ATOMLARIN ELEKTRON

YAPISI

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

7.1. KLASK FZKTEN KUANTUM KURAMINA

Elektromanyetik Ima
Planck Kuantum Kuram
7.2. FOTOELEKTRK OLAYI
7.3. BOHR HDROJEN ATOMU KURAMI
Yaylma Spektrumlar
Hidrojen Atomunun Yaylma Spektrumu
7.4. ELEKTRONUN KL DOASI
7.5. KUANTUM MEKAN
Hidrojen Atomunun Kuantum Mekaniksel Aklamas
7.6. KUANTUM SAYILARI
Ba Kuantum Says (n)
Asal Momentum Kuantum Says ( l )
Manyetik Kuantum Says (ml)

Elektron Spin Kuantum Says (ms)

7.7. ATOM ORBTALLER
s Orbitalleri
p Orbitalleri
d Orbitalleri
Orbital Enerjileri
7.8. ELEKTRON DAILIMI
Pauli Dlama lkesi
Diyamanyetizm ve Paramanyetizm
ok Elektronlu Atomlarda Perdeleme Etkisi
Hund Kural
Elektronlarn Atom Orbitallerine Dalm Kurallar
7.9. YERLETRME LKES

7.1. KLASK FZKTEN KUANTUM KURAMINA

Bilim adamlarnn atom ve moleklleri
anlamaya ynelik ilk abalar, ksmi bir baar ile
snrl kalmtr. Fizikte, 1900 de Max Planck
tarafndan yeni bir dnem balatlmtr. Deiik
scaklklara stlan katlarn yaynlad maya
ilikin verileri inceleyen Planck, atom ve
molekllerin sadece enerji paketcikleri (kuant)
ad

verilen

belirli

miktardaki

enerjiyi

yaynladklarn kefetmitir.
O zamana kadar fizikiler, mann yaylmasnda herhangi bir enerjinin aa
kmayacan kabul etmektedirler. Halbuki Planckn kuantum kuram, tm fizii
altst etmitir.

Kuantum kuramn anlamak iin, dalgalar hakknda baz temel

kavramlarn bilinmesi gerekir. Dalga, titremeyle enerjiyi aktaran bir olgu olarak
dnlebilir. Bir dalgann hz, dalgann trne ve yol ald ortama baldr.
Ardk dalgalarda, e noktalar arasndaki mesafeye, dalga boyu (lamda) denir.
Bir dalgann frekans (n) ise, belirli bir noktadan bir saniyede geen dalga
saysdr. Bir dalgaya ilikin genlik ( veya ykseklik ), dalgann orta izgisinden
tepesine veya ukuruna olan dik mesafe olarak tanmlanr.

Uzayda yer alan bir dalgann nemli zelliklerinden biri de hzdr (u).
Dalga boyu ile frekansn arpm, dalga hzn verir. Dalga boyu (), dalgann
uzunluunu ya da tek bir dalga iin mesafeyi gsterir (uzaklk/dalga). Frekans ()
ise bir referans noktasndan birim zamanda geen dalga saysn ya da birim
zamandaki dalga saysn (dalga/zaman) gsterir. Bu iki terimin arpm ise
(mesafe/zaman) hz verir:

Dalga boyu genellikle metre, santimetre veya nanometre birimiyle ifade edilir.
Frekans ise hertz (Hz) birimindedir.

Elektromanyetik Ima
Dalgalar,

su

dalgalar,

ses

dalgalar, k dalgalar gibi birok farkl

trde

olabilirler.

grnr

1873de

Maxwell

elektromanyetik

dalgalardan olutuunu ne srmtr.

Maxwell

kuramna

gre,

bir

elektromanyetik dalgann, bir elektrik

alan bileeni, bir de manyetik alan
bileeni bulunur.
Bu iki bileen ayn dalga boyu, ayn frekans ve dolaysyla ayn hza sahip olmasna
karn, birbirlerine dik iki dzlemde yol alrlar. Enerjinin, elektromanyetik dalgalar
halinde yaynlanmas ve iletilmesi, elektromanyetik ma olarak adlandrlr.

Elektromanyetik dalgalar vakumda yaklak 3.00x108 m/s hzla yol alrlar.

Bu hz, bir ortamdan bir dier ortama farkllk gstermesine karn, bu fark
hesaplamalarda ihmal edilir. Elektromanyetik mann hz, yani k hz, c
sembol ile gsterilir. Elektromanyetik mann dalga boyu ise, genellikle
nanometre cinsinden (nm) verilir.

