Osmanl I Tarihi Araş

Ankara niversitesi
Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama

Merkezi Dergisi
OTAM
Say 25/Bahar 2009
Journal of
T h e C e n t e r f o r O t t o m a n S tu d i e s ,
A n k a r a U n i v e r s i ty
ANKARA - 2011
ANKARA NVERSTES BASIMEV

ncita Sokak No:10 06510 Beevler / ANKARA Tel: 0 (312) 213 66 55
Basm Tarihi: 25/02/ 2011
OTAM
Ankara niversitesi
Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi
BAHAR 2009
SAYI: 25
MART
Yayn Sahibi: Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi adna
Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm)
Sorumlu Yaz leri Mdr: Prof. Dr. Ylmaz Kurt, Mendil Sokak 16-19 Etlik/ Ankara.
Yayn dare Merkezi: Ankara niversitesi, Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Mdrl, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm, Atatrk Bulvar No: 45, Kat: 1,
No: 134, 06100 Shhiye-Ankara/TRKYE
Tel: +90 312 310 96 49; +312 310 32 80/ 1065, 1045, Belgegeer: +90 312 310 96 49 ; +90 312 3105713
E-posta: otam@ankara.edu.tr
nternet Sitesi: www.otam.ankara.edu.tr Bilgi Edinme Birimi: botam@ankara.edu.tr
Yaygn Sreli Hakemli Yayn
Basm Yeri ve Tarihi: Ankara/ 25.02.2011

Yayn Kurulu yeleri
Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Bakan)

Prof. Dr. Nee zden (ye)
Prof. Dr. Seyit Sertelik (ye)
Prof. Dr. Melek Delilba (ye)

Prof. Dr. Nesimi Yazc (ye)
Hakem ve Danma Kurulu yeleri
Prof. Dr. Seil Karal Akgn (ODT)

Prof. Dr. Yahya Akyz (Emekli retim yesi)
Do. Dr. Mustafa Alkan (Gazi niversitesi)
Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege niversitesi)
Prof. Dr. Mehmet Beirli (ankr Karatekin n.)
Prof. Dr. dris Bostan (stanbul niversitesi)
Prof. Dr. ler Bulduk (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Musa adrc (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Geza David (Macaristan)
Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi niversitesi)
Prof. Dr. Mesut Elibyk (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Feridun Emecen (stanbul niversitesi)
Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emekli retim yesi)
Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoru (Ege niversitesi)
Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyziolu (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Giancarlo Casale (Minesota niversitesi)
Prof. Dr. Reat Gen (Emekli retim yesi)
Prof. Dr. Yusuf Halaolu (Gazi niversitesi)
Prof. Dr. Gyrgy Hazai (Macaristan)
Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu (IRCICA)
Prof. Dr. Halil nalck (Bilkent niversitesi)
Prof. Dr. Mehmet nba (Atatrk niversitesi)
Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard niversitesi)
Prof. Dr. Osman Kse (Ondokuzmays niversitesi)
Prof. Dr. srafil Kurtcephe (Akdeniz niversitesi)
Prof. Dr. Gnay Kut (Boazii niversitesi)

Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Yusuf Ouzolu (Uluda niversitesi)
Prof. Dr. lber Ortayl (Topkap Saray Mdr)
Prof. Dr. Mehmet z (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Abdulkadir zcan (Mimar Sinan niversitesi)
Prof. Dr. Nee zden (Ankara niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Oktay zel (Bilkent niversitesi)
Prof. Dr. Mustafa ztrk (Frat niversitesi)
Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto (Japonya, Keio niversitesi)
Prof. Dr. Seyit Sertelik (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlolu (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Adnan iman (Uak niversitesi)
Prof. Dr. Kenan Ziya Ta (Balkesir niversitesi)
Prof. Dr. Gnl Tekin (A.B.D. Harvard niversitesi)
Prof. Dr. Fahrettin Tzlak (Sleyman Demirel niversitesi)
Do. Dr. Mehmet Tunel (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Nesimi Yazc (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Cevdet Ylmaz (Ondokuzmays niversitesi)
Prof. Dr. brahim Ylmazelik (Frat niversitesi)
Prof. Dr. Hasan Yksel (Cumhuriyet niversitesi)
Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Yunanistan)
Yayn Sekreterleri: Yrd. Do. Dr. Hatice Oru Ar. Gr. Ertan nl
Yaz leri : Nuray Erdem Parmaksz Deniz zcan
ISSN: 1019-469X
Bahar ve Gz says olarak ylda iki kez yaynlanr.
OTAM da yaynlanan yazlar Yayn Kurulundan izin alnmakszn baka yerde yaynlanamaz.
Yazlarn sorumluluu yazarlarna aittir.
Kapak Resmi: Sultan III. Ahmet emesi (stanbul)
(Prof.Dr. Yahya Akyz, Suluboya, 2011)
OTAM
Journal of
The Center for Ottoman Studies
Ankara University
SPRING 2009
NUMBER: 25
MARCH
Owner: The Center for Ottoman Studies, Ankara University: Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Faculty of Letters)
Managing Editor: Prof. Dr. Ylmaz Kurt, Mendil Sokak, 16-19 Etlik/ Ankara.
Administrative Office: Ankara University, The Center for Ottoman Studies Directorate, Ankara University,
Faculty of Letters, History Department, Atatrk Bulvar No: 45, Floor: 1, Room no: 134, 06100 ShhiyeAnkara/TURKEY
Tel No: +90 312 310 96 49; 310 32 80 / 1065 Fax No: +90 312 310 96 49; +90 312 310 57 13
E-mail: otam@ankara.edu.tr
Web: www.otam.ankara.edu.tr Information: botam@ankara.edu.tr
Semiannual Journal
Printed in: Ankara/ 25.02.2011
Editorial Board
Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Head of Board)
Prof. Dr. Melek Delilba (Member)
Prof. Dr. Nee zden (Member)
Prof. Dr. Seyit Sertelik (Member)

Prof. Dr. Nesimi Yazc (Member)
Referees and Advisory Board
Prof. Dr. Seil Karal Akgn (METU)

Prof. Dr. Yahya Akyz (Emeritius Prof.)
Assoc. Prof. Dr. Mustafa Alkan (Gazi University)
Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege University)
Prof. Dr. Mehmet Beirli (ankr Karatekin Univ.)
Prof. Dr. dris Bostan (stanbul University)
Prof. Dr. ler Bulduk (Ankara University)
Prof. Dr. Musa adrc (Ankara University)
Prof. Dr. Geza David (Hungary)
Prof. Dr. Melek Delilba (Ankara University)
Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi University)
Prof. Dr. Mesut Elibyk (Ankara University)
Prof. Dr. Feridun Emecen (stanbul University)
Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emeritius Prof.)
Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoru (Ege University)
Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyziolu (Ankara University)
Prof. Dr. Reat Gen (Emeritius Prof.)
Prof. Dr. Yusuf Halaolu (Gazi University)
Prof. Dr. Gyrgy Hazai (Hungary)
Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu (IRCICA)
Prof. Dr. Halil nalck (Bilkent University)
Prof. Dr. Mehmet nba (Atatrk University)
Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard University)
Prof. Dr. Osman Kse (Ondokuzmays niversity)
Prof. Dr. srafil Kurtcephe (Akdeniz University)

Prof. Dr. Gnay Kut (Boazii University)
Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak ( Hacettepe University)
Prof. Dr. Yusuf Ouzolu (Uluda University)
Prof. Dr. lber Ortayl (Topkap Palace Directorate)
Prof. Dr. Mehmet z (Hacettepe University)
Prof. Dr. Abdulkadir zcan (Mimar Sinan University)
Prof. Dr. Nee zden (Ankara University)
Ass. Prof. Dr. Oktay zel (Bilkent University)
Prof. Dr. Mustafa ztrk (Frat University)
Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto ( Keio University)
Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlolu (Hacettepe University)
Prof. Dr. Adnan iman (Uak niversity)
Prof. Dr. Kenan Ziya Ta (Balkesir University)
Prof. Dr. Gnl Tekin (Harvard University)
Prof. Dr. Fahrettin Tzlak (Sleyman Demirel University)
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Tunel (Ankara University)
Prof. Dr. Nesimi Yazc (Ankara University)
Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz (Hacettepe University)
Prof. Dr. Cevdet Ylmaz ( Ondokuzmays University)
Prof. Dr. brahim Ylmazelik (Frat University)
Prof. Dr. Hasan Yksel (Cumhuriyet University)
Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Greece)
Secretaries: Ass. Prof. Dr. Hatice Oru Ress.Ass. Ertan nl

Editorial Office : Nuray Erdem Parmaksz Deniz zcan
ISSN: 1019- 469X

An article published in OTAM may not be published elsewhere without the permission of the
Editorial Board.
The responsibilities of the published articles rests with authors.
Photo: The Fountain of Sultan Ahmet III (Istanbul)
(Prof.Dr. Yahya Akyz, Watercolor, 2011)
NDEKLER
ARIKAN, ZEK
Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde................................................................................... 1
ASLAN, TANER
II. Merutiyet Dnemi i Hareketleri ve Bu Hareketlerin Meydana Getirdii Sorunlar
zerine Bir Deneme................................................................................................................ 33
KESKN, ZKAN SNMEZ, AL
Telgrafn Osmanl mparatorluunda Yaylmas: anakkale Telgraf Hatt rnei........ 67
KORKMAZ, ERF
Sultan Abdlmecidin lk Memleket Gezisi (26 Mays- 12 Haziran1844)......................... 83
ORU, HATCE
Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16th Century............................... 99
ZD, HAMD
Corafyann Azizlii ya da Snrboyunda Nahiye Olmak:
Vakf Nahiyesi (1879-1914) ..................................................................................................149
SAYLAN, KEMAL
Ordu ve Giresun Yresinde Madenler ve Maden letmecilii (18601914).................167
TUN, SALH
I. Dnya Sava Yaklarken Osmanl-Fransz likilerinde Yaknlama Giriimleri:
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti ve Cemal Paann Paris Seyahati ..............................183
NALP, ERTURUL
Portekiz Kaynaklarna Gre Sefer Reisin Hint Okyanusundaki Faaliyetleri
(1550-1565) .............................................................................................................................209
CONTENTS
ARIKAN, ZEK
Dr. Abdullah Cevdet in the Hak Newspaper ......................................................................... 1
ASLAN, TANER
Workers Movement During II. Constitutional Monarchy Period and A Study On The
Problems Brought To By This Movement........................................................................... 33
KESKN, ZKAN SNMEZ, AL
Spreading of Telegraph in the Ottoman Empire: The Case of
anakkale Telegraph Line.......................................................................................................67
KORKMAZ, ERF
First County Trip of Sultan Abdlmecid (May 26 - June 12 1844) ................................ 83
ORU, HATCE
Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16th Century............................... 99
ZD, HAMD
Being a Border District and Gravity of the Geography:
Vakf Nahiyesi (1879-1914) ..................................................................................................149
SAYLAN, KEMAL
Mine and Mining in Ordu and Giresun Region (18601914)..........................................167
TUN, SALH
Attemptes to Establish Close Relations Between The Ottomans and France On The
Verge of World War I: The Franco - Turco Friendship Association And Cemal Pashas
Trip To Paris...........................................................................................................................183
NALP, ERTURUL
According to Portuguese Sources Sefer Reis Actions in the
Indian Ocean (1550-1565) ....................................................................................................209
Sayn OTAM Okurlar,

Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezinin yayn organ olan
OTAM dergisinin 25. saysn siz deerli okuyucularmza ulatrmann
mutluluunu yayoruz. OTAMn bu says ana konu bal olmadan karlan
son say olmaktadr. Bundan sonraki saylarmz mmkn olduunca belirli
konulara tahsis edilecektir. 26. saymzn konusunun Osmanl Eitim Sistemi
olacan daha nce duyurmutuk. Bu tarihe kadar 26. say iin gelen 6
makaleden 3 Osmanl Eitim Sistemi ile ilgili makaleler olmutur. OTAM
26. saynn bir gecikme olmakszn 2011 ylnn Mart aynda yaynlanm
olacan mit etmekteyiz.
OTAM 27. say Osmanl Ekonomi Tarihi konusuna ayrlmtr. 2011
Gz says olarak kacak olan Osmanl Ekonomi Tarihi saysnn bir dergi
olmann ok tesinde nemli bir bavuru kitab nitelii tayaca kanaatindeyiz.
Son 30 ylda eitli niversitelerimizde sosyo-ekonomik tarih arlkl
aratrmalarn youn olmas bizde bu kanaatin uyanmasna sebep olmutur.
Bu saymzda Ankara niversitesi retim yelerinden spanyol Dili ve
Edebiyat Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Erturul nalpn Sefer Reis
hakknda kaleme ald gzel bir makalesini okuyacaksnz. Byk lde
Portekiz kaynaklarna dayal olarak yaplan bu alma tarihilerle dilcilerin
birlikte almalar gerektii tezinin de gzel bir rnei olmutur.
zkan Keskin ve Ali Snmezin birlikte hazrladklar Telgrafn Osmanl
mparatorluunda Yaylmas: anakkale Telgraf Hatt rnei isimli makale de
bu saynn vg alan makaleleri arasnda grlmektedir.
Ege niversitesi Tarih Blmnden Prof. Dr. Zeki Arkan, resmen emekli
olsa bile fiilen emekli olmam ve gzel makalelerini yazmaya devam etmekte.
te bu saymzda okuyacanz Dr. Abdullah Cevdetle ilgili makalesi Yakna
Tarihimizin nemli bir simasna k tutmaktadr.
Bu makalelerden baka Taner Arslan, Hamdi zdi, erif Korkmaz,
Hatice Oru, Salih Tun, Kemal Saylan isimli akademisyenlerimiz de hepsi
birbirinden deerli makaleleri ile bu saymza destek vermiler; Osmanl-Trk
tarihiliine katk salamlardr. Btn yazarlarmza ayr ayr teekkr ederiz.
Bu balamda OTAMn kmasnda yazarlarmz kadar byk emek harcayan
hakemlerimize de kran borluyuz.
OTAMda yaynlanan makalelerin ngilizce zetlerinin son kontrollerini
DTCF ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dalndan Yard. Do. Dr. Sla enlen
yapmtr. Kendisine teekkr borluyuz.
OTAM dergimizin uluslararas hakemli dergi stats kazanmas yolundaki

abalarmz sonunda, TBTAK ULAKBMin 24.09.2010 tarih ve 37 sayl
Komite toplantsnda OTAM, Sosyal ve Beeri Bilimler Veri Tabanna alnmaya
uygun bulunmutur. Deerli okuyucularmza ve yazarlarmza bunu
duyurmaktan dolay son derece mutluyuz.
OTAMn yayn deiimi istemi dorultusunda yurt iinden ve yurt
dndan bizlere yaynlarn ulatran kurumlara teekkr ederiz. Kendilerine ayr
ayr ulamak imkn bulamadmz saygdeer akademisyenlerimiz ve gen
tarihilerimiz OTAMn btn saylarna Ankara niversitesi Dergiler
adresinden ulaabileceklerdir.
Amacmz, Byk Atatrkn gsterdii bilim yolunda daha ileriye
yrmek ve ada uygarlk seviyesini gemektir. Sayglarmzla.
Prof. Dr. Ylmaz KURT
OTAM Mdr
e.posta: otam@ankara.edu.tr; yilmazkurt2002@yahoo.com
Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde

Dr. Abdullah Cevdet in The Hak Newspaper
Zeki Arkan
zet
Dr. Abdullah Cevdet (1869 -1932) yakn dnem Trkiye tarihinin
nde gelen aydnlarndan biridir. Mekteb-i Tbbiyede iken ttihad-
Osmannin kuruluunda etkin bir rol oynad. Yazar, dnr, hekim,
air, evirmen olarak ne kavumutur. Uzun yllar yurt dnda yaad.
tihad dergisini yayna soktu(1904) ve Imprimerie Internationale
matbaasn kurdu. eviri, telif ve iirleriyle bir aydnlanma hareketinin
ncln stlenmi; dnemin nde gelen serbest dnrlerinden
biridir. Dounun ve Batnn balca air, bilgin ve filozoflarnn eserlerini
Trkeye evirerek iki dnyay bir potada eritmeye alyordu.
Dr. Abdullah Cevdet, II. Merutiyetin ilan edildii tarihte Kahirede
yayordu. Birka yl sonra stanbula dnd. tihad Evine yerleti.
Mtareke dnemine kadar hibir memuriyete girmedi. ttihatlarla aras
biraz souktu. Ama o bunu srekli olarak yalanlad. tihadn yayn
sryor ve belli bal gazetelerde de yazlar yazyordu. lkenin fikir
hayatndaki rol tartlamayacak bir dzeydeydi.
ttihat ve Terakki 1912 ylnda iktidardan dnce onu, destekleyen
Hak Gazetesi yayna girdi. stanbulun nde gelen gazeteci ve yazarlar
burada yaz yazyordu. Dr. Abdullah Cevdet de bu gazetenin balca
yazarlar arasnda yer alr. Dr. Abdullah Cevdet, Hak Gazetesindeki
yazlarnda lke sorunlar zerinde durur. Salk, eitim, bilgisizlik
konularna arlk verir. stanbul yangnlar ve kentin perianl da onun
gznden kamaz. talyanlarn Trablusgarpa saldrmas ve buradaki
direni, gazetenin gndemini belirler. Dr. Abdullah Cevdet de dier
aydnlarla birlikte talyanlara kar tavr alr. O gnlerde Asker
Rdiyeleri, Mekteb-i Harbiyeyi ve htiyat Zabitan Mektebini
(Yedeksubay Okulu) ziyaret eder. rencilerle iletiim kurar, onlarla
konuur, ktmser olmamalarn tler. lkenin birliinin nemini
vurgular.
Bu aratrmamzda Dr. Abdullah Cevdetin Hak Gazetesindeki
yazlar zerinde duracak ve onunla ilgili kimi n yarglar dzeltmeye
alacaz.
Prof. Dr., Ege niversitesi Tarih Blm (Emekli), zeki.arikan@ege.edu.tr
ZEK ARIKAN
Anahtar Szckler: Dr. Abdullah Cevdet, tihad, ttihat ve

Terakki, Hak gazetesi, II. Merutiyet, Trablusgarp.
Abstract
Dr Abdullah Cevdet (1869-1932), the prominent member of the
modern Turkish enlightenment movement, returned from Cahiro to
Istanbul and settled in the tihat House in 1910. He started publishing
the tihat journal again. There, he carried on with his writing and
translation activities. Until the Armistice (Mtareke) he did not perform
any govermental functions. Instead, he prefered to stand aloof from the
members of the Committee of Union and Progress. Apart from tihat,
Dr. Abdullah Cevdet wrote articles for daily newspapers. Hak newspaper
is among those many newspapers. The first issue of the Hak newspaper
came out in March 1912. Its chief editor was Sleyman Nazif. The
newspaper had a very influential editorial staff. Apart from this, it had a
weekly newspaper supplement. Dr. Abdullah Cevdet had a column called
Daily Article in which he wrote articles every Saturday.
In these articles, Dr. Abdullah Cevdet deals with the problems of
the country and nation as well as the daily matters of Istanbul. However,
the most important issue for him is the health problems of the country.
Anatolian villages were suffering from syphilis, malaria, hunger and beyond all of these, illiteracy. Two fundamental concerns of the country
is health and education. While the population of the other countries are
increasing, Turkeys is decreasing. The problem of population decline is
also a specific issue other intellectuals drew attention to. The share of
health issues in the countrys budget is extremely inadequate. In this
respect, Dr. Abdullah Cevdet considers the phlegm in relation to the
decreasing population as a homicide. In this research, we will be dealing
with the articles Dr Abdullah Cevdet wrote in the Hak Newspaper and
delivering our opinions and interpretations about them.
Keywords: Dr. Abdullah Cevdet, ttihat ve Terakki (Committee of
Union and Progress), tihat, tihat Evi, stanbul, Hak Gazetesi (Hak
newspaper).
Hak Gazetesi
Hak Gazetesi, 1 Mart 1328 (14 Mart 1912) tarihinde stanbulda yayna
girdi. Yayn yaam alt ay kadar srd. Bu ksa sreye karn, dnemin sekin ve
etkili gazetelerinden biri oldu. Gazete; Trablusgarp savann olumsuz
sonularnn btn lkede duyumsand, Halaskr Zabitan olaynn patlak
verdii, ttihat ve Terakkinin iktidardan dt, sk ynetimin ilan edildii,
DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
Meclis-i Mebusann kapatld ok alkantl bir dnemde1 yayn akn

srdrm; sonunda u gerekeyle kapanmtr2:
tizar
dare-i rfiyenin ilan mnasebetiyle gazetemizin devam- neriyat kbil olamayaca
cihetiyle bugnden itibaren tatil-i neriyat ediyoruz.
Gazetenin alt yazsnda Her Gn Nerolunur, Siyasi, Edebi timai Gazetedir
yazs grlmektedir. Kurulu tarihi 1 Mart 1328dir. Adres: Babli caddesinde
daire-i mahsus (no:53) olarak belirtilmitir. Adres, Latin harfleriyle de Hakk,
Constantinople eklinde yazlmaktadr. Gazetenin Mdr-i Mesul Cemil Beydir.
10 Nisan 1912den balamak zere (no:41) bu grevi Hamdi Bey stlenmitir.
Hak Gazetesi, 18 Ocak 1912de, ay iinde seimler yaplmak zere
Meclis-Mebusann padiah tarafndan feshedilmesinden 3 sonra yayna girmitir.
Hakkn yayna girmesi zerine Tanin, Sabah, Tercman- Hakikat, Yeni Gazete
bu yeni yayn kutlayarak duyduklar sevinci dile getirmilerdir (no:3).
Abdlhak inasi Hisar, ttihatlarn, Sleyman Nazifi, Hak Gazetesini
karmak iin zellikle grevlendirdiklerini anlarnda dile getirir4:
Bir aralk ttihatlar gerek kendisini gerek muhalif olabilecek gen ve kymetli
muharrirleri celp ile lehlerinde altrmak iin ona Hak Gazetesini ner ettirdiler. Sleyman
Nazif buraya yazma aleyhlerine de yazabilmek artyla kabul etmiti, ekser gen
muharrirler nisbeten yksek bir creti almak iin buraya yazyorlar, Hak ttihatlar
tutuyor, Tevfik Fikret bu gazeteye Haktu gazetesi diyordu.
brahim Alaettin, bu konuyu biraz aar ve unlar yazar:
1912 tarihinde Trabzon valiliinden ayrldktan sonra, Abdlhak Hamit ve Cenap
ahabettin Beylerin kalem-i muavenetiyle HAK gazetesinin bir mddet
bamuharrirliinde bulundu5.
brahim Alaettin, eserinin daha sonraki sayfalarnda Hak Gazetesiyle ilgili
olarak daha ayrntl bilgiler vermektedir6:
1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, TTK, Ankara 1991, II/1, s.289 440;
Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (ev. Nuran lken), Kaynak, stanbul 1984, s. 161
202.
2 Hak, 9 Austos 1912, no.148. Bu gazete ile Taninin devam olarak bir ara kan Hak
gazetesini birbiriyle kartrmamak gerekir. Kr. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 188; Hfz
Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2003, s. 83.
3 Fevzi Demir, Osmanl Devletinde II. Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri (1908
1914), mge, Ankara 2007, s. 176.
4 Abdlhak inasi, Sleyman Nazife Dair Hatralar, Muhit (Resimli Aylk Aile
Mecmuas) III/29 (1931), s. 30.
5 brahim Alaettin, Sleyman Nazif Hayat Kitaplar, Mektuplar, Fkra ve Nkteleri, stanbul
1933, 12.
ZEK ARIKAN
Bu (Hak) Gazetesi ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan tesis edilmiti. O zaman

cemiyet biraz sarsld ve hkmeti muvakkaten elinden kard iin kendini bu gazete
vastasyla mdafaa ediyordu. Sleyman Nazif de o zamana kadar ttihat cemiyetine kh
muvafakat, kh muhalefet etmi olduundan efkr- umumiye karsnda gazetenin banda
ittihat olmayan bir kuvvetli kalem sahibi bulunsun diye Nazif geirilmiti. Tahrir heyetine
epeyce para verildiinden irili ufakl birok muharrir buraya yaz yazarlard. ttihat ve
Terakkiye muarz olan Tevfik Fikret (Hak) gazetesi iin O, Hak gazetesi deil, haktu!
gazetesidir dermi.
Sleyman Nazifin Hak Gazetesinde ok sevdii meslek olarak tarif ettii
muharrirlie baladn belirten Dr. uayb Karaka, gerekten onun bu grevi
ttihatlarn aleyhine de yaz yazabilmek artyla kabul ettiini vurgular ve buna
bir rnek olarak Hakkn 27 Mart 1912 gnk saysndan u alntya yer verir7:
..Herkesi temin ederim ki bu sahifelerde Hakdan veya Hak zannolunan eylerden
baka hibir ey mdafaa edilmeyecektir.
Anlaldna gre, Hak Gazetesi, ncelikle Sleyman Nazifin damgasn
ve imzasn tamaktadr. Gazetede Makale-i Esasiye bal altnda, ilk sayfada
Sleyman Nazif imzal olarak kan yazlarnn toplam elli betir. Gazetenin
onun imzasn tayan ilk 31 tane bamakalesi aralksz kmtr. Ondan sonraki
makaleleri aralkl olarak yaymlanmtr. Hakkn ilk saysnda (14 Mart 1912)
kan bamakalesi Samimi Bir Hasbihal baln tamakta, talyanlarn haksz
yere Trablusgarp igal etmelerine iddetle kar kmaktadr. Yaznn sonu yle
bitiyor:
talya Trablusgarpa taarruzla kardelerimizin kann oraya ve Adriyatik denizine
ilk aktt gn Lazistan sancann merkezi olan Rize kasabasnda bulunuyordum. Derhal
Trabzona avdet ettim. Memleketlerinin sahillerini mtemadiyen dven Karadenizin emvc-
mtehevviresinden ziyade Trabzonlularn kalplerinde gayz ve hamiyet c u hur ediyordu.
Bu manzara karsnda herkes kani idi ki Millet Meclisinin davet ve inikadn mteakp
grlecek celadet, ittihat karsnda talya titreyecektir. Millet meclisi topland nifak ve ikak
ykseldi ki talya bile mitvar oldu. Evet talya, mit var ol! mit var ol ve kahrol !8
brahim Alaettin, Sleyman Nazif, s.. 108.
uayb Karaka, Sleyman Nazif, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1987, s.92.
Sleyman Nazif iin ayrca bk. kr Kurgan, Sleyman Nazif, Hayat, Sanat, Eserleri,
Varlk, 1955; Hilmi Yceba, Sleyman Naziften Hatralar, stanbul 1957; smet Binark
Nejat Seferciolu, Doumunun 100. Yldnm Mnasebetiyle Sleyman Nazif Bibliyografyas,
Ankara 1970.
8 Trablusgarpn yitirilmesi aydnlar arasnda byk zntye yol am, Rodosla On ki
Aday da igal eden talyanlara kar byk tepki dourmutur. Bu tepkinin gazetenin
btnne egemen olduu grlmektedir. Gazzeli Cemalin Hakkn ilk saysndan
balayarak devam eden Darlharbten Mektuplar yaz dizisi Trablusgarp olaylarn
daha canl klmaktadr. Aslnda resmen ilan edilmeyen bu sava, dnemin Enver,
Mustafa Kemal, Fethi gibi gen subaylar yrtmtr. Dnemin gazete ve
6
7

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
Gazetenin olduka zengin bir yaz kadrosu vardr. Bu yazarlar arasnda o

dnemde nl olanlar bulunduu gibi daha sonra ne kavuacak olanlar da
vardr. Sleyman Naziften sonra imzasna en ok rastlananlar arasnda Ahmet
Rasim ve Dr. Abdullah Cevdet bulunmaktadr. Tarihi Ahmet Refik, Baha
Tevfik, Celal Nuri, Cenap ahabettin, Salah Cimcoz, Kprlzade Mehmet
Fuat, Midhat Cemal, Mustafa Asm vb. gazetenin yaz kadrosu iinde yer
almaktadr. Yazar kadrosu iinde adnn yanna ayra iinde (muktesit, iktisat)
yazan Mustafa Suphi de bulunmaktadr. Gazetede onun birka yazs
bulunmaktadr9. Eski eyhlislam Musa Kzm Efendi, Gmlcine eski
milletvekili Arif Bey, Ayandan Manastrl smail Hakk vb. adlar da yaz kadrosu
listesinde grlmektedir. Abdlhak Hamitin Hak Gazetesiyle ilgisi, ilk saydan
balamak zere Fintenin dizi halinde gazetede yer almasyladr.
30 Mart 1912 tarihli (no 17) saysnda u ihtar- mahsus dikkatimizi
ekiyor:
Gazetemizde imza ile nerolunan ve olunacak makalelerin ihtiva ettii ve edecei
efkr ve mtalaat- siyasiye ve edebiye srf ashabna racidir.
Bunlarla gazetemizin meslek-i esasisi istidlal veya o hususta ihticac [kant gsterme]
olunmamas rica olunur.
Hak, o gnn koullar iinde kadn ve kadnlk sorununa da eilmitir. Bu
konuda kan bir yaz, okuyucular arasnda ilgi grm ve gazetenin abalaryla
bu ilgi daha da artmtr:
imdilik muhterem krilerimizden kadnla, kadnlarn memleketimizdeki mevkiine
ve ne tarzda bir hatt- hareket takip etmeleri lazm geleceine dair mtalaalarn yazp
gazetemiz idarehanesine gndermelerini rica ederiz
Gazetede bundan sonra Hamdullah Suphi imzasyla kadn sorunuyla ilgili
iki yaznn daha kt anlalmaktadr10.
Hak, kltrel ve edebi konulara nemli bir arlk vermektedir. Bu,
gazetenin byk bir zveriyle her hafta cuma gnleri bir ek vermesiyle kesinlik
kazanmtr. Bu ekle ilgili olarak uzun bir aklama gazetede yer almaktadr11. Bu
dergilerinin hatta yabanc muhabirlerin Trablusgarptaki gelimelere byk nem
verdiklerini gryoruz. Bk. Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, TTK, Ankara 1991, c. II,
ksm I,s. 35 133; Orhan Kololu, 500 Years in Turkish Libyan Relations, SAM, Ankara
2007, s. 127 -232.
9 Mustafa Suphi (1883 1921) Paristen, stanbula dnnce gazeteci ve retmen
olarak hayatn kazanmtr. Bu arada Tanin, Servet-i Fnun gazetelerine yazlar
yazmtr. (Mete Tunay, Trkiye'de Sol Akmlar (1908 1925), Bilgi, Ankara 1967,
s.101.
10 Hamdullah Suphi, Bizde Nisailik, Hak, 27 Mays 1912, No 75; Ayn Yazar,
Kadnlk Meselesi, Hak, 29 Mays 1912, 77.
11 Hakkn Yeni Bir Teebbs, Hak, 3 Mays 1912, no:51.
ZEK ARIKAN
aklamada gazetenin bundan byle siyasal konular yannda ilmi, edebi

makaleleriyle bir faide-i fikriye temin etmeyi maksad- neriyesinin en nemlisi saydn
dile getirilmektedir. Bu zel blmde edebi, felsefi, timai, fenni konular, dizi
halinde yaymlanacak ve vatann medar- iftihar olan en gzide imzalarla
sslenecektir. Bu blm ayrca numaralanacak bylece okuyucularn dzenli bir
dergi (mecmua) eklinde toplamalar salanacaktr12.
Gazete bu zveriye katlanrken u amac gtmektedir:
Memlekette edebi ve ilmi kurakl her trl semerat- terakkiyi husule getirecek bir
inkiaf izale etmeye gayret edecektir. Hak bu teebbs ile muhterem karilerinin azim ve
mit veren tevecchlerine mukabele-i kranda bulunduunu dnerek iftihar eder.
Gazete bu ekin kmasna katkda bulunacak yazarlarn adlarn da
vermektedir. Bunlardan kimileri gazetenin asl yaz kadrosu iinde yer
almaktadr. Kimi adlar ise dorudan doruya ekte yazlar kacak yeni adlardr.
Bu yeniler arasnda u yazarlar gryoruz: Ahmet Agayef, Ahmet Hikmet,
smail Mtak, Emin Blend, Tahsin Nahit, Celal Sahir, Hseyin Cahit, Hseyin
Dani, Hseyinzade Ali, ehabettin Sleyman, Bakteriyolog Osman Nuri, Ali
Canip, mer Seyfettin, Mehmet Cavit, Mehmet Rauf, Mfit Ratip vb.
Bunlarn hepsinin sz konusu ekte kp kmadn renmek iin btn
saylarn gzden geirilmesi gerektii kansndayz. Buna imdilik zaman
bulamadmz da zlerek belirtmeliyim. nk gazetenin bu ekini tam olarak
bir arada bulmak olana yoktur. Grld gibi burada ad verilen kimseler o
tarihlerde lkenin nde gelen yazar ve airleriydi.
Anlaldna gre, gazetenin verdii ekler, datclar tarafndan gazeteden
ayr olarak parayla satlyordu. Bu durum gazete ynetimini son derece rahatsz
etmi ve u aklamann yaplmasna gerek duyulmutur13:
KARLERMZE
Her hafta cuma gnleri karilerimizin bir haftalk tab ve meguliyetlerini nefis
manzumeler ve asar ile dinlendirmek zere ihda ettiimiz ilavenin, mvezzilerin hrs ve
tamahna urayarak, krk paraya kadar satldn istihbar ettik. Bunun tab ve nerinde
gzettiimiz maksat ilim ve irfana ihtiram, irfan-perestlere bir ziyafetgzin-i malumat ihzar,
ba-husus ati-i mukadderat- millet olan genlere kar medyun olduumuz vazife-i irad ve
ikaz ifadr. Saf ve samimi bir arzu ile ner ve tevzi ettiimiz ilavenin bu kadar mklatla
krilerin yedine vasl olmas teessfmz calib olmakla badema gazete ile beraber ilaveyi her
cuma gn krilerimizin mvezzilerden istemelerini, yevm nsha iin verilecek paradan
maada para vermemelerini ihtar ve bundan sonra yine ilave iin para isteyen mvezziler
Hakkn edebi ilavesi gerekten nemli imza, iir ve yazlar kapsamaktadr. Kd,
gazeteninkine gre daha niteliklidir ve birinci hamurdur. Ancak bugn gazetenin deiik
ktphanelerde bulunan ciltlerinin hepsinde bu eke pek rastlanmaz.
13 Krilerimize, Hak, 20 Mays 1912, no:68.
12

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
olursa gazetemizin beyinden mahrum edilmek zere bu gibilerin isimleriyle adreslerini

bildirmelerini ricay vazifeden telakki ediyoruz.
Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde
Dr. Abdullah Cevdet, daha Mekteb-i Tbbiyede renci iken siyasal bir
rgtlenme iinde yer ald ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin
korucularndan biri oldu14. Tbbiyeyi bitirdikten sonra gz hastalklar ihtisas
yapt srada tutuklanarak Trablusgarpa gnderildi. Fizana srleceini
anlaynca Avrupaya kat (1897). Cenevrede Jn Trklerin kard Osmanl
Gazetesinde yazlar yazd. Sarayla yaplan pazarlklar sonunda Dr. Abdullah
Cevdet ve arkadalarna anlama karlnda eitli Osmanl sefaretlerinde grev
kabul etmeleri nerildi. Dier Jn Trkler iin de uygun koullar salanyordu.
Ama bunlar artk siyasetle uramayacaklard15 Varlan anlama uyarnca Dr.
Abdullah Cevdet Viyana, shak Sukti ise Roma elilik doktorluklarna
atandlar16. Osmanl yayn yaamndan ekiliyordu; ancak gazete Albert Karlen
isimli bir svirelinin ynetiminde kmaya devam etti. Asl yneticiler, perde
arkasnda yine Abdullah Cevdet ve shak Sukti idi17.
Dr. Abdullah Cevdet, Cenevrede kendi matbaas olan mprimerie
Internationale kurdu. Dr. Abdullah Cevdet bir yandan ansiklopedik bir ierik
tayan tihat dergisini yayna sokarken (1 Eyll 1904) te yandan da eviri ve
telif olmak zere birok eserin yaynna giriti. tihat, daha nce Mnif Paann
kard Mecmua-i Fnunun balatt, Bat fikirlerini Trk okuyucularna
tantmak amacn gdyordu. Bu arada, dergi, Avrupa edebi akmlarna da daha
nceki Jn Trk yaynlarnda rastlanmayan bir nem veriyordu18. Dergi ilk
saysnn nsznde Dou ile Bat arasnda ift ynl bir dnce alverii
yaratmak amacn gttn aklyordu.
ift ynl dnce akm yaratmak amacyla Dr. Abdullah Cevdet,
Sadiden, Mevlanadan, Hayyamdan yapt evirilere Shakespeareden,
Schillerden, Byrondan yapt evirileri de ekleyerek Baty bir potada eritip
aklnca, gnlnce bir bileim yaratmak istiyordu. Sonunda, Batya kaptryor
btn btn gnln ve kafasn .19 tihat kimi aralklar dnda, Dr. Abdullah
Cevdetin lmne kadar devam etmi ve 358 say kmtr.
brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, Arba, stanbul 1987, s.13 18; M. kr
Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal, stanbul
1981,s. 25.
15 kr Haniolu, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889 1902),
letiim, stanbul 1985, I, s.304 -309.
16 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.40.
17 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.40 41.
18 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895 1908, letiim, stanbul 1983, s.167.
19 Vedat Gnyol, Byk nsanc Abdullah Cevdet, Trk Dili, 328 (Ocak 1979),s. 10.
14
ZEK ARIKAN
Abdullah Cevdet, 1905 1911 arasnda tihat dergisini ve yaynlarn

Kahireye nakletti. Bu devre, onun yaynlar arasnda Shakespearein Hamlet,
Macbeth, Julius Cesar evirileri dikkati eker20.
1908de ikinci Merutiyet ilan edildii halde Kahirede kurduu matbaay ve
yazlar brakamad iin stanbula gelmemiti. Bunu, ttihatlarla arasnn
alm olmas eklinde yorumlayanlar vardr. stanbulda siyasi hayatn
bsbtn yeni ekiller almasndan sonra buraya ancak 1911de geldi. 1908de
gelmemesini siyasi ihtiras olmamas ile yorumlamak daha doru grnyor21.
Buna u yorumu da eklemek gerekiyor: Kahireden sonra stanbula gelir.
Kuruluuna katld ttihat ve Terakki artk iktidardadr ama onlarla anlaamaz
nk parti merkeziyetilie kaym ve Alman yanls bir siyaset izlemeye
balamtr. Abdullah Cevdet ise ngiliz ve ngilizlerden etkilenmi Fransz
dnrlerin etkisiyle, adem-i merkeziyeti ve Anglo-Sakson taraftar bir tutum
taknm, dolaysyla iktidar nimetlerinden hi yararlanmamtr22. Haniolu ise
bu gecikmeyi Dr. Abdullah Cevdetin ttihat ve Terakkinin ynetimdeki
dolayl etkinliinden ekinmesi olarak yorumlar. Dr. Abdullah Cevdet, burada
ele aldmz yazlarnda ttihat ve Terakki ile arasnda herhangi bir sorun
olmadn vurgulamakta ise de buna inanmak biraz gtr.
Dr. Abdullah Cevdet, Kahireden yurda dnmeden stanbulda siyasal bir
yaplanma iinde yer ald. Dr. Abdullah Cevdet ve eski arkada brahim Temo,
Merutiyetten ksa bir sre nce stanbulda bir grup renci tarafndan
rgtlenen Selamet-i Umumiye Kulb yelerini tekrar bir araya getirerek ve
onlara eitli dnceler alayarak Osmanl Demokrat Frkasn kurdular23.
Frkann kuruluunda Abdullah Cevdet, Msrda bulunduu iin yalnz dnsel
yapnn oluturulmasna katkda bulundu24. Kurucular arasnda ad vardr. Bu
frka iinde yer alan Bezmi Nusret25, Osmanl Demokrat Frkasnn kuruluu
hakknda bilgi verirken u ayrntya yer vermektedir:
325 (1909) senesi Mart ay iinde bu kulbn messisi Fuat kr Bey, Tevfikin
Ayasofya eczanesinde doktor brahim Temo ve Abdullah Cevdet beylerle bulutu. Mbahase
dne dolaa Selamet-i Umumiye kulbnn frkalamas zerinde karar klnd.
nci Enginn, Trk Edebiyatnda Shakespeare, Dergah, stanbul, ty, s.28, 302, 310.
Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1970, s. 242 243.
22 Ekrem Aksoy, lmnn Yetmi Beinci Ylnda Abdullah Cevdet, Szckler 12
(Mart Nisan 2008), s.121. Ancak kabul etmek gerekir ki lkede Almanlarla kesin
ibirliine henz bu tarihte gidilmi deildi.
23 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 88. Frka, 1908de kurulmu ve 6 ubat 1909
tarihinde resmen teekkl etmitir. Bk. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler
(1859 1952), stanbul 1952, s. 254 261.
24 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 288.
25 Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir 1955, s. 57. Bu anlarda sz konusu
frka ile ilgili epeyce ayrntya yer verilmitir (s.55 104).
20
21

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
1909da Dr. Abdullah Cevdet Kahirede olduu iin stanbulda brahim

Temo ile bulumasna olanak yoktu. Herhalde bu konuda Bezmi Nusret
yanlmaktadr. Dr. Abdullah Cevdet stanbula gelinceye kadar sz konusu
frkay yayn organlarnda destekledi. stanbula geldikten sonra Caalolunda
tihad Evine yerleti. Burada mesleini, yazarlk ve evirmenliini srdrd.
Sk sk kapatlan tihad deiik adlarla yaynlamay srdrd. tihad Evi,
gerek II. Merutiyet gerek Cumhuriyet dneminde birok aydnn gelip doktorla
gr alveriinde bulunduu nemli bir mekn oldu. Bugn tarihsel
grkemiyle ayakta duran tihat Evi, en nemli bellek yerlerimizden biridir.
Fakat binann olduka harap olduunu zlerek belirtmek gerekir.
Dr. Abdullah Cevdetin bu dnemde Hak Gazetesinin yazar kadrosu
iinde yer almas byk bir dnmdr. Gazetede Sleyman Naziften sonra
en ok yaz onun imzasn tamaktadr. Yazlarn toplam on bei bulmaktadr26.
Yazlarn Alm
Dr. Abdullah Cevdetin Haktaki ilk yazs gazetenin birinci saysnda yer
alr27. Doktor, yazlarnn altna, makalenin yazld tarihi de atar. Bundan tr,
makalenin yazld tarihle, basld tarih arasnda doal olarak fark
grlmektedir. Ayrca her stun makale-i yevmiye olarak adlandrlmakta
sonra asl balk verilmektedir. Bu ilk yaz,Ekalliyetin Vazifesi, baln tayor,
fakat konu, bir aznlk sorunu deildir. Doktor, ekalliyeti, ekseriyetin kart
olarak kullanr. nk ekseriyet iin de ekalliyet iinde phe etmekten haya olunur ki
gaye vatan imar, milleti terfih, devleti tarsin,evket-i milliyeyi il, kemalat- medeniyeyi
memlekette tesis etmektir. yle anlalyor ki Dr. Abdullah Cevdet, ekalliyet ve
ekseriyeti, grev bakmndan birbirinden ayrt etmemektedir. Ekalliyet szyle
mevki-i iktidar da bulunanlar anlatmak ister. Ekseriyet de ynetilen
kitlelerdir. Ekalliyetin bir hakk kendisinin de ekseriyet olmas iin btn gcn
kullanmasdr. Dr. Abdullah Cevdet bu szleriyle phesiz Emile Boutmynin
kendisinin Trkeye evirdii ngiliz Kavmine gnderme yapmaktadr. Bu
anlay, parlamenter dzenle ynetilen lkelerde temel bir ilke haline gelmitir.
Tayyare Donanmas balkl yaz28, Dr. Abdullah Cevdetin bilim ve
teknie olan inancn dile getirmektedir. lim, fazilet ve hrriyet arasndaki
balanty vurgulayarak gndzle gne arasndakine benzer bir iliki
kurmaktadr. Dr. Abdullah Cevdet, sze Arimedin nl deyiiyle balyor:
Dnyann dnda bir dayanak noktas bulun, onu yerinden oynataym. Buna
karlk o da imdi benim, bana ilmi verin cemiyet-i beerin taliini
deitireyim, dnyay cennete dntreyim diyeceim geliyor diyerek bilimin
gcn dile getiriyor. Bir Alman bilgesinin bilim ve fennin gcyle ilgili u
Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.292, no 201.
Abdullah Cevdet, Ekalliyetin Vazifesi, Hak, 14 Mart 1912, no 1.
28 Abdullah Cevdet, Tayyare Donanmas, Hak, 18 Mart 1912, no.5.
26
27
10
ZEK ARIKAN
szlerini de aktaryor: Ksacas bilim ve fennin bayran diktii yerlerde ller

buday tarlalarna, bataklklar iekli bahelere dnr. Tutsaklk ve yoksulluk
kaybolur, mutluluk, namus ve doruluk yeermeye balar. Trkiyede nceleri
de sonralar da ulum ve fnunun en yksek derecede renildii yer Mekteb-i
Tbbiyedir. nk Abdlhamitin insan haklarn ayaklar altna alan istibdadna
kar yumruunu ilk kez skan Mekteb-i Tbbiye rencileri oldu. Artk btn
abamz, tarmmz, sanayiimizi, ticaretimizi canlandrmak, btn eitim
kurumlarmz an gelimelerine uygun bir dzeye getirmemiz gerekir diyen
yazarlara da hak veriyor.
Hakkn matbaasna gelen tbbiyeli genler Alak talyanlar29n
tayyarelerinin Mslman halk taciz ettiini sylemiler. Bir yardm kampanyas
aarak bir hava kuvvetinin oluturulabileceini dile getirmiler. te Dr.
Abdullah Cevdet, bu yazsnda bu gr ve kampanyay destekliyor. Dahas
kendisi de bu kampanyaya katlarak, ilk taksit olmak zere gazete idarehanesine
1 lira yatrdn dile getiriyor:
Bu makale ile beraber (Hak) idarehanesine bu maksat iin edeceim muavenet-i
nakdiyenin ilk taksiti olmak zere 1 liray tevdi ediyorum.
Gazetenin 30 Mart 1912de kan, Cevab- tab balkl yazs son derece
nemlidir30. Burada, kendisine yneltilen eletirilere yant veren Dr. Abdullah
Cevdet, Fikretin Doksan Bee Doru iiriyle ilgili yorumu, Hak Gazetesi ve
ttihat ve Terakki ile ilikilerine de aklk getirmektedir. yle ki Tp Fakltesi
rencilerinden Makrkyl M. H. Ltfi, Dr. Abdullah Cevdete hitaben Hedef
Gazetesinde ak bir mektup yaymlamtr. Doktor, bu mektubu kendisine bir
takm konular aklama frsatn verdiini belirterek sevincini dile getirmektedir.
Dr. Abdullah Cevdet bu ak mektupta iki esas nokta zerinde durmaktadr.
Bunlardan birincisi onun, Fikretin meclisin kapatlmas zerine yazd nl
Doksan Bee Doru iirine kar tihatta eletirmesi sulamasdr. kincisi ttihat
ve Terakkinin yaman bir siyasi kart olan Sleyman Nazif Beyle nasl ibirlii
yapt sulamasdr. Dr. Abdullah Cevdet, hayran bulunduu, sayg gsterdii
kadim dostu Tevfik Fikretin Doksan Bee Doru iiri hakknda eletirel
(muahezekrane) bir yorumda bulunmad, bunun tamamen yanl anlamadan
kaynakland zerinde durmaktadr. Buna kant olarak da tihatn 39 numaral
saysndaki yazsn gstermektedir:
Tevfik Fikret Bey (Doksan Bee Doru) unvanyla (Vazife) gazetesinde bir
manzume neretti. Muhterem airimizin samimiyet-i airiyetine beyan- iman ederiz. Ayn
Alak talyanlar sz, Dr. Abdullah Cevdetin bu gazetedeki ilk yazsnda da geer.
Bu syleyi biimi onun tarzna uygun deildir. Fakat ok haksz bir igale kar o da
tepkisini byle dile getirmek zorunda kalmtr.
30 Abdullah Cevdet, Cevab- tab, Hak, 30 Mart 1912, no. 17.
29

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
11
ahval bize ayn hissiyat ilham etmemitir. Bununla beraber bu eser-i blend- sanattan
mnbais tuyanlara mtelehhifiz [zleyip duran].
Anlaldna gre Dr. Abdullah Cevdetin bu deerlendirmesine daha nce
bir takm tepkiler de duyulmutu. Nitekim daha nce Aydnl tp rencisi M.
Nuri imzal bir mektup almt. Bu mektupta aynen yle deniyordu:
Byk ve muhterem airimizin (Doksan Bee Doru) sernameli manzumeleri
mnasebetiyle ayn ahvalin size ayn hissiyat ilham etmediini sevimli tihatn 39
numrolu nshasnda grdm. Bir tabib-i timainin daha etrafl dnecei ve daha
vakfane idare-i kelam edecei phesiz olduundan ltfen o hlat- malumenin sizde tevlid
ettii hissiyat terih ve izah ederseniz hem biz genleri tenvir etmi olacaksnz hem de ayan teessf olan tuyanlara nihayet vereceksiniz zannndaym.
Abdullah Cevdet, bu mektuba tihat Gazetesinde verdii yant olduu
gibi buraya aktarmaktadr. zetle u nokta zerinde durmaktadr: Yeminler
ineyenlere, inenilen yeminleri ve kendisini ineyenlere imkn- vcut veren millet,
yeminleri ve kendisini ineyenlerden daha ziyade muaheze edilmeye sezadr.
Sz yine Tevfik Fikrete getirerek yle diyor:
air ve edip Tevfik Fikreti bilakayd art tebcil etmekte srar ederiz Bir
samimiyet kardal ile selamlarz.
Doksan Bee Doru iiriyle ilgili bu aklamalardan sonra, kendisine
ynetilen Sleyman Nazifle terik-i mesaisi zerinde duruyor.
Ben hibir zaman ttihat ve Terakki Frka veya cemiyetine muhalif olan zmrelerin
bayran tamadm; ben hibir zaman henz tahsilde bulunan genlerin gerek muhalif,
gerek muvafk cereyan- siyasilere itirak ile tamamen tahsil-i irfan ve ikmal zat ve sfata
sarf olunmas farz olan zaman ve vakitlerinden ne kadar az olursa olsun tarh ve feda etmek
heveslerini teci etmedim. (Trabzon)da elan mnteir (Tarik) gazetesinin 53 veya 52
numrolu ve herhalde bundan bir buuk sene evvel tarihli bir nshasnda imzam ile ner
olunmu (Genlere) unvanl bir makalenin mutalaasn temenni ederim.
Dr. Abdullah Cevdet, Sleyman Nazifin banda bulunduu Hak
Gazetesinin kn son derece olumlu bulduunu belirtmekte Ekseriyetin [yani
hkmetin] hak olan ilerini mdafaa, hak olmayanlarn tenkit etmesini doru
bulmaktadr. Bu haysiyet ile (Hak) bitaraf veya taraftaran- hak bir ceride-i vatani
olacaktr. Bundan hakllar ve hakszlar, hakkul-insaf istifade edeceklerdir Bir gazetenin
tihadatma vasta- zuhur ve intiar olmasn minnetle kabul ettim. Bugn bir frkada,
yarn dier firkada, br gn daha gayri mevld bir frka iinde bulunabilirim. Fakat
ebediyen sadk ve merbut kalacam bir yer daima bakidir: Hak ve vicdan
Dr. Abdullah Cevdetin man man31 balkl makalesinde yeni bir
iman tanmndan yola kyor. Thomas Carlylein Kahramanlar balkl kitabnn
31Abdullah
Cevdet, man man, Hak, 20 Nisan 1912, no.38.
12
ZEK ARIKAN
Franszca evirisinde yer alan u cmleden hareket ediyor: Gerek bir milli bir
mdafaa yeni bir imann eseridir. te o, bugn bu imandan sz etmektedir.
Dr. Abdullah Cevdet, iman sznden ne anlamaktadr? man kelimesiyle
vicdann ne dahilinde ne haricinde olmayan, hem haricinde, hem dahilinde
hkmran bulunan bir mel-i mefkru [fikir ] murad ediyorum. Bu k,
insan ileri gtrr, yukar kaldrr, str, doyurur.
Abdullah Cevdet, yle diyor:
Ben bu memlekette bir yangn gryorum, daimi ve gittike mtezayid [artan]bir
yangn gryorum. Bu yangn atesizliktir. Ah bu atesizlik bizi ne kadar zalimane
yakyor. Bizi ne kadar hasis ve mtefessih bir dd [ac] ve remada [kl] kalb ediyor.
Dr. Abdullah Cevdet, hi tarz olmad halde talyadan yukarda
grld gibi, alak dmanmz olarak sz ediyor. talyanlarn anakkaleyi,
Seddlbahiri, Orhaniye stihkmlarn bombalamalarna zlyor. Buna karlk
bir takm genlerin, byle felaketler karsnda, byk bir vurdumduymazlk
iinde, ortalkta k kyafetlerle dolamalarn eletirmektedir. Hatta bu genleri
emvat- mteharrike (l canlar(hareket eden ller) olarak adlandryor.
Abdullah Cevdetin bu yazsna da yine bir takm tepkiler gelmekte
gecikmedi.32 Tbbyeli Midhat Nezihi, nce Abdullah Cevdetin Mcadele-i
Milliye ve Vataniye konusundaki tutumunu takdir ediyor, bilim ve erdemi
nnde eiliyor ve yazlarnn kendisine bir elik urubu gibi etkilediini
belirtiyordu. Fakat, man man balkl makalesini eletirmekten geri kalmyor:
Emin olunuz ki o fikirlerinizle bana yeni bir ey telkin etmediniz. Ben yle
hastalardanm ki dertlerimizin ne olduunu pek la bilirim. Yalnz doktorluk
yapamyorumTabibsiniz, pek la bilirsiniz ki bir marazn tedavisi iin evvela maraz
tehis lazmdr. Pek ok kereler yazld ve anlald ki genler alil, hasta milletimiz de;
kanszlk, azimsizlik, metanetsizlik (var). Tehis bu. Eer bu tehisi ilahril mr temcit
pilav gibi herkesin nne srerek vakit geirirsek vatann dima olan hastann leceine
emin olalm. Netice: Hastalk meydanda, tehis edildi. Tedavi ve doktor lazm. Doktor
sizlersiniz. lac araynz. Bulunuz, zira hastann hayatndan sizler mesulsnz. Laf
zaman geti..
Dr. Abdullah Cevdet, bu yazya yant vermekte gecikmedi. Diyor ki: (man
man) makalesinde mevzubahis olan timai hastalmzn tehisi deildi. Tehis etmek
bahusus byle hastalklarda- suret-i tedavisini bulmak ve gstermek demektir. Ben yalnz
araz karsnda bardm Szler[im] hi de tehis mahiyetini haiz deildir. Bir kesim
genlerin, umumiyet itibariyle genlerin Hibir mana malik olmadklarndan ikyet ve
tazallum ettim.
Midhat Nezihi, Abdullah Cevdet Beyefendiye,Hak, 29 Nisan 1912 (Ak Stunlarda

yaymlanmtr).
32

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
13
Abdullah Cevdet, bu kez tehise girieceini, kendisine de tabibi deil

sosyolou rnek olarak alacan belirtiyor. Uzun uzun sosyolojik
zmlemelere giriiyor. timai vicdan, cemaat vb. kavramlar zerinde
duruyor. zellikle sosyal bunalmlar zamannda btn bir mmet, btn bir millet,
mteheyyi bir maer haline gelir yargsna varyor. Trkiye'de de 23 Temmuz
(1908)da ve 31 Mart Olaynda bunlar yaanmtr. Trablusgarp savayla da
Btn akvam- slamiye bir vicdan- timai haline geldi. Hakiki bir maer-i mteheyyi
oldu.
Dr. Abdullah Cevdet, daha sonraki bir yazsnda da yine bu sorunlar
zerinde durmaktadr33. Bu kez sylemini Gustav Le Bonun grleri zerine
temellendirmektedir. Ortak duygu, ortak kar ve ortak inanlara dayal bir
toplumda artk herhangi bir sorun yaanmaz. Bunlarn yerlemesiyle de vicdan milli ya da vicdan- timai denilen ruhsal birlik (vahdet-i ruhiye) domu
olur. Dr. Abdullah Cevdet, burada milletin, o yllarda bilinen Ziya Gkalpin
tanmndan34 farkl bir tanm yapmaktadr:
Devlet aile gibi, airet gibi, karye gibi, ocak, kavim, mmet gibi cemaatleri telfik
ederek husule getirdii cemiyete millet nam verilir. Bu balamda ngilizler gerek bir
millet halindedir. talyanlar deil. Orada ise bir talyan nasyonalizmi
yaratlmak istenmektedir. Bireycilie kar byk bir mcadele almtr. Bu
nedenle Dr. Abdullah Cevdet, Fikretin nl:
Toprak vatanm, nevi beer milletim insan
nsan olur ancak bunu iznla inandm.
dizelerine kar kmakta, byle sylemenin sras henz deildir
demektedir.
Doktor, son zmlemede, eksiklerimizi tamamlayarak ncelikle gl bir
toplumsal vicdan yaratmamz gerektiini savunur.
Dr. Abdullah Cevdet, Haktaki yazlarnda zaman zaman siyasal konulara
da yer vermektedir. kiden Hangisi 35 balkl makalesi ilgin ve zerinde
durulmas gereken bir rnektedir. Burada, Almanya dostluu mu, yoksa
ngiltere dostluu mu Trkiye iin daha ziyade kymettardr? sorusunu ortaya
atar tartr. Soru ne kadar yzeysel grnmekle birlikte bunlardan birini
yeleyerek yant vermek de o kadar yzeyseldir. O, her eyden nce bir ittifaka
taraftardr. Kiminle? Kendi kendimizle.. Biz ayr ayr fert olarak mttefik
Abdullah Cevdet, Deva, Hak, 11 Mays 1912, no.59.
Millet ne rki, ne kavmi, ne corafi, ne siyasi, ne de iradi bir zmre deildir. Millet
lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden
mrekkep bulunan bir zmredir: Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Varlk, stanbul
1963,s.16.
35 Abdullah Cevdet, kiden Hangisi, Hak, 23 Mart 1912, no. 10.
33
34
14
ZEK ARIKAN
miyiz? Dimamz kalbimizle mttefik mi? Dndmz, sylediimizin ayn

m? Trkiye imparatorluunun kffe-i vatandalar yekdierinin hayrhah m?.
te Abdullah Cevdet ncelikle tartlmas gereken sorular soruyor ve
Almanya ordusunu, ngiltere donanmasn hizmetimize koysa bounadr
diyor.
Dr. Abdullah Cevdet her iki lkeyle de ittifak yapmann tehlikesini sezmi
grnmektedir. O zaman bu nazik sorun zerine Abdullah Cevdet gibi ak bir
deerlendirme yapan kimseye rastlamak pek kolay grnmyordu. Kurt ile
mttefik olmadan evvel arslan olmalyz yargsna varyor ve soruyor: Biz
koyun bulunduumuz halde kurt ile ittifak edebilir miyiz? Batl bir devletle
ittifaka girebilmek iin her eyden nce her ynden durumumuzu dzeltmek bir
denge salamak gerekir:
Bizim maarifimiz yok, sanayimiz yok, ticaretimiz yok, biz bu hal ile ittifak akdine
deil, ukde-i hayata muhtacz. Ukde-i hayatmz kesilmi atlm demektir Her eyden
evvel var olalm, ondan sonra varlmz teyit ve muhafaza endiesine delim..
Doktor, ekonomik ynden Bulgarlardan bile geri olduumuzu
vurgulayarak askerimizi giydirmek iin 300.000 liramz Bulgaristann ayak
fabrikalarna vermi olmamzdan yaknmaktadr. stibdattan sonra da fazla bir
ey yaplmadn, yaplamadn dile getirmektedir:
byle iken ka vilayette ka iplik fabrikas, ka ayak destgh, ka nmune
iftlii, ka ameli ziraat mektebi yaptk? Ka ose, ka imendifer yaptk? Maarifte ne
yaptk, umur- nafia memleket hususunda teebbsatta bulunmaktan bizi kim men etti?
Dr. Abdullah Cevdet, kadro d maa vermeye kardr; stikraz iin kap
kap dolamaya da devam etmek istemez.
ununla m, bununla m ittifak edelim demeye balamazdan evvel kendi nefsiyle ve
kendi aralarnda, kendi kendileriyle mttehit yek emel, yek renk, yek ten bir millet-i
mttehide olalm. Kendi yayla kavrulabilir, vakur, i ehli, ehl-i sanat ehl-i himmet, ehl-i
marifet, bir millet-i mttehide olalm. ntihab dnmek sras sonra gelir..
Dr. Abdullah Cevdetin 1912 ylnda savunduu bu dnceler zerinde
nemle durmak gerekir. Bir yere yaslanmak, byk devletlerden biriyle ittifak
yapmak dncesi o srada olduka yaygnd. Byle bir zihniyet, Trkiyeyi
Alman ittifakna gtrd ve sonu bilindii gibi tam bir felaket oldu. Doktorun,
her eyden nce, u yada bu tarafla ittifaka girmek yerine kendi gcmzle
ayakta durmamz gerektiini savunmas, onun ileriyi gren, hesaplayan bir
dnr olduunu kantlamaktadr.
Dr. Abdullah Cevdet, Hakta kan en sert yazlarnn birinde irticaya
zgrlk hakk tanmaz ve ona geit vermez36. Makalenin giriinde: Biliyorum bu
36
Abdullah Cevdet, Hrriyet-i rtica Yoook!, Hak, 6 Nisan 1912, no.24.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
15
makalemi okuyanlarn belli bir ksm, koca eski hrriyetperver! Koca yeni mstebit diye
baracaklardr, diyor. Burada uzun uzun zgrln tanm zerinde duruyor.
Klasik tanm: Her ferdin hrriyeti, aharn hrriyetiyle mahduttur szn
anmsattktan sonra kendisi de unu ekliyor: Her ferdin hrriyeti kendisinin ve
mensup olduu memleketin ve milletin muhit-i timaiyeye nafi ve her halde muzr olmamas
demek ki arttr.
Abdullah Cevdet, zgrln, herhangi cins ve ekilde olursa olsun fayda
ve zararn, iyilik ktln (hayr ve errini) ayrt edemeyen kimseler iin var
olmayacan vurgulamaktadr:
Hakk- mevcudiyete malik olmakszn mevcut ve mamuln bih [yrrlkte olan]
olan hrriyettir ki ben hrriyet-i irtica kelimeleriyle tabir ediyorum ve byle bir hrriyetin
bilhak mevcut olmadn ve olmamak lazm geldiini yksek pek yksek sesle sylyorum.
Dr. Abdullah Cevdet, yakn dnemde ortaya kan 31 Mart 37, Langaza 38
ve Eskiehir 39 gibi irtica olaylarn gsteriyor ve bunlarn hep hrriyet-i irtica
hakk- mevcudiyet verilmi olmasnn netice-i sefilesidir yargsna varyordu.
Dr. Abdullah Cevdet, ttihat ve Terakkinin kaldrmaya alt anayasann
35. maddesiyle 40 ilgili olarak sinsi bir propaganda yrtldne dikkati
ekiyor. Bununla ttihatlarn namaz ve orucu ortadan kaldrmak istedikleri
belirtilmek istenmektedir. Bu sinsi propagandalar devam ettii srece irticaya
zgrlk olmayacaktr:
Sina Akin, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge, Ankara 1994.
Hrriyet ve tilaf Frkas, 1912 seimlerinde din arlkl bir propaganda yapyor.
ttihat ve Terakkinin uygulamalarn dinsizlik olarak yorumluyordu. Selanike bal
Langaza kazasnn Nevan kynde elbette eriata rey vereceiz, hrriyete rey
vermeyeceiz.. diyen kyller ile jandarmalar arasnda kan atmada bir asker ile on
bir kyl lm ve elli kadar da yaralanmt. Bk. Fevzi Demir, Osmanl Devletinde II.
Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri (1908 1914), mge, Ankara 2007, s.249.
39 1912 seimleri srasnda yine Eskiehir ve Seyitgazide eraf ailelerinden biri olan
Zeytinoullarnn kkrtmasyla olaylar patlak vermiti. tilaflar, yine din silahna
sarlmt. tilaflar, ttihatlarn halk dinsizletirecekleri propagandasn yapyordu.
Hrriyet ve tilaf Frkas Eskiehir ubesi bakan, sz konusu aileden Hac Veli zel bir
bayrak yaptrarak ubenin binasna astrmt. Merkezde seimi kaybeden tilaflar,
kylleri kkrtarak ttihatlara oy vermemeye ardlar. Olaylar giderek geliti.
Seyitgazide kan olayda on be kii ld ve pek ok kii de yaraland. Bk. hsan Gne,
1912 Seimleri ve Eskiehirde Meydana Gelen Olaylar, Belleten, 216, (1992), s. 459
482. Daha nce Eskiehire gelmi olan Tanin yazar Ahmet erif, yeniden olaylar
yerinde incelemek zere yine buraya geldi. Ahmet erif, Eskiehir Vaka-i rticaiyesi,
Tanin, 4 Nisan 1912. Olaylar Eskiehirin 31 Mart olarak grd ve deerlendirdi.
40 Kanun- esasinin 35. maddesi, hkmetle meclis arasnda uzlamazlk kt takdirde
meclisin kapatlmas yetkisini padiaha veriyordu. kinci Merutiyet dnemindeki
deiikliklerde bu madde kaldrlmtr.
37
38
16
ZEK ARIKAN
Ey ahali ttihat ve Terakkinin lavetmek istedii (madde 35) ten murat

nedir bilir misiniz? Otuz bein bei be vakit namaz, otuzunda otuz gn orutur
diyebilen hezele ve onlar istima edecek cehele mevcut bulunduu mddete ben hkmetin de
ahalinin de kafalarn kucaklayarak barmakta devam edeceim:
HRRYET- RTCA YOOOK!
Dr. Abdullah Cevdet, bu lkede hayat kadar mutena olarak nitelendirdii
iki temel sorun zerinde sk sk durmaktadr. Bunlar genel salk (shhat-
umumiye) ve genel eitim (maarif-i umumiye) olarak iki adan ele almaktadr.
Kald ki bu iki sorun Abdullah Cevdetin btn yaam boyunca urat belli
bal konular olarak grlmektedir. Onun her zaman salkl ve eitilmi bir
toplum grmek istediine phe yoktur. Bin yl nce sylenmi, Atatrkn de
yineledii bir sz, in corpore sano mens sona (salam kafa salam vcutta
bulunur) kendisine ana ilke kabul etmitir41. Dr. Abdullah Cevdet, bu konuyla
ilgili ilk makalesinde daha ok eitim zerinde durmakta, fakat birka hafta
sonra da salk sorununu ele almaktadr42. Sorunun nemini ve ne kadar ackl
olduunu anlatmak iin Yangn Var balndan baka bir sz bulamamtr.
Vatanmzn sadan soldan tehlikelere ve ihtiraslara maruz olduu u zamanda salk
sorunu zerinde durmay yaamsal bir olgu olarak grmektedir. Anadolunun
Rumelinin ve zellikle Anadolunun salk bakmndan ne kadar alanacak,
insan ne kadar telaa drecek bir halde bulunduunu dnen doktor
kyamet koparacam demektedir.
Doktoru bu kadar isyan ettiren sorun, ok kt salk koullar iinde
yaayan nfusumuzun srekli olarak azalmasyd.
Biz gerek ahsi gerek itimai mevcudiyet ve bekamz muhafaza ve temin etmek
istiyorsak, nfus ve nfusumuzun izdiyadna daha ziyade itina etmeliyiz.
Abdullah Cevdet, bu balamda istatistik verilerden yola karak talya,
Almanya ve Msrda nfusun durmadan artmakta olduunu somut olarak
ortaya koymaktadr. Btn bu artlara karn Trkiye nfusunun [her yl] birka
yz bin azaldn gren bir vatandan yangn var! yahut kyamet kopuyor! diye haykrmas
tabii deil midir?
Trkiye'de nfusun azalmas bir cinayet eseridir. Hepimiz bu cinayete ortaz.
Yalnz bu cinayetin, gerek Abdlhamit Efendinin devr-i saltanatnda gerek daha evvelki
edvar- cehl-i zulmde olduu gibi u devr-i dilr-y hrriyet dediimiz biz sahte
pehlivanlarn devrimizde de hemen hemen ayn merhametsizlik ve ayn fecaat ile devam
etmesidir ki insan ldrtacak derecelere vardrabilir. Nfusumuzun byle azalmas,
vatandalarmzn bir savataymasna krlmas, genel sala su ilercesine
nem vermememizden ileri gelmektedir.
41
42
Abdullah Cevdet, Hayat Kadar Muntena, Hak, 27 Nisan 1912, no. 45.
Abdullah Cevdet, Yangn Var, Hak, 18 Mays 1912, no. 66.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
17
Saysal verileri ustaca kullanan Dr. Abdullah Cevdet, 1327 (1911)

btesinden genel sala ayrlan payn azlna dikkati ekmektedir. rnein bu
btede 820.000.000 kurula en byk pay Harbiye Nezareti almaktadr.
Maarife ayrlan pay, 92.275.629 kurutur. mparatorluun o sradaki nfusu
otuz milyon varsaylmaktadr ki adam bana bu bteden 40 para bile
dmemektedir. Abdullah Cevdet, daha somut rnekler vermek iin kendi
tanklna da yer vermektedir:
Anadoluda ahalisinden eser kalmam kyleri benim gzlerim grd. On sene evvelki
mikdarna nisbeten yzde altm nisbetinde nfusu azalm kyler grdm:
Yemende rdk, Balkanda ldk,
Adliyeye dtk orada dvldk,
Yetimba gibi akdk tkeldik,
Size nasip gemek, gmek dediler!
diye alayan mutlaka bu kylerin sekene-i nabudu [yok olmu insanlar] idi.
Sorun yalnzca nfus azalmasyla bitmiyor. Yaayanlarn anda da hayr
kalmamtr. Kuaklarn devam iin g kalmamtr. Boylar klmtr,
bacaklar incelmi ve erilmitir. Bu gerileyi yalnz insana zg deildir.
Hayvanlar da mahvolmutur. kzler, eek kadardr, eekler de koyun kadar.
iftler genellikle bir eek, bir kz tarafndan srlr. Sren de genellikle
kadndr. Dr. Abdullah Cevdet, nfus azalmasyla ilgili olarak birok tanklardan
rnekler vermektedir. Stma ve verem, frengi, tifo, iek, kupalaz ve dizanteri ve saire
gibi salgn hastalklar lkeyi mahvetmektedir. Bakentin burnu nndeki
Bursann znik kasabasnda otuz yan aabilmi hi kimse yoktur.
Bu konuda Dr. Abdullah Cevdet, hkmetin genel sala yeterince nem
vermedii zerinde durmakta hatta bunu yapabilecek, buna nem verecek
derecede ne kalp ne dima sahibi olmamtr, demektedir.
lkenin saln ekip evirecek kurumlar ortaya koyamamtr. Nfusun
1 milyon olan vilayetlerde askeri hastaneler dnda- 200 yatakl sivil hastaneler
yoktur. Dr. Abdullah Cevdet, uzun sre Anadoluda incelemelerde bulunmu
olan bir Alman doktorunun u szlerini aktarmaktadr: Dou sorunu iin hi tela
ve acele etmeye gerek yok. Benim grdm salk durumu pek az zamanda dou sorununu
zecektir. nk hastalklar fakirlik, sefillik Trkleri bitirecektir. Dr. Abdullah
Cevdet, Devlet sulfatosunun stmay nleyecek biricik ve ok ucuz bir ila
olduunu, bu sayede stmadan lenlerin saysnn giderek azaldn saysal
verilerle ortaya koymaktadr. Dr. Abdullah Cevdetin, lkenin salk sorunlarna
ne kadar nem verdiini tihattaki yazlar da ortaya koymaktadr. tihatn
18
ZEK ARIKAN
139. saysndan balamak zere, salk konusunda gsterdii abalar ortaya

koyan bir yaz dizisi balatmtr43.
Dr. Abdullah Cevdet, Mtarekede Hrriyet ve tilaf Frkasnn iktidarda
bulunduu srada Shhiye Mdriyet-i Umumiliine atand44. Bu alandaki
almalar, ynetimi memnun etmi fakat Anadolu hareketi taraftarlarnca sert
eletirilere uramasna yol amtr.45 Bununla birlikte doktor el altndan
Anadoluya salk malzemesi gndermekten geri kalmad. Trkiyenin azalan
nfus sorununa bir zm bulmak iin de dardan gmen getirip Anadoluya
yerletirilmesini nerdi. Bu da yanl anlald ve byk tepkilere yol at. Bu
konuda eke koyduumuz belgeye baknz.
Dr. Abdullah Cevdet, iinde yaad kentin temel sorunlaryla, bir
stanbullu gibi davranarak yakndan ilgilenmektedir. Bir iki yazs zellikle
stanbul yangnlar ve bu yangnlarn at yaralar zerinde durmaktadr. Onun
bu konuda k noktas udur: Avrupay taklit etmek bizi mahvedecektir. Avrupa
measir-i medeniyesini ahz ve hazm etmek bizi lmden kurtaracaktr.
Avrupann otuz, krk, altm metre ve daha ok geniliinde caddelerin
evreledii byk kargir binalar her trl felaketlerden uzaktr46.
Dr.
Abdullah
kaynaklanmaktadr:
Cevdet,
ktmserdir.
Ktmserlii
uradan
Benim bedbinliime gelince, ben fena gryorum. Bu benim bedbinliimden hasl olma
deildir. yi olabileceini ve iyiyi bildiimden ve iyi bir mecmua-i ahvali, iyi bir devri, iyi bir
idareyi pek uzakta grdmden imdi kalemimden ve yreimden alev kyor, isyan
kyor47.
Fakat onun mitsizliinde zinde ve sonsuz bir umut vardr.
Zulmetleri yakt, zulm krd,
Yesinden mit fkrd!
Zulmetleri yakmak, zulm ykmak ise k olduumuz ve fakat vasl olamadmz
mefkrelerdendir.
Dr. Abdullah Cevdet, Shhi ve Tbbi Stunlar, Shhat-i Umumiyeye Ait Mesaim,
tihat no., 139, no.140, vb. (1921). Bu yazlar Trkiyenin salk sorunlaryla ilgili ok
nemli malzemeyi kapsamaktadr.
44 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 298.
45 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 298-299. Yukarda andmz tihatta kan
yazlarnda, umum mdrl srasnda salk konularnda yapmak istediklerini ayrntl
olarak anlatmaktadr.
46 Abdullah Cevdet, Ayine-i Hak, Hak, 19 Mays 1912, no. 80.
47 Abdullah Cevdet, stanbulun zerinde Ayine-i Hak, Hak, 8 Haziran 1912, no. 87.
43

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
19
O gnlerde shakpaada kan bir yangnda 1700 hane yanmtr. Bu

yangn, onun da yreini yakmtr. Kalkp ehremanetine gider. ehremini
Tevfik Beyi grr. Tevfik Beyin, Byk felaket geirdik demesi zerine Dr.
Abdullah Cevdet, Byk felaket geirdiimiz malum, malumum olmayan ve renmek
istediim, byle felaketlerin tekrar etmemesi (iin) dndnz ve ittihaz ettiiniz
tedbirler diye sorar. Fakat ikyettten, yaknmadan baka bir ey duymaz.
Srekli olarak gemi ynetimi thmet altnda brakmak bir k, bir kurtulu
yoludur48.
Biz aleddevam idare-i sabkay itham etmekle kendimizi tebriye ettiimize ve
edebildiimize zahib oluyor veya zahib gryoruz.
A canm idare-i sabkann halk yine bizler deil mi idik. Bugn ehremanetinden
kan fena kokular ve dumanlar sema-y idraki doldurmaktadr Fakat btn bunlarn
tesinde stanbul Belediyesi binalarn ve ruhlarn yanmasna ne zamana kadar seyirci
kalacak?49.
Dr. Abdullah Cevdet, daha o gnlerde stanbulun doal gzellii ve
tarihsel dokusu ile kurtarlmasn ve gelecek kuaklara aktarlmasn ister:
stanbul corafyaca olduu gibi sanat nokta-i nazarndan da dilber bir ehir olabilir.
Evvela tabiatn gzellii var. Mutena mebani-i kadime var. Bunlar ehrin mehasinine ve
muhassenatna nve tekil eder. Halk kendisinden ve kendisi [gibi] nefinden emin olan bir
emin-i ehr isteriz. Bu elzemdir. Bu zat stanbul ehrini bir Avrupa ehri yapmaktan
kemal-i itina ile tevakki ederek stanbulu hem stanbul brakmal hem de Avrupa
paytahtlarnn mazhar olduklar btn medeni nimet ve ltuflara mahzar etmeli. Bu
ehremini mstakil ve istiklale mstahak olmaldr.
Dr. Abdullah Cevdet, 1912 yl iinde Terbiye ve Tedrisat- Askeriye
Mfetti-i Umumisi Tevfik Paann nerisi zerine stanbuldaki btn askeri
okullar ziyaret etmitir. Bu gezinin Trablusgarpn yitirilmesinden sonra lkede
grlen ruhsal knty dengelemek amacna ynelik olduuna phe yoktur.
Bu gezilerini ime szyle anlatmak istiyor ve uzun uzun bunun ierdii
anlam zerinde duruyor50. ime szn, caractre ya da esprit szckleriyle
karlyor. istidad- meyyal bileik szyle de aklyor. Bunun yeteneklerin bir
yerde toplanmas anlamna geleceini de belirttikten sonra Askerlik imemiz
balnn uygun deceini ifade ediyor. Yaz, 2 Haziranda yaynlanmakla
birlikte ziyaretlerin mays ay iinde yapld anlalmaktadr.
Mekteb-i Harbiyenin kapsndan ieri girerken Dr. Abdullah Cevdet, orada
zinde ve salam bir havay solur: Ruhumda bu saf ve tuvana muhit ile bir ainalk
Abdullah Cevdet, Fena Kokular ve Dumanlar, Hak, 15 Haziran 1912, no. 94.
Kr. Mustafa Suphi, Yangn Yerleri Nasl Onarlacak?, Hak, 19 Haziran 1912, no.
98.
50 Abdullah Cevdet, Askerlik imemiz, Hak, 22 Haziran 1912, no. 101.
48
49
20
ZEK ARIKAN
duydum. Oradaki kalplerde yalnz bir endie, yalnz bir ak var. Vatan mdafaa etmek
endiesi, milleti ve istiklalini mahfuz ve muzaffer grmek ak.. diyen Doktorun ilk
izlenimleri bu Abdullah Cevdet, buradaki eitimde temel kavramlarn
dnme, anlama ve mlahaza etme olarak noktada younlatn
vurgulamaktadr. Dnme zerinde u deerlendirmeyi yapmaktadr:
Yalnz Dnme demek dndrmek iin en messir bir mtenebbih
oluyordu. Bu messirlik sar- fazla ile sbut buldu. Enver, Fethi, Niyazi, Halil,
Trablusgarbmzda dvel-i muazzamadan bir devlet ile arpan ve bizim
herhalde, netice-i harp ve cidal ne olursa olsun- haysiyetimizi kurtarm ve
kurtaracak olan bu gzide camlar, bu feyyaz muhitten ve dnme! emirleri
altnda dnerek vatan sevme! amirlerini ineyerek km ve ykselmitir.
Mekteb-i Harbiyenin sfat- maneviyesi bu kadar muazzez ve mkemmel olduu gibi
sfat- maddiyesi de memnuniyetbahtr
Abdullah Cevdet, anlaldna gre yemekhane, yatakhane, hastane gibi
Mekteb-i Harbiyenin her blmn gezmi ve bunlar mkemmel olarak
nitelendirmitir. u anda btn orduda mevcut subay ve umera says 20.000dir.
bunun 13.000i alaydan yetimedir. imdi Mekteb-i Harbiyede irfandan ziyade
idmana ehemmiyet verilmektedir. Bu tercih ve itihadn ne kadar musip olduunu
kestiremem.
Snfta tahta bana ard bir adaya Schillerin Das lied von der Glocke
balkl nl drtln yazdrr ve Trkeye evirttirir. renci kk bir
yanllkla bu snavdan baaryla kar.
Dr. Abdullah Cevdet, stanbuldaki askeri rtiyeleri ve Mekteb-i
Harbiyeyi gezdikten sonra htiyat Zabitan Mektebini de ziyaret etmek gereini
duymutur51. Okulun mdr Naci Beyi de kendisi Tbbiye, o Harbiye
rencisi iken tanmtr. Abdullah Cevdet yatakhaneleri, nbet odalarn,
doktor odasn gezdikten sonra istihkm dersinin yapld bir dershaneye girer.
Burada rencilere ynelik u konumay yapar, Konumann Trablusgarp
Sava zerinde younlamas dikkati ekmektedir:
Ben sizde biraz infial ve inkisar gryorum. Bunun sebebi uzletkrane bir hayat
geirmenizdendir. Trkiye zannolunduu kadar kuvvetsiz deildir. Ve biz mana-y
hakikisiyle malup olmadk ve malup vaziyette deiliz. Ruhunda malubiyet hissetmeyen
millet maluba galiptir, malup deildir. Trablusgarptaki harikalar yapan biziz. O
aslanlar bu millet dourmutur. Utanmakszn gsmz gerebiliriz. lmn nnde firar
edenlerden olmadka her zaman gsmz gerebiliriz. Grelim, siz bana nur verirseniz
ben size nar veririm. Bizim en byk derdimiz suhuletle yan yana gelmememizdir. Mnferit
yayoruz. Hayat- infiratta mefkre olmaz. Mefkre kuvveti olmaz. Kulpler yok, cemiyet
51 Abdullah Cevdet, Mlahazalar ve nikslar htiyat Zabit Mektebiyle, Hak, 29
Haziran 1912, no.108.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
21
hayat yok. Bu infialler bu zaaf- iman bundan geliyor. Dev gibi hkmetlerin ayaklar
altnda malup ve mahkm grnen milletler iade-i istiklal ve mid-i evket ile hayatdar
iken biz istiklal-i siyasiye malik, lekere malik, kiverlere malik bir millet neden meyus
olalm. Tarih gstermiyor mu ki bizim dtmz derekelerden daha aa dm milletler
tekrar ayaa kalkm, yaam ve yaatmtr. mit et, mutmain ol, galip ve mesut olan
istikbalimize iman et dedim.
Dr. Abdullah Cevdet, bu okulla ilgili olarak mdr binba Naci Beyden
epeyce bilgi almtr. kinci Merutiyetten sonra ortaya konan kurumlar arasnda
Yedek Subay Okulu olduka sekin bir yer tutmaktadr52. Dr. Abdullah Cevdet,
okul mdr Binba Naci Beye dayanarak okulla ilgili ayrntl bilgiler
vermektedir. lk yl 175 yedek subay orduya katlmt. imdiki renci says
299dur. lk yl gayrimslim renci says 23tr. Bu say imdi 28dir. Dr.
Abdullah Cevdetin bu yazs vatanperver duygularla sona ermektedir: Her fert,
vatan her tehlikeye maruz bulunduka onu bizzat ve bilfiil mdafaa etmeyi, onun iin can
vermeyi ve can almay bilmelidir.
Sonu ve Deerlendirme
Hak gazetesi, 1912 ylnda ttihat ve Terakkinin iktidardan uzaklat bir
srada yayna girdi. Yayn alt ay kadar srd. Gazetenin sekin bir yaz kadrosu
bulunmakta, dnemin nl yazarlar bu kadro iinde yer alm bulunmaktadr.
Trablusgarpn yitirilmesi gazetenin yayn politikasn nemli lde etkilemitir.
talyanlara duyulan fke hemen hemen her sayda kendini gstermektedir. Bu
fke kimi zaman yazarlarn kfre kaan bir dil kullanmalarna yol amtr.
Gazetenin edebi eki, bal bana nemli bir kltrel etkinliktir. Bunun tesinde
dorudan doruya gazetenin kendisinde de dil ve edebiyat konular nemli bir
yer tutmaktadr. Hsn-i Ak airi Galip Dede iin yaplan bir ihtifal, ayrntl
olarak gazetede yer almtr53. Trkenin sadeletirilmesi konusunda bir yaz,
Kzm Nami imzasn tamaktadr54.
Dr. Abdullah Cevdet, gl bir kalem olarak Hakkn yazarlar arasna
katlmtr. Yazdklar ilgi grmekte, hatta tartmalar yaratmaktadr. ttihat ve
Terakki ile herhangi bir sorunu olmadn dile getirmesi yeni bir dnemin
balangc olarak grlmektedir. Ama o, bunun zerinde fazla durmamtr.
Yazlar lke, salk, eitim, nfus vb. sorunlarn zerinde younlamaktadr.
stanbuldaki orta ve yksek dzeyde btn askeri okullar gezmesi ve
gzlemlerini gazetede dile getirmesi zerinde durulmas gereken bir ayrntdr.
imdiye kadar onun bu gzlemleri zerinde pek durulmamtr.
52 htiyat Zabitan Okulu 1910 ylnda kuruldu. Bk. Dstur, kinci Tertip, II, 344 (17
Haziran 1910).
53 Bir htifal-i li-i edeb, Hak, 22 Haziran 1912, no. 101.
54 Kzm Nami, Mushabe - Trkenin Sadeletirilmesi, Hak, 19 Temmuz 1912, no.
128.
22
ZEK ARIKAN
Dr. Abdullah Cevdetin, bu tarihlerde Sleyman Nazifin banda

bulunduu bir gazete de yaz yazmas olaand. Sleyman Nazif Diyarbakrl idi
ve doktorun hemerisi idi. Aralarnda yakn bir dostluk vard. Hatta onun
eserlerinden bazlar Msrda tihat matbaasnda baslm. Szgelimi Elcezire
Mektuplar tihat Ktphanesi iinde yer alm ve Kardeim Doktor Abdullah
Cevdet Beye ithaf edilmitir kayd bulunmaktadr. 1908de baslan Malm- ilan
da Dr. Abdullah Cevdetin bir mukaddimesini kapsamaktadr. Kald ki
Sleyman Nazif, tihat dergisinde yazlar da yazyordu.
Sleyman Nazifin, btn bunlara karn, Dr. Abdullah Cevdet aleyhine
dndn ve ona kar iinde gittike artan bir kin baladn Abdullah
Cevdetten reniyoruz. Abdullah Cevdet, tihat dergisinde kan (128/1918)
Hakikat Her eyden stn balkl bir makalesinde vagon-koli yolsuzluuyla
ilgili yazdan tr eyrek asrlk dostluumuzun Nazif Bey tarafndan atee verilmesine
kifayet etti, diye yaknmaktadr. Oysa vagon-koli yolsuzluu ile ilgili yazda
Sleyman Nazifin ad gemez. Bu gibi hakszlklar karsnda, yazarlarmzn
susmas eletirilmektedir. Bu kin, Sleyman Nazifte, son yllarnda son haddini
bulmutu55. Bunun zerinde durmuyoruz. zerinde durmak istediimiz konu,
doktorun ona kar asla herhangi bir hn duymad lmnden sonra da
Sleyman Naziften muhibb-i kadimimiz diye sz etmesidir56.
Doktor, Sleyman Nazifin, ruhunda ancak dostluunun yaadn
belirterek onunla tanklnn ok gerilere gittiini yazar. stanbul, Diyarbakr,
Cenevre, Paris gibi merkezlerde onunla birlikte bir fikir hayat, heyecan hayat
yaadn dile getirir. Sleyman Nazifin kardei Faik liyi de tertaze bir air
olarak tandn ekler57. Onunla ilgili birok ansn aktarmaktan geri kalmaz.
Btn bu ayrntlar, doktorun vicdan sahibi yksek bir insan olduuna asla
phe brakmyor.
Dr. Abdullah Cevdet, Abdlaziz dneminde dodu. Abdlhamit
istibdadn yaad. Yurt dnda yaamak zorunda kald. Bilgisine bilgi katt. II.
Merutiyeti alglad. mparatorluun kne tank oldu. Milli Mcadelede
Anadoluya ynla salk malzemesinin tanmasna arac oldu. Cumhuriyet
dneminde Malatya milletvekili seilen Ber Keresteciyan buna tanktr.
Cumhuriyetin en kkl devrimlerinin yapld gnleri yaad. Laik bir topluma
geilmesi, tek eli evlilik, medeni kanunun kabul, Uluslararas saylar, Latin
harflerinin uygulamaya konulmas vb bunlar aslnda Dr. Abdullah Cevdetin
teden beri savunduu dncelerdi. iir, edebiyat, psikoloji, sosyoloji, tarih ve
dier bilim dallaryla ilgilenmi, lkenin cehaletten kurtulmas, aydnla
kavumas iin aba gstermekten geri kalmad. Bu lkede laik bir toplumun
brahim Alaettin, Sleyman Nazif, s. 250.
Abdullah Cevdet, Muhbb-i Kadimimiz Sleyman Nazif Beyin rtihali ve Baz
Hatrat, tihat, no. 220 (15 ubat 1927), s. 4267 4268.
57 Abdullah Cevdet, Sleyman Nazif Bey Merhume Dair, tihat, gst. yer.
55
56

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
23
olumasn ilk savunanlardan biridir. Btn bu uralar yannda gazetecilii de

teden beri temel bir meslek olarak kabul etmitir. Kahireden stanbula
dndkten sonra da gazetelerde srekli yazlar yazd. Hak gazetesi, onun yaz
yazd gazetelerden yalnzca biridir. Daha pek ok yazsnn gazete sayfalarnda
kaldna phe yoktur.
Mekteb-i Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucularndan olduu
halde sonradan bu rgtle aras ald. Yalnz almay yeledi. Onun tamamen
ttihat ve Terakkiyi tutan bir gazetede yaz yazmas, aradaki soukluun
giderilmesine ynelik bir hareket olarak yorumlanabilir. Ancak daha sonra
Mtarekede Damat Ferit Paa hkmetlerinde grev almas, bu mesafeyi daha
da am ve kolay kolay kapanmamtr. Mustafa Kemal Paann onu grmek
zere Ankaraya armas, basnda kendisine kar ar bir saldrya geilmesine
ortam hazrlad. Ama unutmamak gerekir ki tutucu basnn asl hedefi Mustafa
Kemal Paa idi58.
tihat dergisi, Trkiyede bir uyan hareketinin ncln yapyordu.59
Doktorun slam uygarl konusunda bilgisi alacak kadar zengindir. Kald ki
yazlarnda ve evirilerinde slamn temel sorunlaryla ilgilenmekten geri
kalmad. nl air Ebul-Ala el-Maarri (lm., 1057/1058) zerindeki bir
incelemesi onun bu alandaki yetkisini kantlar.60 Dr. Abdullah Cevdet, kinci
Merutiyetin Trklk, slmclk ve Batclk gibi akmlarndan ncsn
temsil ediyordu. O nedenle ilk hareketin temsilcileri ona iyi gzle bakmadlar.61
Frsat bulduka kendisine saldrmaktan geri kalmadlar. Dine kar olan
tutumunun da62 bunda etkili olduuna phe yoktur, sanrz. Prof. Kreiser,
ondan Trk ateizminin en radikal temsilcilerinden biri63 olarak sz eder.
Doktor, Bat uygarl, kendisine uzak kalanlar, bir sel gibi nne katp
srklyor ve mahvediyordu. Atatrkn daha sonra bu sz yinelemesi son
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Bilgi, Ankara 1973,s. 486.

