Cevher Şulul-İbn Rüşd-Ün Siyaset Felsefesi

BN RfiDN
SYASET FELSEFES
(Efltunun Devleti ve bn Rfldn Yorumu)
insan yaynlar : 502

felsefe ve hikmet dizisi : 42
Copyrightinsanyaynlar
birinci bask, 2009
yaync sertifika no: 12381
isbn 978-975-574-519-0
ibn rfldn siyaset felsefesi
(efltunun devleti ve ibn rfldn yorumu)
cevher flulul
idzen
mrettibhane
kapak dzeni
nans ajans
bask-cilt
kurtifl matbaaclk
www.kurtis.com.tr
insan yaynlar
keresteciler sitesi, mehmet akif cad.
kestane sok. no: 1 merter/istanbul
tel: 0212. 642 74 84 faks: 0212. 554 62 07
www.insanyayinlari.com.tr
insan@insanyayinlari.com.tr
BN RfiDN
SYASET FELSEFES
(Efltunun Devleti ve bn Rfldn Yorumu)
CEVHER fiULUL
CEVHER fiULUL
1963 ylnda fianlurfada dodu. 1984te Erciyes niversitesi
lhiyt Fakltesinden mezun oldu. Uluda niversitesi Sosyal
Bilimler Enstitsnde slm Felsefesi bilim dalnda Kindnin
lem Grfl konusunda yksek lisans, Kind Metafizii
konusunda doktora alflmas yapt. Muhtelif dergilerde makaleleri yaynlanan yazar, halen Harran niversitesi lhiyt Fakltesinde slm Felsefe Tarihi bilim dalnda retim yesi
olarak alflmaktadr.
indekiler
KISALTMALAR ............................................................................................................................................ 9
NSZ ............................................................................................................................................................ 11
GRfi ................................................................................................................................................................ 15
BRNC BLM
BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES ............................................................
A. Hayat ..............................................................................................................................................
B. Kltr evresi ............................................................................................................................
C. Eserleri ............................................................................................................................................
a. Felsef Eserleri ve fierhleri ............................................................................................
b. Tbb Eserleri ve fierhleri ..............................................................................................
c. Kelm ve Fkh Telifleri ..................................................................................................
d. Dil ve Edebiyat Telifleri ................................................................................................
D. Telhsus-Siyse li Efltn ....................................................................................................
1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler ......................................................
2. bn Rfldn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser ............................................
3. Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar ..........................................
31
31
35
36
38
39
39
40
40
45
51
53
KNC BLM
..................................................................
59
..............................................................................................................
67
DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI

A. deal Devletin Yaps
..................................................................................
67
............................................................................................................
72
1. Toplumsal Yaflamn Gereklilii

2. Erdem-Kent liflkisi
3. Adalet lkesi le Birey-Devlet liflkisi
....................................................................
4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu

5. Bir Liderde Bulunmas Gereken Nitelikler
89
......................................................
94
6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken Corafi Byklk

7. zel Mlkiyetin Yasaklanmas Problemi
..............................................................................................
109
........................................................................................................
113
..............................................................................
115
..........................................................................................................
123
....................................................................................................
127
......................................................................................................
128
............................................................................................................................
131
B. deal Devletin Unsurlar

1. fli Ve Zanaatkrlar
2. Muhfzlar
a. Muhfzlarn eitimi
................................................................................................
b. Muhfzlarn toplumsal stats
133
......................................................................
155
......................................................................................
159
..............................................................................................................................
170
c. Muhfzlarn yaflam tarz

3. Filozoflar
101
104
a. Akln konusuna gre tasnifi

b. Ahlk erdemler
98
....................................................
9. nsan Hayatnn Gayesi

10. nsan Yetkinlikler
....................
........................................................
8. Savafl Halinde Uyulmas Gereken Kurallar
82
..............................................
a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve

bu ilimlerin sra dzeni ........................................................................................ 171
b. ocuklarn yafl ve eitim-retim dnemi
..............................................
176
..........................................................................................................................
181
................................................................................................................................
181
NC BLM
DEVLET EfiTLER
A. deal Devlet
..................
182
....................................................................
192
1. deal Devletin Baflkannda Bulunmas Gereken Nitelikler

2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii
3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde Etkin Olamayfllarnn

Nedenleri .............................................................................................................................. 195
....................................................................
201
..............................................................................................
203
..................................................................................................................................
206
B. deal Olmayan Basit/Bozuk Devletler

1. fieref Devleti/Timokrasi
2. Oligarfli
3. Demokrasi ............................................................................................................................
4. Tiranlk ..................................................................................................................................
5. Hazz Gaye Edinenlerin Ynetimi ......................................................................
6. Zarret Ynetimi ............................................................................................................
7. Kusurlu Ve Bozuk Ynetim ......................................................................................
C. Tirann Nitelikleri ve Psikolojisi ................................................................................
D. Kentlerin Birbirine Dnflm ....................................................................................
E. Kentlerin Deiflim ve Dnflm Kurallar ............................................................
SONU ........................................................................................................................................................
BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................
NDEKS ........................................................................................................................................................
207
210
213
214
215
216
223
243
249
259
267
KISALTMALAR
bkz.
Bkz.
Byb.
ev.
DA
edt.
md.
Nflr.
s.
(sav)
Thk.
Ts.
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Baknz
Baknz
Bask yeri belirtilmemifl.
eviren
Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
Editr
Maddesi
Neflir
Sayfa
Sallallahu Aleyhi Vesellem
Tahkik
Tarihsiz
NSZ
aratlfl itibariyle sosyal bir varlk olan insan, Tanrnn kendisine bahflettii aklla dier varlklar arasnda ayrcalkl bir yer
edinmifltir. O, bu niteliiyle felsefe yapar; eer yaplan felsefenin toplumsal boyutu, politik kurgusu veya devlet erkiyle iliflkisi varsa buna
siyaset felsefesi denir. Siyaset felsefesi, insan dflncenin rn olan
btn etkinliklerden daha deerli olup kkl bir nitelie sahiptir. Bireyi esas almak kaydyla insann yaflam, hak ve hukuku yannda hrriyetiyle de yakndan alakaldr.
Bu nedenle toplumsal sorumluluk duygusu taflyan btn filozoflar flu veya bu flekilde siyaset felsefesiyle ilgilenmifllerdir. slm dflnce tarihinden rnek vermek gerekirse Frb, bn Sn, bn Bcce ve
bn Rfld gibi filozoflar bu konuda zikredebiliriz. Filozoflar ierisinde bn Rfld tercih etmemizin nedenlerini ise flu flekilde sralayabiliriz:
Birincisi: slm dnyasnda genelde bn Rfld denildii zaman, elCbirnin dedii gibi, Aristotelesi kutsayan, hakikatin birliini savunan, heyln akln ezeli olduunu veya olmadn tartflan veya kendinden nceki slm filozoflar gibi felsefe ve dini uzlafltrmaya al-
12 BN RfiDN SYASET FELSEFES
flan veya Yeni-Efltuncu felsefeden hareketle Aristotelesi yorumlayan, slm dnyasnn problemlerine ilgisiz, bu problemlere katk
sunmayan bir filozof tasavvuru akla gelmektedir.
Oysa bn Rfldn siyaset felsefesine dair dflnceleri ve onun Telhsus-Siyse li Efltn adl eseri, sadece sradan bir okuyucu iin deil bu konuda uzman kimseleri bile derinden etkileyecek bir yapdadr.
bn Rfldn siyaset kuram bu zelliiyle gnmzde bile siyas
problemlere zm olabilecek niteliktedir. O, baskc ve totaliter ynetimlere karfl hukuku ve insan merkeze alan bir ynetim tarz nermektedir. Bu nedenle bn Rfldn siyaset felsefesi, zerinde alfllmaya deer bir nitelik taflr.
kincisi, nemli bir flahsiyet olan bn Rfld, mantk, tabiat bilimleri, metafizik, psikoloji, zooloji, astronomi, tp, siyaset bilimi ve ahlk gibi pek ok dalda eser telif edip flerh etmifltir.
niversitelerde yurt iinde ve yurt dflnda, Batda ve Douda
bn Rfldn mantk, fizik, psikoloji ile din-felsefe iliflkisini konu edinen saysz eser kaleme alnmfl, makaleler yaynlanmfl, bildiriler sunulmufltur.
Ancak grebildiimiz kadaryla bn Rfldn siyasete dair grfl
ve dflnceleri dier felsef dflncelerine kyasla pek fazla alfllmamfltr. bn Rfldn siyaset felsefesi dier felsef kuramlarla mukayese
edildii zaman ahlktan eitime, devletten ferde, ekonomiden retime kadar toplumun btn ynlerini iermektedir.
bn Rfldn siyaset felsefesinde ele ald konular, gnmzde bu
alanda yaplan alflmalarla mukayese ettiimiz zaman konu ve ama
itibariyle byk lde benzefltiklerini syleyebiliriz. O, gnmz siyaset felsefelerinde olduu gibi devletin temel yapsn, ortaya kfl nedenlerini, ahlk temellerini, siyas toplumlar ahlk bakmdan meflru
klan nedenleri, siyaset bilimi asndan iyi ile kt toplum arasndaki
farkllklar, siyas toplumlarda insanlar birbirine balayan balar konu edinmifl, anlamaya alflmfltr. Btn bu konular ayn zamanda siyaset felsefesinin konulardr. O, bu konular izah ederken salt betimlemelerden teye geip kavramsal zmlemelerde bulunmufl, siyasete ahlk bir nitelik kazandrmfltr. O, siyaseti daha rasyonel, gzlem
NSZ 13
ve tecrbeye dayal bir kuram hline getirmifltir. nk o, bir filozof

ve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmifl, orada haksz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaflamfltr.
Btn bu nedenlerden dolay bn Rfldn siyaset felsefesini kendimize alflma alan olarak setik. Bu alflmay yaparken flphesiz bn
Rfldn Telhsus-Siyse li Efltn adl eserini esas almakla beraber
onun dier eserlerinin yan sra bu alanda yaplmfl olan dier alflmalara mracaat etme konusunda kendimizi snrlamadk.
Bu alflmamz bir girifl ve blmden meydana gelmektedir.
Birinci blmde bn Rfldn hayat, kltr evresi ile eserlerini
konu edindik. kinci blmde ideal devletin yapsn ve unsurlarn
oluflturan iflileri, muhfzlar ve filozoflar ele aldk. nc blmde ise siyaset biliminin konular arasnda yer alan ideal devlet ile ideal olmayan basit/bozuk diye nitelendirilen devletlerin ynetim tarzn, birinin dierine nasl dnfltn ve bu devletlerarasnda benzerlik bulunup bulunmad konularn ele aldk.
Bu alflmam srasnda ncelikle beni slm felsefesi alannda alflmaya teflvik edip destekleyen kymetli hocam Prof. Dr. Hseyin Aydna dorudan veya dolayl katklar bulunan deerli hocalarm Prof.
Dr. Kemal Szene, Prof. Dr. Kasm Turhana, Prof. Dr. lhan Kutluere, Prof. Dr. smail Yakta, deerli dostum, snf arkadaflm Do. Dr.
Ramazan Biere teflekkr ederim. Ayrca ngilizce felsef metinlerin
evirisinde yardmlarn esirgemeyen deerli meslektaflm Dr. brahim
Halil Erbaya, bu eseri bafltan sona kadar sabrla okuyan katkda bulunan kardeflim Do. Dr. Kasm fiulula flkranlarm sunuyorum.
Son olarak alflmam sresince benden desteini esirgemeyen sevgili eflime, her aflamada ortaya kan metinleri benimle birlikte okuyup deerlendiren, yazm hatalarnn giderilmesi iin katkda bulunan
oullarm mer Muhtara ve fiamile teflekkr ederim.
Cevher fiulul
06 Haziran 2009
Yeflildirek/fiANLIURFA
GRfi
slm dnyasnda siyasete dair yazlan eserler genelde gruba ayrlmaktadr. Hilfetin amacn ve kaynan konu alan eserler (elahkmus-sultniyye), idarecilere tavsiyelerde bulunan siyasetname
trnden eserler, filozoflarn siyasete dair yazdklar eserler.1
slm felsefe gelenei iinde yer alan her filozof, insann doas
itibariyle siyas bir varlk olduuna inanr. Zira insan, sosyal yap itibariyle rgtlenmek zorundadr. Bu nedenle filozoflar, dier felsef
disiplinler kadar siyaset felsefesiyle ve siyas ynetim ile de ilgilenmifllerdir. Ancak onlarn siyas ynetimden anlad fley, fakhlerin ve kelmclarn anlad fleyden farkldr.
1.
Siyasetnameler, slm devletlerinde hkmdarlara, devlet adamlarna ynetim konusunda bilgi veren, adaletli ynetimin yollarn reten eserlerdir.
Belli bafll siyasetnameler arasnda flu eserler yer alr: Salab, Adbul-Mulk;
bn Teymiye, es-Siyasetfl-fieriyye f Islhir-Rey Ver-Raiyye (ev. Vecdi Akyz, stanbul-1999); Nizmulmlk, Siysetnme; Gazl, Nashatl-Mulk;
fieyholu Mustafa, Kenzul-Kuber, Ltfi Pafla, Asafnme, Gelibolulu Ali,
Nashatus-Salatn, Nergisi, el-Vasful-Kmil f Ahvlil-Vezril-dil.
Onlar siyas ynetimi, rgtl toplumun her bir ferdinin neticede hkimlere ihtiya duymayacak flekilde kendi nefs ve ahlk alflkanlklarna gre sorumluluuna dflen fleyi kapsar tarzda anlamaktadrlar. Onlar, gerekli hususlar yerine getiren itima rgte erdemli flehir (el-mednetul-fzla), bununla ilgili olarak gzetilen kurallara da
siyas ynetim (es-siysetul-medenyye) adn vermifllerdir.2
Bu anlamda slm filozoflar, siyaset kuramlarn olufltururken slmn din ve ahlk retilerine genel anlamda bal kalmakla beraber dflardan getirilen sistemleri, grfl ve dflnceleri bunlarla kaynafltrma abas ierisine girmifllerdir. Onlarn gayesi slma zg bir
sistem gelifltirmektir.
Bu konuda ilk eser yazan filozof hi kuflkusuz Frbdir. O, Yunan siyaset felsefesi ile slm dflncesini uzlafltrmaya alflan ilk filozoftur. O, bu amala ortaya koyduu siyaset kuramyla hem slm siyaset dflncesini hem de kendinden sonra gelen bn Bcce ve bn
Rfld gibi filozoflar derinden etkilemifltir.
Ancak bn Rfld, bu konuda Frbden etkilenmekle beraber ondan farkl ve onu aflan bir siyaset kuram ortaya koyabilmifltir. Bunun
anlafllabilmesi iin bn Rfldn siyaset felsefesine dair yegne eseri
olan Telhsin bilinmesi gerekir.
bn Rfld, Telhsde erdemli flehrin yaps ve ynetim tarz, erdemli flehrin reisi ve zellikleri, erdemli flehrin karflt olan ynetim tarzlarn ana hatlaryla ele almfltr.
bn Rfldn Telhsi, yap ve terkib itibariyle Efltunun Devletinden farkldr. Telhsi kitaptan oluflurken, Efltunun Devleti farkl konular ele alan on kitaptan meydana gelmektedir. rnein Devletin ilk kitab doruluk ve adaleti, ikinci kitab muhfzlar ve muhfzlarn eitimini, nc kitab erdemli flehrin yasalarn, drdnc kitab devlette bulunan bilgelik, doruluk, l ve yiitlik gibi drt deeri konu edinmifltir. Yine beflinci kitap kadn ve
ocuklarn statsn, altnc kitab filozoflar, yedinci kitab maara
2.
Charles E. Butterworth, Ahlk ve Siyaset Felsefesi, slm Felsefesine Giriflin iinde, edt. Peter Adamson - Richard C. Taylor, ev. M. Cneyt Kaya,
stanbul-2007, s. 293.
GRfi 17
benzetmesi ile ocuklarn eitimini, sekizinci kitab erdemli flehrin

karflt olan flehirleri, dokuzuncu kitab istibdat ve mstebidin ynetim biimini, onuncu kitab ise fliir, flair ve er efsanesini konu edinmektedir. Ancak bn Rfld, Devleti iyi bildii halde Efltunun on
kitaptan oluflan eserinin tamamn flerh ve izah etme cihetine gitmemifltir.
bn Rfld, Devletin birinci ile onuncu kitaplarnn tamam ile
ikinci kitabn ilk yarsn bilerek flerh etmemifltir. nk ona gre,
birinci kitapta adalet konusunda anlatlan fikirler, kesinlikten uzak
diyalektik dflnceler iermektedir; konuya kataca herhangi bir
fley de sz konusu deildir. Onuncu kitap ise fliir, flair ve er efsanesini konu edinmektedir. Burada anlatlanlar, burhna dayal felsef
bilginin kstaslarna uymaz. Burada zikredilen efsaneler ona gre anlamsz ve yararszdr.3 Bu blmde anlatlanlar, birinci blmde olduu gibi retorik ve diyalektik kabilinden szlerdir. Bunlarla ruhun
lmszl ispat edilmek istenmifl, akabinde dil ve sekin nefislerin mutluluu ile kt nefislerin durumunun tasvir edildii bir hikye anlatlmfltr.4
Ancak bn Rflde gre bu tr hikyelerin bilimsel adan bir deeri yoktur. Bunlar zerine kurulu olan erdem de gerek anlamda erdem deildir. Eer bunlar erdem diye nitelendirecek olursak, bu sadece isimsel benzerlikten baflka bir fley deildir. Bu hikyeler hayl
rndr, aslszdr. nsann yetkinlii elde edebilmesi iin bunlar gerekli fleyler de deildir. nsan, bu hikyelerle daha kolay ve daha iyi
bir tarzda erdemli olamaz.
bn Rflde gre, bu hikyeleri bilmeyen, fakat dinin kaide ve
kurallarna bal olan kimseler, bu hikyeleri bilen kiflilerden daha
iyi durumdadrlar. Yani bu hikyeleri bilmeyen milletler, bilen milletlerden daha stndr. Genelde bu hikyeler konusunda eskiden
beri farkl grfller vardr. Devletin bafllangcndaki ifadelerden
3.
4.
Macit Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992, s. 135. Ayrca bkz.

Bekir Karla, bn Rfld, DA, stanbul-1999, XX,266.
Efltun, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu - M. Ali Cimcoz, stanbul-1992,
595a-621a.
aka anlafllaca gibi Efltunun bu konudaki grfl yeterince

ak deildir.5
bn Rfld, blmden oluflan eserinin her bir blmnde Devlete ait birden ok kitab izah etmifltir. rnein Telhsin birinci blm, Devletin ikinci kitabnn yars ile , drt ve beflinci kitabn ilk
yarsn; ikinci blm Devletin beflinci kitabnn ikinci yars, altnc
ve yedinci kitaplar ile Aristotelesin Nikomakhosa Etik kitabnn zet
bir izahn iermektedir. Telhsin nc blm ise Devletin sekiz
ve dokuzuncu kitaplarnn izahn iermektedir.6
Ancak bn Rfld, Efltunun Devletinde olduu gibi belli bir sistematii takip etme yerine bir bafllk altnda birden ok konuyu ele alma cihetine gitmifltir. Bu nedenle Telhsde konular i iedir. Bu da
muhtemelen on kitaptan oluflan Efltunun Devletini makaleye indirgeyip flerh ve izah etmenin zorluundan kaynaklanmaktadr. rnein bn Rfld, filozoflarn eitimini konu edinirken, ayn zamanda iyiliin ve ktln kayna ile bunlarn Tanr ile iliflkisini, bu konuya
dair kelmclarn dflncelerini ve siyaset bilimi ile tabiat bilimi arasndaki iliflkiyi, insan erdemler ile nazar akl konularn birlikte ele
almfltr. Takip ettii bu yntem nedeniyle bir konunun ok defa eflitli mnasebetlerle tekrar edildiini gryoruz.
Buna ramen bn Rfld, Devleti flerh ve izah ederken, temelde
metnin zne bal kalmfltr. Ancak o, Telhsin birok yerinde elefltirel bir yaklaflm sergilemifl, kendine zg fikirler ortaya koymufltur.
bn Rfldn amac, siyaseti bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu nedenle o, gerek filozof olduuna inand Efltundan kendi siyaset kuram iin bir format almfltr. Efltunun siyaset kuramn hem kendin5.
6.
bn Rfld, Telhsus-Siyse li Efltn, ngilizceden Arapaya ev. Hasan Mecd el-bd - Ftma Kzm ez-Zehebi, Beyrut 1998, s. 231. bn Rfldn,
Efltunun Devletine yazd bu flerhin ngilizce ve Arapa birok nshas
vardr. Biz bu alflmamzda yukarda zikrettiimiz, kendisiyle ilk defa bn
Rfldn siyaset felsefesini tandmz ve evirisini yaptmz bu metni esas
aldk. Fakat gerektiinde dier nshalara mracaat etme konusunda ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- kendimiz snrlamadk. Bu eser daha sonraki
dipnotlarda, bn Rfld, Telhs, fleklinde zikredilecektir.
bn Rfld, Telhs, s. 35.
GRfi 19
den nceki tarihi olaylara hem de kendi zamannda olup biten hdiselere uygulamaya alflmfltr.
bn Rfld, bu eserinde Yunan siyaset felsefesinden istifade etmifl
ve bu dflnceyi slma yaknlafltrmaya alflmfltr. O, bu konudaki
dflnceleriyle insann iyiliini siyasetin en temel amalarndan biri
hline getirmifltir. nsan ise en yksek iyiye, ancak toplumla birlikte
ulaflabilir. Bu ynelim ise Efltunun Devleti ile Aristotelesin Etiki
arasnda ierik itibariyle gerek anlamda benzerlik olduunu gstermektedir.7
Bu balamda bn Rfld, Efltundan hareketle oluflturduu yapda slm tarihinin siyas, sosyal ve iktisd geliflimini/servenini yorumlamfltr. Siyas konjonktrn neden deifltiini, ihtilallerin/isyanlarn nedenlerini yorumlamak istemifltir. Bu nedenle nc blmde, Efltuna gre erdemli flehrin karfltlarndan uzun uzadya sz
ederken bunu, slm tarihine ve drt halife dnemine uygulamak istemifltir. Ona gre drt halife dnemi ideal devlettir. Ancak bu devlet, ilk Emev halfesi Muviye b. Eb Sfynn eliyle flan ve flerefe dayal timokrasiye dnflmfltr.
Ayrca bn Rfld, Murbtlarn (1056-1147) kurduu devletin yklfl nedenlerini, ilk slm devletinin kuruluflunu, Mslmanlarn savafllarda ranllara galebe etmelerini Efltunun siyaset felsefesinden
hareketle yorumlamfltr. Yapt yorumlara bakarak bn Rfldde derin bir ilm bilincin varl sylenebilir. Bu bilinci dier filozoflarda
zellikle de Frbde gremiyoruz. Zira Frb, siyaset felsefesinde
amel olan gz ard ederek, nazar dflnce zerine infla etmifltir. Oysa bn Rfld, ikisine de nem vermifl ve bu konuda baflarl olmufltur.
Bu nedenle bn Haldn, Muvahhidlerin yklflndan sz ederken, bn
Rfldn bu konudaki yazlarna atfta bulunmufltur.8
bn Rfld, Telhsde yapt flerh ve izahlarla Yunan siyaset felsefesine vkf olduunu ve bu felsefeyi kavradn ortaya koyar. O, Frb dhil dier slm filozoflarndan farkl olarak gerek yaflad dne7.
8.
Refik el-Acem, el-Rufldiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb1988, II,595.

me ait gerekse ncesinde egemen olan siyas yap ile Yunan siyaset felsefesi arasnda temelde farkllklar olmasna ramen benzerlikler kurabilmifltir.
bn Rfld, siyaset felsefesiyle devlete adaleti egemen klmak istemifl zulme, hakszla, siyas baskya, hrriyetin engellenmesi fikrine
karfl mcdele etmifltir. bn Rfld, kadnn hrriyetinden yanadr; kadna sosyal ve hukuk haklarnn verilmesinden yanadr. O, slm
dnyasnda hakszla uradna inand kadn, meyvesinden yararlanlan bir bitkiye benzetir. Ona gre kadn, basit iktisd ihtiyalarn
karfllanmas iin sadece ev ortamyla snrlandrlmfltr. Oysa tr itibariyle kadn ile erkek arasnda herhangi bir farkllk sz konusu deildir. Farkllk sadece yetenek ve kabiliyet itibariyledir. Ona gre
eer kadnlar, gerektii gibi eitilir ve toplumda fonksiyonel hle gelirlerse onlar arasnda devleti idare edecek bireyler kabilir. Bu yaplmad takdirde toplum fakirlikle karfl karflya kalr.9
Burada flu soru akla gelebilir: bn Rfld, Efltunun Devleti iin
Telhs yazma yerine neden ondan bamsz, ahlk ve siyasete dair bir
telif yapmamfltr? Bir eseri flerh etme felsef bir aktivite midir?
Evet, zira flerh slm dflnce tarihinde bir probleme zm bulma veya bir meseleyle ilgilenme noktasnda en bariz ve en ok bilinen
metotlardan biridir. fierh; esas metnin ibarelerini, manalarn tespit
etme, mcmel ve mbhem ibareleri izah etme, bilinmeyen unsurlar
aklama, eksiklikleri tamamlama, varsa tartflmal veya hatal yerleri
tespit etme ve bunlar dzeltme gibi ilm gayelerle yaplr. fierh, eserin btnne dair daha genifl izahlar ihtiv eden kitaplar iin kullanlr.10
Hasan Hanefye gre bir eseri flerh etme, yalnzca bir metni yorumlamaktan ibaret deildir. Ayn zamanda bu metin sayesinde, yeni
bir bakfl asyla gerekte yeni bir eser kaleme almak anlamna gelir.
bn Rfldn Devlete yazd flerh, buna en gzel rnektir. Zira bu
flerhte bn Rfld, Efltunun Devletini yorumlamann tesine gemifl,
9.
10.

Tevfik Rflt Topuzolu, Hfliye, DA, XVI,419-420; Ayrca bkz. el-Menv, et-Terf, s. 427 (el-Mektebetfl-fimile: el-sdrus-sn 2.09).
GRfi 21
slm siyas kurumlar hakknda bir felsefecinin yorumu ve elefltirileri olarak deerlendirilebilecek grfller ileri srmfltr.11
Yine slm ilim geleneinde bir eser telif etmenin amalar vardr.
Bu amalardan birisi ve en nemlisi de akl ve nakl ilimlere dair kitaplarn flerh edilmesidir. Bir eserin flerh edilmesi, eser telifinin kymetli bir blmn oluflturur.12 Bu nedenle flerh etme bir bilimdir ve
zihinsel olarak genifl boyutta zerinde dflnlmesi gerekir ki bn
Rfld bunu yapmfltr.
bn Rfld, Efltunun siyasete dair dflncelerini izah ederken, dier filozoflardan farkl olarak onun siyaset felsefesini, sadece kendisine ait siyasete dair dflnceleri aklamaya vesile olacak tarzda yorumlamamfltr. Bilakis o, yapt izahlarla Efltunun siyaset felsefesini Yunan dflncesine zg snrl bir lekte deil de evrensel boyutta yorumlamfltr.
Nitekim bn Rfld, Efltunu aflan bir yaklaflm sergileyerek felsefenin Yunanllara ait olduu tezini reddetmifltir. Felsefenin evrensellii fikrine vurgu yapmfltr.
11.
12.
Fatih Toktafl, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rfldn Siyaset Felsefesine

Yaklaflm, slm Felsefesinin Sorunlar iinde, Ankara-2003, s.165.
slm ilim geleneinde flu amalarla eser telif edilmifltir: 1- Bir ilmin konusunu belirlemek, onu blmlere ve fasllara ayrmak ve meselelerini arafltrp zmlerini ortaya koymak. 2- Akli ve nakl ilimlere iliflkin kitaplarn
flerh edilmesi, eser telifinin kymetli bir blmn oluflturur. 3- Kat delillerle tespit edilen hatalarn tashihi iin kitap telif etmek. 4- Bir ilim dalna
iliflkin baz meseleler ve konular eksik kalmfl olabilir. Bunu tespit eden lim,
eksiklikleri gidermek iin telif yapabilir. 5- Bir ilmin konu ve meseleleri belirli bir dzen ve sistem iinde tertip edilmemifl olabilir. Bunun farkna varan lim, farkna vard ilmin mesele ve konularna eki dzen verip, her
birini olmas gerektii blmlere yerlefltirir. 6- Bir ilim dalna ait meselelerin, baflka ilim dallarnn konular arasnda dank bir flekilde bulunmas ve
o ilim dalnn, bamsz bir branfl olarak ortaya kmamfl olmas. 7- limlerin ana kaynaklarndan bazlarnn ok uzun ve ayrntl olmas: Bu durumda, tekrarlar karlarak ve ayrntlar zetlenerek onlarn ksaltlmas iin
eser telif edilir. Ancak ilk mellifin amalarn yanstan zarur hususlar karlmamaldr. flte, eser telif edilirken esas alnmas ve gzetilmesi gereken
amalar bunlardr. Bu amalar dflnda kitap telif etmeye ihtiya yoktur. Bkz.
bn Haldn, Mukaddime, ev. Halil Kendirci, stanbul-2004, II,778-781.
bn Rflde gre eer insanlar arasnda sadece bir topluluk, befleri yetkinlie zellikle de fikr ve dflnsel erdemlere yatkn olmufl olsayd Efltunun felsefenin Yunanllara zg olduu fikr doru kabul
edilebilirdi. Oysa bn Rflde gre hikmetin elde edilmesinde ve renilmesinde dier milletler de Yunanllar kadar kabiliyete sahiptir. O
bu konuda flyle demektedir: Velev ki Yunanllarn hikmetin renilmesi ve elde edilmesinde tabiatlar itibariyle daha kabiliyetli ve daha
istekli olduklarn farz etsek bile hikmet konusunda bu, onlarn benzerlerini bulamayacamz anlamna gelmez. Hikmet ehli insanlar,
Yunan ile komflusu olan lkeler bir tarafa kendi lkemiz olan Endlste, Suriyede ve Irakta bile bulabiliriz. Ancak Yunanda daha ok
sayda bulunabilir.13
Yine bn Rflde gre felsefenin Yunanllara zg olduunu kabul
etsek bile, dier erdemler sz konusu olduunda, baflka milletlerin
Yunanllardan daha mtemayil, daha yatkn olduklar sylenebilir.
rnein; Yunanllar felsef dflncede daha stn iken, ona gre baflka milletler yiitlikte daha stn olabilmektedirler.14
Fakat burada zerinde nemle durulmas gereken bir nokta vardr. Bazlar tefekkr akln ruha egemen olmas halinde doal olarak
dier erdemlerin daha gl bir biimde ortaya kacan dflnmektedir. Dier bir ifadeyle, Yunanllar nazar dflnceye daha yatkn olduklar iin, onlarda dier erdemler daha iyi bir biimde tezhr eder.
Fakat birileri byle dflnmfl olsa bile bn Rflde gre birok
millet, doal olarak kendiliinden erdemlere yatkndr. Ona gre btn milletler, erdemler sz konusu olduunda yeterli yatknla sahiptirler. Ancak ona gre baz milletler, baz erdemlerde daha fazla temyz etmifl olabilirler.15
13.
14.
15.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltn, braniceden Arapaya tercme eden Ahmet fiehlan, Beyrut-1998, s. 82. Bu eser
daha sonraki dipnotlarda bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, fleklinde zikredilecektir.
Averroes On Platos Republic, translated with an introduction and notes by
Ralph Lerner, taka and Londen-1974, s. 120 Bu eser daha sonraki dipnotlarda, Averroes On Platos Republic, fleklinde zikredilecektir.
GRfi 23
bn Rflde gre, felsef dflnce herhangi bir millettin tekelinde

deildir; evrensel bir dflnce tarzdr.16 Kald ki daha ncesinde Frb, felsefenin Yunanla bafllamadn; bu ilmin, eskiden Irak halk
olan Kildnlerde meydana geldiini sylemektedir. Ona gre felsefe, sonradan Msr halkna ulaflmfl; oradan Yunanllara, onlardan da
Srynlere gemifl ve sonra Araplara intikal etmifltir.17
bn Rfld, Telhse siyaset biliminin tanmyla bafllamfltr. Fakat o,
siyaset bilimini nazar ilimlerle iliflkilendirirken, Efltunun deil de
Aristotelesin yntemini benimsemifltir. Aristoteles, ilimleri iki ana
bafllk altnda snflandrmfltr:
Bunlardan birincisi nazardir, amac bilginin kendisidir.
kincisi ise el-ilmul-medendir; ahlk ve siyaset ilimlerinden
meydana gelmektedir. Ahlkn gayesi, yetkinlii elde edebilmesi iin
bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir.18 Ahlk, bir deerler felsefesinden ibarettir. nsan fiillerinin kurallar ve deer yarglarn ele alr.
nsanlarn nasl yaflamas ve davranmas gerektiini belirlemeye alflr.19 Siyasetin ise pratie bakan yn vardr, eylem ile iliflkilidir; gayesi, flehri erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bu ynyle siyaset ve ahlk i iedir.
slm dflnce tarihinde bn Rfldn Telhsi ile Frbnin elMednesi siyaset felsefesine dair en nemli iki eserdir. Bu iki eser16.
17.
18.
19.
Felsefenin menflei gnmzde bile hala gncelliini koruyan en nemli meselelerden birisidir. Felsefenin Yunan mucizesi olduunu iddia edenlerin aksine Alfred Weber, bu felsefenin tam ve orijinal olmad fikrine sahiptir.
Ona gre felsefenin geliflmesi zerinde Dounun yapt etkiden flphe etmek kabil deildir (Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, stanbul-1991, s. 3).
bn Haldna gre de felsef ilimler, Yunanllara Farslardan gemifltir. Bu
geifl, skenderin Dry ldrp, Kiyn lkesini istil ettikten sonra oradaki kitaplar ve ilimleri almas sayesinde olmufltur (Mukaddime, II,687).
Frb, Mutluluu Kazanma (Tahslus-Sade), Frbnin Eserinin
iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara-2001, s. 54.
bn Rfld, Telhs, s. 64-66; Muhammed bid el-Cbir, bn Rfld: Sre ve
Fikr Dirse ve Nuss, Beyrut-1998, s. 242; M. Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, s. 119.
smail Yakt, Trk-slm Dflncesi zerine Arafltrmalar, stanbul-2002, s.
125; Ahmet Aslan, Felsefeye Girifl, Ankara-1996, s. 153.
de ayn siyas kavramlar kullanlmfltr. Bazen bn Rfld, Frbnin

sylediklerini tekrar etmifltir. Fakat bn Rfld, kaynan hi bir zaman aynen kopya etmez tersine Frbnin genellikle uzun tasvirlerini kendi derinlikli Aristoteles anlayflnn ve Efltunun argmannn siyas nemi ve uygunluuna paralel olarak deifltirir ve ksaltr.20 Ancak Efltunu anlama noktasnda bn Rfldn Frbden
daha baflarl olduu sylenebilir. nk bn Rfld, Efltunun siyaset kuramn gerektiinde tartflr, gerektiinde aksini ispat eder, gerektiinde reddeder bazen de beenerek teyit eder. bn Rfldn Efltunun ilhlarn enbiylara ve meleklere tebdil etmesi bunun en
iyi rneidir.21
bn Rfld, Arap fliirini zevk iinde yaflamaya, servet elde etmeye
teflvik eden temalar ierdii iin tenkit etmifl, kendi zamannn musik aletlerinden haber vermifl, yaflad devlete atfta bulunmufl, Endls toplumunda meydana gelen hdiseleri yorumlamfltr. Benzer flekilde bn Rfld, siyas baskya ve istibdada karfl mcdele etmifl, refah iinde yaflayan, serveti tekelinde tutan ve servete dayanan ailelerin iktidarndan yana olmamfltr. bn Rfld, kuvvetli devlet ve siyas
istikrardan yanadr. Blnmeye ve anarfliye karfldr. bn Rfld, savafla
iyi hazrlanmay, kuvvetli savafllar eitmeyi, iyi nesiller yetifltirmeyi
ve savafllarn nesillerinin dierleriyle karflmamas gerektii grflndedir.22
El-Cbirye gre bn Rfldn Devlete yazd flerh -bn Haldnun Mukaddimesi hari- slmda siyaseti konu edinen en iyi kitaptr. Bu eser, dier kitaplarla mukayese edildii zaman onun, daha
yetkin ve slm toplumunun gereine daha uygun olduu grlr.23
bn Rflde gre metafizikten farkl olarak ahlk ve siyaset felsefelerinde esas olan ispat yntemidir.24 Bu zelliiyle onun siyaset fel20.
21.
22.
23.
24.
Ervin I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dflncesi, ev. Ali aksu, stanbul 1996, s. 290.
bn Rfld, Telhs, s. 31,89.
Charles E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, ev.
Selahattin Ayaz, stanbul-1999, s. 232.
GRfi 25
sefesi, dier felsefelerden farkldr. O, siyaset felsefesinde burhn esas

almfltr.25 Burhn ise bir ynyle mantkla uyumlu olup dier ynyle istikra, mlhaza ve tefekkre dayaldr. Bu nedenle bn Rflde gre amel felsefe, zellikle de siyaset bilimi toplumda geerli olan siyas yapy analiz ederken burhna dayal syleme istind eder. Zira yaplan analiz ile konu edinilen yapnn grnen nedenlerini ortaya karmak istemektedir.
Bu nedenle burhna dayal siyaset kuramnn temel konusu ynetim flekilleridir. Ynetim tarz monarfli mi demokrasi mi yoksa oligarfli midir? Ynetime egemen olanlar bu ynetimi verset yoluyla m
yoksa cebir kullanarak m elde etmifllerdir? Ynetime egemen olanlarn amac flan ve fleref midir? Servet elde etmek midir? Yoksa zevklerini tatmin etmek midir?
bn Rfld, btn bu konularda burhn esas alarak, akln dflnda insanlarn ortaklafla kabul ettikleri meflhur ve msellem hkmlere dayanan cedeli/diyalektii reddetmifltir. bn Rflde gre, ancak
25.
bn Rfldn Telhsde en sk kulland ve en ok nemsedii szcklerden

birisi burhn kavramdr. Bu kavram, neredeyse btn slm filozoflar
bir flekilde konu edinmifllerdir. Doruluundan flphe edilmeyen ve zaruri
bilgi ifade eden kesin delil anlamna gelir. Burhn kavramn, felsef ilimlerde yntem meselesini ele alrken temel alan ilk filozof Kinddir. Fakat
burhn teorisini btn metodolojik muhtevasyla ortaya koymay baflaran
Frbdir. Frbnin bafllatt felsefe geleneini gelifltirerek srdren bn
Sn da eflitli slub ve hacimlerde kaleme ald felsef eserlerinde mantn bir blm olarak el-Burhn konusunu ifllemifltir. yleki bn Snnn
Kitb el-Burhn asl olan kinci Analitiklerden daha hacimlidir. bn
Rfldn ise, Organonun blmlerine yazd Telhsler arasnda Telhsu
Kitbil-Burhn da bulunmaktadr. slm felsefe geleneinin bu byk
temsilcisi dflnda birok dflnrn, baflta Gazl olmak zere, bu konuda
metinler ortaya koyduu bilinmektedir. Burhn, bir kyas tr olarak hem
bilgide kesinlik meselesiyle hem de ilimler sisteminin kantsal temelleri
meselesiyle dorudan doruya ilgilidir. Metodolojik bakmdan ilmliin,
epistemolojik bakmdan kesinliin kriteridir. Bkz. lhan Kutluer, slmn
Klasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul-1996, s. 177-179. Ayrca bkz.
Mehmet Vural, Burhn, slm Felsefesi Szl, s.73; Ebul-l Aff, slm Dflncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul-2000, s.
341-352.
burhn ile ynetimin doas ve ynetim flekilleri izah edilebilir26

El-Cbir, Batda Endlste bulunan bn Rfldn siyas hitab ile
Douda bulunan Frbnin siyas hitabn birbirinden ayrt ederken/analiz ederken epistemolojik kopufl kavramna dayanyor. ElCbir kopufl kavramnn slm kltrnn birtakm meselelerini
yorumlamada ve izah etmede ok baflarl olduuna inanmaktadr.
zellikle de bunu bn Rfldn, Telhsi balamnda sylemektedir.
Buna rnek olarak Frbyi gstermektedir. O siyasete dair grfllerini anlatt en temel eseri el-Mednetl-Fzlaya bafllarken lk Nedenin birliini, niteliklerini konu edinerek bafllamfltr. Bu ise, Frbnin siyasete dair dflncelerinin temelde metafizie dayandn
gstermektedir. Oysa bn Rfld, siyaset kuramn metafizikten bamsz bir biimde infla etmifltir.27
Benzer deerlendirmeleri Macit Fahride de grebiliriz. Macit
Fahri, bn Rfldn Telhsinin birok konuda Frbnin el-Mednesinden daha stn olduunu sylemektedir. Frb, el-Mednede ne Efltunun Devlette ele ald konulara bal kald, ne de biimsel olarak onu benimseyip takip etti. Bilakis bafltan sona kadar Yeni-Efltuncu felsefenin genel anlamda ilkelerini izah etmifltir. Oysa bn Rfld,
Devleti flerh ve izah ederken siyaset bilimine ait baz ilkeleri o gnn
slm corafyasnda geerli olan siyas ve sosyal yapya uygulamfltr.
bn Rfldn, Efltunun Devleti iin yazd Telhs, Yunan siyaset
felsefesine ait zellikler taflmakla beraber ayn zamanda slm medeniyetine ait zellikler de taflmaktadr. bn Rfld, bu topraklar zerinde erdemli bir kent infla etme konusunda Efltunun ktmserliine
katlmamakta; bu konuda, ondan ayrlmaktadr. Yine bn Rflde gre insann eylemleri iradesiyle iliflkilidir; tabiattaki determinizmin kesin belirleyicilii sonucunda meydana gelmemektedir. Efltundan
farkl olarak bn Rflde gre ideal devletin baflka tarz ve yntemlerle infla edilmesi pekl mmkndr; Efltunun bu konuda nerdii
yntem biricik yntem deildir.28
26.
27.
28.
bn Rfld, Telhs, s. 33; M. Vural, Cedel md., s. 81-84.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s.10-11 (el-Cbirnin takdiminden).
GRfi 27
bn Rfld, kendini konuya verirken meseleyi en kolay hle getirecek paradigmay halkn mutlu etmek isteyen sultann davranfl olarak tanmlamaktadr. Byle bir sultan varsa, bunu herhalde ve ancak
eitim yolu ile yapabilir. Bu ise bir yandan halk bilgilendirmeyi dier
yandan da reticiyi cebir ve meyyide ile teyid ve tekidi gerektirmektedir.29
29.
C. E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, s. 233.
BRNC BLM
BN RfiDN HAYATI VE
KLTR EVRES
A. HAYATI
bul-Veld Muhammed bn Ahmed bn Rfld (52O-595/1126198), Kurtubada riyasetiyle, faziletiyle nl byk bir ailede
dodu. Babas kadlk yapmflt; byk dedesi ise Kurtubada kdlkudt idi. Fkh, kelm, tp, riyaziyt ve felsefe eitimi almfltr.1 bn
Rfld, hayat boyunca slm dnyasnda felsefede her zaman en byk
olmay hedeflemifltir. Bu nedenle o, engel tanmakszn zorluklara gs gererek nazar dflnce alanndaki merdivenleri en u noktasna
kadar trmanmfl ve ileri derecede sahip olduu entelektel birikimiyle slm dnyasnda hibir filozofun kendisiyle rekabet edemeyeceini ispatlamfltr.2 slm topraklarndaki dflnrler arasnda evrensel
kltr hi kimse onun kadar etkilememifltir.3
bn Rflde, adn veren dedesinden ayrt edilmesi iin hafd
(torun) denmifltir. Aristotelesin felsef doktrinine sadk kalarak eser1.
2.
3.
Osman Emin, fiahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb., 1945, s. 74.

bn Rfld, Kitb el-Kevn vel-Fesd, nflr. Ali Muhammed sbir, Dimeflk-2007,
s. 5.
Alain de Libera, Ortaa Felsefesi, ev. Ayfle Meral, stanbul-2005, s.155.
lerini flerh ettiinden slm leminde flrih, Latin dnyasnda commentator unvanyla tannmfltr. Batda bn Rfld, adnn tahrif edilmifl flekliyle Averroes olarak bilinir.
bn Rfld, temel din ilimleri babasndan rendi. Hafz Eb Muhammed b. Rzktan fkh dersleri ald. Endlste det olduu zere
mam Mlikin el-Muvatta adl eserini ezberledi. Ebul-Ksm bn
Beflkvldan hads ve usl-i fkh okudu. Kad Eb Bekir bnul-Arabnin rencilerinden Eb Cafer bn Hrn et-Tercl ve Belensiyeli
Eb Mervn bn Crylden tp ve matematik renimi grd. Eb
Cafer ile Mzeral Eb Abdullahdan icazet ald.4
bn Rfldn en iyi eitim ald alanlardan birisi de felsefedir. Fakat baz isimler, baz dostluklar dflnda felsef birikimini nasl elde ettii konusunda pek fazla bilgiye sahip deiliz.
Ancak ayn zamanda kendisinin de fkh stad olan Eb Cafer
Hrndan hikmet ilimlerine dair ders aldn biliyoruz. bn Rfldn
bn Bcceyi okuduunu ve onu beendiini de biliyoruz. Yine Endlse ulaflan Dou filozoflarna ait felsefe metinlerini Zhrn ocuklaryla birlikte mtala etmifl, onlardan istifade etmifltir.
bn Rfldn felsef yaflamndaki en nemli dnm noktas bn
Tufeyl ile tanflmasdr. bn Tufeyl onu, Halife Eb Yakb Ysuf b.
Abdilmmin ile tanfltrmfltr ve onu Aristotelesi flerh etmeye ynlendirmifltir. Eb Yakb Ysuf kendi dneminin en kltrl kiflilerinden biriydi. Felsefeye ve filozoflara olan ilgisi nedeniyle bir gn veziri ve doktoru olan bn Tufeylden slubunu anlamakta zorland
Aristotelesin kitaplarn kendisine flerh edecek birini tavsiye etmesini
istemifltir. bn Tufeyl, ona bn Rfld tavsiye eder. Abdlvhid elMerrkfl, filozofun rencilerinden rivyetle bn Rfldn halifeye
takdim ediliflini flu flekilde anlatr:
Mminlerin emiri Eb Yakbun huzuruna ktmda yannda
Eb Bekr bn Tufeyl vard. bn Tufeyl, halifenin huzurunda benden
vgyle bahsetti. Halife nce benden adm ve ailemi, sonra da feleklere dair filozoflarn ne dflndklerini sordu. Filozoflara gre felekler yaratlmfl mdr yoksa kadm midir? Bu sorular karflsnda kork4.
B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257.
BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 33
tum, zr beyan ettim ve felsefeyle ilgilenmediimi syledim. Bunun

zerine halife bn Tufeyle dnerek bu konular onunla konuflmaya
bafllad. Efltunun, Aristotelesin ve dier filozoflarn bu konudaki
dflncelerini anlatt. Mslmanlarn bu konudaki elefltirilerini zikretti. Onun ilminin derinliine ve meselelere vukufiyetine hayran kaldm. Korkum geene kadar bu minval zere devam etti. Bir sre sonra ben de bilebildiim kadaryla kendi dflncelerimi syledim.5
Halife ile bu flekilde tanflan bn Rfldn hayatnda bu vesileyle
iki nemli deifliklik olmufltur:
Birincisi, Aristotelesin her alanda eserlerini okumaya flerh ve izah
etmeye bafllamfltr.6 Bunun sonucunda bn Rfld, slm dflnce tarihinde Aristotelesi en doru anlayan kifli hline gelmifltir. Bu onun, flrih unvann almasn salad ve Ortaa Avrupasnda bu zelliiyle
tannd. Dante lh Komedyasnda onu klid, Batlamyus, Hipokrat,
bn Sn ve Galen ile birlikte anmfl, onun byk bir flrih olduunu
sylemifltir.7
kincisi, telif ettii eserler, yapt flerh ve izahlar halifenin beenisini kazanmfltr. Bunun sonucunda Halife, onu himayesine alarak
564/1169 da flbliye kadlna tayin etmifltir.8
Bir sre sonra ifllerinin younluu sebebiyle yeterince alflamad ve Kurtubadan uzaklaflt iin arad kaynak eserleri bulamadndan yaknr. Fakat bu grevi uzun srmez. O, 567/1171de Kurtuba baflkads olur.
Halifenin 580/1184 ylnda vefat zerine yerine olu Eb Ysuf
Yakb el-Mansr geti. El-Mansr da babas gibi bn Rflde saygda
kusur etmedi. bn Rfld, sarayda onun dneminde zel hekim olarak
alflt.
5.
6.
7.
8.
Yhann Kumeyr, Felsifetul-Arab: bn Rfld, Beyrut-1986, s. 8,9.

Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9.
Ahmed Fuad el-Ehvn, bn Rfld, Klasik slm Filozoflar ve Dflncelerinin iinde, ev. lhan Kutluer, edt. M. M. fierif, stanbul-2000, s. 299; ayrca bkz. bn Rfld, Telhs es-Safsata li Aristutls, nflr. Muvaffak Fevzi elCebr, Dimaflk-2006, s. 6.
Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9.
Fakat 591/1195de bn Rfld, gzden dfler srgne tabi tutulur.

bn Rfldn gzden dflmesinin nedenleri konusunda tarihilerin
farkl dflnceleri vardr. Tarihilerin birou bu konuda halifeyi kzdracak elle tutulur madd nedenler zerinde durmufllardr. Bu tarihilerden birine gre bn Rfldn gzden dflmesinin iki nedeni vardr. Bunlardan birisi grnen dieri ise, grnmeyen nedendir. Grnmeyen en nemli iki nedenden birisi fludur: bn Rfld, Aristotelesin Kitbul-Hayevn adl eserini flerh ve izah ederken zrafann
nasl doduunu, nerede yafladn konu edinirken onu, Berber hkmdarnn yannda grdn yazmas muhlifleri tarafndan Berber asll olan halifeye ulafltrlnca hkmdarn can sklmflt. Durumun farkna varan filozof, iki ktann (Afrika-Avrupa) kral anlamnda kulland melikl-berreyn ifadesini mstensihin yanlfllkla
melikl-berber fleklinde yazdn bildirip zr dilemiflse de, hkmdarn kendisine olan gveni sarslmflt.9
Bir baflka tarihi ise Kurtubada neseb ve fleref itibariyle bn
Rflde denk olduklarn iddia eden bir grup insandan sz etmektedir. Bu insanlar, bn Rfld gzden dflrmek iin srekli olarak bir
gayret ierisindeydiler. bn Rflde ait olduunu iddia ettikleri eserlerin birinde, Zhrenin tanrlardan biri olduu ortaya kt, fleklindeki ifadenin bn Rflde ait olduunu ve bunu kendi hattyla yazdn
halife Eb Ysuf Yakb el-Mansra sylediler. Halife bunun zerine Kurtubann btn ileri gelenlerini ardktan sonra bn Rfld
ard ve ona kd gsterdikten sonra bu hattn kendisine ait olup
olmadn sordu. bn Rfld, hattn kendisine ait olmadn syledi.
Bunun zerine Halife, bu hattn sahibine Allah lanet etsin, dedi. Orada bulunanlardan da lanet etmelerini istedi. Sonra Halife, bn Rfld
ile birlikte felsef ilimlerle ilgilenen btn herkesin srgn edilmesini tp, matematik ve astronomi hari btn felsef eserlerin yaklmasn emretti.10 Ancak bir sre sonra flbliye halknn srarl talepleri
zerine bu mecburi ikamet karar ok gemeden kaldrld. bn
9.
10.
Muhammed Lutfi Cuma, Trih Felsifetul-slm, Msr-ts, s. 167. Ayrca

bkz. B. Karla, bn Rfld, DA, XX,258.
M. L. Cuma, s.167-168. Ayrca bkz. bn Rfld, Faith and Reasen, translated by brahim Naccar, Oxford-2001, s. 1 (introduction by Macid Fahri).
Rflde eski itibarn iade eden Halife Eb Ysuf el-Mansr onu Merakefle davet etti. Filozof bu daveti kabul ederek Merakefle gitti. Ancak ksa bir sre sonra 9 Safer 595te (11 Aralk 1198) vefat etti. Cenazesi nce Merakeflde gmld. ay sonra da memleketi olan
Kurtubaya taflnarak bn Abbs Mezarlndaki aile kabristanna
defnedildi.11 Olduka gen yaflta bn Rfld tanmfl olan bn Arabnin cenazenin Kurtubaya uurlanfl trenine dair olduka dokunakl bir ans vardr.
O, bu ansnda binein bir yanna tabut, dier yanna bn Rfldn
kitaplarnn yklenmifl olduundan sz eder. Bir cesedi dengeleyen,
ona muadil olan bir denk kitap. Geleneksel Dou slm evresinde bilimsel ve nazar dflnce hayatnn anlamn kavrayabilmek iin bu
grnty onun istek ve seiminin tersine simgesel olarak zihinde
canlandrmak gerekir. lme st gelen, galebe eden bir ilh ilim.12
B. KLTR EVRES
bn Rfldn doduu kent olan Kurtuba XII. yzylda felsefenin

en parlak dnemini yaflad. Atina, Roma, skenderiye ve Badat gibi
kltr baflkentleri arasnda zikredilirdi. bn Rfld, Emev halifelerinden biri olan II. Hakemin vefatndan yaklaflk olarak yz elli yl sonra domufltur. II. Hakem, her konuda ncelii kltr ve bilime vermifltir. Amac Dounun baflkenti Badat ve Abbs halifesi Memn
ile rekabet eder hle gelmektir. Bu amala II. Hakem, daha ncesinde hibir kentin tank olmad kadar kitab ve ktibleri burada toplamfltr. Doudan ve Batdan getirdii nadir kitaplar en fazla kendisi okurdu.
Kentin ileri gelenleri, tccarlar da kitaba deer verme, ona sahip
olma konusunda halifeyi rnek alyorlard. El-Hazram, bu konuda
kendi yaflad dikkate deer bir olay anlatrken flyle demektedir:
11.
12.
B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257-258.

Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi: Bafllangtan bn Rfldn lmne
Kadar (1198), ev. Hseyin Hatemi, stanbul-1986, s. 244.
Bir defasnda aradm kitab bulabilme midiyle Kurtubada kitaplar arflsna gittim. Bir sre sonra aradm kitabn gzel bir hatla yazlmfl nshasnn satldn grdm ve ok sevindim. Her verdiim fiyata karfllk satc bir baflkasnn daha fazla fiyat verdiini syledi. yle ki kitaba verilen fiyat deerinin ok stne knca satcya
dnerek flunu dedim: Ey adam! Bana deerinin zerinde bu kitaba fiyat veren kifliyi gster. Adam bana zerindeki elbiseden eflraftan olduunu zannettiim birini gsterdi. Ona dedim ki: Allah izzetini artrsn ey fakh dostum! Eer gayen bu kitab almaksa onu sana braktm. kimizin bu kitap iin teklif ettii cret haddini aflt. Adam bana
dnerek flyle cevap verdi: Ben fakh deilim; kitabn iinde ne olduunu da bilmiyorum. Fakat kendime, kentin ileri gelenleri arasnda yer edinebilmem iin bir ktphane kurdum. Ktphanemde bu
kitabn ebad byklnde bofl yer kalmflt. Hattnn gzel, cildinin
ssl olduunu grnce fiyat arttrmakta beis grmedim. Allaha verdii bol rzktan dolay hamd ederim. 13
bn Rfld de bu konuda Kurtubal olmakla vnrd. nl Eb
Bekr b. Zhr flbiliyedendi. El-Mansrun huzurunda memleketinin
stnlklerini dile getirirdi. bn Rfld de ona karfllk Kurtubann stnlklerini anarak flunlar sylemiflti: flbiliyede bir bilgin ldnde, kitaplar satlmak istenirse Kurtubaya gtrlr. nk flbiliyeliler kitabn deerini anlamazlar. Buna karfllk Kurtubada bir flarkc
lrse saz takm flbiliyeye gtrlr.14
C. ESERLER
Klasik slm dflncesi kaynaklarnn belirttiine gre bn

Rfld, ok alflmas ve okuyup yazmasyla flhret bulmufl bir dflnrdr. bnul-Abbrn ifadesine gre o, ergenlik dnemden itibaren okuma ve dflnmeyi bir kez babasnn ld, dieri de evlendii gece olmak zere iki defa terk etmifltir. zetledii, dzelttii,
13.
14.
Abbs Mahmud Akkad, bn Rfld, Kahire-1119, s. 5-6.

smail Hakk zmirli, slmda Felsefe Akmlar, hazrlayan: N. Ahmet
zalp, stanbul-1995, s. 289. Ayrca bkz. A. M. Akkad, s. 6.
kaydettii, tasnif ve telif ettii eserlerin sayfa says on bin varak

bulmufltur.15
bn Rfld, kelm, fkh, metafizik, fizik, mantk, astronomi, siyaset ve ahlk gibi hemen hemen her alanda eser yazmfltr. Ancak
eserlerin says tam olarak bilinmemektedir. Bunu grebilmek iin
Corc Kanavtnin Muelleftu bn Rfld adl eserine bakmamz yeterlidir. rnein klasik kaynaklardan biri olan bn Eb Usaybiann
Uynul-Enbda verdigi listeye gre bn Rflde ait krk yedi eser
vardr. Zehebnin Trhul-slmnda bu say krk drt olarak verilmifltir.16
bn Rflde ait eserlerin saysnda farkllklar olduu gibi yaplan
snflandrmalarda farkldr. Corc Kanavtye gre bn Rfldn eserlerini ilk defa Ernest Renan snflandrmfltr. Ona ait yetmifl sekiz eserin adn vermifltir. O, bu eserlere dair snflandrmay flu flekilde yapmfltr:
1. Felsefe: Tehftt-Tehft ile birlikte bu grupta 29 eser bulunmaktadr.
2. Kelm: Bu gruba giren eserlerin says befltir.
3. Fkh: Ernest Renan, Bidyetl-muctehid kitabn da bu gruba dhil eder.
4. Astronomi: Bu grupta bulunan eser says drttr.
5. Gramer: Bu gruba giren eser says ikidir.
6. Tp: Bu gruba giren eser says yirmidir.
Benzer flekilde Abdurrahman Bedev de kendinden nce yaplan tasniflerden hareketle bn Rfldn eserlerini alt gruba ayrmfltr.17
Macit Fahri ise bn Rfldn eserlerini drt guruba ayrmfltr:
15.
16.
17.
Bekir Karla, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, stanbul2004, s. 377.

