih retimi ve
Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, s. 208.
30
TMUN, A. 1995: Doru Bilin Oluturmakta Tarih Eitiminin nemi, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 60.

48

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

siyasal, kltrel olaylar ve deerlerin ardndaki dnselliin ortaya

konulmasyla btnlk kazanr. Hikyecilik ile gerek anlamdaki tarihiliin
yol ayrm buradadr. Tarihsel olaylarn ardndaki dnceyi yakalama
abasna giriip, eletirerek yorumlamak yani sebep ve sonu zerinde
durmak lazmdr 31. Buradaki en nemli grev retmene ve tarih ders
kitaplarna dmektedir. nk bu dnem, artk 21. yzyln yetikinlerinin
eitildii bir dnemdir. retmenin renciye yol gstermesi iin, ders
kitabnn ba ksmna ABDde olduu gibi, gerekirse ek bir blm
konulmaldr. Hatta bir yl boyunca retmenin yapmas gereken tm
faaliyetlerin bir rnei, retmen kaynak dosyas olacak ekilde
oluturulmaldr 32.
Ayrca sebep-sonu ann iyi kavranmas iin kutsal grlen ders
kitaplarndan bu unvan alnmal, farkl kaynaklara inilmeli, bunun iinde
retmen ve rencinin nndeki engeller kaldrlmaldr 33. nk tarih
derslerinin gnmz olaylarnn anlalmasnda ok nemli katklar vardr
ve yle de olmaldr. Yeni rlar amak iin; yeni ek dersler konulmal, bu
yaplrken de SYM snavnda kmaz cinsinden tutarsz olmamal, kitaplar
ise tm bunlara gre hazrlanmaldr 34. rnein, okullarda verilen sosyal
bilgiler tarih konularnda, Roma, Bizans ve Seluklu Devleti gibi siyasi
konularn sras renciler tarafndan bilinmemektedir. Bu sebep ve sonutan
yoksun bir durum arz etmektedir. Tarih ve tarihi konular, anlam olan bir
ilikiler ve sreklilik erevesi iinde anlatlmazsa olaylarn aklda kalmas
ancak hafza yoluyla salanabilir. Hafza ise, ancak snavlar bitimine kadar
bizi korur, sonra ise bizi yanltr. rencilerin yetersizlii ile kitaplarn
yetersizlii birbiriyle ilikilidir. O yzden bunu hi gz ard etmemek gerekir
35
. Bunun iin tarih retimi erevesinde, tarih konular ve tarih dersleri
bilgi ezberlettirilen bir yapdan karlmal, sebep ve sonu dairesinde,
rencinin dnebilme, eletirebilme, yorumlayabilme, sentez yapabilme
ve olgular arasnda iliki kurabilme gibi yaama dnk yeteneklerin
31

KABAPINAR, Y. 1995: Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar, Tarih retimi

ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, s. 216.
32
ERPULAT, D. E. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Tarih Bilinci: ABD Modeli,
Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 269-270.
33
KABAPINAR, Y. 1995: s. 223.
34
ZAKA, M. 1995: Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 232.
35
SAKAOLU, N. 1995: s. 142-143.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