Yunus Emre Tans, Batc Dncenin Etkili Bir Szcs Olarak tihad Mecmuas (19041932), Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
2002, 481 s.; Mustafa Gndz, tihadn tihad Abdullah Cevdetten Seme Yazlar, Lotus,
Ankara 2008.
60 Dr. Abdullah Djevdet, Un prcurseur Anarchiste Ebou- Ala el-Muarri, Les Temps
Nouveaux, Supplment Littraire, 5 (1898), s. 556 557.
61 Celal Pekdoan, Batllama Balamnda Baz Batclarn teki ne Baklar ve Bir
Tartma, Bilgi ve Bellek, 6 ( 2006), s. 46 73.
62 Necati Aklan, The eternal enemy of Islam: Abdullah Cevdet and the Bahai
religion, BSOAS =Bulletin of Schoolnof Oriental and African Studies, 68, 1 (2005), s. 1 -20.
63 Klaus Kreiser, Atatrk Bir Biyografi (ev. Dilek Zaptolu) letiim, stanbul 2008,
s.285.
58
59
24
ZEK ARIKAN
derece anlamldr. Onun dnce ve yazlaryla

dnrlerden biri olduu zerinde de durulmutur.64
Atatrk
etkileyen
Dr. Abdullah Cevdet, ekonomik konulara da yabanc kalmad. Siyasal

bamszln, ekonomik ve parasal bamszlkla gerekleebileceine
inanyordu. Uluslarn yazgsn Tanrsal istenler deil, ekonomik yasalar
belirliyordu. nceleri, tutumluluk gzyle bakt ekonomiyi sonradan gerek
ieriiyle benimseyip nem veriyordu.65
Dr. Abdullah Cevdetin yurt iinde ve yurt dnda geni bir evresi vard.
nl Doubilimci Karl Sssheim, Kahire gnlerinden beri onun yakn
arkadayd. stanbulda sk sk grtler. Doktorun en ayrntl yaamyksn
de Batda yaymlanan slam Ansiklopedisi iin o yazd.66 Dier dost ve
arkadalaryla da yazmalarn srdrd. Fakat ne yazk ki btn bunlar tam
olarak belirlemeye olanak yoktur.67 Dr. Abdullah Cevdetin yaad, hastalarn
kabul ettii ve alt tihad Evi, Cumhuriyet kuann da nemli bir urak
ve fikir al veri yeri oldu. Buna daha nce deiik yazlarmda deindiim
iin burada yinelemiyorum. Ancak Nurullah Ata (Ata), Dr. Abdullah
Cevdetin lmnden sonra yazd bir yazda, kendisinden pek ok ey
rendikleri doktora, salnda destek vermedikleri iin yaknr. Dr. Abdullah
Cevdeti yerli yerine oturtan bu anlaml yazy eke koyuyoruz.
Dr. Abdullah Cevdetin ad, nedense hep damzlk insan dedikodusuyla
gndeme geldi ve gereksiz tartmalara yol at. Kimi aydnlar, ona saldrmak
iin yeni bir frsat yakaladlar. Ksa bir sre nce bu anlamsz dedikodular
yeniden gndeme oturdu. Oysa durum ok farkldr. Doktorun dedii udur:
Madem ki bir Mslman erkek, Hristiyan yada baka dinden olan bir kzla
evlenebiliyor. Bunun tersi neden olmasn? Bu ileri dncelerin o zaman iin ne
kadar yreklice fakat tehlikeli olduunu sylemeye gerek yok. Bu grler, o
zaman iin tam bir tabu idi. Bu lkede tabularn yklmasnda Dr. Abdullah
Cevdetin byk bir rol oynadna phe yoktur.
64 Frank W. Creel, Abdullah Cevdet A Father of Kemalism, Journal of Turkish Studies,

1980, s. 9 - 26.
65 Vedat Gnyol, Gleryzl Ciddilik, ada, stanbul 1986, s. 11 13.
66 Barbara Flemming & Jan Schhmidt, The Diary of Karl Sssheim (1878 -1947), Orientalist
between Munich and stanbul, Franz Steiner Verlag Stuttgart 2002, pek ok yerde.
67 erife an, Abdullah Cevdetten Hseyinzade Aliye Mektuplar ve Kartpostallar,
Yeni Trk Edebiyat, 1 (Mart 2010 ), s. 195 232.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
25
EK I
MUHTELT ZDVALAR68
Muhtelit izdivalardan iki satrla bahsetmek lazmdr. Frenklerin Mariage
mixte dedikleri muhtelit izdiva tabirinden, dinleri ayr kimselerin izdiva
murad olunur. Bir Muhammedinin, bir sevi ile, bir Musevi ile, bir Budist ile
izdiva muhtelit izdivatr. Merasim-i kanuniye itibariyle alelade izdivatan
hibir fark yoktur. svire medeni kanununu kabul edinceye kadar bir
Mslman erkek, bir sevi, bir Musevi, bir Mecusi rki tabirle bir Ermeni bir
Fransz, bir ngiliz, bir Alman bir talyan kzla bila mani izdiva edebilirdi; fakat
bir Mslman gen kz, bunlarn delikanllaryla izdiva edemezdi. Bu bittabi
kadn hakknda hrmetsizce bir dnmenin neticesi idi ve medeni bir millete
layk bir zihniyetle kabil-i telif olmazd; dini taassubun manasz ve kymetsiz bir
nevi tecellisinden baka bir ey deildi. Bundan sene evvel, Trkl kabul
etmek artiyle memleketimize hicret edecek ailelerle aramzda mtekabil shriyet
cereyannn nfus noksanmza arelerden biri olaca yolunda bir mlahazada
bulunmutuk; bir takm tezviri efkrclar ve pdalar (ayakda) gayri nezih bir
maksad- muhalefetkrane ile bize ve byk piva-y tecedddmze kar gayri
msait bir cereyan vcuda getirmek iin, bu mtalaamz, tahrif ederek Gazi
Paa tarafndan kabul olunan Abdullah Cevdet Beyin damzlk celbi hakknda
fikri sername-i mstehceni altna koydular. Gya ki biz memlekete yalnz
zkr muhacirn kabul olunmas reyinde bulunmuuz! Bu trl hezeyanlar akl-
selim sahibi kariler zerinde bir tesir brakmam ise de beyanatn metnini
okumayp yalnz muharref sernameyi okuyan sathi grl halk zerinde bu
tahrip ve tezvir, mzevvirlerce maksud olan sui tesiri muvakkatan ifa etmiti.
Mevzubahs, Trkl, Trk camiasna girmeyi istemi ve kuyud ve erait
szgelerinden getikten sonra Trkiye Cumhuriyeti toprana, vatanda
sfatyla, kabul edilmeye layk grlm ailelerdi.
Trkl kabul etmek artyla kelimeleri yerine Mslmal kabul
etmek artyla kelimelerini kullansaydm hibir mesele olmaz ve kalmazd.
Fakat o zaman ben, ifalkr ve avamfirip (hoa gider davranmak, halk
dalkavukluu) demagog adam olurdum; mnevver Trkiye Cumhuriyetinin
mnevver, halis ve ak yrekli bir vatanda bulunmak sfatn feda etmi
olurdum. nk Avrupadan ve Amerikadan matrud (kovulmu) Yahudi,
Katolik, Protestan vb. dinlerinde bir takm serseri ve her trl kymetten ri
heriflerin stanbula geldiklerine ve eref-i slam ile merref olarak ve
mahza (ancak) bu merrefiyet sayesinde en gzide aileler kzlarn dest-i
(Adab- Muaeret Rehberi) nin tab esnasnda tbi tarafndan karlm olan bu
mebhas, ihanetkr bir azv (iftira) ve tahribe kar bir mdafaay da mutazammn
olduundan vastamzla tevzi olunacak nshalarna ilave edilmek zere ayrca tab
mnasip grld ( 25 Knun- sani 1928 ).
68
26
ZEK ARIKAN
izdivalarn talip ve ksip (kazanan) olmalar faciasna ok ahit olmuumdur;

Mslmanl kabul etmek, Trkl kabul etmek deildir; Trkl kabul
etmek; Mslmanl kabul etmek gibi bir ment okumakla mmkn olmaz.
Trklk camiasna hariten girmek iin bizim koyduumuz artlar kimse
okumad; fakat o satrlar yazlm ve tab olunmutur. Trklk camiasna ve
ailesine ancak hr, mstakil, tam shhatli, tam ahlakl her nevi fezail-i ruhiye ve
medeniyesi ayn ve Trkl kabul samimi olanlar girebilecekti.69
Mslmanlk rabtasnn tabir-i dierle din rabtasnn Trklk yani milliyet
rabtas yannda ne kadar zayf bir rabta olduunu Harb-i Umumi esnasnda da
bir daha grmedik mi? Peygamber-i zianmzn evlad olan erifler, Trk
ordusunu muhasara ve dmanlarmza teslim etmediler mi? Dier taraftan
Protestan Almanlar, biz Mslmanlarla ittifak ederek yine Protestan olan
ngilizlere kar harp etmediler mi? Krm muharebesinde, hep Hristiyan olan
(ngiltere), (Fransa), (Sardunya) hkmetleri biz Muhammedilerle silah
arkadal ederek Hristiyan Rusyay ezmediler mi? Bir adab- muaeret
kitabnda istitraden (yeri gelmiken) sylenen bu szler, kaarilerimce, mazur
grlsn; muhtelit izdiva meselesi teselsl-i efkr hadisesiyle bu mlahazalar
tahrik etti. Bugn bir Trk delikanl, evvelce olduu gibi bir Fransz, bir ngiliz,
bir Alman, bir talyan kzn tezvic edebildii gibi bir Trk gen kzn dahi ahlak
ve terbiyesi yksek, asil bir Fransz, bir Japon, bir Alman, bir talyan, bir Budist
vb genle izdiva etmesine medeni kanunumuzda hibir mani yoktur.
191 numaral (tihat) ta ark stiklal Mahkemesi Reisi Avni Beyin iddianamesinden
bu meseleye mteallik ve zmnen bizi mdafi olan satrlar da okuyun: Hiten bir
cihan- teheyy yaratmak isteyen bu efendiler efkr talitte (yanltma) o kadar
insafszlk gstermilerdir ki hayret etmemek ve yazlarnda takip edilen gayenin dahili
ve harici tehlikeler yaratmaktan ve memleketi uri ve nifaka srklemekten ibaret
olduuna inanmamak mmkn deildir; mesela gnn birinde (tihat ) gazetesi sahibi
Ankaraya geliyor, her Trk vatandann isteyecei surette Reisicumhur ile grmek
arzusunu izhar ediyor ve iki gn sonra kendi itihadndan mlhem olarak beyanatta
bulunuyor, bu beyanatn mahiyetini arz ettiim matbuatn elinde tahrifata uratlarak
ok irkin bir ekle ifra edildikten ve Abdullah Cevdet Bey kanmz temizlemek iin
damzlk insan getirmek istiyormu suretine kalb olunduktan sonra ba tarafna da
Abdullah Cevdet Beyin Reisicumhurla mlakatndan alnm bir ilham ekli veriliyor.
Beyanatn tahrif edildii bizzat faili tarafndan iddia olunan bu irkin szn
Cumhuriyetin Reis-i mbecceline isalinde aranlan, takip edilen maksadn neye matuf
olduunu ben zikr etmeyeceim [ 12 Austos 1925 gnl gazeteler ]
69
27

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
EK II
Milliyet, 6 Knun- evvel 1932, no. 2451
Haftalk Edebi Musahabe
FKRLER VE NSANLAR ABDULLAH DJEVDET BEY70
Sizi aydnlatmya altm gece gndz:
Aydan gnee gitdim, gneten aya geldim.
Peygamberler vadeder cennet br dnyada;
Ben size bu dnyay cennet yapmaya geldim.
Abdullah Djevdet
lmn duyduum zaman ben de biroklarmz gibi, iimde nedamete
benzeyen bir his duydum. Onun kadrini biliyordum, kendisine hrmette kusur
etmemitim. Fakat bu onun iin kfi deildi. Fikir ileri ile uraanlar sever ve
onlarn tihad mecmuasnda toplanmasn isterdi. Biz ondan, birok eyler
rendiimiz bu adamdan, mecmuasna yardm esirgedik.
Bittabi bunun iin bir takm sebepleri vard: Baz fikirlerine, bilhassa baz
muhabbetlerine itirak etmiyorduk. Mesela ben onun en ok sevdii ve
eserlerini tercme ettii iki Fransz mtefekkirine, J. M. Guyau ile Gustave Le
Bona bir trl tahamml edemiyordum. Dorusu Abdullah Djevdet basite
mtemayildi ve o iki mtefekkiri de bilhassa basitlikleri iin beenmiti. Gerek
Arap harfleri gerek Latin harfleri ile imlasnn garabeti de bu basitiliin bir eseri
idi. Fakat btn bunlarn bir ehemmiyeti olmamal idi, nk birok, en esasl
meselelerde onunla birleiyorduk ve hi de intolrance gsteren bir adam
deildi. Bilkis, tandm mtefekkirler iinde en ok tolrance onda
grdm. tihadn sat mtemadiyen azalyordu., kendisi ihtiyarlamt ve
kendisine devaml surette yardm edecek muharrirler bulamyordu. O
mecmuann okunmas iin hibir ey yapmadk, fakat imdi onun kapanacan
dnnce iimiz burkuluyor.
tihad, vazifesi bitecek mecmualardan deildi, nk Abdullah Djevdet
onu yalnz u veya bu meselenin mdafii deil, serbest fikirlerin organ diye
kurmutu. tihad mtemadiyen mesele doururdu. Onlarn birou bugn
tahakkuk etti. Fakat gariptir ki birok kimseler, onun laiklik iin, kadn almas
iin, Ltin harfleri iin de altn unutarak yalnz garip fikirlerini, mesela
rklar hakknda basit bir grn eseri olan ve insan haralar diyebileceimiz
70 smini ve msralarn yazarken kendi imlasna, mmkn olduu kadar, riayet ettim.
Z.A.
28
ZEK ARIKAN
iddiasn hatrlyorlar. Gazeteler yazd, tercme ettii kitaplardan bahsederken

hi de iyi olmayan Shahespeare tercmelerini kaydediyorlar da Dozzi Tarihi
tercmesini unutuyorlar. Dozzi tarihinin ilmi kymeti ne olursa olsun, Abdullah
Djevdetin onu neretmesi byk bir cesaret ve kahramanlkt. Tercmesi de
fena olabilir, zarar yok, nk o kitap bir kitap deil, bir acte idi.
Abdullah Djevdetin birok eserleri byle bir mesele, birer acte idi.
lm de bir mesele kard; ben bugn bilhassa ondan bahsetmek istiyorum.
Cenazesine giden bir gen muallim, lhan evket Bey, Abdullah Djevdete
dini merasim yaplmas doru olmayacan sylemi. Birok kimsenin itiraz
zerine namaz klnm. lhan evket Beyin baka hususlarda dncelerine
itirak etmemekle beraber bu hususta kendisi ile bir fikirdeyim; namaz klnm
olmasnda bir beis yok, lik cenaze merasimi fikri bizde de artk ortaya atlmtr
ve bunun Abdullah Djevdetin cenazesinde ortaya atlp kabul edilmemesine
memnunum; nk onun btn fikirleri evvela reddedildi, fakat sonradan
tahakkuk etti.71
Lik cenaze merasimi en esasl zaferlerindendir. Dnyay din tekilatnn
elinden alan insan, ahreti de onun elinden kurtarmak iin alt. Avrupada
hayatnda dini reddetmi olanlara zaten kilise ayin yapmazd ve bunun iin o
adamlar ya mezarsz kalr ya kendilerine hemcinslerinin son hrmeti
gstermelerinden mahrum kalrd. Mslmanlarda bu hibir zaman olmad;
fakat bizde de, bir dine salik olmayanlarn, cenazelerinde de dini merasim
istememek haklar olmaldr. Peyami Safa Bey, gazetelerin yazdna gre lhan
evket Beye yle sylemi: Ruhun bakasna inanyorsanz, dini ayinin
yaplmas bu lnn ruhunun istirahat iin daha hayrldr; inanmyorsanz,
ayine niin ehemmiyet verip itiraz ediyorsunuz; bu l, ruhu da beraber ld
iin haberdar olmyacaktr.
Dini bir ayine itiraz etmenin ruhun bekasna itikatla tam bir alakas yoktur.
Kitabi dinlerin hibirini kabul etmeden de ebedi bir ruha inanmak kabildir.
Fakat bir an iin, Peyami Safann kurduu dilemmay kabul edelim. mere
isnat edilen, fakat o kuvvetli devlet adamna hi yakmad iin onun
sylediine de hi inanmadm bir sz vardr: Ben ibadet ederim, bir ahret
varsa vazifemi yaptm iin mkfatn grr, kazanm olurum, yoksa ne
kaybederim ?
Adamn iyisi ilerinin de, dncelerinin de mesuliyetini kabul eder; ahrete
inanmyorsa, ldkten sonra bir ahret olduunu grnce de o fikrinin
neticelerine raz olur. Ruhun ebediyetine inanmayan kimse de kendi
cenazesinde, ona inananlara mahsus olan ayinleri istemez.
71 lhan evket, bu olay yllar sonra Vedat Gnyola anlatmtr. Bk. Vedat Gnyol,
alakalem ( Eletiriler ), an Yaynlar, stanbul 1977, s. 54 55.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
29
Hem bir insann, bilhassa Abdullah Djevdet gibi bir fikir adamnn, hayat
yalnz vcudunun varl ile mahdut deildir. Kendisi ldkten sonra da
fikirlerinin yaamasn, isminin hemcinsler zerinde bir tesiri olmasn ister.
Hayat, eseri kalbinin durduu anda deil, vcudu defn edildikten sonra hitam
bulur. Cenazesi de tesir eder. Hem bir insan yalnz kendisinin mal deil, iinde
bulunduu muhitin yaay ve dn tarzna itirak edenlerin de maldr.
Kendisi dinsiz ise, cenazesini yapmak da dinsizlere der; hayatnda dinden uzak
yaam ise lsnn de dinden kamas lazmdr. tihatlarnda onun dirisinden
kuvvet alm olanlarn, lsnden de kuvvet alabilmeleri icap eder.
Samimi olalm, hepimiz biliriz ki Abdullah Djevdet fikri ile ile Mslman
deildi. Onun fikirlerini tahrif etmemek iin cenazesinde ayin yaplmamal idi.
Genliinde bir nat- erif yazm olmas bir ey isbat etmez; bu ilk
manzumesini gstererek Hugonun, Fransada cumhuriyetin yerlemesine belki
en ok hizmet etmi olan airin kral taraftar olduunu sylemek gibi bir ey
olur. nsan ocukluundaki deil, olgunluk devresindeki fikirlerinin adamdr.
Bazlar lrken Allah dediini iddia ediyor; bu da bir ey isbat etmez, nk
fikirlerinden deil, hislerinden gelen bir istimdattr. Sevdiklerimizi hrmet
ettiklerimizi yalnz bakalarna kar deil, kendi hislerine kar da mdafaa
etmemiz lazmdr. Zamanmz Fransz romanclarnn en byklerinden biri
olan Roger Martin du Gardn Jean Baroissnda gzel bir sahne vardr: Fransada
laikliin teesssne alm neslin adamlarndan olan Jean Barois, bir gn araba
ile giderken bilmeden bir dua okumaa, Meryemden istimdada balar. Kazada
lmez sadece yaralanr; fakat hasta iken hep bunu dnr; lmne yakn da
yine byle anasndan, babasndan, ald din terbiyesinin uyanacan anlar ve
hemen vasiyetnamesini yazar: Ben, der, dinsizim, lmme yakn ne sylersem
syleyeyim, ehemmiyeti yoktur.
Abdullah Djevdet de bu vasiyetnameyi yazd: te btn yazlar, ite btn
iirleri. te Anatole Francen La rvolte des angesn hatrlatan u ktas (eytana
Kaside): Ykld vaz tezelzlden imtinanla Tahakkm, gadab, cebri, kibri
Yezdann; - Eilmek istemeyen balarn ba ey Resul izzeti nefsin dehas
isyann.
O cenazesinde dini ayin isteyemezdi. Kovdum dudaklarmdan utanga
dualar diyen air, lsnn rahmet dilemesine raz olamazd. lhan evket
Beyin hakk vardr; Abdullah Djevdet Bey gibi dnenlerin, ilerinden
birinden, sevdikleri fikirleri kendilerine retenden ayrlrken namaz klmaa
deil, Nazm Hikmetin
an
almyoruz
an
almyoruz
30
ZEK ARIKAN
Yok
Sela veren
Manzumesine benzer szler sylemee haklar vardr.
Abdullah Djevdetin lmnden bahsederken, onun seveceini bildiim
bir fikri mdafaa etmei, hatrasna en byk hrmet bildim. Herkes gibi o da
unutulmak istemezdi: Gnlmde sevginin unutulmak mellini stnde
kimse alamam bir mezara sor diyor. Onun mezar stnde alamyorum,
alamak istedii fikirleri mdafaaya alyorum.
Nurullah ATA

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
31
Kaynaka
tihad Mecmuas
Hak Gazetesi
Tanin Gazetesi
Dier makale ve kitaplar
Abdullah Djevdet, Un prcurseur anarchiste Ebou-el Muarri, Les Temps modernes,
Suppl. Litt., 5 (1898),s. 536 -537.
Abdullah Cevdet, Muhtelit zdivalar, dab- Muaeret Rehberi, ayr basm.
Ahmad, Feroz, ttihat ve Terakki, (ev. Nuran lken), Kaynak yay., stanbul, 1984.
Aksoy, Ekrem, lmnn Yetmi Beinci Ylnda Abdullah Cevdet, Szckler, 2
(Mart-Nisan 2008), s. 120 126.
Akin, Sina, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge, Ankara, 1994.
Aklan, Necati, The eternal enemy of Islam: Abdullah Cevdet and the Bahai religion,
Bulletin of SOAS, 68, I (2005), s. 1 20.
Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, TTK, Ankara, 1991, II/1.
Binark, smet Seferciolu, Nejat, Doumunun 100, Yldnm Mnasebetiyle Sleyman
Nazif Bibliyografyas, Ankara, 1970.
Creel, Frank W, Abdullah Cevdet: A father of Kemalism, Journal of Turkish Studies,
1980, s. 9 -26.
an, erife, Abdullah Cevdetten Hseyinzade Aliye Mektuplar, Yeni Trk Edebiyat,
1(Mart 2010), 195 -232.
Demir, Fevzi, Osmanl Devletinde kinci Meclis-i Mebusan Seimleri (1908 -1914), mge,
Ankara, 2007.
Enginn, nci, Trk Edebiyatnda Shakespeare, Dergh, stanbul, TY.
Flemming, Barbara & Schmidt,Jan, The Diary of Karl Sssheim (1878 -1947), Franz
Steiner Verlag, Stuttgart, 2002.
(Gvsa), brahim Alaettin, Sleyman Nazif Hayat, Kitaplar,Mektuplar, Fkra ve Mektuplar,
stanbul, 1933.
Gndz, Mustafa, tihadn tihad, Lotus, Ankara, 2008
Gne, hsan, 1912 Seimleri ve Eskiehirde Meydana Gelen Olaylar, Belleten, 216
(1992), 470 481.
Gnyol, Vedat, Byk nsanc Abdullah Cevdet, Trk Dili, 328 (Ocak 1979), s.10-13.
Gnyol, Vedat, alakalem ( Eletiriler ), an Yaynlar, stanbul 1977.
32
ZEK ARIKAN
Gnyol, Vedat, Gleryzl Ciddilik, ada, stanbul 1986.

Haniolu, M. kr, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal,
stanbul, 1981.
Haniolu, kr, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889 1902), I,
letiim, stanbul 1985.
(Hisar), Abdlhak inasi, Sleyman Nazife Dair Hatralar, Muhit, III (1931), 3o-31
brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar, Arba, stanbul, 1987.
Karaka, uayb,Sleyman Nazif Hayat Sanat Eserleri, Kltr Bakanl, Ankara,1987.
Kaygusuz, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir, 1955.
Kololu, Orhan, 500 Years in Turkish Libyan Relations, Ankara, 2007.
Kreiser, Klaus, Atatrk Bir Biyografi (ev. Dilek Zaptolu), letiim, stanbul, 2008.
Kurgan, kr, Sleyman Nazif Hayat Sanat, Eserleri, Varlk, stanbul,1955.
Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895 -1908, stanbul, 1983.
Nurullah Ata, Abdullah Djevdet, Milliyet, 6 Knunevvel 1932, no.2451.
Pekdoan, Celal, Batllama Balamnda Baz Batclarn teki ne Baklar ve Bir
Tartma,Bilgi Bellek, 6 (2006), s. 46 -73.
Tans, Yunus Emre, Batc Dncenin Etkili Bir Szcs Olarak tihad Mecmuas (19041932), Baslmam doktora tezi, Ankara Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, 2002.
Topuz, Hfz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi, stanbul, 2003.
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (1859 1952), stanbul, 1952.
Tunay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar ( 1908 -1925), Bilgi, Ankara, 1967.
lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul, 1970.
Yceba, Hilmi, Sleyman Naziften Hatralar, stanbul, 1957.
II. Merutiyet Dnemi i Hareketleri ve Bu

Hareketlerin Meydana Getirdii Sorunlar zerine
Bir Deneme
Workers Movement During II. Constitutional Monarchy
Period And A Study On The Problems Brought To By
This Movement
Taner Aslan
zet
Osmanl batllamas sosyal teebbslerin gelimesini salamtr. Tanzimatn sonlarna doru
sendika, grev gibi ii haklarna ynelik ilk kprtlarn balad grlmtr. II. Merutiyetle
birlikte siyas, sosyal, kltrel ve idar alanda nemli gelimeler kaydedilmitir. ilerin alma
hayatn dzenlemek iin kurulan sendikalar, iilerin bilinlenmesinde nemli rol oynamtr.
Bu almada, II. Merutiyet Dneminde, grevlerin meydana getirdii; sosyal, idar ve iktisad
sorunlar ele alnmtr. i grevlerinin ortaya kmasnda bir takm faktrler etki etmitir. Bunlar;
kt alma koullar, alma saatlerinin fazlal, dk cret, cretlerin alnamamas nemli yer
tekil etmitir. II. Merutiyet grevleri, siyas temelden yoksun, tamam sendikal rgtlenmeyle deil,
kendiliinden ortaya kan grevlerdir. Grevler, yap, maden, tama ve dokuma endstrilerinde sklkla
grlmtr. Bu alanlarda i brakmalar, retimin ve hizmetlerin aksamasna ve durmasna yol
amtr. Bundan dolay, iktisad ve sosyal adan byk glklerle karlalmtr. Balangta hak
talepleri eklinde balayan grevlerin younluu, iktisad adan nemli sknt oluturduu gibi,
grevlerin meydana getirdii taknlklar, idar ve gvenlik bakmndan da sorun tekil etmitir.
Anahtar Kelimeler: Merutiyet, Sendika, Grev.
Abstract
Western healing of Ottoman has enabled the development of social undertakings. Towards the
end of the Administrative reforms first start of strike and employee organizations for workers' rights
was seen. With II. Constitutional Monarchy, significant progress in political, social, cultural and
administrative areas has been made. Trade unions established for organizing the working life of
workers began to play an important role in awareness of workers.
In this study, the social, administrative and economic issues of strikes occurring during II.
Constitutional Monarchy period have been addressed. A number of factors was affected the emergence of
workers' strike. These included: poor working conditions, the excess hours of working, low wages, where
Yrd. Do. Dr., Aksaray niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. E- mail:
taner.aslan4@gmail.com
34
TANER ASLAN
wages could not be received. II. Constitutionalist strikes were occurring spontaneously with a lack of
political base, and they were not all trade union organizations. Strikes in the construction, mining,
transportation and textile industries were often seen. Leaving in this field of business had let to stop of
production and disruption of service. Therefore, economic and social aspects have been faced with great
difficulties. Initially started in the form of claims, the intensity of the such strikes created important
economic problems, bring the rowdy, and the problems in administrative and security terms
Key Words: Consttutonalsm, Union, Strike.
Giri
1838de imzalanan ekonomik anlamalarla, 1839 Tanzimat Reformlar,
Osmanl Devletinde daha liberal bir ekonomiye geiin yasal zeminini
oluturmutur. Tanzimat; ticareti, er mahkemelerin yetki alanndan karm
ve Osmanl uyruklarna ilk defa zel mlk edinme hakk tand gibi, Osmanl
ekonomisinin kendi iine kapal, geleneksel yapsnn pazar ekonomisine
dnmesine devletin resmen cevaz verdii yeni bir dnemin balangc
olmutur. Bu da retim tarznn deiimine ve sna iletmelerin ortaya kna
yol amtr.1
19. yzylda Batda ortaya kan sanayi inklb, verimli insan gc
ihtiyacn dourmutur. Bu ihtiya, iilerin statlerinde birtakm deiiklikler
meydana getirerek, iilerin rgtlenmesini salamtr. Bu inklp, Batnn yan
sra, Osmanl Devletinin iktisad ve sosyal vaziyetini de derinden etkilemi,
devletin iktisad yapsnda, dolaysyla i gcnde yeni gelimelerin yaanmasna
sebep olmu,2 buna bal olarak da, ii snf olumaya balamtr. Ancak,
balangta Osmanl toplumsal ve ekonomik yaps iinde, ii snfnn rgtl
bir nitelik tad sylenemez.3 Osmanl ekonomisi, yap itibaryla emeini
satarak geinen iinin olumasna imkn tanmamt, fakat Avrupadan gelen
rekabet, geleneksel Osmanl retim tarzn kanlmaz olarak dntrmeye
balamas, cretli sanayi iisini dourmutur.4
1839-1919 dneminin siyas kargaa ortam ve lkenin endstriyel piyasa
ekonomisine hzla geii, imalat, ulatrma, hizmet ve devlet d sektrlerde yeni
i olanaklaryla beraber yeni boyutlu bir ii hareketini balatmtr. Bu dnem,
bu zelliinden dolay kent iisinin ortaya kt bir dnem olmutur. Yeni
Yavuz Selim Karakla, Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu, 1839-1923,
Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler 1839-1950, (der. Donald Quataer - Eric Jan
Zrcher, ev. Cahide Ekiz), letiim Yaynlar, stanbul 1988, s. 27.
2 Kemal Slker, Trkiyede Sendikaclk Tarihi, Bilim Kitabevi Yaynlar, stanbul 1987,
s.14.
3 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kurumlar ve Trkiye Gerei, Bilgi Yaynevi, Ankara
1979, s. 449.
4 Karakla, a.g.m., s. 28.
1
II. MERUTYET DNEM HAREKETLER

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
35
yaplan demiryollar, liman ve tersaneler sayesinde kentlerde yeni i imknlaryla

beraber igc de domutur. Yeni i kollar ii rgtlerinin, snf bilincinin,
ii hareket ve grevlerinin de balangc olmutur.5
19. yzylda, Osmanl ticaretinde mutlak bir yabanc hkimiyetinin varl
grlr. Bu durumun sebepleri aklanrken, ortaya konulan yaklamlarda
Osmanl Devletinin Mslman tebaasnn ticarete zendirilmemesinin nemli
etkisi olduu ileri srlmektedir. Bu yazda, 19. yzylda ii snfnn ortaya
k ile iilerin, II. Merutiyet Dneminde hak talep etme adna sendikal ya da
sendikal olmadan yaptklar grevlerin yol at; iktisad, idar ve toplumsal
sorunlar ele alnmtr. Trkiyede ii haklar ve grev zerine yaplan almalar,
arlkl olarak dnemin gazete ve dergileri esas alnarak yaplmtr. Bu
almalarda, ariv kaynaklar snrl olarak kullanlmtr.6 Daha nceki
almalarn, ariv verileriyle karlatrlmas, Trk ii hareketleri tarihi
asndan nem arz etmektedir. Ayrca bu almada, lkemizde yabanc
sermayenin, devletin mal gcn ve dolaysyla ii gcn nasl elde ettiine
yer verilmitir. alma, Babakanlk Osmanl Arivi belgelerinden elde edilen
bulgularn deerlendirilmesi biiminde gerekletirilmitir.
Osmanl Devletinde i Hareketlerinin Ortaya k
Marxn Sanayi Ordusu adn verdii ii snf, 1800 yllarndan itibaren
Avrupada domaya balam, 1850lerde proletarya tm nfusun te birine,
1909larda ise yarsna kadar ulamtr. Bu sebeple, ii snf gerek kimliini
sanayileme sreci sonucu kazanabilmitir.7 Bu srele, toplumla iilerin ve
iilerle iverenler arasndaki ilikiler artmtr. Bu ilikiler, dzenlenmesi
gereken birok anlamazlklar da ortaya kartmtr. 19. yzylda, bilhassa
iverenlerin kendi karlarn dnmesi ve iileri smrmesi, iiler arasnda
kendiliinden bir dayanmann olumasna yol amtr.8
Sanayi devrimi ile kapitalist retim ilikilerinin gelimesi sonucu, ii ve
kapitalist snflar arasndaki elikiler daha belirgin boyutlar kazanmtr. Sanayi
devriminin balangcnda, iiler neye kar ve hangi yollardan mcadele etmeleri
gerektiini bilmeden ii durdurup makineleri kryor, fabrikalar tahrip
ediyorlard. iler, bununla yalnzca fabrika sahiplerine isyan ettiklerini
hissettirmek istiyorlard. Sanayi devriminin balangcnda fkelerini retim
aralarna ynelten iiler, giderek bu tr eylemlerinin anlamsz ve yanl
olduunu fark etmilerdir. Smrlmelerinin ve isizler ordusunun ortaya
Karakla, a.g.m., s. 52.
rnein bu hususta Oya Sencerin Trkiyede i Snf ve Mesut Glmezin Trkiyede
alma likileri (1936 ncesi) eserleri dikkati ekmektedir.
7 Orhan Trkdoan, 19. Yzyl Osmanl Toplumunda i Snfnn Douu, Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, XI/2, (1981), s. 5.
8 Osman Sulhi Aksu, Sendikalar ve Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt, Ankara 1974, s. 13.
5
6
36
TANER ASLAN
kmasnn asl nedeninin kapitalist dzendeki mlkiyet biimi olduunu anlayan

iiler, grev silahn daha bilinli olarak kullanmaya balamlardr. Bylelikle
iiler, neye ve kime kar grev yapmalar gerektiini anlamlardr.9
Avrupada sanayi inklbnn ii snfn ortaya karmas ile Osmanl
Devletinde Tanzimattan sonra bu anlamda ii snfnn ortaya k arasnda
paralellik vardr. Sanayinin geliimi, nfusu oluturan etnik gruplarn kapal
topluluk yaplarnn zlmesini beraberinde getirirken, toplum snflar ve etnik
tabakalarn ayrm izgilerini belirginletirir, farkllamalarn vurgular.10 Bu
anlamda, Tanzimat Dnemi (1839-1870), endstri ve ii meseleleri asndan
yeni bir dnem saylabilir. Bu dnem, sna geliimin tabi akndan, i ve d
unsurlarn etkisiyle sapt, eski retim biimlerinin yer yer ykld, yeni sna
biimlerinin lkeye zorla yerletirilmeye alld bir dnemdir. Anlan
dnemde, devlet sanayisinin yannda, zel fabrikalar da 1839dan sonra
kurulmaya balamtr. Bu fabrikalar kuranlarn hemen hepsi, yabanc
kapitalistler, bir ksm da aznlklardr. Yabanclarn bu trl fabrikalar
amalarnda, 1838 Serbest Ticaret Anlamasnn tand ayrcalklar ve 1858
Arazi Kanunnamesine 1869da eklenen, yabanclarn Osmanl Devletinde mlk
ve toprak edinebilmelerini mmkn klan hkmlerin nemli etkisi olduu
sylenebilir.11 Bu kanunlarla, Tanzimat sonras dnemde, mir toprak rejiminin
ykl tamamlanm, ancak yerine dnemin koullarna uygun yeni bir dzen
M. ehmuz Gzel, Grev, Sosyalist Yaynlar, stanbul 1993, s. 13-14. Grev szc,
dilimize Franszcadan gemitir. lk anlam kumsal olan bu szcn i brakm
anlamnda kullanlmas 1800lere rastlamaktadr. O yllarda iiler, yzyllardan beri
emekilerin toplad, i bekledii, gsteri ve toplantlarn dzenledii Parisin Grev
Meydannn adna izafeten, i brakm eylemlerine grev demeye balamlardr. Bkz. M.
ehmuz Gzel, Trkiyede i Hareketleri, stanbul 1993, s. 135. Grevin eitli tanmlar
vardr: Bunlardan bir kan buraya alyoruz. Grev, iverenin, ii isteklerini kabul
etmesini salamak amac ile iiler tarafndan iin topluca ve birlikte hareket edilerek
braklmasdr. (Gzel, a.g.e., 1993, s. 16). Grev, emek ile sermaye ve ii ile iveren
arasndaki arpmann bir ekil ve aamasdr. Bkz. Orhan Tuna, Grev Hakk, stanbul
niversitesi Yayn, stanbul 1962, s. 11. Grev, alma koullarn kendi lehlerine
deitirmek ve yeni haklar, karlar salamak amac ile iilerin ounun nceden
aralarnda karar vermek suretiyle bir iyerinde veya blgede belirli veya belirsiz bir sre
iin almaya son vermeleridir. Bkz. Cahit Talas, Sosyal Ekonomi, Ankara 1976, s. 457.
Grev, alanlarn yaam ve alma koullarn korumak, bu koullarda iyiletirme ve
dzeltmeler salamak, cret art, alma sresinin ksaltlmas vb. amalarla iverenler
ve iverenlerin oluturduu kapitalist snfa kar ya da kamu kurulular kararlar
zerinde bask yapmak amacyla, belirli veya belirsiz bir sre iin gnll olarak topluca
ve birlikte bir hareketle, ekonomik alanda bir iyeri, iletme, ikolu veya btn
ikollarnda, coraf alanda bir semt, kent, blge veya btn lkede ii yavalatma,
nemli lde aksatma ya da tmyle durdurma eylemidir. (Gzel, a.g.e., 1993, s. 17).
10 Trkdoan, a.g.m., s. 11.
11 Oya Sencer, Trkiyede i Snf, Habora Kitabevi Yaynlar, stanbul 1969, s. 85;
Trkdoan, a.g.m., s. 11.
9

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
37
getirilememitir.12 Yabanclara tannan ayrcalklar sonucu zel teebbsler

giderek artm, yeni yeni imzalanan ticaret antlamalar, 1838 anlamasnn
hkmlerini, Osmanl Devleti zararna arlatrmaktan baka bir yenilik
getirmemitir. Bylece devlet, kolay hammadde salayan bir lke ve yabanc
kapitalistlerin rnleri iin tam bir ak Pazar nitelii haline gelmitir.13 Bu
durum, Osmanlda ticar hayat btnyle yabanc ve Osmanl gayr Mslim
aznlklarn denetimine sokmutur.14 Baz endstri kollarnda, zellikle Batl
tccar ve i adamlarnn etkisiyle, kk atlye endstrisinden Bat anlamnda
fabrikalara gei gereklemee balamtr. Bu olay, daha ok Rumelide, yerli
burjuvalarn yardm ve devletin bu kiileri, zorunluluklar yznden
desteklemesiyle gerekleebilmitir. Kkl bir deiiklik olmasa da modern
endstriye geiin ilk admlar bu dnemde atlmtr. Bunun ilk rnei
Bulgaristanda Pilevnede 1834te kurulan ve devletten de destek gren aba
dokuma fabrikasdr.15 Bundan bir yl sonra Filibe yaknnda bir dokuma
fabrikas daha kurulmutur. Bu fabrikalarn ilk olarak Rumelide kurulmu
olmas ilk birikimin burada salanabilmi olmasna dayanr. Bu da, Balkanlarda
19. yzylda kiralk emein domasna yol amtr.16
19. yzyl balarnda hzlanm olan toprak dzenindeki zlme, iilerin
byk ehirlere aknn ve kullanlabileceinden fazla igcnn emek piyasasna
sunulmasn hzlandrmtr. Bu, ky kaynakl iilerin yannda, zlmekte olan
kk endstri kollarnn akta kalan usta ve iileri de kiralk emek ordusunu
glendirmitir. Bunun sonucunda, Osmanl mparatorluunda tek tek
iilerden deil, ii kitlesinden sz edilebilir. 1839 sonrasnn endstriyel atlm,
iilerin yava yava bir kitle nitelii kazanmalarna yol amtr.17 Bu dnemde,
makinelere kar hareketler oalmakta,18 ii says hzla artmakta, yeni i
koullar ve eitli ii hareketli ortaya kmaktadr.19 i hareketlerinin
temelinde zellikle yabanc sermayenin alanlar istismar etmesi ve dk
cretlerle altrmas yatmaktadr.20 i hareketleri, ii snfnn genel
Sencer, a.g.e., s. 76.
14 Sedat Aral, Gnmze Kadar Belgelerle Trk Sendikacl, Son Telgraf Matbaas,
stanbul 1967, s. 18.
15 1839larda, bu fabrikada 80 Bulgar ii ve 2 ek usta almaktadr. Sencer, a.g.e., s. 68.
16 Sencer, a.g.e., s. 65.
18 Makinelerin insan emeinin yerine gemesiyle, isiz kalmak korkusu bu teebbslere
yol amtr. 1851de Samakofda kurulmu olan mekanik taraa kar giriilen hareket,
bu trl hareketlerin en ilginlerindendir. zellikle kadn iiler, krek, balta ve
sopalarla, bir dokuma atlyesine hcum eder ve ancak kendilerine bu mekanik taran
kullanlmayaca sz verildikten sonra hareketten vaz geerler. Bkz. Sencer, a.g.e., s. 90.
20 Erdin Yazc, Osmanldan Gnmze Trk i Hareketi, Aktif Yaynlar, Ankara 1996,
s. 91.
12
13
38
TANER ASLAN
karlarn ve iilerin smrden kurtulma mcadelelerini tmyle kapsar.21

zellikle devlet endstrisi ve yap endstrisi (kara ve demiryollar) ii saysn
arttran kaynaklar olmutur. Endstri sahasnda bu dnemde i koullar, g ve
ypratcdr. cret dk tutulmakta ve karl tam olarak denmemektedir.
Hafta sonu kavram diye bir ey yoktu. Zira hafta sonu almaz iseler cretleri
kesiliyordu. Bu yzden iilerin almad gn yoktu. Yabanc iilerin durumu
Trk iileri gibi deildi. Onlar her trl imtiyaza sahiptiler.22
Osmanl mparatorluunda iiler her bakmdan yoksul ve periand.23
saatleri gn douundan gn batna kadar olarak belirlenmiti. Yer yer 14-16
saate kadar ykselmekteydi. ilerin alma koullar da olduka ktdr.
Hasta iiye hibir cret denmeden iten kartlrd. irket yneticileri iiye
kt davranmakta, birok haktan da yoksun brakmaktaydlar. ilerin, salk
rgtleri olmad gibi, hibir gvenlie de sahip deildiler. Henz i yasalar
kmad gibi, ne sigorta haklarndan yararlanabilir, ne de geleceklerine gvenle
bakabilirlerdi.24 Ayrca, fabrika ve iyeri kaplarnda byk bir isiz kalabal
beklediinden ve ii haklarn koruyucu hibir yasa bulunmadndan iinin
elinde cretini ykseltecek imkn olmad gibi, bunu isteyecek bilin de
yoktu.25
ktisad artlarn meydana getirdii olumsuz hayat koullar, artmayan ve
denmeyen ii cretleri ile ar alma koullarnn oluturduu birikim, II.
Merutiyetin getirmi olduu hrriyet ortamnda kendini ifade hakkn elde
edebilmitir.26 Ekonomik skntlarn artmas ile birlikte iilere sunulan alma
koullar grev hareketlerine yol amtr.27 Ayrca, balangta ttihat ve Terakki
Cemiyetinin iilere sahip kmas ve grevlere scak bakmas da grevlerin
artmasnda etkili olmutur.28
21
5.
Kemal Slker, 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri, Gerek Yaynevi, stanbul 1968, s.
Hseyin Avni anda, 1908 i Hareketleri, stanbul 1976, s. 28; Sencer, a.g.e., s. 94-95;
A. Makal, Osmanl mparatorluunda alma likileri 1850-1920, Ankara 1997, s. 269.
23 Kemal Slker, Trkiyede Sendikaclk, stanbul 1955, s. 59.
24 Sencer, a.g.e., s. 95-96.
25 Sencer, a.g.e., s. 94-95.
26 Hseyin Avni, 1908de Ecnebi Sermayesine Kar lk Kalknmalar, Akam Mat., stanbul
1332, s. 18; Gzel, a.g.e., 1993, s. 63-64.
27 M.N.A. Ncole, Bursada Kadn ilerin 1910 Grevi, Toplumsal Tarih, say 39, Mart
1997, s. 7-10; M. ehmuz Gzel, 1908 Kadnlar, Tarih ve Toplum, cilt 2, say 6-12, 17
Temmuz 1984.
28 Fikret Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun le Sosyalizmin Olumas
ve Gelimesi, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), (der. Erik
Jan Zurcher, Mete Tuncay), letiim Yay., stanbul 1995, s. 67-68; kr. Mesut Glmez,
Trkiye Belgesel alma likileri, 1936 ncesi, Trkiye ve Ortadou Amme daresi
Enstits, Ankara 1991, s. 13.
22

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
39
Osmanl Devletinde birok i sahas yabanc sermayenin elindeydi ve bu

sermayenin emrinde birok Trk iisi almaktayd. Yabanclar, Osmanl
memur ve iilerine gre daha iyi cret almaktaydlar. Osmanl memurlar,
yabanc memurlarn kendilerinden daha fazla cret ald ve ayrcalk yapld
gerekesiyle hkmete ikyet dilekesi gndermilerdir.29 Bu durum, Trk
iilerinin greve gitmelerinin nemli sebepleri arasnda yer almtr.
Osmanl Devletinde i rgtlenmeleri
Temel hak ve zgrlklerin kazanlmas ve bu haklarn uzun mcadeleler
sonucu elde edilmesi sosyolojik bir olgu niteliindedir. Tarihte birer mcadele
rgt olarak ortaya kan ve sosyolojik bir olgu olan sendikalar, Trk siyasal
hayatnda zaman zaman n plana gemi ve siyasal karar merkezlerine etkide
bulunan rollere sahip olmulardr. Bizde sendikalarn oluumu yakn bir gemie
dayanr. Osmanl Devleti, tm olarak tarmsal bir ekonomiye dayandndan ve
sanayileme hareketi bir ka imtiyazl yabanc kurulu dnda var olmadndan,
Batda olduu gibi ii ve iveren ilikileri oluamamtr.30 Merutiyet
ncesinde byk kentlerde, limanlarda ve stratejik sektrlerin bulunduu baz
alanlarda, iilerin derneklemelerine ve sendika faaliyetlerine tank olmaktayz.31
1908 ncesinde sendika anlay yaygn deildi. lk ii kurulular sendika
veya ii rgt olmaktan ziyade bir nevi hayr cemiyetleriydi. Yaplan
aratrmalar, iilerle ilgili bir cemiyetin 1871de kurulan Ameleperver Cemiyeti
olduunu gstermitir.32 Osmanl aydnlarnn itirakiyle kurulan Cemiyet ile
Avrupadaki ii teekklleri arasnda geni bir mesafe vardr ve gerek bir ii
dernei olmaktan uzaktr.33 Cemiyetin kk 1868lere kadar gitmektedir. Baz
yazarlarca bu Cemiyet, ilk ii cemiyeti olarak ileri srlmekle beraber,34 Sencer
ve Gzel, bunun bir ii dernei olmad ve iilere yardm etmek zere
kurulan ve daha nceki yllarda rastlanan hayr kurumlarnn bir rnei
olduunu belirtmektedirler.35 Bu Cemiyet, iilere i bulma ve yoksul iilere
Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 99.
F. Saymen, Sendikalar Kanun Tasars Hakknda Mtala, veren, cilt 1, say 2, 19621963, s. 10 vd; M. Yurdal, Trkiyede i Hareketleri ve Sendikal Haklar, yay. y., stanbul
1986.
32 stanbulda yaayan yabanclar ile gayrimslim Osmanl burjuvalar tarafndan muhta
iilere yardm etmek amacyla, talyan Operaja Dernei (1866), Emek Dostlar (Amis
du Travail 1866), Yunan Dernei Omania kurmulardr. Bkz. Karakla, a.g.m., s. 38-39.
33 Slker, a.g.e., 1955, s. 7; Slker, a.g.e., 1987, s. 14; Sencer, a.g.e., s. 96-97; Yazc, a.g.e., s.
92; Turan Yazgan, Trkiyede Sendikal Hareketler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
cilt 2, say 20, s. 65.
34 Slker, a.g.e., 1987, s. 14; Kurthan Fiek, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf,
Doan Yaynevi, Ankara 1969, s. 44.
35 Sencer, a.g.e., s. 408; M. ehmus Gzel, 1871 Ameleperver Cemiyeti, Bilim ve Sanat,
say 8, Austos 1981, s. 43-45.
29
30
40
TANER ASLAN
yardm da bulunmaktayd. Bu adan, Cemiyeti bir i bulma kurumu ve hayr

cemiyeti eklinde de tanmlayabiliriz.36 Ancak, bu Cemiyetin Marksist eilimler
tad da iddia edilmektedir.37
1871de kurulan Ameleperver Cemiyeti, 1872de kapatldktan sonra, snf
bilinci tad sylenebilecek gerek anlamdaki ilk ii rgt, stanbul Tophane
fabrikalarnda alan iiler tarafndan 1894te gizlice kurulan Osmanl Amele
Cemiyetidir.38 Saylgana gre bu Cemiyet, komnist manifestosunun esaslarna
uygun, ihtilalci, Marxist bir teekkldr.39 ilerin kt alma koullarna kar
birlemesinden doan bu dernein almalar bir yl kadar srebilmi,
kurucularnn tutuklanmasndan ve srlmesinden sonra dalmtr.40 Bu
Cemiyetin dalmasndan sonra, Anadolu Osmanl Demiryollar Memurn ve
Mstahdemn Cemiyet-i Uhuvvetkrisi kurulmutur.41 Bu sendika, Merutiyetin
ilanndan sonra bir sendika hviyeti kazanacaktr.42
1866 ylndan sonra kurulan iiyi koruma dernekleri, Trkiyedeki yabanc
burjuvalarn ve zamann stanbul sosyetesinin kurduu hayr cemiyetlerinden
baka bir ey deillerdir.43 Gerek anlamda ii rgtleri kurmann olanaksz
olduu 1908 ncesindeki rgtlenme abalarnn, gelecek yllardaki
rgtlenmenin ilk ekirdeini oluturabilecek yardm sandklar kurulmas
erevesinde topland anlalmaktadr.44
Merutiyetin ilanndan nce, Osmanl Devletinde ne kurulu sendika ne i,
ne de i sigortas vard.45 Merutiyetle birlikte, eitli ikollarnda pek ok
sendika kurulmaya balamtr. Bu sendikalar arasnda, snfsal bir yaps olan
Selanik Ttn ileri Sendikas nemlidir.46 7 Eyll 1908de, Bulgar Sosyal
Demokrat i Partisi yeleri, Selanikte sosyalist bir temel zerine karma bir ii
sendikas kurma iine girimilerdir. Ayn dnemde Manastrda snf bilincine
dayal ii rgtnn de temelleri atlm ve asl ama ii snf arasndaki
Mesut Glmez, Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar,

Tanzimattan Cumhuriyete Trk Ansiklopedisi, cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.
792.
38 Slker, a.g.e., 1955, s. 11; Sencer, a.g.e., s. 157; Trkdoan, a.g.m., s. 14; Karakla,
a.g.m., s. 39.
39 Trkdoan, a.g.m., 1981, s. 14.
40 Mesut Glmez, Trkiyede alma likileri (1936 ncesi), Trkiye ve Orta Dou Amme
daresi Enstits Yaynlar, Ankara 1991, s. 408.
41 Sencer, a.g.e., s. 160; Yazgan, a.g.m., s. 20.
42 Sencer, a.g.e., s. 205.
43 Sencer, a.g.e., s. 104.
44 Sencer, a.g.e., s. 160.
45 anda, a.g.e., 1935, s. 11.
46 Sencer, a.g.e., s. 205-206.
36

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
41
milliyeti atmalar ortadan kaldrmak olarak belirlenmitir. 1908de

Kasantide, ttn iileri Trk - Bulgar Sendikasn kurmulardr.47
1895te kapatlan Osmanl Amele Cemiyetinin mntesipleri de Austos
1908de Osmanl Terakki-i Sanayi Cemiyetini kurmulardr. Ancak dernee
askerler de katlm olduundan ve yeni Cemiyetler Kanununa da
uymadndan mr uzun olmamtr.48 Sendika, Tatil-i Egl Kanunuyla
beraber ok gemeden lavedilmi, ancak Nisan 1910da Osmanl Sanatkaran
Cemiyeti adyla tekrar ortaya kmtr.49 Matbaalarda alanlar da Mrettibin-i
Osmaniye Cemiyetini kurmulardr (1909).50 Dr. Arhangelos Gabrielin
bandaki Anadolu Osmanl Demiryolu Memurin ve Mstahdemini Cemiyet-i
Uhuvvetkranesi adl ii dernei ise en ciddi dernek olarak gze
arpmaktadr.51 ark demiryollar iileri de bir Dayanma Cemiyeti ats
altnda rgtlenmilerdir.52
i kurulularnn bazlar sendika eklinde, bazlar da sendika eklinde
deildi. i rgtlenmesi, dorultusu ve ynetici fikirleri asndan nem tar.
1908de balayan rgtlenmenin hzn, Tatil-i Egl Kanununun baz iyerlerinde sendika kurulmasn yasaklayan maddeleri bile durduramamtr.
Trl adlar ve biimler altnda, ii birlikleri hemen btn i kollarnda ortaya
kmtr.53
Cemiyetler Yasas sonrasnda kurulan deiik nitelikli bir baka rgt, ark
imendiferleri Kumpanyasnn eski iilerince, yani isizlerce 6 Mart 1911de
kurulan, tzk ve kurulu bildirisi de 18 Martta Dahiliye Nezaretine verilen
alkan Kardeler Cemiyetidir. Bu rgt, 27 Nisan 1911de Tatil-i Egl
Yasasna dayanlarak kapatlmtr.54
Vodinada sosyalizan bir retmen, Tekstil ileri Sendikasn kurmutur.
Ayrca Rumelinin Selanik, skp, Drama, Kavala, Manastr ve dier
ehirlerinde, ttn, demiryolu, dokuma ve dier i kollarnda, meslek sendikalar
ve genel ii birlikleri kurulmutur.55 Vlahof adnda bir sendikac, Selanikte
Federation Societe Ouvriere adl bir cemiyet teekkl etmitir.56
Sencer, a.g.e., s. 206; Karakla, a.g.m., s. 41.

Slker, a.g.e., 1955, s. 15; Sencer, a.g.e., s. 207; Glmez, a.g.e., 1991, s. 408.
50 Slker, a.g.e., 1955, s. 15.
51 Toprak, a.g.m., 1988, s. 49-50.
53 Glmez, a.g.e., 1991, s. 409.
54 Ali Birinci, II. Merutiyette sizlerin Kurduu alkan Kardeler Cemiyeti, Tarih
ve Toplum, Say 64, Nisan 1989, s. 12-14; Glmez, a.g.e., 1991, s. 410.
55 Sencer, a.g.e., s. 224; Glmez, a.g.e., 1991, s. 410.
56 Sencer, a.g.e., s. 226.
47
48
42
TANER ASLAN
Rumelide ii rgtlenmesi sosyalist bir temele dayanmaktadr. stanbul ve

mparatorluun dier blgeleri iin de benzer durum sz konusudur.
stanbulda da, ii rgtlerinden nemli bir ksmnn sol temel zerine
kurulduu sylenebilir. Osmanl Terakki-i Sanayi Cemiyetinin uzants olarak
kurulan Osmanl Sanatkrn Cemiyeti, geleneksel olarak sola yatkn ve devrimci
bir cemiyettir.57 rgtlenme hareketleri, zellikle Rumelide tmyle sosyalist
fikirlerin ve sosyalist kurulularn etkisinde gelimi, bu etki eitli yollardan
mparatorluun dier blgelerine de gemitir.58
Osmanl Devletinde i Hareketlerinin Meydana Getirdii
Sorunlar
Osmanlda ii snf rgtlenmesi, klasik retim tarzndan Bat leinde
fabrikalarn tesis edilmesi arasndaki gl ilikiden kaynaklanmaktadr.59 lk ii
hareketleri, iveren kesimin ii haklarn hie sayan tutumu karsnda, iilerin
tam manasyla rgtl olma fikrinden bamsz olarak, direnme eklinde ortaya
kmtr.60
Daha nceki dnemlerde, Osmanl mparatorluunda, eitli ii
hareketlerine rastlanmakla birlikte, bu hareketler gerek genel gidileri, gerek
amalar, gerekse rgtlenme biimleri asndan, 1870-1908 ve 1908-1919
dnemlerinde ortaya kan tatil-i Egl olaylarndan farkldr. Osmanl ii
hareketlerinin, gerek bir grev nitelii kazanmas ve kamuoyunda yank bulmas
1870lerden sonraki yllara rastlar.61
1870lere kadar makinelere kar yaplan eylemlerin dnda cretlerin
azlndan bir iki ii hareketi gazetelere yansmtr. Bunlarn haricinde ciddi ii
hareketlerine 1839-1870 arasnda rastlanmamtr.62 Osmanl Devletinde ilk
grev 1863te Zonguldak kmr madenlerindeki ii grevidir. Ardndan ubat
1872de stanbuldaki Beyolu Telgrafhane iilerinin grevi ba gstermitir.63
Mart 1872de Yarmburgaz merli demiryolu yapmnda alan baz ustalar
ile kalifiye iiler ii brakmlar, raylar zerine kurduklar adrlarda hafta
sreyle oturma eylemi yaparak yapm almalarna engel olmulardr. 13 Nisan
1872de zmit demiryolu yapmnda ustaba ile Hrvat iiler arasnda kan bir
anlamazlk yznden almalar bir sre durmutur.64 Zaptiye Nazr, dzeni
salamak zere sk nlemlere bavurmutur. Sencer, yabanc irketlerce
yaptrlmakta olan bu yollarn yapmnda alan Trk iilerin kardklar
59 Yazc, a.g.e, s. 90.
60 Aral, a.g.e., s. 18; Yazc, a.g.e., s. 91.
61 Sencer, a.g.e., s. 132.
62 Sencer, a.g.e., s. 103.
64 Sencer, a.g.e., s. 133; Karakla, a.g.m., s. 30.
57
58

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
43
olaylarn temelinde, kt i koullar kadar, yabanclara duyulan kinin de pay

olduunu dnmektedir. Bu iilerden biri silahl olduundan, irket, iileri yol
zerindeki adrdan karabilmek iin g kullanamam ve i, ilgili mahkemeye
gtrlmtr. Olay, iin hafta aksamasna yol amtr. 8 Nisanda da benzer
bir hadise zmit dolaylarnda yaanmtr. ilerle irket ortaklar arasnda sert
bir atma olmu, iiler iverenleri tehdit ederek greve gitmilerdir.65
24 Ocak 1873te stanbul tersane antiyelerinde 500-600 kadar ii on bir
aydan beri denmeyen cretlerini talep ederek iki gn i brakmtr. Greve
giden iiler, ertesi gn greve katlmayan iileri koruyan askerlerle
atmlardr. Bu iiler, alktan krldklarn syleyerek askerlere ait ekmekleri
yamalamlar, ardndan Babaliye gelerek Sadrazama bir dileke vererek,
durumlarn anlatmlardr.66 27 Ocakta tersane amele ve marangozlar yiyecek
ekmekleri olmadn, bir aydan beridir elerinin dilendiklerini, yakacak odun
bulamadklarn beyan ederek greve gitmilerdir67. 9 Haziran 1875te Tersanede
1200 ii, cretlerinin denmedii gerekesiyle i brakmlardr. Austos aynda
da Taksimde inaat ilerinde alan Mslman iiler greve gitmiler,
kadastro mhendisini de hrpalamlardr. Bu greve klann bahesindeki
askerlerde katlm, ancak garnizon komutannn sulular tutuklamasyla son
bulmutur. Olay, yerli Mslman iilerin, yabanc kadastro mhendislerine bir
tepkisidir. iler, iinde bulunduklar kt i koullarnn suunu kendilerini
altran yabanclara yklemektedirler. 13 Ekim 1875te de Sirkeci hamallar
cretlerinin ykselmesi iin greve gitmilerdir.68
1875te Osmanl hazinesinin iflas etmesiyle grev hadiselerine daha sk
rastlanmtr. Bundan dolay cretleri denmeyen iiler, cretlerini talep ederek
greve gitmilerdir.69 18 ubat 1876da Hasky Tersanesinde, ngiliz makinist ve
iileri greve gitmilerdir. Bunlar, yerli iilerle deil ayr olarak greve
gitmilerdir. 24 ubat 1876da da arabaclar Christaki Efendiye kar harekete
girimiler ve 200 kii irketin ortaklarndan Chiristaki Efendinin arabasnn
etrafn evirmilerse de, askerler iileri datmtr. 23 Mays 1876da birikmi
cretlerini tahsil etmek iin greve giden iilerden bazlarnn, kendilerine verilen
nerileri kabul etmesi zerine iiler arasnda atma km, hadise gvenlik
glerinin mdahalesiyle nlenebilmitir.70
1878 sonlarnda ii hareketleri yeniden balar. 1908 tarihine kadar
cretlerin az ve zamannda verilmemesi, alma koullarnn kt oluu zerine
birok i kolunda alan iiler greve gitmilerdir. Bu grevleri ve mahiyetini
Sencer, a.g.e., s. 134-135.
Sencer, a.g.e., s. 136; Karakla, a.g.m., 30.
67 Sencer, a.g.e., s. 135.
68 Sencer, a.g.e., s. 139; Karakla, a.g.m., s. 30.
70 Sencer, a.g.e., s. 140-141.
65
66
44
TANER ASLAN
burada zikretmek hem almann konusu olmadndan hem de almann

boyutunu aacandan saysn vermekle iktifa edeceiz. Bu hareketlerde,
iilerle gvenlik glerinin sk sk karlatklar ve ii hareketlerinin baskyla
datldklar grlmektedir. 17 Ekim 1878 tarihli terzilerin balatt grevde
polis, iileri datmak iin g kullanm, baz gstericileri tutuklam ancak
daha sonra serbest brakmtr.71 1876da 8 greve ve i brakma eylemine
rastlanmaktadr.72 1878den 1880e kadar ayn gerekelerle 11 grev meydana
gelmitir.73 1880den sonra Abdlhamitin bask idaresi bu tr hareketleri
ortadan kaldrmtr.74 Abdlhamit idaresinin her trl toplant hrriyetini
yasaklad ortamda, iilerin toplu hareketlere girimelerinin imknsz olduu
kolaylkla anlalabilir. Bu tr hadiseler patlak vermi olsa bile ksa bir sre
iinde bastrlmaktayd. zellikle de 1887den sonraki dnem, ii hareketlerinin
zayflad ya da yeraltna indii dnem olarak kabul edilebilir. 1886-1902 yllar
arasnda hi grev olmam, 1908e kadar ise 35 greve rastlanmtr.75 1908
ncesi, iilerin durumlarn iyiletirmek amacyla iverenlerine kar ak
savama girimeleri iin elverili bir siyasal ortam oluturmuyordu. Bu
dnemde sansr memurlarnca yazlardan kartlan ve kullanlmas yasaklanan
szckler arasnda grev de bulunmaktadr.76 1906 tarihindeki grevi ise sansrden
dolay ancak 1908 de Sabah gazetesinden renebilmekteyiz.77
1908 ncesinde yaplan grevlerin byk ounluu, cret artn ve
zellikle birikmi cret alacaklarnn denmesini amalayan ekonomik nitelikli
eylemlerdir.78 Bu dnemde iilerin tekilatl olarak grev yaptndan sz etmek
mmkn deildir. Tekilatszlk, iileri toplu hareketten alkoymaktayd.79
Ayrca iilerin meslek teekklleri, uzun zaman eitli glkler yznden
kurulamad. Kurulanlar ise, sratle fonksiyonlarn ifa edemeyecek hle
getirildi.80
Grev, II. Merutiyetin ilannn getirdii hrriyet ortamnda giderek
yaygnlamtr. II. Merutiyet, daha nceden grlmedik hrriyet ortam
meydana getirmi, o zamana kadar rastlanmayan grevlerle karlalmtr. O
Sencer, a.g.e., s. 142-143.

Selim Deringil, Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of
Abdlhamid II (1876-1909), International Journal of Middle East Studies, 23 (1991), s. 345.
73 Karakla, a.g.m., s. 31-51; Sencer, a.g.e., s. 143-145.
74 Sencer, a.g.e., s. 145.
75 Gzel, a.g.m., 1985, s. 805.
76 Glmez, a.g.e., 1991, s. 424.
77 Sencer, a.g.e., s. 147.
78 Glmez, a.g.e., s. 426; Slker, a.g.e., 1955, s. 8-9.
79 Slker, a.g.e., 1955, s. 9.
80 Slker, a.g.e., 1955, s. 11.
71
72

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
45
dnemde, her eyin hrriyetle ilintilendirilmesi moda olduu iin, grevlere de

hrriyet grevleri ad verilmitir.81
II. Merutiyet, ii hareketlerine gemite grlmemi bir canllk ve
younluk kazandrmtr. ilerin youn olduu kentlerde birbirini izleyen
grevler, Merutiyetin getirdii greli siyasal zgrlk ortamnda, ksa sre iinde
mparatorluun hemen her yanna hzla yaylmtr.82 Ancak bu grevlerin
ounluu, kendiliinden, rgtsz olarak domutur.83
Merutiyetin ilan edildii 24 Temmuz 1908den hemen sonra ortaya kan
grevlerin temelinde de ekonomi yatmaktayd.84 Tm grevlerdeki ortak neden,
iilerin daha iyi crete ve alma artlarna kavuma isteidir.85
II. Merutiyetin ilanndan sonra, ii sorunlar ve hareketleri, ttihat ve
Terakki Cemiyetinin genel siyasetinden etkilenmitir. iler yeni dzenin kendi
koullarn dzelteceini umut etmiler,86 ancak verilen vaatlerin yerine
getirilememesi, merutiyetle btn sorunlarn zleceine dair inancn
sarslmasna yol amtr. ilerin beklentilerinin aksine bir gelime yaanm,
bunun zerine iilerin 1908 Austos ve Eyll aylarnda balattklar grevler,
lkenin her tarafna dalga dalga yaylmtr. Bu grevler kamuoyunu olduu
kadar, yneticileri de kukuya drmtr.87
lk grev demiryollarnda balam, daha sonra farkl i sahalarna yaylmtr.
Tramvay, havagaz, reji, ttn, sigara kd, deri, eker, frn, tula iileri,
ilerini brakmlardr. Bu durum, iktisad adan zor durumda olan devlet iin
byk bir sorun oluturmutur.88
i ve memurlar grevleri son are olarak dnmlerdir. iler, greve
gitmeden nce bar giriimler iinde olmular; ortak bir dileke ile
iverenlerine bavurarak isteklerinin yerine getirilmesi, yoksa greve gidecekleri
uyarsnda bulunmulardr. i ve memurlar, isteklerinin yerine getirilecei
yolunda iverenlerce kendilerine sz verilmesi durumunda, buna inanarak
ilerine dnmlerdir. Bu bakmdan, 1908 grevlerinin nemli bir blmnn,
iverenlerce verilen szn tutulmamas ya da hkmet yahut ttihat ve Terakki
81 Mesut Glmez, 1908 Grevleri (lan- Hrriyet Grevleri), Trkiye Sendikaclk
Ansiklopedisi, cilt 1, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1996, s. 175178; Adanr, a.g.m., s. 67.
82 Gzel, a.g.e., s. 1991, s. 297.
83 Sencer, a.g.e., s. 176.
84 Hakk Onur, 1908 i Hareketleri ve Jn Trkler, Trk ve Dnya, Mart 1977, s. 277;
86 Sencer, a.g.e., s. 172-173; Akin, a.g.e., 1987, s. 99.
87 Sencer, a.g.e., s. 173.
88 Hseyin Avni, a.g.e., 1332, s. 18.
46
TANER ASLAN
Cemiyeti ileri gelenlerince gerekletirilmeye allan uzlama giriimlerinin

sonusuz kalmas zerine bavurulan eylemler zellii tadn Glmez
belirtmektedir.89 rnein, Gazhane iileri, ehir Emanetine bavurarak
cretlerinin artrlmamas durumunda greve gideceklerini sylemilerdir. ehir
Emaneti ise, kendilerine be on gn sabr etmelerini tleyerek, Kumpanyaya
tebligat icra edileceini bildirmitir.90
Anadolu demiryollarnn ii ve memurlar, nce ynetime (Mdriyet-i
Umumiyeye) bir dileke vererek alma artlarnn iyiletirilmesini
istemilerdir.91 Anadolu Badat Demiryolu iileri, Anadolu Osmanl Demiryolu
Memurn ve Mstahdemn Cemiyet-i Uhuvvetkrisi, (l'Association Fraternelle
du Personnel du Chemin de Fer d'Analolie Kumpanya Mdriyeti)92 yoluyla, 17
Austos 1908de bu hatt ileten Alman irketi mdrlne, Alman
Bykeliliine, Deutche Bank ve hkmete bir dileke vermilerdir.
Dilekede, alma koularnn dzeltilmesi iin birtakm talepler
sralamlardr.93 Ancak, bu talepleri karlanmaynca 18 Austosta greve
gitmilerdir. Bu durum karsnda irket, iilerin isteklerini kabul etmek
zorunda kalmtr.94 Anadolu demiryollarndaki grevin balangta uzlama ile
sonulanmas zerine, Eskiehirde bulunan demiryolu alanlar hkmet
dairesi nne gelerek Kanun-i Esasinin ahkam- mtesaviye-i adaletinden
hisse-mend olduklarndan dolay izhar- kran eylemilerdir..95
ilerin, alma saatlerine zam yaplmasn istemeleri grevlerin nemli
nedenleri arasnda yer almaktadr. rnein, zmir liman iileri, saat cretlerinde
% 100 akn bir zam talebiyle greve gitmilerdir. stanbul Cibalideki ttn
iileri de ttn rejisinin % 50lik zam teklifini yetersiz bularak 13 Austos
1908de greve gitmilerdir. zmir - Kasaba demiryolu iileri ile 11 Austosta da
Paabahe ie fabrikas iileri cretlerinin artrlmas isteiyle grev
balatmlardr.96 Selanik sigara fabrikas iileri, Olympos bira fabrikas iileri,
Alatini deirmenleri iileri, zmir tramvay iileri i gnnn 10 saate
indirilmesi ve cretlere zam yaplmas iin greve gitmilerdir.97 Dersaadet liman
amelesi, Paabahedeki ie fabrikas amelesi, Osmanl ttn rejisinin
Cibalideki fabrika amelesi, yevmiyelerinin verilmesi iin reji mdrne dileke
vermitir. 13 Austos 1908 gn vapurlara kmr ykleyen iiler, cretlerinin
Glmez, a.g.e., 1991, s. 430-431.
Glmez, a.g.e., 1991, s. 428.
91 Glmez, a.g.e., 1991, s. 429.
92 Anadolu Osmanl Demiryolu irketi Memurin ve Mstahdemini Cemiyet-i
Uhuvvetkranesi adyla tekil edilen dernek bir sendikadr. BOA, DH.MU, 76/-2/4.
93 Sencer, a.g.e., s. 179-180; Gzel, a.g.e., 1993, s. 63.
94 Toprak, a.g.m., 1988, s. 173-178.
95 Glmez, a.g.e., 1991, s. 427.
97 Sencer, a.g.e., s. 184; Glmez, a.g.e., 1991, s. 431.
89
90

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
47
arttrlmas iin tatil-i Egl etmilerdir. 14 Austosta reji iileri, ttihat ve

Terakki Cemiyeti tarafndan gnderilen Selim Srr ve Salim beylerin
almalaryla ilerine dnmlerdir. 15 Austosta da nhisar- Duhan amelesi
greve gitmitir. Ayn gn 7.000 ekmeki amelesi, yevmiyelerinin arttrlmas iin
ttihat ve Terakki komitesine dileke vermilerdir. 15 Austosta imendifer
kumpanyas ameleleri ilerini brakmlarsa da Zaptiye Nazrnn telkin ve
nasihatleriyle grevlerine dnmlerdir. 22 Austosta Selanik Dedeaa
demiryolunda 1.500 ii ii brakm, 23 Austosta Yedikule iplik fabrikas ile
hamurkr ve piiriciler iileri, 24 Austosta Selanikte 1.000 kadar frn iisi
cretlerinin arttrlmas ve istirahat zamanlarnn uzatlmas iin greve
gitmilerdir.98 Bu hareketler dnda Rumelide pek ok ii hareketinin
grlmee balamas, baz evreleri ve ttihat ve Terakkiyi telaa drmtr.99
Grevler, stanbul ve Rumeliden sonra Anadoluya ve Arap eyaletlerine de
sram, bylece II. Merutiyetin ilk aylarnda bir grev furyas mparatorluun
btn eyaletlerini kaplamtr. Halepte demiryolu iileri, maalarnn artrlmas
ve i koullarnn iyiletirilmesi gibi isteklerinin dikkate alnmasn istemiler,
istekleri yerine getirildikten sonra greve son vermilerdir.100 Beyrut
gazhanesinde alan iiler de greve gitmiler, irketin iilerle anlamasyla
sorun ksa srede halledilmi, irketin bu muamelesi, hkmet tarafndan
takdire layk grlmtr.101 Ancak dier irketlerde bu duruma ok nadir
rastland grlmektedir.
lan- hrriyet grevlerinin, hazrlanmas, uygulanmas ve yrtlmesi
asndan kendiliindenci nitelik tayan eylemler olduuna kuku yoktur.
Grevlerle ilgili olarak basnda yer alan haberlerde, grevleri hazrlayan ve
uygulamaya koyan bir-iki rgt dnda, herhangi bir rgtten sz
edilmemektedir. Bununla birlikte, grevler srasnda isteklerini elde etmek
amacyla iiler arasnda geici birlemelerin oluturduu, grevleri yrten doal
gruplarn ya da nderlerin belirdii dnlebilir.102 28 Austos 1908 (30 Receb
1326) tarihli bir belgede buna dair bir bilginin yer ald grlmektedir. stepan
Davityan isimli bir Bulgar, Dersaadete gelerek ark Demiryollar irketi
amelelerini greve tevik etmi, ancak maksadnn anlalmas zerine
stanbuldan uzaklatrlmtr.103
Grevlerin tabii neticesi olarak halkn hizmet alamamas, rnlerin
zamannda yetitirilememesi; sosyal, idar ve iktisad birtakm sorunlar meydana
getirmitir. 5 Eyll 1908de Anadolu Osmanl demiryolu memurni ile zmirSencer, a.g.e., s. 177-182; Slker, a.g.e., 1955, s. 13-14.
100 BOA, DH.MKT., 2622/44.
101BOA, DH.MKT., 2625/67.
102 Gzel, a.g.e., 1991, s. 436.
103 BOA, DH.MKT., 1285/81.
98
99
48
TANER ASLAN
Aydn-Kasaba demiryolu memurlar104 ve irket-i Hayriyenin fabrika ameleleri

terk-i egl (i brakma) etmilerdir. Bu grev ulamn durmasna yol amtr.
Ulamn durmasyla sevkyatn yaplamamas zerine, ok miktarda incir ve
kuru zm rmtr. Bu nedenle rn elinde kalan reticiler zarara
uramlardr.105 Birok rn ortada kalm ve blgede ticaret felce uramtr.
Trenlerin ilememesi zerine rnlerini kurtarmak isteyen baz tccarlar,
rnlerini ve mallarn deve kervanlar ile tatmak durumunda kalmlardr.106
Anadolu Demiryollar ii ve memurlarnn grevi de ulam ve
haberlemeyi nemli lde aksatm ve basnn grevlerden yaknmasna neden
olmutur.107 Ticaret kadar gnlk yaam da etkileyen ark Demiryollar grevi
ise, Bulgaristann bamszln ilan etmesiyle sonulanan siyasal boyutlar da
Aydn demiryolu grevinin bymesi zerine Bahriye
kazanmtr.108
Nezaretinden asker istenmi, gelimelerden Babali de haberdar edilmitir.
Punta istasyonundaki depolar grevci iilerce yaklmak istenmi, Punta
karakolunda bulunan askerler buna kar koymular, amele snf ve ahali ile
mfreze-i askeriye arasnda silahl atma olmutur. Bunun zerine zmir valisi,
Babaliye daha fazla kuvvete ihtiyac olduunu bildirmi ve yeni yeni taburlar
silah altna alnd gibi, Mecidiye zrhls zmire giderek karaya asker
kartmtr. Bu grev, olayl bir ekilde balam ve halk iilerle birlemi,
askerlere kar birlikte durmutur. Grev, ok sayda asker yardmyla ancak
yattrlabilmitir.109 Hkmet, ark Demiryollar iilerinin grev nedeniyle
tccarlarn birok maddi kayba urad gerekesiyle birtakm tedbirler almtr.
Zaptiye Nezareti, iilere irketin teklif ettii artlar kabul etmeleri ynnde
bask kurmutur. Nafia Nezareti ise daha etkili bir nlem almtr. Nezaret,
iba yapmayan demiryolu iilerinin hibir surette demiryolunda almasna
msaade edilmeyeceini ilan etmitir. Ayrca asker tedbirlere de gidilmitir.
Grevler asker ve zabtalarca sert bir biimde bastrlmakta ve iileri grev iin
rgtleyen elebalar ve tevikileri yakalanarak hapsedilmekteydi.110
ilerin, ii yavalatma, ii brakma eklinde balattklar grevlerin yannda,
yaptklar taknlklarn bir rnei de Samsunda reji iilerinde de grlmektedir.
Reji iileri, isteklerinin yerine getirilmesi iin greve gitmiler, ancak bu
isteklerinin yerine getirilmemesi zerine taknlk yaparak Nezaret binasna
saldrmlardr. Bu hadise, grevin amacndan uzaklatn, sosyal buhranlara ve
kargaaya davetiye karttn gstermektedir. Reji iileri grevinde, iilerden
Sabah, 23 Eyll 1324/6 Ekim 1908, s. 4.
106 D. imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi, stanbul 1978, s. 39-40; Gzel, a.g.e.,
1993, s. 65-66.
107 Tanin, 5 Eyll 1324/18 Eyll 1908, s. 3.
108 Glmez, a.g.e., 1991, s. 299.
109 kdam, 5 Ekim 1908.
110 imanov, a.g.e., s. 41; Akin, a.g.e., 1987, s. 99; Gzel, a.g.e., 1993, s. 66.
104
105

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
49
biri askere ate am, askerlerden birinin yaralanmas zerine askerler buna
karlk vermi, talyan uyruklu bir ii hayatn kaybetmi ve dieri de
yaralanmtr.111 Bunun zerine Trabzon valilii bu hadisenin nlenmesi iin
gerekli kanun ilemleri balatmtr.112
Selanikteki ttn ticarethanelerinde alan iiler, zmirde tramvay
iileri, Aydn demiryolu iileri, sigara kad, havagaz, deri iilerinin grevleri
balam, 22 Eyllde Selanik Errera, Oredz ve Back iileri ile mstahdemleri
yannda tula harmanlarnda alanlar da greve gitmilerdir. Ayrca, matbaa,
vapur ve Balya-Karaaydn Demiryolu iileri de grev balatmlardr. Vapurlarda
alan iiler, dare-i Mahsusa vapurlarnn Bahriye Nezaretine bal kalmaktan
kurtarlmas iin greve gitmilerdir.113 Eyll 1908de Anadolu, Rumeli, Aydn,
ark ve Beyrut am Hama demiryolu iilerinin grevi, neredeyse tm
Osmanl demiryolu an etkisi altna alm, lkenin ulatrma sektrn felce
uratmtr. Bu durum ttihatlarn sabrn taran son damla olmutur. Rumeli
demiryolundaki grev sadece ulatrmaya darbe vurmakla kalmam, bakent ile
ttihat ve Terakkinin Selanikteki merkezi arasndaki irtibat da zayflatmtr.114
Bu durum, ileride hazrlanacak olan Tatil-i Egl Yasas srecinin en nemli
gerekelerinden birini oluturacaktr.
5 Ekimde Balya-Karaaydn madeninde iiler greve gitmilerdir.115 Bu
grevde, ttihat ve Terakki Cemiyeti mmessili, mahalli idare amirleri ile
birleerek, elinde bastonla grevcilerin zerine yrmtr.116 Balya Madeninde
alan iilerin grev yapmasyla balayan karklk giderek yaylm, Vilayet,
hkmetten, bu karkln daha da bymemesi iin asker mfrezenin
Balyaya gnderilmesini talep etmitir. i grevlerinin taknla ve ardndan
karkla kadar gitmesi, hkmetin bunu nlemek iin asker mfrezeye
bavurmas, karkln toplumsal huzuru ve asayii ne derece bozduunun bir
gstergesidir.117 Balya Karaaydn Madenindeki grevin sonlandrlmas iin
gnderilen asker mfrezeler asayii temin etmi, ancak madende alan
amelenin tekrar greve kalkmasn engellemek iin zabta kuvvetinin artrlmas
iin Hdavendigar Valiliine mracaatta bulunulmutur.118 Balyada grevlerin
asayii bozacak bir hl almas zerine burada yaplan tahkikat neticesinde Balya
Karaaydn Madeninde maden amelesini greve tevik ettii ne srlen Balya
Naibi Arif Efendinin suu sabit bulunmu ve azli iin Hdvendigar Valiliine
BOA, DH.MKT., 2627/54.
BOA, DH.MKT., 2627/45.
113 Sencer, a.g.e., s. 191; Onur, a.g.m., s. 287; Karakla, a.g.m., s. 35, 50; Glmez, a.g.e.,
1991, s. 432.
114 Onur, a.g.m., s. 292; Karakla, a.g.m., s. 50.
115 Sencer, a.g.e., s. 194-195.
116 Slker, a.g.e., 1955, s. 16.
117 BOA, DH.MKT., 2627/45.
118 BOA, DH.MKT., 2647/24.
111
112
50
TANER ASLAN
bir kez daha bavurularak bir tahkikat daha yaplmas istenmitir.119 Bunun yan
sra, Balya Karaaydn Madeninde grev ilan iin kkrtmalarda bulunan
Hristiyan ve Mslman iilerden bazlar iten karlm, bazlar da tevkif
edilmitir.120
6 Eyllde Sirkecide ark imendiferlerinde de iiler maalarnn
iyiletirilmesini bahane ederek grev yapmlar, o gn imendiferler
almamtr.121 7 Eyll 1908de Rumeli imendifer Kumpanyasnca hattn
tefti ve muayenesi iin Ayastefanosa gnderilen fen memuru, amele tarafndan
baz tecavzata duar ve azimetten men olunduklar gibi, bir mhendisin dahi cerh
edildiinin haber verilmesiyle Zaptiye Nezaretince derhal sevk edilen memurn
marifetiyle ameleden 20 nefer derdest edilmitir. ark imendiferlerinin Selanik
ksm, Selanik-Manastr imendifer hatt ve Selanik-Dersaadet hatlar amelesiyle
tramvay kumpanyas mstahdemleri, ttn maazalar amelesi ve ekerci
kalfalar grev teebbsnde bulunmulardr. Bu grevlerden ark imendiferleri
iilerinin istekleri kabul edilip maalarna zam yaplarak grevleri sonlandrlm
ancak dierlerinin grevlerinin sona erdirilmesi zerinde hkmet almalarn
devam ettirmitir.122 Demiryollar ve imendifer iilerinin yan sra, dier i
kollarnda da iiler greve tevik edilerek i brakmlardr. Rumelide ve
Kavalada ttn maazalar iileri greve gitmi ancak iilerle anlamaya
varlarak grev sona erdirilmitir.123
i eylemlerinin byk bir ounluu kendiliinden balayan grevlerdir.
Baz grevlerde ise birka kiinin tevikiyle grevlere gidildii grlmektedir. Eyll
1908de Drama ve Kavalada 14 bin ii Veta adl bir nderin ynetiminde ii
brakmlar, ama byk tccarlarla hkmetin ibirlii grevi baarszla
gtrmtr.124 Hkmet, iileri haksz ve kanunsuz bir ekilde greve tevik
edenler hakknda kanun ilem balatmtr.125 rnein Kozlu Maden
Ocaklarnda alan ameleyi greve tevik eden Bekir Sdk Efendi oruma
srlmtr.126 Demiryolu, tramvay ve liman alanlarn haksz olarak greve
teebbs ettiren Terk-i Egl Cemiyeti hakknda kanun ilem yaplmtr. Grev
ad altnda toplumun refahn ve dzenini bozacak teebbsler nlenmeye
BOA, DH.MKT., 2688/53.

