Hasan Onat - Emeviler Devri Şii Hareketleri Ve Günümüz Şiiliği

TRKYE DYANET VAKFI
Y A Y I N MATBAACILIK VE TCARET LETMES

Merutiyet Cad.Bayndr Sk. No 55 Kzlay/ANKARA
Te):418 59 49 417 09 (M 425 27 75
Telex:43 433 tdvfc tr. Fax:417 00 09
lmi Eserler Serisi - 2 4
ISBN 975-389-086-9
93.06X0005.92
l u kltab;
TDkly* Diyanet Vakti
Ygym Matbaaclk v Ticaret l|llmM
Elektronik Dizgi. Fotomekanik Film. Ott ve CW TU*ftnd
Hazrianmiftr.
TRKYE DYANET VAKFI YAYINLARI / 92
EMEVLER DEVR
ve
GUNUMUZ L
Do. Dr. Hasan ONAT
ANKARA 1993
Bu Kitap
Trkiye Diyanet Vakf Yayn Kurulunun
2 0 . 0 5 . 1 9 9 2 tarih ve 5 0 8 Sayl Karanyla
yararl grlmtr.
Btn yayn hakk Trkiye Diyanet Vakf'na aittir.

Birinci Bask; Ocak 1 9 9 3 , 5 0 0 0 Adet
NDEKLER
NSZ
VII
GR
a. Metot ve Kaynaklar Hakknda
b. Emevler Devrine Mezhepler Tarihi Asndan

Umum Bir Bak
c. a ve Teeyyu'
4
12
BRNC B L M
"LK " OLARAK NTELENEN HAREKETLER
I. Hucr b. Adiyy Hareketi
43
a. Hucr b. Adiyy Hareketini Hazrlayan Sebepler
15
b. Hareketin Cereyan Tarz
49
c. Hareketin Sonu Deerlendirmesi
58
II. Tevvbn Hareketi

a. Tevvbn Hareketini Hazrlayan Sebepler
62
163
aa. Kerbel Vak'as ve Hseyin b. Ali'nin

ldrlmesi
ab. Kerbel'nn Etkileri ve Dier Sebepler
63
72
76
88
EMEVLER DEVR i HAREKETLER
VI
III. Muhtar es-Sakaf Hareketi

a. Hareketi Hazrlayan Sebepler
93
93
b. Kfe'nin Muhtar es-Sakafi Taraftarlarnn Eline

Gemesi
100
c. Kerbel'nn ntikamnn Alnmas
104
d. Muhtar es-Sakaf'nin Alnmas
111
e. Hareketin Sonu Deerlendirmesi
113
KNC BLM
LK HAREKETLER
I. lk i Fikirlerin Teekkl
115
II. Mure b. Said Hareketi
122
III. Eb Mansr Hareketi
130
IV. Abdullah b. Muaviye Hareketi
134
SONU
139
t U K VE GNMZ LNDE BAZI

YEN YAKLAIMLAR ZERNE
143
GENEL NDEKS
191
BBLYOGRAFYA
197
NSZ
a, "Ana Bnye"den koptuktan sonra muhtelif kollara
ayrlarak gnmze kadar gelebilen, bu gn de slm
leminde nemli yer tutan bir frkadr.
a hakknda pek ok alma yaplm olmasna ra
men, onun "Ana Bnye"den kopu srecinin yeteri kadar
aydnlatlamad kanaa tndayz. yle zannediyoruz ki,
ilik asndan Emevler Dnemi bir btn halinde de
erlendirilmedii srece, bu boluun doldurulmas yo
lunda ilk admn atlmas pek mmkn deildir, ite biz,
bundan sonra bu dorultuda yaplacak almalara bir ba
samak tekil etmesi dileiyle, byle bir konuyu semi bu
lunuyoruz.
Aratrmamzda, Emevler devrinde "a" ad altnda ta
rihe geen ya da i sfat verilen hareketleri tek tek inceleyip
nce, mhiyetlerini, dolaysyla muharrik fikirleri ortaya
koymaya, sonra da bu fikirlerin ilikle bir alkas olup ol
madn tespit etmeye altk. Aslnda byle bir almann
yaplabilmesi iin, Emevler devrinin, siys, itima, iktisad
ve kltrel ynde iyice incelenmi olmas gerekirdi. G
rebildiimiz kadaryla islm leminde ge de olsa bu tr a
lmalar balamtr.
"Emevler Devri i Hareketleri"ni
almam iin, ko
nunun glklerini de hatrlatarak beni tevik eden, uzun
vm
E M E V L E R D E V R H A R E K E T L E R
sre tezimi yneten, daha sonra da yardmlarn esir

gemeyen deerli hocam Prof. Dr. E. Ruhi Flal'ya ve ba
lanm bir tezin danmanln stlenerek almalarmza
k tutan Do. Dr. Sabri Hizmetli'ye teekkr bir bor bi
lirim.
Hasan Onat
GR
a. Metot ve Kaynaklar Hakknda
Emevler Devri i Hareketlerini incelerken ulamak is
tediimiz ana hedef, bu hareketlerin "ilik"le alkalarnn
olup olmadn ortaya koymakdr. Bunun iin nce "a"
ad altnda tarihe geen veya "i" sfat verilen hareketlerin
mhiyetlerini bilmek gerekmektedir. Olaylarn mhiyetleriyle birlikte muharrik fikirleri de kendiliinden ortaya
km olacaktr. Bunu yaparken hdiseyle ilgili olarak muh
telif rvilerden gelen rivayetleri, rvlerin temayllerini de
gznne alarak, mukayeseli bir ekilde tenkide tbi tutup
bir kompozisyona ulamaya gayret edilecektir.
Bylece hem hareketlerin gerek ehresi ortaya kacak,
"a" tbirinin hareket esnasnda stlh bir hviyete b
rnp brnmedii anlalacak, hem de hareketin muharrik
fikirlerinin mevcut siyas, itima ve iktisad artlarla irtibat
temin edilmi olacaktr. Ancak bu safhadan sonra "Fikirlerle
hdiselerin irtibat" eklinde formle etmeye altmz
dsturun nda, hareketlerin gerekten ilikle alkal
olup olmadklar, mevcut malzeme muvacehesinde, be
lirtilebilecektir. Bir misalle bu hususu daha mahhas hale
getirmek mmkndr. Milel-Nihal kitaplarnda "her Pey
gamberin bir vassi vadr; Ali de Muhammed'in vasisidir"
eklinde bir gr ileri sren bn Sebe'ye atfedilen bir Sebeiyye frkasndan bahsedilir. Kaynak eserlerde, bilhassa
Seyf b. mer'den gelen rivayetlerde tbn Sebe, Hz. Osman
dnemindeki Fitne hadisesinin ba msebbibi olarak kar
mza kmaktadr. Biz, Fitne hadisesini incelediimizde,
hadisenin hibir safhasnda, "Ali'nin vasilii" eklindeki bir
fikrin etkili olduunu, kitleleri tahrik ettiini gremiyoruz.
Baka bir deyile, Fitne hdisesinin muharrik fikirlerinin
"Ali'nin vasilii" ile hibir alkas yoktur. Bu durumda, bn
Sebe'nin varl yokluu bir yana, Mezhepler Tarihi kaynak
eserlerinde yer alan" "Sebeiyye"nin, bu zaman diliminde var
olduunu syleyebilmenin pek mmkn olmad ken
diliinden ortaya km olmaktadr.
Aratrmamzda, "fikirlerle hdiselerin irtibat" esas al
narak, hareketlerin ilikle alkal olup olmadklar tespit
edilirken salkl neticelere ulaabilmek iin "insan fak
t r n n srekli gznnde tutulmas ve zaman zaman
lider durumundaki muayyen ahslara ve grlerine arlk
verilmesi gerekmektedir. Bunun neticesinde hem iiliin
mihveri grnmnde Ali ve evldnn tarihteki gerek yer
leri ve ilikteki hisseleri ortaya km olacak; hem de ha
reketleri daha iyi anlama imkn hsl olacaktr. Ancak Hz.
Ali gibi efsaneletirilen ahslarn gerek ehrelerini ya
kalayabilmenin pek kolay olmayacan belirtmekte fayda
gryoruz.
almamz esnasnda kullandmz kaynaklarn ta
mam Emevler devrinden sonra kaleme alnmtr. Ha
reketlerle ada eserlere sahip olmamann husule getirdii
olduka nemli boluk, bizi hem stlahlar hem de muhtelif
deerlendirmeler konusunda fevklede skntya sok
maktadr. Abbsilerin kuruluundan itibaren Emevlerle
alkal her eyin yerle bir edildiini dnrsek, zellikle
frka isimleri konusunda, bu gln nemini daha iyi kav-
H a s a n ONAT
rayabiliriz. Buna ilveten, Ortaa slm dnyasnn dikkate

deer bir hususiyeti olan, "ada siysetin meselelerini ge
mi tarihin tabirleriyle ifde etmek" veya bunun tam tersi,
eski tarih meselelerin ada siys tbirlerle veya slo
ganlarla anlatlmas hususu, aratrcy her an hatal so
nulara srkleyebilecek bir meseledir.
te yandan, mevcut i malzemeye, "tmmiyye veya
sn-Aeriyye iliinin ilk iki islm asrnda, kendi itikd
durumunu destekleyen ve fakat zarur olarak vakalarla
uyumayan bir rivayet ekli zerindeki srarl bir pro
paganda vaz'etmeleri gereini" > hesaba katarak, byk
bir phecilikle yaklamak gerekmektedir.
(1
Aratrmamzda
kullandmz
kaynak
eserler,
umumiyetle bilinen kitaplar olduu iin, bunlar hakknda
tek tek malmat vermeyi uygun bulmuyoruz. Bunlar iki
grupta toplamak mmkndr: islm Tarihi'nin ana kaynak
eserleri ve Mezhepler Tarihi kaynak eserleri. almamz
esnasnda hareketlerin mhiyetlerinin ortaya konulmasnda
bilhassa Taber, Belzur, Dinever, Ya'kb ve Mes'ud gibi
byk tarihilerin verdikleri bilgileri bir btn halinde n
planda tutmaya gayret ettik. Zaman zaman da, ihtiya hasl
olduunda daha muahhar eserlere de ba vurduk. Ha
reketlerin ilikle alkalarnn tespiti konusunda ise, MilelNihal kitaplarndaki bilgilerden istifde yoluna gittik.
Bunun iin, almamzn, tarih kitaplarndaki bilgilerle
Mezhepler tarihi kaynak eserlerindeki bilgilerin sentezinin
bir rn olduunu syleyebiliriz.
(1) VV.M. VVatt, Um Dffincealn TefekMil Devri, cv E R . Flah, Ank.

1981, s. 213.
EMEVLER DEVR HAREKETLER
b. Emevler Devrine Mezhepler Tarihi Asndan

Umm Bir Bak
Aratrmamzn konusunu tekil eden "Emevler Devri
i Hareketleri"ne gemeden nce, Emev saltanat d
neminin genel | panoramasnn izilmesinde, mevzumuzun
tam anlamyla akla kavuabilmesi iin, fayda mlhaza
ediyoruz. phesiz Emevler devri i hareketlerini btn
ynleriyle inceleyebilmek iin bu dnemin siys, itima
iktisad ve ilm yaps ile temsil ettii zihniyeti iyi bilmek icabeder. Ancak bu hususlarn her birinin mstakil almalara
konu tekil edecei ve bu yzden byle bir aratrmann s
nrlarn ok zorlayaca ortadadr. Bu bakmdan biz burada,
i hareketlerin tarih sahnesine kt ictim-siys ve fikri
zemini bir btn halinde gznne serebilme gayesiyle,
Emevler Dnemine, sadece konumuz asndan nemli gr
dmz noktalara temas ederek, genel bakla yetineceiz.
Emevler Devri, Hz. Osman'n kann talep ederek ha
rekete geen Muaviye'nin, Hz. Ali'nin lmnden sonra
olu Hasan'n da hilfetten vazgemesi zerine, iktidar ele
geirmesiyle birlikte fiilen balam olur ve 132/750 ylnda
son Emev hkmdar II. Mervan'n Abdullah b. Ali ko
mutasndaki orduya yenilerek Msr'a kamasndan sonra
Abbasi iktidarnn kurulmasyla birlikte sona erer. Yaklak
doksan yl kadar sren bu dnem, islm'n yaylmasna, ge
liip glenmesine olduu kadar, minberlerden Ali b. Eb
Tlib'e svlmesi, mhtedlerden cizye alnmas gibi baz
dndrc olaylara da sahne olmu bir dnemdir.
Muaviye'nin halifeliini ilan ettii zamanki sosyo-politik
artlan gznne aldmzda, din ve ahlk balarn, i
tima hayatta eskisi kadar etkili olmadn dnebiliriz.^
O zamana kadarki baz hadiseler itima yapy sarsm,
(2) Kr.:Welhausen, Arap Devleti ve Sktu, ev. F.Itan, Ank.1963, s. 25.
H a s a n ONAT
umum birlik bozulmutu. Muaviye'nin halletmek zorunda

olduu esas mesele, "imparatorluun birlii iin yeni bir
temel bulmakt"^. Muviye, siyas dehasn gstermi,
Arap
kabilecilik anlayna
dayanarak
birlii
ger
ekletirmitir. Ancak gerek Muaviye'nin, gerekse daha son
raki Emev halifelerinin dini tamamen safd braktklarn
sylemek de pek mmkn deildir^. Bununla beraber
Goldziher'in srarla belirttii "Araplk uurunun mev
cudiyeti", bilhassa Emevler devrinde st dzeyde varln
hissettirmitir.
Muaviye, iktidar ele geirdikten bir sre sonra, Ms
lmanlarn birliini, Arap kablecilik anlay esasna dayal
olarak da olsa gerekletirmeyi baarm; bu sebepten 4 1 /
661 ylna cemaat yl ad verilir olmutur. Onun zamannda
devlet olduka glenmi, islm topraklan da hayli ge
nilemitir, ilk defa onun zamannda saym yapld ve
posta tekiltnn kurulduu bilinmektedir.
Muaviye'nin en ok tenkide urayan yn, olu Yezid'i
veliahd tyin ederek, salnda onun adna bey'at al
masdr. Aslnda en az bu i kadar nemli olan, onun hilfeti
ele geirme eklinin gzard edilip, tenkitlerin sdece Yezid'i
(3) Bemard Levvis, Tarihte Araplar^ev. H.D. Yldz, st. 1979, s. 75.
(4) Kr.: G. Levy Della Vida, Emevler, l.A. c. V., s. 241; VVellhausen,
Emevler dnemine tahsis ettii mehur eserine "Arap Devleti ve
Sktu" adn vermi, G. L. Vida'nn tesbit ettii gibi, "Emev ha
lifeliinin hakikatte Araplarn dnyada millet olarak kudretlerini be
lirtmek zere giritikleri bir teebbs temsil ettiini ve bu teebbsde
dinin ancak tal bir rol oynadn gstermek istemitir. (Emevler, l.A.
c. V., s. 241). Gibb de, Emev ve Abbas slalelerinin karlkl du
rumlarn deerlendirirken Emevleri Arap imparatorluu, Abbasleri
de Acem ve Horasan imparatorluu olarak adlandrr.
(5) Goldziher, Mslim Studies, c. I., s. 99-137; kr.: Hatibolu, Hilafetin
Kureyliligi, A..I.F.D., c. XXIII., s. 200; M. F. Kprl, Emev dev
letinin Araphk saltanat mahiyetinde olduunun slm tarihi ile u
raan btn limler tarafndan kabul edildii kanaatndadr. (Bk. slm
Medeniyeti Tarihi, Ankara 1973, s. 129.)
E M E V L E R DEVR i HAREKETLER
tayin hususunda younlamasnn sebebini anlamak biraz

zordur.
Yezid dnemi, Kerbel vak'as gibi btn Mslmanlar
zen bir hdiseyle balamtr. Onu mteakip olu II.
Muviye hilfet makamna getirilmise de, ksa bir sre
sonra da Abdulmelik b . Mervn hilfete gemitir.
Abdulmelik, yedi yl kadar sren sava ve kargaa d
neminden sonra, devlerin hkimiyetini tekrar kurmay ba
armtr. Bu dnem zarfnda, hem Muhtar es-Sakaf ha
reketi, hem de bn Zubeyr'in uzun zamandr baz blgelerde
devam eden hkmranl sona ermitir. Abdulmelik'in za
mannda posta tekilt mkemmelletirilmi ve vergi ileri
dzenlenmitir. Ayrca paralarn zerinde bulunan yazlar,
Arapaya evrilmi ve daha pek ok reformlar yaplmtr.
I. Velid dneminde de devletin snrlar gerek is
panya'da, gerekse Orta Asya'da genilemeye devam etmitir.
Sanat ve kltr alannda nemli gelimeler olmu; Ab
dulmelik zamannda balatlan devletin milliletirilmesi po
litikas hayli ileri gtrlmtr.
I. Velid'den sonra Sleyman b. Abdilmelik, ondan sonra
da mer b. Abdilaziz halife olmutur. mer b. Abdilaziz her
bakmdan takdir kazanm bir halifedir. Her haliyle Hz.
mer'e benzemeye alt iin kendisine II. mer ad da
verilmitir. Onun zamannda her tarafta byk lde
huzur, skn hkim olmu; hatta Hariclerle bile anlama
yoluna gidilmitir.
mer. b. Abdilaziz'den sonra II. Yezid, Him b. Ab
dilmelik ve II. Velid srasyla halfe olmulardr. II. Velid'in
lm zerine, son Emev halfesi II. Mervan i bana ge
mitir. II. Mervan'n Mu'tezil gre meylettii sy
lenmektedir. Zorlukla toplad ordusu, Zab suyu ya
knlarnda yenilince Musul'a, oradan am'a, sonra da Msr'a
H a s a n ONAT
kam; bylece doksan yl kadar devam eden Emev iktidar

yklarak yerine Abbas iktidn kurulmutur/ ^
6
Emev iktidar, gerek din, gerek siys-ictim pek ok

ynden tenkide uramtr. Saltanata ynelik tenkitlerin ba
nda, -zellikle ilik ynnden-, Muviye ile balayan
meyye Oullan iktidnnn meruiyeti meselesi gel
mektedir. Hem haric, hem de i imamet nazariyesinin te
ekklnde, kanaahmzca, nemli rol bulunan bu konunun
slm'n temel kaynaklan Kur'an ve Snnet nda de
erlendirilmesi icbeder; aksi takdirde salkl neticelere
ulamak pek mmkn olmaz.
Kur'an- Kerm dikkatli bir ekilde tetkik edildiinde,
devlet yapsn ve idar tekilt tanzim eden ak h
kmlerin olmad grlr.^ Ancak bata vahiyle bil
dirilmemi meselelerin mavereye braklmas^ olmak
zere, "emnetlerin ehline verilmesi"^, "insanlar arasnda
adaletle h k m e t m e k " , "Allah'a ve Peygamber'e ve m'min emirlere itaat etmek" >, "ihtilf halinde Allah'a ve Pey
gamber'e b a v u r m a k " ^ , "bilinmeyen eyin desteklenme(10)
(11
(6) Emevler devri hakknda verdiimiz bu ummi bilgiler iin bk. Philip
Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul 1980, c.
II., 301 vd.; Bahriye ok, slm Tarihi Emevler-Abbasiler, Ankara
1979, s. 31 vd.; Hseyin G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara
1971, s. 31 vd.; Cari Brockelmann, History of the Islamic Peoples, lng.,
ev. Joel Carmicheal-Moshe Perlmann, U.S.A., 1973, s. 71-107. M. A.
Shaban, Islamic History A New Interpretation, London, 1976, s. 79 vd.;
H. brahim Hasan, Tarihu'l-slm, Kahire 1964, c. I., s. 276 vd.
(7) Bk. Mehmed Said Hatibolu, "Hilafetin Kureyslilii", A..I.RD. An
kara 1978, c. XXIII, s. 141-142; Tana Hseyin, el-Fitnetu'l-Kbr, Msr
trz. c. I., s. 24.
(8) ra: 4 2 / 3 8 ; l-ilmran: 3 / 1 5 9 .
(9) Nisa: 4 / 5 8 .
(10) Nisa: 4 / 5 8 .
(11) Nisa: 4 / 5 9 .
(12) Nisa: 4 / 5 9 .
E M E V L E R DEVR H A R E K E T L E R
m e s
i " ( i 3 ) gjbi i y dstr mahiyetinde baz emirler mev

s
a s
14
cuttur/ )
Araplarn slm'dan nce kkl bir devlet geleneine
sahip olmadklar^ >, politik tecrbe bakmndan kabilelerin
aa yukan msavi olduu bilinmektedir/ * O zamanki
Arap itima dzeninin de, tamamen kabile mnasebetleri
zerine kurulduu tesbit edilmitir/ * Hz. Peygamber'in
salnda gerekletirdii ilk slm devletinin ve o zamanki
uygulamalarn, Kur'an'n siyas dsturlar dorultusunda ol
duu phesizdir; "bu temel prensiplerin en gzel r
neklerini Hz. Peygamber ve ilk halifelerin idar ve siyas tat
bikatlarnda" bulmak mmkndr/ * Bununla beraber Hz.
Peygamber'in "idare ve siyset mevzuunda muayyen bir
nizm ortaya koymu" olduunu syleyebilmek biraz zor
dur/ * Durum byle olunca, Hz. Peygamber'in vefatndan
itibaren islm tarihi boyunca muhtelif isimlerle karmza
kan siyas yaplar ve idar tatbikatlar bir aray olarak te
lakki etmek ve bunlar Kur'an'a gre deerlendirmek za
rureti kendiliinden ortaya kacaktr.
15
16
17
18
19
Emev iktidarnn meruiyyeti konusuna ite bu temel

bilgilerin nda eilmek gerekmektedir. Drt halife d
nemi uygulamalarna dayanlarak onlar yarglamak bizi
yanl neticelere gtrebilir. Hatta Hz. Peygamber'in ve-
(13) Isr: 1 7 / 3 6 .
(14) M.Sad Hatibolu, Hilfetin Kureylilii, A..I.F.D.c. XXIII., s. 142.
(15) Bk.: VVelhausen, Arap Devleti ve Sktu, v.Fikret Iltan, Ankara
1963, s. 6.
(16) Bk.: VVatt, Islamic Political Thought, Edinburg 1968, s. 12.
(17) Goldziher, Mslim Studies, Ing. ev. C.R.Barber, S.M.Stem, London
1967, c. I, s. 45.
(18) M.S.Hatiboglu, Hilfetin Kureylilii, A..l.F.D. c. XXIII. s. 141.
(19) M.S.Hatiboglu, Siyas tima Hadiselerle Hadis Mnasebetleri, (Ba
slmam Do.Tezi) Ankara 1968, s. 18.
H a s a n ONAT
fatndan sonra, mslmanlar arasnda zuhur eden ih

tilaflarn, "siyset, kavmiyet, ahs menfaat ve stnlk
temin etmek gibi muhtelif itima endieler neticesinde te
ekkl ve tezahr etmi olduklar"* ) hususunu gznne
alarak nce drt halife dnemini deerlendirmek lzmdr,
islm'n ideal tatbikatnn sadece sahabe devrine has
redilmesi kanaatmzca tartlmas gereken bir meseledir.
20
Umeyye Oullan'nn balangta slm'a kar ta

kndklar kat tavr, tarih Emev-Haim ekimesi ve ben
zeri hususlar, Umeyye iktidarna pein hkmlerle ba
klmasna yol amtr. Bu noktada Goldziher'in tesbitine
katlmamak elde deildir: "Emevler, tebalarndan pek o
unun nazarnda, iktidar iddet ve zorbalk yolu ile gasbetmi, Peygamber ailesinin dmanlar, mbarek ztlarn
katilleri ve kutsal deerlere hrmetsizlik edenler olarak g
rlyorlard"/ ) Abbasler dneminde veya daha sonra
eserlerini kaleme alan tarihilerden pek ounun, Emev li
derler iin halife tabirini bile kullanmaktan kanmalar* )
bu pein fikirliliin rneklerindendir.
21
22
Dier taraftan, Emevler devrinde itima yap da srekli

yenilenerek deiiklie uramtr. Bu dnemde cemiyet
drt ayn tabaka halindedir: Mslman Araplar, mevli,
zmmler ve kleler/ ) Biz, Mezhepler Tarihi asndan zel
likle ia'nn gerek ortaya knda gerekse fikir sisteminin
teekkl ve gelimesinde etkili olduu kanaatyla, sadece
23
(20) Sabri Hizmetli, "ItikacS islm Mezheplerinin Douuna ktim Ha

diselerin Tesirleri zerine Bir Deneme," A..l.F.D. Ankara 1983, c.
XXVI., 656.
(21) Goldziher, el-Akde ve'-era, Ar. ev.: M.Y.Musa, A.Abdulhak,
A.A.Abdulkdir, Kahire 1946, s. 86.
(22) Bk.: Bernard Levvis, Tarihte Araplar, ev.: Hakk Dursun Yldz, s
tanbul, 1979, s. 76.
(23) Bk. Philip Hitti, slm Tarihi, c. II., s. 363 vd.
10
mevl zerinde biraz durmak istiyoruz. Mevli, aslnda

azad edilen kle anlamna gelmekle beraber, mslman olan
gayr Araplara da bu isim verilir olmutur. Hz. Peygamber
ve ondan sonraki dnemde, dier mslmanlardan hibir
ekilde ayn dnlmeyen mevli, zamanla belki de Arap
toplumunun sosyal yaps gerei, sanki klelere benzer bir
statde telakki edilmilerdir. Hatta Haccc'm valilii za
mannda, muhtemelen onlarn Muhtar es-Sakaf ve Abdurrahman b. el-E'as'n isyanlanndaki rollerinden dolay,
yeni Mslman olanlardan (muhted), sanki Mslman de
illermi gibi vergi alnr olmutur/ * Ancak mer b. Abdilaziz dneminde, muhtedlerden cizye alnmamas em
redilmitir.* ' yle zannediyoruz ki, Emevler dneminde
mevl'nin kar karya kald bu durum, bunlar muha
lefet saflarnda yer aramaya ittii gibi, Emev Devletinin
kn hzlandran unsurlarn da banda gelmektedir/ '
24
25
26
te yandan, Emevler devri slm mezhepleriyle alkal

pek ok gelimelere de sahne olmutur. Bu dnemde, ilk
defa iktidara kar ciddi silahl mukavemet gsteren frka
olarak karmza Haricler kmaktadr. Adil ve otoriter bir
idare aray ile "merkez otoriteyi temsil eden Kurey"in ha
kimiyetini sarsp, kendi itima ve etnik yaplarnn ge
rektirdii miza istikmetinde fazla derine girmeden
(24) Bk. VVellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s. 132.

(25) Bk. Taberi, Tarihu'l-Umem ve'l-Mulk, nr. M. Eb'1-Fadl brahim,
Beyrut trz. c. VII., s. 559-560.
(26) Emevler devrinde mevlnin durumu hk. bk.: Goldziher, Mslim Shdies, c. I., s. 101 vd.; Von Vloten, es-Siydetu'l-Arabiyye ve'-ia ve'lsriliyyt f Ahdi Ben Umeyye, Ar. ev. H. ibrahim Hasan, M. Zeki
brahim, Msr 1934, s. 35-44.; Muhammed Tayyib Neccr, ed-Devleh'l-Emeviyye fi'-ark, Kahire 1977, s. 101 vd.; Levi Ruben, The Social Structure of slm, Cambridge 1969, s. 58; Hasan brahim Hasan,
Tarihu'l-slm, c. I., s. 529.; Bemard Levis, Tarihte Araplar, s. 82 vd.
H a s a n ONAT
11
27
Kur'an'a bal bir hayat anlay"* ), baz insanlarn Havric

ad altnda biraraya gelmeleri sonucunu dourmutur.* '
Bunlar, hilfetin Kurey'e hasredilmemesi gibi olduka
nemli bir siys dstura sahip olmalarna ramen, mfrit
tutumlar sebebiyle, dier pek ok tutarl grleriyle bir
likte bunu da gelitirememilerdir. Sonunda, belki de arhklaryla insan ftratn zorladklar iin, bdiye kolunun
dnda tarihe karp gitmilerdir.* '
28
29
slm Tarihi ile uraan aratrclarn ou. Hariclerden

sonra a'y, Emevler devrindeki ikinci nemli frka olarak
grrler. Hatta bazlar a'nn ilk kan frka olduunu bile
ileri srerler. ' Biz, ancak Emevler devrinde "a" ad al
tnda tarihe geen olaylarn tek tek incelenmesinden sonra,
ilik konusunda baz grlerin ileri srlebilecei kanaatndayz.
00
Bu arada, Emevler devrindeki mevcut itima, siys,

iktisdi vs. artlar gerei, Murcie* ', Mu'tezile,* ' ve Ceb31
32
(27) E. Ruhi Flah, tbdiye'nin Douu ve Grleri, Ankara 1983, s. 56.

(28) Hariclerin douu, kollar ve grleri hk. bk.: E. Ruhi Flah,
"Haricliin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler", A..l.F.D. c. XX.,
s. 219-247; tbdiye'nin Douu ve Grleri, s. 53 vd.; Nayif Ma'rf,
el-Havric f Asn'l-Emev, Beyrut 1981, s. 11 vd.; Ammr Talib,
Aru'l-Havric el-Kelmiyye, Cezir 1978, s. 15 vd.; VVellhausen, elHavaric ve'-ia, Ar. ev. A. Bedev, Kahire 1958, s. 3-145; VVatt, slm
Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flah, Ankara 1981, s. 1142; Hasan ibrahim Hasan, Tarihu'l-slm, c. I., s. 375-390.; Ahmed
Emin, Fecru'l-tslm, Kahire 1975, s. 256-266.
(29) ibdiye Frkas hakknda geni bilgi iin bk. E. Ruhi Flah, badiye'nin Douu ve Grleri,, s. 43 vd.
(30) Msl. Bk. Ahmed eleb, et-Tarihu'l-slm, c. II., s. 146-219.; Hasan ib
rahim Hasan, Tarihu'l-slm, c. I., s. 397-409.; Ahmed Emin, Duha'lslm, c. III., s. 208-315.
(31) Murcie hk. bk.: VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 147.;
Ahmed eleb, et-Tarihu'l-slm, c. II, s. 242; H. ibrahim Hasan, Ta
rihu'l-slm, c. I., 416; Ahmed Emin, Fecru'l-slm, s. 269 vd.; M. Eb
E M E V L E R DEVR i H A R E K E T L E R
12
33
riyye* ' frkalarnn ortaya kmas iin msait bir zemin

yava yava hasl olurken, Ehl-i Snnet'in ilk habercileri di
yebileceimiz Abdullah b. mer (74/693), brahim en-Neh
(96/714), e-a'b (104/722) ve Hasan Basr (110/728) gibi
limler sayesinde, Ehl-i Snnet adn verdiimiz "Ana
Bnye"nin itikd yaps da sistemlemeye balamtr/ '
34
c. a ve Teeyyu
Hz. Peygamber'in salnda, temelini "m'minlerin kar

delii"* ' esasnn tekil ettii, inan birlii zerine kurulu
bir toplum vcda gelmiti.* ' Ancak ok gemeden
Kur'anin ikazlarna ramen* ), muhtelif sebeplerle* ' Milel
35
36
37
(32)
(33)
(34)
(35)
(36)
(37)
(38)
38
Zehra, slm'da Siys ve tikdi Mezhepler Tarihi, ev. E. Ruhi Flal-Osman Eskicioglu, istanbul 1970, s.166-172.
Mu'tezile hk. bk.: Kemal Ik, Mu'tezile'nin Douu ve Kelm G
rleri, Ankara 1967; M. Eb Zehra, ayn eser, s. 172 vd.; Yaar Kutluay, slmiyette tikdi Mezheplerin Douu, Ankara 1959, s. 70.
Cebriye hk. bk. M. Eb Zehra, ayn eser, 144-155; Ahmed elebi, ayn
eser, c. II., s. 284.
Bk. E. Ruhi Flah, amzda tikd slm Mezhepleri, istanbul
1983, s. 38-41; VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 76 vd.; lk
devirdeki, kadercilik anlayyla ilgili bir alma iin bk. Ahmet Akbulut, slm'da lk Devir Siys Olaylarnn Tahlili ve Kadercilii
Oluturmas (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1984.
Hucurt: 4 9 / 1 0 .
M. Said Haboglu, "Hilfetin Kureylilii", A..I.F.D., Ankara 1978,
c. XXIII., s. 125-126. lk slm toplumunun zellikleri hk. bk.: Mcteb
Uur, Hicri Birinci Asrda slm Toplumu, istanbul 1980, s. 119 vd.
Al-i Imrn: 3 / 1 0 3 .
Mezheplerin douunu hazrlayan sebepler hk. bk.: E. R. Fglal, "Mez
heplerin Douuna Tesir Eden Sebepler", A..I.F.I..E.D., Ankara
1978, c. IV., s. 126 vd.; badiye'nin Douu ve Grleri, Ankara 1983,
s. 19 vd.; Neet aatay-I. Agh ubuku, slm Mezhepleri Tarihi,
Ankara 1985, s. 7-10; Sabri Hizmetli, "tikd slm Mezheplerinin Do
uuna tima Hadiselerin Tesirleri zerine Bir Deneme",
A..I.F.D., Ankara 1983, c. XXVI., s. 653 vd.; Yaar Kutluay, tikd
slm Mezhhpleri, Ankara 1959, s. 5 vd.; slm ve Yahudi Mezhepleri,
Anara 1965, s. 5 vd; Muhammed Eb Zehra, Siyas ve tikd slm
Mezhepleri Tarihi, ev.: E. R. Fglal-Osman Eskicioglu, istanbul 1970,
s. 17 vd.
H a s a n ONAT
13
Nihal kitaplarn dolduran pek ok frka, tarih sahnesine k

maya balad. Bu frkalarn iinde belki de "frka" adna en
uygun olan, "slm'da grlen yegne kopma (i'tizl) olay"
(39) zellii tayan, zamanla, deiik grnmler kazanarak
da olsa* ' gnmze kadar gelmeyi baaranlardan birisi de
a'dr.
40
"ia", Arapada misafiri uurlamak, peinden gitmek,

taraftar olmak; ayrlmak, frkalamak vs. anlamlarnda ok
sk kullanlan bir kelimedir.* ' Kur'an'da da benzeri an
lamlarda kullanlmtr.* '
41
42
a kelimesinin ishiah anlam, almamzda en nemli

anahtar terim zellii tamaktadr; ulaacamz pek ok
netice buna gre ekil kazanacaktr. Bu sebepten stlah an
lamnn teshirinde yaplmas gerekli ilk i, kelimenin ne
zaman stlah bir hviyet kazanmaya balad hususudur.
Ancak bundan sonra ilikten veya "ilk ilik"ten bahsetmek
mmkn olabilecektir.
Elimizde eserleri bulunan ilk iki i mellif Nevbaht
(300/912) ve Eb Halef el-Eari el-Kumm (301/913)'ye gre,
a Hz. Peygamber'in salnda Ali'nin taraftarlar (atu
Ali) diye isimlendirilen, ondan sonra da, onun imametini
(39) FazluiTahman, slm, ev.: Mehmet Dag-Mehmet Aydn, istanbul

1981, s. 216.
(40) Kr.: Ali Sami en-Ner, Ne'ehTl-Fikri'l-Felsef fi'l-slm, s
kenderiye 1965, c.II., s. 1.
(41) Kelimenin lgat anlam ve kullanl iin bk.: Ibn Manzr, Lisanu'lArab, Beyrut, trz. c.VHI., s. 188 vd.; Hseyin Atay, brahim Atay, Mus
tafa Atay, Arapa-Trke Byk Lgat, Ankara 1964, c. I., s. 1162 vd.,
ayr. bk.: Nevnu'l-Hmyer, Huru'l-Iyn, nr. Kemal Mustafa, Msr
1948, s. 178-9.
(42) i kelimesinin Kur'an'da getii yerler hk. bk.: En'm: 6 / 1 5 9 ; Kasas:
2 8 / 1 5 ; Hicr: 1 5 / 1 0 vs. Hseyin Atay kelimenin kutsal bir anlam ta
madm zellikle belirtir. Bk.: Ehl-i Snnet ve'-a, Ankara 1983, s.
17; Ethem Ruhi Flah, amzda tikad slm Mezhepleri, istanbul
1984, s. 97.
14
ileri sren kimselerin tekil ettii frkadr. Hz. Peygamber

vefat edince bu frka gruba ayrlmtr. Birincisi, Ali b. Eb
Tlib'in Allah ve Rasl tarafndan kendisine itaat farz k
lnan bir imm olduunu, onu Reslullh'n tayin ettiini,
mametin kyamete kadar onun soyundan masum kim
selerde olacan iddia eden kimselerin frkasdr. kincisi,
Ali'nin faziletinden, slm'daki kdeminden, Hz. Peygamber'e yaknlndan ve ilminden dolay riyasete en layk
kimse olduu grnde olan el-Butriyye'nin ncleridir.
ncs ise Crdiyye frkasdr/ * Burada zikredilen fi
kirlerin hangi zaman dilimiyle irtibatl olduklar bir yana,
isimleri geen frkalar hicr ikinci asrn ilk yansnda ortaya
kmlardr. Bu mellifler bu malumatn hemen akabinde
"Ali'nin imametinin farziyetini" ileri sren ilk kiinin Ab
dullah b. Sebe' olduunu da zikrederler/ *
43
44
Nevbaht ve Eb Halef el-E'r'de grdmz ia'y

Hz. Peygamber'in zamanndan balatmak tavr, hemen
btn i melliflerde vardr/ * Bu durum, Ali'nin Hz. Pey
gamber tarafndan halife tayin edildii fikrinin bir gerei
olarak ortaya kmaktadr.
45
(43) Nevbaht, Fraku'-a, nr.: M. Sadk Al-i Bahri'l-Ulm, Necef 1355, s.

17-21; Eb Halef el-E'ar el-Kumm, Kitabu'l-Maklt ve'l-Frak, nr.:
M.Cevad Mekr, Tahran 1963, s. 15-18.
(44) Nevbaht, ayn eser, s. 22; Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 20.
(45) Nevbaht, ayn eser, s. 2 vd.; Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 3.; Muhammed Rza el-Muzaffer, a nanlar, ev. Abdlbakiy Glpnarl,
stanbul 1978, s. 58; Muhammed Hseyin Alu Kifu'l-Gt, Aslu'-a
ve Usluh, Beyrut 1977, s. 42 vd.; Muhammed Cevd el-Muniyye,
e-i vc't-Teeyyu', trz s. 14 vd.; Bu hususla ilgili olarak ayr. bk. rfan
Abdulhamid,Drst fi'l-Frak ve'l-Akdi'l-slmiyye, Badad 1977, s.
14, Mustafa Kmil e-eyb, es-Slatu Beyne't-Tasavvuf ve't-Teeyyu',
Kahire 1969, s. 17 vd. lim eyh Mufid'in "a"y tarifi de yledir:"
(a) Ali b. Eb Tlib'e velayet tarikyla balanan, onun Reslullahtan
hemen sonra olduuna inanan; ondan nce hilfet makamna ge
enlerin imametini kabul etmeyen kimselerdir". eyh Mufid, Evilu'lMaklt, Tebriz 1358, s. 33.
H a s a n ONAT
15
E'ar (324/935), "Onlara, Ali'ye tabi olduklarndan ve

onu Raslullah'n dier ashabna takdim ettiklerinden a
denmitir", diyerek a'y tarif eder, baka bir malumat ver
meksizin dorudan kollarna g e e r / '
46
ehristan'nin a'y tarifi Nevbaht ve Ebu'l-Halef elEar'ye daha yakndr: "a zellikle Ali'ye taraftar olan
lardr. Onlar Ali'nin hilfetinin, gizli veya ak nass ve va
siyete dayandn ileri srerler. Onlara gre imamet, onun
oullarndan bakasnda olmaz; ayet olursa, ya zulmle ya
da takiyye ile olur..."* )
47
Bu naklettiimiz bilgiler nda ia'nn stlah anlamn

yle tesbit etmek mmkndr: a, Ali b. Eb Talib'in, Hz.
Peygamber'den sonra nass ve tayinle halife olduuna ina
nan, imametin kyamete kadar onun Fatma'dan olan so
yundan kmayacan ileri sren topluluklarn mterek
addr.
Acaba gerekten ilk iki i mellifin dedii gibi, Hz. Peygamber'in vefatndan itibaren Ali'nin nass ve tayinle halife
olduuna inananlar var myd? E'ar ve ehristan niin sa
dece ann tarifiyle yetinip frkalarn anlatmay tercih et
milerdir? Dier taraftan Badad, Raz, Nesef gibi limler
niin a yerine "rafza" terimini kullanmlardr? yle zan
nediyoruz ki, bu sorulara cevap bulabilmek iin, ncelikle
Emevler devrinin, fikirlerle hadiselerin irtibat esas alnarak
ilik nokta-i nazarndan tetkik edilmesi zarurdir.
te yandan "a" kelimesinin "e-a" eklindeki stlah
hviyete brnmesini tarih kaynaklardan, kronolojik ola-
(46) Eb'l-Hasan el-E'ar, Makltu'l-slmiyyn, nr. H.Ritler, VViesbaden

1963, s. 5.
(47) e-ehrestn, el-Milel ve'n-Nihal, thk. M. Seyyid Keyln, Beyrut
1975, c. I., s. 146-147.
16
rak, takip edebilmek pek mmkn grnmemektedir. Tesbit

edebildiimiz kadaryla, ilk defa Nasr b. Muzhm (212/827)
bir cemaati belirlemek zere "e-a" y kullanmtr. Ancak
bu kelime ile kastedilenler, Ali'nin saflanndaki Osman'n
katlini stlenen kimselerdir/ * Bu durum da, kelimenin
lgat anlamnda kullanldnn bir delilidir.
48
Eb Mhnef (157/774)'in rivayetlerinde de "atu Ali",

"atu Hseyin" eklindeki kullann zaman zaman e-a
haline dnt grlmektedir/ ' Ancak ayn hadiselerin
nakledildii baka rivayetlerde "e-a" nn yerini ou
zaman, "atu Ali" veya "ns", "ehlu'l-Irak" gibi ifadeler al
maktadr/ * Ayn ekilde, Eb Mhnef'in Maktelu Hseyin
isimli eserinde "ns", "ehlu'l-Kfe" gibi ifadelerin ayn
rvnin Taber'de yer alan ayn olayla ilgili rivayetlerinde
bazan "e-a" eklinde nakledildii de gzden ka
mamaktadr/ *
49
50
51
yle zannediyoruz ki, "atu Ali", "atu Hseyin" ek

linde, taraftar anlamn amayan a kelimesinin stlh bir
anlam tayormu gibi bir hale sokulmasnda, i rvilerin
olaylar naklederken zaman zaman kendi temayllerini dev
reye sokmalar fevkalde etkili olmutur. Nitekim Taber'nin
bizzat kendisi de 6 4 / 6 8 3 yl hadiselerini anlatrken "e-a"
(48) Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, nr.: Abdusselm Harun, Kahire

1382, s. 86.
(49) Eb Mhnef, Lt b. Yahya, Maktelu Hseyin ve Masrau Ehli Bcytih
ve Ashbih f Kerbel, Badad 1977, s. 5, 17; Taber, Tarihu'r-Rusul
ve'l-Muluk, nr.: N. Ebu'1-Fadl brahim, Beyrut trz., c. V., s. 64., 130,
174, 188, 189, 193, 194, 361; c. VI s. 35, vs. ayr. bk: Belzuri, Ensab'lErf, nr.: ihsan Abbs, Beyrut 1979, k. 4, c. I., s. 245.
(50) Msl: bk. Taber, C. V., s. 163-4; Dnever, Ahbn't-Tvl, nr.: Abdu'lMun'im Amir, Kahire 1960, s. 216, 231, 223, 229; ayr. b k : Ya'kb,
Tarih'ul-Ya'kb, Beyrut trz., c. II., s. 241.
(51) Msl. Bk.: Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 21, 21, 26; Taber, c. V., s.
355, 356,362.
H a s a n ONAT
17
52
tbirini kullanr/ * i mellif Dneveri (282/895) Hseyin b.

Ali'nin hareketiyle ilgili olarak "e-a" ifdesini kul
lanmasna ramen* *, Muhtar es-Sakaf hareketinde bu
tbiri hi zikretmez/ * te yandan Halfe b. Hayyt ( 2 4 0 /
854)'n, ne Tarih'inde ne de Tabakt'mda "e-a" tbirinin
stlah anlamnda kullanldn gryoruz/ *
53
54
55
Grld gibi e-a tbirinin kullanlmasnda zellikle

hicr birinci asrda tam bir belirsizlik hkimdir. Tarihilerin
bu kelimeyi keyf olarak ve rastgele kullandklarn sy
lemek pek yanl olmasa gerektir. Ayn belirsizlik "i" s
fatnn kullanlmasnda da mevcuttur. Mesel Muhtr'a ka
dlk yapmaktan kanan ve bir Osman olduu sylenen* *
Kad ureyh'in i olduu da sylenir >. ibn Sa'd (230/844)
a'b (104/722)'nin nceleri i iken sonradan dndn* *,
"i olmayn" diye ikz ettiini kaydeder/ * Ayn ekilde
mehur ir Eb'l-Esved ed-Duel'nin de i olduu sylenir* *;
ancak onun, Hasan'n hilfeti Muviye'ye devretmesinden
56
(57
58
59
60
(52) Taber, c. V., s. 551.

(53) Dinever, Ahbr, s. 229,230.
(54) Dnever, Muhtar es-Sakaf'nin etrafnda toplananlar iin "atu ben
Him" ifadesini kullandn gryoruz. Ahbr, s. 288.
(55) Halfe b. Hayyt, Tarih, nr. Sheyl Zekkr, c. MI., Dmek 1967-8,
Kitbu't-Tabakt,nr. Sheyl Zekkr, c. I-II., Dmek 1966.
(56) Taber, c. VI., s. 34-35.
(57) Chz, el-Osmniyye, nr. A. M. Harun, Msr 1955, s. 124.
(58) bn Sa'd, Tabaktu'l-Kbr, Beyrut trz. c. VI., s. 248.
(59) bn Sa'd-Tabakt, c. VI., s. 148; ayr bk. c. VI., s. 248, 'b'den gelen bu
rivyetlerdeki i tbiri, ayn haberin benzer ifdelerle nakledildii bn
Abd Rabbih'in el-Ikdu'l-Ferd'inde,"rafza" eklinde karmza k
maktadr. Bk. el-Ikdu'l-Ferd, nr. A. Emin, A. Zeyn, I. el-Enbr,
Kahire 1956, c. II., s. 409. a'b'nin, ibn Teymiye'nin naklettii benzeri
rivayetlerinde de bazan "Rafza", bazan "Haebiyye" terimleri kul
lanlmaktadr. Bk. ibn Teymiye, Minhcu's-Snne en-Nevebiyye, nr.
Mektebetu'r-Riyd, Riyd trz. c. I., s. 8-11.
(60) Cahz, el-Bcyn ve't-Tebyn, Kahire 1948, c. I. s. 324.; AMsbehn,
Kitbu'l-An, nr. Matbaatu't-Tekaddm, Msr trz. c. XI., s. 114-5.
18
sonra Emev idarecilerle dostane mnsebetlerin iine gir

dii de bilinmektedir/ ' te yandan 112/ 730 ylnda vefat
eden Talha b. M u s a m f n "Abdestli olmasaydm, sana
iilerin ne sylediklerini haber verirdim" demesi hayli en
teresandr/ '
61
62
Emev-Ham ekimesinin bir uzants olarak karmza

kan ve mer b. Abdilaziz zamanna kadar sren Muviye'nin balatt Ali'yi ve taraftarlarn ktleme kam
panyas* ' tabu olarak "atu Ali" tabirinin uzun sre canl
kalmasna ve Emev iktidarna ynelik muhalefetin Him
kanadnn da ilik dorultusunda deerlendirilmesine yolam gzkmektedir. Ayrca bu dnem zarfnda Haimoullanndan gl bir liderin kmam olmas da bunu
besleyen unsurlarn banda gelmektedir. yle zannedi
yoruz ki, atu Ali tbirinin e-a seklinde stlh bir h
viyet kazanmasnda bu durumun fevkalde etkisi olmutur.
Nitekim Emevlerin ykln gerekletiren Abbas ha
reketinde faal rol alanlar iin e-a tabiri kullanlmtr/ '
63
64
a kelimesinin stlah anlamnn tespiti ve kullanm ile

ilgili olarak zikrettiimiz bu glklerden sonra ia'nn do
uu hakknda bir ey syleyebilmek iin en salkl yol, fi
kirlerle hadiselerin irtibat prensibinden hareket ederek, ta
rihe a ad altnda geen veya baz aratrclar tarafndan
(61)
(62)
(63)
(64)
Belzur, Ensb, ksm 4 / 1 . thk. ihsan Abbas, Beyrut, 1979, s. 231.

Ibn Sa'd, c. VI., s. 309.
Bk. Ya'kub, Tarihu'l-Ya'kub, Beyrut 1960, c. II., s. 305.
Ahbru'd-Devleti'l-Abbsiyye (mellifi mechl), nr. Abdulaziz edDr, Abdulcebbr el-Muttalib, Beyrut 1971, s. 208, 213, 219, 230, 240;
Dinever, Ahbr, s. 322, 342, 339. N el-Ekber, "e-a el-Abbsiyye"
diye bir balk atarak, Abbas hareketiyle ilgili olduunu belirttii baz
frkalarn isimlerini zikreder. Bk. N el-Ekber, Uslu'n-Nihal, thk.
Josef Van Ess, Beyrut 1971, s. 31 vd. (J. Van Ess, bu eseri, Mesilu'lImme bal iinde neretmitir. Biz, Uslu'n-Nihal'i tercih edi
yoruz).
H a s a n ONAT
19
i hareket olarak bahsedilen olaylarn, tek tek incelenmesi

ve bunlarn ilikle alkalarnn olup olmadnn ortaya
konmasdr. Kanaatmza gre, VVatt'n ve E. Ruhi Flal'nn
Emevler dnemindeki baz olaylara "ilk-i" hareketleri
adn vermi olmalar* ', bahsettiimiz zorluu farkedip,
olaylarn tabiatna uygun bir isim aramalarnn neticesidir.
Yine baz aratrclarn "din ilik-siys ilik" gibi* ', veya
"ruhi teeyyu'-siys teeyyu'"* ' gibi baz ayrmlar yapmak
ihtiyacn hissetmeleri de ayn sebepten olsa gerektir.
65
66
67
Teeyyu' ise, "ilii mdfaa etmek savunmak, i

olmak" gibi anlamlara gelir.* ' a tbirin tespit ettiimiz s
tlah anlamn gznne aldmzda, teeyyu'un asgar ek
linin Ali b. Eb Tlib'in imametinin nass ve tyinle olduuna
inanmak eklinde tespit edilebileceini syleyebiliriz. Baka
bir deyile, ilikten szedebilmek iin, a tbirinin
ummilemesi ve muhteva itibaryle hilfetin, Hz. Pey
gamberden sonra, nass ve tyinle Ali'nin hakk olduu fik
rini tazammun etmesi gereklidir.
68
Durum byle olmasna ramen, pek ok aratrcnn

ia'nn douu ile ilgili baz nazariyeler gelitirmeye a
ltn gryoruz.* '
69
(65) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 47; E. Ruhi Flah,

mmiyye as, stanbul 1984, s. 108.
(66) Mustafa ek'a, slm bil Mezhib, Beyrut.1979, s. 169.
(67) Abdullah Feyyaz, Tarihu'l-mmiyye ve Eslfihim mine'-a, Badadl970,38.
(68) Hseyin Atay, ibrahim Atay, Mustafa Atay, Byk Lgat, c. I., s. 1163.
(69) Bu nazariyeler hakknda bk. E. Ruhi Flah, mmiyye as, 14-15;
irfan Abdulhamid, Drsat Fi'1-Fraki-slmiyye, Badad, 1977, s. 1417; Abdullah Feyyaz, Tarihu'l-mmiyye, s. 35 vd.; M. Hseyin ezZeyn, e-a fi't-Tarih, Sayda 1938, s. 17 vd.; Mustafa Kmil e-eyb,
es-Slaru Beyne't-Tasavvuf ve'r-Teeyyu', Msr 1969, s. 17 vd.; yle
zannediyoruz ki, bu konuda gr ileri srenler daha ok Mezhepler
Tarihi kaynak eserlerinde yer alan ifdelere gre meseleye yaklamak
durumunda kalmlardr. Oysa bu kaynak eserlerde, frkalarn ta-
20
EMEVLER DEVR i H A R E K E T L E R
Dier taraftan kanatmza gre, fikirlerle hadislerin ir

tibat esas alnarak, teeyyu'un balangc ortaya
karlmadan, baz aratrclarn ia'nn meneini tespite bile
gittikleri dikkat ekmektedir. Bunlardan bazlar, ia'nn Iran
asll olduunu iddia ederken* * bazlar da, bilhassa ibn
Sebe ve Sebeiyye frkasndan hareketle onun Yahudi asll ol
duunu ileri srmlerdir. Ayrca hem Yahudi hem de Hrstiyan asll olduunu syleyenlerin yannda, Arap asll ol
duu grnde olanlar bile vardr.* * yle zannediyoruz
ki, ilk iki hicr asn siys, itima ve kltrel ynden dikkatli
bir ekilde aratrmakszn, bu konuda salam neticelere
ulamak biraz zordur.
70
71
d. Ali b. Eb Talibin mameti Meselesi

Grlmektedir ki, iliin mihverini Ali b. Eb Tlib'in
imameti meselesi tekil etmektedir.* * Biz bu meseleyi iki k
smda ele almakta fayda gryoruz. nce ilik asndan
Ali b. Eb Tlib'in imameti meselesini teorik olarak ortaya
72
riheleriyle ilgili bilgiler ok az olduu gibi, bunlara ne lde g

venilebilecei de tartma konusudur. nk bu eserlerden en erkenleri hicr nc asrn sonlarnda kaleme alnmtr. te yandan
melliflerin, ia'y Hz. Peygamber'in salndan balatmak temay
lnde olduklar da bilinen bir husustur. Bk. Nevbaht, Fraku'-a, s. 2
vd; Eb Halef el-E'ar, Maklt ve'l-Frak, s. 2 vd.; ayr bk. N elEkber Uslu'l-Nihal, s, 10 vd. te yandan bn Nedim (el-Fihrst, nr.
Mektebetu'l-Hayyt, Beyrut 1969), a'nn Cemel'de ortaya ktn
sylerken alim el-Berk de yine Hz. Peygamber'in salndan ba
ladn syler, bk. er-Ricl, Tahran 1383, s. 1.
(70) Dozy, liin Iran asll olduunu iddia edenlerin banda gelmektedir.
Bk. Tarihi slmiyet, ev. Abdullah Cevdet, Msr 1908, s. 281.
(71) Bu konuda zel mluml iin bk. irfan Abdulhamid, Drst f'lFrak'l-slmiyye, s. 23-33.
(72) Goldziher, el-Akde ve'-era, s. 181; W. Ivanov, "imam", islm An
siklopedisi, c. V / 2 , s. 911-2. ibn Haldun, Mukaddime, Beyrut 1978,
196-7.
H a s a n ONAT
21
koyduktan sonra; ikinci olarak Hz. Osman ve Hz. Ali d

nemindeki baz hdiseleri inceleyerek, bu olaylarla Ali b. Eb
Tlib'in imameti meselesi arasnda herhangi bir irtibatn
olup olmadn tespit etmeye alacaz.
1. ia'ya Gre Ali b. Eb Tlib'in mameti Meselesi
Ali b. Eb Tlib, Hz. Peygamber'in amcasnn olu, kz
Ftm'nn kocasdr. Kk yatan itibaren Hz. Pey
gamber'in yannda onun terbiyesinde bymtr. Hz.
Osman'n lmnden sonra, IV. Rid halfe olarak Ms
lmanlarn bana gemitir. Ancak daha nce de temas et
tiimiz gibi, i kaynak eserlerde, onun bizzat Hz. Pey
gamber'in tayiniyle halfe olduu; hatta onun imametinin
Allah ve Resul tarafndan farz klnd; imametin ilelebet
onun soyundan dar kmayaca belirtilmektedir/ ' G
nmz ileri de ayn kanaati tamaktadr, C *
73
74
ia'nn nde gelen muhaddislerinden birisi olan elKuleyn (328/939), "Bu gn size dininizi tamamladm; size
nimetlerimi tamamladm ve size din olarak slm' be
endim"* * yetinin Ved H a c a esnasnda nazil olduunu;
dinin kemle ermesinin "imamet iiyle yani Ali b. Eb
Tlib'in imam tayin edilmesiyle gerekletiini bildirir.* *
Ayn ekilde dier i mellifler de, imameti usl-u dn iin
de mtlea ederler; baka bir ifdeyle onu Tevhid, N75
76
(73) eyh Mufid, Evilu'l-Maklt, 33 vd.; kr. ibn Bbeveyh el-Kumm,

Risletu'l-ftikadti'l-tmmiyye, ev. E. Ruhi Flal, Ankara 1978, s.
104 vd.; Kuleyn, el-Usl mine'l-Kfi, Tahran 1388, c. I., s. 286 vd.
(74) Muhammed Hseyin Al Kifu'l-Cta, Asl'-a ve Uslh, Beyrut
1977, s. 65 vd.: Seyyed Hossen Nasr, Ideals And Realities Of islam,
London 1966, s. 149 vd. Abdulhuseyin erefu'd-Dn el-Musev, elMurcat, Tahran trz. s. 8 vd.; Muhammed Husayn Tabatab, Shi'ite
islam, Ing. ev. Seyyed Hossein Nasr, London 1975, s. 173 vd.; Mu
hammed Husayn Tabatab, A Shi'ite Anthology, ing ev. VVilliam C.
Chittick, London, 1980, s. 23 vd.
(75) Mide: 5 / 3 .
(76) Kuleyn, el-Usl mine'l-Kfi, c. I., 199.
22
bvvet, adalet ve Mead seviyesinde inanlmas mutlak ge

rekli unsurlar arasnda sayarlar.* *
77
mamet meselesi inan esaslar arasnda mtale edilince

konu, dnp dolap vasilik meselesine gelmektedir. a'ya
gre, her peygamberin bir vassi vardr; Ali b.Eb tlib de
Hz. Muhammed'in vasisidir. Tespit edebildiimiz kadaryla,
sebebi ne olursa olsun, Ali b. Eb Tlib'e gerek salnda ge
rekse vefatndan sonra vasi denmektedir.* * Ancak ona at
fedilen bu sfatn. Muhtar es-Sakaf'nin kendisini "Vas olu
mehd Muhammed b. el-Hanefiyye"nin gnderdiini ileri
srerek faaliyete balad 6 4 / 6 8 3 yllarnda bile, herhangi
bir siys anlam tadn syleyebilmek pek mmkn g
rnmemektedir. Nitekim bn eb'l-Hadd (655/1257) de,
"vasilik"ten kastn, Ali'nin Reslullah'n vassi olduu;
ancak bunun hilfet iin bir nass anlam tamadn belirtir.* *
78
79
te yandan hemen btn i kaynaklarda, Ali b.Eb

Tlib'in Hz. Peygamber tarafndan Gadir Hum* *'da halfe
tyin edildii ileri srlmektedir. Olay i eserlerde zetle
yle yer alr: Hz. Peygamber Ved Hacc'ndan dnerken
yolda Mide suresinin " E y Peygamber! Rabbinden sana indireleni tebli et; eer bunu yapmazsan O'nun eliliini
80
(77) Msl. bk. Ts, Risle-i mamet, Tahran 1355, s. 14; Kum m, yle der:
imamlar, Allah'n kendilerine itaat etmeyi emrettii ul'l-emr olan kim
selerdir". Risle-i tikadti'l-mmiyye, 109; ayr bk.: Avni lhan,
Amid'de mamet Nazariyesi (Baslmam Doktora Tezi) Ankara 1982,
s. 54 vd.
(78) Grebildiimiz kadaryla, gerek Ali'nin yannda yer alanlar, gerekse
muhalifleri, zaman zaman onun "vas" sfatn kullanrlar. Bk. Eb Mh
nef, Maktelu Hseyin, Badad 1977, s. 40-50; Nasr b. Muzhm,Vakatu's-Sffn, thk. Abdusselm Harun, Kahire 1382, s. 18, 23, 119, 137,
365, 381, 417; Zubeyr b. Bekkr, Ahbru'l-Muvaffakiyyt, thk. M.S.eln, Badad 1982, s. 575, 593, 598; Yakub, Tarih, c. II, 128; elMuberred, el-Kmil, Msr 1355, c. II., s. 130,149.
(79) bn Eb'l-Hadd, crhu Nehci'l-Bela, Beyrut trz. c. I. s. 69 vd.
(80) Gadir Hum, Mekke ile Medine arasnda, Cuhfe yaknlarnda bir yerdir.
H a s a n ONAT
23
81
yapmam olursun. Allah seni insanlardan korur" yeti* *

nazil olur. Bu yet nazil olduunda hacc kafilesi, Mekke ile
Medine arasnda Cuhfe yaknlarndaki Gadir Hum denilen
bir yere gelmitir. Buras yollarn ayrm noktasdr; stelik
de konaklamak iin aa, su gibi eyler de yoktur. Hz. Pey
gamber, ashabn toplayarak kzgn gne altnda onlara
hitbeder; bu arada Ali b.Eb Tlib'in elini tutarak "Ben
kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr" diyerek Ali'nin
velayetini iln etmi olur.* * Kuleyn Maide sresinin 67.
yetinin nzul sebebi olarak ayn srenin "sizin dostunuz
ancak Allah, O'nun Peygamberi ve namaz klan, zekt
veren ve rk eden m'minlerdir"* * yetiyle Ali'nin
velayeti bildirilmesine ramen, Hz. Peygamber'in "mmet
Ali'nin velayetini kabul ermez de dinden kar" endiesiyle,
gizlemi olmas olduunu zikreder* * ki, kanaatmza gre,
bu Hz. Peygambere ak bir iftiradr.
82
83
84
Gadir Hum hadisesiyle ilgili olarak hayli malumat var

dr ve pek ok ey sylenmitir. Biz sdece aratrmamz ne
ticesinde ulatmz kanaati belirtmekle yetinmek istiyoruz.
Tespit edebildiimiz kadaryla, Gadir Hum meselesinin asl
yledir: Hz. Ali Ved Hacc'na Yemen blgesinden gel
mitir. Yolda yanndakilerle baz anlamazlklar km,
(81) Mide:5/67.
(82) Kuleyn, el-Usl mine'l-Kfi, c. I., s. 289. Bu meseleyle ilgili olarak bk.
Chz, Osmniyye, 134, 176; Y'kb, Tarih, c. II., s. 112; ibn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, Msr trz. c. V, s. 208-214; M. Cevad el-Munyye,
e-a ve't-Teevyu', Beyrut trz. s. 15; Abdulhuseyin Ahmed el-Emin,
el-adr fi'l-Kitb ve's-Sunne ve'l-Edeb, Tahran 1974, c. I., s. 9 vd.; A.
Glpnarh, Tarih Boyunca slm Mezhebleri ve ilik, istanbul, 1979,
s. 40 vd.; Cemal Sofuoglu, ia'nn Hadis Anlay, (Baslmam Dok
tora Tezi) Ankara 1977; E. Ruhi Flal, amzda tikd slm Mez
hepler, 119; Goldziher, Mslim Studies, c. II. s. 113. C. Sofuoglu,
"adir-i Hum", A..I.F.D. XXVI, Ankara 1983, s. 462 vd.; Avni ilhan,
el-midi'de mamet Nazariyesi, 25-26 Yaar Kutluay, slm ve Ya
hudi Mezhepleri, Ankara 1965, 24-25.
(83) Mide: 5 / 5 5 .
(84) Kuleyn, el-Usl mine'l-Kfi, c. I., s. 289.
24
onlar da durumu Hz. Peygamber'e intikal ettirmilerdir. Hz.