49

gelitirilebilecei bir yapya brndrlmelidir. Bu yzden tarihsel bilginin

oran azaltlarak, tarih retimine ilikin aktivitelerin gelitirilmesi
salanmal ve retmene de zaman verilmelidir.
Sadece retmene zaman tanmakla i bitmez. Bunlara ek olarak
unlar da yerine getirmek isabetli olacaktr;
Sebep ve sonu erevesinde anlatlan tarzla, kullanlan dil uygun
hale getirilmeli, sebep-sonucun daha iyi aktarm iin harita, resim, fotoraf
destekleyici aralara daha sk yer verilmeli, karlatrlmal grafik haritalar
kullanlmal, gereklerle akan g haritalar ile yanl padiah ve sava
resimleri ayklanmaldr. Aksi halde rencilerin yanl sonuca varmalarna
engel olamayz36. Bunlarn yerine, sebep ve sonu arasnda iyi bir ba
kurmak istiyorsak; evre ve tarih gezileri dzenlemeli, film gsterileri
tertiplemeliyiz. Oysaki bunlar yaplaca yerde, mzeler ve ren yerler
gezilmemekte, gnlk gazete ve TV haberleri izlenmeyerek sebep ve sonu
arasnda bir ba kurulamamaktadr.
Yaplmas gereken, rencilerin olaylar arasnda sebep-sonu
ilikileri kurup ba oluturulmalar iin gdlenmeleridir. Bunun iinde
rencinin bilme gereksinimini hissedebilecekleri bir evrenin
oluturulmas, retmenini model almas, pekitirelerin kullanlmas ve
rencilerin ilgisini ekecek ilerin ncelikle verilmeye allmas
gerekmektedir. Gdlemenin yan sra olaylar aras ba kurabilecei
analojilere de yer verilmelidir(renci bilmedii ve ilgi duymad konuyu
merak etmez. Analoji aslnda bilinen malzemeyi aklamaktadr. Yani
Osmanl Devletinin yapsn alt katl eve benzetmek bir analojidir)37.
Sosyal bilgiler dersinde rencilere genellemeler de retilmelidir.
Bunu retirken de daha etkili olacandan tmevarm yntemi tercih
edilmelidir. Bylece renciler; insan-insan, toplum-insan ve insan-evre
arasndaki dzenli ilikileri kendi gzlemleri yoluyla bulabilirler. Genelleme
retiminde, kavram retiminde olduu gibi rencilere bol rnek
verilmeli, ilikilerin renciler tarafndan gzlenmesi salanmaldr 38. Bu
36

ERTRK, B. E. 1995: Trkiyede Ortaokul 1. Snf (6. Snf) Dzeyinde Tarih

retimi ve lgili Kitaplarn Kyaslamal Eletirisi, Tarih retimi ve Ders
Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, s. 250.
37
AIKGZ, K. . 1995: Tarih Derslerinde rencileri Gdleme Stratejileri,
Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.319-326.
38
ERDEN, M. tz: s. 51.

50

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

balamda belki de szl tarihinde okullarda retimi iin bir ara olarak
kullanlmas, rencilerin Trkiyede daha ok resmi tarihi yeniden reten
ezber dersi olan tarihi anlamasna, bunu kendi aratrmalar ile
zenginletirmelerine, bu srece katkda bulunabileceklerine inandrmas
asndan da byk nem tayabilir 39. Tm bu balardan sonra renciler
arasnda ibirlii tevik edilir ve abalar da dllendirilirse istenilen
davranlara o kadar abuk ulalm olur.
smi kara tahta olarak kalplaan aslnda renci penceresi olan snf
tahtasn daha ok n plana karmak gerekmektedir. Tebeirle beraber gzel
bir ikili olan tahtay daha faydal bir ekilde kullanrsak, ara ve gereten
yoksunuz bahanesi de ortadan kaldrm oluruz.
Tarihte her olayn grnen ve gerek sebebi olduunu dnrsek ve
en basitinden yle bir kavram haritas oluturursak rencilerin konuyu
kavramalarn daha da ok kolaylatrm oluruz 40.
Fransada Ekonominin Bozulmas

Trkiye Cumhuriyetinin
Kurulmas

Fransz htilali Kurulmas

Milli Devletlerin Kurulmas

Milliyetilik Hareketleri

mparatorlarn Dalmas

Yukardaki kavram haritasndan da anlalaca zere her olay

kendisinden sonrakinin sebebi, ncekinin sonucu durumundadr.
Ama her konu iin kavram haritalar oluturulurken sadece harita
oluturmak iin oluturulmal, fayda verecek ekilde hazrlanmaldr.
(Bkz: ekil 1-ekil 2)
SOMERSAN, S. 1995. Szl Tarih, Aratrmaclk ve Tarih Yazmna
Katlm, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994,
Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 377.
40
MEM, E. 2002: Genel Tarih, Konya: Gndz Yaynclk. s. 19-20.
39

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

51

ekil 1: Fazla nem gsterilmeden hazrlanm, sadece ok nedenli olan bir

olayn haritas41

..... Ksa Dnem

Uzun Dnem

Hi
tab
eti

Anti
Kominist
ddialar

...........
....