BOA, DH.D., 107/76.
121 S. Toydemir, Trkiyede htilflarnn Tarihesi ve Bugnk Durumu, Sosyal
Siyaset Konferanslar, ktisat Fakltesi, ktisat ve timaiyat Enstits Neriyat, stanbul
1951, s. 48. ark Demiryollar Kumpanyas alanlarnn hukukunu muhafaza iin
emaret hkmeti tasdikinde sendika tesis edilmiti. BOA, Y.MTV., 311/153.
122 BOA, DH.MKT., 1291/69.
123 BOA, DH.MKT., 2622/8.
124 Sencer, a.g.e, s. 192.
125 BOA, DH. MKT., 2623/66.
126 BOA, DH.EUM.1.b, 43/10.
119
120

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
51
allm, bunun iin gerekli yasal dzenlemeler balatlmtr.127 Hkmet,

gelen ihbarlara gre, kamu yararna alan irketlerde grevli ii ve amelelerin
grev yapma ihtimalinin bulunduundan asayiin bozulmamas iin gerekli
tedbirleri alm,128 ancak alnan nlemlere ramen iilerin greve tevik edilmesi
engellenememitir. ark Demiryolu ve Anadolu imendiferi ii ve
memurlarnn grev yapmalar iin tevik edildiklerine dair hkmete rapor
gelmitir.129
1 Ekimde Aydn demiryolu iilerinin yaptklar grevde ameleden biri
tarafndan, askere kumanda eden zabit zerine ate edilmesi zerine asker
tarafndan mukabele olunmu, grevcilerden bir kii telef ve birka kii de
yaralanmtr. Grevciler telgraf hatlarn kat etmilerdir.130
14 Eyllde Anadolu demiryolu iileri, Haydarpaada greve gitmiler, grev
esnasnda telgraf dairesi ve dier daireleri igal etmilerdir. Bunun zerine
Harbiye Nezareti, Haydarpaaya asker bir kta gndererek, iiler igal ettikleri
yerlerden kartlmlardr. Bu grev, 18 Eyllde sona ermitir. Bu grevin sona
erdii gn Samsunda ttn iisi cretlerinin ykseltilmesi isteiyle terk-i egl
etmitir. Alaybeyi askerle gelerek bunlar datmak istemise de
baaramamtr.131
II. Merutiyet Dneminde ii rgtlenmeleri, ii haklarnn kamuoyuna
duyurulmas asndan olduka nemlidir. i hareketleri dnemin basnnda
nemli yer tekil etmitir. Basnda, iilerin alma koullar, dk cretleri ele
alnarak bir nevi grevlere destek verilmitir. Ancak, terk-i eglin sosyal
hizmetleri aksatmasndan, iktisad ve sosyal buhrana yol amasndan dolay
grevlere olumsuz bakmaya balamtr. Basnda kan yazlarda grevlerin
manasnn tam olarak anlalmad, bu nedenle de illet-i mstevliye (salgn bir
hastalk) halini ald vurgulanmtr. 16 Eyll tarihli kdam gazetesinde Grevler ve
Netayici balkl bir yazda, greve dair u bilgilere yer verilmitir: ki ay evveline
kadar, sahaif-i matbuata geirilemedii gibi grev kelimesinin ne demek olduu bilinemedii
gibi, grev dediimiz halet yani terk-i egl dahi mecburen gayri vki idi. Grevler deta bir
illet-i mstevliye halini ald, grev yalnz irketle amele arasnda tahadds eden bir ihtilaf
olmakla kalmaz. Memleketin ahval-i iktisadiyesi zerinde tesir yapar. Bundan maada
memleketimizde mevcut cesim sanayi ecnebi sermayeler ile vcuda gelmitir.132
1908 grevlerinin, hkmete kar bir eylem nitelii tad iddiasnda da
bulunulmutur. Merutiyetin getirdii zgrlkten yararlanarak maddi
BOA, .KAN., 5/1326/N-1.
BOA, DH.MKT., 2628/5.
129 BOA, DH.MKT., 2627/15.
130
131 Sencer, a.g.e., s. 186-189.
132 anda, a.g.e., 1976, s. 27-30.
127
128
52
TANER ASLAN
durumlarnn iyiletirilmesi isteiyle ilerini brakan iiler, amalarnn siyas ve

hkmeti g duruma drmek amacn tamadn aklamlardr. rnein
Yedikule imendifer Fabrikas iileri, bir guna su-i niyetleri olmayp hkmete her
zaman muti bulunduklarn aka sylemilerdir. ark demiryollarndaki grevde
de, hkmete kar bir tutum iinde olmadklar ii ve memurlarca belirtilmitir.
Buna ramen hkmetin, Edirneye vagon silah ve cephane ile 15 zabit sevk
olunacan bildirmesi zerine, ark Demiryollar alanlar kendilerinin tatil-i
Egl etmeleri Kumpanyann mezalimine kar ihtiyar edilmi bir hareket olup hkmete
her zaman hizmet ve muavenet edeceklerini, temin ve arzu olunduu dakikada sevkiyat-
askeriye ve saire iin hizmete mheyya olduklarn ve hkmete bu gibi nakliyata ve sair
guna sevkiyata lzum grld halde ifa-y hidemata kemal-i fahr ve minnetle hazr
bulunduklarn bildirmilerdir.133
Dnemin basnnda yer alan haberlere gre, 1908 grevleri ticar yaam,
haberlemeyi, ulam ve tanma ilerini ok yakndan etkilemitir. ileri
istedikleri koullarda altrmaya alm olan iverenler, zellikle yabanc
sermaye ortaklklar gemite karlamadklar grev eylemlerinin hzla yaylmas
karsnda, durumdan hkmete bilgi vererek ivedi nlemler alnmasn
istemilerdir. te yandan, grevler nedeniyle ticar ilemlerin aksamasndan
yaknan basn da iverenlerin hkmete bavurarak yardm istemelerini
tlemitir. rnein rhtm iilerinin grevi dolaysyla tccarn malnn
kaldn, muamelat- ticariyenin sektedr olduunu haber veren Tanin gazetesi,
Rhtm irketinin hkmete mracaat etmesini, muavenet istemesini ve tccar
zarar-dde etmemesini tlemitir. Ticar ilemlerin son derece nem tad bir
srada yaplan Aydn Demiryolu ii ve memurlarnn grevi de, zellikle incir
ihracat zerinde su-i tesir hsl etmitir. Grevler nedeniyle ticar ilemler ok
durgun bir hale gelmitir.134 Grevler hizmetlerin aksamasna yol amtr.
Foada amalt, Ada ve Aliaa mahallelerinde bulunan ibalarnn tuz
karma cretlerinde art talebiyle greve gittiinden dolay tuz ihtiyac hsl
olmutur.135 Ayrca grevler fiyat artna da sebep olmutur.136
Anadolu Demiryolu iilerinin yaptklar grevler iktisad hayat olumsuz
etkiledii iin Anadolu Demiryolu memur ve mstahdemlerinin grevlerinin
nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir.137 Yedikule dndaki
bahelerde alan amelenin yevmiyelerine yaplan zam zerine, iilerin alma
saatlerinin drlmesi iin grev yapmak istemeleri ve sendikalar vastasyla bu
karar uygulatmaya alp baka ii almna kar ktklarna dair Mehmed Nuri
ve arkadalar tarafndan verilen arzuhal zerine, byle haklar olmad, tahkikat
Glmez, a.g.e., 1991, s. 435.
Glmez, a.g.e., 1991, s. 298-299.
135 BOA, DH.MKT., 2830/98.
136 BOA, DH.KMS., 50/-1/60.
137 BOA, MV., 213/38.
133
134

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
53
neticesi kanuna aykr davrananlar hakknda ilem yaplmas gerektii

vurgulanmtr.138
Grevlerin olumsuz etkilerinden sz ederek hkmete ivedi nlemler
alnmas gerektiini belirten basndan anlaldna gre, baz yabanc sermaye
ortaklklar da hkmete bavurarak ayn yolda istekler dile getirmilerdir.
zellikle demiryollarndaki grevlerde, bu ortaklklarn st yneticileri hkmetle
dorudan doruya iliki kurmular ve grevlerin nlenmesini istemilerdir.
Grevler lkenin drt bir yanna yaylrken ve gerek basn, gerekse iverenler
ivedi nlemler alnmas yolundaki isteklerini younlatrrken, grevler
konusunda yasal nlemler alnmas hazrlklar da hzlanmtr.139
Grev ad altnda asayisizliklerin ba gstermesi hkmeti birtakm
tedbirler almaya sevk etmitir. Merutiyet ynetiminin, grevler karsnda
gsterdii greli hogr tutumu ok ksa srm; henz hrriyetin ilannn
ikinci aynda, Tatil-i Egl Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat adyla
geici bir yasa yrrle konmutur.140 Hkmet umuma mteallik hizmet
gren irketlerde grevi dzenlemek maksadyla 25 Eyll 1324 (8 Ekim 1908)
tarihinde Tatil-i Egl Kanun- Muvakkatn tanzim ve ilan etmitir.141 rgtl
topluma ynelmenin vatandan sivil ve siyasal katlmnn nn am olan bu
muvakkat kanunda yer alan Asyi-i memleket ve tammiyet-i mlkiye-yi ihll ve ekl-i
hkmet-i tayr ve ansr- Osmanyeyi siyseten tefrik maksadna mstenid ibaresiyle
bu kanun, derneklerin ama ve niteliklerine birtakm snrlamalar getirmitir.142
1908 geici yasasnn hazrlanmasnda, 27 Aralk 1892 tarihli Fransz yasas
temel alnmtr. i ve verenler Arasndaki Toplu Uyumazlklar Konusunda stee
Bal Uzlatrma ve Tahkim balkl bu yasann, Tatil-i Egl Yasasnn kaynan
oluturmutur.143
Tatil-i Egl Kanun- Muvakkatnn 15 Ekimde yrrle girmesinden
sonra, grev hareketlerinde nemli bir azalma olduu grlr. Kanunla, Austos
ve Eyll aylar grev dalgasnn n nihayet alnabilmitir.144 Devlet ve toplum
asndan son derece tehlikeli bir boyuta ulaan iilerin gsterileri bu kanunla
engellenmeye allmtr.145
BOA, DH.MKT., 2734/22.

Glmez, a.g.e., 1991, s. 299-300.
140 Dstur, kinci Tertip, Cilt 1, s. 88-90.
141 Slker, a.g.e., 1955, s. 16.
142 Fsun stel, II. Merutiyet ve Vatandaln cad, Modern Trkiyede Siyas Dnce,
Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, cilt 1, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 167; Tevfik
avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, 1839-1990, mge Yaynlar, Ankara 1995, s. 17-18.
143 Glmez, a.g.e., 1991, s. 304.
144 Sencer, a.g.e., s. 203.
145 Akin, a.g.e., s. 145.
138
139
54
TANER ASLAN
25 Eyll 1324 (8 Ekim 1908)de kabul edilen bu geici yasa, imparatorluu

saran grev dalgasnn nn almak amacyla karlmtr. zellikle demiryolu
ii ve memurlarnn grevleri nedeniyle ticaretin, tama ve ulatrma ilerinin
gemite allmadk biimde aksamas ve durmas karsnda, yabanc sermaye
ortaklklar hkmete bavurarak ivedilikle nlem alnmasn istemilerdir.
Geici yasann, bu isteklerin sonunda karld, gerek grev olaylarn veren
basndan, gerekse geici yasa ile resmi belgelerden anlalmaktadr.146 Bu
kanunun kartlmasna Alman sermayesinin youn basks olduu ileri
srld gibi,147 zellikle demiryolu ortaklklarnn geici yasaya ilikin tasarnn
hazrlanmasnda etkili olduu sylenmektedir.148 Grevlerden dolay demiryolu
ulam ve tamas ile br kamu hizmetlerinin aksamasndan lke ticaretinin
zarar grecei ve hatta bu durumun lkede gvenlik ve dzenliin bozulmasna
dein uzanacak zararl sonular douraca yolundaki gerekeler, bu istein ksa
srede yerine getirilmesine yetmitir. Bylece daha merutiyetin ikinci aynda
sendika hakkn yasaklayan, grev hakkn da kstlayan bir dzenleme yaplm ve
ekonomik ynden da baml Osmanl hkmetince, yabanc sermayeye,
gereksinim duyduu gvence salanm olmaktadr.149
Bu geici yasa, grev hareketlerinde az da olsa bir durgunluk meydana
getirmitir. Ancak tam anlamyla grevlerin nnn alnd sylenemez.
Hkmet, buna kesin bir zm bulmak maksadyla geici yasay genileterek
nl Tatil-i Egl Kanunu yasalatrmtr. Liberal ve bireyci dnemin toplu i
ilikileri alanndaki dorudan nitelikli ilk ve temel dzenlemesi nitelii tayan
Tatil-i Egl Yasas, temelde, alma koullar ile i uyumazlklarnn, ok yaln
bir bar sre olarak ngrlen uzlama yoluna bavurularak kotarlmasn
dzenlemitir. Glmez, bu yasann devleti, toplu i ilikileri alannda hem
dzenleyici hem de yasak ve baskc aktr olarak n plana kardn ifade
etmektedir.150
Grevler yznden gerek devletin gerek irketlerin gerekse kk yerli
iletmelerin urad zararlardan dolay, 31 Mart (13 Nisan 1909) olaynn da
yaratt havann yardmyla 27 Temmuz 1325 (9 Austos 1909)da Tatil-i Egl
Kanunu yrrle girmitir. 31 Mart olaynn ardndan ilan edilen skynetim
ile Babali basknndan sonra tek parti rejiminin kurulmas grevleri ve iilerin
tekilatlanmalarn fiilen imknsz hale getirmitir. Bu sre 1918e kadar devam
etmitir.151
Glmez, a.g.e., 1985, s. 798.
148 Sencer, a.g.e., s. 301.
149 Sencer, a.g.e., s. 303.
150 Glmez, a.g.e., 1991, s. 297.
151 Yazc, a.g.e., s. 105; Karakla, a.g.m., s. 51; G. kn, Tatil-i Egl Kanunu 1909,
Belgeler Yorumlar, SBFY, Ankara 1982, s. 2-3.
146
147

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
55
Hkmetin bu yasay karmasnda Batl irketlerin tesiri olduu

muhakkaktr. Hem Osmanl hkmeti hem de ttihat ve Terakki Cemiyeti yerli
yabanc mteebbislerin etkisi altndayd. Osmanl topraklarndaki yatrmlarn
ou devletin teminat altndayd. Tramvay, elektrik ebekesi ve yolcu vapurlar
gibi belediye hizmetlerine ait yatrmlar yabanc sermaye iletiyordu. rnein
demiryollar portfy yatrmlard (yani ortaya konulan yabanc sermayesinin
byk ksmnn devletin teminat altnda olmas). Ancak devletin bu irketlerle
imzalad mukavelelerin grev zerine devleti byk zarara uratmasnn da
nemli etkisi olduunu syleyebiliriz. Zira hkmet ve ttihat ve Terakki
Cemiyetinin, szleme gereince irketlere, kilometre bana fazla teminat
akesi verileceini taahht etmesi, yap ilerindeki grevlere olumsuz
baklmasnn en nemli gerekelerindendir. Yabanc irketlerin gvencesi,
Osmanl Devletinin yatrmc irkete salad kilometre garanti sistemiyle
salandndan hkmet, edinilen gelire bakmakszn irkete belli bir asgari
dzeyde getiri salyordu. Gerek devlet gerekse Tatil-i Egl Kanunu bu tr
iletmeleri kamu kuruluu olarak kabul etmiti.152
iler, sendika ve grev haklarnn ellerinden alnd gerekesiyle Tatil-i
Egl Kanununa kar kmlardr. Selanikte iiler tarafndan byk bir miting
tertip edilerek Tatil-i Egl Kanunu aleyhine konumalar yaplm, ii
sendikalarnn kurulmas gerektii hakknda karar alnmtr. Ancak Tatil-i Egl
Kanunuyla sendikalar yasakland iin bu tr teebbste bulunulamamtr. La
Turquie gazetesinde kan bu haberler Sadarete takdim edilmi ve gerekli
tedbirlerin alnmas iin baz vilayetlere tebligatta bulunulmutur.153
1908 grevleri, balama ve yrtlmeleri ynnden kendiliinden ve
rgtsz eylemler nitelii tamaktadr. nce bu grevlerin hemen nlenmesi iin
ivedi bir nlem olmak zere karlm yasa, lkenin her yanna srayan
merutiyet grevlerinin nn almay amalad halde, grev deil sendika hakkn
yasaklamtr. Bu bilinli bir tutumdan kaynaklanmtr. Sendika kavram ve
olgusunun gerek anlam ve ilevi resmi evrelerce bilinmekte; bu rgtlerin
temel amacnn iilerin ortak karlarn savunmak olduu, dolaysyla da
sendikalarn yasaklanmasyla bavurulacak grevlerin etkisinin hie indirgenmi
olaca hesaplanmaktadr. Buradaki ama, sendikalarn yasaklanmas durumunda
grev yapmann ve yrtmenin glemesi, dolaysyla grevin yasaklanmasna
gerek kalmam bulunmasdr.154
Tatil-i Egl Kanunu cemiyet kurmay yasaklyor, grev yapmay da zorunlu
uzlama dnemleri ile zorlatryordu.155 Yani bu kanun ii ve iveren arasnda
bir anlamazlk ktnda greve bavurmadan nce, uzlama giriimlerinde
Karakla, a.g.m., s. 50-51.
BOA, DH.MKT., 2855/6.
154 Glmez, a.g.e., 1991, s. 362-363.
155 Yazc, a.g.e., s. 102.
152
153
56
TANER ASLAN
bulunmay zorunlu klmtr. Heyet-i itilafiye ad verilen ve taraflarca seilen

er vekilden oluan uzlama kurulunda oybirliiyle anlama salanamazsa,
iiye ii brakma ve greve bavurma hakkn tanmtr. Grev yapmay kesinlikle
yasaklamasa da grevler bir lde yavalamtr.156 Kanun, kamu teebbslerinde
grevi yasaklamakla beraber, tamamen nleyebilmi deildi. Ancak kamuya veya
devlete ait iletmelerdeki grev yasa sayesinde devlet, kan herhangi bir grevi
kolayca databiliyordu.157
Tatil-i Egl Yasasnda yer alan alma zgrlnn korkutma, zor ve
iddete bavurarak inenmesi durumunda ngrlen ceza kurallar 25 Mays
1864 tarihli Fransz yasasndan alnmtr.158
Sendikalarn yasaklanmasnda enda ve Glmez, Kanuna amele
hareketlerine meydan verilmemesi iin hkmler koyduran Adliye Nezaretinde
mtehasss bulunan adli mavir Kont Comte Leon Ostrogun nemli etkisi
olduunu belirtmektedirler.159
Glmeze gre 1909 yasas kapsamna ald kurumlarda grevi kesin olarak
yasaklam deildir. Yasaca yasaklanan, uzlama yolunu denemeksizin ya da
uzlama koullarnn oybirlii ile kararlatrlm olmasna karn greve
gidilmesidir. Bu iki durumda bavurulacak grev yasa ddr. Bunun dnda,
Tatil-i Egl Yasasnn ne geici ne de kesin metinlerinde grev hakkn
dorudan doruya ve kesin olarak yasaklayan bir kural vardr.160 1909 yasasna
ilikin Tatil-i Egl Hakkndaki Kanun Layihasnn Esbab- Mucibe
Mazbatasnda, grevin yasaklanmad ok ak bir biimde belirtilmitir.
ilerin grev hakkn yasaklamamakta, iileri bu haktan bsbtn yoksun
brakmamakta, ancak snrlandrmaktadr. Yasaklanmas sz konusu olan
uzlama yolunu denemeksizin yaplan grevlerdir. Bu yasa baarsz uzlama
giriimi sonunda grev yolunu amtr, ama bu hakkn nasl kullanlaca ve
hukuksal sonularnn neler olaca konusunda bir dzenleme yapm deildir.
Bununla birlikte, alma zgrln iveren ve iiler asndan korumay
amalayan ve dolaysyla grev zgrln snrlandran kurallara yer
vermitir.161 1909 yasasnca yasaklanmayan grevin, sendika hakkn kesinlikle
yasaklam olmas dolaysyla, daha banda etkisizlie ve baarszla mahkum
edilmi olduu kendiliinden anlalr.162
Kanun nizamnamesine gre, kanunun neir tarihinden nce teekkl eden
sendikalar feshedilmi olduundan, siyas durumda bir belirsizlik meydana
Yazc, a.g.e., s. 103; Glmez, a.g.e., 1991, s. 308-309.
158 Glmez, a.g.e., 1991, s. 304.
159 anda, a.g.e., 1935, s. 29, 33; Glmez, a.g.e., 1991, s. 305.
160 Glmez, a.g.e., 1991, s. 312.
161 Glmez, a.g.e., 1991, s. 314-319.
162 Glmez, a.g.e., 1991, s. 320.
156
157

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
57
gelmitir. Hkmet, bu belirsizlik dzelene kadar ark imendiferleri

memurlarnn grev yapmayacaklar hakknda sendika heyetinden beyanname
almtr.163 Tatil-i Egl Kanunu hkmlerinin bilinmesi iin de kanun metni
vilayetlere gnderilmitir.164 Buna gre yasann kapsamna ald kamuya ynelik
hizmetleri yerine getiren kurumlarda, sendika kurulmas kesin olarak
yasaklanmtr. Bu yasak, iiler asndan 1 hafta ile 6 ay deien hapis yada 1
lira ile 25 lira arasnda deien para cezalar ile, aralarnda sendika kuran kamu
kurumlar, yani iverenler asndan da 50 lira ile 300 lira arasnda deien para
cezas ile yaptrma balanmtr. Ayrca yasann yaynlanmasndan nce
kurulmu bulunan sendikalar feshedilmitir.165 Tatil-i Egl Kanununun
kmasndan sonra greve devam eden iiler, bu kanun mucibince eitli
cezalara arptrlmtr. Bunun bir rneini Beyrutta grmekteyiz. 10 Zilkade
1326 (04 Aralk 1908) tarihli bir belgeye gre, hkmete vermeleri gereken
rsumu dememek ve Beyrut Liman ve Rhtm irketinin hizmetinin karln
vermemek isteyen Suriyeli tacirlerden yardm gren sosyalistlerin propagandas
neticesinde Beyrut Limannda alan hamallar greve gitmilerdir. Beyrut Liman
ve Rhtm irket-i Osmaniyesi tarafndan yaplan ikayet zerine, hkmet grev
teebbsnde bulunanlar ve grevi rgtleyenlerin Tatil-i Egl Nizamnamesine
gre cezalandrlmasn ve gerekli tedbirlerin alnmasn Beyrut Valiliine
bildirmitir.166 Ayrca iileri rgtleyerek greve tevik edenler hakknda
muhtelif ceza ilemler ve tahkikatlar yaplmtr. am-Hama demiryolu
iilerince balatlan grevi tevik ettikleri bildirilen ahslarla ilgili Beyrut
Valiliince tahkikat yaplmtr.167 Ayn ekilde Meskkt- Osmaniye
daresinde grev teebbsnde bulunan ameleye n ayak olanlar hakknda ceza
ilem balatlmtr.168
Kanunla, devlet ilerinden baka, Dyun- Umumiyede, Rejide sonra
demiryollar, liman, rhtm, tramvay, su, havagaz, elektrikte de grev
yaplamayacakt. Maden sahipleri de madenlerin nizamname kapsamna
sokulmasn isteyince, buralarda yaplacak grevlere de nazar- b-kaydi ile
baklamayaca kabul edilmiti.169
Tatil-i Egl Kanununun karlmasnda irket idarecilerinin nemli etkisi
olmutur. Devletin iktisad faaliyetlerinin nemli bir blm yabanc irketler
tarafndan gerekletirilmekteydi. Grevlerin tibar- malimiz zerinde tesir icra
etmesi ve irketlerin hisse senedatn drerek,170 irketleri zarara uratmasndan
BOA, DH.MKT., 2634/75.
BOA, DH.MKT., 2644/76.
165 Glmez, a.g.e., 1991, s. 359.
166 BOA, DH.MKT., 2648/3.
167 BOA, DH.MKT., 2659/55.
168 BOA, DH.EUM.THR., 23/11.
169 Akin, a.g.e., 1987, s. 100; Makal, a.g.e., s. 269.
170 anda, a.g.e., 1976, s. 27-30.
163
164
58
TANER ASLAN
dolay hkmetten sendikal haklarn ve buna bal olarak grevlerin yasaklanmas

iin kanun kartlmas istenmitir. Hkmette grevlerden olduka rahatsz
olduundan bu kanunun karlmasnda bir mahzur grmemitir. Ancak
kartlan kanun herkese hrriyet vaadi ile gelen merutiyetin ruhuna aykr
gzkmektedir.
Tatil-i Egl Kanununun yasalamasyla grevlerin hz kesilmi, grev ve ii
hareketleri ortadan kaybolurken, ok snrl sayda da olsa yeni ii rgtleri
sahneye kmtr. 1909-1912 tarihleri arasnda 33 greve rastlanmaktadr. 19091918 dneminde grlen grevler ekonomik nedenlerle ortaya km olup, 1908
grevleriyle benzerlik gsterir. Bu dnemdeki grevlerin tamamna yakn Tatil-i
Egl Kanununun getirdii kstlamalar yznden, zel kesimdeki yabanc
irketlerde veya Osmanl irketlerinde grlr.171
Kanunun kapsamna kanunun 1. maddesi dndaki i kollar girmemitir.
18 Ekimde Beyolu birahane ve kahvehanelerindeki garsonlarn tatil-i egli,
zel ve kamu hizmeti saylmayan bir iyerinde olduu iin kanunun kapsamna
girmemektedir. Garsonlar, i gnnn 12 saatten fazla olmamasn
istemektedirler. Tokatlyan garsonlarndan bazlar almaya devam etmi,
grevciler gazinonun nnde gsteri yapmak istemilerse de zabtaca
engellenmitir.
Kanun kmasndan sonra grevlerde azalma kaydedilmise de birtakm
kprdanmalarn olduu gzlenmektedir. Aralarnda ark demiryollar ve
stanbul liman iilerinin de bulunduu ve her birinde beyz iki bin aras
iinin yer ald ortalama 25 grev km, rejide 500 ii, Olympos
fabrikalarnda 1500 ii, Selanikte 1000 frn iisi, ayrca 500 sabun, 2000 tula,
800 dok iisi ve 95 maaza mstahdemi ii brakmtr. Bu rakamlar grevlerin
ancak pek az ksmn iine almakta, byle olduu halde katlanlar toplam 35 bin
iiyi bulmaktadr.172
2 Mart gn dare-i Mahsusa, amele ve mstahdeminin Adalara irket
vapurlar iletilmedii iin gsterilerde bulunacaklarn bir gn nce haber
verdikleri, kendilerine dare-i Mahsusann yeni vapurlar alaca, o zamana kadar
da maalarnn verileceinin bildirildii, buna ramen dalmadklar ve tleri
dinlemedikleri iin polis ve asker gcyle datlmlardr. 20 Mart 1909da 8 bin
kadar gmrk hamal da terk-i egl etmitir. Rhtm Amelesi 3 Nisandan beri
grev yapmaktadr. 6 Nisanda grev devam etmektedir. Amele tarafndan
komisyona gnderilen dilekeye, Kumpanya Mdr Fransz amelesini misl
gsteriyorsanz onlar adamdr cevabn vermi ve istekleri reddetmitir.173

173 Glmez, a.g.e., 1991, s. 391.
171
172

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
59
Kanunun kmasndan sonra da grevler devam etmitir. 1910da

Kazleme ve Tramvay iileri grevleri, 1911de Selanikte reji iileri grevi ilk
grevlerden saylabilir. 20 kadar iinin iten atlmasna tepki olarak 2000den ok
stanbul reji iisi grev yapmtr.174 26 Ekimde Samsun reji amelesi grevde
bulunduu ve nezaret dairesini taa tuttuu, arpmalar sonunda her iki taraftan
ikisi ar olmak zere 8, 10 kiinin yaraland ve araya girenlerin gayretleriyle,
iiye %20, %25 zam yaplarak greve son verildii bildirilmektedir.175
Tensikat176 ve slahat akim brakmak iin iinden karlm olan baz
memurlarn, dier memurlar greve tevik ettiklerinin renildii, durumun
tahkik edilmesi, byle davrananlar hakknda kanuni ilemlerin yaplmas
konusunda umum tebliat yaymlanmtr.177
Grevleri sabk idarenin taraftarlarnn da destekledii grlmektedir.
Kosovadaki kasap esnafnn kendilerinden zebhiye rsumu178 alnmamasn
temin maksadyla yapt greve, idare-i sabka taraftarlarnn tahrikiyle ar halk
da itirak ederek dkknlarn kapatmlar ise de alnan tedbirler zerine
dkknlar tekrar atrlm ve buna sebebiyet verenler yakalanarak adliyeye sevk
edilmilerdir.179
Tatil-i Egl Kanunu sonrasnda iilerin toplant ve cemiyet kurma
haklaryla ilgili henz bir kanun karlmam olmasna dayanlarak, bu yndeki
taleplerin askda tutulmas ve memurlarn da bu tr cemiyetlerle alakalar
neticesinde resmi ilerde bir aksamaya sebebiyet vermeleri durumunda gerektii
ekilde cezalandrlmalar, ayrca greve teebbs halinde mteebbislerinin
kanun takibata tabi tutulmalarna karar klnmtr.180
Baz grev vakalarnn da yaplan tahkikat neticesinde aslsz olduu ortaya
kmtr. Bunun bir rnei Samsunda grlmtr. ounluu Rum olan 800
kadar iinin Samsun Reji Nezaretine hcum ederek Almanya tebaasndan reji
mdr Msy Marulisin elbisesini paralayp saatini gasb ettikleri, baz kiileri
yaraladklar ve bu duruma Samsun Mutasarrfnn msamahasnn ve grevcileri
tevik etmesinin neden olduu, bundan dolay mutasarrfn tedibi ve reji
mdrnn zararnn tazmin edilmesine dair Almanya sefaretinden bir muhtra
verilmitir. Muhtra zerine Canik mutasarrflnca yaplan tahkikat neticesinde
byle bir saldr olaynn vuku bulmad ortaya kmtr.181 Buna ramen
Almanya sefareti, hkmete bir muhtra daha vermitir. Muhtrada Samsun Reji
kdam, 26 Ekim 1908.
176 Tensikat: Fazla memuru iten karma.
177 BOA, DH.MKT., 2729/78.
178 Kasaplardan kestikleri hayvanlar iin alnan vergi.
179 BOA, DH.MKT., 64/2911.
180 BOA, DH.MKT., 2703/95.
181 BOA, DH.MKT., 2648/63.
174
175
60
TANER ASLAN
Mdr Msy Marulisin grevcilerin hcumuna duar olduundan bahisle

zarar ve ziyannn tazmini talep edildiinden gereinin yerine getirilmesi
istenmitir.182
Grev teebbslerine devam edilmesi hkmeti bu hususta esnek
davranmaya sevk etmitir. ilerin yasal erevede grev haklarn
kullanabilmeleri salanmtr. Grev yapacak olan alanlarn bu eylemlerden bir
ka gn evvel zaptiye dairelerini bilgilendirmeleri gerektii bildirilmitir.183
zmirdeki iilerin toplant ve grev yapma hakk verilmesi talepleri zerine
amelenin hakknn korunduunu sk sk i brakarak mklat karmamalar
ynnde telkinde bulunulmutur.184
ilerin grevleri nlemede iilere birtakm vaatlerde bulunulma yoluna da
gidilmitir. zmir blgesinde demiryolu iilerinin grev yapmalarnn meydana
getirdii olumsuzluklar zerine iilerin maalarnn artrlaca ynndeki
vaatler neticesinde iiler i brakma eyleminden vazgemilerdir.185 Bursa pek
ve Hal Fabrikasnda meydana gelen grevde de mstahdem kadn iiler
yevmiye ve mesai saatlerindeki anlamazlk nedeniyle greve gittiklerinden
hkmete bu konuda bir nizamname hazrlanncaya kadar muvafk bir suret-i
tesviyenin temini istenmitir.186 Hkmet, iilerle irket yetkilileri arasnda
arabuluculuk yaparak grevleri engellemeye almtr. rnein Rumeli
imendifer Kumpanyasnda almakta iken baz hak talepleri ile greve giden
hamallar ile kumpanya yetkililerinin arasn bulmak maksadyla ehremaneti
teklifte bulunmu ve bu teklif Ticaret ve Nafia Nezaretine gnderilmitir.187
Baz grevler de iilerin ustabalarnn iten uzaklatrlma talepleri
neticesinde kmtr. Zonguldak Gelik Madeni iileri, Kaye adndaki
ustabalarnn uzaklatrlmas iin grev yapmlardr. Ancak Fransz Sefareti bu
ustabann korunmasn hkmetten talep etmi, hkmetin araya girmesiyle
maden iileri greve son vermilerdir.188
Sonu
Avrupada meydana gelen Sanayi nklabnn meydana getirdii yeni
gelimeler, farkl i kollarn ortaya kartmtr. Bu i kollar yeni i olanaklarn
da beraberinde getirmitir. Gelien sanayi ile ii hareketlerinde birtakm
deimeler de grlmeye balamtr. Batdaki bu gelimeler Batllama sreci
iindeki Osmanl Devletini de dorudan etkilemitir. zellikle devletin Batl
BOA, DH.MKT., 2732/11.
BOA, DH.MKT., 2703, 122.
184 BOA, DH.MKT., 2874/61.
185 BOA, DH.D., 107/34.
186 BOA, DH.D., 107/17.
187 BOA, DH.MKT., 2733/39.
188 BOA, DH.MU., 115/36.
182
183

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
61
devletlerle yapt ticar anlamalar Osmanl iktisad yapsn da kknden

deitirmitir. Yeni alan i kollaryla tanan Osmanl insan, Batl manada ii
statsne sahip olmutur. Bu i kollarnn iiler asndan salkl koullar
oluturmamas, cretlerin azl ve zamannda verilmemesi gibi nedenler iileri
birtakm araylara yneltmitir. Bu yneli Osmanl Devletinde ii
hareketlerine sebep olmutur. iler arasnda alma zaman, cretler, salk
gibi haklar kamu ve zel irketlerden isteme eklinden tatil-i Egl hadisesi
ortaya kmtr.
1860lardan sonra ii hareketlerinde kayda deer gelimeler yaand
grlmektedir. Bir sendika niteliinde olmayan ii dernekleri ve sandklar
oluturularak, i bulma kurumu ve ii problemleri ele alnmaya balamtr.
Bunlar bir eit hayr kurumlar nitelii tamaktadrlar.
Osmanl ii
hareketlerinin, gerek bir grev nitelii kazanmas ve kamuoyunda yank bulmas
1870lerden sonraki yllara rastlar.
Hrriyetin ilanyla birlikte grev hareketlerinde daha nce grlmedik bir
gelime yaanr. Austos - Eyll 1908 arasnda meydana gelen grevler, bir hak
arama adna kmaktadr. Bu grevlerin temel zellii cret art istekleri
zerinde odaklaan ekonomik nitelikli eylemlerdir. Merutiyet grevlerinin bir
zellii de kendiliinden olmasdr. Bu da merutiyet grevlerinin tekilatl
olmadn ortaya koymaktadr. Balangta bata ttihat ve Terakki Cemiyeti
olmak zere, hkmet, kamuoyu ve basn grevleri hrriyetin bir gerei olarak
grmler ve desteklemilerdir. Ancak grevlerin, siyas, idar ve iktisad adan
toplumsal bir sorun ortaya kartmasyla, grev sempatisi antipatiye
dnmtr. kdam gazetesi, grevlerin adeta bir illet-i mstevliye halini
aldn, grevlerin, yalnz irketle amele arasnda ortaya kan bir ihtilaf olmakla
kalmadn, memleketin iktisadi durumu zerinde tesir yapt yorumunu
yaparak grevleri eletirmitir.189
Osmanl Devletinde yatrmlarn byk blm yabanc sermaye
tarafndan gerekletirilmekteydi. Grevlerin ou yabanc i kollarnda meydana
geldiinden, yabanc irketler hkmete bavurarak grevlerin nnn alnmasn
istedikleri ne srlmektedir. Bu sorunu engellemek iin Meclis-i Mebusanda
nce Tatil-i Egl Kanun- Muvakkat adyla geici bir yasa, ardndan Tatil-i
Egl Yasas kartlmtr. Bu kanun ilk grev ve sendika kanunudur. Kanunun
z, ii hareketlerini kstlayc ve baltalayc niteliktedir. Yalnz umuma
mteallik hizmet ve irketlerde alanlar kapsyorsa da, o dnemde en fazla ii
altran ve iilerin byk kmeler halinde toplanm olduklar ikollarnn,
demiryollar, tramvay irketleri, reji iyerleri, liman ve gaz, su ve elektrik gibi
irketler olduu, ayrca kanunun kapsamna giren ikollar tketici olarak
saylmad iin, gerekte bu ii hareketlerine indirilmi bir darbedir. Yasalarn
189
kdam 16 Eyll 1908, akt. Sencer, a.g.e., s. 197.
62
TANER ASLAN
1908 Austos Eyll ay grev dalgasnn hemen arkasndan, acele karlm

olmas da bu kany dorulamaktadr. Yani, kanunun amac, iinin grev ve
sendika kurma haklarn dzene balamak deil, kstlamaktr.190
Yasa grevlerin nn kesmise de sonlandramamtr. lkenin muhtelif
yerlerinde meydana gelen grev hareketlerinin bir blm, gsteri olmaktan
karak, gvenlik gleriyle atmaya kadar vardrlmtr. Hkmet grevlere
olumsuz baktndan, grevlere msaade etmemi, grevlere mdahalede
bulunmutur. ilerin de zaman zaman gvenlik gleriyle atmaya girdii
grlmektedir. Bu durum, gvenlik asndan bir sorun tekil etmektedir.
ilerin, haklarn taknlkla, kargaalkla, asayii bozmakla elde edeceklerini
sanmalar ciddi bir bunalm meydana getirmitir.
190
Sencer, a.g.e., s. 202; anda, a.g.e., s. 26.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
63
Kaynaka
a) Babakanlk Osmanl Ariv Kaynaklar
Dahiliye Nezareti Emniyeti Umumiye 1. ube (DH.EUM.1.b).
Dahiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Tahrirat Kalemi (DH.EUM.THR.).
Dahiliye Nezareti dare (DH.D.).
Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsus (DH.KMS.).
Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.).
Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi Kalemi (DH.MU.).
rade Kanun ve Nizamat (.KAN.).
Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV.).
Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y.MTV.).
(not: belgelerin dosya ve gmlek numaralar metin ierisinde verilmitir.)
b) Eserler ve Makaleler
ADANIR, Fikret, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun le Sosyalizmin Olumas
ve Gelimesi, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), (der.
Erik Jan Zurcher, Mete Tuncay), letiim Yay., stanbul 1995.
ARALI, Sedat, Gnmze Kadar Belgelerle Trk Sendikacl, Son Telgraf Matbaas
stanbul 1967.
AKSU, Osman Sulhi, Sendikalar ve Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt, stanbul 1974.
AKN, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987.
BRNC, Ali, II. Merutiyette sizlerin Kurduu alkan Kardeler Cemiyeti, Tarih
ve Toplum, Say 64, Nisan 1989.
AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, 1839-1990, mge Yaynlar, Ankara
1995.
DERNGL, Selim, Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of
Abdlhamid II (1876-1909), International Journal of Middle East Studies, 23 (1991), s.
345-359.
GLMEZ, Mesut, 1908 Grevleri (lan- Hrriyet Grevleri), Trkiye Sendikaclk
Ansiklopedisi, Cilt 1, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1996.
GLMEZ, Mesut, Sendika Hakk, Toplu Szleme ve Grevi de eren Toplu Eylem
Haklarn Kapsar M?, alma ve Toplum, Cilt 3, (2008).
64
TANER ASLAN
GLMEZ, Mesut, Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar,

Tanzimattan Cumhuriyete Trk Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985.
GLMEZ, Mesut, Sendikal Haklarn Uluslararas Kurallar ve Trkiye (U/ILO
Szleme ve lkeleri), TODAE Yayn, Ankara 1988.
GLMEZ, Mesut, Trkiyede alma likileri (1936 ncesi), Trkiye ve Orta Dou
Amme daresi Enstits Yaynlar, Ankara 1991.
GZEL, M. ehmus, 1871 Ameleperver Cemiyeti, Bilim ve Sanat, Say 8, Austos
1981.
GZEL, M. ehmus, Grev, Sosyalist Yaynlar, stanbul 1993.
GZEL, M. ehmus, Trkiyede i Hareketleri, Sosyalist Yaynlar, stanbul 1993.
GZEL, M. ehmus, 1908 Kadnlar, Tarih ve Toplum, Cilt 2, Say 6-12, 17 Temmuz
1984.
KARAKILA, Yavuz Selim, Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu 1839-1923,
Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler 1839-1950, (derl. Donald Quataer Eric Jan
Zrcher, ev. Cahide Ekiz), letiim Yaynlar, stanbul 1988.
KAZGAN, Glten, Kreselleme ve Yeni Ekonomik Dzen, Altn Kitaplar, stanbul 1997.
KONGAR, Emre, Toplumsal Deime Kurumlar ve Trkiye Gerei, Bili Yaynevi, Ankara
1979.
KURTHAN, Fiek, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf, Doan Yaynevi, Ankara
1969.
MAKAL, Ahmet, Osmanl mparatorluunda alma likileri 1850-1920, mge Kitabevi,
Ankara 1997.
NICOLE, M. N. A., Bursada Kadn ilerin 1910 Grevi, Toplumsal Tarih, Say 39,
Mart 1997.
ONUR, Hakk, 1908 i Hareketleri ve Jn Trkler, Trk ve Dnya, Mart 1977.
KN, Ahmet Gndz, Tatil-i Egl Kanunu 1909, Belgeler Yorumlar, SBFY, Ankara
1982.
SAYMEN, Ferit Hakk, Sendikalar Kanun Tasars Hakknda Mtala, veren, Cilt 1,
Say 2, (1963).
SENCER, Oya, Trkiyede i Snf, Habora Kitabevi Yaynlar, stanbul 1969.
SLKER, Kemal, 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri, Gerek Yaynevi, stanbul 1968.
SLKER, Kemal, Trkiyede Sendikaclk Tarihi, Bilim Kitabevi Yaynlar, stanbul 1987.
SLKER, Kemal, Trkiyede Sendikaclk, stanbul 1955.
ANDA, H. Avni, 1908 i Hareketleri, stanbul 1976.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
65
ANDA, H. Avni, 1908de Ecnebi Sermayesine Kar lk Kalknmalar, Akam Mat., stanbul
1332.
MANOV, van Dimitr, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi, Belge Yay., stanbul 1978.
TALAS, Cahit, Sosyal Ekonomi, S Yaynlar, Ankara 1976.
TOPRAK, Zafer, lan- Hrriyet ve Anadolu Osmanl Demiryolu Memur ve
Mstahdemini Cemiyet-i Uhvvetkarnesi, Tarih ve Toplum, Say 57, Eyll 1988.
TOYDEMR, Sedat, Trkiyede htilflarnn Tarihesi ve Bugnk Durumu,
Sosyal Siyaset Konferanslar, ktisat Fakltesi ktisat ve timaiyat Enstits Neriyat,
stanbul 1951.
TUNA, Orhan, Grev Hakk, stanbul niversitesi Yayn, stanbul 1962.
TRKDOAN, Orhan, 19. Yzyl Osmanl Toplumunda i Snfnn Douu,
Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, XI/2, (1981), 5-22.
STEL, Fsun, II. Merutiyet ve Vatandaln cad, Modern Trkiyede Siyas Dnce,
Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Cilt 1, letiim Yaynlar, stanbul 2000.
YAZGAN, Turan, Trkiyede Sendikal Hareketler, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, Cilt 2, Say 20.
YAZICI, Erdin, Osmanldan Gnmze Trk i Hareketi, Aktif Yaynlar, Ankara 1996.
YURDAL, Milcan, Trkiyede i Hareketleri ve Sendikal Haklar, yay. y., stanbul 1986.
Telgrafn Osmanl mparatorluunda Yaylmas:

anakkale Telgraf Hatt rnei
Spreading of Telegraph in the Ottoman Empire: The
Case of anakkale Telegraph Line
zkan Keskin
Ali Snmez
zet
19. Yzyln en nemli teknolojik yeniliklerinden birisi olarak kabul
edilen telgraf, merkez hkmetlerin glendirilmeye alld ve askeri
ihtiyalarn belirleyici olduu bir ortamda geliti. Bu sebeple Osmanl
mparatorluunda da hzl bir yaylma srecine girdi. 1853-1856 Krm
Harbi srasnda asker, siyas ve stratejik hususlar gz nne alnarak
imparatorluk genelinde tesis edilmeye balanan telgraf hatlarnn, ilk
kurulduu yerlerden birisi de anakkaledir. Stratejik adan nemli bir
noktada bulunan anakkale telgrafn yaylmas asndan iki ana eksen
zerinde gelime gstermitir. Karadan ve deniz altndan ekilen kablolar
vastasyla blgenin 1859 tarihinde stanbul; 1865 tarihinde ise zmirle
olan balants tamamlanm ve byk merkezlerle olan iletiimi
salanmtr.
Anahtar Kelimeler: anakkale, Osmanl, Telgraf, Morse,
Modernleme
Haberleme,
Abstract
Telegraph was one of the most pivotal technological innovations of
the 19th century, as it transmitted information quickly over long
distances. Not only did it accelerate the speed of business transactions
but also strengthened the power of the central governments. It was also
used for military purposes for obvious reasons. This new technology
rapidly spread throughout the Ottoman Empire. Telegraph lines were
quickly spread everywhere during the Crimean War (1853-1856). One of
the first places that enjoyed the new technology was anakkale as it was
located at the crossroads of major routes. Laid across the sea floor and
overland, the telegraph lines connected the city to stanbul in 1859 and
to zmir in 1865.
Keywords: anakkale, Dardanalles, Ottoman, Telegraph, Morse,
Communication, Modernization
Yrd.Do.Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,

ozkankeskin@comu.edu.tr
Yrd.Do.Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,

asonmez@comu.edu.tr
68
ZKAN KESKN - AL SNMEZ
1- Telgrafn Osmanl mparatorluuna Girii

Osmanl mparatorluunun telgraf ile tanmas, askerlerin 18281829
Osmanl-Rus Sava srasnda stanbul Boazndan iletiimin hzl bir ekilde
salanmasn istemeleri zerine oldu. Semafor ad verilen ve pek de etkili olmad
anlalan alet, o tarihte stanbulda yaayan bir Batl tarafndan bir tr telgraf
olarak tarif ediliyor ve boazn iki yakas arasnda iletiimi salayabiliyordu.1
Bu tecrbeden yaklak on yl sonra, telgrafn Osmanl Devletinde
tantlmasna ynelik bir baka deneme daha yapld. Elektrikli telgrafn mucidi
Prof. Samuel Morseun orta olan Chamberlain, yannda iki adam ile birlikte
1839da stanbula gelerek, yeni aletleri, elinde galvanizli pil olduunu rendii
Cyrus Hamlinin Bebekteki alma odasnda denedi. stanbuldan sonra
Viyana, Prusya ve Rusyaya gitmeyi planlayan Chamberlain2, yapacaklar
gsteriler sayesinde nce Osmanl Devletinden ardndan da Avusturyadan bir
patent alabilmeyi mit ediyordu. Ancak alette pek ok retim hatas vard.
aretler bazen bulank, bazen de hi yoktu. Osmanl ynetimine takdim
edilmeden nce baz iyiletirmelerin yaplmasnn gerektii anlaldndan
Chamberlain, Viyanaya giderek alet zerinde almaya karar verdi. Fakat
Chamberlain ve yanndaki be adam, bindikleri buharl vapurun Mays 1839da
Tunada alabora olmas sonucu hayatlarn kaybettiler ve bylece telgrafn
Osmanl ynetimine tantlmasna ynelik bu giriimden sonu alnamad.3
stanbulda bir maden mektebi kurmak zere geici olarak grevlendirilen
Amerikal Prof. Lawrance Smithin 1847deki teebbs ise daha baarl oldu.
Smith, aslnda stanbul ile ona komu bir ehir arasnda telgraf hatt kurmak
istiyordu ve bu amala Amerikadan telgraf aleti sipari etti. Ardndan da
Hamlini, sultann huzurunda yaplacak bir telgraf tecrbesinde yardm etmesi
konusunda ikna etmeyi baard. Aletler geldikten sonra Hamlinin kk
seminer odasnda gn pratik yapld.4 9 Austos 1847de5 Abdlmecidin
Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Elektrikli Telgrafn Kurulmas,
Osmanl Trk Tarihi 1774-1923, ev: Mehmet Moral, stanbul 2004, s.193-194. Ayn
makalenin bir baka evirisi iin bkz. Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluuna
Elektrikli Telgrafn Girii ev: Durdu Mehmet Burak, OTAM, S.14, Ankara 2003,
s.347386. Makalenin ngilizce asl metni iin bkz. The Advent of the Electric
Telegraph in the Ottoman Empire, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923,
University of Texas Press, 1990, s. 133-165.
2 Yakup Bekta, Displaying the American Genius:The Electromagnetic Telegraph in
the Wider World The British Journal for the History of Science, Vol. 34, No.2 , Jun., 2001,
s.211.
3 Cyrus Hamlin, Among The Turks, New York 1878, s.185; Mustafa Kaar, Osmanl
Telgraf letmesi, an Yakalayan Osmanl, Yay. Haz. E.hsanolu-M.Kaar, stanbul
1995, s.46; Roderic H. Davison, a.g.m., s.194.
4 Cyrus Hamlin, a.g.e., s.186.
5 Mustafa Kaar, a.g.m., s.47.
1
TELGRAFIN OSMANLI MPARATORLUUNDA YAYILMASI

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
69
huzurunda Beylerbeyi Saraynn iki ayr odasna kurulan makinelerden baarl

bir ekilde mesaj gnderildi. Ertesi gn Bbli ileri gelenlerinin katlmyla6
yaplan ikinci gsterinin ardndan sultan stanbul-Edirne arasnda bir hat
ekilmesini teklif etti.7 Yeni makineden olduka memnun olan sultann, Smithe
ne tr bir dl verilebileceini sormas zerine, Smith dln mucit Morsea
gnderilmesinin daha uygun olacan bildirdi.8 Bunun zerine 1849 balarnda
Osmanl Sultannn isminin ba harflerinin etrafna 130 elmasn zarif ekilde
yerletirildii bir madalya ile berat gnderildi.9 Abdlmecid tarafndan taltif
edildiini gazetelerden ve arkadalarndan renen Morse, berat ve madalyay
bir yllk gecikmeyle aldktan sonra sultana cevab bir teekkr mektubu
gnderdi.10 Morse, 1863te Hamline yazd mektupta ise Robert Koleje bir ift
telgraf takm gndermekten duyduu memnuniyeti belirterek, Abdlmecidi
icadnn deerini takdir eden ilk Avrupal devlet adam olarak vmekteydi.11
Morse, Osmanl Devletinden sonra 1856da Fransa ve Danimarka, 1859da
spanya, 1860 ylnda Portekiz ve 1864 ylnda ise talya tarafndan verilen devlet
nian ile taltif edildi.12 Bu arada yeni icadn grd ilginin ardndan, aralarnda
Osmanl Devleti ve baz Avrupal devletlerin elilerinin katlmyla 1858 ylnda
Pariste yaplan toplantda, Morsea nakit para dl verilmesi kararlatrld.
Her devletin, elinde bulundurduu telgraf makinesi says nispetinde katlm
esas alnd. dl miktar olarak tespit edilen 400.000 frankn ise drt yla yaylan
6 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) rde Dahiliye (. DH.) Nr. 7919 (10 Austos
1847); Nesimi Yazc, Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu, 150.
Ylnda Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, TTK, Ankara 1992,
s.179,180.
7 Cyrus Hamlin, a.g.e., s.192. Amerikan Elilii sekreteri John Porter Brownn
tercmanlnda Beylerbeyi Saraynda yaplan ilk gsteride gnderilen mesajlardan birini
Sultan Abdlmecid seti. Nesimi Yazc, Trkiyede lk Telgraf Abdlmecit ekti,
Yllarboyu Tarih, S.7, Temmuz 1981, s.25. Her iki gsterinin ayrntlar iin bkz. Cyrus
Hamlin, a.g.e., s.187-192; Yakup Bekta, a.g.m., s.214-217; Asaf Tanrkut, Trkiye Posta
ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve Tekilt ve Mevzuat, Ankara 1984, s.534-536.
8 Cyrus Hamlin, a.g.e., s.194.
9 Edward Lind Morse, Samuel F.B. Morse His Letters and Journals, Vol. II, Boston and
Newyork 1914, s.297. Washington Smithsonian Enstitsnde bulunan elmaslarla ssl
madalya ve Amerikan Kongre Ktphanesinde bulunan beratn fotoraflar iin bkz.
Yakup Bekta, a.g.m., s.218,220.
10 Bbli Evrak Odas (BEO) Sadaret medi Kalemi (A.AMD) Nr.26-63 (8 Aralk
1850); BOA. rde Hariciye (.HR.) Nr:3475 ( 10 Aralk 1850); Yakup Bekta, a.g.m.,
s.219.
11 Asaf Tanrkut, a.g.e., s.537; Nesimi Yazc, Tanzimatta Haberleme ve Kara
Tamacl, OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama
Merkezi Dergisi), S.3, Ankara 1992, s.344.
12 James F. Hunnewell, A Century of Town Life: A History of Charlestown, Massachusetts,
1775-1887, Boston 1888, s. XIV.
70
bir srede denmesi ngrld.13 Buna gre Osmanl Devleti 69 makine

karl 21.496 frank 5 santim, Avusturya 224 makine iin 69.787 frank 20
santim, Fransa 462 makine iin 143.936 frank 10 santim, Rusya 115 makine iin
34.270 frank 50 santim deyeceklerdi.14 Karardan ksa bir sre sonra Osmanl
Devleti dln ilk taksiti olan 5.374 frank 24 santimin Paris Sefareti araclyla
Morsea iletilmesi iin harekete geti.15
Sultann ilgisine ramen telgrafn Osmanl Devletinde etkili bir ekilde
kullanlmaya balamas Krm Sava srasnda oldu. Osmanl-Rus Sava
eklinde balayan Krm Savana ksa bir sre sonra ngiltere ve Fransa da
dhil oldu. Mttefik ordularnn hkmetleri ile olan iletiiminin acilen
hzlandrlmas gerekiyordu. nk savan balangcnda Krmdan Londraya
en hzl mesaj -iki gn gemi ile Krmdan Varnaya ve dier gn ise oradan
Bkree at ile olmak zere- 5 gnde ulaabiliyordu. Bu nedenle ngilizler, ubat
1855te Varna-Krm arasnda deniz altndan ilk telgraf hatt yapmna
baladlar.16 Newall and Company irketi tarafndan Black Sea adl vapur ile ekilen
hat 400 mil uzunluundayd.17
Aslnda 1854 yaznda Osmanl telgraf ebekesini kurmak zere ngilizler ve
Franszlar Bbliye tekliflerini iletmilerdi. ngilizlerin 1000 kese fazla fiyat
vermeleri ve inaata hemen balayamayacak olmalar zerine, Fransz De la Rue
ile imtiyaz antlamas imzaland. Padiahn istei zerine hat stanbul ile
Edirneyi balayacak, oradan umnuya uzanacakt.18 Yaplan mukavele gerei
direkler Karadeniz Ereli ormanlarndan, malzemeler ise Fransadan temin
edilirken, Fransz teknisyenler de Osmanl telgraflarn eiteceklerdi. naata
balandktan alt ay sonra, 19 Austos 1855te stanbul-Edirne hatt, 6 Eyllde
BOA. Hariciye Nezreti Mektub Kalemi (HR.MKT.) Nr.258-27 (27 Eyll 1858).
.HR. Nr. 8512 (16 Eyll 1858). lkelerin tam listesi iin bkz. Lef 2; Nesimi
Yazc, Tanzimat Dneminde , s.180, n.184.
15 BOA. .HR. Nr. 9131 (13 Aralk 1858).
16 Yakup Bekta, The Sultans Messenger: Cultural Constructions of Ottoman
Telegrapy 1847-1880, Tecnology and Culture, Vol. 41, October 2000, s. 673.
17 Yakup Bekta, The Sultans Messenger, s.673. A.Baha Gkolu ve ona atfen baz
kaynaklar bu hattn 1013 Nisan 1854 tarihleri arasnda ekildiini belirtmektedir. Bkz.
A. Baha Gkolu, Bat ve Douda Telgraflk Nasl Dodu?, stanbul 1935, s.47. Ancak
mttefiklerin Eyll 1854te Krma asker kardklar dikkate alnacak olursa, KrmVarna telgraf hattnn bitirili tarihinin Nisan 1855 olduunu kabul etmek daha doru
olacaktr. Ayrca Nesimi Yazc, bu konudaki ihtilaf Ceride-i Havadisten alnt yaparak
ortadan kaldrmakta ve Nisan 1855 tarihini vermektedir. Nesimi Yazc, Tanzimat
Dneminde s.181.
18 Neriman Ersoy Hacsaliholu, Krm Savanda Haberleme: Varna Telgraf Hatt
ebekesi, Savatan Bara:150.Yldnmnde Krm Sava ve Paris Antlamas (18531856),
..Tarih Aratrma Merkezi, Bildiriler, stanbul 2007, s.122.
13
14BOA.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
71
ise Edirne-umnu balants tamamland.19 Varna-Rusuk-Bkre inaatlarnn

15 Mays 1855te bitirilmesinin ardndan Viyana-Bkre ile stanbul-Varna
arasndaki hatlarn da yaplmasyla Osmanl Devletinin Avrupa ile balants
salanm oldu.20 10 Eyll 1855te umnudan Edirneye ve oradan da stanbula
ekilen ilk telgrafta mttefik askerlerinin Sivastopola girdii mjdeleniyordu.21
Bu haberden yalnzca on be yl sonra Osmanl Devletindeki telgrafhanelerin
says 301e ulaacakt.22
2- anakkale-skenderiye Telgraf Hatt
Krm Sava srasnda zellikle siyas ve asker ihtiyalar gz nne
alnarak yaplmas planlanan hatlardan biri, ngilterenin destekledii anakkaleskenderiye telgraf hattyd. ngiliz Hkmeti asndan bu hattn inas,
Hindistan ile hzl iletiim salamann ve blge hkimiyetini pekitirmenin bir
yolu olarak grlyordu. Zira ngiliz ordusundaki Hintli askerlerin karm
olduu isyan haberinin ancak 40 gnde Londraya ulamas, bu konudaki
aciliyetin bir gstergesiydi.23 anakkale- skenderiye telgraf hattnn inas
Osmanl Devleti asndan da baz avantajlar salayacak bir proje olarak
dnlmekteydi. ncelikle masraflar ngiliz irketine ait olacandan Bblye
bir yk getirmeyecekti. Hattn tamamlanmas Osmanl Devletinin Avrupa
haberlemesinden pay almasna imkn verecei gibi, hzl haberleme devlet
otoritesinin artmasna ve devamllna da etki edecekti.24 Dier taraftan
Osmanl Devleti, mttefik ngilizlerle iyi ilikilerinin srmesini ve Avrupa telgraf
hatlarndaki Fransz stnln, Asya hatlarndaki ngiliz etkisiyle dengelemeyi
istiyordu.25
Roderic H. Davison, a.g.m., s.197-198. Ayrca Telgrafhne-i mire Mdr olarak

Tercme odas hulefasndan li Paa Mhrdr Billurizde Mehmed Efendi tayin
edildi. Bkz. Vaka-nvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, Yaynlayan: Prof. Dr. M. Mnir
Aktepe, C.IX, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1984, s.119.
20 Varna-Rusuk-Bkre ve stanbul-Varna telgraf hatlar hakknda ayrntl bilgi iin
bkz. A.Baha Gkolu, a.g.e., s.48-54; Neriman Ersoy Hacsaliholu, a.g.m., s.124-130.
21 A.Baha Gkolu,a.g.e., s.56; Nesimi Yazc,Osmanl Telgraf Fabrikas, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, S.22, ubat 1983, s.69; Nesimi Yazc, Tanzimat Dneminde ,
s. 185. Ayn mjdeli haber 14 Eyll 1855te stanbuldan Paris ve Londra Eliliklerine
ekilen telgrafla iletildi. Bkz. Roderic H. Davison, a.g.m., s.198. Telgrafla alnan haber
iyi bir tesadf olarak kabul edildi ve birka gn sonra gelen posta vapuru ile de tasdik
olundu. Cevdet Paa, Tezkir, 1-12, Yaynlayan: Prof. Dr. Cavid Baysun, TTK, Ankara
1991, s.56, 57.
22 Nesimi Yazc, Tanzimat Dneminde, s. 195. Osmanl Devletinde telgraf idaresi
ve tekilat hakknda geni bilgi iin bkz. Tanju Demir, Trkiyede Posta Telgraf ve Telefon
Tekilatnn Tarihsel Geliimi (1840-1920), Ankara 2005.
23 Roderic H. Davison, a.g.m., s.199.
24 Mustafa Kaar, a.g.m., s.65.
25 Roderic H. Davison, a.g.m., s.199.
19
72
Bu dorultuda stanbul-anakkale etab Osmanl Devletine ait olmak

zere ngiliz Lionel Gisborneun teklif etmi olduu anakkale-skenderiye
telgraf hattnn yaplmas iin grmelere 1855 ylnda baland. Yaplan
mzakerelerde hattn imtiyaznn 50 sene mddetle Gisbornea braklmasna ve
bu sre sonunda ebekenin kullanlabilir bir surette Osmanl Devletine devrine
karar verildi.26 Yaklak bir buuk ay sonra taraflar arasnda yaplan mukavele ile
Gisborne, Gelibolu, Sakz ve Rodos zerinden skenderiyeye balanacak olan
telgraf hattn on sekiz ayda bitirmeyi taahht etti. Ayrca Bblinin bu hatt
kullanarak yapaca muhabert gnlk saati gemeyecek ve bu ilemden
cret alnmayacakt. Hattn bitirildii tarihten itibaren Osmanl Devleti yirmi bir
sene mddetle her alt ayda bir 5000 Sterlini iane ad altnda irkete deyecek ve
elli sene imtiyaz sresi sona erdiinde hattn tm mlkiyeti Bblye
geecekti.27 Ancak sadarette yaplan deiiklik ile 3 Mays 1855de iane mddeti
yirmi yla, alt ayda bir denecek miktar ise 4500 Sterline indirildi.28
Fakat yaplan bu ilk anlamann uygulamaya konulamad anlalmaktadr.
Nitekim Ekim 1855de masraflar ngiliz irketi tarafndan karlanmak zere
anakkale-skenderiye arasnda telgraf hatt inasn ngren yeni bir mukavele
imzaland. Buna gre irket, hattn 99 yl sre ile iletilmesi imtiyazn elinde
bulundururken, inaatta kullanlacak malzemeden gmrk vergisi alnmayacak
ve Osmanl Devletinin resmi yazmalarna ncelik tannacakt.29 Yaplan
almalara ramen anakkale-skenderiye telgraf hatt inasna ait ilk
teebbsler baarsz oldu. Bununla birlikte ngiliz hkmeti, Hindistan ile olan
iletiimini salayabilmek iin alternatif olabilecek Malta-skenderiye arasnda
yeni bir telgraf hatt tesisi almalarna balad. Bu hattn yapm iin gereken
izin 21 Nisan 1861 tarihli irade ile verildi ve birka sene ierisinde tamamlanarak
hizmete girdi.30
3- stanbul-Tekirda-anakkale Hatt
Bbl, baz telgraf hatlarn sava ortamnda ngiliz ve Franszlara
vermiti. Bununla birlikte snrlar iindeki dier hatlar kendi iradesi ile yapmay
dnyordu. Teknik eleman ann ise, daha nceki tecrbelerde olduu gibi,
Avrupadan getirtilen uzmanlar sayesinde kapatlmas planlanyordu. Bu
BOA. rde Meclis-i Mahsus (.MMS.) Nr. 153 (26 Mart 1855).
BOA. .HR. Nr. 5911, Lef 2.
28 BOA. .HR. Nr. 5911. lk imtiyaz tarihini Davison 25 Nisan 1855, Kaar ise 23
Temmuz 1855 olarak vermektedir. Bkz.: Roderic H. Davison, a.g.m., s.199, n.19;
Mustafa Kaar, a.g.m., s.64. Ege Adalarna ekilen telgraf hatlar ile ilgili bilgi iin bkz.
Ali Fuat ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Dou Ktphanesi, stanbul
2006, s.347-353.
29 Mbahat S. Ktkolu, Tanzimat Devrinde Yabanclarn ktisad Faaliyetleri, 150.
Ylnda Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara 1992, s. 135.
30 Mbahat S. Ktkolu, a.g.m., s. 136. Roderic H. Davison, a.g.m., s.200.
26
27

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
73
erevede 1857 yl bandan itibaren Anadoluda ve Rumelide pek ok hattn

yapmna baland.
Bunlardan biri de hazrlklar Aralk 1857 tarihinde yaplan Tekirda
balantl stanbul-anakkale telgraf gzergh idi. Boaz giriindeki
Seddlbahir Kalesine kadar uzatlacak hat iin telgraf mhendislerinden
Skolosky ile Akvar, Gelibolu kaymakamnn refakatlerine verdii birka zaptiye
ile Aralk 1857de iki gn keif almas yaptlar.31 O sralarda Bblde yaplan
grmelerde telgrafn haberlemeye getirdii kolaylk zerinde durularak, pek
ok blge ahalisinin teller ile dier malzemenin devlet tarafndan temin edilmesi
halinde direkleri ve inaat masraflarn stlendikleri dile getiriliyordu.
stanbuldan balayarak Tekirdaa ulaan hat, burada ikiye ayrlarak bir kolu
Edirne ve buradan Selanike, ikinci kol ise Gelibolu zerinden anakkaleye
uzanacakt. Gerekli olan tel ve dier malzemeler Fransa Sefaretine sipari
edilmek suretiyle tedarik edilmeye alld.32 Bu dorultuda anakkalenin
stanbul ile iletiimini salayacak olan telgraf hattnn yapm 6 Ocak 1858 tarihli
irade uygun grlerek inaat almalarna baland.33 Ylsonunda inaatn byk
bir ksmnn tamamlanmas zerine Aralk 1858de Gelibolu ve Kilitbahir telgraf
merkezlerine birer mdr ve memur ile ikier hademe tayin edildi.34
mparatorluktaki telgraf dilinin ilk zamanlar Franszca olmas birok
telgrafhanede bu dili bilen eleman altrlmasn zorunlu hale getiriyordu. Baz
Trk telgraflarnn abalar neticesinde, Trkenin telgraf iletiimindeki
kullanm her geen gn artsa da Franszca imparatorluun sonuna kadar
Trke ile beraber kullanlan ana telgraf dili olarak kald.35 Bu etkene bal
olarak telgraf ile tanan pek ok yerde olduu gibi anakkalede de Franszca
bilen memurlar istihdam edildi.36 Ayrca muhafaza iin svari ve piyade avular
BEO. Sadaret Mteferrik (A.M.) Nr.16-92 (22 Aralk 1857).