Ferruh Antuvan, bn Rfld ve Felsefetuhu, Beyrut-2007, s. 89-93.
Corc Kanavt, Muelleftu bn Rfld, Cezayir-1978, s. 80-81.
a. Felsef Eserleri ve fierhleri

1- Cevmi kutub Aristutls fit-tabiyyt vel-ilahyyt: Cevmi
kitb en-nefsde buna dhildir.
2- el-Cevmi fil-felsefe,
3- Cevmiul-hiss vel-mahss,
4- Cevmi siyseti Efltun,
5- fierh mbadit-taba,
6- fierh kitbus-semvel-lem,
7- fierh kitbin-nefs,
8- fierh kitbil-kys,
9- fierh es-semit-tabi,
10- fierh kitbil-burhn,
11- fierh makletil-skender fil-akl,
12- Telhs kitb mbadet-taba,
13- Telhs ilhiyyt li Nikulvus,
14- Telhs kitbil-ahlk li Aristutls,
15- Telhs kitbil-burhn li Aristutls,
16- Telhs kitbs-semit-tabi,
17- Telhs kitbil-kevn vel-fesd,
18- Telhs el-sril-ulviyye,
19- Kitbul-hayevn,
20- Makle fil-akl,
21- Makle fil-kys,
22- Makle fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn,
23- Makle sniye fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn,
24- Kitb fil-fahsi an mesil vakaat fil-ilm el-ilhi fi kitb efl-flif li bn Sn,
25- Mesele fiz-zamn,
26- Mesil fil-hikme,
27- Makle fi hareketil-felek,
28- Makle fil-kys efl-flart,

29- Mesele fi enne Allahe tebreke ve teale yalemu el-cuziyyt,
30- Makle fil-cirmis-semv,
31- Tehfutu tehfutil-felsife,
32- Muhtasar el-Macesti.
b. Tbb Eserleri ve fierhleri

1- Kitbul-kulliyt,
2- fierh el-urcze el-mensbe ile bn Sn fit-tb,
3- Telhs kitbil-mizc li Clns,
4- Telhs kitb et-taarruf li Clns,
5- Telhs kitb el-kuv et-tabiyye li Clns,
6- Telhs kitb el-ilel vel-arz li Clns,
7- Kitbul-hummeyyt li Clns,
8- Telhs kitb ustukusst li Clns,
9- Telhs evvelu kitbil-edviyetil-mfrede,
10- Telhs en-nisfus-sni min kitb hiletil-beri li Clns,
11- Makle fil-miz,
12- Meseletn fi nevib el-humm,
13- Makle fit-tiryk.
c. Kelm ve Fkh Telifleri

1- Kitbut-tahsl,
2- Kitbul-mukaddemt,
3- Kitb nihyetul-muctehid ve bidyetul-muktesid,
4- el-Keflf an menhicil-edille fi akidil-mille,
5- Faslul-makl,
6- Makle fi enne m yetekiduhu el-meflflune vem yetekiduhu

el-mutekellimne min ehli milletin f keyfiyeti vucd el-lem mutekribun fil-mana,
7- fierh akdetul-imm el-mehd,
8- Muhtasar kitbil-mustasf lil-Gazl.
d. Dil ve Edebiyat Telifleri

1- ez-Zarr fin-nahv,
2- Kelm alal-kelimeti vel-ismil-mufltak.18
D. TELHSUS-SYSE L EFLTN
bn Rfldn siyaset felsefesine dair dflncelerini rendiimiz

en nemli eseri Telhsus-Siyse li Efltndur. Fakat bu eserin Arapa
orijinal metninin kayp olduu varsaylmaktadr. Fakat metnin bu gn
hl yeterince arafltrlmamfl bulunan Kuzey Afrika ktphanelerinin
birinde keflfedilme ihtimali tamamyla gzden uzak tutulmamaldr.
Ancak bugn elimizde Arapa metnin Samuel ben Yehuda tarafndan on drdnc yzyl bafllarnda (1320/1) Provencede yaplan ve
farkl btnlkteki sekiz yazmada korunan branice bir tercmesi vardr. Bu tercmeye dayal olarak Joseph Caspi 1331 tarafndan bir branice zet ve ayrca yedi tane de deiflik tercme yaplmfltr. Bu tercmeler flunlardr:
1. 1491 tarihinde Creteli Elia del Medigo tarafndan Giovanni
Pico della Mirandola iin yaplan Latince bir tercme.
2. Dier bir Latince tercme 1539 tarihinde Tortosal Jacob
Mantinus tarafndan Papa III. Paul iin yaplmfltr.
3. ngilizce bir tercme 1956 tarihinde Rosenthal tarafndan yaplmfltr.
18.
M. Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, s.12-15.
4. kinci bir ngilizce tercme Ralph Lerner tarafndan 1974 tarihinde yaplmfltr.
5. Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal spanyolca tercme
Miguel Cruz Hernandez tarafndan 1986 tarihinde yaplmfltr.
6. Yine Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal Arapa tercmesi ise Hasan Mecd el-bd tarafndan 1998 ylnda Beyrutta yaynlanmfltr.19
7. braniceden Arapaya yaplan bir baflka tercme ise Ahmed
fiehlan tarafndan yaplmfltr. Bu eser Beyrutta 1998 ylnda
ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn adyla neflredilmifltir.
bn Rfldn Telhsi, muhtemelen slm dflnce tarihinde en ok
tartfllan eserlerden birisidir. Bu eserin gerek ad, telif tarihi, brani
mtercim Samuel Ben Yehudann yeterlilii, braniceden ngilizceye
yaplan tercmeler ve bu tercmelerin asl olan Arapaya tekrardan
tercme edilmesi hep tartflma konusu olmufltur. Bu tartflmalarn tamamna burada deinmemiz mmkn deildir. Ancak biz burada tartfllan temel noktalara temas etmekle yetineceiz.
Burada ele alacamz ilk konu Telhsus-Siyse li Efltnu Arapadan braniceye tercme eden Samuel Ben Yehudann ilmi flahsiyetidir.
Samuel Ben Yehuda, 693/1294 tarihinde domufltur. O, ilim ve
felsefe renimi konusunda kklnden itibaren byk bir arzu
ve ifltiyak duymufl, Sen Astruc Akademisinde astronomi dersi almfltr. Baz kitaplarnda anlattna gre 721/1322 ylnda bir grup Yahudi ile birlikte Beaucaire flehrinde hapsedilmifltir. Ancak neden hapsedildiini sylemez.
Samuel Ben Yehuda, son derece yetenekli bir mtercimdi. Bir eseri en mkemmel bir biimde tercme edebilmek iin gerekli olan
19.
Friedrich Neiwhner, bn Rfld ve Kadn zgrl, s. 1-2 (Cumhuriyetin kuruluflunun 75. yl mnasebetiyle lmnn 800. ylnda bn Rfld
sempozyumunda sunulan yaynlanmamfl bildiri, proje no: 1999 soc114/131200).
Arapa en iyi metni bulmaya gayret ederdi. Tercme ettii esere tekrar tekrar mracaat etmesiyle bilinirdi. Yetersiz bir metne dayand
zaman tercmelerdeki hatalardan dolay zr beyan ederdi.
Yapt bir ksm tercme ve telif eserler flunlardr:
1. el-Mesilul-Mantkyye Min Mebhis Aristoteles: Bu eserde,
bn Rfldn Aristotelesin Organonuna yapt flerhin mulak meselelerini izah etmifltir.
2. Telhs bn Rfld li Kitbil-Ahlk: 720/1321de tercme etmifltir.
3. Muhtasar bn Rfld li Kitbis-Siysetil-Medeniye li Efltn.
4. Muhtasar el-Organon li bn Rfld: 729/1329da tercme etmifltir.
5. Nassufl-fiekleyn: klidin 30. ve 31. makalelerini iermektedir.
6. Batlamyusa ait Macestinin birinci ve nc makalelerinin
flerhi: Birinci makalenin tercmesi 730/1330da, nc makalenin tercmesini de 731/1331de bitirmifltir.
7. Cbir b. Eflahn eseri olan Muhtasar el-Macestiyi Arapadan braniceye Yakub Andoli b. Muhayyer tercme etmifltir. Ancak Samuel Ben Yehuda bu eseri tashih etmifl ve tarihi
nemine dair bir mukaddime yazmfltr.20
Yapt bu alflmalara bakarak Samuel Ben Yehudann hem tercme konusunda hem de felsefe konularnda ciddi anlamda birikimli
olduu sylenebilir. Hapis ve benzeri urad skntlara ramen baflta bn Rfld olmak zere birok ilim adamnn eserini tashih etmifltir.
Muhtemelen Samuel Ben Yehuda, Yahudi olan ve kendilerini ehli nazar diye isimlendiren bir topluluun yesiydi. Bu topluluk, felsefeye
ve filozoflara muhalefet eden Yahudi hahamlara karfl mcdele ediyordu. Yine muhtemelen Paris ktphanesindeki (no: 956) yazmalar
20.
Ahmed fiehln, el-Melleft el-Rufldiyye fi el-Turs el-bar, bn Rfld, ezZarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltnun iinde, s. 215216.
arasnda bulunan Zanbakatul-Marife adl eser, Samuel Ben Yehuda

gibi tannmfl isimleri bnyesinde bulunduran bir mektebi temsil ediyordu.21
Netice itibariyle Samuel Ben Yehuda sradan bir mtercim deildir. O iyi bir arafltrmac ve iyi bir mtefekkirdi. bn Rfldn felsefesini benimseyen Yahudi bilginler zerinde ciddi bir etkisi vard. Kald
ki bu bilginler tercme iflinin sabr, arafltrma, kaynaklara mracaat
etme ve tefekkr gerektirdiini de biliyorlard.22
Samuel Ben Yehudann yapt tercmelerde ne denli duyarl ve
dikkatli olduunu anlamak iin ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltnun sonuna ilve ettii zeyle bakmakta yarar var.
O, zeyilde flyle demektedir:
bn Rfldn Efltunun Siysetul-Medne kitabndaki bilimsel
szlere yazd Telhs bitti. Bu Telhs, Siysetul-Mednenin ikinci ksmdr. Tercmeyi Aures flehrinde 1321 tarihinde bitirdim. Bu tercmeyi yaparken bn Rfldn, filozof Aristotelesin Kitbul-Ahlkna
yapt flerhe sahip deildim. Bu flerh, bu ilmin birinci ksmn oluflturmaktadr. Ancak Aristotelesin kendi metnine sahiptim ve bu metni
derinlii ve ieriinin zorluu nedeniyle tercme edemedim. Bu nedenle tercmeyi yapmaktan vazgetim. Bir sre sonra bn Rfldn sz geen Kitbul-Ahlka ak bir dille yazd flerh elime geti. Tercmeyi yapmaya karar verdim. Allah faziletiyle bana yardm etti. lmul-medenye ait Telhsin tamamn (ahlk+siyaset) bitirdim. Sonra
bu ilme dair yaptm tercmeye tekrar baktm ve imknlarm lsnde yanlfllarm tashih ettim. Bu tashih iflini 22 Eyll 1321de Beaucairede bitirdim. Bu sralarda arkadafllarmn birouyla birlikte
Ridorta diye isimlendirilen hapishanede mahkm idik. Uzak bir ihtimal deildir, belki muhtemeldir, belki de zorunlu olarak bu iki eser
iin yaptm tercmelere, okuyucu Arap dili konusundaki yetersizliimden dolay veya muhtelif yerlerdeki tercme hatalarndan dolay
kuflkuyla bakabilir. mit edilir ki gelecek gnlerde iki dili gayet iyi bilen sekin insanlardan birisi kar iyi niyetle, arafltrmac bir ruhla
21.
22.
A. fiehln, s. 218.
A. fiehln, s. 220.
yaptm yanlfllar tashih eder ve bu ilme dair yaptm tercme kemline ulaflr.
Bu tercmeye karfl duyduum sevgi ve ifltiyak nedeniyle kendi
kendime dedim ki bu tercmeyi, zellikle de ahlk ile ilgili ksmn,
Hristiyan bilginlerden yardm alarak ikinci bir defa daha yapmam
benim iin bir gerekliliktir. nk bu konuda Hristiyan bilginlerde,
Aristotelesin szlerini flerh eden Frbye ait metinler vardr. Uzun
sre hapiste kalmamfl olsaydm bunu yapacaktm. Eer Allah bana
uzun mr verir de mahkmiyetten kurtulacak olursam, bu yaptm
tercmeyi mkemmel hle getirmek iin ilk blmden nihayete kadar
tetkik edip alflacam. Bu nedenle okuyucunun meydana gelene hata ve yanlfllar karflsnda msamahal olmas gerekir. nk insan hata yapmaktan kanamaz. Hibir sanatkr, sanatnda tekrar tekrar hata yapmaktan kanamaz. zellikle de ok g olan bu sanat, tercme sanatn, icra edenler iin bu sz konusudur. Tercme yapanlarn
iki dile de hkim olmas gerekir. Ayrca sadece tercme ettii eserin
konusuna deil bilinen btn ilimlerde de uzman olmas gerekir; ta ki
ilimler arasndaki balantlar kurabilsin ve ilimler arasndaki balantlar kopmasn. Biz ve bizden nceki mtercimler de tercme yapp
bunun tedirginliini yafladklarnda bu ve benzeri fleylere dikkat ektiler. Hamd Allaha aittir. Muvaffak kld fleyden dolay ona flkrler olsun. Siz sadk dostlarma hitb ediyorum ve diyorum ki flphesiz ki Hak, doru yolun sahibidir. Bu doru yol zere yrynz.
Bu ilme dair gnmze kadar Frbnin, Kitb el-Mebdi hricnde, ister filozoflara isterse baflkasna ait olsun hi bir fley tercme
edilmedi. nsanlarmzn birou, nemsiz bir ksm bilgiler hari, bu
ilmin ikinci ksmna (siyaset) dair hibir bilgiye sahip deildi. Birinci
ksma (ahlk) dair ise mutlak anlamda hibir fleye sahip deillerdi.
Azimle bu ilmi izah ve flerh etmeye karar verdim. Onu kendi dilimize
tercme ettim. Eer bu tercme yeterince iyi yaplmamflsa bu benim
kendi kusurumdur. Bu yaptm tercmenin bir bafllang olarak kabul edilmesine engel deildir. Gzellii az da olsa kuvvet itibariyle
gldr.
Hristiyan bilginlerinden yardm alarak bu ilme dair tercmeyi
daha olgun bir hle getireceime dair sz vermifltim. Fakat bunu ie-
risinde bulunduum skntlardan dolay yapamadm. Btn yapabildiim fley, tercmeyi ikinci kez gzden geirmek oldu. Bir konuda
tereddde dfltm zaman filozofun kitabna mrcaat ettim ve
gcmn yettii lde yanlfl dzelterek doruda isabet ettim. Ahlk kitab iin yaptm fley buydu. Fakat siyaset kitab ile ilgili ksma gelince, bu kitabn ikinci bir nshasna ulaflamadm. Her fleye
ramen bu kitaptaki hatalarmn az olduuna kesinlikle inanyorum.
Varlklar hakknda doru bilgi edinmeyi gaye edinen ehli hikmetin
deti olduu zere okuyucunun, beni hofl greceine inanyorum.
Tashih iflini mild tarihle Temmuz 1322de bitirdim. Sonsuza kadar
yce olan ve bana yardmc olan Yaratcya hamd ederim, min. Zayf olan insanlara kuvveti, gszlere fliddeti rzk olarak veren Zt
takdis ederim.23
Samuel Ben Yehudann yapt tercmenin sonuna ilve ettii bu
zeyle bakarak yapt tercmelerde ne kadar titiz olduunu ve bn
Rfldn yapt flerh ve izahlar ne kadar nemsediini anlamak
mmkndr.
1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler

Gerek eski gerekse yeni biyografi yazarlar bu eserin bn Rflde
ait olduunu kuflkuya yer brakmayacak tarzda kabul ediyorlar. Ancak
bu kitab isimlendirmede ihtilf halindeler: Bu kitap, Efltunun Devletinin kk flerhi (cevmi) midir? Yoksa orta flerhi (telhs) midir?
bn Rfld, felsef grfllerini takdim ederken veya bir eseri flerh ve
izah ederken daha iflin bafllangcnda muhatabn dikkate alarak
tarzda flerh ve izah yapyordu. fiyle ki:
23.
Bu zeylin branice asln Rosenthal, yapt ngilizce eviri ile birlikte neflretmifltir. Bkz. Averros Commentary on Platos Republic, edited with an
introduction, translation and notes by Erwin I. J. Rosenthal, Cambridge1956 s.106-108. Bu eser daha sonraki dipnotlarda, Averros Commentary,
fleklinde zikredilecektir. Ahmed fiehln ise braniceden Arapaya tercme
ettii bu zeyli, ez-Zarr fis-Siysenin sonuna ilve etmifltir. Bkz. bn Rfld,
ez-Zarr fis-Siyse, s. 209-210.
a. Byk flerhler (tefsr/grand commantaire),

b. Orta flerhler (telhs/commenteri mediu),
c. Kk flerhler (cevmi) veya zetler (muhtasar).24
bn Rfldn eserlerine baktmzda alflmalarn; ilgi alanna giren konularda bilinmesi gereken zorunlu bilgiler (ez-zarr) ksa bilgiler (el-muhtasar), makaleler (el-maklt), zet bilgiler (el-cevmi),
aklamalar (et-telhs), yorumlar (efl-flerh, et-tefsr) bafllklar altnda
toplayp deerlendirmeye alfltn gryoruz.
a- Zorunlu bilgiler (ez-zarr)

Bu bafllk altnda mantk, felsefe ve usll-fkh konularnda yapt zetleri toplamfltr. Bunun nedeni ise muhtemelen bu zetlerin
Aristotelesin Mantk Klliyatnn deil, Frbnin Mantk Klliyatnn zeti olmasndan kaynaklanmfltr. Zira bn Rfldn, Gazlnin
el-Mustasf isimli eserinin zetine ez-Zarr f uslil fkh adn verdiini biliyoruz. Bazlar ez-zarr bafll altnda toplanan dizinin,
Aristotelesin fizik ve metafizik ile ilgili eserlerini flerh projesinin en
kk biimi olan el-Cevmiden nce yazlmfl olduunu dflnmektedir.
b- Ksa bilgiler (el-muhtasar)

Bu bafllk altndaki dizinin ayn seyri mi ifade ettii, yoksa ayr bir
dizi mi olduu konusunda kesin bir fley sylememiz mmkn deildir. Ancak bn Rfldn, Aristoteles klliytnn dflnda kalan ve
nemsedii dflnrlerin eserlerinden bir blmne yazd akla24.
B. Karla, bn Rfld, DA, XX,273. Ayrca bkz. bn Rfld, Commentary

On Aristotelestles Book On The Heaven And The Universe: fierh KitbusSem vel-lem, edited by: Fuat Sezgin, Frankfurt-1994. s. 1-3 (Gerhard
Endressin giriflinden); Philip K. Hitti, Arap Tarihinin Mimarlar, ev. Ali
Zengin, stanbul-1995, s. 280.
malar bu bafllk altnda toplad grlmektedir. Kaynaklarda zikredildii halde, ne Arapa orijinali ne de brnce veya Latince tercmesi gnmze ulaflmamfl bulunan Muhtasarul-Mantk ve MuhtasarulMacesti baflln taflyan eserleri bu cmledendir.
c- Makaleler (el-maklt)
Bu bafllk altndaki eserler, ilk ikisinin aksine daha yaygn bir alana ynelik aklamalar ihtiv etmektedir. El-Muhtasar ile ez-zarr
daha ziyade mantk, psikoloji, astronomi ve usl-u fkh konularna
inhisar ederken, makaleler tpk aklamalar (et-telhs) gibi hemen hemen btn konulara yaylmfl bulunmaktadr. Ancak makaleler, belirli bir kitab veya konuyu btnyle aklamak yerine zel ve daha dar
bir konuyu aklama amacna yneliktir.25
d- zet bilgiler (el-cevmi)

bn Rfld, cevmi (kk flerh) diye bilinen flerhlerinde kendi adna konuflmaktadr. Felsefi dflncelerini bir dzen ierisinde kendine
zg bir metotla ortaya koymaktadr. Bu flekiliyle cevmi gerek anlamda Aristotelesin kitap ve risleleri gibi rislelerdir. Ferruh Antuvna gre bn Rfld, bu eserlerinde flrih deil bir melliftir.26 Buna
rnek olarak bn Rfldn Cevmi el-Mantk adl eserini zikredebiliriz.
e- Aklamalar (orta flerhler/et-telhs)

Bu bafllk altnda bn Rfld, Efltunun Devleti iin yapt flerhte olduu gibi flerh ettii metnin sadece ilk kelimesini alr, devamnda kendisine ait olan ve olmayan fikirler arasnda ayrm yapmaz. bn
25.
26.
B. Karla, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, s. 380-382.

F. Antuvan, s. 88-89.
Rfld, sze Efltun diyor ki diye bafllar fakat devamnda yapt

izahlarda hangi aklamann kendisine hangisinin Efltuna ait olduunu sylemez. Fakat iktibas cmlesinden sonraki blmlerin bn
Rflde ait olduu anlafllmaktadr. Burada bn Rfld, dorudan metnin iine girerek Aristotelesin veya Efltunun grfllerini, kendi
gzlemlerini de katarak aklamaktadr. Aklamalar, bn Rfldn
Ortaa bilim ve felsefesinin hemen hemen btn konularn ierecek flekilde mantk, fizik, metafizik, ahlk, siyaset ve tp gibi alanlara
yaylmfl bulunmaktadr.
f- Byk flerh (tefsir/grand commentaire)

Bu tarz dierlerinden farkl olarak bn Rflde zgdr. Daha ileri alflmalarla yaplan uzun yorumlar iermektedir. bn Rfld, Aristotelesin eserlerinin bir paragrafn aynen alyor sonra o paragraf yorumlayp izah ediyor. Bu yorumlar orijinalinden daha uzun oluyordu.
Bylece orijinalle yorum birbirinden aka ayrlmfl bulunuyordu.
Aristotelesin Metafizikine yapt flerh bu kategorideki en ar eseridir. Muhtemelen bn Rfld, bu yntemi Kurn mfessirlerinden almfltr.27 Byk flerhler daha ok mantk, fizik, psikoloji ve metafizik
konularna inhisar etmekteydi.
simlendirmede kullanlan birtakm stlhlar bu flekilde izah ettikten sonra, flimdi de kimin bu stlhlar nasl kullandna bakalm.
Baz arafltrmaclar bn Rfldn siyaset kitabna Cevmi Siysetu Efltn adn vermifllerdir. Bunlar arasnda Ernest Renan, Macit Fahri
ile Cemil Salibeyi zikredebiliriz.
Dier bir grup ise telhs kelimesine ykledikleri anlamdan hareketle bn Rfldn siyaset felsefesine dair eserine Telhsus-Siyse li Efltn adn vermifllerdir. Bu yaklaflmn en nemli temsilcileri branice
metni ngilizceye tercme eden Rosenthaldir. lveten Corc Kanavti, Hanna el-Fhr ve Abdurrahmn Bedevyi de zikredebiliriz.28
27.
28.
P. K. Hitti, s. 281; ayrca bkz. bn Rfld, Telhs, s. 9-10.

bn Rfld, Telhs, s. 10-11.
Bize gre bn Rfldn bu kitabn isimlendirirken cm (flerh-i sar) yerine telhs (flerh-i evsat) demek daha uygundur. Zira bn Rfld
kale Efltun ile bafllayan ibarede Efltunun szn zikrettikten
sonra konu ile ilgili btn yaklaflmlar zikreder. Burada hangi fikirlerin bn Rflde ait olduunu hangilerinin Efltuna ait olduunu anlamak ve bu fikirleri birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. yle ki
bazen bn Rfld, yapt izahlarda slm tarihi ile ilgili konulara, Murbtlar ile Muvahhidler dneminde yaplan uygulamalara ve slm
dnyasnda kadnn stats gibi konulara temas etmifltir. Buna bakarak bu eserin Efltunun Devleti iin bir telhs olduunu, cevmi olmadn syleyebiliriz.
Yine bn Rfld, Telhsus-Siyse li Efltn adl eserinin nc blmnn sonunda Telhsini bitirdiini sylemektedir. bn Rfldn bu ifadesi, bu eserinin Telhs olduunu, cevmi olmadn gstermektedir.29
Ancak Muhammed bid el-Cbir, bu kitabn isimlendirilmesi
konusunda dier felsefe tarihilerinden tamamen farkl dflnmektedir. Ona gre bu eserin ad fludur: ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn.30
El-Cbirye gre, bu kitaba Muhtasar denmesinin nedeni bn
Rfldn kitabn mukaddimesindeki flu ifadedir: Bu eserle gayemiz,
siyaset bilimine dair Efltunun Kitbus-Siyse (Devlet) de bulunan
ilmi grfllerini ayrmak ve her zaman yaptmz gibi cedel olan sz
ve fikirlere itibar etmeyerek bu eseri ihtisar etmektir/zetlemektir.31
El-Cbirye gre ilmi olan szlerle yetinip cedel olanlar dflarda brakmak (hazfetmek) cevamiin zelliidir. Fakat muhtasar ifadesi bu eseri el-muhtasart diye bilinen eserler gurubuna dhil etmektedir.
Yine bn Rfld, ilk makalenin sonunda diyor ki: Efltunun yapt gibi flu anda konuflmamz gereken snf, filozoflardr. Onlar filozof olmaya iten tabiatlarn, onlarn yetiflme tarzlarn, olgunluk yafl29.
30.
31.
bn Rfld, Telhs, s. 231. Ayrca bkz. Oliver Leaman, Averroes And His Philosophy, Oxford-1988, s.119.
M. A. el-Cbir, s. 239.
bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 71; M. A. el-Cbir, s. 239.
na geldiklerinde flehri nasl yneteceklerini, flehre nasl baflkanlk yapacaklarn ele alacaz derken bu muhtasarn birinci makalesini bitiriyoruz.32
Yine el-Cbirye gre, branice metni ngilizceye tercme eden
ve isimlendirmede Telhs kelimesini tercih eden Rosenthali, brani
kltrnn nde gelen uzmanlarndan Selamon Beynis tenkit etmifl
ve branice mrdifine bakarak bu esere, muhtasar denmesinin daha
uygun olduunu sylemifltir.33
El-Cbiri, muhtasar szcnn zarr (gerekli) szcyle ile
olan iliflkisini izah ederken Telhsde geen flu ifadeleri referans almaktadr:
Efltunun szlerinden, bu makalenin ierdii zarr dflnceler
bunlardr.
Bu konuya dair szlerini tamamlayan Efltun, bunlardan her biri iin ortaya kan hazlar arasnda bir mukayese yapar. Bu flekilde
onun izah etmeyi gaye edindiimiz bu ilmin blmlerine dair bilinmesi gereken zarr szleri de bitmifl olmaktadr.
Allah izzetinizi srekli klsn, bekanz daim eylesin. Zaman darlna ramen siyaset bilimine dair Efltuna nisbet edilen zarr szlerin btnn olabildiince zet bir biimde izah ettik.34
Bu nedenle el-Cbirye gre bu kitaba, Muhtasar Kitbis-Siyse
li Efltn denmesi daha uygundur.
Bu eserin ikinci bir ismi, ez-Zarr fis-Siysedir. Burada sorulmas gereken bir soru vardr. Acaba bn Rfld bu esere, ez-Zarr fis-Siyse mi yoksa ez-Zarr fi lmil-Medeni adn m vermifltir? kinci ihtimali doru kabul ettiimiz zaman bn Rfldn Aristotelesin Nikomakhosa Etik kitabna yazd muhtasar ile Muhtasar Kitbis-Siyse
li Efltn adl eserini bir tek kitap halinde dflnmemiz gerekir. Oysa bn Rfldn siyasete dair elimizde bulunan eseri, el-ilmul-medennin ikinci ksmn oluflturmaktadr.35
32.
33.
34.
35.
bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 134.

bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 168,204,208.
El-Cbirye gre ez-Zarr fis-Siysenin iki konusu vardr:

Birincisi, siyaseti ilmi esaslar zerine infla ederken zarr olan
fleydir.
kincisi, Efltunun Devletinde bulunan zarr ve ilmi olan fleylerin neler olduu konusudur.
bn Rfld, Devletin sadece siyaseti konu edinen mevzularn zetlemekle yetinmemifl, bu konu ile ilgili olarak hem nazar hem de metodolojik anlamda bir ereve izmifltir. Efltundan ayrld nokta ise
genelde slm medeniyet tarihiyle ilgili zelde de yaflad Endls tecrbesinden yola karak tahliller yapmas grfl ve dflnceler beyan etmesidir. Bu zaviyeden bakld zaman bn Rfldn kitabndaki konular detaya girmeden muhtasar bir tarzda ele aldn syleyebiliriz.36
zet olarak kitabn isimlendirilmesi konusunda ok farkl grfller vardr. Her felsefe tarihisinin kendine gre dorular ve delilleri
vardr. Fakat kanatimizce bu konuda kesin bir sonuca ulafllabilmesi
gtr. Bu glk ancak kitabn Arapa aslnn bulunmasyla afllabilir. Dier trl bu konuda sylenenler, doruluu kantlanmamfl iddiadan teye gitmez. Bu kitabn asl kaybolmufltur, asl gibi gerek ad
da kaybolmufltur.
2- bn Rfldn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser

Bilindii gibi Yunan felsefesi, slm dnyasna mtercimler ve flrihler vastasyla intikal etmifltir. Bu srete yaplan tercme ve flerhlerde birtakm iltibaslar meydana gelmifltir. Peder Morata, Uskuryal
Ktphanesinde bulunan Arapa yazmalarnn listesini karmfltr.
Bu listede, bn Rfldn Efltunun Devletine yazd blmden
meydana gelen flerhin branice metninin vazh olduundan sz etmifltir.37 Ancak burada flu sorunun sorulmas gerekir. bn Rfld, Devleti
flerh ve izah ederken eserin aslna sahip miydi? Yoksa Galenin Cevmiini esas alarak m flerhini yazmfltr?
36.
37.
bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 10-11 (el-Cbirnin takdiminden).

bn Rfld, Telhs, s. 37 (Rosenthalin takdiminden).
Corc Kanavtye gre Huneyn b. shk, Galenin Cevmiini

Arapaya tercme etmifltir. Bu Cevmi Efltunun Devletinin on kitabn, iki blm halinde iermektedir. bn Rfld ise bu iki blm,
makale halinde zetlemifltir.38
Corc Kanavtnin bu grfl kanatimizce doru deildir. Eer
bn Rfld, sylendii gibi on kitaptan meydana gelen Efltunun Devletini deil de iki blmden meydan gelen Galenin Cevamiini flerh
ve izah etmifl olsayd, bn Rfldn Devletin onuncu kitabnn siyaset
bilimi asndan gerekli olmadn sylememesi gerekirdi.39 Dier bir
ifadeyle Devletin on kitaptan meydana geldiini bilmemesi gerekirdi. Oysa bn Rfld Devleti kitaplaryla bilmekte, her kitabn hangi konular ierdiini sylemektedir. rnein o, onuncu kitapla ilgili olarak flyle demektedir: Onuncu kitabn ierdii bilgiler, bu ilim iin
gerekli deildir. nk bu kitabn bafllangcnda, yce bir gayesi olmayan fliir sanatnn nitelikleri anlatlmaktadr. Bu nedenle buradan
elde edilecek olan bilgi, daha nceden izah ettiimiz gibi doru bir
bilgi deildir.40
Farkl olan bir dier grfle gre bnun-Nedm el-Fihristinde41
ve onu tekiden el-Kift Tarih el-Hukem adl eserinde, Huneyn b. shkn Efltunun Devletini Arapaya tercme ve tefsir ettiini sylemektedir. bn Rfldn bu eserden haberi vard ve bu eserin on kitaptan olufltuunu biliyordu. Zira bn Rfld, bu ve baflkaca birok eserinde Galeni elefltirmifl ve onu Efltunu yeterince anlamamakla sulamfltr.42 Eer bn Rfld, Huneyn b. shkn tercme ettii es-Siyasenin asln grmemifl olsayd, onu Galenin Cevmii ile mukayese
38.
39.
40.
41.
42.
C. Kanavt, s. 196-197; ayrca bkz. R. el-Acem, II,595.

bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, s. 343. Mehmet Bayraktar, slm
Felsefesine Girifl, Ankara-1999, s. 47. lveten Fahrettin Olgunere gre Kitbus-Siyse (Devlet), slm kaynaklarnda en ok sz edilen birka kitaptan biri, hatta birincisidir. slm dnyasnda herkes tarafndan tannan ve
bilinen bir kitap gibi grnmektedir. Daha genifl bilgi iin bkz. Fahrettin
Olguner, Bat ve slm Kaynaklar Iflnda Platon, Ankara-1989, s. 243255.
edemezdi.43 Buradan hareketle, bn Rfldn Telhsini yazarken Devletin asln grdn sylemek mmkndr.
3- Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar

Samuel Ben Yehudann Telhsus-Siyse iin Arapadan braniceye yapt tercme, yukarda iflaret ettiimiz gibi, Rosenthal tarafndan ngilizceye tercme edilmifltir. Rosenthal, dier mtercimlerden farkl olarak branice metni yapt tercmeyle birlikte neflretmifltir. Tercmede esas ald metne temel teflkil eden sekiz yazmay ve
Joseph Caspinin baz semelerini birbiriyle karfllafltrarak bunlar
hakknda ayrntl bilgi verir. Sz konusu yazmalar flunlardr:
a. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conv. Soppr.

12, fols. 95-130:
Bu nsha, Steinschneider tarafndan kaydedilmeyen ilgin bir
yazmadr. Bu nsha, Moses Rieti tarafndan 1457de 70 yaflndayken
yazlmfltr. Bu metin pek ok adan dier yazmalardan farkldr.
nk Rieti, Rnesansda yaygn bir zellik olduu flekliyle branice
tarzn gelifltirmeye meyilliydi. Onun Arapa orijinal metne ulafltna dair bir delil yoktur. Onun kopyalad metnin, G ve H nshalar ile hatalar olmakszn gl benzerlikleri vardr. Nadiren A nshasna mahsus bir okuma benimsenmiflken, ok kereler G ve H nshalarnn ortak okunuflu benimsenmifltir. A nshasnn deiflken okumalar daha nceden girilmifl kaytlarla kaydedilmifltir. Sondaki yaynevi ambleminden nce Samuelin bir mtercim olarak kabiliyeti
hakknda elefltirel bir deerlendirme gelir. Rieti onun siyaset bilimini bilinir klmadaki gayretini ver. Yazma, iyi bir hatla yazlmfltr.
Hatalar ve flpheli kelimeler iflaretlenmifltir. Samuelin Sonsz (epilogue/zeyil) eksiktir.
43.
b. Mnih, Bayrische Statsbibliothek, Hebr. 308, fols. 1-43:

Steinschneidere gre bu yazma muhtemelen 16. yyn baflnda
bir talyan tarafndan yazlmfltr. Bu nsha Samuelin Sonsz dhil
olmak zere tamdr. Sadece birka tekil kelime mahzuftur. Kenarlarda veya satr aralarnda ayn hatla yaplmfl bir miktar tashih vardr.
Bu nsha ok iyi bir metin sunmaktadr ve dier yazmalar gibi ok az
ypranmfltr.
c. Milan, Biblioteca Ambroisana, R. 33 sup. fols. 1-56:

Berhemiere gre bu yazma, ksmen kda ksmen de parflmene
bir talyan tarafndan bran yazsyla yazlmfltr. Berhemier, C nshasn 15. yya nisbet etmifltir. Bu nsha sadece daha sonraki dneme ait
farkl bir el tarafndan kenarna yazlmfl olan ve metindeki boflluklar dolduran tashihleri iermekle kalmaz ayn zamanda hatr saylr bir
eksiklie (lacuna) sahiptir.
d. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 88 25,

fols. 100-138:
Biscioni, bu nsha hakknda ok ksa bir izah verir ve onun 14.
yyda bran hattyla yazldn syler ki bu imknszdr. Bu nshann
bir ksmnda kk hazifler vardr ve bunlar kenarda sunulmufltur.
Ayrca tekil kelimeler satr aralarna eklenmifltir. D nshas sklkla
ok yakn benzerlik gsterdii Bden dzeltilmifltir. D nshas ayn zamanda sk bir flekilde C ve E ile ve bazen F ile de benzerliklere sahiptir. Sonsz vardr.
e. Oxford, Bodleian Library, Mich. 565, fols. 127-154:

Nabuauer, bunu spanyol branicesi karakterinde; yani Sefarad
yazsyla yazlmfl olarak tanmlar. C nshasnda zikredilen eksiklik
burada da sz konusudur. Birka yapra eksiktir. Bu nshada Samuelin Sonszn sadece bafl ksm vardr. Fakat bu kanlmaz olarak
o, orijinalinde bunu tam bir btn olarak iermez anlamna da gelmez. nk yazma kt bir flekilde tahrip olmufltur, birka yapran
orijinal kfleleri yoktur. Bunlar eklenmifltir ve metin baflka bir tam
yazmadan dzgn ve farkl bir yazyla restore edilmifltir.
f. Viyana, Nationalbibliothek, Heb. 27, fols. 87-114:

Shwarza gre bu yazma temiz bir yazyla her sayfaya iki stun
gelecek flekilde yazlmfltr. Bunun mstensihi Solomon b. Moses Solomondur ve onu 1478de tamamlamfltr. C nshasnda olduu gibi
Fde de byk oranda eksik bir ksm vardr. Pek ok kelime iki defa
yazlmfltr. Mstensih olduka dikkatsizdir. Nsha Samuelin Sonszn iermektedir.
g. Cambridge, University Library, Add. 496, fols.1-62:

Bu nsha, Yunan branice karakterde 15. yyda yazlmfltr. Son
ksm eksiktir ama buna ramen Samuele ait olduu bilinebilir. Bu
nsha H ve A ile de olduka irtibatldr.
h. Oxford, Bodleian Library, Mich. 317, fols. 1-62:

Bu yazma eksiktir. Eksik sayfalara ait pek ok kenar eklemeleri
vardr. Metinde tashihler mevcuttur. Tashihler satr aralarna eklenmifl veya zerleri izilmifl kelimelerden oluflur. Kd zedelenmifltir
ve okunurluluu zayftr. Bafllang ksm yanlfl ciltlenmifltir.44
Yukarda sraladmz yazmalara ilveten bir de Telhsus-Siyse li
Efltnun Latince versiyonu vardr. Bu tercmeyi Tortosal tabib Ja44.
Averros Commentary, s. 2-7 (Rosenthalin takdiminden).
cob Mantino yapmfltr. Jacob Mantino, brnceden Latinceye yapt bu tercmeyi 1539da Papa III. Paule takdim etmifltir. Kanavtye gre Jacob Mantinus eseri tercme ederken bn Rfldden ziyade Efltunun Devletine dayand iin metinde anlafllmas g yerler vardr.45
45.
C. Kanavt, s. 196.
KNC BLM
DEAL DEVLETN YAPISI VE

UNSURLARI
bn Rfld, Efltunun siyasete dair eserini flerh ve izah etmeden nce siyaset biliminin konusu ve gayesi ile siyaset biliminin dier felsef disiplinler arasndaki yerini tayin etmeye alflmfltr. Bunu yaparken o, metodolojisini, takip edecei yntemi ve gayesini ortaya koymaktadr. Bu tarz bir yaklaflm, bn Rfldn genelde eserlerinde takip
ettii bir yntemdir.1
Bu nedenle bizler de, bn Rfldn kitaplarnda genelde benimsedii bu yntemi takip ederek ona gre ideal devletin yaps ve unsurlarn ele alp izah etmeden nce, siyaset biliminin konusunu, gayesini ve ahlk bilimi ile olan iliflkisini ele alp izah edeceiz.
bn Rfld, Efltunun Devletini flerh ve izah ederken kesin bilgiye dayal bilimsel konular, ilkeleri ele almfl; doruluu tartflmal
olan diyalektik konular ise eserine dhil etmediini belirtmifltir.2 Bu
1.
2.
Benzer yaklaflm Metafizik fierhi ile Psikoloji fierhinde de grmekteyiz. Bkz.

bn Rfld, Metafizik fierhi, ev. Muhittin Macit, stanbul-2004, s. 1-2; Kitbun-Nefs: Psikoloji fierhi, ev. Atilla Arkan, stanbul-2007, s. 2-3.
bn Rfld, Telhs, s.64. Bu yaklaflmyla bn Rfld, dier slm filozoflarndan
farkl olarak Efltunun siyaset felsefesine dair grfllerini burhn ve cedel
ilkeler ona, etrafnda grd ynetimlerin kusurlu ynlerini tanma

ve tasvir etme imkn vermifltir. Bu nedenle bn Rfld, Devletin birinci ve onuncu kitaplar zerine, zellikle de er miti zerine yorum yapmaz.3
Bilindii gibi Efltunun Devleti diyaloglardan meydana gelmektedir. Bu diyaloglarda kifliler, gruplar halinde Sokrates ile birtakm
konular tartflmfllardr. Muhtemelen bu tartfllan konular arasnda
bn Rfld, tartflmaclarn zerinde ittifak ettii konular veya Sokratesin dolaysyla Efltunun dflncelerini nemseyerek flerh ve izah
etmeye deer bulmufltur. Ancak bizler btn diyaloglarda olduu gibi, Devlette hangi dflncelerin ne kadarnn Sokratesden geldiini
bilemeyiz. Devlette Sokratesin syledikleri kendi dflnceleri de olsa, onlar Sokratesin lmnden yllar sonra derleyen toparlayan, diledii gibi dzene sokan Efltundur.4
bn Rfld, Telhsde ncelikli olarak siyaset biliminin dier felsef
disiplinler arasndaki yerini belirlemeye alflmfltr. Ona gre var olan
olgu ve olaylar kendilerini konu edinen ilimleri snflandracak olan
kifliye, bunu nasl yapmas gerektiini adeta dikte eder; bir baflka ifadeyle ilimleri birbirinden farkl klan fley ncelikleridir. Ele aldklar
konularla ilkelerinin farkl olufludur.5
bn Rfld, ilimleri snflandrrken Efltunun deil de Aristotelesin yntemini benimsemifltir.6 Bilindii gibi Aristoteles, ilimleri iki
ana bafllk altnda snflandrmfltr. Bunlardan birisi nazar ilimlerdir;
amac bilginin kendisidir. Dieri ise amel ilimlerdir.7
3.
4.
5.
6.
7.
olmak zere ikiye ayrmfltr. bn Rfld, Efltunun zamannda mantk sanatnn henz bilinmediini biliyordu. Bu nedenle o, yalnzca bu ayrm yapmakla yetinir ve burhn olmayan grfllerinden dolay Efltunu elefltirmez.
Fakat bu ayrmn Telhsin ieriinde etkili olduu sylenebilir. Bkz. F. Toktafl, s. 161.
bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 208.
Efltun, Devlet, s. 9 (mtercimlerin nsznden).
Hseyin Sarolu, bn Rfld Felsefesi, stanbul-2003, s. 29-30.
bn Rflde gre felsef ilimlerin snflandrlmas iin bkz. Hasan Mecd elbd, el-Ulm et-Tabiyye fi Felsefeti bn Rfld, Beyrut-1995, s. 14-22.
M. A. el-Cbir, s. 242. bn Rfldn amel felsefe iin yapt bu ikili snflandrmann bir benzerini Frbde de bulabiliriz. Frb, bu anlamda ame-
DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI 61
Ancak bn Rfld, Aristoteles ve bn Sndan farkl olarak amel

ilimler denildii zaman sadece siyaset ve ahlk ilimlerini zikredip konu edinmifltir. Oysa Aristoteles ve bn Sn, bu ilimlere ilveten aileyle ilgili pratik bilgelie de snflandrmada yer vermifllerdir.8
Aristotelese gre ahlk, amel bir ilimdir; gyesi, yetkinlii elde
edebilmesi iin bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Onun ahlka
dair kitab, ahlk nazaryesi ile ilgili bir eser olarak tanmlanr. Fakat
Aristotelese gre bu, en azndan onun anlad anlamda nazar bir
eser deildir. Ona gre astronomi, aritmetik, geometri ve mzik ile
tabiat ilimlerinin amac bilginin kendisidir. Fakat ahlk, faziletin ne
olduunu bilmeyi deil iyi olmay ama edinir. Bir ilmin hizmet ettii gaye onun mahiyetini belirler. Bu hususu dikkate aldmzda Aristotelesin ilimler tasnifi, ahlkn ve siyaset felsefesinin nazar ilimler
olarak yorumlanmasna imkn vermez. Hedef nazar mkemmellik
olsa dahi ahlk ve siyaset felsefesi bariz bir flekilde amel ilimlerdir;
amel bir gayeye, sadeti elde etmek iin bilgi edinmeye hizmet etmektedir.9 O halde etik, bir ahlk eylem kuramdr ama bu kuram
ncelikle bilgi adna deil eylem adna gelifltirir ve bu da ahlkn bir
baflka zelliidir. Bu nedenle ahlk, kuram oluflturma amacyla gelifltirilmifl bir kuram, salt entelektel bir doyuma hizmet eden zihinsel
bir alflma deil, en baflta dflnce ile eylem iliflkisidir. Dier bir deyiflle ahlk araclyla aktarlan bilgi, salt kuramsal olan, pratie ynelik sonular olmayan bir bilgi nitelii taflmayp yalnzca pratikte
varlk gsteren fiiliyat retici bilgidir. Y da Aristotelesin deyifliyle
pratik, hem ahlkn var olma koflulu hem de onun hedefi ve amac-
8.
9.
l felsefeyi iki ksma ayrmfltr. Birincisi, iyi fiiller ve ahlk hakknda bilgi
edinmeyi salayan ahlk sanatdr. kincisi, flehir halknn ihtiya duyduu iyi
bir yaflam onlara salayan siyaset felsefesidir. Bkz. Mustafa arc, slm
Dflncesinde Ahlk, stanbul-2000, s. 114-115.
bn Sn, Risle fi Aksmil-Ulmil-Akliyye, Abdlemir fiemseddin, elMezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felseftihil-lmiyyenin iinde,
Beyrut-1988, s. 263-264; David Ross, Aristoteles, ev. zcan Yaln Kavasolu, stanbul-2002, s. 255.
Daniel H. Frank, Ahlk, slm Felsefesi Tarihinin iinde, edt. Sayyid Hseyin Nasr - Oliver Leaman, ev. fiamil al - Hasan Tuncay Baflolu, stanbul-2007, III,202.
dr.10 Siyasetin gayesi ise kenti erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesidir.11
O halde siyaset, el-ilmul-medennin12 ikinci ksmn oluflturmaktadr. Ancak ahlk ilminin bilimsel temelini oluflturan fley, siyaset biliminin temelini de oluflturmaktadr. O halde ahlk ilminin temelini oluflturan fley nedir? Cevap: ilmun-nefstir. nk ahlk ilmi melekelerden, geleneklerden ve irad fiillerin btnnden meydana gelmektedir. lmn-nefs tabiat biliminin bir daldr.13 nk
nefs, bil-kuvve hayat sahibi tabi bir cismin yetkinliidir. Dier bir
ifadeyle nefs birok durumda cisim olmakszn ne etki eder, ne de
etkilenir. Aristotelesin dedii gibi sevin, hzn, cesaret, gazap vb.
fleyler nefse ait tezhrler olup uzvi olarak cisme bamldr. Cisimle irtibat olmayan fakat nefs ile iliflkili olan fleyler ise metafiziin
konusudur.14
Gazab, flehvet ve dflnce gibi ahlkn kendisinden kt nefsin
kuvveleri, cesetle irtibatldr. Ceset ise dier cisimler gibi bir cisimdir.
O tabiat biliminin konusudur. Tabiat bilimi ise bn Rflde gre btn
ilimlerin modelidir. nk o mflhede, mlhaza ve istinbat halinde
duyulara ve akla birlikte istind eder. Tabiat bilimi, ilmn-nefsin temelini, ilmn-nefs ise ahlk ilminin temelini/esasn teflkil etmekte10.
11.
12.
13.
14.
Annemarie Pieper, Etie Girifl, ev. Veysel Atayman - Gnl Sezer, stanbul1999, s. 60-61.
el-lmul-meden, meden hayatn flartlarn konu edinen sosyopolitik bilim
anlamna gelmektedir. Bu kavram anlam itibariyle bilgiyi merkeze alr. Akli erdemlerle ahlk erdemleri bir teorik btnlk iinde ifade eder ve gerek mutluluu ama edinir (bkz. lhan Kutluer, Medeniyet, DA,
XXVII,297). bn Rfldn siyaset felsefesinde el-ilmul-meden, ahlk ve siyaset bilimlerini kapsamaktadr.
bn Rfld, Telhste Frbnin ilmun-nefsi tabiat bilimine dhil eden yaklaflmn benimsemektedir. Frb, tabiat ilimlerinin kendi iinde sekiz ksma
ayrldn ve ilmun-nefsin bunlardan biri olduunu syler. Bkz. hsulUlm: limlerin Saym, stanbul-1989, s. 120. Rosenthale gre Frb, ilmun-nefsi tabiat bilimine dhil eden ilk Mslman filozoftur. Bkz. bn
Rfld, Telhs, s. 65 (iki nolu dipnot).
dir. Burada bn Rfld, bir anlamda ilmn-nefse dair syledikleriyle

ahlk ve fikr faziletlere zemin hazrlamfltr.
Ahlk ve fikr faziletler ise siyaset ilminin esasn teflkil etmektedir. Siyaset ile kastedilen fley, devlet ynetimidir. Devlet ile kastedilen fley ise devletin arazisi, bykl, evleri ve binalar deildir.
Bilakis devlet ile devletin halkn/yaflayanlarn kastediyoruz. Bir ynyle onlar mflterek hayatlarnda yetkinlii elde etmeye alflan bireylerdir. O halde ahlk bilimi, bireyin yaflamnn idaresidir. Siyaset
bilimi ise bireylerden meydana gelen toplumsal hayatn ynetilmesidir.15
bn Rflde gre amel bir ilim olan siyaset bilimi, z ve konusu
itibariyle nazar ilimlerden farkldr. Bu yaklaflm, tartflmasz kabul
edilen bir gerektir. Benzer flekilde siyaset biliminin ilkeleri de nazar
ilimlerin ilkelerinden farkldr.16 Zira nazar ilimlerin gayesi -Aristoteles, Frb, bn Sn ve bn Rfldn beyan ettikleri gibi- sadece dflnp tasavvur etmektir. Nitekim bn Sn, amac itibariyle nazar
ilimler iin nefsin kendini yalnzca teorik bilgi asndan tamamlamas yani gereklefltirmesidir, demektedir.17
Bu nedenle bn Rflde gre siyaset bilimin konusu, varlnn asl unsuru bizde bulunan irade ve ihtiyarla ilgili olan varlklar iermektedir. Bu asli unsur ise irade ve zgrce seme yetisidir. Bu noktada bn Rfld, siyaset bilimi ile tabiat ve metafizik bilimlerini birbiriyle mukayese etmektedir. Ona gre bu bilimin konu ve ilkeleri
15.
16.
17.
bn Rfld, nazar ve amel ilimler ile bu ilimlerin siyaset felsefesiyle olan iliflkisini izah ederken, bn Snnn etkisindedir. bn Snnn insana dair teorik ve pratik akl kavramlaryla ilgili ayrm onun ontolojisiyle iliflkilidir.
Buna gre var olan fleyleri, varlklar insan irade ve fiiline iliflkin olanlar ve
olmayanlar diye iki grupta mtalaa etmektedir. lk guruba girenler nazar
felsefenin, ikinci guruba girenler amel felsefenin konusunu oluflturur. Ona
gre nazar felsefenin amac nefsin kendini yalnzca teorik bilgi asndan
tamamlamas, yani gereklefltirmesidir. Amel felsefe ise yaplmas gerekenin bilgisine ulaflp onu yapmay, bylece nefsi ahlk erdemler asndan
kemle erdirmeyi amalar. Bkz. lhan Kutluer, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002, s.64.
farkldr. rnein tabiat biliminin konusu doal varlklar, metafiziin

ise ilh varlklardr. Yine metafiziin temel ilkesi ise Allahtr.18
bn Rflde gre siyaset bilimi, bir ynyle nazar ilimlerle iliflkili
olsa da zellikle gayesi yalnzca nazar bilginin kendisini renmek
olan nazar ilimlerden farkldr. nk nazar ilimlerin, matematik ilminin arafltrd birok konuda olduu gibi amel ilimler ile olan irtibat ilintiseldir (rzdir).19
Nazar ilimlerin gayesi, zellikle de fizik ve metafizikte tefekkrdr; ne amel bir amac vardr, ne de amel amaca gtrr. Oysa siyaset biliminin (el-ilmul-meden) gayesi yapp-etmedir veya sadece eylemdir, uygulamadr.20 Aristotelesin ifade ettii gibi toplum bireylerini hem nitelikli ve iyi insan hline getirmek hem de iyi eylemlerde
bulunmalar iin aba gsterir.21 Bununla birlikte bu bilimin alt dallarnn dzeni, birbirleri ile olan iliflkisi, eylem ile olan iliflkisine gre
farkllk gsterir.
Bunun anlam ise siyaset bilimi iin vazedilmifl olan ilkeler, ne kadar ok geneli ifade ederse o derece etkin olmaktan uzaklaflr; genelliinin azl orannda da etkisi daha fazla olur. Bu nedenle siyaset biliminin birinci blmne nazar, ikinci blmne amel ad verilmifltir.22
bn Rflde gre birincisi adetleri, kazanlmfl alflkanlklar, btn
irad eylemleri, bunlar arasndaki iliflkiyi ve bunlarn birbirini nasl etkilediklerini arafltrr. kincisi de bu adetlerin nefste yerleflik hle getirilifl keyfiyeti ile geleneksel davranfl biiminin sonucu itibariyle istenen tarzda yetkin olabilmesi iin bunlardan hangisinin egemen olduunu, hangisinin dierini telediini ve de bunlar arasndaki sra dzenini arafltrr.23
Burada bn Rfld, Efltunda olduu gibi nefsin kuvveleriyle ynetim
tarzlar arasndaki bir korelasyondan sz etmektedir. Kentlerin ynetim
18.
19.
20.
21.
22.
23.

bn Rfld, Telhs, s.156.
Aritoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ankara-1998, 1099b 25.
tarzlar saysnca ruh biimi vardr. Ruhun bozulma biimleri, hiyerarfli

ve uyumun ortadan kalkmas, sitenin bozulma biimlerine benzer.
bn Rflde gre ahlk ve siyaset biliminin ayr ayr fonksiyonlar
vardr. Siyaset biliminin gayesi, hedefi toplumda adaleti temin eden
genel kaideleri koymaktr. Ahlkn hedefi ise, bireyin iyiyi elde edebilmesi iin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bu noktada bn Rfldn
ahlk anlayfl Aristoteleste olduu gibi teleolojiktir. Aristotelese gre her sanat ve her soruflturma, ayn flekilde her eylem ve seim bir
iyiye alflr grnmektedir. Her eylem, kendisinden baflka bir fleyi
amalar ve bu fleyi meydana getirme eiliminden kendi deerini karr. Onun iin ahlkllk, baz eylemleri kendilerinden doru olduklarn dflndmz iin deil bizi insan iin iyi olana yaklafltracaklarn dflndmz iin yapmamzdr.24
bn Rflde gre siyaset biliminin birinci ve ikinci ksmlar arasnda eflit dzeyde bir iliflki vardr. Tp ilminde sal ve hastal konu
edinen kitaplar ile hastalklarn tedavisi ile koruyucu hekimlii konu
edinen kitaplar arasndaki iliflki gibi.25
Amel ilmin ilk ksm olan ahlk, irad fiil ve alflkanlklarla ilgilidir. Tp ilminin sala kavuflup hastalklardan saknmasyla ilgilenen
ksmna karfllk gelir. kinci ksm ise, bu alflkanlklarn nefse kazandrlmas yntemiyle ilgilidir ve tbbn sal koruyup hastalklar iyilefltirme ve tedavi etme ile ilgili ksmna karfllk gelir.26
bn Rfld, siyaset bilimi ile tabiat ve metafizik arasnda benzerlik
kurduu gibi tp ilmiyle de benzerlik kurmaktadr.
bn Rflde gre, siyaset biliminin (el-ilmul-meden) birinci ksmna dair konular Aristotelesin Nikomakosa Etiki iermektedir.27
kinci ksmna dair konular da yine Aristotelesin Politikas iermek24.
25.
26.
27.
D. Ross, s. 221.
Macit Fahri, slm Ahlk Teorileri, ev. Muammet skenderolu -Atilla Arkan, stanbul-2004, s. 129.
Aristotelesin bu eseri slm ahlkn etkileyen en nemli Yunanca ahlk
metnidir. Frb, bn Rfld ve bir ksm slm filozoflar tarafndan flerh edilmifltir. Daha genifl bilgi iin bkz. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 98-100.
tedir. Ancak bn Rfld, Aristotelesin Politikasna sahip olmad iin

ikinci ksma dair konular ieren bir baflka eser olan Efltunun Devletini flerh ve izah etme cihetine gitmifltir.28 Muhtemelen Abbsler
dneminde Beytul-Hikmede Aristotelesin Politikas tercme edilmedii iin bn Rfld, bu esere ulaflamamfltr.
Ahlk ve siyaset arasndaki iliflkiye gelince; bn Rflde gre ahlk
siyasetten ayrlamaz, siyaset biliminin temelini oluflturmaktadr. Gerekte ahlk, ikinci ksm siyaset olan amel sanatn ilk ksm olup bu
balamda siyasetin stnde mantki bir ncelii vardr.29 Bu nedenle
bn Rfld, siyaset kuramn izah etmeden nce nazar ilmin birinci ksmn teflkil eden ahlk ilminin bir ksm meselelerini izah etmektedir.
Zira bu meseleler, onun flerh ve izah ettii Efltunun siyaset kuramnn, dolaysyla kendi siyaset kuramnn da temelini teflkil edecektir.
Charles E. Butterworthe gre bn Rfld, Aristotelesin Politikas ile
Etiki arasnda bulunan uyumun bir benzerinin Aristotelesin Etiki ile
Efltunun Devleti arasnda da var olduunu dflnyordu.30
28.
29.
30.
bn Rfld, Telhs, s.66-67. bn Rfld, Aristotelesin Politikasna sahip olamad iin Efltunun Devletini flerh ve izah ettiini sylemifltir. Ancak doal
olarak flu sorular akla gelmektedir: Salt zorunluluktan kaynaklanan bir nedenden dolay birbiriyle pek de uyumlu olmadklar dflnlen iki kitaptan
nasl olur da uyumlu bir siyaset kuram oluflturulabilir? Veya herhangi bir
tarihi veriye dayanmakszn mantksal olarak bn Rfldn bu konuda, Aristotelesin Etiki ile Efltunun Devleti arasndaki uyum nedeniyle Efltunun Devletini, Aristotelesin Politikasna tercih ettii sylenebilir mi?
Nitekim Pierre Pellegrininin tesbiti bu konudaki flphelerimizi hakl karacak niteliktedir. Ona gre Antik yazarlarla, Yunanl, Bizansl ve Arap yorumcular Aristotelesin Politikas konusunda o denli ketumdur ki adafl
yorumcular bunun nedeni olarak bu incelemenin onlarn ellerinde olmamasn gsterirler; metinlerin dikkatli bir incelemesi bunu kesin bir biimde
yalanlar. Ona gre eskilerin siyaset konusunda, Aristotelesin dflncelerine
pek fazla baflvurmamalarnn nedeni, grnfle baklrsa temelde bunlarn
afllmfl ve dolaysyla kendi siyaset dflnceleri asndan yararlanamaz olduklar izlenimi uyandrmaktadr. Bkz. Pierre Pellegrin, Aristoteles md.,
Siyaset Felsefesi Szl, ev. Necmeddin Kamil Sevil, stanbul-2003, s. 99.
M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 129.
Charles E. Butterworth, New Light On The Political Philosophy Of Averroes, Essays On slmic Philosophy And Sicence, edited by George F. Hourani, Albany-1975, s. 118.
Zira bn Rfld, Telhsinde siyaset kuramnn en temel meselelerini izah ederken birok yerde Aristotelesin Etikine gnderme yapmakta, okuyucuyu oraya havale etmektedir.
bn Rfld, ahlka dair bir ksm meseleleri izah ederken ncelikli
olarak insan erdemlerin ne olduunu izah etmifltir. Ona gre bu ilmin birinci blmnde (yani Aristotelesin Etikine yazd flerhte)
izah edildii flekliyle insan mkemmellik veya erdem trlerinin bafllcalar nazar, fikr, ahlk ve amel erdemlerden ibarettir.31
Aristotelese gre bu erdemler, dier sanatlar gibi yaflanarak renilir. nk renip yapmamz gereken fleyleri biz yapa yapa reniriz, rnein ev yapa yapa mimar, gitar ala ala gitarist olunur. Bunun gibi dil fleyler yapa yapa dil bir insan, ll davrana davrana
ll bir insan, yiite davrana davrana yiit bir insan oluruz.32
bn Rflde gre yukarda sraladmz fikr, ahlk ve amel erdemlerin varlk nedeni nazar erdemlerdir. Btn bu erdemler, nazar erdemlere hizmet eder ve ona hazrlk mesabesindedirler.33
Frbye gre bu erdemlerle milletler ve devletler bu hayatta, dnya mutluluunu ve teki hayatta da stn mutluluu elde ederler.34
bn Rfld Telhsde ahlk meseleleri ele almfl olmakla beraber
onun esas ilgisi, siyaset nazariyesi bahusus ideal devlet ve onun reisi
ile ilgili flartlardr.
A. DEAL DEVLETN YAPISI
1. Toplumsal Yaflamn Gereklilii

bn Rflde gre toplumsal yaflam kanlmaz bir gerekliliktir. Birey olarak insan, ahlk erdemleri ancak toplumla birlikte yaflayarak
31.
32.
33.
34.
bn Rfld, Telhs, s. 67. bn Rfldn Aristotelese atfta bulunarak sralad bu erdemler, farkl say ve isimlendirmelerle dank bir biimde Nikomakhosa Etikte (bkz. 1103a 5-20) zikredilmektedir.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik, 1103a-1103b 5.
Averros Commentary, s.112.
Frb, Tahslus-Sade, s.3.
renebilir. Zira insanlar, birbirlerinden bamsz deildirler, tersine

yaflam iin gerekli fleylerin retilmesinde baflkalarnn yardmna ve iflbirliine ihtiya duyarlar.
Bir insann, btn erdemlere sahip olmas mmkn deildir. Bu
mmkn olsa bile, btn erdemlerin bir defada elde edilmesi son
derece zordur. Fakat bn Rflde gre bu erdemlerin, bir heyette bulunmas pekl mmkndr. Ancak yine de insan, bu erdemlerden
sadece birini bile tek baflna kimseden yardm almakszn elde edemez.35
Bu nedenle bn Rflde gre hem Efltunun hem de Aristotelesin
syledii flu sz dorudur: fiphesiz insan tabiat itibariyle meden
bir varlktr.36 nsan ile hayvan arasndaki snr izgisi, insann toplumsal bir varlk olmasdr. Toplum dflnda yalnz baflna yaflamaya
g yetiren bir kimse, insan olamaz. O, ya bir hayvandr veya bir Tanrdr. nk insan, yaratlfl itibariyle toplumla birlikte bulunmak ve
yaflamak zorundadr.37 Bu demektir ki bn Rflde gre insann devletsiz yaflamas imknszdr. nsan, en yce mkemmellie ancak ideal devlette ulaflabilir. Herhangi bir siyas topluluk dflnda insann
mutlulua ve mkemmellie ulaflmas bir yana, hayatn bile devam
ettirmesi mmkn deildir.38
bn Rflde gre ihtiya duyduumuz yardmlaflma, sadece insan
erdemler iin deil ayn zamanda hayatn bir zorunluluundan kaynaklanmaktadr. nsan, ihtiyalarn karfllamak zorundadr. Bu ihtiyalar karfllanmakszn hayatn devam ettiremez; tek baflna yiyecek,
giyecek, barnma gibi yaflam iin gerekli olan btn ihtiyalarn veya yaflam daha ok kolaylafltran taleplerini karfllayamaz. Zeyd tarlay srmeyebilir, tohumu ekmeyebilir. Ancak tarlay srmedii, tohumu ekmedii takdirde yaflam o denli kolay olmaz. Fakat tarlay srp
ekimi yapt zaman, hayat daha mreffeh ve kolaylkla yaflar. Bu nedenle insanlar bir araya gelmifl, tabiatn nimetlerini taksim etmifl, g35.
36.
37.
38.

bn Rfld, Telhs, s.67-68; Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1097b 10.
Abdlemir fiemseddin, el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felsefetihil-lmiyye, Beyrut-1988, s. 172.
E. I. J. Rosenthal, s. 257.
lklerini paylaflmfllardr.39
Burada bn Rfld, Frbnin etkisindedir. Zira Frbye gre de
her insan, hayatiyetini devam ettirmek ve en stn mkemmellii elde etmek iin doal olarak birok fleye ihtiya duyar. Ona gre insann ihtiyalarn tek baflna karfllamas mmkn deildir. Tersine insan, ihtiyalarn karfllamak iin birok kimseye ihtiya duyar. Bu
yaklaflm, btn insanlar iin sz konusudur. Bu anlamda insann kendisi iin yaratld mkemmellie ulaflabilmesi toplum halinde yaflarak, hemcinsleriyle yardmlaflma halinde ancak tahakkuk eder.
Bu insanlardan her birisi, sz edilen insann zel bir ihtiyacn
karfllar. Toplumun btnnn bu katks sonucunda herkesin varln devam ettirmesi ve mkemmellie eriflmesi iin muhta olduu fleyler salanmfl olur.40
Grlecei gibi burada bn Rfld, Frbnin izgisindedir. Frbye gre insan sadeti tek baflna elde edemez. Ona gre insann sadeti elde edebilmesi iin sadeti nasl elde edeceini gsteren siyaset
sanat ile bu sanatn uygulanabilecei bir yere, yani ideal devlete ihtiya vardr.41
bn Rfld, bn Bccenin eer gerekirse insann kemle ermek iin
kendini toplumdan ayrmas gerektii dflncesine fliddetle karfl kar; farkl olarak insann kendisini toplumdan soyutlamas dflncesini kabul etmez. Oysa bn Bcceye gre mtevahhid, kendi zne
uygun olan gayeyi gereklefltirmek amacyla tabiatnn toplumsallk
ynnden vazgeerek yalnzl seer. Bu da gsteriyor ki bn Bcceye gre insan, tabiat gerei toplumsal bir varlk olsa da bu onun
39.
40.
41.
bn Rfld, Telhs, s. 68. Benzer flekilde bn Haldna gre de toplumsal yaflam kanlmaz bir gerekliliktir. Allah insan, ancak beslenerek yaflamn
srdrebilecek bir tabiatta yaratmfl, ftri olarak beslenmeye ynlendirmifl
ve kendisine beslenmek iin gerekenleri yapacak bir donanm vermifltir.
Ancak birey olarak tek bir insann gc, beslenme ihtiyacn karfllama ve
yaflamn devam ettirecek maddeleri bulma iflinde yetersiz kalr. Bkz. Mukaddime, I,79.
Frb, el-Mednetl-Fzla, ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990, s. 69. Bu eser
daha sonraki dipnotlarda: Frb, el-Medne olarak zikredilecektir.
Mehmet Aydn, slm Felsefesi Yazlar, stanbul-2000, s. 11.
kt bir topluma katlmasn gerektirmez. nk uygun olmayan bir

toplumun aktivitelerine ifltirk etmektense, apolitik ve asosyal bir hayat tercih etmek, insann z gayesini gereklefltirmek bakmndan daha iyi grnmektedir.42
nsan toplumun oluflumunu ekonomik gerekelerle izah eden
bn Rfld, bu noktada Efltun ile hemfikirdir. Zira ona gre, toplumun varlk nedeni, insann tek baflna kendi kendine yetmemesi, baflkalarna gereksinim duymasdr. nsan bir eksii iin bir baflkasna
baflvurur, baflka eksii iinde bir baflkasna. Bylece birok eksiklikler,
birok insanlarn bir araya toplanmasna yol aar. Efltuna gre, bu
trl yaflamaya toplum dzeni denir. Dier trl, Efltuna gre insan
yaflamas iin gerekli olan yiyecei, barnmas iin gerekli olan mekn, giyecei ve dier ihtiyalarn tek baflna karfllayamaz. Bu ihtiyalarndan her birini karfllayabilmesi iin kendi sanatn toplumun dier bireylerinin hizmetine sunmal, kendi emeiyle elde ettiini baflkalaryla paylaflmaldr.43
Bu nedenle Efltuna gre toplumun btn bu iflleri grebilmesi
iin her bireyin kendi doasna uygun olan meslei yapmas gerekir.
Bu yaklaflm ayn zamanda Efltunun adalet iin yapt tanm ile de
iliflkilidir. Ona gre adalet, nefsin her bir blmnn sadece yapmas
gerekeni, uygun oranda ve uygun zamanda yapmasna baldr. Benzer flekilde, flehirdeki her bir insann tabi olarak kendisine ait ifli, en
iyi flekilde yapmasndan baflka bir fley deildir.44
Bu nedenle bn Rflde gre eer insan, ocukluundan itibaren
bir meslei seer ve uzun bir sre onu icra ederse bu meslekte daha
yetkin bir hle gelir. Ona gre bu dflnce Efltunu, bir insann birden ok meslekte alflmasnn uygun olmad inancna sevk etmifltir.
Zira bn Rflde gre bir insann ayn anda birden ok meslekte yetkin bir hle gelmesi imknszdr. Kald ki bunun imkn dhilinde olduunu kabul etsek bile, bn Rflde gre bir insann yapt ifli gerektii gibi, iyi bir biimde yapmas mmkn deildir.45
42.
43.
44.
45.
Yaflar Aydnl, bn Bccenin nsan Grfl, stanbul-1997, s. 284.