RNEK 1:

CEVAP

Planck Kuantum Kuram

Katlar stldklarnda, geni bir dalgaboyu aralnda elektromanyetik
ma yaynlarlar. Yaplan almalar, cisimlerin belirli bir scaklkta yaynladklar
ma enerjisi miktarnn, mann dalga boyuna bal olduunu gstermitir. Bu
kuram ksa dalga boyu iin enerji-dalgaboyu ilikisini aklayabilmekte baarl
olurken; uzun dalgaboyundaki malara aklama getirememitir. Baka bir kuram
ise bu aklamann tam tersinde baarl olmutur.
Planck, bu problemi allagelmi kavramlardan ok farkl bir varsaym
yardmyla zmtr. Klasik fizik, atom ve molekllerin herhangi bir miktardaki
enerjiyi yaynlayabileceklerini (veya sourabileceklerini) varsaymaktadr. Planck
ise, atomlarn ve molekllerin enerjiyi, kk paketler veya demetler gibi belirli
miktarda yaynlayp sourabileceklerini savunmutur.

Planck,

enerjinin

elektromanyetik

ma

eklinde

yaynlanabilen

(veya

sourulabilen) en kk miktarna kuantum adn vermitir. Tek bir kuantum

enerjisi E ise,

eitlii ile ifade edilir.

Bu eitlikte h, Planck sabitini ve ise mann frekansn belirtmektedir.
Planck sabitinin deeri 6.63x10-34J.sdir. Frekans () =c/ olduundan

Kuantum kuramna gre, enerji daima hn katlar olarak yaynlanr. Yani

h, 2h, 3h eklinde.

7.2. FOTOELEKTRK OLAYI

Planckn kuantum kuramn ortaya koymasndan
5 yl sonra, Alman fiziki Albert Einstein, bu kuram
kullanarak fiziin bir dier gizemi olan fotoelektrik
olayn

zd.

Fotoelektrik

olay,

baz

metallerin

yzeylerine eit frekans olarak adlandrlan bir minimum

frekanstan itibaren, k drld zaman, metal
yzeyinden elektron k olayna verilen isimdir. kan
elektronlarn says, metal yzeyine drlen n
iddeti ile doru orantl ancak enerjisi ile deildir. Eik
frekansnn altndaki uyarma ne kadar iddetli olursa
olsun, elektron kna neden olmaz.

Einstein sra d bir yaklamla k demetinin gerekte bir parack seli

olduunu ne srm ve gnmzde bu k paracklar foton olarak
adlandrlmtr. Einstein Planckn kuantum kuramndan yola karak, frekans olan
her fotonun aadaki denklemde verilen E enerjisine sahip olacan ne
srmtr.

Elektronlarn metal iinde bulunmalarn ekim kuvvetleri salar. Bu

nedenle elektronlarn metalden, ayrlarak serbest hale gemeleri iin, frekans
yeterince yksek bir k gereklidir. Eer bu fotonlarn h deeri, elektronlar
metale balayan enerjiye tam olarak eit ise, k enerjisi metalden elektron
koparmak iin yeterlidir. Metal yzeyine daha yksek bir frekansa sahip k
gnderilirse, bu durumda elektronlarn kopmalar yan sra, bir miktar kinetik
enerjiye sahip olmalar sz konusudur.

Eitlikte, KE kopan elektronun kinetik enerjisi, BE ise, elektronu metalde

tutan balayc enerjidir. Bu eitliin yeniden dzenlenerek yazlmasyla, aadaki
eitlik elde edilir.

Fotonun enerjisi ne kadar byk olursa, (yani frekans yksek) metalden

kopan elektronun kinetik enerjisi de o kadar byk olur.

RNEK 2:

CEVAP

7.3. BOHR HDROJEN ATOMU KURAMI

Yaylma Spektrumlar
17. yyda Newton gne nn farkl renklerde bileenlerde olutuunu
ve bunlarn bir araya gelmesiyle beyaz n meydana geldiini gstermesiyle
birlikte, kimyaclar ve fizikiler, yaylma spektrumlarnn zelliklerini incelemeye
balamlardr. Bir maddeye, stlarak veya baka yolla enerji aktarm sonunda, o
maddeye zg yaylma spektrumu gzlenir.
Gaz fazndaki atomlarn yaylma spektrumlar stlm katlarda olduu
gibi dalga boylar krmzdan mora doru deien srekli bir dalm
gstermektedir. Aksine, bu durumdaki atomlar grnr blgenin deiik
kesimlerinde parlak izgiler olutururlar. Oluan bu izgi spektrumlar sadece
maddenin kendine zg dalga boylarnda k yaylmalardr. Her elementin
kendine zg bir yaylma spektrumu vardr.

ncelenen gaz, iki elektrot ieren bir boalm tp iinde yer almaktadr. Negatif elektrottan
pozitif elektroda doru yol alan elektronlar, gazla arprlar. Bu arpma sreci atomlarn
k yaymalarna yol aar. Yaylan k bir prizma yardmyla bileenlerine ayrlr. Her renk
bileeni dalga boyuna gre belirli bir noktada odaklanr ve fotoraf plakas stnde yarn
renkli bir grnts oluur. Bu renkli grntlere spektrum izgileri denir.