BOA. .HR. Nr.8003, (6 Ocak 1858), Lef 1-2.
33 BOA. .HR. Nr. 8003 (6 Ocak 1858).
34 BOA. .HR. Nr. 8717. Gelibolu ve Kilitbahir telgrafhane mdrlerine emsallerine
uygun olarak 1500, memurlara 500 ve hademelere ise 200 kuru maa denecekti.
Yaklak bir yl sonra da Dersaadet Telgrafhanesi mlazmlarndan Mustafa Efendi
anakkaleye refakat memuru olarak atand. BOA. .HR. Nr.9256 (20 Eyll 1859).
35 Nesimi Yazc, Osmanl Telgrafnda Dil Konusu, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, S.26, Ankara 1983, s.753759. stanbul-Badat-Fao hattndaki
telgraflarn ngilizce bilme zorunluluklar vard. Tamamnn kullanld pheli
olmakla birlikte, Bblnin telgraf iletiiminde kabul etmi olduu dil says 37ye
ulayordu. Bkz. Roderic H. Davison, a.g.m., s.220-221.
36 stanbul telgrafhanesi memurlarndan Kalarin anakkaleye, Vidin telgrafhanesi
memuru Cozefin de Seddlbahire Franszca muhabere memuru olarak atandlar. BOA.
.HR. Nr. 8770 (16 Ocak 1859).
31
32
74
tahsis edilip37, lke genelinde hatlara zarar verenlere uygulanacak cezalar

belirlendi.38 Personel eksii giderildikten sonra, Ocak 1859da Kilitbahiranakkale arasnda denizaltndan ekilen kablo ile hat tamamland.39
Telgrafn anakkaleye ulamasndan on yl sonra boazdaki mstahkem
mevkilere de bir hat ekilmesi karar alnd. Boazn her iki yakasndaki tabya ve
kaleler ile haberleme k mevsiminde birka gn aldndan, Kumkale ve
Seddlbahir Kalesi ile Namazgh ve Nara tabyalar, uzatlan bir telgraf kolu
sayesinde anakkale merkezine baland. Gereken alet ve malzemeler
Avrupadan sipari edilirken, 9.353 Frank 50 santim tutan inaat masraflar ise
mahall mal sandndan karland.40
Hattn almasn mteakiben anakkale Telgrafhanesi olarak kullanlmak
amacyla bir bina kiraland. Fakat ubat 1860da kan yangn Fransa, Neme,
Yunan ve Sardunya Konsolosluk binalar ile telgrafhanenin de kullanlamaz hale
gelmesine neden oldu. Yangn esnasnda telgraf memurlar makineleri
kurtarmay baarmlard. Ancak yeni bir telgraf merkezine ihtiya
duyuluyordu.41 Yaplan aratrma sonunda byk, iki kk odas, mutfa,
amarhanesi, bir su kuyusu, bir miktar avlusu ve bahesi bulunan Fesli
Dimitrakinin sahip olduu evin 45.000 kurua satn alnmas ihtimali zerinde
duruldu. Bir yer satn alnmas halinde yllk 5.0006.000 kuru kira ve tamir
masraflar da ortadan kalkm olacakt. Yaplan pazarlk sonunda Dimitrakinin
yirmi bir gn iinde evi bir bakasna satmayacana ve ayn sre iinde fiyat
artrmayacana dair senet alnd.42 Belirtilen miktarn Maliyece kabul edilebilir
grlmesi zerine anakkale Telgrafhanesi iin kalc bir yer salanm oldu.43
lerleyen yllarda anakkale Telgrafhanesinin ilerinin younlamas ve
personelinin artmas binaya ek yaplmasn gerektirdi. yle ki iki katl binada
mevcut personelin salkl almalar bir tarafa, nbeti memura mahsus bir
oda bulunmuyordu. Bu durumda iki snf memur ayn odada grevlerini yapmak
zorunda kalyorlard. Yaanan fiziki yetersizlii nlemek iin st kata iki yeni
oda eklenirken, alt kattaki baz odalarn ve atnn bir blm de elden
Gelibolu dhilindeki hat iin yedi, oradan Seddlbahire kadar ise be svari avu ile
bunlara nezaret etmek iin Geliboluda ikamet etmek zere bir baavu, anakkaleNara Burnu arasndaki hat iin de bir piyade avu atand. BOA. .HR. Nr. 8803 (8
ubat 1859).
38 Nesimi Yazc, Osmanl Telgraf Fabrikas , s.71.
39 Hattn tamamlanmas vesilesiyle Biga Mutasarrf Hseyin Paa ve dier ileri gelen
idareciler teekkrlerini bildirmilerdir. BOA. .DH. Nr. 28068 (13 ubat 1859).
40 BOA. .DH. Nr. 40903 (3 Mart 1869); BEO. Sadaret Mektub Mhimme Kalemi
(A.MKT.MHM.) Nr. 438-4.
41 BOA. .DH. Nr. 29866 (11 ubat 1860).
42 BOA. .DH. Nr. 29948 Lef 1 (16 ubat 1860).
43 BOA. .DH. Nr. 29948 (2 Mart 1860); BEO. Sadret Mektub Kalemi Umum Vilayt
(A. MKT.UM.) Nr. 396-74 (17 Mart 1860).
37

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
75
geirildi.44 Yeni bir telgrafhane binas ise ancak yzyln banda hizmete
girebildi.45
Hatlarn zamanla ypranmas halinde iletiimi aksatmamak iin hzla tamiri
yoluna gidilirdi. Bunun iin alnmas kararlatrlan malzemelerin miktar ve cinsi
gazetelere verilen ilanlarla ilgililere duyurulur veya sefaretler araclyla
Avrupadaki firmalardan teklif alnarak temin edilmeye allrd. rnein
1898deki tamirat iin gazetelere ilan verilmi, ayrca Avrupada telgraf iiyle
uraan ve aralarnda Persan Bomon, Siemens, Socit de Tlphoneun da
bulunduu nemli firmalardan teklifler alnmt.46 1896da ise ayr kablodan
olutuu anlalan denizalt hattndan ikisinin yenilenmesi iin 6.000 metre kablo
alm ngrld. Gazetelere verilen ilan sonrasnda yaplan ihaleyi metresi 1
Frank 85 santim teklifi ile Efker Bogos Efendi kazand. Teklife uygulanan %5
tenzilat ile kablonun metre fiyat 1 Frank 12,5 santime indirilebildi ve bu fiyat
zerinden malzemeler alnd.47
Kara hatlarnn onarmnda malzemelerin ilgili blgeye naklini beklemek
dnda genellikle bir sorunla karlalmyordu. Ancak anakkalede olduu gibi
denizaltndan ekilen kablolar, denizin ve geen gemilerin etkisiyle sk sk
kopabiliyordu. Bu nedenle denizaltndan ekilecek hatlarda, kara kablolarna
nispetle daha direnli, dolaysyla daha pahal teller kullanlyordu. Ayrca
mevsim koullar, hava muhalefeti ve denizdeki akntlar, denizalt hatlarnn
mrn ve tamir sresini etkiliyordu. Nitekim Aralk 1861de Boaz hattnn
kopmas zerine anakkale ile olan telgraf balants kesintiye uram ve bu
durumdan idare kadar, tccar ve konsolosluklarn personeli de madur olmutu.
Aslnda eski hat denizden karldnda tamiri halinde kullanlabilecei
anlalmt. Ancak Biga Liv Meclisi onarm masrafnn yksek olmasn ve
denizalt hattnn sk sk arzalanmasn dikkate alarak daha dayankl olan yeni
icat demir telden satn alnmasn tavsiye ediyordu.48 Alnacak telin piyasa fiyat bir
mil iin 80 ngiliz lirasyd. 5 mil kablo bedeli olan 400 ngiliz lirasn yre
halknn demeye raz olabilecei ihtimali bulunuyordu. Hattn daha ok mlk
ve asker ilerde kullanld dikkate alndnda, masrafn yre ahalisine
yklenmesini yerinde bir tasarruf olarak grmek mmkn deildi. Sonuta
yaplacak masrafn telgraf gelirlerinden karlanmas uygun grlrken, gereken
malzemeler de Avrupaya sipari olundu.49 Yedi ay sonra Austos 1862de
telgraf bamhendisinin almasyla sz konusu tel yenilendi ve hat her iki
BOA. .DH. Nr. 41588 (27 Austos 1869).
BOA. Dahiliye Nezreti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) Nr. 2377-17 (22 Temmuz
1900).
46 BOA. rde Telgraf ve Posta (.PT.) Nr. 1316 B 3 Lef 1 (24 Ekim 1898).
47 BOA. .PT. Nr. 1314 S 3 (19 Temmuz 1896).
48 BEO. Sadadet Mektb Kalemi Nezaret ve Devir (A. MKT.NZD.) Nr. 401-76 Lef 2
(14 Aralk 1861).
49 BEO. A. MKT.NZD. Nr. 401-76 Lef 1 (20 Ocak 1862).
44
45
76
taraftan karaya balanmak suretiyle iletiim tekrar salanabildi.50 lerleyen

tarihlerde anakkale-Kilitbahir arasndaki denizalt hatt sk sk arzalanp tamir
edilemeyecek hale geldiinde Avrupadan getirtilen teller ile yenilendi.51 Ayrca
ypranma sonucu beklenmeyen kesintileri nlemek ve hzl bir ekilde tamirlerini
salamak iin zaman zaman ihtiyat kablosu bulunduruldu. Bunlar tek kablonun
iinden bir veya birden fazla hattn geirildii bir ve nakilli telgraf telleri
olabiliyordu.52
Ypranma dnda denizalt kablosuna ynelik en byk tehlike boazdan
geen gemilerin demir atmalar sonucu ortaya kyordu. Telgraf daresi
ncelikle hattn bulunduu yerlerde gemilerin demir atmalarn yasaklayan bir
karar ald. Ardndan da karara aykr hareket ederek hatlara zarar veren gemi
kaptanlarnn tamir masraflarndan sorumlu olacaklar sefaretlere bildirildi.
ngiliz Sefareti, kaptanlarn hattn gei gzerghn bilmediklerine dikkat
ekerek, sorunun tamamen ortadan kaldrlmas iin kablo yaknlarna amandra
konulmas eklinde bir teklifte bulundu.53 Tavsiyenin makul grlmesi zerine
1864 ylnda boazdan geen kablo civarna amandra konularak telgraf
hatlarna gemi demirlerinin zarar vermesi nlenmeye alld.54 Ek tedbir olarak
da deniz hattna bakmak zere Kilitbahirde 300 kuru maa ile bir kayk
istihdam edildi.55
Denizalt hatt ile ilgili olarak dikkati eken bir husus da, gizli kalmas
gereken torpido mevkilerinin telgraf tamirat esnasnda aa kmasna ynelik
endieydi. Yapmn Eastern Telgraf irketinin stlendii hat, baz blgelerde
torpidolar arasndan getiinden gzerghta deiiklik yaplmas zorunlu hale
geldi. Buna gre hat Avrupa yakasnda Nara Burnunda, Bozcaada tarafnda ise
Geyikliden karaya karlacakt. Bozcaadadan Beigeye ekilen hat ise
Beigeden kaldrlp Geyikliye nakledilecek bylece anakkalenin stanbul ile
haberlemesini salayan kablolar hatt- mdafaa dna karlm olacakt.56
4- anakkale-zmir ve Biga-Lapseki Hatlar
stanbul-anakkale hattnn tamamlanmasnn akabinde, byk bir ticaret
ehri olan zmirin stanbul ile telgraf iletiimini salayacak olan anakkalezmir telgraf hattnn yapmna baland. Bu dorultuda balangta zmitten
balayan ve Bursa zerinden zmire ulaan bir hat dnld. Fakat bir sre
sonra bu plandan vazgeilerek zmirden balayacak hattn Manisa ve Edremit
BOA. .HR. Nr. 11035 (27 Austos 1862).
1866daki yenileme iin bedeli telgraf hslatndan denmek zere 3.403 Frank
harcand. BOA. rde Meclis-i Vl (.MVL) Nr. 25286.
52 BOA. .DH. Nr. 79754 Lef 2 (14 Ekim 1886).
53 BOA. Hariciye Nezreti Tercme Odas (HR.TO.) Nr.240-52 (19 Aralk 1863).
54 BOA. HR.TO. Nr. 489-40 (17 Mart 1864).
55 BOA. .HR. Nr. 12418 Lef 2.
56 BOA. DH. MKT. Nr. 1779-32 (8 Kasm 1890).
50
51

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
77
yoluyla bir kolunun anakkaleye dier kolunun ise Balkesir zerinden Bursaya
ekilmesi uygun grld.57
Vakit kaybetmeden keif almalarn balatan Telgraf daresi, Austos
1864te skdar Telgrafhanesi Bamemuru Baha Beyi zmir-anakkale hattnn
inaat ve hesap ilemlerini yrtmek zere grevlendirdi.58 Ardndan da hattn
bir an nce tamamlanabilmesi iin hem zmirden hem de anakkaleden yapm
almalar balatld. Edremite kadar olan ksm iin gerekli olan direkler
ahaliden cretsiz olarak temin edilirken, bunlarn dikilmesi ileri ise boaz
blgesinde bulunan askerler tarafndan gerekletirildi. Gerek yre halknn ve
gerekse askerlerin yapm olduklar bu fedakrlk, pek ok rnekte olduu gibi
gazetelerde ilan edildi.59 Bylece devlet bir yandan itaatkr tebaasndan duyduu
gururu belli ederken, dier taraftan da yaplmas plnlanan hatlar iin ilgili blge
halkna benzer zveriyi kendilerinden beklediini ima ediyordu. Hlbuki
1861de boazda denizaltndan geen hattn kopmas zerine yeni alnacak
kablo iin denecek 400 ngiliz lirasn yre halknn demeye raz olabilecekleri
teklifi, telgrafn daha ok asker ve mlk ilerde kullanld gerekesi ile geri
evrilmiti. Yani telgraf balangta halktan daha ok devletin ve tccarn iine
yaramt.
anakkale-zmir hattnn inaatna balanmasndan alt ay sonra Temmuz
1865te hat zerinde bulunan Bergama, Edremit ve Ayvacka telgrafhaneler
yaplmaya ve buralarda grev yapacak memurlar tayin edilmeye baland.60 Ayn
sonunda anakkale-zmir telgraf hatt tamamlanarak hizmete ald. Bylece
anakkalenin bakent dnda nemli bir Osmanl ehri ile telgraf balants
salanm oldu.61 Ayn zamanda Bayrami Nahiyesinin tabur merkezi olmas
dolaysyla anakkale-zmir hatt zerinde bulunan Ezineden Bayramie yeni
bir hattn ina edilmesi dnld. Ancak eya ve memur maalar iin gerek
btede karl olmadndan gerekse de byle ikinci ve nc derecede
nemi olan yerlere hatlar yaplmas telgraf gelirlerini azaltacandan bu
tasarruftan vazgeildi.62
anakkale-zmir istikametinde iki telden ibaret olan hat, bir sre ihtiyac
karlasa da zellikle zmirin ticar kapasitesi ve Avrupa ile olan telgraf
haberlemesi karsnda yetersiz kalmaya balad. yle ki zmirin 1871de resm
iler dndaki gnlk telgraf yazmas iki yz geiyordu. Buna bir de adalarn
Mustafa Kaar, a.g.m., s.102,103.
BOA. .HR. Nr. 12036.
59 BEO. A. MKT.MHM. Nr. 322-35 (5 Ocak 1865). Yaklak iki ay sonra direkler ahali
tarafndan nakledilmi ve askerler de dikmeye balamlard. BEO. A. MKT.MHM. Nr.
325-53 (23 ubat 1865).
60 BOA. .HR. Nr. 12418 Lef 2 (12 Temmuz 1865).
61 BEO. A. MKT.MHM. Nr. 339-4 (29 Temmuz 1865).
62 DH. MKT. Nr. 1460-12 (3 Kasm 1887).
57
58
78
muhaberesi eklendiinde ehrin telgraf yk iyice artacakt. Bu nedenle

meydana gelen ikyetleri nlemek ve younluu hafifletmek amacyla 1871
yaznda anakkale-zmir arasnda 95.749 kuru masrafla ikinci bir hattn daha
yaplmasna karar verildi.63
Bu hattn tamamlanmasnn ardndan telgrafhaneler ile kablolarn zamanla
eskiyen blmleri dier yerlerde olduu gibi tamir edildi.64 Daha nce
telgrafhanelere gelir getirmek amacyla yaplan akrlar da tamirat srasnda
korunmaya alld.65
zmir hattnn ardndan, anakkale-Bursa telgraf balantsnn yaplmak
istenmesi gzergh zerinde bulunan kazalarn da bu yeni iletiim arac ile
tanmasna vesile oldu. Nitekim Lapseki ve Biga zerinden Bandrma ve Bursa
istikametine doru yeni bir hattn yapm almalar 1868de balad. Hat iin
gerekli olan 10.000 kg tel, 140 adet makara, 1400 adet fincan, iki adet makine, 7
avu takm ile nakliye ve komisyon iin 12.327 Frank denmesi
planlanyordu.66 Biga ve Lapseki Kaza Meclisleri aldklar karar ile yaplacak
hattn kendi blgelerine den ksmnda kullanlacak direklerin yre halknca
kemal-i memnniyet ve iftihrla bil-hondiye temin edileceini taahht ettiler.
Hatta Lapseki Kaza Meclisi, hkmet konanda yer olmamasndan dolay
buraya bitiik olarak yaplacak iki odal telgrafhanenin masraflarnn da yine ayn
istek ve heves ile halk tarafndan karlanacan belirtti.67 Telgrafn asker ve mlk
yararlarna bal olarak yaygnlatrlmas devlet tarafndan uygun grld.
Ancak inaat masraflarnn telgraftan istifade edecek olan tccar ve varlkl
kiilerden alnarak fukar-y ahaliye hisse tefrik edilmemek zere yaplmas
hususu kabul edildi.68 Bylece Bursa istikameti zerindeki kazalarn da
anakkale ile olan balants salanm oldu.
Sonu
Telgraf, asker, siyas ve ekonomik adan 19. yzyln en nemli teknolojik
icatlarndan biridir. zellikle ordularn savalarda hzl bir ekilde sevk ve
idareleri telgraf sayesinde kolaylamtr. Osmanl Devletinin telgrafla
tanmasna da Krm Sava vesile olmutur. Asker alandaki faydasnn
anlalmasnn ardndan, Bbl, otoritesini lke sathna yayabilmek iin bu yeni
icad nemli bir frsat olarak grmtr. Nitekim yneticiler asndan telgraf,
. DH. Nr. 44027 (4 Haziran 1871); BOA. .DH. Nr. 44228 (26 Temmuz 1871).
Ezine ve Ayvalk hatlar iin gereken 140 adet direk ve bunlarn dikilmesi iin 1892de
5.755 kuru tahsis edildi. Bkz. . PT. Nr. 1310 CA 10 Lef 1 (21 Kasm 1892); DH.
MKT. Nr. 2033-62 (21 Aralk 1892).
65 Ezine Telgrafhanesinin 1904te yeniden yapm srasnda akrndan olan bakkal
dkknnn korunmasna zen gsterildi. . PT. Nr. 1322 L 3 Lef 1 (3 Aralk 1904).
66 BEO. A. MKT.MHM. Nr. 432-2 Lef 10.
67 BEO. A.MKT.MHM. Nr.432-2 Lef 8, 9 (8 Austos 1868, 23 Eyll 1868).
68 BEO. A.MKT.MHM. Nr. 432-2 Lef 2 (8 Ocak 1869).
63
64

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
79
bakentten gnderilen emirlerin tatbikinin hzl ve sk olarak sorgulanmasna ve

halkn yerel yneticilerden kaynaklanan ikyetlerinin iletilebilmesine olanak
salamtr. Bylece devlet, gcn ve otoritesini tarann en cra kelerine
kadar gtrebilme imknna kavumutur. Dolaysyla Osmanl Devletinde
telgrafn yaygnlatrlmas abalarn hem merkeziyetilik anlay kapsamnda
merkez-tara ilikilerinin glendirilmesi, hem de bir btn olarak modernleme
hareketi balamnda deerlendirmek gerekir. te yandan Samuel Morseu
dllendiren ilk devletin Osmanl Devleti olmas da ayrca vurgulanmas
gereken bir husustur.69
Btn bu etkenlere bal olarak devlet, kara hatlarnn imparatorluun
tamamna kendi finansal kaynaklar ile yaylabilmesi iin byk aba sarf
etmitir. nk telgraf hatlar inaatnn, rnein demiryollar ile
karlatrldnda daha az bir bte gerektirecei ve daha hzl bir ekilde
yaplabilecei isabetli bir ekilde tahmin edilmi ve telgraf hatt yapmna ncelik
verilmitir. Bu konuda ihtiya duyulan malzeme ve teknik eleman a ise
Avrupadan temin edilmitir. Bu sayede telgrafn Osmanl Devletinin iilerine
mdahale edilmesinde bir koz olarak kullanlmasnn da nne geilmitir.
anakkale, coraf ve asker neminden dolay telgrafn getii ilk
yerlerden biri olmutur. stanbuldan balayarak Tekirda zerinden Kilitbahire
getirilen hat buradan bir denizalt kablosu ile anakkaleye balanmtr ki, bu
son etap her zaman zel bakm ve dikkat gerektirmitir. Telgrafn anakkaleye
gelmesinden sonra Dou Akdenizde nemli bir liman ehri ve byk bir ticaret
merkezi olan zmir ile bakent arasndaki iletiimi salamak amacyla anakkalezmir etab yaplm ve bylece Ege kysndaki baz kazalarn da telgrafla
tanmasna vesile olunmutur.
Halktan gelen yardm tekliflerine ramen, anakkale ve balantl hatlarn
finansman, telgrafn daha ok asker ve mlk alanlarda kullanld gerekesiyle
devlet tarafndan karlanmtr. Halkn katks ise madur edilmelerini nlemek
iin direklerin kesilmesi ve dikilmesi ile snrl kalmtr. Bu yeni iletiim
aracndan, halktan daha ziyade anakkalede bulunan yerel idareciler ile tccar
ve konsolosluklar istifade etmitir.
69
Nitekim Osmanl Devleti bu tavrn Louis Pasteurn 1885 ylnda kuduz asn
bulmas sonrasnda da gstermi ve Sultan II. Abdlhamid Pasteur stanbula davet
ederek onu dllendiren ilk hkmdar olmutur. BOA, Yldz Mtenevvi Maruzat
Evrak (Y.MTV), Nr. 20/20 (14 ubat 1886); BOA, Mabeyn Erkan ve Saray Grevlileri
Maruzat (Y.PRK.SGE.), Nr. 2/73 (6 Temmuz 1886).
80
KAYNAKA
A- Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
rde Dahiliye (. DH.), No: 7919, 28068, 29866, 29948, 40903, 41588, 44027, 44228,
79754.
rde Hariciye (.HR.), No: 3475, 5911, 8003, 8512, 8717, 8770, 8803, 9131, 9256, 11035,
12036, 12418.
rde Meclis-i Mahsus (.MMS.), No: 153
rde Meclis-i Vl (.MVL.),No: 25286.
rde Telgraf ve Posta (.PT.), No: 1310 CA 10, 1314 S 3, 1316 B 3, 1322 L 3
Dahiliye Nezreti Mektubi Kalemi (DH. MKT.), No: 1460-12, 1779-32, 2033-62, 2377-17
Hariciye Nezreti Mektub Kalemi (HR.MKT.), No: 258-27
Hariciye Nezreti Tercme Odas (HR.TO.), No: 240-52, 489-40
Bbli Evrak Odas (BEO) Sadaret Mteferrik (A.M.), No: 16-92
Sadaret medi Kalemi (A.AMD), No: 26-63
Sadaret Mektubi Mhime Kalemi (A.MKT.MHM), No: 322-35, 325-53, 339-4, 432-2, 438-4
Sadret Mektub Kalemi Umum Vilayt (A. MKT.UM.), No: 396-74
Sadadet Mektb Kalemi Nezaret ve Devir (A. MKT.NZD.), No: 401-76
Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV), Nr. 20/20
Mabeyn Erkan ve Saray Grevlileri Maruzat (Y.PRK.SGE.), Nr. 2/73
B- Aratrma ve ncelemeler
Ahmed Cevdet Paa: Tezkir, 1-12, Yaynlayan: Prof. Dr. Cavid Baysun, TTK, Ankara
1991.
Ahmed Lutfi Efendi, Vaka-nvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, Yaynlayan: Prof. Dr. M.
Mnir Aktepe, C. IX, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1984.
Bekta, Yakup: Displaying the American Genius:The Electromagnetic Telegraph in
the Wider World The British Journal for the History of Science, Vol. 34, No.2 , Jun.,
2001, s.199-232.
Bekta, Yakup: The Sultans Messenger: Cultural Constructions of Ottoman Telegrapy
1847-1880, Tecnology and Culture, Vol. 41, October 2000, s. 669-696.
Davison, Roderic H.: Osmanl mparatorluunda Elektrikli Telgrafn Kurulmas,
Osmanl Trk Tarihi 1774-1923, ev: Mehmet Moral, stanbul 2004, s. 193-232.
Demir, Tanju: Trkiyede Posta Telgraf ve Telefon Tekilatnn Tarihsel Geliimi (1840-1920),
Ankara 2005.
Gkolu, A.Baha: Bat ve Douda Telgraflk Nasl Dodu?, stanbul 1935.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
81
Hacsaliholu, Neriman Ersoy: Krm Savanda Haberleme: Varna Telgraf Hatt

ebekesi, Savatan Bara: 150.Yldnmnde Krm Sava ve Paris Antlamas (1853
1856), ..Tarih Aratrma Merkezi, Bildiriler, stanbul 2007, s.119-130.
Hamlin, Cyrus: Among The Turks, New York 1878.
Hunnewell, James F.: A Century of Town Life: A History of Charlestown, Massachusetts, 17751887, Boston 1888.
Kaar, Mustafa: Osmanl Telgraf letmesi, an Yakalayan Osmanl, Yay. Haz. E.
hsanolu-M. Kaar, stanbul 1995, s.45-120.
Ktkolu, Mbahat S.: Tanzimat Devrinde Yabanclarn ktisad Faaliyetleri, 150.
Ylnda Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara 1992, s. 91-138.
Morse, Edward Lind: Samuel F.B. Morse His Letters and Journals, Vol. II, Boston and
Newyork 1914.
ren, Ali Fuat: Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Dou Ktphanesi,
stanbul 2006.
Tanrkut, Asaf: Trkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve Tekilt ve Mevzuat, Ankara
1984.
Yazc, Nesimi: Trkiyede lk Telgraf Abdlmecit ekti, Yllarboyu Tarih, S.7,
Temmuz 1981, s.23-25.
Yazc, Nesimi: Osmanl Telgraf Fabrikas, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.22,
ubat 1983, s.69-81.
Yazc, Nesimi: Osmanl Telgrafnda Dil Konusu Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, S.26, Ankara 1983, s.751764.
Yazc, Nesimi: Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu, 150. Ylnda
Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, TTK, Ankara 1992, s.139-210.
Yazc, Nesimi: Tanzimatta Haberleme ve Kara Tamacl, OTAM (Ankara
niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S.3, Ankara
1992, s.333-375.
82
Sultan Abdlmecidin lk Memleket Gezisi

(26 Mays-12 Haziran 1844)
First County Trip of Sultan Abdlmecid
(May 26 - June 12 1844)
erif Korkmaz*
zet
Osmanl sultanlar ilk defa XIX. yzylda memleket gezileri
yapmaya balamlardr. lk memleket gezisine kan padiah II. Mahmud
olmutur. Bu gezilerin temel amac idar, mal ve sosyal alanlarda yaplan
yeniliklerin yansmalarn grmektir. Ayn zamanda, gezilerde tebaann
durumu yakndan grlm, ikyetleri dinlenmi ve ihtiyalar
karlanmtr. Sultan Abdlmecid drt memleket gezisi yapmtr. Bu
almada, Sultan Abdlmecidin 26 Mays 1844 tarihinde balayan ve 17
gn sren zmid, Bursa, anakkale, Midilli ve Geliboluya yapt ilk
gezisi ele alnacaktr. Ziyaret edilen ehirlerde Mslim ve gayrimslim
fakirlere yardm edilmitir. Mlk ve asker erkn ile din adamlarna
ihsanlarda bulunulmu, hilatler giydirilmitir. Sultan Abdlmecid seyahat
esnasnda giydii batl kyafetlerle halka rnek olmutur. Mehter yerine
kurulan Muzka- Hmyna konserler verdirilerek, halkn yeni mzie
altrlmas salanmtr. Abdlmecidin gittii ehirlerde merasimlerle
karlanmtr. Sultan grmek isteyen ahali yollara toplanm ve sevin
gsterilerinde bulunmutur. Abdlmecidin ziyaret ettii ehirlerde
Cuma selaml alaylar da yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Abdlmecid, Bursa, zmid, Gelibolu, anakkale,
Gezi.
Abstract
Ottoman sultans began to make visits in their lands in the 19th
century. Mahmud II was the first sultan who made such trips. The main
objective of these visits was to see reflections of administrative, financial,
social reforms in place. At the same time, the problems of people were
observed closely, their complaints were listened and needs were met.
Sultan Abdlmecid made four visits in the country. In this study Sultan
Abdulmecids first trip (zmid, Bursa, anakkale, Midilli and Gelibolu)
will be examined, which started on May 26 in 1844 and lasted for 17
*
Yard. Do. Dr. Onsekiz Mart niversitesi, Eitim Fakltesi Tarih Eitimi Anabilim
Dal/ANAKKALE, serifkorkmaz@hotmail.com. 0(286) 217 13 03/3018
84
ERF KORKMAZ
days. Both Muslim and non-Muslim people were helped in these towns
visited.
He granted some awards and gifts to civil and military
administrators and religious men and dressed them with hilats (gowns).
Sultan Abdulmecid himself was a model for the people with his Western
clothes. Concerts were organized by Muzka- Hmyn (The Imperial
Band), established in the place of the Mehter in order to familiarize
people with this new music. Abdulmecid was welcomed with ceremony
in those cities he visited. People who wanted to see the sultan came
together along the roads and showed their joy. Parade of Friday Prayer
was also held in these cities.
Keywords: Abdlmecid, Bursa, zmid, Gelibolu, anakkale, Trip
Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren padiahlar sefer amacyla

bakent dna kmlardr. Ancak, Kanun Sultan Sleymann lmnden
sonra birka istisna dnda padiahlar, stanbuldan ayrlmamaya balamlardr.
Artk padiahlarn ou asker seferleri, sadrazamlara ve dier devlet adamlarna
brakmlardr. Saraydan kmayan padiahlar hkmranlklarn cuma selaml,
kl kuanma, av gibi merasim ve alaylarda gstermeye balam, bu ekilde
gcn, ihtiamn tebaasna gstermilerdir. Halk ise bazen ikyetlerini bizzat
bu merasimler sayesinde sultana bildirmitir. Fakat bu durum sadece bakent
halk iin geerli olmutur. Tara ahalisinin sultanlar grmesi, padiahlarn ise
gcn, grkemini tara halkna gstermesi, XIX. yzyla kadar
gereklememitir. lk defa memleket gezisine kan padiah II. Mahmud
olmutur. XIX. yzylda yaplan bu memleket gezilerinin dier bir amac da
yaplan idar, mal ve sosyal yeniliklerin tebaa tarafndan nasl karlandn
grmektir. Ayn zamanda bu geziler, halkn sorunlarn grmek, ikyetlerini
dinlemek, ihtiyalarn karlamak amac da tamaktadr.
Padiahlarn davran ve huylar XIX. yzyl boyunca gzle grlebilir
derecede deimitir. Padiahlar, Avrupa eliliklerinde verilen davetlere ya da
tiyatroya gittike halk tarafndan grlmtr. Bu durum, gemiin
padiahlarnn halktan uzak durarak yarattklar o grkemlilik ve korku
havasndan ok byk bir uzaklamadr. Halk hkmdarna saygy ancak bu
politika sayesinde renmitir 1.
Sultan Abdlmecid de babas II. Mahmud gibi memleket gezileri yapmtr.
II. Mahmudun vefat zerine 1839 ylnda pek gen yata tahta kan
Abdlmecid babasnn slahatlarna samimiyetle devam etmek istemitir 2 .
Abdlmecidin saltanat dneminin en nemli hadiselerinden biri de Mustafa
1 Stanford
J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev.

Mehmet Harmanc, II. Cilt, E Yaynlar, stanbul, 1983, s.117
2 A.H. Ongunsu, Abdlmecid A, Cilt 1, MEB Yay., Eskiehir, 1997, s. 92-94.
SULTAN ABDLMECDN LK MEMLEKET GEZS

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
85
Reid Paann bizzat hazrlad Tanzimat Ferman ad verilen reform

programnn ilan edilmesidir. Tanzimat devrini aan bu belge, ahs ve mlk
emniyeti, bir ksm haklarn korunmas gibi esaslar kabul ederek devlet ile ferd
arasndaki mnasebetleri tayin edecek kanunlarn karlacan vaad ediyordu.
Abdlmecid dnemi slahat tarihi asndan byk nem tamaktadr. Padiah
ilan ettii fermanlara sadk kalarak, eitli unsurlar, eitlik prensibi iinde ve
Osmanlck fikri etrafnda birletirmeye almtr3. Ancak hkmet merkezinde
alnan kararlarn mparatorlukta uygulanma alanna konulmas da ayr bir sorun
oluturmutur. nk fermann ieriini geni halk kitlelerine anlatacak,
yaplmak istenenleri halka aklayacak yneticiler zor bulunmakta idi4.
Sultan Abdlmecid, babas II. Mahmudun 7 Eyll 1833 tarihinde balayan
Gemlik ve zmid gezine 5 ve 28 Kasm 1836 ylndaki ikinci zmid gezisine
kardei Abdlaziz ile beraber katlmtr 6 . Abdlmecid tahta getikten sonra
yaplan yeni dzenlemelerin tebaas arasnda nasl karlandn bizzat yerinde
grmek istemi ve memleket gezilerine kmtr. Sultan Abdlmecid, ele
aldmz bu gezi dnda memleket gezisi daha yapmtr. Padiah, 20 Nisan
1845 senesinde zmiddeki uha fabrikasn ziyaret etmitir. Bu seyahat 2 gn
srmtr7. 29 Nisan 1846 tarihinde balayan ve 41 gn sren Rumeli gezisinde
ise sultan Abdlmecid Silivri, orlu, Edirne, Rusuk, Silistre, umnu, Varna
ehirlerini ziyaret etmitir 8 . 1 Haziran 1850 tarihinde Girit, Rodos, Sakz ve
zmir ehirlerini kapsayan bir geziye kan Abdlmecid, bu geziye ehzade
Abdlaziz Efendi ile Mehmed Murad Efendiyi de gtrmtr9.
Abdlmecidin seyahati balamadan nce gidilecek yerlerde verilecek
hediye, hilat ve nianlarn saylarn ihtiva eden bir defter tanzim edilmitir.
Hediyeler ve seyahatte yaplacak masraflar Maliye Nezareti tarafndan
karlanmtr. Daha nce yaplan seyahatlerde olduu gibi bu gezi iin de
terifat kesedar Haim Efendi ve bir yardmc grevlendirilmitir10.
Kk, Cevdet Abdlmecid, DA, Cilt, 1 stanbul, 1988, s.259263.
Musa adrc, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler, Tanzimatn
150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 295296.
5 Takvim-i Vekayi, Defa, 67, (9 Cemaziyel-evvel 1249)
6 Takvim-i Vekayi, Defa 140, (11 Ramazan 1252)
7 Takvim-i Vekayi, Defa 286, (23 Rebil-ahir 1261).
8 Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, Cilt 6-7-8, YKY, stanbul,
1999, s.1218-1222; Necdet Sakaolu Sultan Abdlmecidin Rumeli Seyahati, Toplumsal
Tarih, Say, 145, Ocak 2006, s. 30-33; Takvim-i Vekayi, Defa 302, (14 Cemaziyel-ahir
1262) Takvim-i Vekayide bu gezinin balama tarihi olarak 6 Mays 1846 gn
verilmektedir; Takvim-i Vekayi, Defa, 303, (27 Receb 1262)
9 Takvim-i Vekayi, Defa 426, ((8 aban 1266); Ahmed Ltfi Efendi, Vaka-nvis Ahmed
Ltfi Efendi Tarihi Cilt, IX, Yay. M. Aktepe, .. Edebiyat Fak., Yay., stanbul, 1984, s.
30-32.
10 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rde Dhiliye, 4335, Lef 1, Ek-1 baknz.
3
4
86
ERF KORKMAZ
Sultan Abdlmecidin lk Memleket Gezisi (26 Mays 1844)

Sultan Abdlmecidin bu ilk gezisi belgelerde Cezyir-i Bahr-i Sefd
seyahati olarak gemektedir. Sultan bu geziye, Tanzimt- Hayriyye ile yapt
idar, mal, asker yenilikleri bizzat grmek ve halkn ikyetlerini dinlemek zere
kmtr 11 . Seyahat, 26 Mays 1844 Cumartesi gn saat 7.30 sularnda
balamtr.12 Sultann maiyetinde, Kaptan Paa, Serasker (Rza) Paa, Tophne-i
mire Miri Mehmed Ali Paa, bahekim, Dr- ra-y Asker Reisi Sleyman
Paa, Askir-i Nizmiyeden baz mer ve zabitnlar yer almaktayd. Sultan,
seyahat edecei, Eser-i Cedd adl vapura Beikta nlerinden merasimle
binmitir. Bu srada Boazda demir atan donanma gemileriyle, Tophne-i mire
ve birok yerden top atlar yaplmtr. Sra sra dizilen nizamiye askerleri
yksek sesle Padiahm ok Yaa duasn tekrar tekrar yksek sesle
sylemilerdir13.
zmid Gezisi
Sultann ilk dura zmid ehri olmutur. Gzergh zerinde bulunan
Kartal, Gebze, Darca, Hereke sahilleri geilip, le vakti geldiinde sultan
maiyetiyle birlikte gvertede le namazn klmtr. zmide yaklald srada,
vapurun ba tarafnda Muzika-i Hmyn 14 almaya balamtr. Saat 13.30
sularnda zmid sahiline ulalmtr. Padiah, zmid Tersanesi civarnda kalaca
kkn nndeki iskeleye sandalla kmtr. zmid halk padiah grmek iin
sahile ve kk yoluna toplanmtr. Kalabalk arasnda bulunan mekteb hocalar,
papazlar, Mslman ve gayrimslim ocuklar yksek sesle dualar etmilerdir.
Abbdlmecid, gzel bir atn zerinde byk gsterili bir alayla ikamet edecei
kasr- hmyna doru giderken, yolun sa ve solu sultan grmee gelen
insanlarla dolup tamtr. Bu srada tersaneden 21 pare top at yaplmtr.
Padiah, o geceyi kkte dinlenerek geirmitir. Sabah, zmidin dousunda ve
1,5 saat mesafede Karakadlar mevkiinde ina edilen uha fabrikasna gidilmitir.
Sultan Abdlmecid, fabrikann ok byk, gayet salam ve gzel ina edildiini
mahede etmitir. Fabrikann alet ve makinelerinin mkemmel ve
muntazaml da padiahn takdirini kazanmtr. Kurulan otada sultan geli ve
gidiinde bir mddet dinlenmitir. Daha sonra uha fabrikasna yarm saat
Ahmed Ltfi Efendi, a.g.e., s 1153-1154
Baz aratrmalarda gezinin balama tarihi 26 Haziran 1844 olarak verilmektedir. 271
sayl Takvim-i Vekayide gezinin 8 Cemaziyel-evvel 1260 (26 Mays 1844) gn
balad aka belirtilmitir.
13 Takvim-i Vekayi, Defa 271, (6 Cemaziyel- Ahir 1260)
14 Muzka- Hmynun kurucusu 1828de Osmanl hizmetine giren Gusppe
Donizettidir. Donizetti ayn zamanda Trkiyede ok sesli mzii getiren kii olarak da
nem tamaktadr. Bkz. erafettin Turan, II. Mahmudun Reformlarnda talyan Etki
ve Katks, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, 2830 Haziran 1989, Bildiriler, .
Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s. 124,125.
11
12

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
87
uzaklkta bulunan Kirazsuyu mecrasna gidilerek, fabrikann arklarn

dndrmek iin yaplan bend incelenmitir. Sultan, bendin salam, yksek ve
gzel ina edilmi olduunu grmtr. Burada bir sre dinlenen sultan,
fabrikann yapm hususunda hizmetleri bulunan barutu ba Evans, ebniye
kalfas Karabet, Bagos ve fabrikatr Bense birer tane murassa kutu hediye
etmitir. Abdlmecid, amelelere de ihsanlarda bulunduktan sonra kke
dnmtr. Padiah pazartesi gn, ikamet ettii kkn nnde, Kocaeli
sanca kaymakam Vasf Paa, nib, eyhler, bilginler, meclis azs, blge
sekinleri, imamlar, hatipler ve gayrimslim temsilcilerini kabul ederek, hilat
giydirmi ve ihsanlarda bulunmutur. Eraftan Hac Ali Aa ve Fanyal ? Kazas
Mdr Abdlfettah Aaya dergh-i li kapcbal rtbesi verilmitir. uha
fabrikas mdr smail Zhd Efendi ve eraftan Kahramanzde Mustafa Bey,
mal ktibi Sleyman Efendi ve refiki Senayi Efendiye hcelik rtbesi tevcih
edilmitir. zmid tahrirt ktibi hcegndan hsan Beye drdnc rtbe ve
smail Zhd Efendiye beinci rtbeden birer nian verilmitir. Sultan, serasker
paa vastasyla btn mahalli yneticilere vesy-y seniyye ad verilen bir
konuma yaptrmtr. Bu konuma, slam ve gayrimslim tebaann gnllerinin
ho tutulmas, daima korunmas ve gvenliklerinin salanmas hususlarn
iermekte idi. Bu nasihatler, ziyaret edilen btn ehirlerde yaplmtr. Daha
sonra Vasf Paa, huzura arlarak, murassa bir kutu hediye edilmi ve ahalinin
korunmas hakknda uyarlar tekrarlanmtr. Sultan Abdlmecid, zmid arsn
ve ar ierisinde Yeni Cuma ad verilen yerde bulunan Atik Pertev Paa Cmiini
de ziyaret etmitir. Sultan, ehzade Gzi Sleyman Paann yaptrd ve
seyahatinden nce tamir ettirdii camide le namazn cemaatle kldktan sonra
kke dnmtr. Abdlmecid ziyaretleri esnasnda yollarda toplanan ahaliye,
Mslman ve gayrimslim mekteb ocuklarna bol bol hediyeler datmtr.
Sultann zmidde bulunduu gnlerde, tersane nnden ve sahilde bulunan iki
gemiden be vakitte beer defa top atlmtr. Geceleri ise eraf ve ahalinin
evleriyle, sultann ikamet ettii kkn nnde ve ehrin birok yerinde
kandiller yaklarak, enlikler yaplmtr15.
3 gn zmidde kalan padiah grevlilere hilatler giydirmi, fukaraya,
talebeye, dervina, eyhlere bol bol ihsanlarda bulunarak sevindirmitir.
ehirdeki, mft, nib, bilginler, meclis azalar, cmi hatipleri, imamlar, Rifa,
Halvet tarikat eyhleri, esnaf kethdalar, ehrin ileri gelenleri, Rum metropolit
vekili, papazlar, orbaclar, Ermeni orbaclar, kocabas, papazlar, Ermeni
patrik vekili, Yahudi haham vekili olmak zere toplam 122 kii Sultan tarafndan
kabul edilerek teekkrlerini sultana arz etmilerdir16.
15
16
Takvim-i Vekayi, Defa 271.

BOA, rade, Dahiliye 4382, Lef 7.
88
ERF KORKMAZ
Bursa Gezisi
Sultan Abdlmecid, yolculuun 4. gn, sabahleyin ocuklarn ve ahalinin
dualar arasnda sandalla vapura terif ederek, zmidden ayrlm ve Mudanyaya
hareket etmitir. ok gzel bir hava altnda yolculuk 7 saat srm ve Mudanya
kylarna ulalmtr. Mudanyada Mslman ve gayrimslim ahali, mekteplerin
hoca ve talebeleri, sahilde toplanarak, dualarla sultan karlama trenine
katlmlardr. Sultan, iskelede Hdavendir Eyleti Miri Salih Paa,
merasimle karlamtr. Bir mddet dinlenen sultan, rahvan bir atla Bursaya iki
saat mesafede Misebolu ky civarnda Zeytuntepesinde kurulan otaa
ulamtr. Buras, Gemlik ve Mudanya krfeziyle Bursaya nzr yksek bir
mevki idi. Bir sre burada dinlenen sultan, faytonla Bursaya hareket etti.
Sultann, zmidden hareketinden nce, merasimleri tertip etmek zere
grevlendirilmi olan Dr- r-y Asker Reisi Sleyman Paa, hediyelerle
birlikte Ereli adl vapurla Mudanyaya ve sonra Bursaya gelmiti. Sleyman
Paa, Bursaya bir saat mesafedeki Nilfer ayndan, ehre kadar yolun sa ve
soluna ahaliyi toplamt. Sultan, Nilfer ay zerindeki kprye geldii zaman
faytondan inerek ata bindi. Paalar, beyler, ktipler, mabeynciler, ve
hademelerden oluan sultann maiyeti de srasyla bir alay oluturdular. Bursa
Defterdr Hac zzet Efendi, kad, mderris, eraf, ayan ve halk, eyhler,
bilginler, ehrin ileri gelenleri, slam ve gayrimslim ahali, Uluyol denilen geni
caddeden Paa Kapsna kadar, yolun sa ve solunda dizilmilerdi. Mektep hoca
ve kalfalar teekkr ieren vc dualar, ilahiler, eitli manzmeler okudular.
Erkek ve kadnlar da kr dualar okuyorlard. Sultan Abdlmecid, Mslman,
Rum, Ermeni, Katolik ve Yahudi ocuklarnn yksek sesle syledikleri min
sesleri arasnda mkemmel ve debdebeli bir alayla Bursaya girdi17.
Sultann alay Paa Kapsna yaklat srada kurbanlar kesilmi ve Bursa
Kalesinden teekkr toplar atlmtr. O gece dinlenen padiah, aramba gn,
ilk nce Sultan Osman Gazi ve Sultan Orhan Gazinin kale ierisindeki
trbelerini ziyaret ederek, ruhlarna dualar etmitir. Orhan Gazinin trbesinde
le namaz cemaatle klnmtr. Kale ierisinde daha nce serasker paa
tarafndan tamir ettirilmi olan Aziz Mahmud Hda Trbesi ziyaret edilmitir.
Padiah tamir ettirdii Mevlevihneyi de terif ederek, Mevlev ayinini izlemi,
eyh efendi ile dedelere ve dervilere bol bol hediyeler ihsan etmitir. Mevlev
ayininden sonra Bursann gneyinde Gmsuyu civarnda Hsameddin ad
verilen yksek bir mevkide yeniden ina ettirilen kke gidilmitir. Buradan
ehri seyreden sultan bir sre dinlendikten sonra akam zeri ikamet edecei
Paa Kapsna dnmtr. Perembe gn, elebi Sultan Mehmed Han ve
Emir Sultan trbeleri ve camii ziyaret edildikten sonra, Yldrm Bayezidin ehir
dnda bulunan cami ve trbesine gidilmitir. le namaz cemaatle klndktan
sonra, ar boyu gzerghndan ehir iine gelinmitir. Yldrm Bayezid Han
17
Takvim-i Vekayi, Defa 271; BOA. rde Mesil-i Mhimme, 2485.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
89
tarafndan yaptrlan 20 kubbeli byk cami de ziyaret edilmitir. Cami

ziyaretinden sonra sultan ikamet ettii konaa dnmtr. Osmanl sultanlarnn
Cuma selaml merasimi rneklerinden birisi de Bursada yaanmtr.
Abdlmecid Cuma selamlna debdebeli byk bir alayla km ve Cuma
namazn Ulu Camide klmtr18.
Osmanl Devletinin klasik andan beri Cuma selaml alaylar yaplrd,
ama bu merasim ancak XIX. yzyln ikinci yarsnda bir devlet merasimi olarak
alglanmaya balanmtr 19 . Namazdan sonra, cadde zerinden Paa kapsna
dnen sultan grmek isteyen Bursa ahalisi byk bir heyecan ve arzuyla yol
kenarlarna toplanmt. Ayn gn, defterdar, kad, eyhler, bilginler, mderris,
imamlar, hatipler, meclis azalar, eraf ve gayrimslim temsilcileri Paa Kaps
meydannda huzura davet edildiler. Mir Salih Paaya ok deerli, ssl bir
kl hediye edilmi, dierlerine de terift usulnce hilatlar giydirilmitir.
Mderris Nisah Efendi ve erif brahim Efendiye bild- devriye mevliyeti,
mir Salih Paann olu Rfat Beye hcelik, ve kethdas Raif Aaya rikb-
hmyn rtbeleri tevcih edilmitir. Mudanya Kazas mdr Muhtar Beye,
dergh-i li kapcbal ve Mihali havalisinde bulunan iftlik mdr Ahmet
Sabit Efendiye, Kocaeli Sanca Kaymakam Vasf Paann kardei Bursa
hanedanndan Ahmed Mnib Efendiye hcelik rtbeleri verilmitir. Rfat Bey
ve defterdarn olu hcegn-i divn- hmyndan Refi Efendiye rtbelerine
mahsus birer nian verilmitir. Salih Paayla birlikte, ehrin ileri gelenleri,
duaclar, gayrimslim temsilcileri huzura arlarak, ahalinin rahat ve
memleketin imarna aba ve gayret gstermeleri hususunda dikkatleri
ekilmitir. Sonra kke dnen sultan, akama kadar dinlenmitir. Cumartesi
gn, II. Muradn trbe ve camisiyle, civarndaki ehzade mezarlar ziyaret
edilmitir. Daha sonra, Bursann batsnda ekirge mevkisindeki I. Murad
Hann trbe ve camisi ziyaret edilmitir. Sultan kke dnerken yol zerindeki
eski ve yeni kaplcalarla Kara Mustafa Ilcasna da uramtr. Abdlmecid
seyahate kmadan nce Bursadaki sultan trbelerini ve baz camileri tamir
ettirmitir. Ziyareti esnasnda trbe ve camileri bakml, salam ve gzel bulan
padiah, son derece memnun olmutur. Sultan Abdlmecid ehirdeki ziyaretleri
esnasnda, yol kenarlarnda toplanan Mslim ve gayrimslim ahaliye bol bol
hediyeler datmtr. Bursa medreselerini de ziyaret eden sultan talebelere,
mekteb hoca ve kalfalarna ihsanlarda bulunmutur. Bunun dnda Bursaya
geli ve gidilerinde yollarn sa ve solunda kendisini grmek zere toplanan
ky ahalisi ve ocuklarna da armaanlar vermitir. zmid ve dier yerlerde
olduu gibi Bursada da padiahn maiyetinde bulunanlarn kaldklar konaklara
sabah akam matbah- hssadan yemekler getiren hizmetlilere, konak sahiplerine
ve Eref-i Rm slalesinden gelen ve terift gn huzurda dua eden eyh
Takvim-i Vekayi, Defa, 271.
Hakan T. Karateke, Padiahm ok Yaa! Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler,
Kitap Yaynevi, stanbul, 2004, s. 102.
18
19
90
ERF KORKMAZ
Safiyuddin Efendiye, kutu ve saatler hediye edilmitir. Sultann ehirde kald

gnlerde be vakit toplar atlmt. Geceleri Paa Kapsnda, kkn nnde,
kandiller yaklm ve fienk enlikleri yaplmt. Eraf ve ahalinin birou
teekkrlerini gstermek zere evleri nlerinde kandiller yakarak enlikler
dzenlemilerdi. Bursada 5 gn kalan Abdlmecid, pazar gn saat 9.00da
Mudanyaya hareket etti. Eraf, eyhler, bilginler, mderris, imamlar, hatipler,
mekteb hocalar, talebeler, kadnlar, papaz, haham ve gayrimslim ocuklar
Paa Kapsndan, ehir dna kadar, yol zerinde iki tarafl olarak
toplanmlardr. Mektep talebeleri eitli ilahi ve manzmeler okuyor ve dualar
ediyorlar; Muzka- Hmyn da mzik alyordu. Sultann maiyetindeki
vezirler, Saray halk, mabeyn ktipleri ve komutanlar srasyla alay tertip
etmilerdi. Yol zerinde kurulan otada bir sre istirahat eden sultan, saat 12.30
sularnda Mudanyaya ulat. Mudanya kasabas idareci ve erafna Bursada hilat
giydirildiinden burada fazla kalnmad. Sultan, Mudanya iskelesinden, Bursa
Miri Salih Paa, ahali ve reayann dualaryla uurland20.
anakkale Gezisi
Akam saat 7.30 sularnda Abdlmecid, Bahr-i Sefd Boazna hareket
etmitir. O gece, Marmara Denizi geilmi ve pazartesi sabah boaza girilmitir.
Sultann vapuru boaza girdii anda her iki taraftaki kale ve tabyalardan toplar
atlarak sultan karlanmtr. Bu arada, vapurun ba tarafnda Muzika-i
Hmyn ho bir sesle almaya balamtr. Sabahleyin saat 11 sularnda
anakkale nne gelinmi ve sandalla iskeleye klmtr. Boaz Muhafz ve
Biga Sanca mutasarrf Sadullah Paa, eraf, ahali, reaya, Mslim ve
gayrimslim ocuklar, iskelede sultan dualarla karlamlardr. Bir mddet
iskelede ahaliyi selamlayan sultan daha sonra, anakkale meydannda
namazghta kurulan ota- hmyna gemitir. Bu srada kalelerden teekkr
toplar atlmtr. Padiahn emri zerine kalede bulunan topu zabitn ve
askerleri ate ve taneli top talimi icra etmilerdir. Sultan, sektirme gllelerle, iri,
byk kemer toplarndan yaplan atlar seyretmitir. Daha sonra toplar ve
kaledeki askerlerin koular, mhimmat ambarlar tefti edilmitir. Sandalla
Kilitbahir kalesine geen sultan, Edirne Eyaleti Miri Osman Nuri Paa
karlamtr. Sultan kaleyi gezmi ve toplanan Kilitbahir ahalisini selamlamtr.
Kale yaknndaki Namazgh ve Deirmen Burnu tabyalarna gidilirken kale ve
tabyalardan merasim toplar atlmtr. Tefti sonucunda sultan, boazda
bulunan kalelerin hepsinin salam, mhimmat ve toplarn mkemmel askerlerin
ise talimli ve intizaml olduunu mahede etmitir. O gece otada dinlenen
padiah iin gn ierisinde kalelerden be vakit toplar atlmtr. Kale
meydannda akam zerinden yatsya kadar kandiller yaklmtr. ehir ahalisi
sevinlerini gstermek iin, evleri nlerinde kandiller yakmlardr. Fransa,
ngiltere, Rusya, Belika, Amerika, Sardunya, spanya, Napolitan, Yunan
20
BOA. rde, Mesil-i Mhimme, 2491; Takvim-i Vekayi, Defa, 271.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
91
Devletleri konsoloshaneleri kandillerle sslenmitir. Sal gn sabahleyin ota-

hmynda defterdar Sadri Bey, nib, mft, eyhler, bilginler, meclis azalar,
eraf, metropolidler, Yahudi haham, papaz ve kocabalar kabul edilmi,
hilatler giydirilmitir. Mslman ve reaya ocuklarna hediyeler verilmitir.
Mutasarrf Sadullah Paa ve kale komutan Topu Mirliva Hseyin Paa huzura
arlm, Serasker Paa vastasyla ahali ve reayann daima korunmas ve himaye
edilmesi hususunda uyarlarda bulunulmutur. Ayrca Hseyin Paaya, kalelerin
iyi idare edilmesi, askerlerin refah ve rahatlarnn her zaman gzetilmesi
konusunda tenbihlerde bulunulmutur. Sadullah Paaya zeri tural ve ssl
bir kutu, Hseyin Paaya ise hediyeler ihsan edilmitir. Biga Mutasarrf Divan
Ktibi Hseyin Efendiye hcelik rtbesi ve beinci dereceden nian verilmitir.
Sultan Abdlmecid ayn gn saat 12.00e doru, ahalinin dualar ve kalelerden
atlan top atlar arasnda sandalla vapura gemi ve anakkaleden ayrlmtr21.
anakkale mfts ve kaymakam, limler, eyhler, cami imamlar, erifler,
muhtarlar, sbyan mektebi muallimleri, Mslim ve gayrimslim eraftan oluan
103 kii, Sultan Abdlmecide anakkale ziyareti ve yapt ihsanlar dolaysyla
teekkrlerini arz etmilerdir22.
Midilli Gezisi
anakkaleden Midilli Adasna hareket eden vapur, Kumkale ve
Seddlbahir kaleleri nne geldiinde kalelerden ve civar tabyalardan toplar
atlm ve enlikler yaplmtr. Daha nce stanbuldan gelen ve Boaz nnde
bekleyen donanma gemilerinden de toplar atlmtr. Gemilerdeki askerler ise
Padiahm ok Yaa diye barmlardr. Bu srada orada bulunan ngiltere
donanmasna ait iki gemiden de toplar atlarak padiah selamlanmtr. mroz ve
Bozcada nlerinden geildikten sonra saat 16.00 sularnda Midilli Adasna
ulalmtr. Sultan, iskelede kaymakam Salih Bey, eraf ve ahali karlarken,
Mslim ve gayrimslim ocuklar da dualar etmilerdir. Abdlmecidin ikameti
iin, ada erafndan Kulaksz-zde smail Beyin olu ada gmrks Halil
Beyin kona tahsis edilmitir. O gece konakta istirahat eden sultan, ertesi gn
Midilli Kalesini ziyaret etmitir. Kale civarndaki Hasan Paa Kasrnda ksa bir
sre dinlenen sultan, ar caddesi yoluyla ikamet ettii konaa geri dnmtr.
Perembe gn, tekrar Hasan Paa Kasrna terif buyuran sultan, Halil Beye
hcelik rtbesiyle beinci rtbeden nian, kaymakama beinci rtbeden nian
vermitir. Midilli Nibi Celaleddin Efendiye, stanbul Mderrislii, Midilli
Evkf- Muaccelt Nzr Hac Halim Bey ile Emval Ktibi Yahya Sezayi
Efendiye Divn-i Hmyn Hcelii rtbeleri verilmitir. Abdlmecidin
Midilliye gelmesi dolaysyla adaya gelen, zmir Nibi Mevl-i Kirmdan
Mereb-zde Ali Raik Efendiye Mekke-i Mkerreme Mevleviyeti payesi verildi.
Hcegn- Divn-i Hmyndan zmir Gmrks Raid Efendi, mroz ve
21
22
Takvim-i Vekayi, Defa, 271.

BOA. rade Dahiliye 4385, Lef, 1, 5.
92
ERF KORKMAZ
Bozcaada Kaymakam Tahir Efendiye, drdnc rtbe ve Hcegndan Ayvalk

Kaymakam Ahmet Muhtar Efendiye beinci dereceden nian tevcih edildi. Ali
Raik Efendi, Celaleddin Efendi, Salih Bey, Halil Bey, Raid Efendi, Muhtar
Efendi ile Sakz Kaymakam Fazl Aa ve zmir Kaymakam Hamdi Beyin olu
Ziver Bey, Sakz Nibi Celali Efendi ve Ayvalk Nibi Ltfullah Efendi, Molova
Nibi Hac Osman Efendi, Kalonya Nibi Hilmi Efendi ve Midilli Mfts
Mehmed Sait Efendi, zmir Mfts Ahmet evki Efendi, Sakz Mfts
emseddin Efendi, zmir erafndan ve mderrislerinden Mustafa Raid Efendi,
Midilli hanedanndan padiah maiyetindekiler konaklarn sahipleri Muharrem
Bey ve Mustafa Bey, Ragp Bey, Ahmet Bey, Hac Hseyin Efendi, Sadk Bey,
mam-zde Mehmed Efendi, Hseyin Bey, Bayram Bey, k Halil Efendi,
Mustafa Bey, Hoca Ahmet Efendi, atr Mehmed Aa, brahim Aa, Hseyin
Aa, Hac brahim Aa, Edhem Aa, Hasan Aaya murassa kutu, zarf ve
saatler hediye edilmitir. Midilli, Kalonya, Sakz, zmir, Manisa metropolitleri,
Yunda Adas Piskoposu, eme, Ayvalk, Molova Kazalar kocaba ve
orbaclarna, Midilli haham vekili ile cemaat basna ok kymetli ve deerli
allar ihsan edilmitir. Mslim ve gayrimslim temsilcilerine ahali ve reayann
huzur ve rahatlarn salamalar hususunda gayret ve aba gstermeleri
hususunda nasihatler verilmitir. O gece dinlenen sultan, ertesi gn cuma
namazn klmak zere, alayla Kulaksz-zde Mustafa Aann imar ve ihya ettii
Murad Reis Cmiine gitmitir. Namazdan sonra erif Ebul-Hasan bn-erif
Hseyinin trbesi ziyaret edilmitir. Sultann adada bulunduu srede her gn
be vakit toplar atlm ve geceleri kandiller yaklmtr. Mslman ve
gayrimslim ocuklara, bol bol hediyeler datlmtr23.
Midilli gezisi srasnda adada hazr bulunan, aralarnda zmir Sakz ve
Ayvalk Rum, Ermeni ve Yahudi ruhbannn da bulunduu kiilerle
gerekletiren grmede Rza Paann yapt konuma yledir: Padiahmz,
aranza kendi aile fertleri arasna geliyormu gelmitir. Sizin sevincinizle mutlu oluyor,
strabnzla da zlyor. Allahn zat- hmayunlarna verdii grevlerin nemini ok iyi
takdir ettii iin tebaasna, yce ecdadna kar sorumlu olduu grevler kendilerince mehul
deildir. Tabiiyetinin alameti, gerekli sadakati yerine getirmeye gayret ettiiniz srada
padiahn adaletinden bir an bile phe etmemenizi hkmdarlarmzn namna size
aklamakla iftihar ederim. Mslman, Hristiyan, Musevi, hepiniz bir hkmdarn
tebaas, bir babann ocuklarsnz. Padiah tm tebaasnn rz ve namusunu, can ve maln
gvenlik altna alan kanunlara topraklarnn her tarafnda harfiyen uyulmas hususunda
kesin niyette bulunduklar iin, iinizde hakszla urayan kimseler varsa hemen ortaya
ksnlar, adaletin gereinin yaplmasn istesinler. Mslman veya Hristiyan, zengin veya
fakir, sivil, asker ve ruhani memurlar, ksaca btn Osmanl tebaas adaletin terazisini
herkes iin eit ekilde kullanan padiahn hareketlerinden tamamen emin olmallar; bir su
23
Takvim-i Vekayi, Defa, 271; BOA. rade, Mesil-i Mhimme, 2494

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
93
ve kabahati olanlar cezalandrlma korkusuyla titresinler, iyi kimseler ve sadk kullar

mkfat beklesinler24.
Gelibolu Gezisi
Sultan Abdlmecid, Cumartesi gn 17.00 sularnda adadan merasimle
ayrlarak Geliboluya hareket etmitir. mroz ve Bozcaada nlerinden geilerek
boaza girildiinde, Seddlbahir, Kumkale ve tabyalardan, donanma-y
hmyna ait Necm-i evket kalyonundan toplar atlmtr. Kalyondaki askerler
Padiahm ok Yaa duasn tekrar tekrar barmlardr. O gece Gelibolu
nlerine ulalm ve pazar gn sabah saat 6.00da sandalla rhtma klmtr.
Padiah iskelede, Edirne Eyaleti Miri Osman Nuri Paa ve ahali dualarla
karlamtr. Ayn gn, Muhammediye adl eserin yazar, Yazc-zde Mehmed
Efendinin daha nce sultan tarafndan onarlan trbesi ve Ahmet Bicann
trbesi ziyaret edilmitir. Gelibolu kaymakam Abdlhalim Efendiye ve
Gelibolu nibine, memurlara, erafa, Rum, Ermeni ve Yahudi milletleri
temsilcilerine hilatler giydirilmitir. Edirne Eyaleti Miri Osman Nuri Paann
olu evki Beye ve Gelibolu Kazas Mdr Ahmet Beye rtbelerine mahsus
nian verilmitir. Serasker Paa, mlk, asker grevliler ve reaya temsilcilerine
ahali ve reayann himayesi refah ve huzurunun salanmas hususunda konuma
yapmtr. Sonra Gelibolu Mevlevihanesine terif edilerek ayin (mukbele-i erif)
izlenmi ve eyh efendi, dedegn ve dervina eitli hediyeler ihsan edilmitir.
Abdlmecid Mevlevihneden konaa dnerken mekteb hocalar, halife ve
akirtleriyle, reaya ocuklarna bol bol hediye datmtr. Abdlmecid, saat
14.00 sularnda sandalla vapura terif etmitir. O esnada Rumili ordusu
tarafndan yakalanan Kigalk ekyasndan 78 kii, kaymakam Veli Bey ve
maiyetindeki askerler gzetiminde stanbula gtren Selanik vapuru Gelibolu
nlerine gelmiti. Vapur durdurularak, Veli Bey huzura arlm, baars
dllendirilmitir 25.
stanbula Dn
Saat 15.30 sularnda Geliboludan hareket edilmi, o gece Marmara Denizi
geilerek pazartesi gn saat 8.00ye doru stanbula ulalmtr. Sultan,
Yedikule, Tophne-i mire, Selimiye Klas, Sarayburnu, raan ve Nakka
tabyalarndan toplar atlarak, karlanmtr. Asker, mlk grevliler ve ahali de
dualar etmilerdir. Askir-i Hssa ve Nizmiye-i hne askerleri saf saf
dizilerek usul-i nizm zere ate ederek padiah selamlamlardr. Bu arada
Muzka- Hmynda mzik almtr. Ahali Padiahm ok Yaa duasn
24Edouard
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Kakns Yay., stanbul, 1999,
s. 3; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. Cilt, TTK. Yay., Ankara, 1995, s.171; Metin
nver, Tanzimatn Midilli Adasnda Tatbiki, . . Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2006, s. 150-151.
25 Takvim-i Vekayi, Defa 271.
94
ERF KORKMAZ
tekrar tekrar ederek sevinlerini gstermitir. Sultann vapuru daha sonra

raan saray nne gelmitir. Saray nnde kayklar ierisinde sultan bekleyen
vkel, bendegn vapura arlmtr. Bunlar, can gnlden padiaha dualar ve
krler etmilerdir. Beylerbeyi sarayna sandalla geen sultan, Dr- ur-y
Asker azalar, mer, zabtn, bendegn karlamtr. Kurbanlar kesilmitir.
Gn ierisinde belirli vakitlerde toplar atlm ve lenler tertib edilmitir. O
akam boazdaki btn konaklarda ve hanelerde kandiller yaklmtr 26.
Gezi bittikten sonra stanbul Rum Patrii Abdlmecide bir teekkrnme
gndermitir. Patrik, sultana ziyaret ettii ehirlerdeki metropolitlere, rahiplere
ve Rum ahalisine gsterdii ilgi ve verdii hediyelerden dolay teekkr etmitir.
Cihan durduka Rum milletinin padiaha ba eip, bal kalacana sz
vermitir. Rum patrii, gerekirse bu uurda canlarn feda edeceklerini de
belirtmitir. Ermeni piskoposu da sultana balln ve teekkrn belirten bir
arzuhal yazmtr. Bursa nibi, mft, dersim eyhler, haham, Rum, Ermeni
patrii ve meclis azlarndan oluan 27 kii teekkrlerini ieren bir ariza
sunmulardr. Hdavendigr Eyaleti Miri Salih Paa ve zmid kaymakam
Vasf Bey teekkr tezkereleri gndermilerdir. Bunun zerine sadaretten
Ermeni ve Rum patriklerine cevaben yazlar yazlmtr27. Sultan Abdlmecidin
seyahati bittikten sonra, mderris, Takvim-i Vekayi musahhihi ve katib gibi baz
grevliler, gezi ile ilgili manzmeler yazarak, gelenek olduu zere, tarih
drmlerdir. Padiah da manzume yazan bu kiilere eitli hediyeler ihsan
etmitir 28.
Sonu
XIX. yzylda padiahlar memleket ii ve d geziler yapmaya
balamlardr. Bu gezilerde, ahalinin ikyetleri dinlenmi ve ihtiyalar
karlanmtr. Ayrca yaplan yeniklerin ahali tarafndan nasl karland tespit
edilmitir.
Sultan Abdlmecid 26 Mays 1844 gn, zmid, Mudanya, Bursa,
anakkale, Midilli ve Gelibolu ehirlerini ieren ilk memleket gezisine
balamtr. Cezyir-i Bahr-i Sefd seyahati olarak belgelere yansyan bu gezi 17
gn srmtr. Sultan, ehirlerde fabrika, trbe, cami, medrese, ar, kaplca
gibi yerleri ziyaret etmitir. anakkale boazndaki kale ve tabyalar da tefti
edilmitir. Sultan Abdlmecid, grevlilere hediyeler datm ve hilatler
giydirmitir. Ahaliyi de bol bol hediyeler datlmtr. Mslim gayrimslim
fakirler de yardm yaplmtr.
Sultan Abdlmecid ehirlerde merasimlerle karlanm ve uurlanm,
kurbanlar kesilmitir. Toplanan asker ve halk Padiahm ok Yaa duasyla
Takvimi Vekayi, Defa 271.
BOA. rade Dahiliye, 4382, lef, 3, 4,5,6.
28 BOA. rade Dahiliye 4399, Lef 8. Bu iirlerden baz rnekler ek-2de verilmitir.
26
27

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
95
sultan karlamlardr. Ziyaret ettii ehirlerde cuma selamlna kan padiah,

devletin gc ve grkemini tebaaya gstermitir. Abdlmecidin ziyaretinden
nce ehirlerdeki trbe ve camiler onarlmtr. Ayrca sultan Abdlmecid
giydii batl kyafetlerle halka rnek olmu, mehter yerine kurulan Muzka-
Hmyna konserler verdirilerek, halkn yeni mzie altrlmas salanmtr.
Belgelere yansdna gre, Abdlmecidin gezisi esnasnda ahalinin
padiahtan bir istei, ikyeti ya da yaknmas olmamtr. Sultan Abdlmecid
gittii yerlerde Serasker Rza Paa vastasyla mlk ve asker grevlilere,
Mslman ve gayrimslim cemaat reislerine vesaya-y seniyye ad verilen eitli
konumalar yaptrmtr. Bu konumalarda tebaann gnllerinin ho tutulmas,
daima korunmas ve gvenliklerinin salanmas hususlar zerinde durulmutur.
96
ERF KORKMAZ
KAYNAKA
BABAKANLIK OSMANLI ARV (BOA)
rade, Dhiliye, 4335, 4382, 4385, 4399; rade Mesil-i Mhimme, 2485,2491, 2494.
Gazete
Takvim-i Vekayi,
Defa 67, (9 Cemaziyel-Evvel 1249); Defa 140, (11 N 1252); Defa, 271 ( 6
Cemaziyel- Ahir 1260); Defa 286, ( 23 Rebil- Ahir 1261); Defa 302 (14
Cemaziyel Ahir 1262); Defa 303, ( 27 Receb 1262); Defa 426, ( 8 aban 1266).
Kaynak Eserler ve ncelemeler
Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, Cilt 6-7-8, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul 1999.
Ahmet Ltfi Efendi, Vaka-nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, Cilt 9, Yaynlayan Mnir
Aktepe, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1984.
adrc, Musa, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler, Tanzimatn
150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim-3 Kasm 1989, TTK Yay.,
Ankara 1994.
Engelhard, Edouard, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Kakns Yaynlar, stanbul
1999.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt V, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995.
Karateke, Hakan T, Padiahm ok Yaa! Osmanl Devletinin Son Yz Ylnda Merasimler,
Kitap Yaynevi, stanbul 2004.
Kk, Cevdet, Abdlmecid Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt, 1 stanbul
1988.
Ongunsu, A.H, Abdlmecid slam Ansiklopedisi, Cilt 1, MEB Yay., Eskiehir 1997.
Sakaolu, Necdet, Sultan Abdlmecidin Rumeli Seyahati, Toplumsal Tarih, Say 145,
Ocak 2006.
Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II. Cilt, ev.
Mehmed Harmanc, E Yaynlar, stanbul 1983.
Turan, erafettin, II. Mahmudun Reformlarnda talyan Etki ve Katks,Sultan II.
Mahmud ve Reformlar Semineri, 2830 Haziran 1989, Bildiriler, stanbul nv.
Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1990.
nver, Metin, Tanzimatn Midilli Adasnda Tatbiki, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2006.
97

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
Ek-1. Abdlmecidin gezi esnasnda verdii hilat, nianlar ve

deerleri
Cinsi
Mevl-i kirm iin mor uha ferce
Mderrisn-i kirm iin mavi uha ferce
Nvvb ve kuzt efendiler dleri iin neft ferce
Mft ve nakb ve hatipler efendiler dler iin yeil uha ferce
eyhler- cevmi ve imamlar ve ders-i mm efendiler dler iin
elvn ferce
Kim-makm ve zabtiye memurlaryla dergh-i l kapucbalar
alar kullar iin ikier aded sim harcl balksz kkuleta
eyhler- tarkat-i aliye iin hrka tabir olunur ferce
Deeri
10 kuru
100 kuru
20 kuru
60 kuru
75 kuru
50 kuru
50 kuru
Az-y meclis vesir vch-i memleket iin sde harcl balksz

kkuleta
Milel-i selse metropolidanyla ruhbnt ve haham ba kullar iin
siyah ferace
Milel-i selse mutebernyla kocabalarna siyah uha bini
80 kuru
Istabl- mire pyesi iin ruus-i hmyun, nin- zn

Kapcbalk rtbesi iin ruus-i hmyn nin-i zn
Hcelik rtbesi iin ruus-i hmyn, hmis nin
Mderrislik ruus-i hmyn,
Sniye nin-i zn
Rba nin-i zn
5 kuru
10 kuru
10 kuru
5 kuru
2 kuru
5 kuru
100 kuru
150 kuru
98
ERF KORKMAZ
Ek-2. Manzmeler
Mlkn ryet in kmd Hn- Abdl-mecid
tti hayli beldesin feyz-i kudm d-mn
Hamdullah avdet itti cnib-i stanbula
Kld terf-i hmyunyla ns km-rn
Ol Sleyman- zaman eyler tecesss Kfa dek
Old ankalar gibi na-bd nm- ser-ken
Sye-i ltfnden vard rahata her memleket
Nr-i adl old lemde gne gibi ayn
Kalmad dallarda ukde gonca-ve ald hep
Nev-behr-i evketi kld cihn glistn
Bezl-i ihsnn ne mmkndr hesab etmek kalem
Bi-hesb etsin heman mrin Huda-y msten
Bendesi Tlib de takdm eylesn tarihini
Sad ile geldi Stanbula bu yl h- zeman
1260
h- memdh- cihn sultan han- Abdlmecid
evket ve icllini mjdad ede Rabbim heman
Cedd-i alsn ziyaret mlkn hem seyr in
Ymnle azm eylemiti ol ehinh-i cihn
Kefiye nak eyledim tarih-i cevher-darn
Avdetiyle kld dn cmleyi h-i zeman
1260 Ahmed Kef
Administrative Division of the Bosnian Sandjak in

the 16th Century
16. Yzylda Bosna Sancann dar Dalm
Hatice Oru*
zet
dar taksimatla ilgili tanmlamalarda yer alan sancak, kaza denilen
adl-idar alt birimlere ayrlr ifadesi Bosna sanca iin ancak 16. yzyl
itibariyle dorulanmaktadr. Sancan ilk kurulu yllarnda idar dalm
ncelikle Bosna topraklarnda Osmanl ncesi topraksal dalm dikkate
alnarak yaplmtr ve bu dalm vilyetler eklinde ifade edilmitir.
Kaza idar bir dalma iaret etmek zere 16. yzylda kullanlmaya balanmtr. Bosna civarnda yaplan yeni fetihler, zellikle 16. yzyln ilk
yarsnda sancan idar snrlarnda deiikliklere sebep olmutur. Yeni
fethedilen topraklar ncelikle Bosna sancana dhil edilmi ve daha
sonra bu topraklar yeni kurulan baka sancaklara ilhak olunmutur. Bu
almada Bosna sanca tahrir defterleri esas alnarak 16. yzylda Bosna
sancann idar dalm ele alnacaktr.
Anahtar Kelimeler: Bosna sanca, Osmanl Devleti, 16. yzyl, dar
taksimat, Kaza, Vilyet, Nahiye
Abstract
The expression sanjak is divided to judicial-administrative subunits called kazas present in definitions involving administration distributions has not been valid for the Bosnian Sanjak until the beginning of
the 16th century. On the establishment of the Bosnian Sanjak, the administration distribution was done according to the lands present before
the Ottoman Empire and this distribution was expressed as vilyets.
The term kaza was used with the 16th century to indicate an administration distribution in the Bosnian Sanjak. The conquests that took
place around Bosnia, especially in the first half of the 16th century, has
resulted in the constant change in the administrative boundaries. The
new conquered lands were first added to the Bosnian Sanjak and then
some of them were added to the newly established sanjaks. This paper
aims to examine the administrative distribution of the 16th century Bosnian Sanjak with reference to the tahrir defters (the tax survey registers)
of the Bosnian Sanjak.
Keywords: The Bosnian Sanjak, The Ottoman Empire, Administrative
Units, 16th century, Kaza, Vilyet, Nahiye
*
Ass. Prof. Dr., Ankara University, The Faculty of Letters, Department of History,
oruc@humanity.ankara.edu.tr
100
HATCE ORU
Introduction:
The Bosnian Sandjak was established in 1463. The residential centre of the
Bosnian sandjak was Jajce until autumn of 1463, Sarajevo up to the middle of
the 16th century, Banja Luka1 between 1554 and 1563, Sarajevo in 16382 and
Travnik in 1699, which remained as the sandjak and beglerbegilik centre until
1850.3 The Bosnian sandjak remained as part of Rumeli beglerbeglik until the
establishment of the Bosnian beglerbeglik. The Bosnian beglerbegilik was established in 1580 and Ferhad Beg was appointed as the pasha of the Bosnian
Beglerbegilik4.
Since the establishment of the Bosnian sandjak, it functioned as a frontier
for Ottoman military expeditions towards the north and west. Due to its strategic position, new conquered lands were first added to this sandjak, even if it
was for a temporary duration. While the Bosnian kept its original administrative
structure, its borders were constantly subject to changes with the inclusion and
exclusion of the new conquered areas or the establishment of new sandjaks. In
this study, the administrative structure of the Bosnian sandjak in the 16th century will be discussed with regard to the changes in its borders based on the
tahrir defters (tax registers) held at the Ottoman Archive of the Prime Ministry in
Istanbul5.
Since the administrative division of the Bosnian Sandjak resembles that of
the other sandjaks of the Ottoman Empire in the 16th century, it is necessary to
begin by giving a brief account of the general administrative distribution in the
Ottoman Empire:
Beglerbegilik: The largest military-administrative division in the Ottoman
Empire was beglerbegilik under a beglerbegi or governor-generals control.
From late 16th Century, a beglerbegilik was also known as eylet and then
vilyet. However, in addition to its meaning as a beglerbegilik and eylet, the
term vilyet was also used for any other administrative unit, whether small or
large6. As it will be mentioned later on, the term vilyet was also used to imply
the administrative subdivisions of a sandjak in the 15th century.
Branislav urev, Bosna-Hersek, DA, VI, stanbul 1992, p. 298.
Branislav urev, Banja Luka, EI2, p. 1018.
3 A. Popovi, Travnik, EI2, X, Leiden 2000, p. 573; A. Popovi, Sarajevo, EI2, IX,
Leiden 1997, p. 30.
4 Hatice Oru, 15. Yzylda Bosna Sanca ve dar Dalm, OTAM, 18/2005, Ankara 2006, pp. 252-253.
5 For detailed information about the tahrr defters on Bosnian sandjak see: Hatice
Oru,Tahrr Defters on the Bosna sanjak, Archivum Ottomanicum, Harrasowitz Verlag,
Wiesbaden- Germany, 2008, 403-430.
6 Halil nalck, Eylet, EI2, vol. II, Leiden 1991, p. 721; Halil nalck, Eylet, DA,
vol. 11, stanbul 1995, p. 548.
1
2
ADMINISTRATIVE DIVISION OF THE BOSNIAN SANDJAK IN THE 16th CENTURY

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
101
Early on beglerbegi was the commander-in-chief of the provincial forces,

particularly of the timariots and the chief of all begs scattered in different sandjaks. Therefore, he did not have any direct connection with a particular region.
However, beglerbegilik gained a regional nature after the establishment of Rumelia Beglerbegilik and then Anatolian Beglerbegilik7.The number of beglerbegiliks increased with the expansion of the Ottoman lands. Beglerbegi was the
representative of the Sultan in all political affairs in his area. His responsibilities
include ensuring the security in his region and supervision those committing
illegal acts. The beglerbegilik or eylet was essentially based on the timr system
and a beglerbegi was responsible primarily for the army of siphis holding timars in his province. Beglerbegi was given the responsibility of leading the
sipahi army in perfect condition to the sultan8 beglerbegliks or eylets consisted
of basic-administrative units, sandjaks, which were governed by sandjak begis.
Since the beglerbegi was given the title pasha, the sanjak that he governed was
called Pasha sandjak9.
Sanjak or Liv: Sanjaks were the subdivisions of beglerbegiliks under sandjak begis or mir-livs. Sanjaks or livs were considered as the most important
main subdivisions by the central administration due to their status as administrative and military regions. The fact that the registries for sandjaks, which
aimed at establishment and functionalization of the timr system, were kept
separately for each sanjak supports this clearly. The importance of their administrative role is also evident in that each provincial area had its unique regulations, and land and population surveys were carried out separately for each of
them. These areas were formed as a result of geographical and historical conditions, had natural and local characteristics to a certain degree and had the capacity to support a given number of timrli sipahis10. Sandjak begis were both
the commanders of sipahis holding timars in the sandjaks and the heads of the
administrative mechanism. The primary duties of the sandjak begis were to
maintain public order in the region and to ensure a legal relationship and connection between sipahis and reayas. In addition to this, sandjak begis went to
expeditions together with their sandjaks' timriots under the command of the
beglerbegi of the province that they were subjected to. They led their troops to
Halil nalck, Eylet, EI2, 722; . Metin Kunt, Sancaktan Eylete: 1550-1650 Arasnda
Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978, pp. 26-27.
8 Halil nalck, Eylet, DA, pp. 548-549; Halil nalck, Eylet, EI2, p. 722; Metin
Kunt, Sanjaktan Eylete, p. 26-27.
9 Halil nalck, Eylet, p. 723; Mehmet pirli, Beylerbeyi, DA, VI, stanbul 1992,
p.72; V.L.Menage, Beglerbegi, EI2 , volume I, Leiden 1986, s. 1159-1160.
10 Metin Kunt, Sancaktan Eylete, pp. 16-17; J.Deny [M.Kunt], Sandjak, EI2, vol. IX,
Leiden 1997, p. 13.
7
102
HATCE ORU
battle under the command of beglerbegi and also conducted military operations
on certain occasions11.
In this military-administrative structure of beglerbegliks and sanjaks, the
Bosnian Sandjak had a distinct place as an udj sandjak and a frontier. More
than a hundred years passed until the Bosnian Sanjak was organized as a seperate beglerbegliks or province in 1580. However, since the beginning of the
sanjak's establishment Bosnian sandjakbegis were selected among prominent
begs and were also respected like beglerbegis. The amount of their hsses also
supports this aspect. For instance Isa Beg (the son of Ishak Beg), the Bosnian
Sandjak beg held a 1.092.619 akche hss in 1469.12 This hss revenue is quite
high compared to the other sanjakbegs' hsses both in Anatolia and Rumelia.
Most of the Anatolian sandjakbegs' hss revenues varied between 250.000 and
400.000 akches and the higherst amount of hss revenue among the 21 sandjaks
bound to the Rumelian Beylerbegis was Mora sandjakbegi with 507.760 akches13. On the other hand, the highest and lowest hss revenues were 1.200.600
and 600.000 akches belonging to Diyarbekir and Kbrs beglerbegis respectively14. In later years, the Bosnian Sandjak begs hss revenues were high again
although they were not as much as Isa Beg's. For instance Mustafa Pasha's hss
revenue was 739.593 akches in 151615 and Husrev Beg's was 800.831 akches in
154016. Ferhad Beg who had been sandjak beg until then was assigned 800.000
akche hss and given the title beglerbegi when the Bosnia was reorganization
as a province in 1580.
Kaz: There were also kazs as judicial-administrative in addition to the
military-administrative units of beglerbegiliks and sanjaks. The district over
which a kdi had jurisdiction was called a kaz, consisting of one or more
nhiye(s)17. Beglerbegis and sanjakbegis represented Sultans central absolute
authority while kdis represented judicial authority. Kdis were responsible for
non-military sharia and legal matters. In addition to the jurisprudence, they had
J.Deny [M.Kunt], Sandjak, p. 13
Atatrk Library MC.076: 1468/69 dated icml tahrr defter (summary tax register) on the
Bosnian sandjak which is held at Atatrk Library in stanbul
13 Ylmaz Kurt, Osmanl Toprak Ynetimi, Osmanl, vol.3, Ed.: Gler Eren, Ankara
1999, p. 60.
14 Halil nalck, Timr, EI2, vol. X, Leiden 2000, p. 503.
15 BOA.TD.56: 1516 dated icml tahrr defter on the Bosnian sandjak in the BOA
16 BOA.TD.211: 1540-1542 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA
BOA.TD. 201: 1540-1542 dated icml tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA
17 For kaz see. B. D. Macdonald, Kaz, A, vol. VI, stanbul 1977, pp. 493-494;
Tuncer Baykara, Kaz, DA, vol. 25, Ankara 2002, pp. 119-120; Tuncer Baykara,
Anadolunun Tarih Corafyasna Giri, Anadolunun dar Taksimat, Ankara 1988; Mustafa
Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Ankara 1971, pp. 63-75; Feda amil Ark,
Osmanllarda Kadlk Messesi, OTAM, 8/1997, pp.1-72.
11
12

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
103
other responsibilities such as controlling the security of the roads, monitoring

the public occupations of the cities, approprietness of the buildings, tradesmen,
quality and costs of the goods18. There were alaybeys and subashis who assisted
the kd in the kaz. The subashi was responsible for maintaining public order
within the kaz. The military issues were consigned to the alaybey (miralay)19.
The term kaz appears to have been commonly used to refer to a subdivision of a sandjak within the administrative organisation of the Ottoman Empire
in the 16th century20. Also in the Bosnian Sandjak, the kaz subdivision appeared as an administrative unit at the beginning of the 16th century, but kaza
did not show itself in its former meaning in the tax registers prior to this century. The Bosnian sandjak was divided into vilyets most of which (4 of 6
vilyets) bore the names of old administrators or their families pointing to the
pre-Ottoman administrative structure in the 15th century. For instance, the
lands that had been under the control of Herseg Stepan Kosaa before the
Ottomans were called Hersek vilyet in its initial years, and those captured
from the Bosnian King Stjepan Tomaevi was known as Kral (Kings)
Vilyet21.
Gy. Kaldy Nagy, Kdi: Otoman Empire, EI2, vol. IV, Leiden 1997, p. 375.
Fahameddin Baar, Osmanl Eyalet Tevcihat (1717-1730), Ankara 1997, p.1.
20 Tuncer Baykara states that conceptualization of kaz as a subdivision of sandjak
did not appear in Seljuks of Turkey and in the early period of Ottoman empire and
continued as follows:
Kaz means kdilik region of kdis. From this aspect during the Seljuks of Turkey era and the early
periods of Ottomans kdis had a natural compass of their authority. In those times, kdi and subashi
were the major components of an administrative unit. In this case kdi was the essential official of the
subashilik and sandjak. Kaz, as the authority region of kdi did not indicate a residential district but
a region. [.] kdilik region began to be considered together with other administrative and military
aspects from the middle of the 16th century. Although kazs appeared thoroughly in some sanjaks in,
16th century, this progress eventuated nation-wide in 17th century on the whole. (Tuncer
Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri, pp. 32-33.)
21 The term vilyet, although used for beglerbegilik, the first-order administrative area
under the control of beglerbegi in the 16th century, and later for an area governed by a
vali, was also used for any administrative region either small or large in some cases. (see.
Halil nalck, Eylet, DA, p. 548; Halil nalck, Eylet, EI2, p. 722; Heffening,
Vilyet, A, vol. XIII, stanbul 1986, p. 317.) In fact, the use of the term vilyet as
the subdivision of sandjak in the 15th century was not only encountered in Bosnian
sandjaks tahrr defter but also in Arvanid sandjaks defter which was published by Halil
nalck and which is the oldest known tahrr defter. (Halil nalck, Hicr 835 Tarihli Sreti defter-i Sancak- Arvanid, 2nd edition, Ankara 1987.) The Trhala sandjak was also divided
into 3 vilyets called Trhala, Agrafa and Fenar in the register dated 1454-1455 (Melek
Delilba- Muzaffer Arkan, Hicr 859 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Trhala, Ankara
2001). These examples belong to the Balkans. The same case is also observed in Anatolia. For example, the area of Ordu has been registered as a vilyet in the 1455 and 1485
dated defters: Vilyet-I Bayramlu maa iskefsir ve Milas, and has not been termed as a
18
19
104
HATCE ORU
In addition to the vilyet distribution, there were kdilik regions even

though they were not part of the administrative division in the Bosnian Sandjak
in the 15th century. However, kdilik and vilyet were not the same. According
to the 1468/69 dated icml tahrir defter (summary or abstract survey register)
on the sandjak, 6 vilyets and 7 kdilik centres have been recorded22. In two of
these vilyets, there were one kdilik centre in each carrying the same name
with the vilyets (a); in two of the vilyets, there were two kdilik centres with
different names in each (b); in the other two vilyets, there was a common
kdilik centre (c):
a)
b)
1- Jele Vilyet
Jele Kdilik
2- Saraj Vilyet
Saraj Kdilik
3- Kral Vilyet
Bobovac Kdilik
4- Hersek Vilyet
Drina Kdilik
Neretva Kdilik
Blagaj Kdilik
c)
5- Pavli Vilyet
Viegrad Kdilik
6- Kova Vilyet
On looking at the 1516 dated icml defter of the Bosnian sandjak, it is observable that vilyets as sub-divisions had diseappeared completely and the term
kaz began to be used, pointig to a judicial-administrative division.
Nhiye: Kazs were administratively and geographically divided into districts called nhiyes. They were composed of villages, a stronghold or a town.
In essence, nhiyes were regions which appeared within the timr system and
displayed a geographical integrity. Since nihayes has a military unit, sipahis holding timars, known as ser-asker acted as head. Sipahis in this unit gathered unkaz until the 1520 dated defter: Kaz-i Canik-I Bayram (Bahaeddin Yediyldz, Ordu
Kazas Sosyal Tarihi, Ankara 1985, pp.17, 35-50). Kaz term did not take place in 1458
dated Canik sandjak tahrr defteri yet sanjaks were subdivided into nhiyes instead of
vilyets this time. Here, nhiyes corresponded to kazs of 16th century and smaller
units which constituted them were also termed nhiye (Mehmet z, XV-XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara 1999, pp. 28-29). In his study on the transition process from
pre-Ottoman provincial administration to the Ottomans system in Anatolia, Oktay
zel indicates that Amasya was divided into vilyets according to the earliest existing
defter belonging to 1480. The term kaz has not been used in this defter. In fact, it has
not been used to denote a juridical administrative unit until 1520. zel emphasizes that
the fact that the term kaz has not been used to denote an administrative unrt in 15th
century tahrir defters on Amasya or the Province of Rum is an indication of the continuing influence of the pre-Ottoman Setjukid practice. (Oktay zel, The transformation of Provincial Administrative in Anatolia: Observations on Amasya from 15th to
17th centuries, The Ottoman Empire: Myths, Realities and Black Holes, Contributions in
Honour of Colin Imber, stanbul 2006, pp.60-63).
22 See: Hatice Oru, 15. Yzylda Bosna Sanca ve dar Dalm,

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
105
der the flag of the ser-asker and went to expeditions under his command. So,
great attention was paid to the composition of nahiyes of villages having geographical integrity so that the sipahis could come together with easily23. Also, it
is seen that naibs were assigned to the nahiyes directly by kdis to execute legal
and administrative on-site errands on their behalf24.
Allocation units depicted as nefs (nefs, nefs-i bazar or nefs-i varosh) in the
defters indicate nhiyes centres25, which were areas where urban life developed.
People in such places engaged in commerce and crafts, which distinguished
them from the village folk living on agriculture and livestock. However, it
should also be mentioned that some nhiyes did not have a central allocation
unit.
In the Bosnian sandjak defters, the entry Eflkn (Vlach) was made for
some nhiyes. This is due to the presence of migrant population called Eflk
who were recorded as communities doing animal husbandry in these nhiyes
and were led by voyvoda, knez and primiurs. Eflks, who annually paid 1 filori
per household and had specific military obligations in wartimes according to
the Eflk law26, started to settle, and communities, which had been mentioned
with the name of their voyvoda, knez or primiur, began to be recognized by
their village names in 16th century27.
Administrative Division of Bosnian Sandjak in 16th Century
According to 1516 dated and first defter on the Bosnian sandjak28, there
were six kazas, namely Jeni Bazar, Saraj, Brod, Viegrad, Neretva and Brvenik.
Among them, Brvenik was actually a kaza adjoining Semendire sandjak. However, two nahiyes of this kaza, Ostatija and Bobolj, were documented within the
boundaries of Bosnian sandjak in 1516 dated tax registry.
lhan ahin, Nahiye, DA, vol. 32, p. 307.
M.T. Gkbilgin, Nhiye, A, IX, stanbul 1974, p. 38.
25 In literal translation nefs means the very, the very place and it indicates the
center of a nahiye (see. Nikolai Todorov, The Balkan City, 1400-1900, Washington
1983, p. 20.)
26 BOA. TD. 24: 1489 dated mufassal tahrr defter (detailed tax register) on the Bosnian sandjak
in BOA.
27 About Vlachs in Bosnia, see: Branislav urev, O naseljavanju Vlaha stoara u
sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, Godinjak drutva istoriara Bosne i
Hercegovine, 35/1984 Sarajevo, 1966, pp. 63-78; Nedim Filipovi, Islamizacija vlaha u
Bosni i Hercegovini u XV i XVI vijeku, Radovi ANUBIH, knj. LXXIII - Odjeljenje
drutvenih nauka, knj. 22, Sarajevo, 1983, pp. 139-148; Snjeana Buzov, Vlasi u
Bosanskom sandaku i islamizacije, POF, 41/1991 (Sarajevo), 99-111; Snjeana Buzov,
Vlako pitanje u osmanlijskim izvorima, Povijesni prilozi, 11/1992 (Zagreb), pp. 39-60;
Jusuf Muli, Drutveni i ekonomski poloaj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod
osmanskom vlau, POF, 51/2001, Sarajevo 2003, pp. 111-146.
28 BOA. TD.56 : 1516 dated icml tahrr defter on the Bosnian sandjak in the BOA.
23
24
106
HATCE ORU
Due to its location, as mentioned previously, the Bosnian sandjak had a

very strategic importance for the Ottomans expansion to the west. This sandjak, as the departure point of soldiers towards new military expeditions, was
also the one to which conquered lands were initially annexed. In the first years
of the 16th century, new lands were conquered in Northwest Bosnia, Croatia
and Dalmatia and they merged into Neretva kaz bound to the Bosnian Sandjak. In the second quarter of the century, a seperate kdilik was organized for
these regions; some nhiyes of Neretva kaz in Dalmatia and some in northwest Bosnia were bound to the kaz29. In the defter, this kaz was registered
under the names of Skradin kaz and Hrvat vilyet.
Tahrir defters kept between 1528 and 1530 include vital information for
drawing the borders of the Ottomans new conquests and to trace the expansion of the Bosnian Sandjak30. Different from the 1516 list of kazas, Skradin
kaz (or Hrvat vilyet) has been added for the first time in this defter.
Although it was one of the kazs of Zvornik sandjak, Srebrenica's name
also appears in the 1528-30 dated register of the Bosnian sandjak. Osad nhiye
which had previously been in Viegrad kaz was bound to Srebrenica kaz at
that date.
According to the 1540-42 dated tahrir defters31, a new kaz was included:
Koba. As Koba kaz was bound to the sandjak, Brvenik kaz was not considered within the borders of the Bosnian sandjak any longer. Those nhiyes
(Bobolj and Ostatija) which had been in Bvernik kaz were merged in Jeni Bazar kaz in the defter from 1540-1542.
In 1550, re-recording of the Bosnian sandjak was at stake32. This must
have been due to change in the sandjak's administrative division. Namely, in
1550 Skradin and Neretva kazs did not appear the records of the Bosnian
sandjak any longer. With the establishment of Klis sandjak in 1537, both kazs
Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, Sarayevo 1982, p. 176.
BOA. TD. 157: 1528-30 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA
BOA. TD. 164: 1528-30 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA
BOA. MAD. 540: 1528-30 dated icml kale mustahfzn tahrr defter on the Bosnian sandjak
in the BOA
31 BOA.TD.211: 1540-1542 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD.212: 1540-1542 dated mufassal kale mustahfzn tahrr defter on Bosnian sandjak in
the BOA.
BOA.TD. 201: 1540-1542 dated icml tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
32 BOA.TD. 983: 1550 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD. 432: 1550 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD.1072: 1550 dated mufassal kale mustahfzn tahrr defter on Bosnian sandjak in the
BOA.
BOA.TD. 411: 1550 dated icml kale mustahfzn tahrr defter on Bosnian sandjak in the
BOA.
29
30

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
107
were included in this sandjak. Skradin kaz became the central kaz of Klis
sandjak at the same time33. Although Klis sandjak was established in 1537, both
hsses of Klis sandjak bey Murad and Skradin kaz were recorded in the Bosnian sandjak records between 1540 and 1542. The first tahrir records composed
especially on Klis sandjak belong to 1550 and together with their nhiyes,
Skradin and Neretva kazs which had been recorded to Bosnian sandjak were
registered to Klis sandjak at that time34.
The six kazs of Bosnian sandjak in 1550 were as follows: Jeni Bazar, Saraj, Brod, Viegrad, Koba and Srebrenica.
There are three mufassal defters (detailed tax registers) and one icml
defter (summary tax register) from the sandjak's 1563-65 tahrir in the archive35.
Records in the registry depict that a new kaz was added at that date. Sandjak's
kazs were Jeni Bazar, Saraj, Brod, Viegrad, Koba, Novosel and Srebrenica.
The last defters on the Bosnian sandjak composed in the 16th century we
identified were kept after 156536. The recording dates of those defters kept as
two seperate documents are not apparent; yet they were probably composed in
1580's. Neither of those documents is a complete defter, they appear to be
short parts of one single defter instead. It is understood that kaz distinction
was not made carefully in the tahrir records. The same is also true for the 1604
dated tahrir defter. At that date, nhiyes were generally recorded without specifying which kaz they belonged to. According to the 1604 dated tahrir, it is
possible to say that at the end of the 16th century, boundaries of the Bosnian
sandjak extended from Zvean (today's Kosovska Mitrovica) in southeast, to
Biha in northwest, which was conquered in 159237.
abanovi, Bosanski Paaluk, p. 204.