Efltun, Devlet, 369 b-c, d-e.
nk bir flahsn, btn insan yetkinlikleri elde etmesi mmkn

deildir. Bunu ancak bir grup insan baflarabilir. Zira bireyler arasnda
buna veya fluna duyulan ilgi ve temayl farkl olduu gibi yetenekler
de farkldr. Eer bir tek kifli, tabiat itibariyle dier btn insan yetkinlikleri elde etmeye g yetirebilseydi bu, tabiatn yanlfl yapt anlamna gelirdi. Oysa bu anlamsz ve samadr. Bu yanlfl dflncenin
doru olduunu farz etsek bile, bu nitelikteki bir insann varlnn
olamayacan hem tabiat biliminin izahlarndan, hem de deneyimlerimizden biliyoruz. Her insan doas itibariyle hem savafl, hem hatip hem flair veya bundan daha fazlas filozof olamaz.46
Bu nedenle, Efltunun belirttii gibi bir insan, birok sanatta baflarl olamaz. Her sanat adam, btn hayat boyunca hibir frsat karmadan kendini yaratlflna en uygun sanata vermeli, dier mesleklerle ilgilenmemeli.47
Bu noktada bn Rflde gre birey iin toplumla birlikte yaflamak, hem ahlk adan, hem de ekonomik adan bir gereklilik hline gelmektedir. Dier trl, bu dnyada insan ne hayatiyetini idame ettirebilir, ne de kendi doal ve zorunlu ihtiyalarn karfllayabilir. bn Bccenin arzulad gibi insann yetkinlie ulaflmas da mmkn deildir.
bn Rfld, buradan hareketle flu sonuca varmaktadr: Zorunlu
olarak insanlarn oluflturduu bir topluluk bulunmas gerekir ki bu
topluluk, dier insan mkemmelliklerle muttasf olsun, en ileri mkemmellie ulaflma gayesiyle biri dierine yardm etsin. Mkemmel
olan eksik olana yardm etsin; ta ki ona zg olan mkemmellie ulaflabilsin. Mkemmellii eksik olan ise, mkemmellie ulaflmasna vesile olsun diye daha mkemmel olana tabi olur.48
bn Rfld burada ata binme sanat ile gem yapma sanatn rnek
olarak vermektedir. Ona gre bu iki sanat, biri birileriyle yardmlaflma halindedirler. Gem yapma sanat, ata binme sanatna yardmc
olur. Ata binme sanat ise bize, gemin hangi flartlarda daha etkin ve iyi
46.
47.
48.
Averros Commentary, s. 113-114.

Efltun, Devlet, 374a-c.
bir biimde kullanlacan gsterir. Netice itibariyle bu iki sanat, ortak bir amaca hizmet etmektedir.49
bn Rfld, bir sanatn dier sanat dallarn ka flekilde etkilediini, etkileme yntemini ve bu etkinin imknn, Aristotelesin Etikine
yazd flerhte izah etmifltir. Ona gre eer bu niteliklere sahip bir heyet bulunmuyorsa insanlar ya befleri mkemmellie ulaflamazlar veya
buna dair yetkinlikleri eksik kalr.50
2. Erdem-Kent liflkisi
bn Rflde gre kent ile erdem arasndaki iliflkiyi izah etmeden
nce kentin ne anlama geldiini izah etmemiz gerekmektedir. Frb, el-Mednede mkemmel toplumlar coraf ereveye ve hacme
gre byk, orta ve kk olmak zere gruba ayrmfltr. Ona gre kent, kk toplum gurubuna girmektedir. Belli bir corafya zerinde topluluk halinde yaflayan herhangi bir milletten oluflur. Kentin
birimleri ise mahalle, sokak ve evden oluflmaktadr. Bu yapya gre
ev ve aile, siyas ve sosyal sistemin dayana ve temelidir. Frbye
gre olgunluk ve erdem, kentten daha kk birimlerde gerekleflmez.51
Burada Frb, kent ile sadece meskeni kastetmemektedir; insanlar barndran meskeni ve meskenlerin barndrd insanlar kastetmektedir.52 O, stlh anlamda mkemmel bir siyas yapya, yani
devlete iflaret etmektedir. fiehir devletini, ideal siyas birim olarak tasarlamfltr. Bu birimin temel unsuru vardr: Birincisi, devlet bir
kurumlar btndr. kincisi, bu kurumlar genellikle bir topluma
mal edilen, coraf olarak snrlanmfl bir blgenin merkezindedir.
nc olarak devlet, snrlar iinde ynetimi kendi tekeline alr.
49.
50.
51.
52.

Frb, el-Medne, s. 69-70; Huriye Tevfik Mcahit, Frbden Abduha Siyas Dflnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul-1995, s. 77.
Frb, Fuslul-Meden: Siyaset Felsefesine Dair Grfller, ev. Hanifi zcan, zmir-1987, s. 36.
Dier bir ifadeyle, toplumun devlet olarak nitelenebilmesi iin o toplumun, nfusla birlikte topraa ve kamu organizasyonuna sahip olmas gerekir.53
Bu yaklaflm temelde bn Rfld iin de pekl sz konudur. Zira
bn Rfld, Telhsde birok yerde ideal bir devlet ile bu devleti ynetecek kiflinin nitelikleri, imkn ve olabilirlilii konular zerinde durmufltur.
bn Rfld, bunu yaparken Efltunun Devletini aflan bir biimde
kent ile ilgili konular dikkatle, ayrntl bir biimde ele almfltr.
bn Rfldn erdem ile kentin unsurlar arasndaki iliflkiye dair
sylediklerini de bu zaviyeden deerlendirmemiz gerekmektedir. Ona
gre erdemin kentin unsurlar ile olan iliflkisi, ruhun kendi blmleriyle olan iliflkisi gibidir. Bu nedenle kent, dier blmlere egemen
olan nazar ve tefekkr yetisi nedeniyle erdemli olur. Benzer flekilde
insan, akl vastasyla ruhun dier btn blmlerine egemen olduu
zaman erdemli olur. Bunun anlam ise fludur: nsan, iyi fleylere akln
belirledii l ve zamanda ynelmelidir.54
Yine insan, nefsin bir blm olan fke yetisiyle mekn ve zamann takdir ettii, hikmetin emrettii snrlar dhilinde cesur olur.55 nsan korkulacak veya korkulmayacak fleyleri aklyla bilebilir. Hzn ve
zevk halinde insan dizginleyen akldr. nsana bilge dedirten de buyruk ve t veren de akl yandr.56
Ayn fley nefsin kontrol altna alnmas ile dier btn erdemler
iin de sz konusudur. nsan, ahlk ve akl erdemleriyle temyz
eder. Bu erdemlerden bir ksmnn dier bir ksm zerinde riyasete
sahip olmasyla da adaletle ifl grr.
bn Rfldn, Devlet kitabnn birinci blmnde anlatlan adalet
kavramndan anlad fley budur. Ona gre adalet, her insann, tabiat
53.
54.
55.
56.
John A. Hall - G. John kenberry, Devlet, ev. Yefleren Olgu Alibeygil - Murat fiipal, Ankara-2000, s. 11; Fahreddin Korkmaz, Gazlide Devlet, Ankara-1995, s. 23.
Averros Commentary, s. 114.
Efltun, Devlet, 442cd.
itibariyle yatkn olduu ve en iyi yapabilecei bir ifli yapmakla kendini snrlamaldr. Baflkasnn ihtisas alanna girmemelidir.57
bn Rflde gre bu tasavvur, devletin btn snflarnn nazar ve
tefekkr ilim ile bu ilimde uzmanlaflmfl insanlarn vazettikleri kurallara sadece uymalar halinde gerekleflir. Bu nedenle Efltun, idareci
snfn felsefeciler olmas gerektiini vurgulu bir biimde sylemifltir.
yle ki bu felsefeciler, akl ve tefekkr ilimlerde uzmanlaflmfl yetenekli kiflilerdir. Adalet ise bir tek nefiste buna benzer bir biimde gerekleflir. Yani nefsin her bir unsurunun zerine dflen grevi uygun
tarzda ve uygun bir zamanda yapmasdr. Zira adalet, nefsin her bir
cznn akla inkyadyla yine nefste gerekleflir. Bu nedenle devletin
yaps ve unsurlar nefsin yapsna benzer.58 Dolaysyla bir devleti
akll yapan neyse, insan akll yapan odur; bir insan niin yiitse,
devlette onun iin yiittir; devlet nasl doru olursa, insanda o trl
doru olur. Devletin doru olmas, her snfn kendi ifllerini grmeleriyle mmkndr.59
Efltun kent ile erdem arasndaki iliflkinin daha iyi anlafllabilmesi iin insan ruhunu katl binaya benzetir. Akl, insann iindeki
tanrsal niteliktir ve onu insan yapar. Hazlar, onun bedenin igdleridir. Ruh ise kzgnlk, cesaret, sevgi, onur ve nefretin yeridir. Erdemli insan, kendi iinde uyuma sahip olan insandr. Akl burada kural
koyucu konumundadr. Bu, insan-ruhu flehri ideal bir devlet gibidir.
Burada ynetici snf, bilgelii temsil eder. Muhfz snf, ruhu temsil
eder. Ancak her ikisi de hazz temsil eden iflilerden ayrdr.60
Bu benzetmede sz konusu edilen ynetici ve muhfz snfnda,
hikmet ve cesaret erdeminin bulunmas gerekir. Adalet ve iffet gibi erdemler ise, toplumun dier btn snflarnda bulunmas gereken erdemlerdir.61
Kent ile ilgili ahlk erdemlerin izahndan sonra, meselenin daha
iyi anlafllmas iin bn Rflde gre noktann daha izah edilmesi ge57.
58.
59.
60.
61.
bn Rfld, Telhs, s. 71; Efltun, Devlet, 441d, 443 a-e.

Efltun, Devlet, 441c-e.
A. E. Baker, Felsefeyi Anlamak, ev. brahim fiener, stanbul-2002, s. 45.
bn Rfld, Telhs, s. 71; Efltun, Devlet, 432a.
rekmektedir. Kendi ifadelerinden anladmz kadaryla bn Rfld, bu

erdemlerin nelerden ibaret olduu konusunda Efltundan ziyade,
Aristotelesin etkisindedir. Zira bu konularda okuyucuyu, Telhsin
birok yerinde grlecei gibi, Aristotelesin Etikine havale etmektedir. Nitekim bu erdemlerin nelerden ibaret olduuna dair yapt
izahlarda bunu grmekteyiz.62
Birincisi: Bu erdemlerin eyleme dnflmesi iin gerekli koflullarn
neler olduunu bilmemiz gerekmektedir.
rnein cesaretin erdemi, nefiste korkaklk ile sorumsuzca tehlikeye atlma arasnda bir yerdedir. Cesaret yle bir melekedir ki gerektiinde, gerektii kadar, ihtiya duyulan zamanda onunla cesur olunur. Bu tanm, eylem ile birlikte zel birtakm flartlarn bulunmasn
gerektirir. Dier trl eylem gerekleflmez. nk bilginin bir amac
da Aristotelesin belirttii gibi eylemdir, sadece bilmek deildir.
kincisi: Bu erdemleri genlere ve yetiflkinlere nasl benimsetebiliriz? Bu erdemleri onlarn nefislerinde nasl muhfaza edebilir, aflama
aflama byterek keml noktasna nasl taflyabiliriz? Ve yine ktlkleri, gnahkr ruhlardan nasl izale edebiliriz?
bn Rflde gre bu konuda yaplmas gereken fley, tp biliminin
yntemine benzemektedir. Tp bilimi bir ynyle bedeninin salkl
bir biimde geliflimi ile hastalklardan korunmasn konu edinirken dier ynyle hastaln nasl tedavi edileceini konu edinmektedir. Aynen yle de nefsin de bu tarzda tedavi edilmesi gerekmektedir.63
ncs: Btn bu erdemler birbirlerini nasl etkilemektedir ve
yine bu erdemler belirli flartlarda bir araya geldiklerinde hangisi keml noktasna ulaflmada daha etkilidir? Bu etkili olan erdemin ayrc
zellikleri nelerdir? Ve yine hangi erdemler keml noktasna ulaflmada negatif etkiye sahiptir?
bn Rflde gre bunun bilinmesi, birden ok yetkinliin amacnn
bilinmesi flartna baldr. Zira bunlarn her birisi devlete ait birer unsurdur. rnein insann kendi bedenine ait organlarn saln mu62.
63.

bn Rfld, Telhs, s.72. Ayrca bkz. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 130131.
hfaza edebilmesi iin bedenindeki uzuvlarn birbirleriyle iliflkisini ve

gerekliliini bilmesi gerekir.64
Burada bn Rfld, devletin unsurlar ile nefsin ksmlar arasndaki hiyerarfli ve uyuma dikkat ekmektedir. Zira bu nemlidir.
Uyum ve hiyerarflinin olmamas beraberinde anarfliyi getirir. Bu nedenle bn Rfld, koruyucu hekimlikte olduu gibi ncelikli olarak
erdemlerin kentte yaflayan bireylerin ruhlarna nasl yerlefltirilecei
ve bunun nasl baflarlaca konusunu ele alr. Zira ona gre bu meselenin szle tanmlanmas ahlk erdemlerin fiili olarak kentlerde,
milletlerde yerleflik hle getirilmesi iin yeterli deildir. Tp biliminde olduu gibi bunun salanmas iin yargnn da bu srece katlmas gerekmektedir.65
bn Rfld, bu noktada ahlk erdemlerin kent ile olan iliflkisini
izah ederken birden ok bilimden sz etmektedir. Anlatmnda ahlk
ve siyaset kavramlar i iedir. Bu iki bilim arasnda benzerlik kurduu gibi tp ilmi ile de benzerlik kurmaktadr.
Bu nedenle Efltuna gre kenti, nazar ve dflnsel bilgiye sahip,
zaman ierisinde amel tecrbe edinmifl kimselerin ynetmesi gerekir.
Nitekim bir doktorun iyi bir tabip olabilmesi iin nazar bilginin yannda tp biliminin genel deiflmez sabit ilkelerini de bilmesi gerekir.
Bu flekilde ancak edindii nazar ve akl bilgiyle tecrbelerine dayanarak amel uygulamalar yapar.66
Doal olarak sz konusu edilen erdemlerin elde edilmesi, Frbde olduu gibi eitim ve retim ile mmkndr. retim yalnzca szle olup zihni, akl erdemlere ulafltrr. Eitim ise hem sz hem
de rnek olmay kullanr ve ahlk erdemlerle amel sanatlar ortaya
karr.
bn Rflde gre erdemlerin kent halkna benimsetilmesi ve nefislerinde yerleflik hle getirilmesinin iki yntemi vardr:
Birincisi: nsanlar retorik ve fliir vastasyla ikna etmektir. Bu flekilde insanlar amel sanatlar idrk eder ahlk erdemlere doru mo64.
65.
66.
Averroes On Platos Republic, s. 116.

tive edilmifl olurlar.67 Bu yntem sradan insanlara hitb etme zellii taflr. Burada insanlar, yaygn olan grfl veya dflnceleri hibir
tenkit ve tahlile tabi tutmadan kabul ederler. Fakat nazar ve tefekkr ilimleri retme yntemi ise sekin insanlara zgdr.68
bn Rfld, sekin insanlar ile filozoflar kastetmektedir. Ona gre
felsefe umuma ait deildir, bilakis sekinlere zgdr.69
bn Rfld hikmeti, en yksek bilgi tr olarak tanmlarken sradan insanlarn bu bilgi trn kavramaya g yetiremeyeceinden sz
eder. Bu konuda o, Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel tle ar
ve onlarla en gzel bir flekilde mcdele et70 mealindeki yeti esas almaktadr. Bu yette geen hikmet, gzel t ve cedel, eflit bilgiye dellet ettii gibi slma gre ayr insan snfn da tanmlar.
Bunlar halkn ekseriyetini teflkil eden cumhur, cedele dayal tevil ehli ile burhn ehlidir. Burhn ehli, tevili yakn yollarla, kesin bilgi ve
kantlarla yapma gcne sahip kimselerdir ki yette hikmet kavramnn kapsamnda ele alnr. Bunlar ar ve karmaflk felsefe konularn
kavramada g ve yetenekleriyle, dier iki snftan daha stndrler.
flte filozoflar bu snf oluflturur.71
bn Rflde gre Efltun, halka hikmeti retmek iin retorik ve
fliir yntemini kullanmfltr. Ona gre halk, ya hikmeti kesin kanta
67.
68.
69.
70.
71.

Averroes On Platos Republic, s. 117; M. Aydn, s. 17.
bn Rfld, Telhsde insanlar felsef delillerin sosyal uzants olarak avam ve
havas fleklinde iki snfa ayrmfltr. kna metodu avama zg iken burhn
metodu havassa zgdr. Faslul-Maklda temel bir deifliklikle hitb ve
burhn snf arasna cedel ehli diye bir orta snf ilve etmifltir. Bu orta snfla da kelmclar kastetmifltir. bn Rflde gre insanlarn bu snfa ayrlmasnn ve buna karfllk gelen delil tr snflandrmasnn din-ahlk
nemi fludur: fieriat btn insanlara ebedi mutluluklarnn temeli olan teorik ve pratik hakikatlerin bilgisini retebilir. Bu l tasnifin dier bir
nemi de burhn ehlinin veya filozoflarn dier herkese karfl savunulmasdr. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 131-132.
en-Nahl Sresi, 16/125.
bn Rfld, Faslul-Makl: Felsefe-Din liflkisi, ev. Bekir Karla, stanbul1992, s. 104-105; Ali Bula, slm Dflncesinde Din -Felsefe/Vahiy - Akl
liflkisi, stanbul- ts., s. 235-236.
dayanan burhn bir metotla renirler ya da hibir zaman renemezler. Birincisi imknszdr; ikincisi ise imkn dhilindedir. Bu nedenle Efltuna gre halkn hikmeti (bilgelii) renmesi iin retorik
ve fliirin dflnda baflka bir yntem sz konusu deildir. nk her insann, tabiatnn, gcnn ve kabiliyetinin el verdii lde yetkinlii elde etmesi gerekir.72
bn Rfld, burada Efltundan farkl olarak insan, dier ahlk
erdemlerin elde edilmesi ile gndelik yaflama hazrlayan birtakm
faktrlerden bahsetmektedir ki bu faktrler, insanlarn Allaha
iman edip itikad etmeleri ile kendi doal istidatlar lsnde nihai
amaca ulaflma abalardr.73 bn Rfld, bu yaklaflmyla ahlk erdemlerin elde edilmesi srecine inanca dair unsurlar da ilve etmifl
olmaktadr.
kincisi: knnn yetersiz kald noktada devreye girer. Kin ve
dflmanl esas alanlara karfl uygulanr. Bunlar, herkese benimsenen ahlk erdemlere isteyerek uymazlar. Bu kiflilere bedensel cezalar
verilerek cebren, ahlk erdemlere uymalar salanr. Ama kesin olan
flu ki bu yntem, ideal devletin halkna karfl uygulanmamal. Mecburiyet halinde bile onlar zorla, baskyla cezalandrma cihetine gidilmemelidir.74
bn Rflde gre, kendileri ve ynetimleri iyi olmayan milletler ise
ancak savafl ve cebir yoluyla ahlk erdemleri benimserler. Halkn eitilmesinde bu iki yntem takip edilir. Doal olan, aile reisinin kendi
ocuklarn, genlerini ve hizmetkrlarn terbiye ederken baflvurduu
yntemdir. Ancak erdemli olmayan kentlerin yneticileri, kendi halklarn gneflin altnda, umuma ak yerlerde plak brakarak, sopayla
dverek veya idam ederek slh etmeye alflrlar. Fakat erdemli kent
halknn, cebir ile bu flekilde eitilmesi nadiren vuku bulur. Fakat dier milletlerde bu yntem, bir tarz olarak benimsenmifltir. Sapkn milletler iin savafl dflnda bir seenek sz konusu deildir.75
72.
73.
74.
75.

Averroes On Platos Republic, s. 118-119.
bn Rflde gre slm hukuku ile befler hukuk bu konuda birbiriyle benzeflmektedir. nk Allahn yoluna davet etmenin iki yntemi vardr; birisi ikna, dieri ise cihddr.76
Savafl sanat, gerektii zaman ve gerektii lde cesur olmann
erdemiyle yetkinlie ulafllr. Savafl iin hazrlk yapan kentin cesaret
erdemine sahip olmas gerekir.77
Doasndan anlafllaca gibi cesaret erdeminin fiil halindeki yetkinlii, savafl sanat ile birlikte dier ahlk erdemler ile dier amel
sanatlarn da bulunmasn gerektirir.
Efltuna gre savafl sanat nihai amaca ulaflmada vesileler takdim
etmez. Fakat savafl sanat bir tr ihtiyatr. Bu ihtiya ya ncelikli olarak erdemli devletin karflt olan devletlerdeki nitelikleri, alflkanlklar izale etme nedeniyle ortaya kar ki bunun aflr ihtiyatan veya en
iyiyi elde etmek iin yaplmfl olmas fark etmez. Veya dflardan erdemli devlete zarar veren herkese dersini vermek iin yaplr.78
bn Rflde gre bir insann erdemli olmas, kklkten itibaren erdemlerle bytlmesine baldr. Fakat ilerleyen yafllarda bu
76.
77.
78.
bn Rfldn Telhsini braniceden Arapaya tercme eden Ahmed fiehln,

brani mtercim Samuel Ben Yehudann muhtemelen bn Rfldn burada
zikrettii birka paragraf hazf etmifl olabileceinden sz etmektedir. Bu
hazf edilen paragraflarda konuyu delillendirmek iin zikredilen yet ve hadsler olabilir (bkz. bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 81). Ayrca yukarda
metinde zikredilen cihd kavram yerine Rosenthal ile Ralph Lerner, yaptklar tercmelerde savafl/war kavramn zikretmifllerdir. Oysa slm hukukunda hric dflmana karfl yaplan savafla cihd ad verilmektedir. Bu nedenle, bu konuda dier tercmeler yerine Ahmed fiehlnn yapt tercmeyi dikkate aldk. Bkz. Averroes On Platos Republic, s. 12; Averros Commentary, s. 119.
Rosenthalin ngilizce metninde geen secondary art tabirini, H. M. elbd, Arapaya es-sinatul-cziyye fleklinde tercme etmifl ve verdii
dipnotta, Frbyi istiflhad ederek bunun ordu komutanl, anlamna geldiini sylemifltir. Fakat metnin btn dikkate alnd zaman Ahmed fiehlnn ve Ralph Lernerin yaptklar tercmelerde kullandklar savafl sanat tabiri daha anlaml gelmektedir. Bkz. bn Rfld, Telhs, s. 76; Averroes
On Platos Republic, s. 12; ez-Zarr fis-Siyse, s. 81.
ahlk erdemlerden uzaklaflan birisi tekrardan erdemli biri hline

gelemez. Onu, erdemli olmaya zorlamann bir yarar da olamaz.
Ancak ocuklarnn zorla alnp, onlara erdemlerin retilmesi gerekir.
bn Rflde gre, yine de erdemli bir toplumda byyen bir insann erdemli olmas imkn dhilindedir. Fakat her fleye ramen erdemleri renmemekte srara eden birisi iin iki seenek sz konusudur.
Ya idam edilir ya da hizmeti veya kle klnr. Kentte onun konumu,
aklsz hayvanlarn konumu gibi en dflk dzeyde olur.79
Erdem ile kent arasndaki iliflki balamnda bn Rfldn ele ald bir dier konu da, kent iin vazedilmesi gereken tmel ve tikel yasalardr. Ancak bn Rfld bu konuyu yeterince izah edebilmifl deildir.
zah edemeyiflinin temel nedeni ise, kanatimizce Yunan ve slm kltrleri arasndaki temel farkllktan kaynaklanmaktadr.
Efltuna gre toplumun slh amacyla vazedilmesi gereken yasalar ancak dnyann gbeinde oturan tanrlar vazedebilir. Dolaysyla tanrlarn vazettikleri yasalar gz ard ederek toplumu slh etmeye alflmak veya bunun iin kanunlar vazetmek ona gre nafile bir
abadr. O, bu konuda flyle demektedir:
Baz kimseler toplumu slh etme adna bir sr kanunlar koyarlar ve bylece ktlklere son vereceklerini umarlar. Ama aslnda
Hydran bin baflndan birini kestiklerini, her kestikleri bafln yerine
de yeniden ikisinin ktn fark edemezler. Gerek kanun koyucu,
bu trl kanunlarla kurallarla vakit kaybetmez. Dzenlemek istedii
devlet, ister iyi olsun ister kt. yiyse, kanunlar deifltirmeye lzum
yoktur. Koyaca kanunlar ktyse birounu kim olsa koyar. Birou da kendiliinden toplumun yaflam dzeninden kar.80
rnek olarak da Efltun, tapnaklarn kuruluflu, kurbanlar, byk
kk Tanrlara, kahramanlara yaplan trenler, llerin gmlmesi
ve sayg grmesi ile ilgili kanunlar vermektedir. Ona gre biz bu kanunlar bilemeyiz. Bir devlet kurarken aklmz varsa biz de atalarmzn baflvurduu varla baflvurur, yalnz onun szn dinleriz. Dnya79.
80.

bn Rfld, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 426e, 427a.
nn gbeinde oturan Tanr, hi flphesiz atalarmza ve btn insanlara yol gsteren Tanrdr.81
bn Rfld, bu metni izah ederken mabedlerin inflas ile mabetler
iin toplanan para, dua ve kurban ile ilgili vazedilen kanunlarn Allaha ve meleklerine karfl tevazu ve saygy ruhlara yerlefltirdiinden
sz etmektedir. Ona gre bu hizmetler, iyi olan ve ilham alan insanlara braklmaldr. nk ona gre bunlar ilh meselelerdir. Yaplmas gereken fley, dier kentlerde olduu gibi bu tr hizmetlere mdahale etmeksizin bu konuda vazedilmifl olan yasalar kabul etmektir.
Ona gre bu yasalar, ayn zamanda btn fleriatlarn ve yasalarn temelidir.82
Yine bn Rfld bu noktada, yukarda zikredilen metni izah ederken, Efltundan farkl olarak yasa koyucu Yunan tanrlarndan sz etmez. O, btn fleriatlarn ve yasalarn benimsedii yasalardan sz
eder. Ona gre evrensel nitelii olan bu yasalar, tmel yasalardr. Bu
yasalarn olduu yerde tikel yasalarn vazedilmemesi gerekir.
bn Rflde gre eer kent halk tmel kanunlara ve yasalara gre
eitilirlerse, tikel kanunlara sayg gsterir iyi bir biimde disiplinize
olurlar. Bunun sonucu olarak rnein babalarna sayg gsterir, yaflllarn yannda konuflmazlar. Bu nedenle tikel kurallar iin ayrca yasa
yapmalarna gerek kalmaz. Sreklilii olan kanunlarn varl kent
halknn temayllerinin kolay bir biimde bu tikel kurallara ynelmesi ve uymasna baldr. nk insan, sahip olduu terbiye ve donanm ile bireysel zelliklerin ynelimde olduu fleyleri arzular. Eer ynelimleri iyi ise iyilie ynelir; eer kt ise ktle ynelir.83
bn Rflde gre bir kimse, birok kanun koyucunun yapt gibi
tmel kanunlar olmakszn tikel kanunlar vazederse o, yiyecek, iecek
ve cinsellie aflr dflknlnden dolay hasta olan birisini ila ile tedavi edip iyilefltiremeyen doktor konumuna dfler. Doktorun verdii
ilalar fayda yerine, hastaln daha da arttrr. Bu nedenle tikel kanunlar vazederek toplumu slh etmeye alflan, hayatn buna harca81.
82.
83.
Efltun, Devlet, 427 c.

bn Rfld, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 427bc.
bn Rfld, Telhs, s. 114-115; Efltun, Devlet, 425b.
yan bir kimsenin bunu baflarmas fiilen mmkn deildir. bn Rflde

gre burada ncelikli olarak tmel yasalarn vazedilmesi gerekir.84
3. Adalet lkesi le Birey-Devlet liflkisi

Efltun Devletin bafllangcnda adaletin ne olduunu ve kendi zamannda adalet ile ilgili genelde kabul gren dflncelerin yanlflln
konu edinmifltir. Sonradan o, devlette ve ferdin ruhunda yerleflik olan
adaletin doasn izah etmifltir. Ancak adalet ona gre bireyde, devlette olduundan daha fazla aflikr bir biimde grnebilir. nk bu
konuda yaplacak olan izahlarn devlet ile iliflkilendirilerek yaplmas
konunun daha iyi anlafllmasn salar.85
Efltun bu konuya dair flu rnei vermektedir: Uzak bir meknda, kk harflerle yazlmfl olan bir yaz bulunsun; sonra da ayn yaznn daha yakn bir meknda, daha byk harflerle yazl olduunu
varsayalm. Doru olan, ncelikle byk harflerle yazlmfl olan yazya ynelip onu okumaktr. Bu yazy okuyup anladktan sonra kk
harflerle yazlmfl olan yaznn okunmas daha kolay olur.86
Burada bn Rfld, Efltunun yapt benzetmeden hareketle konuyu izah etmektedir. Kk yaz devletin ekirdei olan bireye, byk yaz ise kentin btnn kapsayan topluma benzetilmifltir.
bn Rflde gre kentteki adalet, bireydeki adalete btnyle benzemektedir. Bu nedenle Efltun, dil bir kentin mahiyetini ve tabiatn konu edinmifltir.
Ona gre erdemli devlet, bilge, cesur, dil ve ll olan devlettir. Efltun, bu devlette bulunan drt erdemden her birinin tabiatn
ve her bir czn arafltrp izah etmifltir. lk olarak hikmeti konu edinen Efltun flyle demektedir: Bu devlet hakmdir, hikmet ile bilgelie sahiptir. Yani bu devlet, kanun ve kurallarda bilgece bir meflverete sahiptir. fiphesiz bilgece meflveret ise bir tr ilimdir. Fakat ziraat
84.
85.
86.
bn Rfld, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 426ab.

bn Rfld, Telhs, s.116; Efltun, Devlet, 368d.
ve marangozluk gibi sanatlarla ilgilenmeksizin iyi bir ynetim ile iyi

bir meflverete sahip olunamaz.87
Sonu olarak hikmet, erdemli bir insann amacnn bilinmesiyle
yetkin hle gelir. nk siyasetin ynelimi de bu yndedir. Ayrca
ak olan flu ki, insan gayenin elde edilmesi nazar ilimlerle mmkndr. Zorunlu olarak bu kenti konuflurken ve hikmet ile nitelerken doas itibariyle hem nazar ilimlere hem de amel ilimlere birlikte sahip
olduunun sylenmesi gerekir.88
bn Rfldn burada sz konusu ettii nazar ilimler ile amel ilimler, Frbye gre dflnme gcnn alt blmleridir. Bunlardan biri olan amel ilimler ikiye ayrlmaktadr: Biri sanatlardr, dieri ise
amel dflnmedir. Ona gre nazar ilimler ile herhangi bir insann hi
bilemeyecei fleyin bilgisi elde edilir. Amel ilimler ile de bilmek istedii fleylerin bilgisini elde edebilir.89
bn Rflde gre hikmete sahip olan topluluk, doal olarak say
itibariyle en kk olan topluluktur. Bunun yeleri ise felsefecilerdir.
Onlarn tabiat, amel sanatlara sahip olan birinin tabiatndan farkldr. Bu ise kenti yneten kiflinin, hikmet niteliine sahip olmas ve
hikmet ile ifl grmesi gerektiine dair bir delildir. Binaenaleyh zorunlu olarak bu devleti yneten kiflilerin de felsefeciler olmas gerekir.90
Cesarete gelince, bu devlete ait bir nitelik olup doru ve makul
bir inantr. Bu konuda bn Rfld flyle demektedir: fiiddet ve zaafa
87.
88.
89.
90.
Averros Commentary, s. 156. Rosenthalin metnindeki bu ifadeye gre, bilgece meflveret ile ziraat ve marangozluk gibi sanatlarn birlikte dflnlmesi gerekir. Oysa Ahmed fiehlnn yapt tercmede tam tersi bir anlam sz
konusudur. Bu tercmede flyle denmektedir: Ancak bilgece meflveret ile
iyi bir riyasetin nedeni iftilik ve marangozluk gibi pratik sanatlar deildir. Fakat kanatimizce metnin tamam dikkate alndnda, Rosenthalin
yapt tercmenin daha doru olduu sylenebilir. nk bn Rfld, ilerleyen satrlarda Zorunlu olarak bu kenti konuflurken ve hikmet ile nitelerken
doas itibariyle hem nazar ilimlere hem de amel ilimlere birlikte sahip
olunmas gerekir demektedir. Bkz. ez-Zarr fis-Siyse, s.116-117.
Averros Commentary, s. 156; Efltun, Devlet, 428a-e.
Frb, es-Siysetul-Medeniyye veya Mebdiul-Mevcudt, ev. Mehmet
Aydn - Abdulkadir fiener - M. Rami Ayas, Ankara-1980, s. 2-3.
karfl btn iyi insanlar bu noktada glendirmeliyiz. fiiddet ile kastettiim fley korku ve elem duygusudur. Zaaf ile de duyusal arzulara ynelimi kastediyorum. Halkn bu tr alflkanlklardan ve ynelimlerden korunabilmesi iin onlara mzik ve beden eitiminin verilmesi gerekir. Bu flekilde korku ve duyusal hazlara olan sevginin
ruhlarna yerleflmesi engellenmifl olur. Bu ynde iyi alflkanlklar edinirlerse, bunun giderilmesi veya deifltirilmesi neredeyse imknsz
hle gelir.91
Efltun bu durumu boyaclarn yapt ifle benzetmifltir. Boyaclar,
yn kzla boyamak istedikleri zaman ak yn seerler. Boyann parlakln salasn diye onu iyice ykar, hazrlar sonra kzla boyarlar.
Bu flekilde boyanan kumafl, ister sabunla, ister sabunsuz ykansn solmaz, rengini atmaz.92
Ayn fley muhfzlar iin de sz konusudur. Muhfzlar, izah ettiimiz tarzda eitim almazlarsa ve onlarn karakteri doru bir biimde
flekillenmezse, bu inancn onlarn nefislerine etki etmesi kuflkuludur
ve rengi gizli kalr. Ayn fley, elem ve korku ile arzularmz ve hazlarmz iin de sz konusudur. Zira bunlarn erdemler zerinde gl bir
tesiri vardr, erdemlerin zne etki eder.
Benzer flekilde erdem olarak kenti sekin klan fley, cesarettir. Doas itibariyle muhfz olabilecek kiflilerin cesur olmalar gerekir.
nk onlarn en nemli grevi kenti korumaktr. nk hikmetli
bir szde flyle denmektedir: Bir kentte zengin veya sanatkr snf bulunduu iin o kente cesur veya korkak denmemifltir. Sadece cesur
muhfzlar snf bulunduu iin cesur denmifltir.93
Bilgelik ve cesaretten sonra ele alnmas gereken erdemler ise iffet ve adalettir. ffet ve adalet nedir? Kentin hangi unsurlaryla iliflki91.
92.
93.
Averros Commentary, s. 157. Ancak bn Rfld verilecek olan mzik eitimi konusunda flyle demektedir: Mzikde kadim kanunlarn vazettikleri
dflnda her trl yenilikten saknmalyz. Eer bunu yapmayacak olursak
kenti ciddi anlamda doacak zararlar konusunda uyarmalyz. Bu yenilik,
sessiz bir biimde insanlarn doasna yol bulup ruhlarna yerleflirse o zaman, kanun dflna klr ve kanun yok oluverir. Bkz. Telhs, s. 114.
Efltun, Devlet, 429e; bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 118.
bn Rfld, Telhs, s. 118; Efltun, Devlet, 429a-d.
lidir? bn Rflde gre iffet, yiyecek ve iecekte, cinsel arzularda ll olmaktr. ll adam, srekli olarak mutedildir.94
Efltuna gre lllk ya da kendine hkim olma ideas, yaflam
etkinliinin ounu kaplamaktadr ve onlarn her biri iinde daha temel bir flekil bulunmaktadr. Bir insan yaflamnda ll olmay rendii zaman, onun llle karfl sevgisi artar ve dier tm hazlara karfl olan ilgisi kaybolur. Bu konu zerinde pratik ve teorik arafltrma yapldnda lllk dayankllk olur. Ruhun diren nitelii
hline dnflr.95 Bu nedenle bazlar iffeti, nefsi arzu ve zevklerden
uzak tutma fleklinde tanmlamfllardr. ffetli adam iin de daha cesur
ve kendi nefsinin efendisi demifllerdir.96
bn Rflde gre insan ruhunda bulunan unsurlarn en flereflisi
akldr. En zayf/dflk/aflalk unsur ise flehvn nefstir. Daha ok flerefli olan unsur, dflk/zayf unsurun tersine daha ok cesur ve egemen olandr. fiphesiz zayf olann daha flerefli olana itaat etmesi gerekir. Bu nedenle insan iin kendi nefsinin efendisidir, denmifltir. Eer
bunun tersi olursa yani insan, zayf olan unsura, ktle veya bir
baflka fleye boyun eerse o takdirde deriz ki, kifli kendi nefsinin yannda yer almfl ve iyileflme umudu kalmamfltr.97
Bu nedenle bu kentin, dier kentlerden daha cesur olduu sylenebilir. Zira o, kendi nefsinin efendisidir. Benzer flekilde ll olma
erdemi toplumun bir snfna zg deildir. Bilakis ll olma nitelii, bilgelik ve cesaretten farkl olarak btn toplumsal snflara aittir. nsanlar arasnda birlii salar ve buna aykr olan fleyleri uzaklafltrr.98
bn Rflde gre izah edilmesi gereken drdnc erdem ise adalettir. Ona gre adalet erdemi devletin ynetimi ile ilgilidir; devletin
ayakta kalmas ve dzeninin salanmas buna baldr. Adalet ilkesine
gre her birey, yalnzca doasna uygun olan bir meslei icra edebilir.
94.
95.
96.
97.
98.

A. E. Baker, s. 44.
bn Rfld, Telhs, s. 118: Efltun, Devlet, 430d, 431a.
Averros Commentary, s. 159; Efltun, Devlet, 432a.
Bu ise ayakta kald srece devletin srekliliini ve bekasn salayan

adaletin anlamdr. Bir devletin erdemli olabilmesi iin adalet ilkesinin, dier erdemle eflit dzeyde iliflkili olmas gerekir.99
Sonuta devleti idare edenler ile idare edilenlerin bu salam inanc taflmas ve kanunlarn emrettii her fleyi muhfaza etmesi gerekir.
Devletin yetkinliinin nedeni devlette bulunan ocuklarn, kadnlarn, hizmetilerin, yneticilerin, btn insanlarn ve btn snflarn
her birinin tabiatna uygun olan ifli yapmas, bunun dflnda baflka bir
ifl yapmamasdr. Eer devlette dil insanlar varsa, o devlet adaletli olmakla nitelenir. nk adalet, bu devlet halknn her bir ferdinde
vardr. Bu ise siyas adalettir.100
bn Rflde gre dier devletlerde meydana gelen hakszlklarn
nedeni adaletin olmayfldr. Adaletin olmayfl sonucunda her birey,
birden ok sanat ve meslee ilgi duyar. Bir meslekten dier bir meslee, bir snftan dier bir snfa intikal eder. Bazlar ise bu durumun
kentte icra edilen mesleklere ve sanatlara zarar vermediine inanmaktadr. Fakat ak bir biimde bir snfn dier bir snfa dnflt gzlenecek olursa, rnein sanat erbabndan ayn zamanda hem cimri
hem de zengin olan bir kiflinin nfuzlu insanlar arasna veya yneticiler arasna katldn varsayacak olursak, bu durumun gzle grlebilecek derecede birok kentte olduu gibi zararlara neden olduunu
mflahede ederiz. bn Rfld, bu trden davranfllara Endlsn birok kentinde rastlanabileceini sylemektedir.101
Efltun, devlette bulunan adaletin tabiatn izah ettikten sonra
akabinde, bireyde bulunan adaletin ne olduunu izah etmifltir. Ona
gre devlette olduu gibi bireyde de adaletin bulunmas gerekir ki, bu
gzel ve kabul edilebilir bir niteliktir. Eer bireyde adalet sz konusu
deilse bunun nedenini aa karmak iin daha ok devlet ile ilgili
99.
100.
101.
Efltuna gre devlette deer vardr: ffet, cesaret ve bilgelik. Bunlarn

dflnda kalan deer, onlar douran ve yaflatan deerdir. Bu deeri bulursak drdncs doruluk/adalet olacaktr. Bkz. Devlet, 433b.
bn Rfld, Telhs, s. 119. Lernere gre siyas adalet tabiri Efltunun
Devletine deil de Aristotelesin Etikine ait bir tabirdir. Bkz. Averroes On
Platos Republic, s. 53.
bn Rfld, Telhs, s. 120; Efltun, Devlet, 434b-c.
ynnn arafltrlmas gerekir. nk tr itibariyle ayn olan, fakat

byklkleri farkl olan fleylerden birinde bulunann tam ztt dierinde bulunmaz. O halde olmas gereken fley fludur: Bireyde bulunan
adalet ve eflitliin devlette de bulunmas gerekir.102
Efltuna gre devlette bulunan adaletin temel ilkesi vardr.
Bunlar; akl gc, fke (cesaret) gc ve flehvet (iffet) gcdr. Eer
bu arasnda, zaman ve snr itibariyle uygun bir ahenk varsa biz
bu devlet iin bilge, cesur ve ll devlet deriz. Eer bu kuvve, bireyin ruhunda bulunmuyorsa o kimse iin adildir, denemez. Bu nedenle flehvet gc ile fke gc, akl gcne itaat etmelidir. Zira bireyin nefsinde bulunmayan bir gcn devlette bulunmas mmkn
deildir. nk gcn devletteki varl, bireyin ruhundaki varlna
baldr.103
Tabiat ilminin izah ettii gibi iimizde iki zt kuvve bulunmaktadr. Birisi akl gcdr, insann dflnen ve hesaplayan yandr. Dieri ise flehvet gcdr. O sadece sever, ackr, susar, coflar, doymak,
zevk almak ister. Bu iki gcn varln bazen bir fleyi arzu edip sonrada ayn fleyden vazgeiyor olmamzdan anlyoruz. Bunun nedeni ise
ya flehvet gc ya da fke gcdr. ounlukla fke gc, flehvet gcyle ile kavga halindedir ve ona egemen olur. Fakat fkelendiimizde bunun nedeni flehvet gcdr, akl gc deildir.104
Efltun flehvet gc ile akl gc arasndaki kavgaya dair efsanevi bir hikye anlatmaktadr. Bu hikyeye gre Aglainonun olu Leonties, Pireden yukar gelirken kuzey surlarnn dibindeki iflkence yerinde cesetler grmfl. Bir yandan bunlara bakmak ister, bir yandan
da grmemek iin bafln evirirmifl. Bir sre grme isteini yenip yzn kapamfl, ama sonunda dayanamamfl, gzlerini drt ap llere doru gitmifl ve barmfl kendi gzlerine: haydi kr olaslar, aln
doya doya seyredin bu gzel manzaray!
Bu hikye gsteriyor ki bazen bir yanmz olan fke gc, dier
yanmz olan flehvet gcyle savafl halindedir. Bazen de insan akln
102.
103.
104.
bn Rfld, Telhs, s. 120; Efltun, Devlet, 434d-435b.

bn Rfld, Telhs, s.121; Efltun, Devlet, 439d.
dinlemeyip tutkularnn peflinde srklenince kendi kendine sylenir,

kendini zorlayan tutkularna kzar. Bu i savaflnda tutkular akldan
yana oluyor demektir.105
kuvvenin insanda bulunma nedeni devlette bulunma nedeniyle ayndr.
Bu nedenle adalet ilkesi, insan nefsinin btn ksmlarnda vardr
ve yapmas gereken fleyi yapmaktadr. Devlet bu ynyle insana benzemektedir. nk egemen olan akl gc, nefsin dier glerinden
st bir konumdadr. yle ki fke gc, akla itaat eder ve boyun eer,
onun iin flehvet gcne karfl savaflr.
Bireyin nefsindeki bu uyum, mzik ve beden eitimi yoluyla elde
edilebilir. Beden eitimi nefsi glendirir, ona cesareti ilham eder, bafllar. Mzik ise onu daha da eitir ve akla itaat eder hle getirir. Bu
iki cz (akl ve fke gc) bu dorultuda geliflirse nefis, flehvet gcnn eitimini de stlenmifl olur.106
Bu nedenle insan, akl gcne benzedii oranda bilgedir/hakmdir. Ayn fley kent iin de sz konusudur. Bu yaklaflm, arzulama ve fke gc iin yaptmz tanmlamaya da uyarlanabilir. Cesur adam
korku ve hzn halinde, arzularnn kabard zamanlarda, her daim
akln emirlerine inkyat ederek bu istikamette davranfl sergiler.107
Bilge olan insann akl gc, srekli bir biimde hem kendisine
hem de dier glerine karfl egemen konumundadr. Devletin de benzer durumda olmas gerekir. Benzer flekilde bireydeki iffet, devlette
bulunmas gereken llle benzer. Bu nedenle bu devlette birey,
doas itibariyle yetkin bir erdeme sahip olduu gibi devlet de yetkin
bir erdeme sahiptir. Sonu itibariyle bireyin nefsinde bulunan adalet,
devlette bulunan adaletin ta kendisidir.108
bn Rfld, burada Efltunu zetleyip flerh ve izah ederken tikelden tmele, bireyden devlete gelerek mkemmel bir siyas kuramn
ana hatlarn belirlemifltir. Bunu yaparken birey ile devlet arasnda s105.
106.
107.
108.
Efltun, Devlet, 439e-440ab.

bn Rfld, Telhs, s. 122; Efltun, Devlet, 442c-e.
rekli olarak bir analojiden sz etmektedir. Zira ikisi arasnda sk bir

iliflki sz konusudur. Bu flekilde siyasetin gereklii onunla beraber
ortaya kmaktadr.
bn Rflde gre bireyde tezhr eden zulm ve saldrganlk, chil/bilgisiz kentteki zulm ve saldrganlk gibidir. Nedeni ise fke ve
flehvet gcnn egemen olmasdr. Bu flekilde nefse ve kente egemen
olan fleye, yaln bir biimde efendi ve ynetici denir. Bu durum salkl veya hastalkl insan bedenine benzer. Salkl olma, insan bedenindeki unsurlarn hem kendi iinde hem de tabiat ile uyumlu olma
halidir. Hastalk ise unsurlarn hem kendi iinde hem de tabiat ile
uyumlu olmama halidir. Bu nedenle nefsin salkl olmas, akl gc
ile uyumlu olmasna baldr. O halde erdem, bir tr salk ve gzelliktir. Bunun tersi ise hastalktr.109
Say ve tr itibariyle bir tek erdemli devlet olmasna karfln chil/bilgisiz devletler, tr ve say itibariyle hem birbirinden farkldr,
hem de say itibariyle birden fazladr.110
4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu

bn Rflde gre, bir kentte yiyecek ve ieceklerde, mzikte aflrla kalrsa, bunun sonucu olarak tp bilimi ile yargya ihtiya duyulur. Ona gre bir kentte hekimlere ve kadlara ihtiya duyulmas ayptr.111 Yetkin bir toplumda hekimlere ve kadlara ihtiya yoktur. nk bn Bccenin syledii gibi, hekimlere ihtiya olmamas her zaman faydal olan besinleri yemelerinden, kadlara ihtiya olmamas da
aralarndaki iliflkinin esasnn sevgi ve dostluk olmasndan ileri gelir.112 bn Rfldn kendisi hem bir kad, hem de bir doktor olmasna
ramen bu deerlendirmeyi yapmfltr.
109.
110.
111.
112.

bn Rfldn kullland el-mednetl-chile tabiri ayn zamanda Frbnin de kulland siyas bir kavramdr.
Mehmet Da - Hfzrrahman R. ymen, slm Eitim Tarihi, Ankara1974, s. 50.
Ona gre hukuk ve tp biliminin erdem ile iliflkisi sz konusu deildir. nsan, hukuk ve tp bilimine zorunlu olarak ihtiya duyduu,
nemsedii oranda uygun ve doru yoldan uzaklaflmfl olur.113
Erdemli kenti ayrcalkl klan fley, onun bu iki sanata ihtiya duymamasdr. Bu kentte, yarg ve doktor bulunmaz veya parmakla gsterilecek kadar az sayda doktor ve yarg bulunur. Eer insanlar gerektii kadar, ll bir biimde, doru zamanda, kaliteli yiyecekler
yerlerse; o zaman ne gemiflte, ne de gnmzde kullanlan ilalara
ihtiya duyarlar.114
Rosenthala gre bn Rfld, burada sanki slm dnyasnda yarglar ile doktorlara verilen yceltici unvanlara itiraz eder gibi grnmektedir. Ona gre erdemli kentte doktorlara verilen, doktorlarn en
by (kebr el-etibba), yarglara verilen ve kadlarn kads anlamna gelen kdil-kudt tabirinin olmamas gerekir. nk ona gre
bu kentte insanlarn bedenleri salkl, ruhlar mutludur. Yani aralarnda flikyet sz konusu deildir. O bu konuda bn Bcceden etkilenmifl gibidir.115
bn Bcceye gre, erdemsiz toplumlar, srekli olarak doktorluk
sanatna baml bir hayat yaflamak zorundadrlar. bn Bcce, doktorlara duyulan bu ihtiyac toplumlarn erdemsizliinin bir belirtisi saymaktadr. bn Bcce, bu konuyu flyle dile getirmektedir:
Bir toplumda doktor ve yarg bulunmamas, yetkin toplumun
kendine has zelliklerindendir. Kendisinde doktor ve yargca ihtiya
duyulur olmas da, drt basit toplumun genel zelliklerindendir. Toplum, yetkin olan toplumdan ne kadar uzak olursa, orada bu ikisine
duyulan ihtiya daha fazla olur. Bu iki snfa mensub insanlarn mertebesi daha stn olur.116
Grld gibi bn Bcce, doktorluk ve yarglk sanatlarn bir
siyasal ve toplumsal belirleyici olarak deerlendirmektedir. Siyasal ve
sosyal bozukluun birer alameti olarak tp ve yarg sanatlarna ykle113.
114.
115.
116.

bn Rfld, Telhs, s. 98; Averroes On Platos Republic, s. 31.
Averros Commentary, s. 266 (notes to treatise I).
Y. Aydnl, s. 273.
nen bu olumsuzluk, Efltunun bu konudaki yaklaflmn yanstmaktadr ve ayn nitelendirme bn Rfld tarafndan da tekrarlanmfltr.117
Ancak bn Rfldn bu konuda kendi iinde tutarl olmadn
syleyebiliriz. O, yukarda izah ettiimiz gibi bir taraftan erdemli
kentte yarg ve doktor bulunmaz derken konun ilerleyen ksmlarnda Efltunu izah ederken onun bu yaklaflmna katlmadn ve erdemli kentte yararl ilalar tanmlama, kronik hastalar dier hastalardan ayrt etme ve teflhiste bulunma amacyla doktor bulunmas gerektiinden sz etmektedir.
Efltuna gre erdemli kentte bulunan doktorlar, sadece yeni doan ocuklarn ilala tedavi edilip edilemeyeceini belirlemek iin
vardr. Onlar, ila ile tedavisi mmkn olanlar tedavi eder, tedaviye
kabil olmayanlar kendi hline brakrlar. Hekimler, ilala tedavisi
mmkn ancak topluma yararl olamayacak hastalar bile kendi hline brakrlard. bn Rflde gre Efltunun kronik hastalara dair grfl budur.118
Bu yaplan izahlara bakarak, doktor ile hasta arasndaki iliflkiye
siyas bir boyut katld sylenebilir. nk doktor, hasta bir kimsenin kente yarar salayp salayamayacana bakarak tedavisine karar
vermektedir.
Ancak bn Rfldn bu yaklaflm onaylamadn kendi ifadelerinden anlyoruz. Buna ramen bn Rfld, Efltunu yorumlarken bir fleyin kendisi iin var olduu yce gaye ortadan kalknca o fleyin varl
ile yokluu msavi olur, demektedir. Ona gre Sokratesin yapt fley
de budur. O, alfllageldii hayat yaflamann imknsz olduunu anlaynca, lm yaflama tercih etti. Bu devletin bir unsuru olarak var
olan ve iyi bildii bir ifli yapma gc olan birisi, bunu iyi bir biimde
yapamyorsa, o zaman kiflinin lmesi yaflamasndan daha iyidir.119
bn Rfldn burada zet olarak temas ettii bu konuyu Frb,
ayrntl olarak ele almfltr. Frb, yaflamn gayesi ile hangi durumlarda lmn hayata tercih edileceini izah etmifltir. Ona gre Efl117.
118.
119.
Y. Aydnl, s. 273-274.
tun, Sokratesin Atinallar Protestosu kitabnda hayat erdemli ve

felsefeye uygun bir biimde yaflamaya imkn bulamayan bir insann,
bu hayat m yoksa lmeyi mi tercih etmesi gerektiini tartflr. nsann, Sokratesin yapt gibi lm byle bir hayata tercih etmesi gerektiini syler. Zira Sokrates, yanlfl fikirleri tasdik etmek ve afla bir
hayat tarz yaflamaktansa lm hayata tercih etmifltir. Dier trl insan, hayvan bir hayat srmek zorunda kalr.120
bn Rfld, bu konun daha iyi anlafllabilmesi iin parma kangren
olan veya az difli hasta olan birini rnek vermektedir. Ona gre kangren olan parman veya hasta olan az diflinin insan bedenine yarar
olmad iin kesilip atlmas gerekir. Bu yaplmad takdirde bu hastalar, kentte sklkla zrl ocuklarn domasna neden olurlar.121
Fakat marangozluk ve benzeri meslei olan kifliler hastalandklarnda, doktordan ya kendilerini hemen tedavi edecek bir tedavi ya da
ilerini temizleyecek bir ila veya damarlarndan kan alnmasn isterler; ta ki ifllerine hzlca dnebilsinler. Doktor hastalklarn giderecek
bir ila nerdii zaman hemen onun gereini yaparlar. Fakat uzun sreli bir yatak istirahatn zorunlu grp nerdii zaman bunu reddederler. nk onlara gre sokak kflelerinde grdmz aylak aylak
gezen kimseler veya tembelliklerine ramen hayata skca sarlan dilencilerin tersine alflmakszn geen bir hayatn nemi yoktur.122
Efltuna gre tedavi edilmeksizin yaflamaya g yetiremeyen,
kente katkda bulunamayan hastalarn ldrlmeleri gerekir. Bunlar
ilasz yaflamaya g yetiremedikleri iin devlete zarar vermektedirler.
Bazlarna gre de bu trden hastalarn ldrlmemesi, yaflam haklarnn korunmas gerekir.123 bn Rfld bu konuda, Efltunun sylediklerini dikkate almaz. Kendileri asndan bu fikirlerin bir deeri olmadn syler.
Ona gre hastann olduu yerde doktorun bulunmas gerekir.
nk ona gre doktor yararl ilalar tanmlar, kronik hastalklar
120.
121.
122.
123.
Frb, Efltun felsefesi, Frbnin Eserinin iinde ev. Hseyin

Atay, Ankara-2001, s. 85-88
bn Rfld, Telhs, s. 99; Efltun, Devlet, 407d-e.
dier hastalklardan ayrt eder, teflhiste bulunur. Ayrca o, kentte ilasz yaflamaya g yetiremeyen bu nedenle devlete zarar veren hastalarn ldrlmesi fikrine de karfldr.124
bn Rfldn bu yaklaflmnn arkasnda doal olarak din ve ahlk gerekeler vardr. nk slm dini, hastalarn ldrlmesini emretme bir yana bilakis hastalarn, zayflarn, yaflllarn yaflamalarn
kolaylafltracak fleylerin yaplmas gerektii konusunda birtakm emredici hkmler iermektedir.
Bazlarna gre de hastalklar nedeniyle deil, yenecek olan yemeklerin trn ve miktarn tesbit etme, hangi mevsimde, hangi meknda ne tr yemeklerin yenebileceinin tayin edilebilmesi iin kentte doktor bulunmas gerekir.
Doktor, hayat boyunca kazand tecrbelerle mesleinde yetkin
hle gelir. Eer doktor, tbbi konularda yapt alflmalarda ald
eitime ramen sz konusu yeterlilie sahip deilse bunu ancak kendini veya birok hastay tedavi ederek, ilalar tecrbe ederek elde
eder. nk doktor, kendi hastalnda edindii tecrbe ve bilgiyi
baflkalarndan edinemez.125
bn Rfld, bu flekilde Efltuna gre ideal devlette bulunmas gereken doktorlarn nitelikleri, grevleri ve icra etmeleri gereken fonksiyonlar izah ettikten sonra yarglarn grevleri ile sahip olmalar
gereken nitelikleri izah etmifltir.
Temelde o, ideal devlette yarglarn bulunmas fikrine karfldr.
Ancak doktorlarda olduu gibi birtakm zorunluluklar sebebiyle ona
gre toplumda yarglarn bulunmas gerekmektedir.
Ona gre ideal devlette yargcn varlk nedeni kt yaratlfll,
olumlu ynde davranfl sergilemeyi kabul etmeyen kiflilerin slh edilmesidir. Yani yarg, verdii kararlarla kt ruhlu insanlar tedavi
eder. Tercihen ktlkten vazgeirme amacyla cezai meyyide uygular. Yarg, mesleki bilgiyi ancak uzun bir tecrbe sonucunda elde edebilir. nk kt bir davranfln nedeni ancak mflahede edilerek bilinebilir. Yargta bulunmas gereken en nemli niteliklerden birisi,
124.
125.

nefsine ktln karflmamfl olmasdr. Nefsinin kklkten itibaren erdemli olmas, yaln mzik ile bymesidir.126
bn Rflde gre bu anlamda yarg ile doktor arasnda nemli bir
fark sz konusudur. Ona gre yargcn durumu doktorun durumuna
benzemez. Doktorun kendisi hasta olsa bile hastal, tedavi ettii kifliye zarar vermez. Oysa tam tersine kt ahlkl bir yargcn dil bir
yarg olmas beklenemez. nk tabiat itibariyle kt ahlkl bir
yarg, ne erdemi ne de erdemin mahiyetini bilir. Erdemli kiflilie sahip olan yarg ise hem kendi zn bilir hem de zamanla elde ettii
tecrbeyle dier insanlarn nefslerindeki ktl bilir. Bu nedenle
flphesiz yargcn yafl itibariyle byk olmas gerekir.127 nk yafl
itibariyle gen olan yarglar, yaln ve sade mzik eflliinde iyi hikyeler dinleyerek bydkleri iin sadece iyiyi bilirler, insanlarn nefslerindeki ktl bilemezler.128
5. Bir Liderde Bulunmas Gereken Nitelikler

Efltunun ele alp izah ettii konulardan birisi de muhfzlar arasndan seilen ve lider olmas istenen kiflinin zellikleridir. Ona gre
lider olacak kiflinin muhfzlar arasnda temyz etmifl olmas, kenti
ve insanlar ok sevmesi, onlara yararl olmas ve onlarn erdemli ahlk deerlerle bymeleri konusunda gayret gstermesi gerekir. Bu
amaca ancak bir kiflide, birden ok niteliklerin bulunmas ile ulafllabilir. Bu niteliklerden birisi de, iradesine aykr bir biimde fikirlerinde sapma olmamasdr.129
bn Rflde gre bu konu birka flekilde izah edilebilir. rnein lider olacak kifli, hem her trden zntye, korkuya veya yanlfla karfl
koyabilmeli, hem de hayat boyunca kendisini cinsel hazlara veya
unutkanla sevk edecek fleylere karfl mukavemet edebilmelidir.130
126.
127.
128.
129.
130.
bn Rfld, Telhs, s. 100; Efltun, Devlet, 409 a-c.

Efltun, Devlet, 409 a-c.
bn Rflde gre insanlar kendi dflncelerinden iki flekilde vazgeerler.

Birincisi; insann kt ve yanlfl olan bir yaklaflmdan kendi iradesiyle vazgemesidir.
kincisi; bir kimsenin kendi dflncesinden, dorularndan, iradesine aykr bir biimde vazgemesidir. rnein bir kimseye, iradesine
aykr bir biimde kuvvetle veya yanlfllkla ya da yanltma yoluyla iyi
olan bir fleyi yasaklamaktr.131
Bu nedenle genlerin kentin yararna olan konularda sorumluluklarn unutmamalar, yanlgya dflmemeleri iin gzetlenmeleri, haz
ve korkuya neden olacak konularda da test edilmeleri gerekir. Ancak
bunun sonucunda kenti idare edebilir, muhfz olabilirler.132
Bu balamda bn Rfldn temas ettii bir baflka konu, Frbde
olduu gibi, ynetici ve muhfzlarda bulunmas gereken erdemlerdir.
Ona gre filozof olmas gereken yneticilerin ve muhfzlarn ahlk
erdemler ile nazar ve tefekkr erdemlere de sahip olmas gerekir.133
Bilindii gibi Efltunun devleti snflardan oluflmaktadr ve bu
snflar kendi iinde kapaldr. Buna ramen bireyler, kendi sosyal
beklerinin yeleri arasnda kalmak zorunda deildirler; toplumun
snflar ksmen de olsa geirgendir.134 Bu snflardan her birinin
devlet ierisinde belirli grevleri, sahip olmas gereken nitelikleri
vardr. Efltun, bu snflardan her birinin eitimiyle ilgilenir, hibir
131.
132.
133.
134.