Hitlerin Ykselii

Ykselii

Al
ma
nE
ko
no
mi
P

ro
ble
ml
eri

Nazi Program

41

DAVES, L. and MARSHALL, M. 1991: Preparing to Teach About Causation,

Teaching History, s. 20.

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

52

ekil 2: Daha titiz bir ekilde sebep-sonu ilikisi kurularak ele alnm bir
harita42
Alman
Ekonomi
Problemleri

Anti Kominist
ddialar

Nazi
Program

Nazi
Destei

Hitlerin Ykselii

beti
Hita

Ksa Dnem
.......... Uzun Dnem
------- nemli
------- nemsiz

42

DAVIES, L.-MARSHALL, M. 1991: s. 21.

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

53

SONU
Objektif, tutarl ve kiisel olmas gereken retmenin, dersi
renciyi merkeze alarak yrtmeye buradan balamas, sonrasnda
renciyi renme ihtiyac hissetmesine sevk etmesi, akabinde de rencinin
ilgisini ekerek dnmesini ve eletirmesini salayp sebep ve sonular
arasnda bir iliki oluturarak, olaylarn daha iyi ve net bir ekilde
anlalmasn salamas, hedeflenen ve olmas gereken bir davrantr.
Hepsinden nemlisi retmen, renci ile arasnda tam ve etkili bir
iletiim kurmak ve motive etmek zorundadr. Bunu yaparken de renme
konusunu istekle sunmaldr ki, renci olaylar arasnda sebepler ile sonular
ilikisini uygun bir ekilde kafasnda oluturabilsin.
Szn ksas, hep bizimle birlikte olan, ona hogrl
bakamadmz iin deil, ondan kurtulamadmz iin, onu anlamak
mecburiyetinde bulunduumuz bir gemi var arkamzda. Gnlk
yaantmzn iplerini tutan, gelecek hayatmz iin yol gsterebilecek bir
gemi ve bu gemiin anlalabilir ve anlatlabilir, biime sokulmas
anlamna gelen tarih bilimi var elimizde 43.
Hakikaten tarihi yaadmz gne kadar getirip renmemek byk
bir hatadr. Tarihi asla renmeyip, onu ihmal etmek ise, cehaletin en bariz
tecellisi demektir.
Unutmamak gerekir ki, Pascaln da belirttii gibi; insan kendisini
yok edebilecek, kinattan daha asildir44. Bu asaletli ve cretkr olmann
dl olarak, tarih insann yzne glmektedir. Sebep ve sonu ilikisini
doru manada kullanacak olursak bu yze glme hi dinmeyecektir.
KAYNAKLAR
AIKGZ, K. . 1995: Tarih Derslerinde rencileri Gdleme Stratejileri,
Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca
Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.313-329.
ARSLAN, A. 1983: bn-i Haldun ve Tarih, E..E.F., Tarih ncelemeleri
Dergisi, I, zmir: s. 9-30.
BANKS, J. A.1973: Teaching Strategies for the Social Studies, Reading Mass:
Addison-Wesley Publishing.
BAAR, H. 1999: Snf Ynetimi, stanbul: MEB.
BEHAR, B. E. 1995: Tarih retiminde Trk Dnyas, Tarih retimi ve Ders
Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu, stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, s. 196-211.
43
44

ZBARAN, S. 1997: s. 11.

DURANT, A. 1983: s. 89.