There are three 1550 dated defters on Klis sandjak in Ottoman Archives of the Prime
Ministry in stanbul: TD.284, TD.706 and TD.242. Among these defters, TD.284 was
published by Oriental Institute of Sarajevo: Opirni popis klikog sandaka iz 1550. godine,
obradili Fehim D. Spaho, Ahmed S. Alii; priredila Behija Zlatar, Sarayevo: Orijentalni institut, 2007.
35 BOA.TD. 379: 1563-1565 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD. 435: 1563-1565 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD.625: 1563-1565 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
BOA.TD.1071: 1563-1565 dated mufassal tahrr defter on Bosnian sandjak in the BOA.
36 BOA.TD. 1014: Mufassal tahrr defter kept in the 1580s on Bosnian sandjak in the BOA.
37 Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine, obradio Adem Handi, Bonjaki
institut Zrich-odjel Sarayevo i Orijentalni institut u Sarayevu, Monumenta Turcica,
serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/2, Sarayevo 2000. The introduction section of this book
written by Ahmed S. Alii (Uvod, XXV).
33
34
- Skradin
3. Brod
4. Viegrad
5. Neretva
- Brvenik
- Srebrenica
3. Brod
4. Viegrad
5. Neretva
- Brvenik
Vilyeti
- Skradin veya Hrvat
- Srebrenica
2. Saraj
2. Saraj
6. Koba
5. Neretva
4. Viegrad
3. Brod
2. Saraj
1. Jeni Bazar
1. Jeni Bazar
1. Jeni Bazar
1540
1530
1516
- Velika
- Srebrenica
5. Koba
4. Viegrad
3. Brod
2. Saraj
1. Jeni Bazar
1550
Table: Kazs in Bosnian sandjak in 16th Century
- Srebrenica
6. Novosel
5. Koba
4. Viegrad
3. Brod
2. Saraj
1. Jeni Bazar
1565
108
HATCE ORU

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
1)
109
Jeni Bazar Kaz
In 1516 Jeni Bazar kaz had ten nhiyes. This kaz was identical to the
Jele/Jeni Bazar vilyet of the 15th century. Apart from this vilyet, there were
Rane, Radohna and Moravica nhiyes in Jeni Bazar vilyet. Later on, other
nhiyes were merged to this kaz. Nhiyes of Jeni Bazar are given below:
Ras ( )alias Jeni Bazar ([ ) Novi Pazar]: The name of this
nhiye appears in the Bosnian Sadjak tahrir defters sinceits establishment. In
the 1528-30 dated tahrir defter and the later ones, Ras nhiye was called Jeni
Bazar. The centre of the nhiye was Jeni Bazar nefs, which was also the centre of
the kaz. The other name of the nefs was Ras and in time this name gave way
to Jeni Bazar.
Zvean ( Izvean): Zvean nhiye was one of the oldest nhiyes of
the sandjak. There was a nefs-i bazar called Dimitrofice ( Dimitrofe;
Dimitrofac) [today Kosovska Mitrovica] in the nhiye. Also a solid
stronghold was located within borders of the Zvean nhiye: Kala-i Zvean.
Zvean stronghold, which was recorded together with its garrison in the
1516 and 1528-30 dated defters, does appear in the 1540-42 dated one. This is
because the stronghold was demolished by order in 154038. However, the 1550
dated tahrir illustrates that the stronghold was relodged again and the garrisons
were assigned timrs39.
Rane ( Irjane, Arjane): A nhiye called Rane is mentioned for the
first time in the 1516 dated tahrir defter. Nonetheless, the name of the nhiye is
not unfamiliar. One of the nefs-i bazars which was recorded under Zvean
nhiye in the 15th century tahrir defter: Rane Nefs-i bazar. In 1516 this nefs
was recorded under the boundaries of Rane nhiye, a distinct nhiye established under its own name. Rane nefs was a silver mine.
Jele ( Yele): It was equivalent to the Jele nhiye of the 15th century.
Its nefs-i bazar was Gluhavica ( Gluhavie). Other name of this nefs
was Demr Bazar or Demrci Bazar.
Within the boundaries of the nhiye, there was a solid stronghold called
Jele. It was last recorded in the 1528-30 dated tahrir.40 Since timrs assigned to
the stronghold garrison of Jele in 1528-30 were transferred to Jajce stronghold
garrison on July 10, 154041, it can be concluded that Jele stronghold came
BOA. MAD.540, p. 4.
BOA. TD.1072, pp. 4-13.
40 BOA. MAD.540, p. 11.
41 BOA. MAD.540, p. 7-13.
38
39
110
HATCE ORU
down similar to Jele stronghold. In the 1540-42 dated stronghold garrison

defter, mention of the Jele stronghold verifies this point.
Nikii ( Niki, Nikii): It is a Vlach nhiye. Nhiye's
name is mentioned in all the sandjak defters of the 15th century including the
one dated 1455 which also covers the tahrir of the Bosnian region. With the
establishment of Hersek sandjak in 1470, some of the Vlachs in Niki nahiye
was started to be recorded under Drina kaza, or Foa kaza as it was later
known, in Hersek sandjak. The nhiye is cited through both of its names in
Hersek sandjak: Graanica nhiye alias Niki.42 Thereby Niki nhiye was
divided between Hersek Sandjak and the Bosna Sanjak.
According to the 1516 dated tahrir, Niki nhiye of the Bosnian sandjak
was annexed to Jeni Bazar kaz. At that time, Niki was the hss of Mustafa
Pasha, the Bosnian sandjak beg. In the 1528-30 and 1540-42 dated tahrirs
defters, however, it was recorded as the hss of Bosnian sandjak beg Hsrev
Beg. Yet, the nhiye was not inscribed to Bosnian sandjak in 1550. In the 1550
dated tahrir defter of Hersek sandjak, under the record dated 17 Cumadel-ula
957 (3 June 1550), it is stated that Niki nhiye was seperated from the Bosnian Sandjak and adjoined to Hersek sandjak43.
Senica ( Senia) [Sjenica]: It was originally a Vlach nhiye and one
of the oldest nhiyes of the Bosnian Sandjak. Senica, which was registered under Jeni Bazar kaz in the 1516 dated tahrir defter, continued to be recorded in
the same manner in all of the other 16th century tahrir defters.
Vrae ( , Ivraa; , Ivra): It was a Vlach nhiye.
The name of Vrae nhiye was first mentioned in Jeni Bazar nhiye in 1489 and
remained within its boundaries in the 16th century.
Bare ( Bare): It was also existed in 15th century. In 1516 for the
first time a nefs was referred: Nefs-i varosh of Iskender Pasha44. The name of the
nefs in 1528-30 dated tahrir defter was written as follows: Yeni Varosh nefs alias
Senica alias skender Pasha Varosh. Besides, an explanation was added: Aforementioned varosh is a passage which has been registered as a derbend in the preceding defter45.
Radohna ( - Radohna-Radohine): The name of this
nhiye was first mentioned in 1516. It was established by being seperated from
Bare nhiye. The 1516 record about the nhiye is as follows: Radohna Nhiye,
bounded to Vlach Bare. In the 1528-30 dated tahrir, Rhodna nhiye was cited
Hazim abanovi, Bosanski paaluk, pp. 158-159.
Hamid Hadibegi, Porez na sitnu stoku i korienje ispaa, POF VIII-IX
(1958/9), Sarajevo 1960, p. 85.
44 BOA. TD.56, 7b.
45 BOA. TD.211, p. 172.
42
43

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
111
together with Bare nhiye: Bare with Radohna. Thus, in the 1540-42 dated
tahrir, two nhiyes were united. Radohna is not mentioned on this date, and
previous settlements of Radohna were included under Bare nhiye.
Moravica ( Moravia): In 1516, it appeared as a new nhiye in
Jeni Bazar kaz. It was established after being seperated from Bare nhiye. A
settlement which was a village in 1516 (Karye-i varo- Boyi) was depicted as nefsi bazar of the nhiye in 1540-42: Nefs-i varo- merhm Yunus Pasha nm- dier
Boyi. This place was also known as derbend: Aforementioned varosh is a terrifying
and dangerous place, (and) has been recorded as a derbend in the previous defter.46
Prostinje ( / Prostinje): It was a Vlach nhiye. The name
of the nhiye was mentined for the first time in 1528-3047. There are five villages which had been registered uner Niki nhiye in 15th century,48 and then
in Rane nhiye in 151649 constituted Prostinje nhiye in 1528-30. Those villages were as follows: Rolkovinje, Poljana, Prostinje with Pod mahalle, Dobrojevi and other Dobrojevi.
Since the nhiyes residents did not show up during the 1540-42 registry,
they were registered through estimation: Prostinje nhiye: Prostinje nhiye which has
5 villages and was cited during the registration of the above mentioned vilyet on the whole,
did not submitted to the orders and did not come to the registration that was conducted by
Hseyin. Therefore, this nhiye was added to the sandjak bey's income on the basis of this
estimation.50 The name of Prostinje nhiye is not encountered in the tahrirs of
the Bosnian sandjak after 1540-42.
Trebinje ( Trebine): In 1516 Trebinje was a Vlach village of Radohna nhiye. The name of the village was given to a nhiye in 1528-30. Trebinje had 9 villages: Trebinje; Gobine/Gunje; Crnoeva; ariina; Papa; ari;
Pasiji Potok; Dujka alias Brustnik; Udolac.51 The same villages are also observed in 1540-42, there was only a second name given to Trebinje village:
Trebinje village alias Grabovica52.
BOA. TD.211, p. 194.
In the 1528-30 dated summary register's (BOA. TD.164) index Prostinje was
documented under the title of at Jeni Bazar Kaz as from Vlach Prostinje nhiye. In
another record, Prostinje was mentioned in the same kaz: Nikii Nhiye with Prostinje,
bounded to Jeni Bazar. Yet this nhiye was found to be bounded to another kaz while it
was registered with its villages in the same defter: Prostinje Nhiye, bounded to Bilasnica
kaz. The only record regarding Prostinje nhiyes subjection to Bilasnica (Bjelanica)
kaz is this.
48 BOA. TD.24, leaf 14a-15a.
49 BOA. TD.56, leaf 5b.
50 BOA. TD.211, p. 530.
51 BOA. TD.164, pp. 50-51, 109-110.
52 BOA. TD.211, p. 200.
46
47
112
HATCE ORU
Ostatija ( Ostatiya): Ostatija nhiye was recorded as a nhiye of

Brvenik kaz in 1516. However, it was included in Jeni Bazar kaz in the 152830 dated defter. There were 10 villages recorded in the nhiye in the 1516,
1528-30 and 1540-42 dated tahrirs, and there were Vlachs living there: Ostatija,
Novosel, Lekovica, Virnak Brdo, Islanica, Oerino, Koritnik, Oglar/Uglar,
Plonik, Lazi.
Bobolj ( Bobol): Bobolj nhiye which was within Brvenik kaz in
1516 and in 1528-30, was recorded within Jeni Bazar kaz borders in the 154042 dated tahrir. There were seven villages recorded to nhiye and from Vlachs
in all three tahrirs. These villages were as follows: Ravnite alias Komadin,
arac, Islavgota, Tepua/Petoe alias Oboli, Vitonice, Brusnik, Tani alias
aina.
2)
Saraj Kaz
There were four nhiyes in Saraj kaz in 1516: Saraj, Visoko, Dubrovnik
and Kamenska alias Pribi. 15th century Saraj vilyet and 16th century Saraj kaz
differed in terms of the number of nhiyes bound to them. In the 15th century
Saraj vilyet consisted of Saraj nhiye and the 3 nefs within it. Both the number
of its nhiyes and nefs increased in the 16th century. Three nhiyes (Visoko,
Dubrovnik and Kamenska alias Pribi) that were once registered under Kral
vilyet were then registered under Saraj kaz together with their nefs.
Saraj ( Saray) [Sarajevo]: This nhiye which bore the same name as
the kaz, appeared in all of the tahrirs from 1455 on. There were three nefs-i
bazars in the nhiye in 1516: Saraj, Trnovo and Blajuy. Trnovo, which had been
recorded as nefs in Saraj nhiye in 1468/69 and as village in following defters
was in the status of nefs again in 1516. Centre of the nhiye developed in Saraj
nefs, which was also the centre of the kaz. There was also a stronghold named
Hodidede ( ) near nefs.
According to the 1563-65 dated tahrir defter, a new nefs appeared in the
nhiye: Nefs-i Ljubui. Ljubui which had been a village before it gained the
staus of a pazar in 1550: Ljubui village: presently a mosque was built in the aforementioned village and it became bazar.53 It was qualified as nefs instead of village in
1565.
Visoko ( Visoka). Visoko nhiye observed under Kral vilyet in the
15th century became one of Saraj kaz's nhiyes in 1516. Three nefs-i bazaar,
Visoko, Kreevo and Fojnica ( )was included within the nhiye on this
date and later on. Kreevo and Fojnica were silver mines. There were also some
mine villages in the nhiye: Sebei, Busovaa and Vare were iron mines; Dastanska, Deavica and Dusina were silver mines.
53
BOA. TD.432, leaf 196a.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
113
Dubrovnik ( Dubrovnik): Dubrovnik nhiye, which was

mentined among the nhiyes of Kral vilyet in the 15th century and recorded
under the Saraj kaz after 1516, was composed on a nefs and a stronghold that
bore the same name as the nhiye: Nefs-i varo- Dubrovnik and Kala-i Dubrovnik.
Kamenska ( Kamenska) alias Pribi ( Pribi): Kamenska,
alias Pribi nhiye, which was registered to Kral vilyet in the 15th century and
to Saraj kaz in 1516 similar to Visoko and Dubrovnik, was a small nhiye
composed of three villages. These villages were included under Maglaj nhiye
bound to Brod kaz in the 1528-30 dated tahrir. But in 1540-42, Kamenskas
settlements were re-included under Saraj kaz bound to Visoko nhiye.
Kladanj ( Kladna): Kladanj nhiye which was in Viegrad kaz in
1516 was bound to Saraj kaz in the 1528-30 date tahrir and continued to be so
afterward. This nhiye's nefs-i bazar etvrtkovite was registered as kasaba in
the 1563-65 dated tahrir54.
3) Brod Kaz
The two kazs above got their names from the residence centre of the
kdis: Kdi of Saraj kaz was residing at Saraj which was the nefs of Saraj
nhiye and Kdi of Jeni Bazar was at Jeni Bazar alias Ras, the nefs of Ras
nhiye. So, Brod must have taken its name from the nhiye or nefs within the
borders of the kaz: Brod Nhiye. Today, however, there is no settlement distinct with that name in the area, which was within the frontiers of Brod kaz at
that time. If we were to consider that Brod kdi's residence centre could be the
nefs of nhiye (Brod nhiye), then two important nefs appear as candidates:
Zenica Nefs-i bazar and Kakanj nefs-i bazar.
According to the 1516 dated defter, kdi of Brod Mevln Muhyiddin disposed of a village which yielded 4293 akchess as timr. This village of Brod
nhiye, Bier village, is in the south west of Kakanj (currently near the city).
Although this information is not enough to arrive at the conclusion that the
kdi of Brod resided at Kakanj, it connotes such a possibility. Nevertheless,
abanovi presents substantial evidence in support of Zenica being the centre
of the kaz: Kakanj was in the east of kaz, yet frontiers of the kaz expanded
to the north, therefore it is natural to have Zenica as the first centre of kdilik.
The fact that the centre of kdilik was moved to Travnik, which was again in
the north of kaz, probably in the middle of the 16th century confirms this
thesis55.
This kdilik, which was in the Kral vilyet in 15th century administrative
division of the sandjak, appeared as Bobovac in the 1468-69 dated defter and as
54
55
BOA. TD.379, p. 374.

Hazim abanovi, Bosanski paaluk, pp. 148-149.
114
HATCE ORU
Brod in the 1485 and 1489 dated defters. On considering that Suteska was the
nefs of Bobovac nhiye, Suteska could be thought of as the first centre of this
kaz. In terms of location, Suteska is the most eastern nefs among the locations
mentioned above. So, it is probable that its centre was moved to Kakanj or
Zenica when the name of the kaza was changed to. (These nefs are listed from
east to north-west as follows: Sutjeska, Kakanj, Zenica and Travnik.)
Brod ( Brod): Brod nhiye, as depicted above, was cited under the
Kral vilyet registry in the 15th century. It appeared as the nhiye of the kaz
with the same name in 1516. There were three recorded nefs-i bazars Zenica,
Kakanj and Suteska in this nhiye. Suteska, which had priorly been the nefs-i
bazar of Bobovac nhiye, was the third nefs of Brod nhiye. Others were
Zenica and Kakanj.
In 1516, a solid stronghold was also registered to Brod nhiye: Kala-i Belia/ Bilica. The name of this stronghopld was recorded as Vrh Belia/Vrh
Bilica ( ) in the 1528-30 dated tahrir. Vrh Bilica stronghold was not
mentioned in the 1540-42 dated tahrir, because it was destroyed on command in
154056.
In 1550, Zenica was in the status of kasaba: Nefs-i kasaba- cedd-i Zenica New town centre Zenica. Its status as a new founded kasaba is related through the
statement kasaba- cedd. It was not established at the location of nefs-i bazaar
Zenica that was mentioned in the previous tahrirs, but in its close vicinity instead57. The same tahrir illustrates that Kakanj had gained the status of kasaba
even though it was recorded as nefs-i bazar: the registry Kasaba-i varosh of
Kakanj seems to be a clear evidence for this58.
Bobovac ( Bobofe): Bobovac was a nhiye in Kral vilyet in the
15th century. However, it is not registered as a seperate nhiye with this name in
the 1516 dated defter. Also nefs of Suteska that had been recorded under
Bobovac nhiye was included in the boundaries of Brod nhiye in 1516. Also, it
is understood that Bobovac still existed as a nhiye from many villages and a
stronghold recorded as bound to Bobovac. The stronghold bore the same name
with the nhiye: Kala-i Bobovac. This stronghold was destroyed on command
in 154059.
Borovica nefs-i bazar which had been in the Olovo nhiye of Viegrad
kaz in 1516, was bound to Bobovac nhiye in the 1528-30 dated tahrir.
Borovica was also in Bobovac nhiye in 15th century tahrir defters and its subjection to Olovo was only valid in 1516.
BOA. MAD.540, p. 52.
58 BOA. TD.432, leaf 428b-429a.
59 BOA. MAD.540, p. 46.
56
57

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
115
Lava ( Lava): Lava nhiye, which had been included in Kral

vilyet in the 15th century, was under Brod kaz in 1516. In 1516, the centre of
this nhiye was nefs-i varosh of Travnik. In 1550, it was recorded both as Nefsi varosh of Travnik stronghold and nefs-i kasaba of Travnik.
There was a solid stronghold named Travnik in the nhiye in 1516. Other
fortresses such as Travnik, Fenarlk alias Katel, Toriani and Komotin were
registered under the nhiye in the 1528-30 dated tahrir defter. Among these,
Komotin and Toriani fortresses were noted in the 1540-42 dated tahrir defter
because they were destroyed in 154060.
In 1528-30, there was mention of Ugre (Ugar) nhiye in Lava nhiye. Although there was no entry of a nhiye, some of the sites were depicted as
bound to Ugre, bound to Lava. For instance: Lukas son Martins farm, bound to
Ugre, bound to Lava or Hac Ahmeds son Ahmeds farm, near Penik, Ugre, bound to
Lava. Hazim abanovi states that Ugar nhiye was first mentioned in 1633
and then several times in the 17th century. It was probably located in the basin
of the river (Ugar) which was the right branch of the Vrbas61. Yet, as it can be
observed, Ugre (Ugar) appears at a much earlier period in 1528-30.
Maglaj ( Malay): Maglaj, a Vlach nhiye, was first mentioned in the
1489 dated tahrir defter. In this nhiye a nefs with the same name was also
registered in 1516: Nefs-i varo- Maglaj. In the 1528-30 dated tahrir defter,
another new nefs-i bazar appears: Nefs-i bazar- Doboj. There were also two
fortresss called Doboj and Maglaj within the frontiers of the nhiye at this date.
In the 1540-42 dated tahrir nefs-i varosh of Maglaj Stronghold, nefs-i varosh of
Doboj stronghold and nefs-i bazaar of Maglaj were registered under Maglaj
nhiye. Doboj stronghold and nefs were in Teanj nhiye according to the 1550
dated tahrir defter.
Ozrin ( Ozrin): Nhiye's name was first mentioned in 1516. The
entry bounded to Maglaj was made in the defter for Ozrin nhiye. It was a
Vlach nhiye. Vlachs resided in communes in twelfe village. Since 1563-65
dated tahrir, Ozrin was in Koba kaz, instead of Brod.
Trebetin ( Trebetin): Trebetin nhiye first appeared in the 1516
tahrir. It was a Vlach nhiye like Maglaj and Ozrin. Only the names of the
community were given in 1516. There were a total of five communities, which
were named according to knez or primiurs in charge of them. Village names
appeared in the 1528-30 dated tahrir and the nhiye had five of them, Sejona/Seona, Domilica, Komi, Kraevi alias Ozimica and Matine. The situation did not change in the 1540-42 or 1563-65 dated tahrir defters.
60
61
BOA. MAD.540, p. 122.

Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, p. 185.
116
HATCE ORU
Usora ( Usora): Usora's name appeared for the first time in the
1516 dated defter. It was a Vlach nhiye; Vlachs were registered to defter in
fourteen communes. In 1528-30 village names instead of commune names were
registered. Usora was in Koba kaz in the 1563-65 tahrir.
Vranduk ( Ivranduk): Vranduk nhiye's name was first seen in the
1516 dated tahrir. Nefs within this nhiye was as follow: varosh of Vranduk Nefs
alias Podgrae ( Podgradje = Podgrae). There was also a stronghold
with the same name: Vranduk stronghold.
Vrbanja ( Virbanja) - Kotor ( Kotor): A Vlach nhiye,
Vrbanja, was mentioned in 1516 for the first time. Nhiye was adjoined in Kotor at that time and its name was only mentioned in this connection. In the
1528-30 tahrir Kotor was seen as a nefs under Vrbanja nhiye: The nefs-i varosh
of Kotor Stronghold. As the nefs' name indicated, a stronghold named Kotor was
also present.
In the second half of the 16th century Kotor was the name of Vrbanja
nhiye. From 1550 this nhiye was included in the frontiers of Koba kaz.
Vrhovine ( Virhovine): In the 1516 dated tahrir Vrhovine was a
village in Vrbanja nhiye. It appeared as a nahiye for the first time in the 152830 dated tahrir: Vrhovine nhiye, bounded to Brod kaz. Its connection with the
Vrbanja nhiye was already apparent at that time. It is observed that some villages were both bounded to Vrbanja and in Vrhovine nhiye. For instance,
Odrinje village, bounded to Vrbanja, in Vrhovine etc62.
Vrhovine was the name given to the highlands expanding on both sides of
Vrbas River beginning from the Middle Ages and in the 1540-42 dated tahrir
Vrbanja (Kotor), Zmijanje ve Vrhovine nhiyes emerged in the district. However, at that date Vrhovine and Vrbanja nhiyes were in Brod kaz while Zmijanje was in Koba kaz63. In 1550, all three would be included in Koba kaz.
Teanj ( Tene): Teanj's name was first mentioned in the Ottoman
administration in the 1528-30 dated tahrir64. Yet, at that time Teanj appeared
as a stronghold name instead of a nhiye: Teanj stronghold. There was also a
settlement around the stronghold: The nefs-i varosh of Teanj stronghold. At the
time, a farm belonging to beg of the Bosnian sandjak, Hsrev Beg, was registered near Teanj: Farm of aforementioned Hsrev Beg: from the debentures of Kekliks
BOA. TD.164, p. 35.

64 Teanj name was mentioned in a Brod Nhiye entry in the 1489 dated tahrr defter
(BOA. TD.24, 7a). However, there was no explanation regarding the location of Teanj
at that time.
62
63

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
117
son Ali elebi and avu and Mustafa and Sleyman Bey and Kumru Beg, bound to
Maglaj; Kozmadanje mezra and other places near Teanj stronghold65.
Those farm locations included in the 1540-42 dated defter belonged to
Hsrev Beg's vakf land (trust estate): Hsrev Beg farm vakf land: Kozmadanje
mezraa, Dolnja and Gornja Modrica Mezras and Keslica Mezra together with orchards,
grounds and varosh areas and mill stoves, of which boundaries are written in its land registry
and is the rural area called Iplana in the nhiye of Teanj stronghold... 66 It is understood that mezras mentioned in this record developed to be villages and constituted Teanj nhiye in 1563-65 tahrir67. At that time nefs of Teanj nhiye was
in the status of kasaba: Nefs-i kasaba of Teanj.
Doboj stronghold and the nefs-i varosh of Doboj stronghold which had
been included in Maglaj nhiye before were merged with Teanj nhiye in 1550.
Jajce ( Yaye): Jajce was reconquered by Ottomans in 1527. Its name
appeared for the first time in the tahrir entries of 1528-30. There was also a
stronghold: and a varosh near the stronghold with the same name. These are
respectively Jajce stronghold and The nefs-i varosh of Jajce Stronghold.
Bosnian Sandjak beg, Hsrev Beg's farm is noticeable among the not to be
enfeoffed farms in Jajce nhiye on this date: Irinov Luka Mezra, near Jajce stronghold,
is possesed by aforementioned mir-liw, Dobojani and Belonica Gora and Gornja and Dolnja Senica are mentioned mezras, bounded to Lava.68 Those places appear as Hsrev
Bey farm vakf estate in the 1540-42 dated tahrir69.
In the 1528-30 dated tahrir, some mezras in Jajce nhiye were assigned to
grand vizier brahim Pasha. Those places mentioned among Hsrev Begs farm
and brahim Pasha's mezras were inhabited and developed into villages.
Hsrev Beg's vakf farm continued to be mentioned as bounded to Lava in
Brod kaz in the 1540-42 dated tahrir. Although this nhiye was one of Koba
kaz's nhiyes in the 1563-65 dated tahrir, it is nor certain when it was bound.
Banja Luka ( Bana Luka): Banja Luka was conquered in 1527
like Jajce. Banja Luka's name only appears as a stronghold in the 1528-30 dated
registries. It was registered together with aforementioned stronghold garrison in
1540-4270 and at that date a nefs appeared: The nefs-i varosh of Banja Luka stronghold71.
BOA. TD.164 (1528-30), p. 373.
BOA. TD.211 (1540-1542), pp. 783, 136.
67 BOA. TD.435 (1563-65), pp. 335-349.
68 BOA. TD.164, p. 372.
69 BOA. TD.211, pp. 138, 784.
70 BOA. TD.212, pp. 229-264.
71 BOA. TD.211, p. 312.
65
66
118
HATCE ORU
Banja Luka was bounded to Koba kaz in the 1563-65 tahrir defter.
Vinac ( Vinac; Vina): Vinac was only cited as a
stronghold together with the number of its soldiers in 1528-3072. In 1540-42,
however, it was recorde as a stronghold garrison73.
Vinac was also in Koba kaz in 1563-65 like Jajce and Banja Luka.
Hazim abanovi indicates that the areas conquered by the Ottoman
Turks in 1527 and 1528 were not registered until 1540-42 and the oldest records on some of these areas belong to 1562. He claims that although they
were conquered in 1527, Banja Luka was mentioned in 1540-42 and Jajce in
1562. He has also made similar evaluations about other nhiyes and fortresses.
The names of these places can be observed in the 1528-30 dated defters as it
was presented above. So, abanovi must have made such an evaluation without seeing these defters74.
4) Viegrad Kaz
The nhiyes of 15th century Pavli and Kova vilyets formed Viegrad kaz
together in the 16th century. Although they were bound to two different vilyets
with different names, they were all under the control of a single kdi's, Viegrad
kdis. On the other hand, Kladanj and Bire nhiyes which were under Kral
vilyet were included to Viegrad kaz.
Viegrad ( Viegrad): In 15th century, Viegrad was present both
as a kdilik centre and a nahiye in Pavli. It preserved this aspect in 1516 and
afterwards. Nhiye's nefs and stronghold carried the same name: The nefs-i
varosh of Viegrad and Viegrad stronghold.
Dobrun ( Dobrun): The name of Dobrun appeared in Pavli vilyet
in the 15th century. There were two nefs named Dobrun and Priboj at the time,
even though there was only one nefs merged in Dobrun nhiye under the name
The nefs-i varosh of Dobrun. On the other hand, Priboj became a separate nhiye
in the 16th century.
There was also a solid stronghold with the same name in Dobrun nhiye:
Dobrun stronghold.
Osad ( Osad): Before the Ottomans, Osad comprised of the area
below Srebrenica lying on the left and right of Drina river. Osad on the right
side of the river was in Serbian Despotate and Osad on the left side of the river
was located in Kova territory. Therefore, this district was also divided into two
BOA. MAD.540, p. 219.
BOA. TD.212, pp. 407-424.
74 Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, p. 178.
72
73

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
119
nhiyes in the Ottoman administrative division: Osad on the right of Drina was
in Brvenik kaz in Semendire sandjak, while the one on the left of Drina was
under Viegrad kdilik in Kova vilyet of the Bosnian sandjak. Brvenik kaz
was later included in Zvornik sandjak; yet, Osad nhiye was first adjoined to
Uice and then merged with Valjevo kdilik in Semendire sandjak75.
Osad nhiye on the left of Drina was bound to Viegrad kaz in the Bosnian sandjak in 1516. There was nefs-i bazar- Petri/Petrica ( , )in
the nhiye in 1516 afterwards. There was also another nefs-i bazar named urevac in the 15th century; however, no such nefs-i bazar existed in the 16th
century.
Entries concerning Kljuevac, which are observed under Osad nhiye beginning with the 1468-69 dated tahrir, also existed in the 16th century. The
stronghold's name also appears as Klievac in the 1528-30 tahrir. The stronghold in Osad nhiye was written as ( Kluevac) in the 1468-69 tahrir,
and as ( Klievac) in the 1528-30 tahrir. Two fortresss were recorded
under the name of Klievac in 1528-30 in the Bosnian sandjak. The one mentioned here was located in the north of Srebrenica in Osad nhiye of Viegrad
kaz and the other one was in Benkovac district in Klievac nhiye of Hrvat
vilyet76.
In the 1528-30 and 1540-42 dated tahrir defters, Osad nhiye was included
in Srebrenica kaz of Zvornik sandjak. The nhiye, although recorded among
nhiyes of Viegrad kaz in 1528-30 dated icml defter index, bounded to Srebrenica record was noted next to its name. Same statement was also used during the recording of villages. Yet, it is seen that some settlements of Osad were
subjection to Viegrad77.
Olovo ( Olofe; Olofac ): It was registered under Pavli
vilyet in the 15th century. There were two nefs-i bazars, Olovo and Borovica,
registered under Viegrad kaz in this nhiye in 1516.
Olovo nefs which was a lead mine was also the centre of the nhiye in the
15th century. On the other hand, Borovica appeared as nefs-i bazar in 1516.
Borovicas name was first mentioned in 1468-69:78 It was a village subjected to
Bobovac nhiye, a silver mine, sultan's hss. Borovica maintained its status in
1485 and 148979. Both its status and the nhiye it was bound to had been
Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, pp. 135-136.
For the extensive knowledge about fortresses in Bosnian Sandjak in the 1528-30
tahrr see. Aladin Husi,Tvrave Bosanskog sandaka i njihove posade 1528-30.
godine, Prilozi za orijentalnu filologiju, 49/1999, Sarajevo 2000, pp. 189-229.
77 BOA. TD.211, p. 236.
78 Atatrk Library MC.076, leaf 22b.
79 BOA. TD. 18, 1a; TD.24, 6b.
75
76
120
HATCE ORU
changed by 1516. From that time on, it was no longer adjoined to Bobovac
nhiye but Olovo intead. In addition, it was not a village, but a nefs-i bazar. It
still continued to be Sultan's hss. Parallel to its development, Borovicas population increased. Borovica, which consisted of 58 households and 15 bachelors
in 1468-69, was registered with 114 households, 5 widows, 12 bashtina and 1
Muslim bachelor in 1516. Borovica nefs-i bazar was included in Bobovac
nhiye of Brod kaz in the 1528-30 dated tahrir.
In the 15th century nefs-i bazar rnovnica, which was in Olovo nhiye80
and appears in the registers for the first time in 1468-69 lost its status by 1516.
From that time on it held the status of a village81.
Bora ( Bora) alias Praa ( Praa): In the 1468-69 dated
defter, there were two seperate nhiyes: Bora and Praa alias atalda. Nefs-i
bazar Bora was registered under Bora nhiye and nefs-i bazar atalda under
Praa alias atalda nhiye. These two nhiyes seem to have been united towards the end of the century. Both nhiyes were recorded seperately with their
nefs in 1485. Although the names of the nhiyes were recorded seperately in
1489, both nefs were included in one nhiye, namely Bora nhiye.
These two 15th century nhiyes became one in 1516. Their names are gathered together to form the new nhiye's name: Bora nhiye alias Praa. The two
nefs-i bazars of this nhiye were Praa nefs-i bazar alias atalda and Rogatica
nefs-i bazar alias elebi Bazari. Nefs mentioned as Rogatica alias elebi bazaar
was priorly called Bora. Founder of this nefs was sa Beg's son of Mehmed/Muhammed elebi.
Priboj ( Priboy): Priboj was a nefs-i bazar in Dobrun nhiye in the
15th century. However, in 1516 tahrir, it was registered as a seperate nhiye.
Nefs-i bazar's name was Priboj again. There were Vlachs in Priboj settlements.
The villages registered to the nhiye in the 16th century defters were as follows:
Zire; Gostil; Pridvorica; Zamrtin; Islatine.
Studena ( Ostudena): Ostudena nhiye's name was first mentioned in 1489. It continued to exist in the 16th century. It had fifteen villages.
Kladanj ( Kladna): Kladanj, which had been included in Kral vilyet
in the 15th century, was a nhiye of Viegrad kaz in 1516. There was a nefs-i
bazar called etvrtkovite. Kladanj nhiye, which had been subjected to Viegrad in 1516, was recorded among the nhiyes of Saraj kaz in the 1528-30
dated tahrir records.
80
81
Atatrk Library MC.076, leaf 17b; BOA. TD.18, leaf 47b; BOA. TD.24, leaf 223b.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
121
Bire ( Bire): Its name appeared for the first time in Kral vilyet in
1485. The tatahrirs carried out in 1516 and later on it was included within the
borders of Viegrad kaz. It was a Vlach nhiye. 18 communities was included
in Bire nhiye according to the 1516 dated summary register, and over 50 villages were recorded under the nhiye in 1528-30 and 1540-42.
Banja ( Bana): The name of Banjani which had been a Vlach nhiye in
Pavli vilyet in the 15th century became Banja in 1516. At that time, a nefs-i
varosh emerged in the nhiye: The nefs-i varosh of Krui. This nefs' name was
recorded as Kratovo in the 1528-30 dated tahrir records. While 16 communities
were mentioned in Banja nhiye in 1516, about 40 villages were observed in the
nhiye according to the 1528-30 and 1540 dated tahrirs.
Brodar ( Brodar): It was previously in the perview of Viegrad
kdilik in Pavli vilyet. It was also in Viegrad kaz in 16th century. There was
also a nefs-i bazar with the same name in the 16th century: Brodar nefs-i bazar.
20 villages were registered within the nhiye.
Vratar ( Ivratar; Vratar): It was within Kova vilyet in the
century. At that time Kova and Pavli vilyets were within the same purview. That was Viegrad kdilik. Therefore, Vratar nhiye was recorded under
Viegrad kaz in 1516. At that date, there were 46 villages subjected to the
nhiye. It had a nefs under the same name: Vratar Nefs-i bazar.
15th
Hrtar ( Hrtar): It was within Pavli vilyet in the 15th century and was
subjected to Viegrad kaz together with its nefs-i bazar with the same name
(Hrtar) in 1516. The settlement which was registered as Hrtar nefs until the
1550 dated tahrir, was mentioned as village of Hrtar nefs in this tahrir. There
were more than 20 village settlements in the nhiye.
5) Neretva Kaz
There were two kdiliks, namely Bobovac and Neretva, in 15th century
Kral vilyet. Nhiyes of this vilyet were within seperate kaz's borders in the
16th century and some of those nhiyes constituted Neretva kaz. The residence
centre of the Neretva kaz's kdi was Konjic which was the nefs-i bazar of
Neretva nhiye.
There is no mention of Neretva kaz in the Bosnian Sandjak in the 1550
dated tahrir. The reason of it, as mentioned above, was its inclusion to the Klis
sandjak which was established in 1537.
Neretva ( Neretva): The nhiye which was mentioned first in
1468/69 dated defter was in Kral vilyet then. From 1516 it was subjected to
Neretva kaz. The centre of the nhiye was nefs-i bazar- Konjic ( Konjic;
Konjie). This nefs was at the same time the kaz centre.
122
HATCE ORU
Rama ( Rama): This nhiye was within Kral vilyet in the 15th century
similar to Neretva. There were also a nefs-i bazar and a stronghold in the
nhiye in the 16th century as in the 15th century: The nefs-i varosh of Prozor and
Prozor stronghold.
Uskopje ( Uskopye) [Uskoplje]: It was one of the nhiyes
registered under Kral vilyet in the 15th century and under Neretva kaz in the
16th century. In 1516 two fortresss, Akhisar stronghold and Sused/Susid
stronghold, were included in this nhiye. Sused stronghold had also been
mentioned in the previous tahrir while Akhisar stronghold was first mentioned
in 1516. This stronghold should have actually been within the borders of
Belgrad nhiye as mentioned below and it would also be included in Belgrad
nhiye in 1528-30 dated tahrir. There was only one stronghold in Uskopje
nhiye in 1528-30 and that was Sused stronghold. Sused stronghold was not
recorded in the 1540-42 dated tahrir, because it was destroyed at the beginning
of 154082.
Belgrad ( Belgrad) alias Bolamac ( Bolamac;
Polama) [Akhisar; Prusac]: This nhiye's name was first mentioned in
Neretva kaz in 1516. It would not be wrong to assume that Akhisar stronghold, which was included in Uskopje nhiye was actually contemporaneously in
this nhiye. Skoplje jupa of the Middle Ages divided into two nhiyes in the
Ottoman period: Sused stronghold within Uskopje nhiye and Akhisar stronghold within Belgrad nhiye83. Belgrad = Biograd-Beograds Turkish equivalent
is Akhisar; Ottomans used the name Akhisar next to Belgrad.
In the 1528-30 dated tahrir records Akhisar stronghold was indeed subjected to Belgrad nhiye. Besides, two names were used for this nhiye at that
date: Belgrad Nhiye alias Bulamac. A nefs was included in the nhiye for the
first time in 1528-30: Nefs-i varo- Kala-i Akhisar.
Kamengrad ( Kamengrad): In the 1528-30 dated defter, Kamengrad was listed among the fortresss of which garrison was paid ulufe.84 Besides,
Kamengrad was again referred as a stronghold name in some farm records in
Uskopje nhiye: farm of Ferhad and skenders son Ali, Dabre nns near Kamengrad
and others, bounded to Uskopye; Terzi Hamza's son Ferhad, near Kamengrad stronghold,
bounded to Uskopye; farm of Arnavud Davud and Davud Bali and Jusuf and other
partners, between Kamengrad and Klju, bounded to Uskopye85.
It was depicted in the 1540-42 dated tahrir entries regarding the farm and
mezra records that those places had been horrifying places actually adjacent to nonBOA. MAD.540, p. 93.
Hazim abanovi, Bosanski paaluk, p. 152.
84 BOA. MAD.540, p. 219.
85 BOA. TD.164, pp. 232, 323, 345.
82
83

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
123
muslim lands (drl-harb) therefore they are not fully cultivated86 Kamengrad was
among the nhiyes of Koba kaz's nhiyes in 1550.
Kuprez ( Kuprez): Kuprez nhiye was first listed under Neretva
kaz in 1516. In the nhiye's villages there were Vlachs living as communities.
Hlivne ( Hlivne) [Livno]: Although Hlivne nhiye was not mentioned in 1516, Hlivne nefs-i bazar was recorded with its 63 non-Muslim
households, 5 bachelors, 2 bashtines and 2 Muslim households. Hlivne was
bound to Skradin kaz of Hrvat vilyet in the 1528-30 date tahrir and subsequent ones.
Belgrad ( Belgrad) nm- dier Dlamo ( Dlamo)
[Glamo]: This nhiye was first mentioned in the 1528-30 dated tahrir records.
There were a stronghold with the same name (Belgrad stronghold alias Dlamo) and
a stronghold varosh (The nefs-i varosh of Dlamo stronghold) registered under this
nhiye.
Sana ( Sana): Sana nhiye, which was in Sana river basin was observed in the 1528-30 dated tahrir. In this registry, this nhiye was mentioned
under Neretva kaz together with Klju varosh: Sana Nhiye Klju varosh. At
that date Klju was a solid stronghold with its 46 garrisons.
Klju ( Klu): Klju stronghold and its varosh first appeared in the
1528-30 dated tahrir records. At that date varosh of Klju stronghold was listed
with Sana nhiye. Hazim abanovi stated that the centre of Sana nhiye was
Klju and therefore the nhiye was sometimes referred to as Klju 87. Both Sana
and Klju were used as names in the 1528-30 dated tahrir. The fact that the area
around Klju stronghold was still close to enemy's land and it needed housing
and recreation is evident from some records on farms near Klju stronghold in
Uskopje nhiye. Since these farms were in the danger zone adjoining to nonmuslim lands (drl-harb), no farming and agriculture activities took place there
yet. In the 1540-42 tahrir, Klju village and mezras were recorded under the
title of Klju nhiye, in Neretva kaz. Again, the name Sana was depicted regarding the subjections of some settlements in this tahrir: Islatina village, bounded to
Sana, Orahovac stronghold, bounded to Sana etc.
Many settlements that were recorded under Sana or Klju nhiye in the
1540-42 dated tahrir were registered under Kamengrad nhiye in 1550 and
1563-65. For instance:
86
87
BOA. TD.212, pp. 227, 480.

124
HATCE ORU
1540-42
1550 and 1565-65
Islatina Village, bound to Sana
Islatina Village, bound to Kamengrad
Suho Selite Village, bound to Klju
Suho Selite Village, bound to Kamengrad
Godol Mezra, bound to Klju
Godol Mezra, bound to Kamengrad
In the 1563-65 dated tahrir defter Klju's name was not mentioned. The
statement off the defter indicates that many settlements in Sana nhiye that had
not appeared in the previous tahrirs were recorded on this date. 14 villages and
9 mezras were registered. The kaz that the nhiye was bound to was Novosel
kaz instead of Nevatva.
Sokol ( / Sokol): Sokol nhiye was first mentioned in the
1528-30 tahrir records. At hat date, there was a stronghold in the nhiye registered together with its garrison. Incomes from the farms, mezras and villages in
Sokol nhiye were inscribed as timrs to Sokol and Glhisar fortresses' garrisons.88 Besides, it is notable that both nhiyes' accounts were casted together
while bad- heva tax (in Ottoman fiscal usage a general term for irregular and
occasional revenues from fines, fees)89 were recorded: Nhiye of Sokol stronghold with other places bound to Glhisar stronghold.90
The nhiye was inscribed as Sokol stronghold nhiye in 1540-42. At that
time, there were 16 villages in total in the nhiye; four of the villages, however,
contained the entry bound to Sana.
Glhisar ( Glhisar) [Jezero]: Glhisar's name first appeared in
the 1528-30 dated defter. It is seen that Glhisar stronghold was registered
together with its garrison at that date.91 There were farms and mezras which
were in Glhisar allocated to stronghold garrison as timrs. Moreover, a nefs
developed around the stronghold: Nefs of Glhisar stronghold. At the same time,
products from farms around Glhisar under Uskopje nhiye were registered as
timrs: skenders son Ferhads farm: places, orchards, houses, etc. that the monks have the
possession of near Glhisar, bounded to Uskopje etc.92 In 1540-42, the same units
appeared in Glhisar; yet at that time Glhisar stronghold garrison was not
recorded because it was destroyed on command in 946 (1540).93
Janj ( Yan): Janj nhiye, located in the basin of Janj river (the right
branch of Pliva river) was first mentioned in 1528-30 during the registration of
BOA. MAD.540, pp. 115-118; 138-140, 144.
B. Lewis, Bd-i Haw, EI2, vol. I. Leiden 1986, p. 850.
90 BOA. MAD.540, p. 47.
91 BOA. MAD.540, pp. 137-147.
92 BOA. TD.164, pp. 232, 373, 376.
93 BOA. MAD.540, p. 137.
88
89

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
125
certain villages:94 Babin Dol village, bounded to Janj or Jezerce village, bounded to
Pareta Janj etc.95. In the 1540-42 dated tahrir, 11 villages and 2 mezras were
included in Janj nhiye.96
Sanica Bai [Sanica]: Sanica appears for the first time in the 1540-42
dated tahrir records among Janj nhiye's villages. 1 village and 2 mezras are
found under Sanica Ba: Villages of Velika and Mala Hrastova, bounded to Sanica
Ba, off the defter; Jezerce mezra, bounded to Sanica Bai, excuded from defter; Nova
Bila mezra, bounded to Sanica Bai, off the defter.97
Unac ( Unac): Unac's name first appeared in the 1528-30 dated tahrir
records. It was located in the Unac's basin, which is the right branch of Una
River. Unac nhiye was mentioned together with Bilaj nhiye in the 1540-42
dated tahrir.
Bilaj/Belaj ( Bilay-Belay) [Bjelaj]: Bilaj was encountered for the
first time in the 1528-30 dated tahrir registries as a stronghold name. There
were some mezras recorded as bounded to Bilaj in the 1540-42 dated tahrir
registries. One of those mezras was inscribed as bound to Unac with Bilaj.98 The
two nhiyes must have been very close to each other. This situation can be seen
more clearly in places bound to Blagaj nhiye in 1550. In the 1540-42 dated
tahrir, some of the places were excluded from Bilaj or Unac, and were included
in Blagaj nhiye in a farm entry.99
Blagaj ( Blagay): The 1550 dated defter mentions a nhiye called
Blagaj. This nhiye seems to be the same one as Bilaj nhiye. As mentioned
earlier, a farm record indicates that it was bound to Blagaj and located at Bilaj
savanna: Milans son Andreja and Dragies son Boidar [etc.]s farm, bound to
Blagaj. Mezras named Drini, Suani, Gvozdani, Srani, Boani, Kain, Zakriine, Bui,
Itrlobi, Oraje and Dabavine in Bilaj savanna.100 The name of mezras had been
recorded under Bilaj or Unac in the 1540-42 dated defter:101
Boani Mezra, bound to Unac with Bilay
Srani Mezra, bound to Bilay
Zakrivine Mezra, bound to Unac
Suani/Sutani Mezra, bound to Unac
Hazim abanovi reports that Janj nhiye was first mentioned in 1540 (Bosanski
Paaluk, p. 153).
95 BOA. MAD.540, pp. 140, 144-146.
96 BOA. TD.211, pp. 270-274.
97 BOA. TD.211, p. 273.
98 BOA. TD.211, p. 288.
99 BOA. TD.1072, p. 274.
100 BOA. TD.1072, p. 274.
101 BOA. TD.211, pp. 288-292.
94
126
HATCE ORU
Drini Mezra, bound to Unac

Oraje Village, bound to Unac
Bui/Boi Mezra, bound to Bilaj
Gvozdan Mezra, bound to Bilay
Srb ( Srb): Srb nhiye's name was first mentioned in the 1540-42
dated tahrir records. Srb nhiye was under Unac nhiye at that time. The entry
in the defter was as follows: Srb nhiye, bounded to Unac102. This nhiye was
located at the source of Una River. 4 villages and 9 mezras were included in the
nhiye in 1540-42103.
Boac ( Boac ; Boa): Boac's name first appears in the
1528-30 dated tahrir records. Boac stronghold was mentioned with its 57 garrisons and there was a stronghold varosh. According to a registry, Boac was
under Neretza kaz. The entry is as follows: Nefs-i varosh of Boac stronghold,
bounded to Neretva kaz104.
In the same tahrir two more nefs were noted under Boac:
Nefs-i varosh of Greben alias Vrh Krupa, bound to Boac105
Nefs-i varosh of Zveaj stronghold, bound to Boac106
In addition to this Zveaj stronghold similar to like Boac was also listed
among the Bosnian fortresses of which garrison was paid ulufe at that date107.
Boac nhiye has been recorded among the nhiyes of Koba kaz in the
1540-42 dated tahrir.
6) Brvenik Kaz
Smederevo (Semendire) was conquered by Ottomans in 1459 and a sandjak with the same name. Brvenik was one of the five kazs of Smederevo sandjak. Although the name of this kdilik was first mentioned in 1476, it was most
BOA. TD.211, p. 302.

BOA. TD.211, pp. 302-305.
104 BOA. MAD.540, 142. There is no other clear entry indicating that the nhiye was
bounded to Neretva kaz. While Bosnia sandjak's bad-i hava income was registered,
Boac stronghold was mentioned together with Kotor: Boac nhiye with places bounded to
Kotor stronghold. (BOA. TD.164 (1528-30), p. 47) Kotor, on the other hand, was one of
Brod kaz nhiyes. In this case Boac nhiye can be considered in Brod kaz. However,
this nhiye was included in Neretva kaz here since its nefs was registered to Neretva
kaz.
105 BOA. MAD.540, p. 129.
106 BOA. MAD.540, p. 122.
107 BOA. MAD.540, p. 129.
102
103

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
127
probably established at an earlier date, right after 1459108. Ostatija and Bobolj
nhiyes were bound to the kaz in 1516, which had been consisted of Brvenik,
Rujna, Osad, Uice and Sokol nhiyes early on. Yet, although these two nhiyes
were in Brvenik kaz, they were within the frontiers of the Bosnian Sandjak.
Between 1480 and 1516 Uice kaz was uner Smederevo sandjak; in addition to Uice, Valjevo, Poega or aak nhiyes, Rujna, Osad and Sokol nhiyes, which had priorly been in Brvenik kaz. Thus, Brvenik kaz's only nhiye
in Smederevo sandjak was the one with the same name, nhiye-i Brvenik. Before 1520 this kaz was bound to Zvornik sandjak109.
As for the Vlach nhiyes Ostatija and Bobolj recorded under Brvenik kaz
in Bosnian sandjak, Ostatija was bound to Jeni Bazar kaz in 1528-30, and
Bobolj was bound to it in 1540-42.
7) Srebrenica Kaz
Although Osad nhiye was bound to the Bosnian sandjak again in 1528was now annexed to Srebrenica, Zvornik sandjak's kaz. Even though Osad
was first recorded as bounded to Srebrenica at that date, it is noticable that Srebrenica kdi was formerly assigned the timr in Osad nhiye: In 1516, Srebrenica kdi Mevlana Avni, disposed of a timr composed of 6652 akches from
three villages (Cirojonica, Odobrad ve Dolnja Izgunja) of Osad nhiye, which
was in Viegrad kaz110. In 1528-30 Srebrenica kdi Mevlana Hsam had the
timr income of 5113 akches from three villages (Cirojonica, Odobrad ve Brezovica) again111.
Osad nhiye bound to the Bosnian sandjak was re-included in Srebrenica
kaz. According to the 1540-42 dated tahrir defters, 5 Vlach villages of Osad
nhiye was merged at that date in addition to the villages of Srebrenica kaz.
Klievac stronghold in the Osad nhiye was among the fortresss destroyed
in 946/1540 in the Bosnian sandjak. The marginal notes in the 1528-30 dated
defters illustrate that the timrs which had belonged to the garrison of this
stronghold were given to the garrisons of Kotor and Jajce in the 1540112.
8) Hrvat Vilyet and Skradin Kaz
Skradin kaz ( Iskradin) or Hrvat vilyet was first mentioned in
1528-30113 and it must have been established after Skradin's conquest at the
110 BOA. TD.56 (1516), p. 267.
111 BOA. TD.164 (1528-30), leaf 95a.
112 BOA. MAD.540 (1528-30), pp. 23-28.
108
109
128
HATCE ORU
earliest in 1522. The centre of the kaz was Skradin until 1537 and Hlivne
(Livno) after that114.
Some of the places in Dalmacia that had previously been under Neretva
kaz and some other places in northwest Bosnia were recorded to Skradin kaz
in the 1528-30 dated tahrir defter. The nhiyes that were part of the kaz at that
date were as follows:
Zminje Polje () , Petrovo Polje () , Petrova Gora (
), Vrh Rika ([ ) Vrlika], Lika (), Koeva ( ), Popina Vast
() , Popina (), Strmika ([ )Strmica], Plavna (),
Neven (), Klievac (), Grahovo (), Hlivne (( )Livno),
Sarumie (), Sinj (), Karin (), Petkovi, Zeevo (), Podgorje
() , Cetine (), Zrmanja (), Bukovica (), Obrovac
().
In 1528-30, strongholds of this kaz consisted of the following: Skradin
(), Vrh Rika () , Neven (), Klievac ( - ),
Hlivne ( - ), Sinj (), Karin (), Obrovac (), Knin (),
Drni (), Novi Grad ( ) .
Hlivne nhiye that had previously been recorded under Neretva kaz was
bound to Skradin kaz with its nefs-i bazar and stronghold in 1528-30. There
were two different entries for Hlivne in the defters: Hlivne Nhiye, bounded to
Sarumie115; Hlivne stronghold, bounded to Skradin116. Sarumie, was a small
nhiye that spread over the northwest half of the Livno savanna.117 In another
part of the defter, Sarumie nhiye was recorded as Sarumie nhiye with places
bounded to Hlivne. The same situation was also true for Grahovo nhiye. In this
case, two different entries exist in the same defter: Grahovo nhiye, bounded to
Sarumie118 and Grahovo nhiye, bounded to Skradin119. As it can be observed,
Hlivne and Grahovo nhiyes were mentioned togetherwith Sarumie nhiye;
the presence of the entry regarding the subjection of Hlivne stronghold and
Grahovo nhiye to Skradin show that these three nhiyes were in the Skradin
kaz.
Zvonigrad located at the upper part of the Zrmanja River, first appeared in
1528-30 with relation to registries on a few mezras and farms. Gradac nhiye
together with its stronghold are seen among the entries regarding certain setHazim abanovi, Bosanski Paaluk, pp. 176, 210.
BOA. TD.157, p. 381.
116 BOA. MAD.540, p. 158.
118 BOA. TD.157, p. 380.
119 BOA. TD.157, p. 432.
114
115

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
129
tlements in Lika nhiye. Although Drni and Udbina were inscribed as nhiyes
in a mukataa120 record, the names of Knin, Skradin and Novi Grad appeared
only in the records of certain villages, mezras or farms.
Hrvat vilyet and Skradin kaz must have ceased to be the subject of the
Bosnian sandjak with the establishment of Klis sandjak in 1537.121 But, it was
also registered together with the Bosnian sandjak in the 1540-42 dated tahrir.
Also, Klis sandjak beg Murad Begs hsses were recorded in the 1540-42 dated
tahrir on the Bosnian sandjak. At that time, Murad Beg's title as Klis sanjak-beg
was openly expressed by the following statement: Kdvetul-emr vel-kirm Murad
Beg, mir-liv-i Klis.122 Skradin kaz was not mentioned in the Bosnian sandjak
after 1550. A separate defter was arranged for Klis sandjak at that time.
The nhiyes under Skradin kaz in Hrvat vilyet according to the 1540-42
dated tahrir defters are as follows: Sinj, Cetine, Hlivne, Grahovo, Sarumie,
Stromika, Kosovo, Plavna, Zrmanja, Popina, Ostrovica (), Plavina,
Bukovica, Petrovo Polje, Petrova Gora, Neven, Zminje Polje. These nhiyes
were the divisions that were recorded under the title nhiye in the defter.
Other places that were mentioned in the defter are as follows: Karin, Zeevo,
Klievac, Lika, Knin, Udbina, Obrovac, Vrh Rika, Zvonigrad, Gradac
(), Klis, Nadin. These were mentioned in a few village, mezra or farm
records.
It is evident that most of the fortresses that had been registered in the
1528-30 dated defter were not recorded in 1540-42. The four fortresses registered at that date were Hlivne, Sinj, Drni and Neven.
9) Koba Kaz
With the Moha victory in 1526, the Ottomans broke the defence line of
the Hungarians in Vrbas Valley, and captured and controlled all Hungarian
bases on the right side of the Sava until 1538. New conquered grounds were
first added to Neretva kaz in the Bosnian sandjak, and then a new kaz was
constituted under the name of Koba after the capture of the places on the
right side of the Sava. Koba was first cited as a kaz in the 1540-42 dated tahrir
defters.
120 A mukataa means a source of revenue estimated and entered into the registers of
the finance department, each as a separate unit. Fort he most part they were farmed out
to private conractors under a specific tax farm system. See: Halil nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600, in An Economic and Social history of the
Ottoman Empire, ed. Halil nalck Donald Quataert, New York, 1996, p. 55
121 Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, pp. 176, 205.
122 BOA. TD.211, p. 592.
130
HATCE ORU
This reason why this kaza was named Koba was due to the fact that the
first kdilik centre of this kaz was Koba on the side of Sava River. From the
second half of the 16th century, the centre of kaz was moved to Banja Luka123.
Some nhiyes and other settlements that had been in Neretva kaz in the 152830 dated defter were later included in Koba kaz in 1540-42.
In the 1528-30 dated defter entries, newly captured regions in Vrbas valley
on the north of Bosnia were registered under Neretva kaz. These were newly
conquered areas and they were mostly mentioned together with the names of
the fortresses such as Boac, Zveaj, Jajce, Vinac, Banja Luka and Bilaj. These
fortresses and nefs-i bazars were recorded under Koba instead of Neretva kaz
in the 1540-42 dated tahrir registries.
Koba ( Koba): Koba first appeared in the 1528-30 tahrir entries.
Koba was recorded only as a stronghold name at that time. The entry It is on
the side of Sava River and across Islavin [Slavonia], and is now constructed and established
illustrates that the stronghold was newly built124. In the 1540-42 dated tahrir, it
was bound to Koba kaz. Koba stronghold was referred to as the former
stronghold in the 1550 dated defter records. According to the entries, the mentioned stronghold was abolished on his highness order and aforementioned dizdar (commander
of stronghold) and garrisons were settled into other fortresses125.
In the 1540-42 dated defter, many villages were registered under Koba
nhiye which gave its name to the kaz at the time126. Since some farms were
uninhabited and off the defter adjoining to non-muslim lands and uncultivated, taxes
were appointed in cash at that date127.
Boac ( Boac, Boa): This nhiye which had previously
been part of Neretva kaz was included in the frontiers of Koba kaz in the
1540-42 dated defter. As stated earlier, it was composed of two nhiyes, Boac
and Zveaj. There were also two recorded nefs connected to these fortresses
Nefs-i varosh of Boac stronghold and nefs-i varosh of Zveaj ( Izveaj) stronghold.
The allocation unit that was recorded as nefs-i varosh of Greben alias Vrh
Krupa with its 32 non-muslim households in the 1528-30 dated defter, was
inscribed as village of Greben varosh alias Vrh Krupa with its 12 non-muslim and
2 Muslim households in the 1540-42 dated defter.128 It is seen that in 1540-42,
some of the places merged into Boac were also concurrently in Zmijanje. For
BOA. MAD.540, p. 219.
125 BOA. TD.1072, p. 194.
126 BOA. TD.211, pp. 348-354; 504-518.
127 BOA. TD.212
128 BOA. MAD.540, p. 129; TD.211 (1540-1542), p. 360.
123
124

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
131
example: Dabrac mezra, bound to Boac, in Izmijanje, Papratnica village alias Vrh
Kloka, bound to Boac, in Izmijanje, nefs-i varosh of Boac stronghold, bound to Izmijanje etc.129
Jajce ( Yaye): Jajce which was annexed to Brod kaz after its conquest (1527), was within the borders of Koba kaz according to the 1563-65
tahrir. There were also a stronghold and a nefs under the same name: Jajce
stronghold and nefs-i varosh of Jajce stronghold.
Villages in Jajce were recorded as Hsrev Beg's farm vakf estate in 1540-42:
Hsrev Beg farm vakf estate: Irinov Luka mezra near Jajce stronghold together Divani
mezra and the mezras named Padernica Gora, Gornja and Dolnja enica, bounded to
Lava, in Brod kaz130. Mezraas referred to in this record were bound to Lava
nhiye in Brod kaz. It is seen that the mezraas mentioned in this registry transformed into villages in the 1563-65 tahrir entries131.
Vinac ( Vinac, Vina): It was under Koba kaz according
to the 1563-65 dated tahrir132. There were mostly mezraas in Vinac at that
date. It is understood that its stronghold still existed. In the descriptions regarding its location, such statements as near Vinac stronghold, around Vinac stronghold were used. Some places in the nhiye were depicted as on the side of Vrbas
river.
Banja Luka ( Bana Luka): It was recorded under Koba kaz in
the 1563-65 dated tahrir. At that date, the term nefs was not used for Banja
Luka varosh in the nhiye. There was another nefs bound to the nhiye at the
time: Banja Luka nefs. Nine mahalles were present in this nefs.
Liva ( Lefe, Lifac): The name of the nhiye was first used in
the 1540-42 dated tahrir defter. From the statements in the records regarding
mezras and farms in Lefe nhiye such as mentioned mezra is one of the vacant,
uninhabited and off the defter areas since the aforementioned mezra is close to the nonMuslim lands and located in a horrifying place it cannot be fully cutivated yet it is understood that those mezraas and farms were very close or adjacent to enemy lands
and therefore, was still inhabited at that time. There were also inhabited villages
in 1540-42 tahrir. It is seen that those villages in Lefe nhiye were near Kozara.
Lefe stronghold was cited in the 1550 dated tahrir entry, yet the stronghold was in ruins at that date. In 1565, the border of Lefe nhiye was quite
BOA. TD.211, pp. 360-364.

BOA. TD.211, pp. 138, 784.
131 BOA. TD.625, pp. 531-543.
132 BOA. TD.435, pp. 567-571.
129
130
132
HATCE ORU
expansive. At that time nefs-i varosh of Gradika stronghold and Vrbaki stronghold varosh were under Lefe nhiye.
Pobreje ( Pobrejye): It was first mentioned the 1540-42 tahrir.
There was also a village with the same name: Pobreje village is on the side of the
Una (river) of Sava river, and is off the defter133 This explanation informs us about
the location of the nhiye. In 1540-42, five villages were recorded under the
name of Pobreje nhiye. Three of the five villages were given as bound to Pobreje, and the other two as bound to Gradika. There were no nhiyes under
this name in the tahrirs that followed. However, it is most probable that Pobreje mezra recorded in the 1563-65 dated tahrir was identical to the village
mentioned above. As a matter of fact, this mezra was also on the other side of
Una and near Dubica varosh134.
Zmijanje ( Izmiyane): Zmijanje first appeared as a nhiye in
Koba kaz in the 1540-42 tahrir. The fact that some places in Boac were
registered as at Izmijanje at that date indicates that two nhiyes were close to
each other.
The nefs-i varosh of Zveaj stronghold previously observed in Boac nhiye
moved under Zmijanje nhiye as Zveaj stronghold varosh in 1565135.
Vrhovine ( Virhovine): Vrhovine nhiye that had been included
in Brod kaz in the 1528-30 tahrir was annexed to Koba kaz in 1550. According to the 1563-65 tahrir, Vrhovine nhiye consisted of 14 villages and 14 mezras.
Vrbanja ( Virbanya) alias Kotor: Vrbanja nhiye bound to Brod
kaz in 1516 was included in Koba kaz in the 1550 tahrir defter. There was a
stronghold called Koba in the nhiye. Vrbanje also appeared as a nahiye in
1550 in a statement concerning a farm: in Vrbanja nhiye in Brod kaz.
The nhiye which was probably named Vrbanja because it lay along the
Vrbanja river was known as Kotor in 1565. The name Vrbanja was used as
near Vrbanja for the name of the place, or as near Vrbanja River for the
name of the river. The registered name of nefs-i varosh of stronghold (with
reference to Kotor stronghold) in the nhiye was previously valled Kotor.
Kamengrad ( Kamengrad): It was under Neretva kaz before it
was bound to Koba kaz in 1550. There was a stronghold and a varosh settlement, Kamengrad stronghold and nefs-i varosh of Kamengrad stronghold, bearing the
BOA. TD.211, p. 128.

BOA. TD.435, p. 499.
135 BOA. TD.435, p. 525.
133
134

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
133
same name. Some places in Sana and Klju in 1540-42 were also bound to
Kamengrad nhiye in 1550 and 1565.
Usora ( Usora): Although this nhiye had previously been in Brod
kaz, it was observed within the boundaries of Koba kaz in 1565. 11 kazs
were registered at that time136.
Ozrin ( Ozrin): Ozrin nhiye which was included under Brod kaz
until 1563-65, was bound to Koba kaz after 1565.
Trebovo ( Trebeva) [Trijebovo]: Trebovas name appears in the
1528-30 dated tahrir in recorn concerning a farm:
Hrrem Pasha's sons Ahmed and skender's farm, bound to Lava. Areas between
Boac stronghold and Jajce, around Trebova creek and in Lescovac village; areas between Jajce
stronghold and Glhisar...137
In the tahrir that followed (1540-42), Trebova was inscribed as village:
Dolnja Trebova village, bounded to Boac, from farm of Hrrem Pasha; Srednja Trebova
village, bounded to Boac, from farm of Hrrem Pasha138. At the same date Trebova
village which was divided into three parts; upper, middle and lower Trebova
(Gornja Trebova, Srednja Trebova and Dolnja Trebova), was recorded uner
Boac nhiye and was in the Izmijanje district139.
Trebovas name first appeared as a nhiye in the 1563-65 dated defter records. Some villages such as Gornja Trebova, Papratnica alias Vrh Kloka, Jezerce, Dolnja Trebova, Sredna Trebova etc. that were under Boac nhiye in the
1540-42 tahrir were bound to Trebova nhiye in 1565140.
Vrbaki ( Vrbaki) [Vrbaka]: In the 1563-65 dated tahrir,
Vrbaki nhiye was included in Koba and Novosel kaz. There were about ten
villages and a few mezras recorded under Vrbaki nhiye bound to Koba kaz.
Among them, Ljubila village's mahalle Knee Polje and Bukovica village's mahalle Islabinja were registered as villages of Vrbaki nhiye in Novosel kaz in
the same defter141.
*
Although some were not labeled or registered as separate nhiyes in the
1540-42 dated tahrir defter, some nahiyes such as Dobor, Graac, Podvrki,
Cernik, agovina, Gradika, Dubica, Zapolje existed under Koba Kaza.
BOA. TD.435, pp. 577-580.
BOA. TD.164, p. 373.
138 BOA. TD.211, p. 363.
139 BOA. TD.211, p. 361.
140 BOA. TD.211, pp. 360-363.
141 BOA. TD.435, pp. 494-495, 596.
136
137
134
HATCE ORU
Dobor ( Dobor): Dobor's was first mentioned in 1540142. In the

1528-30 tahrir, Dobor stronghold's name was cited in timr records that were
granted to the stronghold garrison in 1540143. In addition to the Dobor stronghold garrison144, we encounter records of villages and mezras in Dobor in the
1540-42 dated tahrir defters145. There were certain explanations belonging to
this date bounded to Dobor or bounded to Dobor, bounded to Koba, for some of
the villages of Koba nhiye. In 1550 Dobor was registered under the title of
nhiye146.
Graac ( Graac): Its name first appeared in the 1540-42 dated
defter records. Some villages in Koba kaz were recorded under Graac147.
Podvrki ( Podvrki): Hazim abanovi reported that Podvrki,
which was named after a medieval stronghold on the northeast of Cernik, was
first mentioned in 1565148. However, Podvrki was first cited in a few villages,
mezras and farms records in the 1540-42 dated tahrir149. Also, there was a
stronghold in this nhiye with the same name. Again, the name Podvrki was
seen only as a stronghold in some records of the 1550 dated defter.
Cernik ( Cernik, ernik): Cernik first appeared in the 154042 dated tahrir records. Certain villages in Koba kaz were subject to Cernik
nhiye. Hazim abanovi stated that the nhiye had been annexed to Poega
sandjak in 1545 and to Velika kaz under Zaasna sandjak in 1565150. Nonetheless, Cernik nhiye was included in the Bosnian sandjak in 1550, yet it was part
of Velika kaz at that time151.
agovina ( agovina): agovina, in the northwest of Cernik, was
cited in some mezra and farm records in 1540-42 together with its stronghold.152 The records show that the district was inhabited. There were the following explanations in the records regarding certain units bound to agovina:
The aforecited places are actually adjacent to non-muslim lands (drl-harb) and at a horri-
Hazim abanovi, stated that Dobor had been first mentioned in Bosnian sandjak in
1562 (Bosanski Paaluk, p. 179), yet Dobors name appeared from 1540 on.
143 BOA. MAD.540.
144 BOA. TD.212, p. 141.
145 BOA. TD.211, pp. 352-354.
146 BOA. TD.432, leaf 505a.
147 BOA. TD.211, pp. 507-513.
149 BOA. TD.211, pp. 516, 760; BOA. TD.201 (1540-1542), leaf 15a, 24b.
151 BOA. TD.432, leaf 503b.
152 Today it is a village named agovina on the northwest of Cernik.
142

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
135
fying location, they are not fully cultivated yet153. agovina was first mentioned in the
1550 dated tahrir in a farm registry located in Bila Stina.
Gradika ( Gradika): Gradika first appeared in the 1540-42
tahrirs. There were some villages in Gradika. From a record regarding the
grand vizier Rstem Pashas chamberlain (kethuda) Mehmed Begs farm, it is
evident that there was also a stronghold under the name of Gradika. Some
places near Gradika stronghold were assigned to Mehmed Beg and it was actually near the non-muslim lands (drl-harb) and is a horrifying ruined area that cannot be
cultivated. Also the varosh established around the stronghold was registered as
village of Gradika stronghold varosh.
Gradika stronghold which had been mentioned in the records regarding
the subjection of some villages in 1540-42, was to be recorded as a solid
stronghold with its garrison to whom timr was granted in 1550. Gradika
stronghold's varosh and settlements were annexed to Lefe nhiye in the 1565
dated defter.
Dubica ( Dubica; Dubia): Dubica first appeared under
Koba kaz in the 1540-42 dated tahrir. Also, a stronghold existed with the
same name. Divisions adjoined to Dubica were uninhabited, off the defter and
untaxed that since they are adjacent to non-muslim lands (drl-harb), they do not fully
cultivated yet.
Some parts of the Dubica nhiye were bound to Koba kaz in the 156365 dated tahrir and the other parts under Novosel kaz. Those registered under
Koba kaz included Dubica stronghold varosh at the other side of Una, and,
mezras and farms around this varosh, and mezras and farms between Una and
Sava rivers or near Vrbaki river.
Zapolje ( Zapolye): The explanation bounded to Zapolje was written in 1540-42 for the four villages in the Koba kaz154.
10) Novosel Kaz
An independent kaz, Novosel kaz, was established for the places within
Pounja between 1550 and 1565. Some nhiyes that were previously under
Neretva and Koba kazs were bound to this kaz. Novosel kaz was first
cited in the 1563-65 tahrir defter. At that date this kaz consisted of Dubica,
Vrbaki, Novi, Sana and Kostajnica nhiyes155. The kaza had the same nahiyes
in the 1604 dated tahrir defter.
BOA. TD.212, pp. 189-190, 228

BOA. TD.211, pp. 508-509.
155 BOA. TD.435, pp. 595-610.
153
154
136
HATCE ORU
Dubica ( Dubica; Dubia): Dubica nhiye has been

registered twise, both in Koba and in Novosel kaz in 1565. Three villages of
Dubica nhiye were included in Novosel kaz's records.
Vrbaki ( Vrbaki): In 1563-65, Vrbaka nhiye was recorded
under both Koba and Novosel kazs. Two villages of Vrbaka nhiye were
registered under Novosel kaz: Knee Polje stronghold and Islabinja village156.
An explanation was made regarding the already mentioned Islabinja village,
while it was registred under Vrbaka nhiye in Koba kaz: Islabinje Mahalle,
bounded to Vrbaka. In accordance with the defter Salih elebi [wrote] it was documented as
a village in Novasel kaz with its fifteen households157.
Kostajnica ( Kostania): Kostajnica, situated on the west of
Dubica in Slavonia district, first appeared in a mezra record in the 1540-42
dated tahrir and was bound to Koba kaz. The aforementioned mezra and the
places within its boundaries were adjacent to enemy territory at that time and
since those places were uninhabited, agricultural activity did not exist158. Kostajnica was completely conquered by the Ottomans in 1556. Therefore, its first
registry as a nhiye was in the 1563-65 dated tahrir defters. It was in Novosel
kaz. A nefs, nefs Kostajnica, was also bound to the nhiye.
Novi ( Novi): Novi, located near Una River, was one of the kazs of
Novosel kaz according to the 1563-65 dated tahrir. There were three varoshes
in the nhiye: Novi stronghold's varosh, Ljenica stronghold's varosh and Blagaj
stronghold's varosh. Novi stronghold's name first appeared as Novigrad stronghold
in the 1528-30 dated tahrir defter.
11) Velika Kaz
Velika came under Ottoman administration in 1544. The fact that Velika
kaz was mentioned in the 1550 dated tahrir records on the Bosnian sandjak
shows that this kaz was established between 1544 and 1550. The lands of Slavonia, which was conquered by the Ottomans after this date, were annexed to
Velika kaz in 1550159. Kaz's nhiyes were as follow:
BOA. TD.435, p. 596.
BOA. TD.435, p. 495.
158 BOA. TD.212, p. 189.
159 Hazim abanovi told: We find the first and only reference to this kdilik in the 7 June 1582
dated vakfname of Hersek sandjak beg Sinan Beg Boljani. In the vakfname, it is said that Sinan
Beg established a school in Cernik kasaba in Velika kdilik of Zaasna liva. But this Kdilik
was established maybe even in 1544 when Velika was passed to Turks and after this sandjak was
constituted in 1557 at the latest... It is interesting that the kdilik was not mentioned in other 16th
and 17th century documents. Its name has taken place neither in Georgijevi's famous report (1626),
nor in Evliya elebi and other Turkish sources. Presumably at the beginning of XVIIth Century, this
kdilik was abolished and its lands were distributed among Cernik and Pakrac kdiliks which were
156
157

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
137
Drenovci ( Direnofac; Drenofe): This nhiye first

appeared in the 1550 dated tahrir.
Cernik ( Cernik, ernik): Although this nhiye was always
under the Bosnian Sandjak, it was part of Koba kaz pior to 1550 and under
Velika kaz after this date: Sredni Vas mezra and Zagolan mezra and Pobanci mezra
and Gloan, bounded to Cernik near Gradac in Velika kaz160. In 1565 this nhiye
would be under Zaasna sandjak.
Bila Istina (Bijela Stijena): Bila Stina, which was included under the Ottoman administration in 1543, was also mentioned in relation to certain mezra
and farm records of the 1550 dated tahrir. These records include certain statements such as near the stronghold named agovina, in places bounded to the stronghold
named Velika in the descriptions of places in Bila Stina. This nhiye was boun
to Zaasna sandjak in 1565.
Pakrac ( Pakrie; Pakrac): Pakrac first appears in some farm
records in the 1550 dated defter. These records also include a stronghold with
the same name, of which the garrison made up a total of fifty six persons161. aklovac stronghold in Pakrac nhiye was cited on this date. aklovac's name was
included as a nahiye name in 1565 within the boundaries of Zaasna sandjak162.
Nhiyes such as agovina and Podvriki, which were recorded under Koba kaz of Bosnian sandjak in 1540-42 and in Zaasna sandjak (in Velika kaz)
in 1565, were mentioned only as stronghold names under some farm entries in
the 1550 dated tahrir. On this date, no nhiye with the name Velika in Velika
kaz appeared in the Bosnian sandjak's records. There was also no such record
in the Zaasna sandjak's 1565 dated tahrir defter163.
To sum up, the expression sanjak is divided to judicial-administrative
sub-units called kazas is only valid for the Bosnian Sanjak after the 16th century. On the establishment of the Bosnian Sanjak, the administration distribution was done according to the lands present before the Ottoman Empire, and
this distribution was referred to as vilyets. The term kaza was used in the
mentioned in 17th century documents. (see: Bosanski paaluk, p. 223) about the establishment
of Velika kaz. From this statement it is understood that abanovi had not encountered any records regarding Velika kaz somewhere else other than the one in 1582
dated charterbook (vakfname). On the other hand in 1550 dated tahrr defters this
kaz's name was mentioned in several entries. Even previous and present kdis of the
kaz were also cited: such as Velika Kdi Mevlana Muhyiddin; Velika Kdi Mevlana
lyas bin Ramazan; Mevlana Musa who is presently [in 1550] Velika Kdi.
160 BOA. TD.432, leaf 503b.
161 BOA. TD.432, leaf 519b.
162 Hazim abanovi, Bosanski paaluk, p. 224.
163 Hazim abanovi, Bosanski paaluk, p. 225.
138
HATCE ORU
16th century, to indicate an administration distribution in the Bosnian Sanjak.