Peygamber de hac dn, frsattan istifde, Gadir Hum de
nilen yerde bu itirazlar cevaplandrm; bir anlamda Ali'nin
iyi niyetli olduunu, ondan ikyet etmemeleri gerektiini
belirtmitir/ * Aslnda bu kadar ak seik olan bir ha
disenin, ciltler dolusu kitaplara konu olacak kadar abar
tlmasnn sebebini anlamak biraz zordur.
85
Hadise esnasnda Hz. Peygamber'in "Ben kimin mevls

isem Ali de onun mevlsdr" dedii doru olsa bile* *,
bunun hilfet eklinde anlaldn ileri srebilmek hemen
hemen hi mmkn deildir; nk byle anlalm olsay
d, en azndan sakfe toplantsnda veya daha sonraki siys
hdiselerle birlikte bu hususun gndeme gelmi olmas ge
rekirdi.* * Nitekim Ali b. Eb Tlib'in torunlarndan Hasan
b. el-Hasan b. Ali b. Eb Tlib de, Hz. Peygamber'in "Ben
kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr" szyle, emirlik
ve hilfeti kastetmi olsayd, namaz, zekat oru ve haccla il
gili hkmleri aka belirttii gibi bunu da belirtir ve "Ey
insanlar, bu benden sonra sizin halfenizdir" derdi, diyerek,
bunun hilfetle hibir alkasnn mevcut olmadn ifde et
mitir.* *
86
87
88
Dier taraftan, Hz. Peygamber'in Tebk gazvesine gi

derken Ali b. Eb Tlib iin syledii "Hnn Musa'ya gre
ne durumdaysa, sen de bana gre ylesin, bu yetmez mi"
eklindeki bir rivayet de,* * Ali b. Eb Tlib'in imameti iin
89
(85) bn Him, es-Sreru'n-Nebeviyye, Kahire trz, c. IV., s. 274.

(86) Hadis hakknda bir deerlendirme iin bk. Cemal Sofuoglu, "adir-i
Hum Meselesi", A..I.F.D. c. XXVI, s. 461 vd.; Avni ilhan, el-mid'de
mamet Nazariyesi, s. 61.
(87) Kr. Nesefi, Tabsrah'l-Edille, Rait Efendi Ktb. No: 4 % , v. 206 a b .
(88) ibn Sa'd, c. V. s. 320.
(89) bn Sa'd, c. III., s. 23 vd.; bn Habb, el-Muhabber, s. 125-6; Chz,
Osmniyye, 134,143,153-7; 160.
H a s a n ONAT
25
90
delil gsterilmektedir/ * Biz bu hadisin sahih olup ol

madn bir kenara brakarak olayn mhiyeti zerinde
biraz durmak istiyoruz. Her eyden nce, Hz. peygamber'in,
Tebk seferi esnasnda Medine'de yerine brakt kimse, bir
rivayete gre bn Ummu Mektm/ * bakasna gre de Mu
hammed b. Mesleme'dir* *. Hz. Ali sadece Hz. Pey
gamber'in ailesiyle ilgilenmek zere braklmtr. Nitekim
kendisi de "Beni kadnlarn ve ocuklarn bana m b
raktn" diyerek bu hususu dile getirir/ * Ayrca Ali'nin Hz.
Peygamber'in vekili olarak kaldn farzetsek bile, bn Teymiyye'nin belirttii gibi, pek ok kimse bu grevi ifa ettikleri
iin, bu meselenin hilfetle alkas olduunu sylemek biraz
zordur/ *
91
92
93
94
Bu hadiseyle alkal olarak yle dnmek de mm

kndr: Harun'un Ms Peygamber'in salnda, onun ye
rine grev yapt bilinmektedir. Bu sebepten, Hz. Pey
gamber'in yapaca byle bir benzetme, onun vefatndan
sonra Ali'nin halef olmas gibi bir neticeyi dourmasa ge
rektir. Bu mesele eer Hz. Peygamber'in salnda hilfetle
alkal grlseydi, bata Sakfe olmak zere pek ok yerde
karmza kmas gerekirdi/ *
95
zet halinde sunmaya altmz bu bilgilerden de an-
(90) Bk. Tabers, el-hticc, Necef 1966, c. I., s. 163; ibn Abd Rabbih, bu
hdiseden sonra Ali'ye Vas denildiini kaydeder, el-Ikdu'l-Ferid, nr.
Ahmed Emin, Ahmed ez-Zeyn, ibrahim el-Enbr, Kahire, 1956, c. IV.
s. 311.
(91) Belzur, Ensb, thk. M. Hamidullah c. I s. 368.
(92) ibn Sa'd, c. II., s. 165
(93) ibn Sa'd, c. III., s. 24.
(94) ibn Teymiyye, Mihhcu's-Sunne, c. II., s. 223-4.
(95) Kr. Nesef, Tabsratu'l-Edille, v. 261 a-b. Hz. Ali'nin immetiyle ilgili
olarak bu zikrettiklerimizden baka, Sakaleyn hadisi olarak bilinen
"Size iki ar emnet brakyorum, onlara smsk sarldka hibir
zaman saptmazsnz: Allah'n Kitb' ve Ehl-i Beytim", eklindeki
hadis dc zikredilmektedir. (Bu hadis hakknda bk. C. Sofuoglu,
26
lalmak tadr ki, iliin mihverini Ali b. Eb Tlib'in imame

ti meselesi, tekil etmektedir. Ancak, bunlar ve benzeri
rivayetlerin, onun Hz. Peygamber tarafndan nass ve tyinle
hilafet makamna getirildiine dair delil olmayacaklarn te
orik olarak sylemek mmkn ise de, fikirlerle hdiselerin
irtibatn esas alarak, mevcut siys olaylarn seyri iinde Ali
b. Eb Tlib'in durumu ve imametinin mhiyetini tespit et
tiimizde, bu tr faraziyeler kendiliinden nemini kay
bedecektir. Eer Hz. Peygamber Ali b. Eb Tlib'i halife tayin
etmi ise, mevcut olaylarda, bylesine siys-itim hayat
dorudan ilgilendiren bir konunun tezahrlerinin grl
memesi elbette dnlemez.
2. Hz. Osman ve Hz. Ali Dnemindeki Baz Siys

Olaylar ve Ali-Muviye Mcdelesi
Hz. Peygamber'in vefatn mteakip gelien olaylara
ana faktrn yn verdiini grmekteyiz: Cahiliyye d
neminde Arap siyas hayatnn ekirdei durumundaki
kablecilik anlay* *; kkleme mcadelesini srdren
Kur'an'n takdim ettii din-siyas anlay ve bunlara paralel
olarak devaml yenilenen itima yap. Bu temel faktr
Sakfe hadisesinde olduu gibi, altmz zaman dilimini
oluturan Emevler devrindeki btn olaylarda iice etkisini
gstermitir.
96
Hilfet, Hz. Peygamber'in vefatyla birlikte Kurey ka

bilesinin eline gemitir. Belki de en azndan srarla hilfete
ortaklk teklifinde bulunan Ensr'n etkisiyle, Kureylilerin
"adir-i Hum Meselesi", A..l.F.D. c. XXVI, s. 468-470). Aynca Ku

leyn, bu konuda pekok ayetle birlikte, kendine gre delil olan bir
hayli sz de nakletmektedir. Bk. Kuleyn, el-Usl Mine'l-Kfi, c. I. s.
292 vd.
(96) Araplardaki kabilecilik hk. bk.: Mcteba Uur, Hicr Birinci Asrda
Ism Toplumu, istanbul 1980, s. 5.
H a s a n ONAT
27
Hz. Osman dnemindeki fitne hadisesine kadar, zahiren b

tnlk iinde olduklarn gryoruz/ * Daha sonra gelien
olaylar iyi deerlendirebilmek iin, Kurey'in iinde bu
lunduu bu durumun biraz daha yakndan deerlendi
rilmesi gerekmektedir.
97
Hz. Eb Bekir'e bey'at esnasnda, Umeyye Oullarndan,

ounluu yeni mslman olduu iin, daha farkl bir dav
ran beklenemezdi. Buna ramen Eb Sfyan'n Hz. Ali'yi
tahrike alt bilinen bir husustur/ * Haim Oullan'na
gelince, bunlar Hz. Peygamber'in ilerinden kmas ha
sebiyle, gerek Umeyye Oullan'na gerekse dier mslmanlara kar daha nfuzlu bir mevkie gelmilerdi. Bu se
bepten hilfetin kendi haklan olduuna inanyorlard. bn
Abbas'n Hz. mer'le konuurken dile getirdii "Eer Kurey Allah'n (peygamberini) setii yerden (kendi halifesini)
semi olsayd en doru olan yapm olurdu* * eklindeki
ifadelerini Him Oullarnn bu konudaki umm grleri
olarak kabul etmekte bir beis yok zannediyoruz/ * Hz.
mer'in bn Abbas'a verdii cevap, Kurey'in, Him Oullanna bak asn aksettirmesi bakmndan fevkalade
98
99
100
(97) Kr.: M. S. Hatibolu, "Hilfetin Kureylilii", A..I.F.D. c. XXIII, ankara 1978, s. 124 vd. Olu Eb Bekir'in halife olduunu duyan Eb
Kuhfe'nin "Buna Abd- Menf Oullan raz oldular m" diye hayret et
mesi (ibn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferid, c. IV., s. 256-7). Eb Sfyan'n
Hz. Ali'yi tahrike almas "Belzuri, Ensb, c. I., s. 588), Eb Bekir'e
bey'at sonras Kurey'in birliinin mahiyetini gsteren hususlardr.
(98) Belzuri, Ensb, c. I., s. 588; Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, s. 91;
Maknz, en-Niza' ve't-Tehsum, s. 18-19; Agn, c. VI., s. 96.
(99) Taber, c. IV., s. 223. Haim Ogullan'nn hilfet konusundaki tavrlar
iin ayr. bk.: Taber, c. IV., s. 230; Ahbru Abbs, s. 49. 51; bn Kuteybe,
Uynu'l-Ahbr, c. I., s. 5-6; E. R. Flal, mamiyye as, s. 35.
(100) Hz. Ali'nin ifadeleri de bu dnceyi te'yid eder mahiyettedir. Bk. Tabe
r, c. IV., s. 236; ayr. bk.: Ali'nin Muviye'ye Yazd Mektuplar, bn
A'sm, Furh, c. II., s. 474-5; Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, s. 91.
28
nemlidir. O yle demektedir: "Kurey, hilfet ve n

bvvetin sizde birlemesini istemiyor"* *
101
Olaylarn akna ve kabilecilii sanat haline getirmi

Arap toplumunun yapsna uygun den Hz. mer'in bu
tesbiti Mezhepler Tarihi asndan u iki nemli noktaya k
tutmaktadr: 1. Hz. Eb Bekir halife seilirken, sz konusu
olan Haim Oullarnn hilfet iddialardr. Hz. Ali'nin aday
l meselesi ise, onlarn bir i meselesidir.* * 2. Kureyliler
hilfetin Him Oullarna getii takdirde, bir daha on
lardan kmayaca endiesini fiilen tamaktadrlar* *.
slam ncesi Emev Haim ekimesini gz nne alrsak
Eb Bekir ve mer'in tatbikatlaryla slm bir ereveye
oturtulmaya allan bu kabilev denge politikasnn ne
mini daha iyi kavrayabiliriz. yle zannediyoruz ki, hem
Osman dnemindeki fitne hadisesi, hem de onu mteakip
ortaya kan Ali-Muviye mcadelesi Kurey'in bah
settiimiz i dengeyi kaybetmesiyle izah bulabilir. Ali b.Eb
Tlib'in dnda Haim Oullan'nn ksa bir sre sonra Eb
Bekir'e bey'at etmeleri de* *, onlarn, ounluun ken
dilerine hangi gzle baktklarnn farknda olduunu gs
terdii gibi, yukardaki tesbiti de te'yit eder mahiyettedir.
102
103
104
(101) Taber, c. IV., s. 222-3; kr.: Agn, c. IX., s. 139; ibn Abdi Rabbih, elIkdu'l-Ferd, c. IV., s. 280.
(102) Tesbit edebildiimiz kadaryla, Sakfe hadisesinde Ali'nin aday
lndan bahsedildiini, sadece Ya'kb nakletmektedir. (Tarih, c. II. s.
123) Ancak, bu rivayetin olaylarn akna uygun olduunu sylemek
biraz zordur. Bk.: E.R.Flal, mamiyye as, s. 35-6.
(103) Hz. Ali de bu durumun farkndayd. Bk.: Taber, c. IV., s. 233; kr.:
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiy, c. I., s. 396; ayr. bk.: A. A. Salim,
Dirst fi't-Tarih, II., s. 272; olaylarn akndan ilk mslmanlarn,
Peygamber'in yaknlarna daha ulv bir paye vererek onlar hilfet
gibi muhataral ilerden uzak tutmak istediklerini dnmemek
mmkndr, (kr.: Makriz, en-Niz' ve't-Tehsum, Leiden, 1888, s.
46). Ancak byle olsa bile bunun da bahsettiimiz denge politikasna
ters dmeyecei ortadadr.
(104) Bk.: E. R. Flal, mamiyye as, s. 39.
29
H a s a n ONAT
Hz. mer'in lmnden sonra, tekl edilen rada Ali

105
ile Osman'n kar karya kalmalar* *, tarih kabilecilik e

106
kimesinin* * baz evrelerde tekrar su yzne kmasna

107
vesile tekil etmitir.* * Osman'n ldrlmesine yol aan

108
fitne hadisesi* *, slm deerlerin kkleme mcadelesini

srdrd gen slm toplumunda
bu ekimenin ye
niden alevlenmesine ve itima hayatta yer bulmasna imkn

hazrlamtr. Kanaatmza gre, durumun byle olmasnn
esas sebebi, Umeyye
Oullan'nn
Hz.
Peygamber
za-
(105) Bk.: Taber, c. IV., s. 237 vd.; Ya'kb, c. II., s. 162; Belzuri, Ensb, c.
V., s. 221.
(106) Bu konuda bk.: Makriz, en-Niz' ve't-Tehsum, s. 1, vd; M. Cemalddin Srr, Hayru's-Siysiyye, fi'd-Devleti'l-Arabiyye, s. 54;
Hasan ibrahim Hasan, Tarihu'l-slm, c. I., s. 367. Ayr. bk.: Mcteba
Uur, Hicr Birinci Asrda slm Toplumu, s. 5 vd.
(107) Kr. Abdulaziz Salim, Tarih, c. II., s. 283. Abbas'n Ali'nin raya ka
tlmamasn istemesi (Belzuri, c. V., s. 23; Taber, c. IV., s. 228; ibn
Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, c. IV., s. 275); Ammr'n (Ms
lmanlarn ihtilafa dmelerini istemiyorsan Ali'ye bey'at et" demesi
ve Mikdd b. el-Esved'in onu tasdiki (Taber, c. IV., s. 232); Abdurrahman b. Reba'nn "Ali'ye bey'at edersen, duyarz ve isyan ede
riz; Osman'a bey'at edersen duyarz ve itaat ederiz" eklinde ko
numas, (Belzuri, c. V., s. 19; kr. Taber, c. IV., s. 23); Ali'nin
balangtaki endieleri (bk. Belzur, c. V., s. 19-20) Ali ile Osman'n
kar karya kalmasyla birlikte Emev-Haim ekimesinin tekrar
canlandnn misalleri olarak telakki edilebilir. Bu arada Ali'yi des
tekleyenlerin onun hakknda hilfetle ilgili olarak herhangi bir nassdan bahsetmediklerini belirtmekte fayda gryoruz. Onlarn niin
Ali'yi destediklerine dair en gzel mek, el-Mikdd b. Amr'n sz
leridir. Bk.: Ya'kb, Trih, c. II., s. 163.
(108) Fitne hadisesi ve sebepleri hakknda geni bilgi iin bk.: Seyf b. mer,
el-Fihe ve Vak'atu'l-Cemel, toplayan ve tasnif eden: Ahmed Ratib
Armu, Beyrut 1972; Mahmud b. Yahya b. Ebi Bekir, et-Temhd ve'lBeyn, thk.: Mahmud Yusuf Zyed, Beyrut 1964; Th Hseyin, elFitnetu'l-Kubr, c. I., Kahire trz.; Abdulaziz Salim, Tarih, c. II., s. 267
vd; E. R. Flal, bdiye'nin Douu ve Grleri, Ankara 1983, s. 33
vd; Sabri Hizmetli, "Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osman'n l
drlmesi", A..I.F.D., Ankara 1985, s. XXVII., s. 150 vd.
30
mannda kaybettikleri eski nfuzlarn tekrar elde edebilme

hrsna dm olmalardr/ *
109
Umeyye Oullan'nn byk ounluu yeni mslman

olmalar hasebiyle, slm'da bir kdemleri olmamasna ra
men, Hz. Osman devrinde nemli mevkilere gelmeleri* *,
bunun da tesinde sokaklarda "Savulun yoldan" diyerek* *
mslmanlara stten bakmalar, herkesi ve bilhassa Him
Oullarn rahatsz ediyordu.* * Onlarn, Islm anlaya ta
mamen ters den, bu Kureylilii n planda tutan tavrlar ki en azndan fitne hadisesinin ba failleri olan Kfelilerin
ayaklanmalarnda fevkalade etkili olmutur* *- toplumdaki
deiik iki dncenin glenmesine yol amtr: Birincisi,
Kureylilik nokta-i nazarndan Him Oullan'nn da sz sa
hibi olduklan* *; ikincisi, Kurey'in merkez otoritesinin y
klmas gerektii fikri. Nitekim bu ikincisi kitlelerin daha
sonra Havric ad altnda bir araya gelmelerine yol aan
nemli faktrlerden birisi olarak karmza kmaktadr.* *
110
111
112
113
114
115
(109) Eb Sfyan'n szleri, buna gzel bir misaldir. Bk.: Mes'd, Murc, c.
II., s. 351-2; ayr bk.: Agn, c. VI., s. 96.
(110) Bk.: YVelhausen, Arap Devleri ve Sktu, ev.: Fikret Iltan, Ankara
1962, s. 19. Hz. Osman'a yneltilen en nemli tenkidlerden birisi, ak
rabalarn nemli mevkilere getirmeleri hususudur. Bk.: bn Eb Bekir,
et-Temhd, ve'l-Beyn, s. 188, 189; Ebu Bekir b. Arab, el-Avsm
mine'l-Kavsm, thk. Muhibbuddin el-Hatb, Kahire 1387; s. 80 vd.
Ayr. Bk. E. R. Flal, mamiyye as, s. 52; badiye'nin Douu ve
Grleri, s. 52; Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara
1965, s. 32.
(111) Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, c. I., s. 465; Neet aatay, ib
rahim A. ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1985; s. 8.
(112) Kr.: VVellhausen, Arap Devleti ve Sktu, s. 20.
(113) Kfe valisi Sad b. el-As'n "Kfe Kurey'in iftliidir" eklindeki sz
lerinin byk tepkilere yol at ortadadr. Bk.: ibn Sa'd, Tabakat'lKubr, Beyrut trz. s. V., 32-3; Belzuri, Ensb, c. V., s. 40; Agn, c. XI.,
s. 28; bn A s a m , Furh,c. II., s. 171;Taber, c. IV., s. 323.
(114) Kr.: A. Cevdet Paa, Ksas, c. II., s. 465.
(115) Bu hususla ilgili olarak bk.: E. Ruhi Flal, badiye'nin Douu ve
grleri, s. 56.
H a s a n ONAT
31
Hucr b.Adiyy hareketinin balang noktasn, ileride g

receimiz gibi, Kfe valisi Muiyre b. ube'nin emriyle* *
balatt "Ali'ye svme ve taraftarlarn ktleme, Osman'
ve taraftarlarn vme" kampanyas* * tekil etmektedir.
Bu sebepten gerek Hucr b. Adiyy hareketinin, gerekse daha
sonraki hareketlerin iyi anlalabilmesi iin, Ali-Muviye
mcadelesine zemin hazrlayan, hakikaten ok boyutlu Fitne
hadisesinin konumuzla alkal grdmz baz ynlerine,
fikirlerle hdiselerin irtibatn esas alarak ksaca temas et
mekte fayda gryoruz. Bunlar yle sralayabiliriz:
116
117
1. Hz. Osman'n ldrlmesiyle neticelenen olaylar zin

cirinin balamasnda, Osman'n valilerinin icrt fevkalade
etkili olmutur. Nitekim ikayetlerin artmas zerine, 34/654
ylnda valilerini olaylar mzakere etmek iin Medine'ye a
ran Osman, "Benden valilerimi azletmemi istiyorlar" di
yerek,* * bu hususu aka belirtir. Bu toplantya katlan
Kfe valisi, Sad b. el-As'n Kfe'ye sokulmamas da, do
rudan bu valinin Kfelilerce istenmeyiiyle alkaldr.* *
Dier taraftan valilere ynelik tenkidler, Medine'ye gelen
ehl-i emsann Osman'a ynelttii nemli sulamalardan bi
risidir; Osman da istedikleri valileri azledebileceim, is
tediklerini yerinde brakabileceini belirtir.* * Valilerin ic118
119
120
(116) Taber, c. V., s. 2534; Ibnu'1-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, c. III., s. 234.

(117) Taber, c. V., s. 254; Ibnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 234.
(118) Taber, c. IV., s. 333; Seyfin rivayetindeki Hz: Osman'n toplad va
lileri sorguya ekmesi ikayetlerin valilerden kaynaklandn gs
teren delillerden bir tanesidir. Bk.: Taber, c. IV., s. 342; bn Eb Bekir,
et-Temhd ve'l-Beyn, s. 92.
(119) Belzur, Ensb, c. V., s. 44.
(120) Belzur, Ensb, c. V., s. 63. Eb Mhnef in rivayetide ak seik ortada
olan bu husus, Seyfin Hz. Osman'a yneltilen sulamalar naklettii
rivayetlerde yer almamakla beraber (bk: Taber, c. IV. s. 346 vd.; Seyf
b. mer, el-Fitne ve Vak'atu'l-Cemel, s. 54 vd.), Ca'fer b. Abdullah,
Ya'kub b. brahim gibi rvilerden gelen rivayetlerle (bk.: Taber, c. W.,
s. 370, 372) teyid edilmektedir. (Ayr. bk.: Muhammed b. mer'in ri
vayeti, Taber, c. IV., s. 377-8).
32
raahndan ilk mracaat mercii olarak dorudan Hz. Osman

mes'ul tutulmutur. '
021
2. Gelien olaylar neticesinde Hz. Osman, batan beri

kendisine bey'at eden ve kendisini destekleyen Medineli
mslmanlann desteini byk lde yitirmitir. 34/654
ylndaki valiler toplantsnda Muaviye'nin kendisini am'a
davet e t m e s i / * bu durumun daha o zamanlar his
sedilmeye balandn gstermektedir. Vakdnin naklettii
Medineli mslmanlann "emsr" cihad iin Medine'ye
davet etmeleri hususu* * Ca'fer b. Muhammed'in rivayetiyle te'yid edilmesine ramen* * baz rivayetlerde
mektuplama hadiselerinin, mslmanlar birbirine d
rmek iin bakalannn azndan yazlarak gerekletii
eklinde malumatn gelmesi* *; Hz. Ali, Aie gibi ileri gelen
mslmanlann mektup yazmadklannn belirtilmesi* * ha
sebiyle ihtiyatla karlanabilirse de, kanaatmza gre, Me
dineli mslmanlann en azndan Osman'n icraatndan ho
nut olmadklarn aka ortaya koymaktadr.* * yle
122
123
124
125
126
127
(121) Muhasara esnasnda Sa'saa b. Suhan'n Osman'a Krelilerin srgn

edilmi olduklarn hatrlatmas buna gzel bir misaldir. Bk.: Halife b.
Hayyt, Tarih, c. I., s. 185.
(122) Belzuri, Ensb, c. V., s. 44; Taber, c. IV., s. 345; Seyf b. mer, elFitnc ve Vak'atu'l-Cemel, s. 53; ibn Eb Bekir, et-Temhd ve'l-Beyn,
s. 95; ayr. bk: mer b. ebbe, Tarihu'l-Medne, c. III., s. 1096-1097.
(123) Belzuri, Ensb, c. V., s. 60; Taber, c. IV., s. 336 vd.; ibn Arab, elAvsm mine'l-Kavsm, s. 59-60; bn Eb Bekir, et-Temhd ve'lBeyn, s. 54.
(124) Taber, c. IV., s. 367.
(125) Kr.: S. Hizmetli, Tarih Rivayetlere Gre Hz. Osman'n l
drlmesi, A..I.F.D. c. XXVII., s. 155,160.
(126) Halife b. Hayyt, Tarih, c. I., s. 192; ibn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferid c.
III., s. 83; ayr. bk.: Belzuri, Ensb, c. V., s. 103. Bu konuda Hz. Aie'ye
yneltilen ithamlar ve bunlarn reddi hk. bk.: Sad el-Efgn, Aie
vc's-Siyse, Kahire 1957, s. 53 vd.,
(127) Bu meyanda zikredilebilecek en arpc rnek, Vakdnin naklettii
rivayetteki Abdurrahman b. Avf n tavrdr. (Bk.: Belzuri, Ensb, c.
V.,s.57). Medinelilerin umum tavrlar hakknda bk.: VVelhausen, s
lm'n en Eski Tarihine Giri, v. Fikret Iltan, Ank. 1960, s. 117 vd.
H a s a n ONAT
33
zannediyoruz ki, Osman'n isyanclarla savalmasn is

tememesi de* *, her ne kadar onun bilinen yumuak huyluluu ve din anlayyla alakal ise de, Medine'deki ms
lmanlann desteini kaybettiinin farknda olduuyla da
alkal olabilir.* * Eer Medineli mslmanlar isteseydiler
saylan bir ka yz amayan asilerle pekala baedebilirlerdi;* * onlar, "u i bir an nce bakalan tarafndan
bitirilsin de u adamdan kurtulalm dercesine"* * bek
lemeyi tercih etmilerdi.
128
129
130
131
3. Fitne hadisesi, Medine'de Umeyye Oullan'nn ha

kimiyetinden rahatsz olanlarn* *, Kfe'de Kurey'in mer
kez otoritesini tanmak istemeyenlerin* * Msr'da ise, bn
132
133
(128) Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 72 vd.

(129) S. Hizmetli, Hz. Osman'm Kendisine kar isyan edenlere savamaya
ve onlar reddetmeye muktedir olduu halde kendisini mdafaaa
etmek yolunda bir kimsenin kannn akmasn istemedii, Peygamber
ehri Medine'yi terketmeye raz olmad, grd rya sebebiyle
lm beklediini belirtir. (Bk.: Tarih rivayetlere Gre..., A..l.F.D.
c. XXVII., s. 159). ancak bu hususla ilgili olarak Hz. Osman'n "Ya
Rabbl Bana inanan kullarn sava at." diye serzenite bulunmas (bn
Sa'd, c. III., s. 82), Zeyd b. Sbit'in muhasara edilen Osman' kurtarma
arsnn reddedilmesi (Belzur, Ensb, c. V., s. 78, 90), gibi hu
suslar da gz nnde tutmann gerekli olduu sylenebilir.
(130) Kr.: VVelhausen, slm'n En Eski Tarihine Giri, s. 117.
(131) Sabri Hizmetli, Tarih Rivayetlere gre Hz. Osman'n ldrlmesi,
A..I.F.D. c. 27., s. 175.
(132) Belzuri, Ensb, c. V., s. 26; kr: VVelhausen, slm'n En Eski Ta
rihine Giri, s. 112. Muaviye'nin lmnden sonra Umeyye Oul
lan'nn Medine'den karlmalar (bk.: Taber, c. V., s. 282-285), Me
dine'de Umeyye Oullarna kar duyulan infialin hal devam
ettiinin bir tezahr olarak telakki edilebilir.
(133) Kfe valisi Sad b. el-As'n "Kfe Kurey'in iftliidir" szne gs
terilen tepki bunun en gzel misali olarak karmza kmaktadr.
(Bk.: bn Sa'd, c. V., s. 32-3; Belzur, Ensb, c. V., s. 40; Taber, c. IV.,
s. 323) Seyfin rivayetinde Muviye ile yaplan bir tartmada bu hu
susun zellikle belirtilmi olmas dikkat ekicidir. Bk. Seyf b. mer,
el-Fitne ve Vak'aru'l-Ccmcl, s. 37; Taber, c. IV., s. 319.
34
134
Eb Serh'in icraatndan holanmayanlarn/ * tabir doru ise

"ortaklaa" gerekletirdikleri, yer yer din duygularla bes
lenmi* * olduka karmak bir hadisedir.
135
Hz. Ali, fitne hadisesinin seyri esnasnda, din, siyas ve

itima mevkiinden dolay alternatif aday olarak gndeme
gelmitir.* * Buna ramen, Ali'nin hilfeti fikrinin olaylarn
hi bir safhasnda muharrik unsur olduu grlmemektedir.
Dolaysyla bn Sebe'ye atfedilen, "Her peygamber'in bir va
sisi vardr. Ali de Muhammed'in vasisidir."* * eklinde ifa
de bulan vesayet fikrinin bu zaman dilimi iinde herhangi bir
irtibat olduunu syleyebilmek pek mmkn deildir. Olay
da faal olanlarn hemen hepsi, balangta Hz. Osman'a bey'
at etmi, onun hilfetini kabul etmi kimselerdir. Muhasara
esnasnda da Osman'a yneltilen sulamalarn hemen tamam
icrtla alkal hususlardr.* * Onun haksz yere halife ol
duu eklinde herhangi bir itiraza rastlanlmamaktadr.
Seyfin rivayetlerinde bile, gerek olaylarn seyri ile, gerekse
Osman'a ynelik sulamalarla ilgili olarak, Ali'nin hilfeti
sz konusu edilmemektedir. Sadece rivayetin banda ibn
136
137
138
(134) Bk. Taber, c. IV., s. 291-2.

(135) VVelhausen'n "Bu his islm'n o zaman btn plakl ile tezahr
eden dnyevletirilmesinden ne'et etmekte idi. (slm'n en Eski Ta
rihine Giri, s. 108) diyerek izah etmeye alt husus, harekette m
essir olan din hislerin yalnz bir ksm olsa gerektir. Eb Zer elfr'nin protestosu gibi. Bk.: bn ebbe, Tarihu'l-Medne, c. III., s.
1034-5.
(136) Tesbit edebildiimiz kadaryla, Osman'n hilfetten indirilmesi ve
Ali'ye bey'at meselesi, ilk defa Kreliler arasnda konuulmaya ba
lanmtr. (Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 30). Ancak Seyfin
rivayetlerinde Kfelilerin ibn Zubeyr taraftan olduklar ve onun ha
life olmasn, istedikleri belirtilmektedir. (Bk.: Seyf b. mer, el-Fitne
ve Vak'aru'l-Cemel, s. 91; Taber, s. IV., s. 432.
(137) Seyf b. mer, el-Fitne ve Vak'atu'l-Cemel, s. 48; Taber, c. IV., s. 340.
(138) Bk. Seyf b. mer, ayn eser, s. 55-56; Belzur, Ensb, c. V., s. 25 vd.;
Taber, c. IV., s. 3 4 6 vd.; Nesef, Tabsratu'l-Edille (Rid Efendi Ktb.
No: 4%, v. 166 a-b; ibn Arab, el-Avsim mine'l-Kavsm, s. 61 vd.
H a s a n ONAT
35
Sebe' hakknda verilen malmatlarda Osman'n haksz yere

halife olduu eklinde bn Sebe'ye atfedilen bir ifade mev
cuttur/ )
139
Bu durumda, Sebeiyye tabirinin Fitne hadisesi esnasnda

kullanlm olmas ihtimaline ramen muhteva itibariyle,
Milel-Nihal kitaplarndaki Sebeiyye ile herhangi bir
alkasnn olduunu syleyebilmek pek mmkn g
rnmemektedir. Baka bir deyile, bn Sebe'nin varl yok
luu bir y a n a / * Hz. Osman dnemindeki bn Sebe ile
alkal olduu ne srlen baz bilgilere dayanarak teeyyu'un balangcnn da bu zaman diliminde olduunu
ileri srmenin pek kolay olmad ortaya kmaktadr.
140
4. Fitne hadisesinde, mevcut itima ve siyas durum da

fevkalde etkili olmutur; "Osman devri, mer devri de
ildir"/ * Hz. Osman'n, kendisinin yaptklarn Hz. mer
yapsayd, kimse ses karmazd, eklindeki ifadeleri de* * bu
durumun tesbitinden ibarettir. Kanaatmza gre, VVatt'n, i
kayetlerin altnda yatan nemli mil olarak takdim ettii"
nceleri bedevi olanlarn hayat tarzlanndaki toplu de
iiklik"* * genel itima btnlk iinde ve yukarda mad141
142
143
(139) Seyf b. mer, ayn eser, s. 48; Taber, c. IV., s. 340.

(140) Murtaza el-Asker, onun Seyfin bir uydurmas olduunu ileri s
rerken (bk.: Abdullah b. Saba' Masal, ev. A. Clpnarl, stanbul
1974, s. 17 vd.) baz aratrclar da onun Ammr b. Ysir olduunu is
patlama gayreti iine girmektedirler. (Bk.: Ali el-Verd, Vuazu'sSaltn, Badad 1954, s. 274-78; M. Kmil e-eyb, es-Slah Beyne'tTasavvuf ve't-Teeyyu', Kahire 1969, s. 41-49.) Kanaatmza gre, bu
konudaki en salkl deerlendirme, E. R. Flal tarafndan ortaya
konmutur. Bk.: "The Problem of 'Abd-Allah ibn Saba"',
A..I.F.I.I.E.D. c.V., s. 279-290. Bu konuda, benzer bir yaklam iin
bk.: Th Hseyin, el-Fitnetu'l-Kubr, Kahire trz., c. II., s. 90.
,(141) Sabri Hizmetli, Tarih Rivayetlere Gre Hz. Osman'n ldrlmesi,
A..I.F.D. c. XXVII., s. 173.
(142) Taber, c. IV., s. 251; ayr. bk: S. 338.
(143) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev.: E. R. Flal, s. 13.
36
deletirmeye altmz hususlar gznne alnarak de

erlendirildii takdirde, olaylarn izahndaki gereken yerini
alabilecektir.
Hz. Osman'n ldrlmesinden sonra, Medine'de Hz.
Ali'ye bey'at edilmi* '; ancak yine Medine'de ona bey'at et
mekten kananlar olduu gibi* ', am'da da Muviye
bey'at reddetmiti.* ' Muviye'nin niin Ali'ye bey'at et
medii meselesinden nce onun Ali'ye kar ortaya koyduu
siyas tavra bir gz atmakta fayda gryoruz.
144
145
146
Ali b. Eb Tlib, Cemel savandan sonra, Cerir b. Abdillah' bey'at etmesini salamak gayesiyle Muviye'ye gn
derir.* ' Nasr b. Muzhm'n naklettii
rivayetlerden,
Cerr'in ksa saylamyacak kadar Muviye'nin yannda kal
dn anlyoruz.* ' Avne'den gelen rivayete gre, Cerir,
Ali'nin yanna dndnde, am'daki mevcut durumu u
ifadelerle belirtir: "Onlar Osman'a alyorlar ve yle di
yorlar: "Onu Ali ldrd* '." Avne'den gelen bu
malmat amllarn umumi kanaati olarak telakki etmek,
147
148
149
(144) mer b. ebbe'nin Medaini'den ve Eb Mhnefden naklettii rivayete

gre, Osman ldrld gn Ali'ye bey'at edilmitir. (Taber, c. IV.,
s. 429): Medain'den gelen baka bir rivayette, Ali, mer'in tekil ettii
uraya dikkat ekerek istiare edilmesini istemitir. (Taber, c. IV., s.
433). Seyfe gre ise Asilerin tehdidi ile, Medinelilerin srar zerine
A hilfeti kabul etmitir. (Bk.: Taber, c. IV., s. 434).
(145) Bk.: Taber, c. IV., s. 427-8; Bk. Abdulaziz Salim, ed-Devletu'lArabiyye c. II., s. 296.
(146) Bk. Seyf b. mer, el-Fitne ve Vak'aru'l-Cemel, s. 100+2; Taber, c. IV.,
s. 442+4; bu hususta ayr. bk.: H. Lammens "Muviye", l.A. c. VIII. s.
439; E. R. Flah, tbdiye'nin Douu ve Grleri, s. 40.
(147) Bk. Taber, c. IV., s. 461 vd.; Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffin, s. 28
vd.
(148) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 28 vd.; ayr. bk.: Dnever, Ahbru'tTvl, Kahire 1960, s. 156 vd.
(149) Taber, c IV., s. 562; Seyf'in rivayetinde sadece amllarn Osman'n
kanl gmleinin ve Nile'nin parmaklar yannda aladklar nak
ledilir. Bk. Taber, c. IV., s. 562; ayr. bk.: Aan, c. XV., s. 71.
H a s a n ONAT
37
kanaatmzca pek yanl olmasa gerektir. Nitekim Muavi

ye'nin gzde adamlarndan olan, urahbil'in Ali'yi Osman'n
katili olarak takdim ettii nakledilmektedir/ * Eb Mh
n e f in bir rivayetinde amllardan birinin Ali hakkndaki u
szleri de bu dorultudadr: "Ben sizinle savamyorum,
nk bana bildirildiine gre, sizin reisiniz namaz kl
mamaktadr; sizler de klmyorsunuz. Sizinle savayorum.
nk sizin reisiniz bizim halifemizi ldrmtr"/ *
150
151
te yandan, Muaviye'nin, Osman' Ali'nin ldrdn

ileri srerek, kitleleri tahrik etmeye altna dair haberler
mevcuttur/ * Fakat Vkd'nin rivayetine baklrsa* *,
Muaviye'nin, kendisinden ziyade bakalar tarafndan Ali'ye
kar kkrtld da dnlebilir/ * Osman'n lm ha
berini Muviye'ye ulatran Haccc b. Huzeyme'nin
Osman'n katilleri olarak Haim Oullan'n gstermesi* *
Velid b. Ukbe'nin ayn eyi dile getiren iiri* * de onun
Ali'ye kar tahrik edildiinin bir ifadesidir.* * Meselenin
tarih Emev-Haim ekimesi zeminine doru kaydnl152
153
154
155
156
157
(150) Bk. Nasr b. Muzhm, Vak'atus-Sfn, s. 47; Dnever, Ahbr, s. 160.

(151) Taber, c. V., s. 43. Bu rivayette geen bir iirde de "Ali bn Affn' l
drd" msra yer almaktadr. Bu konuda ayr. bk.: Dnever, Ahbr, s.
159.
(152) Msl. bk.: Nasr b. Muzhm, Vak'aru's-Sffin, s. 37, 44, 45, 46, 47, 127;
el-mme ve's-Siyse (bn Kuteybe'ye nisbet edilir) Kahire 1967, c. I.,
s. 89; Dnever, Ahbr, s. 159.
(153) Taber, c. IV., s. 560.
(154) Kr.: VVellhausen, Arap Devleti ve Sktu, s. 35.
(155) Dnever, Ahbr, s. 155; kr.: Zubeyr b. Bekkr, Ahbru'lMuvaffakyyt, nr.: S. M. el-An, Badad 1972, s. 621; Nasr b.
Muzhm, ayn eser, s. 77.
(156) el-Muberred, el-Kmil, Kahire, 1355, c. II, s. 33. Velid'in Muviye'yi
acele etmemekle sulamas hk. bk.: Taber, c. IV., s. 563-4.
(157) Amr b. el-As'n da Muviye'yi tahrik ettiine dair bir hayli malumat
vardr. Msl. bk.: Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 34 vd.; Dnever,
Ahbr, s. 158 vd.; Ya'kb, Tarih, s. 184 vd.
38
makta olduu da hemen akla gelmektedir. Durum ne olursa

olsun, siyas iktidar ele geirmek isteyen Muviye, Ali'ye
bey'at reddetmi, hatta daha da ileri giderek onu Osman'n
kannda sorumlu tutmu ve amllara "Eer Ali'ye bey'at eder
seniz sizi buradan kartr* '" diyerek kendi saflarn sk
latrma yoluna gitmitir. stelik Ali'ye yazd mektupta
Osman'n katillerinin kendisine teslimi artyla, bir ra te
kil edilmesini de teklif etmitir.* '
158
159
Muviye'nin gerekesi ister" Osman'n kann talep per

desine brd hilfet arzusu"* ', ister ictihad fark* '
olsun aikr olan onun temelde Ali b. Eb Talib'in hilafetini
kabul etmemesi, dolaysyla kendisinin ve Umeyye Oullan'nn iktidar olmasn istemesidir.* ' Muviye Umeyye
Oullar'nn umum tavn olarak telakki edilebilecek bu ka
naatini Kur'an'n "... haksz yere ldrlenin velisine bir
yetki tanmzdr..."* ' yetine dayanarak din bir er
eveye oturtmak yolunu da dnm* ', hatt bu yeti
160
161
162
163
164
(158) Dnever, Ahbr, s. 159.

(159) el-Muberred, el-Kmil, c. I., s. 191; Nsr. Muzhm, bu mektubu zikretmeksizin Ali'nin buna verdii cevab nakleder. Bk.: Vak'aru'sSffn, s. 57-58. Bu konuda ayr. bk.: el-mme ve's-Siyse, c. I., s. 91.
(160) Bk.:E. R. Flah, bdiye'nin Douu ve Grleri, s. 40; Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 47.
(161) lbn Hazm, el-Fasl fi'l-Milel ve'l-ehv' ve'n-Nihal, Beyrut 1975, c. IV.,
s. 160.
(162) Umeyye Oullar'nn umum tavn ile ilgili olarak, lbn A'sm'n nak
lettii bir rivayette u hususlara dikkat ekilmektedir: Abdullah b. Budeyl yle demektedir: "Ey insanlar! Muviye Ali'ye nasl bey'at etsin!
Ali, onun kardeini, teyzesini ve atalarn Bedir'de ldrd. Ben on
larn Ali'ye ebediyyen bey'at edeceklerini sanmyorum." lbn A'sm,
Futh, c. III., s. 447. Bu ifadelerin, gerei aksettirdii hemen akla ge
liyorsa da, rivayetin tahkike muhta olduunu belirtmek gerektii kanaatndayz.
(163) lsr; 1 9 / 3 3 .
(164) Nasr b. Muzhm, Vak'aru's-Sffn, s. 3 2 , 8 1 ; Ahbn Abbas.
H a s a n ONAT
39
delil alarak kendi hilfetine destek arama yoluna bile git

mitir.* )
165
Muaviye'nin ortaya koyduu bu politik tavra karlk,

Ali b. Eb Tlib de, Eb Bekir, mer ve Osman'a bey'at eden
lerin kendisine bey'at ettiklerini; hilfet iinde ancak mu
hacir ve ensann sz sahibi olduunu belirterek Muviye'yi
itaat etmeye aryor* ); onun Osman'n katillerinin tes
limi isteine, "Sen kimsin Osman kim? Sen ancak Umeyye
Oullan'ndan birisin; Osman'n ocuklar bu ie senden
daha lyktr" diyerek cevap veriyordu.* ) Aralarnda
geen yazmalarda Muaviye'nin "Hilfet, kendilerine hell
olmayan 'tulek'* )" dan olduunu hatrlatmay da ihml
etmiyordu.* )
166
167
168
169
Hz. Ali'nin, btn iyi niyetli srarlarna ramen, sava

havas teekkl edince, yava yava sertlemeye baladn
gryoruz. Dnever'nin naklettii bir haberde, eer doru
ise, taraftarlarn savaa tevik iin yle seslendii nak
ledilmektedir: "Ey nsanlar! Snnet ve Kur'n dman
larnn stne yrynz! Muhacir ve Ensar katledenlerin
stne yryn! Korkudan ve istemiyerek mslman olan
aalk insanlarn zerine yrynz..."* ) Ali b. Eb
170
(165) Ahbn Abbs, s. 74. bn Abbs'n Muaviye'nin bu grne verdii

cevap yledir: "Bu adamn yani ibn mer'in babas da l
drlmt. O senden daha hayrldr ve hilfete daha layktr."
Ahbn Abbas, s. 74.
(166) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 29; Dnever, Ahbr, s. 157; el-tmme
ve's-Siyse, c. I., s. 84-5.
(167) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 58; el-mme ve's-Siyse, c. I., s. 91-2.
(168) Tulek, "Ta-lu-ka" kknden "serbest braklmlar anlamndadr.
Mekke'nin fethinden sonra, mslman alanlar iin bir lakap olarak
kullanlmtr.
(169) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 29; el-lmme ve's-Siyse, c. I., s. 85;
ayr. bk.: Taber, c. V., s. 8; bn mer de Muviye'ye "tafik" der. Bk.:
Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 63; el-lmme ve's-Siyse, c. I., s. 89.
(170) Dnever, Ahbr, s. 164. Bu malumat baka rivayetlerle tevsik etmek
imkn bulamam olmamza ramen, Eb Mhnef'in bir rivayetinde
baka bir maksatla sylenmi bir ifadede ayn bak as mevcuttur.
Bk.: Taber, c. V., s. 8; kr.: Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, s. 150.
40
Tlib'in taraftarlar da bu sava, Umeyye Oullan'na kar

yaplan ikinci sava olarak telakki etmilerdir/ *
171
Ancak, her eye ramen Hz. Ali'nin amllara lanet et

tikleri iin Hucr b. Adiyy ve Amr b. el-Hamk' knad da
bir gerektir/ *
172
Grld gibi, Ali-Muviye mcadelesi balangtaki

Osman'n kannn intikam noktasn ok am ve bir an
lamda kabilecilik ekimesi mecrasna dnmtr/ * Ka
naatmza gre, Muviye Ali'nin itima mevkiini ve
islm'daki kdemini bildii iin* * meseleyi Ali-Muviye
mcadelesinden ok, Ali-Osman tartmas havasna sokma
yoluna gitmi ve bunda baanl da olmutur. mer b. Ab
dulaziz zamanna kadar aa yukan 60 sene devam eden,
minberden Ali'ye la'net okuma gelenei de* * bu po
litikann bir rn olarak ortaya kmtr. Bylece,
Muviye, kendisini tartmalarn dnda tutmay ba
armtr. Bu arada grebildiimiz kadanyla ilk defa politik
sahneye Eb Bekir ve mer'i de ekerek Ali'yi ilk iki halifeye
ve zellikle Osman'a kar olmakla sulamtr/ * Dier ta
raftan onun, zaman zaman varl hissedilen am-Kfe daha
doru bir deyile Suriye-Irak ekimesini de ara olarak kul
land sylenebilir/ *
173
174
175
176
177
(171) ilk savata, Hz. Peygamber'in saghndaki durum kastedilmektedir.

Bk.: Taber, c. V., s. 16.
(172) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 103.: Dnever, Ahbar, s. 165.
(173) Bk. Ali ve Muaviye'nin mektuplar, Dinever, Ahbar, s. 187.
(174) Msl. Bk.: Dnever, Ahbar, s. 162; el-Muberred, el-Kmil, c. I., s. 191;
Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 85; Ya'kb, Tarih, c. II., s. 186; Taber,
c. V., s. 5 vd.
(175) Ya'kb, Tarih, c. II., s. 305.
(176) Bu sulamalar ve Ali'nin cevab iin bk.: Nasr b. Muzhm, Vak'atu'sSffn, s. 80 vd.; ibn A'sm, Furh, c. II., s. 474 vd.
(177) Bk. P. Hitti, slm Tarihi, c. I., s. 277.
H a s a n ONAT
41
te yandan, grebildiimiz kadaryla, zikrettiimiz

hdiseler erevesinde, bu hdiselerle irtibatl olarak, Ali b.
Eb Tlib'in imametinin nass ve tayinle olaca elindeki bir
fikrin mevcudiyetinden bile bahsedebilmenin ne kadar zor
olduu da ortaya km olmaktadr.
BRNC BLM
LK * OLARAK NTELENEN
HAREKETLER
I. Hucr b. Adiyy Hareketi
Emevler devri gzden geirildiinde, "e-a" tbirinin
belli bir zmreyi ifde etmek maksadyla, ilk defa Hucr b.
Adiyy hareketi iin kullanld grlr.* * Bata Wellhausen* * olmak zere, Lammens* *, W. F. Tucker* *,
A.S.Tritton* *, Hasan brahim Hasan* *, Muhammed Tayyib
Neccr* *, Muhammed Cemlu'd-Dn Surur* * gibi baz ara
trclar, bu olaya ilk i hareket gzyle bakmaktadrlar.
1
(1) Bk. bn Sa'd, Tabakt, VI., s. 218; Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 245, 247,
253.
(2) J. VVellhausen, el-Havric ve'-a, Ar. ev. Abdurrahman Bedev, Ka
hire 1954, s. 149 vd.; Arap Devleti ve Sukutu, s. 59.
(3) H. Lammens, Hucr b. Ad, l.A.V/1, s 576.
(4) W. F. Tucker, "Ebu Mansr el-Icl ve Mansuriyye", ev. E. R. Flal,
A..I.F.I.I.E.D. Ankara 1982, c V, s. 219.
(5) A. S. Tritton, slm Kelm, ev. Mehmet Da, Ankara 1983, s. 23.
(6) Hasan brahim Hasan, Tarihu'l-slm, Kahire 1964, c. 1., s. 397.
(7) Muhammed Tayyib Neccar, ed-Devler'l-Emeviyye li'-ark, Kahire
1977, s. 78, 79.
(8) Muhammed Cemalddin Surr, el-Hayatu's-Siyasiyye fi'd-Devleti'lArabiyyeti'l-slmiyye, 1966, s. 132 vd.
E M E V L E R D E V R i H A R E K E T L E R
44
Watt da, "ilik nc/dokuzuncu yzyln son ey

reinden nce vcut bulmamtr"* * demesine ramen Hucr
b. Adiyy hareketini, kendi tabiriyle "ilk-i olaylar arasnda
mtla eder grnmektedir.* * E. Ruhi Flal ise olaylarn
seyrini gz nne alarak, bu hareketi "lk-i" olaylar ara
snda zikredebilmenin olduka zor olduunu belirtir.* *
9
10
11
yle
zannediyoruz
ki, aratrclarn
olay
de
erlendirileri, "ilik"e bak alarna gre ekil almaktadr.
Nitekim olay "i" veya "ilk-i" hareketi olarak grenlerin
iinde sadece VVatt, "Yalnzca mezhepler tarihi yazarlar ta
rafndan ilik bal altna sokulan btn olaylara deil,
ayn zamanda ehl-i beyt iin daha mutedil baz hrmet e
killerine de amil olmas niyetiyle" kulland* * "ilk i" ta
biriyle, olay farkl bir adan ele almtr.
12
Kanalmza gre, Hucr b. Adiyy hareketinin "i" veya

"lk i" hareketi olarak vasflandnlmas, birinci planda "ea" tabirinin olayn cereyan ettii zaman diliminde umu
milemi olup olmamasna baldr. Eer umumilemi ise,
tad muhteva olayn muharrik fikirlerinin nda ortaya
kacaktr. Ayrca bu hadisenin incelenmesi, Hasan'n
imametinin tpk babasnnki gibi, Hz. Peygamber'in ta
yiniyle (nass) olduuna,* * imametin kyamete kadar Ali'nin
ocuklarnda bulunacana* ' veya i mellif Nevbaht'nin
ifadesiyle "Ali'nin imametinin Allah ve Resul tarafndan
farz klndna, ondan sonra Hasan'n, sonra da Hseyin'in
imam olduuna"* * inanmak gibi dorudan siyas hayatla
13
14
15
(9) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 46.

(10) VVatt, ayn eser, s. 49.
(11) E. R. Flal, mamiyye is, istanbul 1984, s. 109.
(13) en-N el-Ekber, Mesilu'l-mme (Usl'n-Nihal), thk. J. V. Ess. s. 22.
(14) en-N el-Ekber, ayn eser, s. 23.
(15) Nevbaht, Fraku'-a, s. 53; kr. Ebu'l-Halef el-E'ar, Makalt ve'lFrak, s. 70.
45
H a s a n ONAT
alkal olan ve hakl olarak tezahrlerini grmek istediimiz

hususlara inandktan sylenen "a"nn, bunlar ve benzeri
fikirlerinin bu zaman diliminde mevcut olup olmadklan ko
nusunda bizi birazck da olsa aydnlatacaktr. Bunun iin de,
ncelikle Hucr b. Adiyy hareketini hazrlayan sebepleri in
celemek gerekmektedir.
a. Hucr b. Adiyy Hareketini Hazrlayan Sebepler

Hareketi hazrlayan sebeplere gemeden nce Hucr b.
Adiyy'in hayatndan ksaca bahsetmekte fayda gryoruz.
Hucr b. Adiyy Kinde kabilesindendir; Hucr el-Hayr diye
bilinir/ * Hz. Peygamberin salnda mslman olmutur;
Hz. mer zamannda Kadisiyye'ye katlmtr/ * Hz.
Osman zamannda Kfe valisi Said b. el-As' ikayet iin ha
lifeye yazlan mektuba imza koyanlardan birisi de odur/ *
Daha sonra Hz. Ali'nin saflarnda yer alarak Cemel ve Sffn
savalarna katlmtr/ * Sffn'de arkada Amr b. elHamk *'la birlikte, amllan lanetledikleri iin, Ali b. Eb
16
17
18
19
(20
(16) bn Sa'd, Tabakt, c. VI., s. 217; Ibnu'l-Esr, sdu'l-Gbe, c. I. s. 393.

(17) Lammens, Hucr'un sahab olduunun erken devir kaynaklarnda be
lirtilmediini sylyorsa da, o, nde gelen sahabilerdendir. Bk.Ibn
Habb, Kitbu'l-Muhabber, thk. Hiza Lichtenstater, Haydarabd 1942,
s. 292; ibn Sa'd, Tabakt, c. VI., s. 217; ibn Kuteybe, el-Marif, nr. Mu
hammed ismail es-Sv, Msr 1934, s. 145; lbhu'1-Esr, Usd'l-Gbe, c.
I., s.393.
(18) Belzur, Ensb, c. V., s. 41.
(19) Dnever, Ahbr, s. 145; Taber, c. IV., s. 485.
(20) Amr b. el-Hamk da, Hucr gibi, Hz. Osman'a ikayet mektubu gn
deren Krelilerdendir; (Belzur, Ensb, c. V., s. 41.) Hz. Osman d
nemindeki fitne hadisesinde Msrllarn reislerinden birisi olarak kar
mza kmaktadr, (ibn Sa'd, Tabakt, c. III., s. 71; bn Eb Bekir, etTemhd ve'l-Beyn, s. 109,126; kr. bn Habb, Muhabber, s. 292.) Hz.
Osman'a ilk hcum edenlerden birisi olduu da sylenir. (bn Sa'd,
Tabakt, c. III., s. 73; ibn Eb Bekir, et-Temhd ve'l-Beyn, s. 138.)
46
21
Talib tarafndan knanmlardr/ * Hucr b. Adiyy, Harra'da da Hz. Ali'nin ordusunun sa cenahnda grev yap
mtr/ *
22
Hucr b. Adiyy Hz. Ali lnce olu Hasan'n yannda yer

alr; onun hilafeti Muaviye'ye devretmesini serte tenkit ede
rek yle der: "Ey Reslullah'n olu! Bu durumu gr
mektense lmeyi tercih ederdim; sen bizi adaletten zulme
srkledin..."* * "...Krk bin kii dmanla savamak iin
senin yannda hazrken sen sava terkettin..."* * Byle sy
lemesine ramen o da dier mslmanlar gibi Muaviye'ye
bey'at eder/ *
23
24
25
Grld gibi, Hucr b. Adiyy de dier pek ok ms

lman gibi halife olunca Ali b. Eb Talib'i samimiyetle des
teklemi, onunla birlikte savalara katlmtr. Hz. Osman
hakkndaki menfi kanaatna remen, onu halife olarak kabul
etmediine dair kaynaklarda grebildiimiz kadaryla her
hangi bir bilgi mevcut deildir/ *
26
Hucr b. Adiyy hareketi, daha nce bahsettiimiz AliMuaviye mcadelesinin hazrlad itima ve siyas zemin
zerinde ortaya kmtr. Hasan'n hilafeti Muaviye'ye dev
retmesinden sonra, siyas bakmdan hilafet meselesi hal
ledilmi gibi gzkmektedir;* * hatta 4 1 / 6 6 1 ylna slm'da
birlik beraberliin salanmas anlamnda "Cemaat Yl" ad
27
(21) Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, nr. Abdsselm Harun, Msr

1365, s. 103; ibn A'sm, Kitabu'l-Futh, Haydarabd 1968, c. II., s. 448;
Dnever, Ahbr, s. 165.
(22) Dnever, Ahbr, s. 210; Taber, c. V., s. 85; daha nce yaplan tahkim
anlamasna da imza koyduu bildirilmektedir. Bk. Dnever, Ahbr, s.
196; Taber, c. V., s. 54.
(23) Dnever, ayn eser, s.220; kr. el-Mzendern, Menkb, c. III., s. 197.
(24) Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 243.
(25) Bkz. Taha Hseyin, el-Fitnetu'l-Kubr, c. II., s. 239.
(26) msl. bk. Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 254, 272; Agan, c.XVI., s. 9.
(27) kr. E. R. Flal, mamiyye as, s. 92.
H a s a n ONAT
47
28
bile verilir olmutur.* * Gerekten de, Muaviye'nin hilafeti

devr alnmasndan sonra, Ali taraftarlar iinde Ziyad b. Eb
Sfyan'dan baka* * ona kar cidd bir muhalefet gsteren
olmad gibi, 4 3 / 6 6 3 ylnda Hariclere kar yaplan sa
vata daha ok Ali taraftan olarak bilinen kimseler grev al
mlardr.* * Btn bunlara ramen, Cemel ve Sffn savalannda Ali'nin yannda yer alan Kfelilerin, kolayca
Umeyye iktidarn benimseyebileceklerini dnmek pek
mmkn grnmemektedir. Nitekim Hucr b. Adiyy ha
disesi, bu iten ie varln srdren muhalefetin bir te
zahr olarak karmza kmaktadr.
29
30
Muviye, 4 1 / 6 6 1 ylnda Muire b. u'be'yi Kfe'ye vali

olarak gndermeden nce, yanna ararak yle der:
"...Ali'ye svmeyi ve onu ktlemeyi; Osman'a rahmet ve
mafiret dilemeyi; Ali'nin taraftarlann ayplamay ve onlara
kar sert davranmay; Osman'n taraflarna ise yumuak
davranmay ihmal etme..."* * Muire ona msbet cevap ve
rerek greve balar;* * Eb Mhnef(157/774)'in bildirdiine
gre, her cuma gn hutbesinde Ali'yi ktleme, Osman'n
katillerini lanetleme, Osman'a ve taraftarlanna merhamet di
lemeyi ihmal etmez.* * Hucr b. Adiyy ise, bunu her iittii
zaman "Allah'n ktledii ve lanetledii kimseler siz
lersiniz; Yce Allah yle buyurur: 'Allah iin ahit olarak
31
32
33
(28) bk. Hasan ibrahim Hasan, Tarihu'l-lslm, c. I., s. 278; Ahmed Cevdet
Paa, Ksas- Enbiy, istanbul 1976, c. I., s. 602; VVelhausen, Arap Dev
leti ve Sukutu, s.48.
(29) bk. Taber, c. V., s. 176 vd.
(30) bk. Taber, c. V., s. 188 vd.
(31) Taber, c. V., s. 253; Ibnu'1-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, Msr 1357, c III., s.
234.
(32) Taber, c. V., s. 254; lbnu'l-Esr, ayn eser, s. 234.
(33) Taber, c. V., s. 254; Ebu'l-Ferec el-Isbehan, Kitabu'l-An, Msr trz.
c. XVI., s. 2; lbnu'l-Esr, el-Kmil fi't-Tarih, c. III., s. 234; kr. bn Kesir,
el-Bidye ve'n-Nihye, Msr trz., c. VIII., s. 50.
48
34
adaleti gzetin...'* * Ben sizin ktlediiniz ve aypladnz

kimselerin daha stn; vdnz kimselerin de k
tlenmeye daha lyk olduklarna ahitlik ederim"* *, ek
linde cevap vermitir. Ya'kb(284/897)'nin ifadelerinden
Muire'ye cevap verme iinde Hucr b. Adiyy ve yakn ar
kada Amr b. el-Hamk'n yalnz olmadklar an
lalmaktadr.* *
35
36
te bu Hz. Ali'yi ve taraftarlarn ktleme kampanyas

kanaatmza gre, mevcut siyas-ictima artlar gerei tabi
olarak ortaya kan Umeyye iktidarna muhalif tavrla bir
likte, Hucr b. Adiyy hareketini hazrlayan sebeplerin ba
nda gelmektedir.
Ayrca Hz. Ali zamannda, bakent olmann getirdii bir
takm nimetlerin kaybolduunu ve Eb Mhnef ten gelen bir
rivayette sz konusu edilen "balarn verilmemesi" hu
susunu* * gz nne alrsak Hucr b. Adiyy hareketinde,
baz ekonomik sebeplerin etkisinin muhtemel olduunu sy
leyebiliriz.* *
37
38
(34) Nisa: 4 / 1 3 9 .
(35) Taber, c. V., s. 254; Agn, c. XVI., s. 2; lbnu'l-Esr, ayn eser, c. III., s.
234; kr. Ya'kb, Tarihu'l-Ya'kb, c. II., s. 230.
(36) Ya'kb, Tarih, c. II., s. 230; kr. Eb Mhnef in rivayeti Taber, c. V., s.
254-5; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 50.
(37) Taber, c. V s. 254, 255; el-Isbehn, Agn, c. XVI., s. 2; kr. Belzur,
Ensbu'l-Erf, k. 4., c. I., s. 243, 244; bn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 50;
ayrca bk. lbnu'l-Esr, ayn eser, c.IIl., s. 234.
(38) Taber'nin Avnenin dndakilerin gr olarak naklettii rivayetteki
vali Ziyad'n hutbeyi uzatmas zerine Hucr'un onu nce ikaz ettii,
sonra da talad eklindeki ifadeler eer doru ise, olayda srf din se
beplerin de etkili olduu sylenebilir. Bk. Taber, c. V., s. 256; kr. Eb
Yusuf Ya'kb b. Sfyan el-Fesev, Kitabu'l-Ma'rife ve't-Tarih, thk.
Ekrem Ziya el-mer, Badad 1976, c. III., s. 320 (Kitabn kapanda elBesev eklinde kaytl ise de dorusu el-Fesev'dir. Bk. Mustafa
Fayda, "Eb Yusuf Yakub b. Sfyan el-Fesev", A..I.F.D. Ankara
1978, c. XXII., s. 383.) Th Hseyin Hucr'la Ziyad'n arasnn bir
zimmnin ldrlmesi hadisesi zerine ald belirtir, bk. elFitnetu'l-Kbr, c. II., s. 240.
.Hasan ONAT
49

Eb Mhnef in bildirdiine gre Hucr b. Adiyy'in kar
klar Muire b. u'be'nin valilii boyunca devam etmi* ';
bir defasnda sesini mescidin dndakilerin bile du
yabilecekleri ekilde ykselterek barmtr/ ' Dnever
(282/895), Hucr b. Adiyy'e sesini karmamas iin bir mik
tar para verildiini bildirmektedir/ " Ancak grebildiimiz
kadaryla Muire'nin zamannda, ona kar, namazlar vali
ile birlikte cemaatle klmasnn istenmesi dnda* ' her
hangi bir tedbir alnmamtr. Bunun sebebini anlamak pek
mmkn deildir.
39
40
42
43
Muire b. u'be 51/671 ylnda lnce* ' Kfe ve Basra

valilikleri birletirilmek suretiyle yerine Ziyad b. Eb Sfyan
getirilir* '. Taber'deki Avne(206/821)'nin rivayetine gre
Ziyad Kfe'ye geldikten sonra ilk hutbesinde Osman' ve ta
raftarlarm vp katillerini lnetlemitir. Hucr tpk Mui
re'nin zamannda yapt gibi aksi gr dile getirmitir/ '
Ne var ki ayn hutbeden bahseden Belzur'nin naklettii
dier rivayetlerde ne Ziyd'n Osman' vp katillerini
lanetlemesi, ne de Hucr'un ona cevap vermesi sz konusu
e d i l i r / ' yle zannediyoruz ki, Ziyd'n Kfe'ye gelir gel
mez Hucr'u ikz edip dilini tutmasn syledii belirtilen
rivayetler* ), Hucr-Ziyd mnsebetleri gznne aln44
45
46
47
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
Bk. Taber c. V., s. 254-5; kr. Ya'kb, c. II., s. 230.