Hidrojen Atomunun Yaylma Spektrumu

Danimarkal fiziki Niels Bohr hidrojen atomunun yaylma spektrumuna
ynelik kuramsal bir aklama yapmtr. Bohrun bu almalarndan nce,
fizikiler atomlarn elektron ve protonlardan olutuunu bilmekteydiler. Atomlar
ekirdek etrafndaki dairesel yrngelerde hzla dnen elektronlarla evrili cisimler
olarak tasarladlar. Hidrojen atomunun pozitif protonu ile negatif elektronu
arasndaki elektrostatik ekim, elektronu ie doru ekmekte ve bu kuvvet dairesel
hareket halindeki elektronun da doru olan ivmesi tarafndan dengelenmektedir.
Bohrun atom modeli de dairesel yrngelerde hareket eden elektronlar
iermesine karn, Bohr buna ok nemli bir snrlama getirmitir. Hidrojen
atomunun tek elektronunun sadece belirli yrngelerde yer alabileceini
sylemitir. Her yrngenin belirli bir enerjisi olduundan, izin verilen bu
yrngelerde hareket eden elektronlarn enerjileri de sabit deerlerde olmalar, yani
kuantlamalar gerekir.

Bohr, enerji yklenmi bir hidrojen atomunun ma yapmasn, uyarlm

hidrojen atomundaki bir elektronun yksek enerjili bir yrngeden daha dk bir
yrngeye dmesiyle bir kuantum enerjisini k olarak yaynlamasna
balamtr. Bohr, hidrojen atomuna ait elektronun enerjilerini aadaki eitlik ile
vermitir.

Formldeki RH, Rydberg sabiti olup, deeri 2.18x10-18J dr. Ba kuantum says
olarak adlandrlan n says, 1, 2, 3, gibi tam say deerini alabilir.
Eitlikteki iareti kabul gereidir ve ekirdee sonsuz uzaklktaki serbest
bir elektrona gre atomdaki elektronun daha dk enerjili olduunu belirtir.
Serbest elektrona ilikin enerjinin ise, sfr olduu varsaylr. Matematiksel olarak
serbest elektronun enerjisinin sfr olmas, nnin sonsuz ve E=0 olmasn gerektirir.

Elektron atom ekirdeine yaklatka ( n azaldka) En mutlak deer

olarak byr ancak daha negatif bir deer olur. Buna gre n=1 olduunda, En en
byk deerini alr ve bu durum en kararl enerji haline karlk gelir. Temel hal
olarak adlandrlan bu durum, bir sistemin en dk enerjili halidir. Elektron
kararll n=2, 3, gibi yksek deerleri aldka azalmaktadr. Bu seviyelerden
her biri temel halden daha yksek enerjili olup, uyarlm hal olarak adlandrlr.
Bohr modelindeki dairesel yrngelere ilikin yaraplar n2 ye baldr. Bu nedenle
nnin 1 den 2 ye ve 3 e doru art, yrnge yaraplarnda ok byk artlara yol
aar. Bir elektronun uyarlma derecesi ne kadar bykse, ekirdekten uzakl da o
kadar fazla olur. Bu duruma bal olarak elektron, ekirdek tarafndan ayn
derecede gevek tutulur.

Atom zerine gelen enerji sourulduunda, elektronun dk enerjili bir

halden daha yksek enerjili bir hale uyarlmasna neden olur. Bunun tersi bir
ilemde, yani bir elektronun yksek enerjili halden dk enerjili hale gemesinde,
foton eklinde enerji yaynlanr. Bohr atomunda bir elektronun hareketi iin
gereken enerji, ilk ve son haller arasndaki enerji farkna baldr.
Yukarda verilen eitlik hidrojen atomuna uygulanrsa, elektronun ilk
enerji seviyesini ni ba kuantum says ile, yaynlanma sonucu getii daha dk
enerji dzeyini ise ns ile gsterebiliriz. Sz konusu dk enerjili hal temel hal yada
nispeten dk enerjili bir hal olabilmektedir. Balang ve son haller arasndaki
enerji fark aada verilmitir.

Bu eitlie gre;

Bu elektronik gei, frekans , enerjisi h olan bir fotonun yaynlanmasna neden

olduundan, sz konusu enerji;

olarak yazlabilir.
Bir foton yaynlandnda ni>ns tir. Bu durumda eitliin parantez iindeki
terimleri, dolaysyla E eksi iaretli olur. Bunun tam tersine enerji sourulduunda
ni<ns olacandan; parantez iindeki terimler dolaysyla E art olacaktr. Hidrojen
yaylma spektrumu kzltesinden mortesine kadar geni bir blgeyi kapsar.