Subdivisions of kazs were nhiyes, which were comprised of villages and generally signified a geographical integrity. The conquests that took place around
Bosnia have resulted in a constant change in the administrative boundaries,
especially in the first half of the 16th century. The newly conquered parts in the
region were first added to the Bosnian Sanjak and then some of them were
added to the newly established sanjaks.
The kazs of the Bosnian sandjak were Jeni Bazar, Saraj, Brod, Viegrad
and Neretva from the beginning to the mid-16th century. Neretva kaz separated from Bosnian sandjak and bound to Klis sandjak in 1550. By the inclusion of Koba throughout the middle of the 16th century and Novosel in the
second half of the 16th century sandjak's new borders appeared. At the end of
the century, the administrative division of the Bosnian sandjak became clear
and the number of its kazs was six. These were Jeni Bazar, Saraj, Brod, Viegrad, Koba and Novosel. The borders of the sandjak extended from Zvean
(today's Kosovska Mitrovica) in the southeast to Biha in the northwest.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
139
Abbreviations
POF
: stanbul Babakanlk Osmanl Arivi (Ottoman Archive of the Prime

Ministry in Istanbul)
: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (38 vols., Istanbul, 1988)
: Encyclopedia of Islam (new edition, Leiden and London, 19602002)
: slam Ansiklopedisi (13 vols., Istanbul, 19651974)
: Maliyeden Mdevver Defterleri collection in the BOA
: Muallim Cevdet Manuscript Catalogue in Atatrk Library in stanbul
: Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi / Journal of The Center for Ottoman Studies, Ankara University
: Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo
TD
: Tahrir Defterleri collection in the BOA
Atatrk Library
MC.076
BOA. TD.56
BOA. TD.24
: 1468/69 dated icml defter on Bosnian sandjak in Atatrk Library in

stanbul
: 1516 dated icml defter on Bosnian Sandjak in the BOA
1489 dated mufassal tahrir defter on Bosnian sandjak in the BOA
1528-30 dated mufassal tahrir defter on Bosnian sandjak in the BOA in
the BOA
1528-30 dated mufassal tahrir defter on Bosnian sandjak in the BOA
1528-30 dated icml kale mustahfzn defter on Bosnian sandjak in the
BOA
1540-1542 dated mufassal kale mustahfzn defteri on Bosnian sandjak
in the BOA
1540-1542 dated icml tahrir defter on Bosnian sandjak in the BOA
1550 dated mufassal kale mustahfzan defter on Bosnian sandjak in the
BOA
1550 dated icml kale mustahfzn defteri on Bosnian sandjak in the
BOA
Mufassal tahrir defter kept in the 1580s on Bosnian sandjak in the
BOA
BOA
DA
EI2
A
MAD
MC
OTAM
BOA. TD.157
BOA. TD. 164
BOA. MAD.540
BOA. TD.211
BOA. TD.212
BOA. TD.201
BOA. TD.983
BOA. TD.432
BOA. TD.1072
BOA. TD.411
BOA. TD.379
BOA. TD.435
BOA. TD.625
BOA. TD.1071
BOA. TD.1014
140
HATCE ORU
Notes on place names and transliteration

Place names have been given in their Bosnian orthography while their Ottoman and modern Turkish forms are enclosed in brackets when cited for the
first time (e.g. Viegrad ( Viegrad)). For the proper names and technical
words pertaining to the Ottomans, modern Turkish orthography has been used
(e.g. nhiye; defter). Words that have entered into the English language have
been written in their common English spelling (e.g. Pasha, rather than Paa).
Bosnian Alphabet:
Bosnian Alphabet
A
B
C
D
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Lj
M
N
Nj
O
P
R
S
T
U
V
Z
English Sound
/a/
/b/
/ts/
/t /
/t /
/d/
/d /
/d /
/e/
/f/
/ /
/x/
/i/
/j/
/k/
/l/
/ /
/m/
/n/
/ /
/o/
/p/
/r/
/s/
/ /
/t/
/u/
/ /
/z/
/ /
Pronunciation Example
a as in car; father
b as in bat; abuse
c as in cats; pots
as in chalk; chair
as in church; nature
d as in dig; dog
d as in gin; dodge
as in jack; schedule
e as in let; ten
f as in fit; phase
g as in game; god
h as in heaven; loch
i as in east; seek
j as in year; yes
k as in cut; duck
l as in love; lock
lj as in million; volume
m as in mice; man
n as in nice; not
nj as in onion; canyon
o as in autmn; caught
p as in pick; top
r as in carrot
s as in sound; some
as in shut; sheer
t as in time; talk
u as in shoot; boom
v as in verb; vase
z as in zest; zero
as in pleasure; vision

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
141
Turkish Alphabet
Turkish Alphabet
A
B
C
D
E
F
G
English Sound
/a/
/b/
/d /
/t /
/d/
/e/, / /
/f/
/ /, / /
/ /1
H
I
J
K
L
M
N
O
P
R
S
T
U
V
Y
Z
/h/
/ /
/i/
/ /
/k/, /c/
/l/, / /
/m/
/n/
/o/
//
/p/
/ /
/s/
/ /
/t/
/u/
/y/
/v/
/j/
/z/
Pronunciation Example
'a' as in father; lucky
'b' as in book; bat
'j' as in Joke; rejoin
'ch' as in church; cello
'd' as in day
'e' as in let; met
'f' as in far
'g' as in game; go
No equivalent.
- can be likened to the silent gh sound
in the English words such as - weight,
light, fought
'h' as in hot
'e' as in open; water
'i' as in machine; seat
's' as in pleasure; measure
'k' as in kilo; skull
'l' as in life; lock
'm' as in master; man
'n' as in nice; note
'o' as in more; bottom
'u' as in shirt; burn (approximate)
'p' as in spin; peace
the 'r' as in car
's' as in smile; sticker
'sh' as in shine; sugar
't' as in stop; time
'u' as in boot; push
'u' as in cube; few; feud (approximate)
'v' as in victory; verb
'y' as in you; year
'z' as in zigzag; zero
I extend my sincere gratitudes to my colleagues from the Department of Geography in A.U. Faculty of Letters, Dr. Rya Bayar and
Dr. Mutlu Ylmaz who helped me in drawing the maps.
Map* 1: Bosnian Sandjak in 1516
142
HATCE ORU
Map 2: Bosnian Sandjak in 1528/30

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
143
Map 3: Bosnian Sandjak in 1540/42
144
HATCE ORU
Map 4: Bosnian Sandjak in 1565

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
(OTAM, 25 / Bahar 2009)
145
146
HATCE ORU
KAYNAKA
stanbul Atatrk Kitapl:
MC. 076
stanbul Babakanlk Osmanl Arivi:

TD.18; TD.24; TD.56; TD.157; TD.164; MAD.540; KK.282; KK.283; TD.211; TD.212;
TD.201; TD.983; TD.432; TD.1072; TD.1013; TD.1072; TD.1013; TD.379;
TD.435; MAD.625; TD.1071; TD.1014; TD.462
Opirni popis Klikog sandaka iz 1550. godine, obradili Fehim D. Spaho, Ahmed S. Alii;
priredila Behija Zlatar, Sarayevo: Orijentalni institut, 2007.
Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine, obradio Adem Handi, Bonjaki
institut Zrich-ocel Sarayevo i Orijentalni institut u Sarayevu, Monumenta
Turcica, serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/2, Sarayevo 2000.
Hicr 835 Tarihli Sret-i defter-i Sancak- Arvanid, metni bir giri ile nereden Halil nalck,
2. bask, Ankara 1987.
Hicr 859 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Trhala, metni giri ile neredenler Melek
Delilba- Muzaffer Arkan, Ankara 2001.
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Ankara 1971.
Ark, Feda amil, Osmanllarda Kadlk Messesi, OTAM, Say: 8, Ankara 1997, 1-72.
Baar, Fahameddin, Osmanl Eyalet Tevcihat (1717-1730), Ankara 1997.
Baykara, Tuncer, Kaza, DA, c. 25, Ankara 2002, 119-120.
____________, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri, Anadolunun dar Taksimat, Ankara
1988.
Buzov, Snjeana, Vlasi u Bosanskom sandaku i islamizacije, POF, 41/1991
(Sarajevo), 99-111.
_____________, Vlako pitanje u osmanlijskim izvorima, Povijesni prilozi, 11/1992
(Zagreb), 39-60.
Deny. J, [M.Kunt], Sandjak, EI2, vol. IX, Leiden 1997, 11-13.
urev, Branislav, Bosna-Hersek, DA, c. 6, stanbul 1992, 297-305.
________________, Banja Luka, EI2, vol. I, Leiden 1986, 1017-1018.
______________, O naseljavanju Vlaha stoara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini
XV vijeka, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 35/1984 Sarajevo, 1966,
63-78.
Filipovi, Nedim, Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini u XV i XVI vijeku, Radovi
ANUBIH, knj. LXXIII - Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 22, Sarajevo, 1983, 139148.
Gkbilgin, M.T., Nahiye, A, IX, stanbul 1974, 37-39.
Hadibegi, Hamid, Porez na sitnu stoku i korienje ispaa, POF VIII-IX (1958/9),
Sarajevo 1960.
Heffening, Vilayet, A, XIII, stanbul 1986, 317.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
147
Husi, Aladin, Tvrave Bosanskog sandaka i njihove posade 1528-30. godine, POF,
49/1999, Sarajevo 2000, 189-229.
nalck, Halil, Eyalet, DA, c.11, stanbul 1995, 548-550.
__________, Eylet, EI2, vol. II, Leiden 1991, 721-724.
Halil nalck, Timr, EI2, vol. X, Leiden 2000, 502-507.
Halil nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600, in An Economic
and Social history of the Ottoman Empire, ed. Halil nalck Donald Quataert, New York,
1996.
pirli, Mehmet, Beylerbeyi, DA, VI, stanbul 1992, 69-74.
_______________, Beylerbeyi, DA, VI, stanbul 1992,
Kaldy-Nagy, Gy., Kdi: Otoman Empire, EI2, vol. IV, Leiden 1997, 373-374
Kunt, . Metin, Sancaktan Eyaleti 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978.
Kurt, Ylmaz Osmanl Toprak Ynetimi, Osmanl, vol.3, Ed.: Gler Eren, Ankara
1999.
Lewis, B., Bd-i Haw, EI2, vol. I. Leiden 1986, 850.
Macdonald, B. D. Kaza, A, c.VI, stanbul 1977, 493-494.
Menage, V.L., Beglerbegi, EI2 , volume I, Leiden 1986, 1159-1160.
Muli, Jusuf, Drutveni i ekonomski poloaj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod
osmanskom vlau, Prilozi za orijentalnu filologiju, 51/2001, Sarajevo 2003, 111-146.
Oru, Hatice, 15. Yzylda Bosna Sanca ve dar Dalm, OTAM, 18/2005, Ankara 2006, 249-271
____________, Tahrr Defters on the Bosna sanjak, Archivum Ottomanicum,
Harrasowitz Verlag, Wiesbaden- Germany, 2008, 403-430.
z, Mehmet, XV-XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara 1999.
zel, Oktay, The Transformation of Provincial Administrative in Anatolia:
Observations an Amasya from 15th to 17th Centuries, The Ottoman Empire: Myths,
Realities and Black Holes, Contributions in Itonour of Colin Imber, stanbul 2006, 5173.
Popovi, A., Travnik, EI2, X, Leiden 2000, 572-574
__________, Sarajevo, EI2, IX, Leiden 1997, 28-34.
abanovi, Hazim, Bosanski Paaluk, Sarajevo 1982.
ahin, lhan, Nahiye, DA, vol. 32
Todorov, Nikolai, The Balkan City, 1400-1900, Washington 1983.
Yediyldz, Bahaeddin, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Ankara 1985.
Corafyann Azizlii ya da Snrboyunda Nahiye

Olmak: Vakf Nahiyesi (1879-1914)
Being a Border District and Gravity of the Geography:
Vakf Nahiyesi (1879-1914)
Hamdi zdi
zet
Makale Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde tara
ynetiminde idari birimlerin snrlar ve hangi vilayetlere balanacann
belirlenmesine ynelik giriimlerin karmak doasn incelemekte, bu
balamda Osmanl ynetimi ile srdrlen mzakere srecinde yerel
dinamikler ve aktrlerle corafi faktrlerin oynadklar rol zellikle
vurgulamaktadr. Trabzon Vilayeti'ne bal olarak kurulan Vakf Nahiyesi
rneinde, tara ynetiminin gerisindeki dinamiklerin karmaklna ve
ok boyutluluuna dikkat ekilerek, Osmanl ynetiminin giderek daha
belirginleen Ermeni Meselesi gibi uluslararas konulardaki kayglarnn
yerel ynetim pratiini nasl etkilediine dnk ilgin gzlemler
sunmaktadr.
Abstract
The present article examines the nature of the administrative
practices concerning the redifinition of district borders and their
provincial affiliations during the late Ottoman Empire by special
emphasis on the role played by local dynamics and actors as well as the
geographical factors during the negotiations between the imperial
government and the local notables. The Black Sea district of Vakf of
Trebizond Province taken as a case study presents a good example of
how complex and multi-dimentional the dynamics behind the provincial
administration during the late nineteenth century were, and how imperial
concerns of international diplomacy around the Armenian Question had
impacts on the rearrangement of administrative borders in provinces
where local dynamics always played an active part.
Dr., Ankara niversitesi, Trk nklapTarihi Enstits Yar Zamanl retim Grevlisi,
E.mail: hamdiozdis@yahoo.com
150
HAMD ZD
Bu almann konusu Osmanl modernlemesinin idari boyutudur.1

Osmanl modernlemesi literatrde bugne kadar genellikle hukuki-kurumsal
boyutuyla ve merkez zerinden ele alnmtr. Son yllarda Osmanl
modernleme tarihinin sosyal ve kltrel boyutlarn tara zerinden okumaya
ve anlamaya dnk almalar ortaya kmsa da, yerel lekli toplumsal
dinamiklerin bu almalara yeterince yansdn sylemek zordur. Bu makalede
II. Abdlhamid dneminin tara ynetimine ynelik yeniden dzenleme
giriimlerinin kimi temel zellikleri bu temelde deerlendirilecektir. alma
eraf, siyaset ve iktidar ilikisi balamnda bilhassa yerel glerin tara
ynetimine mdahalesini Trabzon Vilayetine bal Vakf Nahiyesi rnei
zerinden ele almaktadr. Ama, tara ynetimindeki ilikilerin gerek vali-eraf,
gerekse eraf-saray dzleminde anlamlandrlmasdr. Yine bu erevede,
stanbul tarafndan yaplan idari dzenlemelerin yerel koullar ne lde
dikkate ald sorusuna da yant aranacaktr. Bu anlamda Vakf Nahiyesi rnei
byk resmin sadece kk bir parasdr ve idari yapnn ekillenmesinde
merkezin ncelik ve kayglaryla yerel glerin bu sreteki rollerini anlamamza
da yardmc olacak niteliktedir.
te yandan, Trabzon Vilayetinin Lazistan Sancana bal olarak kurulan
Vakf Nahiyesi, ihdasndan itibaren ynetimine tam bir karmaann ve
belirsizliin hkim olduu epeyce kendine zg yanlar da olan bir rnek olarak
karmza kmaktadr. Nahiyenin zel tarihinin nemli bir boyutu ise hem
kaza olmak istemesine, hem yol yaplmasna dnk srarl taleplerin srekli
gndemde tutulmasyla uzun sren bir belirsizliin olmasdr. zellikle kaza
olmak ynndeki boyutuyla aslnda Vakf Nahiyesi dnemin yzlerce tipik
rneinden birisidir. Ancak nahiyede bu tipik tutuma elik eden fiili ynetim
pratii ise epeyce kendine zg bir kaytdlk zellii tamaktadr.
Konumuz 93 Harbiyle balamakta ve 1900lerin bana kadar devam
etmektedir. Aada daha iyi anlalaca gibi, hikyemizin znesi 93 Harbini
mteakip yeniden belirlenen Rusya snrndaki bu cra nahiyenin kyllerinden
ziyade yerel gleri, yani eraf, onlarn zel gndemleridir. Vakf Nahiyesi
zerinden yerel glerin idari yapya mdahalesi rneklendirilirken iki temel
sorunun yant aranacaktr: Vakf Nahiyesi neden srarla kaza olmak
istemektedir? Blgenin valisiyle atmay da gze alarak, idari anlamda neden
Lazistan Sancana bal kalmak iin srar etmektedir? Aadaki satrlarda
olayn ayrntlar anlatrken bu iki sorunun etrafnda kayt d, hayalet bir
1 Bu almann nvesi 2008de yaplan XI. Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik
Tarihi Kongresinde tebli olarak sunulmutur. alma temelde Trabzon Vilayeti zerine
yaplan geni lekli almann bir alt baln oluturmaktadr (Bkz., Tarada ktidar
Mcadelesi: II. Abdlhamid Dneminde Trabzon Vilayetinde Eraf, Siyaset ve Devlet
(1876-1909) yaymlanmam doktora tezi, Hacettepe nv. Sos. Bil. Enst., Ankara,
2008. Ancak bu makale kimi yeni kaynaklarn kullanlmas ve yeni sorulara yant
aranmas sebebiyle tezdeki versiyondan bir hayli farkllamtr.
CORAFYANIN AZZL YA DA SINIRBOYUNDA NAHYE OLMAK

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
151
nahiyeden2 nfus mhendisliine oradan da Ermeni meselesine kadar

gelien olaylarn Osmanl Ariv belgelerine yansyan farkl boyutlarn
irdeleyeceiz.
93 Harbinden sonra elviye-i selse yani Batum (Batuma bal olan Livanann
bugnk adyla Artvin de dahil olmak zere), Ardahan ve Karsn elden
kmasyla Trabzon Vilayetine bal olan Lazistan Sancann snr3 deimi
ve oradaki baz kaza, nahiye ve kylerin bir ksm snrn te tarafnda (Rusya)
kalm, kaza ya da kyler ikiye blnmtr. Bu durumun nemli sonularndan
biri Rus snrndaki baz yerleim yerlerinin idari yapsnn etkilenmesiyle birlikte
yollarnn da deimesi olmutur. Vakf Nahiyesi bunlardan biridir. Vakf
Nahiyesinin yeri4 tam olarak tespit edilemese de eldeki verilerden hareketle
Hopann gneyinde Rus snrnda, Erzurum Vilayetiyle Lazistan Sancann
snrn oluturan da silsilesinin te tarafndadr.5 Nahiyenin gdeme (Keskim)
ya da bugnk adyla Artvin iline bal olan Yusufeli ilesine olduka yakn
olduunu biliyoruz.6
Bu tabiri Oktay zele borluyum.
93 Harbi sonras snr Artvin da-Melo (Sarbudak)- Orucuk (Orulu), Kaban- Aa
Hod (Maden)- Erkinis (Demirkent) gneydou yayla tepeleri- Tavusker Oltu
izgisidir. Bkz. M. Adil zder, Artvin ve evresi, 1828-1921 Savalar, Ankara, 1971,s. 47
93 Harbi sonras Osmanl-Rus snrn gsteren 1880 tarihli harita iin bkz. Ek, BOA,
MMS 00067. Harita Trabzondan Bayezide kadar denmesi planlanan demiryolunu
gstermektedir. Ancak burada 93 Harbi sonrasndaki Osmanl-Rus snrn gstermesi
nedeniyle kullanlmtr. Bu harita daha nce Fulya zkann almasnda kullanlmtr.
Bkz. Fulya zkan, Trabzon-Erzurum Yolunun Tamiri Vesilesiyle 19. Yzyl Osmanl
Modernlemesini Yeniden Dnmek, Toplumsal Tarih, 194, 2010, s.93.
4 Yer adlaryla ilgili mevcut almalarda Vakf adnda pek ok nahiye varsa da
bunlardan hibiri ne Trabzon Vilayetindedir, ne de deme ve Keskime (Yusufeli)
yakndr. Bkz. Nuri Akbayar, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yay. Ankara,
2001. Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Ar. Gen. Md., Ankara,
2006. Ayrca ileri Bakanlnca yaplan Trkiyede Meskn Yerler Klavuzu adl
almada da anlan yerlere yakn Vakf adnda bir nahiyeye rastlanlmamtr.
5 Srr Paa, Mektubat- Srr Paa, stanbul, 1303, s. 129.
6 Mevcut literatrden ya da Osmanl Ariv belgelerinden nahiyenin yerinin tam olarak
tespit edilmesini gletiren eitli nedenler vardr. Hereyden nce Vakf Nahiyesinin
ad sadece Osmanl Ariv belgelerindeki yazmalarda gemektedir ve orada da yeri net
deildir. Nahiyenin adn yalnzca bir kez 1881 yl Trabzon Vilayeti Salnamesinde
grebiliyoruz. O da sadece nahiyenin ad ve mdr olmak kaydyla. Nahiyenin mdr
Mehmet Aadr. Bkz. Kudret Emirolu, (Yay. Haz.) Trabzon Vilayeti Salnamesi 1881, C.
12, Trabzon li ve leleri Eitim, Kltr ve Sosyal Yardmlama Vakf, Ankara, 1999,
s. 177. Oysa nahiyelerle ilgili bilgiler salnamelerde ok daha detayldr. Bunun dnda
nahiyenin adn ne Trabzon Vilayeti Salnamelerinde bulmak mmkndr ne de Erzurum
Vilayeti Salnamelerinde. Halbuki ona olduka yakn olan dem, Erkinis, Keskim ve
Hodior gibi nahiyeler salnamede yer almaktadr. Bkz. Salname-i Vilayet-i Erzurum, 1317,
s. 204. Oysa bu tarihte (1900)Vakf Nahiyesi Keskim kazasna baldr. Bkz.
2
3
152
HAMD ZD
Vakf Nahiyesinin bal olduu sancak merkezi Rize'yle olan

haberlemesini ve ulamn salayan yolun Rusya tarafnda kalmas eitli
sorunlar da beraberinde getirmitir. Blge halk Rizeye ya da szgelimi
Hopaya gitmek iin Rusya ierisine Batuma mrr tezkeresiyle yani izin
belgesiyle girip oradan de Hopa zerinden Rizeye ulamn 40 saatte
salayabilmektedir. Bu ise her zaman mmkn olamamaktadr. Dolaysyla
Vakf Nahiyesi ciddi bir ulam sorunu ile kar karyadr.
Vakf Nahiyesinin cra, ulalamaz vaziyetinin dourduu skntlarn bir
bakas son derece hayati olan haberlemedir. Vakf Nahiyesiyle haberlemek
buraya yolun olmamas nedeniyle neredeyse imkanszdr. Nahiyeyle iletiimin
salanmas iin her seferinde Rusya ierisine girip oradan sancak merkezine Rizeye- ulalabilmektedir. Bu durumda da yine mrr tezkeresi denilen izin
belgesi gerekmektedir ki, bu her seferinde Rusya ile yazmay ve izni zorunlu
hale getirmektedir. Nahiyedeki adli vakalarda da durum farkl deildir; hatta
daha vahimdir. Zira cinayet, ekiyalk gibi sulardan yarglanan birini
mahkemeye gtrmek iin zabtiyenin silahl olmas gerekir. Oysa Rus topraklar
zerinden Osmanl zabtiyesi ancak silahsz olarak geebileceinden bu da
mmkn olmamaktadr. Bu noktada Trabzon Valisi Srr Paann meseleyi
resmeden satrlar anlmaya deer:
I.DH.1375/1318-S.36. Buna ilave olarak Vakf Nahiyesi yeni kurulmakta olan Bayburd
Sancana da dahil edilmez. Haritalarda da nahiyenin adn bulmak mmkn
olamamtr. Bu durumun yani Vakf Nahiyesinin Salnamelerde yer almamasnn ileri
bir tarihte (1915 sonras) nahiyenin isminin deimi olabilecei de akla gelmektedir.
Bilindii gibi bu tarihlerde (23 Aralk 1915) baz vilayet, sancak, kaza, kasaba, ky, da,
nehir...isimlerinin deitirilmesi Enver Paa tarafndan nerilmi ve deitirilmiti. Bkz.
Hagop Hachikian, Some Particulars of Hemshin Identity Hovann H. Simonian
(Ed.)The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey,
Routledge, 2007, iinde s. 167-68; Ayhan Yksel, Trabzon Vilayetinde Yer Adlar ve
dari Yapy Deitirme Teebbsleri, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon Belediyesi
Yay. 1999, s. 209. Vakf Nahiyesinin isminin deimi olma ihtimalini kuvvetlendiren
bilgiler Yusufeli Belediyesinin web sitesinde yer alr ki, eer bu bilgileri temel alrsak
Muammer Demirel imzal yazda Vakf Nahiyesinin bugnk ad Kobak/Yksekoba
olarak verilmektedir. Demirel web sitesindeki yazsnda Vakf Nahiyesine ait ok deerli
bilgiler verir ancak kaynak belirtmez. Bu nedenle bilgileri teyid etme imknmz
olamamtr. Bu bilgilerin temellendirilmeye ihtiyac olduu da ortadadr. Demirelin
aktard bu bilgilerde baz dzeltilmesi gereken noktalar da vardr. rnein Vakf
Nahiyesi bu almada belirtildii gibi Lazistan Sancana bal olarak kurulmu ve daha
sonra Keskime ve dolaysyla Erzuruma balanmtr. Bkz. Srr Paa a.g.e., s. 135.
Bunun dnda Osmanlca belgelerde Maa ulya Vakf olarak okunmas gereken yerler
Ma-i ulya olarak aktarlm ve bu ifade Artvin merkeze bal bir kyn adna
yorularak Milo olmal eklinde deerlendirilmitir. Bkz. Muammer Demirel,
www.yusufeli.bel.tr/index.php?bel=yusufeli-tarih

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
153
...Hatta nahiye-i mezkre ahalisinden Kamil Aa namnda birisi on

be kadar hayduda reis olarak daime tecavz- hudud ile Rusyalulara kay mezalim ve taaddiyata cret eylediinden bunlarn men ve tedibini
Trabzonda mukim Rusya konsolosu vilayetden iltimas itmi ve ehas-
merkmenin
ibu
harekt-
ekvetkraneleri
Erzurum
kumandanlndan dahi bil istihbar kezalik vilayete malumat virilmi ve
Rusya sefareti de tecvzt- vakadan dolay Bb- liye ikayet idb
Hariciye Nezaret-i celilesinden bu babda evvel ve ahir mekkid emirler
gelmi olmala mucibince Lazistan mutasarflna icra klnan tebligat
zerine bit-tahkik tebyin idecek hale gre icabnn icras in bu kere
yine Batum tarikiyle Vakfa bir zabtiye zabt izam olunaca
mutasarrflkdan cevaben bildirilmidir ki bu dahi nahiye-i mezkrenin
idaresince derkar olan mkilatn derecesini tayine kifayet ider. nk
ekiyann derdesti in merkez-i livadan asker sevkine lzum grnse
bunlar da Batum tarikiyle gitmek, tutulacak ekiya dahi yine Batum
tarikiyle getrlmek lazm gelr ki, byle bir kuvve-i msellahann hudud
iinden gelb gemesine Rusya hkmetinin hi bir vakit msaade
itmeyecei ve itse bile bu suretin mahzurundan salim olmayaca
bedihidir.7
Dolaysyla nahiyenin cra, ulalamaz olmasnn hem merkezi devlet hem

yerel sekinler hem de halk asndan dourduu ok nemli sonular vardr.
Merkezi devlet asndan en nemli sonucu her ynyle kontrol edilebilir
olmaktan uzak olmasdr. Nahiyenin yllk vergi tahsilat balamnda da bunu
grmek mmkndr. Vali Srr Paaya gre nahiyenin imdiye kadar drste bir
hesab bile grlememitir.8 Belgelerin diliyle ifade edersek senelik muvazeneye,
bteye dahil olmamas, yani vergilerin merkezi hazineye ulamamas nahiyeyi
adeta mstakil bir hale sokmaktadr ki merkez-i hkmet asndan bunun
kabul edilmesi mmkn deildir. Bu nedenle bu durumdan yararlananlar Vakf
Nahiyesinin nde gelenleri, erafdr. Nahiye tam da onlarn istedii gibi
mstakil9 bir nahiye olarak ynetilmektedir. Hi bir kayt ve nezaret yoktur ve
bu durumdan fazlasyla mstefid olanlar onlardr.10
Nahiyeyle ilgili sorunlar bu kadarla da snrl deildir. dari adan olduu
gibi asayi bakmndan da ciddi skntlar yaanmaktadr. Dier nahiyelerin de
Srr Paa, a.g.e., s. 130.
Srr Paa, a.g.e, s. 130-131.
9Tabii mstakil nahiyenin gerek anlam bu deildir. Mstakil nahiyeler dorudan
Trabzon merkez vilayetine bal olarak idare edilmektedirler.
10 Srr Paann bu balamdaki ifadesi olduka arpcdr. Paa bu durumdan (kaydkuyud olmamasndan) mstefid olanlarn bulunduunu ve suret-i mstakilede gibi idare
olunduunu belirtir. Merkeze ekilen telgraflara bakldnda ve vali Srr Paann da
belirttiine gre, bunlar aslnda be-on kiiden fazla da deildir. (Yukarda anlan Kamil
Aadan baka, toplam 6 kiidir.)
7
8
154
HAMD ZD
sklkla mustarip olduu ekiyalk11 burada da sz konusudur; ama bir farkla.

Yukarda Srr Paann satrlarnda da ifade edildii gibi ekiyal yapan bizzat
Vakf Nahiyesinin Kamil Aasdr. stelik Kamil Aa onbe adamyla birlikte
hudud tecavznde12 bulunarak Rusya topraklarna gemekte ve orada bu ie
cret eylemektedir. Bu da tabi ki uluslararas bir soruna dnmektedir.
Meselenin Erzurum zerinden zm ise ayr bir brokratik yazma
gerektirmektedir. Yani Batum zerinden ekiya yakalanacak ve ayn yoldan liva
merkezine getirilecektir. Ancak buna da Rusya hkmeti her vakit izin
vermeyecektir. Dolaysyla kontrol edilmesi g olan bir ekiyalk olay vardr.
Btn bunlardan anlalaca gibi Vakf Nahiyesi idari adan olduka
sorunludur.
Meselenin arpc boyutlarnn ortaya kmas blgeye 1879da vali olarak
gelen13 Srr Paa ile balar. Paa meseleyi devir gezisi14 esnasnda fark etmi,
incelemi ve o andan itibaren de kararn vermitir. Vakf Nahiyesi bir an nce
Erzurum Vilayetine balanmaldr. Bu amala Srr Paa pek ok giriimde
bulunur. Durumu derhal Dahiliye Nezaretine bildirir ve gereinin yaplmasn
ister.
Buna mukabil nahiye eraf da hemen harekete gemi ve saraya (Yldza)
telgraflar ekerek Lazistana bal olmaktan memnun olduklarn, nahiyelerine
yol yaplrsa skntlarnn kalmayacan ve btn ticari vb. ilerinin orayla
11 Ekyalk vb. sularla ilgili mesele iki taraf arasnda sorunlara yol atndan daha
sonraki vali Kadri Paa zamannda ilgin bir yntemle zmlenmitir. Sulularn
mbadelesi konusunda Ruslarn Kafkasya valisiyle zel bir anlama yaparak Rus polisler
refakatinde on iki kaa Batumdan Trabzona gndermitir. stanbul daki Rus sefiri
bunu duyduunda sadrazamdan Trabzon valisinin derhal azlini istemitir. Sadrazam
cevaben Siz Kafkasya valinizi grevden alr almaz, biz de valimizi azledeceiz der.
Bkz. Abdlhamit Krmz, Abdlhamidin Valileri, Klasik Yay. stanbul, 2007., s. 199.
12 Hudut tecavz konusunda bir hayli sknt yaand anlalmaktadr. Hem Vakfl
ekyalarn hem de amelelerin pasaportsuz sk sk snr ihllinde bulunmalar hariciyeyi
de uratran bir sorun olmutur. Bu snr ihllleri sadece Vakf Nahiyesinin mcavir
alanndan ve dolaysyla sadece Vakfllar tarafndan deil Heminliler tarafndan da
yaplacaktr ve limann olduu Poti snrna kadar bu ihlller uzanacaktr. DH.MKT.
404/68.
13 ki ayr dnemde, yaklak be yl (tam olarak sylemek gerekirse 4,5 yl) yl valilik
yapan Srr Paa. Aalarn hakimiyetinde cra bir nahiyenin varl Srr Paa gibi
dirayetli ve drst bir vali iin fazlasyla rahatsz edicidir. Selefi Yusuf Ziya (ki ngiliz
konsolosu Biliotti tarafndan yeteneksiz ve pasif bir vali olarak tanmlanr...) zamannda
balayan ve grmezden gelinen nahiyeyle ilgili sre tam bir fiyaskodur ve bir an nce
son bulmaldr.
14Valiler ve mutasarrflar bulunduklar blgeleri denetlemek amacyla haftalk ya da aylk
devr denilen gezilere karlard. Bkz. Fatma Rezan Hrmen, Mehmet Tevfik Beyin II.
Abdlhamid, Merutiyet ve MtarekeDevri Hatralar, II Cilt Arma Yay., stanbul, 1993. s.
234; Krmz, a.g.e., s. 109.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
155
yrtldn belirterek, Erzurum Vilayetine asla balanmak istemediklerini

bildirmilerdir.15 Buna ilave olarak Vakf eraf daha sonra -1895te- hem
sadrazama hem mabeyne hitaben yazdklar bir arzuhalde Keskim nahiyesiyle
birlikte yirmi bin nfusa ulatklarn, nemli bir mevkiye sahip olduklarn ve iki
bin lira kadar ake harcyarak hkmet kona, cami ve emeler yaptrdklarn,
bu nedenle de bal bulunduklar idari merkez -Keskim- deitirilirse siyanet-i
hukuklarnn ve muhafaza-i asayilerinin ve emniyetlerinin ihll edileceini ve
hsn-i idarenin ve inzibatn temin edilemeyeceini beyan ederler.16 Bunun
anlam ise, farkedilecei gibi, yerel sekinlerin valiye bir nevi sava amasdr.
Nahiye erafnn kurduu iliki alar da ok gldr. yle ki, bu ilikiler
ve gleri sayesinde yerli beyler gerektiinde sultan Abdlhamidin valisini dahi
grevden aldrabilmektedirler.17 Dolaysyla Vakf Nahiyesindeki bu iliki ann
Trabzon Vilayetinin mali ilerinden sorumlu defterdarndan stanbula,
Dahiliyeye kadar uzandn sylemek mmkndr. nk nahiye kurulduu
tarihten (1879) itibaren 1883e kadar bteye (muvazeneye) dahil edilmemitir.
Bu da bize ilikiler ann nitelii hakknda bir fikir vermektedir. Nahiyenin
btesinin (maa ve masraflar mahallince tesviye olunduu halde muvazeneye
dahil edilmemesinin) bu tarihe kadar neden yaplmadn ve merkeze
bildirilmediini defterdara soran Srr Paann ald cevap artcdr:18
...Sebebini bilemem fakat iradesi istihsal olunmam oldun
seleflerim muvazeneye idhal itmemi olduklarn muhasebe kalemi
efendileri sylyordu. Baki. 28 Mart sene [12]99/ 9 Nisan 1883 19
radesinin istihsal olunmam olmas nahiyenin kayt d olduunu ve

resmiyet kazanmadn gsterir. Dolaysyla nahiyeyle ilgili ilerin nasl yrd
15Yerel
sekinlerin bu noktadaki gerekeleri yledir: nahiye-i mezkure ahlisinin kaffe-i

umur- ticariye ve muamelat- ahsilerde Lazistan Sancanda olarak Erzuruma hi bir
cihetle ihtiya- mnasebetleri olmad ve tahvil-i idare ahalinin maduriyetini mucib
olaca gsteriliyor ise de... BOA, ura-y Devlet (D.) 1834/16.
16 BOA, DH. MKT. 363/33; Y.MTV. 118/110. Kaza merkezinin bir ka defa eitli
nedenlerle deitirildiini belirtmek gerekir. Bu nokta zerinde ilerleyen satrlarda
durulacaktr.
17 Bu konuda bkz. Oktay zel, rksulu Ali Paa ve Ailesi zerine Biyografik
Notlar, Kebike, 16, 2003, s. 103-107; Mfit Semih Baylan, Trabzon Valisi Srr Paa,
Trabzon, 7, 1993,s. 15-16, Alfred Biliotti, Foreign Office, 195/1457, Austos 1881.
18 Yusuf Ziya Paa zamanndaki vilayet defterdar Emin Vehbi Beydir ve mtemayiz
rtbesine sahiptir. Bkz. Kudret Emirolu (Yay. Haz.) Trabzon Vilayeti Salnamesi 1879,
Trabzon li ve leleri Eitim, Kltr ve Sosyal Yardmlama Vakf, Ankara, 1999, s.
107.
19 Srr Paa, a.g.e., s. 135.
156
HAMD ZD
hakknda da ak bir fikir vermektedir bu ifade. Dahas iin defterdarla da snrl

kalmadn muhasebe kalemi efendileri sylyordu cmlesi de anlatr
durumdadr. Dolaysyla bu noktada defterdarn ve muhasebe kalemi
efendilerinin Vakf Nahiyesindeki bu ie, yani uygunsuzlua, ortak olduklarn
ne srmek mmkndr.
Bu uygunsuzluu gren valinin nahiyenin Erzuruma balanmasnda srar
etmesi ve ahalinin yani, yerel sekinlerin de Lazistan'da kalmak istemesi zerine
konu ura-y Devlete kadar gelmi, aratrlmas ynnde karar alnm ve
incelenmitir. Aslnda herey aktr: Vali Srr Paaya gre aratrlacak ve
muhabere edilecek bir ey yoktur. nk daha nce (evvelki vali Yusuf Ziya
zamannda) Erzurum vilayetine zaten yazlm ve her nedense Erzurum
vilayetiyle asla muhabere idilmedii yant alnmtr.20 Aktr ki Srr Paa
burada bilerek birilerinin bu konu zerinde durmadklarn, stn rttklerine
iaret etmektedir.21
Btn bunlar karsnda ura-y Devletin aknln belgelerdeki ifade
aka ortaya koymaktadr. Byle bir nahiyenin nasl kurulduunu ve bu duruma
nasl gelindiini anlamakta glk ekmektedir ura-y Devlet. Trabzon ve
Erzurum vilayetlerinden konuya ilikin izahat istenmi ancak tatmin edici
yantlar gelmemitir.22 Ahali srarla yol talebinde bulunmakta, srarla Lazistanda
kalmak istemektedir. Bunlar dikkate alan ura-y Devlet temin-i hakikat iin
tekrar inceleme balatr ve her iki vilayete yollad emirlerde meselenin akla
kavuturulmas iin bir dizi soru yneltir. ura-y Devletin konuyla ilgili
sorularna yer vererek sorularn yaanan aknl nasl yansttn grmek
gerekir. Sorular23 maddeler halinde zetlemek gerekirse yledir:
Bu nahiyenin idaresince bir takm mkilat olduu halde Lazistana
bal olmak zere tekili ne lzum ve esasa msteniddir?
Bu nahiyenin kurulmas ve idaresinin tayini ve bal olduu merkezin
deitirilmesi (tebdil-i irtibat) ve daha sonra tekrar eski haline dnderilmesinin
(merbutiyet-i asliyesinin ibkasnn) istenilmesi bir merkezden bildirildikten ve
cmlesi bir kalemden gemekte olmasyla bu mbayenetin [tutarszln]
vukuuna sebeb nedir?
20 Srr Paa greve baladktan sonra hem Erzurum Vilayetinden hem de Lazistan
mutasarrflndan bilgi istemitir. Bunun zerine her iki yerden de yant gelmitir.
Lazistan mutasarrflndan konuya ilikin alnan tahrirattan da alt stne benzemez
bir acaiblik mahade buyrul[maktadr]. Srr Paa, a.g.e., s. 134.
21 Srr Paa, a.g.e., s. 134.
22 Daha nce 10 Nisan 1882de yazlmtr. D. 1834/16
23 ura-y Devletin sorularn ieren 20 Mart 1883 tarihli tahrirat iin bkz. D. 1835/11

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
157
Bu nahiye drt sene nce tekil olunduu ve maaat ve mesarifat

mahallince tesviye olunduu halde imdiye kadar bteye dahil edilmemesinin24
kayna nedir? (muvazenelere idhal olunmamas neden neet itmidir)
Bu sorulara Srr Paann cevab ok net ve aktr: Bu iin sorumlusu eski
vali Yusuf Ziyadr.25 Ahalinin istedii yol ile ilgili soruya da Srr Paa bu yol
yapmnn mmkn olmadn gerekeleriyle birlikte daha ilk tahriratlarnda
bildirmitir. Fakat nahiyenin ynetimindeki btn zorluklara karn Vakf ahalisi
sancak merkeziyle irtibatlarn salayacak bir yol yaplmas taleplerinde srar
etmektedirler. Yani aslnda imkansz istemektedirler. nk bu hem askeri
adan mmkn deildir, hem de yol yapm ok maliyetli olacak ve uzun
srecek bir itir ve dalarn fiziki yaps dnldnde, bugn bile oraya yol
yaplmas olduka zordur.26 Askeri adan yol yapm snr olmas hasebiyle
sakncaldr, zira oradan ieriye bir geit salayacak ve blge dman tehdidine
ak bir hale gelecektir. Ayrca Anadolu stihkamat Komisyonunun da onay
gerekir ki, komisyon buna onay vermeyecektir.27 Oysa Vakf Nahiyesi Erzurum
Vilayetine bal olan spir kazasna olduka yakndr ve yolu da dz olup oraya
mnasebeti de tamdr. Srr Paaya gre durum bu kadar aktr. stelik yeni
bir yola askeriye asla izin vermeyecektir. Srr Paa Hopa sahiline inebilmek iin
bir yolun yaplmasnn anlamszlna ve bu yolun imkanszlna iaret ederken
bir yandan da bu iten kimlerin kar olduunu belirtmeyi ihmal etmez. Paa
Vakf Nahiyesinin yerel sekinlerini kasdederek mcerred birka kiinin hatr
in byle bir yol amay tasavvur edemediini vurgulamaktadr.28
talik bize aittir.
Bir de bu haller bir merkezden bildirilmekde ve bir kalemden gemekde olduu
halde bu mbayenet vukuuna sebeb nedir dey hakl bir sual irad buyrulmudur. Vaka
bu halleri bildiren merkez bir ise de kalem bir deildir. Evvel emirde hakikat-i hali arz
ve tasavvur iden kalem imdi de o hakikati meydana koyan kalemdir ki bu kalemin
beyanatnda asla mbayenet yokdur. Mbayenet-i vaka tahkiksiz teamlsz ve hatta
neticesiz olarak bir takm iaret-i beyhude ile ezhn- liye talit iden kalemdir ki bunun
da mesuliyeti sahibine racidir. Srr Paa, a.g.e, s. 133.
26 Bkz. Harita 1. BOA,MMS. 00067. 28 Receb 1297/6 Temmuz 1880.
27 Kyler arasnda olan yol ihtiyac Anadolu stihkamat Komisyonu ile grlmeden
almamas kararlatrlmtr. Bkz. Srr Paa, a.g.e., s. 134-5.
28 Srr Paann bu konudaki ifadesi yledir: ... Oraya mahsus yeni bir yol kad
bahsine gelince, evvela muhakkakdr ki nahiye-i mezkure ahalisi Hopa sahiline
inebilmek in yanlz balarna yirmi bu kadar saatlik bir yol kadna muktedir
olamazlar. Saniyen muktedir olabilseler bile dahiliye nezaret-i celilesinden eref-varid
olub suret-i muhrecesi leffen takdim klnan 14 ubat 98 tarihl tahrirat- aliyyede
musarrah olduu vechile hududdan yirmi bu kadar saat berde vaki Rize sahilinden bile
dahile byle uzunca bir yol deil hatta karyeler beyninde yaplacak tarik-i hususiye-i
adiyenin dahi Anadolu stihkamat Komisyonuyla kablel-muhabere almas
mukarrerat- bb- liden olmasyla hudud banda olan Hopadan yine dahildeki hududa
mntehi olmak zere byle bir yolun kad cihet-i askeriyeden kata tecviz buyrulmaz.
24
25
158
HAMD ZD
Sonu olarak Vakf Nahiyesine bir yol yaplmam ve Srr Paann btn
srarlarna ramen nahiyenin Erzurum Vilayetine balanmasnn caiz
olamayaca belirtilerek Trabzon Vilayetinde kalmasna irade buyrulmutur.29
Fakat bu kararda da karar klnamad ileride grlecektir. Ancak bu iradede
bambaka bir noktaya dikkat ekilmekte ve kararda etkili olan asl unsurun alt
izilmektedir. Vakf Nahiyesi Keskimle birletirilerek bir kaza tekiliyle
Erzuruma balanrsa (rabt ve ilhak edilirse) Erzurumun vs'at ve
ehemmiyetini artracaktr. Ermenilerin byk bir ksmnn bu vilayette
toplanarak bir Ermenistan vcuda getirmek niyetiyle eitli hilelere
bavurduklarnn kaydedildii iradede bunun ise muvafk- maslahat
olamayacana vurgu yaplmaktadr. Vakf Nahiyesinin Trabzondan ayrt
edilmesi (fekk-i idaresi) bir yana, Erzurum Vilayetine bal olan baz yerlerin de
civar vilayetlere verilerek vilayetin kltlmesi istenmektedir. Bu sayede vilayet
hem daha kolay idare edilebilecek hem de Ermenistan tabirinin klliyen elsine-i
melanetkrneden kaldrlmas saltanat- seniyyece istifadeyi mucib
olaca[ktr]...30 Bu yaklamn ve Ermeni meselesinin muhtemel olumsuz
neticelerine ynelik kaygnn o dnemde Osmanl ynetiminin gndeminde
olduunu, tara idari birimlerinin snrlarnn ve nereye balanacaklarnn
belirlendigi dier kimi rneklerden de gryoruz.31
Bylece Vakf Nahiyesinin idari adan Lazistanda kalmak istemesinin
yaratt mklata, bu sefer Erzurum'a balanmasnn sakncalar da eklenmi,
Ermeni meselesi de bu noktada gndeme gelmitir.32. Aslnda Vakf
Nahiyesinin o dnemki nfusuna bakldnda byle bir endieye neden olacak
bir durumun da pek grnmemektedir; zira Srr Paann Vakf Nahiyesine
Salisen Vakf Nahiyesinin te tarafnda vki ve Erzurum Vilayetine tabi spir kazas
nahiye-i mezkreye pek karib ve yolu da dz olub binaenaleyh mevkien oraya
mnasebet-i tammesi derkar iken mcerred bir ka kimsenin hatr in tekalifat- azime
ihtiyaryla sahilden dahile yol amakda bir gna muhassenat tasavvur idemiyorum...
Srr Paa, a.g.e., s. 134-5.
29 . DH. 102152, Aralk 1883.
30 Bu ifade 1883 tarihli belgede aynen kullanlmtr. Bkz. .DH.102152, Aralk 1883.
31 Abdullah Teyfur Erdoduya gre, rnein Hakkari vilayeti byk ihtimalle Ermeni
meselesinde baars yaamamak iin Van Vilayetine balanmtr. Bylece Ermenilerin
vilayet iindeki oran drlmtr. Abdullah Teyfur Erdodu Dahiliye Nezareti
Tekilat Tarihi, (1836-1922) Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe nv. Sos. Bil.
Ens. Ank., 2005. s. 56.
32 Aslnda bu kaygnn 1876 gibi daha erken bir tarihte de dile getirildii son yaplan
almalardan birinde ifade edilmektedir. Bkz. Aslhan Grbzel, Hamidian Policy in
Eastern Anatolia 1878-1890, Bilkent Unv. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
Ankara, 2008. Beni bu konuda bilgilendiren Aslhan Grbzele teekkr ederim. Buna
dair Srr Paann tahriratnda ve hatratnda (Mektubat- Srr Paa) hi bir emare yoktur.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
159
ilikin 1878-1879-1880 yllarna dair verdii nfus bilgilerine baklacak olursa33,

Vakf Nahiyesi nfusu (ki 1880 itibariyle 7816 erkek) tamamen Mslmanlardan
olumaktadr.
Bu durumda Ermenistan ifadesiyle dile getirilen kaygnn Vakf
Nahiyesindeki olmayan Ermeni nfusundan deil, balanmas dnlen
Erzurum Vilayetinin konumundan kaynakland anlalmaktadr; zaten anlan
iradede bu aka zikredilmektedir. Bilindii zere, 93 Harbi sonrasnda
imzalanan Berlin Anlamasnn 61. maddesinde dile getirilen ve dnemin
Avrupa devletlerince (zellikle ngiltere tarafndan) desteklenen reform
meselesi, Diyarbakr, Bitlis, Van, Erzurum, Sivas ve Kayserinin de iinde
bulunduu blgenin (vilayat- sitte) nasl tanmlanacana dnk bir tartmay
da iermekteydi. Hem reform talebinin hem de blgenin isimlendirilmesi
konusunun Osmanl ynetimini endielendirdii aktr. ngiliz Bykelisi
Henry Layardn 1879da kaydettiine gre, milliyeti Ermeniler Erzurumu da
iine alan bu blgenin Krdistan olarak deil Ermenistan olarak
adlandrlmas ynnde Layarda bask yapyorlar ve gazetelerinde de bu
blgenin ismini Krdistan olarak kullananlar protesto ediyorlard. Osmanl
devleti ise Ermenistan tabirinin kullanlmasna karyd ve blgenin alar
boyunca Krdistan olarak anldn ileri srmekteydi.34 Osmanl'nn sz konusu
vilayetleri kapsayan blgenin Ermenistan olarak adlandrlmasna kar
olmasnn nedeni ise, sz konusu iradeye de yansd gibi, blgenin geleceine
dnk kayglard. Bu kayg ok ak bir ekilde ngiliz Bykelisiyle yaplan
grmede ifade edilecek ve Abdlhamid Anadoluda devlet iinde devletimperium in imperio oluturacak ve zel bir rejime yol aacak bir Ermeni
reformuna kesinlikle scak bakmadn bildirecektir.35
Vilayt- sitte zerinden Osmanl devletine yaplan bu basklar ve giriilecek
blgesel reform taleplerinde n koul olarak ortaya kan gvenilir bir nfus
saym yaplmas istendii de gz nne alndnda, Osmanl'nn Ermenistan
tabirine olan bu hassasiyeti daha bir aklk kazanr. zellikle ngilterenin
zerinde srarla durduu uygun koullarda pheye yer brakmayacak bir
ekilde gvenilir bir nfus saymnn yaplmas ve ardndan blge nfusunu
oluturan balca gruplarn (tabii ki burada Ermenilerin) yerel ynetim
mekanizmalarnda nfus oranlarna nisbetle temsil edilmesi 1880'ler boyunca
Osmanl ynetiminin ban artan en nemli meselelerden biri haline
Y.PRK UM. 2/40. Bu rakamlarn o dnemin Trabzon Vilayeti Salnamelerindeki
rakamlarla aa yukar ayndr. Bkz. Emirolu, Trabzon Vilayeti Salnamesi, 1878, cilt 10,
s. 239-241.
34 Bkz. Grbzel, a.g.e., s. 33-34.
35 Fuat Dndar, Crime of Numbers The Role of Statistics in the Armenian Question (1878-1918),
Transaction Publishers, New Brunswick and London, PrePublication copy, p. 24.
Kitabnn baskdan nceki nshasn kullanmama izin verme nezaketini gsterdii iin
Fuat Dndara teekkr borluyum.
33
160
HAMD ZD
gelecektir. Buna gre Ermeniler nfusca ounlukta olduklar yerlerde

gvenlikte ve yargda yer alabilecekleri gibi, idari yapda, idare meclislerinde,
vilayet ve sancaklarn snrlarnn da deitirilmesiyle nfus oranna gre temsil
hakkna sahip olabileceklerdi. Nihayetinde bu i valilie ya da vali yardmclna
kadar gidebilecekti ki, Eyll 1880de dnemin Avrupa devletleri Ermenilerin
gvenlik ve yarg birimlerinde nfuslarna gre yer almalar gerektiini Bbli'ye
hatrlatacaklardr.36 Dolaysyla nfus miktarlar ve buna dnk istatistik veriler
bir anda btn bu politikalarn uygulanmasnda merkezi bir nem kazanmtr.
Fuat Dndar, son almasnda sz konusu nfus verileriyle ilgili ok
nemli bir noktaya iaret etmektedir. Merkezi devlet nfusa dair istatistiksel
veriler zerinde yaplacak oynamalarla reform konusunda elini glendirmeye
alacaktr. Osmanl resmi nfus saymlar ve istatistikler gndeme geldiinde
Osmanl paalarnn verdii rakamlarda dikkate deer bir farkllk ortaya
kacaktr. Bbli blgede yaplacak reformlar iin komisyonlar oluturacak ve
bu komisyonlarda her cemaatten temsilci bulunacaktr. Ancak komisyonlar hem
stanbul hem yerel otoriteler tarafndan eitli engeller ve zorluklarla
karlaacak, almalar zellikle olaya mdahil devletlerce beklenen sonucu
dourmayacaktr.37 Bir baka deyile Osmanl reform meselesini srncemede
brakarak pasifize etmeye alacaktr. Bu devletlerin nfus temelinde yaplacak
reformlarn hayata geirilmesi iin ncelikli olarak istedikleri nfus saym ise
ancak 12 yl sonra gerekleecektir.38
Dolaysyla tekrar baa, yukardaki ifadenin getii iradeye dnecek olursak,
reform tartmalarnn devam ettii bir dnemde yaplacak olan 1884 nfus
saym ncesinde Trabzon Vilayetine bal nfusu tamamen Mslman olan
Vakf Nahiyesinin Erzurum'a balanp balanmamasnn Ermeni nfus orann
artrc hibir etkisinin olmayaca aktr. Ancak burada ayn belgede geen
Vakf Nahiyesinin Trabzondan fekk-i idaresi caiz olmayub bilakis Erzurum
vilayetinin mlhakat- tevabiatndan bazlarnn civar vilayetlere virilerek
kltlmesi... ifadesi olayn asl nemli boyutuna iaret ediyor. Burada aslnda
Ermenilere ynelik reform yaplmas istenen blgede bulunan Erzurum
vilayetinin snrlarnn da, bir kar nlem olarak, idari bir dzenlemeyle
kltlebilecei aka nerilmektedir. Eer ayn ifadeyi bu adan
deerlendirecek olursak, nfusu tamamen Mslman olan Vakf Nahiyesindeki
Erzurum Vilayetine balanmas halinde, Osmanl ynetimi zerklik ve hatta
bamszlk ynnde evrilen reform taleplerine hedef olan vilayetlerin corafi
kapsamn mmkn olduunca dar tutma, mmknse daha da kltmeyi
dnmektedir. Vakf Nahiyesinin Erzurum'a balanmasnn doru olmayaca
ynndeki nerinin asl anlam budur.
Dndar, a.g.e., s. 16-19
Dndar, a.g.e., s. 16.
38 Dndar, a.g.e., s. 21.
36
37

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
161
Ancak gelimeler bu neri dorultusunda olmamtr. Yukardaki iradeden

yalnzca iki hafta sonra kaleme alnan bir baka karar ile bu sefer Vakf
Nahiyesinin kmilen Mslman39 olduu gerekesiyle nahiyenin Erzurum
Vilayeti'ne balanmasnda bir saknca olmad belirtilmitir. Osmanl
hkmetinin bu kararn daha nceki mlahazadan farkl klan husus,
hkmetin bu kez, Vakf Nahiyesinin kahir ekseriyetini oluturan Mslman
nfusun, Erzurum vilayetinin toplam Mslman nfusuna yapaca oransal
katky ne karm olmasdr. Yani, nfus oranlar zerinden Erzurum'da
yaplacak reformlarda, bu kez bu blgenin Mslman nfus orann artrmann
daha nemli olduu dnlmtr.
zetlemek gerekirse, 1880'lerin balarnda Vakf Nahiyesinin Trabzon'a
m Erzurum'a m balanmasnn daha iyi olacana ynelik ilk anda birbiriyle
eliir gibi grnen iki farkl deerlendirme aslnda Osmanl ynetiminin
Vilayat- Sitte'de giriilecek reform meselesini en az zararla nasl atlatacana
dnk farkl zm araylarn ifade etmektedir. Bu gelgitler esnasnda
Erzurum'a balayarak Vakf Nahiyesini de tehlikeye atmak bir hesaba gre
ok nem kazanmakta, bir baka hesaba gre ise tamamen Mslman nfusuyla
bu nahiyenin Erzurum vilayetindeki nfus dengesine Mslman nfus lehine
yapaca olumlu katk ne kmaktadr; sonunda ynetimin karar da bu ikinci
mlahazaya gre ekillenmitir. Ksacas, Vakf Nahiyesinin konumu
balamnda bu tarihte Ermenistan tabirine ynelik bir hassasiyetin 1880'lerin
banda birden karmza kmasnn gerisinde Ermeni Meselesi'nin aniden
uluslararas bir boyut kazand bu dnemin zel hassasiyetlerinin yaratt kafa
karklnn yatt anlalmaktadr.
Sonuta ahalisi Lazistanda kalmak istese de, Vakf Nahiyesi nce
1882de Erzurum Vilayetine (Keskim'e?) balanacak, bir sre idari anlamda
belirsizliini srdrecek,40 fakat daha sonra gdem ve spire bal olan
Keskimle birletirilerek bir kaza haline getirilecek ve gdem 1885de
merkezyaplacaktr.41 Muammer Demirelin aktard bilgiye gre, gdem 7 yl
kadar kaza merkezi olacak ve 8 ubat 1892de kaza merkezi Ersise
39 Yukarda anlan radeden (. DH. 102152, Aralk 1883) 18 gn sonra 26 Aralk 1883
tarihli bir baka belgede Vakf Nahiyesi ahalisinin kmilen Mslman olmasndan
dolay Keskim nahiyesine ve dolaysyla Erzurum Vilayetine balanarak Trabzon
Vilayetiyle alakasnn kesilmesinde bir mahzur bulunmad belirtilecektir. Bkz.
Y..A.HUS. 175/110.
40 Srr Paann bastrmasyla olsa gerek nahiyenin 26 Ocak 1882de Erzuruma bal
olduu ancak ahalinin bu durumdan ikayetle Trabzonda kalmak istemesi nedeniyle
nahiyenin halen ve mevkien ne tarafdan idaresinin mnasib ve suhuletli olacann
anlalmas iin tahkikat yaplmas ura-y Devlet tarafndan istenmitir. Bkz. D.
1834/8.
41Daha uygun bir corafi konumda nokta-i vasatta olmas nedeniyle gdem
karyesinin merkez yapld belirtilmektedir.
162
HAMD ZD
tanacaktr.42 Vakf'n yerel erafnn istedii aslnda kendi nahiyelerinin kaza

merkezi olmasdr. Dahiliyeden Erzurum Vilayetine hitaben yazlan bir
varakada nfus memuru Hafz Efendi ve baz kiilerin 1894te Vakf
nahiyesinin Keskim kazasnn merkezi olmas iin bavurduklarn ancak yine
Keskim kazasndan baz muhtarlarn (kuvvetle muhtemel Ersis nahiyesindeki
muhtarlarn) da bu giriime bir arzuhal ile baz mahzur ve mkilata neden
olaca gerekesiyle kar ktklarn gryoruz.43 Ancak Vakf Nahiyesi eraf
da gdemin yeniden kaza merkezi44 olmas iin enva-i mkilattan feryad
ederek 1895te yine Yldza telgraflar ekeceklerdir.45 Bu tarihte artk Lazistana
bal olmak konusundaki srarl taleplerinden vazgemi grnmektedirler.
Ancak ektikleri bu telgraflarda kaza merkezinin neden deitirildiine dair
bilgiler de vardr ve meseleyi enine boyuna anlatrlar. Vakf'n eraf burada bir
noktaya dikkat ekmektedir. Onlara gre Erzurum valisi Hasan Hayri Paa
birileri tarafndan yanltlmtr. Ersis karyesinin merkez kaza ittihazna daha
elverili olduu ynnde yanl bilgilendirilmi ve paa tavsiye-i iflta
kaplarak byle bir karara varmtr.46
Kaza merkezinin Ersise (Bugnk Klkaya beldesi) tanmasndan dolay
yaadklar maduriyeti anlatan Vakf eraf bu deiiklikten dolay sknt
yaadklarn ve bunu kabul edemeyeceklerini belirterek hkmet konann
yerinin deitirilerek kendilerine, Vakf Nahiyesine yakn olan gdeme
tanmasn istemektedirler.47 Eer bu istekleri de yerine getirilmezse
mceddeden bir kaza tekiline gidilmesi ve buna da msaade buyrulmaz ise o
takdirde nahiyeyi terk edeceklerini ve ahalinin g etmesi srasnda da bir
zorlukla karlalmamas iin devlete bir tedbir alnmasn talep etmektedirler.48
Zorunlu bir tekrar olarak hatrlatmak gerekirse, ahalinin bu konudaki
srarnn sebebi belgelere yansd kadaryla bir ka noktada zetlenebilir.
Hereyden nce kendilerinin bal olduu gdemde iki bin lira harcayarak
hkmet kona, cami, eme vesaire inaat yaptrmlardr. lave olarak, eer
Muammer Demirele gre bu nakilde birok faktr etken olmutur. Demirelin
aktardna gre kaza merkezi bundan sonra da defalarca deiecektir. www.yusufeli.
bel. tr/index. php?bel =yusufeli-tarih.
43 DH.MKT 267/10 24 Temmuz 1894.
44 Bu tarihte artk gdemin kaza merkezi olmasna ok kar kmadklar anlalyor.
Keza kaza merkezi yine oruh nehrinin bu tarafnda kendilerine olduka yakn olan bir
noktada kalm olacaktr.
45 Y.MTV. 118/110, .DH. 1375.1318-S.36
46 DH. MKT. 363/33
47 Eer yukarda Vakf Nahiyesiyle ilgili Muammer Demirele ait bilgileri temel alrsak
gerekten de Vakf Nahiyesi yani Kobak ky Ersise gre gdeme ok daha yakndr
ve Kakar dalarnn fiziki corafi yapsndaki sertlikler dikkate alndnda bu
gerekenin de doruluk pay olduka yksektir.
48 Y.MTV. 118/110, 25 Nisan 1895.
42

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
163
Vakf Nahiyesinin bal olduu merkez deitirilirse yani Ersis karyesine

tanrsa yollarnn sarp, geilmesi g ve uzak sabl-mrr, olmas ve k
mevsiminde kapal olmas nedeniyle gnlk ilerinde (mesalih-i vka) ve
vergi ilerinde (tekalif-i emiriye) hkmete mracaat ilerinde mkilatlarnn
kat kat artaca ifade edilmektedir. Ayrca gdem karyesinin nokta-i vasatta
olmasndan dolay merkez kaza yapld ve eer hkmet konann Ersis
karyesine tanmas gerekleirse hsn-i idarenin ve inzibat ve emniyetin de
temin edilemeyecei belirtilmektedir.49
Ahali adna be kiinin imzalad yukarda anlan telgraftan bir sonu
alnamadn ve bu anlamda da kaza merkezi olma konusundaki mcadeleyi
Ersis nahiyesinin (yerel glerinin) kazandn hem Muammer Demirelin
aktard bilgilerden hem Vakfllarn pasaport talebiyle ortaya kmalarndan
biliyoruz. Vakf Nahiyesinin bundan byle Keskim kazasna (bugnk Yusufeli
ilesi) bal fakir bir nahiye olarak varln srdrd ve blgenin pek ok
yerinden insanlarn geimlerini salamak iin baka cihetlere gittikleri gibi,
onlarn da Batum (Rusya) cihetine hatta Srbistan ve Romanyaya amelelik iin
gittiklerini reneceiz.50
Keskim kazasnn akibetine gelince, 1914 ylnda Ankarann Keskin
kazasyla olan isim benzerliinden dolay posta-telgraf datmnda ve telefonla
iletiimde yaanan karklklar nedeniyle ismi veliaht Yusuf zzeddin Efendiye
izafeten deitirilerek Yusufeli51 olacak ve daha sonra Artvine balanacaktr.
SONU
Sonu olarak Vakf Nahiyesi erafnn uzunca bir sre nahiyenin
Lazistanda kalmas ve kaza olmas ynnde mcadele ettiklerini bunda ksa
sreli de olsa saray ve Dahiliye nezareti zerinde kurduklar baskyla bir baar
saladklar sylenebilir. En nemlisi, bu nahiye rneinde grld gibi
stanbulun idari taksimatn alaca yeni ekiller konusunda ciddi skntlar
yaadn, politika ve plan retmekte zorlandn belirtmek mmkndr. Bu
durumun yalnzca 93 Harbinin yaratt kaotik ve istikrarsz ortamn bir sonucu
olmadnn da alt izilmelidir.
stanbulun idari/mlki taksimat asndan zm retmekte ne denli
zorlandnn en sarih ifadesi dnemin valisi Srr Paann szlerinde dile
gelmektedir. Paann Trabzon Vilayetinin idari yaps hakkndaki
deerlendirmesi yoruma yer brakmayacak ekilde ak ve olduka arpcdr:
Bkz. BOA.Y.MTV. 118/110; DH.MKT. 363/33

I.DH.1375.1318-S.36 Vakf ahalisine pasaport verilmesi hakknda.
51.DH. 1508. Gmlek no: 1332.B/2
49
50
164
HAMD ZD
KAYNAKA
A. Ariv Belgeleri ve Basl Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
DH. MKT
Y.MTV.
Y.PRK. UM.
.DH.
MMS.
D.
ngiliz Devlet Arivi (Public Record Office, Foreign Office (FO))
FO. 195/1457
Salnameler
Salname-i Vilayet-i Erzurum 1317.
B. Kitap ve Makaleler
Akbayar, Nuri, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yay., Ankara, 2001.
Baylan, Mfit Semih, Trabzon Valisi Srr Paa, Trabzon, 7, 1993.
Dndar, Fuat, Crime of Numbers The Role of Statistics in the Armenian Question (1878-1918),
Transaction Publishers, New Brunswick and London, Pre-publication copy.
Emirolu, Kudret (Yay. Haz.), Trabzon Vilayeti Salnamesi 1879, Trabzon li ve leleri
Eitim, Kltr ve Sosyal Yardmlama Vakf, Ankara, 1999.
________________(Yay. Haz.) Trabzon Vilayeti Salnamesi 1881, C. 12, Trabzon li ve
leleri Eitim, Kltr ve Sosyal Yardmlama Vakf, Ankara, 1999.
Erdodu, Abdullah Teyfur, Dahiliye Nezareti Tekilat Tarihi, (1836-1922)
Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe nv. Sos. Bilimler Ens. Ank. , 2005.
Grbzel, Aslhan Hamidian Policy in Eastern Anatolia 1878-1890, Bilktent Unv.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.
Hachikian, Hagop Some Particulars of Hemshin Identity Hovann H. Simonian
(Ed.)The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey,
Routledge, 2007, iinde.
Hrmen, Fatma Rezan, (Haz), Mehmet Tevfik Beyin II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke
Devri Hatralar, II Cilt, Arma Yay. stanbul, 1993.
Krmz, Abdlhamit Abdlhamidin Valileri, Klasik Yay. stanbul, 2007.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
165
Michael, E., Meeker, mparatorluktan Gelen Bir Ulus, ev.Tutku Vardal, stanbul, Bilgi
nviversitesi Yaynlar, 2005.
zder, M. Adil, Artvin ve evresi, 1828-1921 Savalar, Ankara, 1971.
zdi, Hamdi Tarada ktidar Mcadelesi: II. Abdlhamid Dneminde Trabzon
Vilayetinde Eraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909) yaymlanmam doktora tezi,
Hacettepe nv. Sos. Bil. Enst., Ankara, 2008.
zel, Oktay, rksulu Ali Paa ve Ailesi zerine Biyografik Notlar, Kebike, 16,
2003.
Salname-i Vilayet-i Erzurum, 1317.
Sezen, Tahir, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Ar. Gen. Md., Ankara, 2006.
Srr Paa, Mektubat- Srr Paa, stanbul, 1303.
Srr Paa, Mektubt, Nutuk ve Makalt, (El Yazmas) 06. MK. Yz. A 6884 Numaral Milli
Ktphane Nshas, tarihsiz.
Trkiyede Meskn Yerler Klavuzu, ileri Bakanl, C. II., 1947.
Yksel, Ayhan Trabzon Vilayetinde Yer Adlar ve dari Yapy Deitirme
Teebbsleri, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon Belediyesi Yay., 1999,
166
HAMD ZD
Ordu ve Giresun Yresinde Madenler ve Maden

letmecilii (18601914)
Mine and Mining in Ordu and Giresun Region
(18601914)
Kemal Saylan*
zet
Ordu ve Giresun yresinin maden asndan zengin olduu ve tarih
ncesi alardan beri yrede maden iletmecilii yapld bilinmektedir.
Milattan nceki dnemlerde yrede sadece demir madeni iletmecilii
yaplrken, Osmanl Devleti dneminde XIX. yzyla gelindiinde yrede
demir haricinde bakr, gm, kire ta ve kurun, manganez, mermer,
maden suyu gibi madenlerin de iletilmeye balandn grlmektedir.
1842 ylndan itibaren lke genelinde madencilik sektrnde
yaplmaya allan dzenlemelerden Ordu ve Giresun yresindeki maden
iletmecilii de nasibini alm ve yredeki faaliyet gsteren maden
iletmelerinin says artmaya balamtr. Bylece zellikle XIX. yzyln
ikinci yarsndan itibaren ok sayda yerli ve yabanc maden iletmecisi
yreye gelerek yrede maden ocaklar am ve yre ekonomisine katkda
bulunmutur. Bu almada, XIX. yzyln ikinci yarsndan I. Dnya
Savana kadar (18601914 yllar aras) Ordu ve Giresun yresinde
hangi madenlerin ve nerede karldna ve bu madenlerin yre
ekonomisine ne gibi katklar olduuna deinilecektir.
Anahtar Kelimeler: Maden, Madencilik, Ordu, Giresun, Osmanl
Devleti
Abstract
It is well known fact that the districts of Ordu and Giresun have
very important mines and from the antiquity the region was the mining
area. Mining in this district continued its importance after the Ottoman
dominance over the region. In the 19th century copper, silver, limestone,
lead, manganese, marble, mineral water were the main mining values
while the region was only a scene of iron mining in the Antiquity.
Arrangements in the mining sectors from 1842 included district of
Ordu and Giresun and affected mining activities in the region. So, in the
*
Gmhane niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm Okutman, e.mail:
kemalsaylan52@gmail.com
168
KEMAL SAYLAN
second part of the 19th century foreign and native mining companies
opened new mines and contributed favorably economy of region. In
this study, we mention about mines of the district, the places of the
mines and their effects on the local economy from 1860 and until the 1st
World War.
Key Words: Mine, Mining, Ordu, Giresun, Ottoman State
Giri
Madenlerin varl veya yokluu, azl veya okluu tarihin her devrinde
toplumlarn refah dzeyini yakndan ilgilendirmitir. ok yaygn kullanm
alanna sahip olan bu yeralt zenginliine sahip olmayan devletler veya milletler,
madenlere ulamann yollarn aramlar; bunun iin savalar yapmlar;
mcadeleler etmiler ve antlamalar yapmlardr.1 Madenler, tarihteki dier
devletler gibi topraklar maden asndan zengin olan Osmanl Devleti iin de
nemli olmutur. Osmanl Devletinin topraklarnn maden asndan ok
zengin olduu jeolojik haritalarla tespit edilmemi olsa da ok nceden beri
Anadoluda dolam seyyah ve corafyaclarn yazdklar eserler sayesinde
topraklarnn maden asndan ok zengin olduu bilinmektedir.2 Madencilik,
Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde devlet sanayisinin nemli bir ksmn
oluturmutur. Bu dnemde binlerce maden iisinin almas, madenler iin
odun, kmr temin edenler, onlar gerekli yerlere tayanlar, pazarlayanlar ve
madencilikle ilgili zanaatlarla uraanlarn saylar dikkate alndnda bu
sektrn Osmanl ekonomisindeki yeri daha iyi anlalmaktadr. Bu nedenle
devlet, madenlerin iletilmesine ve ynetilmesine ok nem vermitir. nemine
binaen maden ocaklarnn ou XIX. yzyln ikinci yarsna gelinceye kadar
emanet usul ile devlet tarafndan idare edilmi ve iletilmitir.3
Ancak XVIII. yzyldan sonra maden ocaklarnn iletilmesinde byk
apta zlme yaanmaya balad grlmektedir.4 Devlet, bu zlmenin
1 Osman Kse, XIX. Yzylda Gmhane Madenleri, Trabzon ve evresi Uluslararas
Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (35 Mays 2001), C. I, Trabzon 2002, s. 289
2 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, Ankara 1995, s. 455
3 Fahrettin Tzlak, XIX Yzyln Ortalarnda Osmanl Maden Yataklar, Belleten, LX/
229, Aralk
1996, s. 19
4 Maden iletmelerinde yakt olarak aa kmr kullanlmas, yzyllardan beri dzensiz
ve bilgisizce harcanarak ocaklarn evresindeki ormanlarn tketilmesi, odun ve
kmrn ok uzak yerlerden nakledilmeye allmas, yol yokluu, can ve mal
gvenliinin kalmay gibi nedenler madenciliin gerilemesine neden oldu. Ayrca,
maden kaynaklar zerine hibir bilimsel aratrma yaplmamas, genellikle ykl
balang yatrmlar gerektiren bu kesimde sermaye yetersizlii, yabanc sermayeye kar
duyulan isteksizlik ve gvensizlik, hkmetin imtiyaz vermede ok ar davranmas ve
ORDU VE GRESUN YRESNDE MADENLER VE MADEN LETMECL

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
169
nne geebilmek amacyla Tanzimatn ilanndan sonra kard

nizamnamelerle ve kanunnamelerle zel sektrn nn aarak madencilik
sektrn tekrar canlandrmaya almtr. 1842 ylnda Maadin-i Hmayun
Meclisi kurulmas, 1858de Arazi Kanunnamesinin, 1861de Maadin
Nizamnamesinin karlmas ve 1887 tarihinden itibaren ise yabanclara 99 yla
kadar imtiyazlar verilmesi bu abann nemli admlarndan bazlardr.
Madencilik sektrnde atlan bu admlar ve bu yzylda Avrupada gelien
sanayi iin Osmanl topraklarnda bol miktarda maden olduu ynndeki
Avrupadaki yaygn kanaat sonucunda ise ksa zamanda Anadolu topraklar
maden iletmesi yapan yabanc mteebbislerin aknna uramaya balamtr.
lk olarak 186667 tarihinde Katerin kazasnda irket-i Aziziyye-i Msriyye
irketine maden iletme imtiyaz verilmi, ikinci olarak da 18711872 tarihinde
Siroz sancanda irket-i Madeniye-i Osmaniyyeye linyit madenlerinin iletme
imtiyaz verilmitir.5 lk olarak kurulan irketlerden sonra bu tr irketlerin says
artarak Osmanl corafyasnn deiik blgelerinde faaliyet gstermilerdir.
Bu almamzda XIX. yzyln ikinci yarsndan XX. yzyln balarna
kadar olan dnemde maden eidi asndan zengin olan Ordu ve Giresun
yresinin bu gelimelerden nasl etkilendiini, yrede karlan madenlerin neler
olduunu ve maden iletmelerinin yredeki faaliyetlerini incelemeye alacaz.
Ordu ve Giresun Yresinde karlan Madenler
Tm Anadolu topraklar gibi Ordu ve Giresun yresi de maden eidi
asndan zengindir ve yrede ok eski tarihlerden beri maden karld
bilinmektedir. Demir ve gm madeni ok eski dnemlerden beri yrede
karlmakta ve ilenmektedir. Gemite Giresunda yaayan Tirabenler6 burada
demir madeni iletmiler, hatta demiri Yunanllara tantmlardr.7 Bununla
birlikte XIII. yzyldan XV. yzyln ikinci yarsna kadar olan dnemde
Anadoluda ap madeni asndan nemli bir merkez olan ebinkarahisardan
Avrupaya ap ihra edilmitir.8
ii ktl, gerilemekte olan maden iletmeciliinin nndeki glkleri daha da artrd.

Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (18811908),
Ankara 1987, s. 45; Maden ocaklarnda alacak yetenekli, bilgili usta ve ii
bulunmasndaki zorluklar, bu iletmelerde ada retim tekniklerinin uygulanamamas
gibi nedenlerden dolay ou iletme zarardan kurtulamyordu. Musa adrc, Tanzimat
Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997, s. 9
5 Muharrem ztel, II. Merutiyet Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul 2009, s. 106
6 Tirabenler, Pontosta Karadeniz kysnda Pharnakiann yaknlarnda yaayan bir
halktr. Adem Ik, Antik Kaynaklarda Karadeniz Blgesi, Ankara 2001, s. 253
7 Yurt Ansiklopedisi, Giresun, C. V, stanbul 19821983, s. 3147
8 Oktay Karaman, XIX. ve XX. Yzylda Giresun ile evresindeki Madenler ve Maden
letmecilii, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V, Say: 1, (Haziran
2003), s. 63-74
170
KEMAL SAYLAN
Yredeki madenler yreyi ziyaret eden yabanc seyyahlarn da dikkatini

ekmi ve bu nedenle seyyahlar yazdklar eserlerinde yredeki madenlere
deinmeden geememilerdir. Bu durum madenlerin yre ekonomisi asndan
ne kadar nemli olduunu gsteren nemli gstergelerden biridir. rnein;
XIX. yzyln ilk yarsnda yreyi ziyaret eden Charles Texier yazm olduu
eserinde Tirebolu nehri havzas ve bu yrenin gml kurun madenince
zengin olduunu, nye Kazasnn ise demir madenleriyle mehur olduunu ve
yre halknn demircilik ile megul olduunu sylemektedir.9 Yzyln
sonlarnda yreye gelen Vital Cuinet ise eserinde yrede gml kurun, bakr,
antimon, manganez ve demir madenlerinin karldn kaydetmektedir. Cuinet,
yrenin zengin maden yataklaryla evrili olduunu belirttikten sonra i
blgelerde oturan halkn maden iletmelerinde alarak geimlerini
saladklarn ifade etmektedir. Cuinet, eitli yerlerde bu madenlere ait dehliz ve
oyuklarn hala grlmekte olduunu belirttikten sonra yle devam etmektedir:
u anda madenlerin iletilmesi terk edilmi, kendi haline braklm durumdadr. ou
yerlerde arazinin maden damarlaryla a gibi her yana yayldn gsteren maden tabakalar
bulunmaktadr. demektedir.10
Osmanl yazarlarnn eserlerinde ve devletin resmi kaytlarnda da yredeki
madenler hakknda bilgi bulmak mmkndr. emseddin Sami Kamusul-Alm
adl eserinde Giresunda karlan madenler hakknda Karadeniz sevahilinin o ciheti
ezmine-i kadimeden beri kesret-i madeniyle mehur olup, vaktiyle karlm madenlerin
yerleri grlmektedir. Keap Nahiyesinde sahilden saatlik mesafede vaki Yivdincik
Karyesinde pek zengin bir kurun madeni bulunup, ancak imtiyaz- resmiyesi
alnamamtr. Kazann sair taraflarnda dahi simli kurun, bakr, antimon, manganez,
demir ve sair madenler bulunduu muhakkaktr. demektedir.11
Devletin resmi kaytlar olan Trabzon Vilayet Salnameleri ve Ariv
Belgeleri de yukarda ad geen yazarlarn ve seyyahlarn verdii bilgileri teyit
etmektedir. Bu belgeler incelendiinde Ordu ve Giresun yresinde ok kaliteli
ve eitli maden ocaklarnn bulunduunu grebiliriz. rnein, XIX. yzyln
ikinci yarsnda Ordu ile Giresun snrnda ok kaliteli demir,12 itl kynde
kkrt ve inkoyla kark kurun, Tomarlu kynde kkrtle kark kurun,
anvera ve avu ayr mevkiinde kkrt ve demirle kark bakr, Armutlu ve
Damarl kylerinde gmle kark kurun,13 Canas ve Sarl kylerinde bakr,
Charles Texier, Kk Asya, C. III, ev. Ali Suat, Ankara 2002, s. 205
Oktay Karaman, Seyahatnamelere Gre Giresun, Giresun Tarihi Sempozyumu (2425
Mays 1996), Bildiriler, stanbul 1997, s. 171
11 emseddin Sami, Kamusul- Alam, C. V, Tpkbasm/Facsimile, Ankara, 1996, s.
39353936
12 Buradan karlan demir madeninden kara demir ve nal imal edilmekteydi. mal edilen
kara demir ve nallar Ordu Mal Sandna vergisi denerek kaza dhiline ve bazen
Karahisar-i arki taraflarna satlrd. TVS, 1288 (1871), s. 233
13 BOA, A. MKT. NZD, No. 292/85, sene 16 Ra 1276
9
10

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
171
gm ve kurun,14 Boztepe ve Alaam mevkiinde iki adet manganez15,

Perembe nahiyesine bal Valvay kynn Kurtgl mevkiinde kmr, Yeral,
al, Celli ve Saray kylerinde manganez, Naibe kynde bakr ve kurun,
Aybast nahiyesinin Yurt kynde ise rezervleri tam olarak tespit edilemeyen
gmle kark kurun madeni karlmaktayd.16 XX. yzyln balarnda ise
Kirazdere ve Bahariye kylerinde demir,17 Akkilise, Akgiri, Tarnevara,
Yeniky, Ahtaba kylerinde bakr, gm ve kurun madenleri karlyordu.18
Ayn ekilde XIX. yzyln ikinci yarsnda Giresun merkezinde mermer19,
Akky nahiyesinde bir adet demir ile iki adet bakr, Kuzca, adi ve Karaburun
kylerinde iki adet gm, Grele nahiyesine bal imide kynde adet
bakr, Tirebolu Kazasna bal Aalk ve srail isimli bakr madenlerinin
bulunduu mevkide ise maden suyu ocaklar bulunuyordu.20 Keap nahiyesine
bal Yivdincik kynde ok zengin bir kurun21, akrl kynde Erimon
Deresi denilen yerde ise gm madeni vard.22 Ordu ve Giresun yresinde
karlan madenlerin isimlerini ve karldklar yerleri tablo halinde verdiimizde
yle bir tabloyla karlarz.
Ordu ve Giresun Yresinde karlan Madenler ve karldklar Yerleri
Gsterir Tablo
Maden Tr
Maden Ad
Ky Ad
Nahiye Ad
Kaza Ad
Gm
Gm
Gm
Gm
Gm
Gm
Gm
Gm
Gm
Demir
Demir
Erimon
Cuan
Cuan
Cuan
---------------
akrl
Kuzca
adi
Karaburun
Akkilise
Akgiri
Tarnevara
Yeniky
Ahtaba
Akky
Kirazdere
Keap
Grele
Grele
Grele
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Merkez
Merkez
Giresun
Giresun
Giresun
Giresun
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Giresun
Ordu
TVS, 1296 (1879), s. 297

Diplomatic and Consular Report on Trade and Finance, Turkey, Trade of Trebizond,
No: 878, Year 1891, s. 6
16 TVS, 1309 (1892), s. 321
17 BOA, MV, No. 184/45, sene 20 S 1332
18 BOA, MV, No. 174/17, sene 6 Ra 1331
19 TVS, 1288 (1871), s. 233
20 TVS, 1288 (1871), s. 231
21 Sami, a.g.e, s. 3935
22 Tzlak, a.g.m, s. 22
14
15
172
KEMAL SAYLAN
Demir
Demir
Manganez
Manganez
Manganez
Manganez
Manganez
Manganez
Manganez
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr23
Bakr24
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Bakr
Kurun25
Kurun26
Kurun27
Kurun28
Kurun29
------------------sal
Karaburun
Kirlak
------------------avu ayr
---------------------------
Kkrt ve demirle kark

Kkrtle kark
25 Kkrt ve inkoyla kark
26 Bakr ve gmle kark
27 Bakr ve gmle kark
28 Kkrtle kark
23
24
Bahariye
--Boztepe
Alaam
Yeral
al
Celi
Saray
Abdal Suyu
imide
imide
imide
adi
Canas
Sarl
Akkilise
Akgiri
Tarnevara
Yeniky
Ahtaba
Naibe
anvera
Hark
Sadegre
Sile?
Oraca?
Kzlkaya
Aalk
Karayrek
Keban
itl
Yakack
Cefanoz
Tomarlu
Armutlu
Merkez
Merkez
Merkez
Merkez
Perembe
Perembe
Perembe
Perembe
Piraziz
Grele
Grele
Grele
Grele
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Perembe
Hapsemana
Merkez
Merkez
Akky
Akky
Akky
Akky
Akky
Akky
Hapsemana
Ebulhayr
Ebulhayr
Hapsemana
Hapsemana
Ordu
nye
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Giresun
Giresun
Giresun
Giresun
Giresun
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Tirebolu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
Kurun30
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun31
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kurun
Kmr
Mermer
Maden Suyu
Maden Suyu
----------------------------Kurtgl
--Aalk
srail
Damarl
Baalan
Hulul Ulubey
eterli
--adi
Yivdincik
Yurt
Akkilise
Akgiri
Tarnevara
Yeniky
Ahtaba
Naibe
Valvay
--srail
srail
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Merkez
Grele
Keap
Aybast
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Hapsemana
Perembe
Perembe
Merkez
Merkez
Merkez
173
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Tirebolu
Giresun
Giresun
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Ordu
Giresun
Tirebolu
Tirebolu
Yukarda isimleri geen Ordu ve Giresun yresinde karlan bu madenler

yre ekonomisine nemli katk salamakta ve daha ok kaza dhilinde
satlmakta bazen de civar kazalara ihra edilmekteydi. Bu madenlerin az
miktarda da olsa bir ksmnn Avrupaya ihra edildii grlmektedir. rnein;
Grele nahiyesinde karlan bakr madeninin byk blm Avrupaya ihra
edilmekte, kalan madenin ise bir ksm kaza dhilinde ilenmekte bir ksm da
Trabzon ve ebinkarahisar taraflarna satlmaktayd.32
Ordu ve Giresun yresinde karlan bakr, gm, demir madenleri,
yrede bakrclk, gmlk ve demircilik gibi zanaatlarn gelimesini de
beraberinde getirmitir. Giresun Kazasnda bakrclk, kuyumculuk ve
demircilik zanaatlar geliirken,33 Grele nahiyesinde tfek akma, karakulak
denilen bak ve makas imalat yaygnd. Ordu Kazasnda ise bakrclk,
kuyumculuk, kantarclk zanaatlar gelime gstermiti. Bu zanaatlarla uraan
Gmle kark
Gmle kark
31 Gmle kark
32 TVS, 1288 (1871), s. 231
33 TVS, 1286 (1869), s. 185; .Ortayl tarafndan bakrclk zanaatnn ihtiyac iin
ngiltere ve Rusyadan Giresuna bakr ithal edildii ifade edilmektedir. lber Ortayl,
19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler, Osmanl
mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler 1, Ankara 2000, s. 128
29
30
174
KEMAL SAYLAN
esnaf kendi rettikleri tabanca, tfek, akmak ve makaslar satarak geimlerini

salamaktayd.34 Bu konuda zellikle Ordu Kazasna bal amba yaylas
mehurdur. amba yaylas demir madeni asndan dier yrelerde karlan
madenlere gre daha fazla nem arz etmekteydi. Bu nedenle yre kylleri
arasnda balta, girebi,35 orak, nal, semer, zengi, evlerin temel direkleri, ivi, kap
menteesi ve birok ev eyasna kadar btn demir malzeme ilemecilii bu
yrede ok gelimiti. Hatta burada karlan demir yrede bulunan yayla ve
obalarda veya Ordu merkeze bal Gerce, Osmaniye, Musakrk ve Sarayck gibi
orman kylerine gnderilerek ilenmekteydi.36
Ordu ve Giresun Yresinde Maden letmecilii
Ordu Kasabasnda bulunan Blbl Deresi mevkiinde ikinci mermer
ayarnda serte ve beyaz bir taoca bulunmaktayd. Bu taocanda imal edilen
talar ev yapmnda kullanlmakta ve bu talardan kire dahi imal edilmekteydi.
Biri Ordu kasabasna yarm saat mesafedeki Boztepe mevkiinde, dieri Alaam
mevkiinde bulunan verimi % 64 olan iki adet manganez madeni iletmesi
vard.37 Tirebolu limannn 12 mil iinde en az 7 bakr madeni bulunmaktayd.38
Ancak yllarca yerli iletmeciler tarafndan iletilen bu madenler ruhsatlarnn bir
sreliine geri alnmas ya da iptal edilmesi, uygun aletler olmamas, denek
eksiklii ve hkmetin engelleri gibi nedenlerden dolay tamamyla durdu.
XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupada gelien sanayi iin Osmanl
topraklarnda bol miktarda maden olduu ynndeki Avrupadaki yaygn kanaat
ve Orman, Maadin ve Ziraat Nezaretinin kurulmasyla birlikte tm Osmanl
topraklarnda olduu gibi yredeki madenleri tespit etmek ve iletmek amacyla
da yreye gayrimslim ve yabanclar akn etmeye balad. Klasik dnemde daha
ok iltizama verilerek karlan, faaliyetleri duran yredeki madenler39 XIX.
TVS, 1288 (1871), s. 247
Baltaya benzeyen, baltadan daha kk olan yreye zg kesici bir alettir.
36 Stk ebi, Ordu ehri Hakknda Derlemeler ve Hatralar, stanbul 2000, s. 4950
37 Diplomatic and Consular Report on Trade and Finance, Turkey, Trade of Trebizond,
No 878, Year 1891, s. 6; Blgenin maden kaynaklar da dahil ekonomik olarak
deerlendirilmesi iin bkz. zgr Ylmaz, 19. Yzyln kinci Yarsnda ngiliz
Konsolos Belgelerine Gre Giresun 1856-1900), Uluslararas Giresun ve Dou Karadeniz
Sosyal Bilimler Sempozyumu, 9-12 Ekim 2008, Cilt 1, Ankara 2009, s. 517-536.
No 342, Year 1888, s. 4
39 rnein; 1562 tarihinde Satlm, Bazarsuyu, Krtn, Bayramlu ve Giresun kadlarna
gnderilen bir hkmde, bu kadlklarda kadimden harab ve battal kalm gm ve ab
madenlerinin bulunduu, bu madenleri Behram adl ahsn tekrar ihya iin iltizama
istedii belirtilmektedir. M. Hanefi Bostan, XV-XIX. Yzyllarda Giresun Kazasnn
dari Taksimat ve Nfusu, Giresun Tarihi Sempozyumu, (2425 Mays 1996), stanbul
1997, s. 457; Yine 1455 tarihli Tahrir defterinde Canik-i Bayram Kazasnda saylar pek
fazla olmamakla birlikte Kreciyan taifesinin bulunduu grlmektedir. Ancak
34
35

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
175
yzyln ikinci yarsndan itibaren bata Osmanl vatanda olan gayrimslim ve

yabanclar olmak zere zel mteebbislere ihaleyle verilmeye baland. II.
Abdlhamid dneminde 1878, 1885 ve 1906 tarihlerinde madenlerin
aratrlmas, mlkiyet ve tasarruf ekilleri ile yabanclara verilecek imtiyazlarn
artlarn belirleyen nizamnamelerin yaynlanmas yabanc mteebbislerin
Osmanl lkesine olan ilgisini daha da artrd.
Bu gelimeler sonucu Belikal bir zat stanbuldan alm olduu mrr
tezkeresiyle Giresuna gelerek Yomrahisar ve Homurlu kylerindeki madenler
hakknda keif almalarnda bulundu. Yine kesif almalar iin Almanya
vatanda bir kii de Giresunda aratrmalar yapt.40 1888 ylnda Messrs. Swan
and Co. adl bir ngiliz irketi faaliyetleri tamamyla duran ve 160 ton kapasiteye
sahip olan Tirebolu civarndaki 7 bakr madeniyle ilgilenmeye balad.41 XX.
yzyln hemen banda ise yredeki bu maden iletmelerinin Espie Bay Mines
Development Syndicate Limited adl bir irketin elinde olduunu gryoruz.42
Bu dnemde birok yerli ve yabanc mteebbisin yrede maden arama
ruhsat ald grlmektedir. 1872de Naibe kynde bulunan bakr ve kurun
madenleri iin arama ruhsat alan Osmanl vatanda Karlo cid, 1880de Yeral,
al, Saray kylerindeki manganez madenleri iin ruhsat alan Fransz Oermin
Galya, 1892de Sayaca-i Ebul Hayr, Kpden kylerindeki manganez
madenleri iin ruhsat alan talyan Bartzili ve yine 1892de Bykalan kynde
bulunan demir madeni rezervlerinin tespiti iin maden arama ruhsat alan
Osmanl vatanda Ttnciyan Rafael bunlardan birkadr.43 Yrede yaplan
maden arama ve tespiti almalarnn sonucunda maden bulan mteebbisler
yredeki madenlerin iletme haklarn zerlerine almlardr. Nitekim, Osmanl
vatanda Ezenolu Aravaril?, Hapsemana kazasna bal Tomarlu? ve itl
kylerinde bulduu madenin yirmi be seneliine iletme hakkn elde etti.44
1872 tarihinde ebinkarahisar Sancana tabi Lice adndaki simli kurun madeni
sahiplerinden Abraham Todor, madenden karaca cevherin kal45 ve tasfiyesi
defterlerde bunlar hakknda pek fazla bilgi bulunmamakla beraber, bunlarn blgede
bulunan demir ocaklarn iledikleri, 1455de Suba Musa Beyin haslar arasnda
bulunduklar daha sonraki dnemlerde ise ehzade hassna dahil olduklar
anlalmaktadr. Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, stanbul 1985, s. 95
40 Karaman, XIX. ve XX. Yzylda Giresun.., s. 66
No: 342, Year 1888, s. 4
No: 2766, Year 1901, s.7
43 TVS, 1309 (1892), s. 321322
44 BOA, A. MKT. NZD, No. 287/28, sene 4 M 1276
45 Koparma, koparlma, skme, sklme; yerinden karma, karlma; temelinden ekip
atma anlamlarna gelir. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara
1998, s. 483
176
KEMAL SAYLAN
iin Giresunun Uzundere Kynden Todorolu Vasilin arazisini ura-y

Devletin onayyla bir kereye mahsus olmak zere 30 adet 100lk altn ve
kalhanenin46 yaplaca araziye de senelik 40 kuru kira verme karlnda
kiralad.47 1879da Viin Efendi, Yakack ve Cefanos kylerinde bulunan bakr
ve gmle kark kurun madeninin 99 senelik iletme hakkn % 5 vergi ve
her yl 250 lira demesi karlnda elde etti.48 1886 tarihinde Kirkor
Yakutiyan, Giresun Kazasnn Akky nahiyesindeki Kavaklkara, Kurt ve
Byktepe kylerinde bulunan gmle kark kurun madeninin iletme
imtiyazn,49 1888de Yunan vatanda Msy Leonidas, stanbul Ticaret Odas
yelerinden Dimitraki Efendinin kefillii ile Keap nahiyesinin akrl,
Karabulduk, Valid ve Yivdincik kylerinde bulunan gmle kark kurun ve
antimon madenlerinin 99 senelik iletme imtiyazna sahip oldular.50 Bu
dnemde yrede faaliyet gsteren maden iletmeleri ve maden imtiyaz sahibi
kiilerin isimleri yledir.
1903 ve 1904 Yllarnda Ordu ve Giresun Yresinde Faaliyet Gsteren
Maden letmelerini ve mtiyaz Sahiplerini Gsterir Tablo
Maden
Tr
Kaza
Ad
Nahiye ve
Ky Ad
mtiyaz Sahibi
Ad
hale
Tarihleri
Senelik Alnan
Vergi Miktar
(Kuru)
1903
1904
Bakr
Tirebolu
Sile ve
Oyraca
Sebuh David ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
4.183
4.183
Bakr
Tirebolu
Kirlik,
Lahnaz, Eski
Kirlik ve
Kzlkaya
Sebuh David
Efendi ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
6.603
6.603
Bakr
Tirebolu
Karalar,
Karaark,
Aalk
Sebuh David
Efendi ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
5.163
5.163
Bakr
Grele
Akky
Sebuh David
Efendi ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
1.370
1.370
Bakr
Grele
Sadekre
Sebuh David
Efendi ve
11 Aralk
2.138
2.138
Altn, gm ve sair madenleri ve srmalar eretip kle haline getirmee ve dkme

hazrlamaa mahsus ocakl yere verilen addr. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih
Deyimleri ve Terimleri Szl, C. II, stanbul 1983, s. 151
47 Oktay Karaman, Giresun Kazas (18501900), Erzurum niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum 1999, s. 158
48 TVS, 1309 (1892), s. 322
49 Karaman, a.g.t., s. 158
46

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
Msy Tomas
1901
177
Bakr
Grele
sal
Muhtar Efendi
29 Kasm
1903
---
1.970
Gml
Kurun
ve Bakr
Ordu
Bakacak,
Canaz
Vian Rahnii
26 Ocak 1883
29.005
---
Gml
Kurun
ve Bakr
Tirebolu
Keban
Sebuh David
Efendi ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
3.328
3.328
Gml
Kurun
ve Bakr
Grele
Karaburun,
Jujan
Sebuh David
Efendi ve
Msy Tomas
11 Aralk
1901
3.289
3.289
Manganez
Giresun
Piraziz
Msy
Peracivati
11 Ocak 1880
923
923
Gml
Kurun
ve
Antimon
Giresun
Keap
Msy Leonidaz
19 Kasm
1901
TOPLAM
21.035
---
77.037
28.967
Kaynak: TVS, 1321 (1903), s. 480; 1322 (1904), s. 444
Tabloya bakldnda XX. yzyln hemen banda Ordu ve Giresun

yresinde iletimde olan 11 adet maden iletmesinin biri hari kalan 10unun
gayrimslim ya da yabanc mteebbislerin elinde olduu ve bu maden
ocaklarndan arlkl olarak Bakr, Kurun, Manganez ve Antimon madenlerinin
karld grlmektedir. Bu dnemde yrede iletilen maden ocaklar ve ta
ocaklarndan devletin ald toplam vergi miktar 122.397 kuru 50 paradr.51
Yrede kardklar madenlerin bir ksm yurt dna ihra edilmitir.
rnein Msy Peracivati, imtiyaz sahibi olduu Giresunun Piraziz
nahiyesinde kard manganez madeninin 400 tonu 1901 ylnda Avrupaya
ihra etmi ve bu sattan 52.000 kuru gelir elde etmiti. Yapt bu ihracat
karlnda ise devlete 2.600 kuru vergi vermiti.52
51 1902 ylnda Tirebolu maa Grele kazasndaki ta ocaklar haslat olarak senelik 529
kuru 20 para, Giresun maa Ordu kazalarnda faaliyet gsteren ta ocaklarn haslat
8.377 kurutur. TVS, 1320 (1902), s. 673; 1903 ylnda Tirebolu kazas ta ocaklar
haslat 987 kuru 10 para, Giresun kazas ta ocaklar haslat da 6.500 kuru 20 paradr.
TVS, 1321 (1903), s. 951
52 TVS, 1319 (1901), s. 455
178
KEMAL SAYLAN
Yre ekonomisini canlandrmalarna, yurt dna ihracat yapmalarna ve

devlete nemli miktarda vergi vermelerine ramen pek ok yabanc irketin
devletle ilikilerinde nemli glklerle kar karya kaldklar da bir gerektir.
Yrede faaliyet gsteren yabanc mteebbisler zaman zaman ruhsat alma
konusunda birtakm sorunlarla karlamlardr. rnein 1891de baz Alman
mteebbisler bir tanesi Ordu kasabasndaki Boztepede dieri Alaam
mevkiinde bulunan iki manganez madeni ocan iletmek iin geici ruhsat
almlard. Bu madenleri idare etmek iin ise iletmenin bana Mr. Koerner
adnda zel bir mhendis getirdiler. Mr. Koerner, banda bulunduu bu maden
ocaklarn iletebilmek iin nihai ruhsat almaya alt ancak youn gayretlerine
ramen bu iletmeler iin nihai ruhsat almay baaramad. Bu youn abalarnn
sonunda 1.000 ton civarnda ham madeni transfer etme ve tama hakkyla
yetinmek zorunda kald.53
Yrede deiik nedenlerden dolay verilen maden imtiyazlarnn
feshedildii grlmektedir. rnein; 1862 ylnda Ordu kazasnn Hapsemana
nahiyesinin Tomarlu, eterli, Baalan ve Hulul Ulubey mevkilerindeki gml
kurun madeni ihaleleri iptal edilmitir.54 1880 tarihinde Piraziz nahiyesindeki
Abdal Suyu mevkiinde bulunan manganez madeninin Amerikal Msy
Praivani ile ngiliz Msy Lafontene verilen imtiyaz hakk bu ahslar maden
imtiyaz artnamelerine uymadklar gerekesiyle feshedilmitir. 1886da Akky
nahiyesindeki Adakydeki gml kurun madeninin Osmanl vatanda
Kirkor Yakutiyana verilen imtiyaz ise ura-y Devlet kararyla iptal edildi.55
Msy Zarifi uhdesinde bulunan Giresunun akrl ve Karabulduk
mevkilerindeki gml kurun ve antimon madenlerinin ihalesinin bilinmeyen
bir nedenden dolay feshedildii grlmektedir.56
XX. yzyln balarnda daha ok gayrimslim Osmanl vatandalar ve
yabanc mteebbislerin ellerinde bulunan yredeki maden iletmelerinin yine
gayrimslim ve yabanclar arasnda el deitirdii grlmektedir. rnein
1913de Hapsemana nahiyesinin Akkilise, Akgiri, Tarnevara, Yeniky ve
Ahtaba kylerinde ngiliz Msy Wilyam Vawson ile iki ortann ilettikleri
bakr ve gm karml kurun madeni ocann ortaklarndan Vawsonun
hissesinin yaklak % 33n Fransz Msy Henri Poskiye brakt
grlmektedir.57 Ayn yl Bolaman nahiyesinin Zade kynde bulunan maden
ocan Msy Karmiyati birlikte ileten Ahmet Rfat Efendi hissesinin yarsn
No: 878, Year 1891, s. 6
54 Abdlvahap Hayri, ktisadi Trabzon, Yayna Hazrlayan: Melek ksz, Trabzon 2008,
s. 5455
56 Abdlvahap Hayri, a.g.e., s. 55
57 BOA, MV, No. 174/17, sene 06 Ra 1331

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
179
bir Fransza devretti.58 1914de Kirazdere ve Bahariye kylerindeki maden

ocaklarnn iletme hakkna sahip Sekiz Efendi hissesinin % 40n Andon
ptoyiziye, % 40n da Kiryako Meyonakiye devretti.59 Yine 1914de ayn
kylerde bulunan maden ocaklarn iletme hakkna sahip Osmanl vatanda
Mionaki ve Andreya maden ocan svireli Msy Alfred Yuvadonora satt.60
Yaanan bu gelimeler sonucu XX. yzyln balarna gelindiinde lke
genelinde iletimde olan maden ocaklarnn yaklak % 25ini gayrimslimler, %
37sini yabanclar altrmakta, karlan madenlerin % 13n gayrimslimler
ellerinde bulundururken yabanclar da % 67sine sahip duruma geldiler.61 Ordu
ve Giresun yresinde ise bu oran ok daha yksek olduunu sylemek yanl
olmasa gerektir. Trabzon Vilayet Salnameleri incelendiinde, elimizdeki ngiliz
Konsolosluk raporlar ve Ariv belgelerine bakldnda yzyln banda yrede
Trk mteebbis olarak sadece Giresunun Grele nahiyesindeki sal bakr
iletmelerinin imtiyaz sahibi Muhtar Efendinin olduu grlmektedir.
Sonu
Yukarda verdiimiz bilgilere bakldnda ele aldmz dnemde Ordu ve
Giresun yresinin maden eitlilii asndan nemli bir zenginlie sahip olduu
grlmektedir. Bu nedenle yrede ok sayda maden oca alm ve
iletilmitir. Yrede karlan madenlere bakldnda yrede zellikle demir,
bakr, kurun, simli gm ve manganez madenlerinin karld grlmektedir.
Ordu ve Giresun yresinin maden asndan zengin olmasna ve yrede
ok sayda maden oca bulunmasna ramen bu ocaklardan yeterince istifade
edilememitir. Maden ocaklarndan yeterince istifade edilememesinin en nemli
sebeplerinden biri ulam sorunudur. Ulam imknlarnn iyi olmamas
nedeniyle i blgelerde karlan madenlerin sahile indirilmesinde byk
zorluklar yaanmtr. Sahil blgelerinde bulunan madenler iin ise en nemli
sorun ormanlarn maden blgelerine uzakl oluturmutur. Yredeki
madenleri karmak iin byk miktarda yakacaa ihtiya duyulmutur.
Yakacan temin edildii ormanlarn maden blgelerine uzak olmas ise
maliyetin artmasna neden olmutur. Ayrca retimin az olmas, madenci
cretleri ve maden karma masraflarnn okluu gibi nedenlerle yredeki
birok maden oca ya terk edilmi ya da faaliyetleri durdurulmutur.
Klasik dnemde daha ok iltizama verilerek karlan yredeki madenlerin
tekrar iletilmelerini salamak amacyla XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
BOA, MV, No. 178/66, sene 24 B 1331
BOA, MV, No. 184/45, sene 20 S 1332
60 BOA, MV, No. 193/38, sene 17 Za 1332
61 Devletin son dnemine gelindiinde yabanclarn elinde toplam 272 maden iletme
imtiyaz vard ve bunlarn 60 tanesi Karadenizdeydi. Tevfik avdar, Trkiye
Ekonomisinin Tarihi (19001960), Ankara 2003, s. 123124
58
59
180
KEMAL SAYLAN
zel mteebbislere ihale edilmeye baland grlmektedir. Osmanl

lkesindeki madenlerin zel mteebbisler tarafndan iletilmeye balanmasyla,
balangta yerli mteebbisler tarafndan alnan bu iletmeler zamanla
gayrimslimlerin ve yabanclarn eline gemitir. Bunun en byk sebeplerini
devletin iinde bulunduu ekonomik durum nedeniyle kr birinci plnda gren
baz mteebbislerin maden ocaklarnn iletilmesi iin daha byk yatrmlara
ihtiya duymalar ve yerli sermayedarlarn da bu sermayeleri bulamamalar
nedeniyle bu iletmeleri yabanclara satmak zorunda kalmalar oluturmutur.
Bu nedenlerle maden iletme imtiyazn alan baz yerli mteebbisler, bu
dnemde iletme sermayesini bulamamlar ve bu yzden iletme hakkn elde
ettikleri madenleri gayrimslim ve yabanclara devretmilerdir. Birka hari
daha ok kk ve orta lekli iletmelerin bulunduu Ordu ve Giresun
yresindeki maden ocaklar da lke genelindeki madencilik sektrnn iinde
bulunduu durumdan etkilenmitir. XX. yzyln balarna gelindiinde yredeki
birok maden ocann iletme hakkn gayrimslim ya da yabanclarn elinde
olduu grlmektedir. Faaliyette bulunan maden iletmelerinin byk bir
ksmnn gayrimslim ve yabanc mteebbisler tarafndan iletilmeye
balanmasyla birlikte Anadoludaki madenciliinde olduu gibi yre madencilii
de gittike artan bir ekilde dnya ekonomisiyle btnlemitir.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
181
KAYNAKLAR
Ariv Kaynaklar
BOA, MV
No. 184/45; No. 174/17; No. 178/66; No. 184/45; No. 193/38
BOA, A. MKT. NZD
No. 287/28; No. 292/85
Vilayet Salnameleri
1286 (1869), Trabzon Vilayet Salnamesi,
1320 (1902), Trabzon vilayet Salnamesi,
Yabanc Kaynaklar
No: 135, Year 1887
No: 342, Year 1888
No: 549, Year 1889
No: 878, Year 1891
No: 2766, Year 1901
Kitap ve Makaleler
ABDLVAHAP, Hayri, ktisadi Trabzon, Yayna Hazrlayan Melek ksz, Trabzon,
2008.
BOSTAN, M. Hanefi, XV-XIX. Yzyllarda Giresun Kazasnn dari Taksimat ve
Nfusu, Giresun Tarihi Sempozyumu, (2425 Mays 1996), stanbul, 1997.
ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps,
Ankara, 1997.
AVDAR, Tevfik, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (19001960), Ankara, 2003.
182
KEMAL SAYLAN
EB, Stk, Ordu ehri Hakknda Derlemeler ve Hatralar, stanbul, 2000.

DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, 1998.
IIK, Adem, Antik Kaynaklarda Karadeniz Blgesi, Ankara, 2001.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VIII, Ankara, 1995.
KARAMAN, Oktay, Seyahatnamelere Gre Giresun, Giresun Tarihi Sempozyumu (24
25 Mays 1996), Bildiriler, stanbul, 1997.
KARAMAN, Oktay, XIX. Ve XX. Yzylda Giresun ile evresindeki Madenler ve
Maden letmecilii, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V, Say 1,
(Haziran 2003).
KARAMAN, Oktay, Giresun Kazas (18501900), Erzurum niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum, 1999.
KSE, Osman, XIX. Yzylda Gmhane Madenleri, Trabzon ve evresi Uluslararas
Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (35 Mays 2001), C. I, Trabzon, 2002.
ORTAYLI, lber, 19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler,
Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler 1, Ankara, 2000.
ZTEL, Muharrem, II. Merutiyet Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2009.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. II, stanbul,
1983.
QUATAERT, Donald, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (18811908),
Ankara, 1987.
EMSEDDN SAM, Kamusul -Alm, C. II, Tpkbasm/Facsimile, Ankara, 1996.
TEXER, Charles, Kk Asya, C. III, ev. Ali Suat, Ankara, 2002,
TIZLAK, Fahrettin, XIX Yzyln Ortalarnda Osmanl Maden Yataklar, Belleten,
LX/229. Aralk, 1996.
YEDYILDIZ, Bahaeddin, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, stanbul, 1985.
YILMAZ, zgr, 19. Yzyln kinci Yarsnda ngiliz Konsolos Belgelerine Gre
Giresun 1856-1900) , Uluslararas Giresun ve Dou Karadeniz Sosyal Bilimler
Sempozyumu, 9-12 Ekim 2008, Cilt 1, Ankara, 2009.
Yurt Ansiklopedisi, Giresun Maddesi, C. V, stanbul, 19821983.
I. Dnya Sava Yaklarken Osmanl-Fransz

likilerinde Yaknlama Giriimleri:
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti ve Cemal
Paann Paris Seyahati
Attempts To Establish Close Relations between the
Ottomans And France On The Verge Of World War I:
The Franco - Turco Friendship Association and
Cemal Pashas Trip to Paris
Salih Tun*
zet
XX. yzyl balarnda Fransa, Osmanl mparatorluu zerinde ok
byk ve nemli menfaatler elde etmi bir devlet haline gelmiti.
Franszlar, eitli vesilelerle edindikleri imtiyazlar sayesinde, Osmanl
mparatorluunun zellikle Asya vilayetlerinde hatr saylr bir g
olmulard. Franszlarn bu konumlarn XIX. yzyln sonlarna kadar
dier rakiplerine gre daha etkin bir ekilde srdrdkleri bilinmektedir.
1908 Jn Trk Devrimi Osmanl-Fransz ilikilerinde nemli bir
dnm noktas olmutur. Jn Trk Devrimiyle birlikte, Abdlhamit
Rejiminin etkisizletirilmesi, kimi Jn Trklerin Fransaya yaknlklar,
Fransa adna olumlu gelimeler olarak yorumlanmsa da 1910
Borlanma sorunu ilikilere bir glge drecektir. Borlanma sorununun
yan sra cereyan eden dier baz siyasal gelimeler Fransay, Doudaki
karlarn korumaya ve Alman nfuzuna kar bir dizi tedbirler almaya
sevk etmitir.
Osmanl mparatorluunun Balkan Savalarndan byk bir
yenilgiyle kmas, Fransay, mparatorluun paralanmas ihtimali
zerinde dndrrken, Jn Trk liderlerini de bir takm siyasi ittifak
araylarna yneltmitir. Bir taraftan Osmanl mparatorluu
topraklarnda Byk Glerin nfuz rekabeti, dier taraftan giderek artan
bloklama, ttihat yneticileri endielendirmekteydi. Bu durum karsnda
ttihat ve Terakki yneticileri ngiltere ve Rusya nezdinde ittifak
araynda bulunmulardr. ngiltere ve Rusya nezdinde yaplan ittifak
tekliflerinin olumsuz sonulanmas zerine, Osmanl Devleti, Fransa ile
yaknlama ve bir ittifak yapmay deneyecektir.
*
Yrd. Do. Dr., Akdeniz niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Antalya, e-mail:
salihtunc@akdeniz.edu.tr
184
SALH TUN
Bu bakmdan Bahriye Nazr Cemal Paann gerek kurmu olduu

Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti, gerekse savatan az nce Parise
yapm olduu seyahat, etkin bir tilaf gc ile yaknlamak ve bir ittifak
gerekletirmeye ynelik abalar olarak anlalmaldr.
Anahtar Kelimeler: Cemal Paa, Trk-Fransz likileri, ttihat ve
Terakki, Jn Trkler, I. Dnya Sava
Abstract
At the beginnings of XX. century, France was of a country
obtained very large and important benefits on the Ottoman Empire.
French became a considerable force, especially in the Asia provinces of
the Ottoman Empire, thanks to the privileges acquired with several
occasions. French continued this position in an active way compared to
the other competitors until the end of XIX. century.
The Young Turk Revolution (1908) was an important landmark in
the Ottoman-French relations. The passivation of Abdulhamit regime
with the Revolution of Young Turk and the proximity of some Young
Turks to France were thought as positive developments for France. On
the other hand, the problem of debt dropped a shadow on relations in
1910. In addition to the problem of debt, France had to take a series
precaution due to some political developments happened to conserve the
French benefits in the Orient and against the German influence.
The defeat of the Ottoman Empire in Balkan Wars was thought
the French over the possibility of fragmentation of the Empire and
directed the Young Turk leaders to the search of some political alliances.
On the one hand, the influence competition of Great Powers in the land of
the Ottoman Empire, on the other hand, the increase in the formation of
blocks disturbed the administrators of Unionists. Because of this
situation, the administrators of Union and Progress quested for an
alliance with England and Russia. After the alliance proposals to England
and Russia were resulted negatively, the Ottoman Empire tried to
achieve the similar alliance quest with France.
In this respect, both the France-Turkey Committee founded by the
Minister of the Navy Cemal Pasha and his journey to Paris made just
before from the war were understood as attempts intended for an
alliance quest with an effective the Triple Entente.
Keywords: Cemal Pasha, Turkish-French Relations, Union and
Progress, Young Turks, I. World War
Giri
XX. yzyln balarna gelindiinde Fransa, Osmanl mparatorluunda
dier Byk Glere oranla ok daha byk ve nemli menfaatleri elde etmi bir
devletti. Bata Suriye ve Filistin topraklar olmak zere bugnk Lbnann da
I. DNYA SAVAI YAKLAIRKEN OSMANLI-FRANSIZ LKLER

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
185
dhil olduu geni bir corafyada Fransa, deta yerleik bir g konumunda
bulunmaktayd. Fransz hkmetleri XVI. yzyldan beri Katolik Kilisesini
himaye hakkna sahip olduklarn dnmekteydi. eitli vesilelerle edindikleri
imtiyazlar sayesinde, Fransz giriimci ve misyonerleri kutsal topraklarn da dhil
olduu Osmanl Asyasnn nemli bir blmnde, ekonomik ve ticari
kurumlarn yan sra, Franszca konuan geni bir Katolik Cemaatin olumasn
salayacak yaygn bir dini messese, okul ve hastane an yerletirmiti. Fransz
irketleri mparatorluun eitli yerlerindeki demiryolu hatlar ile limanlarn in
ve iletilmesi, madenlerin karlmas ve iletilmesi gibi sna ve endstriyel
alanlarn dnda bankaclk ve finansal faaliyetler gibi ticari ve ekonomik
bakmdan da Fransa, Osmanl mparatorluu ile derin ve karmak bir ilikiler
ana sahip bulunmaktayd. zellikle Osmanl Asyasnda dier Byk Glerin
etkileri arttka, yzyllardan beri sre gelen kurumsal stnl sarsldka,
Fransa, nfuzunu gittike daha ok ekonomik karlarna yneltmeye balad.
yle ki Osmanl mparatorluundaki Fransz nfuzu ekonomik faaliyetlerle
zdeletike, bankerler ve sanayiciler politika oluturmada nemli lde sz
sahibi oldular.1 Bununla birlikte bu yeni gelimeyle, Fransann Osmanl
politikasnn oluumunda byk lde rol oynayan Quai dOrsayn Siyasi ve
Ticari ler Direktrlnn yan sra etkili dier birimlerinin belirleyicilii
bertaraf edilmi deildir.
Fransann Osmanl Devletiyle olan ilikilerinde 1908 Jn Trk Devrimi
nemli bir dnm noktas oluturmutur. Zira, Fransa ile olan ekonomik, mali,
siyasi vb. alanlardaki ok karmak ve detayl ilikilere ramen, Hamidien Rejimin
Fransaya ynelik mesafeli yaklam devrimle birlikte ortadan kalkm ve
Osmanl idaresinde, Fransz Devrimi prensiplerinden fikren ilham aldklarn
belirten bir kadro etkili olmaya balamtr. Bu gelime Fransa nezdinde, Alman
Weltpolitiki nin Osmanl Asyasn da kapsayan yaylmasna kar engelleyici bir
unsur olarak deerlendirilse de, 1910 borlanma krizi Trk-Fransz ilikilerinde
bir krlma yaratacaktr. Bununla birlikte 1910-1914 yllar arasnda iki lkenin
ilikileri dikkate alndnda, ekonomik ilikiler gcn korumusa da,
mparatorluk zerinde, zellikle finansal bakmdan bir Fransz kontrolnn
hkim olduu grlmektedir.2
Siyasal durum bakmndan Fransa genel olarak, en azndan Harb-i
Umuminin kna kadar blgedeki karlar iin tek bana yeterli olduunu
dnd imparatorluun toprak btnlnn korunmas ilkesine ksmen
L. Bruce Fulton, Fransa ve Osmanl mparatorluu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve
Byk Gler, Editr: Marian Kent, ev: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yay. stanbul 1999,
s.166.
2 Osmanl mparatorluu zerinde finansal kontrol hakknda bkz. Jacques Thobie,
ntrts et mprialisme Franais dans lEmpire Ottoman(1895-1914), Publications de la
Sorbonne Imprimerie Nationale, Paris 1977, s.615-621.
1
186
SALH TUN
bal kald belirtilir. Ancak Osmanl mparatorluunun Balkan Savalarnda

yenilmesinden sonra, Fransz diplomat ve siyasetileri mparatorluun
paralanma olasln ciddi bir ekilde dnmeye baladlar.3 Bir taraftan
Almanlarn Douya yaylma ve nfuz araylar, dier taraftan Trablusgarp
Sava ve Balkanlardaki gelimeler, Fransay baz giriim ve tedbirlere sevk etti.
Bu giriim ve tedbirlerden biri de Douya ynelik eitli heyet ve bask
guruplarnn oluturulmasdr. Bu cmleden olmak zere oluturulan bask
guruplarndan Douda Fransz karlarn Koruma Komitesi/Le Comit de Dfense
des Intrts Franais en Orient Fransz Hariciyesine kuvvetli veriler salamak zere
vakit geirmeksizin faaliyetlerine balad.4
Bu arada Balkan Savalarnn yaratt ar tahribatla Osmanl
mparatorluunun paralanma ihtimalinin belirginlemesi, ttihat ve Terakki
yneticilerini giderek bloklaan dnyada baz diplomatik giriimlere ve ittifak
araylarna sevk etti. Haziran 1913te Osmanl Devleti, Tevfik Paa vastasyla
ngiliz Trk ttifak konusunu yeniden aarak, Sir Edward Greye, Trkiyenin
Ekim 1911 tarihli teklifini ve Trk-talyan bar salannca konuyu grmeye
hazr olacana ilikin gemi ifadesini hatrlatmsa da, bu giriimden olumlu bir
cevap yerine Trkiyeyi tarafsz tutmaya ynelik bir ngiliz siyasetiyle
karlamtr.5 Harb-i Umumi yaklarken bir dier ittifak teklifi, Osmanl
Devletinin Krm kaybndan sonra uygulad geleneksel bir grevi if etmek
zere, Yaltada bulunduu srada, Dhiliye Nazr Talat Bey tarafndan bizatihi
Rus Hariciye Nazr S. Sazonova iletilmitir.6 Talat Beyin bu nerisi, Ruslarn
Osmanl topraklar ve Boazlar zerindeki emellerinden vazgemesini
gerektireceinden, Rusyann Osmanl Elisinin Osmanl Alman
A.L. Macfie, Osmanlnn Son Yllar, 1908-1923, ev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap
Yaynevi, stanbul 2003, s.118-119.
4 Fulton, Fransa ve Osmanl mparatorluu, s.184. Eski Dileri Bakanlarndan
Alexandre Ribot bakanlnda Aralk 1911de kurulan Komitenin yeleri arasnda P.
Deschanel, D. Cochin, G. Hanotaux, J. L. Barthou ve Maurice Pernot gibi Fransz
Hariciyesi ve siyasetinin etkili isimleriyle Fransz Akademisinin kimi etkin yeleri bu
oluumda yer almlardr. Komitenin faaliyetleri hakknda bkz. Salih Tun, II.
Merutiyet Dneminde Batl Byk Glerin Osmanl Asyasnda Nfuz Mcadelesi:
Douda Fransz karlarn Koruma Komitesi ve Pernot Misyonu, Prof. Dr. Fahir
Armaoluna Armaan, Editr, Ersin Embel, TTK. Yayn, Ankara 2008, s.291.
5 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay(Baltal), Kaynak
Yaynlar, stanbul 1999, s.155-156.
6 Yemek srasnda yanmda oturan Talat Bey az konutu ve kafas megul gibiydi.
Yemek sonunda, karaya dnmeye hazrlandm srada, bana doru eildi ve iitilmemek
iin alak sesle: Size ok ciddi bir teklifte bulunmak zorundaym. Rus Hkmeti Trkiye
ile bir ittifak imzalamay istemez miydi? Bu beklenmedik konumadan akna
dndm itiraf etmeliyim Kader Yllar, S. Sazonovun Anlar, Rusya Dileri Eski
Bakan (1910-1916), ev. Betil nuak, Yayna Haz. Sabahattin zel, Derin Yay.,
stanbul 2002, s.160.
3

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
187
yaknlamasn nleyecek tek arenin kabul iin St. Petersburg zerindeki

srarna ramen olumlu karlanmamtr.7
ttihat ve Terakki Cemiyetinin kimi liderlerinin l tilaf Devletleriyle
yaknlamay esas alan bu siyasetleri dorultusunda, gl mali kaynaklar ve
gelimi sava endstrisi ile Fransa, zel bir yer tutmaktayd. Yzyllardan beri
sregelen tarihsel dostluk ile ekonomik, ticari, mali, idari, kltrel ve eitim
alanlarndaki derin ilikilerin, sava yaklarken yeniden karlkl siyasi bir
yaknlamay salayabilecei, hatta bir ittifak davet edebilecei dnlm
olmaldr. Hi phesiz bylelikle, ayn blokun iinde yer alm olan Rusyann da
Fransa tarafndan frenlenecei varsaylmtr. Bu bakmdan Osmanl
mparatorluu 1914 Baharna doru, Osmanl-Fransz Finans Antlamasnn da
salad olumlu siyasal iklimde Fransa ile yaknlamay esas alan iki nemli
giriimde bulundu. Bu giriimin birincisi, Bahriye Nazr Cemal Paa tarafndan
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti (Le Comit France Turquie)nin kurulmas,
ikincisi ise yine Cemal Paann Fransz Hkmetinin davetiyle, savatan az
nce Parise bir seyahat gerekletirmi olmasdr.
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin Kurulmas
Mahmut evket Paa Suikastndan sonraki srete ttihat ve Terakki
kadrosunun nde gelen liderleri arasnda ateli bir Fransz taraftar olarak
bilinen Bahriye Nazr Cemal Paa, sava yaklarken Fransayla olan ilikileri
yeniden canlandrmay ve iki devlet arasndaki siyasi ilikileri yaknlatrmay
amalamt. Bu ama dorultusunda Cemal Paa, stanbul ve Pariste karlkl
genel merkezleri bulunacak bir dostluk cemiyetinin 1914 Martnda kuruluuna
nclk yaparak Fransann yakn ilgisini ekmeyi baarmt.8 Fransa-Trkiye
Dostluk Cemiyetinin stanbul ubesinin Bakan Cemal Paa, Pariste
oluturulacak ubesinin bakan ise Fransann Hariciye eski Nazr ve imdiki
milletvekili Msy Cruppi olacakt. Cemiyetin stanbul tekilatna ait
nizamnamesini hazrlayacak olan heyette stanbulda yaayan birok Trk ve
Fransz nde gelen ahsiyet yer almt. Cemal Paa, Cemiyetin kuruluu
hakknda Hatralarnda u grlere yer vermektedir:
Cemiyetin kurulu amac o kadar geniti ki, nizamnmesi hakkyla tatbik
ve takip olunursa bir iki sene zarfnda Fransz- Trk mnasebetlerinde
memnuniyete deer bir iyileme grlecekti. Bununla beraber btn bu teebbslerden
maksadmz, hayati menfaatlerimizin elde edilmesine teebbs ettiimiz srada
Fransz basnn ve kamuoyunun, onlara dayanarak Fransz siyasetinin lehimize
7 Haluk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, mge Kitabevi, Ankara 2002,
s.311.
8 Cemal Paa, Hatralar, hazrlayan: Alpay Kabacal, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
stanbul 2001, s.123-124. Halit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, yayna hazrlayan: Nur
zmel Akn, zgr Yaynlar, stanbul 2003, s.705-706. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede
Siyasal Partiler, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1988, c.II, s.536.
188
SALH TUN
gelimesini salamaktan ibaret olduunu, her frsattan istifade ile sefir Msy
Bomparda sylemekten geri durmazdm9
Belirtildii zere Cemiyetin kurulu amalar dorultusunda almalarn

yrtmesi iin, ilkin Cemal Paann messisin adn verdii bir kurucular kurulu
oluturulmutur. Kurucular kurulu ilk i olarak Cemiyetin stanbul ubesine ait
nizamnmesini hazrlamakla grevlendirilmiti.
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin kurulmas ile Fransz Hkmetinin
yakndan ilgilendii anlalmaktadr. Fransann stanbul Byk Elisi Bompard,
bahse konu Cemiyet hakknda Bakanlna yazd ayrntl raporunda u
ifadelere yer vermitir:
Fransaya ynelik sempati ve yaknlyla bilinen Bahriye Nazr Cemal
Paa bu konudaki eksiklii gidermek ve Fransa iin yaknln gstermek iin
Fransa- Amerika Komitesine benzer bir cemiyet kurmak gayesiyle bir inisiyatif
alm bulunuyor. Bahse konu cemiyet Trkiye-Fransa Komitesi ad altnda olacak ve
iki lke arasnda entelektel ve ekonomik ilikileri gelitirmek ynndeki
faaliyetlerle ykml olacaktr. Bahriye Nazrnn inisiyatifinde oluturulan dostluk
cemiyetinin kuruluunda ilk dikkati eken saygn ve nde gelen isimler arasnda,
Terift- Umumiye Mdr smail Cenani Bey, Mabeyn eski I. Ktibi Halit Ziya
Bey, Nafia Nazr Hallayan Efendi, ttihat ve Terakki Cemiyetinin en nfuzlu
yelerinden biri olan Doktor Nazm Bey ve stanbul Mebusu smet Bey
bulunmaktadr.10
Fransann stanbul Byk Elisi Bompardn raporuna gre FransaTrkiye Dostluk Cemiyeti ilk toplantsn 2 Nisan 1914 tarihinde Bahriye
Nazrlnda gerekletirdi. Anlan toplantya yukarda belirtilen saygn
isimlerden baka, muayyen sayda ve saygnlklaryla bilinen Trk ve Fransz
ahsiyetler de Cemal Paa tarafndan davet edilmilerdi. Byk Eli Bompard,
ad geen ahslar tarafndan teebbs edilerek oluturulmu bu eserde grdm yarar ve
menfaatin bir ifadesi olarak sefaretimizden yetkili iki diplomatik grevliyi toplantya itirak
etmeleri iin grevlendirdiini11 belirterek kurulan cemiyeti onayladn
gstermekteydi.
2 Nisan 1914 tarihli toplantda Cemal Paa, sz konusu teebbsnn
amalarn akladktan sonra, cemiyetin gelecekteki nizamnmesini hazrlamakla
ykml kurucular kurulunu belirlemek ve ynetim kurulunu mevcut
davetlilerden oluturmak konusunda, en ksa srede tatmin edici sonucun elde
Cemal Paa, Hatralar, s.123-124.

Les Archives du Ministre des Affaires Etrangres(Paris)[M.A.E.], Fransann stanbul
Sefiri M. Bomparddan Dileri Bakanna Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti konusunda
rapor Turquie, Nouvelle Srie(n.s), v.492, nr. 241, 19 Nisan 1914, s.1, bkz. Ek -1.
11 M.A.E., Bomparddan Dileri Bakanna Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti
Konusunda Rapor, s.2.
9
10

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
189
edilmesini dile getirmitir. Cemal Paann nerisiyle belirlenen kurucular kurulu

u ahslardan olumutur:
Halit Ziya Bey Bakan, Duyun- Umumiye dare Meclisi Bakan M.de la
Boulinire, Bakan yardmcs olarak grevlendirilmilerdir. llustration muhabiri M.
Rmond ile Duyun- Umumiye Katib-i Umumisi Vahit Bey sekreterlik grevini
birlikte, Alliance Franaisein sekreteri M.Bossy ise saymanlk grevini if
edeceklerdir.12
Bompard raporunda, hazrlanmakta olan Cemiyet Nizamnmesi hakknda

da ksa bir deerlendirmede bulunduktan sonra, Cemiyetin ilgili kurullar kesin
olarak oluur olumaz, kesin listeyle birlikte hazrlanan nizamnmenin bir
nshasn derhal Bakanla ulatracan beyn etmitir. Bompard, stanbuldaki
oluumdan sonra Cemiyetin Paris ubesinin de, bundan byle yakn bir
zamanda kurulmas gerektiini belirtmi; bakanlk grevini yrtmesi iin rica
edilecek kiilerin muhakkak saygn politik ahslardan seilmesinin nemine
iaret etmitir. Cemiyetin kurulmas onurunu paylamada bir ihtiyatllk ve
tereddt gstermeksizin en iyi ekilde bu oluumun bakanlka
destekleneceinden phe etmediini belirten Byk Eli Bompard, bununla
birlikte, entrikac ahsiyetlerin cesaretini krmak, yanl anlamalardan kanmak
bakmndan Cemiyetin menfaatlerine uygun olacak amalar gerekletirmek
iin, yaplacak atamalardaki hassasiyetlere dikkat ekmitir. Bu bakmdan
Fransz Elisi Bakanlna, Paristeki Trk Byk Elilii ile uyumlu hareket
etmenin nemi konusunda uyarda bulunmay gerekli grerek raporunu u
szlerle tamamlamtr:
Cemiyetin kurulmasyla ilgili her konuda ve zellikle Trk ahsiyetlerin
seiminde Fransada ikmet eden kiilerin Cemiyete davet edilmelerinin uygun
olacan, Ekselanslar tm dikkatinizi bu nokta zerine davet etmeme msaade
ediniz.13
Fransann stanbul Byk Elisi M. Bompard, Fransa-Trkiye Dostluk

Cemiyeti hakknda olduka mspet kanaatlerini ve uyarc grlerini ieren 19
Nisan 1914 tarihli sayfalk raporundan sonra, 29 Nisan 1914 tarihli bir baka
yazyla da, Cemiyetin Nizamnmesinin hazrlanarak kesinletii konusunda
Bakanln bilgilendirmiti.14
M.A.E., Bomparddan Dileri Bakanna Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti

Konusunda Rapor, s.2. Ayrca, Tanin gazetesine gre grevlendirmeler iin
bkz.Tunaya, Siyasal Partiler, c.II, s.536. Uaklgil, Cemal Paann Cemiyetin fahri
bakanln slendiini, kendisinin de fiili riyasete geirildiini belirmektedir. Uaklgil,
Saray ve tesi, s.706.
13 M.A.E., Bomparddan D leri Bakanna Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti
Konusunda Rapor, s.3.
14 M.A.E. Fransann stanbul Byk Elisi Bomparddan Dileri Bakanna FransaTrkiye Dostluk Cemiyetinin Nizamnmesi Hakknda, Turquie, n.s, v.492, nr.267, 29
12
190
SALH TUN
Bompardn 29 Nisan tarihli yazs ksa bir bilgilendirmeyi ifade etmekle

birlikte, bahse konu yaznn be sayfadan oluan ekinde, Cemiyetin stanbul
ubesine ait nizamnme metni bulunmaktayd. Cemiyetin stanbul ubesine
ait nizamnmesinin, yaz ekinde sunulmu olmas, Pariste kurulacak olan bir
dier ube iin, btnyle mir bir balaycl bulunmamakla birlikte, rnek bir
nsha olmas ve Bakanln Cemiyetle ilgili daha ak ve kesin bir ekilde
bilgilendirilmesi bakmndan nemli grlmt.
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti stanbul ubesinin Nizamnmesi
M. Bompardn 29 Nisan 1914 tarihli yazsnn ekinde sunulan be sayfalk
nizamnme toplam drt fasl ve ilerinde fkralar da barndran yirmi temel
maddeden olumaktadr. Nizamnmenin ilk faslnda Cemiyetin Amalar drt
fkra halinde aklanm bulunuyor. Nizamnmeye gre cemiyetin amac, iki
lke arasndaki entelektel, endstriel ve ekonomik ilikileri gelitirmek, mevcut
endstriyel ilikilerle ilgili bir bilgi merkezi oluturmak ve Osmanllar ile
Franszlar ilgilendiren, iki lkenin entellektel ve ekonomik hayatnn
zelliklerini ieren konularda cemiyet yelerini bilgilendirmeye ynelik olmak
zere stanbul ve Pariste blten yaynlamak eklinde belirlenmitir. Bunlarn
dnda Osmanl ve Fransz tccar ve bilginleriyle, turistlerinin, iki lkenin
birbirlerine yaknlamasn cazip klacak ekilde seyahatlar dzenlemeleri;
Trkiyenin Fransada, Fransann Trkiyede, zel yaynlar vastasyla daha iyi
tantlmasn salamak ve Fransaya Osmanl rencilerinin eitim ve aratrma
yeteneklerini gelitirilmesi iin gnderilmesi, Cemiyetin amalar arasnda yer
almt.15
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti Nizamnmesinin ikinci fasln oluturan
dare ve Grev bal altnda ise Cemiyetin biri Paris, dieri stanbul olmak zere
iki ubeden olutuu, stanbul ubesinin merkezinin, stanbul Kzlay
Cemiyetinin lokalleri olduu el yazsyla kaydedilmitir. Cemiyetin stanbul
ubesi, gnll yeler, kurucu yeler ve doal yelerden olumakta, doal ye
olmak iin ynetim kurulundan iki yenin nerisinin bu kurul tarafndan kabul
edilmesi ve cemiyete yllk yirmi kuru aidat demeleri; gnll ye olmak
isteyenlerin de, en az bir defaya mahsus olmak zere on Trk Liras bata
bulunmalar gerekmekteydi.16
Nizamnmeye gre Cemiyet yelii vasfnn kaybedilmesi istifa edilmesi
halinde, ynetim kurulu tarafndan ar bir takm gerekelerin bildirilmesi yoluyla yelikten
drlmek; ve bir de yllk verilmesi gereken aidatlarn denmemesi halinde mmkn
olabilmektedir. stanbul ve Paristen oluacak her iki ubenin, bir denetleme
Nisan 1914. Nizamnmenin tam bal Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti,stanbul
ubesinin Tzk Hkmleri eklindedir, bkz. Ek-2.
15 M.A.E. Bomparddan Dileri Bakanna Cemiyet Nizamnmesi Hakk. Ek -1.sf.
16 M.A.E. Bomparddan Dileri Bakanna Cemiyet Nizamnmesi Hakk. Ek-1.-2.sf.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
191
kurulu olacak, bu kurulun bakan ve bakan yardmclar Cemiyetin ynetim

kurulu tarafndan tayin edilmi olacaktr. Bu bakmdan denetleme kurulu yelii
nvan, Cemiyeti tayabilecek yetenekte, Cemiyetin savunduu deerlere kar
yaknlklar bilinen ahsiyetlerden olmak zere, ynetim kurulu tarafndan
verilecektir. Cemiyetin her iki ubesinin 30 yeden oluan bir ynetim kurulu
tarafndan idare olunaca, stanbul ubesinin ynetim kurulunun, bu ubenin
yelerinden oluan genel kurul tarafndan dokuz yl iin seilecei, ynetim
kurulu yeleri arasndan bir bakan, bir bakan yardmcs; Fransz gurubu iin
bir genel sekreter, Trk gurubu iin de bir baka genel sekreter ve bir sayman
seilerek bakanlk kurulunun oluturulaca nizamnmede esasa balanmtr.17
Nizamnmenin olduka ayrntl hkmleri ieren bu faslnda, ynetim
kurulunun bakann davetiyle her iki ayda bir en az bir defa olmak zere
toplanmas, kararlarn geerli olabilmesi iin toplantda 2/3 orannda
ounluun hazr bulunmas, her toplant seans iin Trke ve Franszca
dillerinde resm tutanak tutulmas ve bu dokmanlarn her iki genel sekreterler
ile bakan tarafndan imzalanmas zorunlu klnm; ayrca her iki ubenin bir
kadnlar komitesi kurabilecei, stanbul ubesinin kadnlar komitesi yelerinin
bu ubenin ynetim kurulu tarafndan belirlenecei kaydedilmitir.
Nizamnmenin 13.maddesi Cemiyetin ynetim kurulunun rutin grevleri yerine
getirmek zere temsil yetkisi ve harcamayla ilgili takip edilecek usulleri, 14.
maddesi Cemiyetin kurucular kurulu ile ynetim kurullarnda grevli yelerin
karlksz grev yapmalar esas, madde 15te ise, stanbul ubesinin genel
kurulunun bu ubede kaytl bulunan btn yelerden olutuu belirtilmitir. Bu
erevede stanbul ubesi, her defa en az drt yenin talebi ve ynetim
kurulunun davetiyle ylda bir defa toplanmak zorundadr. Bu toplantda Paris
ubesinin ynetim kurulu da temsil edilmek yetkine sahip olacak, arlar
gazetelerde duyurulacak ihbarnmeler yoluyla olacak ve toplant gndemi
ynetim kurulu tarafndan belirlenecektir. 15. maddenin son blmnde genel
kurul toplantsnn alma usulleri belirlenirken,16.maddede ise genel kurul
toplanma ve itirak usulleri saptanm, tm kararlarn mevcut yelerin mutlak oy
ounluu ile alnabilecei, ikinci tur oylamada ise nispi ounluun yeterli
olaca karara balanmtr.18
Cemiyet nizamnmesinin nc fasln oluturan kaynaklar ksm 17. ve
18 maddede belirlenen esaslardan olumaktadr. Cemiyetin stanbul ubesinin
kaynaklarn dzenleyen 17. maddeye gre, bu ubenin gelirleri yelerin
aidatlarndan, miras, ba ve dier yardmlarla, ynetim kurulu tarafndan
istisna sfatyla yaratlm kaynaklardan salanaca belirtilirken; 18. maddede,
ynetim kurulu tarafndan belirlenmi art ve biimlerde oluturulacak yedek
fonlar gelir hanesinden kabul edilmitir. Nizamnmenin son fasln oluturan
17
18
M.A.E. Bomparddan Dileri Bakanna Cemiyet Nizamnmesi Hakk. Ek-2.sf.

M.A.E. Bomparddan Dileri Bakanna Cemiyet Nizamnmesi Hakk. Ek-3.-4.sf.
192
SALH TUN
deiken hkmler bal altnda ise 19. madde, harcamalarn yaplmas usulleri ve
kimi durumlarda, yetkilerin kullanlma ekline ilikin deiken hkmleri
dzenlerken, 20. maddede, ynetim kurulunun konumu zerinde yaplabilecek
baz deiiklik hallerini karara balamaktadr.19
Netice itibaryla ksaca zetlemi bulunduumuz stanbul ubesinin
Nizamnmesi, Bahriye Nazr Cemal Paann giriimleriyle kurulmu bulunan
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin kurulu amalar dorultusunda
almasn esas alan kural ve hkmleri kapsamaktayd. Hkmlerden de
anlald zere, Nizamnmeyi hazrlayan kurucular kurulu, Cemiyetin ama ve
hedefleri dorultusunda almas konusunda her iki tarafn yararna olacak bir
dengeyi gaye edindii anlalmaktadr. Bu durum Nizamnmenin, her iki lke
temsilcilerinin tasvibinden geirildiini gstermektedir.
Fransz Dileri Bakanl, Siyasi ve Ticari ler Direktrl tarafndan
hazrlanp, Bakan tarafndan onaylanarak stanbul Byk Elisi M.Bomparda
gnderilen 7 Mays 1914 tarihli ve Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti konulu el
yazsyla kaleme alnan yazda bakan, Byk Eli Bompard tarafndan Bakanla
sunulan 241 ve 267 belge numaral mesajlar okuduunu ve verilen bilgilerden
byk bir onur ve memnuniyet duyduunu belirtmekteydi.20 stanbulda kurulan
Dostluk Cemiyetinin Paris ubesinin de kurulmasndan duyaca memnuniyeti
Osmanl mparatorluunun Paris Bykelisi Rifat Paaya da bildirdiini
aklayan Bakan, Rifat Paann konuya yakn bir ilgi ve alaka gstermekte
olduunu kaydetmitir. Bakan, Cemiyetin Paris ubesi ile ilgili gelimeler
konusunda Bompardn muhakkak bilgilendirileceinden bahisle, kendisine,
stanbuldaki ncln gvenle srdrmesini tavsiye etmi; Cemiyetin,
zellikle kendilerine geni yetkiler tannm kabiliyetli kiilerden oluturulmas
halinde, Paris ubesinin hareketinin de kolaylaacana dikkati ekmitir.21
Bahriye Nazr Cemal Paann ahsi giriimleriyle kurulmu gibi grnen
Dostluk
Cemiyetinin
stanbul
ubesinin
kurulu
almalarn
tamamlamasndan sonra, muhtemelen 1914 Ylnn Haziran ay ortalarnda
Cemiyetin Paris ubesi de kuruluunu gerekletirmitir. Cemal Paann
Fransz Hkmeti tarafndan davet edilmesi ve seyahat kararndan yaklak 15
gn nce Cemiyetin Paris ubesinin de kuruluunu tamamlam bulunmas
ilgin bir rastlant olsa gerektir.
15 Haziran 1914 tarihli Le Temps gazetesi Fransa-Trkiye Dostluk
Cemiyeti balkl haberinde Bahriye Nazr Cemal Paa tarafndan ve onun
bakanlnda stanbulda kurulmu bulunan Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti adl
M.A.E. Bomparddan Dileri Bakanna Cemiyet Nizamnmesi Hakk. Ek-4.-5.sf.
M.A.E. Fransz Dileri Bakanndan stanbul Byk Elisi M.Bomparda FransaTrkiye Dostluk Cemiyeti Hakk.Turquie, v. 492,n.s, 07 Mays 1914, s.1,bkz. Ek-3.
21 M.A.E. Fransz Dileri Bakanndan M.Bomparda Dostluk Cemiyeti Hakk., s.1-2
19
20

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
193
organizasyonun bir ubesinin de Pariste kurulduu belirtilmi; ad geen Cemiyetin

ilk genel kurul toplantsn 13 Haziran 1914 tarihinde Camile Pelleton
bakanlnda gerekletirdii aklanmt.22 Camile Pelleton bakanlnda
yaplan ilk toplantda Paris eski Ba Konsolosu Doktor Ltfi Beyin Cemiyetin
amalarn belirten ksa bir konumasndan sonra Tp Akademisi yesi Doktor
Dolris sz alarak Cemiyetin Douda Fransz nfuzunun yaylmas ve srdrlmesi
iin nemli bir rol oynayacan hatrlatmtr. Cemiyetin ilk genel kurul
toplantsnda konumalarn tamamlanmasndan sonra Paris ubesinin bakanlk
kurulu oluturulmutur. Buna gre, Dileri Eski Bakan ve imdiki milletvekili
M. Cruppi, Cemiyetin Paris ubesi Bakan olarak atanmt. Bakan
yardmclklarna ise milletvekili Camile Pelleton ile Tp Akademisi yesi M.
Dolris getirilmilerdir. Genel sekreterlie Doktor Ltfi Bey, sekreterlik
grevlerine Avukat Pierre Vernadeau ile Hukuk Doktoru Maureil- Deschamps,
saymanla ise Ch. Furiet getirilmilerdir.23
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin Cemal Paa tarafndan stanbulda
kurulmasn mteakip, Pariste Franszlarn ncl ve katksyla bir ubesinin
kurulmu olmas, Fransz Hariciyesinin de Trkiyeyle yaknlama srecini
kontroll bir ekilde yrtmekten byk bir fayda beklediini gstermektedir.
Nitekim Fransz Hariciyesinin bu meseleye yaklam tarz ve Cemiyetteki
etkinliklerine bakldnda, Franszlarn da yakn gelecekteki belirsizliklere kar,
ihtiyati bir yatrm iinde olduklarn ortaya koymaktadr. ki lke arasndaki
ilikilerin bata Cemal Paann inisiyatifi olmak zere eitli vesilelerle olumlu
bir srece doru mesafe katetmesi, Fransz diplomatlarn da Osmanl
mparatorluuyla ilikilerini dzeltmeye sevk etti. Bu bakmdan uzun
saylamayacak bir srete ortaya kan olumlu gelimeler, iki lke arasndaki
karlkl kar ve beklentiler, taraflar yaknlama konusunda daha somut admlar
atmaya deta mecbur hale getirmitir.
Cemal Paann Paris Ziyareti
Bahriye Nazr Cemal Paann 1914 Temmuzunda gerekleen Paris
seyahati Trkiye ile Fransa arasndaki ilikilerin en uygun olduu bir dnemde
gereklemitir. Bu bakmdan Cemal Paann Paris seyahati, bir ynyle Fransa
ile ilikilerin olumlu bir seyir takip etmeye balad bir srecin paras olurken,
bir dier ynyle de sava yaklarken bir ekilde l tilaf Devletleriyle bir
ittifak ierisinde yer alma isteinin bir sonucu olarak gerekletirilmi bir ziyaret
idi. Cemal Paa, Paris seyahatinin gerekesini Hatralarnda u ekilde
aktarmaktadr:
22
23
Le Temps, Le Comit France- Turquie, 15 Haziran1914, s.2.

Le Temps, Le Comit France-Turquie, 15 Haziran1914, s.2.
194
SALH TUN
1914 senesi Temmuzu (Haziran olacak) ortalarnda idi, ne gibi bir vesile
ile olduunu pek hatrlayamyorum. Bir gn Msy Bompard ile Sefarethanede
grrken dedi ki:
--Sizin Trk- Fransz Dostluu hakknda burada yaptnz almalar
dikkat ekmi olduundan, sizinle daha yakndan tanmak ve sizi Fransz
Ktlesine daha yakndan tantmak iin Fransz Hkmeti, sizin Fransaya ziyaret
etmenizi arzu ediyor. Acaba, Fransz donanmasnn temmuz ierisinde yapmak
niyetinde bulunduu deniz manevralarnda bulunmak zere tbi olduum hkmet
sizi davet edecek olursa, bu Osmanl Hkmetince memnuniyetle karlanr m?
Bunu Sadrazam Paadan sormak niyetinde isem de evvel sizin onaynz almak
istedim.
ayet Sadrazam Paa onaylar ve Padiahn msaadesi de karsa
memnuniyetle gideceimi syledim. Bir ka gn sonra Msy Bompard Fransz
Hkmetinin davetini resmen Babliye tebli etmiti. Tam da o gnlerde mahut
Saraybosna Cinayeti ilenmiti.24
Fransz Hkmetinin Msy Bompard vastasyla ilettii daveti 29

Haziran 1914 tarihinde kabul eden Bab- li, yaynlad irade-i seniye ile Cemal
Paaya seyahat msaadesini temin etmitir:
Bahriye Nazr Cemal Paann Fransa Hkmeti tarafndan vuku bulan
davetine binaen, bahri manevralarda bulunmak zre Fransaya azimetine msaade
edilmi ve Bahriye Nezaret-i umurunun Harbiye Nazr Enver Paann avdetinde
marnileyhe, tevdi-i veklet olunmak zere, Maliye Nazr Cavit Bey tarafndan
vekleten ifsna mezuniyet verilmitir. Bu iradenin icrsna Sadaret memurdur.25
Fransaya hareketinden nce Paristeki grmelerinde izleyecei yol ve

hareket tarz hakknda bata Sadrazam Sait Halim Paa olmak zere, baz
istiarelerde bulunan Cemal Paaya, zellikle Yunanistan ile muallkta kalan
adalar meselesinin zlmesinde, Fransann desteini istemek ve zemin uygun
olursa, Hkmet adna ittifak teklifinde bulunma yetkisinin verildii belirtilir.26
ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir eit resm yayn organ olarak kabul
edilen Tanin gazetesinin 1 Temmuz 1914 tarihli saysnda Bahriye Nazr Cemal
Paann bu akam Parise mteveccihen stanbuldan hareket edecei belirtiliyorsa da,
Cemal Paann ertesi gn, 2 Temmuzda hareket ettii anlalmaktadr.27
Saraybosnada cereyan eden gelimenin bir Dnya Savana neden
olabilecei ynndeki phe ve deerlendirmelerin tartlmaya baland bir
srada Paris seyahatine kan Bahriye Nazr Cemal Paann bu ziyareti, Trk ve
Fransz kamuoyuna byk lde yansm ve eitli yorum ve
Cemal Paa, Hatralar, s.124.
B.O.A, MV. 235/137, 5 aban 1332/16 Haziran 330/29 Haziran 1914, bkz. Ek- 4.
26Cemal Paa, Hatralar, s.125, Halil Menteenin Hatralar, Haz. smail Arar, Hrriyet
Vakf Yaynlar, stanbul 1986, s.184-185, Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s.158.
27 Tanin, Cemal Paa, 1 Temmuz 1914, s.1. Nevzat Artu, Cemal Paa, Askeri ve Siyasi
Hayat, TTK. Yaynlar, Ankara 2008, s.172.
24
25

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
195
deerlendirmeler, her iki lkenin nde gelen gazetelerinde yer almtr. Bu

seyahat, Fransa basn iin bilhassa nemliydi. nk neredeyse bloklama
srecini ikml etmek zere olan Dnya politik sistemi asndan, Osmanl
mparatorluunun yn zel bir nem arz etmekteydi. Bu bakmdan Osmanl
mparatorluunun idaresinde byk lde sz sahibi olmu, nde gelen
ttihat liderlerden birisi olan Cemal Paann seyahat srecindeki her
konumas, yapt her deerlendirme, gelecee ynelik bir mesaj vermesi
ihtimali dncesinden hareketle byk bir nem tamaktayd.
Bahriye Nazr Cemal Paann Paris seyahatine ilikin rade-i Seniyyenin
yaynland gn Le Temps gazetesinin Cemal Paa Fransada balkl haberi
gemesi ilgin bir rastlant olmakla beraber, haberin ieriini de, deta Paris
diplomasi evrelerinin resm mesaj olarak deerlendirmek mmkndr:
Bahriye Nazr Cemal Paa, Fransz Hkmetinin daveti zerine donanma
manevralarnda hazr bulunmak ve baz ziyaretler yapmak zere aramba gn
Orient Express ile Fransaya hareket edecek ve 14 Temmuzdan sonra Trkiyeye
dnecektir. Bu yolculuk Harici durum ve meseleler bakmndan salam ve gvenli bir
bar tesis etmek adna bir iaret olduundan byk bir memnuniyet ve sevinle
karlanmaktadr.28
Le Temps gaztesinin ertesi gnk nshas Bahriye Nazrnn seyahatini

Cemal Paann Fransay ziyareti balyla geilmitir. Gazetenin haberinde
Cemal Paann Parisi ziyaretine ilikin resm aklama tekrar edildikten sonra,
Bahriye Nazrnn Pariste ksa bir sre kalp, 14 Temmuza kadar Toulonda
bulunaca, 14 Temmuzda ise Ulusal Bayram vesilesiyle Pariste Resm Geit
Treninde hazr bulunaca kaydedilmitir. Le Temps, seyahata ilikin
deerlendirmesini Trk basnnda yer alan yorumlara dayandrmtr. Buna gre
Trk basn Cemal Paann seyahatini, iki lke arasnda dostluk ve gvene
dayal bir politikann iareti olarak grmektedir. Cemal Paann Fransa iin
besledii sempatinin bilindii grnden hareketle Fransa ve Trkiye arasnda
ok samimi ilikilerin gelitirilmesi iin bu ziyaret bir umut olarak
yorumlanmaktadr.29 Le Figaro gazetesi de Le Temps gibi, Cemal Paann
seyahatine ilikin n bilgi verdikten sonra, Sabah gazetesi bayazarnn Cemal
Paa ile yapt mlakata yer vermitir. Cemal Paa mlakatnda Fransz
donanmasnn byk manevralarndan istifade edeceini ve bu gezi vesilesiyle iki lke
arasnda yzyllardan beri sre gelen dostluk balarn kuvvetlendirmeye alacan beyn
etmitir. Cemal Paann Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin kurucusu olduu
hatrlatlan yazda, Cemal Paa, Trklerin Fransaya kar besledikleri en canl
samimiyet duygularnn Franszlar nezdindeki tercman olmak bakmndan en yetkili kii
28
29
Le Temps, Djemal Pacha en France, 30 Haziran 1914, s.2.

Le Temps, La visite de Djemal Pacha en France, 1 Temmuz 1914, s.6.
196
SALH TUN
olarak deerlendirilmekteydi.30 Le Journal des Dbats gazetesi ise Cemal Paa

Fransada balkl ksa haberinde Bahriye Nazrnn pazartesi gn M.Poincar
tarafndan kabul edileceini belirttikten sonra ziyaret program hakknda bilgi
vermektedir.31
Le Temps gazetesinin 5 Temmuz tarihli nshas Cemal Paann Paris
Garnda karlan hakknda ayrntl bilgi vermektedir. Seyahatte, kendisine
elik eden Bahriye Yzbas Nusret Beyin yardmyla vagondan inen Cemal
Paay, Paris Sefiri Rifat Paa ile Sefaret mensuplar karlamtr. Karlama
treninde Trk heyetinin yan sra Fransz askeri, siyasi, mali, siyasi ve
diplomatik temsilcileriyle birlikte Fransz silah sanayinin yksek dzeydeki
temsilcileri de hazr bulunmutur. Bunlar arasnda, Fransann stanbul Byk
Elilii siyasi danman Boppe, Osmanl Bankas Direktr Sergeant, Duyun-u
Umumiye temsilcisi Steeg, Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti Paris ubesinin
Bakan, Cruppi, Ktip Ltfi Bey ile birlikte endstri kesiminin nde gelen
simlar dikkati ekmekteydi. Cemal Paa karlama treninde nezih bir
Franszca ile, Fransz Hkmetinin davetinden ok mutlu olduunu, Fransz
Donanmasnn kendisine verecei bilgi ve fikrin yenilenmekte olan Trk
Donanmas iin yararl olacana inandn kaydetmitir.32 Gazetenin ayn
saysnda Cemal Paann ziyareti vesilesiyle Fransa ve Trkiye ilikileri
bayaz konusu olmutur. Bayazda Cemal Paann Fransa seyahatinin yks
ve seyahatin amac hakknda bilgi verildikten sonra u deerlendirmelerde
bulunulmutur:
Bu ziyaret bir Trk Nazrnn Fransaya yapt daha nce benzeri
grlmemi bir ziyaret deildir. Fakat uzun zamandan beri Osmanl Hkmeti
yesinin bugnk art ve koullardaki gibi bir resm kabul vesilesi hi olmamt.
Bu grev iin Cemal Paann tayin edilmi olmasndan dolay Fransz kamuoyu ok
memnun olmutur. Biz biliyoruz ki, gerekte Cemal Paa, lkemiz iin gerek bir
dostluu temsil etmi ve bu dostluu pekitirmek amacyla O, Fransa-Trkiye
Dostluk Cemiyetini kurmutur. Cemiyetin stanbuldaki ilk toplantsnda
Fransaya ynelik dostluk ve sempatisini sylevinde aka iln etmitir. Cemal
Paann ister subaylk kariyerinde olsun, isterse siyasi kariyerinde olsun, zellikle de
stanbul Muhafz iken enerjisi ve iine verdii byk deer, Onun ne kadar iinin
ehli olduunu gstermitir. Bu bakmdan Cemal Paa her ynyle yksek bir sayg ve
kabul gren bir isimdir.33
Cemal Paann Pariste bulunduu gn yaynlanan bayaz, bir taraftan

Cemal Paay verken, dier taraftan yakn gemite Trkiye ile Fransa arasnda
cereyan eden ihtilaflar nedeniyle Trk basn ve kamuoyunda Fransz Diplomasisine kar
30 Le Figaro, Turquie:Voyage en France du Ministre de la Marine, 2 Temmuz 1914,
s.2.
31 Le Journal des Dbats, Djemal Pacha en France, 4 Temmuz 1914, s.6.
32 Le Temps, Djemal Pacha Paris, 5 Temmuz 1914, s.3.
33 Le Temps, France et Turquie, 5 Temmuz 1914, s.1.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
197
zaman zaman hakszlklarn yapld iddia edilmekteydi. Bugn bu davalar yeniden

amann ne yeri, ne de zaman olduundan bahisle; sulamaya sulamayla cevap vermek
eilimini benimsemedikleri eklindeki deerlendirmeler, basnda, Trk-Fransz
ilikilerine ne ynden yaklald konusunda nemli bir fikir vermektedir.
Bugn iin XX. Yzyl Fransasndan geri kalm Osmanl mparatorluu
zerindeki tehlike bulutlarnn anmsatld bayazda, Fransann tarafgir ve
menfaate dayal olmayan dostluu konusunda, Fransann her zamanki gibi yine eski
Fransa olmay srdrecei ifade edilerek, Trk Fransz ilikileri gemiten bugne
deerlendirilmeye allm ve u grlere yer verilmitir:
Trkiye ile Fransa arasndaki ilk siyasi ilikiler I. Franois Dneminde
denizlerde ittifak yoluyla kurulmutur. Bugn de Trk denizciliinin patronu olan
Bahriye Nazr Cemal Paann giriimleriyle iki lke arasndaki ilikilerin daha
ok gelitirilmesi ve daha samimi temaslarn yaplmas olana domu
bulunmaktadr... Son finansal mzakereler srasnda Paristeki grmelerin iten
bir samimiyetle yrtldn Bab- li de bilmektedir. Osmanl mparatorluunun
Franszlarla olan iktisadi ve ticari ilerinin benzersiz nemde olduu, angaje olunan
finansal rakamlarn ykseklii de bilinen bir durumdur. Bilinen bir baka durum
da, Fransadan baka hibir Byk Gn, Trkiye ile balca konu ve ihtiyalar
oluturan ticari, endstriyel, gvenlik ve rejim dzeninin hakim klnmasyla ilgili
olmad gereidir. Fransann hi bir zaman ne dorudan, ne de dolayl olarak
topraksal talepleri harekete geirmei tevik etmedii artk bilinmektedir. O halde
stanbul Hkmeti btn kurumlaryla birlikte Paris Ynetimine tam anlamyla
gven duymaldr.34
Le Tempsda yer alan bayaznn son blmnde, bir ka aydan beri Trkiye
ile Fransa arasndaki ilikilerde gzlemlenen ilerlemede akll ve gen insanlar
olarak tabir edilen Jn Trklerin byk katklarnn bulunduu belirtilmitir.
Bylelikle, uzun bir sre boyunca istikrar ve uyumdan mahrum kalm
Trkiyenin, kusur ve eksikliklerini gidererek gven tesis eden bu kadro
sayesinde, lkenin yeniden sekin bir temsile kavutuu ileri srlmtr.
Balkan Savalarnda kaybedilen topraklara ve bamszln iln etmi milletlere
ramen, Balkanlardaki huzur ve gvenin salanmas ve barcl bir dzenin
kurulmas, Trkiyenin iten ve bar esas alan almlarna bal olaca
kaydedilerek; dnden bugne bitmeyen bir alm yks ile yaz son bulmutur.35
Cemal Paann Pariste bulunduu ksa bir sre iindeki faaliyetleri
bakmndan Le Journal des Dbats gazetesi, 7 Temmuz tarihli nshasnda, Cemal
Paa onuruna Fransz Bahriye Nazrlnda verilen le yemei
deerlendirilmitir. Fransz Bahriye Nazr, M. Gauthierin ev sahipliinde
verilen yemee Rifat Paann temsil ettii Trk heyetine karlk, Fransz
heyetinde Fransz Hariciyesi Siyasi ve Ticari ler Mdr M.de Margerie, Genel
Kurmay Bakan General Joffreun Bahriyeli Yardmcs Vice-Amiral Pivet gibi
34
35
Le Temps, France et Turquie, 5 Temmuz 1914, s.1.