Taber, o V., s. 254.
Taber, c. V., s. 179.
Muire'nin lm hakknda farkl rivayetler iin bk. Taber c. V. s. 255;
Mes'd, Murc, c. III., s. 33; VVellhausen, Arap Devleti, s. 59.
Taber, c. V., s. 232; Mes'd., Mrc, c. II., s. 34; Dinever, Ahbr, s.
233; lbn Kesr, el-Bidye, VIII., s. 50
Taber, c. V., s. 256-7 lbn Kesr, Ziyd'n Hucr'un itirazna hi ses
karmadn kaydeder. Bk. el-Bidye, c. VIII., s. 51.
Bk. Belzur, Ensb, k. 4, c. I., s. 244-5.
Belzur, ayn eser, k, 4, c. I., 242; kr. lbn Sa'd, c. VI., 217; ayrca bk. elHeyse b. Adiyyin rivayeti, Belzur, ayn eser, k. 4, c.I., s. 246-7.
50
dnda, daha tercihe ayan grnmektedir. Eer Hucr,

Ziyd'a kar km olsayd, birbirlerini ok iyi tandklar
iin* *, her halde daha farkl bir durum ortaya kard. Oysa,
bu husustaki rivayetlerde, Ziyad'n muhtelif yollarla Hucr'u
ikna etmeye alt belirtilmektedir/ *
48
49
Bu durumda, Taber'nin, Avne'nin dndakilerin gr

olarak takdim ettii, Ziyad'n hutbeyi uzatmas zerine,
Hucr'un nce onu ikz ettii, sonra da akl talar att be
lirtilen rivayetteki* * talanan kimsenin Ziyd olduunu
sylemek pek mmkn grnmemektedir. Belzur'nin be
lirttii gibi* *, talanan kimsenin Amr b. Hureys olduu,
olaylarn akna daha uygun dmektedir.* *
50
51
52
53
Avne'nin rivayetinde "atu Ali"* *, el-Heysem b.

Adiyy(207/822)'inkinde ise "e-a"* * olarak tavsif edilen
insanlar, Ziyd b. Eb Sfyan'n, yerine Amr b. Hureys'i vekil
brakarak Basra'ya gitmesini mteakip, Hucr b. Adiyy'in et
rafnda toplanrlar.* * Hadise, senetsiz, fakat her iki
nve yete del uygun bir ekilde, Belzur tarafndan yle an
latlr: "Hucr ve arkadalar, dier baz kimselerle birlikte,
Ziyad'n gitmesinden hemen sonra mescitte toplanmlard;
Muaviye'ye svyorlar, Ziyd' da tenkit ediyorlard. Amr b.
54
55
(48) Bk. ibn Sa'd, c. VI., 217; Agn, c. XVI., s. 2; Ya'kb, c.II.,s.230.
(49) Bk. Belzuri, ayn eser, k. 4, c. I., s. 242,244,245; bn Sa'd, c. VI., 217
(50) Taber, c. V., s. 256; Fesev de ayn malumat kaydeder. Bk. el-Ma'rife
ve't-Tarih, c. III., s. 320.
(51) Belzur, ayn eser, k. 4,c. I., s. 246.
(52) Taber'nin Avne'den naklettii rivayette de talanan kimsenin Amr b.
Hureys olduu belirtilir. Bk. c.V.,s. 256; ayr. bk. Agn, c. XVI.,s.3; kr.
VVellhausen, el-Havaric ve'-a, 151; Arap Devleti, s. 59.
(53) Taber, c. V., s. 256.
(54) Belzur, Ensb, k. 4.c.I.,s.247; ibn Sa'd da e-a tabirini kullanr, bk.
c.VI.,s.218; kr. Agn, c. XVI., s. 3.
(55) Bunlar Hucr'a, sen bizim bymzsn; bu ie kar kmaya en lyk
olanmz sensin, diyorlard, bk. Belzur, Ensb, k. 4. c. I., s. 247; ibn
Sa'd, c. VI., s. 218.
H a s a n ONAT
51
Hureys ehrin ileri gelenleriyle beraber mescide geldi ve

minbere kt; bu grltnn ne olduunu sordu. Bunun
zerine Hucr ve taraftarlar, balarn ondan yana evirerek
ona bardlar ve svdler; daha sonra da yanna yaklaarak
onu sarayna girinceye kadar taa tuttular"* '. Ancak elHeysem b. Adiyy'in rivayetinde, talanma hdisesi zikredilmeksizin, taraflar arasnda arpmalarn olduu be
lirtilir.* '
56
57
Saraya ekilen Amr. b. Hureys durumu Sinan b. Hureys

vastasyla Ziyad b. Eb Sfyan'a bildirir. Mektubunda sa
rayn dndaki her yerin Hucr'un kontrolnde olduunu
Kfe'ye ihtiyac varsa acele gelmesini syler.* '
58
Gelen haber zerine Ziyad, derhal Kfe'ye dner.

Avne'nin rivayetinde ve An'de bildirildiine gre
hemen minbere kar, Hucr'un da, iinde bulunduu ce
maate hitab eder.* ' el-Heysem b. Adiyy'in rivayetinde* '
ise, onun, nce Kfe'nin ileri gelenlerini yanna ard bil
dirilir.* ' Eb Mihnefe gre de, Ziyad, gvenlik g
revlilerine Hucr'u getirmelerini emreder; onlar kfrle kar
lap elleri bo dnnce, ziyad Kfe erafna yle seslenir:
"Ey Kfeliler! Bir elinizle sevindirip dieriyle zyorsunuz.
Bedenleriniz benimle, gnlnz bu ahmak bunak Hucr'la
birlikte. Sizler benimle, kardeleriniz, oullarnz ve ak
rabalarnz Hucr'la birlikte..."* ' Bu ifadeler, Kfe'nin
umum havasn aksettirmesi bakmndan dikkat ekicidir.
59
60
61
62
Daha sonra Ziyd'n, Hucr ve taraftarlarn yalnz b-
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
Belzur, Ensb, k. 4.,c. I.,s. 245-6; kr. Agn, c. XVI., s. 3.

Belzri, Ensb, k. 4, c. I, s. 247.
Belzur, Ensb, k. 4., c. I, s. 246-247; lbn Sa'd, c. VI, s. 218.
Taber, c. V., s. 256; Agn, c. XVI., s. 3.
Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 256.
Kr. lbn Sa'd, c. VI., s. 218.
Taber, c. V., s. 257-8; kr. Belzur, Ensb, k. 4. c. I., s. 246.
52
rakmak iin, Kfe erafndan yaknlarn Hucr'dan uzak

latrmalarn istediini g r y o r u z / ' Bu hareket tarz, ksa
zamanda etkisini gstermi, Hucr'un yannda bulunanlarn
ou dalmtr. Bu durumu gren Ziyd, emniyet kuv
vetleri emri olan eddd b. el-Heysem'e Hucr'a gitmesini,
itaat ederse getirmesini aksi takdirde zor kullanmasn em
reder. Hucr ve taraftarlar bu emre uymazlar. Karlkl sz
satamalar devam ederken Amr b. el-Hamk d v l r / '
Daha sonra, Hucr'un taraftarlar Kinde kapsna gelirlerse
de, emniyet kuvvetlerinin mdahalesiyle buradan uzak
latrlrlar/ ' Olduka g durumda kalan Hucr, bir ara
evine kadar gelmeyi baarr ve taraftarlarndan bazlar da
tekrar etrafna toplanr/ '
63
64
65
66
Ziyd, emniyet kuvvetlerinin kfi gelmediini grnce,

Hucr ve taraftarlarna kar, Mezhc ve Hemdn kabileleriyle
birlikte dier Yemenli kabileleri grevlendirir/ ' Hucr, du
rumun pek iyi olmadn, gelenlerle baedilemiyeceini an
laynca etrafndakilerin kendisinden ayrlmalarn ister.
Buna ramen taraflar arasnda bir saat kadar sren bir a
tma olur; neticede Hucr'un taraftarlar dalrlar. Kendisi
de bir yolunu bularak Selim b. Yezd'in evine snrsa da, ev
sahibinin glk karmas zerine, nce Abdullah b. elHris'in evine, sonra da Rebia b. Mcid el-Ezd'nin evine
g i d e r / ' Daha sonra, Hucr iin Muaviye'ye gnderilmek
artyla Ziyd'dan emn alnr ve Hucr teslim o l u r / '
67
68
69
(63) Taber, c. V., s. 258; kr. Agn, c. XVI., s. 3.

(64) Taber, c. V., s. 258; Agn, c. XVI., s. 3; kr. Ibnu'l-Esr, el-Kmil, c. III.,
s. 234.
(65) Taber, c. V., s. 259.
(66) Taber, c. V., s. 260.
(67) Taber, c. V., s. 260.
(68) Bak. Taber, c. V., s. 261-263.
(69) Taber, c. V s. 264, kr. Belzur, Ensb, k. 4 c. I., s. 251; Hucr'un tes
lim olduu sralarda, frsatn bulan Amr b. cl-Hamk ve Rifa b.
eddd Kfe'dcn kap Mcdain'c, oradan da Musul'a giderler. Musul
Hasar ONAT
53
70
71
72
Kelb (147/764)* ), el-Heysem b. Adiyy* ) ve bn Sa'd* )

tarafndan nakledilen rivayetlerde, Hucr'un Ziyd'a itaattan
ve cemaattan ayrlmadn, bey'ahn bozmadn syledii
nakledilir.
Ziyd, Hucr b. Adiyy'in teslim olmasndan sonra, ha
reketin dier ileri gelenlerini de tek tek yakalatarak hap
settirir.* ) Bu i tamamlannca da, Hucr ve arkadalar hak
knda bir ithamname dzenlettirir. Ebu Mhnefin bildir
diine gre, Kfe'nin erafndan ehl-i Medine'nin reisi Amr
b. Hureys, Temim ve Hemdan'n reisi Hlid b. Urfuta elUzr, Kinde'nin ve Rebia'nn reisi Kays b. Veld b. Abdi'ems b. Muire el-Mahzum ve Mezhic'in reisi olan Eb
Burde b. Musa, Hucr'un etrafna insanlar topladna, ha
lifeye aka svdne ve ona kar harbe davet ettiine,
hilfet iinin ancak Ebu Talibin soyunda sahih olacana
inandklarna, Eb Tlib hakknda zr beyan edip ona mer
hamet dilediklerine, dmanlarndan ve onunla harbe73
valisi Abdurrahman b. Abdillah b. Osman es-Sakaf Amr' tanr, Muaviye'yi durumdan haberdar eder, daha sonra da onun emriyle A m r
ldrlr. Ba Ziyd b. Eb Sfyan tarafndan Muviye'ye gnderilir.
Bunun bir yerden dier yere nakledilen ilk ba olduu sylenir.
Taber, c. V., s. 265, kr. Belzur, Ensb, k. 4. c. I., s. 273; Agn c. XVI.,
s. 6.
(70) Belzur, Ensb, k. 4., c. I, s. 250-251.
(71) Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 252; kr. Ibnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s.
236.
(72) lbn Sa'd., c. VI., s. 219.
(73) Belzuri'ye gre, hapsedilen ondrt kiinin ismi yledir: Hucr b.
Adiyy, el-Erkm b. Abdillah el-Kind, erik b. eddd el-Hadram,
Sayf b. Fasl e-eyban, Kabisa b. Dubey'a b. Hermele el-Abs, Kerim
b. Afif el-Has'am, Asm b. Avf el-Becel Verga b. Sumeyye el-Becel,
Kuddam b. Hayyan el-Anez, Abdurrahman b. Hayyn el-Anez,
Muhriz b. ihb el-Minkar, Abdullah b. Haviyye el-A'rac, Utbe b. elAhnes ve Sad b. Numrn en-Nit. Belzur, Ensb, k. 4. c. I., s. 253254. Taber ise, hapsedilenlerin oniki kii olduunu, sonradan iki ki
inin daha ilave edilerek Muaviye'ye ondrt kiinin gnderildiini bil
dirir. Bk.Taber, c. V., s. 271.
54
74
derilerden uzaklatklarna (teberr) dair ahitlik ederler/ *

Ancak Eb Mhnef'in dier bir rivayetinde ne hilfetin Eb
Tlib'in soyuna hasredilmesi meselesi, ne de Ali b. Eb Talib
ile ilgili hususlar yer almaktadr.
Bu rivayet yledir: "...Bu, Eb Burde b. Eb Musa'nn
Allah iin ehdetidir. O, Hucr b. Adiyy'in itaatten yz e
virdiine, cemaattan ayrldna, halifeye lanet ettiine, in
sanlar harbe ve fitneye ardna, etrafna taraftarlar top
ladna, onlar bey'ati bozmaya ve m'minlerin emiri
Muviye'yi hilfetten uzaklatrmaya ardna ve kfre
gittiine ahitlik eder."* *
75
Medin (255/840) de, bu drt reisin, Hucr ve ta

raftarlarnn Osman'a ve Muaviye'ye svdklerini ve on
lardan teberrlerine ahitlik ettiklerini bildirir; ayrca Eb
Burde'nin Hucr ve taraftarlarnn halifeyi tahtndan indir
mek istediklerini cemaattan ayrldklarn, halk savamaya
ardklarn ve bu sebepten kfre gittiklerini bildirmesi
zerine, onun grlerine katldklarn kaydeder/ * ileri
gelen bu drt reisten sonra, dier Kfeliler de arlarak it
hamnamede belirtilenlere ahitlik etmeleri istenir/ * Daha
sonra Ziyd b. Eb Sfyan, bu ithamnameye bir st yaz ek
leyerek Muaviye'ye gnderir. Bu yazda yle denmektedir:
"..Bu Trbiyye-Sebeiyye'den reisleri Hucr b. Adiyy olan is
yankrlar, m'minlerin emirine muhalefet ettiler, ms
lmanlann cemaatndan aynldlar, bize kar harp ilan et
tiler; Allah bize yardm etti ve onlara kar muktedir kld.
Ben de ehrin sekinlerini ve erafn, yal bal olanlarn
ardm; onlarn aleyhine, grdkleri ve yaptklar eylere
76
77
(74)
(75)
(76)
(77)
Taber, c. V., s. 268; kr. Agn, c. XVI., s. 7.

Taber, c. V., s. 269; ayr. Kr. Belzuri Ensb k. 4c. 1, s. 253-4
Belzur, Ensb, k. 4., c. 1., s. 254-5.
Taber, c. V., s. 269; kr. Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 254, kr. Agn, c.
XVI., s. 7.
H a s a n ONAT
55
ahitlik ettiler. Onlar m'minlerin emirine gnderdim; eh

rin slihlerinin ve sekinlerinin ahadetlerini de yazmn so
nuna ekledim".* ' Bu metnin hemen ayn kelimelerle
An'de de yer aldn gryoruz. Ancak et-Trbiyye esSebeiyye tabiri "et-Trbiyye es-Sbbe" eklinde kay
dedilmitir.* '
78
79
Bu ithamnamenin muhtevasna dikkat ettiimiz zaman,

her ne kadar "kraldan fazla kralc geinmek" zihniyetinin et
kisi farkediliyorsa da, hareketin ncesi ve cereyan tarz gznne alndnda hareketi ekillendiren ana unsurlarn be
lirtilmi olduu sylenebilir. Ancak ureyh b. Hnie'nin,
Muviye'ye zel bir yaz ile Hucr hakknda kendi kanaatini
belirtmek ihtiyacn hissetmesi;* ' Belzur'nin ahitlikten
kanan ve ortalkta grnmeyenlerin de, Ziyd tarafndan
ahit olarak yazldklarn bildirmesi* ', ithamnamenin so
nunda yer alan imzalar konusunda baz pheler uyan
drmaktadr.* '
80
81
82
Kfelilerin ithamnameye ahitlik etmeleri meselesi de

halledildikten sonra, hapiste bulunan Hucr ve arkadalar,
am'a doru, geceleyin yola karlrlar. Sonunda Muviye
ile grtrlmeksizin Merc Azr denilen yerde hap
sedilirler.* '
83
Muviye'nin, Taber'nin ve Belzur'nin naklettikleri ri

vayetlerden, nceleri Hucr ve arkadalarn ldrmek ni
yetinde olmadn anlyoruz. Ancak Ziyd'n Muviye'ye
(78) Taber, c. V., s. 272; kr. Ya'kub, c. II., s. 230.
(79) Agn, c. XVI., s. 8.
(80) Taber, c V., s. 272; Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 255-256; Agn, c. XVI.
s. 8.
(81) Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 255.
(82) E. R. Flah, bu ithamnamenin doruluunun tartmaya olduka m
sait olduu kanaabndadr. Bk. mmiyye is, s. 111.
(83) Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 256; Taber, c. V., s. 270.
56
"...Eer bu ehre ihtiyacn varsa, Hucr ve arkadalarn bana

geri gnderme" ifadelerinin de yer ald ksa mektubu gel
dikten sonra, onun bu konuyu etrafndakilerden bazlaryla
tarttn, Merc Azr'da mahpus bulunan on drt kiiden
altsnn salverilmesine, dierlerinin de Ali'den teberrye ve
onu lnetlemeye davet edilmesine, bunu yapann serbest b
raklmasna yapmayann da ldrlmesine karar verdiini
gryoruz/ *
84
Hucr ve arkadalarnn Ali'den teberr'yi ve onu

lnetlemeyi kabul etmemeleri zerine, kabirlerinin kazlmas
emredilir/ * Bunlarn btn gece boyu namaz klmas, ba
larndaki nbetilerin dikkatini eker; ertesi gn onlara
Osman hakknda ne dndklerini sorarlar; onlar da u ce
vab verirler: "O, idarede ilk zulmeden ve doru olmayan
iler yapan bir kimsedir."* *
85
86
Hucr b. Adiyy ve arkadalarndan son bir kez daha

Ali'den teberrileri istendiinde yle derler: "Bilakis biz onu
dost ediniyoruz (tevell) ve ondan teberr edenlerden de teberr ediyoruz."* * Daha sonra, Hucr'la birlikte alt arkada
ldrlr.* * Sra Abdurrahman b. Hayyn el-Anez ve
87
88
(84) Belzuri, Ensb, k. 4., c. I., s. 256-257; Taber, c. V., s. 272 vd.
(85) Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 257; Taber, c. V., s. 275.
(86) Taber, c. V., s. 275; kr. Belzur, Ensb, k. 4., c.L, s. 258. Bunlardan ba
zlarnn ilk tutuklandklar andaki ifadelerinde de Ali'den teberr et
medikleri bilinmektedir. Bk. Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 251; Taber,
c. V., s. 266.
(87) Taber, c. V., s. 275; kr. Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 257. Bu hususla il
gili olarak Mes'dnin kaydettikleri zikredilmeye deer kanaatndayz:"Hucr ve yanndakilerden bazlar yle dediler: 'Keskin
klcn karsnda sabrla beklemek, bize, bizi ardnz eyden daha
kolay geliyor; cehenneme girmektense, Allah'a, Resulne ve onun
vasisine kavumak bize daha ho geliyor'". Mes'd, Mrc,c. III., s.
13; Hucr'un ldrlmeden nce syledikleri hakknda bk.: ibn Kuteybe, 'Uynu'l-Ahbr, c. I., s. 147.
(88) Taber, c. V., s. 276; kr.: Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 258. Hucr ve ar
kadalarnn lm tarihini baz kaynaklar 5 1 / 6 7 1 (bk.Halife b. el-
H a s a n ONAT
57
Kerm b. Afif el-Has'am'ye gelince, bunlar, kendilerinin Mu

viye'ye gtrlmelerini, onun yannda istenileni syle
yeceklerini bildirirler/ '
89
Kerim b. Afif el-Has'am, Ali'nin grnden (din) beri

olduunu syleyerek kurtulur/ ' Taber, onun Ali hak
kndaki kanaati sorulduunda" senin gibi sylyorum" de
diini; "Ali'nin grnden" beri olup olmad sorusunu
cevapsz braktn k a y d e d e r / ' Abdurrahman b. Hayyn
el-Anez'nin Muviye'ye verdii cevap, Ali hakkndaki d
ncesinin aka ortaya koymas bakmndan fevkalade
nemlidir: "O, Allah' ok zikredenlerden, gizli ve aikr
doruyu emredenlerdendir. Bu hususta bana baka bir ey
sorma. O senden daha hayrldr"/ ' Taber, bu ifadelere
Osman hakkndaki soruya verilen u cevab da ekler: "O,
zulm kapsn aan ve hak kaplarn kapatan ilk kim
s e d i r " / ' Dncelerini bu ekilde aklayan lbn Hayyn'n
canl olarak topraa gmldn Belzur ve Taber, or
taklaa naklederler/ '
90
91
92
93
94
Hucr ve arkadalarnn ldrlmesi hdisesine, tesbit

edebildiimiz kadaryla, bir iki ferd tenkitten baka grup
halinde herhangi bir tepki gsterilmemitir. Belzur'nin bil
dirdii "Mlik b. Hubeyre'nin Hucr'un katli zerine f
kelenip etrafna adamlar toplamas"* ', Taber'nin naklettii
Hucr'un balanmas iin Muviye'ye yapt bavurunun
95
Hayyt, Tarih, c. I., s. 251; lbn Sa'd, c. VI., s. 217) bazlar da 5 2 / 6 7 2

(bk. Ya'kb, c. II., s. 231; lbn Kuteybe, el-Merif, s. 146) olarak ve
rirler. Mes'd ise 5 3 / 6 7 2 ylnda ldrldn syler. Mrc c. III.,
s. 12.
(89)
(90)
(91)
(92)
(93)
(94)
(95)
Belzur, Ensb, k. 4., c.

Taber, c. V., s. 276.
Taber, c. V., s. 277.
I., s. 258; Taber, c. V., s. 276.

I., s. 258.
I., s. 258-259; Taber, c. V., s. 276.
I., s. 259, 262; Taber, c. V., s. 277.
I., s. 261.
58
96
97
sonusuz kalmas meselesiyle* ' ilgili olsa gerektir.* )

nk onun fkesi de, Muviye'nin gnderdii yz bin dir
hemden sonra geivermitir.* '
98
Eb Mhnef in ve Medin'nin rivayetlerine gre, Hz. Peygamber'in hanm Aie'nin Hucr ve arkadalarnn ba
lanmas iin Abdurrahman b. Haris b. Him'
Muviye'ye gnderdii ancak onun Hucr ve arkadalarnn
ldrlmesinden sonra am'a ulat bilinmektedir.* ' yle
zannediyoruz ki, Hucr ve arkadalarnn ldrlmesinden
dolay Muviye'yi bizzat knayan sadece ie olmutur. Eb
Mhneften,
Kelb ve Katde'den
gelen
haberlerde
Muviye'nin ie'ye yle dedii nakledilmektedir: "Onu
ben ldrmedim, onu aleyhine ahitlik yapanlar l
drdler".* '
99
100
Hucr b. Adiyy ve arkadalarnn lm karsnda

Kulelilerin durumu Dnever'nin de belirttii gibi* ', ha
reketsiz bir zntden te gememitir.
101

Hucr b. Adiyy hareketi, Kfe sokaklarnda arpmalara
yol aan, sonra da, Hucr'un ve baz arkadalarnn lm ile
neticelenen Emev iktidarna kar gerekletirilmi basit bir
isyan hareketidir.
Hucr b. Adiyy ve arkadalar, Ali'nin saflarnda yer alan,
sonra da -istemeseler bile- dier mslmanlar gibi,
Muviye'ye bey'at eden insanlardr. O zamanki mevcut
(96)
(97)
(98)
(99)
Taber, c. V., s. 274.

Kr.: Taber, c. V . , s . 2 7 8 .
Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 261; Taber, c. V., s. 268.
Taber, c. V., s. 278-9; Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 265; kr.: An, c.
XVI., s. 10; bn Sa'd, c. VI., s. 220.
(100) Taber, c. V., s. 279; Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 265.
(101) Dinever, Ahbr, 224.
H a s a n ONAT
59
siyas ve itima artlar onlar byle bir harekete s

rklemitir. Ancak, hareketin her hangi bir pln dahilinde
gerekletiini ve bir siys hedefe ynelik olduunu sy
leyebilmek pek mmkn deildir.
Tesbit edebildiimiz kadaryla, hareket esnasnda "a"
tabiri stlah bir hviyet kazanabilmi ve umumilemi de
ildir. Olay esnasnda kullanld bilinen "atu Ali" (Ali ta
raftan) ifadesi, onlarn daha nce Hz. Ali'nin taraflar ol
duklarn belirtmesinin dnda zel bir anlam tama
maktadr. Bunlarn Ali taraftarlklarnn en ileri derecesi,
Ali'nin Muviye'den daha fazla hilfete lyk olduu hu
susudur; mevcut bilgiler nda Ali'ye karizmatik zel
likler atfedildiini syleyebilmek hemen hemen imknsz gi
bidir/ '
102
Gerek olay hazrlayan sebepler ierisinde, gerekse ce

reyan tarznda, Hucr hareketinin btnlyle irtibatl ola
rak karmza hi bir i fikir kmamtr. Sadece Hucr b.
Adiyy'in aleyhine ahitlik ettikleri bildirilen kimselerin ifa
deler arasnda, onun hilafet iinin ancak Ali b. Eb Tlb'in
ocuklarnda sahih olacana inand hususu i fikirler ara
snda mtala edilebilir grnyorsa da, bunun it
hamnamede yer almay sebebiyle, doru olduuna p
heyle baklabilir. Bunun doru olduunu farzetsek bile, bu
(102) A m r b. el-Hamk'n niin Ali taraftan olduunu bildiren u szleri,
Ali'nin saflarnda yer alanlarn ona nasl baktklarn gsteren bir
belge gibidir: "Ey m'minlerin emiri! Allah'a yemin olsun ki seni sev
mi olmam ve sana bey'at etmem, aramzdaki akrabalktan, verecein
mal arzu ettiimden veya senden makam, mevki beklediimden de
ildir. Seni u be hasletinden dolay sevdim: 'Sen Reslullah'n am
casnn olusun; O'na ilk iman edenlerdensin. Bu mmetin ka
dnlarnn seyyidesi olan Hz. Muhammed'in kz Fhma'nn
kocassn. Reslullah'n bize brakt ocuklarnn babassn ve mu
hacirlerin ierisinde savaa en ok itirak eden kimsesin." Nasr b.
Muzhm, Vak'atu's-Sffn, s. 103; kr.: lbn A'sm, Fth, c, II., s. 445
60
ifadenin, "hilfetin nass ve tayinle Ali b. Eb Talib'in so

yunda olduu" eklindeki i imamet anlay ile en ufak bir
benzerlii bulunabileceini ileri srmek pek mmkn g
rnmemektedir. yle ki, Hucr b. Adiyy'in Muviye'ye
bey'ahn bozmadn syledii, pek ok rvi tarafndan
mtereken belirtilmitir/ ' Ayrca bu ifde, Muviye'nin
haksz yere halife olduu eklindeki ummi kanaatin bir
tezahr de olabilir. Nitekim N el-Ekber(293/906) de,
Hucr b. Adiyy ve arkadalarnn, Ali'nin de, tpk Eb Bekir
ve mer gibi, mslmanlann kendisine bey'atlanyla halfe
olduuna inandklarn, onun lmnden sonra, Kitb',
Snnet'i iyi bilen ve bunlarla amel eden bir insan olduu iin
Hasan' imam kabul ettiklerini b e l i r t i r / '
103
104
te yandan Hucr b. Adiyy ve arkadalarnn Ali'den teberr etmedikleri iin ldrlm olmalar da, dorudan
Ali'nin Muviye'den daha fazla hilfete lyk olduu fikriyle
alkal olup, Ali'yi yakndan tanyan her mslmann ortaya
koyabilecei bir tavrdr. Onlarn, Muviye'yi ve Ziyd b. Eb
Sfyan' ktlemeleri, insanlar bunlara kar harbe davet et
meleri de, bu anlayn bir rn olarak telkki edilebilir.
Hucr b. Adiyy ve arkadalarnn Osman'la ilgili menfi kanaatlan ise dorudan onun icraatiyle ilgili hususlardan kay
naklanmaktadr. yle zannediyoruz ki bunlar hakknda "Sebeiyye" tabirinin kullanlmas da Osman hakkndaki
dnceleri sebebiyledir. Bylece Hucr b. Adiyy hareketinin
cereyan ettii zamanda yani 5 1 / 6 7 1 tarihlerinde Sebeiyye ta
birinin sadece Osman aleyhtarl anlamn tad; MilelNihal kitaplarnda yer alan Ali'nin lmedii eklinde ar
(103) Msl. bk.: Kelbrnin rivayeti, Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. Msl. bk.:
Kelb'nin rivayeti, Belzur, Ensb, k. 4., c. I., s. 250-251; el-Heysem b.
Adiyy'in rivayeti, Ensb, k. 4., c. I., s. 252; ayr. kr.: Eb Mhnefin
rivayeti, Taber, c. V., s. 265; lbn Sa'd, c. VI., s. 219; lbnul-Esr, elKmil, c. III., s. 236.
(104) N el-Ekber, Uslu'n-Nihal, s. 23.
Hasan ONAT
61
inanlar olduu sylenen "Sebeiyye" ile isim benzerliinin

dnda bir alkasnn olmadnn dnlebilecei de or
taya km olmaktadr.
Netice itibariyle denilebilir ki, Hucr b. Adiyy hareketi hi
bir ynyle i motifler tamamaktadr. Bu sebeple mevcut
kaynaklar muvacehesinde bu olayla irtibatl olarak ne
ilikten ne de i fikirlerden sz edebilmek mmkn g
rlmektedir.
62
II. Tevvbn Hareketi

Tevvbn hareketi, Kerbela vakasndan sonra, Hseyin
b. Ali'yi Kfe'ye davet eden, fakat yan balarnda ehit edil
mesine seyirci kalanlarn, bu davranlarndan dolay pi
man olduklarn gstermek ve Kerbela'nn intikamn almak
gayesiyle giritikleri bir harekettir.
105
106
M.Cemalddin Surr* ', M.Tayyib en-Neccr* ', Ah

met eleb* ), Hasan brahim Hasan* ', Wellhausen* >
gibi baz aratrclar, bu olay tereddtsz i hareketi alarak
deerlendirirlerken, ilk defa Watt*
ve E. Ruhi F l a l
"lk-i" tabirini kullanarak olaya farkl bir adan yak
lamlardr. Biz olayn "i" veya "lk-i" hareketi saylp
saylamayacan tesbit edebilmek iin, yine "Fikirlerle ha
diselerin irtibt'n esas alarak hadisenin incelenmesi ge
rektii kanaatndayz."
107
108
109
110)
(111)
Tevvbn hareketi hakknda en geni malmat Taber'de

ve Belzur'de bulmaktayz. Ancak her iki eserde de, hdise
umumiyetle Eb Mhnef kanalyla gelen rivayetlerle an
latlmaktadr.* ' bn Kesr'in, olay Vakd(208/823)'nin
rivayetinden aktarmas gerekten byk bir anstr;* ' bize
az da olsa mukayese imkan vermektedir. Halife b. elHayyt ve Dnever Tevvbn hareketinden hi bahset
mezler. Yakb zet malumatla yetinirken* ', Mes'd
112
113
114
(105)
(106)
(107)
(108)
(109)
(110)
(111)
M. C. Surr, Haytu'l-Siysiyye fi'd-Devleti'l-Arabiyye, s. 139, vd.

M. Tayyib en-Neccr, ed-Devleru'l-Emeviyye fi'-ark, s. 93.
Ahmed eleb, et-Tarihu'l-slm, Kahire 1984, c. II., s. 209.
Hasan ibrahim Hasan, Trihu'l-slm, c. 1., s. 401.
VVellhausen, el-Havric ve'-a, s. 189 vd.
VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 46 vd.
E. R. Flah, "lk i Olaylar", A..I.F.Dergisi, Ankara 1983, XXVI., s.
335 vd.
(112) Taber, c. V., s. 551 vd.; Belzur, Ensb, c. V., s. 204 vd.
(113) lbn Kesr, el-Bidye, c. VIII., s. 251 vd.
(114) Ya'kb,c. II., s. 257-8.
HaBan ONAT
63
"Tevvbn" yerine "Trbiyyn" tabirini kullanmaktadr..

Tarihu'l-Hulef'daki malmat Belzur'nin verdii bil
gilerin bir zeti g i b i d i r / ' Ibnu'1-Esr ise olay anlatrken
kaynak gstermez; ancak mevcut bilgiler, byk lde Eb
Mhnef'ten istifade edildii intiban uyandrmaktadr/ )
( 1 1 5 )
116
117
a. Tevvbn Hareketini Hazrlayan Sebepler

aa. Kerbela Vak'as ve Hseyin b. Ali'nin ldrlmesi:
Hseyin b. Ali 5 aban 4 / 3 0 Aralk 626 tarihinde Medi
ne'de d o d u / ' ocukluunda Hz. Peygamberin dede sevgisini
ve efkatini tarh/ ' Kardei Hasan'nki gibi onun ismini de
dedesi Hz. Muharnrned verdi/ ' Daha sonra babas Ali b. Eb
Talib'le beraber Kfe'ye gitti. Onunla btn seferlere itirak etti.
* ' Ali b. Eb Talibin ldrlmesinden sonra, kardei Hasan'n
yannda yer ald. Onun hilfeti Muviye'ye devretmesini tasvib et
118
119
120
121
ti 15)
(116)
(117)
(118)
Mes'd, Mrc, c. III., s. 100 vd.

Tarihu'l-Hulef, s. 98 a vd.
Ibnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 340 vd.
Ebu'l-Ferec el-Isfehan, Makrilu't-Talibivyn, thk.: es Seyyid Ahmed
akir, Kahire 1949; s. 78; Ahmed b. Abdillah et-Taber, Zehin'lUkb, Kahire 1356, s. 118; E. Ruhi Fglal, mmiyye as, s. 90; Kuleyn, 3 / 6 2 4 ylnda doduunu kaydeder. Bk. Uslu'l-Kf, Tahran
1388, c. II., s. 463; Zehiru'l-Ukb'da 5 / 6 2 6 da doduunun sy
lendii de rivayet edilir. Bk. s. 118.
(119) Kr.: A . Ate, " Hseyin" , I.A. c.V., s. 635

(120) Ahmed bin Hanbel, Musned, c.I.,s, 98; Ahmet bin Abdillah et-Taber,
Zehiru'l-Ukb, s. 120; (Hseyin isminin Cebrail tarafndan Hz. Pey
gambere bildirildiinin nakledilmesi dikkat ekicidir.) Ayr. bk.: M.
Asm Koksal, Hz. Hseyin ve Kerbela Facias, Ankara 1979,s.7-8.
(121) lbn Hacer el-Askaln, el-lsabe, c.I.,s.333; bk.: E R . Flah, mmiyye
as, s. 92; A. Ate, "Hseyin", t.A.c.V., s. 635. Hseyin'in kardei
Hasanla birlikte Hz. Osman zamannda Horasan'a dzenlenen bir se
fere katld (Taber, c. IV., s. 269), Hz. Osman'n evi muhasara edil
diinde de kardeiyle birlikte onun muhafazasnda grevlendirildii
kaydedilmektedir. Belzur, Ensb, c. V., s. 69, 70.
64
122
mediyse de* * kar da kmad. Kardeiyle beraber Medine'ye

dnd, Muaviye'nin lmne kadar da burada kald.* * H
seyin b. Ali'nin knyesi Eb Abdillah, lakab ise eehd'dir.* *
123
124
Hseyin b. Ali, Abdurrahman b. Eb Bekir, Abdullah b.

mer ve Abdullah b. Zbeyr'le birlikte Muaviye'nin, olu
Yezid'e bey'at alma isteini kabul etmemitir; ancak bu se
bepten dolay herhangi bir siyas faaliyette de bulunma
mtr.* * Bunun iin Hasan'n lmnden sonra onun ima125
(122) Kr.: Eb Mhnef, Maktelu Huseyn, Badad 1977, s. 3; bn Kesr, elBidye, c.VIII.,s.l6. Ayr.Bk: A. Glpnarl, Tarih Boyunca slm
Mezhepleri ve ilik, stanbul 1979, s. 384. Glpnarl'nn Hseyin'in
Kadei Hasan'a hilfeti devretme sebebini sormasnn itiraz yollu ol
madn, belirtmek ihtiyacn hissetmesinin sebebini anlamak mm
kn deildir.
(123) Taber, c. I., s. 165; bn Hacer el-Askaln, cl-lsbe, c. I., s. 333. H
seyin b. Ali'nin hayat hakknda geni bilgi iin bak. Eb Mhnef,
Maktelu Hseyin,- Ebu'l-Ferec el-Isfehn, Maktilu't-Tlibiyyn, s.
78+122; bn ehrub el-Mzendern, Menakb- l-i Eb Tlib, c.
III., s. 206+272; Seyyid Murtaza el-Huseyn el-Frzbd, Fedilu'lHamse, Necef, 1384, c. III., s. 202 vd. Th Hseyin, el-Fitnetu'lKbr, c. II., s. 213 vd. E. R. Flal, tmamiye ias, s. 90-102.
(124) Eb Bir Muhammed b. Ahmed b. Hammd ed-Dlb, KitbuKun ve'l-Esm, Haydarabd 1322, c. I., s. 77; ibn Kuteybe, el-Merif,
s. 93.
(125) Muaviye'nin olu Yezid'e bey'at almak istemesi hk. bk.: Halife b.
Hayyt, Tarih, c. I., s. 248 vd.; Taber, Tarih, c. V., s. 301 vd.; ibn Abd
Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, Kahire 1946, c. IV., s. 371 vd.; el-mme ve'sSiyse, c. I., s. 148 vd.; ayr. bk.: VVellhausen, Arap Devleti ve Sktu,
s. 67-8. Eb Mhnef e gre Hasan'n lmnden sonra Kfelilerden ba
zlarnn, Hseyin'e tziyet mektubu yazmalar (Maktelu Hseyin, s.
5.) Muviye lnce Hseyin'e bey'at edilecei eklindeki baz sy
lentilerin Muaviye'nin kulana ulamas (Maktelu Hseyin, s. 8),
onun Hseyin'e sert bir mektup yazmasna yol aar. (Maktelu Hu
seyn, s.6). (Dneveri'ye gre, Kfelilerin Hseyin'in yanna gidip gel
meleri ve Muaviye'nin ona mektup yazmas Hucr b. Adiyy'in l
drlmesinden sonradr. Ahbr, s. 224). Bu durum bile, Hseyin'in
herhangi bir siyas faaliyette bulunmadn ve sk bir kontrola tabi
tutulduunu gstermektedir.
H a s a n ONAT
65
metine inananlarn Hseyin'i imam kabul ettikleri eklindeki,

Milel-Nihal kitaplarnda mevcut baz haberleri* phe ile
karlamak durumundayz. Hasan'n lmnden sonra H
seyin'e imam olarak bey'at edildiine dair mevcut tarih kay
nak eserlerde tek bir haber bile mevcut deildir.* *
12
127
128
Muviye 6 0 / 6 8 0 ylnn Receb aynda lr;* * yerine

geen Yezid'in yapt ilk i, o srada Medine valisi olan
Velid b. Utbe'ye* * mektup yazarak, Muaviye'nin ld
duyulmadan, Hseyin b. Ali, Abdullah b. Zbeyr ve Ab
dullah b. mer'den kesin olarak bey'at alnmasn istemesi
olur.* * Mektubu alan vali Velid, Mervan ile istiare et
tikten sonra, Hseyin b.Ali'yi ve bn Zbeyr'i yanma arr.
Hseyin "benim gibi bir adam gizlice bey'at ermez"* * di
yerek Yezid'e bey'a reddeder; daha sonra da Mekke'ye
gider.* *
129
130
131
132
Hseyin'in Medine'yi terk etmesinin esas sebebi, orada

kald srece, ya Yezid'e bey'at etmek, ya da ldrlmek
(126) Nevbaht, Fraku's-a, s. 25; Eb Halef el-E'ar, Maklt ve'l-Frak,
s. 24.
(127) Kr. E. R. Flal, mamiye ias, s. 92; i mellif et-Tabers bile H
seyin'in Hz. mer'e "n babamn minberinden!" dedii hadiseyi onun
imametine delil olarak gstermesine ramen (bk. el-lhticc, Beyrut
1966, c. II., s. 13-14). Hasan'n lmnden sonra Hseyin'e bey'at edil
diine dair hi bir ey zikretmez.
(128) Bk. Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 8; Taber, c. V., s. 324; ibn
Habb, el-Muhabber, s. 21; Halif b. Hayyt, Tarih, c. I., s. 278;
Ya'kb, c. II. s. 238.
(129) el-lmme ve's-Siyse'de valinin Halid b. el-Hakem olduu kaydedilir.
Bk.c.I.,s.l74; Belzuri ise, el-Edak'n Medine valisi olduunun sy
lendiini, dorusunun Velid b. Utbe olduunu belirtir. Ensb c.IV/
B,s.l2.
(130) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s.10; Dnever, Ahbr, s.227; Ya'kb c.
II,s.241; Belzur, Esnb, IV/B,s.l2; Taber,c.V.,s.338.
(131) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 12; Belzur, Ensb, c. I V / B , s. 15;
Taber, c. V., s. 339.
(132) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 14; Dnever, Ahbr, s.228; Ya'kb,
c. II., s. 241; Belzur, Ensb, c. I V / B , s. 15; Taber, c. V., s.341.
66
gibi iki kanlmaz durumla kar karya kaldn ok iyi

anlamasyd. Ona gre Yezid gibi iki ien, gnah ileyen bir
kimsenin halife olmas doru bir i deildi/ * Nitekim Eb
Mhnef'in bildirdiine gre, onun, Medine'den ayrlmadan
nce Hz. Peygamber'in kabrini ziyaret ederken syledii u
szler de bu hususu aka ortaya koymaktadr: "Ey
Reslullah! Yanndan istemeyerek ayrlyorum. Bizi bir
birimizden ayryorlar; iki ien, gnah ileyen Yezid'e zorla
bey'at etmemi istiyorlar; bunu yaparsam kfre dm olu
rum, yapmazsam beni ldrrler..."* *
133
134
Hseyin b. Ali'nin bu arada, Yezid'e bey'at reddedip

Mekke'ye geldiini haber alan Kfeliler, yanlarna gelmesi
iin ona mektuplar gnderirler.* * Mektup yazanlarn ba
nda Sleyman b. Surad, Rifa b. eddd, Mseyyeb b. Necebe gibi, daha sonra Tevvbn hareketinin lider kadrosunu
oluturan kimseler kadar* * Kfelilerin ileri gelen reisle
rinden ebes b. Rb', Haccr b. Ebcer, Yezid b. Haris, Azre
b. Kays, Amr b. Haccc, Muhammed b. Umeyr gibi isimler
135
136
(133) Kr.: Abdulhasb Th Amdeh, Edebu'-a, Kahire 1956, s. 22.

(134) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 14-15; Hseyin'in Umeyye Oul
larna hangi gzle bakt hk. bk.: Taber, c. V., s. 403; lbnu'l-Esr, elKmil, c. III., s. 280.
(135) Bu mektuplar hk. bk.: Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 17 vd.,
Dnever, Ahbr, s. 229 vd.; Ya'kb, c. II., s. 241-2; Taber, c. V., s. 352
vd.; el-mme ve's-Siyse, c. II., s. 4; bn Kesr, el-Bidye, c. VIII., s.
165; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 266 vd.; ayr. bk.: M. A. Koksal, Hz.
Hseyin ve Kerbela Facias, s. 28 vd. Mes'd'nin ifadelerinden
(Murc, c. III., s. 64) ve ibn Kesr'in verdii bilgilerden (el-Bidye
ve'n-Nihye, c. VIII., s. 161), Kfelilerin Muaviye'nin salnda H
seyin'i Kfe'ye davet ettikleri anlalyorsa da (kr.: Donaldson, Akidetu'-a, s. 94, 95), Muaviye'nin Hseyin'i sk bir gz hapsine tabi
tuttuu hatrlanrsa (bk. Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 6;
Dnever, Ahbr, s. 224-5), Bunun olaylarn akna pek uymad sy
lenebilir.
(136) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 17; Dnever, Ahbr, s. 229; Taber,
c. V., s. 352; el-mme ve's-Siyse, c. II., s. 4.
H a s a n ONAT
67
137
de mevcuttur/ * Eb Mhnef ve Dnever Hseyin'i

Kfe'ye aran bu kimseler iin "a'dan bir cemaat" der
ken* * Taber'nin olay naklettii iki nemli rvden biri
olan Ammr Duhen* * ve Mes'd* *; "Ehlu'l-Kfe",
Ya'kb i s e
"Ehlu'l-Irk" ifadelerini kullanrlar/ *
138
139
140
( 1 4 1 )
142
Hseyin b. Ali, Kfelilerin bu srarl davetleri zerine

amcasnn olu Mslim b. Akl 'i, mektuplarda kendisine bil
dirilenlerin doru olup olmadn tahkik iin Kfe'ye gn
d e r i r / ' Mslim b. Akl, Kfe'de, Ammr ed-Duhen'nin
rivayetine gre bn Avsece'nin e v i n e , Eb Mhnef in
"Maktelu Hseyin" de bildirdiine gre Sleyman b.
Surad'n , Taber'deki rivayetine gre ise Muhtar b. Eb
Ubeyd es-Sakaf'nin evine i n e r / ' Taber'deki rivayette "ea"* ' "Maktelu Hseyin" de "insanlar" (en-ns)* '
ammr ed-Duhen'ninkinde ise, "Kreliler" (ehlu'l-Kfe)* *,
onun yanma gidip gelmeye balarlar; o da Hseyin b. Ali
adna bey'at alr. Kendisine, bir rivayete gre on iki bin* *,
bir dierine gre ise on sekiz bin kii bey'at eder.* *
143
n44)
(145)
146
147
14
149
150
151
(137) Dnever, Ahbr, s. 229; Taber, c. V., s. 353.

(138) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 17; Taber'deki rivayette sadece
"e-a" eklindedir. Bk. c. V., s. 352; Dnever, Ahbr, s. 229.
(139) Taber, c. V., s. 347.
(140) Mes'd, Murc, c. III., s. 64.
(141) Ya'kb, c. II., s. 241.
(142) Kr.: bn Kesr, el-Bidye, c. VIII., s. 161.
(143) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 19; Halfe b. Hayyt, Tarih, c. I., s.
280; Dnever, Ahbr, s. 230; Ya'kb, c. II., s. 242; Taber, c. V., s.347.
(144) Taber, c. V., s. 346.
(145) Eb Mhnef, Maktelu Huseyn, s. 20. Ayn yerde, onun Muhtr'n
evine indiinin sylendii de kaytldr.
(146) Taber, c. V., s.355; kr.: Dnever, Ahbr, s. 231.
(147) Taber, c. V., s. 355; kr.: Dnever, Ahbr, s. 231.
(148) Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 20.
(149) Taber, c. V., s. 347.
(150) Ammr ed-Duhen'ye gre, Taber, c. V., s. 348.
(151) Eb Mhnefe gre, Taber, c. V., s. 375. Maktelu Hseyin'de seksen
bin kiiden bahsedilmesi muhtemelen yazl hatas olmaldr, s. 20;
el-Ikdu'l-Ferd'de bey'at edenlerin otuz binden fazla olduu da kay
dedilir. Bk.: c. IV., s. 378.
68
Mslim b. Akl'in Kfe'deki faaliyetleri devam ederken

durumdan haberdar olan Yezd, Basra valisi Ubeydullah b.
Ziyd'a, Kfe valiliini de verdiini, Mslim'in orada ta
raftar toplamaya baladn acele oraya gidip onu, ya l
drmesini, ya da srgn etmesini bildirdii bir mektup
yazar.* * Ubeydullah b. Ziyd Basra'dan Dnever'nin "ea"nn nde gelenlerinden olduunu bildirdii* * erik b.
el-A'ver gibi baz kimseleri de yanna alarak hemen Kfe'ye
gelir.* * -Bu hutbesinde ilk sznn "Fey'iniz aranzda tak
sim edilecektir"* * olmas, Kfelilerin baz ekonomik ik
yetlerinin mevcut olduu kanaatini uyandrmaktadr-. Bu
nun zerine Kfeliler, Hseyin'e yaptklar bey'at bozarak
Yezid'e bey'at ederler.* * Eb Mhnef in bildirdiine gre,
Mslim b. Akil tek bana namaz klmak zorunda kalr;* *
canndan endie ettii iin Kfe erafndan Hnie b.
Urve'nin evine snr.* *
152
153
154
155
156
157
158
bn Ziyd, Mslim b. Akl'in, Hnie b. Urve'nin evinde

saklandn renince Hnie'yi arr, sonra da dvdrr
ve hapsettirir.* * Mslim b. Akl de zaman kaybetmenin
anlamsz olduunu farkedip halk ayaklanmaya davet eder.
* ) Eb Mhnef in bildirdiine gre, Mslim'le beraber yola
kan drt bin kiiden saraya varldnda sadece yz kii
159
16
(152) Him ve Avne'nin rivayetlerine gre, Taber, c. V., s.357.

(153) Dnever, Ahbr, s. 233; kr.: mer b. ebbe'nin rivayeti, Taber, c. V.,
s. 359.
(154) bn Ziyad'n Kfe'ye gelii hk. bk. Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s.
23; Dnever, Ahbr, s. 232; Taber, c. V., s. 3 4 8 , 3 5 9 .
(155) Dnever, Ahbr, s. 232; kr. Taber, c. V., s. 358-9.
(156) Eb Mhnef in rivayetine gre, Maktelu Hseyin, s. 24-5.
(157) Eb Mhnef, ayn eser, s.24-5.
(158) Eb Mhnef, ayn eser, s. 25; Taber, c. V., s. 347; Dnever, Ahbr, s.
233.
(159) Eb Mhnef, ayn eser, s. 25-6; Dnever, Ahbr, s. 237; Taber, c. V., s.
349.
(160) Eb Mhnef, ayn eser, s. 29; Dnever, Ahbr, s. 238.
H a s a n ONAT
69
161
k a l r / * Ancak bn Ziyad'n, Mslim b. Akl'in etrafnda

toplananlar caydrmak iin, yannda bulunan Kfe'nin ileri
gelenlerini grevlendirdiini gz nne alrsak, Ammr edDuhen'nin bildirdii gibi, dalmann saray kuatldktan
sonra yava yava gereklemi olduunu grrz/ *
Mslim b. Akl'e kar mcadele edenlerin banda, H
seyin'i Kfe'ye aranlardan olan ebes b. Rb''nin de bu
lunmas* * olayn tabiatn gstermesi bakmndan ilgin
bir rnektir. Ubeydullah b. Ziyad'n akllca siyaseti sa
yesinde Mslim'in taraftarlar iyice azalr; akam namaznda
yannda sadece otuz kii k a l r / * Daha sonra da et
rafndakiler tamamen dalr/ * Sonunda kendisi de Kinde
kabilesinden azatl bir kadnn evine snr/ * Bir gn
sonra da yakalanarak ldrlr/ *
162
163
164
165
166
167
Hseyin b. Ali, Kfe'de bu olaylarn cereyan ettii srada,

Mslim b. Akl'den ald msbet habere* * gvenerek, Ab
dullah b. Abbs ve dier baz kimselerin kar kmasna
ramen* *, ounluunu kadnlarn ve ocuklarn olu168
169
(161) Taber, c. V., s. 369.

(162) Taber, c.V., s. 369-71; Dnever, Ahbr, s. 239; Ammr ed-Duhen'nln
rivayeti iin bk. Taber, c. V., s. 350.
(163) Taber, c. V., s. 370; kr. Dnever, Ahbr, 239.
(164) Taber, c. V., s. 371; kr. Dnever, Ahbr, s. 239.
(165) Taber, c. V., s. 371; Dnever, Ahbr, s. 239.
(166) Taber, c. V., s. 371; Dnever, Ahbr, s. 239.
(167) Mslim b. Akl'in yakalanmas ve ldrlmesi hakknda geni bilgi
iin bk. Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 31 vd.; bn Habb, Muhabber, s. 480; Halfe b. Hayyt, Tarih, c. I., s. 28; Dnever, Ahbr, s.
240 vd.; Taber, c. V., s. 350, 373 vd.; ayr. bk.: VVellhausen, el-Havric
ve'-a, s. 166 vd.; E. R. Flal, mamiyye as, s. 98; M. Asm Kok
sal, Hz. Hseyin ve Kerbela Facias, s. 56 vd.
(168) Dnever, Ahbr, s. 243; Taber, c. V., s. 375.
(169) Bu konuda bk.: Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 3 6 vd.; Dnever,
Ahbr, s. 243 vd.; Taber, c. V., s. 382 vd.; Mes'd, Murc, c. III., s. 64
vd.; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 275 vd.; ibn Kesr, el-Bidye, c.
VIII., s. 162 vd. Hseyin'in Kfe'ye gitmesini istemeyenlerin zerinde
birletikleri ortak nokta, Kfelilerin, Hz. Ali'yi ldrp olu Hasan'
70
turduu kk bir kafile ile 8 zilhicce 6 0 / 9 Eyll 680'de

Mekke'den Kfe'ye doru hareket eder/ * Yolda kar
lat air Farazdak'n, Kfe'deki insanlarn kalplerinin
Hseyin'le; kllarnn ise Umeyye Oullan ile olduunu
bildiren ifadeleri* *, Mslim b. Akl'in ve Hnie b. Urve'nin
ldrldkleri haberi* * bile, onun Kfe'ye gitmesini en
gelleyememitir.
170
171
172
Bu srada Hseyin b. Ali'nin Mekke'den ayrldn ha

ber alan Ubeydullah b. Ziyd, kendine gre baz tedbirler
alr* * ve Hurr b. Yezid'i Hseyin'i takiple grevlendirir.
Hurr, Kadisiyye yaknlannda Hseyin'in kafilesi ile kar
lar; taraflar birlikte, onun kontrolnde Kerbela'ya kadar
giderler.* *
173
174
Hseyin b. Ali ve yanndakiler Kerbela'da iken, Ubey

dullah b. Ziyd, mer b. Sa'd. b. Eb Vakkas' tamamen
Kfelilerden mteekkil bir ordu ile onlarn zerine gn
derir.* * Daha sonra da Dnever'nin tabiriyle "herkes" Ker175
(170)
(171)
(172)
(173)
(174)
(175)
yalnz braktklar; mal mlk dkn olduklar ve bunlara gvenilemiyecegi gibi hususlardr. Aslnda bu ifadeler bile, Hseyin'i
davet edenlerden "a" olarak sz edebilmenin ok zor olduunu or
taya koymaktadr. Bu kanaatimizi teyid eden deiik bir bak as
iin kr.: Ali Sami en-Ner, Ne'etu Fikri'l-Felsef fi'l-slm, Msr
1965, c. II., s. 20.
Taber, c. V., s. 381; Dnever, Hseyin'in Mekke'den kyla Mslim
b. Akl'in ldrlmesinin ayn gne rastladn kaydeder. Ahbr, s.
242-3.
Bk. Halfe b. Hayyt, Trih, c. I., s. 281; el-Fesev, Kitbu'l-Ma'rife c.
II., s. 253; Dnever, Ahbr, s. 245; Taber, c. V., s. 386; tbn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, c. IV., s. 384; kr.: el-Isfehn, Maktilu'tTlibiyyn, s. 110.
Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 39; Dnever, Mslim b. Akl'in
oullarnn srarndan sz eder. Ahbr, s. 247.
Bk.: Dnever, Ahbr, s. 244.
Bk.: Taber, c. V., s. 389; Dnever, Ahbr, s. 251.
Bk.: Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 46-47; Dnever, Ahbr, s. 253;
Taber, c. V., s. 389; Mes'd, Murc, c. III., s. 71.
H a s a n ONAT
71
1 7 0
bela'ya gitmek zorunda k a l r /

Kfelilerden pek ounun
mal mlk karl Ubeydullah b. Ziyad'n saflarnda g
nll olarak yer aldklar nakledilmektedir/ *
177
Hseyin b. Ali ve taraftarlar, mer b. Sa'd ko

mutasndaki orduyla kar karya geldiklerinde, mer bir
adam gndererek Hseyin'e niin geldiini sordurur. O da,
"Bana yazdnz iin" cevabn verince, eli olarak gelen
kimse "Sana mektup yazanlar bu gn bn Ziyad'n en yakn
adamlardr" d e r / * Hseyinle mer b. Sa'd arasnda kar
lkl konumalarn yapld bildirilen bir ka gn sonra,
Ziyd'dan gelen yeni bir emir zerine, nce Hseyin'in ta
raftarlarnn Frat nehrinden su almalar engellenir;* *
bunun zerine ksa bir arpma o l u r / * Hseyin, hedefin
kendisi olduunu, taraftarlarnn isterlerse ayrlabileceklerini
sylerse de kimse yanndan ayrlmaz/ * Daha sonra, son
derece nispetsiz kuvvetler arasnda sava balar ve feci e
kilde devam e d e r / *
178
179
180
181
182
Sava esnasnda nce Habb b. Mzahir ve Zuheyr b. elKaym gibi Hseyin'in yannda yer alanlardan bazlar l
drlr daha sonra, Hseyin b. Ali ehid edilir/ *
183
Hseyin b. Ali'nin ldrlmesi olayna, fikirlerle ha

diselerin irtibatn esas olarak baktmzda, ne Hseyin a
sndan, ne de onun taraftarlar asndan ilikten sz ede
ci 76)
(177)
(178)
(179)
(180)
(181)
(182)
(183)

Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 42.
Eb Mhnef, Maktelu Hseyin, s. 48.
Eb Mhnef, ayn eser, s. 49; Hseyin'in bu durum zerine yapt ko
numadan, kar taraftakilerin kendisini ldrmek niyetinde ol
duklarn farkettii, anlalmaktadr. Bk.: Ayn eser, s. 49-50, 54.
Eb Mhnef, ayn eser, s. 52.
Bk.: Eb Mhnef, ayn eser, s. 54 vd.
Eb Mhnef, ayn eser, s. 58 vd.; olayn teferruat hakknda bk.:
Taber, c. V., s.;
Eb Mhnef, ayn eser, s. 60, 61, 80 vd.
72
bilmek mmkn grnmektedir. Olay esnasnda "a" tabiri

stlah bir hviyet kazanmad gibi, Hseyin'i Kfe'ye
davet edenlerin de onu, Umeyye iktidarna kar, kendi
sosyo-politik karlar dorultusunda bir alternatif olarak
grdkleri sylenebilir.
ab. Kerbel'nn Etkileri ve Dier Sebepler

Tevvbn hareketinin adndan da anlalaca gibi, ola
yn esas muharrik fikri, Hseyin b. Ali'yi Kfe'ye davet eden
sonra da, onun ve yannda bulunanlarn hunharca ehid
edilmesine seyirci kalanlarn, bu davranlar sebebiyle his
settikleri pimanlk duygusudur. Bunlar Eb Mhnef'ten ve
Vakd'den gelen haberlere gre, Hseyin'i yalnz b
rakmakla hata edip byk gnah ilediklerine, bunun y
kn hafifletmenin de, ancak Hseyin'i Kerbel'da ehit
edenleri ve bu ie ortak olanlar ldrmekle, ya da bu uur
da lmekle mmkn olacana inanyorlard/ *
184
Bu duygu, btn mslmanlar derinden etkileyen Kerbel vakasndan sonra, bilhassa tabi olarak sululuk ha
vasna giren baz Kfelilerin vicdanlarnda gnden gne
alevleniyordu/ * zellikle Hseyin'e Kfe'ye gelmesi iin
mektup gnderdikleri halde, ona yardm etmeyen Sleyman
b. Surd, Mseyyeb b. Necebe, Abdullah b. Sa'd b. Nufeyl el
185
im)
Taber, c. V., s. 557; bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 247;

kr.: Mes'd, Murc, c. III., s. 100-101. Taberi'de Eb Mhnef in bir
rivayetinde zet halinde yer alan bu grler, Vakdye gre 6 4 / 6 8 3
ylnda yaplan bir toplantda (bk. ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c.
VIII., s. 247; Asm Koksal, Toplantnn 6 5 / 6 8 4 de yapldn kay
deder. Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, s. 222) gerek Mseyyeb b. Necebe'nin gerekse dier konumaclarn dile getirdikleri hususlar ara
sndadr. Bk.: Taber, c. V., s. 552 vd., Belzur, Ensb, c. V., s. 205 vd.;
ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 247.
(185) Kr.: VVellhausen, el-Havric ve'-a, s. 179.
Hasan ONAT
73
Ezd, Abdullah b. Va'l et-Teym ve Rifa b. eddd el-Becel

kendilerine "Tevvbn" ismini verdikleri grubun lider kad
rosunu tekil ediyorlard/ * Bunlar, Hz. Musa'nn kavmine
syledii bildirilen "Ey milletim! Buzay tanr olarak be
nimsemekle kendinize yazk ettiniz. Yaratannza tevbe
edin, tevbe etmeyenlerinizi ldrn, bu Yaratannz ka
tnda sizin iin hayrl olur; O dima tevbeleri kabul ve
merhamet eden olduu iin tevbenizi kabul eder,"* *
yetini kendileri iin hareket noktas alyorlard/ *
186
187
188
yle zannediyoruz ki, pimanlk duygusundan kay

naklanan Hseyin'in intikamn almak fikri, Kfelilerin
Umeyye oullarna kar besledikleri dmanlk duy
gularndan oluan bir taban zerinde gelimiti. Yezd'in
lm zerine Kfelilerin* * Amr b. Hureys'i makamndan
atarak yerine Kerbel kahramanlarndan mer b. Sa'd'* *
getirmeleri, fakat baz sebeplerden dolay daha sonra Amir
b. Mes'd'a tbi olmalar* * onlarn, ne lde Hseyin b.
Ali taraftar ve onun kannn davacs olabileceklerinin bir
gstergesi gibidir. Sleyman b. Surad'n belirttii gibi, H
seyin'in katilleri bizzat Kfe'nin ileri gelenleri ve Araplarn
svarileridir;* * Mes'd'nin ifadesi ile "bir tek aml" bile
olayda y o k t u r / * Durum byle iken, Tevvbn hareketine
189
190
191
192
193
(186) Belzur, Ensb, c V., s. 203-4; Taber, c. V., s. 552; ibn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 247.
(187) Bakara: 2 / 5 4 .
(188) Ya'kb, Tarih, c. It., s. 257; Belzur, Ensb, c. V., s. 206; Taber, c. V.,
s. 554.
(189) A. Koksal, hatal olarak, ehl-i beyt taraftarlarn Kfe valisini kov
duklarn syler. Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, s. 221.
(190) Mes'd, Amr b. Sa'd eklinde kaydeder. Murc, c. III., s. 93.
(191) Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 207; Taber, c V., s. 524. mer b. Sa'ddan
vaz geilme sebebi olarak Ilemdn kabilesinden ve dier kabilelerden
kadnlarn protesto etmeleri gsterilmektedir. Bk.: Taber, c. V., s. 524;
Mes'd, Murc, c. III., s. 93.
(192) Taber, c. V., s. 558.
(193) Mes'd, Murc, c. III., s. 71.
74
katlanlarn, Hseyin'in intikam iin onun katillerinin

Kfeliler olduklarn bile b i l e / * "fasklarla cihada"/ *
"zlim ve haramlar helal klanlarla"* ' savaa kalkma
larnn izah pek mmkn grnmemektedir. Belki de bu,
Umeyye iktidarna kar ykselen infialin deiik bir te
zahr olabilir.
194
195
196
Tevvbn hareketini hazrlayan sebepleri iyi deerlen

direbilmek asndan, lider kadroyu biraz yakndan ta
nmakta fayda gryoruz.
Bu hareketin ban eken Sleyman b. Surad el-Huz,
"Yesr" olan ismi bizzat Hz. Peygamber tarafndan deiti
rilen bir sahabidir. Hz. Peygamber'in
vefatndan sonra
Kfe'ye yerlemitir.* * Cemel savandan sonra Ali b. Eb
Tlib'in saflarna katlm;* * Sffn'de onun yannda sa
vamtr.* * Ali'den sonra onun olu Hasan'a bey'at eden
Sleyman b. Surad, Hasan'n hilafeti Muaviye'ye devret
mesini iddetle tenkit etmitir.* * Eb Mhnef'in bildirdi
ine gre Sleyman b. Surad ve arkadalar Hasan'n lm
zerine Hseyin'e taziyet mektubu gndermilerdir.* *
te yandan Muaviye'nin 4 2 / 6 6 2 ylnda Kfe valisi Muiyre
197
198
199
200
201
(194) Taber, c. V., s. 558, 586; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.
252.
(195) Taber, c. V., s. 553.
(196) Taber, c. V., s. 593.
(197) ibn Sa'd, c. IV., s. 25; ibn Abdi'l-Berr, el-lstib fi Ma'rferi'l-Ashb (elIsbe'nin hamiinde), c. 2., s. 63.
(198) bn Sa'd, Sleyman b. Surad'n Cemel savana katldn sylerse
de, (Tabakt, c. IV., s. 292), Nasr b. Muzhm'n Seyf'ten naklettii ri
vayete gre, Hz. Ali onu, kendi saflarna katlmakta geciktii iin ten
kit etmitir. Vak'atu's-Sffn, s. 6.
(199) Nasr b. Muzhm, ayn eser, s. 205, 313; ibn Sa'd, c. VI., s. 25;
Dnever, Ahbr, s. 171, 186; bn Abdi'l-Berr, el-stib f Ma'rifeti'lAshb, c. II., s. 64; ibn Hacer el-Askaln, el-sbe f Temyz'sSahbe, c. II., s. 76.
H a s a n ONAT
75
b. uTje'ye yazd mektupta, vakit namazlarn birlikte kl

mak suretiyle bir anlamda gz hapsinde tutulmasn istedii
kiilerden birisi de Sleyman b. Surad'dr* *
202
Sleyman b. Surad ve arkadalar Muaviye'nin l

mnden sonra, Hseyin'in, Yezid'e bey'at etmeyip Mekke'ye
gittiini rendikleri zaman, ona Kfe'ye gelmesi iin mek
tup yazanlarn banda gelmektedirler/ * Bunlar, Kerbel
vaka'sndan hemen sonra Hseyin'i yalnz brakmakla hata
ettiklerine inanmlar ve byk bir sululuk duygusuna ka
plmlardr.
203
Hareketin ikinci adam grnmnde olan Mseyyeb b.