RNEK 3:

CEVAP:

7.4. ELEKTRONUN KL DOASI

De Brogli k dalgalarnn parack
seli gibi davranabilmesinden yola karak;
elektron gibi paracklarn da dalga zellii
gsterebileceini ne srmtr. De Brogliye
gre ekirdee bal durumdaki bir elektron,
duran bir dalga gibi davranmaktadr. rnein
bu dalgalar gitar teli gibi gergin bir telin
ekilmesi ile oluturulabilir. Bu dalgalar tel
boyunca hareket etmezler ve bu nedenle duran
dalga olarak adlandrlrlar.

Titreen telin zerinde dm olarak adlandrlan baz noktalar ise btnyle

hareketsizdir ve bu noktalardaki dalga genlii daima sfrdr. Telin her iki ucunda
birer dm bulunmaldr ancak ular arasnda da dm bulunabilir. Titreim
frekans ne kadar bykse, durgun dalgaya ilikin dalga boyu o denli ksa ve
dm says da fazla olacaktr.

De Broglinin grne gre, hidrojen atomundaki elektronun durgun bir dalga gibi
davranabilmesi iin, dalga boyunun yrnge evresine tam uymas gerekir. Aksi
taktirde her tam dnme sonras dalgann ksmen kendisini yok etmesi ve sonuta
dalga genlii sfra ulaarak, dalgann ortadan kalkmas durumu ortaya kacaktr.

De Broglinin bulgular, dalgalarn tanecik, taneciklerin de dalga benzeri

zellikler sergileyebilecekleri sonucuna ulalmasn salamtr. De Brogli, tanecik
ve dalga zelliklerinin aadaki eitlikle bir araya getirilebilecei sonucuna
varmtr.

Burada , m ve u hareketli bir tanecie ilikin dalgaboyu, ktle ve hz

belirtmektedir.

RNEK 4:

CEVAP:

7.5. KUANTUM MEKAN

Bohr yaklam ile, helyum ve lityum gibi birden fazla elektron ieren
atomlarn yaylma spektrumlar aklanamyordu. Ayn ekilde manyetik bir alan
uygulanmas sonucu hidrojen spektrumunda ortaya kan yeni izgilerde
aklanamyordu. Ayrca elektronlarn dalga zelliklerinin kefi, bir dalgann
korunumunu belirleme problemini de beraberinde getirmiti.
Bir dalga gibi davranabilen atom boyutunda taneciklerin konumunun
belirlenmesine ynelik olarak Alman fiziki Werner Heinsenberg, ad ile anlan
nl Heinsenberg belirsizlik ilkesini ortaya att: Bir tanecie ilikin hem konum
hem de momentum (ktle x hz) ayn anda tam olarak bilinemezdi. Hidrojen
atomuna Heinsenberg belirsizlik ilkesi uygulandnda, elektronun ayn anda hem
momentumunun hem de konumunun kesin bir ekilde bilinebilmesinin mmkn
olamayaca grlr.

Bu nedenle elektronun, tam olarak tanmlanm yrngelerde dnen bir tanecik

olarak tasarlanmas doru deildir.
1926 ylnda, karmak bir matematiksel teknikten yararlanan Avusturyal
fiziki Erwin Schrdinger, Newtonun mokroskopik cisimleri iin hareket
yasalarna benzer bir ekilde, mikroskopik taneciklerin enerjilerini ve genel
davranlarn betimleyen bir denklem gelitirmitir. Bu eitlik Schrdinger eitlii
olarak bilinir. Bu eitliin, elektron gibi kk taneciklerin hem ktle (m) ile ifade
edilen tanecik davranlarn, hem de dalga fonksiyonu (psi) ile ifade edilen dalga
davrann birletirdiini bilmemiz gerekir.
Bir elektronun uzayda herhangi bir blgede bulunabilme olasl, dalga
fonksiyonunun karesi 2 ile doru orantldr. Buna gre, foton younluunun en
yksek olduu yer, fotonun bulunma olaslnn en yksek olduu,
deerinin en yksek olduu yer olacaktr.

yani 2

Hidrojen Atomunun Kuantum Mekaniksel Aklamas

Schrdinger denklemi hidrojen atomundaki elektronun bulunabilecei
enerji dzeylerini ve karlk gelen dalga fonksiyonlarn () aklayabilmektedir.
Bu enerji dzeyleri ve dalga fonksiyonlar bir dizi kuantum saylar ile gsterilir.
Kuantum saylar yardmyla, hidrojen atomu iin anlalabilir bir model
oluturulabilir.
Kuantum

mekanii,

bir

atomdaki

elektronun

tam

yerinin

belirlenemeyeceini ngrmesine karn, elektronun belirli bir zaman diliminde

nerede bulunabileceini aklayabilmektedir. Elektron younluu kavram, atomun
belirli bir blgesinde bir elektronun bulunma olasln verir.
Bohr modeli ile atomun kuantum mekanii arasndaki farkn vurgulanmas iin
yrnge yerine atom orbitali terimi kullanlr. Buna gre atom orbitali, atom
iindeki bir elektronun dalga fonksiyonu olarak dnlebilir.