Le Temps, France et Turquie, 5 Temmuz 1914, s.1.
198
SALH TUN
askeri ve diplomatik st dzey temsilciler itirak etmilerdir. Fransz 102. Piyade

Alaynn mzii eliinde verilen yemekte, Bahriye Nazr M. Gauthier,
Osmanl Donanmasn gelitirme ynndeki liderlii bakmndan ok sekin bir
devlet adamyla birlikte olmaktan duyduu memnuniyeti anlatmtr. Balkan
Muharebelerine ahitlik eden gl bir yazarn Ate Hatlar Altnda balkl
eserine konu olduu gibi, yksek bir vatanseverlik ynnn yan sra, Cemal
Paann bir asker ve bir lider olarak her trl vgye layk olduunu kaydeden
Gauthier, konumasn u szlerle tamamlamtr:
Ekselanslar, bizi ziyaretiniz Fransa iin aka ifade ettiiniz
duygularnzn yeni bir kant olarak kabul grmektedir. lkelerimiz arasnda
asrlardan beri sre gelen ilikiler bir tarih in etmi olduundan, gemite cereyan
etmi btn hatralar ruh ve zihin dnyamz ile ilikilerimizde nemli bir yer igal
etmitir. Gemiin hatralarndan ilham alarak, Padiah Mehmet Reatn, Sayn
ekselanslar Cemal Paa ve resmi zevatnn erefine, ayrca Trk Bahriyesi ve Byk
Osmanl Donanmasnn gittike artan gelime ve ilerlemesi iin kadehimi
kaldryorum.36
Fransz Bahriye Nazr M.Gauthiernin konumasndan sonra sz alan

Cemal Paa, mevkdann kendisi hakkndaki vg dolu szlerine teekkr
ederek, seyahatinin balamasndan beri hi eksilmeyen bir dostluk ve samimiyet
ortamnda bulunmaktan dolay duyduu memnuniyeti belirterek u grlere
yer vermitir:
Bugn lkenizin ve Fransz gcnn en ncelikli yerleri arasnda bulunan
tersane, askeri tesis vb. yerleri ziyaret etmek, ayn zamanda gl donanmanzn
manevralarnda hazr bulunmaktan dolay memnuniyetimi ifade eder, bu vesileyle
Fransz Hkmetinin nazik davetinden dolay duyduum sevinci belirtmek isterim.
Osmanl Ynetiminin abalarnn da bu ynde olduu gibi, bize uzun bir bar
dnemini salayacak gl bir Osmanl Donanmas iin yenileme abalarmz
konusunda gerekli destei salayacanza ilikin umut vaat eden yaklamnza
teekkr etmek isterim. Bu vesileyle, Fransz Cumhurbakan, ekselanslar
M.Gauthier ve tm Fransz Bahriyelilerinin onuruna sizi kadeh kaldrmaya davet
ediyorum.37
Cemal Paann seyahati boyunca Fransz basnna yansyan son

toplantlarndan birisi de, kurucusu olduu Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti
Paris ubesinin onuruna vermi olduu akam yemeidir. Bir hayli ilgi
Le Journal des Dbats, Djemal Pacha au Ministre de la Marine 7 Temmuz 1914, s.6.
Le Journal des Dbats, Djemal Pacha au Ministre de la Marine, s.6. Le Tempsn ayn
tarihli saysnda, Cemal Paann resm tren ve kabullerden uzak gzel bir Pazar geirdii ve bir
gerek Parislinin yapt gibi gn yaamaya alt belirtilmektedir. Ancak yine de Napolyonun
hatralarnn sergilendii Malmaison atosunu ziyaretlerinde olsun, au Bois de Boulogneda verilen
resepsiyonda ve Byk Kulpte olsun Trk ve Fransz askeri ahsiyetleri, st dzey diplomatlar ile
Fransz Endstrisinin yetkilileri kendisine elik etmilerdi. Le Temps, La Journe bien
Parisenne de Djemal Pacha, 7 Temmuz 1914, s.3.
36
37

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
199
gsterilen ve olduka yksek katlml bir organizasyon olan yemee Fransz

finans, endstri, ticaret ve basn dnyasnn st dzey temsilcileriyle parlamento
ve siyaset evrelerinden yz civarnda temsilci bu byk organizasyona itirak
etmilerdi. Yemekte Cemal Paann sanda Fransz Dileri Eski Bakan ve
Cemiyetin Paris ubesi Bakan M. Jean Cruppi, solunda ise Dou Komitesi
Bakanln da yrten Kabine Eski Bakan (Prsidant du Conseil) ve Dou
Komitesi Bakan (au Comit de lOrient) M.J. Louis Barthou yer almlard.38
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti Paris ubesinin Bakan M. Jean Cruppi,
Cemiyetin amalarn anlatan ve ilgiyle karlanan bir konuma yapmtr.
Konumasnda, Cemiyetin iki lke arasnda ekonomik, sosyal ve entelektel
alanlarda yararl sonular hedefleyen dostluk ve ibirlii alanlarn geniletmeyi
amaladn ne karmtr. Cemal Paann ahsi karakteri ve zellikleri
hakknda gzlemlerini anlattktan sonra Onun Balkan Savalar srasnda
lkesini savunmak iin grevini fazlasyla yerine getiren stn vasfl bir ahsiyet
olarak takdim etmitir.39
Kabine Eski Bakan M.J. Louis Barthou ise yapt konumada TrkFransz ilikilerini canlandrmak ve bu ilikilere soylu bir deer atfetmek adna
asrlardan beri Trkiye ile Fransa arasnda ok derin ve ok gvenli menfaatleri
gsteren balar bulunduu belirtmitir. Cemal Paann trajik anlarda lkesine
yeniden gven kazandran gl bir organizasyon ve liderlik kabiliyeti bulunan,
enerji ve inisiyatif gc yksek bir ahsiyet olarak tanmlamtr.40
Cemal Paa, Trk-Fransz ilikileri ve ahsyla ilgili konumalar mteakip
sz alarak, karlkl dostluk ve bar gelitirmek iin Cemiyet vesilesiyle
birlemeye hazr olan dostlar bylesi bir toplantda grmekten gurur ve
mutluluk duyduunu belirtmitir. ki lkenin yaknlamasna vesile olan
gelimelerin yan sra, bylesi tarihsel balar ve menfaatleri gl olan iki halkn
ilikileriyle ilgili, daha gzel alma ve abalar ve yararl sonular ok yakn bir
zamanda kesin bir ekilde hissedeceinden emin olduunu belirtmitir. Bu
inanla Trkiyeye dneceini belirten Cemal Paa, Fransadaki inceleme
seyahatinden fazlasyla tatmin olduunu szlerine eklemitir.41
14 Temmuzda Fransz Devriminin yldnm vesilesiyle dzenlenen
resm geit treninde hazr bulunan Cemal Paa, Cumhurbakan Poincar
tarafndan akam verilen resepsiyona katlm ve yaklak drt gn sonra da
Trkiyeye dnmtr.42
38 Le Temps, Un Banquet en lhonneur de Djemal Pacha, 14 Temmuz 1914, s.3
Fransz Siyasal Sisteminin III. ve IV. Cumhuriyet Dnemlerinde Kabine Bakan tabiri
kullanlmaktadr. Le Robert Micro, dition: Alain Rey, nouvelle dition, Paris 1998, s.1049.
39 Le Temps, Un Banquet en lhonneur de Djemal Pacha, 14 Temmuz 1914, s.3.
42 Artu, Cemal Paa , s.174-175.
200
SALH TUN
Cemal Paann Trkiyeye dnmesinden sonra stanbulda, Le Journal des

Dbats gazetesi temsilcisi Fernand De Brinon kendisiyle bir mlakat yapmtr.
Mlakatn 2 Austosta gerekletirildii anlalmaktadr. Fernand De Brinon,
Cemal Paa ile mlakatnn amacn Fransada ok byk saygyla karlanm ve bu
seyahatten tatmin olarak dndn aklayan Cemal paann mevcut olaylar ve
gndemdeki sorunlar hakknda grlerine bavurmak eklinde aklamtr.43
Fernand De Brinon, Bahriye Nazrlnn yeniden yaplandrlan birimleri
ve Nezaret makam hakknda ayrntl bir bilgi verdikten sonra, Cemal Paann
Bahriyedeki icraatlar ile kiilik zelliklerini aktarrken Onu, kendine gveni olan,
davranlarnda kesin kararl, szleri ak, nerileri salam, Fransa iin gerek bir dost ve
mparatorluun en nemli devlet adamlarndan biri olarak tarif etmektedir.
Gazete temsilcisinin, Fransa seyahatine ilikin izlenimleri konusundaki
sorusuna seyahatinde kendisine gsterilen ilgi ve alaka karsndaki tutumunun, eitli
evrelerce, Fransaya ynelik bir if olarak fazlasyla konuulduu cevabn veren
Cemal Paa, ziyaretinde ahit olduu gelimeler karsnda, iyi tandna inand
Fransay, gerekte hi tanmadn fark ettiini belirtmitir. Fransa seyahatinin
zellikle Fransz Bahriyesi ve Donanmasnn gc hakknda kendisine kesin bir
fikir verdiini beyan eden Cemal Paa, Fransann Akdenizde rakipsiz olduu
kanaatini tamaktadr. Ordu disiplininden gelen liderler arasndaki scak
temaslarn lkeler arasnda ilikilerin gelimesine hizmet edeceini kaydeden
Cemal Paa, askeri g bakmndan Fransz Bahriyesi ve Donanmasndaki
teknik zellikler ile karma ordusunun eitimi gibi askeri taktikleri ilgiyle
karladn; kara ordusu ve svari birliklerinden de istifade edilecek
gzlemlerde bulunduunu aklamtr. Fernand De Brinonun mlakat siyasi
konulara yneltmek isteyen eilimine kar, aklamasn askeri konularla
snrlamaya alan Cemal Paa, Trk Ordusunun kara ve deniz gcnde gerekli
iyiletirmeleri yapmak iin byk bir azimle altklarn, Yunan Donanmasnn
edinimlerinden bylenmediklerini, esasen Trk Donanmas olarak stn ve
gl olduklarn kaydetmitir. Trk Donanmasnn daha da glenmesi iin
finansal aralar bakmndan baz lotarya imtiyazlarnn mzakere edilmekte
olduunu belirten Cemal Paa, bu konuda henz alnm bir karar
bulunmadn aklamtr.44
Osmanl-Alman Gizli ttifaknn imzaland gn yaplan mlakatta Cemal
Paa, muhabirin Avusturya ile Srbistan anlamazl ve muhtemel sonular
hakkndaki dncelerini sormas zerine verdii cevap, yakn gelecein
belirsizliini gsterdii gibi, Osmanl mparatorluunun karlarnn korunmas
adna, bir kararlla da iaret etmektedir:
43
44
Le Journal des Dbats, Un Entretien Avec S.Exc. Djemal Pacha, 3 Austos 1914, s.2.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
201
Trkiye hali hazrda herhangi bir yere balanm deildir. Fakat zorunlu
karlarnn gerektirdii ekilde harekete gemeye hazr olarak ve ok byk bir
dikkatle gelimeleri gzetlemek zorunda olduunu anlamak gerek.45
Fernand De Brinon, Cemal Paa ile uzun mlakatnn sonunda, bu

vesileyle Osmanl ynetiminin gelimelerle ilgili dncesinin iyi bir ekilde
renildiini, bir gn nce Maliye Nazr Cavit Beyin de benzeri dnceleri
aklad grnden hareketle, u yorumda bulunmutur:
Trkiye bekliyor ve hazrlanyor. imdiden itibaren bile olsa hazrlanyor.
Snrlarda tertiplenmi hareketli tedbirler ngrlyor. Belki Trkiye, onu rvana
gtrecek olaylar umut ediyor ve bir frsat yakalamaya hazr vaziyette pusuda
bekliyor.46
Sonu ve Deerlendirme
Osmanl mparatorluunun Balkan Savalarnda urad byk
yenilgiden sonra, mparatorluun paralanmas ihtimalinin belirginlemesi,
ttihat liderleri bloklaan dnyada baz diplomatik giriimlere ve ittifak
araylarna yneltmitir. II. Merutiyetin ilnndan ksa bir sre sonra, BosnaHersekin AvusturyaMacaristan mparatorluu tarafndan ilhak ve
Bulgaristann bamszln iln etmesiyle balayan sre, niha olarak
Trablusgarp ve Balkan Savalar ile birlikte klen mparatorluk topraklarn
muhafaza etme dncesi, ttihat ynetimin balca gayesi haline gelmiti. Bu
nedenle ttihat liderler aralarndaki baz gr ayrlklarna ramen, hem
dnemin siyasal koullar, hem de mparatorluk topraklarn bir ekilde
muhafaza etme dncesi, Osmanl Hkmetini tilaf Devletleriyle bir
yaknlama ve ittifak arayna sevk etmitir.
Osmanl mparatorluu ynetiminde mevcut siyasal koullar etrafnda
ortaya kan bu irade istikametinde, ilkin, tilaf Devletleri gurubunda daha
nfuzlu bir arl olan ngiltere ile bir ittifak yapma teebbs vaki olmusa da,
ngilterenin bir sre meseleyi srncemede brakan tavrndan sonra,
mparatorluu tarafszla ynelten telkin ve nerisiyle bahse konu teebbs
baarszlkla sonulanmtr.
Osmanl mparatorluu belirtilen saikler erevesinde, 1914 yl Mays
ortalarnda Talat Paa vastasyla Rusya nezdinde de benzeri ittifak giriiminde
bulunmusa da, Rusyann stanbul Sefirinin muhtemel bir Osmanl-Alman
ttifaknn nlenmesi bakmndan yaplan teklife olumlu yaklalmas ynndeki
srarna ramen, Rusyann bilinen politikasn akamete urataca dncesiyle
ittifak teklifi uygun grlmemitir.
Bu gelimeler nda Fransann konumu byk bir nem arz etmitir.
Jn Trkler, Fransa ile yaplabilecek bir ittifak sayesinde, mevcut siyasal
45
46
202
SALH TUN
koullarn, Osmanl mparatorluu lehine dnebileceine inanmaktaydlar. Bu

arada, 1914 yl ilk aylarndan beri Franszlarla srdrlen finans antlamasyla
ilgili mzakereler sonulanm, Franszlarn byk bir nem vermi olduklar
Antlama imzalanarak, Franszlara nemli imtiyazlar salanmt. 9 Nisan 1914
tarihinde Maliye Nazr Cavit Bey tarafndan Pariste imzalanan antlamann,
Trk Fransz ilikilerine son derece olumlu bir katks aktr. Bu olumlu srece,
yine ayn gnlerde Bahriye Nazr Cemal Paann giriimleriyle Fransa- Trkiye
Dostluk Cemiyeti ad verilen bir oluumun eklemlenmesi, Trk-Fransz
ilikilerinde yaknlama abalarnn belirgin bir iareti olarak deerlendirilmitir.
Bahriye Nazr Cemal Paann nclnde kurulan Cemiyetin, TrkFransz ilikilerindeki dier gelimelerden bamsz bir hareket olduunu
sylemek zordur. Fransz Dileri Bakanl kaytlarna gemi belgelerde
grld zere, stanbul Byk Elisi M. Bompardn Cemiyete ilikin
deerlendirme ve aklamalar, sz konusu Cemiyetin kuruluunda kendisinin
tasvibinin alndn dndrmektedir. Dostluk Cemiyetinin Paris ubesini
oluturan Fransz kurucularn vasflar ile yrttkleri grevler dikkate
alndnda, Cemiyetin olduka etkin bir misyonu hedefledii anlalmaktadr.
Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti bir bakma stanbul ve Paris ubeleriyle tek
bir cemiyetin lokal birimleri gibi grnmekten ziyade, karlkllk ilkesiyle
oluturulmu, ama ve hedefleri bakmndan karlkl karlar kontrol eden iki
ayr cemiyetmi gibi grnmektedir. Bu bakmdan Dostluk Cemiyetinin
stanbul ubesi, Cemal Paann ahsnda Payitahtta sava ncesi belirginleen
Hkmet
Politikasn
temsil
ederken,
Paris
ubesi,
Osmanl
mparatorluundaki Fransz karlarnn bykl dncesinden hareketle,
Fransann emellerini temsil etmektedir. Bununla birlikte taraflarn amalar her
ne olursa olsun birletikleri en nemli nokta iki devlet arasnda bir yaknlamay
hakm klmaktr. Dahas, Cemiyetin bu yaknlamaya vesile olduu da aktr.
Bundan baka ttihat liderler arasnda Fransz taraftarlyla bilinen ve bu
ynyle Fransz Hkmetinin de dikkatini eken Cemal Paann, Fransa
seyahatinin gndeme gelmesinde, Onun bu giriimlerinin byk katks olduu
anlalmaktadr. Fransz Hkmetinin davetiyle Parise giden Cemal Paa,
Fransada bulunduu sre iinde byk bir ilgi ve sayg uyandrm, Hkmeti
tarafndan kendisine verilen misyonu yerine getirmeye almtr. Byk Sava
ateleyen Saraybosna Cinayetinden hemen sonra gerekleen Fransa
seyahatinde Cemal Paa, tilaf Devletleriyle yaknlamak ve mmkn olursa bir
ittifak yapmak yolundaki son giriimde, nemli grmeler yapmsa da, tilaf
Glerinin kendi ilerindeki kar hesaplar, Onun bu giriimini baarsz klan
balca etken olmutur. Cemal Paann Fransa ile bir ittifak anlamas
konusunda baarya ulaamayacann anlalmas zerine, Almanlarla yrtlen
mzakereler hzlandrlm ve 2 Austos 1914te OsmanlAlman ttifak
imzalanmtr. Bylelikle, Cemal Paann ahsnda belirginleen Fransa ile
yaknlama politikas, gerek amacna ulaamamtr.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
203
Kaynaka
Ariv Kaynaklar
a- Babakanlk Osmanl Arivi (B.O.A).
B.O.A. M.V. 235/137.
b- Les Archives du Ministre des Affaires Etrangres(Paris)[M.A.E.]
M.A.E., Turquie, Nouvelle Srie(n.s), v. 492, nr. 241, 19 Nisan 1914.
M.A.E. Turquie, n.s., v. 492, nr. 267, 29 Nisan 1914.
M.A.E. Turquie, n.s., v. 492, 07 Mays 1914.
c- Gazeteler
Le Figaro, Le Journal des Dbats, Le Temps, Tanin.
(Tarih ve sayfa numaralar dipnotlarda verilmitir)
d- Hatrat ve ncelemeler
Cemal Paa, Hatralar, Hazrlayan: Alpay Kabacal, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
stanbul 2001.
Halil Menteenin Hatralar, Haz. smail Arar, Hrriyet Vakf yaynlar, stanbul 1986.
Kader Yllar, S. Sazonovun Anlar, Rusya Dileri Eski Bakan (1910-1916), ev. Betil
nuak, Yayna Haz. Sabahattin zel, Derin Yay., stanbul 2002.
Ahmad, Feroz: ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal), Kaynak
Yaynlar, stanbul 1999.
Artu, Nevzat: Cemal Paa, Askeri ve Siyasi Hayat, TTK. Yaynlar, Ankara 2008.
Fulton, L. Bruce: Fransa ve Osmanl mparatorluu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve
Byk Gler, Editr: Marian Kent, ev: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yay. stanbul
1999, s.164-198.
Macfie, A.L: Osmanlnn Son Yllar, 1908-1923, ev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap
Yaynevi, stanbul 2003.
Rey, A: Le Robert Micro, (dition: Alain Rey) nouvelle dition, Paris 1998.
Thobie, Jacques: ntrts et mprializm Franais dans lEmpire Ottoman(1895-1914),
Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale, Paris, 1977.
Tunaya, Tark Zafer: Trkiyede Siyasal Partiler, Hrriyet Vakf Yaynlar, c.II, stanbul
1988.
Tun, Salih: II. Merutiyet Dneminde Batl Byk Glerin Osmanl Asyasnda
Nfuz Mcadelesi: Douda Fransz karlarn Koruma Komitesi ve Pernot
Misyonu, Prof. Dr. Fahir Armaoluna Armaan, Editr, Ersin Embel, TTK. Yayn,
Ankara 2008, s.285-305.
Uaklgil, Halit Ziya: Saray ve tesi, yayna hazrlayan: Nur zmel Akn, zgr Yaynlar,
stanbul 2003.
lman, Haluk: Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, mge Kitabevi, Ankara 2002.
204
SALH TUN
EKLER
Ek-1: Fransann stanbul Byk Elisi M. Bompardn Cemiyet hakkndaki raporu.

M.A.E., Turquie, Nouvelle Srie(n.s), v.492, nr. 241, 19 Nisan 1914, s.1.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
205
Ek-2: Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyetinin stanbul ubesinin Nizamnmesi.

M.A.E., Turquie, n.s, v.492, nr.267, 29 Nisan 1914, s.1.
206
SALH TUN
Ek-3: Fransa Dileri Bakannn Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti hakknda M.

Bomparda gnderdii not. M.A.E. Turquie, v. 492,n.s, 07 Mays 1914, s.1.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
207
Ek-4: Cemal Paann Fransa seyahatinin msaadesine ilikin rade-i Seniyye/B.O.A.

M.V. 235/137.
208
SALH TUN
Portekiz Kaynaklarna Gre Sefer Reisin Hint

Okyanusundaki Faaliyetleri (1550-1565)
According to Portuguese Sources Sefer Reis Actions
in the Indian Ocean (1550-1565)
Erturul nalp*
zet
Pr Reisin baarsz Hrmz seferinden sonra onun Basrada
brakt 15 kadrgay Sveye gtrmekle grevlendirilen Seydi li Reis,
1554 ylnda Basra limanndan hareket etti. Maskat aklarna geldiinde
karsna 40 para gemiden oluan bir Portekiz donanmas kt. ki taraf
arasnda cereyan eden deniz savanda Seydi Ali Reisin kadrgalarndan
alts Portekizlilerce ele geirildi. Geri kalan dokuz kadrgann da Gcerat
limanlarnda terk edilmesinden sonra Hint Okyanusunda boy gsterecek
bir Osmanl donanmas kalmad. O tarihlerde Moha kaptan Sefer Reis,
birka gemiyle Portekizlilerin hkimiyeti altndaki denizlerde dolaarak
onlara kar korsanlk faaliyetinde bulundu. Biz bu aratrmamzda Sefer
Reisin Portekizlilere kar mcadelesini dnemin Portekizli tarihisi
Diogo do Coutonun vekayinamesinden ve Portekizli modern aratrmac
Saturnino Monteironun eserinden yararlanarak ayrntlaryla sunduk.
Anahtar kelimeler: Sefer Reis, Moha, Portekizliler, Hint Okyanusu,
Kzldeniz.
Abstract
After Piri Reis unsuccesful Hormuz expedition, the six Ottoman
galleys commanded by Seydi Ali Reis belonging to Suez fleet were
captured in 1554 near Mascate by a Portuguese navy composed of 40
pieces. And the rest of the galleys were abandoned in Gcerat shore. So
there was no left any Ottoman sea power in the Indian Ocean. It is
interesting to note that Sefer Reis, the Captain of Mocha, soon after this
event, captured with his small sea force several Portuguese warships in
the Indian Ocean, controlled by them. Thus he demonstrated an
admirable courage. In this study we present Sefer Reis actions against
the Portuguese by using the chronicles of the Portuguese historian
Diogo do Couto and also the works of the modern Portuguese
investigator Saturnino Monteiro.
Key Words: Sefer Reis, Mocha, the Portuguese, Indian Ocean, Red Sea.
*
Prof. Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, spanyol Dili ve Edebiyat
Anabilim Dal. e.mail: ertugrulonalp@hotmail.com.
210
ERTURUL NALP
Giri
Osmanl Devleti, Msr fethettikten sonra hem Kzldenizin gvenliini
salamak, hem de Portekizlilerle Hint Okyanusunda etkili bir ekilde mcadele
edebilmek iin 1525 ylnda Sveyte Msr Kaptanl ya da Hint
Kaptanl ad verilen bir deniz ss kurdu. Portekizlilerin Umman Denizinde,
Aden Krfezinde ve Hint denizlerindeki faaliyetlerinin Kzldeniz yoluyla
yaplan ticarete verdii zararn farknda olan Osmanl Devleti, Akdeniz
limanlarna Dou ticaretinin eski canllk ve zenginliini yeniden kazandrmak
iin bu smrgeci devletin Hindistandan kovulmasn gerekli grmekteydi. Bu
amala Msr kaptan Selman Reisi donanmann banda Hint Okyanusuna
gndermeye karar verdi. Hindistana gitmek zere 1526 ylnda Sveyten
ayrlan Selman Reisin Kzldenizi terk etmeden nce komutanlarndan biri
tarafndan ldrlmesi zerine Portekizlileri hedef alan bu harekt akim kald.
Selman Reisin yeeni olan Zebid beyi Emir Mustafann 1531 ylnda
Hindistana giderek Diuyu Portekizlilere kar baarl bir ekilde savunmas
Osmanl Devletinin siyasetinin dnda gelien bir olayd. Bu tarihten yedi yl
sonra, 1538de Msr beylerbeyi Hadm Sleyman Paa 80 paralk bir
donanmayla Hindistana giderek Portekizlilere ait Diu kalesini kuatt. Kale
dmek zereyken Sleyman Paa byk bir Portekiz donanmasnn yardma
geldii haberini ald. Gerekten de gece karanlnda uzaktan ok sayda fener
grlmekte ve top sesleri duyulmaktayd. Bu durum karsnda Sleyman
Paa kuatmay aceleyle kaldrarak Diudan ayrlmak zorunda kald. Aslnda
sadece 22 gemiden oluan zayf bir nc kuvveti gelmiti. Ama byk bir
donanmann geldii sanlsn diye her gemiye drt fener taklmt. Portekizlilerin
bu harp stratejisi, keif iin bir gemi gndermeyi ihmal eden Sleyman Paay
aldatmak iin yeterli oldu. Netice itibaryla, Sleyman Paann basiretsiz idaresi,
Mslman Hintli hkmdarlarn kendisinden yardm esirgemeleri ve Portekizli
askerlerin kaleyi canla bala savunmalar sebebiyle bu harekt baarsz oldu.
Bununla birlikte Sleyman Paa bu sefer srasnda Aden, ihr ve Zebidi
Osmanl hkimiyetine dhil etti.
Pr Reisin 1552 ylnda Portekizlilere ait Maskat kalesini teslim almas ve
daha sonra Portekiz himayesindeki Hrmz kalesini muhasara etmesi OsmanlPortekiz mcadelesinin nemli safhalarndan birini oluturdu. Ama Pr Reisin
abalar Hrmz kalesinin alnmas iin yeterli olmad ve nl denizci
mhimmatnn azalmas zerine kuatmay kaldrarak Basraya gitti.
Donanmann byk bir ksmn orada brakan Pr Reis ganimetle ykl
kadrgayla Sveye dnmek zere bu limandan ayrld. Yolculuk srasnda
gemilerinden birinin kazaya uramasyla iki kadrgayla Sveye dnd.
Kahireye geldiinde tutukland ve Kanun Sultan Sleymann sonradan
gnderdii bir fermanla boynu vurularak idam edildi.
PORTEKZ KAYNAKLARINA GRE SEFER RESN FAALYETLER

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
211
Kzldenizin gvenlii iin Basrada braklan donanmann mutlaka

Sveye getirilmesi gerekiyordu. Bu grev eski Katif kalesi komutan Murad
Beye verildi. Hrmz aklarnda Portekiz donanmasyla karlaan Murad Bey
bir Portekiz kalyonunu batrmak iin oyalannca bu grevi yerine getiremedi ve
Basraya dnd. Daha sonra ayn grevi Seydi li Reis stlendi. nl denizci,
1554 ylnda Maskat yaknlarnda karsna kan yaklak 40 paralk bir Portekiz
donanmasyla yapt deniz savanda 6 kadrgasn kaybettii gibi,
donanmasnn geri kalan ksmn da Gcerat limanlarnda terk etmeye mecbur
oldu. Bu ekilde Svey donanmasnn, attlarabda bulunan yedi kadrga
haricinde, saf d kalmasyla Portekizliler gerek Basra Krfezinde gerekse Aden
Krfezinde ve hatt Kzldenizde Osmanllara kar deniz stnln elde
etmi oldular. O srada Kzldenizin gvenliini Mohada Sefer Reisin
komutasndaki birka kadrga salamaktayd. Bu durumda Haremeyn her
zamankinden daha fazla Portekiz tehdidine maruz kalm oluyordu. Bununla
birlikte Portekizliler muhtemelen Osmanl Devletinin husumetini daha fazla
zerlerine ekmek istemediklerinden ya da Sefer Reisten ekindiklerinden
Kzldenize asker bir sefer dzenlemediler.
Sefer Reis kimdi?
Moha kaptan Sefer Reis hakknda literatrmzde ok az bilgi
bulunmaktadr. Portekiz kaynaklarnda ad Cafar olarak geen Sefer Reisin Hint
Okyanusundaki faaliyetiyle ilgili tm bilgileri dnemin Portekizli tarihisi Diogo
do Coutoya borluyuz. Coutonun Dcadas da Asia adl eseri Sefer Reis
hakknda malmat veren temel kaynaktr. Bu eserde Sefer Reis ile ilgili
yazlanlara gemeden nce lkemizde onun hakknda kimlerin bilgi verdiini, bu
bilgilerin nelerden ibaret olduunu belirtmek ve ayrca konuyla ilgilenen balca
yabanc modern bilim adamlarnn almalarna ksaca deinmek yararl
olacaktr.
lkemizde Sefer Reise ilk defa atfta bulunan aratrmac, diplomat Fuad
Carmdr. Portekizceye vkf olan Carm, Trklerin Denizcilii adl eserinde bu
nl denizci hakknda Portekizli tarihilerin eserlerine dayanarak ksa bir bilgi
vermise de, ismini Cafer Reis olarak yanl yazmtr.1
Sefer Reise dolayl olarak atfta bulunan aratrmaclarmzdan biri de
Turgut Iksaldr. Iksaln Babakanlk Arivinin Mhimme Defterlerinde
tespit edip yaynlad baz belgelerde Sefer Reisin ad gemektedir. Mesela
1559 tarihli bir belge stanbuldan Msr beylerbeyine gnderilen bir
emirnamedir. Bu belgeden anlaldna gre, Msr beylerbeyi Svey kaptanl
grevinin Yemen kaptan Sefere verilmesini stanbula teklif etmi ve teklifi
stanbul tarafndan kabul edilmitir. Bu belgeden baka Kanun Sultan
Sleyman tarafndan Msr beylerbeyine gnderilen 19 Ekim 1564 tarihli bir
1
Fuad Carm, Trklerin Denizcilii, Kanaat Matbaas, stanbul, 1965, s. 115 ve 120-121.
212
ERTURUL NALP
belgede de Sefer Reisten bahsedilmektedir. Iksal tarafndan sadeletirilerek

sunulan bu belgede padiah tarafndan Sefer Reisin Svey kaptanl teyit
edilmekte ve Portekizlileri Yemenin gney sahillerinden uzaklatrmas iin
emrine kalite ve kadrga cinsinden 10 para gemi verilerek o taraflara
gnderilmesi istenmektedir. Bunlardan baka Iksal Sefer Reis ile ilgili belge
daha sunmutur. Bu belgelerden her biri Yemen beylerbeyine, Cidde beyine ve
Rodos sancakbeyine yazlmtr. Rodos sancakbeyine yazlan 1564 tarihli
belgede, bu tarihten nce Svey kaptan olarak grev yapan Kurdolu Hzr
Reisin bir baka greve tayin edilmesiyle yerine Sefer Reisin atand
bildirilmekte ve Rodos beyinin temin edecei kadrgalardan biriyle onun
skenderiyeye gnderilmesi istenmektedir. Portekizlilerin Yemen dolaylarndan
uzaklatrlmas iin Sefer Reisin gnderilmesinin emredildii 13 Rebilevvel
973 tarihli belge, Mhimme Defterinde No: 6, Sahife: 122, Sra No: 257 ile
kaytl olup Sefer Reisle ilgili baz noktalar aydnla kavuturmaktadr. Bu
belge Iksal tarafndan gnmz Trkesine u ekilde aktarlmtr:
Msr Belerbeisine hkm ki.
Msr belerbeisi kapma mektub gnderip Portekizlilerin baz gemileri
Hindistandan gelen tccar gemilerine denizde zarar ve ziyan vermekte
olduunu bildirmitir. Bunlar kovmak iin Donanmann (Burada Svey
donanmas kastedilmektedir) gelmesi gerektiinden Svey Kapudanl Sefere
verilip o taraflara gnderildi. Kalite ve kadrga cinsinden on para donanma
gemilerinin hazr edilmesini emr edip buyurdum ki emrim gelince bu gemileri
btn ara gere ve silah-laryle donatp hazr edip kalpazan ve sair gibi (idam
cezasna arptrlmayan) sululardan krekilerini tamamlayp eskiden beri
olageldii zere btn ihtiyalarn grp her gemiye yirmibeer tfenki ve
yirmibeer oklu ve yayl (erkesler) ve tfenkilerden ve (Bahriye askerinden
ihtiyar olmayp sefere ve harbe yarayanlar ayrb Aden taraflarna yolla. Bu
donanmayla beraber gene ayn istikamette bir kalyona zahire koyup gnder.
nk harb gemilerindeki zahire bir mevsim denizde kalan donanmaya yetmez.
nallah oralar benim (Kanuni Sultan Sleyman) zamanmda ele geirilir,
dman oralardan (Yemenin gney sahilleri) kovulur. Hindistandan gelen ve
giden tccarn emniyeti salanr.2
Ayrca Salih zbaran, Portekiz arivlerinden ve Portekizce kaynaklardan
yararlanarak yazd Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl adl kitabnda Sefer
Reise birka kez atfta bulunmutur.3
Turgut Iksal, Arivlerimizde Osmanllarn Svey Tersanesi ve Gney Denizleri

Politikasna likin En Eski Belgeler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt: 13-18, Say: 18,
stanbul, 1969, s. 58-59.
3 Salih zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, Kitap Yaynevi, stanbul, 2004, s.
64, 92, 156 ve 161.
2

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
213
Sefer Reis hakknda aratrma yapan modern yabanc bilim adamlar

arasnda Giancarlo L. Casalenin ayr bir yeri vardr. Aratrmac, The Otoman Age
of Exploration adl kitabnda Sefer Reisin faaliyetlerinden bahsetmi olduu gibi,
bu konuya birka makalesinde de deinmitir. Mesela aadaki iki makalesinde
Sefer Reisin faaliyetlerini Diogo do Coutodan yararlanarak zetle vermitir:
Otoman Guerre de Course and the intercontinental Spice Trade: The Career of
Sefer Reis, Itinerario 32/1 (Spring 2008), s. 59-79; ve An Otoman Intelligence
Report from the Mid Sixteenth-Century Indian Ocean, The Journal of Turkish
Studies 31/1 (2007), s. 181-188.
Casale, ayrca Deniz Kuvvetleri
Komutanlnn 16nc ve 17nci Yzyllarda Hint Okyanusunda Osmanl
Deniz Varl konusunda 2008 ylnn Ekim aynda dzenledii Uluslararas
Trk Deniz Gc Tarihi Sempozyumunda Sefer Reis hakknda ngilizce olarak
bir bildiri sunmutur.
Aratrmacnn fikrine gre Sefer Reis, Hadm Sleyman Paann
Hindistan seferine katlm olup, 1544 ylnda Sveyteki Osmanl donanmasna
ait be kadrgalk bir filonun kaptan olarak grev yapmtr. Casale, Hadm
Sleyman Paann rakibi ve halefi Rstem Paann 1544 ylndan sonra
sadrazam olmasyla Sefer Reisin hak ettii daha yksek bir makama gelmesi bu
devlet adam tarafndan engellendiini dnmektedir. Sempozyum bildirisinde
ifade ettii zere, Msr valisi li Paa onun Svey kapudan olarak
atanmasn stanbula teklif etmitir. Bu teklif, Turgut Iksaln makalesinde
yaynlad belgede de aka grld gibi stanbul tarafndan kabul edilmitir.
Svey kaptan olmasnn ardndan 1564 ylnn sonlarnda on kadrgadan ibaret
bir donanmayla Sveyten hareket eden Sefer Reis, nce Ciddeye uram,
daha sonra Mohaya giderek donanmasnn ikmalini tamamlamtr. Ama muson
rzgrlar sebebiyle Aden krfezine ancak 1565 ylnn kasm aynda
alabilmitir. Yine Casalenin verdii bilgilerden anlaldna gre, Kahirede
bulunan Mattias Bicudo Furtado adndaki Portekizli bir casus Lizbona bir
mektup gndererek, Sefer Reisin amacnn Mozambike kadar inmek suretiyle o
kylar yamalamak ve Goaya gitmekte olan filolara ait gemileri zapt etmek
olduunu bildirmitir. Casale, Sefer Reisin harekt srasnda, Sokotra Adasna
doru yol ald srada hastalanmas zerine Aden limanna dnmek zorunda
kaldn ve dndkten gn sonra Adende vefat ettiini belirtmekteyse de
lm tarihi hakknda net bir bilgi vermemektedir.4
Giancarlo L. Casale, Sefer Reis: An Innovator in Ottoman Oceanic Warfare,
Uluslararas Trk Deniz Gc Tarihi Sempozyumu, 16nc ve 17nci Yzyllarda Hint
Okyanusunda Osmanl Deniz Varl, Deniz Kuvvetleri Komutanl Yayn, Aralk 2008,
stanbul, V-3-10. Casalenin bildirisinin bu ksmnda Lizbondaki Torre do Tombo
arivinden ve B.A. Mhimme Defterlerinden baka yararland balca kaynaklar
unlardr: Diogo do Coutonun Decadas da Asia; A. da Rego ve T.W.Baxterin
Documentos sobre os Portugueses em Moambique e na Africa central 1497-1840,
Lizbon, 1962 cilt 8,s. 152-154:
4
214
ERTURUL NALP
Sefer Reis hakknda bilgi veren bir dier yabanc bilim adam Michel
Tuchsherer, Svey kaptannn Mozambik kylarna kadar inerek Portekiz
gemilerini zapt etme niyetinde olduuna ihtimal vermemektedir. Sefer Reisin
kadrgalarnn tamamnda yaklak 2.000 civarnda savann olabilecei
ihtimalini gz nnde bulunduran Tuchsherer, su ve yiyecek ikmalindeki
glkler nedeniyle bu harektn ancak 12-15 gnle snrl olabileceini
dnmektedir. Tuchsherere gre Svey kaptannn amac Hindistandan ya da
Aeden gelen Mslman ticaret gemilerini Portekiz tehdidine kar korumaktr.
Aratrmac bu dncesinde hakl olabilir, zira yukarda bahsettiimiz, Turgut
Iksaln yaynlad 1564 tarihli belgede de bu durum aka grlmektedir.
Yine Tuchshererin bildirisinde belirtildii zere, be aylk bir hazrlktan sonra 3
Nisan 1565te Sveyten ayrlan Sefer Reis, harekt srasnda hastalannca
Adene dnmek zorunda kalmtr. Dndkten ksa bir zaman sonra, ayn yln
29 Maysnda Adende vefat etmi ve eyh Aydarsun kabrinin yanna
defnedilmitir.5
Grld gibi iki yabanc aratrmacnn Sefer Reisin sefere k ve lm
tarihleriyle ilgili olarak verdii bilgilerde bir eliki vardr. Casale, her ne kadar
nl denizcinin lm tarihini kesin olarak vermemekle birlikte, 1565 ylnn
Kasm aynda Mohadan denize aldn, iki gn sonra Sokotra Adasna
yneldii srada hastalanarak Adene dndn ve gn sonra ayn yerde
vefat ettiini belirtmektedir. Casalenin ve Tuchshererin verdii bilgilerdeki bu
eliki byk bir ihtimalle aratrmaclarn farkl kaynaklara dayanmalarndan
ileri gelmektedir. Casalenin bu noktada yararland balca kaynaklar unlardr:
Rego and Baxter, Documentos sobre os Potugueses, Blm 8, s. 152; B.A. Mhimme
Defteri 5, doc. 178; Serjeant, Portuguese off the South Arabian Coasts, s. 110111. Tuchscherer ise, bildirisinden anlald kadaryla u kaynaa dayanmtr:
Al-Kindi, Tarikh Hadramawt al- musamma biludda al-mufida al- djmia li tawriikh
qadima wa haditha, Sana,al-Irshd, 2003, Blm 1, s. 212.
Portekizli tarihilerin eserlerinde Sefer Reis
Daha nce belirttiimiz gibi dnemin Portekizli tarihisi Diogo do
Coutonun Dcadas da Asia adl vakayinamesi Sefer Reis hakknda bilgi veren
birinci elden kaynaktr. Ondan sonra gelen tarihiler ve aratrmaclar genellikle
onun yazdklarn tekrar etmilerdir. Portekizli modern aratrmaclardan
Saturnino Monteiro da Coutonun yazdklarn derleyerek Sefer Reis ile ilgili
5 Michel Tuchscherer, Ottoman Maritime Activities in the Red Sea/Gulf of Aden Area
(16th-early 17th Centuries), Uluslararas Trk Deniz Gc Tarihi Sempozyumu,
16nc ve 17nci Yzyllarda Hint Okyanusunda Osmanl Deniz Varl, Deniz Kuvvetleri
Komutanl Yayn, Aralk 2008, stanbul, V- 11-20. Tuchscherer bildirisinin bu ksmn
u kaynaklara dayandrmtr: Salih zbaran, Osmanl mparatorluu ve Hindistan
yolu, s. 127-128; ve Casale, Ottoman Guerre de course and the Indian Ocean Spice
Trade, s. 64-65 ve R.R. Seargent, The Portuguese off the South Arabian Coast, s. 110.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
215
derli toplu bilgiler sunmutur. Btn bu kaynaklar temel alarak nl Trk

kaptannn faaliyetlerini ayrntlaryla vermeye alalm.
Coutonun verdii bilgilerden Sefer Reisin, Basra Krfezinin giriindeki
Maskat yamalamak ve Ekim ay sonlarnda Hrmzden Goaya gitmek iin
yola kan gemileri zapt etmek amacyla 1550 ylnn Mart aynda Ciddeden drt
kalite6 ile ayrlm olduunu reniyoruz. Sefer Reis, Hrmz Boaznn
aznda bulunan Teive aklarna gelmi ve burada pusuya yatmtr.
Ayn tarihlerde Luis Figuera adndaki bir kaptan, Hrmz kalesi
kumandanlna tayin edilen bir subay oraya gtrmek zere bir kalyon ile on
fustadan7 ibaret bir donanmayla Hindistandaki Goa limanndan hareket etmiti.
Luis Figuera, Hrmzden Goaya dn yolculuunda Teiveye geldii srada
drt Trk kalitesinin Jor ad verilen bir yerin aklarnda demirli olduu haberini
alnca onu bulmak iin derhal hareket etti. Jora gelmeden nce kyya yakn
olarak kendisine doru seyreden Sefer Reisin drt kalitesini uzaktan grd. 8
Sefer Reis on Portekiz fustasn seer semez geriye dnd ve yelkenleri
fora ederek Aden istikametinde yol almaya balad. Luis Figuera kendisini bir
sre takip ettiyse de, Trk kalitelerinin gayet yrk (hzl) olmas sebebiyle
onlara yetiemeyince dmeni Goaya krd. Goaya dnme fikri, her ne pahasna
olursa olsun Trklerin peinden gidilmesini isteyen donanmann dier
kaptanlarnca ho karlanmad, nk onlar Trklerin eninde sonunda su almak
iin bir kyya yanamak ya da krekileri dinlendirmek iin durmak zorunda
kalacaklarn tahmin ediyorlard. Her eye ramen Luis Figuera donanmasn
tehlikeye atmak istemediinden fikrinden caymad.9
O sralar Hindistan genel valisi Jorge Cabraln yerine atanan Afonso de
Noronha Kzldeniz tarafna gnderilmek zere be fusta hazrlamt, Luis
Figuerann bu filonun kaptanlna talip olmas zerine onun bu isteini geri
evirmedi. Luis Figuera, Aden Krfezine gitmek zere 1551 ylnn Ocak
aynda yeniden denize ald ve Bbl-Mendeb Boazn getikten sonra su
almak iin Assab Krfezi aklarndaki adalardan birinde demirledi. Burada ele
geirdii bir teknenin mrettebatndan Sefer Reisin be kaliteyle yaknlarda
dolatn rendi. Bu arada Sefer Reis de Portekizlilerin geliinden haberdar
Kalyata da denilen, her kreini genellikle iki kiinin ektii, kadrgadan kk, 19-24
oturakl hzl bir gemidir.
7 Fusta: Portekiz donanmasna ait 10 -18 ift krekli, bir ya da iki direkli, orta
byklkte, alt dz, hafif bir gemi trdr.
8 Diogo do Couto, Dcadas da Asia, Livraria Sam Carlos, Lisboa, 1974, Dc. VI, parte
II, Liv. VIII, Cap V, s. 159-165; ve Liv. VIII, Cap. XII, s 206-209; Saturnino, Monteiro,
Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa, cilt III, Livraria S da Costa Editora, Lisboa,
1992, s. 123.
9 Couto, a. g. e, Dc. VI, Parte II, Liv. VIII, Cap. XII, s. 206-208; Saturnino Monteiro,
a. g. e, cilt III, s. 124.
6
216
ERTURUL NALP
olmutu, sabah erkenden dman gafil avlamak amacyla be kalitesiyle onlarn

demirli bulunduklar yere doru hareket etti. Adalarn bulunduu yere
geldiinde demirli olan drt Portekiz fustasn arkadan evirerek ka yollarn
kesmek iin bir kaliteyi grevlendirdi, daha sonra drt kaliteyle Portekiz
gemilerinin zerine gitti. Portekiz fustalarndan bir tanesi su almak iin gruptan
ayrlm olduundan rakipler gemi says bakmndan birbirine denkti, ama silah
ve adam bakmndan stnlk Trklerdeydi. 10
ki filo, belirli bir mesafeye kadar birbirlerine yaklatnda btn toplarn
ve tfeklerini atelediyse de hibiri rakibine nemli bir zarar veremedi. Salvo
ateinin duman henz dalmamt ki, Sefer Reisin kalitesiyle Luis Figuerann
fustas byk bir atrtyla borda bordaya geldi. ki geminin kpetelerinin
birbirine yanat anda drt-be Portekizli, Sefer Reisin kalitesine atlamt,
ama arpmann iddetiyle iki gemi birbirinden biraz ayrldysa da, Luis Figuera
daha sonra krekleri kullandrarak fustasn tekrar kaliteye yanatrmay baard.
nde Luis Figuera olmak zere Trk kadrgasna doluan Portekizliler Trkleri
geminin ortasna kadar geri ekilmek zorunda braktlar. O srada Trklerin
at bir tfek ateiyle Luis Figuera cansz yere serildi. Ayn ekilde Sefer Reis
de bir tfek misketiyle yaralanmt, ama ayakta kalmak iin olaanst bir
gayret sarf ederek adamlarn cesaretlendirmeyi srdrd. Kaptanlarnn lmesi
zerine moralleri bir anda bozulan, ou yaral Portekiz askerleri silahlarn
brakarak teslim oldular.11
Bu olaydan yl sonra Sefer Reis, 1554 ylnda bir kalite ve bir fustayla12
Sveye gitmek zere Mohadan denize ald. Sveyten kara yoluyla
skenderiyeye gelen Sefer Reis, stanbula gitmek iin bu limandan bir gemiyle
yola kt. Sefer Reisin stanbula gitmesinin amac Portekizlilerin saldrganl
yznden Kzldenizden Hint Okyanusuna alamayan Mslman ticaret
gemilerinin durumu ve Kzldeniz ahvali hakknda hem padiaha bilgi arz etmek,
hem de Pr Reisin Sveye getirdii iki kadrgann kendi tasarrufuna
braklmasn istemekti. Onun bu isteini kabul eden Kanun Sultan Sleyman
ayrca ona bir grev verdi. Grevi, o sralar Basradan hareket etmi olan Seyd
li Reisi karlamak ve onun donanmasna katlarak btn gemileri Mohaya
getirmekti.13
Sveye dndkten sonra iki kadrgay donatp denize almaya hazr hale
getiren Sefer Reis vakit kaybetmeden Bbl-Mendebin yolunu tuttu. Austos
10 Couto, a. g. e, Dc. VI, Parte II, Liv. IX, Cap. III, s. 230-238; Saturnino Monteiro,
a.g. e, cilt III, s. 125.
11 Couto, a. g. e, Dc. VI, Parte II, Liv. IX, Cap.II ve III, s. 238- 242; Saturnino
Monteiro, a. g. e, cilt III, s. 179-181.
12 Bu fustay 1551 ylnda Assab Krfezi savanda Portekizlilerden ele geirmiti.
13 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte I, Liv. I, Cap.V; Saturnino Monteiro, a. g. e, cilt III,
s.179.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
217
aynda iki kadrga, bir perkende ve bir kalite14 ile Kzldenizden ktktan sonra
gneybatdan esen rzgrdan yararlanarak Arabistan Yarmadasnn gney
kylar boyunca douya doru ilerlemeye balad. Yolda karlat baz
teknelerden ve urad yerlerden Trk donanmasnn bir ksmnn Maskatta
Portekizlilerce ele geirildiini, geri kalan ksmnn ise Kambay Krfezine
sndn ve ayrca Fernando de Menesesin Arabistan kylarndan ayrlarak
Goaya gittiini rendi.15
Seyd li Reisin donanmasna katlmann imknsz olduunu gren Sefer
Reis, Portekizlilerin o sralar zafer sarholuu iinde tedbiri elden brakm
olabileceklerini tahmin ettiinden, onlara ya da mttefiklerine ait gemileri zapt
etmeye karar verdi. Bu niyetle Diu yaknlarna gelince gemilerinin uzaktan fark
edilmemesi iin yelkenlerin toplanp direklerin indirilmesini emretti ve daha
sonra uygun bir yerde pusuya yatt. Sonunda ans yaver gitti ve Hrmzden
yola kan zengin mallarla ykl drt ticaret gemisi birbiri ardnca ana dt.
Bu gemilerden bir tanesi bir Portekizliye, dieri Diulu bir tccara, geri kalan ikisi
de aul ve Tanaya aitti. Gemilerde bulunan Portekizlileri zincire vurdurduktan
sonra esirlerin kontroln salamak amacyla aralarna kendi savalarn
yerletirdi. Drdnc gemiyi zapt ettikten sonra, daha rahat hareket edebilmek
iin btn gemileri fustann aktarmasnda Mohaya gnderdi. Sefer Reis
Hrmzden baz ticaret kalyonlarnn hareket ettiini haber almt, bunlardan
birini yakalamak iin iki kadrga ve bir kalite ile Diu aklarnda bir sre daha
beklemeye karar verdi. Bu arada, drt gemiyi aktarmada tayan fusta,
Kzldenize doru yol alrken Hrmzden gelmekte olan bir Portekiz kalitesiyle
karlat. Kalitenin komutan gemilerin rotasn yadrgamt, onlar sorgulamak
iin yanamaya balad. Esirler kurtulmak iin ellerine bundan daha uygun bir
frsatn gemeyeceini bildiklerinden zincire vurulu olmalarna ramen
ayaklandlar ve az saydaki muhafzlarn bertaraf ederek gemileri ele geirdiler.
Portekiz gemisinin yaklamakta olduunu gren fusta ise selameti kamakta
buldu.16
zgrlklerine kavuan esirler bir daha Sefer Reisle karlamamak iin
kalitenin refakatinde bir an evvel Diu aklarndan uzaklamak istiyorlard. Bu
amala daha gneye, aula ve Dabul istikametinde ilerlemeye baladlar. Bu
Bu kaliteyi ya da fustay Daha nce Luis Figueiradan zapt ettii kalite ya da Futsa.
Eduardo do Couto Lupi, A emprsa Portuguesa do Oriente, Agncia Gerald as
Colnias, Lisboa, 1943, s. 367; Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte I, Liv. I, Cap.V;
Saturnino Monteiro, a. g. e, cilt III, s. 179. Perkende, her kreini iki ya da kiinin
ektii, ekdiri trnden 18-20 oturakl bir gemi olup, boyu 24-26 m arasnda
deiebilir.
s.179.
s.179.
14
218
ERTURUL NALP
arada Sefer Reis gemileri zapt ettii yerde birka gn daha beklemi, ama
gemesini umduu kalyonlar grnmeyince Arabistan kylarna dnmeye karar
vermiti. Gemilerle buluma noktas olan Kurya Murya Adalarna gitmek iin
bu adalarn zerinde yer ald enlem derecesine (yaklak 17 K) indikten sonra
rotasn batya evirerek yol almaya balad. Sefer Reis, birka gnlk bir
seyrseferden sonra ufukta birka yelkenli grd. Tesadfe bakn ki, bunlar
ayaklanarak zgrle kavuan ve sonra nee iinde Hindistana doru yol alan
Portekizlilerin bulunduu drt gemi ile onlara refakat eden Portekiz kalitesiydi.
Her ey sil batan oldu, esirler yeniden zincire vuruldu. Portekiz kalitesi ise
kurtuluu kamakta buldu. Fakat Sefer Reis bu kadaryla yetinecek biri deildi.
Gemilerdeki esirlerin kontroln salayabilmeleri iin yanlarna bir kadrga ile
bir kalite braktktan sonra kendi kadrgasyla kaan kalitenin peine dt. Sefer
Reisin gemisi ok hzl olduundan kaliteye yetimesi fazla srmedi. Portekiz
kalitesinin mayna etmesi (teslim olmas) iin nce ba topuyla bir uyar at
yapt. Kalitede yaklak otuz kii vard, direnmeleri intihardan farksz olurdu,
kamalar da mmkn grnmediinden teslim olmaya karar verip yelkenleri
indirdiler. Ama bir Portekizli asker Trklerle savamaktan yanayd, dierleri
kar koymann lm demek olduunu bildiklerinden onun szlerine kulak
asmadlar. nk kurtulu akesini deyerek gnn birinde zgrlklerine
kavuacaklarndan emindiler, bu yzden Trklere kar koymadan silahlarn
teslim ettiler. Bu arada savamaktan yana olan asker silahn teslim edecei yerde
denize atmt. Askerin bu davranna son derece fkelenen Sefer Reis, onu
iddetle cezalandrdktan sonra kendisini beklemekte olan dier gemilerle
buluarak yoluna devam etti ve zengin bir ganimetle Mohaya dnd. Esir
alnan Portekizliler gerekten de bir zaman sonra fidyelerini deyerek
zgrlklerine kavutular.17
Seydi li Reisin komuta ettii Svey donanmasna ait kadrgalardan
altsnn 1554 ylnda Maskat aklarnda Portekizlilerce zapt edilmesinden, geri
kalannn da Gceratta terk edilmesinden sonra Hint Okyanusunda boy
gsterecek bir Trk donanmasnn kalmad. O srada Sefer Reisin snrl
imknlarla Portekizlilerin hkimiyeti altndaki blgelere szarak, deyim
yerindeyse, burunlarnn dibine kadar sokularak onlarn gemilerini zapt etmesi
gerekten de byk bir maharet ve cesaret rneiydi.
Portekizlilerin Mohay ele geirme giriimi
Portekizliler Sefer Reisin kendilerine ynelik gaza faaliyetinden olduka
rahatsz olduklarndan onun hakknda istihbarat toplamaya byk nem
veriyorlard. Goaya 1558 ylnn sonlarna doru ulaan haberler Sefer Reisin,
Portekizlilere ve mttefiklerine ait ky ehirlerini vurmak iin yeniden denize
alaca ynndeydi. Bu haberler zerine genel vali Constantino de
s.179-181.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
219
Braganann talimatyla Alvaro da Silveirann kumandasndaki 12 kalyon, 18

fusta ve caturdan18 oluan, 500 civarnda asker tayan bir donanma 15 ubat
1559 tarihinde Daman limanndan denize ald. Donanmann grevi Sefer
Reisin faaliyetleri hakknda bilgi edinmek ve mmknse filosunu tahrip ederek
Mohay fethetmekti. Kzldenize doru yol alrken Arabistan Yarmadasnn
gneyinde iddetli bir frtnaya yakalanan Portekiz donanmas dev dalgalarla bir
hayli boutuktan sonra epeyce hrpalanm bir halde Kzldenize ulaabildi.
Portekizliler burada ele geirdikleri baz teknelerdeki balklar sorgulayarak
Sefer Reisin drt kadrgayla denize almaya hazrlandn, dolaysyla Mohada
ok az sava brakacan rendiler.19
Bu haberler zerine Portekizliler, Trk kadrgalarnn kyya ekili durumda
olduklarn farz ettiklerinden bunlar yakmak amacyla Mohaya gitmeye karar
verdiler, bu ehri ele geirdikten sonra yamalayp yakmay dnyorlard.
Mohaya gelmeden nce bir frtnaya yakalanan donanmann gemilerinden
bazlar rotadan saparak kayboldular. Bunlar ancak operasyon bittikten sonra
yeniden donanmaya katlacaklard. Nihayet Portekizliler Mart aynda ehrin on
mil ana geldiler. Deniz derinliinin kalyonlarn daha fazla ilerlemesine msait
olmamas yznden Alvaro da Silveira burada demirlemeye karar vererek
karma iin hazrlklarn yaplmasn emretti.20
Bu arada Sefer Reis, Portekiz donanmasnn yaklatna dair haberlerin
kendisine ulamasyla birlikte savunma iin gereken tedbiri almakta gecikmemi,
karaya ekili vaziyette bulunan tm gemilerdeki toplarn namlularn denize
tevcih etmiti. Onlarn gerisindeki kalede ise Portekizlilerin her zaman ekindii
o mthi bombardalar21 denizden gelecek gemileri vurmaya hazrd. Ayrca
ehirde hemen hemen herkes tepeden trnaa silahl vaziyette Portekizlilerin bir
saldrsn pskrtmek iin bekliyordu. Bu durumu bilmeyen ve ehri ani bir
basknla ele geirmeyi tasarlayan Portekizliler, ertesi sabah gn doar domaz
kalyonlardan inerek kayklara bindiler, dier hafif teknelerdeki birlikler de kyya
doru krek ekerek ilerliyorlard. saat sren bir ilerleyi sonunda kyya bir
top menzili kadar yaklam olan Portekiz askerleri, birden bire zerlerine
yamaya balayan glleler karsnda neye uradklarn anlayamadlar. Baz
fustalar isabet alarak saf d olmulard. Bu arada donanma komutannn
fustasna da isabet eden bir glle drt-be krekiyle birlikte birka askeri de
yaralam, gemiyi geici olarak hareket edemez hale getirmiti. Donanmadaki
18 Catur: Portekizlilerin Hindistanda kullandklar tek veya iki direkli, alt ift krekli
kk bir yelkenli teknedir.
19 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VII, Cap. VI, s. 100; Saturnino Monteiro, a.g.e,
cilt III., s. 205.
20 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VII, Cap. VI, s. 101; Saturnino Monteiro, a.g.e,
cilt III, s. 206.
21 Genellikle kadrgalarda kullanlan, tek paradan oluan byk apl bir top.
220
ERTURUL NALP
askerler arasnda bir paniin yaandn gren Alvaro de Silveira daha fazla
ilerlemenin intihardan farksz olacan fark ederek ricat emrini verdi.22
Portekiz donanmas oradan uzaklatktan sonra Alvaro de Silveira,
fustay Habe imparatoruna bir mektup ulatrmalar greviyle Massavaya
gnderdi. Aden aklarnda Mslman ticaret gemilerinden birini yakalamay
umarak 15 Nisana kadar oyaland, ama bir tekine dahi rastlamaynca k
geirmek zere Maskata dnmeye karar verdi.23
Sefer Reisin Portekizlilerle son karlamas
Cristovo Pereira komutasndaki fusta, Habeistandaki Portekizli
rahiplere din trenlerde kullanlan baz malzemeleri gtrmek amacyla 1560
ylnn ubat aynda Goa limanndan demir almt. Portekizliler, her zaman
olduu gibi nce Sokotra Adasna urayp burada gemileri kalafatladktan ve
ikmal yaptktan sonra, Mohada bulunan Sefer Reisin filosuyla karlamaktan
ekinerek, Massavaya doru kyya yakn olarak yollarna devam ettiler.24
O sralar Trkler, Portekizlilerin Habeistan ile irtibatn tamamen kesmek
amacyla Massava Adasnda bir kale ina etmilerdi. Cristovo Pereira orada
durumun nasl olduunu renmek iin Massavadan belirli bir mesafede
demirledi. Birka saat sonra Cristovo Pereira kalenin komutannn kendisine
gnderdii bir ula kabul etti. Trk Komutan haberci vastasyla Portekizlilerle
dost olduklarn, isterlerse gemilerin ihtiyalarn kaleden temin edebileceklerini
bildirmekteydi. Ama Portekizli kaptan bunun bir tuzak olabileceini dnerek
kaleye gitmekten ekindi. Parayla tuttuu bir Arap vastasyla Arkikoya mektup
gnderdikten sonra hem su almak, hem de Sefer Reis hakknda bilgi edinmek
amacyla Kamern Adasna doru hareket etti. Yolculuk srasnda filosu yirmi
drt saat sren byk bir frtnaya yakaland. Dev dalgalar yznden gemilere
dolan suyu kovayla boaltmak iin sk sk durmak zorunda kald. kinci gn
afakla birlikte havann dzelmesinden ksa bir sre sonra ufukta Malfadadas
Adalar (Zbeyir Adalar) grnd. Cristovo Pereira, mrettebatn
dinlenebilmesi iin oraya gitmeye karar verdi. leye doru ufukta
gneydoudan gelmekte olan bir gemi grnd. Bunun bir Mslman ticaret
gemisi olabileceini tahmin eden Portekizliler yklce bir ganimet elde etmeyi
umarak geminin yolunu kesmek iin salya krek ettiler. Bir sre getikten sonra
geminin ardndan yelkenlinin de gelmekte olduunu grnce sevinleri bir
kat daha artt. Fakat onlara yaklatklarnda bu yelkenlilerin zengin ticaret
22 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VII, Cap. VI, s. 102; Saturnino Monteiro, a. g.
e, cilt III, s. 206.
23 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VII, Cap. VI, s. 103; Saturnino Monteiro, a. g.
e, cilt III, s. 206-207.
24 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VIII, Cap. VIII, s. 223-225; Saturnino
Monteiro, a. g. e, cilt III, s. 223.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
221
gemileri olmayp, aksine ticaret gemisi grnts verilmi sava gemileri

olduklarn korku ve aknlk iinde grdler. Bunlar Sefer Reisin sava
gemileriydi. Moha kaptan, Portekizlilerin Massava yaknlarnda olduunu haber
alr almaz onlar bulmak iin bir kadrga ve kalite ile denize almt.
Dman kendisini uzaktan grp de kamasn diye gemilerinin bordalarn
hasrlarla ykseltmi, grandi direine sahte yelkenler ve serenler yerletirmiti.
Bavurduu bu sava hilesi ie yaram ve Portekizliler, ancak gemileri epeyce
yaklatnda gerei anlamlard.25
Oyuna geldiklerini anlayan Portekizliler derhal yelkenleri fora ederek
Habeistan istikametinde rzgra kar kamaya baladlar. Sefer Reis de
hasrlar, sahte yelkenleri ve serenleri attktan sonra byk yelkeni aarak
pelerine dt. Portekiz fustalarnn orsa ederek (geminin pruvasn rzgra
doru evirmek) rzgra kar kadrgalara nazaran daha hzl ve kolayca yol
almalar mmknd, ama fustalardan bir tanesi pek hzl deildi ve stelik biraz
rzgr stnde kalmt, yani ba taraf rzgrn geldii yne dnmt. Bu
durumda kadrga tarafndan yakalanmas an meselesiydi. Bunun zerine
Portekizli kumandan dier iki fustann geriye dnerek kadrgayla savayormu
gibi yapmas iin emir verdi, bu ekilde onlar Trkleri oyalarken dieri de aray
aabilecekti. Portekizlilerin bu manevrasndan dolay aran Trkler gs
gse geecek bir sava iin hazrlanmaya baladlar. Ama gerekte dvmek
niyetinde olmayan Portekizliler top menziline girer girmez btn falco26 ve
bero27 toplarn ateledikten sonra tiremola ederek (gemiyi ters istikamete
evirerek) kamaya baladlar. Fustalar kadrgaya gre rzgrstnde
olduklarndan gvendeydiler, yani kadrgann ba topunun ateine maruz
kalamazlard. Bu arada dier fusta da kadrgann dierleriyle oyalanmasndan
yararlanarak pupa yelken rzgraltna (rzgrn geldii ynn tersi) doru
kamay, yani geminin ba rzgrn gittii yne dnmeyi baarmt. Sefer Reis
istese onun peinden gidebilir ve onu kolayca yakalayabilirdi, ama dier iki
fustann bu cretkrca hareketine ok kzmt, onlara hadlerini bildirmek iin
pelerine dt. Fakat gece karalnda fustalarn izini kaybetmesi zerine
arkadan gelen kalitelerle birlemek iin takibi brakarak geri dnd.28
Portekiz fustasnn o anda yapmalar gereken tek ey btn gece Afrika
kylarna yakn olarak yelkenle seyretmek ve daha sonra krek marifetiyle
Bbl-Mendebe doru yol almakt. Nitekim onlar da yle yaptlar. Bu ekilde
Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VIII, Cap. VIII; s. 226-227; Saturnino
26 Falkon olarak okunur. Namlunun dip tarafndan doldurulan ve soutulmas
gerekmeden yzlerce at yapabilen kk apl bir top.
27 Berso eklinde okunur. Portekizlilerin fustalara monte ettikleri, dipten doldurulan
kk apl bir top.
28 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VIII, Cap. VIII; s.227-228; Saturnino
25
222
ERTURUL NALP
Kzldenizden kmay hibir glkle karlamakszn baaran iki gemi, gece

yarsn getikten sonra mrettebatn gven iinde uyumas iin ak denizde
demir att. Ertesi gn gne tepeye doru ykselirken, anaklktaki gzcler
Kzldeniz ynnden bir geminin ufukta grndn haber verdiler. Bunun
dier Portekiz fustas olduunu grdler ve nceki gece yaanan badireyi onun
da atlatm olmasna ok sevindiler.29
Grne baklrsa gemi de gvendeydi, artk rahata Hindistana
dnebilirlerdi. Gneybatdan esen rzgrdan yararlanmak amacyla rotay gney
Arabistan sahillerine evirdiler. Ama Portekizliler Sefer Reisi iyi
tanmadklarndan onun kolayca pes etmeyeceini bilmiyorlard.
Gerekten de Sefer Reis, kadrgasnn smesine (kreki taifesi) bir dakika
bile dinlenme frsat vermemi, btn gece krek ektirerek Aden Krfezine
Portekizlilerden nce gelmiti. Portekiz gemilerinin fazla uzakta
olamayacaklarn tahmin ettiinden o srada Arabistan kylarna yakn olarak
seyrediyordu. Nitekim le vakti, Portekiz gemilerini ufukta grd. Hi tela
etmeden yelkenleri fora ederek pruvay onlara doru hafife krd. Sefer Reisten
kurtulduklarn dndkleri bir srada onu yeniden karlarnda bulan
Portekizlilerin neredeyse korkudan yrekleri azlarna geliyordu. Onunla
karlamay gze alamadklar iin yelkenleri indirip krekleri salya ettikten
sonra telala Hindistan istikametinde kamaya baladlar. Kadrga da ayn
ekilde yelkenleri indirmi, krekle ilerliyordu. Ama Portekiz gemilerinin
krekileri dinlenmi olduklarndan avantajlydlar. Nitekim bir sre sonra
fustalarla kadrga arasndaki mesafe giderek almaya balad. Grne baklrsa
kadrgay bir kez daha atlatmay baaracaklard, tek yapmalar gereken ey gece
oluncaya kadar dilerini skmakt, ondan sonras selametti. Fakat o srada
Portekizli kumandan Cristovo Pereirann gemisi dierlerine gre daha ar
olduundan biraz geride kalmt. Emrindeki Portekiz askerleri itaatsizlik
ediyorlard, bir ksm arl dengelemek iin nde giden ve olduka hafif olan
fustaya gemekte srar ediyorlard. Bunun zerine Cristovo Pereira ndeki
fustaya beklemesi iin iaret gndermek zorunda kald. Bu iaret zerine duran
fustaya yaklanca her nn de arln eitlemek dncesiyle sekiz askeri
ona bindirdi. Bu ok yerinde bir karard, fakat Cristovo Pereira, gemisinde
kalaca yerde teki fustaya gemekle byk bir hata ilemi oldu.
Kumandanlarnn bu ekilde hareket ettiini gren askerler onun can derdine
dtn sanarak kendilerini gvende hissetmediler. Bylece ilerinden bir
dzine asker apar topar teki gemiye geti. Cristovo Pereira otoritesini
kullanarak bunu nlemeye altysa da baarl olamad. Kadrgann da giderek
29 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. VIII, Cap. VIII, s. 228; Saturnino Monteiro, a.
g. e, cilt III, s. 226.

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
223
yaklamakta olduunu grnce askerlerinin disiplinsizliini sineye ekerek

kreklere aslmalarn emretti. 30
Artk fusta da birlikte krek ekerek kadrgayla aralarn amaya
balamlard, her ey yolunda gidiyordu, kurtulmak zereydiler. Ama o srada
Cristovo Pereirann bulunduu fustadaki askerlerden biri yksek sesle
onlardan nasl da kolayca kamay baardk! deyince bu sz kendisine kar
yaplm bir hakaret olarak kabul eden Cristovo Pereira, korkak damgasn
yememek iin Trklerle savamak zere geriye dnlmesini emretti.
Kumandann bu ani emri karsnda gemideki tm soylular ve askerler dona
kaldlar. Daha sonra gemilerden birinin geriye dnerek zerlerine doru
geldiini gren Trklerin aknl onlardan daha az deildi, bunun yeni bir
strateji olduunu dndklerinden dvmeye tam olarak hazrlanmamlard.
Bu arada birbirine iyice yaklam olan iki gemi arasnda ne top ve tfek salvosu
oldu ne de birbirlerine humbara31 frlatld; her iki rakip de gs gse
dvmekte kararlyd. Gemiler borda bordaya gelince Cristovo Pereira yaln
kl kadrgaya atlad, askerlerinin bir ksm onu izledi, bir ksm da lm gze
alamayp fustada kalmay tercih etti. Cokuyla saldran bir birlik nne kan
srkleyen bir seli andrdndan genellikle rakibine baskn kard, burada da
yle oldu. lk anda neye uradklarn aran Trkler zayiat vererek geri
ekildiler, ama daha sonra Sefer Reisin abasyla abucak toparlanarak
dmanlarnn hakkndan gelmeyi baardlar. Portekiz askerlerinin tamam,
komutanlar dhil arpmada ldler. Sefer Reis fustada bulunan bir din
adamn, dier askerleri ve marinelleri (gemiciler) esir ettikten sonra gemiyi
yedeine alarak dier kalitelere katlmak iin yola koyuldu. Olup biteni aknlk
iinde uzaktan izlemekle yetinen dier iki fustada bulunanlar arkadalarnn
yardmna komak cesaretini gsteremediler. Daha sonra dmeni Hindistana
evirerek Mays ay balarnda birbirlerinden ayr olarak Hindistan kylarna
vardlar. Olup biteni renen genel vali Constantino de Bragana her iki
geminin kaptann korkaklkla sulayarak tutuklatt. Ama kaptanlar yarglama
sonunda beraat ettiler. Sefer Reisin esir ald din adam ile gemi mrettebatna
gelince, onlar da bir sre sonra fidyelerini deyerek hrriyetlerine kavutular.32
Constantino de Braganann 1561 ylnn Eyll aynda genel valilik
grevini Francisco Cotinhoya devretmesinden sonra, Ekim aynda Hrmzden
Goaya gelen gemiler Sefer Reisin kadrgayla Hrmzden Goaya gidecek
olan gemilere saldrmak amacyla Kzldenizden ayrld haberini ulatrdlar.
Monteiro, a. g. e, cilt III, s. 226-227.
31 Humbara/kumbara: inde barut, kkrt, gherile, pamuk ve neft gibi yanc
maddeler bulunan ve bir fitille atelenen kap.
Monteiro, a. g. e, cilt III, s. 227; Eduardo do Couto Lupi, a. g. e., s. 368-369.
224
ERTURUL NALP
Bu haber zerine yeni genel vali Sefer Reisi bulup filosunu yok etmesi iin 650
asker tayan 25 para gemiden oluan gl bir donanma (2 kalyon, 23 kalite,
fusta ve catur) hazrlatarak kaptanln Francisco Mascarenhasa verdi. O da 15
Kasmda Goadan hareket ederek Basseine urad ve orada donanmann baz
fustalarn en iyi durumda olanlarla deitirdikten sonra Diuya gitti. Daha sonra
Kathiawar Yarmadas boyunca kuzeye doru ilerledi ve su ikmali yapmak iin
Ku Krfezindeki nekler Adasna urad.33
Sefer Reis de o srada Ku Krfezinin kuzey kysnda bulunuyordu. Su
almak iin nekler Adasna gitmek amacyla kar kyya geme hazrl
yaparken o adadan gelmekte olan baz kk teknelere rastlad. Teknedekilerin,
Portekiz donanmasnn kendisini aradn ve u anda adada olduunu
sylemeleri zerine, bir an evvel Kzldenize dnmeye karar verdi. Salpa
yaparak (demir almak) vakit harcamay gereksiz grdnden demirlerin halatn
baltayla kesti. Belki telala hareket etmekten, belki de gece karanlndan tr
yolda gemilerinden biri karaya oturarak paraland. Geminin mrettebatn ve
krekileri dier gemilere aldktan sonra yoluna devam etti ve sa salim Mohaya
ulat.34
Sonu
Bu olaydan sonra ne Couto ne de ada bir baka Portekizli tarihi Sefer
Reis hakknda herhangi bir bilgi vermez. Her ne kadar Monteiro, Sefer Reisin
gemilerinin bir hayli ypranm ve eski olduunu vurgulayarak uzun deniz
yolculuklar yapmaya elverili olmadklarn ifade etmekteyse de, Sefer Reisin bu
tarihten sonra Msra dnm olmas muhtemeldir.
Sonu olarak, diyebiliriz ki, Svey donanmasnn bertaraf edildii bir
srada, Sefer Reisin drt khne gemiyle Kzldenizde, Basra Krfezinde ve
hatt Portekizlilerin hkimiyeti altndaki blgelerde korsanlk faaliyetinde
bulunmas byk bir cesaret rneidir. 1550 ila 1565 yllar arasnda srdrd
gaza faaliyetiyle Portekizlilere epeyce zarar veren Sefer Reisi, dmanlar da un
valente e experimentado cosario turco (gzpek ve becerikli bir Trk korsan) diyerek
takdir etmekten geri kalmamlardr.
Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. X, Cap. II, s. 447-450; Saturnino Monteiro, a. g.
e, cilt III, s. 230.
34 Couto, a. g. e, Dc. VII, Parte II, Liv. X, Cap. II; Saturnino Monteiro, a. g. e, cilt III,
s. 230; Eduardo do Couto Lupi, a. g. e., s. 369.
33

(OTAM, 25 / Bahar 2009)
225
Kaynaka
Carm, Fuad, Trklerin Denizcilii, Kanaat Matbaas, stanbul, 1965.
Casale, Giancarlo L., Sefer Reis: An Innovator in Otoman Oceanic Warfare,
Uluslararas Trk Deniz Gc Tarihi Sempozyumu, 16nc ve 17nci Yzyllarda Hint
Okyanusunda Osmanl Deniz Varl, Deniz Kuvvetleri Komutanl Yayn, Aralk
2008, stanbul.
Couto, Diogo do, Dcadas da Asia, Dc. VII, Parte II, Livraria Sam Carlos, Lisboa, 1974.
Couto Lupi, Eduardo do, A Emprsa Portuguesa do Oriente, Agncia Geral Das Colnias,
Lisboa, 1943.
Iksal, Turgut, Arivlerimizde Osmanllarn Svey Tersanesi ve Gney Denizleri
Politikasna likin En Eski Belgeler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt: 13-18,
Say:18, stanbul, 1969.
Monteiro, Saturnino, Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa, cilt III, Livraria S da
Costa Editora, Lisboa, 1992.
zbaran, Salih, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, Kitap Yaynevi, stanbul, 2004.
Tuchscherer, Michel , Otoman Maritime Activities in the Red Sea/Gulf of Aden
Area(16th-early 17th Centuries), Uluslararas Trk Deniz Gc Tarihi
Sempozyumu, 16nc ve 17nci Yzyllarda Hint Okyanusunda Osmanl Deniz
Varl, Deniz Kuvvetleri Komutanl Yayn, Aralk 2008, stanbul.
226
ERTURUL NALP
OTAM YAZIM KURALLARI

1. Gnderilecek yazlar zgn aratrma-inceleme, derleme ve eviri
(yazarn/yazarlarn onay alnmas artyla), belge yayn, haber, kitap
tantm
eklinde
olabilir.
Gnderilen
yazlarn
hakem
deerlendirmesine sunulmadan nce aadaki biimsel zellikleri
yerine getirmi olmas gerekmektedir. Dergimizde yer alacak yazlar
baka bir yerde yaymlanmam olmaldr. Yazlar Trke veya yabanc
dilde olabilir.
2. Yazlarn banda, toplam 300 kelimeyi gemeyen zetler, Trke ve
ngilizce zet/Abstract balklar altnda verilmelidir.
3. Balklar: Ana balk yaznn ieriine uygun ve onu tam olarak ifade
eden bir balk olmaldr. Balklar ve paragraflarn arasnda daima 6nk
aralk braklmaldr.
4. Yazar ad ve soyadlar, adresleri, grev yapt kurum, telefon ve e-posta
adresleri belirtilmelidir. (Ad-Soyad yukarda zet balnn stnde
sa st keye gelecek ekilde 11 punto yazlmal ve (*) iareti ile sayfa
altna unvan, adres ve e-posta bilgileri 10 punto ve italik olarak
verilmelidir.)
5. Metin: 11 punto, Garamond yaz karakterinde, iki yana yasl. stten:
5,6 cm, Alt:tan 5,6 cm, Sadan: 4,5 cm, Soldan: 4,5 cm boluk
braklmaldr.
-Alntlar: ki satrdan uzun alntlar ayr bir paragraf olarak, trnak iinde,
10 punto, Garamond ve her iki yandan 1cm ierlek olmaldr. ki satra
kadar olan alntlar metin iinde italik ve trnak iinde verilmelidir.
-Paragraflar: Metnin tamamnda paragraf girintisi 0,75 cm olmaldr. Her
paragraf arasnda 6 nk aralk braklmaldr.
6. ekiller ve Resimler: ekiller ve resimler metin iine yerletirilmi veya
ayr dosya olarak kaydedilmi olmaldr. ekiller ve resimler
numaralandrlmal ve altna gerekli aklama yaplmaldr. zel
koullarda renkli resim basks da yaplabilir.
7. Dipnotlar: Metin iindeki atflar sayfa alt dipnot eklinde 1den
balayarak devam eden dipnot olarak numaralanmal, 10 punto
Garamond yaz karakteriyle yazlmaldr. Metinde dipnot sisteminin
dnda, metin ii atf veya baka bir sistem kullanlmamaldr.
Dipnotlarda kitap ve ansiklopedi adlar italik olarak, makale ad trnak
iinde dz yaz ile gsterilmelidir. Dipnotlarda, ilk getii yerde
kaynaklarn tam knyesi verilmeli, daha sonra yazarn belirledii
ksaltmalarla yazlmaldr. ok yazarl kaynaklarn ilk getii yerde
227
yazarlarn hepsi yazlmal, daha sonra ksaltarak verilmelidir.

Dipnotlarn hizalamas da iki yana yasl olmal ve girinti
kullanlmamaldr.
8.
Kaynaka ve Dipnotlar: Kaynaka ayr balk altnda makalenin

sonunda yeni bir sayfadan balamal ve yazar soyadna gre alfabetik
olmaldr. Kaynakada sadece metin iinde atfta bulunulan eserler yer
almal ve 10 punto Garamond yaz kullanlmaldr
rnek Dipnot (Kitap): Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a

(13001600), ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2003, s. 12.
rnek Kaynaka (Kitap): nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klsik a
(13001600), ev. Ruen Sezer, YKY, stanbul 2003.
rnek Dipnot (Makale, Ansiklopedi maddesi vs.): Halil nalck, Osmanl
Devletinin Kuruluu Problemi, Dou-Bat, Say 7, Ankara 1999, s. 16.
rnek Kaynaka (Makale, Ansiklopedi maddesi vs.): nalck, Halil,
Osmanl Devletinin Kuruluu Problemi, Dou-Bat, Say 7, Ankara
1999, s. 922.
9. Yazlarn Gnderilmesi; Yukardaki ilkelere uygun olarak hazrlanm
makaleler 1 nsha olarak posta ile ve ayrca e-posta olarak OTAM
yazma adresine gnderilmelidir. Yayn Kurulu, yazlarda esasa
ynelik olmayan kk dzeltmeler yapabilir.
228

Osmanl I Tarihi Araş

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanl I Tarihi Araş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ankara niversitesi

Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama

ANKARA NVERSTES BASIMEV

Basm Yeri ve Tarihi: Ankara/ 25.02.2011

Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Bakan)

Prof. Dr. Melek Delilba (ye)

Prof. Dr. Seil Karal Akgn (ODT)

Prof. Dr. Gnay Kut (Boazii niversitesi)

Printed in: Ankara/ 25.02.2011

Prof. Dr. Seyit Sertelik (Member)

Referees and Advisory Board

Prof. Dr. Seil Karal Akgn (METU)

Prof. Dr. srafil Kurtcephe (Akdeniz University)

Secretaries: Ass. Prof. Dr. Hatice Oru Ress.Ass. Ertan nl

ISSN: 1019- 469X

Sayn OTAM Okurlar,

OTAM dergimizin uluslararas hakemli dergi stats kazanmas yolundaki

Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde

Prof. Dr., Ege niversitesi Tarih Blm (Emekli), zeki.arikan@ege.edu.tr

Anahtar Szckler: Dr. Abdullah Cevdet, tihad, ttihat ve

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Meclis-i Mebusann kapatld ok alkantl bir dnemde1 yayn akn

Bu (Hak) Gazetesi ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan tesis edilmiti. O zaman

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Gazetenin olduka zengin bir yaz kadrosu vardr. Bu yazarlar arasnda o

aklamada gazetenin bundan byle siyasal konular yannda ilmi, edebi

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

olursa gazetemizin beyinden mahrum edilmek zere bu gibilerin isimleriyle adreslerini

Abdullah Cevdet, 1905 1911 arasnda tihat dergisini ve yaynlarn

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

1909da Dr. Abdullah Cevdet Kahirede olduu iin stanbulda brahim

szlerini de aktaryor: Ksacas bilim ve fennin bayran diktii yerlerde ller

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Cevdet, man man, Hak, 20 Nisan 1912, no.38.

Midhat Nezihi, Abdullah Cevdet Beyefendiye,Hak, 29 Nisan 1912 (Ak Stunlarda

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Abdullah Cevdet, bu kez tehise girieceini, kendisine de tabibi deil

miyiz? Dimamz kalbimizle mttefik mi? Dndmz, sylediimizin ayn

Abdullah Cevdet, Hrriyet-i rtica Yoook!, Hak, 6 Nisan 1912, no.24.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Ey ahali ttihat ve Terakkinin lavetmek istedii (madde 35) ten murat

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Saysal verileri ustaca kullanan Dr. Abdullah Cevdet, 1327 (1911)

139. saysndan balamak zere, salk konusunda gsterdii abalar ortaya

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

O gnlerde shakpaada kan bir yangnda 1700 hane yanmtr. Bu

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Dr. Abdullah Cevdetin, bu tarihlerde Sleyman Nazifin banda

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

olumasn ilk savunanlardan biridir. Btn bu uralar yannda gazetecilii de

Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Bilgi, Ankara 1973,s. 486.

derece anlamldr. Onun dnce ve yazlaryla

Dr. Abdullah Cevdet, ekonomik konulara da yabanc kalmad. Siyasal

64 Frank W. Creel, Abdullah Cevdet A Father of Kemalism, Journal of Turkish Studies,

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

izdivalarn talip ve ksip (kazanan) olmalar faciasna ok ahit olmuumdur;

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

iddiasn hatrlyorlar. Gazeteler yazd, tercme ettii kitaplardan bahsederken

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE

Gnyol, Vedat, Gleryzl Ciddilik, ada, stanbul 1986.

II. Merutiyet Dnemi i Hareketleri ve Bu

II. MERUTYET DNEM HAREKETLER