Necebe el-Fezr'nin ismine ilk defa vali Sad b. el-As' i
kayet iin halife Osman b. Affn'a metup yazanlarn ara
snda rastlyoruz/ ' Daha sonra, o da Ali b. Eb Tlib'in ya
nnda yer almtr/ * Hseyin b. Ali'yi Kfe'ye davet ettii
halde ona yardm etmeyenlerden birisi de o d u r / '
204
205
2 0 6
Rifa b. eddd el-Becel ise, Sffn'de Ali b. Eb Tlib'in

ordusunda Becle kabilesinin banda bulunmutur/ *
Hucr b. Adiyy hadisesinde Amr b . Hamk'la birlikte
Kfe'den kamay baarmtr/ * O da Hseyin'e, Kfe'ye
gelmesi iin mektup yazanlardandr/ *
207
208
209
Abudulah b. Va'l et-Teym de Ali-Muviye mcade

lesinde Ali'nin yannda yer alanlardandr/ * Kfelilerin
210
(202) Taber, c. V., s. 179.

(203) Eb Mhnef, ayn eser, s. 17; bn Sa'd, c. VI., s. 25; c IV., s. 292;
Dnever, Ahbr, s. 229; Taber, c. V., S. 352.
(204) Belzur, Ensb, c V., s. 41; ibn Sa'd, onun Kadisiyye'ye katldn
syler. Bk.: c. VI., s. 216.
(205) bn Sa'd, c. VI., s. 216; Ya'kb, Tarih, c II., s. 1%; Taber, c. IV., s.
488.
(206) Mhnef, ayn eser, s. 17; ibn Sa'd, c. VI., s. 216; Taber, c. V., s. 352.
(207) Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, s. 205.
(208) Taber, c. V., s. 265.
(209) Eb Mhnef, ayn eser, s. 17; Taber, c. V , s. 352.
(210) Bk.: Taber, c. V., s. 117.
76
davet mektuplarndan bir ksmn Hseyin'e, bir arkadayla

birlikte o gtrmtr/ *
211
Abdullah b. Sa'd b. Nufeyl el-Ezd'nin ismine, tesbit ede

bildiimiz kadaryla, ilk defa Tevvbn'un lider kadrosu
arasnda rastlamaktaysak da* * hakknda fazla bir malmat
mevcut deildir.
212
Tevvbn hareketinin lider kadrosunu oluturan bu in

sanlarn yalar, umumiyetle altmn zerinde idi;* * ha
rekete psikolojik adan baktmzda bu insanlarn adeta
lm arama havasnda olmalarnn izah bu olsa gerektir.
213

214
Eb Mhnef'in bildirdiine g r e / * Kerbel vak'asn

mteakip balayan Hseyin'in kann talep iin silah ve ta
raftar toplama eklindeki hazrlk faaliyetleri, Yezd'in 14
Rebulevvel 6 4 / 1 0 Kasm 683 tarihindeki* * lmne kadar
gizlice devam etmitir. Bu arada Eb Mhnef in rivayetinden
Kerbel vakasndan hemen sonra yapld anlalan* *
Vakd'nin ise 6 4 / 6 8 3 ylnda olduunu bildirdii,* *
Tevvbn'un lider kadrosunun nderliinde bir toplant ter
tiplenmitir. Eb Mhnefin toplantya katlan Humeyd b.
Mslim'den naklettii bir habere gre, aa yukar yz ki215
216
217
(211) Taber, c V., s. 352.

(212) Taber, c. V., s. 552; Belzur, Ensb, c. V., s. 205.
(213) Taber, c. V., s. 552. Sleyman b. Surad ldnde tam 93 yanda idi.
Bk.: ibn Sa'd, c. IV., s. 293.
(214) Belzur, Ensb, c V., s. 206; Taber, c. V., s. 552, 558; kr.: Vakdnin
rivayeti, ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 247.
(215) Taber, c V., s.499; ibn Habb Yezd'in 19 Safer 64'de ldn syler.
Bk.:Muhabber,s. 22.
(216) Belzur, Ensb, c. V., s. 204-5; Taber, c. V., s. 552 vd.; ayr. kr.: E.
Ruhi Flal, lk i Olaylar; Tevvbn Hareketi, A..I.F.D. Ankara
1983, c. XXVI., s. 340.
(217) bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 247.
H a s a n ONAT
77
218
sinin katld bu toplantda* *, nce Mseyyeb b. Necebe

tarafndan Hseyin'e yardm etmedikleri iin br dnyada
Allah'a ve Hz. Peygamber'e ne zr beyan edecekleri; onun
iin Hseyin'i ldrenleri ve bu ii idare edenleri ldrmek
veya bu uurda lmek gerektii vs. dile getirilir; ilerinden
birisini reis semeleri istenir.* * Sonuta islm'daki k
deminden dolay Sleyman b. Surad reis seilir;* * sava
hazrlklarnn balamasna karar verilir.* * Vakd, bu top
lantda, 65/684 senesinde Nuhayle'de buluma kararnn
alndn bildirirse de* *, Eb Mhnef in rivayetinde bu ka
rarn ne zaman ve nasl alnd belirtilmez; sadece S
leyman b. Surad'n Sa'd b . Huzeyfe'ye yazd mektupta bu
luma tarihi verdii zikredilir.* '
219
220
221
222
223
Bununla birlikte, Yezd'in hilfeti dneminde, Ubey

dullah b. Ziyad'n sert idaresi zamannda Tevvbn'un ileri
gelenlerinin hareket gn iin zaman ve yer tesbit etmi ol
malar biraz pheli gzkmektedir. Sleyman b. Surad'n
taraftar toplamak gayesi ile etrafa mektuplar yazmasnn da
Yezd'in lmnden sonra olabilecei kuvvetle muh
temeldir. Nitekim VVatt da "Sleyman b. Surad el-Huz'nin
reisliindeki asker bir faaliyetin" muhtemelen Yezd'den
sonra balam olabileceine iaret eder.* *
224
Yezd'in 6 4 / 6 8 3 de lmesi, islm leminde yeni bir

durum ortaya kard;* * Umeyye Oullarnn ikadan
225
(218) Taber, c. V., s. 554.

(219) Taber, c. V., s. 552 vd.; Belzur, Ensb, c. V., s. 205; ibn Kesr, elBidye, c. VIII., s. 247; ayr. bk.: E. Ruhi Flal, T e v v b n " A..l.F.D.
c. XXVI., s. 340-1.
(220) Belzur, Ensb, c. V., s. 205; Taber, c. V., s. 553.
(221) Taber, c. V., s. 555; kr.: bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.
247.
(222) ibn Kesir, ayn eser, c. VIII., s. 247.
(223) Taber, c.V., s. 556.
(224) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 49.
78
nemli lde sarsnt geiriyor, baz valiler de hanedanl

eskisi gibi desteklemiyordu/ *
226
Bu arada, Kfe'de bir takm idar deiiklikler ve nemli

olaylar olmutur. Kfeliler, Ubeydullah b. Ziyad'n Kfe'deki naibi olan Amr b. Hureys'i makamndan indirerek ye
rine nce mer b. Sa'd', sonra da Amir b. Mes'd'u ge
tirmiler ve bu durumu Abdullah b. Zbeyr'e bildirmi
lerdir/ * Abdullah b. Zbeyr de, Kfe'ye vali olarak Ab
dullah b. Yezd el-Ensri'yi, Hara Emiri sfatyla da brahim
b. Muhammed b. Talha'y gndermitir/ *
227
228
te yandan aa yukar ayn zamanda Muhtar es-Sakaf

de Kfe'ye gelir/ * Her ne kadar Vakd, onun insanlar
Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imametine armaya ba
ladn belirtiyorsa d a * Eb Mhnef onun Hseyin'in ka
nn talep iin geldiini belirttii; "a"nn Sleyman b.
Surad'a tabi olduunu sylemeleri zerine "Ben Mehd
Muhammed b. Ali bn'l-Hanefiyye'nin emni, veziri olarak
geldim" dediini nakleder/ * Olaylarn bu safhasnda
onun Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imametini ileri sr
d fikrinin daha cazip olabilecei akla geliyorsa da
Tevvbn'un iinde bulunduu hali ve Kfe'nin umum du229
(230
231
(226) VVellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s. 80; Yezd'in lmnden

sonra islm dnyasnn genel durumu iin bk.: VVellhausen, ayn eser,
s. 80 vd.
(227) Taber, c. V., 524; Belzur, Ensb, c. V., s. 207; Mes'd, Murc, c. III.,
s. 93; kr.: ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 248.
(228) Taber, c. V., s. 560; bn Kesr, ayn eser, c.VIII., s. 248; kr.: Belzur,
Ensb, c. V., s. 207.
(229) Eb Mhnef ve Vakd'ye gre, Yezd'in lmnden alt ay sonra
Kfe'ye nce Muhtar, ondan sekiz gn sonra da bn Zubeyr'in valisi
ve hara emiri gelir. (Taber, c. V., s. 560; ibn Kesr, ayn eser, c. VIII.,
s. 248.) Belzur, sonra gelenin Muhtar olduunu kaydeder. Ensb, c.
V., s. 207.
(230) bn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 248.
(231) Taber, c. V., s. 560-1.
H a s a n ONAT
79
rumunu gznne alrsak, Hseyin'in intikam fikrinin pek

ok kiiyi celbedebilecei ortadadr. Nitekim Muhtaru'sSakaf Sleyman b. Surad'n harp ilmini bilmediini hem
kendisini hem de peindekileri lme srklediini sy
leyerek onu ktlyor ve taraftar toplamaya alyordu/ *
Muhtar'n Tevvbn'dan ayrld tek noktann, Hseyin'in
intikam iin kendisini Muhammed b. el-Hanefiyye'nin gn
derdiini sylemesidir.
232
Bylece ayr grup ortaya km bulunuyordu: H

seyin'in intikamn esas alan Sleyman b. Surad ve taraftar
lar; Muhammed b. el-Hanefiyye'nin kendisini Hseyin'in
intikam iin gnderdiini syleyen Muhtar es-Sakaf ve ta
raftarlar; bir de bn Zubeyr'in Kfe valisi Abdullah b.
Yezd'in etrafnda toplanan Kfe'nin eraf/ * Ancak bu so
nuncularn da btnyle bn Zubeyr'e bal olduklarn sy
leyebilmek pek mmkn grnmemektedir/ *
233
234
Kfe'de olaylar, belirttiimiz ekilde geliirken, vali Ab

dullah b. Yezd'e Sleyman b. Surad ve taraftarlarnn ken
disine kar kmak istedikleri hakknda ve Muhtar es-Sakaf
ile ilgili baz haberler iletilir/ * Bunun zerine Abdullah b.
Yezd, kendisine kar sava alrsa savaacan; ancak H
seyin'in ldrlmesiyle hi bir alkas olmadn dile ge
tiren bir konuma yapar/ *
235
236
(232) Taber, c. V., s. 561; kr. ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII, s.
248-9.
(233) Kr.: bn Kesr, ayn eser, c. V., s. 248; Taber, c. V., s. 561 (Abdullah b.
Yezd'in szleri); Belzur, Ensb, c. V., s. 207.
(234) Kr.: Eb Mhnef'in rivayeti, Taber, c. V., s. 578.
(235) Taber, c. V., s. 561; Belzur, Ensb, c. V., s. 207; kr.: bn Kesr, ayn
eser, c. VIII., s. 248.
(236) Taber, c. V., s. 561 vd.; Belzur, ayn eser, c. V., s. 207-8; kr.: ibn
Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 248. Abdullah b. Yezd'in konumasndan
sonra sz alan hara emiri ibrahim b. Muhammed tahrik dolu ve teh
dit dozu ar basan bir konuma yapar. Ona cevap vermek ihtiyacn
hisseden Mseyyeb b. Necebe ve Abdullah b. Va'l et-Teym'nin ko-
80
237
Sleyman b. Surad, Eb Mhnef e g r e / * 65/684 yl

Rebulhir ay girince, daha nce buluma yeri olarak ka
rarlatrlan Nuhayle'ye gider; gelenlerin azl karsnda
armaz, Hakim b. Munkz el-Kind ve el-Velid b. udayn
el-Kinn'yi atl olarak Kfe'ye gnderir.* * Bunlar "Ey H
seyin'in intikamclar" diye bararak Kfe sokaklarn do
larlar.
238
239
240
Vakd* * ve Eb Mhnefin* * ortak ifadelerine gre,

Nuhayle'de toplananlarn says drt bin kadardr. Oysa
bey'at etmi olanlarn says Vakd'ye gre 20.000 veya daha
fazla* *; Eb Mhnefe gre ise 16.000 kiidir.* * Eb Mh
nef Nuhayle'de gn beklendiini, Sleyman b. Surad'n
Kfe'ye tekrar adam gnderdiini, bunun zerine bin ki
inin daha kendilerine katldn belirtirse de,' * Vakd
bundan hi sz etmez.* *
241
242
243
244
Mseyyeb b. Necebe'nin, gnlsz katlacak kiilerden

fayda gelmeyeceini, acele etmek gerektiini hatrlatmas
(237)
(238)
(239)
(240)
(241)
(242)
(243)
(244)
numalannda Cemel savayla ilgili hatralar tazelemeleri en azndan

Tevvbn hareketinin liderlerinden ikisinin nceki olaylara bak a
sn anlama imknn salamaktadr. (Bk.: Taber, c. V., s. 262-3; kr.:
Belzur, Ensb, c. V., s. 207; bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c.
VIII., s. 248) Mseyyeb b. Necebe'nin ve Abdullah b. VaTin ko
numalarnn. Mezhepler tarihi asndan gzel bir deerlendirilmesi
hk. bk.: E. Ruhi Flal, T e v v b n " , A..I.F.D. c. XXVI., s. 344; ayr.
bk.: mamiyye as, s.
Taber, c V., s. 583 vd.; Belzur, Ensb, c. V., s. 208.
Vakd'ye gre sadece Hakim b. Munkz el-Kind'yi gnderir, ibn
Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 351.
ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 251.
Taber, c. V., s. 584.
bn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 251.
Taber, c. V , s. 584; Belzur'de, 12.000 kii olduunun sylendii de
kaytldr. (Ensb, c. V., s. 208); ibn Kesr ise 17.000 kiiden sz eder
(el-Bidye ve'n-Nihye, c.VIII., s. 251.)
Taber, c V., s. 584.
Bk.: bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 252.
H a s a n ONAT
81
zerine, Sleyman b. Surad'n yapt ilk konuma hi bir

siyas motif tamad gibi, tamamen uhrev bir havay yan
stmaktadr. O yle der: "Ey insanlar! Kim Allah'n r
zasn ve hiret sevabn isterse, o bizdendir; biz de on
danz. Allah'n rahmeti diri iken de, l iken de onadr.
Allah'a andolsun ki dnyay ve dnya nimetlerini iste
yene ne verecek fey'imiz, ne de datacak ganimetimiz var
dr. Bizde Rabbllemn'in rzasndan baka bir ey yok
tur. Bizde ne altn, ne ipek, ne de yn kuma vardr..."' *
245
246
Vakd'ye' * ve Eb Mhneften Belzur'nin naklettii

rivayete gre' *, Sleyman b. Surad'n bu konumas ze
rine herkes "Biz dnyay istemiyoruz, o bizim neyimize"
diye banrlar.
247
Bu srada Eb Mhnef e gre, ordu hareket etmeye ha

zrlanrken, Abdullah b. Sa'd b. Nufeyl yanlarna gelir. Her
kes onun da kendilerine katlmasn beklerken, o u gr
ileri srer: "...Biz Hseyin'in kann talep iin gideceiz;
fakat Hseyin'in katillerinin hepsi Kfe'dedir. mer b.
Sa'd b. Eb Vakks ve kabilelerin ileri gelen kim
selerinden bazlar onun ktillerindendirler. Biz ekip gi
deceiz; onun katillerini burada brakacaz".' * Bunun
zerine Sleyman b. Surad yarundakilerin grlerini sorar.
Onlar da "Allah'a andolsun ki eer biz am'a doru gi
dersek bn Ziyd'dan baka Hseyin'in katillerinden hi
birisine rastlayamayz; biz onlar u ehirden (Kfe) baka
248
(245) Taber, c V., s. 585; kr.: Vakd'nin rivayeti, bn Kesr, el-Bidye

ve'n-Nihye, c. VIII., s. 552; ayr. kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 208-9.
(246) bn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 552.
(247) Belzur, Ensb, c. V., s. 209; Taber'nin yine Eb Mhneften naklettii
rivayette Suhayr b. Huzeyfe'nin konumas zerine bu cevab ver
dikleri kaytldr. (Taber, c V., s. 585).
(248) Taber, c. V., s. 585-6; Vakd, Abdullah b. Sa'd'dan sz etmeksizin bu
konumay nakleder. Bk.: ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.
252.
82
249
bir yerde aramamalyz."* * derler. Bu szlere kar S

leyman b. Surad, kendi grn Hseyin'i ldren orduyu
hazrlayan bn Ziyad'n zerine girmek olduunu, daha
sonra Kfe'dekilerin iinin kolayca halledileceini belirtir ve
unu ekler: "Allah'a andolsun ki, siz yarn kendi ehrinizin
halkyla savamaya kalkacak olsanz, herkes ya kar
deini, ya babasn, ya bir dostunu ya da ldrmek is
temedii bir kimseyi ldrm olacaktr".' *
250
Grlmektedir ki Tevvbn taraftarlarnn Nuhayle'de

bulunduklar srada bile tesbit edilmi belirli bir hedefleri
yoktur.' * Ayrca, Sleyman b. Surad'n son szleri de, bun
larn katilleri cezalandrarak Hseyin'in intikamn almaktan
ziyade kendilerini lmn kucana atarak uur altndaki
sululuk duygularn izale etmek abas iinde olduklarn
gsterir mahiyettedir.
251
Bu srada Sleyman b. Surad ve taraftarlarnn hareket

etmek zere olduklarn haber alan Kfe valisi Abdullah b.
Yezid ve Hara emiri ibrahim b. Muhammed onlara, ibn
Ziyd'a kar i birlii yapmay veya en azndan Kfe'de bir
ordu hazrlanncaya kadar, harekete gememelerini teklif et
milerse de, anlaamamlardr.' *
252
Nihayet Sleyman b. Surad ve taraftarlar 5 Rebilhir

6 5 / 1 9 Kasm 684 Cuma gn' * Nuhayle'den hareket ede
rek Deyru'l-A'ver'e gelirler ve geceyi burada geirirler.' * O
253
254
(249) Taber, c. V., s. 586; ayr. bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 209; kr.
Vakd'nin rivayeti, ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 252.
(250) Taber, c. V., s. 586; kr.: ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 252.
(251) Kr.: VVellhausen, el-Havric ve'-a,s. 192.
(252) Taber, c. V., s. 587 vd.; kr. ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII.,
s. 252; bilgj iin bk.: E. R. Flal 'Tevvbn", A..IF.D. c. XXVI., s.
347.
(253) el-Bidye'de muhtemelen hatal olarak 5 Rebilevvel eklinde ka
ytldr. Bk.: c. VIII, s. 252.
(254) Vakd, Deyru'l-A'ver'i zikretmez. Bk.: ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s.
252-3.
H a s a n ONAT
83
255
gece pek ok kimse, onlardan ayrlarak geri dner/ * ka

lanlar da Aksas'a gelerek orada konaklarlar/ * Daha sonra
da Kerbel'ya giderler/ *
256
257
Burada yaplan konumalar ve sergilenen davranlar

bize, bir kez daha olayn muhtevasn anlama imkn ver
mektedir. Onlar Hseyin b. Ali'nin kabri bana var
dklarnda hepsi birlikte alarlar ve "Keke biz de onunla
birlikte ehit olsaydk" derler/ * Sleyman b. Surad'da,
"Ey Allahm! ehit olu ehit, mehdi olu mehdi, sddk
olu sddk Hseyin'e rahmet et! Biz ehdet ederiz ki, on
larn i n a n a ve yolu zereyiz; onlara kar savaanlarn d
man, onlarn sevdiklerinin de dostuyuz".* * Yine S
leyman b. Surad ve taraftarlar, Eb Mhnef e gre, hep bir
azdan yle seslenirler: "Ey Rabbimiz! Biz Pey
gamberimizin kznn olunu yalnz brakbk. Bu iten dolay
bizi affet ve tevbelerimizi kabul et; nk Sen tevbeleri
kabul eden ve balayansn. Hseyin'e ve onun sadk dost
lar olan ehitlere de rahmet eyle... Ey Rabbimiz! Bizler de,
onlarn ehit olduklar uurda lecek ya da l
drleceiz..."' *
258
259
260
Tevvbn topluluu, Hseyin b. Ali'nin kabri yannda

ona rahmet dileyerek, alaarak, namaz klarak bir gn bir
gece kalrlar/ * Ayrlmadan nce, ileri gelenlerden bazlar
261
(255) Bk.: Taber, c. V., s. 589; Belzur, Ensb, c. V., s. 209; ibn Kesr, ayn
eser, c VIII., s. 253."
(256) Taber, c. V., s. 589. Belzur (Ensb, c V., s. 209) ve ibn Kesr (elBidye, c. VIII., s. 253), bu noktay kaydetmezler.
(257) Taber, c. V., s. 589; Belzur, Ensb, c. V., s. 209; bn Kesr, ayn eser,
c. VIII., s. 253.
(258) Taber, c. V., s. 589; ibn Kesr, ayn eser, c VIII., s. 253.
(259) Taber, c. V., s. 589; kr.: Belzur, Ensb, c V., s. 209.
(260) Taber, c. V., s. 589; kr.: Belzur, Ensb, c V., s. 209.
(261) Taber, c. V., s. 589.
84
262
konuma yaparlar.' * Daha sonra, el-Hassse, Embr ve es263
264
Sudd* * yoluyla Keyyre'ye ularlar.' *

Vali Abdullah b . Yezd'in Sleyman b. Surad'a yazd
mektup, Eb Mhnef e gre, Keyyre'de ona ular.' * O, bu
mektubunda zetle u grlere yer veriyordu: "...Sizin az
bir kuvvetle kalabalk bir toplulua kar kmak istediiniz
bana ulat. Bu bir kimsenin dalan yerinden oynatmak is
temesi kabilinden bir itir; onun akl da fiili de knanr... Ey
kavmim, bu gn elbirlii yapma gndr. Sizin de bizim de
dmanlanmz birdir. Ne zaman ayn sz zerinde birleirsek, dmanmza galip geliriz. Ne zaman da ihtilfa d
ersek, muhaliflerimize kar kuvvetimiz zayflar."' * Bu
ifadeler dikkatle deerlendirildiinde, Tevvbn ile dier
Kfeliler arasnda siys ve itikad farklann pek mevcut ol
mad kendiliinden anlalmaktadr.
265
266
Sleyman b. Surad, mektubu okuyunca taraftarlanna ne

dndklerini sorar.' * Onlar da, Sleyman b. Surad'n
grn benimsediklerini belirtirler. Kanaatmza gre,
byle bir sorunun sorulmas bile, hareketin hedefinin tam
tesbit edilmemi olduunu ve Kfe'dekilerle balann hl
canl olduunu gstermektedir.
267
(262) Bk.: Taber, c. V., s. 590. Mesela, Eb Mhnefe gre, Abdullah b. Va'l
yle der: "Allah'a yemin olsun ki kyamet gn Allah'n katnda e
faati olarak bu mmetin en stnnn, Hseyin'in babas ve kardei
olduuna inanyorum. Fakat bu mmetin onlardan ikisini ehit et
mesine, ncsn de ehit etmeye kalkmasna amaz msnz?"
(263) Belzur'de "es-Sandevd" eklinde kaytldr. Bk.: Ensb, c. V., s. 209.
(264) Taber, c V., s. 590; Belzur, Ensb, c. V., s. 207; el-Bidye'de bu yer
lerin ismi zikredilmeden "Karksyya"ya varld kaydedilmektedir.
Bk.: c. VIII., s. 253.
(265) Taber, c. V., s. 591; Belzur ve ibn Kesr bu olay nakletmezler.
(266) Taber, c. V., s. 591-2; kr.: Ibnu'1-Esr, el-Kmil, c. III., s. 341.
(267) Taber, c. V., s. 592; kr.: Ibnu'1-Esr, ayn eser, c. III., s. 341; ayr. bk.: E.
Ruhi Fglah, "Tevvbn", A:.I.F.D. c. XXVI., s. 348,349.
H a s a n ONAT
85
Yine Eb Mhnef in bildirdiine gre, Tevvbn Heyte'ye

gelince, Sleyman b. Surad, vali Abdullah b. Yezd'e cevab
mektubunu y a z a r / * Mektubu okuyan Abdullah b. Yezd,
u szleri sylemekten kendini alamaz; "te lmek isteyen
bir topluluk Onlardan gelecek ilk haber ldrlm ol
duklar haberidir. Allah'a yemin olsun ki, kymetli mslmanlar ldrleceklerdir..."' *
268
269
Sleyman b. Surad, Tevvbn Heyte'den ayrlp Karksyya'ya yaklat srada, Mseyyeb b. Necebe'yi, kalesine
ekilen Emevlerin muarz, Ben Kays'in reisi' * Zufer b.
el-Hris el-Kilb'ye gnderir. Kastlarnn; "Haramlar helallatranlarla savamak" olduunu, dolaysyla pazar ken
dilerine amasn arzuladklarn bildirmesini syler' *.
Mseyyeb b. Necebe, kendisini tantnca, kalenin kaplan
alr; Sleyman b. Surad ve arkadalannn ihtiyalann gi
dermelerine izin verilir. Zufer, Sleyman b. Surad'a gel
mekte olan m ordusu hakknda malmat aktararak yar
dm teklifinde bulunursa da kabul edilmez' *. Zufer'in
muhtemel savala ilgili baz tavsiyelerinden sonra, S
leyman b. Surad ve taraftarlan tekrar hareket ederek,
Aynu'l-Verde'nin batsnda karargh kurarlar' *.
270
271
272
273
Sleyman b. Surad, am ordusu Aynu'l-Verde'ye yak

lat zaman taraftarlann savaa tevik iin bir konuma
(268)
(269)
(270)
(271)
Taber, c. V., s. 592.

Taber, c. V., s. 593; kr.: Ibnu'1-Esr, ayn eser, c. III., s. 342.
Bk.: VVellhausen, el-Havric ve'-a, s.194.
Taber, c. V., s. 593; bn Kesr, el-Bidaye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 253;
kr.: Ibnu'1-Esr, el-Kmil, c. III., s. 342.
(272) Taber, c. V., s. 594 vd., kr.: ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 253.
Zufer'in u szleri bile bize Tevvbn'a katlanlarn durumlarn ok
gzel aksettirmektedir: "Allah'a yemin olsun ki ben senin yannda
grdm kimseler kadar gzel giyinmi, hazrlksz kimseler gr
medim. Onlar sanki srf hayr iin yaratlm insanlar."
(273) Taber, c. V., s. 596; bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 253;
kr.: Ibnu'1-Esr, el-Kmil, c. III., s. 342.
86
yapar: Olaya ahit olan Abdullah b. aziyye'nin ifadesine

gre, O, hireti anar, onlar hirete meylettirir; dnyay zik
reder herkesi ondan soutur' *. O, daha sonra, Mseyyeb b.
Necebe'yi 400 atldan' * mrekkep bir nc birlii ile am
ordusuna kar gnderir. Bu birlik urahbil b. Zi'1-Kel'n ka
rarghna aniden baskn yapar, onlar bozguna urattktan
sonra dnerler' *.
274
275
276
Bunu haber alan Ubeydullah b. Ziyd, Husayn b. Numeyr'i on iki bin kii ile birlikte Sleyman b. Surad ve ta
raftarlarnn zerine gnderir' *. ki ordu 22 Cemaziyelevvel 6 5 / 4 Ocak 685 aramba gn kar karya
gelir' *. Eb Mhnef e gre, Husayn b. Numeyr ve ordusu
Tevvbn'u, Abdulmelik b. Mervan taraftan olan toplulua
katlmaya ve ona itaat ermeye anr' *. Tevvbnda, on
lardan, ldrlenlere karlk, ldrlmek zere Ubeydullah
b. Ziyad' vermelerini, Abdulmelik b. Mervan' hilafetten az
letmelerini, bn Zubeyr ailesinin beldelerinden kanlmasn
277
278
279
(274) Taber, c. V., s. 596; bn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 253; kr.: lbnu'lEsr, el-Kmil, c. III., s. 342; ayr. bk: Tarihu'l-Hulef, v. 9 6b.
(275) ibn Kesr, be yz atlnn Mseyeb b. Necebe ile birlikte gn
derildiini syler. Bk.: el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 253.
(276) Taber, c. V., s. 596-8; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 210; bn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 253.
(277) Taber, c. V., s. 298; Belzur, Ensb, c. V., s. 210; bn Kesr, ayn eser,
c. VIII., s. 254.
(278) Taber, c. V., s. 298; ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 254.
(279) Taber, c. V., s. 298; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 210; Tarihu'lHulef, s. 100a; Ibnl-Esr, el-Kamil, c. III., s. 343. Mervan b.
Hakem'in 65 senesi Ramazan aynda (Nisan-685) lm olduunu gz
nne alrsak (bk.: ibn Habb, el-Muhabber, s. 22; Ya'kb, Tarih, c.
II., s. 257; Taber, c. V., s. 610; bn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, c. IV.,
s. 399; ayr. bk.: VVellhausen, Arap Devleti ve Sktu, s.87), bn
Kcsr'in kaydettii gibi (el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 254) adna
itaate arlann Abdulmelik deil Mervan b. Hakem olduu an
lalmaktadr.
Hasan ONAT
87
ve hilafetin Hz. Peygamber'in Ehl-i Beyt'ine verilmesini is

terler* ).
280
Ancak Eb Mhnefin bu rivayeti kanaatmza gre, bir

ok ynden tenkid edilebilir mahiyettedir. yle ki, rivayette
hilfetten indirilmesi istenenin Abdulmelik deil, Mervn
olmas olaylarn akna daha uygun dmektedir. bn Zubeyr ve ailesinin Kfe'den karlmasnn bu esnada sz ko
nusu edilmesi de, dorusu biraz pheli gzkmektedir. Hi
lafetin Hz. Peygamber'in Ehl-i Beyt'ine verilmesi meselesine
gelince, olayn bandan beri, grebildiimiz kadaryla her
hangi bir siyasi hedefe sahip olmayan, "Hz. Peygamber'in
Ehl-i Beyt'inden" hi bir kimse ile en ufak bir diyaloga gir
meyen; stelik Muhtar es-Sakaf'nin Hseyin'in intikam iin
kendisini Muhammed b . El-Hanefiyye'nin grevlendirdiini
syleyerek taraftar toplamaya baladn bilen bu in
sanlarn, amllara hilfet konusunda byle bir teklif ge
tirmi olmalan, kanaatmzca pek mmkn deildir. Ni
tekim bn Kesr de, Sleyman b. Surad ve taraftarlarnn
sadece Ubeydullah b. Ziyad'n kendilerine teslim edilmesini
istediklerini kaydeder' *.
281
Karlkl isteklerin kabul edilmemesi zerine, ayn gn

(aramba) sava balar. Sleyman b. Surad ve taraftarlar,
ilk gn m ordusunun karsnda baarl olurlar; onlan ka
rarghlarna kadar srerler' *. kinci gn urahbil b. Zi'lKela' komutasndaki 8.000 kiilik bir kuvvetle takviye edilen
m ordusuna kar, olaya katlan, Eb Mhnefin rvisi Humeyd b. Mslim'in ifadesiyle "gen ihtiyar hi kimsenin bir
benzerini daha grmedii" bir arpma yaplr; pek ok kii
yaralanr' *.
282
283
(280) Taber, c. V., s. 598; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 210; lbnu'l-Esr, elKmil, c. III., s. 343.
(281) ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 254.
(282) Taber, c. V., s. 579; Belzur, Ensb, c. V., s. 210.
(283) Taber, c. V., s. 598; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 210; tbn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 254.
88
Savan nc gnnde (Cuma) ald yeni takviyelerle

iyice kalabalklaan m ordusu her taraftan Tevvbn top
luluunun zerine saldrr. Artk kurtulu yolu kalmadn
farkeden Sleyman b. Surad:"Ey Allah'n kullan! Kim Rabbna kavumak, gnahndan tevbe etmek ve ahdinde dur
mak isterse, yanma gelsin" diye bardktan sonra, klcnn
knn krar/ * taraftarlanndan bir ou da ayn eyi ya
parlar. Olduka iddetli bir arpma daha olur; nihayet S
leyman b. Surad, Yezd b. Husayn'n' * att bir okla lr.
Daha sonra da Mseyeb b. Necebe ve dier ileri gelenlerden
bazlar lrler' '. O gece kendisi de yaral olan Rfa b.
eddd kalanlan toplayarak sava meydanndan uzaklar* *.
284
285
286
287
Bylece Kerbel vak'asndan sonra, Hseyin b. Ali'nin ka

nn talep adna ortaya kan Tevvbn hareketi, pek ok ac
hatralarla birlikte tarihteki yerini almtr.

Tevvbn hareketinin meydana gelmesinde, hatta ha
reketin Tevvbn adn almasnda, messir olan mil n
celikle Hseyin b . Ali'yi Kfe'ye davet eden, sonra ona
yardm etmeyerek ldrlmesine seyirci kalan insanlarn
vicdanlarnda hissettikleri sululuk, sorumluluk ve pi
manlk duygusudur. Byle bir duygudan dolay, Hseyin'in
intikamn almay kendileri iin din bir vazife sayan bu in
sanlar, sradan kimseler olup teki mslmanlardan farkl
(284) Taber, c V., s. 599; ibn Kesr, ayn eser, c. VIII., s. 254.
(285) A. Koksal, yanllkla Husayn b. Numayr'n bu oku atan kimse ol
duunu syler. Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, s. 249.
(286) Taber, c. V., s. 599; Belzur, Ensb, c. V., s. 210; ibn Kesir el-Bidye
ve'n-Nihye,c. VIII., s. 254.
(287) Taber, c. V., s. 605 vd.; Belzur, Ensb, c. V., s. 211; Ibn-Kesr, ayn
c s c r , c . VIII, 254 vd.
H a s a n ONAT
89
din siyas temaylleri yoktur. Nitekim gerek hareketin ba

ndan beri sergilenen davranlar ve konumalar, gerekse
olayn dnda olmakla birlikte onu yakndan takip etmek
durumunda olanlarn onlarla alkal ifadeleri, bu hususu
teyit etmektedir.
te yandan harekete katlanlar belli bir kabile, zmre
veya farkl bir siyas, din gre mensup kimseler deil,
Kfe'deki muhtelif kabilelerden kimselerdir. Hatta ilerinde
Humeyd b. Mslim gibi Kerbel'da Hseyin'in katli ha
disesine itirak etmi olanlar da vardr' *. stelik bunlann
Hseyin'in katilleri olarak grdkleri ve cephe almak du
rumunda kaldklar dier Kfeliler de, kendilerinden pek
farkl kimseler deillerdir. Sleyman b. Surad'n "Allah'a an
dolsun ki siz yarn kendi ehrinizin halkyla savamaya kal
kacak olsanz, herkes ya kardeini, ya babasn, ya dostu
nu, ya da ldrmek istemedii bir kimseyi ldrm ola
caktr"' ', szleri de buna iaret ermektedir. Ayrca bu in
sanlar daha nce Ali b . Eb Tlib'in saflarnda yer almlarsa
da onun "Kureyliler Ali cesur bir insandr; lkin harp ilmini
bilmez diyorlar. Yazklar olsun, onlarn iinde benden daha
kahraman sava birisi var m?.. Ne var ki itaat edilmeyen
bir kimsenin hkm yoktur"' * dedirtecek kadar g du
rumda brakmlar; onun olu Hasan' da hilafeti
Muaviye'ye devretmeye mecbur etmilerdir. Baka bir de
yile Kerbel'da Hseyin'e yaptklarnn benzerini daha nce
288
289
290
(288) Humeyd b. Mslim'in Kerbel'da bulunduu hakknda bk.: Taber, c.

V., s. 438; kr.: VVellhausen, el-Havarc ve'-a, s. 196.
(289) Taber, c. V., s. 586; kr.: ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.
252.
(290) Isfahan, Makatilu't-Tlibiyyn, s. 27; el-Muberred, el-Kmil, c. I., s.
13-14; Bu husus iin ayr. bk.: ibn Kuteybe, Uynu'l-Ahbr, c. II., s.
236-7; bn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, c.IV., s. 70-1; Nesef, Tabsraru'l-Edille, v. 268a; ihsan ilh Zahir, ia'nn Kur'an, mamet ve
Takiyye Anlay, ev.: Sabri Hizmetli-Hasan Onat, s. 8-9.
90
babasna ve dier kardeine yapmlardr. Bu durum da, on

larn, teki mslmanlardan farkl bir siyas-din anlaya
sahip olmadklarn, din hamaset icab baz hadiselere ka
tldklarn ya da herhangi bir safta yer aldklarn gsterir.
Hal byle olunca grebildiimiz kaynaklara dayanarak
sylemek icab ederse, Tevvbn hareketi gerek hazrlayc
unsurlar, gerekse esaslar ve hedefleri itibariyle kanaatmzca bir i hareketi grnm tamamaktadr.
Siyas-din esaslardan kaynaklanan ve kkleri derinlerde
olan nemli bir hadise deil, sadece Hseyin b. Ali'nin kat
ledilmesinden kendilerini mes'ul tutarak sululuk duyan,
yaptklarna piman olan Kfeli bir grup mslmann, ken
dilerini affettirmek gayesiyle yaptklar bir harekettir. inde
bulunduktan psikolojik bunalmdan ve sululuk duy
gusundan ancak Hseyin'in intikamn almak ya da bu uur
da lmekle kurtulacaklann sanan bu selim inan sahibi
mslmanlann siyas bir hakimiyet kurmak veya farkl bir
din gr yaymak gibi bir emelleri yoktur. Btn mslmanlar derinden etkileyen Kerbel vak'as -olayda belli l
de paylan bulunmas sebebiyle- onlan daha fazla et
kilemi, gnlerce alayp szlayarak tevbe etmelerine ve
nihayet say ve asker tehizat bakmndan fevkalade zayf
olmalarna ramen sava meydanna ahlmalanna sebep ol
mutur. Baka bir deyile onlan Emev kuvvetlerinin kar
sna karan, ne ilikteki masum imama itaat ve ka
rizma tik lider anlay gibi motifler, ne de siyas-din bir
hakimiyet kurma emelidir; tersine daha nce de sy
lediimiz gibi gerek olayn hazrlk safhasnda, gerekse ce
reyan tarznda messir ve muharrik unsur, ncelikle psi
kolojik karakterdedir. Ancak hemen hi bir siyas motifi
olmayan bu olayn vuku bulmasnda, sz konusu unsurlann
yan sra mahall ekimelerle birlikte kati hadisesinin ba so
rumlusu grlen Ubeydullah b. Ziyad'n hedef alnmas da
messir olmutur.
91
H a s a n ONAT
Byle bir grnm ierisinde bir noktaya dikkat ek

mekte fayda gryoruz. yle ki, msterik VVatt tesbit ettii
bir takm istatistik verilere dayanarak Yemenli kabilelelerden ok nemli nisbette insann Ehl-i Beyt taraftar
olduunu; Yemenlilerin ise. Gney Arabistan'dan gel
diklerini sylemekte; Gney Arabistan'n bin yldan beri
krallk dzeniyle ynetildiini, krallarn insanst vasflara
sahip (karizmatik) kiiler olarak grldklerini bil
dirmektedir. Ona gre, bu blgeden gelmi bulunan Ye
menliler buradaki anlay ve gelenein tesiriyle Tevvbn
harreketine katlmlardr' *. Ancak byle bir faraziye bize
pek salkl grnmemektedir. nk, bu gr ileri s
rebilmek iin en azndan olaya katlanlar dier Kfelilerden
ayrabilecek bariz baz itikad ve siyas zelliklerin mevcut
olmas gerekirdi ki, daha nce de sylediimiz gibi, byle
bir eyin varlndan sz edebilmek pek mmkn deildir.
stelik Yemenli kabilelerden, az da olsa Hariclerin kt
da bilinmektedir* '.
291
292
Tevvbn hareketine katlan kimseler, Hseyin'in l

mnden beri ilemi olduklarna inandklar byk gnah
dne dne, Ahmet Cevdet Paa'nn tabiriyle" Sevdazede-i teessr ve teessf olmular' ), srf ahiret endiesi
iinde,bile bile lmn kucana atlmlardr. Bu sebepten,
haraketin mezhepler tarihi nokta-i nazarndan fazla bir de
rinlii olduunu syleyebilmek kanaatmza gre pek mm
kn deildir.
293
Dier taraftan her ne kadar hareket hakknda bilgi veren

baz kaynaklarda, zaman zaman "a" tabirinin kullanld
grlyorsa da, yle zannediyoruz ki bu kullan eklinin
(291) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 52; kr. E.Ruhi Flal,
'Tevvbn", A..1F.D. c. XXVI., s. 352; mamiyye as, s. 129.
(292) VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s.51.
(293) Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiy, c I., s. 667.
92
olayla ada olduunu ileri srmek biraz gtr. stelik

hareket T e v v b n " ismiyle tanndna gre, tasnif s
kntsndan da olsa, a ismi bu dnem zarfnda shlh bir
hviyet kazanmad iin, "i" veya "ilk-i" eklinde bir tav
sifin ne derece salkl olabilecei de dnlebilir.
H a s a n ONAT
93
III. Muhtar es-Sakaf Hareketi

a. Hareketi Hazrlayan Sebepler
Muhtar es-Sakaf hareketi, Kfe'de Tevvbn hareketinin
gerekletii zemin zerinde ortaya kmtr. Bu sebepten
dolay Tevvbn'da olduu gibi Umeyye iktidarna kar
duyulan kinin, Hseyin'in intikam ad aihnda tekrar sah
neye kmas eklinde deerlendirmek mmkndr. Ni
tekim Muhtar es-Sakaf'nin hayatn incelediimizde* '
onun, bir anlamda kendi ahs intikam iin, "Ehl-i Beytin
kann talep" yolunu dndn syleyebiliriz. yle ki,
Ubeydullah b. Ziyd, Mslim b. Akil'in ldrlmesi ola
yndan sonra Muhtar, es-Sakaf'nin gzn yaralayarak hapsettirir* '. Daha sonra enitesi Abdullah b. mer'in ta
vassutuyla gn iinde Kfe'yi terk etmek artyla serbest
braklan Muhtar Hicaz'a doru giderken, yolda karlat
tbn Irk'a unlar syler: "Gzm zaniyenin olu sopayla ya
ralad; eer ben de onun parmaklarn, damarlarn ve or
ganlarn para para doramazsam Allah canm alsn..."
(296) Taber, Eb Mhnef ten naklettii rivayette bu ifadelere
unu da ekler: "...Allah'a yemin olsun ki, onun (Hseyin) l294
295
(294) Muhtar es-Sakaf'nin hayan hakknda bildiklerimiz daha ok m

rnn son yllarna aittir. Ancak 622 ylnda doduu, hatta do
madan nce ve doum esnasnda annesinin gaipten baz sesler duy
duu bildirilen rivayetler varsa da (Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 214),
bunlar tahkike muhta grnmektedirler. Bu rivayetlerin daha sonra
gerekletirdii isyandan baz motifler tad ve lider po
zisyonundaki bir insann doumunda ve doumundan nce bile baz
fevkaladeliklere sahip olduu eklindeki bir duygunun rn ola
bilecei de akla gelebilmektedir. Muhtarn hayat hakknda geni
bilgi iin bk.: Hasan Onat "Muhtar es-Sakaf'nin Kfe syan ve
Muhtriyye-Keysniyye Frkas" (Doktora seminerleri), Ankara
1980-1981, s. 5 vd. (Baslmam ktphane nshas).
(295) Belzur, Ensb, c. V., s. 215; Ya'kb, Tarih, c. II., s. 258; Taber, c. V.,
s. 570.
(296) Belzur, Ensb, c. V., s. 215.
94
drlmesine karlk olarak Yahya b. Zekeriyya'nn kan kar

lnda ldrlenler kadar, onlardan ldreceim"' ).
297
yle zannediyoruz ki, Muhtar es-Sakaf'nin bn Zu

beyr'in saflarna katlmas d a ' > , bn Zubeyr'in Umeyye ik
tidar karsnda o zamanlar yegne alternatif grnmesiyle
izah edilebilecei gibi; onun sayesinde bn Ziyad'dan in
tikam almay planlayabilecei hususuyla da alkal olabilir
(299) Nitekim onun yannda aradn bulamam olmal ki,
Mekke'de bulunduu sre iinde, bir yandan Muhammed b.
el-Hanefiyye ile temas yollan ararken' *, bir yandan da ge
lenden gidenden Kfe'nin halini sormaya b a l a r ' ' .
298
300
301
Muhtar es-Sakaf, Kfe'nin durumunun kendi ideali iin

msait olduunu anlad zaman, hem Muhammed b. el-
(297) Taber, c. V , s. 572; kr.: lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 337-338.

(298) Muhtar es-Sakaf, Kfe'den ayrldktan sonra Mekke'ye gelir; oradan
Taife geer ve orada bir yl kadar kalr. G. Levi Della Vida'nn "Belki
de bu mddet zarfnda, kendini i hareketinin yeni ve din ve siyas
safhasnn ncs ve reisi yapan fikirleri burada olgunlamtr
("Muhtar", l.A. c. VIII., s. 514), eklindeki fikirlerini, her ne kadar
Belzur'nin Medin'den naklettii bir habere (Ensb, c. V., s. 223)
isnat ettirdii anlakyorsa da Muhtr'n daha sonra ibn Zubeyr'in ya
nna gelerek bey'at ettiini (Ensb, c. V., s. 216-7; Taber, c. V., s. 575)
gznne alrsak phe ile karlamak durumunda kalrz. Muhtar,
Yezd'in lmne kadar ibn Zubeyr'in yannda kalm, Husayn b. Numeyr komutasndaki am ordusunun Mekke'yi kuatmas srasnda
kahramanca savamtr. Hatta bu esnada gzel konumasyla da h
ret yapmtr. Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 217; Taber, c. V., s. 575-6;
ayr. bk.: VVellhausen, el-Havaric ve'-a, s. 199.
(299) Kr.: Ali e-bb, Mebahis f lmi'l-Kelm ve'l-Felsefe, Tunus, trz. s.
80; ayr. bk.: G. Levi Della Vida "Muhtar", l.A. c. VIII., s. 514.
(300) Bk. ibn Sa'd, c. V., s. 98.
(301) Belzur, Ensb, c. V., s. 217; Taber, c. V., s. 577-8; Hnie b. Eb
Hayya'nn Kfe'nin halini belirtmesi zerine, "Ben Eb Ishak'm, on
lan hakikat zerinde ben toplayacam..." eklindeki ifadeleri dikkat
ekicidir. Belzur, onun Amr b. Hureys'in Kfe'den karldn iit
tii zaman yukardakine benzer eyler sylediini kaydeder. Kr.:
lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 338.
96
H a s a n ONAT
Hanefiyye'yi, Ehl-i Beyt'in kann talep etmek

302
haberdar ederek* ), hem de bn Zubeyr'in

303
istediinden
muvafakatim
304
alarak' * Kfe'ye dnmeye karar verir' ). Nihayet 6 4 / 6 8 3

ylnn Ramazan aynn ortasna doru bir Cuma gn, nce
Bahru'l-Hre denilen yerde ykanp gzel kokular srdkten
sonra Kfe'ye gelir. Rastlad her toplulua "Sizi gelmesini
(302) Bk.: bn Sa'd, c. V., s. 98. Belzurfnin naklettii Muhtr'n Kfe'ye git
mek istedii zaman Muhammed b. el-Hanefiyye'nin yanna u
rayarak onlarn kann talep etmek ve onlara yardm etmek ar
zusunda olduunu bildirmesi zerine onun skt ettii Muhtr'n ise
bunu mspet cevap telakki ettii eklindeki rivayet (Ensb, c. V., s.
218) olaylarn akna uygun dmektedir. Ayrca Muhtr'n du
rumunu sormak zere Kfeden gelen heyete Muhammed b. elHanefiyye'nin verdii cevap, (Belzur, Ensb, c. V., s. 221; Taber, c.
VI., s. 13-14) bu rivayeti tevsik etmektedir. Nevbaht ve Eb Halef elE'ar, Muhtr' Muhammed b. el-Hanefiyye'nin grevlendirdiini be
lirtirlerse de (bk. Fraku'-ia, s. 27; Maklt ve'l-Frak, s. 26) bunun
kesin doru olduunu syleyebilmek biraz gtr. te yandan
Belzur Muhtr'n Kfe'ye hkim olduktan sonra ibn Zbeyr'le ara
larnn almas zerine nce Ali b. Hseyin'e bey'at etmek istediini
yazdn, onun kabul etmemesi zerine Muhammed b. elHanefiyye'ye mracaat ettiini de kaydeder. Belzur, Ensb, c. V., s.
272; kr.: Mes'd, Murc, c. III., s. 83.
(303) ibn Sa'd, c. V., s. 9 8 , 1 4 7 ; kr.: Mes'd, Murc, c. III., s. 83. Muhtar esSakaf'nin Kfe'deki faaliyetleri boyunca ibn Zbeyr'le m
nasebetlerini gznne alrsak, onun bn Zubeyr'in muvafakatini da
alarak Kfe'ye gittiini daha rahat syleyebiliriz. Onun Abdullah b.
Mti'nin valilii zamannda aktan aa ona kar cephe almad
bilinmektedir. Ancak, gizli gizli onu ayplamaktan kendisini al
koyamad da bir gerektir, (ibn Sa'd, c. V., s. 98). Dier taraftan,
Kfe'yi ele geirdikten sonra Abdullah b. Muti'nin Umeyye taraftar
olduu iin Kfe'den karldn sylemek ihtiyacn hissetmesi de
onun ibn Zbeyr'le mnasebetlerini koparmadnn bir delili olarak
karmza kmaktadr. (Bk.: ibn Sa'd, c. V., s. 148) ayr. bk.: Belzuri,
Ensb, c V., s. 272). Muhtar es-Sakaf'nin Kfede hakimiyetini sa
ladktan sonra da ibn Zubeyr'e taraf olduunu bildiren mektuplar
yazd Belzur tarafndan nakledilmektedir. (Bk.: Ensb, c. V., s.
266).
(304) Kr.: E. R. Flal, mamiyye as, s. 132; Nu'man el-Kd, Fraku'lIslmiyye f'-i'ri'l-Emeviyye, s. 112.
96
istediiniz zaferle mjdeliyorum" diyerek Muhammed b. elHanefiyye'nin selmn getirdiini bildirir' *.

305
Bu srada Kfe'de bn Zubeyr'in idaresinden honut ol

mayan kimseler, daha nce bahsettiimiz gibi Sleyman b.
Surad'n etrafnda toplanmlardr. Muhtar es-Sakaf Ehl-i
Beyt'in kann talep hakkna kendisinin sahip olduunu; Mu
hammed b. el-Hanefiyye tarafndan bu ile grevlendiril
diini' *, Sleyman b. Surad'n, insanlar lme s
rklediini belirterek onlara katlmaz' *. stelik Tevvbn'u destekleyenlerin bir ksmn kendi saflarna ekmeyi
de baarr' *.
306
307
308
(305) Belzur, Ensb, c. V., s. 217; kr.: Eb Mhnefin rivayeti, Taber, c. V.,
s. 578; ayr. bk.: lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 338-9.
(306) Dnever, Muhtar es-Sakaf'nin dorudan Hseyin'in kann talep irin
halk ayaklanmaya ardn kaydederken (Ahbr, s. 288; ayr. bk.:
Tarihu'l-Hulef, v. 99a), Ya'kb (Tarih, c. II., s. 258), Belzur (Eb
Mhnefin rivayeti, Ensb, c V., s. 248), Taber (Eb Mhnefin ri
vayeti, c. V., s. 580), ibn Kesr (el-Bidaye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 248)
ve lbnu'l-Esr (el-Kmil, c. III., s. 339) onun, kendisini Muhammed b.
el-Hanefiyye'nin gnderdiini sylediini kaydederler. Eb Mhnefin
bildirdiine gre Muhtar es-Sakaf Kfelilere yle der: "Vas olu
Mehd Muhammed b. Ali beni, emin, vezir, seilmi bir emir olarak
size gnderdi v e bana haramlar helallatranlarla savamay ve Ehl-i
Beyt'in kann talep etmeyi emretti. (Belzur, Ensb, c. V., s. 248).
Taber'deki rivayette "...ve zayflan mdafaa etmemi emretti" ibaresi
de yer alr. (Taber, c. V., s. 580). ilk planda bu ilavenin mevalinin is
yandaki rolnden sonra eklenmi olabilecei akla geliyorsa da (bk.: E.
R. Flal, mamiyye ias, s. 133), bu husustaki dier rivayetleri de
hesaba kattmzda (msl. bk.: Taber, c. VI., s. 13) Mevalye ynelik
dncelerin nceliinin bir tezahr olma ihtimalinden de sz ede
biliriz. Ancak, nemine binaen bir hususu belirtmekte fayda g
ryoruz: Bu ifadelerde yer alan ne "vas", ne de"mehd" kelimelerinin
lgat anlamlarnn dnda stlah bir hviyet kazandklarn sy
leyebilmek pek mmkn grnmemektedir.
(307) Muhtar es-Sakaf, Sleyman b. Surad'n, kuvvetli bir kimse ol
madn, tecrbesiz olduunu ve harp ilmini bilmediini syleyerek
onu ktlemeye alr. Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s.218; Taber, c. V.,
561,580; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 339.
(308) Bk.: Taber, c. V., s. 584.
H a s a n ONAT
97
Ancak Tevvbn hareketinin fiilen balamasyla birlikte,

o, bn Zubeyr'in Kfe valisi Abdullah b. Yezid tarafndan,
yakalanarak hapsedilir* *.
309
Muhtar es-Sakaf'nin bu ikinci hapis hayat, gerekle

tirmeyi tasarlad hareket iin gerekli olan ortamn hazr
lanmasna imkan salar. O, zindanda iken, pek ok kii ken
disine bey'at ettii gibi' *, baarszlkla sonulanan Tevv
bn hareketinden arta kalanlar da kendisine katlrlar' '.
Bu arada Ehl-i Beyt taraftan olan kimselere mektuplar gn
derme imkn bile bulur* *. Sonunda yine Abdullah b.
mer'in devreye girmesiyle zindandan kurtulur* *.
310
311
312
313
Muhtar es-Sakaf hapisten ktktan sonra, taraftarlan

hzla artmaya balar. Bu srada bn Zubeyr, Kfe valisi ve
Hara emirini azlederek yerlerine Abdullah b. Muti'yi gn-
(309) Belzur, Ensb, c. V., s. 218; Taber, c V., s. 580-1.