Hidrojen atomu ekirdei etrafnda elektron younluu dalmnn gsterimi

7.6. KUANTUM SAYILARI

Kuantum

mekaniinde,

hidrojen

ve

dier

atomlardaki

elektron

dalmlarn aklamak iin kuantum says gereklidir. Bunlar, ba kuantum

says, asal momentum kuantum says ve manyetik kuantum says olarak
adlandrlr. Kuantum saylar, atom orbitallerinin ve bu orbitallerde yer alan
elektronlarn belirlenmesinde kullanlr. Spin kuantum says olarak bilinen
drdnc kuantum says ise, belirli bir elektronun davrann aklar.
Ba Kuantum Says (n)
Ba kuantum says (n) sadece 1, 2, 3, gibi tam saylarla ifade edilir.
rnein hidrojen atomundaki orbital enerjilerini, nin deeri belirler. Ba kuantum
says, belirli bir orbitaldeki elektronun ekirdee olan ortalama uzaklyla da
ilikilidir. Ba kuantum says ne kadar byk olursa, orbitaldeki elektronun
ekirdee olan ortalama mesafesi ve buna gre de orbital o kadar byk olur.

Asal Momentum Kuantum Says ( l )

Asal momentum kuantum says (l) orbitallerin ekillerini aklar. Asal
momentum kuantum saysnn (l nin) alabilecei deerler, ba kuantum saysnn
deerine baldr. Herhangi bir n deeri iin l nin alabilecei deerler 0 ile n-1
arasndaki tamsaylardr. Genellikle l nin deerleri aada gsterildii gibi s, p, d,
. harfleri ile belirtilir.

Manyetik Kuantum Says (ml)

Manyetik kuantum says (ml ), orbitalin uzaydaki ynlenmesini gsterir.
Bir alt kabuk iin ml nin alabilecei deerler asal momentum kuantum saysna
baldr. Verilen bir l deeri iin toplam (2 l+1) adet farkl ml deerleri bulunabilir.

Sz konusu bu kuantum saysna ynelik incelemeyi, n=2 ve l =1

durumunu ele alarak tanmlayalm. Verilen n ve l

deerleri, 2p altkabuunu

gstermektedir. Bu alt kabukta tane 2p orbitali bulunur. nk ml nin alabilecei

deerler -1, 0 ve 1dir.
Elektron Spin Kuantum Says (ms)
Hidrojen ve sodyum atomlarnn yaylma spektrumlarna ynelik yaplan
deneyler, d bir manyetik alan uygulandnda spektrum izgilerinin yarldklarn
gstermektedir. Fizikiler bu olay ancak elektronlar minik birer mknats gibi
varsayarak aklayabilmilerdir.

ekilde elektronun saat

yn ve tersi ynnde olmak
zere

iki

olas

dnmesi

gsterilmitir. Elektronun bu spin

hareketlerinin

gz

nne

alnmasyla, spin kuantum says

(ms) olarak adlandrlan ve +1/2
ile

-1/2

deerlerini

alabilen,

drdnc bir kuantum saysn

tanmlamlardr.

7.7. ATOM ORBTALLER

izelge atom orbitalleri ile kuantum saylar arasndaki ilikiyi gstermektedir.

l = 0 olduunda sadece 1 ml deeri sz konusudur. (2l +1) = 1 sadece 1 tane s orbitali olur
l = 1 olduunda 3 ml deeri sz konusudur. (2l +1) =3, 3 farkl p orbitali ortaya kar.
l = 2 olduunda 5 ml deeri sz konusudur. (2l +1) =5, 5 farkl d orbitali ortaya kar.

s Orbitalleri
lke olarak bir elektronun her yerde bulunabilmesine karn, ounlukla
ekirdee olduka yakn bulunduu bilinmektedir. ekilde hidrojenin 1s
orbitalindeki elektron younluunun, ekirdekten uzaklatka nasl deitii
gsterilmektedir.
(a) Hidrojenin 1s orbitalindeki elektron
younluunun, ekirdee olan uzakla
kar grafii. ekirdekten uzaklatka,
elektron younluunun hzla azald
grlr. (b) Hidrojenin snr yzey
diyagram

(c)

elektron

younluu

dalmn daha gereki gstermek

iin, 1s orbitali birbirini takip eden ince
kresel kabuklar olarak verilir.