Frbye gre rastgele her insan sanata, ahlk erdeme ve dflnme erdemine sahip deildir. Ona gre erdemli kente hkmdar olacak olan kiflinin irade ile elde edebilecei niteliklerin yannda doufltan da birtakm
zelliklere sahip olmas gerekir. Doufltan birtakm niteliklere sahip olan
insanlar nazar erdem, en yksek dflnme erdemi, en yksek ahlk erdem ile en yksek sanatn bilgisine sahip olduklar zaman pek byk kabiliyetli, stn tabiatl insan hline gelirler. Onlar bu nitelikleriyle ancak
erdemli kente ynetici olabilirler. Bkz. Frb, Tahslus-Sade, s. 40. Ayrca bkz. bn Rfld, Telhs, s. 102.
Veysel Ataman (derleyen), Devlete Girifl: Thalesten Platona Yunan Felsefesi, stanbul- 2005, s. 149.
fleyi tesadfe brakmaz. Doal olarak da ncelii muhfzlar snfna

verir.
Efltun, muhfzlar snfna mensub olan ocuklarn eitimleriyle
doumlarndan itibaren ilgilenmeye bafllar. Ona gre muhfzlar snf arasnda doan bir ocuk, nadiren de olsa bazen doas itibariyle
muhfzla yatkn olmayabilir. Benzer flekilde herhangi bir snfa
mensup olarak doan bir ocuk, bazen de nadiren de olsa muhfz olmaya yatkn olabilir. Her snf, mensubu olduu snf ierisinde nesebini devam ettirir. Bu ise muhfzlarn kendi snflar iinde evlenmeleri gerektii anlamna gelir. Benzer flekilde iftiler de kendi snf
iinde evlenir. nk herkes, doas itibariyle kendine zg ifli yapmaya kurgulanmfltr. Bundan karlan sonu fludur: Baba ve anne ocuklarna etki edip kendi tabiatlarn onlarn tabiatna taflmaya devam ettii srece ocuklarnn tabiat, onlarn tabiatndan etkilenir.135
Fakat birey, doas itibariyle arzulamad bir ifli yapacak olursa,
bu dzensizlie neden olur. Sonuta da bu dzensizlik, devletin yklflnn ve yok oluflunun en nemli nedenlerinden biri hline gelir.136
Burada grlecei gibi Efltunun toplum modelinde halk snflara ayrlmfltr. Yetenein ls ise insann kendi doasna uygun meslei yapmasyla mmkndr. Her toplumsal snfn ifllevi de bu olmaldr. Her birey bir meslek ile ilgilenmeli, birden ok meslek ile ilgilememelidir. Zira bu konu Efltuna gre devletin bekasyla dorudan
ilgili bir meseledir. Ona gre birden ok meslek ile ilgilenen kifliler,
hibir meslein gereini iyi bir biimde yerine getiremez, hibir meslekte yetkin olamazlar. Buda toplumda bulunmas gereken adalet ilkesini zedeler, toplumsal anarfliye neden olur. Zira adil toplumun temel zellii iflin blfllmesidir. Herkesin en iyi bildii meslei icra etmesidir. Adalet ilkesi bunu gerektirir. Bu nedenle adil birey iin yaplan tanmda, ruhu ve bedeni uyum iinde bulunan, arzularnn manta uygun olmas sonucunda yalnzca adil toplumdaki rolne uygun
arzular bulunan kifli, denmifltir.137
135. bn Rfld, Telhs, s. 102.
136. Averroes Commentary, s. 142.
137. Robert C. Solomon, Adalet Tutkusu, ev. Ertu Altnay, stanbul-2004.
s. 101-102.
Efltun, muhfzlarn ve kentte yaflayan dier snflara ait ocuklarn bulunduu snftan bir baflka snfa ykseltilmeleri ile kimlerin ynetici kimlerin ynetilecei konularnda herkesin ikna edilebilmesi iin
mecz bir hikye anlatr. Bu hikyeye gre Efltun, muhtablarna flu
flekilde seslenmektedir: Siz seilmifl iyi insanlarsnz. Anneniz olan toprak sizi ve eflyalarnz dourdu. Siz, btncl bir hle gelmeden nce bu
tabiata sahiptiniz. Sonra sizi aydnla kartt. O, doal olarak sizi kucaklayan bir bilgedir. Bu nedenle ona dair beslediiniz iyi niyet devletin
esasdr. Eer bir kimse, devlete karfl savaflr veya isyan ederse, sizin ona
karfl konumunuz bir tek kuvvetli adamn konumu gibi olmal. Bu adam
bir anneden, bir tek rahimden doan kardefllerine karfl kuvvetli sevgi
balaryla baldr. Toprak anneniz olduu srece sizler kardeflsiniz.
Tanr, sizi yarattnda ynetici olmas iin aranzda bulunan kiflinin yaratlflna zen gstermifl ve zne saf altn katfltrmfltr; ta ki
ona sayg gsterip deer veresiniz.
Sonra da ynn kenti ynetecek kiflilerin yardmclarna evirdi
ve onlarn zne gmfl katfltrd. Akabinde sanatkrlarn ve dier
meslek gruplarnn bir ksmnn zne bakr ve bir ksmnn zne demir katfltrmfltr. Gerek flu ki, siz bir anneden dodunuz, fakat aranzda farkllklar vardr. Genellikle her doan ocuk, tr itibariyle babasna benzer.
Bu nedenle flunu unutmamamz gerekir: Altnn gmfl netice
verdii gibi bazen de gmfl altn netice verebilir. Ayn fley bakr iin
de sz konusudur. Bakr, bazen altn bazen de gmfl netice verir
veya gmfl ve altn bakr netice verir.138
Efltuna gre bu mitolojik hikye, dier hikyeler gibi mzik eflliinde ocukluklara kk yafltan itibaren anlatlmaldr.139
Mitolojik bir dille anlatlan bu hikyenin alm fludur: Ey insanlar vatan paydasnda hepiniz kardeflsiniz. Ama sizi yaratan Tanr, bazlarnzn hkim olabilmesi iin amuruna altn, bazlarna gmfl,
bazlarna da bakr ve demir koymufltur.140 Genel anlamda Efltun, s138.
139.
140.
bn Rfld, Telhs, s. 103-104; Efltun, Devlet, 414d-e, 415a-d.

Efltun, Devlet, 415a.
nflar aras geiflkenlie kapal hiyerarflik bir snfsal yap nermesine

ramen istisnalara da kapy btnyle kapatmamfltr. Muhfzlar snfnda doan bir ocuk, gmfl ve bakr niteliine sahip olabilir veya
tam tersi de sz konusu olabilir.
Eer ynetici snfn ocuklarnn tabiat, demir veya bakr ile katflk olursa babalarnn onlara merhamet etmemesi gerekir. Bilakis
onlar, tabiatlarna uygun yere gndermeliler. Eer iflinin test sonucunda gmfl veya altn ile katflk ocuk sahibi olduu dflnlrse,
bu ocuklar, yarglar snfna ykseltilmelidir.141
Bu nedenle Tanr, devleti ynetenlere dier fleylerden daha ok
doan ocuklarla ilgilenmeyi, tabiatlarn iyi yne kanalize etmeyi ve
tabiatlarnda katflk bulunan fleyi iyi arafltrmay emretmifltir. Tabiat
bakrdan olan ocuklarn dier ocuklardan uzaklafltrlmas gerekir.
Bu trden ocuklara, yneticilerin toleransl davranmamalar gerekir.
Onlar, istemeseler de gerekli bir meslee ynlendirilmeleri gerekir.
Bu insanlarn doan ocuklar, tabiat itibariyle altndan veya gmflten ise onlar gerektii gibi deerlendirmeleri gerekir. Doasna altn
katflk olan kifliyi, saygn bir biimde hkim olarak tayin etmeleri gerekir. Dierleri ise yardmc olarak tayin edilmelidir. Bu konuda Hz.
Peygamber (sav) flyle buyurmaktadr: darecileri demirden ve bakrdan olan devlet hzlca yok oluverir.142
bn Rfldn Hz. Peygambere (sav) atfen naklettii bu sz Efltun, Devlette Tanrya atfederek nakletmektedir. Ona gre Tanr flyle demektedir: Mayasnda demir ya da tun katflk olanlarn devlete
nderlik edecei gn, o devlet yklr.143
6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken

Coraf Byklk
Efltuna gre erdemli kentin zerinde infla edilecei coraf alann rastgele byklkte olmamas gerekir. Ne komflu kentlerin kendi141.
142.
143.

Averroes Commentary, s. 143.
Efltun, Devlet, 415c-d.
lerine galebe edecei kadar kk olmal, ne de gda ve benzeri ihtiyalarn karfllayamayacak kadar aflr derecede byk olmaldr. Ona
gre erdemli kentin yneticileri, byklk ve kklk itibariyle devletin alann snrlamallar. Ayrca ona gre bu devletin bini gemeyen
sayda savafls olmaldr.144 Bu zgr savafllar iin Kurn- Kermde mealen flyle denmektedir: Eer sizden tam sabrl yirmi kifli
olursa, iki yz kifliye galip gelir.145
bn Rfldn zikrettii bu yet, ana temas itibariyle Kurn- Kermde birok yerde zikredilmektedir. Ancak doal olarak bu yet,
Efltunun metninde sz konusu deildir. Bununla sylemek istediimiz fley fludur: Telhsin birok yerinde mflahede ettiimiz gibi bn
Rfld, Efltuna ait metni flerh ve izah ederken, pagan kltrne ait
bir metni deil de sanki kendi kltrnn bir paras olan bir kuram
veya dflnceyi izah eder gibi konuflmaktadr. Bu da bn Rfldn iki
kltr uzlafltrma konusundaki niyetinin bir tezhr olarak deerlendirilebilir.
bn Rfld, devletin olmas gereken byklk ile muhfzlarn says konusunda Efltundan farkl olarak kesin bir l ve rakam vermekten ziyade, meseleyi zamana havale etmektedir. Ona gre, devletin bulunduu coraf konum ve ihtiyalar dikkate alnarak bu hususlar yneticiler tarafndan belirlenir. O, bu konuda flyle demektedir:
Bu mesele zaman, mekn ve bize komflu olan milletlere gre farkllk arz eder. Bu nedenle bu konuda varlacak doru ve iyi bir karar,
siyas egemenlie g yetirebilme ile iliflkilidir. Zira tecrbeden neflet
eden dorular gereklerle ilintili deilse zayflamaya yz tutar.146
144.
145.
146.
bn Rfld, Telhs, s. 111-112; Devlet, 423b-d.

el-Enfl Sresi, 8/65. Ahmed fiehlna gre branice metninde bu ayeti kerime metin olarak deil de anlam olarak bulunmaktadr. yet-i kermede
geen tam sabrl yirmi kifli ifadesi Rosenthal ve Ralph Lernern metinlerinde yirmi zgr adam fleklinde gemektedir. Ancak Rosenthalin
metnini ngilizceden Arapaya tercme eden H. M. el-bd, yirmi zgr adam, ifadesini grmezden gelerek bu zgr savafllar iki bin kifliye
galip gelirler, fleklinde metni tercme etmifltir. Bkz. bn Rfld, Telhs, s.
112; ez-Zarr fis-Siyse, s. 112; Averros Commentary, s. 151; Averroes
On Platos Republic, s. 44.
Kentin korunmas iin bin savafl yeterlidir diyen Efltun, bn

Rflde gre bu rakam yaflad zaman ve komflu milletleri dikkate
alarak sylemifltir. Galen ise bu konuda Efltuna itiraz ederek flyle
demektedir: Eer o, gnmzde yaflamfl olsayd, kentin korunmas
iin bu belirledii rakamn sama olduunu anlard.
Galene karfl Efltunu savunan bn Rflde gre, Efltunun bu
konudaki yaklaflmnn tarihsel bir deeri vardr ve Galenin itiraz
hakl gerekelere dayanmamaktadr. Zira Galen, bu dflnceleriyle
kendi zamannda geerli olan siyas yapya iflaret etmektedir. Kald ki
Efltun, bu konuya dair dflncelerinin tadil edilemeyeceini de sylememektedir.
nk onun bu konudaki dflnceleri kendi adafl ve kendi milleti olan Yunanllar iin geerlidir. Efltun ngrmemifl olsa bile Endls devleti, kendini korumak iin btn milletlere karfl kendini savunmak zorundadr.147
Efltuna gre bir kent, ayn corafya zerinde bir baflka erdemli
kentten daha byk olamaz. Fakat erdemli kentin dflnda, uygun byklkte kentler infla edebilir. Kentin olmas gereken byklk, bulunduu corafyaya gre farkllk gsterir.148
bn Rflde gre, her milletin kendine ait belirli bir alan olmaldr. Eer alann belirlenmesi milletler ile iliflkili ise iklimin etkisi milletlerin tabiat ile renkler arasndaki farkllklar dikkate alan yaklaflmn kabul edilmesi gerekir. Ona gre, bu konunun izah flu nebev hads-i flerif ile alakaldr: Krmzya ve siyaha gnderildim.149
147.
148.
149.

Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV,416 (el-Mektebetfl-fimile: el-sdrus-sn 2.09); bn Rfld, Telhs, s.113. bn Rfld, bu noktada Peygamber Efendimizin hadsine atfta bulunmaktadr. Fakat hads ile konu arasndaki iliflki, buradaki anlam itibariyle yeterince ak deildir. Ancak o,
bu hadsi bir baflka eserinde zikredip izah ederken slmn evrensel bir din
olduunu, slmdan nce gelen btn peygamberlerin ve dinlerin belirli
bir toplulua gnderildiini fakat Hz. Muhammed (sav) in ve slmn btn milletlere peygamber ve din olarak gnderildiini sylemektedir. O,
bu meyanda Kurn- Kermin flu mealdeki yetine de atfta bulunmaktadr: De ki, Ey insanlar! Gerekten ben sizin hepinize, gklerin ve yerin sa-
Efltuna gre, kentin alan itibariyle uygun bir bykle sahip

olmas iin kanun vazedilmesi gerekir. Kentin alan kanunla belirlendikten sonra hi kimse, genifllemeye teflebbs etmemelidir.
7. zel Mlkiyetin Yasaklanmas Problemi

bn Rfldn zel mlkiyet konusundaki dflnceleri, grebildiimiz kadaryla slmn geleneksel yaklaflmyla rtflmemektedir. Zira
slm geleneinde zel mlkiyet aka kabul edilmektedir. Fkh
doktrinleri de zel mlkiyet esas zerine kuruludur. Kurn- Kermdeki ilke ve hkmlerle Hz. Peygamberin sz ve uygulamalar bu
sonucu hazrlayan meflruiyet temellerinin baflnda gelir.150
Buna ramen bn Rfld, zel mlkiyetin toplumsal adan birtakm problemlere neden olduunu sylemifltir. Bu konuda o, hem -Efltun gibi- zel mlkiyete karfl kmfl hem de toplumsal hayattaki
birlikteliin ve ortakln nemine vurgu yapmfl, toplumu insan bedenin bir aradaki organlarna benzetmifltir.151
Bu mevzuda o, kenti ynetecek kiflinin birtakm sorumluluklarndan sz ederken flyle demektedir: Bu kenti yneten kiflinin ncelik-
150.
151.
hibi olan Allahn elisiyim. Ondan baflka Tanr yoktur, O diriltir ve ldrr. yle ise Allah`a ve mm Peygamber olan Reslne -ki o, Allaha ve
onun szlerine inanr- iman edin ve ona uyun ki doru yolu bulasnz (elArf Sresi, 7/158). Bkz. el-Keflf an Menhicil-Edille fi Akidil-Mille, thk.
Muhammed bid el-Cbir, Beyrut-1998, s. 184).
Daha fazla bilgi iin bkz. Hasan Hacak, Mlkiyet, DA, XXXI,543-548.
Burada zel mlkiyete dair yaplan izahlarn ne kadarnn bn Rflde ne
kadarnn Efltuna ait olduunu metne bakarak belirleme imkn bulamadk. Zira Efltuna veya bn Rflde ait fikirlerin nerede bafllayp nerede bittiini, metnin slubundan anlamak mmkn deildir. Zaten telhs trnden eserlerin byle bir zellii sz konusudur. Ancak ilerleyen satrlarda
grlecei gibi bn Rfldn kanatime gre kent halk arasnda meydana
gelen kavgann nedeni, zel mlkiyet ile kadn ve ocuklardr ifadesi
onun zel mlkiyet konusunda Efltundan pek de farkl dflnmedii izlenimi uyandrmaktadr. Bu nedenle zel mlkiyet ile ilintili konularda
bn Rflde gre diye sze bafllama cesaretini kendimizde bulduk. Yine de
bu konuda ihtiyatl olunmas gerektii kanatindeyiz. Bkz. Telhs, s. 132.
li sorumluluu, kentin yararna olan iyi fleyleri elde etme, btn gcyle kt ve zararl fleyleri uzaklafltrmadr. Kent ynetimine ktler
egemen olursa bir kentte birden ok kentler ikame edilmifl olur. Benzer flekilde birden ok kentin, bir tek devlet hline gelmesinden daha
byk bir iyilik olamaz. Kentin birlikteliinin byk yararlar vardr.
Yaflayacak olurlarsa btn kent halk birlikte yaflar, lecek olurlarsa
btn birlikte lr. Benzer flekilde sevinleri de hznleri de birdir.
nsanlar birbirlerinden kopacak olurlarsa aralarna ihtilf ve nefret girer. Toplumun bir ksm sevinirken dier bir ksm hzn halini yaflar
veya birinin znts dier birinin sevinmesine neden olur. Bu nedenle insanlarn birlikte yaflamalarnn byk yararlar vardr.152
bn Rflde gre, devletin veya herhangi bir kimsenin, herhangi
bir fley iin bu benimdir veya bu benim deildir, demelerinden daha
byk bir ktlk ve zarar olamaz. Birey iin vazedilmifl olan kanunun, cemiyetin btn iin de vazedilmifl olmas gerekir. Birey iin
geerli olan fley, toplum iin de geerli olmaldr. Bunun sonucu olarak bireyler isteyerek toplumla btnleflirler.153
bn Rfld, bu noktada Efltunu izah ederken, toplumsal yaflama
katlmda birey iin btncl bir tarzda insanlar sevmeyi esas alan
gnll ve irad yn n plana karmaktadr. Oysa Efltunda toplumsal sorumluluklar, irad olmaktan ziyade kanunla belirlenmifl zorunluluklardr.
Bu nedenle kenti oluflturan bireyler, haz ve elemi alglayan canl
bir varln bedenine benzetilmifltir. Bir tek parman duyduu acdan
btn beden flikyet eder. nsan, bu acdan dolay zayf dfler. Tedavisi tamamlandnda ise sevin ve haz duyar.154
Bunun doal sonucu olarak, Efltuna gre muhfzlardan herhangi birisi, herhangi bir kimse iin bu benim akrabamdr veya deildir, diyemez. Bilakis o, herhangi bir flahs ile karfllafltnda, karfllaflt kifliyi babas, dedesi, annesi, ninesi, kz kardefli, olu veya kz olarak grr. Bu nedenle ocuklar ve genler, babalar ile olan iliflkilerin152.
153.
154.

de kanunun emrettii gibi mtevaz ve saygl olurlar. Devlet iin en

iyi olan da budur. Hzn ve sevin hallerinde onlarn durumu, insan
bedeninin uzuvlar arasndaki duruma benzer. Kadn ve ocuklar ise
muhfzlardan birine ait deildir. Onlar btn herkese aittir.155
Bu nedenle herhangi bir muhfzn, kendine ait zel bir eve sahip
olmas veya insanlarn gznden uzak ve dilediini orada koruyaca
ve kendisini toplumdan izole edecek bir fleye sahip olmas doru deildir.156 Efltunun ynetici snfn kiflisel mlk edinmemesi ile kadnlar ve ocuklar zerindeki ortakla iliflkin dflnceleri bu snfn,
daha zgr ve rahat olmas ve bunun sonucunda ynetim ifllerine daha ok zaman ayrabilmelerinin salanmas ile ilgilidir. O, ynetici snf mal ve mlkten, aile kaygsndan kurtarmak, devlet ifllerine younlaflmalarn salamak istemifltir. Bu flekilde devletten ziyade, aileye baml olmann beraberinde getirdii problemleri ortadan kaldrmak istemifltir.157
Benzer fleyler, dier snflar iin de sz konusudur ve belki de daha fazlas dierleri iin de geerlidir; zc ve elem verici fleylerden
korunabilmeleri iin bir kadn veya ocuu bireysel mlkiyetlerine
almalar doru deildir. Daha nceden sylendii gibi, bu tarz yaklaflm, insanlar ktle ynlendirir.
bn Rfld, bu konuya dair Efltunun dflncelerini flerh ve izah
ederken, nihai anlamda toplumsal problemlerin nedeni olarak zel
mlkiyet ile kadn ve ocuklar zikretmektedir. O bu konuda flyle demektedir: Kanaatime gre kent halk arasnda meydana gelen kavgann nedeni zel mlkiyet ile kadn ve ocuklardr.158
Yine bn Rflde gre, erdemli kentte her fley dzene girdii zaman, zenginler ile fakirler arasnda kin ve haset ortadan kalkar. nsanlar, dier kentlerde olduu gibi evlerinin arasna snr koyma gerei
duymazlar. Hrszlk ve benzeri fleyler meydana gelmez. Tam aksine
bu insanlar mutlu olurlar, birbirlerini severler. Dier kentlerdeki in155.
156.
157.
158.
bn Rfld, Telhs, s. 132; Efltun. Devlet, 463cd.

etin Yetkin, Siyasal Dflnceler Tarihi, stanbul-2005, s. 118.
sanlarn uradklar ktlkten dolay, elem ektikleri gibi elem ekmezler. Btn bu sylenenler, bu kentlerin bilgisine sahip olan veya
bu kentleri gzlemleyenler iin son derece aktr.159
bn Rfld burada, Efltunun tanmlayp tasvir ettii kentin ideal
kent olduu inancndadr. Ona gre bu kent, son derece gvenli, insanlar refah ierisinde yaflayan bir barfl adas mesabesindedir. bn
Rfld, bu tesbiti yaptktan sonra, Telhsin birok yerinde olduu gibi
sz bir flekilde kendi yaflad dnemin kentlerine getirir. Ona gre
olaylar gzlemleyen birisi, bu kentlerde yaflayan insanlarn birtakm
ktlklere maruz kaldn, elem ektiklerini bilebilir. bn Rfldn
btn Telhs boyunca, kendi yaflad kentlere dair bu ktmser yaklaflmnn nedenleri zerinde ayrca dflnmek gerekir inancndayz.
8. Savafl Hlinde Uyulmas Gereken Kurallar

Bu konuyla ilgili olarak bn Rfld, iki hususa temas etmifltir: Birincisi; savafl ncesi ve sonrasnda yerine getirilmesi gereken fleylerdir. kincisi; savafl srasnda uyulmas gereken kurallardr.
Efltun ifle muhfz olacak ocuklarn eitimiyle bafllar. Muhfzlk mesleini dier meslekler ile mukayese eder. Ona gre, ocuklarn
dier mesleklerde olduu gibi iyi birer muhfz olabilmeleri iin babalar ile birlikte savafla gtrlmeleri gerekir. Bu flekilde onlar savafl
konusunda tecrbe edinmifl olurlar. Ona gre yerinde savafl gzlemleyen ocuklarn bu konuda deneyimleri artar. Bunun sonucunda yetiflkin bir yafla geldiklerinde, kendileri de savafla katlrlar. Ayn fley
demircilik ve dier meslekler iin de sz konusudur. Demirciler, mesleklerini icra ederken ocuklarn da beraberlerinde gtrrler.160
ocuklarn iyi bir muhfz olarak bymeleri buna baldr. Onlarn savaflta babalaryla birlikte bulunmalar gerekir. Bu ayn zamanda babalarnn savafltaki cesaretini de artrr. Ayn fley hayvanlar iin
de sz konusudur. Hayvanlar, yavrularnn nnde yaptklar kavga159.
160.

bn Rfld, Telhs, s. 133; Efltun, Devlet, 467ab.
da kendilerini daha gl hissederler. Fakat ocuklar, baz fleyleri yeterince anlayamadklar iin savafl halinde gvenlikleri asndan babalarnn yaknnda bulunmamalar, ayrca savafln fliddetli anlarnda
tehlikelerden korunabilmeleri iin binebilecekleri iyi atlarn da hazrlanmfl olmas gerekir. Savafla gtrlecek ocuklara ayrca ata binmenin de retilmifl olmas gerekir.161
Bu meyanda Efltunun ele ald bir baflka konu ise, kural olarak
altn ve gmfl kullanmamas gereken erdemli kentin, bu kuraldan
dolay gvenlik sorunu yaflayp yaflamayaca meselesidir. Zira o, bafllangta altn ve gmfl kullanmamann dier komflu kentlerle yaplacak olan savafllarda erdemli kente zarar verebilecei kuflkusuna kaplr. Fakat Efltun, meseleyi arafltrdnda durumun btnyle tam
tersi olduu kanatine varr. Yani fazlasyla serveti olan insanlar, servetleriyle yetinir hle gelince doal olarak bunun sonucunda savafl sanat ve becerisini kaybederler.162
bn Rflde gre gerektii gibi eitilen ve yaratlfl itibariyle savafl
yeteneine ve gcne sahip olan muhfzlar, savafl yetenei olmayan
servet sahipleri ile mukayese edildiinde onlarn durumu kurdun, semiz sr karflsndaki durumuna benzer. Onlar, say itibariyle kendilerinden iki veya kat daha fazla askerlerle savaflmaya g yetirirler.163
Burada bn Rfld, Efltundan farkl olarak muhfzlar kpee
benzetme yerine kurda benzetmifltir. Ona gre kurdun sahip olduu
niteliklere sahip olan muhfzlar, lde byyp yerleflen, az sayda
develeri bulunan fakir bedeviler gibi, zengin ve refah iinde yaflayan
topluluklara sratle galebe ederler. Zira onlarn bunu yapacak gleri vardr. Nitekim Araplar, benzer flekilde Pers kralln malub etmifllerdir.164
bn Rfldn vard bu sonucun nedenlerini, bn Haldn izah etmifltir. Ona gre bunun sebebi, kentlilerin rahata ve lkse alflmfl olmalar, bolluk ve nimetler iinde yaflamalar, canlarnn ve mallarnn
161.
162.
163.
164.
bn Rfld, Telhs, s. 133; Efltun, Devlet, 467ad.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 110; Averros Commentary, s. 149-150.
gvenliini ise kendilerini yneten idarecilere tevdi etmifl olmalardr.

fiehirliler, etraf surlarla evrili kentlerde hibir korku ve endifle duymadan, gven iinde rahat rahat uyurlar. Silah taflmaya bile gerek
duymazlar. Hatta silah taflmamalar birka nesil devam edince, gvenliklerini evin reisinin salad kadnlar ve ocuklarn durumuna
dflerler.
Bedevler ise toplumdan ayr olduklar, kentlerin dflndaki alanlarda yalnzlk iinde yafladklar ve kendilerini gvenlik iinde ve
emin hissedecekleri surlardan da mahrum bulunduklar iin kendilerini ve sevdiklerini koruma iflini bizzat kendileri yerine getirirler. Bu ifli
baflkalarna tevdi etmedikleri gibi bu hususta baflkalarna da gvenmezler. Her zaman silah taflrlar ve srekli etraflarn gzetip kontrol
ederler. Derin ve rahat bir uykuya dalmazlar. Sadece kendi g ve kuvvetlerine gvenirler, llerde yalnz olarak dolaflrlar. Cesaret, onlar
iin gerektii an baflvuracaklar bir ahlk ve tabiat hline gelmifltir.165
Efltuna gre erdemli kent, nitelikli muhfzlara sahip olursa,
her durumda sahip olduklar kuvvetle bir veya iki kent ile savaflabilir.
fiyle ki: Elilerini kentlerden birine veya ikisine mektuplar ile birlikte gnderip onlara flunu der: Yasalarmza gre, bizlerin altn ve gmfl kullanmas yasaktr. Ama sizler kullanabilirsiniz. Bu nedenle sizden, bizimle birlikte dflmana karfl savaflmanz istiyoruz. Savafltan
sonra ganimetleri sizlere vereceiz. bn Rflde gre bu flekilde erdemli kent, kolaylkla antlaflma yaptklar herhangi bir kenti dost edinebilir.
Ancak bu mesele dflnld kadar kolay olmayabilir. Kendilerine hrriyetleri verilen kent halk zengin hle gelebilir, gasb ettikleri
mallarla servet edinip gl olabilir. Bunun sonucunda da fakir kentlere karfl savafl ilan edebilir. Zira bn Rflde gre bir tek erdemli kent
vardr. Bu kentin dflnda, erdemli diyebileceimiz bir baflka kent sz
konusu deildir.166
Dier kentler ise ona gre, coraf olarak btnlkl bir tek kent
gibi grnse de gerekte birden ok kentten oluflmaktadr. nk bu
165.
166.
bn Haldn, I,166.
bn Rfld, Telhs, s.110; Efltun, Devlet, 422d-e.
kentlerde siyas ynetim ekonomiye hizmet etmektedir, ekonomi siyas ynetime hizmet etmemektedir. Bu nedenle, bu devletin bir diye
isimlendirilmesi ilintiseldir. nk erdemli kent, uzuvlar ile birlikte
bir btn hlindeki insan bedenine benzer. rnein bedenin uzuvlar
olan el ve ayak, bedenin btn iin vardr. Fakat ideal olmayan devletler sz konusu olduunda, durum tamamen farkldr.167
bn Rflde gre, erdemli kentte toplumun btn, btn snflaryla birlikte uyum ierisindedir. Her bireyin toplumsal sorumluluklar, icra etmesi gereken meslek, almas gereken eitim adeta nceden
kurgulanmfl gibidir. Dolaysyla bu kent, insan bedeninin uzuvlar gibi birbiriyle son derece uyumludur. Fakat dier kentler iin bunu sylemek son derece gtr. Zira dier kentler, yukarda ifade edildii
gibi coraf olarak btnlkl gibi grnse de toplumdaki btn snflarn veya gruplarn mutluluu hedeflenmedii iin btnlk ierisinde farkllklar n plandadr. Frb bu tr ynetime aznln ynetimi demektedir. Bu ynetimde kentler ierisinde birden ok kentler
vardr. Ayn kentte fakirler kendi iinde adeta bamsz bir kent gibi
yaflarken, zenginler ayr bir kent oluflturmaktadr.168
bn Rflde gre Efltunun izah ettii gibi bu kentler, ncelikli
olarak iki gruba ayrlr: Birisi zengin dieri ise fakirdir. Bu snflandrmada yer alabilecek birok kent vardr. Buna ilveten yoksul insanlar, zenginlerin malna gz diktii zaman bu bilgisiz kentlerde olabilecek savafllar, iki kent arasnda yaplan savafllara benzer. bn
Rflde gre bu nedenle infla edip kurmay dflndmz kent, zt
itibariyle mkemmel bir kent olmal. Bu kentin ynetimi de mkemmel olmal.169
Ele almamz gereken bir dier konu da, savafl srasnda uyulmas
gereken kurallardr. Efltuna gre savaflta uyulmas gereken en temel
kural, len askerlerin soyulmasn yasaklayan bir kanunun vazedilmesidir.170 Dier trl len askerlerin soyulmas, tehiztlarnn yamalanmas byk lde askerlerin lmne neden olur. nk savaflta
167.
168.
169.
170.

bn Rfld, Telhs, s. 111; Efaltun, Devlet, 423a.
Efltun, Devlet, 469cd.
lp yamalanan askerlerin cesetleri bozulur, bunun sonucunda veba

ve benzeri hastalklar ortaya kar. Bu da onlarn lmne neden olur.
bn Rflde gre eer zaferin kazanlmas len dflmann askerinin silahnn alnmasna balysa ancak alnabilir veya kl veya kamas krlan askerler, zorunluluk hallerinde len dflman askerlerin silahlarn alabilirler.171
Ancak savafl alann terk edip, silahlarn atan kimselerin cezalandrlmas gerekir. Bu kimselere verilmesi gereken cezay belirleyen bir kanun vazedilmesi gerekir. Kanuna gre bu kimselerin, muhfzlar snfnn dflna karlmas ve emeiyle geinen meslek gruplarna dhil edilmeleri gerekir. Esir dflmeleri ve bunun sonucunda
hapsedilmeleri halinde ise onlarla ilgilenilmemeli, dflmana terk
edilmeliler. Zira ierisine dfltkleri bu durum, onlarn hatasnn sonucudur.172
Efltun, konunun devamnda bir Yunanlnn yine bir baflka Yunanly kle edinip edinemeyeceini; savaflta malup edilen dflmana ait evleri ykmann, aalar kesmenin uygun olup olmadn tartflr.173
Efltuna gre, bir Yunanlnn bir baflka Yunanly kle edinmesi,
evini yakmas, aalarn kesmesi doru deildir. Ona gre byle bir
kavga meydana gelecek olursa, bunun devletler arasnda meydana gelen savafl olarak deil de, anlaflmazlk olarak tanmlanmas gerekir.
nk anlaflmazlk veya kavga, bir tek evin ocuklar veya birbirlerini seven iki kifli arasnda bile meydana gelebilir.
Efltuna gre muhfzlar arasnda vuku bulabilecek bu trden
kavgalar iin evlerin yklmasn, aalarn kesilmesini, insanlarn kle edinilmesini yasaklayan bir kanun vazedilmesi gerekir. Kendi aralarnda kavga eden bu insanlara isyanc denir, kfir denemez. Ancak
muhfzlarn kendi milletlerinden olmayanlara karfl her trden davranflta bulunmaya haklar vardr.174
171.
172.
173.
174.
bn
bn
bn
bn
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Telhs,
Telhs,
Telhs,
Telhs,
s.
s.
s.
s.
134.
133-134; Efltun, Devlet, 469ab.
134; Devlet, 469bc.
135; Devlet, 470ab.
bn Rfld bu noktada, Efltuna itiraz ederek bu yaklaflmn fleriat

sahiplerinin grfllerine aykr olduunu syler.175
Rosenthala gre bn Rfld, Efltunun metninde zikrettii arazi/toprak kelimesi yerine aa kelimesini kullanmfltr. nk aalarn kesilmesi dflmana karfl yaplan cihdn nemli bir unsurudur. slmda savafl hukuku ak bir biimde isyan ile savafl arasnda bir ayrm yapmfltr. Cihd, kfirlere karfl yaplan bir savafl olup Efltun
iin bu takriben hric dflmana karfl yaplan savafla tekabl etmektedir. Takriben dedik, zira slm ve Yunan dflnceleri ile kurumlar arasnda birebir benzerlik mmkn deildir. Fakat iki sistem arasndaki
benzerlikten sz edilebilir.176
Mverdye gre, savaflta eer yarar olacaksa hurma aalarnn
kesilmesine izin verilebilir. Ancak isyanclara karfl yaplan savaflta evleri yaklmaz, meyve ve sebzelikleri imha edilmez. Her ne kadar orada oturanlar isyan karmfllarsa da lkeleri slm lkesidir.177
9. nsan Hayatnn Gayesi

bn Rflde gre insan, bu dnyada varlk leminin bir unsuru olduuna gre, kendisi iin var olduu ve kendisine ihtiya duyduu bir
amac olmaldr. Amac olmakszn varl dflnlemez. nk tabiat biliminde izah edildii gibi her varln bir gayesi vardr. nsann da
bir gayesi vardr ve bu gaye, her fleyin temelidir. Ayn fley, tek tek btn insanlar iin de sz konusudur.178
Benzer flekilde her bir ynetimin, her bir devletin, her bir yasann da bir amac vardr. Devlet adam hedeflemesi gereken amac bilmiyorsa, her fleyden nce ynetici olamaz. Amac olmayan bir devletin, btn eylemlerinde anlamszca ilk aklna gelen fleyi yapmas fla175.
176.
177.
178.

Averros Commentary, s. 270 (notes to treatise I).
mam Ebul-Hasan el-Mverd, el-Ahkmus-Sultaniyye (slmda Hilfet
ve Devlet Hukuku), ev. Ali fiafak, stanbul-1976, s. 69.
flrtc deildir. Ancak her insann veya devletin veya yasann amalar farkl olabilir. Baz insanlar iktidara egemen olmay, bazlar zengin olmay, bazlar zgr bir yaflam, bazlar ise btn bunlar ama
edinebilir.179
Aristoteles ise, ounlukla insanlarn hazz gaye edindiklerini,
dier bir ksmnn onuru ve serveti gaye edindiklerinden sz etmektedir.180
bn Rflde gre halkn hayatta gayeden anlad fley, dier insanlarn anlad fleyden farkldr. Onlarn bu kavrama ykledikleri anlam ise dierlerinden hem farkl hem de snrldr. rnein baz insanlara gre hayatn gayesi, bedenin himayesi ve korunmas ile duyularn muhfazasndan daha fazla bir fley deildir. Onlar iin bu yeterli
bir tanmlamadr ve onlar bunun iin alflrlar. Bazlarna gre gaye,
insann hayat iin zorunlu olan fleylerle kendini snrlamasdr.181
Bazlarna gre hayatn gayesi, servet ve zenginliin elde edilmesidir. Bazlarna gre fleref ve saygnlktr. Bazlarna gre haz almaktr.
bn Rflde gre hazz gaye edinen insanlar iki ksma ayrlmaktadr:
Birincisi, nefsin arzularn elde etmeye alflan, haz verici fleylere
ncelikle ynelen kimselerdir. Bu ynelimde olan kimseler basit dflnceli olmaya daha yakndrlar.
kincisi, bilgi elde etmeyi gaye edinen insanlardr.182
Bazlarna gre de gaye; dier insanlara riyaset etme, onlara hkim olma, servet sahibi olmadr. lveten baz insanlar, fleref sahibi olmay, zevk veren fleyleri elde etmeyi, ksaca akla gelebilecek btn iyi
fleylere sahip olmay gaye edinirler.
Frb, siyaset felsefesine dair eserlerinde bu tr toplumlara tekabl eden kent trlerinden ayrntl olarak bahsetmifltir. rnein dier
179.
180.
181.
182.
Efltun, Yasalar, ev. Candan fientuna - Saffet Babr, stanbul-1998, 962b963a.

D. Ross, s. 223.
bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s.143-144; Telhs, s. 149.
insanlar zerinde hkimiyet kurmay ama edinen toplumlar ile onlarn yaflad kentlere mednetut-teallb vel-kahr adn vermifltir.
Yine o, yiyecek, iecek gibi fleylerden ve cinsellikten zevk almay ama
edinen toplumlar ile onlarn yaflad kentlere de bayalk ve dflklk kenti (mednetul-hisse ves-sukut) adn vermifltir.183
bn Rflde gre, kendi yaflad asrdaki Mslman din adamlarnn gayeden anladklar fley ise Allahn iradesidir. Allahn irade ettii fleylerin yerine getirilmesidir. Allahn yaplmasn istedii fleyler
iki ksma ayrlmaktadr.
Birincisi mcerred bilgidir; fieriatn emrettii tarzda Allahn varln idrk etmektir.
Dieri de, ahlk erdemleri bilme ve uygulamadr. Bu nedenle din ve felsef bilginin gayesi ve tr ayndr.184 Bu noktada din ile felsefenin amac rtflmektedir.
Buna bakarak baz kimseler, slmn ilh ve ebed hikmetin devam olduunu sylemifllerdir. Bunlara gre iyilik faydaldr, gzeldir;
Ktlk ise zararl ve irkindir. nk iyilik ve ktlk doal olarak
bilinirler, rfen bilinmezler. Bunun anlam ise fludur: Gayeye gtren
her fley gzeldir, gayeye ulafllmasna engel olan her fley ise kt ve
irkindir. bn Rflde gre, btn semv fleriatlarn, slmn ve Mslmanlarn inanc budur.185
Burada bn Rfldn sz konusu ettii insan gaye, Frbde olduu gibi mutluluktur; mutluluk ise salt iyiliktir. Frbye gre mutluluun baflarlmas ve elde edilmesi iin yararl olan her fley iyidir.
Herhangi bir flekilde mutlulua giden yolu tkayan her fley ise salt ktlktr. Yine Frbye gre irad olarak yaplan iyiliin ve ktln kayna insandr. Frb, es-Siysetul-Medeniyyede irad olarak
iyiliin ve ktln nasl ortaya ktn izah etmifltir.186
Frbnin bu yaklaflm ile bn Rfldn bu konudaki dflnceleri
birbiriyle rtflmektedir. Oysa bn Rflde gre muasr olan kelmc183.
184.
185.
186.
Frb, el-Medne, s. 81; ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 58.

Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 39-40.
larn bu konuya yaklaflm tamamen farkldr. Onlarn fleriat anlama

tarz onlar, Allahn iradesinin mutlak olduu, kaytl olmad inancna gtrmfltr. Onlara gre Allahn iradesi belirleyicidir. Yine onlara gre Allah, her gn bir flendedir. Bir fleyin iyi ve kt olufluna
dair sylenen fleyler farazidir. Bir fleyin iyi ya da kt olmas mmkndr. Bir fleyin iyi ya da kt olduunu fieriat tayin eder. fieriatn
belirledii fleyler dflnda bir fleyin iyi ya da kt olmas sz konusu
deildir. Daha da nemlisi insan iin, farazi olann dflnda bir gaye
sz konusu deildir.187
bn Rflde gre kelmclar bu inanca sevk eden fley, Kurnda
Allah kudret ve irade sahibi olmakla niteleyen yetlerdir.
Onlar, bu yetleri yorumlamada aflrla dflmfllerdir; kelm
cedel yoluyla birtakm yarglara varmfllardr. Onlar, nce Allah kendine zg sfatlarla nitelemifl sonra da bu sfatlarla herhangi bir eliflkiye dflmeksizin hakikati izah etmeye, yorumlamaya alflmfllardr.
Fakat bn Rflde gre, onlarn gerekte dine ait bir meselede veya din
ile iliflkili bir meselede nedensellie ynelmeleri samalktr. Bu yaklaflmlaryla onlar, hem insann doasna uzak sofestai fikirlere hem
de fieriatn ierdii konulara uzak dflmfllerdir.188
Burada bn Rfld, kelmclarla iyilik ve ktlk (hsn ve kubh)189
konusunda polemie girmifltir. Ancak bn Rfld, bu konuda yeterince
aklayc deildir. zellikle kelmclarn bu konudaki dflncelerinin
din, ahlk ve felsef adan ne tr problemlere neden olabileceini
izah edebilmifl deildir. Sanki bn Rfld, Endlste felsefeye muhalefetleriyle nlenmifl olan kelmclar, her konuda her mnasebetle
elefltirmeyi alflkanlk hline getirmifl gibidir. Zira bu konu, bn
Rfldn iddia ettii gibi herkesin zerinde ittifak ettii bir konu deildir. Kelmclarn dflnda bu konuyu farkl yorumlayan din bilginlerinden de sz edilebilir.
187.
188.
189.
bn Rfld, Telhs, s. 149; ez-Zarr fis-Siyse, s. 145.

irkin ve gzel (kabh ve hasen), yani ktlk ve iyiliin mahiyeti, kelm,
ahlk ve fkh uslnn tartflmal konularndandr. Daha fazla bilgi iin
bkz. lyas elebi, Hsn ve Kubh, DA, XIX,59-63.
10. nsan Yetkinlikler

bn Rfldn insan yetkinliklere dair syledii fleyler, Efltunun
Devleti iin yapt flerh ve izahlardan bamsz ortaya koyduu dflncelerdir. Ona gre insan yetkinlikler ile ahlk erdemler arasnda
bir iliflki sz konusudur. Temelde ise bu konu, ahlk ilmiyle alakaldr. Ancak bn Rfld, bu konuya siyaset ilmine bakan ynyle temas
etmifltir.
bn Rflde gre insan, varlk leminin bir unsurudur ve bir amac olmaldr. nsann, bu amacna uygun hareket etmesi gerekir. nsan
birey olarak toplumun bir parasdr. Toplumun bir paras olduu
srece insan, ama edindii fleyi elde edebilir.190
bn Rflde gre btn insanlarn bir amac vardr. Ancak baz insanlar amalarn gereklefltirebilme yeterliliine sahip deildir. Bir
tek trden meydana gelmifl olmalarna ramen insanlarn yetenekleri
birbirinden farkldr. Her insan kendi yeteneiyle, kentte birey olarak
vardr. Fakat bir tek kiflinin btn yeteneklere sahip olmas mmkn
deildir.191
Baz insanlar birden ok yetkinlie sahip iken, dier bir ksm bu
nitelikte deildir. Bu nedenle doal olarak yeterli niteliklere sahip olmayan insanlarn kendilerinden stn olan insanlarca ynetilmeyi kabul etmeleri gerekir.192
Dolaysyla bn Rflde gre baz insanlarn yneten, dier bir ksm insanlarn ynetilen olmas, sahip olduklar yetkinliklerin mkemmelliiyle alakaldr. nsanlarn sahip olduklar yetkinliklerin mkemmele taflnmas nasl olacaktr. Bunun nedeni tabiat mdr? Yoksa
insann irade ve gcyle mi alakaldr?
bn Rfld, bu konuda insana ait birtakm yetkinliklerin olduunu
kabul etmektedir. Ancak ona gre tabiatn bu yetkinlii mkemmele
taflyacak yeterli nedenleri yoktur. nk o; insann temaylleriyle,
arzularnn gerekleflmesiyle ilgili deildir. nsan yetkinliin mkem190.
191.
192.

mellii, yine insann sahip olduu kuvvet ve beceriye baldr. Siyaset

biliminde yetkin olan birisi, yetkinliklerin elde edilmesinin irade ve
seme yetisiyle (ihtiyar) ilgili olduunu bilir.193
bn Rfldn burada sz konusu ettii irade ve ihtiyar konusunda
Frb, daha ayrntl bilgi verir. bn Rfldn anlafllabilmesi iin bu
anlamda Frbnin bilinmesi gerekir. Frbye gre faal akl, insana
birtakm yetkinlikler vermifltir. Bu yetkinlikleri arafltrabilmesi iin de
insana ayrca g ve ilke vermifltir. Bu ilke, ilk bilgilerden ve nefsin
dflnen ksmnda var olan ilk dflnlrlerden (makul) ibarettir.
Faal akl, bu tr bilgiyi insana, nefsin duyumu (ihsas) salayan gc
ile bu gce bal olan istek ve nefreti douran arzu gcn gelifltirmesinden sonra verir. Bu iki g, iradeyi meydana getirir. nk irade
bafllangta ancak duyumdan gelen bir istektir. stek (flevk), nefsin arzu gc; duyum da, duyum gc ile olur. Sonra nefsin hayl gc ve
ona bal olan istek geliflir ve bylece birinciden sonra ikinci bir irade
geliflir. Bu irade, hayl etmekten doan bir istektir. Bu iki iradenin
oluflmasndan sonra faal akldan nefsin dflnen gcne akan ilk bilgiler ortaya kar. flte bu anda, insanda nc bir irade tr doar
ki bu da dflnme fiilinden gelen bir istek olup seme (ihtiyar) adn
alr. Bu seme, yalnzca insana zgdr, teki canllarda bulunmaz. Bu
sayede insann iyi, kt her trl eylemi yapmaya gc yeter. dl ve
ceza da bunun sonucudur. lk iki irade, dflnmeyen hayvanlarda da
bulunur. nsanda bu irade geliflince iyilii, ktl, gzeli ve irkini
yapmaya gc yeter.194 Erdemli olmak veya olmamak, iyilik yapmak
veya yapmamak insann elindedir, insann iradesine baldr.195
Grlecei gibi burada Frb birinci, ikinci ve nc iradeden
sz etmektedir. Ona gre nc irade, dflnme fiilinden gelen bir
istek olup ihtiyar adn alr. htiyar sadece insanlara zgdr, dier
canllarda bulunmaz. Burada bn Rfld, Frbden farkl olarak irade
193.
194.
195.

Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 38. bn Bcceye gre insann fiilleri dier varlklardan farkl olarak insana zgdr ve onun seme yetisinin (ihtiyar) bir sonucudur. Bkz. bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, nflr. Maan Ziyde, Beyrut-1978, s. 50.
Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 113b 5-15.
ve ihtiyar birbirine indirgememifltir. Onlardan insana zg iki yeti

olarak sz etmifltir.
a. Akln konusuna gre tasnifi

bn Rfld akl konusunu, siyaset felsefesinde ele alp izah ederken
psikolojisinde olduundan farkl bir balamda ele almfltr. O, psikolojisinde akl konusunu ele alrken akln varlnn isbat, cevher ve
mahiyetinin belirlenmesi, onu dier idrk glerinden ayran zellikler, onun bilkuvve mi yoksa bilfiil mi olduunun belirlenmesi, dayanann ve muharrikinin ne olduuna dair konular ele alr.196
Ancak bn Rfld, siyaset felsefesinde akl konusunu ele alrken;
insann gnlk eylemleri, duygular ve toplumsal iliflkilerini ilgilendirdii kadaryla meseleyi izah eder. Bu balamda onun akla dair yapt izahlar genelde ahlkn konularyla i iedir.197
Bu nedenle o, sze psikolojiye dair bir tahlil ile bafllar, konuyu temellendirir, sonrasnda ahlk konular izah etmeye ynelir.
Ona gre tabiat bilimi, insann beden ve ruhtan mrekkeb olduunu sylemektedir. Bedenin ruha nisbeti, maddenin srete nisbeti gibidir. nk madde sret iinde vardr. Sret ise bilkuvve var olan
maddeyi bilfiil varlk hline getirir.198
bn Rflde gre insann varla ve yetkinlie ulaflabilmesi, zorunlu olarak gayesi olan bir fiile ynelmesi ile olur. nsanda bulunan kuvveler, ister basit ister bileflik olsun fark etmez; bir ksm insana zg
iken bazlar da dier varlklarla insan arasnda ortaktr. Ortak olanlar ise zorunlu olarak ortak sretler zerine kuruludur ve bir ksm sadece insana zgdr. Bu da insann tasavvur ve haylyle ilgilidir.
nsann geriye kalan hayat sahibi varlklarla ortak olduu fley ise
beslenebilme zelliidir. Ancak bu zellik ve bu zellikten kaynakla196.
197.
198.
Atilla Arkan, bn Rfld Psikolojisi, stanbul-2006, s. 264.

Zaten onun psikolojisi fizik, metafizik, ahlk, mantk ve slm dflncesinin dier disiplinleriyle ya dorudan ya da dolayl bir biimde iliflkilidir.
nan fleyler, nefsin gaye edindii fleyler deildir. Benzer flekilde nefsten
neflet eden her fiilin, yine ona nisbet edilmesi de mmkn deildir.
Baz fiiller, bileflik cisimlerle insann ortak olduu fley ile iliflkilidir.
Bileflik cisimler iki trldr: Hayvanlar ve bitkiler. rnein hayvanlar, bitkilerle beslenme ve reme konularnda ortak iken insan,
hayvan ile hayl gc (zihinde canlandrma) ve alglama (ihsas) konularnda ortaktr. Bundan anlafllyor ki byme gc (kuvve-i nmuv)
ve beslenme yetileri bileflik olan btn varlklarda ortaktr. Fakat insan dierlerinden ayran zellik, onun baflka kuvvelere de sahip olmasdr.199
nsann kendisi ile ayrcalkl olduu yeti akletme yetisidir; o da
iki ksma ayrlmaktadr: Biri amel akldr dieri ise nazar akldr. Bu
ortak olan yetiler arasndaki iliflki zorunlu olarak snrldr. Maddenin
form ile olan iliflkisi gibi. fiphesiz insan, formuyla insandr maddesi
ile deil. Bu husus, btn varlklar iin geerlidir. Zira varlklar, sahip
olduklar form ile varlk niteliini kazanrlar.
Bu nedenle iyilik ve ktlk yalnzca akletme melekesiyle idrk
edilebilir. rnein; gzel veya irkin namelerin her ikisi de akordun
kendisinden tezhr eder. Benzer flekilde iyi ve kt eylemler de insandan tezhr eder.
Durum byle olunca insann gayesi ve mutluluu, kuvve-i aklyenin iyiliini ve mutluluunu en st dzeyde idrk ettii zaman gerekleflir.200
Bu nedenle mutluluk, akletme yeteneinin erdemli fiili olarak tanmlanmfltr. Akl yetisi birok blmden oluflmaktadr. Benzer flekilde ok sayda erdem ile insan yetkinlikler de sz konusudur.201
Ancak tabiat bilimine gre yukarda ifade edildii gibi akl yetisi,
iki ksmdan meydana gelmektedir. Biri ameldir dieri ise nazardir.
Yetkinliin bir ksm amel olana dier bir ksm da, nazar olana nisbet edilmektedir.202
199.
200.
201.
202.
bn
bn
bn
bn
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Telhs, s. 152.
Telhs, s. 152.
ez-Zarr fis-Siyse, s. 147.
Telhs, s. 153.
Bu nedenle insana ait yetkinlikler nazar ve ahlk erdemler ile

amel sanatlar olmak zere ksma ayrlmaktadr. Amel sanatlar ise
ikiye ayrlr:
Birincisi: Bilginin teorikten pratie dnflm srasnda tmel ilkeleri bilmenin dflnda varla dair herhangi bir fleyin idrk edilmesini gerektirmez.
kincisi: Tmel ilkelerin dflnda, tmel ilkelerin iliflkili olduu tikellerin de bilinmesini gerektirir. Zaman ve mekn bir tarafa, bu sanatlarn bir rn olan btn varlklarda bu farkll grebiliriz. Bu
nedenle zorunlu olarak akln bu blm, dier blmden farkldr ve
onun yetkinlii de dierinin yetkinliinden farkldr. Buradan anlafllyor ki yetkinlikler drttr; nazar erdemler, amel sanatlar, tefekkr (entelektel) erdemler ve ahlk erdemler.203
Burada bn Rfldn insan yeteneklere dair yapt snflandrma
kanatimizce yeterince ak ve anlafllr deildir. O, insan yetkinliklerin neler olduu konusunda kararsz gibi grnmektedir. Nitekim yaptmz izahlardan anlafllaca gibi o, konunun bafllangcnda insan yetkinlikten sz ederken ilerleyen satrlarda insan yetkinliklerin
drt olduunu sylemektedir. lveten o, insann birden ok yetkinlii olduundan sz etmektedir. Ona gre bu yetkinlikler birbiriyle iliflkilidir. Btn yetkinliklerin bir insanda bulunmas veya bulunmamas
ile her bir yetkinliin tek tek farkl insanlarda bulunmas arasnda herhangi bir fark sz konusu deildir. Fakat flikr olan fley flu ki, btn
yetkinliklerin her bireyde tek tek bulunmas mmkn deildir.
bn Rfldn burada sylemek istedii fley fludur: Bu zikredilen
yetkinliklerin veya erdemlerin btnn bir flahsta bulunmas mmkn deildir. Bilakis mmkn olan fley, bu erdemlerin mnferid olarak birok kiflide bulunmasdr. bn Rflde gre ideal devlete reis olacak flahs, btn bu niteliklere sahip olmak zorunda deildir. Zira o,
btn bu flartlarn gerek kendi zamannda gerekse ncesinde btnnn bir tek flahsta bulunamayacan bilmekteydi. Kald ki bn
Rfldden nce Frb, bu konuyu ele almfl ve izah etmifltir.204
203.
204.

bn Rfld, Telhs, s. 153 (iki nolu dipnot).
Yine bn Rflde gre, hikmet ve cesaret gibi baz yetkinlikler baz snflara zg iken, bazlar da btn insanlar arasnda mflterektir.
Bu nedenle insanlarn hangi tr ahlk erdemlere sahip olduunu bilebilmek iin onlara tek tek baklmas gerekir.205
Farkl flahslarn farkl erdemlere sahip olmas, doal olarak insanlar arasndaki yardmlaflmaya neden olur. Potansiyel olarak her bir
flahsn btn erdemleri elde edebilme gc bulunsa veya erdemleri fiili olarak elde etmek iin gayret etse bu durumda her bir insann, hem
hizmet eden hem hizmet edilen hem yneten hem ynetilen olmas
gerekir ki, bu mmkn deildir. Tabiat, yanlfllkla btn insanlarda
ynetici olma arzusunu uyandrsa bile ynetenin ynetimini kabul
edecek insanlar bulunduu srece, bu mmkn deildir.206
Bir flahsn, btn erdemlere sahip olmas bir mucize olmad srece mmkn deildir. nk alfllagelen ve inanlan fley fludur: nsanlar kiflisel tecrbeleriyle doal olarak bir kimsenin, yalnzca bir tek
yetkinlii elde etmeye yatkn olduunu bilirler.207
bn Rfld, burada bir anlamda insanlar snflara ayran ve belirli
ahlk erdemleri belirli snflara zg klan Efltunun yaklaflmn benimsemifl grnmektedir. Ona gre insanlarn snflar halinde yaflamalar doal bir zorunluluktur. Aksine bir durum, tabiatn yanlfl yapt
anlamna gelir ki bu da mmkn deildir. nk ona gre toplumda
ynetenlerin bulunmas ne kadar gerekliyse ayn flekilde ynetilenlerin
de bulunmas o kadar gereklidir. Ancak bn Rflde gre, bu durum insanlar arasnda kesin ayrflmay, birtakm yeteneklerinden dolay birbirleri zerinde hkimiyet kurmay veya birilerinin mutlu dier bir ksmnn mutsuz olmasn gerektirmez. Zira yukarda ifade edildii gibi
doal bir biimde insanlarn farkl erdemlere yatkn olmalar toplumda anarfliye, kaosa neden olmaz. bn Rfldn ifade ettii gibi bu durum, daha ziyade toplumda dayanflmaya neden olur. Sahip olduklar
erdemlerin btnnn dayanflma halinde olmas flartyla toplumun
tamam ancak ahlk erdemler noktasnda yetkinlie ulaflabilir.
205.
206.
207.

Bu konuda bn Rfldn yaklaflm, Frbnin yaklaflmndan

farkldr. Frb, bu meseleyi mutluluk balamnda ele alr. Ona gre
insann varlnn amac, mutluluun elde edilmesidir. Mutluluk da
mmkn varlklarn kabul edebilecekleri son yetkinlik olduuna gre
insann, bu mutluluu nasl elde edeceinin tanmlanmas gerekir. Frbye gre mutluluun elde edilmesi de, ancak ilk bilgileri oluflturan
ilk dflnlrlerin faal akl tarafndan insana verilmesiyle mmkndr. Bununla beraber her insan, bu ilk dflnlrleri alma yatknlnda yaratlmamfltr. nk her insan, yaratlfl gerei eflit olmayan
gler ve farkl donanmlara sahiptir.208 Dolaysyla Frbye gre,
ilk dflnlrleri almaa yatkn olmayanlar mutlu olamayacaklar demektir. Bu konuda Frb; Efltun ve Aristotelesin etkisindedir ve bir
anlamda onlar tekrar etmektedir. fiyle ki:
Efltun ve Aristotelese gre sadet, muhkemeye dayal tefekkrdedir. Yani en yksek akl, entelektel nizamn faaliyetiyle iliflkilidir. Bu faaliyeti idrk edebilecek snrl sayda sekin insann varl
dikkate alnd zaman, befler sadetin sadece bir aznlk tarafndan
ulafllabilir bir mkft olduu grlecektir. Hem Efltunun hem de
Aristotelesin modellerine gre, sadece mnevver ve elit olanlar hakik anlamda mutlu olabilir; sadece onlar, en st seviyede geliflim gsterebilirler. Bu tr muhkeme becerilerinden mahrum olanlar iin ise
tali bir befler geliflim imkn bulunmaktadr. zetle Yunanllarn befler geliflim anlayfl, kast bakmndan aka aristokrattr. ster akl
faziletlerin en st mertebesinde mkemmellik, isterse ahlk ve siyas
faaliyette mkemmellik fleklinde olsun, hakik befler sadet yolu ounlua kapal, bazlarna aktr.209
Oysa bn Rfld, Aristoteles ve Efltundan farkl olarak sadeti elde etme konusunda elitist deildir. Ona gre her insan doal olarak
bir tr erdeme, yetkinlie sahiptir. Ancak sahip olunan erdemler farkllk arz eder.
nsanlar, tabi eilim ve yeteneklerinde farkl olduklar iin mutluluk da onlarn eilimlerine gre izafidir. Fakat Hz. Peygamberin
208.
209.
Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 40.