(310) Taber be kiinin ona zindanda bey'at ettiini kaydeder. Bunlar: esSib b. Mlik el-E'ar, Yezd b. Enes, Ahmer b. umayt, Rifa b.
eddd ve Abdullah b. eddd'dr. (Bk.: c. VI., s. 9). Ancak Belzur
Muhtr'n bu isimlerini saydmz kimseler ve bakalarnn ke
faleti eriyle serbest brakldn belirtmekle yetinir. (Bk.: Ensb, c V.,
s. 219)
(311) Bk.: Tarihu'l-Hulef, v.lOOa-b; Taber, c. VI., s.9vd.; ibn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c. VIII, s. 264.
(312) Muhtar es-Sakaf Rifa b. eddd'a yazd mektupta yle der: "Ben
vazifelendirilmi emirim, gvenilir bir kimseyim ve ordu ko
mutanym. Zlimlerle savaacam ve din dmanlarndan intikam
alacam. Sizi Allah'n kitabna, Peygamberinin snnetine, Ehl-i
Bey t in kann talep ermeye, zayflan korumaya ve haramlar he
lali a tiranlarla savamaya anyorum." (Taber, c. V., s. 606; c VI., s.
7) Bu hususla ilgili olarak ayr. bk.: E. Ruhi Flal, mamiyye ias, s.
133; VVellhausen, el-Havaric ve'-a, s. 201-202; Nu'man el-Kd, Fraku'l-lslmiyye fi'-i'ri'l-Emeviyye, s.; Hasan Onat, Muhtar esSakaf'nin syan ve Muhtariyye-Keysaniyye Frkas, s. 15-16.
(313) Belzur, Ensb, c. V., s. 219; Taber, c. VI., 7, VIII., 8; Tarihu'l-Hulef
v. 100b; bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 264.
EMEVLER DEVR H HAREKETLER
98
314
derir* *. Muhtar bir yandan yeni valinin yannda yer alr

gzkrken bir yandan da gizlice onu yerer ve kendisini
gnderdiini iddia ettii Muhammed b. el-Hanefiyyeyi
ver' *. bn Sa'd onun, bu safhada Muhammed b. elHanefiyye adna bey'at aldn belirtiyorsa d a ' * g
rebildiimiz kadaryla o, btn hareket boyunca sadece bn
el-Hanefiyye'nin kendisini Hseyin'in intikam iin g
revlendirdii fikrini iler ve kendi adna bey'at alr' *.
315
316
317
Bu srada Muhtr'n Muhammed b. el-Hanefiyye ta

rafndan gnderilip gnderilmediinden phelenen ta
raftarlar, durumu tahkik iin Mekke'ye bir heyet gn
derirler. Eb Mhnefin bildirdiine gre onlar, bn el-Hanefiyye'ye yle derler: "...Muhtar b. Eb Ubeyd sizinle gr
tkten sonra bize geldiini syledi ve bizi, Allah'n kitabna,
Nebisinin snnetine, Ehl-i Beyt'in kanlarn talep etmeye ve
zayflan korumaya ard. Biz de, bu hususta ona bey'at
ettik. Sonradan yanna gelip durumu sana arzetmeyi d
ndk. Eer bize, ona uymay emredersen, ona itaat ederiz;
eer ona uymaktan nehyedersen uymayz"* *. Muhammed b.
318
(314) Belzur, Ensb, c.V., s. 220; Taber, c. VI., s. 9. Abdullah b. Zubeyr'in

vali Abdullah b. Yezd ve hara emiri ibrahim b. Muhammed'i az
lederek yerlerine Abdullah b. Mu'yi gnderme sebebi olarak onlarn
Abdullah b. mer'in tavassutu zerine Muhtar es-SakafTyi serbest b
rakmalar gsterilebilir. Bu hususta bk.: irfan Ayan, Hicr tik
Asrda Zubeyr Ailesinin Siyas ve lm Hayattaki Yeri, (Yksek li
sans tezi, baslmam ktaphane nshas) Ankara 1984, s. 83.
(315) ibn Sa'd, c. V., s. 98, 147.
(316) bn Sa'd, c. V., s. 99.
(317) Bu husus, gerek Muhtr'n durumunu tahkik iin Ibnu'lHanefiyye'nin yanna gidenlerin ona syledikleri szlerden (bk.:
Belzur, Ensb, c. V., . 221; Taber, c. VI., s. 13), gerekse ibrahim b.
el-Eterle ilgili konumalardan (bk: Taber, c. VI, s. 15) aka an
lalmaktadr. Dier taraftan o Kfe'yi ele geirdikten sonra da kendi
adna bey'at alr. Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 228; Taber, c. VI., s. 32.
(318) Taber, c. VI., s. 13; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 221; Ya'kb, Tarih,
c. II., s. 258; Tarihu'l-Hulef, v. 101b; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s.
358; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 265.
H a s a n ONAT
99
el-Hanefiyye bunlara"... bizim kanmza sizi davet iine ge

lince; Allah'a yemin olsun ki, Allah'n dmanlarmza kar,
bize diledii kimse ile yardm etmesini arzu ederim...", ek
linde cevap verir* *. Eb Mhnefin belirttii gibi gidenler
bu szleri izin olarak telakki etmilerdir* *.
319
320
Muhtar es-Sakaf, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin yanna

gidenler dndkten sonra* * taraftarlarnn teviki ile, ib
rahim b . el-Eter'i saflarna kazanabilmek iin adamlar gn
derir. Eb Mhnefin, gidenler arasnda bulunan a'b'den
naklettiine gre, onlar ibrahim b. el-Eter'i kendilerinin
zerine birletikleri Allah'n kitabna, Nebisinin snnetine,
Ehl-i Beyt'in haklarn aramaa, haramlar helallatranlarla
savamaya ve zayflan korumaya anrlar. ibrahim b. elEter "Hseyin'in ve Ehl-i Beyt'inin kanm talep etmeyi", iin
idaresi kendisine verildii takdirde kabul edebileceini bil
dirir* *. Bunun zerine Muhtr'n da iinde bulunduu bir
heyet daha, onun yanna giderek, Muhammed b. elHanefiyye'nin yazd ne srlen bir mektubu takdim
ederler* *. Eb Mhnefin rivayetinde, mektupta Mu
hammed b. el-Hanefiyye'nin "Mehdi" sfatn kulland,
321
322
323
(319) Taber, c. VI., s. 14; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 221; Tarihu'lHulef, v. 102b; ayr. bk.: Ibnu'1-Esr, el-KmiL c. III., s. 358; bn Kesr,
ayn eser, c VIIL, s. 265.
(320) Belzuri, Ensb, c. V., s. 221; Taber, c. VI., s. 14. Bu hususla ilgili ola
rak ayr. bk.: E. Ruhi Flal, mamiyye as, s. 134; VVellhausen, elHavric ve'-a, s. 205.
(321) Eb Mhnefin rivayetine gre, Muhtr'n, baz kimselerin durumu
tahkik iin Muhammed b. el-Hanefiyye'nin yanna gittiklerini du
yunca telaland; ancak gidenlerin mspet haberle dnmeleri ze
rine rahatlad nakledilmektedir. Bk.: Taber, c. VI., s. 14-5; Belzuri,
Ensb, c. V., s. 221-2; Tarihu'l-Hulef, v. 102a.
(322) Belzur, Ensb, c. V., s. 222-3; Taber, c. VI., s. 15-16; kr. bn Kesr,
el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 265.
(323) Mektubun muhtevas hakknda bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 22-3;
Taber, c. VI., s. 16; Tarihu'l-Hulef, v. 103b. Bu konudaki bir de
erlendirme iin ayr. bk.: E. R. Flal, mamiyye as, s. 135-6.
100
Eter'in de onun daha nce sadece kendisinin ve babasnn

adn yazdn syleyerek pheye dt belirtiliyorsa
da' *; Dnever bu mektup hadisesiyle ilgili olarak ne
"Mehd" sfatnn kullanldndan, ne de Eter'in p
hesinden sz eder' *. Eb Mhnefe gre, ibrahim b. elEter phe etmesine ramen, bu mektup zerine Muhtar'a
bey'at eder' *. yle zannediyoruz ki, ibrahim b. el-Eter'in
phelendii husus, "Mehd" ifadesinin kullanlp kul
lanamamasndan ok, mektubun bizzat bn el-Hanefiyye ta
rafndan yazlp yazlmad hususudur. Nitekim heyette
bulunanlar da, mektubun Muhammed b. el-Hanefiyye ta
rafndan yazldna ahitlik etmilerdir' *. Dier taraftan
a'b'nin de aratrd bildirilen yine bu meseledir' *.
324
325
326
327
328
b. Kfe'nin Muhtar es-Sakaf Taraftarlarnn Eline Gemesi

Eb Mhnefin bildirdiine gre, Muhtar es-Sakaf ve ta
raftarlar, 6 6 / 6 8 5 ylnn 14 Rebulevvel Perembe gecesi ha
rekete gemeye karar verirler' *. Ancak brahim b. el-Eter
daha nce Sal gn akam, Muhtr'n evine giderken, ken
dilerini engellemek isteyen emniyet miri, yas b. Mudarib
(330)ij ldrmek zorunda
kalnca' * ister istemez ka
rarlatrlan gnden nce hareket balam olur.
329
331
(324) Taber, c. VI., s. 17; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 222.

(325) Dnever, Ahbr, s. 288-9.
(326) Belzur, Ensb, c. V., s. 223; Taber, c. VI., s. 17; kr.: Dnever, Ahbr,
s. 289.
(327) Dnever, Ahbr, s. 289; Belzur, Ensb, c. V., s. 222; Taber, c. VI., s.
17.
(328) Dnever, Ahbr, s. 290; Taber, c. VI., s. 17. Kanaatmza gre
Muhtar'a yalana denmesinin sebeplerinden birisi bu hadise olsa ge
rektir. Nitekim a'b, bu hadiseden sonra Kfe'yi terketmitir. Bk.:
(329) Taber, c. VI., s. 18.
(330) Dnever, lys b. Nizr el-IcB seklinde kaydeder. Bk.: Ahbr, s. 390.
(331) Belzur, Ensb, c. V., s. 224-5; Taber, c. VI., s. 19-20.
H a s a n ONAT
101
Bunun zerine Muhtar adamlarn harekete geirir; "Ne

redesin ey Hseyinin intikam" diye seslenilerek taraftar
larnn toplanmasn ister' *. brahim b. el-Eter de kendi
kavminin yanna gidip yaknlarn yanna topladktan sonra
savamaya balar* *. Bu arada Muhtr'n taraftarlar da
grup grup yanna toplanrlar' *. arpmalar esnasnda
lys b. Mudarib'den sonra gvenlik kuvvetleri komutan
lna getirilen olu Rit b. lys ldrlnce valinin taraf
tarlar dalrlar* *. Bu srada, daha nce Hseyin'i Kfe'ye
davet edenlerden birisi olduunu grdmz ebes b.Rib'
de yanndaki kuvvetle Muhtar es-Sakaf'yi kuatmtr.
Rid'in ldrlmesinden sonra brahim b . el-Eter, Muh
tr'n yanna gelerek onu takviye eder* *. Daha sonra, taraf332
333
334
335
336
(332) Belzur, Ensb, c. V., s. 225; Taber, c. VI., s. 20; Tarihu'l-Hulef, v.

104a. Ayr. Bk.: Dnever, Ahbr, s. 291.
(333) Belzur, Ensb, c. V., s. 225-6; Taber, c. VI., s. 21; kr.: Tarihu'lHulef, v. 104a; Ibnul-Esr, el-Kmil, c III., s. 360.
(334) Bk.: bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 266.
(335) Bk.: Belzur, Ensb, c V., s. 225-6; Taber, c. VI., s. 26-27; kr.:
Dnever, Ahbr, s. 291; Tarihu'l-Hulef, v. 104a; ibn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c VIII., s. 267.
(336) Olaylarn teferruat hakknda bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 226 vd.;
Taber, c. VI., s. 27 vd.; Ibnul-Esr, el-Kmil, c. III., s. 360 vd.; ibn
Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 267; ayr. bk.: VVellhausen, elHavric ve'-a, s. 208-9; Ahmet Koksal, Hz. Hseyin ve Kerbel fa
cias, 8.290 v.d.; Nu'mn el-Kd, Fraku'l-tslmiyye fi'-i'ri'lEmeviyye, s. 118-119. arpmalar srasnda dikkat eken en nemli
noktalardan birisi Muhtarn taraftarlarnn daha ok mevlden m
teekkil oluunun, zaman zaman knama unsuru olarak telakki edil
mesi hususudur. Mesel, bk.: ebes b. RibTnin szleri, (Taber, c. VI.,
s. 25). Huleyd'in srf azadl olduu iin ldrlmesi ve bir meval
olan S'r el-Hanef'nin Teym oullarndan olduunu syleyerek kur
tulmas (Taber, c. VI., s. 25). Eb Mhnefin rivayetinde bir yerde Ab
dullah b. Kmilin Muhtr'n masum olduunu syledii naklediliyorsa da (Taber, c. VI., s. 29), bu rivayetin baka raviler
tarafndan tevsik edilmedii iin pek ok ynden tahkike muhta ol
duu sylenebilir.
102
tarlan iyice bozulan vali Abdullah b. Muti, kendi konana

snmak zonanda kalr ve orada muhasara edilir* *.
337
Abdullah b. Muti, kkte yaknlaryla durumu mzakere

ettikten sonra' *, Eb Musa'nn evine snr' *, sonra da
Muhtr'n gz yummas, daha dorusu yardm ile Kfe'den
kp gider' *. Onun yannda bulunanlar da brahim b. elEter'den eman alarak Muhtar'a bey'at ederler* *.
338
339
340
341
Muhtar es-Sakaf mescidde bir konuma yaparak Ali b.

Eb Tlib'e ve onun line yaptklar bey'attan sonra byle ha
yrl bir bey'at yapmadklann belirtir ve onlardan bey'at alr.
Herkes, "Allah'n Kitabna ve Peygamber'inin snnetine sanlmak, Ehl-i Beyt'in kann talep etmek, haramlan helallatranlarla savamak, zayflar korumak, savata ve banta onunla beraber olmak ve ahdinde durmak kayd
artyla Muhtar'a bey'at eder' *.
342
(337) Belzuri, Ensb, c. V., s. 227; Dnever, Ahbr, s. 291; Taber, c. VI., s.
30-31; Tarihu'l-Hulef v. 104a; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. 311., s. 361;
bn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 267.
(338) Mzakere sonunda Abdullah b. Muti'nin syledii u szler dikkat
ekicidir: "...Bu ileri sizin sefihlerinizin ve ktlerinizin yaptn bi
liyorum. Bir iki istisnann dnda sizin erafnzn ve faziletli ki
ilerinizin dinleyip itaat ettiklerini de biliyorum. Bunlar ibn Zubeyr'e
syleceim." Taber, c. VI., s. 31.
(339) Belzur, Ensb, c. V., s. 228; Taber, c VI., s. 31.
(340) Taber, c. VI., s. 33; kr. Belzur, c. V., s. 228. Eb Mhnefin ri
vayetinde Abdullah b. Muti'nin Muhtr'dan eman almak dncesini
ho grmedii bildiriliyorsa da (bk.: Taber, c. VI., s. 31; kr.: ibn
Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 267), Dnever onun kendisi
ve yalanlan iin eman aldn kaydeder. (Ahbr, s. 292; kr.: Ya'kb,
Tarih, c. II., s. 259). Dier taraftan Muhtr'n onun Kfe'den uzak
lamas iin bir miktar para yardmnda bulunduu da nak
ledilmektedir.
104a-b; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c.III., s. 363; bn Kesr, el-Bidye ve'nNihye, c. VIII., s. 267.
104b; Ibnul-Esr, el-Kmil, c. III., s. 363; kr.: ibn Kesr, el-Bidye
ve'n-Nihye, c. VIII., s. 267-8.
H a s a n ONAT
103
Grld gibi, Kfe ele geirildikten sonra halkn

bey'ah alnrken, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin ismi bile
zikredilmemektedir. Bu sebepten hareketin bu safhasna
kadar, onun Muhammed b . el-Hanefiyye adna bey'at ald
eklindeki haberleri ister istemez ihtiyatla karlamak du
rumu ortaya kmaktadr. Dier taraftan, onunla sa
vaanlarn bile, ona ve taraftarlarna an bir fikir izafe et
tiklerine rastlanlmamas da gzden kamamaktadr. Ancak,
Eb Mhnefin bir rivayetinde ebes b. RibTnin onlardan "Se
beiyye" eklinde sz etmesi' *, her ne kadar dndrc
ise de tbirin sadece ktleme anlamnda kullanld an
lalmaktadr; muhtevas hakknda kesin bir ey sy
leyebilmek pek mmkn deildir.
343
Muhtar es-Sakaf, bey'at ii tamamlandktan sonra,

beytu'l-mlde bulunan paralan taraftarlan ve kendisine
bey'at edenler arasnda taksim eder* *. Gvenlik kuvvetleri
komutanlna (urta) Abdullah b. Kmil e-akiri'yi, mu
hafz gc (Heres) amirliine de Uveymir'in azatls Eb
Amre Keysn' tayin ederek Kfe'de hkmetini kurmu
olur' *. Bunu mteakip baz eyaletlere yeni valiler de gn
derir' *. Bu arada Kfelilere iyi davranp erafa ikramlarda
bulunmay da ihmal etmez' *.
344
345
346
347
(343) Taber, c.VI., s. 25.

(344) Eb Mhnef, Muhtr'n kendisiyle birlikte arpan 3800 kiiden herbirine beyzer dirhem, kkn kuatlmasnda sonra gelen 6000 ki
iye de iki yzer dirhem verdiini kaydeder. Bk.: Taber, c. VI., s. 33.
(345) Belzur, Ensb, c. V., s. 228-9; Taber, c. VI., s. 33; kr.: Dnever,
Ahbr, s. 292; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 363.
(346) brahim b. el-Eter'in kardei Abdullah b. el-Hris'i Ermeniyye'ye,
Muhammed b. Umeyr'i Azerbeycn'a, Abdurrahman b. Sad b. Kays'
Musul'a, Ishk b. Mes'd'u da Horasan'a vali olarak gndermitir.
Bk.: Taber, c. V I , s. 34; Dnever, Ahbr, s. 292; Belzur, Ensb, c.
V., s. 209; ayr. bk.: Ibnul-Esr, el-Kmil, c. III., s. 364.
(347) Belzur, Ensb, c. V., s. 228-9; Taber, c. VI., s. 32-3. Onun bu dav
rannn, mevaB arasnda baz dalgalanmalara yol atgi da nak
ledilmektedir. Bk. Taber, c. VI., s. 33.
104
Muhtar es-Sakaf'nin faaliyetleri devam ederken Musul

valisi Abdurrahman b . Sad, Ubeydullah b. Ziyad'n Musul
zerine yrdn ve kendisinin Tikrit'e ekildiini bil
dirir' *. Bunun zerine Muhtar, Yezd b. Enes'i 3.000 kii ile
Musul'a doru gnderir. Bunu haber alan bn Ziyd Reba b.
Muhank ve Abdullah b. Hamle'yi er bin kiiyle ona kar
sevkeder. 6 6 / 6 8 5 ylnn Zilhicce aynda iki ordu karlar.
Yezid b.Enes hasta olduu halde, bn Ziyad'n bu nc kuv
vetlerini datmaya muvaffak olursa da, onun lm ze
rine askerleri geri ekilir* *. Muhtar durumu renince, ib
rahim b. el-Eter'i byk bir orduyla Ubeydullah b . Ziyad'n
zerine gnderirse de Kfe'de ortaya kan baz karklklar
zerine geri armak zorunda kalr* *.
348
349
350
c. Kerbel'nn ntikamnn Alnmas

Yezd b. Enes'in lm haberi Kfe'ye ulanca Kfe eraf
Muhtar es-Sakaf aleyhinde ileri geri konumaya balar;
hatta ibrahim el-Eter'in Kfe'den uzaklamasn frsat bi
lerek bir ayaklanma giriiminde bulunurlar. Bunlara gre
Muhtr'n mevl'ye fey'den pay ayrmas, mevl'yi ata
bindirmesi en byk sutur; Muhtar kendi arzular d
nda Kfe'ye hkmetmekte ve mevli'yi erafa kar k
krtmaktadr* *. Bu hususlarla ilgili olarak, Eb Mhnefin
naklettii rivayetlerde dikkat eken bir nokta daha vardr. O
da, erafn Muhtr'n iddiasna ramen onu Muhammed b.
el-Hanefiyye'nin gndermemi olduunu sylemeleridir* *.
351
352
(348) Belzur, Ensb, c. V., s. 230.

(349) Belzur, Ensb, c. V., s. 230; Taber, c. VI., s. 39 vd.; kr.: Dnever,
Ahbr, s. 292-3; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 269.
(350) Belzur, Ensb, c. V., s. 231; Taber, c. VI., s. 43.
(351) Taber, c. VI., s. 4 3 4 5 ; Tarihu'l-Hulef, v. 105b.; Ibnul-Esr, el-KmiL
c. III., s. 365; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 269; ayr. bk.:
VVellhausen, el-Havric ve'-ia, s. 218.
(352) Taber, c VI., s. 4 4 , 4 6 ; Tarihu'l-Hulef, v. 105b.
H a s a n ONAT
105
Nitekim bu hususu daha sonraki grmelerinde Muhtr'n

yzne kar da sylemeleri zerine Muhtar onlara, muh
temelen zaman kazanmak dncesiyle, Muhammed b. elHanefiyye'ye bir heyet gndermelerini teklif eder* *.
353
Fikirlerle hadiselerin irtibatn esas alarak sylemek ge

rekirse, Kfe halkn Muhtar'a kar ayaklanmaya sevkeden
ana fikirler bize olayn mevcut yapsn anlama imkn bah
etmektedir. yle ki, daha nce de temas ettiimiz gibi, Mu
hammed b. el-Hanefiyye'nin imametinin sz konusu edil
mesi bir yana, Muhtr'n onun tarafndan gnderilip
gnderilmedii tartma konusudur. Dier taraftan Muhtar
sayesinde mevl'nin biraz daha iyi muamelelere tabi tu
tulmas eraf rahatsz eden en nemli husustur. yle zan
nediyoruz ki, daha sonra Muhtar hakknda karlan pek ok
dedikodunun da asl kayna bu olsa gerektir. nk e
rafn gerek kendi aralarndaki konumalarda, gerekse
Muhtar'a kar syledikleri arasnda ne Muhtar iin, ne de
taraftarlar iin dine aykn herhangi bir husus dile ge
tirilmitir.
Kfe erafnn kesin tavr ortaya knca, Muhtar hemen
ibrahim b. el-Eter'e haber gndererek acele geri dnmesini
ister* *. Bu arada eraf da sava vaziyeti almtr. Muhtar,
brahim b. el-Eter'i ebes b. Rb' ve Muhammed b. mer
komutasndaki Mudar kabilelerinin zerine gnderir; ken
disi de Yemenli kabilelerin karsna kar* *. Taraflar ara
snda ok iddetli arpmalar olur' *. Erafn saflarnda
yer alanlardan pek ok kimse esir edilir; bunlardan H354
355
356
(353)
(354)
(355)
(356)
Taber, c. VI., s. 46; Tarihu'l-Hulef, v. 105b.

Belzur, Ensb, c. V., s. 232; Taber, c. VI., s. 46.
Belzur, Ensb, c. V., s. 232; Taber, c. VI., s. 47.
Olaylarn teferruat hakknda bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 232 vd.;
Taber, c. VI., s. 47 vd.; Ibnul-Esr, el-Kmil, c. III., s. 366 vd.; ibn
Kesr, el-Bidye ve'n-Nihaye, c. VIII., s. 270; ayr. bk.: VVellhausen, elHavaric ve'-a, s. 221-222; A. Koksal, Hz. Hseyin ve Kerbel Fa-
106
seyin'in katli hadisesine ad kansan ne kadar insan varsa,

hepsi ldrlr* *. Esirler arasnda bulunan Surka b.
Mirds el-Brik'nin Muhtr'n taraftanyla birlikte me
leklerin de savatn sylemesi zerine, Muhtar tarafndan
baland bildiriliyorsa da' *, Muhtr'n onu affetmeden
nce, "Senin melekleri grmediini biliyorum; anladm kadanyla sen ldrlmek istemiyorsun. Onun iin istediin
yere git, taraftarlanm da aleyhime kkrtma"
dedii de
357
358
(359)
cias, s. 312 vd. Olaylar esnasnda dikkat eken iki noktaya iaret et
mekte fayda gryoruz. Birincisi Rifa b. eddd'n Muhtr'n mu
halifleri tarafndan namaz imamlna getirilmesi (Taber, c. VI., s.
46), arpmalar esnasnda Muhtr'n muhalifleri arasndayken, "Ne
redesin ey Osman'n intikam" diye bamlmas zerine, "Osman
bizim neyimize,ben Ali'nin gr zereyim" diyerek Muhtr'n ta
raftarlar arama katlmas hadisesidir. (Taber, c VI., s. 50; Belzuri
daha farkl rivayetler de nakletmektedir. Bk.: Ensb, c. V., s. 232-3).
ikincisi ise eraftan olan Abdurrahman b. Muhammed'in ya
ralandktan sonra kendisiyle arpanlarn, kendi kavminden kim
seler olduklarn renince "Hayret, beni ldrmek isteyenler, kendi
kavmimden
kimselermi"
diyerek
aknln
belirtmesidir.
Tevvbn'da olduu gibi bu harekette de mevaB unsurunun devreye
girmesinin dnda taraflar arasnda kesin farklarn olmadnn en
gzel megi bu hadisedir. Bk.: Taber, c. VI., s. 56).
106b.
(358) Belzur, Ensb, c. V., s. 234; Taber, c. VI., s. 54-5; Badad, onun
Mus'ab b. Zubeyr'in yanna sndnda syledii
Dorusu Eb Ishk'a susmu benekli atlan grdm bildiriniz
Gzlerime grmedikleri eyi gsteririm ve her iki gzm de bunun
bir uydurma olduunu bilir.
Senin vahyini inkr ediyorum ve lme kadar senin ldrlme iini
kendime adak kldm.
eklindeki iirine dayanarak bunun Muhtr'n kehnetinin sebebi ve
kendisine vahiy geldii iddiasna delil olduunu syler. (Bk. Ba
dad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 47). yle zannediyoruz ki
byle bir telakkiye yol aan Muhtr'n zaman zaman serili iirler sy
lemi olmasdr. (iirler hk. bk.: Belzur, Ensb, c. VI., s. 225.
(359) Muhtr'n Surka b. Mirds'n melekleri grdn mescidde sy
lemesini istedii bildirilen rivayetleri de doru kabul edersek, onun
bu meseleyi lehinde kullanmay dnm olabileceini sy
leyebiliriz.
H a s a n ONAT
107
nakledilmektedir. Bunun iin, Muhtr'n onu affetmesinin

baka sebepleri de olmaldr' *. Ayrca, serbest braklan sa
dece Surka da deildir. Hseyin'in katli hadisesine itirak
etmeyen pek ok kimse, Muhtar'a ve taraftarlarna d
manlk yapmayacaklarna, toplant tertip etmeyeceklerine
dair sz verdikten sonra, salverilmilerdir' *.
360
361
Bu arada, Muhtar es-Sakaf'nin, hareketin temel esasn

tekil eden Hseyin'in intikamn din bir grev telakki et
tiini, "Yeryz Hseyin'in katillerinden temizlemedike
yemek imek bana helal olmaz" diyerek' * ie devam et
tiini gryoruz. Bata Kerbela'run mehur kahraman
larndan mer b. Sa'd b. Eb Vakks ve olu' *- Havliyy b.
Yezd' *, emir b. Zi'l-Ceven' * olmak zere pek ok kii
ldrlr' *, Kfe'den kaan ebes b. Rib' ve dier Kfe
eraf Basra'ya Mus'ab b. Zubeyr'e snrlar' *. Bylece,
362
363
364
365
366
367
(360) Taber, c. VI., s. 55; Ibnul-Esr, el-Kmil, c. III., s. 369.

(361) Taber, c. VI., s. 51.
(362) Taber, c. VI., s. 57; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 237; Tarihu'lHulef, v. 106b.
(363) mer b. Sa'd'n Muhtar es-Sakafi'den eman almasna ramen Mu
hammed. b. el-Hanefiyye'nin Muhtr'n mer'e yaknln tendik et
mesi zerine ldrld ve bann olununkiyle birlikte Mu
hammed b. el-Hanefiyye'ye
gnderildii sylenmektedir. Bk.:
Belzur, Ensb, c. V., s. 237; Taber, c VI., s. 61-63. Eb Mhnef,
Muhtar es-Sakaf'nin bu balarla birlikte Ibnul-Hanefiyye'ye gn
derdii bir mektubu da nakleder. Bu mektupta Allah'n kendisini
Ehl-i Beyt'in intikamm almak iin gnderdiini, emirlerini kendisine
yazmasn ister. Bk.: Taber, c. VI., s. 62.
(364) Belzuri, Ensb, c. V., s. 338; Taber, c. VI., s. 59.
(365) Belzur, Ensb, c. V., s. 238; Dnever, Ahbr, s. 300; kr. ibn Kesr,
el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.270.
(366) Bu konuda geni bilgi iin bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 238 vd.;
Dnever, Ahbr, 300 vd.; Taber, c. VI., s. 56 vd.; Tarihu'l-Hulef, v.
106a vd.; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., s. 369 vd.; ibn Kesr, el-Bidye
ve'n-Nihye, c. VIII., s. 270 vd.; ayr. Bk.: VVellhausen, el-Havric ve'a, s. 222-223; Ethem Ruhi Flal, mamiyye as, s. 138-9; Ahmet
eleb, Tarihu'l-slm, c. II., s. 217.
(367) Taber, c. IV., s. 55; Dnever, bu kaanlarn say ismin yirmibin kadar ol
duunu kaydeder (bk.: Ahbr, s. 304; kr.: Tarihu'l-Hulef, v. 107a.)
108
Muhtar es-Sakaf Kfe'de hakimiyeti tekrar kurmu olur.

Kfe'deki bu olaylar biraz yattktan sonra Muhtar esSakaf, ibrahim b . el-Eter'i yeniden bn Ziyad'a kar gn
derir* *, iki ordu, Hazer denilen yerde karlar, her iki
taraf da sava dzeni aldktan sonra, ibrahim b. el-Eter, as
kerleri tec iin yle bir konuma yapar: "Ey dinin yar
dmclar! Hak taraftarlar ve Allah'n askerleri! ite Hz. Pey
gamber'in kznn olu olan Hseyin b. Ali'nin katili
Ubeydullah b. Mercne! O, Hseyin'le ocuklarnn, ka
dnlarnn ve taraftarlarnn arasn ayran; gzlerinin nn
den akp duran Frat suyundan imelerine engel olan; onun
amcasnn olu, Yezd'e gidip anlamalarna mni olan;
evine ve ev halkna geri dnmesine veya Allah'n geni ara
zisinde bir yere gitmesine imkn vermeyen; onu ve ehlini l
dren bir kimsedir. Allah'a yemin olsun ki, onun,
Raslullah'n mutahhar Ehl-i Beyti'ne yaptklarn Firavun
bile israil Oullarnn neciplerine yapmamtr, ite Allah
onunla bizi, imdi kar karya getirmitir... Allah sizlerin
sadece Hz. Peygamber'in Ehl-i Beyt'ine yaplanlara kzarak
yola ktnz pek l bilmektedir..."' * Daha sonra, ok
368
369
(368) Bk.: Belzur, Ensb, c. V., s. 247 vd.; Ya'kb, Tarih, c. II., s. 259;
Taber, c. VI., s. 7 7 vd.; Tarihu'l-Hulef, v. 110a vd.; Ibnul-Esr, elKmil, c. III., s. 379 vd.; ibn Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s.
281 vd.; ayr. bk.: VVellhausen, el-Havric ve'-a, s. 223 vd.; Arap
Devleri ve Sktu, s. 88; E. Ruhi Flal, mamiyye as, s. 139.
(369) Taber, c. VI., s. 88; kr.: Belzur, Ensb, c. V , s. 249; ibn Kesr, elBidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 281. Ester bu konumay yapmadan
nce, kar tarafn durumunu, renmek zere gnderdii Abdullah
b. Zuheyr yle anlatmaktadr: "Bu insanlar, korku iindedirler. On
lardan bir adamla karlatm. O, ey Eb Trb taraftarlar, ey
Muhtar el-Kezzb taraftarlar, diye sylenip duruyordu. Ona sizinle
bizim aramzda bundan daha byk kfr olmaz, dedim. O, 'ey
Allah dman! Siz imamsz olarak savatnz halde, bizi neye a
ryorsunuz?' diye sordu. Ben de ona, "Biz, neredesin ey
Reslullah'n olu Hseyin'in intikam" diyerek onun kan iin ha-
H a s a n ONAT
109
iddetli bir arpma olur. am ordusu cidd bir hezimete

urar. Dier pek ok kimseyle birlikte Ubeydullah b. Ziyd
ve Husayn b. Numeyr es-Sekn de ldrlrler' *, ib
rahim b. el-Eter, ibn Ziyad'n ban Muhtar es-Sakaf'ye
gnderir; o da, baz haberlere gre, Muhammed b. elHanefiyye'ye' *, baz rivayetlere gre Ali b. Hseyin'e' *,
bazlarna gre de Abdullah b. Zubeyr'e gnderir' *.
370
371
372
373
Bu arada, iki kk hadise zerinde de durmak is

tiyoruz. Bunlardan birincisi, Muhtr'n szde bn Zubeyr'e
yardm gayesiyle urahbil b. Vers komutasnda ounluu
meval bin kiilik bir ordu gndermesidir. Ancak bn Zubeyr, Abbas b. Sehl'i iki bin kii ile bn Vers'e kar yollar ve
onlarn durumunu aratrmasn, baka maksattan varsa
harp etmesini emreder. Abbas b. Sehl, urahbil b. Vers'in
gerek maksadnn bn Zubeyr'e yardm olmadn an
laynca, uygun bir zamanda, onlara saldnr ve pek oklarn
ldrr' **.
37
(370)
(371)
(372)
(373)
(374)
reket ettik; Ubeydullah b. Ziyd' bize teslim ediniz; nk o,

Reslullah'n olu, cennet genlerinin efendisini ehit etti... Onu bize
teslim ederseniz, ldrdmz zaman, aramzda Allah'n kitabn
veya salih mslmanlardan dilediinizi hakem yaparz, dedim..."
Taber, c. VI., s. 77-8.
Bu sava hakknda bk.: Halife b. Hayyt, Tarih, c. I , s. 332; Belzuri,
Ensb, c V., s. 250; Taber, c. VI., s. 89 vd.; Tarihu'l-Hulef, v. 111b112a; Mes'd, et-Tenbh ve'1-lrf, nr.: A. smail es-Sv, Kahire
1938, s. 270; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. III., 379 vd.
ibn Habb, Muhabber, s. 491; Dnever, Ahbr, s. 295. ibn Sa'd, hem
Muhammed b. el-Hanefiyye'ye, hem d e ' Ali b. Hseyin'e gn
derildiini kaydeder, ibn Sa'd, c. V., s. 100.
Ya'kb, c. II., s. 259; (Ya'kb, babas ldrldnden beri yz hi
glmeyen Ali b. Hseyin'in Ubeydullah b. Ziyad'n ban grnce
sevindiini ve am'dan gnderilen meyveleri herkese dattn da
kaydeder.); bn Abd Rabbih, el-Ikdu'l-Ferd, c. IV., s. 404.
Mes'd, Murc, c. III., s. 105; ayr. bk.: bn Abd Rabbih, ayn eser, c.
IV., s. 403-4.
Belzuri, Ensb, s. V., s. 246-7; Taber, c. V I , s. 72-75; Belzuri, Muh
tr'n gerek gayesinin ibn Zubeyr'i muhasara etmek ve neticede l
drtmek olduunu kaydeder. Bk.: Ensb, c. V , s. 246; kr. Taber, c.
V I , s. 73; lbnu'l-Esr, el-Kmil, c. li, s. 373.
110
Bu olay zerine, Muhtar es-Sakaf, Muhammed b. elHanefiyye'ye bir mektup yazarak ona, dmanlaryla sa
vamak zere asker gnderdiini, fakat bn Zubeyr'in adam
lar tarafndan aldatlarak ldrldklerini; daha da asker
sevkedeceini ve onun adna beldelerini fethedeceini bil
dirir. Muhammed b. el-Hanefiyye de ona "...Bil ki eer ben
isteseydim, halkn bana kotuklarn grr ve kendime pek
ok yardmc bulurdum. Fakat ben onlardan uzaklatm..."
eklinde bir cevap verir' *.
375
kinci hadise ise, bn Zubeyr'in Muhammed b. elHanefiyye'yi yaknlarndan on yedi kii ile birlikte Zemzem
kuyusuna hapsetmesidir. bn el-Hanefiyye, yanndakilerin
teviki ile Muhtr'dan yardm ister* '. Muhtar da bunu fr
sat telakki ederek bin kadar adam gruplar halinde Mekke'ye
gnderir. Bunlar Muhammed b. el-Hanefiyye ve yannda bu
lunanlar Zemzem kuyusundan kurtarrlar; bn Zbeyr'le sa
vamak iin ondan izin isterlerse de v e r m e z ' ' .
376
377
yle zannediyoruz ki, Muhtr'n Muhammed b. elHanefiyye'yi kurtarmak iin gnderdii adamlar, Mescid-i
Haram'a silahla girmeyi doru bulmadktan iin, yanlannda
sopa tadklanndan "Haebiyye" adn almlardr' '. ayet
tbirin bir ncelii yoksa, Muhtar es-Sakaf hareketinin
devam ettii zamanda, onun taraftarlarna verilen tek genel
isim bu olmaldr' *. Ancak her nedense daha sonra bu
378
379
(375) Taber, c. VI., s. 75; kr.: Belzur, Ensb, c. V., s. 247.

(376) Taber, c. VI., s. 76; kr.: Ya'kb, Tarih, c. II., s. 261; Belzuri, Ensb,
c. V., s. 231; Tarihu'l-Hulef, v. 109b-110a.
(377) Bak. Taber, c. VI., s. 77.
(378) Belzur, Ensb, c. V., s. 231; kr.: Taber, c. VI., s. 75; ibn Sa'd, c V., s.
103.
(379) Bk.: A', el-Hemdn'n iiri; Belzur, Ensb, c. V., s. 242. Ayn iirin
Taber'de yer alan metninde "el-Haebbiyye" tabirinin yerini "esSebeiyye" tabiri alr. Bk.: Taber, c. VI., s. 83; bn Kesr de "Sebeiyye"
eklinde nakleder. Bk. el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII., s. 279; ayr. bk.:
Ensb, c. V., s. 270, 272; Mes'd, Murc, c. III., s. 106; et-Tenbh ve'lrf, s. 270.
H a s a n ONAT
111
isim byk lde unutularak yerine bazen "Keysniyye",

bazen "Muhtriyye" veya baka tbirler kullanlr olmutur.
Kanaatmza gre olaylar esnasnda Muhtriyye ve
Keysniyye tabirlerinin umum olarak kullanldn sy
lemek pek mmkn grnmemektedir.
Muhammed b. el-Hanefiyye bu hdiseden sonra, Taife
gitmitir' *. Onun Kfe'ye gelmek istedii, ancak
Muhtr'n "Mehd'nin bir almeti vardr, klla vurulduu
zaman kl ona bir zarar veremez" eklinde bir gr ileri
srerek onu caydrd eklinde haberler vrid ise d e ' * tesbit edebildiimiz kadaryla Muhtr'n hareketi boyunca, ona
Mehd denmesinin lgat anlamnn tesine gemedii bi
lindii iin, bu haberlerin doruluu konusunda ister is
temez baz tereddtler hsl olmaktadr. Dier taraftan, ibn
Zubeyr'in, onu elini kolunu sallayarak Kfe'ye gn
dereceini dnmek de pek mmkn olmasa gerektir.
380
381
d. Muhtar es-Sakaf'nin ldrlmesi

Daha nce de iaret ettiimiz gibi, Muhtar es-Sakaf
Kfede hkimiyetini tekrar kurduu zaman, eraftan pek
ok kimse, Basraya gitmiti' '. Mus'b b. Zubeyr, bunlarn
da tevikiyle Muhtar'a kar bir hareket hazrlad, iki ordu,
nce Harra'da karlat; Muhtar adamlarndan pek ounu
burada kayp etti' *. Sonunda, Kfe'ye dnerek sarayna e
kilmek zorunda kald' *. Mus'ab da ordusuyla onu
382
383
384
(380) Tarihu'l-Hulef, v. 110a; bn Sa'd, c. V., s. 102.

(381) ibn Sa'd, c. V., s. 101; ibn Kuteybe, Uynu'l-Ahbr, c. I., s. 201;
Belzuri, Ensb, c. V., s. 269-270.
(382) Bunlarn Mus'ab'a naklettikleri ikayetler, hemen hemen Muhtar'a
kar ayaklanrken dile getirdikleri hususlardr. Bk.: Dnever, Ahbr,
s. 301.
(383) Belzur, Ensb, c. V., s. 259 vd.
(384) Olaylarn teferruat hk. bk. Taber, c. VI., s. 104 vd.; Belzur, Ensb,
c. V., s. 258 vd. Bu olaylar esnasnda, Ubeydullah b. Ali b.Eb Tlib'in
de Mus'abin saflarnda iken ldrld sylenmektedir.
112
muhasara etti. Sonunda yanndaki az sayda taraftaryla

mitsiz bir g k yaptysa da, kahramanca savaarak l
drld' *. Daha sonra da, Muhtr'n taraftarlarndan bin
lerce insan, Mus'ab'a, "Sizinle ayn kbleye yneliyoruz,
sizin mietinizdeniz... Eer kendi ehrimizden kar
delerimize kar ktysak, biz hakl isek, onlar hataldr;
onlar hakl ise, biz hatalyz..."' * demelerine ramen, ac
maszca ldrlrler' *.
385
386
387
Bu arada Muhtr'n nbvvet iddiasnda bulunduu ek

linde bir takm rivayetler vardr* *. Bunlarn meneine bak
tmz zaman, ilk defa Basra'da Muhtar aleyhtar faaliyetler
esnasnda sz konusu edildiklerini grrz. Tespit ede
bildiimiz kadaryla, Kfe'deki olaylar esnasnda, onun n
bvvetle alkal bir tavrna rastlyamyoruz. Sdece seili i
irler syledii bilinmektedir. yle zannediyoruz ki, ona
nbvvet atfedilmesi, Basra-Kfe ekimesinin de etkisiyle,
Muhtr' ktlemek gayesiyle ileri srlm olmaldr.
Ancak byle bir iddiaya da Muhtr'n kendisi hakknda ileri
srlen dedikodulara verdii cevaplar arasnda rastlayamyoruz' *. te yandan Muhtr'n hanmlarndan birisinin,
onun slih bir mslman olduunu syledii iin hap
sedildiini; ancak daha sonra Muhtr'n, nbvvet id
diasnda olduunu bildirmesi zerine serbest brakld da
388
389
(385) Bk. Belzur, Ensb, c. V., s. 262; Dnever, Ahbr, s. 306 vd.; Taber, c.
VI., s. 107 vd.; ayr. Bk. bn Hacer, Tehzb, c. III., s. 381.
(386) Taber, c. VI., 109.
(387) Belzur, Ensb, c. V., s. 262-263; Dnever, Ahbr, 308; Ya'kb, Tarih,
c. II., s. 263; Taber, c. VI., 109.
(388) Bk. Belzur, Ensb, c. V., s. 245,266; Taber, c, VI., 112; bn Abd Rab
bih, el-Ikdu'l-Ferd, c. I V , s. 405.; ibn Hazm, el-Fasl fi'l-Milel ve'lEhva ve'n-Nihal, c. I V , s. 184; Badad, Mezhepler Arasndaki Fark
lar, s.45; el-Fesev, Kitbu'l-Ma'rife ve't-Tarih, c. I I , s. 31-32, 255; bn
Kesr, el-Bidye ve'n-Nihye, c. VIII, s. 291; ibn Teymiyye,
Minhcu's-Sunne, c. I , s. 220; el-Hanefi, Fraku'l-Muflerika, s. 34.
(389) Bk. Belzur, Ensb, c. V , s. 235-236.
H a s a n ONAT
113
390
nakledilmektedir* *. Yine Muhtar'a atfedilen Krs meselesi

de' *, daha ok Muhtr'n etrafndaki mevli ile ilgili g
rnmektedir* *.
391
392
e. Hareketin Sonu Deerlendirmesi

Muhtar es-Sakaf Hareketi, Kerbel'nn intikam adna or
taya kmtr. Muhtr-her ne kadar iin banda, kendisini
Muhammed b. el-Hanifiyye'nin grevlendirdiini ileri srmse de, hareketin hi bir safhasnda onun imam ol
duunu, onun imameti iin hareket ettiini sylememitir.
Hatta Muhtr'n kendi ahs gayeleri iin, Hseyin'in intikam
adna yola ka rahatlkla sylenebilir* *.
393
yle zannediyoruz ki, eer Kfeliler ibrahim b. elEter'in ehirden uzaklamasn frsat bilerek Muhtar'a ba
kaldrm olmasalard, Hseyin'in ldrlmesi hdisesine
ad karanlarn pek ou ldrlmezdi. Bunun bir anlamda
Erafa gz da vermek iin yaplm olmas muhtemeldir.
Kfeli Eraf rahatsz eden, hatt Muhtr'n sonunu ha
zrlayan esas sebep onun, mevliye allagelmiin dnda
deer vermesi, onlan fey'e ve ganimetlere ortak etmesi ol
mutur. Her eye ramen bu durumun, "mevl"nin siys
bir g olarak varlklann hissetmelerine vesile olabilecei
dnlebilirse de, Abbas hareketinin gelime dnemine
(390) Bk. Belzuri, Ensb, c. V.,s. 241-242; Taber, c. VI., s. 82-85;

(391) Bk. Belzuri, Ensb, c. V., s. 263-264; Taberi, c. V I , s. 82-85; eehrestn, el-Milel ve'n-Nihal, c. I,s.l49; ibn Kesr, el-Bidye ve'nNihye,c. VIII, s. 278-9.
(392) Krs meselesi, ibrahim b. el-Eter'in, Kfe'deki ayaklanma bas
trldktan sonra, ibn Ziyad'n zerine yrmek iin hazrlad or
duyla ilgili olarak karmza kmaktadr. Hatta onun ordusunda iki
tane krs bulunduu eklinde rivayet vardr. Bk. Zubeyr b. Bekkr,
Ahbru'l-Muvaffakiyyt, s. 558-560; Belzuri, Ensb, c. V , s. 248.
(393) Bk. Dnever, Ahbr, s. 307; Taberi, c. V I , s. 107.
114
kadar, bunlarn herhangi bir siys faaliyetlerinden (toplu

halde) szedebilmek pek mmkn deildir.
Dier taraftan, Muhtar'a atfedilen beda', nbvvet gibi
iddialarn da, byk lde onu ktlemek gayesiyle ortaya
atlan fikirler olduu kanaatndayz. Grebildiimiz ka
daryla, etrafndaki ktlelerin olduka chil, islm' iyi an
layamam insanlardan mteekkil olmasna ramen, onun,
secli szler, iirler sylemi olmasnn dnda, dine zarar
verecek an iddialar pek sz konusu olmamtr.
Hareket esnasnda, "Haebiyye" tbirinin umm olarak
kullanld anlalmaktadr. "Sebeiyye" tbirinin de kul
lanlm olmas muhtemeldir. Ancak her iki tbirin de,
muhalifler tarafndan, srf ktleme amacyla sz konusu
edildii sylenebilir. Aynca, "a"nn da zaman zaman zel
likle Eb Mhnefin rivayetlerinde yer ald grlyorsa da,
bunun henz stlah anlam kazanmadn gsteren be
lirtiler olduka fazladr.
Bu durumda, Muhtar es-Sakaf hareketinin, i veya
"lk-i" hareketi olarak tavsif edilebilmesinin, pek mm
kn olmad anlalmaktadr. Ayrca, Mezhepler Tarihi
kaynak eserlerinde "Muhtriyye" veya "Keysniyye" ad al
tnda yer alan frkalarn grlerinin de, Muhtr'n l
drld 67/686 ylndan daha sonralarda kitlelere malolmu olabilecei sylenebilir.
KNC BLM
LK II HAREKETLER
I. lk i Fikirlerin Teekkl
Muhtar es-Sakaf hareketi esnasnda, an fikirlere (gult)
sahip iki kadndan bahsedildiini, Mus'ab'la yaplan savata
Muhtr'n yannda yer alan Abdullah b. Nevf in de bunlarn
etkisinde kaldn tesbit edebiliyoruz' '. yle zannediyoruz
ki, Muhtar'a beda' fikrinin atfedilmesi de, bu Abdullah b.
Nevfle ilgili bir haberle alkal olsa gerektir. Bunun d
nda Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti de dahil, hi
bir i farkllamasndan sz etmek pek mmkn deildir.
1
Muhammed b. el-Hanefiyye'nin lmnden sonra, onun

lmediine inananlar olduu bildirilmektedir* '. Bu, rec'at
fikrinin ilk eklidir. Ancak bu fikrin, itima hayata mal ol
duuna dair elimizde hi bir delil yoktur. Haccc'n valilii
zamannda, Osman aleyhdar olarak bilinen kimselerin bile
hesaba ekildii, hatta ldrldn gznne alrsak' *
Muhammed b. el-Hanefiyye'nin lmediine inanmak gibi
an bir fikre sahip olanlann pek ihmal edilmeyeceini d3
(1)
(2)
(3)
(4)
Taberi, c. VI., s. 103.

Taberi, c. VI., s. 104.
Bk. Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 4 0 4 2 .
Bk. Taber, c. VI., s. 365.
116
nebiliriz. Muhammed b. el-Hanefiyye'nin lmediine ina

nan bir ka isme rastlamaktayz. Bunlardan birisi de mehur
air Kuseyyir (105/723) dir. Onun grlerine dayanarak
rec'at fikrinin bu zaman diliminde ortaya km ola
bileceini sylemek mmkn grlyorsa da itimi hayata
mal olduu hemen hemen hi sylenemez.
Hicr birinci asrda Hseyin'in ve Hasan'n evlad,
umumiyetle Umeyye iktidar ile uyum ierisinde ya
amlardr' *. Bu sebepten onlarn etrafnda, imametlerine
inanan bir kitlenin mevcudiyetinden pek bahsedilemez. Mu
hammed b. el-Hanefiyye de Abdlmelik'e bey'at ettikten
sonra lmtr' '. Onun olu Eb Him de iktidara kar
her hangi bir tavr ortaya koymamtr' *. Ancak lrken
Muhammed b. Ali b. Abbs'a vasiyet ettii eklinde ri
vayetler vardr' '. Milel Nihal kitaplarnda bu vasilik me
selesinin Eb Him'de dmlenmi olduunu tesbit ede
biliyoruz' '. Bu durumda, birinci asrda hilfetin Ali b. Eb
Tlib'in soyuna hasredildii eklinde bir fikrin varlndan
sz edilemiyecei kendiliinden ortaya kmaktadr. Ni
tekim Eb Haim'in vasiyyeti ister sahih olsun, ister olmasn
onun etrafndakilerin Muhammed b . Ali'ye tabi olmalar,
hilfetin Ali soyuna hasredilmedii fikrinin gzel bir r
neidir.
5
Bu arada air Kuseyyir'in Kerbiyye frkasna mensup ol

duu hususunu doru farzedersek bir Kerbiyye frkasndan
(5) Msl. Ali b. Hseyin'in. Hrre vak'asnda olaylara katlmad bilinen bir
husustur. Bk. VVellhausen, el-Havric ve'-a, s. 255.
(6) Bk.: ibn Sa'd, c . V . , s . 111.
(7) kr., VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 68.
(8) Bk. Montgomery VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 69.
(9) lk defa bu kadar ok ismin, kendisini Eb Him'in vas tyin etmi ol
duunu ileri srdn gryoruz. Bunlar yle sralamak mm
kndr: 1. Eb Haim'in kardei Ali, 2. Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Cafer b. Eb Tlib, 3. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. elAbbs. Bk. Nevbaht, Fraku'-a, s. 31, 3 2 , 3 3 .
H a s a n ONAT
117
ve grlerinden bahsetmek durumunda olacaz. Ancak

bn Kerb b . Darr'in hayat hakknda hemen hemen hi bir
bilgi yoktur' *. Kerbiyye frkasna gre, "Muhammed b. elHanefiyye sadr, lmemitir. Radva dandadr ve yannda
yiyeceklerini salad su ve bal pnarlar vardr. Sanda bir
aslan solunda bir panter onu ortaya kaca zamana kadar
dmanlarndan koruyacaktr. O beklenen mehdidir"' *. Bu
grler aynen Kuseyyir'den nakledilen iirlerde de mev
cuttur' *. Eer onun Eb Bekir ve mer'den teberr ettiini
dile getiren iirleri gerekten ona aitse' *, o zaman Kuseyyir'i karizmatik lider anlayn tayan tipik bir ilk i ola
rak deerlendirmek durumu hasl olacaktr.
10
11
12
13
Ancak mevcut kaynaklar nda Kuseyyir'e atfedilen bu

fikirlerin itimi hayata mal olduunu hatta Kerbiyye is
miyle tannan bir frkann bu zaman diliminde mevcut ol
duunu syleyebilmek de pek mmkn grnmemektedir.
yle zannediyoruz ki, eer hicr birinci asrn sonlarnda bu
fikirler itima hayata malolmu olsayd, ksa sren
hilfetine ramen kaynak eserlerde, gerek kendisinden ge
rekse icraatndan uzun uzun bahsedilen mer b. Abdulaziz
dneminde sz konusu edilmi olmas gerekirdi' *. Oysa
mehdlikle ilgili fikirlerin tartld bilinmekle beraber bir
Kerbiyye frkasndan sz edilmedii grlmektedir.
14
Mehdlik fikirlerini savunduu bilinen ahslardan birisi

de Hamza b. Umre'dir. Nevbaht, pnun "el-Kerbiyye" fr-
(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
Kr.: VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 58.

Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 39.
Badad, ayn eser, s. 40-41.
Badad, ayn eser, s. 41; bn Abd Rabbih el-Ikdl-Ferd, c. II., s. 401.
Oysa grebildiimiz kadaryla mevcut kaynaklarda byle bir ibareye
pek rastlanlmam aktadr. Msl. Bk.: Eb Muhammed Abdillah, Sreh
mer b . Abdulaziz, nr.: A. Ubey, Beyrut 1967; Ahbn Eb Hafs,
mer b. Abdilaziz ve Sreteh, thk.: Abdullah Abdurrahman
Useyln, Beyrut 1979.
118
15
kasnn mntesibi olduunu syler* *. Kerbiyye frkasnn fi

kirlerinin, bu frkaya mensup olduu bildirilen Kuseyyir'in
105/723 ylnda ldn; Hamza b . Umre'nin de 114/732
senesinde len Muhammed el-Bkr'n ada olduunu
gz nne alrsak, ikinci hicr asrn balarnda byle bir fr
kann mevcudiyetinden bahsedebiliriz. Ancak, elimizdeki
mevcut bu iki isme dayanarak bu frkaya atfedilen fikirlerin
ne lde genelletirilebilecei mnkaa konusudur.
nk 173/789-90'da len air Seyyid Himyer de benzer
grler ileri sryordu' *. Nevbaht'nin bildirdiine gre
Hamza b. Umare, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin Tanr,
kendisinin de neb olduunu iddia etmitir' *. Ona gre,
imam tanyan kimse dilediini yapabilir; hibir gnah i
lemi olmaz. O, btn haramlar hell klmtr' *. Nevbaht
ve Eb Halef el-E'ar, Kfeli ve Medineli baz insanlarn ona
uyduunu sylyorlarsa da sadece iki isim zikretmekte
dirler. Bunlar Sad en-Nehd' * ve Beyn b. Sem'an'dr' *.
16
17
18
19
20
21
Beyan b. Sem'n, Hamza b. Umre'nin taraftan idi' *.

Kfe'de saman ticareti ile urayordu' *. Ni el-Ekber'in
bildirdiine gre Beyn kendisinin ge kanldn, Tannnn onu, kendisiyle beraber ara oturttuunu ve ban okadn, sonra da "...Ey oulcuum! Benden tebli et," de
diini belirtir' *. Nevbaht' *, Kumm' * E'ar' *, Bada22
23
24
25
26
(15) Nevbaht, Fraku'-a, s. 27.

(16) Kr.: Montgomery VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 58.
(17) Nevbaht, Fraku'-a, s. 27-28; Eb Halef el-E'ar, Maklt ve'lFrak, s. 32-33; kr.: Ali Sami en-Ner, Ne'etu Fikri'l-Felsef, c. II., s.
85-6.
(19) Eb Halef el-E'ar, Sad el-Kbid eklinde kaydeder. Makalt ve'lFrak, s. 33.
(20) Nevbaht, ayn eser, s. 28; Eb Halef el-E'ari, ayn eser, s. 33.
(21) Nevbaht, ayn eser, s. 28; Eb Halef el-E'ari, ayn eser, s. 33.
(23) Ni el-Ekber, Uslu'n-Nihal, s. 40.
(24) Nevbaht, ayn eser, s. 37.
(25) Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 46-47.
(26) E'ar, Makaltu'l-slmiyyn, s. 9-10.
H a s a n ONAT
119
27
d' * bu grlerin Eb Mansr el-cl'ye ait olduunu kay

dederler. Nevbaht ve Eb Halef el'E'ar, Beyn'n nce Mu
hammed b. Ali b. Hseyin'in vasiyet ettiini ileri srdn
kaydettikleri halde' * daha sonra Beyn'n Eb Haim'in ve
fatn mteakip nbvvet iddiasnda bulunduunu, hatta
Ca'fer b. Muhammed b. Ali b. Hseyin'e kendisine uymas
iin mektup gnderdiini belirtirler* *. Beyn ve taraftar
larnn Allah'n insana benzediini yznn dnda her
eyin yok olacan ileri srdkleri de nakledilmektedir' *.
28
29
30
te yandan bn Kuteybe, Beyn'n Kur'an'n mahlk ol

duunu ileri sren ilk kimse olduunu belirtmektedir.' *
Ona gre, "bu, insanlar iin bir beyn (aklama); saknanlar
iin de yol gsterici ve ttr"' * yeti kendisine iaret et
mektedir..' * Nevbaht ve Eb Halef el-E'ar ise Beyn'n ta
raftarlarnn yeti byle yorumladklarn bildirirler. Beyn
31
32
33
(34)
(27) Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 223.

(28) Nevbaht, Fraku'-a, s. 28; Eb Halef el-E'ar, Makalt ve'l-Frak, s.
33.
(29) Nevbaht, ayn eser, s. 34. Halef el-E'ar, s. 37; E'ar, Beyniyye'nin
ounluunun Eb Haim'in Beyn b. S e m n imam tayin ettiine
inandklarn kaydeder. Makaltu'l-tslmiyyn, s. 6, 23; ayr. bk.:
Nevnu'l-Himyer, Hun'1-Iyn, s. 161; ehrestn de, Beyniyye fr
kasnn imametin Eb Him'den Beyn'a getiini ileri srdklerini
belirtir. el-Milel ve'n-Nihal, c I., s. 152. Beyan b. Sem'an'n nbvvet
iddias hakknda bk.: Eb Halef el-E'ari, ayn eser, s. 55. E'ar,
Maklru'l-lslmiyyn, s. 5-6. Kr.: ehrestn, el-Milel ve'n-Nihal, c.
I., s. 153.
(30) Eb Halef el-E'ari, ayn eser, s. 33; E'ar, Makalh'l-slmiyyn, s. 56; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 216-7; Isferin, Uslu'dDn, s. 331; ehrestn, el-Milel ve'n-Nihal, c. I , s. 153; ayr. bk.:
Nevnu'l-Himyer, Huru'l-Iyn, s. 161, 260. N el-Ekber'de Beyn b.
Sem'an'n Allah'n bir cisim olduuna inandn belirtir. Uslu'nNihal, s. 40.
(31) bn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbr, c. II., s. 149.
(32) Al-ilmrn; 3 / 1 3 8 .
(33) N el-Ekber, Uslu'n-Nihal, s. 40; ayr. bk.: ibn Kuteybe, Uyunu'lAhbr, c. II., s. 149; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 216.
37.
120
35
b. Sem'an'n sihirle urat' *, "en byk ismi" (el-smu'lA'zamJ bildii, bununla Vens gezegenini ard ve or
dular bozguna uratt da nakledilmektedir/ ' Ancak
Ni el-Ekber, onun sadece Vens gezegenini ardn ve
gezegenin de geldiini belirtmekle iktifa eder/ *
36
37
Grld gibi. Beyan b. Sem'an'n fikirleri konusunda,

kaynaklarda birbirinden ok farkl malmat vardr. Onun
Eb Mansr el-Icl ile kartrlmas bir yana, ona atfedilen fi
kirlerden hangisinin kendisine, hangisinin de taraftarlarna
ait olduunu tesbit edebilmek de hayli zor grnmektedir.
stelik Beyn b. Sem'an'n fikirlerinin daha sonra ortaya
kan Umeyr b. Beyan el-Icl'ninkilerle kartrlm olmas
da ihtimal dahilindedir/ *
38
39
Dier taraftan, pek ok aratrc' * Taber'deki bir ri

vayete dayanarak' * Beyan b. Sem'an'n Muyre b. Sad'le
birlikte isyan kardklarn sylemektedirler. Halbuki gerek
Beyan'la Muiyre'nin fikirlerinin farkll, gerekse bunlarla
ilgili bilgilerin kaynaklarda yer al tarz, Beyan'n Muiyre'den nce ldrlm olduu kanaatini
uyan
drmaktadr/ * stelik Lisanu'l-Mizan'da Muire'nin 120 se
nesinde ldrlm olduu kaytldr/ *
40
41
42
(35) Taberi, c. VII., s. 128-9.