ekilde hidrojenin 1s, 2s ve 3s snr yzey diyagramlar gsterilmektedir. Tm s

orbitalleri, farkl byklklerdeki kresel ekillere sahiptir ve kuantum says
arttka orbitalin bykl de artmaktadr.

p Orbitalleri
p orbitalleri n = 2 ba kuantum says ile balar. l = 1 olduundan,
manyetik kuantum says ml -1, 0, 1 deerlerini alabilmektedir. n = 2 ve l = 1
durumunda, 2px, 2py, 2pz olmak zere tane p orbitali ortaya kar. p orbitallerinin
alt indisleri, orbitallerin ynlendikleri eksenleri gstermektedir. Bu orbitalin
enerjileri, byklkleri ve ekilleri zde olmasna karn, ynlenileri farkldr.

ekilde grld gibi orbitaller ekirdein iki zt tarafnda uzanan iki lop
gibi dnlebilir. Aynen s orbitallerinde olduu gibi p orbitallerinin boyutlar da
2p den 3p ye, 4p ye vs. ba kuantum says ile artar.

d Orbitalleri
Asal momentum kuantum says l = 2 olduunda, be farkl ml deeri ve
buna bal olarak be d orbitali ortaya kar. d orbitallerine ilikin en kk n deeri
3tr.
ekilde grld gibi be adet 3d orbitali ortaya kar. Aynen p
orbitallerinde olduu gibi ml deerine bal olarak, d orbitallerinin de farkl
ynlenileri sz konusudur. Bir atoma ilikin tm 3d orbitallerinin enerjileri
zdetir. Ba kuantum saysnn 3 ten byk olduu dier d orbitallerinde de benzer
durum sz konusudur.

RNEK 5:

RNEK 6:

Orbital Enerjileri
Hidrojen atomundaki bir elektronun enerjisi sadece ba kuantum saysna baldr.
Buna gre hidrojen orbitallerine ilikin enerjilerin artmas u ekilde olur;

Hidrojen atomunun 2s ve 2p orbitallerine ait elektron younluu

dalmnn farkl olmasna karn, elektron bunlardan hangisinde yer alrsa alsn,
ayn enerjiye sahip olacaktr. Hidrojen atomunun en kararl hali, elektronunun 1s
orbitalinde yer ald temel haldir. Bu orbitalde yer alan elektron, ekirdee en
yakn konumda bulunduundan, ekirdek tarafndan en sk ekilde tutulacaktr.
Hidrojen dndaki ok elektronlu atomlara ilikin enerji tablosu daha
karmaktr. Bu tr atomlardaki elektronlarn enerjileri, ba kuantum saysnn yan
sra asal momentum kuantum saysna da baldr. ok elektronlu atomlarda, 3d
enerji dzeyi 4s enerji dzeyine ok yatkndr. Bir atomun toplam enerjisi sadece
orbital enerjilerinin toplamna bal deildir, ayn zamanda bu orbitallerde yer alan
elektronlar aras itme kuvvetine de baldr. Buna gre bir atomda 4s orbitalinin 3d
orbitalinden nce doldurulmas, toplam enerjinin daha dk olmasna neden
olacaktr.

ekilde ok elektronlu
gsterilmektedir.

atomlarda

atom

orbitallerinin

doldurulma

sras

7.8. ELEKTRON DAILIMI

Drt kuantum says (n, l, ml, ms) herhangi bir atomun herhangi bir orbitalindeki
elektronu btnyle tanmlayabilmemize olanak verir. rnein 2s de yer alan bir
elektrona ilikin kuantum saylar n = 2, l = 0, ml = 0 ve ms = +1/2 yada -1/2
olabilir. Kuantum saylarnn tmnn yazlmas pek pratik olmadndan,
basitletirerek, (n, l, ml, ms) eklinde ifade edilir. Yukarda verilen rnekteki
kuantum saylar, ya (2, 0, 0, +1/2) ya da (2, 0, 0, -1/2) olacaktr. Farkl ms
deerleri, bir orbital iindeki elektronun nasl ynlendiini gsterir.
ok elektronlu atomlarn elektron davranlarn anlamak iin, o atoma
ilikin elektron dalm, yani elektronlarn deiik atom orbitallerine ne ekilde
yerletiini bilmemiz gerekir.

Hidrojen atomunun elektron dalm 1s1 dir.

Elektron dalm, elektronun spinini de gsteren orbital diyagram yardmyla da

gsterilir.

Yukar doru ok, elektronun iki olas spininden birini belirtir. Kutu bir atom
orbitalini gstermektedir.