D. H. Frank, III,204.
(s.a.v.) kanunu, her bir ferde mutluluk ve mkemmellikten dflen payn garanti eder. Bu kanun, insann onlar olmadan yaflayamayaca
amel sanatlar ile her iki dnyada da ihtiya duyulan akl erdemleri ve
insann zihni erdemlerdeki kemline temel hazrlayan ahlk erdemleri kazanmasn mmkn klar.210
nsan yetkinliin ne olduunu izah ettikten sonra flimdi de btn
erdemlerin kendisi iin var olduu bir erdemi ele alalm. Bu erdemin
varlk nedeni bir baflka fley deildir. Bilakis o, kendisi iin elde edilmek
istenen bir erdemdir. Dier btn erdemler onun elde edilmesi iin istenir. Bu ise insan iin en mkemmel yetkinlik (el-kemlul-esm/ultimate prefection) ile en yce mutluluktur (es-sadetul-kusva).211
bn Rfldden nce Aristoteles de benzer flekilde mutluluu, bir
baflkas iin deil kendi baflna tercih edilen bir fley olarak tanmlamfltr. Ona gre mutluluk, hibir fleyden yoksun deildir kendine yeter.
Mutlu yaflam erdeme uygun olandr.212
bn Rfld, mkemmel yetkinlik ile en yce mutluluun ne olduunu izah ederken flyle demektedir: Amel sanatlar, temelde insan
bedeniyle ilgili bir ihtiyacn veya bu trden bir zorunluluun sonucudur. Bu nedenle insan, amel sanatlar olmakszn yapamaz. Bunun bir
benzerini hayvanlarda da grebiliriz; kendilerine zg nitelikleri ile
doal melekeleri olmamfl olsayd onlar var olamazlard. Arnn kovanda yapt altgen fleklindeki petek ile yine rmcein yapt a
buna rnek verebiliriz.213
210.
211.
212.
213.
Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1176b 5-10,1177a.
bn Rfld, burada amel sanatlar ile insann bedensel ihtiyalar arasnda
dorudan bir iliflki olduundan sz etmektedir. Amel sanatlarn ortaya kfln da buna balamaktadr. rnek olarak da arnn yapt altgen petei vermektedir. Oysa bn Rfld, psikolojisinde konuyu izah ederken meseleyi daha farkl bir biimde ortaya koymaktadr. O psikolojisinde, amel
akln yetkinliinin ve mkemmelliinin hayl sretlerle yaplan tefekkr
ve istinbat ile mmkn olduunu ve onun varlnn byk lde buna
bal olduunu sylemektedir. Ona gre hayl sretler, ar ve rmcek
rneinde olduu gibi birok hayvanda bulunmaktadr. Ar tabiatn kendisine doufltan verdii hayl sretler yardmyla altgen odacklar yapar,
Nazar blme gelince, bunun insan bedeniyle iliflkisi zorunluluk

nedeniyle deil, en stn iyilik (el-hayrul-esma/highest good) nedeniyledir. Varlk nedeni en stn iyilik olan fley, zorunluluk nedeniyle
var olan amel sanattan daha stndr.214
Akln amel ksmna gelince o, zorunlu olarak nazar blm nedeniyle vardr. Aslnda amel sanatlar, kendilerinin rettikleri fley nedeniyle vardrlar. Bu nedenle insan, hizmet etmeyi, itaat eden olmay kabul eder. Zira o, kendini bu sanata adamfltr. Bu arada nazar akl, dierlerine reis olarak gryoruz. Reis olma eilimi olan kiflinin reis olmas, bir reisin otoritesi altnda bulunmasndan iyidir.
Bu nedenle bu eilim, nazar akln bir blmnden baflka bir fley
deildir. Akln bu blm, insanda bulunan amel blmden daha stndr. Onun konumu, doas itibariyle nazar ilimleri kazanmak isteyen adamn konumu gibidir. Bu adam, doas itibariyle amel sanatlar kazanan kifliden stndr.215
Bu nedenle amel sanatlarn bilgisine sahip olan insanlar, doas
itibariyle idare edilmeyi kabul ederler. Nefiste bulunan bu iki blm
arasndaki iliflki, reis ile reisin otoritesini kabul eden kifli arasndaki
iliflki gibidir.
bn Rflde gre btn amel sanatlarn varlk nedeni, kentleri ynetme sanatnn nn ac olmal. Bu tr sanatlarn varl, nazar
ilimlerin varln zorunlu klmaktadr. Zira nazar ilimler, amel ilimlerin tamamlaycsdr.216
nsan, nazar ilimlerle dier bireylere yararl olmay ister. Nazar
ilimlerle amel sanatlar arasnda herhangi bir fark sz konusu deildir. Ancak amel sanatlar, nazar ilimlerin amacna ulaflabilmesi iin
ona yardmc olur ve otoritesini kabul eder. Amel sanatlarn kapsamna giren bir ksm meslekler, bir tek sanat dal altnda toplanr. ift-
214.
215.
216.
rmcek ise an infla eder. Bu yaplan izahlara bakarak bn Rfldn psikolojiye ait konular ok ynl ve farkl amalarla kullandn syleyebiliriz. Bkz. bn Rfld, Telhs, s. 155; A. Arkan, s. 270.
ilikte kullanlan aletler ile benzeri sanatlarn ziraat sanat kapsamnda deerlendirilmesini buna rnek olarak zikredebiliriz.217
bn Rflde gre netice itibariyle nazar ilimler ile amel sanatlarn
dayand ilkeler ayndr, aralarnda stat farkll vardr.218
Yine bn Rflde gre nazar ilimlerde yaplan arafltrmann gayesi, zellikle de fizik ve metafizikte tefekkrdr. Ne amel bir amac
vardr, ne de amel amaca gtrr.219
Dier bir ifadeyle, nazar bilimlerin konusu, varla ve varln
eklentilerine dairdir; uygulama ile ilgili deildir. Kendisiyle dier varlklarn bilinebilecei bir ara da deildir. Bilakis insandaki varlk nedeni, en st derecedeki iyidir (el-hayrul-esma).
Metafizikte izah edildii gibi, varlk iki ksma ayrlmaktadr: Duyularla alglanan varlk, akl ile alglanan varlk. Akl ile alglanan varlk, duyularla alglanabilen varln temel ilkesidir. nk o, onun gayesi, fili ve sretidir. Akl ile alglanan varlk ile nazar ilimlerin kavrad varlk ayn trdendir. Doal bir varlk olarak insann gayesi, tabiat tezhr etmeyi istedii srece akl ile alglanan varlk mertebesine ykselmeye devam etmesidir.220
Durum byle olunca, insanda var olan akl ile dier kuvveleri arasndaki iliflki, nefsin beden ile olan iliflkisi gibidir. Bu, tamda akl ile alglanan varlk ile duyularla alglanabilen varlklar arasndaki iliflkiye
benzer. Benzer flekilde bu varln ihtiyari fleylerle ilgisi flphesiz yine
irade ile kazanlmfltr. Bu iliflki, bu meselenin zn teflkil etmektedir.
Akl ile kavranlan varln irad eylemlerimizi ynetmesi, kavranlan varln alglanan varl ynetmesi anlamna gelir. Ayrca varlklara, varlklarnn temeli olan ilkeleri irad olarak vermesi anlamna gelir.
fiphesiz bu akl ile kavranlan varln, duyularla alglanan varla hizmet ettii anlamna gelmez. Akl ile alglanan varlk kendi zyle vardr ve var olmas zorunlu olarak kendisinden istenir.
217.
218.
219.
220.

bn Rfld, Telhs, s.157; ez-Zarr fis-Siyse, s. 151.
Durum byle olunca nazar ilimler, doas itibariyle zorunlu olarak yaplan eyleme katkda bulunur. Benzer flekilde duyular ile alglanan varlk, akl ile kavranlan varla zorunlu olarak ihtiya duyar.
lveten, akln kentin dier blmleri zerindeki riyaseti, akl ile
kavranlan varln duyular ile alglanabilen varl ynetmesine
benzer.221
Bu ifadelerden aka anlafllaca gibi amel sanatlarn varl, ister kll ister cz olsun nazar ilimlere baldr. Baz insanlarn gndelik hayatn bir paras olan amel sanatlara dair syledii fleyler, nazar ilimler ile ilgili dflnlen fleylere aykrdr. Onlara gre amel sanatlarla idrk edilen fleylerin ncelikli amac, sadece rettikleri fley ile
iliflkili deildir; ncelikli ama beceri ve iyi bir idrktir.
Bundan dolay onlara gre amel sanatlar da bir erdemdir. Bu bakfl asna gre amel sanatlarn nazar ilimlerin verilerine ihtiyac
yoktur. Benzer flekilde amel sanatlarn rettii iyi fleylerin de nazar
ilimlerin verilerine ihtiyac yoktur. Bu inanta olan insanlar, sadece
bir sanat hayatlarnn gayesi hline getirirler. Bir sanattaki yetkinliklerinden dolay da kendilerini, btn sanatlarda yetkin zannederler.
Doktorlarn kendi meslekleriyle ilgili dflnceleri budur. Ancak amel sanatlar, erdemin dflnda bir baflka fleyi ama edinirse o zaman amel olmaktan kar veya amel olma nitelii mecz olur.222 Mzik iin
yaplan tanmlamada olduu gibi, bazen amel ilimler snfna bazen
de nazar ilimler snfna dhil edilmektedir.223
Fikr erdemler ise, genelde amel sanatlar iin vardr. Ancak varl, nazar olarak kavranlanlara baldr.
b. Ahlk erdemler
Ahlk erdemlerin varlk nedeni, doal olarak fikr erdemlerdir
veya fikr erdemlerin benzeri olan fleylerdir. Bunun da birka nedeni
221.
222.
223.

vardr; birisi tabiat biliminde izah edildii gibi flehvet gc ya da istek

(ifltiyak) gcdr.224 bn Rflde gre bunlar, meknda hareketi salayan gler olup iki trden meydana gelmektedir.225 Birincisi haylden
kaynaklanr, ikincisi ise irade ve idrkten kaynaklanr.226
Hayal gcnden zorunlu olarak kaynaklanan flehvet gc sadece
insana zg deildir, hayvanlarda da bulunur. Fakat akl ve iradeden
kaynaklanan diren/savunma insana zgdr. Ahlk erdemlere gelince bizde bulunan blm, ncelikli olarak iradenin belirledii zamann
ve tanmn doru olduuna karar verdii fleylere ilgi duyar.
Ak olan flu ki bu fiilin, nefsin nazar blm dflnda bir baflka
fleyle iliflkili olmas mmkn deildir. Durum byle olunca bu blm,
sadece akl kuvveden hareketle erdemi arafltrr. Bu ise akl olan blm, nefiste gerek anlamda yceltir.
Benzer flekilde cesaret gibi niteliklere sahip olma noktasnda hayvanlarn birou, insanla mflterektir. Fakat akl ve irade, insana zg
niteliklerdir.227
Ayrca bu erdemler vastasyla insan, hemcinslerine hizmet eder.
rnein adaletin varlk nedeni birtakm uygulamal meselelerdir. ffetin varlk nedeni iyi ifllerin yaplmasn engelleyen hazlara karfl koymaktr. Cesaretin varlk nedeni zararl fleylerdir. Cmertliin varlk
nedeni ise servettir.228
Yukarda izah etmeye alfltmz gibi erdemler, bn Rflde gre
nazar olmaktan ok ameldir. nsann amel erdemlere, yaflamn devam ettirmesi iin daha fazla ihtiyac vardr. Ayrca bedenin dflndaki
dier varlklarn da ona ihtiyac vardr. rnein, cesur adamn zafer
elde edebilmesi iin yardma ihtiyac vardr. Cmert olan kiflinin cmerte davranabilmesi iin zenginlie ihtiyac vardr.229 nk cmert kifli, seve seve armaanlar verir ve mal kendisinden tr deil
224.
225.
226.
227.
228.
229.

bn Rfld, Kitbun-Nefs, s. 110,113.
vermek iin nemser. Bu nedenle Aristotelese gre, erdemlerinden

dolay en ok sevilenler, cmert kiflilerdir.230
Nazar ilme gelince, zelliklerinden aka anlafllaca gibi insan
bununla dierlerine hizmet etmek durumunda deildir.
Nazar ilimler, btnyle maddeden bamsz ve mkemmeldir.
Bu nedenle bazlar, nazar ilimlerin baz blmlerinin ezel olduunu
zanneder.231 Frbnin nazar bilgi konusunda syledikleri bu minval
zeredir. Frbye gre nazar bilgi, varl ve varlnn devam asla
insann katksna bal olmayan bir bilgi trdr.232 Bu ilimlerin bir
ksm farkna varmadan, nereden ve nasl geldiini bilmeden, ilk andan itibaren insanda bulunur. Bunlar ilk bilgilerdir. Dier bir ksm ise
dflnerek, arafltrarak elde edilir. lk bilgilerle bilinen fleyler, ilk ncllerdir. Onlara dayanarak elde edilecek sonraki bilgiler ise yine
arafltrma ve istidll yoluyla elde edilir.233 bn Rflde gre nazar ilimlerin, maddeden bamsz olduklar oranda saygnlklar artar.
Bununla beraber ahlk yetkinlik, nazar yetkinlie hazrlk mesabesindedir ve o olmakszn muhtemelen nihai hedefe ulaflamayz. Bu nedenle bu yetkinlii, nihai yetkinlie daha yakn olduu iin nihai bir hedef olarak dflnrz. Burada anlafllmas gereken fley fludur: nsana zg yetkinliklerin btn nazar yetkinlie hizmet etmek iin vardr.234
Burada flu sorulabilir: Ahlk erdemlerin varlk nedeni amel sanatlar mdr? Yoksa amel sanatlarn varlk nedeni ahlk erdemler midir? Veya baz amel sanatlarn varlk nedeni ahlk erdemler iken, baz ahlk erdemlerin varlk nedeni amel sanatlar mdr?
Burada flu sylenebilir: Erdemlerin en nemlisi ahlk olandr ve
bu ahlk erdemlerin aklla birlikte dflnlmesi gerekir. Benzer flekilde akln da sanatlarla birlikte dflnlmesi gerekir. Dolaysyla ahlk
erdemlerin varlk nedeni amel sanatlardr.235
230.
231.
232.
233.
234.
235.
Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1120a 20, 1120b 15.

Frb, Fuslul-Meden, s. 42.
Farab, Tahslus-Sade, s. 3-4.
Bu sylenen fleylerin btn, amel sanatlarn her biri iin de geerlidir. nk amel sanatlar bu konuda mukaddime niteliindedir. Sanatlarn elde edilmesi iin bu erdemlere ihtiya vardr. Dier trl sanatlar keml noktasna ulaflamaz. Ancak sanatlarn ve erdemlerin varlk
nedeni nazar ilimlerdir ve her ikisi nazar ilimlerin bir blmdr.
Bu konuda Meflfl filozoflar da ayn grfltedir.
Akln nazar ksmna doufltan bilfiil sahip deiliz o, bizde potansiyel olarak bulunur. Tabiat ilminde izah edildii gibi varl mmkn
olan veya varlna imknn karflt fleyin en st yetkinlii, onun bilfiil var olmasdr. Ona, hibir flekilde potansiyelliin karflmamfl olmas gerekir.
nsann yapmas gereken fley, yetkinlii idrk edip onu bilfiil hle
getirmektir. Zira insan, bu sanatlara kendi hr iradesiyle ynelir. Ancak ou kez kuvve halindeki yetkinlikleri, bilfiil hle getirmek zorunda deiliz.
Ancak bu noktada bn Rflde gre izah edilmesi gereken meseleler vardr. rnein kantlamak zorunda olduumuz yetkinlik nedir?
Bununla gayemiz nedir? O nazar ilim midir? Veya nazar ilimler arasnda bundan daha stn var mdr? Eer o nazar ilimlerden baflka
bir fley ise z itibariyle bizden ayr mdr? Yoksa bizde mi bulunmaktadr?236
bn Rfld, cevap olarak flyle demektedir: Bazlar nazar ilimlerin
kadim olduunu dflnmektedir veya nazar ilimlerin doufltan bilfiil
var olduunu, fakat bedenin istekleri ile duyularn bunun zerini rttn sylemektedir. Efltunun dedii gibi, gerekte nazar ilimler
ya bulunduu flekil zere vardr ve sanki tamamlanmamfl bir halde
bilkuvve olarak vardr veya ayrk bir biimde vardr veya heyln
akl dflnda faal veya mstefd akl olarak vardr. Bu nedenle aka
grlmektedir ki insana ait keml, gerekte iradenin bir sonucu deildir. Zira onun varl, iradenin varlndan nce gelir. rade, hem
kendi tanmyla hem de en u keml noktasyla ilintilidir. Gaye iin
yaplacak olan tanmda ilk nerme olarak kabul edilir.237
236.
237.

Bazlarna gre elde ettiimiz en st yetkinlikleri kendi irademizle yani kendi doamzla elde ederiz. Ancak bn Rflde gre elde ettiimiz yetkinlii irade ile deil, irade ile iliflkili fleyler vastasyla elde
ederiz.
Bilindii gibi eer bu renim, irade ile irtibatl ise ve iradenin
ierisinde bulunduumuz durumla en alt dzeyde iliflkisi yoksa bu irtibat, daha nceden sz edilen irtibat trnden deildir. Dier bir
ifadeyle o, yalnzca kendisi araclyla faal akln bizim amzdan keml noktasna ulaflma mesabesinde olduu balant noktasyla alakaldr.238
Nazar ilimlerin kadm ve ezel olmadn; onlarn sadece en st
dzeyde yetkinlik olduunu syleyenler, insann yetkinliinin gerekte iradenin kazanmnn bir sonucu olduunu sylemektedirler. Bunlara gre iki tr yetkinlik vardr.
Birincisi, insann kendi abalaryla kazand yetkinliktir.
kincisi, insann faal akl ile ittisali sonucunda kazanlan yetkinliktir.239
Frb, bu noktada bn Rfldden farkl olarak yetkinliin elde
edilmesinde bir ayrma gitmez. Ona gre yetkinliklerin insana verilmesi faal akln iflidir. Faal akl, dflnen canly grp gzetir ve
onun iin eriflilmesi gereken olgunluk mertebelerinin en ykseine
yani yce mutlulua ulafltrr. Ancak Frbye gre insann yetkinlikleri elde edebilmesi iin gerekli olan irade ve ihtiyar, belli bir sre
dhilinde sonradan devreye girer.240
B. DEAL DEVLETN UNSURLARI
Efltuna gre devlet, toplumsal yaflamn gereidir. nsan, tek baflna gereksinim duyduu fleyleri karfllayamad iin toplum vardr.
Bunlarn karfllanmas, insanlarn deiflik ifllerle uraflmalarn ve e238.
239.
240.

flitli mesleklerin bulunmasn gerektirir. Bir toplumda iftiler, mimarlar, dokumaclar ve kunduraclar gibi meslek gruplar vardr. Ancak
daha geliflmifl toplumlarda gvenliin salanmas iin ordunun varlna da ihtiya duyulur. Bir kimsenin sadece bir meslek ile ilgilenmesi gerektiinden bir iftinin veya bir kunduracnn asker olmas beklenemez. Bu nedenle askerliin bir meslek olarak kabul edilmesi gerekir. Her fleyin stnde ise Efltunun devletinde toplumu yneten ve
bilge kiflilerden oluflan az sayda ynetici bulunmal ve bunlar filozof
olmaldr. Sonu itibariyle iyi kurulmufl bir devlette, Efltuna gre
snf olmaldr: fliler, muhfzlar ve yneticiler.
Efltunun erevesini izdii bu meslek snflandrmaya bn
Rfld de byk lde itibar etmifltir. Ancak bn Rfld, bu konular ele
alrken Efltunda olduu kadar meseleyi sistematize etmifl deildir.
Farkl mnasebetlerle konuyu farkl bafllklar altnda ele almfltr.
nemine binaen imknlar lsnde bu konuyu sistematize edip izah
etmeye alflacaz.
1. fli Ve Zanaatkrlar
Aslnda bu snfa alflan snf demek daha dorudur. Muhfzlar
ile yneticiler dflnda kalan herkesi kapsar. Efltunun bu snfa ilgisi snrldr. Ona gre bu snfta olan insanlar yalnzca ifllerine glerine bakmal, baflka bir ifle karflmamal, hele devlet ifllerine karflmaya hi kalkflmamaldr. Efltun, Devlette onlar iin bir yaflam biimi
tanmlamfltr. Onlar, kendileri iin tanmlanan bu yaflamn dflna kamazlar.241
241. Efltun, Devlette (bkz. 372a-d) alflan snf iin flyle demektedir:
Onlar ekmeklerini, flaraplarn, yiyeceklerini, kunduralarn yapacaklar; evlerini kuracaklar, yazn ou zaman plak, yalnayak, kfln da
stlerine, ayaklarna bir fleyler giyip alflacaklar. Arpadan, budaydan
yapacaklar unlar kh piflirip, kh yourup gzel rekler, ekmekler hazrlayacaklar. Yanlarna serdikleri hasrlarn, temiz yapraklarn zerine
uzanp, ocuklaryla beraber keyifle yiyecekler. Ayrca bkz. . Yetkin, s. 102.
bn Rfldn iflilere ve zanaatkrlara yaklaflm, onlar iin belirledii toplumsal stat, Efltunun belirledii toplumsal stat ile byk
lde benzerlik arz etmektedir.
bn Rfld, ncelikli olarak alflan snfn servet edinip edinemeyecei konusunu ele almfl sonra da onlarn kentteki saylarnn sabit
tutulmas ve evlilikleri ile ilgili meseleleri izah etmifltir.
Ona gre ifliler ve zanaatkrlar, muhfzlar gibi kanun bir hak
olarak emeklerinin karfll cret alp mlk edinemez. Ona gre hibir fley devlete, zenginlikle karflk fakirlikten daha fazla zarar veremez. Eer alflan snfa mlk edinme izni verilecek olursa onlar, meslekleriyle kente yararl olmay deil de mesleklerinin kendilerine kazandrd zenginlii ama edinirler. Durumlar iyi olur, evlerini gzellefltirirler. Neticede de kent halkna tali derecede yararl olurlar.
Yaptklar ifli, kent halkn mutlu etmek iin deil zengin olmak iin
yaparlar.242
bn Rflde gre kent halkna yararl olmalar gerekirken bunu
gremez hle gelirler. Zengin olmalar halinde de mesleklerini terk
eder, icra etmezler. Meslei olan, fakat mesleini icra etmeyen kimseler hline gelirler. Fakirlik halinde mesleklerini tekrardan icra edecek
olurlarsa bu onlara zor gelir. htiyalarn glkle karfllarlar. Bunun
sonucunda da kt duruma dflerler.243
bn Rfld, burada alflan snfn kendi emekleriyle alflp servet
edinmelerinin douraca toplumsal sorunlara iflaret etmekte, bu konuya dair Efltunun yaklaflmn benimsemektedir. Ancak ne bn
Rfld, ne de Efltun, bu meslek sahiplerinin ihtiyalarnn nasl karfllanacan belirtmemifllerdir. Oysa ayn fley, muhfzlar snf iin de
geerlidir; onlar da servet edinemezler. Ancak Efltun, muhfzlar snfnn temel ihtiyalarnn devlet tarafndan karfllanmas gerektiini
aka beyan etmifltir.
bn Rfld, bu konuda Efltunun sylediklerine bakarak flu sonuca varmaktadr: Bu kentte hi kimse servet edinmemeli, zellikle de
hi kimse icra ettii mesleiyle mal kazanp zengin olmamal. Durum
242.
243.

byle olunca, hi kimse ne altn ve gmfl ile alflverifl yapabilir, ne de

bu kentte buna benzer bir ifl iliflkisi olabilir. nk altn ve gmfl,
Nikomakhosa Etik kitabnda izah ettiimiz gibi, ifl yaptrabilmek veya mbadelesi zor olan eflyalar takas edebilmek iin kullanlr.244
rnein saban almak isteyen bir ifti, karfllk olarak demirciye,
yiyecee deil de elbise ve benzeri fleye ihtiyac olsa bile tarm rnleri dflnda herhangi bir fley veremez. Sonuta iki taraf arasnda takas
gerekleflmemifl olur. Takasn yaplabilmesi iin flphesiz bir fleyin varl gereklidir; ta ki o fleyi, ifti demirciye verdiinde saban alabilsin, demirci de onunla ihtiyalarn temin edebilsin. Ancak bu flekilde
kent sakinleri arasnda takas yaplabilir.
bn Rflde gre alflan snf, retim fazlas veya ihtiya fazlas
olan fleyleri depolamaldr.rnein iftiler, rettikleri yiyeceklerden
kendilerine yetecek kadarn ayrdktan sonra ihtiya fazlas gdalar
iin bu amala kentte bir depo infla etmeliler.
Benzer fleyi dokumaclarn ve mlekilerin de yapmas gerekir.
htiya fazlas rnlerini depolamallar. zellikle bu zorunlu meslekler iin sz konusudur. Ancak parfm sanat, boya, heykeltrafllk, resim ve yzk yapma sanat gibi zorunlu olmayan ve zevke hitap eden
meslekler bunun dflndadr.245
bn Rflde gre devlette bulunan zanaatkrlarn says deiflmemeli, istikrarl olmal. Dier trl kentte bulunan berberlik ve benzeri mesleklerde olduu gibi, zanaatkrlarn saysnda bazen artfl olur
bazen de azalma olur. Oysa kent halk iin zorunlu olan iftilik, dokumaclk gibi meslekleri icra edecek yeterli sayda kiflilerin bulunmas gerekir. Fakat kent halknn btnne deil de bir ksmnn ihtiya
duyduu, atlar iin gem yapma sanat gibi, meslekler iin de bu ifli yapan zel birilerinin bulunmas gerekir.246
Bu nedenle Efltuna gre muhfzlara zg evlilik kurallarnda
olduu gibi, kent halkndan hibir kimse arzulad biriyle veya kendisini arzulayan biriyle evlenemez. Ancak kentte saylar snrl olan
244.
245.
246.

ve kendilerine ihtiya duyulan zanaatkrlar snfnn korunmas kaydyla evlilikler yasal hle gelir.
Burada grlecei gibi bn Rfld, erdemli kenti oluflturan btn
snflarla ilgilenmifltir. O, bir snf dier bir snfa tercih etmemifltir.
Zira ona gre erdemli devletin inflas, devletin btnn oluflturan snflarn uyumu ve fonksiyonel olmalaryla mmkndr. Ancak o,
meslekler arasnda iftiliin daha zor ve daha elzem olduunu sylemektedir. Zira iftilik, Frbnin de ifade ettii gibi, insann fiziksel
varln devam ettirebilmesi, zorunlu ihtiyalarn karfllayabilmesi
iin icra etmesi gereken en nemli mesleklerden birisidir.247
2. Muhfzlar
Efltuna gre muhfzlarn toplumdaki ifllevi son derece nemlidir. Bu nedenle muhfzlarn her fleyden nce yapacaklar ifle uygun
yaratlfll insanlar arasndan seilmesi gerekir. Bu insanlarda kuvvetli bir beden, sratli hareket edebilme kabiliyeti ve kuvvetli bir sezgi
olmas gerekir; ta ki hissettikleri fleyleri iyi bir biimde idrk edebilsinler.248
Kuflkusuz muhfzlarn sahip olmas gereken birok nitelik vardr.
Bu nitelikler arasnda zellikle tanesini nemine binaen zikretmekte yarar vardr.
Birincisi: Muhfzlar, kendi meslekleri dflndaki dier sanat ve
mesleklerle ilgilenmemelidir. Zira tabiat itibariyle insan, birden ok
247.
248.
Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 53. Siyaset felsefesine dair eserlerde,

kentte renilmesi gereken meslekler sralanrken iftilik her zaman, herkes tarafndan renilmesi gereken ncelikli meslek olarak anlmfltr. rnein Thomas More, flyle demektedir: Tarmn herkes tarafndan iyice
renilmesi gerekir, kadn ya da erkek fark etmez; herkes tarm hakknda
bilgili olmaldr. Bunun iin ocuklar gerek okulda gerekse iftliklerde uygulamal eitim alrlar. Buralarda sadece alflmalar izlemekle kalmazlar,
ayn zamanda alflmalara da katlrlar. Herkesin bilmek zorunda olduu
tarmn dflnda, halka dier zanaatlar hakknda da zel eitimler verilir.
Bkz. topya, ev. Nemciye Uansoy, stanbul-2005, s. 82.
meslei renmeye yatkn deildir. nsan kklnden itibaren bir

meslee ynelir ve onunla byrse ancak o meslekte yetkin hle gelir. Dier trl birden ok meslei renmeye alflan bir insan, hibir
meslekte yetkin hle gelemez. Bu nedenle insann, btn urafllarn
bir tarafa brakp kendisini yaratlflna en uygun meslee vermesi gerekir.249
kincisi: Cesur olma niteliine sahip olmalardr. Zira yeterince
cesur olmayan bir muhfz ne himaye edebilir, ne de dflmana karfl
koyabilir.
ncs: Ayn anda sevebilme ve nefret edebilme niteliini birlikte kendilerinde bulundurmalar gerekir.250
Muhfzlar vatandafllarna karfl yumuflak huylu olabilmeli, onlar sevmeli, dflmanlarn ise nefret ve tahkir edebilmelidir. Bir muhfzn ayn anda bu iki nitelie sahip olmas imknsz gibi grnebilir.
Fakat bu iki nitelikten biri olmad zaman iyi bir muhfz olunamaz.
Zira, imknsz olduu zannedilen bu nitelii birok hayvanda grmek
mmkndr. rnein kpek, tabiat itibariyle bu niteliklere sahiptir.
Tandklarna karfl iyi bir dost, tanmadklarna karfl ise tam tersi bir
tavr sergiler.251
Efltuna gre muhfzn sahip olmas gereken bu nitelik son derece nemlidir. Zira muhfzn, tabiat itibariyle tandn sevme niteliine sahip olmas doal olarak bilgeliini gsterir. nk herhangi bir fleye bilerek ynelen kifli, doas itibariyle erdemlidir. Bilmedii fleye de dflmandr. Nedeni ise o fleyin daha ncesinde verdii zarar deildir. O fley hakknda, hibir bilgiye sahip olmayfldr. Benzer
249.
250.
251.
bn Rfld, Telhs, s. 80. Bu konuda Efltun ve flrihi bn Rfld, son derece

tutucudurlar. Onlara gre bir kimse sadece bir meslei renmekle yetinmelidir. Oysa T. Morea gre herkesin bilmek zorunda olduu tarmn dflnda halka dokumaclk, duvarclk, demircilik ya da marangozluk gibi zanaatlar hakknda da zel eitim verilir. Kadnlar ve erkekler yukarda sz geen btn meslekleri renirler. Hlihazrda meslei olan bir kifli,
baflka mesleklere de ilgi duyarsa toplumun ihtiyacna gre bu mesleklerden en ok sevdiini uygulamaya ynelir. Bkz. topya, s. 82-83.
flekilde bir fleyi sevmesindeki neden, kendisine salad yarar deildir. O fley hakkndaki salam ve btncl bilgisidir.252
rnein kpekler tanmadklar birisini grdkleri zaman, gemiflte kendilerine zarar vermedii halde hrlamaya bafllarlar. Kendilerine hibir iyilik yapmad halde tandklar birisini grdkleri zaman
da ona karfl sevgi gsterisinde bulunurlar.
Muhfzn da, bu iki zt nitelie en st dzeyde sahip olmas gerekir. Tandklarn sevmeli, tanmad hric dflmandan da nefret
etmelidir.253 Fakat bn Rfld, burada ilgin bir biimde Efltuna gre muhfzlarn ayn anda sahip olmalar gereken sevgi ve nefret gibi
iki zt nitelii zikrettikten sonra flu tesbiti yapmaktadr:
Sevgi ve nefret iyilik ve ktl netice verir. Ancak bir sre
sonra bu iki nitelikli zamanla yer deifltirebilir. Bunun sonucu olarak
da, dflmanlar ynetici, yneticiler de dflman hline gelebilir. Bunun
byle olduu son derece aflikrdr.254
bn Rfld, bu ifadesiyle ayn anda sevgi ve nefret gibi iki zt nitelie sahip olan muhfzlarn, bu nitelikleriyle oluflturacaklar tehlikeye dikkat ekmek istemifltir. Sevgi ve nefretin yneldii hedefler yer
deifltirince, muhfzlar kendi halklarna dflman, dflmanlarna da
dost olurlar. Bunun sonucunda da, halklarn kendilerine karfl korumalar gereken dflmanlar iktidar olur, kendi halkalar ise ynetilen
dflman konumuna gelir.
a. Muhfzlarn eitimi
bn Rfld, Efltuna gre muhfzlarn sahip olmas gereken nitelikleri ele alp izah ettikten sonra onlara erdemlerin retilmesi ve bu
ynde eitilebilmeleri iin iki fleyin yaplmas gerektiinden sz etmektedir. Bunlardan birincisi beden eitimi, ikincisi de mziktir.255
252.
253.
254.
255.

bn Rfld, Telhs, s. 81; Efltun, Devlet 375a-e, 376 a-e.
Averros Commentary, s. 123; Efltun, Devlet, 376c-e.
Beden eitimi insan bedenine gerek erdemi kazandrr. Mzik

ise ruhu arndrr; ona, ahlk erdemleri elde etme imkn salar.
bn Rfld, bu konuda Efltundan farkl olarak beden eitimine
vcudun gcn artrmak iin yaplan sporun tesinde baflka fonksiyonlar yklemektedir. Ona gre beden eitimi, yukarda ifade edildii gibi insan bedenine gerek erdemi kazandrr. Efltun, Devlette beden eitiminin insana kazandrd bu art deerden bahsetmemifltir.
Genelde mzik eitimi, beden eitiminden nce gelir; zira anlama yetenei, beden eitiminden nce gelir.256 Burada bn Rfld, Efltunun sz konusu ettii mzikten neyi anladn ifade ederken mzik, melodi eflliinde sylenen hikmetli szlerdir. Bu szlerle kent halk eitilir, demektedir.257
Hikmetli szlerle kast edilen fley, melodi ile sylenebilir olmasdr. Hikmetli szler, melodi ile sylendiinde ruhta daha etkili ve daha uzun sre kalc olmaktadr. nk mzik sanat, ancak fliir sanatnn hizmetinde var olabilir ve onun amalarna hizmet eder.
bn Rfld, muhfzlarn renmesi gereken beden ve mzik eitimini izah ettikten sonra, yine muhfzlarn renmeleri gereken hikmetli szleri ele alr. Ona gre hikmetli szler, nazar ve amel olmak
zere iki ksma ayrlr.
Nazar dflnceler de benzer flekilde, kendi iinde iki ksma ayrlr. Birincisi, kesin kanta dayal szlerdir. Dieri ise diyalektik ile retorik ve fliire dair olanlardr. fiiire dair olanlar, genelde genler ile yeni yetiflkin ocuklara hitap eder. Fakat bir ksm ocuklar bydnde ileri dzeyde eitim alabilecek duruma gelebilir. Bu nedenle tabiatlarnn imkn verdii lde ocuklarn, kesin kanta dayal fikirleri duymalarna izin verilmelidir. flte bunlar filozoflardr. Fakat tabiatnda yksek eitim dzeyine ulaflma imkn bulunmayanlar ise aflamadklar bu basaman efliinde kalrlar. Onlara diyalektik, retorik
ve fliire dair szler retilebilir. Ancak bunlar arasnda, dierlerine kyasla fliir genlerin yapsna daha uygundur.258
256.
257.
258.

bn Rfld, Faslul-Maklde eitim ile ilgili nemli bir konuya temas etmifltir. Ona gre eitimde, yukarda ifade edildii gibi bir st
aflamaya geerken belirli birtakm mantksal dzenin, hiyerarflinin takip edilmesi gerekir. Bu hiyerarflinin bafllang noktasnda fliir vardr.
Devamnda retorik, diyalektik ve burhn diye nitelediimiz kesin kanta dayal dflnceler gelmektedir. fiiir, bu hiyerarflinin en alt basama olup ocuklarn ve genlerin eitiminde bir yntem olarak kullanlrken burhn, bu hiyerarflinin en st basamadr ve filozoflara
zgdr.259
Nazar dflnceler ile genelde metafizikiler ilgilenir. Ancak bn
Rflde gre, kendileriyle yce bir gayeye ulafllabilecei zannyla halka anlatlan birtakm meseleler bunun dflndadr. zellikle muhfzlar snfna, bu konuyla ilintili bir biimde gerek dfl, yalan szlerle,
llerden ve dirilerden sz edilmemesi gerekir.260
bn Rflde gre Frb, daha nceden bu konuyu MebdiulMevcdtda ele almfltr. Ona gre tefekkr ve nazar konular, onlara verilecek eitim srecinin en st dzeyini oluflturmaktadr.261
Frb, bu konuya deinirken aslnda snf fark gzetmeksizin
btn erdemli kent halkndan her birinin, varlklarn yksek ilkelerini, onlarn mertebelerini, mutluluu, erdemli flehrin ynetimini ve bu
ynetimin mertebelerini bilmesi gerekir, demektedir.262
Ancak Frbye gre insanlarn istidat ve kabiliyetleri farkl olduu iin varlklarn ilkelerini, mertebelerini, mutluluu ve erdemli devletlerin ynetimini ya tasavvur eder ve dflnr ya da hayl eder. Onlarn tasavvur edilmesi, zlerinin gerekte nasl var iseler ylece insann nefsinde canlandrlmasdr. Onlarn hayl edilmesi de imajlarnn, rneklerinin ve taklitlerinin insan nefsinde canlandrlmasdr.
Benzer flekilde fleyleri hayl ettiimizde, onlarn bizzat kendilerini deil yalnzca taklitlerini tasavvur etmifl oluruz.263
259.
260.
261.
262.
263.
bn Rfld, Faslul-Makl, s. 104-105; Telhs, s. 82,74.

bn Rfld, Telhs, s. 83; Efltun, Devlet, 377 de.
Frbye gre insanlarn ounun, gerek yaratlfltan gerekse alflkanlklarndan dolay varlklarn ilkelerini, onlarn derecelerini, faal
akl, birinci derecede ynetimi anlama ve tasavvur etme gleri yoktur. Ona gre mutluluu ama edinen insanlarn ou, onu tasavvur
ederek deil ancak hayl ederek ama edinir. nsanlarn ou benimsenen, uyulan ve yceltilen ilkeleri, tasavvur edilmifl flekliyle deil, ancak hayl edilmifl flekliyle kabul ederler. Frbye gre mutluluu tasavvur edilmifl flekliyle ama edinen ve ilkeleri tasavvur edilmifl flekliyle kabul edenler bilge kiflilerdir.264
bn Rfld, Frbnin bu dflncelerini ilgiyle karflladn beyan
etmektedir.265 Zira o, Frbnin bu dflncelerinden hareketle Efltunun Devletini flerh ve izah edebilmektedir. Telhsin tamamna bakldnda Frbnin, bn Rfld zerindeki tesirini aka grebiliriz.
Uygulamaya ynelik amel konulara gelince; bn Rflde gre bu
konularn siyaset bilimi erevesinde izah edilmesi gerekir.
rnein; taklit amacyla sylenen szlerin bir ksm Efltuna gre kabul edilebilir iken, dier bir ksm kabul edilemez trdendir. Bir
ksm gerek, bir ksm hurfe kabilindendir. Buna dair verilebilecek
en iyi rnek, insann kz fleklinde tasavvur edilmesidir. Bu nedenle
erdemli kentte kesinlikle vehim ile tasavvur yaplmas uygun deildir.
nk zarar daha fazladr.266 mknlar lsnde bu trden, gerek
dfl tasavvurlardan uzak durulmas gerekir. Kabul edilebilir temsiller/rneklemeler ise, ilk ilke ile ikincil ilkeler olup onlarn kendisiyle
temsil edildii, ifade edildii fley siyasetin ilkeleridir.267
Ancak bu ilkeler hakknda bilgi verme noktasna gelindii zaman
Frbye gre din ile felsefe farkllaflmaktadr. bn Rfldn deinmedii bu konuyu Frb izah ederken, aradaki farkllklar zikretmektedir. Ona gre felsefe, her fleyi aklen tasavvur ederek ve kavrayarak
bilgi verir; din ise hayl ederek bilgi verir. Felsefe tarafndan delil getirilen her fleyde, din inanmay kullanr. Felsefe, ilk ilkenin mahiyeti264.
265.
266.
267.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 87; Efltun, Devlet, 377 b-e.
ni ve en son ilkeleri olan ikinci derecedeki cisimsiz ilkelerin (gksel

cisimlerin nedenleri veya ilkeleri) mahiyetlerini aklca kavrandklar
gibi retir. Din madd ilkelerden ald benzerlikler yoluyla onlar
(ilkeleri) hayl ederek ileri srer ve onlar siyas ilkelerdeki benzeyiflleri ile anlatr.268
Konun devamnda bn Rfld, ilh dflnlrlerin siyasete dair ilkeler vastasyla tasvir edildiini sylerken, Frbnin TahslusSade adl eserinden bir alnt yapmaktadr. bn Rfld ve Frbde
ortak olan metinde flyle denmektedir:
O, ilh iflleri siyas ilkelerin iflleri vastasyla anlatr. O, tabi kuvvetlerin ve ilkelerin ifllerini de glere/melekelere, durumlara ve irade ile yaplan sanatlara olan benzerlikleriyle anlatr. O, dflnrleri
(makult) duyulurlara (mahsst) benzemeleriyle anlatr. O, en stn
mutluluun snflarn yani insan erdemlerin ifllerini, gayelerini, gaye
olduklarna inanlan iyiliklere benzemeleriyle anlatr. O, mutluluk olduklarna inanlan fleyler vastasyla gerek mutluluun snflarn anlatr. O, varlklarn mertebelerini, mekn mertebelerine ve muvakkat
mertebelerine benzemeleriyle anlatr.269
bn Rfld, eitim srecinde retilecek konular ve bu konularn ieriini, neyin ne flekilde nasl retileceini ayrntl olarak izah etmifltir.
Efltuna gre ocuklar iin en zararl olan fley, bu yaflta onlara
gerek olmayan hikyelerin anlatlmasdr. nk ocuklar, bu yaflta
severek dinledikleri bu hikyelerden kolayca etkilenirler. ocuklarn,
eitim srecinde bu trden gerek dfl hikyelerden korunmalar son
derece nemlidir.270
Bu nedenle Efltunun ngrd eitim dzeninde ocuklarn
bu anlamda korunabilmeleri iin retilmesi gereken veya gerekmeyen konular, devlet tarafndan belirlenir.271
ocuklarn eitim srecinde aslsz ve gerek dfl hikyelerden
korunmalar gerektii konusunda Efltunun yaklaflmn teyit eden
268.
269.
270.
271.
Frb, Tahslus-Sade, s. 57-58.

Frb, Tahslus-Sade, s. 58; bn Rfld, Telhs, s. 84.
. Yetkin, s. 105.
bn Rfld, flyle demektedir: Onlarn nefislerini aslsz hikyelere

karfl, bedenlerini fltp titretecek kardan koruduumuzdan daha
ok korumamz gerekir. Ayn fleyler, kk iken stannesine verilen
ocuklar iin de sz konusudur. Zira stanneleri de kk ocuklara
bu trden hikyeleri retiyorlar. Daha sonra ocuklar bydklerinde onlar ibadet yaplan yerlere, adaklarn adand meknlara gtrmeliyiz. nk vehim ve yalandan ibaret olan hikyeler, bu amaca
hizmet etmez.272
Burada bn Rfld, Efltuna ait metni zetlerken seici davranarak
belirli ller ierisinde Yunanl flairlerin masallarn ve bu masallarn
kahramanlarn zikretmeden ocuk eitimi ile ilgili konular ele almfltr. Ancak yine de, Efltunun Devletinde tartflt iyiliin ve ktln kayna ile bunun Tanr ile olan mnasebeti konusunu felsef ve
kelm adan tartflarak kendi grfl ve dflncelerini izah etmifltir.
Ancak bn Rfldn buradaki amac teolojik veya felsef bir konuyu tartflmak deildir. O, bu konuyu muhfzlarn eitimiyle ilgili olduu kadaryla ele almfltr. nk ocuklara retilecek Tanr tasavvuru, ona gre son derece nemlidir.
Efltun, iyilik ve ktlk problemine dair flyle demektedir:
Tanr iyi olduu iin insanlarn baflna gelen her fley, oumuzun sand gibi ondan gelmez. Yalnz iyi olan fleyler Tanrdan gelir. yi fleyler de ktlklerden daha az olduuna gre Tanrdan bize ok deil,
az fley gelir. Kt fleyler iin baflka sebepler aranmal, bunlarn Tanrdan geldii sylenmemeli.273
bn Rfld, Efltunun bu szlerine bakarak o gnn slm dnyasnda bu konuda kabul gren dflncelerden, yaplan izahlardan ve
nazar ilimlerden hareketle birtakm deerlendirmeler yapmfltr. bn
Rflde gre adafl olan kelmclar kader konusunda flu inantadrlar: Allah iyiliin ve ktln illetidir, failidir. Fakat Allah mutlak
hayrdr. Herhangi bir zamanda ktlk yapmaz. O, ktln sebebi de deildir.274 nk onlara gre irkinliin Allah tarafndan ol272.
273.
274.

Efltun, Devlet, 379 a-e.
mad zerinde ittifak edilen bir meseledir. Allah hakknda hkm ve

tasarruflar bakmndan zulm ve hakszlk dflnlemez.275
Macit Fahriye gre bn Rfld, burada Eflarlerin ve Cebriye kelmclarnn kader konusundaki grfl ve dflncelerine iflaret ederek
Efltuncu dflnceye ait kavramlar ile slm dflncesine ait kavramlar birbirine telif etmek istemifltir. Ancak bn Rfld, konuyu tartflrken benzer dflncelere sahip olan Efltun ile deil, kelmclar elefltirip onlarla tartflmaktadr.276
bn Rfldn iflaret ettii kelm ekollerden birisi de Mutezile
mezhebidir. Bu mezheb de benzer flekilde filler konusunda insann sorumluluu zerinde srarla durarak Allaha ktlk isnadndan kanan ekollerden birisidir. Adl esas iin, Allah insanlar sadece sorumlu olduklar filler iin cezalandrr, fleklindeki bir iddiada bulunmann
tesinde, dier hususlar da Allahn ktlk ifllemeyeceine dellet
edecek tarzda ele almfllardr. Kad Abdulcebbr bunu flu flekilde snrlamaktadr: Allah dildir demek, fiillerinin tm iyidir, irkin ve kt olan fleyleri yapmaz, zerine vacip olan haleldr etmez, demektir.277 rnein bir adamn yiyecek almas ve onu yemesi halinde
onun, baflka bir flahsn rzkn almakta olduunu iddia etmektedirler.
Bu mezhebe gre dil bir Allah, alnmfl fleyleri rzk olarak vermez.
O, sadece helal yiyecek ve helal mal rzk olarak verir.278
Benzer flekilde Kaderiye ekolne mensub bir ksm kelmclar da
iyiliin Allahtan, ktlk ve baya fleylerin ise kendilerinden olduuna inanrlar. Dolaysyla onlar, Allaha herhangi bir kt ifl veya gnah isnad etmezler.279
275.
276.
277.
278.
279.
Muhammed b. Abdlkerim efl-fiehristan, Dinler ve Mezhepler Tarihi (elMilel ven-Nihl), ev. Muharrem Tan, stanbul-2006, s. 45; Fahreddin
Razi, Kelma Girifl (el-Muhassal), ev. Hseyin Atay, Ankara-2002,
s. 221.
M. Fahri, bn Rfld Feylesof Kurtuba, s. 123.
Ali Sami en-Neflflar, slmda Felsefi Dflncenin Douflu, ev. Osman
Tun, stanbul-1999, II,255.
W. Montgomery Watt, slm Dflncesinin Teflekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara-1981, s. 293-294,299-300.
W. M. Watt, s. 114-115.
Bu noktada kelmclar elefltiren bn Rflde gre onlar, Allaha

sadece iyilii izfe etmekle ktl ondan nefyetmifl olmaktadrlar.
Bu da doal olarak gerek olmayan mukaddimelere dayanan sofestai
bir yaklaflmdr. Allahn yetkinlii konusunda eksiklikler iermektedir. Oysa iyilik ve ktln zat itibariyle belirli bir tabiat yoktur.
Bilakis bir fleyin iyi veya kt oluflu, varsayma/faraziyeye baldr.280
bn Rfldn buradaki amac ocuklarn eitimi asndan bu tr
dflnce ve tasvirlerin yararn ve zararn ortaya koymaktr. Bu nedenle ona gre kelmclarn iyiliin ve ktln menflei konusundaki szleri, ocuklarn eitimiyle ilintili olarak kabul edilemez fikirlerdir.
Ona gre ktlk, Allaha isnad edilmedii takdirde, iblis veya
fleytan gibi bir baflka ilkeye isnad edilmesi gerekir ki bu durumda iblis ve fleytann yer ald tasvirler, ocuklarn eitimi asndan son derece sakncaldr.
Bunun rnei ise ocuklara kklklerinden itibaren flphesiz
fleytanlarn surlar paralayp insanlarn zerine attklarn; onlar
grdklerini, fakat onlarn grnmediklerini; diledikleri yerde bulunabilecekleri veya diledikleri flekilde tezhr edecekleri anlatlr. Bu
tr hikyeler, ocuklarn nefislerinde korkuyu yerlefltirip kalc klar.
Bunun sonucunda ocuklar iyi bir muhfz olamazlar.281
Yine meleklerin farkl flekiller alabileceklerinden sz etmek de uygun deildir. nk bu tr fleyler mucize kabilindendir. Bu nedenle
en uygun olan fley, ktln yoklua izfe edilmesi yerine madde ile
temsil edilmesidir.282
Efltun, Devlette konuyu tartflrken aslnda tanrlarn tragedyalarda eflitli klklara sokulduundan yaknmakta, ocuklarn tanrlarla korkutulmamalar gerektiinden bahsetmektedir.283 Ona gre Homeros gibi flairlerin eserlerinde yer alan yalanc efsaneleri ocuklara
retmemeliyiz. Bu flairler, birbirleriyle ekiflen Ttanrlar tasavvur et280.
281.
282.
283.

Efltun, Devlet, 381 d-e.
mifller ve onlar flehvetlerine dflkn, agzl, insanlar aldatan varlklar olarak vasflandrmfllardr. Oysa Tanr; doru, iyi ve adaletli, kmil, yalan sylemez, ktlk etmez bir varlktr.284
bn Rfld, bu konuda Efltunun Devletini flerh ve izah ederken,
slm kltr ve medeniyetinin pek de aflina olmad bu yaklaflm slm dflncesine uyarlamak istemifltir. Ancak o, bunu yaparken Yunan
mitolojisini grmezden gelmifl, dikkate almamfl, tanrlar meleklere
tebdil etmifltir.
ocuklara sylenen irkin tasvirlerden birisi de ahiret iin yaplan mutluluk tasvirleridir. Bu tasvirlere gre ahirette elde edilen mutluluk, yaplan iyiliin ve saknlan ktln karflldr. Mutsuzluk
ise iyi ifllerden uzaklaflmann, kt ifller yapmann cezasdr. bn
Rflde gre flphesiz bu tr tasvirlerde ngrlen erdem iyilikten ok
ktle, bayala daha yakndr. ll olan kifli, bu tr bir davranfln sonucunda zevk veren fleyleri istemekten saknr; ta ki ahiret
yurdunda daha byk hazlar elde edebilsin.285
Benzer flekilde iyi ifller yapan cesur adam, lm iyi grd iin
cesur deildir. Bilakis o, ahirette daha byk zevkleri elde etmeyi
mit ettii iin cesurdur. Yine dil olan kifli, benimsedii ve inand
iin baflkasnn malna el uzatmamazlk yapmaz; bilakis o, dil olmann ahiret yurdunda fazlasyla yarar salayacan mit ettii iin
dildir.286
Ayrca erdemin istenmesi ve arzu edilmesi de, bu durumda bn
Rflde gre birtakm baya fleylere baldr. Zira yaplan temsillerde,
verilecek olan mkfatn ak bir biimde duyusal hazlar fleklinde olaca ifade edilmifltir. Bu nedenle dil olan, cesur olan, vefal olan,
kendini erdemlere adayan kifli btn bunlar cinsel hazlar iin, yiyecek ve iecekler iin yapmaktadr.
Bu tr temsiller ile nefste tezhr eden zellikler, iffetli grnp
de gerekte iffetli olmayan insanlarn sahip olduklar zelliklere ben284.
285.
286.
Yuhanna Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner,

stanbul-1976, s. 112.
zemektedir. Bu nedenle bn Rflde gre mutluluk, ancak ilgili olduu fiilden neflet eder. rnein insan sal, alnan gda ve ilacn neticesidir. Hikmet zaman ierisinde alnan eitimin bir sonucudur. Bu
nedenle mutluluu, nefsin yetkinlii ve lmszl fleklinde tanmlamak mmkndr.287
bn Rfld, burada Efltunun Devletinden hareketle kendi asrna,
kendi asrnda bulunan hazc, pragmatist ahlk dflncelere elefltiri
getirmektedir. Ona gre bu tehlikeli ve yanlfl bir yaklaflmdr. Fahreddin Rznin syledii gibi bedensel hazlar aflr talep etme, insanl
yadsma anlamna gelir. nsan bedensel hazlarn tatminle kendisini
meflgul etmesi iin yaratlmamfltr. Aksine, akl idrkleri elde etmesi
ve ilh varl dflnp ilh fla srekli bakmas iin yaratlmfltr.288
Bu nedenle bn Rflde gre, dnyada veya ahirette birtakm bedensel hazlar elde etmeyi mit ederek iffetli, cesur ve dil olmak bayalktr. Ona gre mutluluun kendi doasna uygun vastalarla istenmesi gerekir; o da ruhun yetkinlii ve lmszldr. Bu nedenle Efltuna gre, genlere ve muhfzlara, eitilmeleri esnasnda
lmden sonraki hayatta elde edecekleri hazlar veya elem verici fleyleri konu edinen hikye ve masallarn anlatlmamas gerekir. Bu nedenle Efltun flyle demektedir: Bizim muhfzlar eer cesur ve gl olmak istiyorlarsa, lmden sonraki hayatta karfllaflmalar muhtemel korku verici hikyeleri her ne olursa olsun dinlememeliler. Eer
bu tr fleyleri tasavvur edecek olurlarsa, savafl halinde klelii, lme
tercih ederler. Bu nedenle muhfzlarn, nazar konulara dair eitim
alrken bu tr hikyelerden korunmalar gerekir.289
Benzer flekilde amel sanatlara dair eitim alan ocuklara da, bu
trden hikyelerin zellikle de ktle ve gnaha ynelten hikyelerin anlatlmamas gerekir. Benzer flekilde akrabalarndan birisi vefat ettii iin at yakan, alayan kadnlarn seslerinin de onlara duyurulmamas gerekir. Zira onlar, buna zor tahamml ederler. Arkadafllarnn lm nedeniyle hissedecekleri elem ve hzn taflyamazlar.
287.
288.
289.
Averroes On Platos Republic, s.22.

Oysa tam tersine muhfzlarn, yaknlarnn vefat halinde zlmemeleri gerekir. zlecek olurlarsa bile fazla zlmemeliler. Bu trden bir musibete, kendileri uramflasna kaybettikleri arkadafllar
iin metanetle sabretmeliler. Benzer flekilde kadnlarn tabiatnda var
olan sesli alayfllar ile feryatlar karflsnda da muhfzlar metanetle
sabretmeliler. Korkunun enbiyya, filozoflara egemen olamad, onlara nisbet edilemedii gibi muhfzlara da nisbet edilmemesi gerekir.
Benzer flekilde hznn de muhfzlarda bulunmamas gerekir. nk
hzn kalbin zayf dflmesine neden olur.290
bn Rfld, burada Efltuna ait metni flerh ve izah ederken yukarda ifade ettiimiz gibi, bir muhfzda bulunmas gereken zellikleri
zikretmektedir. Ancak bn Rfld, Efltuna ait metnin zn korumakla beraber onu ierisinde bulunduu medeniyet ve uygarlk ile
telif edip uzlafltrmaya da alflmfltr. Telif yaparken, Efltunun anlatmndaki slm inancna aykr birtakm figrleri slm kavramlarla deifltirmifltir. rnein yukarda olduu gibi, Yunan fliirinde geen
tanrlar, enbiy ile tebdil etmifltir.
bn Rfld, Efltunun zikrettii Homeros ve teki flairlerin konuyla
ilgili destanlarna hi deinmeyerek, siyaset felsefesine bilimsel bir temel kazandrmak, meseleyi daha rasyonel bir biimde tasvir etmek istemifltir. bn Rfld, Efltuna gre muhfzlarn lm nasl alglamalar
gerektiine dair bilgi verdikten sonra aflr derecede glme ve yalan sylemenin zararlarn ele alr. Bunu yaparken yukarda verdiimiz rneklere bir yenisini eklemektedir. Burada o, Efltunun tanrlarn hkim ve
slih insanlara tebdil etmifltir. bn Rfld bu konuda flyle demektedir:
Efltuna gre bir insann aflr derecede glmemesi gerekir. Glme onu birazck teslim alacak olursa, bu durumdan kendini kurtarmas gerekir. Zira bu, onu helk eder. Bu nedenle mesuliyet duygusu, hkimlerin ve iyi (slih) insanlarn aflr derecede glmelerine msaade etmez.291
Yine Efltuna gre hkimlerin dorulua daha ok zlem duymas gerekir. Zira yalan, Allahn konumu ve kutsiyeti ile badaflmaz.
290.
291.

Meliklerin ve btn insanlarn konumu ile de badaflmaz. Yalan ile

herhangi bir flekilde iliflkili olmalar da uygun deildir. Eer herhangi
bir insann veya sanatkrn yalan syledii grlrse, onun cezalandrlmas gerekir. Bir kimsenin yneticilere yalan syleyerek verdii zarar; bir hastann, hastal hakknda doktora yalan syleyerek verdii
zarar benzer. Bunun halka anlatlmas gerekir.292
Burada olduu gibi, bn Rfldn yazd Telhsin bir zellii de
flu olsa gerek; o, Devleti flerh ve izah ederken slm ahlk ve inancyla rtflen, aykrlk teflkil etmeyen konularda daha rahat, daha akc,
daha coflkulu bir slub kullanmfltr. Zira o, bu konularda kendisini
daha rahat bir biimde ifade edebilmifltir. Okuyucu da Yunn bir metinden ziyade lirik bir slubla yazlmfl, slm ahlkna dair bir metinle karfl karflya olduu hissine kaplmaktadr. Yukarda yalan sylemenin zararlarn anlatan ifadeler bunun en gzel rneidir.
Ancak bn Rflde gre bazen devleti ynetenlerin, baz hallerde
bir gayeye matufen, doktorun hastasna ila verirken syledii gibi
halka masumane yalan sylemeleri hofl grlebilir. Zira yneticiler,
bazen halkn eitimi iin yalan sylemenin gerekli olduuna inanrlar.
lveten halkn mutluluu elde edebilmesi iin bazen kanun koyucu
hayl hikyelere baflvurmak zorunda kalabilir.293
Masumne bir niyetle yalan sylenebilecei konusunda bn
Rfldn bu ifadeleri dikkat ekicidir. O, bu konuda Efltun ve slm
uzlafltrmaktadr. Efltuna gre gerekten ayrlma yetkisi sadece devleti ynetenlerde olmaldr. Devleti ynetenler, devletin yarar sz konusu ise dflmanlarna veya kendi halklarna yalan syleyebilirler.
Bunlarn dflnda kimse byle bir yola baflvuramaz. Halkn kenti ynetenlere yalan sylemesi; hastann hekime, rencinin retmene
yalan sylemesi ya da gemicinin kaptandan, gemi ve gemicilerin durumunu gizlemesi kadar byk bir sutur. Devleti yneten bir kimse,
292.
293.
bn Rfld, Telhs, s. 88. bn Rfldn deifltirerek alntlad bu metnin esas flu flekildedir: Sonra bekilerimiz, pek yle glmeye de dflkn olmamal. Aflr glme insann iinde aflr tepkiler yaratr. yleyse szn dinletecek kimseleri, hele tanrlar kahkahalarla gler gstermek doru deildir. Bkz. Efltun, Devlet, 388e.
kentte birinin yalan sylediini grd zaman meslei ne olursa olsun sanat, falc, hekim veya doramac fark etmez onu cezalandrmaldr. Yalan, devlet gemisini batran bir frtnadr.294
bn Rflde gre benzer flekilde mal elde etmeye teflvik eden, haz
veren fleyleri isteme arzusu uyandran hikyelerin ve szlerin kesinlikle muhfzlara anlatlmamas gerekir. Bilakis insanlar, hazza nem
vermemeyi ve hazla ili dfll olmamay tleyen hikyeler dinlemeliler. Efltunun dedii gibi iffet, nefse aittir. ffetli olmak, itidalli olmak, duyusal hazlardan uzak kalmakla mmkndr. Nefsin flehvn
duygulardan alkonulmasnn en byk tezhr, bu insanlarn samimiyetle kendi yneticilerine itat etmeleridir. Hazlarn onlara egemen
olmas yerine, kendileri hazlara egemen olmallar. Bu nedenle muhfzlar, hazzn elde edilmesine teflvik eden hikyeler dinlememeli, bu
hikyelerin verdii zararlar konusunda uyarlmallar. Ksa bir sreliine de olsa, devleti ynetenler veya iyi insanlar bu trden hikyeler
dinleyecek olurlarsa bunun ciddi zararlar olur.295
bn Rflde gre Arap fliirindeki kasideler, bu trden zararl fleylerle doludur. Bu kasideler ile en zararl fikirler, genlere kklklerinden itibaren telkin edilmifl olmaktadr.
bn Rfldn Arap fliirine getirdii bu elefltirinin temelinde kadnlar dahil toplumun her kesiminde, fliirin gereinden fazla ilgi
grmesi ve ierik itibariyle ahlk erdemlerin dflnda baz temalar
ieriyor olmasdr. Genellikle Endlsller fliire yatkn bir toplumdu. Emirler ve halifeler fliir yazar, meclislerinde flairleri bulundurur,
onlar himaye ederlerdi. zellikle mlkt-tavif dneminde klasik fliir, siyas kfln aksine hiciv, methiye, tefahr, zht, sabr, hzn, tabiat, iki, kadn gibi temalar etrafnda nemli bir zenginlik
kazand.296
Siyas kfln hzland srete ana temas kadn, iki ve hzn
olan fliirin zenginlik kazanmas, itibar grmesi bn Rfldn getirdii
elefltirinin ne denli hakl olduunun kantdr.
294.
295.
296.
Efltun, Devlet, 389c-d.

Mehmet zdemir, Endls, DA, XI,220.
bn Rfldn burada Arap fliirine, zellikle de chiliye fliirine getirdii elefltiri, din ve ahlk bakmdan slm anlayflna uygundur.
Ancak bn Rfldn dflncesinde bir siyas unsur da vardr. nk o,
Efltunun bu tr fliirin vatandafllarn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete karfl tehlike oluflturduu grfln kabul eder.297 Efltunun ve dolaysyla onun yorumcusu bn Rfldn hedefinde ideal
bir kent vardr. Dolaysyla onlar, toplumda olup biten btn hdiseleri bu perspektiften, kendi siyaset felsefeleri asndan deerlendirmifllerdir. bn Rfldn Arap fliirine bakfl asn da bu perspektiften
deerlendirmek gerekir. Zira Arap fliirinin bu anlamda genler zerinde ykc etkileri sz konusudur. bn Rfld; zevk peflinde koflan, cinsellii, flarab hayatnn gayesi edinen kiflilerin ideal devleti iin tehlike oluflturduuna inanmaktadr.
Ancak smail Hakk zmirliye gre bn Rfld, Arap fliirini elefltirirken gazel tr fliiri kastetmifl olmaldr. Yoksa bn Rfldn Arap fliirini irkin grmesi sz konusu deildir. Zira o, Habib ve Mtenebbinin fliirlerini ezberlemifl, yaplan toplantlarda bu fliirlerden rnekler vermifltir.298
Benzer nedenlerle muhfzlara, mal ve konut edinmeyi teflvik
eden hikyelerin de anlatlmamas gerekir. nk mal ve mesken, kanununun tatbiki, adaletin tahakkuk etmesi nndeki en byk iki en297.
298.
. H. zmirli, s. 338. Yine de bn Rfldn fliire bakfl asn renebilmek
iin Telhs Kitbufl-fiir adl eserinin dikkate alnmas gerekir. O, bu eserinde Aristotelesi flerh etmekle beraber daha ziyade Arap fliirine dair konular izah etmifl, Aristotelesin bakfl asn Arap fliirine uygulamfltr. Habib ve Mtenebbi gibi Arap flairlerinden rnekler vermifltir. Yunan fliirinde bulunan fakat tam tersine Arap fliirinde bulunmayan hususlar izah etmifltir. bn Rfld, fliir kitabna yazd flerhte 101 beyit ile 68 defa Arap fliirini flahid getirmifltir. Oysa Frb, fliiri konu edinen risalesinde fliirden rnek vermemifltir. bn Sn ise fliire dair kitabnda bir defa fliirin tanklna
mracaat etmifltir. O da efl-fiifnn mantk blmnn dokuzuncu faslnda bunu yapmfltr. bn Rfld, fliirin bir mantk sanat olduunu izah etme
abasndayd. Ona gre fliir, kentlerin ynetiminde istihdam edilebilecek
argmanlardan birisidir. Bkz. Telhs Kitbufl-fiir, thk. Tiflarles Betrus Ahmed Abdulmecid Heridi, byb., 1986, s. 17-18.
geldir. Bu nedenle ocuklarn ve genlerin bu tr hikyeleri dinlemekten korunmalar gerekmektedir.299

Muhfzlarn dinlemesi uygun olmayan hikyeleri bu flekilde
zetleyen bn Rfld, yine Efltuna gre hikyelerin anlatmyla birlikte taklit yaplp yaplamayaca konusunu da ele almfltr.
Efltuna gre hikyeler ya olmufl olan veya flu an gerekleflmekte olan, ya da olacak olan bir fleyi anlatrlar. Bu tr hikye ve masallar ksma ayrlr: Ya dorudan doruya bir anlatmdr veya olayn
meydana gelifl yks taklit olmakszn hikye edilir veya yklenen
olay taklit ile birlikte hikye edilir.300
Taklitte iki flekilde olur:
Birincisi, sesi, flekil ve dfl grnfl ile taklit etmek ki buna temsil denir.
kincisi, alfllagelen tarzda yani rivyet yoluyla taklit etmektir.
Kadim toplumlarda bafllangta fliir sz konusu olunca genellikle ses
ve flekil ile yaplan taklit akla gelirdi. Sonradan fliir sanatyla daha
uyumlu olaca dflncesiyle basit hikyeler yoluyla taklit etmeye yneldiler. Bunun da nedeni insanlarn geleneksel olarak hikyenin zn taklit etmeleridir.301
bn Rflde gre Arap flairleri, taklit geleneini eskiden beri sz
sanat dedikleri fleyle yaparlar.
bn Rfld, Efltuna gre hikye ve masallarn ilgili olduu zaman ve taklit trlerini zikrettikten sonra muhfzlarn taklit yapmalar299.
300.
301.