(36) E'ar, Makalh'l-slmiyyn, s. 5; Badad, Mezhepler Arasndaki
Farklar, s. 216.
(37) N el-Ekber, Uslu'n-Nihal, s. 40.
(38) Bk.: Muhammed Cbir, Abdu'l-l, Harektu'-a el-Mutatarrifn,
Msr 1954, s. 35-36.
(39) Msl. bk.: VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 62; E. Ruhi F
lal, mamiyye as, s. 149; A. S. Tritton, slm Kelm, s. 27.
(40) Taberi, c. VII., s. 128-9.
(41) Kr.: M. C. Abdu'l-l, Harektu'-a el-Mutatarrifn, s. 35. ibn Kuteybe'nin naklettii bir iirde de buna iaret edilmektedir. Bk.:
Uyunu'l-Ahbr, s. 149.
(42) ibn Hacer el-Askaln, Lisanu'l-Mizan, Haydarabad, 1331, c. VI., s. 75;
bk.: Nu'man el-Kd, Fraku'l-lslmiyye fi'-i'ri'l-Emeviyye, s. 135.
H a s a n ONAT
121
N el-Ekber'in bildirdiine gre, Beyn'n, Vens

(Zhre) gezegenini ard ve kendisinin Allah'n ruhu ve
kelimesi olduu, kutsal ruhun Hz. Muhammed, Ali, Hasan,
Hseyin yoluyla kendine getii iddialar, vali Hlid b. Ab
dullah el-Kasr'ye ulanca Beyan' yakalatarak astrr/ *
yle zannediyoruz ki Beyan'a atfedilen ulhiyetle ilgili fi
kirler, Ali'nin ve ocuklarnn ulhiyetine inanan Hattabiyye
frkas mensubu Umeyr b. Beyn'n fikirleri ile kartrlm
olmaldr/ * Onun lmne yol aan esas fikirleri de Tann
anlay ve Vens gezegeni ile ilgili iddialar olsa gerektir.
Nitekim Badad, Halid b. Abdillah el-Kasr'nin ona yle
dediini nakleder: "ayet sen bildiin isimle ordular he
zimete uratabiliyorsan ite adamlarm. Onlan da bozguna
urat"/ * Her ne kadar mezhepler tarihi kaynak eser
lerinden onun, Eb Haim'in tayini ile - veya Muhammed b.
Ali'nin vasiyyeti ile - imam olduu zikrediliyorsa da, ayn
zamanda nbvvet iddialan da sz konusu olduu iin,
bize gre nemli olan onun vasiyyetle imam olduuna ina
nan kimsenin bulunup bulunmamasdr/ * ayet hilfetin
Ali'nin soyuna tahsisi gibi bir fikir olsayd, Beyan b.
Sem'an'a her halde uyan bulunmazd.
43
44
45
46
Muhtar es-Sakaf'nin hareketinde sonra, karizmatik lider

anlaynn ilk izlerine yava yava rastlanlmaya baland,
gerek Hamza b. Umre'nin ve Kuseyyir'in fikirlerinden, ge
rekse Beyn b. Sem'an'a atfedilen grlerden an
lalmaktadr. Bu dnem zarfnda, vesayet fikrinin byk l
de kitlelere mal olmaya baladn da sylemek
mmkndr.
(43) N el-Ekber, Usulu'n-Nihal, s. 40-1; kr. Badad, Mezhepler Ara
sndaki Farklar, s. 217; Taber c. VII., s. 129.
(44) Kr.: M. C. Abdu'I-Al, ayn eser, s. 36;
(45) Badad, ayn eser, s. 217.
(46) Nevbaht ve Eb Halef el-E'ar, Beynla birlikte on be kiinin l
drldn kaydederler. Bk.: Fraku'-a, s. 28; Makalt ve'l-Frak,
s. 33.
122
II. Mure b. Said Hareketi

47
48
Muire b. Sad/ * baz kaynaklarda id' *' bazlarnda ise

Becle kabilesinin' * veya bu kabileye mensup Vali Halid b.
Abdillah el-Kasr'nin "mevls" olduu sylenen' * bir kim
sedir.
49
50
51
Muire b. Sad'in sihirle urat bilinmektedir.' *

A'me'ten gelen rivayete gre, o isterse Ad ve Semd kav
mini diriltebileceini syler/ * baz eyler mrldanarak ka
birlerde dolard.' * Eb Nuaym da, onun sihirbazlndan
ve kehanetinden sz eder.' * Muire'nin yaad devirde ve
52
53
54
(47) Nevanul-Hmyeri, bu ismi, dier kaynaklardan farkl bir ekilde Mu

ire b. Sa'd olarak kaydediyorsa d a (bk.: Huru'l-Iyn, s. 168). Mugiriyye
frkasnn ismini zikrefmeksizin grlerini naklettii bir yerde Muire
b.Said eklinde yazar. (Bk.: s. 259). bn Abd Rabbih ise Muire b. Sa'd
olarak kaydeder (bk.: el-Ikdu"l-Ferid, c. II., s. 405,6).
(48) Bk.: Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 218; Eb Muzaffer elIsferain, et-Tabsr fi'd-Dn, thk.: Muhammed Zahid el-Kevser, Matbaatu'l-Enbar, 1940, s. 2 1 , 7 0 , 7 3 .
(49) tbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbr, c. II. s. 147; bn Hazm el-Fasl fi'l-Milel
ve'l-Ehv' ve'n-Nihal, c. IV., s. 184.
(50) Grebildiimiz en erken kaynak eserlerden, onun herhangibir kabileye
nisbet edilmedii; ancak Hlid b. Abdillah el-Kasr'nin Mevl's olduu
hususu ortaklaa belirtilmektedir. Bk.: N el-Ekber, Usulu'n-Nihal, s.
46; Nevbaht, Fraku'-a, s. 63; Eb Halef el-E'ari, Makalt ve'lFrak, s. 77; ehrestn, onu el-Id olarak gstermesine ramen Hlid b.
Abdillah in mevls olduunu da kaydeder. el-Milel ve'n-Nihal, c. I.,
s. 176. ayr. kr.: Ali Sami en-Ner, Ne'etu Fikri'l-Felsef fi'l-slm, c.
II., s. 91.
(51) Taberi, c. VII., s. 128-129; ibn Hacer el-Askaln, Lisanu'l-Mizan, c. VI.,
s. 75-6; Zeheb, Mizanu'l-t'tidl, thk. A. Muhammed Becav 1963, c.
IV., s. 161; ayr. bk.: V. Tucker, "el-Muire b. Said ve Mugiriyye," e
viren: E. R. Flal, A..I.F.l.I.E.D.Ankara 1982, s. 204; M. C. Abdu'l-Al,
Harekaru'-a el-Murutarrifn, s. 40.
(52) Taberi, c. VII, s. 128; bn Kuteybe, yine A'me'ten naklettii bir ri
vayette Muire b. Sad'in, Hz. Ali'nin lleri. Ad ve Semd kavimle
rini diriltebileceini iddia ettiini kaydeder. Uyunu'l-Ahbr, c. I I , s.
49.
(53) Taberi, c. VII, s. 128.
(54) Taberi, c. VII, s. 128.
H a s a n ONAT
123
blgede sihirbazlarn, byclerin ve khinlerin tabi ni

zamn bir paras olduklarn' * gz nne alrsak, ona at
fedilen grleri deerlendirebilmek iin, ncelikle onun si
hirbazln hesaba katmann gerekli olduunu syleye
biliriz. yle zannediyoruz ki onun ldrlmesine yol aan
iddialar da sihirbazlktan kaynaklanm olmaldr. Nitekim
Eb Bekir b. Ayya'tan gelen bir haberde Halid b. AbdUlah'n Muire'yi yakaladktan sonra, onun taraftar
larndan birini ldrttn ve Muire'ye "onu dirilt ba
kalm" dediini gryoruz/ *
55
56
te yandan, Muire, b. Sad'in Peygamber olduunu,

Cebrailin kendisine vahiy getirdiini iddia ettii; bunun
zerine Halid b. Abdillah el-Kasr'nin kendisini yakalatarak
iddiasnn doru olup olmadn sorduu, ikrar edip g
rnden dnmedii iin de onu ldrtt ve astrtt
sylenmektedir.' *
57
Muire'nin ldrlmesiyle irtibatl olarak ileri srlen

onun lleri dirilttii iddias da, Nbvvet iddias da si
hirbazlk dorultusunda gelimesi muhtemel olan g-
(55) Bk.: W. Tucker, "Muire b. Sid ve Mugiriyye", A..I.F.I.I.E.D.c.V., s.

204. (Bu konuda bk.: Alfred Guillaume, Prophecy Divinarion Among
the Hebrews and Other Semites, London, 1938, s. 188, Tucker'den
naklen)
(56) bn Haoer el-Askaln, Lisanu'l-Mizan, c. VI., s. 77; Zeheb, Mizanu'll'tidl, c. IV., s. 162. Muire'nin lleri dirilttii iddias hk. bk.: Nev
baht, Fraku'-a, s. 63; Eb Halef el-E'ar, Makalt, ve'l-Frak, s. 77;
E'ar, Makltu'l-tslmiyyn, s. 7; Badad, Mezhepler Arasndaki
Farklar, s. 218; Nevnu'l-Himyer, Huru'l-Iyn, s. 168.
77. Muire'nin nbvvet iddias hk. bk.: Makalt ve'l-Frak, s. 55-57;
E'ar, Makltu'l-tslmiyyn, s. 7; Badad, Mezhepler Arasndaki
Farklar, s. 218; lsferin, et-Tabsr, s. 73; ehrestn, el-milel ve'nNihal, c. I., s. 177. Kr.: Nevnu'l-Himyer, Hn'l-Iyn, s. 168.
124
58
nilerdir/ * Kanaatmza gre, onun etrafna baz kimselerin

toplanmasnda da sihirbazlnn etkili olduu sylenebilir.
Ancak onun imametle ilgili grlerini gz nne alrsak
kendisinin nbvvet iddiasndan ok, taraftarlarnn onun
nbvvetini ileri srm olabilecekleri ihtimalinden sz ede
biliriz. Nitekim bn Hazm da onun taraftarlannn byle bir
iddiasndan bahseder/ *
59
60
61
Muire b. Sad 119/737< > veya 1 2 0 / 7 3 8 ' * senesinde

Hlid b. Abdillah el-Kasr'ye kar ayaklanmtr. Her ne
kadar baz kaynaklarda' * onun Beyan b. Sem'an'la birlikte
hareket ettii belirtiliyorsa da' * daha nce de temas et
tiimiz gibi, onlann ayn vali tarafndan ksa aralklarla l
drlm olmalannn byle bir kankla meydan vermi
olabilecei akla gelmektedir.' *
62
63
64
65
Muire b. Sad'in hareketine Taber'ye' * ve tbn Kesir'e

(66) g ygjjj kjj^ el-Muberred'e' * ve Makriz'ye' * gre de
67
68
r e
(58) Aslnda slm tarihinde ortaya kan yalana peygamberlere baktmz

zaman pek ounun ncelikle sihirle uraan kimseler olduklarn g
rrz. Bk.: Bahriye ok,
slam'dan Dnenler ve Yalanc Pey
gamberler, Ankara 1967, s. 3 4 vd.
(59) ibn Hazm, el-FasI fi'-Milel ve'l-Ahv' ve'n-Nihal, c IV., s. 184;
(60) Taberi, c. VII., s. 128-9.
(61) bn Hacer el-Askaln, Lisanu'l-Mzn, c. VI., s. 77.
(62) Sadece Eb Zeyd'in rivayetinde bu nakledilmektedir. B k : Taberi, c.
VII., s. 129; kr.: Ibnul-Esr, el-KmiL c. IV., s. 230; ayr. bk.: bn Hazm,
el-Fasl,c. IV., s. 185.
(63) Aslnda Milel Nihal kitaplarnda a y n a y n Beyaniyye ve Mugiriyye fr
kalarndan sz edilmektedir. Byle olmasna ramen pek ok aratrc,
Taber'deki bir rivayeti esas alarak ikisinin birlikte hareket ettiini ileri
srerler. Bk.: VVatt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 62. Tucker,
"Muire b. Sad v e Mugiriyye", s. 205.
(64) Kr.: M. C Abdu'l-Al, Harekah'-a el-Mutatarrifn, s. 34-5.
(65) Taber, c. VII, s. 129.
(66) bn Kesr, el-Bidaye ve'n-Nihye, c I X , s. 323; kr.: lbnu'l-Esr, elKmil, c. IV, s. 230.
(67) el-Muberred, el-Kmil fi'l-Lga ve'l-Edeb, Msr 1355, c. I , s. 20.
(68) Makrz, Htat, c. I I , s. 353.
H a s a n ONAT
125
yirmi kii katlmtr. Kanaatimiza gre rakamlarn az ol

mas hareketin cereyan ettii zaman diliminde fazla taraftar
bulamam olduunun bir ifadesidir. Tucker'n bu sayy az
bulmasn ve "her halkrda Muire ve Beyan'm kendi var
lklarn devam ettiren taraftarlar m e v c u t t u " / " eklindeki
grn neye isnad ettirdiini anlamak biraz zordur. ayet
hareket geni kitlelere mal olsayd, mellifler herhalde
rakam aramak yoluna gitmezlerdi.
6
syan haberi karsnda ok aran vali Hlid b. Abdillahin "Bana yiyecek, su verin" diye bard nak
ledilmektedir.* ' Bu ifadeler Hlid'i kk drme ar
zusundan
kaynaklanm
olabilecei
gibi* ',
baz
kaynaklarda yer alan Muire'nin onun mevlas olmas ha
sebiyle byle bir davran beklemediinin tezahr de ola
bilir.
70
71
Muire b . Sad'in imamet anlayna gelince, elimizdeki

mevcut malzeme henz bu konuda ak bir fikir serdetmemize imkn vermemektedir. Grebildiimiz kadaryla
onun imamet anlayyla ilgili olarak iki farkl durum ortaya
kmaktadr: a) Muire, Eb Ca'fer Muhammed Bkr'dan
sonra kendisininin imam olduunu iddia etmitir. Mu
ire'nin bizzat byle bir iddiada bulunduu sadece ehrestan tarafndan bildirilmektedir* '. Nevbaht* ', ve Eb
Halef el-E'ar^^'ye gre ise, Muire'nin kendisinin deil de
taraftarlarndan bazlar onun Hseyin b. Ali, Ah' b. H
seyin ve Muhammed b. Ali tarafndan vas klndna bu se72
73
(69) W. Tucker, el-Mugire b . Said ve Muiriyye, s. 205.

(70) el-Muberred, el-Kmil, c. I., s. 20; Taber, c. VII., s. 129; bnu'l-Esr elKmil, c. IV., s. 230.
(71) Kr.; Tucker, "Muire b. Sad ve Muiriyye" A..I.F.I.I.D.,c.V., s. 205.
(72) ehrestan, el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 176.
(74) Eb Halef el-E'ar, Makalt ve'l-Frak, s. 77.
E M E V L E R DEVR HAREKETLER
126
bepten mehd kncaya kadar onun imam olduuna inan

mlardr. Ayn ekilde, E'ar de, el-Muiriyye frkasnn,
Muire b. Sad'in Eb Ca'fer'in vas tayin etmesiyle Mehd
kncaya kadar imam olduuna inandklarn belirtir.* ' Ay
rca Eb Halef el-E'ar, Muire'nin imam olduuna inanan
bir frkann onu Abdullah b . Muviye'nin vasi tayin ettiini
sylediklerini belirtir.* '
75
76
b) Muire b. Sad, Eb Ca'fer Muhammed el-Bkr'dan

sonra Muhammed b. Abdillah b. el-Hasan b. Ali b. Eb
Talib'in imam ve ayn zamanda mehd olduunu ileri sr
mtr. N el-Ekber* ), Badad* ', Isferin* ', ehrestan* ', onun bizzat byle bir iddiada bulunduunu kay
dederlerken
Nevbaht* ', Eb Halef el-E'ar* ' ve
Nevanu'l-Hmyer* ' bunu, Muiriyye'nin gr olarak
takdim ederler.
77
78
79
80
81
82
83
Grlmektedir ki, iki grupta topladmz bu grler

hem birbirlerini nakzetmekte, hem de gl bir temele da
yanmamaktadr. Onun Nefsu'z-Zekiyye'nin imametini ileri
srd fikrine gelince:, Muire'nin 119-20/737-738 ylnda
ldrld zaman Nefsu'z-Zekiyye henz 19 yandayd.
Ayaklanmas da 144 ylnda olmutur. ayet Muire'nin
(75) E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 23; kr.: Nevanul-Hmyer, Hun'lIyn, s. 168.

(76) Eb Halef el-E'ar, Makall ve'l-Frak, s. 43-4.
(77) Na el-Ekber, Usulu'n-Nihal, s. 41.
(79) Isferin, et-Tabsr, s..73.
(80) ehrestan, el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 176.
(83) Nevanu'l-Hmyer, Huru'l-Iyn, s. 168. Tucker, muhtemelen hatal ola
rak Nevanu'l-Hmyer'nin Muire'nin Muhammed el-Bkr'n ima
metini ileri srdn kaydeder. Bk.: "Muire b. Sad ve Muiriyye",
A.I.F.l.l.E.D.,c..V., s. 207.
H a s a n ONAT
127
byle bir iddias sz konusu olsayd on be yla yakn bir

sre ierisinde hi deilse baz tezahrleri grlrd' *.
833
Muire b. Sad'in tanr anlay da fevkalde dikkat e

kicidir. Ona gre, tanr, banda ta bulunan nurdan bir
adamdr;' * onun, organlar, hikmet fkran bir kalbi vardr.' *
84
85
Muire'ye gre, tanr lemi yaratmak istedii zaman,

nce "en byk ismi" sylemi ve bylece onun bana bir
ta konmutur' *. Sonra, avucunun iine parmayla kul
larnn gnahlarn ve sevaplarn yazm; gnahlarndan
dolay sinirlenmi ve terlemitir' *. Terinden birisi karanlk
ve tuzlu, dieri ise parlak tatl olmak zere iki deniz mey
dana gelmitir. Sonra, bu iki denizden btn mahlkat ya
ratmtr. Kfirleri tuzlu karanlk denizden, m'minleri de
parlak tatl denizden yaratmtr' *. Sonra, insanlarn gl
gesini yaratm; ilk yaratt ise, Hz. Muhammed'in glgesi
olmutur. Sonra Muhammed'i btn insanla gndermitir.
Daha sonra o, Ali b. Eb Tlib'i korumalarn insanlara teklif
86
87
88
(83a) Kr, Hseyin Atay, Ehl-i Snnet ve a, 91.

(84) W. Tucker, banda ta bulunan tanrnn Mandeanlarn ilahtk fikrine
arpn ekilde benzedii kanaatndadr. Bk. "Muire b. Sad ve Mu
giriyye", A..I.F.I.I.E.D.C.V., s. 209.
(85) E'ar, Makltu'l-tslmiyyn, s. 7; kr.: Badad, Mezhepler Ara
sndaki Farklar, s. 218; Isferain, et-Tabsr, s. 70, 73; ehrestn, elMilel ve'n-Nihal, c. I., s. 177.
(86) Muire'nin "Yce Rabbinin adn tebih et" el-A'l: 8 7 / 1 ) yetini te'vil
ederek isml-a'zamn bu ta olduunu ileri srd nak
ledilmektedir. Bk.f E'ar, Makalh'l-slmiyyn, s. 7; Badad, Mez
hepler Arasndaki Farklar, s. 219; ehrestn, el-Milel ve'n-Nihal, c. I.,
s. 177.
(87) Badad, Tanrnn kullarn amellerini yazdn kaydeder, Mezhepler
Arasndaki Farklar, s. 219; kr.: ehrestn, el-milel ve'n-nihal, c. I , s.
177.
(88) Badad, berrak, tatl denizden iay, karanlk ac denizden de iann
dmanlarn yarattn kaydeder. Mezhepler Arasndaki Farklar, s.
219; kr.: ehrestn, ayn eser, c I , s. 177.
128
89
e r m i / ' onlar da reddetmilerdir. Daha sonra da, yer

yzne ve dalara ayn eyleri teklif etmi, onlar da red
detmilerdir. Sonra, ayn ekilde btn insanlara teklif etmi
ve mer b. el-Hattb, Eb Bekir'e giderek, ona Ali'nin ko
runmas iini stlenmesini ve onu bu dnyada aldatmasn
emretmitir. Ebu Bekir de yle yapmtr. Bu durum "Biz
emaneti gklere, yere ve dalara teklif ettik..."* ', yetinin
te'vilidir. mer, senden sonra beni halife yapman artyla,
sana Ali'ye kar yardm edeceim demitir. Bu durum da,
Yce Allah'n "...eytann hali gibidir; nk eytan insana
kfret der"* ', yetinde belirtilen gibidir* '. Muire'ye
gre, bu yette bahsedilen eytan mer'dir* '.
90
91
92
93
Grld gibi, ilk defa ok farkl bir ekilde hilfet me

selesine yaklalm; Eb Bekir ve mer'in, yetler te'vil edi
lerek Ali'yi kandrdklar, baka bir deyile onun hilfetini
gasb ettikleri ileri srlmtr.
Dier taraftan Muire b. Sad'le birlikte vesayet fikrinin
ak seik tarih sahnesine ktn gryoruz. Her ne kadar
onun daha sonra nbvvet iddiasnda bulunduu sy(89) Badad, Ali b. Eb Talib'in zulmedenlerden korunmasnn gklere ve
dalara teklif edildiini kaydeder. Bk.: Mezhepler Arasndaki Farklar,
s. 219; kr.: ehrestan, el-Milel ve'n-NihaL c I., s. 177.
(90) Ahzb: 3 3 / 7 2 .
(91) Har: 5 9 / 1 6 .
(92) E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 7-8; Badadde, Ahzb Suresi'nin
"Dorusu Biz, sorumluluu gklere, yere, dalara sunmuuzdur da,
onlar bunu yklenmekten ekinmiler ve ondan korkup titremilerdir.
Pek zalim ve ok cahil olan insan ise onu yklenmitir. ( 3 3 / 7 2 )
yetinde belirtilen "ok zalim" ve "ok cahil" olan dan kastedilenin Eb
Bekir olduunu kaydeder. Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 219-20,
kr.: ehrestan, el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 177.
(93) E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 8; kr.: Badad, ayn eser, s. 220; eh
restan, el-Milel ve'n Nihal, c. I., s. 177. Muire'nin Eb Bekir ve
mer'i ktledii hk. bk.: lbn Hacer el-Askaln, Lisanu'l-Mzn, c.
VI., s. 76; Zeheb, Mizanu'l-tidl, c. IV., s. 161.
H a s a n ONAT
129
leniyorsa da, o, kendisinin vasiyetle imam olduunu iddia

etmitir. Ancak hilfetin Ali'nin soyuna hasredilmesi gibi bir
fikrin, bu hareket esnasnda mevcut olduunu gsteren her
hangi bir delil gze arpmamaktadr.
Muire b. Sad hareketi, her ne kadar gerek anlamda
i fikirlere dayanmyorsa da, Milel-Nihal kitaplarnda yer
alan iliin ilk tezahrlerinden birisi olarak telakki edi
lebilir.
130
III. Eb Mansr Hareketi

Muire b. Sad'den sonra, ayn dorultuda karmza
kan ikinci isim Eb Mansr el-Icl'dir. O, adndan da anla
laca gibi Icl kabilesine mensuptur* '. Ancak, Nevbaht* '
ve Eb Halef el-E'ar* ', onun Abdulkays kabilesine men
sup olduunu kaydederler.
94
95
96
Eb Mansr'un ocukluu, llerde gemitir. Okuma

yazma bilmedii ve Kfe'de bir evi olduu
nak
ledilmektedir* '. O, nce Eb Ca'fer Muhammed b. Ali'nin
kendisini vas tayin ettiini* ', dolaysyla onun halefi ol
duunu* ', Eb Ca'fer'den sonra imametin kendisine ge
tiini* ' iddia etmitir* '. Daha sonra da, kendisinin ge
karldn, tanrnn eliyle onun ban okayp "Ey oul
cuum, benden tebli et" dediini, sonra da onu yeryzne
indirdiini, bu sebepten "Eer gkten bir para der gr
seler bu, birbiri stne ylm buluttur derler"* '
yetinde anlan "gkten den bir para "kisf'in kendisi ol
duunu ileri srmtr* '.
97
98
99
100
101
102
103
(94) Bk.: E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 9-10; Badad, Mezhepler Ara

sndaki Farklar, s. 223; ehrestan, el-Milel ve'n-Nihal, c. 1., s. 178.
(97) Nevbaht, Fraku'-a, s. 38; Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 46.
(100) Na el-Ekber, Usulu'n-Nihal, s. 40; ehrestan, el-Milel ve'Nihal, c.
I., s. 178.
(101) Badad, onun sonradan bu grten vazgetiini syler. Mezhepler
Arasndaki Farklar, s. 223.
(102) Tr: 5 2 / 4 4 .
(103) Bk.: E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 10; lbn Kuteybe, Uyunu'lAhbar, c. II., s. 147; Nevbaht, Fraku'-a, s. 38; Eb Halef el-E'ar,
Makalt ve'l-Frak, s. 46; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s.
223; ehrestan, el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 179. Dier taraftan N
el-Ekber bu ge tanrnn yanna kma hadisesinin Beyan b.
Sem'an'la ilgili olduunu bildirir. Bk.: Usl'n-Nihal, s. 40. Tucker,
H a s a n ONAT
131
Ona gre Allah'n yaratt ilk insan sa, ikincisi de

Ali'dir* '. Peygamberlik hi kesilmeyecektir/ ' Ali,
Hasan, Hseyin, Ali b. Hseyin, Muhammed b. Ali birer
peygamberdir. Bunlar mteakip kendisi de bir pey
gamberdir. Ayrca onun soyundan be tane daha peygamber
gelecektir* '. Cebrail kendisine
tanrdan vahiy ge
tirmektedir. Allah Muhammed'i tenzil iin, Eb Mansr'u
da te'vil iin gndermitir. Onun Hz. Peygamber'in ya
nndaki durumu, Yua b. Nn'un Hz.Musa'nn yanndaki
durumu gibidir* '.
104
105
106
107
Eb Mansr, cennet ve cehennemin birer insan olduunu

iddia etmitir* '. Bu grn Muire'nin kendisinin tevil
iin gnderildii iddiasyla uyum halinde olduu aktr. Bu
da, bir anlamda, Badad'nin belirttii gibi, cennet ve ce
hennemin inkr demektir* '.
108
109
te yandan, Eb Mansr'un, Muire'nin yaratl na

zariyesine benzeyen, Al-i Muhammed'in sema, ann da
(104)
(105)
(106)
(107)
(108)
Eb Mansr'un semaya k hakknda bir mezhep kurucusunun

peygamberlik iddiasn desteklemek gayretine maruf olabileceini
belirtir. Bk.: Ebu Mansr el-Icl ve Mansriyye, ev.: E. Ruhi Flah,
A..I.F.l.I.E.D.cV., Ankara 1982, s. 223.
E'ar, Makalh'l-Islmiyyn, s. 10; el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 179;
Seyyid Hm yeri, Huru'l-Iyn, s. 169; kr.: Tucker, ayn makale, s. 224.
E'ar, ayn eser, s. 10; Eb Halef el-E'ar, bunu Mansriyye fr
kasnn gr olarak takdim eder. Bk. Makalt ve'l-Frak, s. 47.
Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 47; kr.: Nevbaht, ayn eser, s. 38.
Eb Halef, ayn eser, 47; kr.: Nevbaht, ayn eser, s. 39; kr.: Seyyid
Hrriyer, Huru'l-Iyn, s. 169.
E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s. 10; Badad, Mujriyye frkasnn
cennet ve cehennemi inkr ettiini, cenneti dnya nimetleri ve refah;
cehennemi de insanlarn dnyada karlatklar skntlar olarak tevil
ettiklerini kaydeder. Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 223. eh
restan, biraz daha meseleyi ileri gtrerek, cennetin uyulmas em
redilen zamann imam olduunu, cehennemin de imamn hasm ol
duunu syler. el-Milel ve'n-Nihal, c. I., s. 149.
132
yeryz olduu eklinde bir gr ileri srd

ledilmektedir* ).
nak
110
Eb Mansr ve taraftarlarnn din emirler ve yasaklar ko

nusunda da te'vile dayal grler gelitirdikleri dikkat ek
mektedir. Onlara gre, haramlar Allah'n uzak durulmasn
istedii kiilerdir, farzlar da tevell edilmesi gereken in
sanlardr* ). Onlar iin haram diye bir ey yoktur* ).
Dier taraftan Eb Mansr'un ve taraftarlarnn, mu
haliflerini kfir olarak grdkleri* ), "Mrikleri bul
duunuz yerde ldrnz"* ) yetinin muhaliflerine ya
ama hakk tanmad, bunun da gizli cihad telakki ettii
bilinmektedir* ). Bunlar muhalifleri iin zel ldrme tak
tikleri bile gelitirmilerdir* ). Ebu Mansr el-Icl 121-127/
738-744 tarihleri arasndaki Emev idaresinin Irak valiliini
yapan Yusuf b. mer'e kar, ayaklanmtr. Sonunda Yusuf
b. mer tarafndan yakalanarak idam edilmitir* ).Eb
111
112
113
114
115
116
117
(110) E'ar, ayn eser, s. 10; Eb Halef el-E'ar, bunu Mugiriyye'nin gr

olarak kaydeder. Bk.: Makalt ve'l-Frak, s. 47.
(111) ehrestan, ayn eser, c. I., s. 179. Eb Muhamed b. Osman b. Abdillah
b. Hasan el-Irak'nin naklettiine gre ise, haramlar ann sevmek zo
runda olduu insanlardr ki muhtemelen hatal bir grtr. Bk.: elFraku'l-Mufterika beyne Ehli'z-Zeyg ve'z-Zendeka, thk.: Y. Kutluay, Ank. 1961, s. 41.
(112)
(113)
(114)
(115)
E'ar, ayn eser, s. 10; ehrestan, ayn eser, c. I., s. 149.

Nevbaht, ayn eser, s. 38; Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 47.
Tevbe:9/5.
Nevbaht, Fraku'-a, s. 38; Eb Halef el-E'ar, Makalt ve'l-Frak,
s. 47.
(116) lbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbr, c. II., s. 147; Eb Halef el-E'ar, ayn
eser, s. 47; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 223; ayr. bk.: E.
R. Flah, immiyye as, s. 151; Tucker, "Ebu Mansr el-Icl ve
Mansriyye", A..I.F.I.I.E.D., c. V., s. 225.
(117) Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 47; E'ar, Makalru'l-slmiyyn, s.
10; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, s. 224; ayr. bk.: VVatt,
slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 63; E. R. Flah, ayn eser, s.
152.
H a s a n ONAT
133
118
Mansr kendisi meval deildir* '. Kendisine uyanlar da

Araplardan ve mevalden mteekkildir* '. Hareketin tam
adn tesbit edebilmek biraz zordur. Ancak kesin olan 121127/738-744 tarihleri arasnda olduudur* '.
119
120
121
Eb Mansr'un lmnden sonra, Eb Halef el-E'ar* '

ve E'ar'ye gre* ', onun taraftarlar ikiye ayrlmlardr.
Bir ksm onun olu el-Hseyin b. Eb Mansr'a tabi olur
ken, dierleri de Muhammed b. Abdillah b. el-Hasan'a uy
mulardr* '.
122
123
Eb Mansr'un ldrlmesiyle, Muire b. Sad'in ha

reketinden sonra, ayn dorultuda ortaya ktn sy
leyebileceimiz Eb Mansr hareketi de tarihteki yerini al
mtr. Gerek Eb Mansr gerekse Mansriyye frkasnn
"vas'Tik hakkndaki grleri - h e r ne kadar hilfetin
Ali'nin soyuna tahsisi gibi bir fikir yoksa da- nbvvet
gibi iddialara ramen mevcut karizmatik anlay ve " a "
hakknda gelitirilen zel dnceler, tipik ilk i fikirler
olarak telakki edilebilir. Dier taraftan bilhassa Eb
Mansr el-Icl ile birlikte, " a " tabirinin i fark
llamasn
artk
yanstmaya
balad
da
his
sedilmektedir.
(118) Bk. A.S. en-Ner, Nes'etu Fikri'l-Felsefi, . II., s. 99; M.K. e-eyb,
es-Slatu beyne't-Tasavvuf ve't-Teeyyu', s. 129. VVatt, Allah'n ka
tnda kendisine Sryance hitap edildii haberine dayanarak onun
mevalden de olabileceini belirtir. Bk. tslm Dncesinin T e
ekkl Devri, s. 63.
(119) Tucker, ayn makale, s. 218; M. C Abdu'l-Al, Harekh'-a elMutatarrifin, s. 45-6.
(120) Kr. Tucker, ayn makale, s. 218; M. C. Abdu'l-Al, ayn eser, s. 43.
(121) Eb Halef el-E'ar, ayn eser, s. 48.
(122) E'ar, ayn eser, s. 24.
(123) Bu konuda bk.: "Tucker, Eb Mansr el-Icl ve Mansriyye",
A..I.F.U.E.D., c. V.,s.221.
134
IV. Abdullah b. Muviye Hareketi

Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Ca'fer b. Eb Talib,
adndan da anlalaca gibi, Hz. Ali'nin kardei Ca'fer'in
kk torunudur. Medine'de doup bymtr* *. 1 2 6 /
743 senesinde kardeiyle birlikte vali Abdullah b. mer b.
Abdilaziz'i ziyaret etmek* * iin Kfe'ye gelmitir* *.
Sonra da evlenerek oraya yerlemitir.
124
125
126
Eb Ubeyde, Ma'mer b. el-Msenn'nn rivayetine gre,

Velid b. Yezid'in lmnden sonra, gelien olaylar zerine
vali Abdullah b. mer, Mudar ve Rebia kabilelerine di
erlerinden ok daha fazla bata bulunur; bu durum ka
bileler aras baz ekimelere yol aar* *. Abdullah b.
mer'in ortaya kan problemi halletmekte aciz kaldn ye
teri kadar gl olmadn gren "iler"* *, Abdullah b.
Muviye'yi ararak etrafnda toplanp ona dier Kfelilerle
birlikte bey'at ederler* *. Ancak Ali b. Muhammed'in ri
vayetinde, Kfelilerin (Ehlu'l-Kfe), Abdullah b. Mu
viye'ye, Haimoullar'nn, Mervanoullarndan daha fazla
hilfete lyk olduklarn syleyerek, halk kendisine a
rmasn istedikleri nakledilmektedir* *. te yandan, H
seyin b. Ali'den gelen bir rivayette, Yezid b. Velid halife
olunca Abdullah b. Muviye'nin Kfe'de harekete geerek,
127
128
129
130
(124) Bk.: A.S. en-Ner, Ne'etu Fikri'l-Felsef, c.II., s. 109.

(125) VVellhausen, onlarn validen yardm almak iin geldiklerini kaydeder.
Bk. el-Havaric ve'-a, s. 262.
(126) Taber, c. VI., s. 302"-3; kr.: Ma'mer el-Musenn'nn rivayeti, c. VII., s.
304. Ayr. bk.: VVellhausen, ayn eser, s. 262.
(127) Taber, c. VI., s. 302.
(128) Taber, c VII., s. 304-5; kr.: Ali b. Muhammed'in rivayeti, c. VII., s.
302-3. Bu rivayette, Eb Ubeyde Ma'mer b. el-Musenn'nn naklettii
olaylar iin sadece "Asabiyet ortaya kt" tbiri kullanlr.
(129) Taber'nin, "Eb Ca'fer dedi ..." diyerek naklettii haberde "a" ifa
desi yer almakla beraber Ali b. Muhammed'in rivayetinde bu tabir
kullanlmaz. Bk.. Taber, c. VII., s. 303,305.
(130) Taber, c. VII., s. 303.
H a s a n ONAT
135
insanlar kendisine bey'at ermeye "l-i Muhammed'den raz

olunan bir ahsa" (er-Rza min li Muhammed) uymaya a
rd; Kfelilerden bazlarnn ona bey'at ettii, bazlarnn
da, oumuz bu aile ile ldrld, geriye bizden bakas
kalmad" diyerek onu reddettikleri bildirilmektedir* *. Her
ne kadar baka bir rivayette* * onun emsara mektup ya
zarak kendi adna an yapt; Al-i Muhammed'den raz
olunan bir kimse adna davet etmedii kaydediliyorsa da,
daha sonra, etrafnda toplananlarn iinde Abbas Oul
larndan bazlarnn da bulunduklar eklindeki haberi* *
dikkate alrsak, Abbas hareketinin parolas olarak karmza
kan bu davet eklinin* * o zamanlar uyu bulmu ol
duunu ve Abdullah b. Muviye'nin de bundan istifade
etmek istemi olabileceini syleyebiliriz* *.
131
132
133
134
135
Ancak, Na el-Ekber'in, onun ayaklanmasndan nce,

imametin Eb Him'den ona getiine inanan, Eb
Haim'in taraftarlarndan bir grubun ona meylettiini kay
dettiini gryoruz* *. Nevbaht de, Eb Him'in Ab
dullah b. Muviye'ye vasiyyet ettiini; ancak Abdullah o
zaman kk bir ocuk olduu iin bu vasiyeti, o bula
erinceye kadar, saklamak zere Salih b. Mudrik'e verdiini
kaydetmektedir. Her ne kadar N el-Ekber'in ve Nevbaht'nin verdii bilgileri Kfe'deki bu olayla irtibatlandnp
kesin doru olduklarn syleyebilmek imknndan mahrumsak da, mevcut bilgiler nda aksini ispatlayabilmek
136
(131)
(132)
(133)
(134)
(135)
el-Isfehan, Makatilu't-Tlibiyyn, s. 165.

el-Isfehan, ayn eser, s. 167.
Ali b. Muhammed'in rivayeti, Taber, c. VII., s. 372.
Bk.: Faruk mer, Tabah'd-Dave'ti'l-Abbsiyye, Beyrut 1970, s. 158.
"Al-i Muhammed'den raz olunan ahsa" tbiri her ne kadar kapal
gzkyorsa da, hareketin balangcndan beri lider olarak Abbas
Oullarndan birisi hareketin ileri gelenleri tarafndan aka kabul
edilmektedir.
(136) N el-Ekber, Usulu'n-Nihal, s. 37.
136
de biraz zordur. Bu durumda mevcut malzemeye gre, ister

istemez onun etrafindakilerin, onun Eb Him'in vasiyeti
ile imam olduuna inandklarn farzetmek zarureti hasl ol
maktadr. Ancak, Abdullah b. Muviye'nin Kfe'ye imamlk
iddias ile gelmedii de hemen hemen kesin gibidir* *.
137
Abdullah b. Muviye, 127/744 ylnn Muharrem aynda

Kfe'de ayaklanr. Ksa srede, taraftarlar hezimete u
rarlar* *. Abdullah b. Muviye de Medain'e girmek zo
runda kalr. Burada kendisine Kfe'den iltihak edenler de ol
mutur* *. Bir sre burada kaldktan sonra 128/745
senesinde ran'n Istahr blgesine geer. Burada tutunur ve
bir mddet hakimiyet kurarsa da, sonunda II. Mervan'n or
dusuna malup olur* *. Bylece ksa srede, byk lde
tesadflerin yardm ile kurduu hkmranl yklm
olur. Kendisi nce Kirman'a, sonra Sicistan'a kaar. En so
nunda Abbslerin mehur komutan Eb Mslim elHorasn tarafndan ldrlr* *.
138
139
140
141
Nevbaht ve Eb Halef el-E'ar'nin bildirdiklerine gre,

Abdullah b. Muviye, Eb Mslim tarafndan ldrlnce,
taraftarlar frkaya ayrlmlardr: Bir ksm Abdullah b.
el-Haris'in etrafnda toplanm; bir frka onun kim mehd
(137) Kr.: VVellhausen, el-Havric ve'-a, s. 262.
(138) Hareketin nasl cereyan ettii hakknda fazla malumat nakledilmemekle beraber, onun yaknlarndan birinin ihanetine uram
olduu anlalmaktadr. Ayrca yannda kendisiyle birlikte bir grup
Zeydiyye mensubunun da mevcut olduunun bildirilmesi, dorusu
dikkat ekicidir. Bk. Taber, c. VII., s. 303.
(139) Taber, c VII., s. 3 0 3 , 3 0 5 .
(140) Taber, c. VI., s. 371 vd.; ayr. bk. VVellhausen, el-Havric ve'-a, s.
263.
(141) Bk. E. Ruhi Flah, mmiyye as, 156-157; VVatt, slm D
ncesinin Teekkl Devri, s. 64-65; Ali Sami en-Ner, Ne'eh
Fikri'l-Felsef, c. II., s. 109 vd. Hseyin Atay, Ehl-i Snnet ve a, 4243; M. Kamil e-eyb, cs-Slatu Beyne't-Tasavvuf ve't-Teeyyu', s.
131 vd.Henri Laoust, Les Schiismes dans L'Islam, 36.
H a s a n ONAT
137
olduunu, lmediini, sfahan'da bir dada oturduunu

ileri srm; bazlar da, onun ldne, yerine hi kimseyi
vasiyet etmediine inanmlardr* *.
142
(142) Nevbaht, Fraku'-a, 32-33; Eb Halef el-E'ar, Makalt ve'l-Frak,

s. 42 vd.
SONU
Emevler dnemi, islm Mezhepler Tarihi kaynak eser
lerini dolduran pek ok frkann kklerinin uzand, ba
zlarnn da geliip tarih sahnesine kma imkn bulduu
bir devirdir. te ilik de, dier frkalar gibi bu dnemden
nasibini almtr.
ia'nn Emevler dnemindeki durumu incelenirken iki
deiik faktr, ilikle dorudan alkas olmayan baz ha
reketlerin, i hareketler olarak deerlendirilmesi gibi, bir
sonu dourmutur. Birincisi, hareketlerin muharrik fi
kirlerinin o zamanki mevcut siyas-itima artlarla
alkasnn yeterince deerlendirilememesi ve bunun i fi
kirlerle ne lde irtibatl olup olmadnn ortaya kon
mamas; ikincisi de ia'nn, tarih sahnesine bir frka olarak
kndan ok nceki baz hadiselerle irtibat kurarak,daha o
zamanlar mevcutmu gibi bir hava oluturmu olduunun,
byk lde gzden kamasdr.
Ali b. Eb Talib'in salnda hilafetin nass ve tayinle
onun hakk olduuna inanan bir grubun varlndan sz
etmek pek mmkn deildir. nk, Hz. Ali'nin kendi ifa
desiyle Eb Bekir, mer ve Osman'a bey'at edenler, ona da
bey'at etmilerdir. Muhtelif kaynaklarda, Osman veya Ali
dneminde var olduu sylenen ve lbn Sebe'ye atfedilen
"Vesayet" ve "Rec'at" fikri de, hicr birinci asnn sonlarna
doru, mevalniri devreye girmesinden sonra, ortaya kan
140
fikirler cmlesindendir. Dier taraftan Sffn sava sonras,

vuku bulan Hakem Olay'nda Ali'nin hilfetinin tartma ko
nusu edilmesi de, imamet konusunda nass ve vasiyetin ol
madnn ak bir delilidir. Ali'nin lm deinde iken,
"Senden sonra Hasan'a bey'at edelim mi" eklindeki soruyu,
"Siz bilirsiniz" tarznda cevaplandrmas; Hasan'n hilfeti
Muviye'ye devretmesi, imametle ilgili nass veya tayinden
bahsetmenin pek imkn dahilinde olmadn gs
termektedir.
Hucr b. Adiyy hareketi, minberden Ali b. Eb Talib'e s
vlmesine kar ortaya konan bir tepki hareketidir. Olayn
kahramanlarnda grdmz Osman aleyhtarl tavrnn
dnda mfrit i bir fikre rastlanlmamaktadr. Hucr b.
Adiyy ve arkadalar iin kullanld anlalan "sebeiyye"
tabiri de, bu dnemde Osman aleyhtarl anlamn a
mamaktadr.
Tevvbn hareketi de Hseyin'i Kfe'ye aran,daha
sonra yan balarnda ldrlmesine seyirci kalanlarn vic
danlarnda hissettikleri sululuk ve gnahkrlk duy
gusunun sonucu umumiyetle ileri yalardaki kimselerden
oluan bir lider kadro ile gerekletirilmitir. Tevvbn'un
Hseyin'in katilleri olarak asl cephe almak durumunda kal
dklar kimseler, onlarn ounun yakn akrabas veya en
azndan bir tand olmak durumundaydlar. Buna ramen,
sanki Hseyin'in katili tek bana o imicesine, Ubeydullah
b. Ziyd'n zerine gidilmitir. Bu sebepten Tevvbn'u,
Mezhepler tarihi asndan fazla derinlii olmayan, ncelikle
psiko-sosyal yn ar basan bir hareket olarak ni
telendirebiliriz.
Muhtar es-Sakaf hareketi ise, Tevvbn gibi, Kerbel'nn
intikam adna Muhtar'n liderliinde ortaya kmtr.
Bunun Tevvbn'dan ayrld tek bariz nokta, "Muhtar'n
bu i iin kendisini Muhammed b. el-Hanefiyye'nin g-
H a s a n ONAT
141
revlendirmi olduunu" iddia etmesidir. Hareket boyunca

Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti fikri sz konusu
edilmemitir. Dier taraftan, Muhtar'n lbn Zubeyr'le m
nasebetleri, Mus'ab'n Basra'ya geliine kadar lml bir hava
iinde gemi, Muhtar lbn Zubeyr'e yapt bey'atn boz
madn ona zaman zaman hissettirmitir.
Kanaatmza gre Muhtar es-Sakaf hareketinin nemli
zelliklerinden birisi, ilk defa "mevalf'nin siyaset sahnesine
kmas; dieri de Kerbel'nn intikamnn bir anlamda aln
m olmasdr. Muhtr'a atfedilen beda' ve nbvvet gibi
an iddialara gelince, bunlarn daha ok Basra'dan kay
naklanan, Basra-Kfe ekimesi ile alkal olarak, ktleme
gayesiyle ona isnad edilmi fikirlerden olmas bize gre kuv
vetle muhtemeldir.
Bu hareket esnasnda, " a " tabirinin stlah bir h
viyet kazandn sylemek pek mmkn grnmemek
tedir. yle zannediyoruz ki, bu hareketlere tasnif s
kntsndan da olsa i veya "ilk i " sfatlarn vermek ye
rine, mehur olan kendi isimleriyle adlandrmak daha
doru olacaktr. Hareketler esnasnda karizmatik lider an
laynn ve vesayet gibi temel i fikirlerin etkilerinin var
olduunu sylemek kanaatmza gre olduka zordur.
Muhammed b. el-Hanefiyye'nin 8 1 / 7 0 0 ylndaki l
mnden sonra (hicr birinci asnn sonlarna doru) yava
yava mehdlik ve rec'at fikirlerinin, mslman evrelerde
tarih sahnesine kmaya baladn gryoruz. Ancak bu fi
kirlerin itima hayata mal olduunu syleyebilmek, mevcut
kaynaklar nda, g grnmektedir.
Mure b . Sad ve Ebu Mansr el-Icl ile birlikte,
"vesayet" fikrinin -hilfetin Ali b . Eb Talib'in soyuna
tahsisi sz konusu edilmeksizin- btn aklyla fikir
hayatna girdiini gryoruz. Bunlar, hilfetin vesayetle
geici bir sre iin de olsa bizzat kendilerine intikal et-
142
tiini ileri srmlerdir. Dier taraftan tesbit ede

bildiimiz kadaryla ilk defa Ali b . Eb Talib'in hilfetinin
Eb Bekir ve mer tarafndan gasbedildii eklindeki fi
kirlerin de bunlarla birlikte tarih sahnesine kt or
tadadr.
Abdullah b. Muviye'nin, taraftarlar da, kendisinin Eb
Him'in vasiyetiyle imam olduuna inanyorlard. Ancak
onun Kfe'ye gelirken hilfetle ilgili bir iddiasnn olmad
bilinmektedir. Bu sebepten onu harekete sevkeden faktrleri
Kfe'nin o zamanki sosyopolitik yaps iinde aramak du
rumundayz.
Netice itibariyle grlmektedir ki, hicr birinci asrn
son eyreinden nce ne ilikten, ne de i fikirlerden sz
etme imkn vardr. Birinci asrn sonlaryla ikinci asrn
balarnda, ilk i fikirler yava yava teekkl etmeye ba
lamsa da, bunlarn itima hayata mal olduklarn sy
lemek biraz zordur. Bununla birlikte gerek Muire b.
Sad'in, gerekse Eb Mansr'un, hareketleri iliin ilk te
zahrleri olarak nitelendirilebilir mahiyettedir.
LK VE GNMZ LNDE BAZI

YEN YAKLAIMLAR ZERNE"
1979 ylnda gerekletirilen "ran islm Devrimi", bir
yandan btn dikkatlerin Iran ve Ortadou zerinde yo
unlamasna yol am; dier taraftan da "iilik" olgusunu
yeniden gndeme getirmitir. Olayn, hemen hemen btn
dnyada aknlk ve hayretle izlendii bir gerektir* '. Buna
ramen zellikle Trkiye'de olayn ne salkl bir ekilde tar
tldndan, ne de anlalabildiinden szetmek mm
kndr, iran'da meydana gelen hadiselerin temel di
namiklerinin aa karlmas gerekmektedir' *.
1
(*) Bu makale Islmi Aratrmalar Dergisinde yaynlanmtr. (Yl 3. say 3

Temmuz 1989).
(1) M. Haseneyn Heykel, ran Devriminin "Btn dnya iin, zellikle de
Amerikallar iin sempati duyulmas bir yana, anlalmas dahi zor bir
fenomen" olduunu belirtir. Bk. Bir Devrimin Anlatlmam yks,
ev. Bedirhan Muhib, stanbul 1988, s. 7.
(2) ran'da ortaya kan olaylarn Trkiye'yi yakndan ilgilendirdii ak bir
husustur. Ne var ki, tespit edebildiimiz kadaryla, bugne kadar, konu
ile ilgili salam aratrmalar ortaya konulmamtr. Trkiye'de do
rudan bu konuyu ileyen kitap says yok denecek kadar azdr. Olan
larn da daha ok tercme kitaplar oluu dikkat ekmektedir. Msl. Bk.
Asaf Hseyin, ran'da Devrim ve Kar Devrim, ev. Taha Cevdet, s
tanbul 1988; Bahman Nirumand, ran, ev. Kemal Kurt, ist. 1988; M.
Haseneyn Heykel, Bir Devrimin Anlatlmam yks, ev. Bedirhan
Muhib, istanbul 1988.
144
GNMZ L
"ran tslm Devrimi"nin i bir zemin zerinde ger

ekletii bilinen bir husustur. Hareketin lideri, "slm' ko
rumakla" grevli* * olduunu iddia ermekte, hatta slm
dnyasnn liderliini hedef almaktadr* *. stelik, sk sk
devrim ihracndan szedilmektedir* *.
3
Biz bu almamzda, "ran slm Devrimi"nin arka

plnnn aydnlanmasna az da olsa yardmc olmak, din
alanda muhtemel yeni oluumlarn salkl geliebilmesine
katkda bulunabilmek dncesiyle, mezhepler tarihi noktai nazarndan birtakm "ada i Tezahrleri" tartmak is
tedik. Gnmz iliinin -Devrim ncesi ve sonras- ula
t izginin deerlendirilebilmesi, ncelikle tarih "ia" ol
gusunun iyi bilinmesine baldr. Aynca bu izginin
"Evrensel lslm"a gre konumunun belirlenmesi lzmdr.
almada, "ada i Tezahrleri" Ali eriat'nin g
rleri eksen alnmak suretiyle incelenecektir.
Ali eriti'nin "ada i tezahrler" iin eksen olarak d-
(3) Ayetullah Humeyn, slm Fkhnda Devlet, ev. Hseyin Hatem, s

tanbul 1979, s. 81.
(4) Bu hususu M. Haseneyn Heykel yle tespit etmitir: "O yalnz bir i
ayetullah, yalnz bir ranl olarak deil, bir mslman lider olarak tm
mslmanlara hitbetmek istiyordu." M. Haseneyn Heykel, ayn eser, s.
189.
(5) Ayetullah Humeyn, 6 Ocak 1980'de kendisini ziyaret eden bykeli ve
maslahatgzarlara yapt bir konumada, "devrim ihracn" yle dile
getirir: "Mslman olduumuzu ve islm Cumhuriyetine sahip bu
lunduumuzu ne kadar iddia edersek edelim fiilde bunun hilafn ya
parak inandrc olamayz. slm Cumhuriyetinin dier lkelere ihra
edebilmemiz, taut fiillerden uzak; sz, amel. ve davranlarmzn
Islmi olmasna baldr. hra dediimizde, zor ve silah an
lalmamaldr. hra, islm gereklerinin ve insan ahlaknn g e
limesiyle mmkndr." A. Humeyn, Konumalar, Ankara 1982, s. 5455; ayr. bk. ayn eser, s. 44. Humeyn'nin devrim ihracyla ilgili g
rleri ve bir deerlendirme iin bk. R. K. Ramazan, "Shiism in The
Persian Golf" isimli makalesi, Shi'ism and Social Protest, ed. Juan R.T.
Cole and Nikki R. Keddie, London 1986, s. 30-54.
:
145
Hasan ONAT
nlmesinin sebepleri yle sralanabilir: Birincisi, Ali e

riat, iliin klasik dar kalplarn bir hayli zorlam, bu yz
6
den iran'da "Gizli Snnlik'Te sulanmtr* '. Geleneksel i

anlay srdrmek isteyen ulemnn hcumlarna ve sert
7
tepkilerine hedef olmutur* *. kincisi; Ali eriat, "ran islm

Devrimi"nin
ncs;
belli bal ideologlarndan

eriat'nin
pek
ok
eseri
saylmaktadr* '.
Trke'ye
ka
zandrlmtr* *. Kitaplar, sk sk en ok satan kitaplar lis

10
tesinde yer almaktadr* *. Ali eriat'nin Trk okuyucular

11
zerinde derin izler braktn sylemek mmkndr* *.

Bu sebepten, "Gnmz iliinde Yeni Baz Yaklamlar"
incelemeye, Ali eriat'nin grleri eksen alnarak ba-
(6) Bk. Ali eriat, Anne-Baba Biz Suluyuz, ev. Kerim Gney, stanbul
1988, s. 24; ayr. Bk. Hamit Algar, slm Devriminin Kkleri, ev. M.
etin Demirhan, stanbul 1988, s. 111.
(7) Iran islm Devriminin lider kadrosunda yer alan Ayetullah Mutahhar,
1968 senesinde, eriat'yi protesto etmek iin grevinden istifa etmitir.
Bk. Asaf Hseyin, ran'da Devrim ve Kar Devrim, s. 138.
(8) Algar, slm Devriminin Kkleri, s. 99; Asaf Hseyin, ran'da Devrim
ve Kar Devrim, 134 vd.
(9) Dr. Ali eriat'nin Trke'ye evrilen kitaplarnda bazlarnn isimlerini
yle sralamak mmkndr: Anne-Baba Biz Suluyuz, ev. Kerim
Gney, istanbul 1988 (2. bs), slm Sosyolojisi zerine, ev. Kamil
Can, stanbul 1980 (2. bs.), Dinler Tarihi I., ev. Abdullah ahin, is
tanbul 1988, Hac, ev. Fatih Selim, istanbul 1980, Biz ve kbal, ev.
Ergin Kltutan, istanbul 1988, Ebzer Gfri, ev. Salih Okur, istanbul
1987, Muhammed Kimdir, ev. Ali Seyyidoglu, Ankara 1988, slm
Nedir, ev: Ali Seyyidoglu, stanbul 1987, Muhammedi Tanyalm, ev.
Ali Seyyidoglu, Ankara 1988, Dine Kar Din, ev. Hseyin Hatem, is
tanbul 1987, Kur'an'a Bak, ev. Ali Seyyidoglu, Ankara 1988, Yarnn
Tarihine Bak, ev. Orhan Bekin, istanbul 1987, Kltr ve deoloji,
ev. Orhan Bekin, stanbul 1986, Medeniyet ve Modemizm, ev. Fatih
Selim, stanbul 1980, Medeniyet Tarihi I-II, ev. I. Keskin, Ankara 1987.
(10) Msl. Bak Kitap Dergisi, say 24, ubat 89, Ek. s. 13.
(11) Ali eriat'nin Trkiye'deki etkileri ve yeni din yaplanmalara katks,
mutlaka ciddi bir ekilde aratrlmaldr.
146
GNMZ L
12
lanmtr.' * Ali eriat'nin, ilii ne lde -eer

bilmise- aabildiinin ve klasik i ereve ierisinde
disi iin setii yerin belirlenmesi, bize, ada i
ncenin ulaabildii muhtemel izgi hakknda bir
verecektir.
aaken
d
fikir
almada nce "Geleneksel ilik"in ne olduu hususu

zerinde durulacak, daha sonra Ali eriat'nin grleri
eksen alnarak "ada i Yaklamlar" tartlacaktr.
I. LK NEDR?
"a", Arapa'da misafiri uurlamak, peinden gitmek,
taraftar olmak; ayrlmak frkalamak vs. anlamlarnda ok
sk kullanlan bir kelimedir. Elimizde mevcut olan en eski i
kaynak eserleri de gz nne alarak "a"nn stlah an
lamn da yle tesbit etmek mmkndr: "ia, Ali b. Eb
Tlib'in, Hz. Muhammed'den sonra nass ve tayinle halife
olduuna inanan, imametin kyamete kadar onun so
yundan kmayacan ileri sren, bu imamlarn masum
olduklarn iddia eden topluluklarn mterek addr"' *.
13
a. LK NE ZAMAN ORTAYA IKMITIR?

aa. ia'ya Gre ia'nn Douu
Gerek i kaynak eserlerde, gerekse i aratrclar ta
rafndan yaplan aratrmalarda dikkat eken en nemli hu
suslardan birisi, ia'nn douunu Hz. Muhammed'in
(12) Humeyn ve lider kadroda yer alan limlerin grleri: "ada i

Yaklamlar" erevesinde ayr bir makale konusu olarak d
nlmektedir.
(13) ia'nn lgat ve stlah anlam iin bk. Hasan Onat, Emevler Devri i
Hareketleri (Baslmam doktora tezi), Ankara 1986, s. 10 vd.; E. Ruhi
Flal, mamiyye as, istanbul 1984, s. 9 vd.
147
Hasan ONAT
vefatndan itibaren balatma tavrdr. Elimizde mevcut olan

Mezhepler Tarihi ile ilgili en eski i kaynaklarda bu tavr,
son derece ak bir ekilde tesbit edilebilir. 3 0 0 / 9 1 2 tarihinde
len i lim Nevbaht ve 301/913 tarihinde vefat ettii zan
nedilen Eb Halef el-E'ar el-Kumm'ye gre a, Hz. Pey
gamber'in salnda "Ali'nin taraftarlar (atu Ali)" diye
isimlendirilen, onun vefatndan sonra da Ali'nin imametini
ileri sren kimselerin tekil ettii frkadr. Bu iki mellife
gre, Hz. Peygamber vefat edince bu frka gruba ay
rlmtr. Birincisi, Ali b. Ebi Tlib'in Allah ve Resul ta
rafndan kendisine itaat farz klnan bir imam olduunu,
onu Hz. Peygamber'in Allah'n emriyle imam tyin ettiini;
imametin kyamete kadar, onun soyundan masum kim
selerde olacan iddia eden kimselerin frkasdr. ikincisi,
Ali'nin faziletinden, islm'daki kdeminden, Hz. Peygamber'e yaknlndan ve ilminden dolay hilfete en lyk
kimse olduu grnde olan, el-Butriyye isimli frkann n
cleri durumundaki kimselerin frkasdr. ncs ise,
Crudiyye adyla tannan, Ali'nin ismen deil de sfatlaryla
imam tayin edildiine inanan kimselerin frkasdr' '.
14
Bu iki i mellifde tesbit ettiimiz, "ia'nn Hz. Pey

gamber'in vefatndan hemen sonra tarih sahnesine kt"
eklindeki gr,hemen hemen btn i mellifler ta
rafndan da paylalmaktadr' '. Ancak u hususun hemen
belirtilmesinde fayda vardr: Gerek Nevbaht gerekse Eb
Halef el-E'ar el-Kumm tarafndan verilen bilgiler iinde
yer alan Butriyye frkas ve Crudiyye frkas, hicr ikinci
15
(14) Nevbaht, Frku'-a, Necef 1355; s. 17-21; Eb Halef el-E'ar elKumm, Kitbu'l-Maklat ve'l-Frak, Tahran 1963, s. 15-18.
(15) Bu hususla ilgili olarak bk. Muhammed Rza el-Muzaffer, i nan
lar, ev. A. B. Glpnarl, istanbul 1978, s. 58; Muhammed Hseyin Al
Kifu'l-t, Aslu'-i ve Usulh, Beyrut 1977, s. 42 vd.; Muhammed
Cevad el-Mugniyye e-a ve't-Teeyyu', Beyrut t r z , s. 14 vd.
148
GNMZ L
asrda tarih sahnesine kan frkalar arasndadr. Bu se

bepten, onlarn ileri srdkleri, "Hz. Peygamber'in ve
fatndan hemen sonra Ali'nin nass ve tyinle halife olduuna
inanan" bir grubun var olduu eklindeki iddia da ihtiyatla
karlanmak durumundadr. Acaba gerekten Hz. Pey
gamber'in vefat ettii dnemde, Ali'nin belirtildii ekilde
halife olduuna inanan mslmanlar var myd? Bu soruya
cevap verebilmek iin, "Fikirlerle hdiselerin irtibat" me
todu esas alnarak Hz. Peygamber'in vefatndan sonra ge
lien olaylarn tek tek incelenmesi gerekmektedir.
ab. ia'nn Douu Hakknda Dier Grler

ia'nn douu hakknda gr serdetmek durumunda
kalan aratrclarn byk bir ksm onun, Hz. Osman dev
rindeki fitne hareketleriyle birlikte tarih sahnesine ktn
ileri srmlerdir. Byk msterik VVellhausen de bu g
rte olanlarn arasndadr. Bunlara gre, fitne hadisesinde
n plnda olduu ileri srlen Abdullah b. Sebe'ye uyanlar,
ia'nn ekirdeini oluturmaktadrlar. Abdullah b. Sebe,
"Her Peygamberin bir vassi vardr, Ali de Muhammed'in
vasisidir", eklindeki iddiasyla i fikirlerin zn ortaya at
mtr. Daha sonra bu izgi zerinde i imamet nazariyesi
teekkl etmi ve bilinen ilik vcut bulmutur' '.
16
Biz, bu gr ileri srenler hakkndaki dncelerimizi

daha sonraya brakarak, imdilik ibn Sebe'ye atfedilen fikirlerin
hicr l. asrn sonlarnda ve 11. asrn balarnda tarih sahnesine k
tn belirtmekle yetinmek istiyoruz.
Baz aratrclar da, iliin Osman b. Affan'n l
mnden sonra meydana gelen olaylarla birlikte zuhur et
ti 6) Bk. J. VVellhausen, el-Havaric ve'-a, ev. Abdurrahman Bedevi, Ka

hire 1958.
Hasan ONAT
149
tiini, Talha, Zbeyr ve Aie'nin yannda yer alanlara kar

lk Hz. Ali'nin saflarnda yer alanlara i dendiini ileri s
rerler* *. Dier baz aratrclara gre ise, a hakem ola
yndan sonra ortaya kmtr* *.
17
18
ia'nn douu hakknda ileri srlen grlerin byk

bir ksmnn "a" tabirinin ne zaman stlah bir zellik ka
zand hususu dikkate alnmakszn serdedildiini sy
lemek mmkndr. yle ki, Hicr I. asrda "a" tbirinin
kullanlmasnda tam bir belirsizlik hkimdir. Tarihi kaynak
eserlerin dikkatle tetkiki, bu kelimenin ne zaman stlah bir
hviyete brndn anlama imkn vermemektedir.
zellikle i mellifler tarafndan kaleme alman eserlerde,
zaman zaman bu kelimenin stlh anlamda kullanld
dikkat ekiyorsa da, ayn olaylardan bahseden baka eser
lerde bunun yerine baka tbirler kullanlmaktadr. Mesel
Eb Mhnef (. 157/774)'in Maktelu Hseyin isimli eserinde
karmza kan "a" tabiri* * baka rvilerden gelen ayn
olayla ilgili rivayetlerde, "Ehlu'l-Irak, Ehlu'l-Kfe", eklinde
karmza kmaktadr* *. Bu da bize gstermektedir ki,
"a" tabiri, tarihiler tarafndan ya rastgele kullanlm, ya
da rvinin temaylne gre kullanlmtr. Ortada bylesine
nemli bir belirsizlik varken ia'nn douu hakknda ge
liigzel nazariyeler ileri srebilmek, kanatmzca pek sa
lkl olmasa gerektir. ia'nn douu hakknda birtakm g
rler getirebilmek iin, daha nce de belirttiimiz gibi, Hz.
Peygamber'in
vefatndan itibaren glien olaylar,
fikirlerle
19
20
(17) ia'nn douu hakknda ileri srlen nazariyeler hakknda geni bilgi
iin bk. E. Ruhi Flah, mmiyye is, s. 14-15; irfan Abdulhamid,
Dirast fi'l-Firak'l-slmiyye, Badad 1977, s.. 14-17.
(18) rfan Abdulhamid, Dirsat, s. 16.
(19) Eb Mihnef Lt b. Yahya, Maktelu Hseyin ve Masrau Ehli Beytihi,
Badad 1977, s. 5 , 1 7 .
(20) Msl. Bk. Taber, Tarihu'l-Umem ve'l-Mulk, s. 163-4; Dnever,
Ahbru't-Tval, nr. Abdul-Mun'm Amir, Kahire 1960, s. 216, 231, 233.
150
GNMZ L
hdiselerin irtibat metodu esas alnarak tek tek incelenmelidir. Bu

inceleme esnasnda, hem a tabirinin stlh bir hviyet ka
zand, hem de anlam olarak "Hilfetin nass ve ta'yinle Hz.
Peygamber'den sonra Ali'nin hakk olduu, kyamete kadar
da Ali'nin soyundan kmayaca" eklinde kullanld tes
pit edilebilirse, ite o zaman ilikten ve i fikirlerden bah
setmek mmkn olabilecektir. Bu sebepten ncelikle iliin
bel kemiini oluturan Ali b. Eb Tlib'in imameti me
selesinin incelenmesinde fayda vardr.
ac. Ali b. Eb Tlib'in mameti Meselesi

Hz. Ali, Hz. Muhammed'in amcasnn olu, kz
Ftma'nn da kocasdr. Kk yalardan itibaren Hz. Pey
gamber'in yannda ve onun terbiyesi altnda bymtr.
Hz. Osman'n lmnden sonra da IV. halife olarak grev
almtr. Ancak i kaynak eserlerin ve i mellifler ta
rafndan yaplan aratrmalarn hemen tamamnda, onun,
bizzat Hz. Peygamber'in tayiniyle, Hz. Peygamber'den
hemen sonra halfe olduu; hatta onun imametinin Allah ve
Resul tarafndan farz klnd; imametin kyamete kadar
onun soyundan kmayaca srarla ileri srlmektedir. G
nmz ileri de bu kanaati tamaktadrlar' *.
21
i kaynak eserlere gre, Hz.Ali, Hz. Muhammed ta

rafndan Allah'n emriyle Ved Hacc dn, Mekke ile Me
dine arasnda Cuhfe yaknlarndaki Gadir Hum mevkiinde
halife tayin edilmitir. Olay i eserlerde zetle yle yer alr:
Hz. Peygamber Ved Hacc'ndan dnerken, yolda Mide
(21) Muhammed Hseyin l Kifu'l-t, Aslu'-i ve Uslh, Beyrut

1977, s. 65 vd.; Seyyed Hossein Nasr, Ideals and Realities of slm,
London, 1966, s. 149 vd.; Abdu'l-Huseyin erefu'd-Dn el-Musev, elMurcaat, Tahran trz., s. 8 vd.; Muhammad Husayn Tabatab, Shi'ite
slm, lng. ev. Seyyed Hossein Nasr, London 1975, s. 173 vd.
151
Hasan ONAT
sresinin "Ey Peygamber Rabbi'nden sana indirileni tebli

et; eer bunu yapmazsan O'nun elilik grevini yapmam
olursun. Allah seni insanlardan korur"* * yeti nazil olur.
Bu esnada Hacc kafilesi Gadir Hum denilen bir yere gel
mitir. Buras yollarn ayrm noktasdr. stelik de ko
naklamak iin aa, su gibi eyler de yoktur. Buna ramen
Hz. Peygamber ashabn toplayarak kzgn gne altnda on
lara hitap eder. Bu srada Ali b. Eb Talib'in elini tutarak
"Ben kimin mevls isem, Ali de onun mevlsdr" diyerek
Ali'nin velayetini ve imametini iln etmi olur* *. i hadis
limi Kuleyn (. 328/939), yukarda zikrettiimiz Mide
sresinin 67. yetinin nzul sebebi olarak, daha nce ayn
srenin "Sizin dostunuz ancak Allah, O'nun peygamberi ve
namaz klan, zekt veren ve rk eden m'minlerdir"* * an
lamndaki yetiyle, Allah'n Ali'nin velayetini bildirmesine
ramen, Hz. Peygamber'in "Mslmanlar Ali'nin velayetini
kabul etmezler de dinden karlar" endiesiyle gizlemi ol
duunu zikreder* *. Kuleyn'nin Uslu'l-Kf isimli eserinde
yer alan bu ifdelerin, Hz. Peygamber'e ynelik ak bir
iftira olduu ortadadr. Hereyden nce zikredilen yetlerin
nzul sebepleri baka olduu gibi, Hz. Muhammed, Allah
tarafndan kendisine bildirilen her eyi eksiksiz insanlara
tebli etmitir. Hi bir korku, onun grevini yerine ge
tirmesini engelleyememitir.
22
23
24
25
iilerin, Hz. Ali'nin peygamberimiz tarafndan halfe

tayin edildii eklindeki iddialar iin delil olarak ileri sr
dkleri Gadir Hum hadisesiyle ilgili olarak bir hayli
(22) Mide sresi, 5 / 6 7 .