Pauli Dlama lkesi

ok

elektronlu

atomlarn

elektron

dalmlarn

belirlemek

iin

Avusturyal fiziki Wolfgang Paulinin adyla anlan Pauli Dlama lkesi

kullanlr. Bu ilkeye gre, bir atomun herhangi iki elektronu, ayn drt kuantum
saysna sahip olamaz. Bir atomun iki elektronu da ayn n, l ve ml deerlerine sahip
olsalar bile, ms deerleri mutlaka farkl olacaktr. Bunun anlam, ayn orbitali
sadece iki elektronun igal edebilecei ve bu elektronlarn zt ynl spinlerde
olmas zorunluluudur.

Diyamanyetizm ve Paramanyetizm
Eer Helyum atomunun iki elektronu ayn spine sahip olsayd, bunlarn net
manyetik alanlarnn birbirlerini glendirmesi gerekirdi. Helyumun byle bir
elektron dzeni olmas, helyum gaznn paramanyetik olmasna neden olurdu.

Paramanyetik maddeler net olarak belirli sayda elememi elektrona sahiptirler

ve mknats tarafndan ekilebilirler. Elektron spinleri elemi olmalar
durumunda, manyetik etkiler birbirini yok eder. Buna gre, bir mknats tarafndan
ok az itilen ve net olarak elememi elektron bulunmayan maddeler,
diyamanyetik maddelerdir.
Dier bir rnek olarak elektronu olan Lityum (Z = 3) atomunu inceleyelim.
Lityumda nc elektronun 1s orbitalinde yer almasi Pauli Dlama lkesine ters
der. Bu nedenle, nc elektron, enerji bakmndan biraz daha yksek olan 2s
orbitaline girer. Buna gre Lityum atomunun elektron dalm 1s2 2s1 dir ve orbital
diyagram aadaki gibidir.

Lityum metali paramanyetiktir.

ok Elektronlu Atomlarda Perdeleme Etkisi

ok elektronlu bir atomda 2s orbitalinin
2p orbitalinden daha dk enerjili olduu
deneysel olarak bulunmutur. ekilde 1s,
2s ve 2p orbitallerine ilikin radyal
olaslklar

grlmektedir.

2s

ve

2p

orbitalleri 1s orbitalinden daha byk

olduundan, bu orbitallerden birinde yer
alan bir elektron zamannn daha byk bir
ksmn ekirdekten, 1s dekine gre, daha
uzakta geirecektir. Bu durumda 2s ve 2p
elektronlar

1s

elektronlar

tarafndan

ksmen perdelenecek ve ekirdein ekim

etkisini daha az hissedeceklerdir.

ekirdekten uzaklatka elektron younluundaki deiim, orbital trne

baldr. 2s elektronu, 2p elektronuna gre, zamannn byk bir ksmn
ekirdekten biraz daha uzakta geirmesine karn, ekirdek yaknndaki younluu
daha fazladr. Bu nedenle 2s orbitali 2p orbitaline gre daha girgindir. Sonuta, 1s
elektronlarnn 2s elektronu zerindeki perdeleme etkisi daha az olacak ve ekirdek
tarafndan daha sk tutulacaktr. Gerekten de ayn ba kuantum saysnda, asal
momentum kuantum says l arttka, elektronlarn ekirdek tarafndan ekilme
gc azalr.

Bir elektronun kararll, ekirdekle arasndaki ekim gcnn kuvvetine

baldr. Buna gre 2s elektronunun 2p elektronuna gre daha dk enerjili olmas
beklenir.

Berilyum atomunun temel haldeki elektron dalm 1s2 2s2 dir. Berilyum
diyamagnetiktir.

Borun elektron dalm (Z=5) ise 1s2 2s22p1 dir.

Elememi elektron 2px, 2py yada 2pz orbitallerinden herhangi birinde olabilir.

Hund Kural
Karbonun elektron dalm (Z=6) 1s2 2s2 2p2 dir. Aada bu atomun p
orbitalindeki elektronlarn olas dalm verilmitir.

Bu dalmlardan hi biri Pauli dlama ilkesine aykr deildir. Ancak ilerinden en

kararl olan hangisidir ? Alman fiziki Frederick Hundun adyla anlan Hund
Kural bu sorunun cevabn vermektedir. Hund kuralna gre, bir alt kabuktaki
elektronlarn en kararl dalm, paralel spinin en fazla olduu haldir. Verilen
dzenlemeler arasnda sadece (c) bu koulu salamaktadr.

Buna gre karbona ilikin orbital diyagram aadaki gibidir.

Azotun elektron dalm ( Z=7) ise 1s2 2s2 2p3 dr.

Oksijenin elektron dalm ( Z=8 ) 1s2 2s2 2p4 dr.

Florun elektron dalm ( Z=9 ) 1s2 2s2 2p5 dir.

Neonda ( Z=10 ) 2p alt kabuu tamamen dolmutur. Neonun elektron dalm 1s2
2s2 2p6 dr.