Efltun, Devlet, 392d.
Averros Commentary, s. 130-131. Aristoteles, Poetikada taklit hakknda
ayrntl bilgi verir. Aristotelese gre tragedya, komedya, bos fliiri, flt ve
kitara sanatlarnn byk bir ksm genel olarak taklittir. Ancak ad geen
bu sanatlar, flu bakmdan birbirinden ayrlrlar: Taklit etmede kullanlan ara bakmndan, taklit edilen nesneler bakmndan ve taklit tarz bakmndan. ster bir sanat yetisi, isterse alflkanla dayanan bir ustalkla
olsun, baz sanatlar, renkler ve figrler araclyla taklit eder. Baz sanatlar ise ses araclyla taklit eder; buna gre de btn ad geen sanatlarda
genel olarak taklit, ya ritim, ya sz, ya da harmoni araclyla gereklefltirilir. Bkz. Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999, 1447a.
nn uygun olup olmadn, uygun olmas halinde ne tr fleyleri taklit

edebileceklerini tartflr.302
Efltuna gre muhfzlarn taklit yapmalarna izin verilmemelidir. nk erdemli kentte insan, sadece bir meslei iyi bir biimde icra etmekle ykmldr. Bu yaklaflm, insann yapsna daha uygun ve
yapt ifli daha yetkin bir biimde yapmasn salar. Bu taklit iin de
geerlidir. nk iyi bir taklit yaplmak isteniyorsa bir tek fleyin, iyi
bir biimde taklit edilmesi gerekir.303
Bu nedenle baz flairler doal olarak hiciv sanatyla bazlar da medih (vg) sanatyla nlenmifllerdir. bn el-Tahas rneinde olduu gibi.304 O, sadece vg yazar, hicivde bulunmaz.305
Burada bn Rfld, Yunan edebiyatna ait olan tragedya ve komedya yerine Arap edebiyatnda ok yaygn olarak kullanlan medih ve
hiciv sanatndan sz etmektedir.
bn Rfld, burada olduu gibi siyasete dair izah ettii her konuyu
yaflad siyas, kltrel ve sosyal evre iin uygulamaya dair bir hareket noktas olarak kabul etmifltir. O, Efltunun siyaset kuramna dair her konuyu kendi yaflad kltrel evreyle ilintili bir biimde anlatmfltr. Efltunun, Yunan toplumu iin ngrd birtakm kaide
ve kurallar kendi yaflad toplum iin de ngrmfltr. Ancak aflada grlecei gibi, grnrde baz konulardaki benzerliklere ramen
temelde iki kltr arasnda ok derin farkllklar sz konusudur. rnein Yunan toplumundaki fliir ve flairin ifllevi ile Mslman toplumdaki fliir ve flairin ifllevi farkldr.
302.
303.
304.
305.
bn Rfld, Telhs, s. 90; Efltun, Devlet, 394c-e.

bn Rfld, Telhs, s. 91; Efltun, Devlet, 494e-395a.
Rosenthal, bu flirin ismini bn el-Tahas fleklinde okurken, Ralph Lerner
ise bn el-Taham fleklinde okumufltur. bn Rfldn Telhsini Arapadan
ngilizceye tercme eden H. M. el-bd, Endlse ait eski tabakat kitaplarnda byle bir isme rastlamadn, muhtemelen bunun brani mtercim Samuel Ben Yehudann tahrifinden kaynaklanmfl olabileceini
sylemektedir. Ahmed fiehln ise bunun gerekte nl Arap flairi Eb
Tammm olduunu syler. Bkz. Averros Commentary, s. 132; Averroes
On Platos Republic, s. 26; bn Rfld, Telhs, s. 91 ( nolu dipnot); ez-Zarr fis-Siyse, s. 93.
Ancak bn Rfldn bu fark fazlaca dikkate almadn, Efltunun siyaset kuramndan kendi toplumu iin bir model karma abasnda olduunu grmekteyiz.
Nitekim bn Rfld, muhfzlarn dinlememesi gereken fliir ve hikyeleri, taklit etmemeleri gereken fleyleri zikrettikten sonra, yukarda ifade ettiimiz gibi, sz chiliye dnemi Arap fliirine getirmifl, Efltuncu bakfl asyla Arap fliirini elefltirmifltir. Ona gre yukarda zikredilen konularla benzer temalar ieren Arap edebiyatna ait fliir ve
kasidelerinin atlmas gerekir.306
Yine bn Rflde gre birok nedenden dolay devlette bulunan flairlerin kt ve baya olan fleyleri taklit etmelerine de izin verilmemelidir. Arap kasideleri bu kabildendir.307 Devlette bu trden fleylere ihtiya
sz konusu deildir. Ancak bn Rflde gre flairlere, fliirlerinde kadnlarn erdemlerini ve iffetlerini bir flekilde tasvir etme izni verilebilir.308
Muhfzlarn taklit yapmalarna izin vermeyen Efltun, her fleye
ramen eer bir fleyi taklit edeceklerse, ocukluklarndan itibaren
kendilerine uygun gelen fleyi taklit etmeleri gerekir, demektedir. rnein cesur, dil ve takva sahibi olan kiflileri veya benzeri niteliklere
sahip insanlar taklit etmeliler.
Kt insanlar taklit etmeleri veya herhangi bir flekilde onlarla beraber olmalar uygun deildir. nk uzun sre kt insanlar taklit
etmeye devam ederlerse bu, onlarn karakteri hline gelir. zellikle
de ocukluktan itibaren onunla byrlerse bu, onlarn bedenlerinde
ve ruhlarnda temel ve sabit bir karakter hline gelir.309
Efltuna gre muhfzlar, doum esnasnda lk atan, nikhta
kocasna flk olan, kocalar ile srekli kavga eden, alayan, yas tutan
veya figan eden kadnlar taklit etmemeliler. Benzer flekilde hizmet306.
307.
308.
309.

bn Rfld, Chiliye dnemi Arap fliirine karfl olumsuz tavr taknmaktadr.
Benzer yaklaflm bn Miskeveyhte ve Nsreddn et-Tsde de grebiliriz.
Bu iki ahlk filozofu, chiliye Arap fliirinin en nemli isimlerinden mrulKays ve Nbia gibilerini, fliirlerinde ktlkleri ve fuhuflu teflvik ettikleri
iin lanetlemifllerdir. Bkz. Averros Commentary, s. 260 (notes to treatise I).
bn Rfld, Telhs, s. 91; Efltun, Devlet, 395 b-e.
krlar, kleleri sarhofllar veya delileri de taklit etmemeliler. nk

muhfzlar, kentleri ynetmeye adaydrlar.
Muhfzlarn taklit etmemesi gereken fleyler bunlarla snrl deildir.
Ayrca onlarn debbalar, ayakkab ve anak ustalar ile benzeri meslekleri de taklit etmemeleri gerekir. nk onlarn bu meslekleri icra etmelerini yasaklamak, bizatihi onlarn bu meslekleri taklit etmelerini de yasaklamak demektir. Daha da garip olan Efltun, muhfz olacak kiflilerin atn kiflnemesini, merkebin anrmasn, rmaklarn flrltsn, denizlerin kkremesini, flimfleklerin akfln taklit etmemeleri gerektiini de
sylemifltir. Zira ona gre bu tr taklitleri ancak deliler yapar.310
Yine Efltuna gre muhfzlar, kendilerini mutlu sanp tanrlarla
boy lflen kadnlar da taklit etmemeliler.311 Ancak burada bn
Rfld, Efltunun metninde geen tanrlar grmezden gelmifltir. bn
Rfldn bu yaklaflmn Telhsin tamamnda grebiliriz. O, Efltunun tanrlarn ya grmezden gelmifl ya da onlar meleklere ve enbiyya tebdil etmifltir.
Yine Telhsin tamamnda grlecei gibi bn Rfld, toplumu meydana getiren snflar ierisinde Efltunun nceliini kendi ncelii
kabul ederek muhfz olmaya aday genlerin eitimiyle ilgili btn
sreci izah etmifltir. Taklit gibi, ayrnt olarak grnebilecek bir konuyu bile izah etmifltir. Yapt izahlarda neyin taklit edilip edilmemesi
gerektiini tayin etmeye alflmfltr. Zira muhfzlar, ona gre ideal
devleti ynetmeye aday kiflilerdir.
bn Rflde gre kentte flairlerin, taklit yapmalarna izin verilmedii gibi ressamlarn, ahlksz insanlar tasvir etmelerine de izin verilmemelidir.312
bn Rfld, bundan nce hangi gereke ile chiliye dnemi Arap fliirine itiraz etmifl ise ayn gerekelerle ressamlarn yaptklar resimlere
de itiraz etmifltir. nk o, Efltunun kt fleyleri tasvir eden resimlerin halkn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete karfl tehlike
oluflturduu grfln kabul eder.
310.
311.
312.

Efltun, Devlet, 395e.
Fakat iyi insanlarn tasvir edilmesi de bir gerekliliktir. nk iyi

hikyeler dinleyerek byyen ocuklarda ve genlerde iyi davranfllar
meleke hline gelir. Temiz ve gzel bir meknda oturan, oturduu gzel meknn gzel kokusundan, gllerinden ve iyi yiyeceklerinden yararlanan adam misali varlklar iyi bir biimde grebilme imkn elde
eder.313
Bu flekilde Efltunun muhfzlarn eitimi iin gerekli olan hikyelerin ne tr niteliklere sahip olmas gerektiini ve resme dair dflncelerini ele alp izah eden bn Rfld, akabinde yine Efltuna gre muhfzlarn eitiminde masallarla birlikte kullanlacak melodi trlerini
konu edinmektedir.
Efltuna gre masallara efllik eden melodi, fleyden meydana
gelmektedir. Bunlar; makam, ritm ve her makam ile uyumlu szlerdir.314 Melodi ile birlikte sylenecek szn niteliini daha nceden
izah ettik. Burada ise sz konusu edeceimiz fley, hangi melodi ve taklitlerin uygun olacan arafltrmaktr.
Efltuna gre hzn ve korku hissi uyandran makamlar btnyle muhfzlarn eitimi iin uygun olmad gibi makamsz bu trden szleri konu edinmek de uygun deildir. Benzer flekilde iki ve
dn sofralarnda sylenen szlerin, muhfzlarn yannda telif edilip sylenmesi de doru deildir.
bn Rflde gre muhfzlarn dinlemesi gereken iki makam tr
vardr.
Birincisi: nsan ruhunu cesarete ve savaflta sabrl olmaya ynlendiren makamlardr.
kincisi: Ruhu Efltunun telkin ettii, arzulad erdemlere doru kolaylkla, sknetle asude bir biimde ynlendiren makamlardr.
Ona gre icra edilecek bestenin trn mzik sanatnda uzman olan
kifliler belirlemelidir. O, bu konuyu adafl olan yetenekli bestekrlara havale etmifltir.315
313.
314.
315.
bn Rfld, Telhs, s. 93; Efltun, Devlet, 401a-c.

Efltun, Devlet, 398 c-d.
bn Rfld, Telhs, s. 93; Devlet, 399a-c.
Ancak bn Rfld, kendi yaflad dnemde makamlar konusunda

yetenekli bestekrlarn bulunmayflndan yaknmaktadr. Bu nedenle
o, Efltunun tersine def ve benzeri mzik aletlerinin kentte bulunmas veya kullanlmasna karfldr. Oysa Efltun kylerde ney, kentte ise
ud ve gitar gibi birka mzik aletinin kullanlabileceinden bahsetmektedir.316
Efltunun, muhfzlarn mzik eitimiyle ilgili ele ald dier bir
mesele de ritim konusudur. Ona gre kadnlar ile bofl gezen baya insanlar arasnda yaygn olan ritim deil de, ruha cesaret veren ve ona
uygun olan ritmin tercih edilmesi gerekir.317
bn Rfld ise, ritimlerin doru ve yararl olanlarnn Antik Yunanda iyi bilinmesine karfln, kendi zamannda kullanlan ritimlerin
doru trlerinin iyi bir biimde arafltrlmas gerektiinden bahsetmektedir.318 bn Rfldn bu yaklaflmyla, ritim konusunda tercihini
Endlste bilinen ritimden yana yapt sylenebilir.
Efltuna gre erdemli olma istidadna sahip sekin insanlar,
mzik eitimiyle erdemleri elde edip renebilirler; aldklar mzik
eitimiyle nefse egemen olur, cesaret ve sevgi gibi iyi ve gzel olan
fleylere ynelir, hazlardan uzaklaflr, erdemli yksek bir dereceye karlar.319
nk iffet ile haz arasnda herhangi bir iliflki sz konusu deildir. Haz, nitelikli akla sahip insan ktle sevk eder. nsan deliler
316.
317.
318.
319.
bn Rfld, Telhs, s.94; Efltun, Devlet, 399 de. Muhtemelen bn Rfld, bu

konuda Muvahhidler Devletinin kurucusu Muhammed b. Tumertin etkisinde kalmfl olabilir. bn Tumert, kendi zamannda bu trden mzik aletlerine karfl savafl amfl, ayrca urad her kentte bulunan bu aletleri tahrip etmifltir. slm dflnce tarihinde, akl ile naklin veya hikmet ile dinin
uzlafltrlmas meselesini ilk ciddiye alan filozoflar arasnda, bn Tumert ile
bn Rfldn ad zikredilmektedir. bn Tumert, hem Muvahhidler Devletinin kurucusu, hem de ilk filozofudur ve bn Rfld de byk lde etkilemifltir. kisi de benzer felsef eilimlere sahiptirler. Bkz. bn Rfld, Telhs, s. 94; Yahya Huveyd, Trh Felsefetul-slm fil-Kretil-Afrkiyye,
Kahire 1966, I,245,248.
gibi tasarrufta bulunmaya iter. nsan hazza gmld oranda davranfllaryla bu kente daha fazla zararl hle gelir. fiehveti elde etme gayesiyle yaplan evlilik ve bundan elde edilen zevk, buna iyi bir rnektir. Bu zevk insan herhangi bir fleyden daha ok fuhfla yneltir. Bu nedenle hazz, mzie ilgi duyma arzusu ile karfltrmamal. Bilakis yaplmas gereken fley gzellii nefsin kontrolne vermektir. nk ktlk ile dier btn irkinlikler haz ile iliflkilidir.
Bu nedenle seven ile sevilenin, sevgilerinin flehvete dnflmemesi
gerekir. nsan, sevdiini saf/katflksz bir biimde sevmeli. Sevdii de
ona ayn flekilde mukabelede bulunmaldr. kisi arasndaki sevgi herhangi bir flekilde flehvet ile rtflmemeli.
Bu nedenle bu kentte birbirini seven ve arzulayan kifliler arasndaki iliflkinin baba ile oul arasndaki iliflkiye benzemesi gerektiini
emreden bir kanunun vazedilmesi gerekir.320 Bu kanuna gre seven
insan, kendini sevdirebilirse, sevdiini gzellii iin oluymufl gibi
pebilir, kucaklayabilir, onunla konuflabilir. Gnln kazanmaya alflt genle yaknln bundan ileriye gtrmez. Dier trl ona,
mzikten ve gzellikten anlamayan adam gzyle baklr.321
Efltuna gre, mzik sanat ile varlmak istenen en yce gaye budur. nk mziin insan gtrecei yer gzellik sevgisidir.322
Beden eitimi ise sadece bedenin salkl olmas iin deil ayn zamanda ruhun amacna uygun erdemleri elde edebilmesi iin de gereklidir. rnein beden eitimi, bedenin salkl olmasn temin eder,
ruhta bulunan cesaret gcn harekete geirir ve onu gemiflte olduundan daha kuvvetli hle getirir.323
Bu nedenle Efltun, muhfzlarn mzik olmakszn sadece beden
eitimi almalarn veya beden eitimi olmakszn sadece mzik eitimi almalarn kabul etmez.324 nk yalnzca mzik eitimi, zellikle de narin nameler eflliinde verildii zaman ruhu gevfleklie sevk
320.
321.
322.
323.
324.

Efltun, Devlet, 403bc.
bn Rfld, Telhs, s.95; Efltun, Devlet, 403c.
Efltun, Devlet, 410 a-e.
eder. Sadece beden eitimi verildiinde ise ruh, kabalaflr ve sertleflir.

Hibir delili veya ikna edilmeyi kabul etmez. Bazen de bu konuda aflrla gidildiinde chil ve patavatsz olmalarna karfln cesur kabul ettiimiz baz insanlarda olduu gibi ruh, akl ile ilgili her fleye karfl ilgisiz kalr.325
Bu nedenle beden ve mzik eitiminin birlikte verilmesi halinde
ruhta bulunan cesarete ve akla hizmet edilmifl olur. Bunun sonucunda da muhfzlar iin istenen erdem; ruhlarnda yerleflik hle gelir,
kendi yurttafllarn sever, hariteki dflmanlardan nefret eder onlara
mukavemet ederler.
Efltuna gre, muhfzlarn daimi bir biimde beden eitimi yapmalar zorunludur. Yaplan beden eitiminin alflkanlk hline gelmesi, basit ve savafla hazrlk niteliinde olmas gerekir.
Muhfzlarn eitimi ile ilgili ele alnmas gereken bir baflka konu
ise, beslenme alflkanlklardr. bn Rflde gre muhfzlara kolay temin edilebilen, isteklerine uygun, basit ancak bedenlerini glendiren
yiyeceklerin verilmesi gerekir. nk muhfzlar, eer her tr yemei yemeye alflrlarsa, asker kfllalarda bir gn gelir de bu yemekleri
bulamayabilirler. Bu ise onlarda elem verici hastalklara neden olur.
Bu nedenle bedenin eitilmesinde yeme ve ime gibi durumlarda bu
tr alflkanlklardan uzak durulmaldr. Bu alflkanln onlarn karakteri ile yakn iliflkisi vardr. Alflageldikleri yiyecekleri bulamadklar
zaman onlarda hastalklar tezhr eder. Oysa Efltunun da belirttii
gibi, muhfzlarn salkl olmalar gerekir. Muhfz, keskin grfll
ve herkesten iyi duyan kpek gibi olmaldr. Muhfzn fazla flarap imesi de uygun deildir. nk muhfz sarhofl olacak olursa, zorunlu olarak muhfzn da kendisini koruyacak bir muhfza ihtiyac olur.
Bu ise son derece ktdr.326
Bu nedenle muhfzlarn; aflr bir biimde yiyecek ve ieceklerden, tatllardan yemeleri yasaklanmfltr. Besinler ile beden eitimi konusundaki yaklaflmlar, mzikteki gibi olmaldr. Muhfzlar eer yiyecekleri fleylerde ve mzikte, yaln ve basit olanla yetinirlerse, beden
325.
326.

eitiminin bedenden hastalklar uzaklafltrd gibi, mzik de ruhlarn arndrr ve onlardan ktlkleri uzaklafltrr.327
b. Muhfzlarn toplumsal stats

bn Rfld, Efltuna gre muhfzlarn eitimleri ile ilgili konular izah ettikten sonra, sosyal statleri ile ilgili meseleleri ele alr. Ona
gre yneticilerin ve muhfzlarn evlerinin kentte ykseke bir meknda, grkemli ve grnr bir yerde olmas gerekir; ta ki kente yaplacak olan saldrlara karfl mukavemet edip dflmandan intikam
alabilsinler; bunun yannda isyan eden ve kanuna itaatsizlik edenleri
cezalandrabilsinler.
bn Rflde gre Efltun, muhfzlarn oturacaklar evlerin konumunu belirledikten sonra onlar oturduklar ev itibariyle ayrcalkl
klacak, dier insanlardan daha fazla servet sahibi olmalarna neden
olacak derecede mlk edinip edinemeyeceklerini arafltrr.328
Efltuna gre, bir oban iin en kt ve en utan verici fley, muhfzlk ve koruyuculuk amacyla eittii kpeklerin korku, alk vb.
kt alflkanlklardan dolay kurda dnflmesi ve srye saldrmasdr.
bn Rfld, bu rnei birebir muhfzlara tatbik eder. Ona gre
muhfzlar iin en utan verici fley, kent halkna kendi kuvvet ve kudretlerine dayanarak ktlk yapmalardr. Bu nedenle bn Rfld flyle
demektedir:
Muhfzlara erdemli olmay retmeliyiz; ta ki kendi halklarn
en iyi bir biimde sevebilsinler. Oysa bizler; yine bu kentlerdeki mstebidlerin, bir baflka zorba (el-khirn) yneticinin lmnden sonra
halk fliddetli bir biimde cezalandrdklarn gryoruz.329
bn Rfld burada, Efltunun siyaset felsefesinde anlatlan baz meseleleri slm corafyasna taflyp izah etmeye alflmfltr. rnein; Efltunun siyaset felsefesinde anlatlan, yneten ile ynetilen arasnda327.
328.
329.
bn Rfld, Telhs, s. 97; Efltun, Devlet, 404 e.

bn Rfld, Telhs, s. 105; Efltun, Devlet, 416 a-b.
ki birtakm meseleleri veya ynetim tarzndan kaynaklanan problemlerin benzerini kendi yaflad dnemin rneklerinden yola karak
izah etmifltir. O sadece felsefeyle ilgilenmekle kalmamfltr. Ayn zamanda o, aktif bir biimde bir yarg olarak ynetim erkinin iersinde
yer almfl ve konumunun beraberinde getirdii imknlar kullanmfltr.
bn Rfld, burada kulland mstebid (el-khirn) lafzyla Frbnin etkisinde kalmfl gibi grnmektedir. Frb, bilgisiz (chil)
devletleri ve ksmlarn sayarken, zorba devletlerde yaflayan zorba
topluluklardan sz etmifltir. Bunlar egemenlik elde etmek iin yelerinin iflbirlii yapt devlet veya topluluktur. Onlar farkl egemenlik
derecelerinin ardndan koflar ve baflkalarna egemen olmay salayacak eflitli fleyler isterler. rnein, kimisi insan kan dkmek, kimisi
mal elde etmek, kimisi de baflkasn kle yapmak iin egemen olmay
ister.330 bn Rfld, bu noktada Efltuna ilveten, Frbnin tanmlamalarn/kavramlarn kendi yaflad siyas corafyaya uyarlamfltr.
Efltuna gre muhfzlarn kendi asl grevlerini unutup zorbalk yapmalarndan daha byk tehlike olamaz. Bu nedenle o, muhfzlarn halka byle davranmalarn, onlardan daha gl olunca iyi
niyetli koruyucular olacak yerde amansz bir zorba hline gelmelerini
ne pahasna olursa olsun nlemeliyiz, demektedir.331
Bu nedenle bn Rflde gre muhfzlar, mal ve mlk anlamnda
deerli olan fleylerden uzak kalmallar. Oysa erdemli olmas gereken
muhfzlarn, her zaman bu anlamda btnyle erdemli olduklar
sylenemez. Bu nedenle onlarn menkul veya gayr menkul mallara
sahip olmamalar gerekir. Ancak onlara gda ve giyecek gibi zorunlu
fleylere sahip olma izni verilmelidir.332
Benzer flekilde, muhfzlarn altn ve gmfl edinmemesi gerekir.
Onlarn nefslerinde, altn ve gmfle karfllk, altn ile gmflten daha
deerli, Tanrnn kendilerine bafllad ilh bir fley vardr. Efltun
bu konunun devamnda muhfzlara hitben flyle demektedir: Eer
buna sahip olursanz, baflka fleyler edinmeye ihtiyacnz olmaz. n330.
331.
332.

Efltun, Devlet, 416 a-b.
k altn ve gmfl sizin malnz deildir. Ayrca Tanrnn size bafllad saf altn, fani insanlarn altnlar ile kirletmenize msaade edilmez. nk insanlara ait altnn birok varlklara ait olduu kabul
edilir. Sizde bulunan saf altna kyasla onun bir deeri yoktur. Bu nedenle altn ve gmfl evlerinizin altndaki mahzenlerde gizleyemezsiniz veya altn ziynet eflyas olarak kullanamazsnz veya altn-gmfl
kaplarla bir fleyi iemezsiniz.333
Benzer flekilde muhfzlarn ev, arazi ve para edinmeleri de zararldr. nk muhfzlardan birisi bunlar elde ettii zaman, kent halknn deil kendisinin daha fazla zengin olmasn ister. Bunun sonucunda muhfzlar kent halkn, kent halk da muhfzlar sevmemeye,
birbirlerinden nefret etmeye bafllarlar. Eer savafl ilan edecek olurlarsa, bunu hric dflmana karfl mukavemet etmek iin deil kendi servetlerini muhfaza etmek iin yaparlar. Bu nedenle dier kentlerde
olduu gibi, kendileri ile halk arasnda dflmanlk, nefret, entrika
meydana gelir. Bu ise kendi halklarn ldrmelerine ve dflmanlk
beslemelerine neden olur.334
Bu nedenle Efltuna gre ayn snfn hem siyasal iktidar hem de
zenginlikleri elinde bulundurmamas gerekir.
Zenginliin iktidar bozduu dflncesi, Efltunun eserinden hi
eksik olmaz. Ona gre, iyi niyetli mttefikler olan yneticilerin acmasz despotlara dnflmeleri riski her zaman vardr.
bn Rfld, burada Efltunun siyaset kuramn kendi asrnn siyaset geleneine uyarlamaktadr. Aradaki zaman, mekn ve kltr fark
adeta ortadan kalkmakta, sanki ayn kltr ve corafyann filozoflarymfl gibi ayn dili kullanmaktadr. Yalnz bn Rfld, bu konuda Efltun ile mukayese edildii zaman onun siyaset kuramnn daha rasyonel, gzlem ve tecrbeye dayal bir kuram olduu anlafllr. nk o,
bir filozof ve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmifl,
orada haksz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaflamfltr.
Bizleri bu sonuca gtren fley, yukarda bn Rfldn Efltunun
cmlesine ilve ettii, bu ise kendi halklarn ldrmelerine ve dfl333.
334.
bn Rfld, Telhs, s. 105; Efltun, Devlet, 416 d-e, 417a.

bn Rfld, Telhs, s. 106; Efltun, Devlet, 417 a-b.
manlk beslemelerine neden olur, ifadesidir. Burada bn Rfld, salt

mantksal bir karmdan ziyade kendi yaflad siyas tecrbeye dayanarak bir tesbitte bulunmaktadr. Bu ifadeyle o, kendi yaflad asrn
doasna iflaret etmektedir.
Yukarda iflaret edildii gibi, ruhuna servet edinme tutkusu egemen olan muhfz, halkna dflman nazaryla bakar. Dfl dflmandan
korktuu gibi kendi halkndan korkar. Bu nedenle muhfzlar kendi
mevkilerini muhfaza etmek, bazen de servetlerini ve hayatlarn korumak iin kent halkyla savaflrlar. Hric dflmann saldrmas halinde, gleri yettii halde ona mukavemet etmezler. nk edindikleri
servet, muhfzn grevini yapmasna engeldir. Muhfzlar, dflmann
kent halk iin takdir ettii cizyeyi de kabul ederler.335
Hric dflmana karfl kent halkn koruma amacyla savaflmazlar.
Onlar ancak servetlerini koruma kaygsyla savaflrlar. Servetlerini koruma midini kaybettikleri zaman da savafltan kaarlar. Bu durum,
muhfzlarn servet edinmelerinin doal bir sonucudur.336
bn Rflde gre, eflit derecede kendi halklarndan ve hric dflmandan korkar hle gelirler. Efltuna gre dflardaki dflmanlardan
daha ziyade ierdeki dflmanlardan korkarlar.
Efltun, Yasalarda birtakm tarih verilerden hareketle, bu ve
benzeri nedenlerden tr Pers devlet dzeninde meydana gelen bozulmalardan sz etmektedir. Ona gre yneticiler, halkn zgrln fazlasyla kstlayarak ve gereinden ok bask uygulayarak devletteki uyum ve birlii yok etmifllerdir. Devletteki uyum ve birlik yok
olunca, yneticilerin kararlar ynetilenlerle halkn deil, kendi ynetimleri yararna iflledi; kendileri iin kck de olsa bir fley daha ele
geirmeyi istedike, kentleri atefle verip yerle bir ettiler, dost kavimleri ortadan kaldrdlar, dflmanca ve acmaszca nefret edip nefret
uyandrdlar. Halklarn onlar iin savafla katlmas gerektii zaman,
aralarnda hibir birlik olmad iin canla baflla tehlikeye girip savaflacak kifli bulamadlar. Ellerinde saylamayacak kadar insan olduu
halde, hibiri savaflta ifle yaramyordu; sanki adama gereksinimleri
335.
336.

varmfl gibi, parayla adam tutup paral ve yabanc askerler eliyle kurtulacaklarn dflndler.337
Sonu olarak bn Rfld, muhfzlar iin flyle demektedir: Muhfzlarn mmkn olan en st dzeyde iyi ve erdemli olmalarn istiyorsak bu durumda onlarn hibir flekilde servet edinmemesi gerekir.
Eer mal ve servet edinmek bir erdem olsayd, muhfzlarn mal ve
servet edinmeleri gerekirdi. Oysa biz onlardan her konuda erdemli
olmalarn istemiyoruz, tam tersine onlardan erdemli bir muhfz olmalarn bekliyoruz.338
bn Rflde gre Efltun, yukarda ifade ettiimiz grflleriyle muhfzlarla ilgili baz sorunlarn ortaya kmasna neden olmufltur. Ona
gre Efltun, muhfzlara fazlaca zevk alabilecekleri fleyleri yasaklamfltr. Onlar, herhangi bir fleye sahip olmayan fakir ve hizmeti klmfl, yaflayabilecekleri kadarla yetinme snrna getirmifltir.
bn Rfld bu deerlendirmeyi yaptktan sonra muhfzlar, insan
resmi izen fakat izdii resimde, resmi gzellefltiren en gzel renkleri kullanmamas gerektiini bilen ressama benzetir. Bu ressam, en gzel renklerle en deerli organ boyamamal. rnein gzler, vcudun
en deerli organ olduu iin siyah yerine en gzel renk olan erguvanla boyanmamal. Boyadnz zaman gz diye bir fley kalmaz. nk
gzleri en gzel renklerle boyamak doru deildir. Gzellik, gzn ifllevi ile alakaldr. Ayn fley muhfzlar iin de geerlidir. Muhfzlara,
kendilerini asl grevlerinden uzaklafltracak snrsz ayrcalklar tannmamal. Dier trl maln ve servetin doas itibariyle erdem olduunu zannederler.339
c. Muhfzlarn yaflam tarz

bn Rflde gre Efltun, siyasete dair eserinde muhfzlarn yaflam tarzn ele alr. Bu balamda o, muhfzlarn cinsel yaflamlar, be337.
338.
339.
Efltun, Yasalar, 697c.

bn Rfld, Telhs, s. 107; Efltun, Devlet, 419a,420d.
raber olduklar kadnlar ve kadnlarn statsne dair konular izah

eder.340
bn Rfld, bu konuda Efltunu flerh ve izah etmeden nce flu tesbitte bulunmaktadr: Muhfzlarn sahip olduu stn netliklerin
korunabilmesi, kendileri gibi nitelikli ocuklara sahip olabilmeleri, sradan bir kadnla evlenmemeleri flartna baldr. Onlarn tabiat itibariyle kendilerine benzeyen ve kendileri gibi eitim alan kadnlarla
evlenmeleri gerekir. Bu sadece muhfzlara zg bir kural deildir;
toplumu oluflturan btn snflar iin geerlidir.341
Bu nedenle bn Rfld, kentte her snfa muadil, zellikle de muhfzlar snfna muadil yaratlflta kadnlarn bulunup bulunmadn
ve kadnlarn doas itibariyle erkeklerden farkl olup olmad sorular zerinde durur. Ona gre, eer her snfa muadil yaratlflta kadnlar sz konusu ise, bu kadnlarn btn snflarda, her ifl ve meslekte
erkeklerle eflit olduklar anlamna gelir. Bu nedenle kadnlar arasnda
savafl, bilge, ynetici ve benzeri nitelikte kadnlar bulunur. Eer aksine bir durum sz konusu ise, kadnlarn yapmas gereken fley, ocuk
sahibi olma ve ocuklarn terbiye etmedir. nk erkekler, bu iflleri
yapma yeterliliine sahip deillerdir.342
bn Rfld, Efltunun bu meseleye dair dflncelerini yorumlarken, daha ziyade kendi kltrel birikiminden hareketle konuyu izah
etmeye alflr.
Ona gre insan gayeye zg konuda kadnlar ve erkekler bir trden meydana gelmifllerdir. Tr itibariyle kadnlar ile erkekler eflittir;
fakat derece itibariyle farkldr. Bu ise erkeklerin birok iflte, kadnlardan daha yeterli olduu anlamna gelmez. rnein kadnlar, mzik
sanatn icra etme konusunda son derece yetkindirler. Bu nedenle flyle denmifltir: Besteyi erkekler yazp, kadnlar icra ederse flark tamamlanmfl olur. Kadnlar ile erkekler ayn tabiata sahiptirler. Kentte, g
yetiremedikleri konular hari erkekler ile ayn meslekleri icra edebilirler. Dikifl dikme ve dokumaclk gibi baz mesleklerde kadnlar er340.
341.
342.
bn Rfld, Telhs, s. 123; Devlet, 449d,450c.

keklerden daha beceriklidirler.343

Kadnlarn hrriyetini ve doal hukukunu savunan bn Rfld, bu
yaklaflmyla kadnn toplumdaki yeri ve konumunu tayin ederken,
daha gerekidir. Efltuna kyasla dflnceleri daha makul ve mantkldr. Ayn zamanda slmn deerleriyle de rtflmektedir. Halbuki
bazlarna gre kadnn sosyal stats ev ortamyla snrldr.
bn Rfld, bir taraftan Efltunu izah ederken dier taraftan yaflad dnemde kadna biilen toplumsal statye elefltiri getirmektedir.
Zira o gnn flartlar ierisinde kadnn toplumdaki konumu bn
Rfldn genel erevesini izdii yapyla uyumlu deildi.
Sanki bn Rfld, slm dnyasndaki fiili durumu dikkate alarak
kadnlarn toplumsal hayatta bir iflle snrlandn hayata, medeniyete ve devlete dair ifllerden ve temel fonksiyonlarndan soyutlandklarn, atl durumda olduklarn sylemektedir.
bn Rflde gre kadnlar hukuk nnde eflittirler; yaratlfllar itibariyle onlarn, erkeklerden afla kalr taraflar yoktur.344
Yine bn Rflde gre baz kadnlar yaratlfltan zek ve kabiliyetlidir. Bu kadnlar arasnda bilge olan, ynetici olabilme niteliine sahip
birilerinin bulunmas pekl mmkndr. Bazlarna gre bu nitelikte kadnlar nadiren bulunur. Yine baz fleriatlar, kadnlarn imametini
yani devlet baflkan olabileceklerini kabul etmezken; baz fleriatlar ise,
tam tersine bu nitelikte kadnlar bulunduu srece bunun imknsz
olmadn kabul eder.345
Burada bn Rfldn sz konusu ettii fleriat Yahudiliktir. Yahudilie gre kadnlar, imam ve khin olmazlar. Oysa Efltuna gre, kadnlar ile erkekler yaratlfltan eflittirler.
Ona gre kadnlarn, muhfz olabilmeleri iin erkeklerle ayn
eitime tabi tutulmalar gerekir; yaradlfllar itibariyle onlar, erkekler
gibi bu meslei icra edebilirler. Kadnlar arasnda bu nitelikte bireylerin bulunmas da pekl mmkndr.346
343.
344.
345.
346.

Mustafa alib, Felsife Minefl-fiark ilel-arb, Beyrut-1968, s. 218.
Efltun, Devlet, 456a-d.
Efltun, kadnlarn da erkekler gibi ayn niteliklere sahip olduunu izah ederken, konunun daha iyi anlafllabilmesi iin kpekleri rnek vermektedir. Ona gre difli kpekler, kendi trnden erkek kpekler gibi muhfzlk yapabilir ve srtlanlarla savaflabilirler. Difli ve
erkek hayvanlarn genelde savafl silahlar ayndr. Diflinin yapmas gereken fley, donanmn erkekler gibi kullanabilmesidir.347
Bu noktada bn Rfld, kadnlarn statsne dair Efltunu flerh
edip izah ettikten sonra, Endlsteki kadnlarn konumuna dair kendi gzlemlerini ve tecrbelerini anlatr; kadnlarn toplumdaki yeri, alglanfl biimleri, sosyal ve ekonomik yaflamlar konusunda bilgi verir.
O, bu konuda flyle demektedir: Bizim devletlerde kadnlarn
yetenekleri bilinmemektedir. Genelde kadnlarn ifllevi, ocuk dourmak ve kocalarna hizmet etmekle snrldr. Dier ifllerine engel olsa
bile onlar, ocuklarn dourmak, emzirmek ve onunla ilgilenmek zorundadrlar. nk grebildiimiz kadaryla bizim kentlerdeki kadnlarn, bunun dflnda bir ifllevi sz konusu deildir. Bu yaplar ile onlar, bitkilere benzerler, erkeklerin srtnda yktrler ve devletin fakir
oluflunun nedenlerinden biridirler. Bu kentlerde kadnlar saysal olarak erkeklerden daha fazla olmalarna ramen kk bir aznln dflnda kalanlar, zorunlu ifllerin dflnda bir fley yapmazlar. Az bir ksm,
sadece kendi ihtiyalarn gidermek iin dikifl diker ve dokumaclk
yapar. Bu yaklaflmn kendisi yeterince ak bir delildir.348
bn Rfld, toplumun kadnlara ynelik bu olumsuz yaklaflmn
elefltirmifltir. O, kadnlar bu haliyle bitkilere benzetmifltir. nk bitki, sadece iek aar. Onun dflnda bir fley yapmaz. Burada bn
Rfldn, kadnlar konusundaki hassasiyeti ve konuya verdii nem
dikkat ekicidir.
Efltuna gre kadnlar, erkeklerle birlikte savafl ve benzeri etkinliklere katlmallar. Ancak bn Rflde gre bir kadnn, erkeklere ait
etkinliklere katlmak isteyip istememesi onun iradesine braklmaldr.349 Efltuna gre kadnlarn, savafl olabilmeleri iin erkeklerle
347.
348.
349.

birlikte mzik ve beden eitimi almalar gerekir. Bu nedenle kadnlar,

erdem ile donanml olduklar srece, erkeklerle birlikte beden eitimi yapmalarnda bir saknca yoktur.350 Kadnlar, erkekler gibi devletteki yerlerini almallar. Erkeklerin durduklar yerde durmallar. Bu
konumdaki erdemli muhfzlarn kentte, kendilerine ait evleri olmamas gerekir. Benzer flekilde onlar topluluk halinde yemek yerler, yalnz bafllarna yemek de yemezler.351
Efltuna gre kadnlar, yaratlfllar itibariyle evlilie ilgi duyarlar. Onlara istedikleri zaman, istedikleri erkekle evlenebilme izni verilmemelidir. Evliliklerin kanunla dzenlenmesi ve tesadflere braklmamas, hamilelik dnemindeki btn ihtiyalarnn karfllanmas
gerekir. Kadnlar, snrl zamanda ve seilmifl muhfzlar ile birlikte
bulunmallar. yi evliliklerin saysn artrmak ve kt evliliklerin saysn azaltmak iin bu konuda kanun vazedilmesi gerekir.352
Efltuna gre neslin korunmas, azaltlmas veya oaltlmas gibi amalar dikkate alarak, muhfzlar arasndaki evliliin flartlarn,
evlilik yaflnn hesaplanmasn kanun koyucu belirlemelidir. Bunun
nedeni ise meydana gelen savafllar, hastalklar ve daha baflka olaylardr. Bu gerekeler neslin azaltlmasn veya oaltlmasn belirler.353
Bu kentte bulunan muhfzlar kendi aralarnda evlenmeliler; ta ki
kendileri gibi gzel nitelikleri olan ocuklara sahip olabilsinler.
Av kpei veya yrtc kufl beslemek isteyen adam asil olanlar, asil
olanlarla efllefltirir; ta ki doan da asil olsun. Ayn fley evlenme yaflna
gelmifl erkekler iin de sz konusudur. Devletin bu meselede, dikkatli bir biimde uygun olan yapmas gerekir.354
350.
351.
352.
353.
354.
bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 126. Rosenthal ile Ralph Lerner bu cmleyi, Kadnlar, erdem ile donanml olduklar srece plak bir halde erkeklerle birlikte beden eitimi yapmalarnda saknca yoktur fleklinde tercme etmifllerdir. Ahmed fiehlna gre bu tercme yanlfl bir okumann
sonucudur. Bkz. bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 126; Averros Commentary, s. 166; Averroes On Platos Republic, s. 59-60.
Averros Commentary, s. 167; Efltun, Devlet, 457a, 458cd.
bn Rfld, Telhs, s. 127; Efltun, Devlet, 459 e.
Bu kentte herhangi bir kifliye, hayatnn herhangi bir yaflnda, evlenip ocuk sahibi olma izni verilmemelidir.
Bilakis Efltunun izah ettii gibi uygun bir yaflta, yani kadnlar
20 ile 30 yafl aras, erkekler ise otuz ile elli befl yafllar arasnda evlenebilmeliler.355
bn Rfldn izah ettii kaynak metinde kadnlarn evlilik yafl yukarda zikrettiimiz gibi yirmi ile otuz yafl aras iken, bugn elimizde
bulunan Devletin nshalarnda bu yafl aral yirmi ile krk olarak
zikredilmektedir.
Bu konuda Efltun flyle demektedir: kadn yirmisinden krkna
kadar devlete ocuk vermeli; erkek ise yarflta en azgn olduu a
getikten sonra, elli befl yaflna kadar ocuk sahibi olabilmeli.356
Efltuna gre muhfz erkek ve kadnlar, ocuk sahibi olma gayesiyle evlenmeliler. Kadnlar, btn muhfz erkekler iin ortak olmal. Bir muhfz, Endlste bilindii flekliyle dier kadnlar bir tarafa brakarak sadece bir kadnla yaflama ve o kadn kendine zg
klmamal. Benzer flekilde ocuklar da herkesin ortak mlkiyetidir.
Kadnlar aralarnda eflleflme olmakszn erkeklerle birlikte ayn mekn paylaflmal.357
bn Rfld, burada muhfz snf arasnda aile kurumunu yok sayan ve kadnlarn sadece bir erkee zg olmayp btn muhfzlarla
birlikte komun hayat yaflamalarn ngren Efltunun dflncelerini
zikretmektedir. Bu yaflam biiminin kendi devletlerinde bulunmadn, kendi devletlerinde bir kadnn sadece bir erkekle evlenebileceini sylemektedir.
Bu metne bakarak bn Rfldn, Efltunun bu konudaki dflncelerine katldn sylemek mmkn deildir. bn Rfld burada, bizlere yalnzca Efltunun dflncelerini aktarmaktadr. Aktard dflncelere elefltiri getirmemesi, bu tr dflncelere katld anlamna
gelmez. Bazen de bn Rfld, kendi inanlarna aykr gelen noktalarda
Efltunun dflncelerini tebdil etmifl, meseleyi kendi inan kavram355.
356.
357.

Efltun, Devlet, 460e.
Averros Commentary, s. 168; Efltun, Devlet, 458cd.
laryla ifade etmifltir. Buna dair en iyi rnek, Efltunun tanrlarn,

enbiy ve meleklere tebdil etmesidir.358
bn Rfldn burada Endls iin sz konusu ettii uygulama, yani bir kadnn bir erkekle evlenebilecei hususu, btn slm lkeleri iin sz konusudur. Bu uygulama geleneksel yaflam biiminin tesinde, Kurn ve hadsten kaynaklann din bir zorunluluk, din bir
emirdir.
Tekrar konuya dnecek olursak; Efltuna gre kentin yneticileri, ocuk dourmann gerekli olduuna karar verdiinde gelin ve da358.
bn Rfldn kadnlarla ilgili baz dflnceleri, baz arafltrmaclar tarafndan yanlfl yorumlanmfltr. Bu konuda Friedrich Neiwhneri rnek olarak zikredebiliriz. O, bu konuda flyle demektedir: bn Rfld, Efltunun
eflitlikle ilgili aklamalarn kabul etmekle kalmaz, kadnlarla erkekler
arasndaki iliflkiler konusunda Efltundan daha ileriye gider (bkz. bn
Rfld ve Kadn zgrl, s. 3). F. Neiwhnerin bu sylediklerine katlmamz mmkn deildir. Bunun birka nedeni vardr. Birincisi: bn Rfld,
baz konularda -bu konuda olduu gibi- Efltunu flerh ederken sadece
onun grfllerini nakletmifl, naklettii fikirlere dair yorum yapmamfltr.
Dolaysyla yapt bu nakillere bakarak onun, bu meseleyle ilgili konularda Efltunun dflncelerini benimsediini sylemek mmkn deildir.
kincisi: O gnn Endls toplumunda kadnlarn konumuna dair bn
Rfldn yapt elefltirilere bakarak bu konularda onun, Efltundan daha
ileri bir noktaya gittiini sylemek de mmkn deildir. Zira o, bu elefltirileri fakh kimliiyle yapmfl, o gnn toplumunda kadnlara biilen roln bir anlamda slm inanlarna da aykr olduunu sylemifltir. Bu elefltiriyi yapmas, Efltunun toplum iin ngrd komun hayatn benimsedii anlamna gelmez. ncs, bazen de bn Rfld, Yunan toplumu ile
Endls toplumu arasnda sosyal yaflam biimi noktasnda mukayeseler
yapmfltr. rnein o, Efltuna gre erkek muhfzlar iin kadnlarn ortak olduundan sz etmektedir. Oysa ayn satrlarn devamnda Endls
toplumunda byle bir fleyin sz konusu olmadndan sz etmektedir.
zetle bn Rfld, kadnlarn sz konusu olduu yerde Efltunun dflncelerini aynen nakletmifltir. Fakat naklederken btn konularda olduu gibi
bu konuda da kendi dflncelerini beyan etmifltir. F. Neiwhner, bn
Rfldn yapt nakiller ile izahlarn birbiriyle iltibas etmifltir. Zira bn
Rfldn kendi izahlar, slmn zne uygun, kabul edilebilir yaklaflmlardr. Dier trl bn Rfldn bu gne kadar bilinen kimliini tamamen inkr etmemiz gerekir ki, bu mmkn deildir. Telhsin tamamn dikkatle
okuyan her okuyucu, bunun byle olduunu kabul eder.
matlar arasnda dn-dernek kurulmasn emrederler. Dn yemekleri verilir, cretsiz hediyeler datlr, kendilerine merhamet etmesi iin Allaha dua ederler. Benzer flekilde flairlere, bu gnn anlamna uygun kasideler ve fliirler yazmalar emredilir. Bu mnasebetle
yaplan trenler, herkes iin bayram mesabesindedir.359
Sonra btn erkek ve kadnlar, kura iin bir meknda toplanrlar.
Kuray eken kiflinin yapmas gereken fley, kurada kendisine kan kadn kabul etmesi ve bunu tesadfe yorumlamasdr. Bu flekilde erkekler, btn kadnlarn ortak mlkiyetleri olduuna inanrlar. Dorusu
yaplan ekiliflte kadnlar ile erkeklerin temaylleri ile tabiatlarnn da
dikkate alnmas gerekir. Yani kuray eken yargcn yapmas gereken
fley, en gzel kadnlar en gzel erkekler iin, en kt kadnlar da en
kt erkekler iin semektir. Bunu sadece yargcn kendisi bilmeli,
baflkas bilmemelidir.360
H. M. el-bd, yukarda geen yarg en gzel kadnlar en gzel erkekler iin, en kt kadnlar da en kt erkekler iin semelidir ifadesine bakarak bn Rfldn Efltuna itiraz ettiini sylemektedir. tirazn nedeni ise, ekilen kuraya ilveten kadnlar ile erkeklerin temaylleri ile tabiatlarnn da dikkate alnmas gerekir, fleklindeki beyandr. Ona gre bn Rfldn dayanak noktas ise, Kurn- Kermin: Ktler ktler iindir, iyiler iyiler iindir361 mealindeki
yetidir.362
Kanaatimizce H. M. el-bdnin bu dflncesi doru deildir.
Zira metnin tamamna bakld zaman, bir deil, birden ok noktann slm inancna, dflncesine aykr olduu sylenebilir. Metindeki bir cmleden hareketle bu konuda, bn Rfldn Efltuna rezerv
koyduunu sylemek gtr. Evet, Telhs ierisinde bn Rfldn yapt flerh ve izahlarda bu tr ynelimlerin olduu sylenebilir ki, yer
yer biz de bu tr yaklaflmlar zikrettik. Ancak metindeki her ifade de
bu tr bir yaklaflmn sergilenmesi doru deildir. Zira bn Rfld, Efltuna ait metinlerin bir ksmnda sadece aracdr. Nitekim bn
359.
360.
361.
362.
bn Rfld, Telhs, s. 128; Devlet, 460a.

bn Rfld, Telhs, s. 128; Devlet, 460a.
en-Nr Sresi, 24/26.
bn Rfld, Telhs, s. 128 (drt nolu dipnot).
Rfldn muhfz erkek ve kadnlarn yaflam tarzna dair syledii fleyler bu kabildendir.
Efltuna gre hamile kadnlar, erkeklerden ayr bir yerde, doum yapana kadar yine kendileri gibi hamile olan kadnlarla birlikte
kalmallar. Doumdan sonra ocuklarna yetecek kadar st olmayan
kadnlar, ocuklarnn bakmn stlenmezler. Bu durumdaki kadnlarn ocuklar, mrebbiyelere ve st olan kadnlara verilir. Bu dzenlemenin nedeni ise zihinlere, doan ocuklarn ortak mlkiyet olduklar fikrini yerlefltirmektir. Onlardan her birisi, bu snfa ait ocuklardan her birinin kendi ocuu olduuna inanr. Benzer flekilde ocuklar da, aralarnda ki sevginin glenmesi iin bu babalardan her birinin, kendi babas olduuna inanr.363
Bu nedenle bu kentte babalar, dedeler, erkek ocuklar, kz ocuklar, torunlar, erkek kardefller, kz kardefller dflnda akrabalk sz konusu deildir. Bu kente ait ocuklarn belirli bir stats vardr. Bu
kentte herkesin bir stats vardr. rnein olun belirli bir stats
vardr. Benzer flekilde baba ve dedenin de belli bir stats vardr. Babalar, evlatlarn sevip onlara flefkat gsterdii gibi evlatlarn da babalarna sayg gsterip onlara hrmet etmesi gerekir. Bu kentte babann
kz ile evlenmesi haramdr. Fakat kz ve erkek kardefller arasnda evlilik mmkndr.364 Efltun kurada kmas kaydyla bu evlilie izin
vermifltir.365
bn Rfld burada, daha nceden zikrettiimiz gibi slm inancna
aykr olmasna ramen Efltunun toplumsal yaflamdaki iliflkilere ve
evlilie dair dflncelerini nakletmektedir. Bir fakh olarak bn
Rfldn bu dflncelerin slm inancyla tezat teflkil ettiini bilmemesi mmkn deildir. Ancak filozofumuzun slm medeniyeti asndan
uygulama imkn olmayan bu fikirleri neden nemsediini, flerh ve
izah ettiini anlamak mmkn deildir. bn Rfld bu yaklaflmyla,
Telhsin baflnda siyaset kuram iin belirledii ilkelerle de eliflmektedir. Zira o, Efltunun bilimsel deeri olan grfl ve dflncelerini
363.
364.
365.
bn Rfld, Telhs, s. 129; Efltun, Devlet, 460-461.

flerh ve izah edeceini, efsane kabilinden, gereklii olmayan masal ve

hikyeler ile tartflmal fikirlere itibar etmeyeceini sylemektedir.
Oysa bn Rfldn Efltundan naklettii bu fikirler, kanatimizce
topya olmann tesinde hibir din ve inanta karfll olmayan, bilimsellikten uzak dflncelerdir.
Ancak bn Rfld, konunun devamnda aile hayatnn sadeliini
koruma konusunda dzenleyici kurallar olan dinlere ve yasalara dikkat ekmektedir. Ona gre bu kurallara uyulmad takdirde kent, ykma ve ktlklere maruz kalr. O, bu konuda flyle demektedir:
Eer baba kz ile nikhlanrsa, kzn babasna olan saygs, babann da kzna olan sevgisi azalr. nk babann kzna duyduu sevgi ile evlenme isteinin bir arada bulunmas mmkn deildir. Bu
yaklaflm kentte ktlklere yol aar, kentin yok olmasna neden olur.
Getirilen snrlama konusundaki farkllklara ramen buna benzer
emirler, btn yasa ve fleriatlar iin sz konusudur.366
Evlilikte dikkate alnmas gereken flartlardan birisi de yafltr.367
Efltuna gre, eer bir kimse belirli yafllarn altnda ve stnde ocuk yapacak olursa, dine ve devlete karfl su ifllemifl olmaktadr.368
ocuk sahibi olma gayesiyle, kent sakinleri arasnda dn trenlerinin srekli olarak yaplmas gerekmektedir. Zira kentin srekli
olarak arzu edilen snrlarda kalmas, dn merasimlerinde hamile
kalan kadnlarn saysna baldr.
bn Rflde gre Galen, bu konuda gayesini anlayamad iin tekrar edilecek olan dn merasimlerinin says ve uygunluu hakkndaki Efltunun dflncelerini mulk bulmufltur. Eer bu dn merasimleri tekrar edilmeksizin bekr kadn ve erkekler birlikte bulunacak olursa, flphesiz kadnlar arasnda fesat yaygnlaflr ve kalplerindeki sevgi yok oluverir. Aralarnda sevginin yaygnlaflmas yerine onlardan her birisi, arzulad her fleyi almak ister. Bu durumda da herkes, her fleyi zel mlkiyetine almaya alflr. Kent, kent olmaktan kar, kendine ait bir eve dnflr. Kifliye kendine ait bir eve sahip ol366.
367.
368.

ma izni verilmesi doru deildir. nk bu devlette zel mlkiyet

olamaz. Bu nedenle toplum, insan bedeninin organlarna benzer.369
bn Rflde gre Efltunun kadn ve ocuklarn toplumun ortak
mlkiyeti olduklarna dair grfl budur.370
Yukarda zikredilen ifadelere bakarak bn Rfldn burada iki hususa iflaret ettiini syleyebiliriz.
Birincisi: bn Rfld burada Galeni elefltirmifltir. Eer bn Rfld,
Galenin Devlet iin yazd Cevamie ilveten, Efltunun Devletinin
Arapa metnine sahip olmamfl olsayd; bu iki eseri birbiriyle mukayese edemez, onu elefltiremezdi. Oysa bn Rfld, bir taraftan Efltunu
flerh etmifl dier taraftan bu eserleri birbirleriyle mukayese etmifltir.
Galenin, Efltunu anlamadaki yetersizliine vurgu yapan bn Rfld,
Telhsi yazarken ona fazla gvenmemifltir.
kincisi: bn Rfld yapt benzetmede, bedenin uzuvlarnn yine
bedenin btnl dflnda kendilerine zg bir varlklarnn olamayacan sylemektedir. O, burada muhtemelen Peygamber Efendimizin hadslerinde ifade ettii flu manaya iflaret etmektedir: Btn
mminleri birbirlerine karfl merhamette, sevgide, ltufta ve yardmlaflmada sanki bir vcut gibi grrsn! O vcudun bir organ hastalannca vcudun dier ksmlar birbirlerini hasta organn elemine uykusuzlukla harekete- ortak olmaya arrlar.371
Antony Flewe gre, Efltunun zel mlkiyet ile kadnn stats konusundaki bu yaklaflmnn temel nedeni, asker elitin kendilerinden afladaki sivilleri smrebilecekleri ihtimalidir. O, bu ihtimale imkn vermemek iin yukarda izah ettiimiz tedbirlere baflvurmufltur.372
369.
370.
371.
372.

Buhr, Kitbl-Edeb, 78/27-41.
Asker elitin halk smrebilme ihtimaline karfl Efltunun ngrd
tedbirler flunlardr: Devleti ynetmeleri iin doufltan yetenekli erkek ve
kz ocuklarn eitilmesi, kadnlar ile ocuklar konusunda komn hayatn nermesi ve devlet ynetecek egemen snfn filozoflar olmas gerektii
konusudur. Bkz. Antony Flew, Platon, Bat Dflncesinde Siyaset Felsefeleri iinde, ev. Nejat Muallimolu, stanbul-2000, s. 14-15.
3. Filozoflar
Efltun, tasarlad ideal devletin baflna ynetici olarak filozoflar dflnmfl ve felsefeyi politik yetenein kayna yapmfltr. Onun,
ynetimin filozoflara verilmesi gerektiini belirten siyasal dflncesi
kadar nl ve aklda kalmfl baflka bir dflnce yoktur.373
O, flyle demektedir: Gemifl btn yzyllar iinde, bugn bizim gzlerimizden uzakta, yabanc bir memlekette, ya da gelecek
zamanlar iinde bir defa olsun gerek filozoflar devletin baflna gelmifl veya gelecek olurlarsa bizimkine benzer bir devlet kurulmufl,
kuruluyor veya kurulacak; felsefe Tanrs orada hkm srecek, diyebiliriz. nk byle bir fleyin olmas imknsz deildir. Tasarladklarmzn zorluunu biliyoruz ama olmayacak fleyler tasarlamyoruz.374
Efltunun bu flekilde tasarlad ve zlemini duyduu ideal devletin varl doal olarak filozoflarn varlna baldr. Bu nedenle
devletin baflna getirilecek filozoflarn eitimi konusu son derece
nem arz etmektedir.
Efltun, Devletinde siyaset ve eitimi birlikte tasarlamfltr. Eitim denildii zaman genelde o, filozoflarn eitimini anlard. Ona gre filozoflarn yetiflebilmesi iin kentte her fleyin yerli yerince olmas
gerekir. nk filozoflar, kentin btn unsurlar ile yakn iliflki ierisinde olmak durumundadr.375
bn Rfld, filozoflara uygun tarzda, hangi tr eitimin, hangi flartlarda verilmesi gerektii konularn Efltuna gre izah ederken, meseleyi iki bafllk altnda ele almfltr. Birincisi, filozoflara ne tr ilimlerin hangi sra dzenine gre retilmesi gerektii konusu, ikincisi ise
hangi yaflta ne tr bir eitim almalar gerektii konusudur.
373.
374.
375.
Monique Canto Sperber, Platon, Siyaset Felsefesi Szl, ev. smail

Yerguz, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud - Stephane Rials, stanbul
-2003, s. 677.
Alexis Philonenko, Eitim md., Siyaset Felsefesi Szl, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud - Stephane Rials, ev. Emel Ergun, stanbul 2003, s. 281.
a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve bu ilimlerin

sra dzeni
bn Rfld, bu konuyu izah etmeden nce hem eitimli insanlar ile
dierleri arasndaki fark, hem de eitimde dikkate alnmas gereken
sreci izah edebilmek amacyla Efltunun bilinen maara benzetmesiyle sze bafllar.376
Efltuna gre btn herkes, ocukluundan itibaren maarada
yaflayan ve onun dflna kamayan insanlara benzemektedir. Yzlerini maarann kapsna doru eviremedikleri iin sadece maaradaki
fleyleri grebilirler.
Maarann kaps nnde yanan atefl, dier varlklarn glgelerini maarann iindeki duvarlara yanstmaktadr. Bu nedenle onlarn
grdkleri btn her fley, maarann duvarna yansyan glgelerdir.
Bu flekilde insanlar, varln bilgisini, glge mesabesinde tasavvur
edip idrk etmektedirler. nk kap aralndan, varlklarn glgeleri maarann duvarna yansmaktadr. Bu flekilde onlar, varlklarn
gerekte glgeden fazla bir fley olmadn zannederler.377
bn Rfld burada, Efltunun maara benzetmesinden yola karak, alglanabilen dnya hakkndaki bilgimiz ile idealara iliflkin elde
ettiimiz idrk arasndaki iliflkiyi gstermektedir. Ona gre eitim ile
aydnlanmamfl sradan insanlarn bilgisi, gerek nesnelerin sadece grntlerinden ibarettir.378
Filozoflar ise, maaradan ayrlabilen ve gneflin aydnlna kp
varlklar gerek haliyle grebilenlerdir. nsanlar maaradan kp ilk
gnefl flyla karfllafltklarnda nce gzleri kamaflr ve herhangi bir
fley gremezler. Tabiat itibariyle felsefeye ilgi duyan insanlarn durumu da buna benzer. Daha iflin baflnda, mahiyeti zor idrk edilebilen
soyut ilimlere ynelip renmeleri doru deildir. Bu konuda yapl376.
377.
378.

bn Rfld, Telhs, s. 163. Ayrca bkz. Gunnar Skirbekk - Nils Gilje, Antik
Yunandan Modern Dneme Felsefe Tarihi, ev. Emrah Akbafl - fiule Mutlu, stanbul-2006, s. 79.
mas gereken fley, varlklara tedric olarak bakabilmeleri iin onlarn

aflama aflama ynlendirilmesidir; ta ki bafllarn kaldrp yldzlara, aya
ve sonrasnda gnefle bakabilsinler. Bu nedenle felsefecilerin eitiminde yaplmas gereken fley basit bir tarzda, tedric bir flekilde onlarn
adm adm ynlendirilmesidir.379
Matematik bilimlerden olan aritmetik, geometri, astronomi ve
mzikte de bu yntemin uygulanmas gerekir.380 Zira madde ile iliflkili olan bu ilimler, bu yntemle daha kolay renilir. Bu ilimler arasnda aritmetik, madde ile en ok alakal olan ilimdir. Bu sralamada
aritmetikten sonra geometri (hendese), astronomi ve mzik gelir.
Bu ilimlerin niteliklerine bakarak bn Rfld, felsefecilerin eitiminde en fazla ihtiya duyulan ilmin matematik olduunu syler.
nk ona gre nihai anlamda belli bir metodolojiye gre varlklarn renilmesi, bu ilimle mmkndr. Genelde matematik ilmiyle
renilen fleyler, insan aklna katk salar. Bu nedenle akledilebilir
varlklar, bu yntemle idrk edilmedii srece tam anlamyla idrk
edilmifl olmaz.381 Savafl adam, ordusunu dzenlemek iin ona baflvurduu gibi filozof da deiflim ve dnflm halindeki dnyadan syrlp z varla ulaflabilmek iin ona baflvurur. Yoksa hibir zaman
dflncelerine bir dzen veremez.382 Nitekim Kind, matematik bilmeden deiflmeyen gerek varlklar bilmeye imkn yoktur, demektedir. Ona gre matematik ilmi dzeyine ulaflamayan baz kavimler,
bu ilmin alanna giren fleyler hakknda nceden birtakm grfller
ortaya koymufllarsa, bunlar bir deer ifade etmez. nk dflnceden yoksun olan birok hayvan da, manasn bilmeden insan taklit
etmektedir.383
Ancak bu noktada iflaret etmemiz gereken bir husus vardr. O da
fludur: bn Rfld, bu ilimleri ele alrken, amac Kind veya Frbde
olduu gibi belli bir dflnce sistemine gre ilimlerin snflandrmas379.
380.
381.
382.
383.