(23) Kuleyni, el-Usl mine'l-Kf, c. I., s. 289; Cevad el-Mugniyye, e-i
ve't-Teeyyu', s. 15; Abdulhuseyin Ahmed el-Emin, el-Gadr fi'lKitb ve's-Sunne ve'l-Edeb, Tahran 1974, c. I., s. 9 vd.
(24) Mide: 5 / 5 5 .
(25) Kuleyn, el-Usl mine'l-Kafi, c. I., s. 289.
152
GNMZ L
malumat vardr ve pek ok ey sylenmitir. Yaptmz

uzun aratrmalar neticesinde tespit edebildiimiz kadaryla,
bu hdisenin asl yledir: Hz. Ali, Ved Hacc'na grevli
olarak gittii Yemen blgesinden gelmitir. Yolda, yanndaki
mslmanlarla aralarnda baz anlamazlklar zuhur etmi;
onlar da durumu Hz. Peygamber'e intikal ettirmilerdir. O
da msait bir frsat bulunca, bu hususla ilgili bir konuma
yapm, Ali'nin iyi hallerinden bahsederek ondan ikyet
edilmemesini istemitir* *. Aslnda bu kadar ak olan bir
hadisenin ciltler dolusu kitaplara konu olacak kadar abar
tlmasnn anlamn kavrayabilmek biraz zordur. Gerek
Ved H a c a esnasnda, gerekse Hac dnnde Ali ile ilgili
baka kayda deer bir olaya rastlanlmamtr. Bu olay
esnasnda iilerin ileri srdkleri Hz. Peygamber'in "Ben
kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr" eklindeki haberin
doru olabileceini dnsek bile, bunun Ali'nin velayeti
eklinde anlalm olduunu syleyebilmek de biraz zor
dur, tik devir olaylarnn tetkiki, o zamanki mslmanlann
"bu olaylardan ve sylenenlerden Ali'nin velayeti veya
imameti ile ilgili bir ey anlamadklarn ortaya koy
maktadr. Nitekim byle bir ey sz konusu olsayd Hz. Eb
Bekir'in halife seildii Sakfe olaynda bunun gndeme ge
tirilmesi gerekirdi. Byle bir ey olmad gibi, daha sonraki
tartmalarda bu mesele ilerin ele ald tarzda tartma ko
nusu yaplmamtr.
26
Dier taraftan Ali b. Eb Talib'in torunlarndan olan

Hasan b. el-Hasan b. Ali b. Eb Tlib de, bir tartma
(26) lbn Him, es-Sreru'n-Nebeviyye, Kahire trz. c. IV. s. 274-275. lbn

Him, yukarda naklettiimiz bilgileri verirken Gadir Hum diye bir
yerden bahsetmemesine ramen olaylarn ak dikkatle takip edil
diinde, Ali ile alkal baka ciddi bir hdiseye rastlayamadgmz iin
adr Hum diye bahsedilen olayn, bununla ilgili olabilecei neticesine
ulatk.
Hasan ONAT
153
esnasnda, Hz. Peygamber'in, "Ben kimin mevls isem, Ali

de onun mevlsdr" szyle emirlik ve hilfeti kasdetmemi olduunu bildirmi ve yle demitir: "Eer bu
szle emirlik ve hilfet kastedilmi olsayd, namaz, zekt ve hacda
ilgili hkmlerde olduu gibi bunu da aka belirtir ve "ey in
sanlar, Ali benden sonra sizin halfenizdir, derdi" K Hz. Pey
gamber'in salnda, Ali'nin kendisinden sonra halife olaca ek
linde herhangi bir konumann sz konusu olmad, hemen hemen
kesin gibidir. Aslnda Hz. Peygamber'in byle bir ey sylemesi de
mmkn deildir. nk bu davran Kurann
ruhuna ay
krdr. Byle olsayd, Kur'n'n getirdii "insanlarn birbirlerine
takva dnda stnlklerinin sz konusu olmad" eklindeki son
derece nemli bir prensip inenmi olurdu. Ali 'nin halife tayin
edilmesi demek, onun iin baz ayrcalklarn varolmas demektir
ki, bu da slm 'n ruhuna aykrdr.
(27
Hz. Ali'nin imameti iin delil olduu ne srlen hu

suslardan bir bakas da, Hz. Peygamber'in Tebk seferine
giderken Ali iin syledii "Harun Musa'ya gre ne durumdaysa, sen de bana gre ylesin" szleridir. Biz, bu hadisin
sahih olup olmadn bir kenara brakarak olayn mhiyeti
zerinde biraz durmak istiyoruz. Her eyden nce, Hz. Pey
gamber'in Tebk seferi esnasnda Medine'de yerine brakt
kimse, bir rivayete gre lbn mm Mektm, bir baka
rivayete gre de Muhammed b. Mesleme'dir* *. Hz. Ali sa
dece Hz. Peygamber'in ailesiyle ilgilenmek zere b
raklmtr. Nitekim kendisi de bunu yle dile getirir: "Beni
kadnlarn ve ocuklarn bana m braktn?" Onun bu szleri
zerine Hz. Peygamber yukardaki hadsi sylemitir. Bu
konunun, Hz. Ali'nin halife tyin edilmesiyle uzaktan ya
kndan hibir alkas yoktur. Ne var ki, daha sonra ortaya
28
(27) Bk. lbn Sa'd, Tabakt, Beyrut 1968, c. V, s. 320.

(28) Belzur, Ensbu'l-Erf, thk. Muhammed Hamidullah, Msr 1959,
Ksm I, s. 368; lbn Sa'd, Tabakt, c. II., s. 165.
154
GNMZ L
kan a'nn mntesipleri, bunlar kendi grlerini

veskalandrmak iin delil olarak kullanmlardr. Nitekim,
ilk drt halife dnemindeki hilfet tartmalarnn hi
birisinde, Ali'nin lehinde byle bir delil kullanlmamtr. Bu
da gstermektedir ki, Ali'nin salnda bile, onun hilafetinin nass
ve tyinle olduuna inanan kimselerin varlndan szetmek ol
duka zordur.
ayet Hz. Peygamber, salnda Hz. Ali'yi imam ve halfe ola
rak tayin etmi olsayd, daha sonra gelien olaylarda bunun
tezahrlerini grebilmek kanlmaz olurdu. a'nn douu hak
knda salkl bir gr gelitirebilmek iin, Hz. Peygamberden
sonra ortaya kan olaylara ksaca bir gzatmakta fayda gryoruz.
ad. Hz. Ali'nin mameti Meselesi ve Hz. Peygamber'in
Vefatndan Sonra Gelien Olaylar Arasnda rtibat
Hz. Muhammed'in vefatndan sonra ortaya kan olay
lara nemli faktrn yn verdii dikkati ekmektedir.
Bunlar, cahiliyye dneminde Arap siys hayatnn ekirdei du
rumunda olan kablecilik anlay; Kur'n'n takdm ettii din ha
yatn srdrmek durumunda olduu kkleme mcdelesi ve bun
lara parelel olarak srekli yenilenen itima yap. Bu temel
faktr, slm tarihini dolduran btn olaylarda etkisini gs
termitir.
Hz. Eb Bekir'in halife seilmesinde yaplan tartmalara
baklacak olursa, slm'n getirdii liykat anlay ile Arap
kabile taassubunun mcadelesi aka grlebilir. Hz. Eb
Bekir halife olurken, mslmanlann btnl asndan hi
lafetin Kurey'in elinde olmas gerektii meselesi tartma
konusu yaplmtr. Yaplan aratrmalar, Hz. Peygamber'in
"Hilafetin Kurey'e ait olmas gerektii" eklinde bir hadis sy
lemediini ortaya koymutur ^. Bu arada Hz. Peygamber'in
9
(29) Bu konuda ilgin bir aratrma iin bk. M S . Hatibolu, "Hilafetin Ku

reylilii" A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, s. XXIII, Ankara 1978.
Hasan ONAT
155
defnedilmesi gibi ilerle megul olan Hamoullannn ha

lifelikte hak iddia ettikleri eklinde baz bilgiler varsa da, bu
basit bir arzunun tesine amamtr. Hz. Peygamber'in ve
fatndan sonra, Hz. Eb Bekir'in halife olmasyla yeni bir dnem
balamtr. Ancak Ali'nin hilfet hakk, bu esnada tartma ko
nusu yaplmamtr. Bu demektir kifi zamanki
mslmanlardan
hibirisi, Ali'nin Hz. Peygamber tarafndan nass ve tayinle halife
tyin edildii eklinde bir bilgiye sahip deiller ve byle bir anlay
da o zaman diliminde mevcut deildir. Nitekim Hz. mer'in ha
life seiliinde de, Hz. Ali ile ilgili herhangi bir tartmann
yapld bize gelen bilgiler arasnda mevcut deildir.
Hz.Ali'nin hilfeti meselesi, dorudan Haimoullarnn bir
i meselesi olarak karmza kmaktadr. stelik Pey
gamberimizin amcas Abbs'n da hilafette gz olduu,
mevcut kaynaklarda yer alan bilgilerden anlalmaktadr.
Kabilecilik konusunda, alacak derecede tecrbeli olan
Kureyliler, Hz. Peygamber'in Haimoullanndan km ol
masn, onlarn lehinde bir nfuz meselesi olarak de
erlendirmilerdir. Haimoullarnn, bu makamdan uzak
tutulmaya allmasnn ana sebeplerinden birisi onlara
yeni bir nfuz kayna vermemek olmaldr. Nitekim Hz.
mer de bu hususa iaret etmitir' *.
30
Hz. mer'in lmnden sonra tekil eden ra'da Hz.

Ali ile Hz. Osman'n kar karya kalmalar, slm ncesi
dnemde son derece etkili olan, hatt Emevlerin ge ms
lman olmalarna yol aan tarih Emev-Hami ekimesini
yeniden gndeme getirmitir. Hz. Osman devrindeki fitne
olaylarnda bu ekimenin rol olduka fazladr. Ancak Hz.
Osman dnemi incelendiinde ortaya kan gerek, bu olay
larda, Ali'nin hilfeti meselesinin hibir etkisi olmad ek-
(30) Taberi, c. IV., s. 223; kr. Agan, c. I X , s. 139.
156
GNMZ L
lindedir. Nitekim Osman'n lmnden sonra, halife seilen

Hz. Ali, mslmanlann birliini salamaya muvaffak ola
mamtr. O devirde, baz aratnclar tarafndan a'nn ba
langc kabul edilen bn Sebe'ye atfedilen fikirlerin de etkili
olmad, hatta bu fikirlerin Hicr I. asrn sonlarnda top
luma ml olmaya balayan fikirler zmresinden olduu or
taya kanlmtr. Bu zaman diliminde de ne ilik vardr; ne
de i fikirler' ).
31
Hz. Ali'nin ksa sren halifelik dneminde de, ilikten ve

i fikirlerden bahsetmek imknsz grnmektedir. Onun
Kfe'den Msr'a gnderecek asker bulamamas, yanndakilerin kendisine itaat etmemeleri, a'nn henz bir
kuvvet olamadnn en ak delillerindendir. Nitekim Hz.
Ali'nin kulana "Ali harp ilmini bilmez" eklinde bir de
dikodu ulat zaman, "Itat edilmeyen kimsenin gr
olamaz" diyerek yannda yer alanlarn kendisine itaat et
memelerinden dert yanmtr' '.
32
Hz. Ali'nin lmnden sonra, baz mslmanlar, olu

Hasan' bu makama getirmek istemilerse de, Hasan byk
bir ileri grllkle, Muviye ile anlamaya gitmi ve bo
yere mslman kan dklmesini engellemitir. Eer
hilfetin Ali'nin soyuna tahsisi gibi bir fikir olmu olsayd;
Hasan hilfeti kolayca brakabilir miydi? Mslmanlar,
Muaviye'nin mslmanlann btnln salad Hicr 41
yln, birlik beraberlik yl anlamnda "Cemat yl" olarak
adlandrmlardr. Bunlar da gstermektedir ki, bu dnemde
de ilik yoktur.
Hicr 51/671 tarihinde meydana gelen Hucr b. Adiyy ha-
(31) Bu konuda geni bilgi iin bk. Hasan Onat, Emeviler Devri i Ha
reketleri, s. 29 vd.
(32) Bk. Hasan Onat, ayn eser, s. 37 vd.
Hasan ONAT
157
rekerinin de, "fikirlerle hdiselerin irtibat" metodu esas al

narak incelendiinde, hibir i motif tamad ortaya k
mtr' '.
33
Hicr Birinci asrda ortaya kan ve pek ok aratrc ta

rafndan "lk i hareketler" arasnda saylan, Tevvbn Ha
reketinin' ' ve Muhtar es-Sakaf hareketinin de ilikle her
hangi bir alkas olduunu syleyebilmek, mevcut dok
manlarn nda biraz zor grnmektedir' '.
34
35
ilk i fikirler, hicr birinci asrn son eyreinde, mevl

unsurunun devreye girmesinden sonra, tarih sahnesine k
maya balamtr' '. Bu sebepten hicr birinci asrda ilikten
szedebilmek pek mmkn grnmemektedir. a tabiri,
hicri ikinci asnn ilk yansnda stlh bir hviyete b
rnmtr. slm'n ruhuna ters den baz fikirler ve grup
lar, dier mslmanlar tarafndan ilik olarak de
erlendirilmitir '.
36
07
Tarih gerekler bizi bu sonuca gtrmesine ramen,

iler, srarla kendilerinin Hz. Peygamber'in salndan
itibaren var olduklann ileri srmekte; hatta gerek Islm
anlayn, ilik dorultusundaki bir slm anlay ol
duunu iddia edebilmektedirler. Ancak tekrar altn izerek
belirtmekte fayda gryoruz ki, Hicr I. asrda iliin var ol
duunu syleyebilmek, mevcut kaynaklar nda pek mmkn
deildir.
b. A'NIN NAN ESASLARI

ia'ya gre "Uslu'd-Dn" ad verilen inan esaslar be-
(33)
(34)
(35)
(36)
(37)
Ccni bilgi iin bk. Hasan Onat, ayn eser, s. 46 vd.

Bk. Hasan Onat, ayn eser, s. 65 vd.
Hasan Onat, ayn eser, s. 97 vd.
1 Iasan Onat, ayn eser, s. 123 vd.
Hasan Onat, ayn eser, s. 132 vd.
158
GNMZ L
tir: Tevhid, Nbvvet, mmet, Adalet ve Med. Bunlara ek

olarak, takiyye, rec'at, beda gibi garip inan ekillerinin de
varl bilinmektedir. Biz, sdece ia'y dier mslmanlardan ayran imamet meselesi ve takiyye anlay
zerinde durmak istiyoruz' ^.
38
ba. mamet Meselesi

Byk i lim Kifu'l-Gta, Abdulbaki Glpnarl ta
rafndan dilimize kazandrlan "Caferi Mezhebi ve inan Esas
lar" isimli eserinde bu konuda unlar sylemektedir:
"imamiyye, dier islm mezheplerinden bu inanla ayrlr,
imamete inanmak, Immiye'nin uslndendir. Bundan baka
farklar, fr'a aittir ve btn mtehidlerde grlr; Hanef
ile afi vesir mezheb erbab arasndaki farklar gibidir.
imamiyye, imameti Allah tarafndan verilen bir makam olarak
kabul eder. Allah kullarna nasip olmayan bilgisiyle ona itaati
farz etmise, onlarn arasndan semise, nasl ona itaati farz
etmise, peygamberine de Hz. Ali'nin imametini mmetine
bildirmesini, kendisinden sonra imam olduunu tebli et
mesini emretmitir. nsanlar, bugne kadar nasl imn ve
yakinde bir deillerse, o gn de bir olmadklarndan Hz.
Peygamber bu iin mmete ar geleceini, amcasnn o
lunu ve damadn sevdiinden bu ii yaptn sanacaklarn
dnm, bunun zerine Allah Sbhnehu ve Tela, 'Ey
Peygamber, bildir sana Rabbinden indirilen emri ve eer
bunu yapmazsan O'nun eliliini yapmam olursun' ( V / 6 7 )
diye vahyetmitir. Hz. Peygamber de bu emir zerine son
hacc olduu iin Ved denen Hacc'dan dnerken Gadir
Humm'da ashaba bir hutbe okuyup, "Ben mminlere ne
fislerinden evl deil miyim", diye sormu, onlar "Evet" diye
(38) Bu inan ekilleri hakknda geni bilgi iin bk. E. Ruhi Flal,
mamiyye as, s. 201 vd.
Hasan ONAT
159
tasdik edince de, "Ben kimin mevls, yni efendisi, veliyyu'lEmri isem, bu Ali de onun efendisi, veliyyu'l-Emri, imamdr"
diye Allah 'm emrini tebli buyurmutur..." )
9
ada bir i mellifin kaleminden kan yukarda nak

lettiimiz ifdeler, bundan asrlarca nce yaam olan i
limi Kuleynrde aynen mevcuttur. stelik Kuleyn, slm'n
tamamlandn bildiren Maide sresinin 3. yetinin, Gadir
Humm'da Ali'nin velayetinin ilnndan sonra nazil olduunu,
dinin tamamlanmas iinin "Ali'nin imamete tayiniyle ger
ekletiini ileri sreri*.
Kuleyn, imamet meselesini ilerken, nce imamet ile n
bvvet arasnda bir ba kurmaya alr. Onun naklettii
rivayetlere gre, imamlar Neb olmamakla beraber Hz. Pey
gamber'in makamndadrlar. imamla neb arasnda tek fark,
muhaddes olmaktadr. Yani kendisine bir eyler f
sldanan anlamna gelen imamlar, meleklerin sylediklerini
iitirler; ancak melekleri gremezler. Oysa nebiler, hem me
lekleri iitirler, hem de grrler* '. Bu son derece byk bir
iddiadr. Bir anlamda, imamlarn vahiy alan kimseler ol
duklarn iddia etmekten baka bir ey deildir.
41
i anlaya gre, imamn azndan kan her sz, peygamberin

sz, o da Allah 'm kelm gibidir. i hadis anlay, ierisinde
imamlarn szleri, Allah 'in kelm gibi deer tarlar. Biraz nce
sylediimiz gibi imamlar peygamber derecesine
kartlnca, stelik srekli meleklerle diyalog halinde ol
duklarna inanlnca, geriye pek fazla bir ey kalmyor,
islm'n ruhuyla taban tabana zt olan bu bak as, bir yan-
(39) Kaifu'l-t, Ca'feri Mezhebi ve Esaslar, ev. A. Baki Glpnarh, s

tanbul 1979, s. 50.
(40) Kuleyn, el-Kf, c. I , s. 199.
(41) Kuleyni, ayn eser, c. I , s. 271.
160
GNMZ L
dan i liderlerin gcn artrrken, te yandan da, byle

inanan kimseler, liderlere kaytsz artsz itaate s
rklemektedir.
ia'ya gre, imamet meselesi inan esaslanndanr; bir insann
mslman olabilmesi iin, imamlarn tek tek Allah ve resul ta
rafndan tayin edildiine ve imametin kyamete kadar Hz. Ali'nin
soyundan imamlarda olacana inanmas gerekir. Hz. Ali'nin
imameti meselesinde dile getirmeye altmz gibi, Hz. Ali,
Gadir Humm denilen yerde, bizzat Hz. Peygamber tarafndan
imam tayin edilmitir. Her peygamberin bir vasisi vardr; Ali de
Muhammed 'in vasisidir.
imamlara Itat: ia'ya gre, imamet meselesine inanmak
farz olduu iin, imamlara itaat da farz olmak du
rumundadr. Nitekim Kuleyn, itaat hususunda imamlarla
nebilerin ortak olduklarn, yani tpk peygambere itaat edil
dii gibi imamlara da itaat edilmesi gerektiini dile ge
tirmitir' '. Ona gre, "Bir kimse Allah', Peygamberini ve
imamlarn hepsini, zamann imamn bilmedike ta
nmadka ve ona teslim olmadka m'min olamaz' '. Kim
imam bilmezse sapklk iindedir' '. "Aslnda Allah' bil
mek ve doru yolu bulabilmek, ancak imamlara uymakla
mmkn olabilir' '. Allah'a giden yolun tek kaps imam
lardan geer."' ' Bir baka i lim el-Kumm de, "mamlan
sevmek imn, onlardan nefret etmek kfrdr"; diyerek,
meselenin ilik asndan nemini dile getirir. Kumm'ye
gre, "imamlarn buyruu Allah'n emri; yasaklar da
Allah'n nehyidir. mamlara itaat Allah'a itaat; onlara kar
42
43
44
45
46
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
Kuleyni,
Kuleyni,
Kuleyni,
Kuleyni,
Kuleyni,
ayn
ayn
ayn
ayn
ayn
eser,
eser,
eser,
eser,
eser,
c.
c.
c.
c.
c.
I., s. 208.
I., s. 80.
I., s. 184.
I., s. 180.
I., s. 180.
161
Hasan ONAT
gelme, itaatsizlik, Allah'a kar gelmedir; imamlarn dostlar

Allah'n dostlar, dmanlar da Allah'n dmanlardr."' ^
47
mamlarn Sfatlan: ia'ya gre imamlar masum insan

lardr. Nasl peygamberlerin hata yapmalar, byk ve k
k gnah ilemeleri mmkn deilse, ayn ekilde imamlar
da byk ve kk gnahlardan mnezzehtirler' '. nk
imamlar da peygamberler gibi, insanln hidyeti iin a
lmaktadrlar* ). Kuleyn, imamlarn hatalardan ve her trl
gnahlardan uzak olduklarn bildirir. Ona gre imamlarn
ismet sfatlarnn kayna, peygamberlerde bulunan kutsal
ruhtur. Peygamberlerden sonra bu kutsal ruh imamlara ge
mitir* '. Kumm ise, bu konuda yle demektedir: "mam
larn halleri ile ilgili bir hususta, onlarn gnahszlklarn
inkr eden bir kimse, onlar tanmamaktadr. Onlan ta
nmayan bir kimse ise; kfirdir."* ) Masum olan imamlar
her trl lekeden temizlenmilerdir; byk kk hibir
gnah ilemezler; Allah'n emrettiklerini yaparlar, Allah'n
yasakladklanndan da kanrlar* ).
48
49
50
51
52
mamlann bilgileri snrszdr; onlar olmu, olan ve ola

cak olan eyleri bilirler. Allah, bir soru sorulduunda bil
miyorum, diye cevap veren bir kimseyi imam olarak tyin
etmez. mamlar ne zaman leceklerini bilirler ve ancak
kendi ihtiyarlan ile lrler. mamlar nebilerin ilminin va
risleridirler. Hz. Peygamber vefat ederken,btn pey
gamberlerin ilmiyle birlikte kendi, ilmini de Ali'ye b
rakmtr. mamlar yeter ki bir eyi bilmek istesinler, bu
istedikleri ey hemen kalplerine doar veya bir melek bu bil-
(47)
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
Kumm, hkdt, s. 109 vd.

M. Rzael-Muzaffer, a nanlar, s. 43.
M. Rza el-Muzaffer, ayn eser, s. 43.
Kuleyni, ayn eser, c. !., s. 272.
Kumm, tikdt,s. 113.
Kumm, hikdt, s. 113.
162
GNMZ L
53
giyi kendilerine fsldar' *.

mamlar, zamanlarnn her bakmdan en mkemmel in
sandrlar. En cesur, en yakkl, en temiz insan, ancak
imamdr.
a'nn imamet anlay ile ilgili olarak zikrettiimiz bu hu
suslarn, Kur'n ve sahih snnete dayanarak islm 'da bir yeri ol
duunu syleyebilmek mmkn olmasa gerektir.
Kur'n'da
HzMuhammed'in
bile bizim gibi bir insan olduu
bildirilirken,
i imamlar, peygamberlerin de tesine amaktadrlar. Hz. Mu
hammed, hibir zaman "Ben her eyi biliyorum"
dememitir.
Onun gaybla ilgili bilgisi, Kur 'n 'la snrldr. Ama iler, imam
larn ancak kendi ihtiyarlar ile leceklerini ileri srebilmekte,
imamlarn her eyi bildiini
syleyebilmektedirler^.
b b . Takiyye Meselesi
Takiyyenin anlam, "Bir toplumdan yahut birinden, e
itli suretlerle korunmak, mensup olduu zmreyi, o zm
renin maln, cann, inancn zarardan emin etmektedir."' '
Her ne kadar i aratrc Dr. Abdullah Feyyaz, onun "Bir
izin ve ruhsat olduu" gerekesiyle inan esaslar arasnda
saylmadndan sz ediyorsa da' *, erken devir i kay
naklarda takiyyenin bir inan unsuru olarak ele alndn
gryoruz. Mesel i lim eyh Sadk bu hususla ilgili ola
rak yle der: "Bizim takiyye (imn gizleme-korunma) hak
kndaki inancmz udur: Takiyye vacibdir ve onu terkeden
namaz terkedenle ayn durumdadr."' )
55
56
57
(53) Geni bilgi iin b. Kuleyn, el-Kaf, c. I., s. 270 vd.

(54) Kuleyn, el-KIf, c. I., s. 257 vd.
(55) M. Rza el-Muzaffer, nanlar, ev. A. Glpnarl, istanbul 1978, s.
67.
(56) Abdullah Feyyaz, Tarihu'I-mmiyyc ve Eslruhum mine'-, 1970,
s. 66.
(57) Kumm, Itikdt, 127.
Hasan ONAT
163
eyh Sadk, takiyye meselesiyle ilgili olarak Cafer esSadk'tan yle bir rivayet nakleder: "(imam Cafer) es-Sadk'a (a.s), 'Ey Allah'n Resl'nn olu! Dorusu biz mescidde, senin dmanlarna, isimlerini sralayarak kfrle
lanet eden birini gryoruz' dendi ve o dedi ki: 'Allah ona
lanet etsin! Peki bizi niin ortaya koyuyor? Yce Allah yle
buyurur: 'Onlarn Allah'tan baka yalvardklanna svmeyin
ki, onlar da bilmeyerek snn ap Allah'a svmesinler'
(En'am, 108). imam Cafer es-Sdk (a.s.) bu yetin aklama
sn yle yapt: Onlara svmeyin ki, onlar da size svmesin
ler. Yine imam Cafer es-Sadk (a.s.) dedi ki: Kim Allah'n
dostuna (yani Ali) sverse, Allah'a svm demektir ve Neb
(s.a.s.), Ali'ye (a.s) yle dedi: *Ey Ali! Sana sven bana svmtr ve bana sven de Yce Allah'a svmtr."' '
58
eyh Sadk bu rivayetlerden kan sonucu da yle zet

ler: "Buna gre Immu'1-Kaim (a.s) ortaya kncaya kadar
takiyye vacibtir ve vazgemek caiz deildir. Takiyyeyi
Kaim'in ortaya kndan nce terkeden kimse, Yce
Allah'n dininden ve mamiyye'nin mezhebinden km ve
Allah'a, O'nun Resl'ne (s.a.s) ve imamlara (a.s) muhalefet
etmi olur."* )
59
Tespit edebildiimiz kadanyla, sadece ilikte inan un

suru olarak ele alman Takiyye, ilie ynelik tenkitlerin ana
hedeflerinden birisi olmutur. Bu hususla ilgili olarak M.
Rza el-Muzaffer yle der: "Takiyye'nin dinde olmadn
syleyip mmiyye'yi knayanlara, nce imam Sadk'n (a.s.),
'Takiyyesi olmayann dini yoktur' buyruunu hatrlatr, Ta
kiyye'nin insanlk leminde bir zaruret olduunu bildiririz;
sonra Takiyye'nin Kur'n- Kerm'de mevcut olduunu bil
hassa syleriz."' ' Seyyid Muhammed Hseyin Tabtab
60
(58) Kumm, ayn eser, 127.

(59) Kumm, itikdt 128.
(60) M. Rza el-Muzaffer, nanlar, 68.
164
GNMZ L
de, takiyyenin a'nn en ok yanl anlalan ynlerinden bi

risi olduunu belirtir' ^. E. Ruhi Flal'nn belirttii gibi,
"imamiyye ias takiyye inann yerli yersiz alabildiine kul
lanmtr. yle ki, ileri srdkleri herhangi bir grn aksinin
isbat edilmesi karsnda, asl kanaatin gizlendiini ve takiyye ya
pldn sylemektedirler."^
Bu cmleden olmak zere Nevbaht'nin ifadelerini aktarmak ilgi ekici olacaktr: Ona gre,
eitli konularda imamlara ok soru sorulmu, soru soranlar
aldklar cevaplan muhafaza etmiler, yazmlar; fakat
imamlar taraftarlanna verdikleri cevab muhafaza et
memilerdir. Ayn meseleler, farkl zamanlarda imamlara so
rulmu, sonuta pek ok fakl cevap ortaya kmtr. Ayn
sorulara farkl cevaplar verildiini farkeden taraftarlar,
imamlarndan bunun sebebini sormular, onlar da bu eliki
gibi grnen hususlann takiyye gerei yle olduunu sylemilerdir* ).
61
63
Takiyye'nin yerli-yersiz kullanlmas, hem ilie ynelik ten

kitlerin artmasna, hem de, "imamiyye'nin nerede gerei izah
edip nerede takiyye yaptklarnn
tesbitinin hemen
hemen
imknszlamasna"^
yol amtr. a'nn bu zelliini iyi
yakalayan hsan ilh Zahir, acmaszca tenkit etmektedir:
"ilik yalan mahsul olduundan, iler 'yalan'a takds ve
t'zim ss verdiler. Ve ona kendi isminden baka bir isim
takarak, 'takiyye' adn verdiler. Onlar takiyye ile sakladklannn tersini, gizlediklerinin zddn izhr ederler. Takiyyeye ballkta son derece ileri giderler; hatta onu din
lerinin bir esas, temeli ve asl sayarlar; bunu masum kabul
ettikleri imamlanndan birine nisbet ederler."
(65)
(61) Sayyid Muhammed Husayn Tabtabi, Shi'ite islam, ing. ev. Seyyed
Hossein Nasr, U.S.A. 1975, s. 223.
(62) E. Ruhi Flal, mamiyye s, 225.
(63) Nevbaht, Fraku'-ia.
(64) E. Ruhi Flal, mamiyye as, 225.
(65) I. lh Zahir, ayn eser, 140.
Hasan ONAT
165
II. AL ERATI VE LKLE LGL BAZI YEN

YAKLAIMLAR
a. Dr. Ali eriat Kimdir?
"ran slm Devrimi'nin "balca ideologu" olarak gsterilen' ) Ali eriat, 1933 ylnda ran'n dousundaki Kavir
diye bilinen l blgesinde Mazinen adl kyde dodu. Ba
bas tannm i limlerden Muhammed Tak erat'dir.
66
Ali erat, Mehed'de nce babasndan, sonra da orada

bulunan dier limlerden ders almtr. "Gen eriat'nin
siys, sosyal ve entellektel mcdelesi o yllarda balar ve
gen Ali'nin birka ay tutuklu kalmasyla noktalanr."' *
Mehed'de yeni kurulan Yksek retmen Okulu'nu bitiren
erat, hkmet tarafndan eitim iin Fransa'ya gnderilir.
Paris'te yaklak be yl kalr. Ali eriat'nin Fransa'da kal
d sre zarfnda bir yandan Sosyoloji tahsilini srdrd,
dier yandan da Cezayir devrimiyle yakndan ilgilendii bi
linmektedir.
67
1944 ylnda ran'a dnen Ali erat, derhal tutuklanr ve

ancak alt ay sonra serbest braklr. eitli okullarda hocalk
yapar. Bir sre Mehed niversitesi'nde ders verirse de, ksa
bir mddet sonra bu grevinden ayrlmak zorunda kalr.
Bununla beraber, eitim retim faaliyetlerini byk bir
hzla srdrr. Hseyniye-i rd'da verdii konferanslar
binlerce kii tarafndan ilgiyle izlenir. Sonunda Hseyniye-i
rad kapatlr. erat de yeniden hapse atlr ve tam onsekiz
(66) HamiL Algar, slm Devriminin Kkleri, 99; Asaf Hseyin, ran'da
Devrim ve Kar Devrim, s. 134; ayr. bk. Abdulaziz Sachedina, "Ali
eriat: ran Devriminin deologu", Glenen slm'n Yanklan, s.
215-238.
(67) C. Meri, Krk Ambar, stanbul 1980, s. 420.
166
GNMZ L
ay ieride kalr. Tahliyesinden sonra ingiltere'ye gider. 19

Haziran 1977de kald otel odasnda l olarak bulunur* *.
68
aa. Ali eriat'nin Kiilii ve Baz Grleri

Ali eriat'nin eserlerini okumaya baladmz zaman,
ilk dikkati eken husus, ondaki Engin tecessstr. Cemil
Meri, iran'da ykselen dost bir sesin gnlne su serp
tiini, "mitlerinin iek atn" belirterek Ali erat kar
snda duyduu hayranl yle dile getirir. Yalnz itiraf
edelim ki, Ali erat'de bulduumuz engin tecessse ada
islm mtefekkirlerinden hibirinde rastlamadk. Engin bir
tecesss, geni bir irfan, Dou'yu ve Bat'y kucaklayan bir
terkip kabiliyeti ve hepsinin stnde esiz bir mcdele
a z m i . ' ' Gerekten de, Ali eriat'nin engin tecesss,
esiz mcdele azmi ile birlemi; asrlarn birikimine da
yal olan i anlaya bazen yeni boyutlar kazandrmaya a
lm; bazen onu aar gibi olmu, bazen de iliin kmaz
sokaklarnda dolam durmutur. Belkide bu yzden,
ran'da kendi toplumu tarafndan, zaman zaman "Gizli
Snnlik"le sulanmtr* '. Ancak, Ali eriat'nin, gnmz
iliinin kmazlarn iyi grd ve tkanan damarlar ama a
basyla orijinaliteyi yakalad, alt izilerek belirtilmesi gerekli
olan bir husustur. erat, "resmi Bat toplumbilimindeki ince
ayrntlar bir kenara brakp, onun yerine, ada iran'daki
69
70
(68) Dr. Ali eriat'nin hayat hakknda geni bilgi iin bk. Ali eriat, slm
Sosyolojisi zerine, ev. Kamil Can, istanbul 1980, (Gulam Abbas Tavassul'nin Giri Yazs, s. 15-42); Ham i t Algar, slm Devriminin
Kkleri, s. 102 vd.; Cemil Meri, ayn eser, s. 428-9; Ali eriat zerine
Bir Oturum, istanbul 1984, s.12 vd.; Ali erat, Yarnn Tarihine Bak,
s. 7-8.
(69) Cemil Meri, Krk Ambar, s. 426.
(70) Bk. Dr. Ali erat, Anne-Baba Biz Suluyuz, s. 24; ayr. bk. Hamit
Algar, slm Devriminin Kkleri, s. 111.
Hasan ONAT
167
toplumsal ynelimleri kendi gzlemleriyle zmlemeye a

larak zgnln ve yaratcln gstermitir... erat'ye
gre ran aydn diye adlandrlan kiilerin grleriyle,
ran'a zg toplumsal gerekler arasnda tam bir uygunluk
kurulmas zorunluydu."* *
71
Ali erit'nin dnce yapsyla ilgili olarak Hamit Algar

u tespitlerde bulunur: "erit'nin dnce yapsnn ku
ruluu
onun
'dnya
gr'
olarak
adlandrd
Tevhd'den ibarettir. Tevhd doktrinini kendine has bir yorumlay ve sunu biimi vardr. Eserlerinde gerekliin
Safilerin Vahdet-i Vcd felsefesinde olduu gibi deil, ak
sine, madde ve mna, dny ve hiret anlamnda tek ol
duunu, mslman iin tek bir blnmezlii ifade ettiini
vurguluyordu. Gerekliin bu iki cephesiyle kar karya
gelindiinde aralarnda ayrm gzetmiyordu. Kendisini do
ada, doadan ayn bir ey, bir yabanc olarak grmyor, ak
sine doayla birlikte, tek kaynak ve tek amal bir varlk ola
rak gryordu. nsanla evrenin, yegne gerekliin yaayan
btnl, birlik kadar belirli bir amaca ve daima ykselen
bir mkemmellie doru bir yne sahip olan bir ger
ekliktir..."
"... eriat, pek ok almasnda u temaya eiliyor:
nsan nedir? ve insann esas nitelii nedir? nsann iki ku
tuplu bir varlk olduunu sylyor. Basit bir varlk olan
amur ki, Kur'an'a gre insan ondan yaratlmtr ve insana
hayat veren bir z olarak flenmi olan Allah'n ruhu. nsan
statik bir varlk deildir. Aksine o, amur olan kutuptan,
iinde mevcut bulunan yce cevhere, Allah'n ruhuna doru
ykselen kanlmaz bir sretir."
"Sonra tarihin tamamn bir gler atmas olarak gren
Kur'n temele dayal bir tarih felsefesi vardr ve insan bir
(71) A. Sachedina, "Ali eriat: ran Devriminin deologu", s. 218-9.
168
GNMZ L
yanda basit, aa (toprak), ceset olan yan, br yanda da

iinde barndrd kutsal ruhla nasl bir sava alanndaysa
tarih de ayn ekilde Tevhd ve irk'in, adaletle zulmn s
rekli olarak birbiriyle ztlat, att bir sava alan
dr..."' )
72
A. Sachedina'nn da eriat ile ilgili ilgin tespitleri vardr:

"eriat'nin slm' anlama konusundaki yaklamlara ge
tirdii esiz katklardan birisi, islm' ran balamnda yo
rumlamak ve retmek amacyla yepyeni bir terminoloji ve
yepyeni bir sylem oluturmasdr. erat, Iran toplumunda
adaln getirdii sorunlar zmek iin dnsel b
tnl zorunlu gryordu. Bu yzden, Hseyniye-i rd
yllarnda kendini, ran'daki kltrel bunalmn ardnda
yatan nedenleri zmleyip aklayan tm kaynaklardan ya
rarlanabilecek bir program gelitirmeye adamt."' )
73
slm'n yeniden anlalmas gerektiini bu konuda "Tevhid"in esas alnabileceini syleyen' ) Ali eriat'nin Kur'an
konusundaki tavr, geleneksel iliin aksine, olduka tutarl
gzkmektedir. , geleneksel iliin Kur'an a ynelik ta
vrlarn ortaya koyduktan sonra yle der: "te bu uursuz a
yiay, bu kokmu iftiray ve faciay, 'Bu gerek Kur'n deildir,
gerek Kur'an gib imamdadr' yalann, slm'tn yok olmas ve
mslmanlann lm iin
krklediler..."^
74
Kur'an konusunda, Ali eriat'nin sergiledii ak tavr,

Humeyn de dahil dier i limlerin bazlarnda ak seik
grebilmek pek mmkn deildir. Humeyn, Mide
sresinin 71. yetini delil gstererek Hz. Peygamber'in in-
(72) Hamit Algar, slm Devriminin Kkleri, s. 108-109.

(73) A. Sachedina, ayn makale, 220 vd.
(74) Ali eriti'nin Tevhidle ilgili grleri iin bk. slm Sosyolojisi ze
rine, 95 vd.; Kendini Yetitirmek, 53 vd.; slm Nedir, 85 vd.; ayr. bk.
A. Sachedina, ayn makale, 222 vd.
(75) Ali eriat, Anne-Baba Biz Suluyuz, 83.
Hasan ONAT
169
sanlardan korktuu iin aka Ali'nin adn gizlediini,

Kur'an'a almadn sylemektedir* *. te yandan Allme
Tabatb, "Kur'n nazil olduu gnden gnmze kadar
kesintisiz olarak gelmitir. Srelerle yetler, mslmanlar
arasnda srekli kullanlm ve nesilden nesile mkemmel
bir ekilde aktarlmtr. Bugn elimizde olan Kur'n, ondrt
yzyl nce peygamber'e indirilmi Kur'n'dr" der* *. Sey
yid Ali Hameney'in bu konudaki grleri de dikkat e
kicidir: "Islm ilkelerin anlalmasnda, ahslarn gr ve
dnce tarzlar yerine slm'n asl metin ve kaynaklan
temel alnmaldr. Bu amaca ulamak iin en salam ve
kmil kaynak Kur'n- Kerim'dir. nk ona, btln sz
masna imkn ve ihtimal yoktur. Hidyet yolunun asl pren
sipleri o kitaptadr. Bunun iin, bizzat Kur'n'n da istedii
gibi Kur'n yetleri zerinde tefekkr etmek lzmdr."* *
76
77
78
Tesbit edebildiimiz kadaryla gnmz i limleri zaman

zaman st kapal bir eyler ihsas ettirmelerine ramen, genelde
Kur'n'n deimeden, bozulmadan gnmze kadar geldiine
inandklarn sylemektedirler^.
Bu tutum -eer takiyye ge
rei deilse- mslmanlann istikbldeki birlik-beraberlikleri asndan memnuniyetle karlanmaldr.
Ali eriati'nin, grebildiimiz kadanyla en orijinal yn
lerinden birisi de, devrimi hazrlayan sre ierisinde olay
larn akna paralel olarak fikir retebilmesi, sosyal ha
yattan kopmamasdr. te yandan erat, ikbal'in ne
(76) Ayetullah Humeyn, Kefu'l-Esrr, 130; Humeyn'ye Kur'an'la ilgjli
olarak yneltilen tenkitler iin bk. Said Havva, el-Humeyniyye, 16;
Mohammad Manzoor Noman, Khomeini, ranian Revolurion and
The Shi'ite Faith, Lucnovv 1985, s. 52.
(77) Tabatb, slm'da Kur'n, ev. Ahmet Erdin, istanbul 1988, s. 135.
(78) Seyyid Ali Hamaney, Kur'an'da Islm Dnce, ev. M. Toprak, Tah
ran 1984, s. 12.
(79) 'da Kur'n'n tahrifi meselesi iin bk. hsan lh Zahr, 'nn
Kur'n, mamet ve Takiyye Anlay, s. 68 vd.
170
GNMZ L
yapmak istediini ok iyi kavramtr. "slm fikri keif ma

kamnda vahyedilmi slm'n esasna, Ali'nin yetitii slm
unsurlarn, bu dinin elerini, bu Ali'yi, bu Muhammed
(s.a.s)'i, bu byk slm kltrn iinden dar ekelim;
ikinci defa yenileyerek bina edelim.Din ideolojinin olu
masndan* * maksat budur. kbal'in dedii anlamda, kbal'in
bu konuda ok gzel bir deyimi var: 'Reconstitution' diyor.
'Dini dnce tarz binasnn yenilenmesi'. Aslnda bu ke
lime oluturma (tekvn)den daha gzeldir. Binann ye
nilenmesi, yapnn yenilenmesi..."* *
80
81
b. ada i Yakla imlan Ali erit'nin Ulat Yeni

izgi
Ali erit'nin eserleri dikkatle incelendii zaman, onun
geleneksel iliin kmazlarn iyi tespit ettii ve "i d
nce ekolndeki nemli temalarn ouna eletirisel bir ba
kla yaklat"* * hemen farkedilebilir. "Anne-Baba Biz
Suluyuz" isimli eserinin birinci blm, "entellektel ve
okumu kuan rjak asndan geleneksel iliin gzel bir
eletirisi olarak" deerlendirilebilir. Mesel Kerbela ve Dev
rimler bal altnda u ifadeler yer alr: "Anam babam! Sen
her yl, her ay, her hafta, her gndz ve gece Kerbela gecesi
iin aladn ve alyorsun. Ben bu destann ne olduunu bile
bilmiyorum. ou zaman senden sormu olmama ramen,
hep genel ve mphem biimli cevaplamsn. Ben ne ol
duunu kavrayamadm gibi, aslnda sen de bilmiyorsun.
Sordum: imam Hseyin kimdir? Ne iin ldrlm? Dedin:
Kendini mmetine fed etti. Sordum: Kendini niye fed etti?
Akladn: Kendini kyamet gn atasnn mmetine efaat
82
(80) Ali eriati'nin "dini ideoloji" kavram iin bk. Hami t Algar, islm Dev
riminin Kkleri, s. 107.
(81) Ali eriat, Kendini Yetitirmek, 22.
(82) Hamit Algar, islm devriminin kkleri, 110-111.
171
Hasan ONAT
edebilmek iin fed etti. Dedim ki: Baba 'Bu hristiyanlann

Hz. Mesih hakkndaki szleridir. Derler ki, Hz. dem o ha
tay ileyip cennetten yeryzne atlnca artk ocuklar cen
nete
giremezdi.
nk
hepsi
dem'in
kaderinin
mahkmuydular. Gnahn balanmas iin herkese bir
kurban olmalyd. Mesih insanlarn hatr iin Adem'in ilk
gnahna karlk, kurban oldu. Ta ki insanlara ondan sonra
yeryznden kurtulu ve cennete dn yollan alsn.
Allah dem'in ve ocuklannn gnahndan vazgesin! "ite
senin dediin de buna benziyor baba!!"* *
83
"Zulm ve Smrnn Hizmetindeki Velayet ve

imamet" bal altnda yer alan grler daha da arpcdr:
"Ana, baba! Senin inandn velayet nedir? Diyorsun ki, Ali
ve ailesini sevmekten ibarettir.. Peki Ali kimdir? diye sor
dum. Bana onu deil, onun keramet ve mucizelerini anlattn.
Bizim dmzda yapamayacamz uzmanlklar! Yiitlikler,
savalar, atal ulu zlfikr... u anda beni, bizi ve ay sa
vunacak ey zlfikr deil ki!.. Diyorsun ki, bir keresinde
Ali'yi eletirenlerden biri akl tana dnt... Ana, baba!
Ben bu Ali'yi kendime nder olarak kabullenemem. Ben nes
nel ve insanlann toprandan olan, benim gibi birinin n
derliini isterim, insanst, lahut biri, insann iine gelmez.
Kapal kapdan girip, dmanlann bir bakta hamam b
ceine eviren, bir gecede yedi yerde birden misafir olan bi
rine uyamam. O benim imamm olamaz... Anam, babam!
Senin bana kavratmaya abaladn imamete gelince;
mamet sudun Peygamber (s.a.s) kendisinden sonra, kendi
yerine amcas olunu nasbetmi, sonra ise onun ocuklan
otomatikman peygambere akraba olmalan ilkesiyle irsi ola
rak oniki kiiye kadar imam olarak halka egemen ol
mulardr. Oysa maslahat arayclannn kimisi 'Bu imamet
(83) Ali eriat, Anne Biz Suluyuz, s. 44-45.
172
GNMZ L
anlay, ranllarn eski saltanat anlaylarndan kopye edil

mitir derler. Durum her neyse bu senin anlattn mamet'in u zamanmza, u halimize ne faydas var? imdi ne
yapalm?.. Sonra diyorsun ki, bu imamlar, masum ve me
tafizik kiiliklerdir! Senin ve benim trmden, cinsimden de
ildirler. Pk olan nsan-tesi ahslardr. Allah'n derghna
dnyada bunlarla tevessl edelim ki, hirette cehennemden,
hesaptan, ilh adaletten kurtuluu elde edebilelim! yi de
anam, babam! Ben bu dnyada insann nderliini stlenen;
uursuz, mahkm kaderini deitiren bir imameti ar
yorum!. ."W
Ali erit'nin "Anne-Baba Biz Suluyuz" isimli eserinin
sadece birinci blmne taklp kaldnz taktirde, onun ge
leneksel ilie iddetle kar ktn, temel i grlerden
bazlarn acmaszca tenkit ettiini dnebilirsiniz. Ne var
ki, ayn eserin ikinci blm, klasik iliin temel g
rlerinden bazlarna yeni anlamlar yklemek suretiyle ya
plmak istenen bir savunma; klasik iliin yeni anlamlarla
zenginletirilerek savunulmas
olarak karmza kmaktadr .
(85)
Immiye iilii, asrmzda, gerek teori, gerek pratikte

gzle grlr bir canllk kazanmtr. "ran slm Devrimi"
bu canlln en yeni ve en gl tezahr olarak de
erlendirilebilir. Hamit nayet, ilikte gzlenen bu can
lln, "ncelikle sosyal ve siyas deiime adapte olma po
tansiyeli ile aklanabilecei" kanaatndadr* *. Ortada bir
gelime-deime varsa, elbette onu hazrlayan pek ok fak
tr olacaktr. Ancak en az bu canllk ve deiimi hazrlayan
faktrler kadar deiimin mhiyeti ve boyutlar da nem ta86
(84) Ali eriat, ayn eser, 58-62.

(85) Ali eriat, ayn eser, 65 vd.
(86) Hamit nayet, ada slm Siys Dnce, s. 291.
Hasan ONAT
173
smaktadr. Hamit inayet, "Modern ilikte yeniden d

zenlenmi kavram veya anlam": Anayasaclk, takiyye ve
ehdeti incelemitir* *. Biz de, baz temel i kavramlar er
evesinde Ali erit'nin bu kavramlara nasl yeni anlamlar
yklediini grmeye alalm:
87
a Kavram
Ali eriat'ye gre, "a islm'dr, baka bir ey deildir."
* * Onun a'y islm'la zdetirdii bu ifadeden aka an
lalmaktadr. Nitekim o yle devam eder: "Bence a,
islm' kavramann bir trdr. Nasl bir kavrama? ilerici,
soyluluk kart rksal ve snfsal islm patentli ege
menliklere kart tavr olan bir kavrama; a balangcnda
islm'n gerek izgisinde ruhsal ve toplumsal d
zenlemelerde olumaya balayan bozulmaya kart bir ha
reketti. Anti slm, soy, rk, snf unsuruna dayal klar
karsnda, bunlarn bilinli-bilinsiz etkilerine kar Pey
gamber (s.a.s) snnetinin koruyuculuunu yapmtr. Top
lumda gc elinde bulunduranlar, islm' salt gayba imn
ve doa tesi bir akde olarak kabullenmilerdir. Toplum
plnnda ise politika olarak tarihte grld gibi, baskya
dayal egemenlik, ulusal, snfsal sistemi yaatmlard. Bu
gler hep egemen olduklarndan; a brhim pey
gamberlerin mesaj ve islm'n temel hedefi olan iki asla,
yani 'Adalet' ve 'mmet'e dayanmtr. Bu iki ilkeyi ha
reketin ian olarak belirlemitir. a... Buradaki kastm, ke
sinkes kaltma, geleneksel, tutucu ve fanatik eilimleri olan
a mezhebi deildir."* * "a akdev adan islm'n ilerici
88
89
(87) Bk. Hamit nayet, ayn eser, 297 vd.

(88) Ali erit, Anne-Baba Biz Suluyuz, s. 69.
(89) Ali erit, ayn eser, 69-70.
174
GNMZ L
bir telakkisi, siys ve sosyal adan slm tarihinin halktan

yana olan ekoldr."' '
90
Ali eriat'nin bu ifadeleri bile, onun "a" kavramna pek

ok yeni anlamlar yklemeye altn gstermektedir.
"a"nn belirsizlii, karmakl, rahatsz etmektedir onu.
Nitekim bu hususu tatl sert diyebileceimiz bir slb er
evesinde yle ifade eder: "Bin sene boyunca balan
Ali'nin, Alev-a ehitlerinin kllannn hedefi durumunda
olan kimselerin setikleri mezhep teeyyu' (a)dr. Ne karman-orman bir orbadr bu. Ben ah Sultan Hseyin, ah
Abbas Kebir'le mer ve mer b. Abdilaziz arasndaki fark
anlamyorum."' '
91
Ali erat, "a" kavramna yeni anlamlar yklediini

gizlememektedir: "a, eitli boyutlara sahiptir. Fikri
kelm, felsef, tarihi... boyutlar bu cmledendir. Ama ben
a'y mezhebi adan beer toplumda ve btn slm tarihi
boyunca meydana gelen hareket icd eden, tarih bir fonk
siyon ve kader tayan byk bir iaret olarak ortaya ko
yuyorum. a diye sylediim ey, u anda avamn zih
nindeki anlamyla a'nn aklamas deildir."' ' "a, genel tarif asndan- islm tarihine ve topluma baktmz
zaman, islm tarihindeki hakim ve faydalanan snfn
islm'na kar mahrum ve mahkm snfn slm'ndan iba
rettir."' ' eriat'nin bu ifadelerini, onun Dine Kar Din
isimli eserinden aktaracamz u grleriyle birarada de
erlendirdiimiz takdirde, dorusu kayglanmamak elde de
ildir: "irk dini, kutsal ve Tevhd dinine ilikin adlara da
brnebilir; fakat durum deimez. Tevhd dini, cihat ve
92
93
(90)
(91)
(92)
(93)
Ali
Ali
Ali
Ali
erit,
erit,
erit,
erit,
ayn eser, s. 70.

Kur'an'a Bak, s. 36.
Dinler Tarihi, ev. Abdullah ahin, stanbul 1988, s. 380.
ayn eser, s. 352.
175
Hasan ONAT
Kur'an adna, irk dini mensuplar, Kur'n- Kerm'i mzraa

da geirebilirler. Kur'n- Kerim'i mzran ucuna takan
kimse; Lat ve Uzza adna islm peygamberine kar koyan
Kurey deildir. Artk o, bu dnemde irki eski biimi ile ko
ruyamaz. ten gelir, dtan deil ve sonra Kur'an- Kerim'i
mzraa geirir ve Ali ile savar, yani Allah ve Muhammed
ile savar. Artk irk dini, cihada ve hacca giden halifesi bu
lunan 'hilfet" biimine brnr."' *
94
Ali eriat'nin daha sonra zerinde

duracamz
"imamet" meselesinin nemini belirtmek iin sylemi ol
duu u szler bu konuya biraz daha aklk ka
zandrmaktadr: "slm mchitleri, Kur'n'n icra edicileri,
snnetin muhafzlar, Muhammed'in evini mi viran ederler?
Niin? Bu hkim slm, o mahkm slm. Katil Islm-maktul
islm. Badat islm', Medine islm', am slm', Kerbel
islm'. Sffin mslmanlarnn bayrak ve kllarnn ucun
daki Kur'an ile, Rebeze lndeki, Kfe mihrabndaki
Kur'n'n yoksa birbiriyle fark m var? Btn bu fark niye?
Btn bu mesafe niin?! Hangi fark:
"Adalet ve imamet!.. Bu fark! Burada mslman halk kit
lesi, snfna ve kaderine balln, kendi dert ve ihtiyacnn
cevabn buluyor. Peygamber slm'nn devam olan slm,
balangta syledii ve haklar kendine ard slogana
bal kald.
"Bu ekilde halk kitlesi (halifeyle, milli kahramanlarn
islm' ve Hsrev'in idaresi dnda) nc bir yol buluyor.
Tbi olanlar ve liderleri, slm'n ilk yn istikmetinde
devam ettirilmesini, kendi rislet ve grevlerini biliyorlar.
Bu risletin yolunda dima cihat halindedir. T a l
drlyorlar veya zehirleniyorlar (Biz imamlardan kat
ledilmemi ve zehirlenmemi olan hi kimse yoktur).
(94) Ali erit, Dine Kars Din, ev. H.Hatem, stanbul 1987, s. 42-43.
176
GNMZ L
a... Onun tarihi ve fikr ilevi budur. Halkn ona yneli

sebebi budur, islm'n bekilii ve Muhammed (s.a.s)'in
slm'n devam ettirmek iin ayaa kalan a ' .
95)
Ali eriat'nin bu ifadeleri, onun "a, islm'dr" hk

mn vuzuha kavuturduu gibi iiliin dar erevesini zor
layan, dnen bir kafann ilik penceresinden Snni-i ay
rmn en ileri dzeyde nasl grebildiini de gzler nne
sermektedir. Nitekim o, geleneksel a kavramn yle ele
tirir: "ia ne mezhep ne din! ocukluumuzdan beri ku
laklarmza okuduklar islm'n usl, Tevhd, pey
gamberlik ve delet; mezheb usl de adalet ve imamet
olmak zere iki tanedir, demelerinin aksine a, izaf bir
frka deildir. Adalet ve imamet a'nn islm'a ekledii iki
temel kaide deildir.
"Din ve islm uslnn yannda, mezhep usl, an
lamsz ve ok kt bir szdr. Bu, dnyada kendi inan
cmz, mahkm ve menfur iln etmektir, islm, esasen,
imamet -hak hkmeti anlamnda- temeline ve insan eitlik
anlamnda adalet temeline dayanmtr. Sen, slm'n usl
tanedir diyorsun. Syle, sonra sus! Devam edip, 'a mez
hebinin usl iki tanedir' dediin zaman, ya slm noksan
bir dindir ve 3/5'lik bir hakikate sahiptir, noksann ise a
tamamlyor demek istiyorsun! veya a bir sahteliktir,
islm'a iki fazla esas eklemitir demek istiyorsun, imamet ve
adalet, islm'n iki has asldr. Tevhd, peygamberlik, hiret
btn dinlerin genel ve ortak esaslardr."' '
96
Ali erat, anlalabilecei gibi, iliin genel konumunu

ok iyi grm ve problemi ok gzel ortaya koymutur: Ya
slm, ya da a.. Ne var ki, "a" kavramna yeni anlamlar
yklerken, mamet meselesini a'nn bir esas olmaktan -
(95) Ali erit, Dinler Tarihi, c. I., s. 360.

(96) Ali erit, ayn eser, c. I , 369-70.
Hasan ONAT
177
karm ve slm'n "Has" esaslarndan biri haline getirivermitir. Bu durumda akla ister istemez yle bir soru
gelmektedir: iliin slmilemesi mi? slm'n ilemesi
mi? Bu soruya cevap aramadan nce Ali eriat'nin imamet
ve takiyye meselesine bak asnn deerlendirilmesi ge
rekmektedir.
Ali erat, ilii, "Safev ilik ve Alev ilik" olmak
zere ikiye ayrr. Ona gre iran'daki ilik, Safevlerden pek
ok kt miras devralmtr. Bunun ayklanmas ve gerek
iliin ortaya karlmas gerekmektedir. O, "Teeyyu' Alev
ve Teeyyu Safev" isimli eserini bu konuya tahsis etmitir.
Bu kitapta, Alev iliin ilk dnem ilii olduu, gerek
islm anlayn temsil ettii, ancak daha sonra Safevler ve
ranl yneticiler tarafndan halk denetlemek ve bo
yunduruk altnda tutmak iin siys ara haline getirildii
uzun uzun anlatlmaktadr' *.
97
Alev ilik-Safev ilik ayrmnn ortaya atlmas, Safev

iliin Alev iliini bozduunun iddia edilmesi, i d
nce asndan ileri bir adm olarak deerlendirilmelidir.
Aynca onun, iliin kmazlarn ok iyi tespit ettiinin de
bir gstergesidir. Ali erat'ye gre a, "Dier islm fr
kalarnn aksine, yeni meydana gelen bir frka deildir." "O,
Kur'an ve Snnet idi."' * "mer'in vefat gecesinde heykel
ve ekillerini sokaklarda yaksalar, kfr partileri dzenleseler, ravza (mersiye) okuma bakan tayin etseler, en
son tekniklerle sinelerine vursalar, kilit kilitleseler, Hz. H
seyin'in ehdetini ve Kerbel olayn temsil etseler zincir
vursalar, dier merasimleri yapsalar, artk Dou Avrupa'da
yas tutma merasimleri tertipleseler bile ilii ihya etseler
bile bunlarn gerek ilerle ilgisi yoktur."' *
98
99
(97) Ali erit, Teceyyu Alevi ve Teeyyu Safevi, Tahran trz.