54

Yaar KOP / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 39-55

BLC, L. 1995: lkokul Ders Kitaplarnda Tarih Bilgileri ve lkokul ocuu,

Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca
Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 359-367.
CARR, E. H. 2002: Tarih Nedir? stanbul: letiim Yaynlar.
ZAKA, M. 1995: Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1Ekim 1994 Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 228-232.
DAVIES, L.-MARSHALL, M. 1991: Preparing to Teach About Causation,
Teaching History, s. 18-22.
DEMRCOLU, . 2002: retim Stratejileri (Ed: C.ztrk, D. Dilek), Hayat
Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Pegem A.
DLEK, D. 2001: Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, Ankara:
Pegem A.
DURANT, A. ve Will. 1983: Tarih zerine, (ev. Hseyin Zamantl), stanbul:
Hlbe Yaynlar.
ERDEN, M. (tarihsiz), Sosyal Bilgiler retimi, Ankara: Alkm Yaynevi.
ERPULAT, D. E. 1995: Tarih Ders Kitaplarnda Tarih Bilinci: ABD Modeli, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 255-272.
ERTRK, B. E. 1995: Trkiyede Ortaokul 1. Snf (6. Snf) Dzeyinde Tarih
retimi ve lgili Kitaplarn Kyaslamal Eletirisi, Tarih retimi ve
Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 233-254.
HEDGES, L. ve dierleri, 1996: Her Ynyle retmen Olabilme, Ankara: MEB.
HESAPIOLU, M. 1992: retim lke ve Yntemleri, stanbul: Beta Yaynclk.
KABAPINAR, Y. 1995: Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar, Tarih retimi
ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu, stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 212-227.
KSTKL, N. 1999: Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya, Gnay Ofset
KTKOLU, M. 1997: Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul: Kubbealt
Neriyat.
MEM, E. 1989: Tarih Metodolojisi, Konya.
MEM, E. 2002: Genel Tarih, Konya: Gndz Yaynclk.
MLAS, H. 1995: Trkiyede Etnosantrik Tarihiliin Pratik Sonular, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 123-132.
ORTAYLI, . 1995: Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.43-51.
ZBARAN, S. 1983: Tarihi ve Toplum, E..E.F. Tarih ncelemeleri Dergisi, I,
zmir: s. 1-7.
ZBARAN, S.1987: Tarihin Alan ve Yntemi zerine Son Gelimeler, Tarih
ncelemeleri Dergisi, III, zmir: s. 1-11.
ZBARAN, S. 1997: Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul: Tarih Vakf Yurt

Yasar KOP / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 39-55

55

Yaynlar.
ZELK, . 2001: Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara:
Gndz Eitim ve Yaynclk.
ZTRK, C. OTLUOLU, R. 2002: Sosyal Bilgiler retiminde Edebi rnler
ve Yazl Materyaller, Ankara: Pegem A.
RUBY, C. 1991: Tarih Nedir?, (ev. Bahaeddin Yediyldz), Belleten, C. LV. S.
2/3,Ankara: s. 579-586.
SAKAOLU, N. 1995: lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 135-144.
SOMERSAN, S. 1995: Szl Tarih, Aratrmaclk ve Tarih Yazmna Katlm,
Tarih retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca
Sempozyumu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 368-379.
AHN, H. 1992: Ders Notlar, Erzurum: Mega Ofset.
TMUN, A. 1995: Doru Bilin Oluturmakta Tarih Eitiminin nemi, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 55-61.
YEL, S. 2001: Hayat Bilgisi Dersinde Kullanlan retim Yntemleri ve
Materyaller, (Ed:L. Kkahmet), Konu Alan Ders Kitab nceleme
Klavuzu: Hayat Bilgisi 1-3, Ankara: Nobel Yaynclk.
YILDIRIM R.1995: Tarih Ders Kitaplarnda Anadolu Uygarlklar, Tarih
retimi ve Ders Kitaplar, 29 Eyll-1 Ekim 1994, Buca Sempozyumu,
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 161-166.
www. egitim. aku. edu. tr/ metod02. htm (zda, Ali. retim lke ve Yntemleri,
stanbul: 1997.)