Efltun, Devlet, 525b.
Kind, Felsef Risleler, eviri ve inceleme: Mahmut Kaya, stanbul-1994,
s. 163.
n yapp analiz etmek deildir. Onun buradaki amac ve hareket noktas, bu ilimlerin felsefecilerin eitimine salad katk ile snrldr.
Tekrar konumuza dnecek olursak Efltuna gre varlklar iki flekilde idrk edilebilir:
Birincisi, eflyay btn gereklii ile var olduu gibi idrk etmektir.
kincisi, duyulabilir varlklar tasavvur yoluyla idrk etmektir. Bu
ise matematik ilimlerinin yntemidir.384 Efltuna gre akledilebilir
varlklar ile duyulabilir varlklar arasnda bir iliflki sz konusudur.
nk duyular yoluyla varln sreti elde edilir. Bu sretler ise soyut
olup duyulabilir varlklar ile rtflmektedir; aynaya glge olarak yansmas gibi.385
Daha nceden sylediimiz gibi, matematik ilimlerle snrsz sayda fleyleri bilebiliriz ve onlarn objelerine ait varlklar kavrayabiliriz.
Varlklar kavranlan bu objeleri sadece metafizikiler arafltrabilir.
Ancak Efltuna gre matematik ilimler, insann yetkinlii sz konusu olduunda, dier nazar ilimler ile ayn mertebede deildir.386
Yine Efltuna gre, matematik ilimlerin ilkeleri ve gayeleri bilinmedii gibi, bu ilimler arasndaki ilkeler ve amalar da bilinmemektedir.387
384.
385.
386.
387.

Averros Commentary, s. 199-200. bn Rfldn burada Efltunun diyalektii yerine metafizii kullanmas dikkat ekicidir. Oysa Efltuna gre
diyalektik bilimlerin doruu tacdr. Geometri ve benzeri bilimler, sadece
gerek varln bir ynn yakalarken, diyalektik varsaymlar birer birer
atarak ilkenin ta kendisine ykselir. Orada da kendini salama balar. Yalnz diyalektik, ruhun gzn, gml olduu dnya amurundan kurtarr
ve saydmz bilimleri kullanarak onu yceltir. Bkz. Devlet, 533b-d, 534e.
bn Rfld, Telhs, s. 166. Efltuna gre geometri ile aritmetik, duyulara
dayanarak varsaymlardan hareketle bir bilgiye ulaflmaya alflmaktadrlar.
lkeye deil sonuca varmaya alflrlar. Oysa akln diyalektik vastasyla
kavrad fleyler, birer ilke deil sadece varsaymdr. Btn varsaymlarn
stndeki btnn ilkesine ykselir. Diyalektik yoluyla ulafllan varlk ve
kavram bilgisi, varsaymlara dayanan bilimler yoluyla elde edilen bilgiden
daha aktr. fiphesiz bilim konularn inceleyenler, duyularn deil, dflncelerini kullanmak zorundadr. Bkz. Devlet, 510a-e-511a-e.
Bu nedenle matematik ilimleri, bafllangtan itibaren tabiat bilimleri ile metafizikte olduu gibi insann yetkinliiyle ilgilenmez. Bu konuda matematik, metafizik ile tabiat bilimlerinden farkldr. nk
tabiat ile metafiziin ilkeleri itibariyle, ilk ilkeye ve nihai bir hedefe
ulaflma amac vardr. Bu ilimler arasndaki farkllklar sadece bununla snrl deildir. Bilakis bu ilimlerin blmleri arasnda da farkllklar vardr.
Ak olan flu ki matematik ilminin yarar ve gayesi; akl tabiat ile
metafizik ilimlerinin eitimine hazrlamak deildir. Matematiin
amac, salt uygulamadr da denemez. Baz insanlar mzik ve geometri ile uygulamal olarak ilgilenseler bile bu byledir. Nitekim insanlar,
genelde geometri ve mzik ile uygulamal olarak ilgilenmifllerdir. Zira bu konularda, tabi varlklar ile sna varlklar mflterektir.388
rnein eflkenar olan bir genin, kflelerinin eflit byklkteki
iki dairenin merkezinden bafllayarak uzanmas ve daire zerinde bulunan nc kflenin iki dairenin kesifltii noktadan gemesi gerekir.389
Bu tanma bakarak tahtada, bakrda veya genel olarak bir objede
biztih var olan herhangi bir genin varlndan sz edilemez. Bilakis gen, bir madde de veya sanat eserindeki flekilden ibarettir.390
Benzer flekilde bu ilme konu olan tikel fleyler (geometrik flekiller
gibi) sadece maddede bulunur. Bu ilimde yaplan arafltrmalar da varlk temelinde yaplr.391 Eer bu ilimler, arafltrmay madde zerinden
yapmfl olsalard, bunu drt neden diye nitelediimiz madde, form,
388.
389.
390.
391.

bn Rfld, Telhs, s. 167. Efltuna gre matematik ve geometri ile uraflanlar gen, drtgen gibi birok fleyi varsayarlar. Bunlar bilinen fleyler gibi ele alrlar. Bunlardan ne kendilerine, ne de baflkalarna hesap vermeyi
gerekli bulmazlar. Sonra, bu varsaymlardan kalkp basamak basamak ykselir, bir sonutan tekine geerek, nceden kafalarna koyduklarn isbat
ederler. Bunlar zerinde fikir yrtrken asl dflndkleri bu flekiller deil, bunlarn benzedii baflka flekillerdir. Asl dflndkleri soyut drtgen,
soyut kflegendir. Kendi izdikleri kflegen deildir. Bkz. Efltun, Devlet,
510c-e.
fil ve gye neden zerinden yapmalar gerekirdi. Oysa bu ilimler

arafltrmay sadece form zerinden yapmaktadr. Uygulamaya geildiinde bundan daha fazlasna ihtiya vardr.392
Tahtadan kenarlar birbirine eflit olan bir gen yapmak isteyen
herkes, klidin kitabnn bafllangcnda kenarlar birbirine eflit olan
bir gen iin yazdklarn bilmenin yeterli olmadn bilir. lveten
marangozluk sanatnn da bilinmesi gerekir.
Btn bu anlatlanlara bakarak flunu diyebiliriz: bn Rflde gre
ilk ve en nemli konu, muhfzlara ve felsefe eitimi alanlara yeteneklerini gelifltirebilmeleri iin matematik ilimlerinin retilmesidir.393
Dier trl dflncelerine dzen veremezler.394 Ancak Efltuna gre
onlara, zorunlu fleylerin bilgisi yannda pratie zg bilginin de retilmesi gerekir.
Muhfzlarn savaflta orduyu tanzim edebilmeleri, uygun flekilleri
tayin edebilmeleri ve hcum iin hazrlanan ordughlarn bykln takdir edebilmeleri iin say ilmini de bilmeleri gerekir.395
Ayn yntemle aylar ve mevsimleri de bilmeleri gerekir. Sadece
denizciler ile sahrada yolculuk yapanlar, aylara ve mevsimlere dair
bilgiye ihtiya duymazlar, develere rehberlik yapanlarn da buna ihtiyac vardr. Benzer flekilde muhfzlarn, devlet iin icra etmeleri kaydyla amel mzik bilmeleri de gerekir.
Efltuna gre muhfzlarn ncelikli olarak eitime aritmetik ile
bafllamalar gerekir. Ancak bn Rflde gre, Efltunun zamannda
mantk ilmi bilinmedii iin o, aritmetie ynelmifltir. Fakat bn
Rflde gre, mantk sanat flu anda bilinmektedir ve uygun olan fley,
eitime mantk ilmi ile bafllanmasdr. Mantk ilminden sonra aritmetik, geometri, astronomi, mzik, optik, mekanik, fizik ve sonunda final olarak metafizii retmeliyiz.396
392.
393.
394.
395.
396.
bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 161. bn Rflde gre madde, form, fil

ve gye neden iin bkz. bn Rfld, Metafizik fierhi, s. 106-108. Ayrca bkz.
H. M. el-bd, s. 107-116.
Burada bn Rfld, Efltundan farkl bir biimde ilimleri snflandrmfl ve nerdii hususlar detaylandrp izah etmekle bir anlamda
onu aflmfltr. Ancak bn Rfldn ilimlere dair yapt bu snflandrmann asl Frbde vardr. Frb ilimleri snflandrmaya mantk, riyziyt, tabiat ve ilhiyt ilimleri ile bafllar. Ona gre talim ilimleri say ilmi, geometri, optik, astronomi, musik ilmi, arlklar ilmi ve tedbirler (hiyel) ilminden oluflmaktadr.397 Burada bn Rfld, aka grlecei gibi Frbnin etkisindedir.
Fakat antik filozoflar, eitime mantk ve matematik ilimlerinden
hangisi ile zorunlu olarak bafllanmas gerektii konusunda kendi aralarnda ayrla dflmfllerdir. Bazlarna gre mantk sanat, akln hataya dflmesini engellemek iindir. Fizik ve metafizik gibi dier ilimler ise zorunlu olarak ihtiya duyulan ilimlerdir. retim bilimlerine
gelince bu ilimler, hem kolay ve hem de hi denecek kadar maddeyle
az iliflkili olduklar iin manta ihtiya duymazlar. Bu yaklaflm doru kabul etsek bile retim bilimlerinden sonra mantn renilmesinde yarar vardr.398
bn Rflde gre, filozoflarn eitimi iin en iyi olan fley, eitime
zorunlu olarak mantkla bafllanmasdr.399 bn Rfldn bu yaklaflm
kendinden nce gelen Kind, Frb ve bn Sn gibi btn Aristocu
filozoflarn manta dair tutumlaryla da rtflmektedir. Zira bu filozoflar, mantn gereklilii konusunda ittifak halindedirler. Efltunun aksine matematik yerine mant, ilimlere girifl olarak kabul etmifllerdir. Bu nedenle bn Rfld, bu konuda manta ontolojik zaviyeden deil de epistemolojik adan bakmaktadr.
b. ocuklarn yafl ve eitim dnemi

Efltuna gre ocuklarn eitimine on alt, on yedi yafllarnda bafllanmas gerekir. nk bu yafllarda ocuklarn gereksiz fleylere olan il397.
398.
399.
Frb, hsul-Ulm: limlerin Saym, ev. Ahmet Atefl, stanbul-1989, s.

92-110.
gileri azalr. Onlara retilmesi gereken ilk fley ise eitim bilimleridir
ve bunun mzik eitimi ile birlikte yaplmas gerekir.400 Zira Frbnin
de ifade ettii gibi felsefe renimi, dier btn renimlerin stnde
ve yce bir konumdadr. Bu bakmdan felsefe renmeye bafllamadan
nce, alt dzeydeki daha baflka ilimlerin renilmesi gerekir.401
Efltuna gre, yirmi yaflndan nce genlerin felsefe renmemeleri gerekir. nk bu yafltan nce, onlarn dflnceleri henz yerleflik hle gelmemifl, muhkeme gc olgunlaflmamfltr.402
Yirmi yaflndan nce mzik ve beden eitimi almalar gereken
genler, yirmi yaflndan sonra otuz yaflna gelinceye kadar srekli bir
biimde felsefe renmeleri ve felsefenin btn ksmlarn tahsil etmeleri gerekir. Otuz befl yaflna ulafltklarnda, onlara ordu komutanl verilir. Ordu komutanln takriben on befl yl kadar yaparlar. Elli yaflna ulafltklarnda ise, bu kenti idare edebilme ve baflkanlk yapabilme yetkinliine ulaflmfl olurlar.403
Bu eitim srecinin sonunda yetkinlie ulaflan ve elli yaflna gelenler iin Efltun flyle diyor: Elli yaflnda sa kalan, her trl ifl ve bilimde her bakmdan baflkalarn aflanlar, varlacak son yere iteceksin.
Ruhlarnn gzn ap her fleyi aydnlatan gerek varln ta kendisine bakmaya zorlayacaksn. yiyi grdkten sonra, bu grdkleri iyiyi
rnek alp toplumu, insanlar ve kendilerini dzene sokacaklar. Ama
sralar gelince politika belasna gs gerecekler. Birbirlerinin ard sra kumanday ele alacaklar. fian ve fleref iin deil, yalnz halkn iyilii iin kanlmaz bir devi yerine getirmek amacyla devleti ynetecek, kendilerine benzer yurttafllar yetifltirecekler.404
Yaflllk halinde yapmalar gereken en uygun fley ise, uzakta iyiler
adasnda ikamet etmektir.
bn Rflde gre iyiler adasyla Efltun, varlna inand iyinin
kendisinin arafltrlmasn kastetmektedir. Eer insan kendisi iin en
400.
401.
402.
403.
404.

Glnihal Kken, Ortaada Eitim Felsefesi, stanbul-2001, s. 250.
Averros Commentary, s. 202; bn Rfld, Telhs, s. 169.
yksek iyinin var olduunu grebilirse, dier erdemlerin kendisine

bunu veremeyeceini anlar. Bu nedenle bn Rfld diyor ki: Efltuna
gre bu insanlar, hayatlarnn sonunda iyinin ne olduunu dflnebilmeli ve bunun iin kendilerini izole etmeliler.405
Efltuna gre kent halk; erdemli yneticilere, erdemlerini hatrlatacak belirli gnler tayin etmeli, onlara kurbanlar ve hediyeler takdim etmeli, herkes onlara sayg gstermelidir. Onlara yaplacak en
byk iyilik budur.
Ayn fleyler, tabiat itibariyle ynetici olma zelliine sahip olan
kadnlar iin de geerlidir.406
405.
406.

NC BLM
DEVLET EfiTLER
A. DEAL DEVLET
iyas ynetim eflitlerinin snflandrlmas, btn faaliyetlerin

amac olan sadet anlayflna gre yaplmfltr. Bir insann sadet
hakkndaki dflncesi renildii takdirde, onun nasl bir siyas ynetimi arzu ettiini tahmin etmek zor olmaz. rnein ideal devlet anlayfln ama edinen kifli erdemli bir insandr. Eer bir toplum veya bir
millet, ayn gayenin gerekleflmesi iin uraflrsa, o toplum veya millet erdemli hle gelir.
Kadm filozoflara gre, sadetin elde edilecei yer ideal devlettir.
deal devletin gayesi ferdin sadeti ile toplumun sadetini birlikte temin etmektir.1
bn Rfld, ideal olmayan basit ve bozuk devletler hakknda isimlendirmelerde bulunmufl, bu isimlendirmeleri mstakil bafllklar halinde ele alp izah etmifltir. Ancak o, dier devlet trleriyle mukayese
edildii zaman ideal devletin nasl olmas gerektiini dorudan doruya bir bafllk altnda ele alma yerine ona dair meseleleri, mstakil
1.
M. Aydn, s. 12-13.
bafllklar halinde ele alp izah etmeyi tercih etmifltir. Zira bn Rfldn
siyasete dair eseri olan Telhsin tamam, ideal devleti konu edinmektedir. Kitabn ana temas budur. deal devletin unsurlar olan iflilerden, muhfzlardan, filozoflara kadar btn meseleleri ayrntl bir biimde izah etmifltir.
bn Rflde gre, iki tr ideal devlet ynetiminden sz edilebilir.
Birincisi, monarfli diye isimlendirilir ve ynetimde bir tek kifli sz sahibidir. kincisi, bir deil, birden ok kifli ynetimde sz sahibidir ve
bu ynetim tarzna aristokrasi denir.2
Monarflide devlet erkini elinde bulunduran kifli, Frbde olduu
gibi, bir baflkasnn hkimiyet alanna mdahale etmesine izin vermez,
ifllerinde baflkalarnn yardmna da gereksinim duymaz. O, bilim ve
marifeti gerek anlamda elde etmifltir. Kendisine yol gsterecek bir
kimseye ihtiya duymaz. Yapmak zorunda kald ifllerin her birini iyice anlayabilecek gtedir. O, rettii fleylerde baflkalarna iyi ynde
rehberlik yapabilecek, insanlar kabiliyetlerine gre istihdam edebilecek, mutlulua giden btn iflleri belirleyecek, tanmlayacak ve deerlendirebilecek gce sahiptir.3
Aristokrasi ynetiminde ise bu nitelikleri taflyan bir grup yneticinin herhangi bir zamanda, bir kentte, bir millette veya milletlerde bulunmas halinde amalar, iradeleri ve yaflayfllarnda birlik olduu iin
bu yneticiler topluluunun hepsi bir tek ynetici gibidir. Onlar, zaman bakmndan ard ardna yaflarlarsa, nefsleri bir tek nefs gibi olur;
ikinci olan, birinci olann yaflam biimini izler, onun yolunda yrr.4
1. deal Devletin Baflkannda

Bulunmas Gereken Nitelikler
Toplumlar farkl zelliklere sahip insanlarn bir araya gelmesiyle
oluflur. Bundan dolay toplumdaki her insann hem beklenti ve hedef2.
3.
4.
bn Rfld, Telhs, s. 123,175,176; Efltun, Devlet, 445c-e.

Frb, es-Siyasetul-Medeniyye, s. 44.
Frb, es-Siyasetul-Medeniyye, s. 46.
DEVLET EfiTLER 183
leri baflkadr, hem de karakter ve kiflilii birbirinden farkldr. Byle

olduu iin de toplumun karflk ifllerini dzene sokacak, onlara gelebilecek zararlar nleyecek ve adaleti tesis edip hakszla meydan
vermeyecek dil bir devlet baflkanna ihtiya vardr. dil bir devlet
baflkannn ynetiminden mahrum olan bir lke, okyanusun ortasnda frtnaya yakalanan kaptansz bir gemiye benzer.5
Bu nedenle, ideal devlete baflkan olacak reisin ne tr zelliklere
sahip olmas gerektii konusu, siyaset felsefesinin en nemli konularndan birisidir.
bn Rflde gre ideal devlet ynetiminin gerekleflmesi, hkmdarn (el-melik) filozof olmas, felsefe eitimi almfl olmas flartna
baldr.6 nk felsefe, siyas iktidarn kaynadr, devlette ve insanlarda iyilii ve ktl tanma imkn verir.7
bn Rfldn burada kulland el-melik tabiri Efltuna ait deildir. Rosenthala gre bu tabir, Frbye aittir ve Frb bu tabiri ska kullanmaktadr.8 Frbye gre hkmranlk ve yetenek anlamna
gelen el-melik, ayn zamanda kanunu (ed-dstr) vazeden ve onu muhfaza eden kiflidir.9
Hkmdarn veya devlet baflkann birok nitelikleri vardr. Fakat
bu nitelikler ierisinde kuflkusuz en nemlisi, onun filozof olma niteliidir.
Bu nedenle bn Rfld, ncelikli olarak felsefecilerin eitimi, felsefeye temayl olan insanlarn doas ve idrk etme keyfiyeti, onlarn
5.
6.
7.
8.
9.
fieyzer, Devlet Baflkann Nitelikleri, ev. Osman Arpaukuru, stanbul-2003,

s. 11.
M. C. Sperber, s. 673.
Frb, Tahslus-Sade, s. 60-61. en-Namus, szlk anlam itibariyle meselenin btnna muttali olan sr anlamna gelmektedir. Ayrca fleriat anlamna geldii gibi dstur kelimesinin mteradifi olarak da kullanlmaktadr.
Ancak bu iki tabirin farkl kullanld yerler de vardr. Dstr hkmdarn veya baflkann devleti ynetmek iin vazettii kanun anlamna gelirken,
namus tabiri semv rislet anlamna gelmektedir. Bkz. bn Rfld, Telhs,
s.137.
mkemmele ulaflma zaman ve filozoflarn devleti nasl ynetmeleri

gerektiine dair konular ele almfltr.
bn Rflde gre filozof, Aristotelese ait Kitbul-Burhnda
(Analytica Posteriora) zikredilen drt flarta uygun bir tarzda nazar
ilimleri ncelikli olarak yce gaye edinen ve gerein bilgisini talep
eden kimsedir.10
Bu drt flarttan birisi, onun hakikati keflfetmeye ve retmeye gcnn yetmesidir. Hakikat iki flekilde retilir.
Birincisi, sekin insanlara zgdr. Kesin kanta (burhn) dayal
argmanlarla yaplr.11 bn Rfldn sekin insanlarla kastettii kifliler,
filozoflardr. Sadece onlar, bn Rflde gre kesin kanta dayal argmanlarla dflnr, olaylar tahlil edip yorumlayabilirler. nk burhn hikmettir. Hikmet ise gerek felsefedir. Burada bn Rfld, kelmclar ile dierlerini itham edip ikn ve sofest metodu takip ettiklerinden bahsetmektedir.12
kincisi, halka zg ve halkn eitilmesini amalayan yntemdir.
Bu yntem, ikna ve retorik diye isimlendirilir.
bn Rfld, bu konuda Frbden farkl olarak zor kullanma ynteminden sz etmemektedir. Frbye gre imamlar ve hkmdarlar,
nazar erdemleri ikna yoluyla halka retmeliler. Bu mmkn olmad takdirde zor kullanma yntemine baflvurulmaldr. Bu isteyerek,
kendiliinden doru olann lehine ayaa kalkmayan milletler arasnda inat ve isyankr olanlara ve zerilerine aldklar nazar bilgileri
retmeyi reddedenlere karfl kullanlr.13
bn Rflde gre, filozofun riyasette baflarl olabilmesi iin amel
ilimlerin yannda fikr erdemlere de sahip bir bilge (hakm) olmas gerekir. Amel ilimlerin kazanmlar vastasyla dier millet ve devletler
ile iliflkilerinde baflarl olur. lveten byk ahlk erdemlere de sahip
10.
11.
12.
13.
Konusu itibariyle nazar ilimler ile dier ilimler arasndaki fark iin bkz.
Aristoteles, Mvert-Taba, ev. shk b. Huneyn, tefsir: bn Rfld, Humus-2007, I,229.
bn Rfld, Faslul-Makl, s. 104-105.
DEVLET EfiTLER 185
olmas gerekir ki kenti ynetmeyi ve hangi tr adaleti seeceine dair bilgisi olsun.14
O halde eer filozof, mkemmeli arzu edip elde etmek istiyorsa,
dflnsel ve byk ahlk erdemlerin yannda nazar ve amel ilimlere
de sahip olmas gerekir.15
bn Rflde gre melik terimi, ncelikli olarak devleti yneten
kimseye iflaret etmektedir; saltanat ve iktidara dellet eder.16 Kendisi
ile kentlerin ynetildii siyaset sanat, ancak yukarda zikredilen btn flartlarn melikte (hkmdarda) bulunmas halinde tam bir yetkinlie ulaflabilir.17
bn Rflde gre, ncelikli olarak burada kendisiyle milletlerin ve
devletlerin amel olarak ynetildii akl erdeme sahip olan melike iflaret ediliyor olsa da, benzer flekilde ayn fley kanun koyucu iin de sz
konusudur. Onun da benzer niteliklere sahip olmas gerekir.
bn Rflde gre filozof, melik ve yasa koyucu gibi terimler mteradiftir/ayn anlama gelmektedir. Kald ki Arap dilinde imam terimi
eylemlerinde/fiillerinde kendisine tabi olunan ve ona uyulan kiflidir.
Bu nedenle o, sanat itibariyle tam anlamyla bir filozoftur ve mutlak
anlamda imamdr.18
bn Rfld bu konuda grebildiimiz kadaryla, Frbnin etkisindedir. Zira Frb de imam, filozof ve kanun koyucu terimlerinin ayn anlama geldiini sylemekte ve bu terimleri tanmlayarak ne anlama geldiklerini izah etmektedir.19 Fakat Frb, bn Rfldden farkl
14.
15.
16.
17.
18.
19.
bn Rfld, Telhs, s. 138. bn Rfld, insanlar iki guruba ayrmfltr: Birisi havastr; dieri ise, cumhurun ekseriyetini oluflturan gruptur. Havas, burhn
ehli olan felsefecilerdir. Havas ehline mensub olan bir kifli, dier gruptan
bin kifliden daha sttr, daha iyidir. Cumhura, birok grup insan dhil olmaktadr. Kelmclarn birou hatta bn Rflde gre, Gazl bile bu gruba
dhildir. nk Gazl, sama fikirleriyle filozoflar flaflrtmaktadr. Kt
bilgisiz insanlar gibi davranmaktadr, halka byk zarar vermektedir. Bkz.
M. alib, s. 218.
bn Rfld, Telhs, s. 139; Frb, Tahslus-Sade, s. 60-61.
olarak siyaset felsefesinin en tepe noktasnda baflkan, filozofu ve

peygamberi birlefltirir; felsefe ile vahyi bir tek kiflinin flahsnda bir
araya getirir.20
Fakat bn Rflde gre, baflkann neb olup olmad hususu ciddi
bir arafltrma konusudur.21
Bu noktada bn Rfld, Frbnin halife ile Efltunun filozof kral arasnda yapt sentezi kabul etmifltir. Ne var ki bn Rfld, yukarda iflaret edildii gibi, ideal devlet baflkann ayn zamanda bir peygamber olmasnn gerekip gerekmedii sorusunu cevapsz brakmfltr.
Muhtemelen bunun nedeni, bn Rfldn Hz. Muhammedin (s.a.v.)
vefatyla peygamberliin sona erdiine inanmasdr.22
Daha nceden ifade ettiimiz gibi bn Rfld, melik tabirini Frbden almfltr. Benzer flekilde melikte bulunmas gereken zellikleri de
genel anlamda Frbden almfltr. Ancak bu zelliklerin btn, ana
temas itibariyle bn Rfld ve Frbde ortak olmakla beraber sralamas ve ierdii unsurlar itibariyle farkllklar arz etmektedir. Bu farkllklar da ze ait farkllklar deildir. rnein Frb, bu konuda en baflta
melikin organlar bakmnda tam ve eksiksiz olmas gerektiinden sz
ederken bn Rfld, bu nitelie sralamann sonunda yer vermifltir.23
bn Rflde gre, devlet baflkannda (melikte) bulunmas gereken
zellikler flunlardr:
Birinci ve en nemli zellik fludur: Mutlak anlamda varln tabiatn idrk edebilmeli ve onu rz olandan ayrt edebilmesi iin nazar ilimlerin eitimini almaya yaratlfl itibariyle yatkn olmaldr.
kincisi: fieyleri hafzasnda koruyabilmeli ve anladn, grdn, duyduunu, idrk ettiini unutmamal. Dersi okumasna ramen
konuyu ge anlayan veya dersten sklan birinin bu anlamda herhangi bir fley renmesi mmkn deildir.
20.
21.
22.
23.
M. Aydn, s. 11,15.
E. I. J. Rosenthal, s. 292-293.
Frb, el-Medne, s. 77-78; Fuslul-Meden, s. 50; Tahslus-Sade, s. 6364. Ayrca Efltuna gre devleti ynetmesi gereken kiflide bulunmas gereken zellikler iin bkz. Devlet, 485,486,487a.
DEVLET EfiTLER 187
ncs: Her trl ilmi ve bu ilimlerin alt dallarn renmeyi

sevmeli. nk insan, sevdii herhangi bir fleyi flphesiz btn unsurlar ile bilmeyi ve tanmay ister. rnein ikiye baml olan birisi,
btn iki trlerini elde etmeyi ister. Kadnlara karfl zaf olan bir
kimsenin durumu da byledir.
Drdncs: Doruluu sevmeli ve yalandan nefret etmelidir.
nk doruyu seven hakk sever, hakk seven ise yalan sylemez.
zellikle bu niteliklere sahip olan bir kimse asla yalan sylemez.
Beflincisi: Duyusal hazlar sevmeyen ve onlara srtn dnen biri
olmal. nk bir fleyi tutku derecesinde seven kifli, nefsine, hoflland fleyler karflsnda egemen olamaz. Fakat tutku derecesinde ilmi seven kifli nefsin hofluna gidecek fleylere ynelmez.24
Altncs: Mal sevmemesi gerekir. nk btn arzularn temelinde bu sevgi vardr ve bu onlara yakflmaz.25
Yedincisi: Byk bir dflnr olmas gerekir. nk var olan her
fleyin bilgisini herhangi bir yarar gzetmeksizin bilmeyi arzu eden
adam, doal olarak byk bir dflnrdr. Bu nedenle nefs-i ntka
(muhkeme eden ruh) btnyle bu dnya hayatna deer vermez.26
Sekizinci: Cesur olmas gerekir. nk bu kentte byyen ve cesur olmayan birisi, kesin kanta dayal olmayan tezlere itiraz edip reddedemez.27
Bu noktada bn Rfld, referanslarnn dflna karak cesaret ve felsefe arasnda yakn bir iliflki olduundan sz etmektedir. bn Rfldn
bu yaklaflmnn arka plannda kendi yaflad dnemdeki siyas flartlarn etkili olduu sylenebilir. Felsefenin illegal kabul edildii bir
toplumda muhtemelen doru felsefeyi savunmak, filozof olmann
flartlarndan biri olsa gerek ki burada bn Rfldn sylemek istedii
fley tamda budur. Zira bn Rflde gre, Endlste fukahnn byk
bir ksm ve onlarn tesirinde kalan halk, aslnda felsef alflmalara iyi
gzle bakmyorlard. Baflta bulunan baz idareciler de zaman zaman
24.
25.
26.
27.

siyas endiflelerle benzeri tavrlar sergiliyor, hatta felsefeyle uraflanlar cezalandrma ve felsef eserleri yaktrma yoluna gidebiliyorlard.28
Dokuzuncusu: Nefsin kuvvelerinin, akl olan her fleyi sevmesi ve
onunla meflgul olmas sonra da kararl bir biimde z itibariyle iyi ve
gzel olan adalet gibi erdemlere doru ynelmesi gerekir.
Ayrca gzel bir biimde konuflabilmeli ve kvrak zekya sahip olmaldr. Olabildiince kolay bir biimde orta dzeydeki terimleri hatrlayabilmeli, muhfzlara ait bedensel ve ruhsal ynden gl olma
zelliine sahip olmas gerekir.29
bn Rflde gre, devleti ynetmeye aday olan bir kimsenin, hayatnn ok erken dneminden bafllayarak btn bu niteliklere sahip
olmas gerekir. Bazlarna gre, bu tr zelliklere sahip bir kimse nadiren bulunur. Bu ise, ideal devletin gerekleflmesinin ne denli zor olduunun sebeplerinden birisidir30 Bu nedenle Frb, ideal devletin
ynetimini birden ok kifliden meydana gelen heyete havale eder. Bu
heyetin her birisi en azndan zikredilen zelliklerden birine sahip
olur. flte o zaman bu heyet, hkmdarn yerini alr. Onlar, en iyi reisler, faziletli kifliler diye anlrlar.31
Frbnin devlet baflkannda bulunmas gereken nitelikler konusunda el-Mednede zikrettii zellikler ile Fuslul-Medende sralad zellikler say ve ierik itibariyle birbirinden farkl olduu gibi,
bn Rfldn Telhsinde farkl makalelerde zikrettii zellikler de say ve ierik itibariyle birbirinden farkldr. Bu farkllklar, bn Rfldn
farkl zamanlarda Frbnin farkl eserlerinin etkisinde olduu izlenimini uyandrmaktadr. fiyle ki:
bn Rfld, devlet baflkannda bulunmas gereken ve yukarda sraladmz dokuz zellii Telhsin ikinci makalesinde zikretmifltir.
nc makalede ise o, eer ynetimde flu befl zelliin (hisl)32 b28.
29.
30.
31.
32.
M. zdemir, Endls, DA, XI,221.

Frb, el-Medne, s. 78-79; Fuslul-Meden, s. 50.
Hisl (zellikler) szc Frbye aittir. O, bu szc siyaset felsefesine
dair eserlerinde kullanmfltr. rnein bkz. el-Medne, s. 79.
DEVLET EfiTLER 189
tnne sahip bir adam bulunursa, o takdirde bu kifli, mutlak hkmdar olur; idaresi de gerek anlamda bir hkmdarlk ynetimi olur,
demektedir. Bu zellikler flunlardr:
1- Hikmet
2- Mkemmel bir zek
3- yi derecede ikna kabiliyeti
4- yi bir hayl gc
5- Cihd edebilme gc ile beraber, cihd iin gerekli olan bedensel organlarnn eksik olmamas.33
bn Rfldn sralad bu befl zelliin aynsn Frbnin Fuslul-Medensinde grmekteyiz.34 Dolaysyla bu konuda bn Rfldn
kaynann Frbnin Fuslul-Meden adl eseri olduu pekl sylenebilir. Frb, el-Mednede zikrettii on iki zelliin ilk reiste bulunmamas halinde ikinci reiste bulunmas gereken alt zellikten sz eder
ki bunlar hem bn Rfldn zikrettii bu befl zellik ile hem de yine Frbnin Fuslul-Medende zikrettii zelliklere benzemektedir.35
bn Rflde gre, yukarda zikredilen befl zelliin tamam, birden
ok kiflide bulunursa; birincisi hikmetiyle, ikincisi mkemmel zeksyla, ncs iyi derecedeki ikna kabiliyetiyle, drdncs iyi derecedeki hayl gcyle, beflincisi cihd edebilme gcyle bu devletin
yetkinliine yardmc olurlar. Her birisi, dierine yasann ikame edilmesi ve korunmas konusunda destek olur. Bu durumdaki idarecilere
Frbde olduu gibi sekin yneticiler denir ve onlarn ynetimine
de sekinler ynetimi ad verilir.36
Bazen de kenti yneten kifli saygn hkmdar seviyesine ulaflamamfl bir kimse olabilir. Fakat o, ilk kanun koyucunun vazettii yasalar
33.
34.
35.
36.

Frb, Fuslul-Medende (bkz. s. 50) ilk reiste bulunmas gereken zellikleri flyle sralamaktadr: 1- Hikmet, 2- tam amel hikmet, 3- baflkalarn ikna etme kabiliyeti, 4- hayl bir etki meydana getirme mkemmellii, 5bizzat cihda katlma gc, 6- bedeninde cihdla ilgili ifllerde hazr bulunmasn engelleyen bir fleyin bulunmamas.
Frb, el-Medne, s. 79.
bn Rfld, Telhs, s. 177; Frb, Fuslul-Meden, s. 50.
konusunda uzmandr. lk kanun koyucunun hkm vazetmedii konularda ictihad edebilir. Bu ilim grubuna giren fleye fkh ilmi denir.
Ayrca bu devlet baflkan cihd yapma gcne de sahip ise ona, kanunlarn meliki (melik es-sunne/king of the laws) denir.37
Bu demektir ki o, mevcut fleriata dayanarak ictihad yapabilir, kanun koyabilir. bn Rfld, Fuslul-Medende zikredilen kanunlarn melikinde nemli bir deifliklik yapar. Bu deifliklie gre ilk flart, felsefeye sahip olmakszn Fuslul-Medende zikredilen flartlarla, Frbnin
el-Mednede ikinci devlet baflkan iin gereken flartlar bir araya getirir;
fkhla ilgili bir aklama ilve eder ve Frbnin anlatmn tmyle
akla kavuflturur. Frb el-Mednede iki kiflinin ortak ynetimini,
yani monarfliyle aristokrasi arasnda bir tr ara aflamay dflnmflt.
Bu iki kifliden biri felsefecidir dieri ise ikinci devlet baflkannn btn
niteliklerini kendinde bulundurur. Grnen o ki, Fuslul-Medendekine benzeyen ve iinde felsef niteliin bulunmad ve dier niteliklerin
de birka insana datld bu ynetim, bir bakma felsefesiz aristokrasiye benzer. Kendine zg bir biimde bn Rfld, el-Mednedeki ikili
ynetim fikrini ve Fuslul-Medende bir grubun ortak ynetimi fikrini birlefltirerek bunu, hukuk uzman ile cihd yapabilen kimsenin ikili
ynetimine evirir. Ancak bu iki nitelik tek bir kimsede deil de cihd
yapma kapasitesine sahip olan bir kiflide ve de bir fkh uzmannda bulunabilir. Fakat mecburen her ikisi de ynetime katlacaktr.
bn Rfldn bu dflnceleri nemlidir. Zira o, kendi dnemindeki birok Mslman melikin iinde bulunduu benzeri bir duruma
iflaret etmekte, bir-iki kiflili bu tr ynetimlerin slm niteliini ortaya koymaktadr.38
Yaptmz izahlara bakarak, devlet baflkannn sahip olmas gereken nitelikler konusunda bn Rfld ile Frbnin byk lde birbiriyle benzefltiklerini ve Frbnin bu konuda bn Rfld etkilediini
syleyebiliriz.
Frb, devleti ynetecek kiflilerin hangi ncelie gre, ne tr niteliklere sahip olmalar gerektii konusunda olabilecek drt ihtimalden
37.
38.

E. I. J. Rosenthal, s. 294-295.
DEVLET EfiTLER 191
bahsetmektedir. Frbnin sz konusu ettii bu ihtimalleri byk lde bn Rfldn tekrar ettiini gryoruz. rnein nc ihtimal sz
konusu olduunda, devleti ynetecek kifli iin yaplan isimlendirme ayndr; ikisi de kanunlarn meliki adn vermektedirler. Ancak bn Rfld,
ictihad edebilen, fkh ilmine sahip, cihd edebilme gc olan kifliyi konu edinirken; Frb, ilveten birtakm zelliklerden bahsetmektedir.39
Ancak bn Rflde gre, eer bir tek kifli bu iki zellie sahip deilse, yani cihd edebilme gc ile ictihad edebilme yetenei yoksa;
bu durumda, birok slm lkelerinde olduu gibi baflkanlk iki hkime tevdi edilebilir.40 Frb ise iki hkim yerine bu flartlarn bir topluluu oluflturan fertlerde ayr ayr bulunmas halinde, riyaseti bu toplulua tevdi eder. Bu topluluk hep beraber kanuna gre sultann yerini alr. Bu toplulua kanuna gre reisler ad verilir.41
Bu yaklaflmyla bn Rfld, Efltunun Devletini izah ederken, ondan farkl olarak kendi siyaset kuramna dair zgn ve farkl dflnceler ortaya koymufltur. Nitekim onun kulland kavram ve stlhlar, Yunan siyaset felsefesinin pek de flin olmad kavramlardr. rnein reis olacak kiflinin ictihad edebilme yeteneine sahip olmas, fkh ilminin konularna vkf olma gereklilii gibi hususlar, Yunan siyaset felsefesinde olmayan tanmlamalardr. Frbnin fkh ilmi iin
yapt tanma baktmz zaman bunun byle olduunu grebiliriz.42
39.
40.
41.
42.
bn Rfld, Telhs, s. 177-178. Frbye gre bu durumda devlet baflkann sahip olmas gereken nitelikler flunlardr: 1- lk imamlarn kabul ettikleri ve
flehri ynetirken uyguladklar eski kanun ve detleri bilmek. 2- Daha ncekilerin bu adetlerdeki amalar gz nnde bulundurulduunda onlarn, uygulanmalar gereken yerleri ve durumlar mkemmelce ayrt edebilmek. 3Szl ve yazl olan eski detlerde kapal bulunan ksmlar yine oradaki eski detlerin rneini taklit ederek, akla kavuflturabilme gcne sahip olmak. 4- fiehrin imarn korumak iin zaman zaman meydana gelen ve eski
detlerde bulunduu gibi olmayan olaylarda mkemmel bir fikir ve amel
hikmet sahibi olmak. 5- Retorik, baflkalarn ikna ve hayl gcne dayanan
bir etki meydana getirme mkemmelliine sahip olmak. 6- Cihda katlmasn engelleyen bedensel zrnn bulunmamas. Bkz. Fuslul-Meden, s. 50.
Frb, Fuslul-Meden, s. 50-51.
Fkh ilminin tanm iin bkz. Frb, hsul-Ulm, s. 132.
2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii

deal devletin imkn hep tartfllmfltr. Bazlarna gre, ideal devletin varl mmkn deildir. nk onlara gre, bu devletin tahakkuk etmesi belirtilen niteliklere sahip insanlarn bulunmas flartna
baldr. Bu nitelikte insanlar bulunamayacana gre, ideal devletin
varl mmkn deildir. Dolaysyla ideal devlete ynelik olarak sylenen fleylerin gerekleflmesi de mmkn deildir.43
bn Rflde gre, bu mesele iki bafllk altnda ele alnabilir: Birincisi, ideal devletin imkn meselesidir. kincisi, ideal devletin ikame edilebilmesi iin gereken nitelliklere sahip filozoflarn varl meselesidir.
bn Rflde gre, ideal devletin gerekleflmesi mmkndr. Birincisi Hz. Peygamber (sav) ve Hulef-i Rflidin dnemi ile dieri Murbtlarn ilk yneticisi Ysuf b. Taflfin dnemi olmak zere, erdemli
devlet en az iki defa tarih sahnesinde yaflanmfltr. bn Rflde gre, bu
anlamda tarih tekerrr edebilir. Efltunun ideal devlet projesi ise,
farkl olarak henz tarih sahnesine kmamfl ve gelecekte kurulmas
dflnlen bir devlet olarak grlmektedir. bn Rfld, temelde ideal
devletin inflasna dair konularda Efltun ile hemfikirdir. Fakat farkl
olarak bn Rfld, bu devletin infla edilebilmesi iin Efltunun belirledii yntemin dflnda baflka yntemlerin olabilecei inancna sahiptir. O, Efltundan farkl olarak kendi dneminin flartlarnda erdemli
devletin kurulmasn salayacak yeni bir proje nermifltir. Buna gre,
erdemli olmayan bir devletin baflna pefl pefle gelen erdemli hkmdarlar; iyi bir inan, iyi bir uygulama ve vazedilmifl iyi yasalarla devlet ynetimini erdem, adalet, yardmlaflma ve fleref gibi esaslar zerine temellendirerek lkeyi, aflamal olarak ideal devlete dnfltrebilirler. Byle bir dnflmn ne kadar srecei ise, sz edilen yneticilerin ve halkn erdemleri ne lde benimsemifl olduklar ve yaflamlarna ne lde yerlefltirebileceklerine baldr.44
Ona gre, erdemli hkmdarlar nfuzlaryla iki flekilde etkili
olurlar: Birincisi, aktivite ve eylemleriyle; ikincisi, inanlaryla etkili
43.
44.

bn Rfld, Telhs, s. 142-143,170-171,203,198; F. Toktafl, s. 164.
DEVLET EfiTLER 193
olurlar. Bu etkinin kolayl veya zorluu, belirli bir zaman sresince

yrrlkte olan yasalar ile bu yasalarn ideal devlete olan uzaklna
veya yaknlna baldr. Genelde bu durumlarda iyi bir uygulama
(amel-i slih), iyi bir inantan (itikdt- hasene) daha ok etkilidir.45
bn Rflde gre, devletler sadece nazar ilimlerle erdemli hle gelemezler.46 nsan keml, ancak ilim ve amelin birlikte bulunmasna
baldr. nk bilgi; amelin bafllangc, amel de bilginin gayesidir.
Nazar ilimler ancak iyi ve yararl eylemler iin istenir. Dier trl bu
durum, insann doasna aykr olurdu. nk insanda, bilme kuvvetinin yannda amel kuvvet de vardr. Eer insandan istenen yalnzca
bilgi elde etmek olsayd, yapma kuvveti ya fazlalk yahut rz bir kuvvet olurdu. Yani hikmetin nazar ve amel yahut bilme ve yapma ynlerinin birlikte dflnlmesi gerekir.47 Ahlk erdem de byle bir fleydir; edinilmifl bir iyilik yapma yeteneidir, iyiliin kendisidir. yilik
ise, temfl edilecek bir fley deil, yaplacak bir fleydir, iyi davranma
abasdr.48
bn Rfldn siyaset felsefesi bu anlamda dier siyaset felsefelerinden farkldr. Onun siyaset felsefesi, hem nazar bilgiyi hem de amel
olan iermektedir. Farkl olarak pratii, teoriin nne karmfltr.
bn Rfldn, bu zaviyeden bakld zaman uygulamalar itibariyle devletleri iki ksma ayrdn syleyebiliriz.
Birincisi, yalnzca uygulamalaryla erdemli olan devletlerdir ki
buna immiyye denir. Frbye gre, bu ynetim tarz kadm ranllarda vard.49 kincisi, hem beyanlar hem de uygulamalar itibariyle
nazar ilmin gerektirdii flekilde erdemli olan devletlerdir.50
45.
46.
47.
48.
49.
50.

bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 164-165.
Kasm Turhan, Din-Felsefe Uzlafltrc Bir Dflnr: miri ve Felsefesi, stanbul- 1991, s. 179,180.
Andre Comte Sponville, Byk Erdemler Risalesi, ev. Iflk Ergden, stanbul 2004, s. XVI.
Telhsi ngilizceden Arapaya tercme eden H. M. el-bd, Rosenthalin
metninde geen priestly kelimesini Arapaya Ahmed fiehln gibi, imamiyye fleklinde tercme etmifltir. Ayn kelime Ralph Lernerin metninde
Buradan hareketle bn Rfld, hem Frbnin el-Mednedeki bir

ksm dflncelerini, hem de felsef ilimlere ilgi duyan Halife Eb Ysuf Yakb el-Mansrun uygulamalarn elefltirmifltir. Zira Frbnin
siyaset retisi, salt nazar olmann tesine geebilmifl deildir. Halife Eb Ysuf ise, felsefeye olan ilgisine ramen uygulamalar baskc
ve totaliterdi.51
bn Rflde gre, yukardaki flartlara ilveten ideal devleti gereklefltirmenin bir yolu da eitimden geer. Ona gre, devleti ynetenlerin ncelikli olarak on yafl civarndaki ocuklarla ilgilenmeleri gerekir.
Eer bu yafltaki ocuklar gerektii gibi eitilebilirlerse; ideal devlet, ksa zamanda en kolay bir tarzda en iyi bir biimde infla edilmifl olur.52
kinci meseleye, yani ideal devletin ikame edilebilmesi iin gereken niteliklere sahip filozoflarn varl meselesine gelince; bu konuda bn Rfld, son derece iyimserdir ve kendi yaflad dnemde birok
kiflinin bu nitelie sahip olduundan bahsetmektedir.53 bn Rfld, burada isim zikretmemifltir. Ancak kelmn siyak ve sibakndan, onun
kendisine, bn Tufeyl ve bn Bcce gibi zevta iflaret ettiini syleyebiliriz. Ancak onlarn deeri yeterince takdir edilmedii iin -bn Bccenin ifade ettii gibi- onlarn kentteki konumu bir bitkinin konumu
gibidir. Onlarn ortaya koyduu fikirler ne kadar byk, ne kadar deerli olursa olsun onlar, bu flekilde anlrlar. Onlarn dflnceleri, kent
halknn dflncelerinden farkldr. Onlarn yalnzlklarnn giderilmesi, fikir ve dflncelerinin toplum tarafndan ilgi ile karfllanmas ve
uygulama alan bulmas ile mmkndr.54
Burada bn Rfld, kendi yaflad dnemin siyas anlayflna st
kapal bir biimde elefltiri getirmektedir. Bu psikolojinin arka plannda felsefe ile ilgilenen yetkin kiflilerin o dnemde, devlet ynetiminde gerektii gibi etkin olamayfllarnn yatt sylenebilir.
51.
52.
53.
54.
aristokrasi fleklinde gemektedir. Bkz. bn Rfld, Telhs, s. 171; ez-Zarr

fis-Siyse, s. 165; Averros Commentary, s. 205; Averroes On Platos Republic, s. 102.
bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 165.
Averros Commentary, s. 180; bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, s. 45.
DEVLET EfiTLER 195
Frbye gre, gerekli niteliklere sahip bir filozoftan yararlanlmyorsa, bu onun hatas deildir. Hata, onu dinlemeyenlerin veya
onu dinleme gerei duymayanlarndr. Bir hkmdar veya imam;
itaat edilsin veya edilmesin, herhangi bir grup tarafndan ama
edindii fleyde desteklensin veya desteklenmesin, maharet ve sanatndan dolay yine hkmdar veya imamdr. Herhangi bir kimsenin
onu bilip bilmediine baklmaz. Bu tam da bir doktorun hastalara
flifa verecek kabiliyet ve maharetinden tr doktor olmas gibidir;
tedavi edecei insan olsun veya olmasn, iflinde kullanaca aletleri
bulunsun veya bulunmasn, ister refah iinde olsun ister fakir olsun,
bunlardan hibirine sahip olmamas doktorluunu gideremez. Aynen yle de imamn imaml, filozofun felsefesi veya hkmdarn
hkmdarl, ifllerinde kullanaca aletleri olmamas, gayesine
ulaflmada kullanaca insanlarn bulunmamasndan tr giderilemez.55
3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde

Etkin Olamayfllarnn Nedenleri
Efltuna gre ideal devletin varl, filozoflarn varlna baldr. Felsefe iktidara gelip ilim ile otoriteyi bir elde birlefltirmedike
adil bir devlet gerekleflmez.56 Felsefenin yokluu, Efltunun kastettii anlamda, mkemmellii devletten ve devlet baflkanndan uzaklafltrr, devletin ykmna yol aar.57
Filozof ideler lemine uzanr; adaleti bizzat, dorudan doruya
grr ve onu devlet iinde nasl tahakkuk ettireceini renir. Filozof, iyi ve doru bir baflkan vasfna sahiptir. lim ve doruluu sever.
Maldan, zevk ve sefadan uzak durur. Hayata nem vermez ve lme
aldrmaz. renir, unutmaz. l ve itidal kemerini kuflanr. Gzellikle kuvveti birlefltirir.58
55.
56.
57.
58.
Frb, Tahslus-Sade, s. 66-67; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 489b.

bn Rfld, Telhs, s. 143; Y. Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, s. 114.
Y. Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, s. 114.
Bu nedenle Efltuna gre devletin bu niteliklere sahip filozoflar

tarafndan ynetilmesi gerekir. Nasl ayakkab yaptrmak iin bir
ayakkab ustasna, gemiyi denize karmak iin de usta bir kaptana
baflvuruyorsak, hkmetin ynetimi iin de uzman yneticilere baflvurmalyz. Efltuna gre bu uzman yneticiler filozoflardr.59
bn Rflde gre ynetimlerin, gerekli niteliklere sahip filozoflardan yararlanmak istemeyiflinin iki nedeni vardr.
Birincisi: Bu devletler, ne gerek filozoflarn rehberliini kabul
etmekte ne de dflncelerine nem vermektedir. Efltun, bunun nedenini kent halk ile filozoflar arasndaki iliflkiyi izah eden bir hikye
ile anlatmaktadr. Bu hikyede, iki taraf arasndaki iliflki, denizcilik
sanatnda yetkin olan bir gemi kaptan ile gemide bulunan denizciler
arasndaki iliflkiye benzetilmektedir. Denizciler, denizcilik sanatnn
renilmeyeceine, tecrbe ile elde edilmeyeceine inanmaktadr.
Onlara bir kimse, gemi kaptanlnn renilmesi gereken bir sanat
olduunu syleyecek olursa, bu kifliyi ya azlederler ya da ldrrler.
Akabinde geminin dmenini ele geirmek iin kendi aralarnda kavga
ederler. Sonuta yaptklaryla usta denizciyi, geminin kaptanlndan
uzaklafltrp onu karfllarna alrlar.60
Muhtemelen bn Rfld, bu hikyede zikredilen kaptann konumuyla kendi konumunun benzefltiine inanmaktadr. nk o, filozoflarn halk ile halkn yneticileri tarafndan benzer bir muameleye
tabi tutulduklarna inanmaktadr. Kendilerinden ve felsef birikimlerinden istifade etme cihetine gidilmemifltir.
Yine ona gre, filozoflarn kent halk ile olan mnasebeti, doktorun hasta ile olan mnasebetine benzer. Hastalar; doktora sayg duymadklar ve gvenmedikleri iin onun, kendilerini tedavi edebileceine inanamazlar. Doktor onlara, ben sizleri tekrardan eski salnza kavuflturabilirim, dediinde onu alaya alrlar.
Ayn durum filozoflar ile halk arasndaki iliflkiler iin de sz konusudur. Gnmzde halkn, aralarnda var olan ve gerekten felse59.
60.
A. Flew, s. 19.
bn Rfld, Telhs, s. 143-144; Efltun, Devlet,488a-e. Ayrca bkz. E. I. J. Rosenthal, s. 244.
DEVLET EfiTLER 197
feci olan kiflilerden herhangi bir yarar temin edemeyiflinin sebeplerinden biri de budur.61
Zira bn Rflde gre, filozoflar ile halk arasnda bir gven sorunu vardr. Endlste olduu gibi ou zaman slm lkelerinde felsefeye kuflkuyla baklmfltr.
Aslnda bn Rfld, burada ak bir biimde kendine iflaret emektedir. Yaflad zamana, topluma bakarak kendini gerek filozof olarak
takdim etmektedir. evresindeki insanlara ve devleti ynetenlere bakarak grfllerinden, dflncelerinden, tahlillerinden istifade etmedikleri iin sitem etmektedir. O kendini anlatrken, yukarda zikrettiimiz Efltuna ait ykden, doktor hasta iliflkisinden yola karak
kendini ifade etmektedir. Muhtablarna syleyemedii kelm ustaca
Efltuna syletmifltir. Bu da, bn Rfldn maksadn beyanda ne derece yetkin olduunu gstermektedir.
Gerekte bn Rfld; toplumun ve yneticilerin, filozoflarn fikirlerinden yeterince istifade etmeyiflinin nedenlerini anlayabilmifl deildir. Bunu anlayamad iin kendi fikirlerini Efltunun siyaset kuramndan hareketle ifade etmektedir.
kincisi: Sahte filozoflarn varldr. bn Rflde gre bunlar, gerek filozofun sahip olduu zelliklere sahip olmadklar halde, filozof
olduklarn iddia eder ve felsefeci gibi davranrlar. Bu nedenle, gerek
filozof nadiren bulunur. Gerek filozof bulunsa bile, sahip olduu gerek felsef bilgi iin mkemmel bir uygulama alan bulmas zordur.62
Burada bn Rfldn sylediklerinden hareketle, hem referanslarn bilebilme, hem de yaflad asrdaki insanlarn felsefeye ve filozofa karfl tutumlarn renebilme imkn vardr. fiyle ki:
Bu konuda bn Rfld, Frbnin etkisindedir. Onun kulland tabiri kullanmfltr. Ancak bn Rfldn ksaca tanmlayp tarif ettii bu
tabiri, Frb detaylandrarak izah etmifltir.
Frbye gre sahte filozof, kendi bildiklerini baflkalarna retebilsin diye nihai yetkinlii elde etmeden nazar ilimleri elde eden kim61.
62.

sedir. Sahte filozof, daha ileri gitmeden bir din tarafndan benimsenmifl erdemli iflleri veya ounluka kabul edilmifl gzel fleyleri yapmaya alflmadan, nazar ilimleri renip rastgele olan her fleyde kendi
eilim ve flehvetlerine uyar. Sahte filozof, nazar bilgilere doufltan hazrlkl olmad halde onlar renen kimsedir. Sahte filozof, felsefenin takip ettii gayeden habersiz olan kimsedir.63
Benzer flekilde bn Rfld, Frbyi tekiden belirlenen yafltan nce
diyalektik sanatn renmeyen insanlardan sz etmektedir. Ona gre bu insanlar, tartflmaya konu olan her dflnceyi ykmaya alflrlar.
Onlar bu haliyle kendilerine yaklaflan herkesin elbisesini paralayan
kpek yavrularna benzerler.
bn Rflde gre bu duruma genelde, felsefeci olmad halde felsefeci geinen insanlar dfler ve bunun sonucunda fazlasyla ac ekerler.64
Bu noktada bn Rfld, kendi yaflad corafyada, tank olduu
hdiselerden hareketle Efltunun ideal devleti zerinden kendi yaflad kentlere dair bir deerlendirme yapmakta, kendi bakfl asyla
olaylar tahlil etmektedir.
Burada bn Rfld, felsefeci olmad halde felsefeci geinen insanlarn ierisine dflt durumdan alayc bir tarzda sz etmektedir. bn
Rfld, yaflad dnemde, gerek siyas iktidarla, gerekse o gnn entelektelleri ve din limleriyle birtakm sorunlar yaflamfltr. Ancak o bu
sorunlara dair dorudan kendi dflncelerini ifade edip elefltirilerini
sralama yerine, daha nceden sylediimiz gibi, bunu Efltunun siyaset kuram zerinden yapmfltr.
Yine bn Rfldn sylediklerine bakarak kendi yaflad asrda, slm dnyasnda, zellikle de Endlste st rtl bir biimde halkn ve fukahnn felsefeye karfl iliflkilerinde ciddi ekinceleri olduu
anlafllmaktadr.
bn Rfld ile Halife Eb Yakb arasnda, lemin kdemine dair
geen muhavereyi buna rnek verebiliriz. Halifeye takdim edildiinde, Halifenin sze lemin kdemi ile bafllamas, bafllangta bn
63.
64.

DEVLET EfiTLER 199
Rfldde tereddt meydana getirir. O biraz flaflrr ve mazeret beyan

eder. nk Halifenin felsef temayllerinden haberdar deildir. Daha sonra bilindii gibi Halife, yafll bn Tufeylden olduka mulk
bulduu Aristotelesin eserlerini flerh edecek birini tavsiye etmesini istemifltir.65
bn Rfldn halife ile arasnda geen bu diyaloga bakarak, o gnn flartlarnda felsef konular insanlarn yeterince zgr bir biimde
tartflamadklar sonucuna varabiliriz.
bn Rflde gre, filozofun toplumdaki durumu; ektii kaliteli tohumun bakmn yapmayan, havalandrmayan, gbresini vermeyen
adamn durumu gibidir. Neticede tohum sratli bir biimde rr.
Ayn flekilde, bu kentlerde byyen sekin insanlara yeterli imkn verilmedii zaman, bu durum byk problemleri netice verir.
bn Rfld, bu noktada ynetimde bulunan bir ksm insanlar korkaklkla ve tembellikle nitelemektedir. Doas itibariyle tembel ve
korkak olan insanlardan ok byk ifller istenmesi mmkn deildir.
Benzer flekilde, ona gre, dflnce ufku dar olan bu insanlar hem saldrgan hem de msriftirler.66 bn Rfld bu tr adamlarla ilgili olarak
flyle demektedir:
Bu tr adamlar sofistlerdir. fiu anda kentleri ynetmektedirler.
Hikmet ve btn gzelliklerden nefret eder, btn ktlklerden ve
bu kentte bulunan rezil ve baya fleylerden vg ile bahsederler. Bu
kentlerde btn yaptklar ve syledikleri fley, gerek felsefenin yok
olmas ve yanan ateflinin sndrlmesine yneliktir. Basireti olan kifli, bu kentlerde saylar artan bu insanlarn farkna varr. Bir gn sen
bunlardan birinin tabiatn deifltirmeye g yetirirsen, flunu demen
gerekir: fiphesiz Allah, inayetini bu adama tevcih etmifltir.67
bn Rflde gre felsefe ile ilgilendii halde, felsefede yetkin olmak iin gayret etmeyen bu insanlar, devlete faydal olmamakla kalmazlar; bilakis gerek felsefe ile ilgili her fleye byk lde zarar verirler. nk onlar genel anlamda adam ldrme, iflkence yapma gi65.
66.
67.
Macit Fahri, slm Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul-1992, s. 244.
bi zevk aldklar btn ktlklere ynelirler. Onlar, kendilerini bu

davranfllardan alkoyacak erdemlere sahip olmadklar gibi, yaptklar ktlkleri hakl karmak iin uydurduklar yalan hikyelerle de
halk ikna edememifllerdir. bn Rflde gre, bu nitelie sahip insanlar
Endlste bulunmaktadr. Bu yaklaflmlar ile onlar felsefeye ve filozof unvann almay hak eden insanlara eziyet eder ve onlara bu utanc yklerler.68
bn Rfld, burada toplumda bulunan birtakm felsefe karfltlarndan yaknmaktadr. bn Rflde gre, bunlar olumsuz niteliklere sahip,
dflnce ufku dar, saldrgan ve her trl ktl yapabilecek niteliktedirler. Bu insanlarn kimler olduunu anlamak iin Faslul-Makle
bakmamz gerekir.
bn Rfld, bu eserinde yaplan yanlfl teviller bir tarafa, doru
tevillerin bile halk ynlarna ynelik kitaplarda yazlmamas gerektiinden bahsetmektedir. Ona gre, Mutezile kelmclar ile Eflar
kelmclar birok yeti ve hadsi tevil etmekle bu kural ihll etmifllerdir. Bu yaptklaryla halk blerek frkalara ayrmfllardr. stinad
ettikleri ilkelerin pek ou da sofistik bilgiye dayaldr. bn Rflde gre, bir ksm Eflar kelmclarnn Mslmanlara karfl tecvzleri o
noktaya varmfltr ki Eflarlerden bir frka, Allahn varln bilme konusunda kendi kitaplarnda ortaya koyduklar ilkelere gre, Allahn
varln bilmeyenleri kfir saymfllardr. Halbuki gerekte kfir olanlar ve saptanlar onlardr.69
Bu ifadelere bakarak bn Rfldn kelmclar elefltirdii sylenebilir. Eer bu tesbitimizde bir yanlg sz konusu deilse, bn Rfldn
kelmclara ynelik aflrya kaan bu elefltirel ve genellemeci tavrnn
hakll kanatimizce tartfllmas gereken bir husustur. Hele de onlar, yukarda zikredildii gibi adam ldrme, iflkence yapma gibi her
ktl yapmaya mtemayil kifliler olarak tasvir etmesi, kabul edilebilir bir yaklaflm deildir.
bn Rflde gre gerek bir filozof, tesadfen bu kentlerde yetiflecek olursa o, bu haliyle zararl vahfli hayvanlar arasnda kalan kifliye
68.
69.

bn Rfld, Faslul-Makl, s. 110-111.
DEVLET EfiTLER 201
benzer. Doal olarak o, maruz kald vahflete karfl mukavemet edemezse de, onlarn vahfletini paylaflmak zorunda deildir. Bu nedenle
o, kendi nefsini toplumdan izole eder ve hayat yalnz yaflar. Ancak filozof, bu durumda erdemli devlette bulabilecei tam yetkinlii elde
edemez.70
bn Rfld, bu konuda bn Bcceden farkl olarak kendini toplumdan izole eden filozofun yetkin olamayacan sylemektedir. Oysa
bn Bcceye gre, filozoflar kendi vatanlarnda, komflular arasnda
bulunsalar bile, fikirleriyle onlar yalnzdrlar; dflnceleriyle baflka
ufuklara doru yolculua karlar ki bu yerler, onlar iin vatanlar
mesabesindedir. Mutasavvflar, onlar iin urab tabirini kullanrlar.
Onlar yalnzlklaryla mutluluu yaflarlar.71
B. DEAL OLMAYAN BAST/BOZUK DEVLETLER
bn Rfld, ideal devletin yapsn ve unsurlarn ele alp izah ettikten sonra erdemli olmayan, basit/bozuk72 kentlerin ynetim tarzn,
bu kentlerin birbirine nasl dnfltn, erdemli kent ile basit/bozuk
kentler arasnda benzerlik bulunup bulunmadn ele alr. Erdemli
devletin bu tr devletlere dnflm, bunun hangi yolla gereklefltii,
bu devletler arsndaki benzerlikler ve aykrlklar ile sonuta bunlarn
ne olaca konularn izah eder.73
Ancak bn Rflde gre siyaset bilimcisi, basit/bozuk kentlerin ortaya kfl tarzn ve bu kentleri kolay bir biimde ktln zirvesine
ynelten yasalar bilmek zorunda deildir. Nasl ki zehirin yapsn ve
ondan saknlmas gerektiini bilen bir doktor, zehiri oluflturan unsurlar ve zehirin yaplfl tarzn bilmek zorunda deilse, filozof da bu ba70.
71.
72.
73.

bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, s. 46.
bn Rfldden nce Frb, erdemli kentin karflt olan flehirleri flu flekilde sralamfltr: Cahil flehir, bozuk (fsk) flehir, karakteri deiflmifl flehir, doru
yolu bulamamfl, yanlfl iinde olan (dlla) flehir. Bkz. Frb, el-Medne, s.
80; es-Siysetul-Medeniyye, s. 52.
sit flehirleri bu anlamda bilmek zorunda deildir. Onun bilmesi gereken fley, bozuk flehirlerden erdemli flehirlere gelebilecek ktlklerin
trn bilme ve idrk etmektir.74
bn Rfld, bu konulara dair yapt flerh ve izahlarda, genelde Efltunun yaklaflmn benimsemekle beraber, ayn zamanda o, Frbnin de etkisindedir. yleki bazen o, Frbnin dflncelerini birebir takip etmifl, alntlar yapmfltr.
bn Rflde gre erdemli devlet ile bu devletin karflt olan mstebid/zorba devletler arasnda, orta yerde kalan devletler vardr ve bu
devletler iki tarafla da iliflkilidir.
Bunun benzeri, siyah rengin karflt olan beyaz renktir. Bu ikisi
arasnda, sra dzeni bilinmekle beraber, orta yerde birden ok renk
vardr. Bir ksm siyah renge yakn iken, dier bir ksm beyaz rengine daha yakndr.75
Bu rnee bakarak; bn Rflde gre, orta yerdeki bir ksm kentlerin bozuk kentlere, dier bir ksmnn erdemli kente daha yakn olduu sylenebilir. Ancak kentlerin yaknl ve uzakl, bulunduu
konuma baldr. ncelikli olarak orta yere en yakn olan ynetim
tarzna dnflr. Sonrasnda onu takip eden bir baflka ynetim tarzna dnflr. Bu sre btnyle birincinin karfltna dnflnceye kadar devam eder.
Efltuna gre ka eflit insan yaratlfl varsa, o kadar da ynetim flekli vardr. Devlet flekilleri, yurttafllarn her iflte ar basan huylarnn bir tezhrdr.76 Fakat bu ynetim biimleri, insan nefsin
farkl ahlk temayllerine bal olarak kendi iinde farkllk arz
eder.77
74.
75.
76.
77.

bn Rfld, Telhs, s. 174. Efltun, renkleri tanmlarken, siyah ile beyaz arasnda dier bir ksm renklerin nasl meydana geldiklerinden de bahsetmektedir. rnein; krmz renk, ne zaman siyah ve beyaz ile karflacak olursa
erguvan rengi ortaya kar. Bkz. Clnus, Cevami Kitb Timaus fi lmitTabi li Clnus, Efltun fil-slmn iinde, thk. Abdurrahman Bedev,
Beyrut-1982, s. 106.
Efltun, Devlet, 544 d-e.
DEVLET EfiTLER 203
rnein; eer nefse akl gc egemen olursa, flehvet gcnn

varl ortadan kalkar; befleriyet, toplumsal anlamda zgr ve erdemli hle gelir. Nefse fke gc egemen olursa, topluma fleref ve istibdat
(timocratic or tyrannical) egemen hle gelir.78 Nefse, flehvet gc egemen olmufl olursa toplum servet, zenginlik ve hazz esas alan bir yapya dnflr.79
Dolaysyla Efltuna gre, nefsin ahlk temaylleri saysnca ynetim flekilleri vardr.
bn Rfld, devletleri, ynetim tarzlarna gre ana hatlaryla iki
ksma ayrmaktadr. Bunlardan biri ideal devlet, dieri ise erdemli olmayan basit/bozuk devletlerdir. deal devlet konusunu yukarda izah
ettiimiz iin burada sadece ideal olmayan basit/bozuk devletleri ele
alacaz.
1. fieref Devleti/Timokrasi
fian ve fleref zerine kurulu olan ynetimdir.80 Efltun, belirli bir
ad olmad iin bu ynetim tarzna timokrasi adn vermifltir.81
bn Rflde gre, flan ve flerefi gaye edinen kent ynetimi ile halkn bir blm, dier bir blmyle iyi bir n sahibi olmak iin dayanflma halindedir. fian ve fleref aslnda iki kifli arasnda meydana
gelen bir fleydir. Bir flahs, dier bir flahsn mkemmel olduunu,
kendisinin ikincil olduuna inand ve dflnd anda ortaya kar.
Bir baflka fleref tr vardr ki ona gre, sayg duyan ile sayg duyulan arsndaki iliflki, grnflte yardmlaflma esas zerine kurulu gibi grnmekle beraber, gerekte saygnn esas nedeni bu deildir. ki
tarafta birbirlerine karlar gerei yardmc olurlar. Bu trden saygnlk, eflitlik esas zerine kuruludur. Kifli imknlar lsnde, kendi
78.
79.
80.
81.