(98) Ali erit, Dinler Tarihi, c. I , s. 376.
(99) Ali erit, ayn eser, c. I., s. 374.
178
GNMZ L
Ali eriat, a kavramn yeniden tarif edip ona yeni an

lamlar kazandrrken, bir yandan iliin tkanan da
marlarn amaya alm; dier yandan da i dnceye
dinamizm kazandrmann yollarn aramtr. Bu faaliyetin
"Iran islm Devrimi"ni hazrlayan sre iinde gereklemi
olmas, sylenen ve yazlanlarn etki gcn olduka ar
trmtr...
"mamet" Kavram
Daha nce de ifde edildii gibi mamet anlay, a'nn
en karekteristik zelliklerinden biridir. Gnmzde a de
nilince hemen akla gelen mamiyye, dier adyla Cferiyye,
ya da sn-aeriyye bu imamet inanc ile dier frkalardan
ayrlr' ). Bu sebepten "mamet" kavramyla ilgili olan a
da i tezahrlerin "i zihniyetin" gnmzde ulat iz
giyi anlama konusunda bir l olarak alnmasnda bir sa
knca grmyoruz. "mamet", etkileri iliin btn
alanlarnda hissedilen bir kavramdr.
100
Abdulaziz Sachedina, Al eriat'nin, "Snn tezleri

ilerinkiyle bir tutarak, imamln yalnzca Ali'nin hakk ol
duunu ileri sren i dnceyle attn" belirtir' '.
Aslnda Kur'an ve snnet diyebilen, Ali erat gibi d
nmesini bilen bir insandan beklenen de budur. Vahyi ha
reket noktas alan, btn slm meselelerin vahiy kriterine
gre deerlendirilmesi gerektiini bilen bir mslman,
slm'n evrenselliine glge drebilecek her trl sap
lantdan uzak kalmasn bilmelidir. Ali erit, problemi kav
ram gzkmektedir.
101
"a mezhebinin usl iki tanedir dediin zaman ya

(100) Kifu'l-ta, Cfer Mezhebi ve Esaslar, ev. A. B. Glpnarl, is
tanbul 1979, s. 50.
(101) A. Sachedina, "Ali eriati: ran Devriminin deologu, Glenen
slm'n Yanklan, s. 231.
179
Hasan ONAT
tslm noksan bir dindir ve 3/5'lik bir hakikata sahiptir, a

tamamlyor demek istiyorsun veya a bir sahteliktir, slm'a
iki fazla esas eklemi demek istiyorsun."' *
102
Bu ifadeler, imamet meselesinin konumunun bilindiini

gstermektedir. Ali erit, bu konuda adeta bir yol ay
rmnda hissetmektedir kendisini: Ya ilik, ya islm... Kendi
ifadelerine dayanarak, onun birinci kta, yani ada, karar
kld kanaatna ulamak zorunda kalyoruz: "mamet ve
Adalet slm'n iki has asldr. Tevhd, Peygamberlik, hiret
btn dinlerin genel ve ortak esaslardr."' ) Ona gre a,
"slm'n bnyesinde bulunan adalet ve imamet asllarna
vef gstererek hkmetin evrinden ve snflarn zul
mnden strap eken halkn emel ve ideallerinin kanunu"
olmutur' ^.
103
104
Ali eriat'nin imamet konusunda, z itibariyle ge

leneksel i dnce erevesinde kaldn gryoruz. Ona
gre, Hz. Peygamber, Gadir Humm'da Ali'nin velayetini
iln etmitir: "Mekke'den on mil uzaklatktan sonra Pey
gamber nemli bir karar ald. Buras Gadr Humm'dur.
Medne, Tihme, Necd, Yemen Hadramut'un yolu zerinde
bir nokta. Muhammed ile birlikte gelen mslmanlar grup
lar halinde buradan dier noktalara gidecek, Artk Muhammed'in szn duymayacaklardr. Muhammed nde gi
denlerin geri dnmesi, geride kalanlarn kendine ulamas
iin emir verdi. Ta birikintisi yaptrd. Develerin se
merlerinden byk bir minber oluturdu. Peygamber uzun
ca bir hutbeden sonra Ali'yi kesin ve dakik bir yntemle ta
ntt. lk nce cemaate sordu: 'M'minlerden kim onlar iin
evl (stn)dr? Cemaat dedi ki: Allah ve Resul daha iyi bi
ti 02) Ali erit, Dinler Tarihi, 3., s. 370.

(103) Ali erit, ayn eser, 370.
(104) Ali erit, ayn eser, 371.
180
GNMZ L
lendir. O da sordu: Acaba ben sizlerin zerinde, bizzat ken

dinizden daha evl deil miyim?' Hepsi dediler ki: 'Evet y
ledir'. O da dedi ki: 'Ben kimin st ve rehberi isem Ali de
onun st ve rehberidir. Ben ilmin ehriysem Ali de onun ka
psdr. Bylece Ali'yi tanttktan sonra u yeti halka okudu:
"...Bugn size dininizi btnledim. zerinize olan ni
metimi tamamladm. Din olarak sizin iin slmiyeti be
endim" (Mide, 3). Ashab Ali'ye biat etti. mer dedi ki:
'Beh beh ya Ali, bugnden itibaren artk sen benim ve
m'minlerin mevl (emir)ssn."' *
105
mmet konusunda, esas itibariyle klasik i tavrn dna

kamayan Ali erit, kavrama baz yeni anlamlar yk
lemeye alr. Ona gre, imamet ilkesi isim olarak kul
lanlmasna ramen, asl anlamndan uzaklatrlmtr; ta
lihsizlik imamet ve adalet kavramlarnn isim olarak
kalmalarna ramen, anlam olarak deitirilmi ol
malarndan kaynaklanmaktadr' *.
106
Ali erat, "mamet" kavramna bir dinamizm ka

zandrmak istemektedir: "mamet, toplumu, diktann, soy
luluun srtndan kurtarp devrimci, insan ve temiz bir n
derlie teslim etmektir."' * Kur'n'a bak isimli eserinde,
"mamet kelimesinin mnas bellidir: Ben aym. Pey
gamber'in vefatndan sonra yerine kimin geecei konu
sunda ihtilaf kt. 'Hilafet ile imamet ihtilaf' ve bu iki kav
ramn sava ortaya kt. Hilfet: Hz. Resuln vefatndan
sonra slm nizamna sokulan resmi hkim nizamdr. Ben
bunu nefyettim. mamete inandm. Ali'yi sembol, simge se
tim. Ali'nin velayeti, bulunduum her zaman, meskn ol107
(105) Ali erit, Muhammed Kimdir, ev. Ali Seyyidoglu, Ankara 1988, s.
322-23.
(107) Ali erit, ayn eser, s. 70.
Hasan ONAT
181
duum dnynn her yerinde benim siys cephemi be

lirtiyor. Toplumsal cephemi aka ortaya koyuyor. Cep
heleri birbirine kartrmak mmkn deildir. Akas, ben
Ali'nin velyetiyle, Ali'nin hkmetiyle benzerlii olmayan
her bir dzen, rejim ve hkmetin karsndaym."' *
108
Tespit edebildiimiz kadaryla, Ali eriat'nin "imamet"

meselesine kazandrd yeni bir boyut vardr: Ona gre
imamet srekli bir rejim deildir: "a itikadna gre
(imamet) oniki belli ahsla snrldr. Bundan fazla ol
madklarnda phe yoktur. Binaenaleyh daim bir rejim ola
maz. Eer olsayd bu silsiledeki ahslar belirli olmazd."' *
mam saysnn onikide dondurulmasnn sebebi, toplumun
durumuyla ilgilidir. "slm peygamberinden sonra devrimci
bir dzenin toplumu birka nesil boyunca slm'n yeni de
erlerine gre terbiye etmesi gerekirdi. Geri kalm, yklm,
chil toplumu, kendisi bamsz hazr bir topluma, siys
rde, fikr bamszla, adaleti icra etme kudretine sahip,
aln yazlarn tehis edebilen bir topluma ulatrmas ge
rekirdi. Toplum bu aamaya ulanca artk, onnc ve ondrdnc imama ihtiya kalmaz. Kendi biat esasna gre de
mokrasi ve ra -Ehl-i Snnetin dayand ve Islm bir asl
olan ra- esas geliir; ama peygamberden sonra deil,
imametten sonraki dnemde."' *
109
110
Ali erat, imamet konusundaki bu yeni grlerini

"Vesayet ve ra"' * isimli kk, fakat nemli eserinde
toplamtr. Ona gre Ali'nin imam olma eklinin ad
"Vesayettir."' *
111
112
(108)
(109)
(110)
(111)
(112)
Ali
Ali
Ali
Ali
Ali
erit,
erit,
erit,
erit,
erit,
Kur'an'a Bak, s. 33-34.

Dinler Tarihi, I , s. 389.
Dinler Tarihi, I , 391-92.
Vesayet ve ra, Tahran trz.
Dinler Tarihi, I., s. 397.
182
GNMZ L
Ali eriati'nin ciddi araylarna ramen, imamet meselesinde,

zledii akla kavuabildiim pek syleyemiyoruz. Kendi ifa
delerinden "mamet" kavramna yeni bir yaklam denedii an
lalmaktadr. Kavrama birok yeni anlamlar ykleyebilmitir.
Bata Humeyn olmak zere, Ali eriat'nin dndaki g
nmz i limlerinin imamet konusunda geleneksel i tavr
aynen benimsedikleri ve srdrmeye altklar sy
lenebilir. Humeyn'ye gre, Hz. Peygamber'in halife tayin et
mesi gerekirdi, tayin etmitir de."' * Hz. Peygamber-i
Ekrem halife tayin etmezse rislet vazifesini tamamlam
olmaz' *. Ona gre, "mmet arasnda ihtilaf domas ih
timali bulunduundan, Yce Allah vahiy yolu ile Resl-i
Ekrem'i derhal ve orada, ln ortasnda' * hilafet ko
nusunu tebli etmeye memur etti. Damad olduu yahut bir
ok hizmet ifa etmi olduu iin deil, ilh hkmn
me'muru ve tabi, ilh buyruun icracs olduu iin."' *
113
114
115
116
Humeyn'nin immet-nbvvet ilgisine iaret eden g

rlerini aynen aktaralm: "mam'da egemenlik yetkisi ile
birlikte bulunan grevden ayn olarak manev makamlar da
vardr. Bu manev makamlar, 'lh kll hilfet' makamn
ifade eder ve imamlarn beyanlarnda bazen bu makamn
zikredildii grlr. Bu tekvn bir hilfet olup bu hilfet ge
reince btn zerreler veliyy-i emre boyun eerler. Mez
hebimiz gerei bu manev makamlara 'melek-i mukaneb' ve
'Nebiyy-i Mrsel'de eriemez. Rivayetlere gre Resl-
Ekrem (s.a.s) ve imamlar bu lemden nce Ar'n glgesinde
nurlar idiler. Domadan nce dier insanlardan ayn idiler
ve bu adan stnlkleri vard. Allah'n istedii kadar da
(113)
(114)
(115)
(116)
Ayetullah Humeyn, slm Fkhnda Devlet, s. 23.

Humeyn, ayn eser, s. 23-24
Burada kastedilen Gadir Humm'dur.
Humeyn, ayn eser, s. 53-54.
Hasan ONAT
183
makamlar vard. Nitekim Mira rivayetlerinde Cebrail 'az

daha yaklasa idim yanardm' der. Yine, bizim Allah ile yle
hallerimiz vardr ki ne mukarreb melek onlara g ye
tirebilir, ne de mrsel neb', buyruu da hatrlanmaldr."' *
117
"ntizar" Kavram
Ali eratnin yeni anlamlar ykleyerek, toplumu pasif ize
edici zelliklerini tersine evirdii kavramlardan biri de
"gaybet" meselesiyle ilgili olan "intizar" kavramdr. immiyye, zulmle dolmu olan yeryzn, ayn ekilde
adalet ve eitlikle dolduracak olan 12. imamn mehd s
fatyla zuhur edeceine inanmaktadr* *. Aslnda bu inan
cn yapsnda bir atalet, aldrmazlk, eli-kolu balymcasna bekleyi mevcuttur' *. Ali eriati, bu 12.
imamn yeniden zuhurunu bekleme inancn btnyle ye
niden yorumlam; kavrama ykledii yeni anlamlarla bir
dinamizm kazandrmtr. Ona gre, "ntizar hazrlkl ol
maktr, aldr etmemek deil."' * ntizar inanc bou bo
una beklemek deildir; bilakis, "ntizara inanan; dnyaya
egemen glere, beer toplumundaki zulm ve zorbala,
118
119
120
(117) Humeyn, ayn eser, 65-66; Humeyn'nin imamet konusundaki g

rlerinin tenkidi iin bk. Vecih el-Medni, Limaz keffere Ulemu'lMuslimn el-Humeyn, Kahire 1988, 7 vd. Said Havva, elHumeyniyye, 12 vd.
(118) Kumm, bn Babeveyh, Risaleni 'tikdti'l-lmmiyye, ev. E. R. F
lal, Ankara 1978 s. 111-2; M. Rza el-Muzaffer, a nanlar, s.61-62.
(119) Ali erit, "ntizr"n olumsuz ynne yle iaret etmektedir:
'Takat intizar, her nedense u k alannda yle al
glanmaktayd; Dindarlar,zhidler, bidler ve din bilginleri her hafta
Cuma namazndan sonra ata binme ve ok atma yarlar dzenlerler,
ortak bahisler oynar, art tutarlard. Artk ortak bahisler salt caiz
deil neredeyse din gereklilik biimini almt... Neymi efendim,
bylece halk, yani btn bekleyenler eitilmi, binici olmu silahl
olarak sava eitimi grm olurlarm", Anne-Baba Biz Suluyuz,
s. 121.
184
GNMZ L
btln sulta ve tecvzne, hak ve adaletin gszlk, za

yflk ve esaretine ramen her an bir patlamay ya bekler, ya
da gerekletirir."' ' erat, "intizr" kelimesinin ken
disinin de bir itiraz anlam gizlediine inanr. "ntizar"n
durgunluk olduunu, reddedilmesi gerektiini ileri sren
bir yazara u cevb verir: "Ben bekleyiin olumsuz bir me
sele olmadna inanyorum. Belki olumlu bir meseledir."
O ) Hamit Algar'n da belirttii gibi "O imam beklemenin,
onun dnne hazrlanmak, dil ve muttaki bir toplumla
onun geliine hazrlanmaya almak olduunu d
nmekteydi."' * erat'ye gre "intizar" bir an nce hak
ve adaletin gereklemesi iin mcadele ve savaa tevik
eden, kiiyi dinamik tutan bir felsefedir' *.
121
2 2
123
124
Ali eriat'nin sergiledii bu ilgin tavrn bir benzeri,

"ran slm Devrimi"nin lider kadrosu iinde yer alan
yetullah Mutahhar tarafndan ortaya konulmutur' *.
Mutahhar, mehd beklemenin en byk ibdetlerden sa
yldn' *; "Btn slm mezhepleri tarafndan baz de
iikliklerle kabul edilen"' * bu meselenin Kur'an kaynakl
olduunu sylemektedir' *. Ancak, bu Mehdlik me
selesinin ve ntizar'n Kur'n'la nasl irtibatlandnlabildiini
anlamak pek mmkn deildir.
125
126
127
128
Gaybet ve intizar meselesiyle ilgili olarak yetullah Hu

meyn de yle demektedir: "Gaybet-i Sur (kk ka-
(121)
(122)
(123)
(124)
(125)
(126)
(127)
(128)
Ali eriat, ayn eser, s. 121.

Ali erit, Medeniyet Tarihi, c. I., s. 132.
Hamit Algar, slm Devriminin Kkleri, s. 111.
Ali erit, Anne-Baba Biz Suluyuz, s. 123; ayr. bk. Medeniyet Ta
rihi, c. I , s. 133-4.
Bk. yetullah Mutahhar, Mehd (a.s.) Kyam, ev. Muhammed Top
rak, Tahran 1985.
Mutahhar, Mehd Kyam, s. 14.
Mutahhar, ayn eser, s. 13.
Mutahhar, ayn eser, s. 13.
Hasan ONAT
185
yplk)'dan bugne kadar bin u kadar yl gemitir. Yzbin

yl daha gemesi ve Hazreti mam'n terifini, maslahatn
henz gerekli klmam olmas ihtimal dahilindedir. Btn
bu sre boyunca, tslm hkmler yerde mi kalmal? Uy
gulanmamal mdr? Herkes, her istediini yapmal mdr?
Kargaa m hkm srmelidir? Resl-i Ekrem (s.a.s)'in beyn
tebli, ner ve icras hususunda yirmi yl takati aan zah
met ektii kanunlar snrl bir sre iin mi idi? Allah h
kmlerinin icra edilmesini acaba ikiyz yl ile mi s
nrlamtr? Gaybet-i sur dnemi bittikten sonra islm her
eyini elden brakm mdr?"
"Bunlara inanmak veya bu grleri aklamak, slm'n
nesh edildiine, yrrlkten kaldrldna inanmak ve
bunu aklamaktan beterdir."' *
129
Kitleleri pasifize edici zellik tayan "Gaybet ve intizar", gerek

Ali eriat, gerekse Humeyn dahil dier i ilim adamlar ve li
derleri tarafndan, "topluma dinamizm kazandracak" bir tarzda
yeniden yorumlanm, tabir caiz ise, "kavram fonksiyonel adan
tersine evrilmitir." yle zannediyoruz ki, zellikle Ali erit ta
rafndan "intizr" kavramna yklenen yeni anlam, Iran 'da Dev
rimin hazrlk sreci ierisinde ok i grm olmaldr. Marksizmi ok iyi bilen erit, Marks'n Hegel'in diyalektiini tersine
evirmesi gibi, "a'nn intizr" kavramn tersine evirmitir.
"Takiyye" Kavram
Takiyye, ilie ynelik tenkitlere fazlasyla hedef olan
temel i kavramlardan birisidir' *. "iilerin takiyye konu130
(129) yetullah Humeyn, slm Fkhnda Devlet, s. 32; Bu konuda Humeyni'ye ynelik tenkitler iin bk. Muhammad Manzoor Noman,
Khomeini, Iranian Revolurion and The Shi'ite Faith.
(130) Bu konuda sert eletirilerden birisine hsan ilh Zahir'de de rast
lamaktayz: "ilik yalan mahsul olduundan, iler yalana takdis
ve ta'zm ss verdiler ve ona kendi isminden baka bir isim takarak
186
GNMZ L
sundaki yaklamlan, zulm grmekte olan aznln korun

ma konusundaki tedbiri dncesine dayanmaktadr."' )
Hemen hemen btn i Akid kitaplarnda "takiyye" bah
sine yer verilmitir* ).
131
132
ada i tezahrler erevesinde, "takiyye" kavram da

baz i limler tarafndan ele alnm; "takiyye"nin "doru
amalan" aklanmaya allmtr* ). Ancak Hamit nayet'in de iaret ettii gibi* ) bu konuda salkl bir sonuca
ulaabilmek, uzak bir ihtimal olarak gzkmektedir. Ali e
riat'nin, bu konudaki tespitleri, bir i limin gzyle "ta
kiyye" gereinin ifadesidir: "ia'da imamet, adalet, takiyye,
nefsi anndrma, takva, ibdet, efaat vardr. Bu ilkeler, daha
ok bireysel, ahlki ve ruhsal boyutlara sahiptir. Bu nedenle
onlan daha rahat tahrif edebilir, deitirebilirler. Nitekim
bunu baardlar da. Yani ilkeyi kaldrmadan anlamn de
itirip bozdular. Halk da onlann araclyla toplumsal ha
yatn sorunlanna sahip kmaktan, sosyal sorumluluu ye
rine getirmekten, talihsizlik ve mutsuzluk nedenlerini
dnmekten, geri kalmlk faktrlerini, ayrcalkl insanlann varln irdelemekten vazgeirdiler. Takiyye ve taklid adna halk sustururken ibadet ve tezkiye bahanesiyle
kendilerine bal itaatkr kldlar."* ) "Bu takiyye, tarih bo
yunca, bir akideye ve gidiata dnmtr. Takiyye'nin
lzm olmad artlarda, bizim sosyal gidiatmzn de133
134
135
(131)
(132)
(133)
(134)
(135)
"takiyye" adn verdiler. ia'nn Kur'an, mamet ve Takiyye An

lay, s. 140 vd.
Hamit inayet, ada slm Siys Dnce, s. 316.
Kumm, tikdt, 127-9; eyh Mufid, erhu Akaidi's-Sadk ev T a s hihu'l-ttikd, Tebriz 1364, 219-20; M. Rza el-Muzaffer, nanlar,
67-8.
Msl. bk. M. Rza el-Muzaffer, ayn eser, 67-8; A. Glpnarl, Tarih Bo
yunca slm Mezhepleri ve ilik, stanbul 1979, s. 561 vd.
Hamit nayet, ayn eser, s. 321.
Ali erit, Anne-Baba Biz Suluyuz, 118.
187
Hasan ONAT
imesine sebep olmutur. Asla inantan sz sylememek,

'reit olmamak', itikad meselelerde 'ak olmamak', gnlk
detlerin bir paras olmutur. Gryoruz ki bizim ah
siyetimizin en gizli yn itikad ynmzdr."* *
136
Dr. Ali erit, aka "Takiyye fikrinin abes" olduunu

* *, artk bu tr szlerin bir anlamnn ve mantnn bu
lunmadn ifade etmitir. Ona gre, "dinin slah, abesleri
yoketmek ve atmaya" baldr. Ondan sonra bu abeslerin al
tnda kalm olan ruhu, z ve takipilerini ortaya karmak,
gstermek; canlarn, mallarn abesler iin verenleri gs
termek" gerekir* *. "Abeste yok olan bu kuvvet, gereklere
harcanrsa, o zaman biz, byk bir toplumsal kuvvet mey
dana getirmee muvaffak olabiliriz. imdi heder oluyor.
Toplumu tahrif etmektedir. Bunu devinim salayan dinamik
bir sosyal g oluturacak kuvvete evirelim."' *
137
138
139
yetullah Humeyn de takiyye ile ilgili olarak yle der:

"Takiyye, insann kan, namus ve maln korumak iin, ger
ein dnda konumas veya din terazisiyle elien bir i
yapmasdr. Mesel Abdest, Allah'n hkm gereince va
ciptir. Kollar ykanrken su dirsekten dklp parmak
ucuna kadar akhlmal ve ayaklar meshedilmelidir. Snnler
bunun tersini yapyorlar, suyu parmak ularndan d
kyorlar ve ayaklarn ykyorlar. te Snnlerin bulunduu
yerde, kiinin mal ve can, namusunu korumas iin takiyye
yapmas vaciptir. Bu akl ile elimez."* *
140
(136)
(137)
(138)
(139)
(140)
Ali erit, Medeniyet Tarihi, c. I., s. 298.

Ali erit, Medeniyet Tarihi, c. II., s. 113.
Ayn eser, c. II., s. 114.
Ayn eser, c. II., s. 114.
yetullah Humeyn, Kesfu'l-Esrr, s. 128.
188
GNMZ L
SONU
ilik, yaklak hicr ikinci asrda ortaya km, pek ok
kola ayrlarak ve byk deiiklikler geirerek gnmze
kadar uzanm bir frkadr. iliin en karek (eristik zelliini
"imamet" meselesi tekil eder. "imamet" meselesi, a'nn
kendine has dier grlerinin olumas iin ekirdek grevi
grmtr. mamet meselesini karttnz zaman, ilikten
pek sz edemezsiniz.
Mevcut tespitler nda ifde etmek gerekirse, ilik ta
rihinin en ciddi istihalesine hazr gzkmektedir. Gnmz
dnyas, inan da dahil her alanda srekli akla doru
gitmektedir. slm dininin, insanlarn yolunu ilk ay
dnlatmaya balad andan itibaren salam aklk ser
giledii, bilinen bir husustur. slm'n gizlisi kapakls
yoktur. Kur'an ve sahih snnet ortada olduuna gre,
neyin slm olup olmad konusunda, salam bir l
var demektir. Vahye aka ters den, her trl bilgi,
gr ve dnce, nerede olursa olsun, kimden gelirse gel
sin slm adan fazla bir nemi haiz deildir.
iliin tarihinin en ciddi istihalesine hazr gzktn
syledik; ancak iilerin buna hazr olup olmadklar ko
nusunda fazla iyimser olabilmek biraz zordur. ilik, ken
dini yenileyemez; slm'n evrensellii ve insan ftratna uy
gunluuna paralel olarak, geleneklerin ekillendirdii dar
kalplar kramazsa, sosyal hayatla irtibat kaybolacandan
fosillemek zorunda kalacaktr. Bu adan bir istihale zo
runlu gzkmektedir. yle zannediyoruz ki, Ali eriat'nin
araylarnn altnda, bu sosyal gerei iyi kavram olmas
yatyor olmaldr.
Ali eriat, mevcut i zemin ierisinde, birtakm temel
i kavramlara yeni anlamlar yklemi; iliin tkanan
damarlarn ama iini stlenmitir. Baz i deerleri sorgulam olmasna ramen esas itibariyle iilikten pek
Hasan ONAT
189
tviz verdii sylenemez. Fakat, baz deerleri sor

gulamaya almas bile, pek ok i limin tepkisini ek
meye yetmi; Ali eriti'yi "Gizli Snnlik"le itham et
milerdir.
Ali eriat'nin gnmz iliindeki baz yeni yak

lamlar iin, bir basamak tekil ettiine; mslmanlar ara
sndaki ihtilaflarn azalmasna katkda bulunduuna ina
nyoruz. Vahiy gerei etrafnda birleildii zaman,
mslmanlar arasndaki ihtilaflar kendiliinden azalacaktr.
NDEKS
- AAbbasoullan. 1 3 5
Abdullah b. Gaztyye, 8 6
Abdullah b. Hamle. 1 0 3
AbduUah b. Haris. 5 2 . 1 3 6
Abdullah b. Kmil e-akiri,
103
Abdullah b. Muviye. 1 2 6 ,
133-140
AbduUah b. Muti'. 9 7 . 101
Abdullah b. Nevf. 1 1 5
Abdullah b. mer. 12. 6 4 .
65, 93, 9 7
AbduUah b. mer b. Ab
dilaziz, 1 3 3 . 1 3 4
AbduUah b. Sa'd b. Nufeyl
el-Ezdi. 7 3 . 7 6 . 81
Abdullah b. Sebe". 14
AbduUah b. Va'l et-Teymi.
73. 76
AbduUah b. Yezid. 7 9 . 8 4 .
109
AbduUah b. Zbeyr, 6 4 . 6 5
Abdurrahman b. Eb Bekr,
64
Abdurrahman b. el-E'as,
10
Abdurrahman b. Haris, 5 8
Abdurrahman b. Hayvan elAnez, 5 7
Abdulmelik. 1 1 6
Abdulmelik b. Mervan, 6, 8 6
Adalet, 2 2
Ahmed Cevdet Paa. 91
Hz. Aie, 3 2 , 5 8
Hz. Ali b. Eb TaUb. 5, 2 0 ,
4 1 , 6 3 , 8 9 , 116. 1 2 1 ,
1 2 2 , 128, 1 3 0 , 1 3 3 ,
137, 1 3 9 . 1 4 0
Ali b. Hseyin, 1 2 6
A'me, 1 2 3
Ammar ed-Duheni, 6 7 , 6 9
Amr b. Haccac. 6 6
Amr b. Hamk, 4 0 , 4 6 . 4 8 .
52, 7 5
Amr b. Hureys, 5 0 , 7 3
Aynu'l-Verde. 8 5
Azra b. Kays, 6 6
-BBagdadi, 15, 1 1 9 . 121, 1 2 6 ,

131
Bahrul-Hire. 9 5
Basra. 4 9 . 1 3 9
Becl, 122
Be da', 115
Belzuri. 3 . 5 0 , 5 5
Beyn b. Sem'an. 1 1 8 - 1 2 4
Butriyye, 14
- C-D Cafer
b. Muhammed.
1 1 9 . 126. 1 3 0
Crudiyye, 14
Cebriyye, 11
32,
192
Cemel Sava, 7 4
Cerir b. Abdillah. 3 6
Deyrul-A'ver, 82, 8 3
Dinever, 17, 4 0 . 4 9 . 6 6 , 1 0 0
_EEb Abdillah, 6 4
Hz. Eb Bekir. 117, 1 2 8 ,
1 2 9 . 137, 1 4 0
Eb Bekir b. Ayya. 1 2 3
Eb Burde b. Musa, 5 4
Ebu'l-Esved ed-Dueli, 17
Eb Halef el-E'ari. 14, 1 1 8 ,
120, 1 2 6 . 1 3 3 , 1 3 6
Eb Haim, 1 1 6 . 1 1 9
Ebl'l-Kays, 1 2 9
Eb Mansur el-Icl,
119,
120,
129-133.
139.
140
Eb Mhnef, 16. 3 7 , 4 7 . 4 7 .
51. 62. 66, 74. 77-81,
83-86,
88,
98-100,
102
Eb Mslim
el-Horasan,
136
Ebu Nuaym. 123
Eb Sfyan, 2 7
Eb Ubeyde, 1 3 3
Ehl-i Beyt. 9 3 . 9 4 . 9 7 . 9 9 .
102, 108
Ehlul-Irak. 16. 6 7
Ehlul-Kfe, 16. 6 7
Ehl-i Snnet. 12
Emeviler, 2-12. 132, 137
Ensar, 2 7
E'ari, 15, 1 1 9 , 1 3 3
-F-GFerazdak, 7 0
Flal. 19, 61
Gadir Hum, 22, 23

Goldziher, 19
- H Hablb b. Mzahir. 71
Haccac. 10, 1 1 5
Haccac b. Ebcer, 6 6
Haccac b. Huzeyme, 3 8
Hakim b. Munkz el-Kindi,
80
Halid b. Abdillah el-Kasri,
121-123, 125
Halid b. Urfete el-Uzri. 5 3
Halife b. Hayyat, 17, 6 2
Hamza b. Umare, 1 1 8 , 122
Hanie b. Urve, 7 0
Hariciler. 6. 10. 31
Harura. 4 6 , 112
Hasan b. Ali, 4 6 , 6 3 , 6 4 , 7 4 ,
7 5 , 121
Hasan b. Hasan b. Ali b. Ebi
Talib, 2 4
Hasan Basri, 12
Hasan brahim Hasan, 61
Haebiyye, 110, 114
Haimoullar. 2 8 , 3 8 , 1 3 4
Hattabiyye, 121
Havllyy b. Yezid. 107
Hemdan, 52
Heysem b Adiyy, 5 0 , 5 3
Hilafet, 116, 1 2 2 . 129. 1 3 3
Hiam b. Abdilmelik, 6
Hucr b. Adiyy, 3 1 , 4 0 , 4 3 ,
47, 61, 75, 138
Mumeyd b. Mslim, 7 7
Hurr b. Yezid, 7 0
Husayn b. Numeyr, 8 6
Hseyin b. Ali. 17, 6 2 , 6 4 .
66, 67, 69-72, 74, 75,
77, 79, 81, 84, 88-90,
121, 1 2 6 . 1 3 0 , 134
Hseyin b. Eb Mansur, 1 3 3
-I-Icl, 122, 1 2 9
Irak. 41
193
Hasan ONAT
badlyye, 11
bn Abbas, 2 7
bn Avsece, 6 7
bn Ebfl-Hadld, 2 2
bn Eb erh, 3 4
bn Hazm, 1 2 4
b n K e l b b . Darir. 1 1 7
bn Kesir. 6 2 , 1 2 5
bn Kuteybe, 1 1 9
bn Sa'd, 17, 5 3 , 9 8
bn Sebe, 3 4
bn Teymiye, 2 5
bn Ziyad. 8 2 , 9 4
bn Zbeyr, 6, 7 9 , 8 6 , 9 3 ,
94, 9 5 , 9 6 . 97, 105,
110. 1 3 9
brahim b. el-Eter, 9 9 , 100.
101, 1 0 2 , 1 0 4 . 1 0 5 ,
108, 1 1 3
brahim b. Muhammed b.
Talha, 7 8
brahim en-Nehafi, 12
mamet, 21-26, 1 2 5 , 126,
127. 1 3 0
Iran, 1 3 6
Hz. sa, 1 3 0
sfahan, 1 3 6
Isierain, 1 2 6
Istahr, 1 3 5
lyas b. Mudarib, 1 0 0 . 101
-KKad Sureyh, 17
Kadsiyye, 4 5
Katade, 5 8
Kays b. Velid b. Abdiems
b.
Muire
elMahzumi, 5 3
Kelbi, 5 3
Kerbiyye, 117, 118
Kerim b. Afif el-Has'am, 5 7
Keysniyye, 1 1 1 , 114
Keyyare, 8 4
Kinde, 4 5
Kirman, 1 3 6
Kfe, 4 5 , 7 8 , 8 0 , 8 2 . 9 5 .
118, 129, 1 3 3 - 1 3 6 ,
138, 139
Kuleyn, 2 1 , 2 3
Kumm, 1 3 . 1 1 9
Kurey, 2 7
Kuseyylr, 1 1 6 - 1 1 8 , 1 2 2
- M Malik b. Hubeyre, 5 8
Makrizi, 1 2 5
Maktelu Hseyin, 6 7
Ma'merb. el-Musenna, 1 3 3
Mansuriyye, 133
Medain, 1 3 6
Medain, 5 4
Medine, 1 1 8
Mehdilik. 117. 118. 126
Merc Azra, 5 5
Mervan. 6, 1 3 6
Mervan Oullan, 1 3 4
Mes'd, 3 , 6 7
Meval, 9, 10
Mezhic. 5 2 , 5 4
Msr. 6
Muviye, 5. 6, 2 6 , 3 8
Mudar, 134
Muire b. Said, 1 2 0 - 1 2 9 ,
133,140
Muire b. u'be, 3 1 , 4 7 , 4 9 ,
75
Mugiriyye, 126, 127
Muhammed el-Bakr. 1 1 8 ,
126
Muhammed b. Abdillah b.
Hasan. 1 2 6
Muhammed b. Ali b. Abbas,
116,121
Muhammed b. el-Hanefiyye,
78. 79, 87, 94, 95. 97100, 1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4 ,
194
105. 110. 111, 115118, 139

Muhammed b. Mesleme, 2 5
Muhammed b. Umeyr, 6 6
Muhtar es-Sakaf. 6, 1 0 , 17,
22, 67. 79, 8 7 , 9 2 114, 122, 138, 1 3 9
Hz. Musa. 1 3 9
M u s a b b . Zbeyr. 1 0 7 . 1 1 5
Musul. 6 . 1 0 4
Mu'tezUe. 11
Muberred, 1 2 5
Mrcie. 11
Mseyyeb b. Necebe, 6 6 , 7 3 .
75, 80, 81, 8 8
Mslim b. Akil. 6 7 - 7 0 . 9 3
Rafza, 1 5
Razi, 1 5
Rebla, 5 2 , 1 0 3 , 1 3 4
Rec'at, 1 1 5 . 1 1 6 . 1 3 7
R a l t b . Iyas, 101
Rfaa b. Seddad. 6 6 . 7 3
-S- Said en-Nehdi, 1 1 8

S a i d b . el-As. 3 1 , 4 5
Sa'd b. Eb Vakkas, 7 0
Salih b. Mdrik. 1 3 5
Sebeiyye, 2, 2 0 , 3 5 . 6 1 ,
103, 114. 138
Seyf b. mer, 2
Seyyid Himyeri, 1 1 8
Sitln, 4 5 , 7 4 , 1 3 8
Sinan b. Huey, 51
- N Suriye, 4 1
N a s r b . Muzahim, 16, 3 7
Nai el-Ekber. 6 0 . 1 1 8 . 1 2 0 , Sleyman b. Abdilmelik. 6
Slayman b. Surad, 6 6 . 6 7 ,
1 2 1 . 126. 1 3 5
Nefsuz-Zekivye, 1 2 7
73-75, 77. 79-88. 9 5 ,
Nesefi, 15
96
Nevnu'l-Himyer, 1 2 7
S r k b. Mirdas, 1 0 6
Nevbahli, 1 3 . 14. 4 4 . 1 1 8 S a b i . 12. 17
120, 1 2 6 , 1 2 9 . 1 3 5 ,
Sam, 6. 3 6 , 8 5
136,
ebes, b. Rib', 6 6 , 6 9 , 1 0 1 ,
Nuhayle, 7 7 . 8 0 , 8 2
102, 103, 1 0 5 , 1 0 7
Nbvvet. 2 2 . 121
eddad b. Heysem, 5 2
ehistani. 1 5 , 1 2 6
ia, 9 . 11, 13, 18, 4 3 , 6 7 ,
- O- Orta Asya. 6
6 8 , 131, 1 3 3 . 1 3 4 ,
137, 139,
Hz. Osman. 2 . 2 6 - 4 1 , 1 1 5 ,
iatu Ali. 16. 18
137
iatu Hseyin. 16
Hz. mer, 2 8 , 1 1 7 , 1 2 8 ,
urahbil b. Vers, 1 0 9
129, 137, 1 4 0
ureyh b. Hanie, 5 5
mer b. Abdilaziz. 6. 1 0 , 1 8 ,
117
- T mer b. Sa'd. 7 0 , 7 8 , 8 1 ,
107
Taber, 3 , 16, 4 9 . 1 2 0 , 1 2 5
Talha b. Musamf, 1 8
- R Teberr. 1 1 7
Teeyyu', 12, 3 5
Radva Da. 1 1 7
Hasan ONAT
Teyelli, 1 3 1
Teyelli. 131
Tevvbn Hareketi, 6 1 ,
62, 66, 73. 74, 76,
84-86. 90. 92. 9 6 ,
97. 138
Turablyye, 5 4 , 5 5 6 2
-U Ubeydullah b. Mercan, 1 0 8
Ubeydullah b. Zlyad, 6 7 - 7 1 .
78. 8 2 . 84-86. 8 8 , 9 1 .
93. 103. 104. 108.
138
Umeyr b. Beyan, 1 2 0 . 121
Umm Mektum. 2 5
Umeyyeoullar, 9 . 2 7 , 3 0 ,
77
- V Vakd, 3 2 . 3 7 , 6 2 . 8 1
Vasilik. 2 2 . 1 1 6 . 1 3 0 . 1 3 3
Vesayet, 3 4 . 1 2 2 . 1 2 9 .
137.139
Velid b. Gudeyn el-Kinani,
195
80
Velid b. Utbe. 6 5
Velid b. Yezid, 1 3 3
Watt, 1 9 , 3 5 , 6 2 , 7 7 , 9 1
VVellhausen, 6 1
- Y Yahya b. Zekeriya. 9 3
Yakub. 3
Yezid, 5, 6, 6 4 - 6 7 . 7 3 , 7 6 - 7 8
Yezid b. Enes, 1 0 3 . 1 0 4
Yezid b. Haris. 6 6
Yezid b. Hseyin, 8 8
Yezid b. Velid. 1 3 4
Y u s u r b . mer, 1 3 2
Yua b. Nn, 131
- Z Zab Suyu, 6
Zmmler, 6
Zryad b. Eb Sfyan. 4 7 . 4 9 .
51
Zfer, 8 5
Zheyr b. el-Kaym, 7 1
BBLYOGRAFYA
Abdu'l-l, Muhammed Cbir, Harektu'-a el-Mutatarrifn,

Msr 1954.
Abdu'l-Hamid, rfan, Dirst fi'l-Frak
Badat 1977.
ve'l-Akidi'l-slmiyye,
Abdu'l-Hasib Th Hamideh, Edebu'-a, Msr 1956.

Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef, M I , s
tanbul 1976.
Ahmed Emin, Fecru'l-tslm, Kahire 1975.
Duh'l-slm, I-III, Kahire trz.
Ahbru'd-Devleti'l-Abbsiyye, nr. A. ed-Dr-A. Muttalib, Beyrut
1971.
Akbulut, Ahmet, slm'da lk Devir Siys Olaylarnn Tahlili ve
Kadercilii Oluturmas (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Ankara 1984.
el-Asker, Murtaz, Abdullah b. Sab Masal (Bir Yalancnn Dz
meleri), ev. A. Glpnarh, istanbul 1974.
Atay, Hseyin, Ehl-i Snnet ve a, Ankara 1983.
Atay, Hseyin- Atay, brahim- Atay, Mustafa, Arapca-Trke
Byk Lgat, C. MI. Ankara, 1964.
Ayan, rfan, Hicr lk Asrda Zbeyr Ailesinin Siyas ve lm
198
Hayattaki Yeri (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara

1984.
Badad, Eb Mansur Abdulkahir b. Tahir (429/1037), Mezhepler
Arasndaki Farklar, ev. E. Ruhi Flal, istanbul 1979.
Uslu'd-Dn, stanbul 1928.
Belzur, Ahmed b. Yahya b. Cbir (279/892), Ensbu'l-Erf, I.
Ksm thk. Muhammed Hamidullah, Msr 1959; III. Ksm,
thk. Abdulaziz ed-Dr, Beyrut 1978; IV. Ksm thk. hsan
Abbas, Beyrut 1979; V. Ksm, thk. S.D.F. Goitein, Jerusalem
1936.
el-Berk, Ahmed b. Eb Abdillah (280/893), er-Ricl, Tahran 1383.
Brockelmann, Cari, History of The Islamic Peoples. Ing. ev. Joel
Carmichael Moshe Perlmann, U.S.A. 1973.
Cahz, Eb Osman Amr b. Bahr (255/868), el-Osmniyye, thk. Abdusselm Muhammed Harun, Msr 1955.
el-Beyn ve't-Tebyn, thk. Abdusselm Muhammed Hnn,
I-IV, Msr 1948.
aatay, Neet; ubuku, I. Agah, slm Mezhepleri Tarihi, An
kara 1985.
Dinever, Eb Hanfe Ahmed b. Davud (282/895), Ahbru't-Tval,
nr. Abdulmun'm mir, Kahire 1960.
Donaldson, D.W., Akdetu'-a, Ar. ev. A. M. Msr 1946.
Eb Halef el-Ear, Sa'd b. Abdillah (301/903), Kitbu'l-Maklt
ve'l-Frak, nr. M. Cevd Mekr, Tahran 1963.
Eb Mhnef Lt b. Yahya, Maktelu Hseyin, Badad 1977.
Ebu Muhammed, Abdillah b. Abdi'l-Hakem (214/829), Sretu
mer b. Abdilaziz, nr. Ahmed Ubeyd, Beyrut 1967.
Eb Zehra, Muhammed, slmiyette Siys ve tikd Mez
heplerin Douu, ev. E. Ruhi Flal-Osman Eskiciolu, s
tanbul 1970.
el-Imm Zeyd, Dru'l-Fikri'l-Arab bs. trz.
el-Emn, Abdulhuseyin Ahmed, el-adr fi'l-Kitb ve's-Sunne
ve'l-Edeb, I-XI Tahran, 1976.
E'ar, Eb'l-Hasan, Ali b. ismail (324/936), Makalh'l-slmiyyn
Hasan ONAT
199
va'hHlful-Musalln, nr. Helmut Ritter, VViesbaden 1963.

Faruk mer, Tabiatu'd-Da'veri'l-Abbsiyye, Beyrut 1970.
el-Fesev, Eb Yusuf Y'kub b. Sufyn (277/890), Kitbu'l-Ma'rife
ve't-Tarih, thk. Ekrem Ziya el-mer, I-HI, Badat, 1974.
Feyyaz, Abdullah, Tarihu'l-lmmiyye ve Eslfihim mine'-a,
Badad 1970.
Fazlu'r-Rahman, islm, ev. Mehmed Dag-Mehmed Aydn, is
tanbul 1981.
Flal, Ethem Ruhi, badiye'nin Dousu ve Grleri, Ankara
1983.
mamiyye as, stanbul 1984.
amzda rikdi slm Mezhepleri, istanbul 1983.
"Hariciliin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler",
A..I.F.D. XX. Ankara 1975.
T h e Problem of Abd Allah bn Saba", A..l.F.I.l.E.D. c.V.
Ankara, 1982.
"Mesih ve Mehdi nana zerine", A..I.F.D. c. XXV, An
kara 1981.
"lk i Olaylar: 1. Tevvbn Hareketi', A..I.F.D. c. XXVI,
Ankara 1983.
Eb Nuaym el-Isfehn, Ahmed b. Abdillah (430/1038), HUyetu'lEvliya, I-X, Msr 1932-1938.
Goldzher, I. Mslim Studies, lng. ev. C. R. Barber-S.M. Stern, I-II.
London 1967-1971.
el-Akde ve's-era, Ar. ev. M.Y. Ms-A.Abdulhak-A. A.
Abdulkdir, Kahire 1946.
Clpnarl, A., Tarih Boyunca tslm Mezhepleri ve ilik, stanbul
1979.
Halife b. Hayyt (240/854) Tarih, thk. Sheyl Zekkr, I-II, Dmek
1967-1968.
Kitbu't-Tabakt, thk. Sheyl Zekkr, I-II, Dmek 1966.
Hanef, Eb Muhammed b. Osman b. Abdillah b. Hasan, elFraku'l-Mufterika Beyne Ehli'z-Zey ve'z-Zandaka, nr.
Yaar Kutluay, Ankara 1961.
200
Hasan ibrahim Hasan, Tarihu'l-lslm, I-IV, Kahire.

Hatibolu, Mehmed Said, Siys tim Hadiselerle Hadis M
nasebetleri (Baslmam Do. Tezi) Ankara 1968.
"slm'da lk Siyas Kavmiyetilik: Hilafetin Ku
reylilii", A..F.D. c. XXIII, Ankara 1978.
Hitti, Philip, Siys ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, I-IV,
istanbul 1980.
Hizmetli, Sabri, "tikad slm Mezheplerinin Douuna tima
Hadiselerin Tesirleri zerine Bir Deneme", A..I.F.D. c.
XXVI, Ankara 1983.
'Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osman'n ldrlmesi",
A..I.F.D. c. XXVIII. Ankara 1985.
el-Isfahn, Ebu'l-Ferec, (356/967), Maktilu't-Tlibiyyn, nr. esSeyyid Ahmed Sakar, Kahire 1949.
Kitbu'l-Agn, I-XXI, Kahire trz.
Ik, Keml, Mu'tezile'nin Douu ve Grleri, Ankara 1967.
Ivanov, W., "mam", l.A. V/2.
bn Abd Rabbih, Eb mer Ahmed b. Muhammed (328/939), elIkdu'l-Ferid, nr. A. Emin A. Zeyn. I. el-Ebyr, I-VII, Kahire
1948-1956.
bn A'sm el-Kf (314/926), Kitbu'l-Fth, Haydarabd 1388.
ibn Eb Bekir el-Arab (543/1148), el-Avsim mine'l-Kavsm, thk.
Muhibbuddin el-Hatb, Kahire 1387.
ibn Eb Bekir, Muhammed b. Yahya (741/1340), et-Temhd ve'lBeyn f Makteli'-ehd Osman, thk. Mahmud Yusuf
Zayed, Beyrut 1964.
ibn Ebi'l-Hadd, Abdulhamd Hibetullah b. Muhammed b. elHseyin (655/1257), erhu Nehci'l-Bela, I-IV, Beyrut trz.
lbnu'l-Esr, Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim (630/
1322), el-Kmil fi't-Tarih, I-IX, Msr 1347-1357.
bn Habib, Eb Cafer b. Muhammed (245/859), Kitbu'lMuhabber, thk. Eliza Lichtenstater, Haydarabd 1942.
bn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed (852/1148), el-sbe f
Temyzi's-Sahbe, 1-1V, Msr 1328.
Hasan ONAT
201
Lsnu'l-Mizin, I-VI, Haydarabd 1329-1331.

Tehzibu'l-Tehzb, I-XII, Beyrut 1%8.
ibn Haldun (808/1405), Mukaddime, Beyrut 1978.
ibn Hazm, Eb Muhammed Ali (456/1063), el-Fasl fi'l-Milel velEhv" ve'n-NihaL I-V, Beyrut 1975.
ibn Hiam, Eb Muhammed Abdilmelik (218/833), es-Siretu'nNebeviyye, I-IV, Kahire trz.
ibn Kesr, Imduddin Ebu'l-Fida ismail b. mer (774/1372), elBidye ve'n-Nihye, I-XIV, Msr trz.
ibn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (276/889), elMarif, nr. Muhammed ismail Abdullah es-Sv, Msr
1953.
Uynu'l-Ahbr, Matbaatu Msr, I-III, Msr 1964.
el-tmme ve's-Siyse (ibn Kuteybe'ye nisbet edilir), thk.
Th Muhammed ez-Zeyn, I-II, Kahire 1967.
ibn Nedim, Ebl-Ferec Muhammed b. Ishak b. Eb Ya'kb (385/
995), el-Fihrist, nr. G.Flugel Beyrut 1964.
bn Sa'd, Eb Abdillah Muhammed (230/844), et-Tabaktu'lKbr, I-IX, Beyrut 1968.
bn ebbe, mer (262/875), Tarihu'l-Medine, nr. Seyyid Habib
Mahmud Ahmed, I-IV, Daru'l-Isfahan bs. 1393.
ilhan, Avni, el-mid'de mamet Nazariyesi (Baslmam Doktora
Tezi), Ankara 1982.
el-Isferyin, Eb'l-Muzarfer (471/1078), et-Tabsr fi'd-Din, thk. M.
Zahir el-Kevseri, Kahire 1940.
el-Kd, Nu'man, Fraku'l-lslmiyye fi'-'ri'l-Emeviyye, Msr
1970.
Kifu'l-C-t, Muhammed Hseyin, Aslu'-a ve Usluh, Beyrut
1977.
Koksal, M. Asm, tslm Tarihi: Hz.Hseyin ve Kerbel Facias,
Ankara 1979.
Kuleyn, E b Cafer Muhammed b. Ya'kb (329/940), el-Usl
mine'l-Kf, c. I-II, T a h r a n 1 3 8 8 .
Kutluay, Y a a r , slmiyyette tikd Mezheplerin Douu, An-
202
kara 1959.
slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965.
Laoust, Henri, Les Schismes Dans L'Islam, Paris 1965.
Levy, Reuben, The Social Srrucrure of islam, Cambridge 1969.
Levvis, Bemard, Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, is
tanbul 1979.
Maknz, Takiyyuddin Ahmed b. Ali (845/1442), en-Niza' ve'tTehasum f m beyne Ben Umeyye ve Ben Him, Ley
den 1888.
el-Mevz ve'l-I'hbr f Zikri'l-Htt ve'l-sr, I-II, Beyrut
trz.
Malat, Eb'l-Hseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman
(377/987), et-Tenbih ve'r-Redd al Ehl-i'I-Ehv ve'l-Bida',
Beyrut 1388.
Ma'rf, Nayif, el-Havric f Asn'l-Emev, Beyrut 1981.
Mes'd, Eb'l-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), Murcu'zZeheb ve Medinu'l-Cevher, I-IV, Kahire 1964-1%5.
et-Tenbih ve'l-rf, nr. Abdullah ismail es-Sv, Kahire
1938.
Mberred, Eb'l-Abbas Muhammed b. Yezid (285/898), el-Kamil
fri-Lua, nr. Mustafa Muhammed, I-II, Msr 1355.
Muniyye, Muhammed Cevad,e-a ve't-Teeyyu', Beyrut trz.
el-Musev, erefuddin, el-Muracat, Tahran trz.
el-Muzaffer, Muhammed Rza, a inanlar, ev. A. Glpnarl, is
tanbul 1978.
Nasr, Seyyed Hossein, Ideals and Realities of islam, London 1966.
Nasr b. Muzhm el-Mnkari (212/827), Vak'atu's-Sffn, nr. Abdusselm Muhammed Harun, Kahire 1382.
N el-Ekber (293/905), Mesilu'l-tmme ve Mukteteft mine'lKitbi'l-Evsat f'l-Maklt (Uslu'n-Nihal), thk. Josef Van
Ess, Beyrut 1971.
Nesefi, Ebl-Muin (517/1175), Tabsratu'l-Edille, Kayseri Rit Ef.
Ktb. No: 496.
Nevnu'l-Himyer, Eb Said (573/1178), el-Hru'Hyn, nr. Kemal
Hasan ONAT
203
Mustafa, Kahire 1948.

en-Ner, Ali Sami, Ne'etu Fikri'l-Felsef f'l-lslm, I-II, Msr,
1965.
Nevbaht, Eb Muhammed el-Hasan b. Ms (300/92), Fraku'a, nr. M. Sadk l-i Bahri'l-Ulm, Necef 1936.
er-Raz, Fahru'd-Dn, tikadatu Frak'l-Mslimn ve'l-Mrikin,
nr. Ali Sami en-Ner, Kahire 1938.
Seyf b. mer (200/815), el-Fitne ve Vak'aru'l-Cemel, toplayan ve
tasnif eden Ahmed Rtib Arm, Beyrut 197Z
Shaban, M. A. Islamic History. A New Interpratation, I-II, London
1976.
Sofuoglu, Cemal, ia'nn Hadis Anlay (Baslmam Doktora
Tezi), Ankara 1977.
"adir-i Hum Meselesi", A..I.F.D. c. XXVI, Ankara 1983.
Surr, M. Cemluddin, el-Haytu's-Siysiyye
fi'd-Devleti'l-Ara-
biyye el-tslmiyye, Kahire 1966.

e-bbi, Ali, Mebhis fi Ilmi'l-Kelm ve'l-Felsefe, Tunus trz.
e-ehrestn, Muhammed b. Abdilkerim (548/1152), el-Milel
ve'n-Nihal, thk. M. Seyyid Keyln, I-II, Beyrut 1975.
ek'a, Mustafa, slm Bili Mezhib, Beyrut 1979.
elebi, Ahmed, et-Tarihu'l-lslm, I-X, 1982-1984.
e-eyb, Mustafa Kmil, es-Slah beyne't-Tasavvuf ve't-Teeyyu',
Msr 1969.
eyh Mfid, Muhammed b. Nu'mn el-Ukber (413/1023), Evilu'lMaklt, nr. Hibetu'd-Din e-ehrestn, Tebriz 1363.
eyh Sadk, Eb Cafer Muhammed b. AH el-Kumm (381/991),
Risletu'l-tikdti'l-mmiyye (i mmiyye'nin nan
Esastan), ev. E-. Ruhi Flal, Ankara 1978.
Tabatab, Muhammad Husayn, Shi'ite islm, lng. ev. Seyyed
Hossein Nasr, London 1975.
A Shi'ite Anthology, lng. ev. VVilliam C. Chittick, London
1980.
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/992),Tarihu'l-Umem
ve'l-Mulk, nr. Eb'1-Fadl brahim, I-IX, Beyrut trz.
GNMZ L
204
Taberi, Eb Mansur Ahmed b. Ali b. Eb Tlib, el-fhlicc, I-II,

Necef, 1966.
Th Hseyin, el-Fitnetu'l-Kbr, I-II, Kahire trz.
Tlib, Ammr, ru'l-Havric el-Kelmiyye, Cezayir 1978.
Tarihu'l-Hulef (mellifi mehul) Moskova 1967.
Tritton, A.S., slm Kelm, ev. Mehmed Da, Ankara 1983.
Tucker, F.VV. "Asiler ve Gnostiklen el-Mugre b. Said ve Mugiriy
ye", ev. E. Ruhi Flal, A..l.F.l.l.E.D. c. V. Ankara 1982.
Eb Mansur el-Icl ve Mansriyye", ev. E. Ruhi Flal,
A..I.F.I.I.D. c. V. Ankara 1982.
Ts, Nasruddin (672/1274), Risle-i mamet, Tahran 1335.
Uur, Mcteb, Hicri Birinci Asrda slm Toplumu, stanbul
1980.
ok, Bahriye, slm Tarihi: Emevler Abbasler, Ankara 1979.
slm'dan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ankara
1967.
el-Verd, Ali Hseyin, Vu'zu's-Seltn, Badad 1954.
el-Veem, Salih Sleyman, Eb Mslim el-Horasan, Berde(?)
1400.
Vloten, Van, es-Siydetu'l-Arabiyye ve'-a ve'l-sriliyyt f
Ahdi Ben Umeyye, Ar. ev. Hasan ibrahim Hasan-M. Zeki
brahim, Msr 1934.
VVatt, W. Montgomery, Islamic Political Thought, Edinburg, 1968.
slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal,
Ankara 1981.
slm Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate, Ankara
1968.
islm and The Intergration of Society, London 1970.
VVellhausen, ] . , Arap Devleri ve Sukutu, ev. Fikret Iltan, Ankara
1963.
slm'n En Eski Tarihine Giri, ev. Fikret Iltan stanbul
1960.
el-Havric ve'-a, Ar. ev. Abdurrahman Bedev, Kahire
Hasan ONAT
205
1958.
Ya'kb, Ahmed b. Eb Ya'kb b. Ca'fer b. Vehb (292/905), Tarihu'lYa'kb, I-II, Beyrut 1960.
Yurdaydn, H. Gazi, slm Tarihi Dersleri, Ankara 1971.
Zahr, hsan lhi, ia'nn Kur'an mamet ve Takiyye Anlay,
ev. Sabri Hizmetli-Hasan Onat, Ankara 1984.
Zeheb, emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347),
Mizanu'l-ridal, thk. A. Muhammed el-Becav, 7-1963.
ez-Zeyn, Muhammed Hseyin, e-a fi't-Tarih, Sayda 1938.
ez-Zirikli, Hayruddin, el-A'lm, I-VIII, Beyrut 1980.
Zubeyr b.Bekkr (256/869), Ahbru'l-Muvaffakiyyt, thk. S.M. eln, Badad 1972.

Hasan Onat - Emeviler Devri Şii Hareketleri Ve Günümüz Şiiliği

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hasan Onat - Emeviler Devri Şii Hareketleri Ve Günümüz Şiiliği

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYE DYANET VAKFI

Y A Y I N MATBAACILIK VE TCARET LETMES

lmi Eserler Serisi - 2 4

TRKYE DYANET VAKFI YAYINLARI / 92

Btn yayn hakk Trkiye Diyanet Vakf'na aittir.

a. Metot ve Kaynaklar Hakknda

b. Emevler Devrine Mezhepler Tarihi Asndan

a. Hucr b. Adiyy Hareketini Hazrlayan Sebepler

b. Hareketin Cereyan Tarz

c. Hareketin Sonu Deerlendirmesi

II. Tevvbn Hareketi

aa. Kerbel Vak'as ve Hseyin b. Ali'nin

b. Hareketin Cereyan Tarz

c. Hareketin Sonu Deerlendirmesi

EMEVLER DEVR i HAREKETLER

III. Muhtar es-Sakaf Hareketi

b. Kfe'nin Muhtar es-Sakafi Taraftarlarnn Eline

c. Kerbel'nn ntikamnn Alnmas

d. Muhtar es-Sakaf'nin Alnmas

e. Hareketin Sonu Deerlendirmesi

II. Mure b. Said Hareketi

III. Eb Mansr Hareketi

IV. Abdullah b. Muaviye Hareketi

t U K VE GNMZ LNDE BAZI

sre tezimi yneten, daha sonra da yardmlarn esir

EMEVLER DEVR i HAREKETLER

rayabiliriz. Buna ilveten, Ortaa slm dnyasnn dikkate

(1) VV.M. VVatt, Um Dffincealn TefekMil Devri, cv E R . Flah, Ank.

EMEVLER DEVR HAREKETLER

b. Emevler Devrine Mezhepler Tarihi Asndan

(2) Kr.:Welhausen, Arap Devleti ve Sktu, ev. F.Itan, Ank.1963, s. 25.

umum birlik bozulmutu. Muaviye'nin halletmek zorunda

tayin hususunda younlamasnn sebebini anlamak biraz

kam; bylece doksan yl kadar devam eden Emev iktidar

Emev iktidar, gerek din, gerek siys-ictim pek ok

i " ( i 3 ) gjbi i y dstr mahiyetinde baz emirler mev

Emev iktidarnn meruiyyeti konusuna ite bu temel

fatndan sonra, mslmanlar arasnda zuhur eden ih

Umeyye Oullan'nn balangta slm'a kar ta

Dier taraftan, Emevler devrinde itima yap da srekli

(20) Sabri Hizmetli, "ItikacS islm Mezheplerinin Douuna ktim Ha

mevl zerinde biraz durmak istiyoruz. Mevli, aslnda

te yandan, Emevler devri slm mezhepleriyle alkal

(24) Bk. VVellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s. 132.

Kur'an'a bal bir hayat anlay"* ), baz insanlarn Havric

slm Tarihi ile uraan aratrclarn ou. Hariclerden

Bu arada, Emevler devrindeki mevcut itima, siys,

(27) E. Ruhi Flah, tbdiye'nin Douu ve Grleri, Ankara 1983, s. 56.

riyye* ' frkalarnn ortaya kmas iin msait bir zemin

Hz. Peygamber'in salnda, temelini "m'minlerin kar

Nihal kitaplarn dolduran pek ok frka, tarih sahnesine k

"ia", Arapada misafiri uurlamak, peinden gitmek,

a kelimesinin ishiah anlam, almamzda en nemli

(39) FazluiTahman, slm, ev.: Mehmet Dag-Mehmet Aydn, istanbul

ileri sren kimselerin tekil ettii frkadr. Hz. Peygamber

Nevbaht ve Eb Halef el-E'r'de grdmz ia'y

(43) Nevbaht, Fraku'-a, nr.: M. Sadk Al-i Bahri'l-Ulm, Necef 1355, s.

E'ar (324/935), "Onlara, Ali'ye tabi olduklarndan ve

Bu naklettiimiz bilgiler nda ia'nn stlah anlamn

(46) Eb'l-Hasan el-E'ar, Makltu'l-slmiyyn, nr. H.Ritler, VViesbaden

rak, takip edebilmek pek mmkn grnmemektedir. Tesbit

Eb Mhnef (157/774)'in rivayetlerinde de "atu Ali",

yle zannediyoruz ki, "atu Ali", "atu Hseyin" ek

(48) Nasr b. Muzhm, Vak'atu's-Sffn, nr.: Abdusselm Harun, Kahire