Elektronlarn Atom Orbitallerine Dalm Kurallar

Verilen rneklere dayanarak; belirli bir n deerindeki altkabuk ve
orbitallerde yer alabilecek en fazla elektron saysn belirlemek iin genel baz
kurallar verilebilir.

1- Ba kuantum says n olan her kabuk, n tane alt kabua sahiptir.

2- Asal momentum kuantum says l olan her kabukta (2l + 1) tane orbital yer alr.
3- Her orbitale en fazla iki elektron yerletirilebilir. Bu nedenle maksimum elektron
says, orbital saysnn iki katdr.
4- Bir atomun n ana kabuuna alabilecei maksimum elektron says 2n2 dir.

7.9. YERLETRME LKES

imdiye kadar grdmz 10 elementin elektron dalmn yazmada
kullanlan kurallar, dierlerinin dalmlarn yazmak iinde kullanlabilir. Bu
yntem Aufbau ilkesine dayanr. Aufbau ilkesi, elektronlarn atom orbitallerine
teker teker eklenmesini ngrmektedir. Bu kural uygularken, elementlerin temel
hal elektron dalmlar hakknda ayrntl bilgi elde ederiz.
Periyodik etvelde Hidrojenden ( Z=1 ) balayarak Darmstadtiyuma (
Z=110 ) kadar elementlerin temel hal elektron dalmlar verilmektedir.
Dikkat edilecek olursa Sodyumdan (Na) (Z=11) argona (Ar) (Z=18) kadar
olan elementlerin, d kabuk elektron dalmlar, lityumdan (Li) (Z=3) neona (Ne)
(Z=10) kadar olanlarla byk benzerlik gstermekterdir.

Daha

ncede

bahsedildii

gibi,

ok

elektronlu

atomlarda

3d

altkabuklarndan nce 4s altkabuklar dolar. Buna gre potasyum (K) (Z=19)

elektron dalm ksaca [Ar]4s1 olarak yazlabilir. Bu yazm tarznda [Ar], "argon
gbeini" temsil etmektedir. Deneysel kantlar, potasyumun en d kabuundaki
elektronun 3d ye deil 4s ye yerletiini gstermektedir.

Skandiyumdan (Sc) (Z=21) bakra (Cu) (Z=29) kadar olan elementler

gei metalleridir. Gei metalleri ya tam dolmam d altkabuklarna sahiptirler; ya
da tam dolmam d altkabuklarna sahip olan metal katyonlarna kolayca
dnrler.

Gei metallerinde iki dzensizlik sz

konusudur. Kroma (Cr) (Z=24) ilikin
elektron dalm beklenen [Ar]4s23d4
dalm yerine [Ar]4s13d5 dalmnda
olur. Ayn durum bakr (Cu) (Z=29)
iinde geerli olup elektron dalm
beklenenin aksine [Ar]4s23d9 deil
[Ar]4s13d10 dur. Bu dzensizliklerin
nedeni yar dolu 3d5 ve tam dolu 3d10
alt

kabuklarnn

biraz

daha

fazla

kararllk gstermesiyle aklanabilir.

inkodan (Zn) (Z=30) kriptona (Kr) (Z=36) kadar olan elementlerde 4s ve 4p

altkabuklar kurallara uygun olarak dolar.

Rubidyumdan (Rb) (Z=37) itibaren, elektronlar n = 5 enerji dzeyine dolmaya

balarlar.

kinci gei metalleri serisinin itriyumdan (Y) (Z=39) gme (Ag) (Z=47) kadar
elektron dalmlar da baz dzensizlikler gsterir. Ancak bunlarn ayrntlar
burada incelenmeyecektir.

Periyodik izelgenin 6.periyodu, elektron dalm [Xe]6s1 olan sezyum (Cs)

(Z=55) ve [Xe]6s2 olan baryum (Ba) (Z=56) ile balar. Bunlarn ardndan lantan
(La) (Z= 57) gelir. 6s orbitali dolduktan sonra, yeni elektronun 4f orbitaline
yerlemesi gerekir. Ancak 5d ve 4f orbitallerinin enerjileri birbirine ok yakndr.
Hatta Lantann 4f enerjisi 5d den biraz daha yksektir. Bu yzden Lantann elektron
dalm [Xe]6s24f1 yerine [Xe]6s25d1 olur.

Lantan izleyen 14 element (seryum (Z=58) den lutesyum (Z=71) e kadar)

lantanitler yada nadir toprak metalleri diye adlandrlr.

Toryum ile balayan son sra elementleri, aktinit serisi olarak bilinirler. Bu seride
yer

alan

elementlerin

elementlerdir.

ou,

doada

bulunmayan

ancak

sentezlenebilen

Elementlerin periyodik izelgede altkabuklarnn dolmasna gre

snflandrlmas