Efltun, Devlet, 545bc.
saygnlyla ilgili meselelerde -pazar yerindeki ticr iliflkilerde olduu gibi- eflitlik zerinde srar eder.82
Frb, bu ynetim tarzna mednetl-kerme adn vermektedir. Bu halknn milletler arasnda n kazanmak, vlmek, sz ve yaz ile saygyla karfllanmak, itibar grmek ve ister baflka insanlarn gznde, ister kendi aralarnda fleref ve saygnlk kazanmak iin birbirileriyle yardmlaflma amac iinde olduu kenttir. Bu kentte herkes, bu
tr bir fleye karfl duyduu sevgi veya eriflme imknna sahip olduu
fley lsnde izzet ve ikram grmek ister.83
fierefi gaye edinen ve mevkileri bu deere gre datan kent, ynetim olarak erdemli kente daha yakndr.84 Yine de bu devlet ile erdemli devlet arasnda birtakm farkllklar sz konusudur. Zira erdemli ynetimde flerefin kendisi gaye deildir, fleref erdem ile iliflkilidir. Oysa flerefi esas alan ynetimlerde saygnlk, z itibariyle ama
edinilmifl olup erdem ile irtibatl deildir.85
fierefi gaye edinen kimseler ncelikle saygnl, insanlarn kendisine yneldii popler fleylerde ararlar. Baflkasna gre deerli olan
fley, onlara gre de deerlidir. rnein zenginlik, soylu bir aileden
gelme, haz veren fleyleri elde etme, ihtiyacndan daha fazla mal ve
mlk edinme, zengin olma veya zenginliiyle dier insanlara yararl
olma gibi itibar gren fleylere ynelirler.86
nk onlara gre, insann sayg grmesi bir veya birden ok
fleyde nlenmesine baldr. rnein; bir insann gcne dayanarak
veya ok saydaki yardmclarnn gcne dayanarak veya her ikisine
dayanarak malub edilmemesi, o insana, gpta ile baklmasn, saygnlk kazanmasn salar.
zellikle birok alanda baflarlar elde eden, yararl fleyler yapan
kimseler, bu ynetimde byk ruhlu insanlar olarak anlrlar. Bu baflarlar onlar gzellie, salamla ve lm kmsemeye yneltir.
82.
83.
84.
85.
86.

Frb, el-Medne, s. 81. Ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 55-58.
eflitli gerekelerle Frb bu ynetimi, erdemli ynetime benzetir. Bkz. esSiysetul-Medeniyye, s. 58.
DEVLET EfiTLER 205
Saygnl ve soy itibariyle asaleti esas alan bu insanlarn kent ynetimi, zenginlik kentine (el-mednetl-beddle) benzemektedir. Sahip olduklar saygnlk, onlar mutlak anlamda zgr klmaz. Onlar,
tek tek bir fleyleri ynetirken bir ynyle efendi, dier ynyle de kle konumundadrlar.87
Bu nedenle anlatldna gre Mansr b. mir, elence ve dn
merasimlerine katlarak flyle dermifl: Mminlerin emri olduuna
inanan kifli, bana insanlara karfl tevazu konusunda nasihat etsin, bende onun gereini yapaym; ta ki halkn nazarnda saygnlm artsn.
nk nefis kmsenerek ancak yceltilebilir.88
fieref kentinin yneticileri; krallara zg pahal, erguvan renkli,
ipekten rlmfl, elbiseler giyer, altndan yaplmfl tahtlarda otururlar.
Onlar bu yaplanlarn, yetkinliin ve bilgeliin gstergesi olduunu
zannederler. Yneticiler arasnda en saygn olan kifli; btn bu imknlara sahip olan, onlar muhfaza eden ve eflit bir biimde datan kiflidir. Bu kentin adaletten anlad fley budur.89
yle grnyor ki erdemli olmayan kentler arasnda bu kent, en
sekin olandr. nk o, ncelikle yaygn inanfla gre vnlecek iflleri yapmay ve erdemli olduu dflnlen fleyleri gaye edinir. Bu nedenle bu trden idareciler genelde vlecekleri, yceltilecekleri ve
sayg grecekleri iflleri yapmaya alflrlar. Bunun sonucunda lmlerinden sonra, uzun bir sre daha anlmaya devam edileceklerini dflnrler.90
bn Rflde gre bu tr bir ynetim, flan ve fleref zerine kuruludur; basit toplumlarda nadiren grlr. Varl son derece g olan
bu ynetime bn Rfld, kendi zamannda sk sk rastlanldn sylemektedir.91
bn Rfld, burada kendi yaflad asrdaki siyas anlayfla dair bir
deerlendirme yapp bilgi vermektedir. Ona gre kendi yaflad asr87.
88.
89.
90.
91.

daki bu ynetim; ideal olmayan, saygnl, soy itibariyle asaleti, lks

yaflam nceleyen ynetimdir.
bn Rfldn yapt bu elefltirinin ne denli hakl olduunu anlamak iin, Endls tarihine bakmak yeterlidir. O gnn Endls toplumunda zenginler lks ve debdebeli bir hayat srmekteydiler. me
suyu da temin edilmifl olan evleri genellikle iki katl ve baheli idi; bazlarnn genifl bir ktphanesi de bulunurdu. Hkmdarn ve devlet
adamlarnn saraylar, vilyetlerde vali ve dier idarecilerin kaldklar
genifl mfltemiltl konaklar, deta kk birer kent merkezi mahiyetinde idi. darecilerin ve zenginlerin evlerinde hofl vakit geirmek iin
edebiyat ve ilm mnazara meclisleri ve av partileri tertip edilir, satran gibi oyunlar oynanrd.92
bn Rflde gre, bu tr bir yaflam tarz saygnla, flan ve flerefe
verilen nemin bir gstergesidir.
2. Oligarfli
Aznln ynetimi olup mal ve servet zerine kuruludur. Ayrca
bayalk ynetimi olarak da bilinir.93 Ona bu ad veren Efltundur.94 Frbdeki karfll ise el-mednetul-beddle/zenginlik
kentidir. Bu halknn zenginlik ve servet elde etmek iin birbiriyle yardmlaflt kenttir. Ancak onlar bunu, zenginlik sayesinde bir baflka
fleyden istifade etmek iin yapmazlar, zenginliin kendisini hayatn biricik amac olarak grrler.95
Bu kentlerin yneticileri, bn Rflde gre toplumda en zengin ve
en gl olan kimselerdir. Buna ilveten bir de klcn gcn elde
ederlerse, zenginlikleri sreklilik kazanr. Bu kentin efendisi hline gelirler. fiphesiz ilk nce mal, ziraat, obanlk, avclk gibi zorunlu fleyleri elde ederler. Sonra da ticaret, kiralama gibi fleylere ynelirler.96
92.
93.
94.
95.
96.
M. zdemir, Endls, DA, XI,217.

Efltun, Devlet, 545c.
DEVLET EfiTLER 207
Mlkiyetin elde edilmesi gaye olduu srece, zorunlu olarak bu

ynetim aznln ynetimi olur. Toplumun ounluu da fakirlerden
oluflur.
3. Demokrasi
Bir topluluun ynetimidir.97 Efltun buna demokrasi adn vermifltir.98 Frbdeki karfll ise el-mednetul-cemiyyedir. Halknn hedefi, arzularna hibir snr koymakszn istedikleri her fleyi yapmalarn mmkn klacak tarzda hr insanlar olmaktr.99 Bunun anlam ise; kifli, nefsinin gtrd yere gider ve diledii fleyi yapar.100
bn Rfldn bu kent halk iin yapt tanmlamayla, Frbnin tanmlamas birbiriyle rtflmektedir. Frb bu konuda flyle demektedir: Bu kent halknn amac; her biri, hibir fleyde arzularna gem vurmakszn kendi istediini serbeste yapan insanlar olmaktr. Baflka kentler arasnda bu kent, en ok imrenilen ve en mutlu olandr. nk orada, insan iin karfllanmayan hibir arzu ve istek sz konusu deildir. Bu
flehirde arzularn ve yaflam biimlerinin her trne rastlanr.101
Onlarn gznde erdemli baflkan, halkn eflitli arzu ve isteklerinin yerine getirilmesinde iyi grfll ve tedbirli olan bir kiflidir. Onlar
gerek anlamda erdemli olan bir kimseyi, yani mutluluu elde etmek
iin gerekli fiilleri belirleyen ve onlar o yne ynlendiren kifliyi baflkanla getirmezler.102
Grnflte ynetimlerin en gzelidir. Deiflik insanlar bir araya
toplayan bu devlet, trl renklerle boyanmfl bir kaftan gibi gze hofl
gelebilir. Alaca bulaca fleylerden hofllanan ocuklarla kadnlar gibi birok kimse, bunu en gzel devlet ynetimi kabul edebilir. Var olan zgrlk nedeniyle demokrasi btn dzenleri iermektedir, bir dzen
97.
98.
99.
100.
101.
102.

Frb, el-Medne, s. 81; es-Siysetul-Medeniyye, s. 65.
panayrdr.103
Bu nedenle bn Rflde gre, dier kentlerde bulunan btn topluluklar, bu kentte bulunur. Sonuta bu kentte flan ve flerefe ilgi duyan insanlar bulunabilecei gibi servet edinmeye, bask ve zorbala
ilgi duyan insanlar da bulunur. Muhtemelen erdemli diyebileceimiz
baz insanlar da bulunabilir. zet olarak btn sanatlar, meslekleri,
temaylleri bu kentte bulabiliriz. Erdemli kent hari, zaman ierisinde dier btn kentler burada ortaya kar.
Demokrasi ynetiminde, halkn veya meclisin onay olmadan iktidar olunamaz. Demokrasinin karakterinden dolay, snrsz serbestiyetin uygun olmad dflnlebilir. nk halk, bir sre sonra birbirleriyle savaflmak, birbirlerini gasb etmek/soymak noktasna gelebilir.
Zira birok insann doasnda bu trden tutkular vardr.104
Bu nedenle bn Rflde gre, demokrasi ynetiminde insanlarn
birtakm haklarn teminat altna alacak yasalarn karlmas gerekir.
Bu yasalar srasyla ikamet edecekleri meknlar, yiyecekleri gdalarn
seimi, ticaret ile insanlarn istek ve arzularyla ilgili olmaldr.105
Ak olan flu ki demokrasi kenti, ncelikli olarak ev veya aile temeli zerine kuruludur. Bu kentte muhtemelen herkes, dilediini elde edebilme imknna sahiptir. Bu ynyle demokrasi kenti, ideal
kentin yapsna aykrdr.
Buna bakarak bn Rfld, Endlste var olan devletlerin birounun demokratik siyaset gurubuna girdiini sylemektedir. Onlar
doru bir biimde idare eden kimse, liderliin gcne sahiptir. Bu nedenle herkes, diledii fleyi elde edebilir ve elde ettii fleyi koruyabilir.
Bu ynetimde, kendini zgr kabul eden bireyler, btn toplumu
dflnrler. Bu ynetim, dier ynetimler arasnda zarret ynetiminden ortaya kan ilk ynetim fleklidir. nk insan zorunlu ihtiyalarn giderdikten sonra arzulad fleyleri elde etmeye ynelir. Dolaysyla bu kent, bafllangta zarret zerine ikame edilmiflti.106
103.
104.
105.
106.
Efltun, Devlet, 557c-e.

DEVLET EfiTLER 209
Demokrasi ile ynetilen devletlerde, toplumun varl tesadflere

baldr. nk toplumdaki bireylerin etrafnda kenetlendii bir
ama sz konusu deildir. Dolaysyla bu toplumlarda otoritenin varl tesadflere baldr.107
Burada bn Rfld, toplum halinde birlikte bulunmann kent hayatnn ayrlmaz paras olduuna vurgu yapmaktadr. Dier trl
kentte herhangi bir otoritenin varl sz konusu olamaz. Kent; insanlar birbirleriyle iliflkileri olan, birbirlerine yardm eden, kendine
zg kanunlar, amalar, yaflam biimi olan bir yapdr. Bu olmad takdirde siyas ve ahlk anlamda herhangi bir yetkinlik sz konusu olamaz.
Ancak bn Rflde gre demokratik toplum, birlikte yaflamann
gerektirdii ama birlikteliine sahip olmad iin, birok problemi
barndrmaktadr. Toplumu doru bir biimde idare edip liderliin
gcne sahip olan kimseler, bir sre sonra aileleriyle birlikte tirana
dnflrler.
Buna rnek olarak bn Rfld, kendi yaflad adaki slm lkelerini rnek vermektedir. Zira bu lkelerin birounda ynetimler, aile temeli zerine kuruludur. Geerli olan yasalar ise genelde toplumda sadece birincil yasalardan kaynaklanan haklar gzetmektedir. Bu
devletlerdeki btn mlkiyet, egemen olan aileye bamldr. Bu nedenle halk, onlar iin koruyuculuk yapan ve savaflan kimselere bazen
mallarn vermek zorunda kalr. Ona gre vergi koymann ve hara almann orijini budur.108
bn Rfld, bu noktada ran toplumu ile Endlsteki birok kenti
zikretmektedir. Ona gre, kentlerde insanlar iki kategoriye ayrlr:
Kategorinin biri halk diye adlandrlrken, dieri ise yneticiler/efendiler diye adlandrlr. Halk, aflr derecede istilc olan efendiler tarafndan soyulur ve yamalanr. Bir sre sonra bu yap tiranla dnflr. Bunun ncesinde, demokratik toplumda insanlar buna ynlendiren etken, insanlarn genelde zenginlii, serveti aflr derecede sevmesidir. Kent savunmas iin hibir kimse, malnn bir ksmn vermek
107.
108.

zorunda deildir. Bu durum, kendileri iin yasalarn vazedildii gl insanlar bulunduu srece devam eder.109
Fakat bir sre sonra, onlarn farkl arzu ve istekleri glenip dnfl olmayan bir noktaya geldiinde, onlar savaflmaz hle gelirler.
Onlarn yneticileri de buna karfln yeni vergiler koyma ihtiyac duyar. Eer yneticiler, onlardan alnan vergileri dil bir biimde datmayp onlara bask yapmaya devam ederse, bu durum, halk zerinde
kuvvetli bir sarsnt meydana getirir. Halk tepki olarak, yneticileri
tasfiye etmeye alflr. Yneticiler de buna mukabil istibdad kalc klmaya gayret ederler.110
Bu nedenle demokrasi ynetimi, btnyle mstebid ynetimin
(tyrannical state) karfltdr. Millete ait olmas gereken mal-mlk ise,
gerekte ynetimi elinde bulunduran aileye aittir. Bu yap, bn Rflde
gre, Endls kentlerinde grlebilir. Ynetim elinde bulunduran
kimseler bu durumda tamamyla mstebid bir hle gelirler.111
4. Tiranlk
stibdat ynetimidir. Efltun buna zorba devlet demektedir.112
109.
110.
111.
112.

Averros Commentary, s. 215. bn Haldna gre devlet, iki temel zerine
kuruludur. Birincisi, asker olarak ifade edilen gtr. kincisi, askeri ayakta tutan ve devletin ihtiyalarn gideren paradr. Devlet bafllangta halka
karfl flefkatli, harcamalarda ll iken snrlar byyp hkmdarlk
zelliklerine brnnce idareciler lks ve safahata ynelirler. srafta hibir snrn tanmad harcamalar yaplr. Devletin gelirleri giderlerini karfllayamaynca devlette mali bozulma bafllar. Devlet, kendini savunmaktan
aciz hle gelir ve ykma doru gider. Bkz. Mukaddime, I,391-395.
Averros Commentary, s. 215. Burada bn Rfld, bir taraftan kendi siyaset
felsefesine ait temel yaklaflmlar ortaya koyarken, dier taraftan da adafl
olan slm hkmdarlklarn elefltirmektedir. zellikle o, sllelerin ynetimde olduu kk emirlikleri ve Murbtlar elefltirmifltir. Endls tarihine bu zaviyeden bakld zaman, demokrasi ynetimi iin bn Rfldn sz
konusu ettii btn olumsuzluklar bu ynetimlerde grmek mmkndr.
bn Rfld, Telhs, s. 176; Efltun, Devlet, 543c-d, 545c.
DEVLET EfiTLER 211
Egemenlii elde etmek iin yelerinin iflbirlii yapt flehirdir. Bu

farkl derecelerde kendilerini egemenlik tutkusuna kaptrmalaryla
olur.113
Bu toplumun bireyleri, yetkinleflmeye gayret ederken, sadece tirann kiflisel isteklerine hizmet etmeyi gaye edinirler. Bu istekler; galibiyet elde etme, flan ve fleref sahibi olma, servet elde etme, haz arzusu veya bunlarn btnyle alakal olabilir. Ak olan flu ki, bu kent
halknn tirana hizmet etme, isteklerini ve iradesini yerine getirme dflnda bir gayesi yoktur. Bu nedenle onlar, daha ziyade kleye benzerler ki geekte onlar kledirler.114
bn Rfld, burada yapt psikolojik tahlillerle, efendilerini memnun etmek iin alflan ve kleye benzetilen insanlarn iradesini, isteklerini ve tabiatlarn tasvir etmektedir. Yapt izahlar, kulland kavramlar Frbnin bu konudaki izahlarna benzemektedir. Ancak bn
Rfld, mstebid ynetimde tiran bireysel olarak sistemin merkezine
alrken Frb, bireyin dflnda btn bir toplumun bu nitelikte olabileceinden sz etmektedir. Nitekim o, mednett-tegallb diye isimlendirdii mstebid ynetim iin flyle demektedir:
Bu kent halknn gayesi baflkalarna hkmetmek ve baflkalarnn
kendisine hkmetmesine engel olmaktr. Onlarn tek amac bu hkimiyetten alacaklar zevke ulaflmaktr.115
Frb, bir baflka eserinde ayn konu ile ilgili olarak flyle demektedir:
Bu ynetimde, bazen de bir tek kifli baflkalar zerinde egemenlik kurar. O, dier btn insanlar malub etmek iin btn toplumu
ara olarak kullanr. Sz konusu bu topluluk ona, baflkalar iin bir
fley elde ederek onda egemenlik kursun diye deil, srf kendisine ait
olan fleyi egemenlii altnda tutan tek kifli olsun diye yardm eder. Bu
tek egemen kifli, kendi hayat ve gcn srdrmek iin gereken fleye
sahip olmakla yetinir ve geri kalan baflkalarna vererek onlar adna
egemenlik kurar. Tpk kpekler ve flahinlerin yaptklar gibi. Kentin
113.
114.
115.

geri kalan halk da bu tek kiflinin arzularna hizmet eden kleler gibidir.116
bn Rflde gre, mstebid kentin insanlar, bu nitelikleriyle ideal
devletin insanlarndan farkldr. nk ideal devletin gayesi, herkesin
doal kabiliyetine uygun bir flekilde mutluluu elde etmesidir.117
Mkemmel diyebileceimiz bir ynetim sanatnn gayesi, dier
sanatlarda olduu gibi toplumun bireylerine yararl olmaktr. rnein tp sanat byledir; gaye doktorun yararndan ziyade hastann tedavi edilmesidir. Benzer flekilde, denizcilik sanat da byledir. Gemi
kaptannn gayesi kendi emniyetinden ziyade yolcularn emniyetidir.
Fakat tirann durumu farkldr. O sadece kendi karn dflnr. Btn insanlarn yararn istemez. Efendinin klesiyle olan iliflkisinde olduu gibi, sadece halkn zorunlu ihtiyalarn karfllar.118 Bu nedenle
Aristotelese gre tiran kendisi iin en iyi olann peflinden koflar; tirann ynetiminde adalet olmaz.119
bn Rflde gre bu kent, ayn zamanda dil deildir. nk amel
sanatlarn hibirisi, baflkasna yararl olmakszn mkemmellii elde
edemez. Bu kentte icra edilen mesleklerin amac, kentte bulunan btn
ailelere yararl olmak deildir; ama bir tek aileye hizmet etmektir.120
Bu ynetimde kent halknn kendine zg, belirli bir amac yoktur; amalar tirana hizmet etmektir. Oysa erdemli kent halknn ve
buradaki ailelerin amac, yneticilerin iyi bir biimde yetiflmesidir. Bu
ynyle erdemli kent, bir adan mstebid olan kente benzemektedir.121 Ancak bu benzerlik, iki kentin bir tek kifli tarafndan ynetilmesiyle snrldr.
deal devletin farkl olan bir taraf da, halktan her bireyin kendine zg bir amacnn olmasdr; o da mutluluun elde edilmesidir.
Yneticilerin de benzer flekilde amac mutluluun elde edilmesidir.122
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.

Averros Commentary, s. 215-216. Ayrca bkz. Efltun, Yasalar, 961b-962.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik, 1160b 5-10, 1161b 5-10.
DEVLET EfiTLER 213
Dolaysyla kent halk ile yneticilerin amac birdir. Onlar mutluluu elde etmede birbirlerine yardmc olurlar; ta ki felsefenin amacna ulaflma noktasna gelebilsinler.123
Fakat mstebid ynetimde durum farkldr. Bu ynetimde efendiler, kendi isteklerini elde etme dflnda, halk ile birlikte herhangi bir
ama birliktelii sz konusu deildir. Bu nedenle genelde aristokrasi
ile mstebid kentler birbirlerine benzer. Aristokrasi kentinin btn
unsurlar mstebid bir gce dnflr. Bu nedenle bn Rflde gre,
aristokrasiyi ama edinenlerin, Endls kentlerinde olduu gibi, kt
bir ne sahip olduklar sylenebilir.124
Zorunlu olarak mstebid olan ynetici, yardmclarndan ald
destekle halkn btn zerindeki istibdadn yaygnlafltrr. Yapt
yardmlara ramen halk, ynetime katlma frsatn elde edemez. Bu
trden bir devlet, btnyle zorbadr. Muhtemelen baz destekiler,
zorba ynetimde birtakm avantajlar da elde ederler. Ancak elde ettikleri avantajlar ynetime yaptklar katkyla orantldr.125
zellikle mstebid ynetimlerde, ilk zamanlarda zorbalk daha
yaygn bir hal alr. Mstebidler, yneticiler ile birlikte halk bask altna alarak zorbalk yaparlar. Halk ise bu srete sadece birbirlerine
zulm etmekle kalmaz, zorbaln dier milletlere de sirayet etmesi
iin mstebide yardmc olurlar. Sonrasnda onlardan her birisi; zorbalk yapabildikleri, insanlar klelefltirebildikleri oranda makam ve
mevki alrlar. Bu ynetimin tepe noktasnda bulunan kimseler, zorbalkta son derece ustadrlar.126
5. Hazz Gaye Edinenlerin Ynetimi

bn Rflde gre, bu kentin yneticileri ve halk sadece hazz elde
etmek iin aba gsterirler.127
123.
124.
125.
126.
127.

Frb, buna bayalk ve dflklk kenti (mednetl-hisse vessukt) adn vermektedir.128 Ona gre bu kent halknn amac yiyecek, iecek, cinsellik ve benzeri duyusal fleyleri elde etmektir. Bunlar
bedensel zevklerin, oyun ve elence gibi haz veren fleylerin elde edilmesinde iflbirlii yapan topluluktur. Bunu da, bedensel varln devam veya yarar iin deil, srf zevk verdii iin yaparlar. Bilgisiz kent
halkna gre, bu kent, mutlu ve imrenilecek bir kenttir. Onlar, oyun
ve zevk iin daha ok kaynaklara sahip olan kimseyi en mutlu, en iyi
ve en imrenilecek kifli olarak grrler.129
6. Zarret Ynetimi
Frb buna el-mednetuz-zarriye adn vermektedir.130
bn Rflde gre bu kent halk, toplum halinde zorunlu ihtiyalarn elde etmeye alflr. Zorunlu olan fleyi elde etmenin yolu ise iftilik, avclk veya hrszlktr. Bununla beraber zorunlu ihtiyalarn giderilmesinde iftilik en doal olandr.131
bn Rfldn zarret ynetimine dair sylediklerini Frbde bulabiliriz. Frbye gre zorunluluklarn bir araya getirdii kent ve
topluluk, insann fiziksel varln devam ettirebilmesi iin gerekli
olan ihtiyalarn elde etmek amacyla yardmlaflmay gerekli klan
kent ve topluluktur. Ona gre zorunlu ihtiyalarn karfllanmas iin
iftilik, hayvanclk, avclk, soygun ve benzeri eflitli yollar vardr.
Zorunluluklarn bir araya getirdii baz kentlerde, zorunlu ihtiyalarn karfllanmas iin btn meslekler yaplr. Baz kentlerde ise zorunlu ihtiyalar, rnein iftilik gibi, yalnzca bir meslek icra edilerek
karfllanmaya alfllr. Byle bir flehrin halk, eflitli yollara baflvurmak
sretiyle, kendilerinin zorunlu ihtiyalarn karfllama konusunda maharet, tedbir ve gereini yapma ynnden en baflarl olan kimseyi, en
stn kifli sayar. Onlarn baflkan, zorunlu ihtiyalarn karfllanmasn128.
129.
130.
131.
Frb, el-Medne, s. 81; ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 54.

DEVLET EfiTLER 215
da onlar alfltrmasn bilen, onlar iin gerekli fleyleri koruyabilen ya

da ihtiyalarn cmerte karfllayan kiflidir.132
7. Kusurlu ve Bozuk Ynetim

bn Rflde gre bu kentin yneticileri, servet elde etmek veya elde ettikleri serveti oaltmak iin aflr derecede aba gsterirler. Elde
edecekleri servetten, ihtiyalarna yetecek olandan daha fazlasn alr
ve kendilerine israf derecesinde harcarlar. Kendileri dflnda bir baflkasyla da bunu paylaflmazlar.133
Burada bn Rfldn sz konusu ettii ynetim biimine Frb,
el-Mednede, zenginlik kenti/el-mednetul-beddle, es-Siyasetul-Medeniyyede ise mednetn-nezzle adn vermektedir.134 Ona gre bu
kt kent halknn oluflturduu topluluk; servet ve zenginlii, altn ve
gmfl paray bolca elde etmek, srf zenginlik tutkusundan ve cimrilikten dolay ihtiyalarn tesinde bir birikim salamak iin iflbirlii
yapan, insann beden varl iin zorunlu olann dflnda herhangi bir
harcamada bulunmayan topluluktur. Onlar servet ve zenginlik elde
etmek iin her yolu denerler. Onlara gre en stn kifli, zenginlikte
en ileriye gitmifl ve zenginliin elde edilmesinde en becerikli olan kiflidir. Onlarn baflkan ise kent halkn zenginliin kazanlmasnda iyi
yneten ve onlarn zenginliini srekli olarak koruyan kiflidir. Onalar
zengin olmak, zorunlu ihtiyalarn karfllamak iin ticaret ve kiralamaya ilveten iftilik, hayvanclk, avclk ve soygun gibi iflleri de yaparlar.135
bn Rflde gre kusurlu ve bozuk olan kentlerde iki tr zenginlik sz konusudur: Birisi doal zenginliktir, dieri ise gelenekten gelen zenginliktir.
Doal zenginlik, insann yaflam iin gerekli olan ihtiyalarn karfllanmasdr. Bunlarda giyim-kuflam, yiyecek ve barnlacak mesken132.
133.
134.
135.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 172-173.
Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 54; el-Medne, s. 81.
Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 54. Ayrca bkz. el-Medne, s. 81.
dir veya insann bu ihtiyalarn daha fazla karfllamaya yardmc olan

aletler ile bunlarn hammaddesidir.
Gelenekten gelen zenginlik ise, dirhem ile dinardr veya bunlarn
yerine kullanlan fleylerdir. Bu tr fleylerle insann doal ihtiyalar
karfllanmaz. Bu nedenle dinar ve dirheme btn devletlerde rastlanlmaz. Ancak demokratik kentlerde, ticarette veya para deifliminde
kullanlr.
Yine dirhem ve dinar, geerli parasal iliflkilerde, maln deerini
belirlemede uygun bir l birimidir. Dinar alan kifli, ald fleyin kymetini ve deerini bilir. Bu nedenle bir kimse pekl dinar ve dirhemin biriktirilmeye, elde edilmeye deer bir zenginlik kayna olduunu dflnebilir.136
C. TRANIN NTELKLER VE PSKOLOJS
bn Rflde gre Efltun, tirann sahip olduu nitelikleri, demokrasi insannn tirana nasl dnfltn, nasl yafladn, hayatnda
mutlu olup olmadn arafltrmfltr.137
Efltuna gre her fleyden nce tirann niteliklerinin bilinebilmesi iin, insanda var olan isteklerin znn ve eflitlerinin bilinmesi gerekir.138
Ona gre, insann zorunlu olmayan isteklerinin yannda bir de
bozuk diyebileceimiz istekleri vardr. Bunlar doufltan herkeste bulunur; kanunlar ve iyi istekler tarafndan telenir. nsan akl yoluyla
bunlar iinden skp atabilir ya da saylarn ve glerini azaltabilir.
Ama herkes bunu baflaramaz, insanlarn birounda bu istekler artar,
eksilmez.139
Efltuna gre bu bozuk istekler, biz uyurken uyanan isteklerdir.
Bizi dizginleyen, dflndren tarafmz uykuya dald m tka basa yi136.
137.
138.
139.

DEVLET EfiTLER 217
yip imifl hayvan tarafmz silkinip ayaa kalkar, bofl bulduu meydanda at oynatmaya ve dilediini yapmaya yeltenir.140
Fakat bu hayvan blmn iyi arzularla, vazedilen kanunlarla
kontrol edilmesi gerekir. Buna ramen geriye bir fley kalacak olsa bile kalan fley, kayda deer deildir. Dier yandan eer insan, ister uyanklk halinde isterse uyku halinde olsun, hayvan blm kontrol
edebilirse kanunlara aykr hibir fleye yanaflmaz. nsann hayvan ynnn kontrol edilip edilmediine bal olarak ilh veya hayvan
ynleri n plana kar.141
bn Rflde gre Efltun, bir yneticinin neden tirana dnfltn izah ederken, tekrardan sz demokrasi adamna getirir, onu rnek verir.142
Efltunun verdii bu rnekte, deiflim sreci kuflaklar zerinden
izah edilmektedir. Ona gre birinci kuflak son derece ilkeli ve kanunlara saygl iken, ikinci kuflak ilkeli olmayla olmama arasnda bir yerdedir. nc kuflak ise, ilkeli yaflam bir tarafa brakarak kendisini snrsz arzularnn hkimiyetine brakr ve sonuta tirana dnflr.
Efltuna gre demokrasi ynetiminde byyen ikinci kuflak
gen, yaratlfl itibariyle mal-mlk edinmeye alflr. Zorunlu olmayan
isteklerine temayl etmez. Fakat o, zorunlu olmayan isteklerine baml hle gelen insanlar arasnda bymfltr. Karakteri itibariyle o,
onlardan daha stndr. Babas onu kendi hayat izgisine doru ynlendirirken, evresinde bulunan insanlar onu, bu izginin tam tersi bir
istikamete ynlendirmek isterler. Bu durumda o, iki tr insan arasnda orta bir yere ynelir. Her iki taraftan benimsedii ve ortak olduuna inand fleyleri alr.143
Bu flekilde onun yaflam tarz, ne hrriyeti olmayan ne de kanunlar hie sayan insanlarn yaflam tarzna benzer.
Efltuna gre, bu niteliklere sahip bir kiflinin yafllandnda, kendi eilimlerine benzer eilimleri olan bir oula sahip olmas pekl
140.
141.
142.
143.
bn
bn
bn
bn
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Rfld,
Telhs,
Telhs,
Telhs,
Telhs,
s.
s.
s.
s.
216; Efltun, Devlet, 571 c-d

216.
216.
217.
mmkndr. Kanuna muhalefet etmeyi alflkanlk hline getiren insanlar, babasn snrsz zgrle doru ynlendirdikleri gibi, olunu
da ynlendirmek isteyeceklerdir. Fakat babas, ailesi ve akrabalar zorunlu olmayan istek ve arzularna karfl bilinlidirler. Fakat oullar
ayn bilince sahip deildir.144
Bu nedenle o, babasndan daha ok zorunlu olmayan isteklerine
baml biri hline gelir. nk isteklerini kontrol edecek, onu karfl
tarafa gtrecek birileri sz konusu deildir. Bilakis btn isteklerini
ona gzel gsterecek ve ona arzularn snrsz bir biimde karfllama
imkn verecek kimseler evresini sarmfltr. evresindeki insanlar, sonuta onu kovanda bulunan yaban arlarna benzetirler.
Tiran, bu srecin sonunda toplumda zevk ve mutluluu gaye edinen kimselerin ilgi duyduu her fleye ilgi duyar; flarap ve parfm gibi zorunlu olmayan btn her fleyde aflrya kaar. Bu da onun akln
baflndan alr. fieytanlar, yaban arlarna benzeyen bu kimse zerinde
hkimiyet kuruncaya kadar onu etkilemeye devam ederler. Muhtemelen hayatnn geri kalan ksmnda onu, arzularyla bafl bafla brakrlar.145
Bu durumda tiran, ierisinde bulunduu flartlarda akln telkinlerini dikkate almaz. O, bu haliyle flaflkn ve sarhofl olan adama benzedii gibi, akl da karakteri de sarhofl ve flaflkn olan insann karakterine benzer. yle ki bu trden akl melekesi hastalkl olan insanlar, imkn bulabilseler sadece insanlar zerinde deil, melekler zerinde bile hkimiyet kurmaya alflrlar.146
Tasvir etmeye alfltmz bu mstebid adam, sahip olduu karakter ve edindii hayat tarz nedeniyle demokrasi ynetimini benimseyen biri olmaktan uzaklaflr.147
144.
145.
146.
147.

bn Rfld, Telhs, s. 218. bn Rfld, Efltunun metninde geen tanrlar
kavramn, slm terminolojiye ait melek kavramyla deifltirmifltir. Efltunun metnindeki ifade flyledir: Azmfl kudurmufl bir adam baflkalarna,
hatta tanrlara kumanda etmeye kalkmaz m? Kendini hepsinden stn
grmez mi? Bkz. Devlet, 573c.
DEVLET EfiTLER 219
Tirann btn amac zevklerini tatmin etmektir. Bunun iin arfllarda, hamamlarda ve piknik yerlerinde elence partileri ve toplantlar dzenler. Genel olarak cinsel arzularna hitb eden btn her fleyi
yapar. Doal olarak bunun sonucunda arzular/istekleri ruhuna egemen hle gelir. Kaptann gemiyi ynlendirdii gibi arzular onu ynlendirir.148
Tirann bu durumu, aacn kenarlarndan filizlerin kmas gibi,
tereddtsz beraberinde dier btn arzular uyandrr. Bu yaflama
tarzyla o, flphesiz byk harcamalara ihtiya duyar. nk o, eline
geen mal hzl bir biimde harcar ve yine hzl bir biimde yeni kaynaklara ihtiya duyar. Bu durumda baflkalarndan bor istemek veya
baflkalarnn nafakasn kabul etmek zorunda kalr. Btn bunlarn
nedeni ise arzulardr; zellikle de cinsel arzular onu, gcnn stnde harcama yapmaya zorlar.149
zetle Efltunun dedii gibi bu adam, arzularna snr tayin edemez. Bu adam iin iki seenek sz konusudur: Ya her meknda, her
istediini elde eder veya kadnlarn adet gnlerinde ac ektii gibi ac
eker. Eer onun babas veya annesi ihtiya fazlas bir fleye sahip olur
da ona vermezlerse o, istedii fleyi ya ikna ederek ya alarak veya zorla alr. Almasna engel olacak olurlarsa, onlar ldrmeye veya bask
yapmaya ynelir. Toplumda bunun birok rnei vardr.150
Sonuta tiran, babasna karfl bile istibdat yapar hle gelir. fiehvet
gc onu birok fley arasnda; mabedleri ve iindekilerini, sokaktaki
insanlar yamalamaya, hrszlk yapmaya sevk eder. Kendisinde bulunan arzular, snrsz bir biimde byr; daha gl, kuvvetli hle gelir. zellikle de ondaki flehvet arzusu, babasnn demokrasi ynetiminde grev yaparken kendileriyle byd btn doru ilkeleri
148.
149.
150.

bn Rfld, Telhs, s. 218. Burada bn Rfld, kendi zaviyesinden Efltunu
izah etmifltir. zellikle o, demokrasi toplumunda cinsel arzularn insanlara verdii zararlara vurgu yapmfltr. Ona gre cinsel arzulardaki aflrlk,
tutku derecesine ulaflnca bu davranfl biimi insanlar aflr derecede harcama yapmaya ve borlanmaya zorlar. rnein bkz. Efltun, Devlet,573dh.
yok eder. Bu nedenle -Efltunun dedii gibi- uyank hali, uyku hline benzer. O, kendinden hibir fleyi esirgemedii gibi, hibir fleyden
de korkmaz.151
bn Rflde gre, bu trden kimselerin saylar, yaban arlar gibi
demokrasi kentinde oalnca insanlar, onlarn kavgac ve zorba olduklarn anlar. Halk arasnda bulunan chiller de bunlara yardmc
olur. Halk, kendilerine istibdat yapmalar iin ynetimi onlara teslim
eder. Daha nce bunlardan birisi babasn ldrtmflt ki, flimdi bu
adam dedesinin ve babasnn devletini ynetmektedir.
Fakat kentte bulunan erdemli insanlar; az saydaki yaban arlarn knamaya kalkarlarsa, en gl olanlar kenti terk eder, yollar gvensiz hle getirirler, insanlarn canna kasteder, mal ve mlklerini alarlar.152
bn Rflde gre, halk arasnda bulunan chiller, zorbalara yardmc olur. Onlarn amalarna hizmet ederler. Ona gre gerekte tirann
varlk nedeni bilgisiz ve chil kimselerdir. Tiran iktidara taflyanlar,
chil ve bilgisiz kimselerdir. bn Rflde gre, eitimli ve erdemli insanlarn bu ynetimde herhangi bir sorumluluu sz konusu deildir.
Efltuna gre tiran/zorba, halka bask yapmay alflkanlk hline
getirecek olursa dostlarn kaybeder, kendisini sevecek kimse bulamaz. Zorbalar bile bu durumda birbirlerini sevmezler. Btn bunlarn
nedeni, tirann hayat tarznn aflr ve dil olmamasdr. Onun kenti,
flphesiz ktlk ve rezalet kentidir. Erdemli ve iyi ahlkl hkmdarn idare ettii kentin tam anlamyla karfltdr.153
Kentleri birbirleriyle mukayese eden bn Rfld, kentlerin yneticilerini de birbirleriyle mukayese etmifltir. Ona gre hkmdarlar ierisinde en mutlu olan, erdemli hkmdardr. En zavall ve en alak
olan ise tirandr.154
bn Rflde gre, kent yneticileri arasndaki benzerlik, kentler
arasndaki benzerlikten daha belirgin bir biimde grnebilir. Bu ne151.
152.
153.
154.

DEVLET EfiTLER 221
denle kentleri birbiriyle mukayese ederken, bu mukayesenin yneticiler zerinden yaplmas gerekir. Zira yneticiler birbiriyle mukayese
edildiinde, aradaki fark daha belirgin bir biimde grlebilir.
Bu nedenle ister tal ister asl olsun, bu kente etki eden her fleyin
dikkate alnmas gerekir. Ancak bu flekilde tirann durumuna dair bir
yargya varlabilir. nk flphe gtrmez bir biimde tirann ynettii kent, klelik kentidir ve hrriyetten alabildiine uzaktr.
Ayn fleyler kle hline gelen ve hrriyetten uzak tirann kendisi
iin de sylenebilir. Tirann aflalk olan duygular ona egemen olmufl, ulv olan akl melekeleri yenilgiye uramfltr.155
Klelefltirilmifl olan kent, ya isteklerini hi yapamaz veya ok az
bir ksmn yapabilir. Bu nedenle kente, hzn, mitsizlik, seflet ve
bask egemendir. Basknn egemen olduu kent fakirdir, zengin deildir. Benzer flekilde tiran da, rhen fakir ve aresizdir.156 Tirann emrindeki ruh da fakir ve atr.157
Efltuna gre, tiran ile tirann ynettii kent, snrsz bir korku
ierisindedir. Bu kentte bulunan hzn ve gzyafl, dier kentlerde
bulunan hzn ve gzyaflndan daha fazladr. Benzer flekilde tirann
ruhu da srekli bir biimde doyumsuz arzu ve isteklerle doludur.
Efltuna gre, erdemli kent ile mstebid kent arasndaki benzerlik, bu kentleri idare eden yneticiler arasndaki benzerlikten daha
fazladr. Bu nedenle o, kurduu benzerlikten yola karak tirann karakteri zerinde durmufl, konuyu izah etmifltir.158
Efltunun bu yaklaflmnn nedeni, kendi zamannda ynetim tarz olarak istibdadn yaygn bir biimde biliniyor olmasdr. Tiran kenti ynetirken, kendisinden vgyle bahseden flairlerden yardm alr.
Bu kentlerde byyen birok kiflinin, birok flairin, bu ynetimin yceliine dair beyanlar vardr. Bu kimseler, tirann flahsnda bir erdem
olduunu dflndkleri iin tirann ynetimini desteklemifllerdir.159
155.
156.
157.
158.
159.

Baz flairler ise, tirann ynetimini vp yceltmekle kalmamfl,

zorbaln insanlar tanrlara eflit klacan sylemifllerdir. Bu nedenle baz flairler, zorbalar iin syledikleri vc szlerinden dolay,
zorbaln bilgelik okulu diye anlmfllardr.160
Bu zelliinden dolay bn Rfld, fliire ve flairlere olumlu yaklaflmaz.
O, fakirlik yoluyla insanlarn klelefltirilmesinden vgyle sz eden flairlere de karfldr. Kendi zamannda, Endlste bu trden flairlerin bulunduundan, istibdadn yaygn bir hal aldndan sz etmektedir.
Efltuna gre tirann, kendilerine bask yapt halk ile olan mnasebeti, efendinin klesiyle olan mnasebeti gibidir. fiimdi birok
klesi olan fakat klelerine hi yarar olmayan zengin bir adam tasavvur edelim. Tirann ynettii kentin vatandafl olup szde kle olmayanlar, buna kyasla gerekte iki kat daha fazla kledirler.161
Burada Efltun, az sayda klesi olan zenginler ile birok klesi
olan tiran mukayese etmektedir. kisinin ortak noktas istibdat yapmalardr. kisi arasndaki fark klelerinin saysdr. Zenginler snrl
sayda kleye hkmederken tiran, btn kente hkmetmektedir.
bn Rfld, tirann ierisinde bulunduu psikolojiyi izah ederken
hanmlar, ocuklar ve sahip olduu fleylerle birlikte ssz bir yerde,
sadece kleleriyle bafl bafla braklan bir tirann olduunu varsayalm,
demektedir. zgr olan birinin bu adama yardm etmesi mmkn deildir. Bu durumda kendi adna, hanmlar ve sahip olduu fleyler adna aflr derecede mitsizlie kaplr, klelerine muhta hle gelir.
Korkudan baz klelerine yaranmak, trl szler vermek, gerektiinde azat etmek, ksacas dalkavukluk yapmak zorunda kalr.162
Sonuta tiran iki fleyden biriyle karfllaflr: Ya kent halk tirana byk bir kuvvet bahfleder ya da onu alaltr ve onu bundan yoksun brakr. Farz edelim ki Allah ona, bir insann bir baflka insan kle edinemeyeceine inanan komflular vermifl olsun; o zaman bu adamn
kalbini fliddetli bir hzn kaplar, hapisteymifl gibi her taraftan kuflatldn zanneder.
160.
161.
162.
Efltun, Devlet, 568ab.

bn Rfld, Telhs, s. 222; Efltun, Devlet, 578e, 579a.
DEVLET EfiTLER 223
Tiran, kendini zorunlu olarak bu halde bulur. O kendini halk arasnda, hapisteymifl gibi korku ve fkeyle dolu bir halde hisseder, kendini ynetmeye bile g yetiremez.163
Bu nedenle o, grmek istedii, gitmek istedii herhangi bir yere gidemez. Zamannn ounu kadnlar gibi evine kapanmfl olarak geirir.
Onun kt zelliklerinden birisi de, kendi nefsine egemen olmaya g
yetirememesidir. Fakat o, flu veya bu flekilde insanlar ynetmeye alflr. Btn bedensel organlar hasta olduu halde salkl olduunu dflnen, bedenini tedavi etmeyi ihmal eden, fakat baflkalarn istedii gibi tedavi etme gcne sahip olduunu zanneden kifliye benzer.164
Bu nedenle tiran, toplum bireyleri arasnda en ok kleleflendir.
Kendi arzularn tatmin etme, arzulad fleyleri elde etme gcne sahip deildir. Ona hzn ve mitsizlik egemendir, ruhu fakirdir; kskantr, zalimdir ve dostu yoktur. Ynetici olmadan nce bu tr nitelikleri olan birisi, ynetici olduktan sonra bu niteliklere daha fazla ihtiya duyar. Kesinlikle o, mutsuz ve talihsizdir. nk iflini tesadflere brakan kifli genelde kaybeder. Bunun byle olduunu sadece szle deil, hislerimizle de idrk edebiliriz.165
Buraya kadar yaptmz izahlarla, bn Rflde gre, bu kentlerde
var olan ynetim tarzlarn, mutluluu, mutsuzluu ve ynetenlerin
niteliklerini izah etmeye alfltk. Ona gre yneticiler arasnda en
mutlu olan erdemli hkmdar iken, en baya olan ise tirandr.
D. KENTLERN BRBRNE DNfiM
bn Rfld, erdemli kent ile bu kentin karflt olan ynetim tarzlarn izah ettikten sonra, Efltuna gre bu kentlerin birbirine dnflm ile bu kentler arasndaki benzerlii izah etmifltir.166 Bu deiflim s163.
164.
165.
166.

bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 203; Efltun, Devlet, 579 b,e. Bu paragrafta geen: flini tesadflere brakan kifli genelde kaybeder sz, bn
Rfldn zamannda yaygn olarak kullanlan bir meseldir.
recinde doal olarak devlet farkl aflamalardan geip yeni durumlara

brnr; farkl olarak yeni ahlk deerler edinir. nk doal olarak ahlk, iinde bulunduu ortama baldr.167
bn Rflde gre, ynetimlerin ve insanlarn deiflim ve dnflm
srecinde adalet, zulm ve hakszlk kentte, insanda olduundan daha belirgin bir biimde grlebilir.168
bn Rflde gre infla edilen erdemli devlet, kolay kolay yklmaz.
Fakat zaman ierisinde her yaratlan varlkta olduu gibi onda da zlme ve rme bafllar. Ona gre zlme ve rme, fitnenin ve
anarflinin ortaya kmasyla birlikte ncelikli olarak kenti yneten snfta grlr. Bunun nedeni ise, gmfln altna karflmasdr.169
Burada gmfln altna karflmas ile kastedilen, toplumsal snflarn birbirine karflmasdr. Her snf, tabiatna uygun olan meslei icra etmeyerek dier mesleklere ynelir. Bu ise toplumda anarfliye ve
kaosa neden olur.
Bunun nedeni ise yneticilerin, yaplan evliliklerde Efltunun belirledii tarzda denklik konusunda gerekli zeni gstermemeleridir.
Bu nedenle, doan ocuklar onlara benzemez. Sonuta bu ocuklar,
muhfzlar snfnn dflna karlamadklar iin muhfz olarak kalmaya devam ederler. Aralarnda bulunan ktler, aldklar eitimi kmseyerek mzie nem vermeyip jimnastie ncelik verirler. Bunun sonucunda fke ve flehvet gc onlarda daha baskn hle gelir.
Kenti ynetenler arasnda bu trden adamlar tezhr edip erdemli kifliler arasna karflnca, bunlardan her birisi arkadafln kendi arzulad fleye doru yneltir. Bir ksm insanlar, ncelikli olarak erdemli olmaya, erdemleri elde etmeye gayret ederken; bakr ve demir trnden olan insanlar, sratle mal ve mlk edinmeye alflrlar.170
Erdemliler ile kt insanlar arasndaki anlaflmazlk uzun sre devam edince, bir ksm erdemli insanlar, erdemli ynetim ile serveti gaye edinen ynetim arasnda orta bir yola ynelir. Tabiatnda bakr ve
167.
168.
169.
170.
bn Haldn, I,249.
bn Rfld, Telhs, s. 194; Efltun, Devlet, 46a, 547 a-e.
bn Rfld, Telhs, s. 195; Efltun, Devlet, 546d.
DEVLET EfiTLER 225
demir bulunan insanlar ise, arazileri, evleri ve gayr menkulleri paylaflr. Onlar kendi zel mlkleri hline getirir. Muhfzlara, kendi gvenliklerini korumalarna yetecek kadarn verirler. zgr olan dostlarn, klelere benzetirler. Kleye benzetilen dostlar da savafltaki
kahramanlklar, flan ve flerefe duyduklar ilgi nedeniyle onlarn otoritesini kabul eder.171
Bylesi bir ynetim, aznln ynetimi olan aristokrasi ile ideal
ynetim arasnda bir yerdedir. Savafl snf, ideal ynetimde servet
edinmeye, meslek ve sanat renmeye ilgi duymaz. Bu nedenle yneticileri, tanmladmz gibi erdemli kimseler olmasa bile, potansiyel
olarak tiran olmaya eilimli cesur insanlar zerinde hkimiyet kurarlar. Bu nedenle, bu ynetimde iyilik ile ktlk i iedir.172
Efltuna gre bu ynetim, ideal devletin kendisine ilk olarak dnflt ynetim fleklidir. nk bu kent halknn ncelii fleref ve itibardr; insanlara zulmetmektir; otoriteyi elinde bulundurmaktr. Onlar, erdemli bir insan malub etmeyi her fleye tercih ederler. Bu nedenle diyalektiin ustas olan bu insanlara gre, flan ve fleref sevgisi
bir amatr. Felsefeden sonra tercih edilen ilk fleydir; zira o, felsefeyi
glge gibi takip eder. Bu ise, erdemli insanlarn kendisine dnflebildii en yakn fleydir.173
Bu nedenle, genelde erdemli bir insan, eer uzun bir sre sevgi
ba ile flan ve fleref dflkn insanlara bal kalrsa, onlardan ayrlmas gleflir. Bu noktada onun ihtiya duyduu fley, iyi bir n yapmaktr. Eer flan ve fleref sevgisi baskn gelecek olursa, sonuta istibdat snrna varabilir. Sonrasnda erdemli olan ynetim mstebid hle gelir.
Kt kifliler, kendisiyle birlikte mstebid bir ynetimi kabul etme
noktasna gelirler. Efltuna gre, ideal bir ynetimin kendisine dnflt ilk ynetim flekli budur.174
Erdemli ynetime benzeyen ve filozof olarak adlandrlan adamn, flerefi nceleyen ve mutluluu fleref zerine kurulu olan toplum
171.
172.
173.
174.
bn Rfld, Telhs, s. 195; Efltun, Devlet, 547c.

bireylerine dnflmne dair Efltunun dflnceleri de ayndr. Bu

konuda Efltun flyle demektedir: Mutluluu fleref zerine bina
eden adam, karakteri itibariyle beden eitimine ncelik verir, avlanmay sever, mzikten nefret eder; istibdad ve zorla stn gelmeyi arzu eder. O ynetimi, erdemle iliflkili olduu iin deil, g ve savafltaki kahramanlklarla iliflkili olduu iin istemektedir.175
Efltuna gre bu niteliklere sahip olan kifli, genliinde maldan
nefret eder. Fakat yafllandka mal sevgisi de onunla beraber byr.
nk tabiat itibariyle erdemli deildir. Musikiyi dinlemekten uzaklaflt oranda, mal seven biri hline dnflr. Fakat kklnden
itibaren musikiyle byrse, yaflad srece erdemli olmay tercih
eder.176
Efltun ve onun flrihi olan bn Rfld, erdemli olan bu kiflinin zamanla maruz kald bu deiflim ve dnflmn nedenlerini izah etmeye alflmfllardr. Onlara gre bu adam, erdemli bir babann olu
iken, erdemli olmayan bir kentte byr. Bafln derde sokmamak iin
kentteki btn onurlu fleylerden, yerleflik olan otoriteden ve genel anlamda btn mevkilerden kaar. Erdemli insanlarn, ideal olmayan
kentte her fleyden katklar gibi kaar.177
Gen adamn babas bu durumda olunca karfllaflaca ilk fley, devlet erkn arasnda yer alamadndan dolay annesinden duyaca flikyettir. Annesi, kocas aba gstermedii iin kent ynetiminde bir
makam-mevki elde edemediini, bu nedenle de zor bir hayat yafladn dflnr. nk kocas mala ilgi duymamakta, onu elde etmek
iin aba gstermemektedir.178
Bu nedenle anne oluna; babasnn erkek adam olmadn, erkeklerden ok kadnlara benzediini syler. Evde bulunan hizmetiler
dhil, herkes bu szleri ona syler.
Babasna herhangi bir kimse zarar verdiinde; annesi, oluna byd takdirde babasna eziyet edip zarar verenlerden, bir yerine iki
175.
176.
177.
178.

Averros Commentary, s. 222; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 549c.
DEVLET EfiTLER 227
defa hakkn almasn ister. zetle annesi, gen adamdan her konuda
babasndan farkl biri olmasn ister.
Durum byle olunca, gen adam iki derede bir arada kalr. Bir tarafta hakszlk karflsnda susan herkesi ahmak, korkak ve budala zannedenler; dier tarafta babas gibi olmayan, onun gibi yaflamayan
kimseleri ycelten, onlardan vgyle bahseden, onlar gl olmakla
nitelendirenler.
Bu durumda olan gen adam, iki kavga arasnda kendini bulur.
Bir tarafta babasnn kendisine telkin ettii ve sahip olduu erdemli
tabiat, yani dflnme gc; dier tarafta fke ve flehvet gc. Dier
bir taraftan da kt arkadafllar, srekli olarak ona kt alflkanlklar
edindirmeye alflrlar. Bu durumda o, flehev fleyler ile erdemli fleyleri sevme arasnda orta bir yerde bulunur. Kendi nefsini orta yerdeki
glere doru ynlendirir ki bu da fleref sevgisidir.179
Nefsin dier blmleri arasnda, insan en fazla erdeme ynlendiren bu (fleref) blmdr. Bu nedenle zorunlu olarak flerefi ve her trl iyi eylemi yapmay seven adama dnflecektir.
Mutluluu flerefte arayan insanlar arasna katlan gencin, her trl erdemli tabiatn dflndaki baflka fleylere dnflm keyfiyeti ve temayl budur. Bunun rnei, erdemli iken flan ve fleref kentine dnflen ynetimdir.180
Efltun erdemli bir ynetimin flan ve fleref ynetimine, yetkin bir
kimsenin flan ve fleref adamna nasl dnfltn izah etmifltir. bn
Rflde gre, bu ise Araplarn ilk dnemlerinde olup bitenlere benzemektedir. Bafllangta Araplar, erdemli ynetimi rnek almflken; sonradan Muviye b. Eb Sfyn geldiinde, ynetim tarz flan ve flerefi
esas alan bir yapya dnflmfltr.181
179.
180.
181.

Averros Commentary, s. 223. bn Haldna gre ilk drt halfe zamannda ynetimin hkmdarlk karakteri sz konusu deildi. Temel ynlendirici unsur din idi. Hilfetin, hkmdarla dnflmesinden sonra ynlendirici unsur, asabiyet ve kl olmufltur. Muviye b. Eb Sfyndan itibaren devlet ynetiminde asabiyet glenmifl, kifliler zerinde dinin ynlendiricilii zayflamfl, hkmdarln ve asabiyetin ynlendiriciliine ve oto-
O, bu konuda flyle demektedir: Efltun erdemli bir ynetimin,

flan ve fleref ynetimine, yetkin bir kimsenin flan ve fleref adamna nasl dnfltn izah etmifltir. Bu ise Araplarn ilk dnemlerinde olup
bitenlere benzemektedir. fiyle ki, erdemli ynetimi rnek almflken,
sonradan Muviye b. Eb Sfyn geldiinde, ynetim tarz flan ve flerefi esas alan bir yapya dnflt. Bu ynetim tarz, gnmzde Endlste yrrlkte olan ynetim tarzna benzemektedir.182
Burada bn Rfld, kad ve hekim olarak kendilerine hizmet ettii
efendilerinin devletini elefltirmektedir. Bir tarafta Hz. Muhammedin
drt halifesi, dier tarafta timokratik bir devlet baflkan olarak grd mlkn kurucusu ve hilfeti bozan Muviye b. Eb Sfyn vardr.
bn Rfld, ima yoluyla ideal hilfeti erdemli ynetime, Muviye b. Eb
Sfynn ynetimini ise kendi dnemindeki Muvahhid sultanlarnn
ynetimine benzetir.183
bn Rfld, burada bir yandan Efltunun siyaset kuramn izah
ederken, dier yandan da kendi yaflad dnem ile daha nceki dnemlerin ynetimleriyle ilgili birtakm deerlendirmeler yapmfltr.
bn Rfldn ncelii, hep Endls olmufltur. Bir filozof olarak idrk
ettii devletlerin anlayflndan gerektiinde vgyle bahsetmifl gerektiinde de elefltiriler yneltmifltir. Yukarda zikredilen metinde bn
Rfld, Endlste kurulan Murbtlar ile Muvahhidler devletine ait
deerlendirmeler yapmfltr. Ona gre bu devletler, tarihsel sre asndan slm tarihinin ilk dnemlerine benzemektedir.
Rosenthale gre bn Rfld, bu yaklaflmyla Efltunun siyaset kuramn slm tarihine uyarlamfl, iki medeniyet arasnda bir uyum olduunu gstermifltir.184
Rosenthalin bu yaklaflm kanatimizce doru deildir. nk
Yunan medeniyeti ile slm medeniyeti arasnda esas itibariyle farkllklar sz konusudur. Ancak bn Rfld, Efltunun Devletini siyaset
asndan bilimsel bir metin olarak kabul etmektedir. O, bu bilimsel
182.
183.
184.
ritesine ihtiya duyulmufltur. Bkz. Kasm fiulul, bn Haldna Gre slm

Medeniyeti, fianlurfa 2009, s. 57.
DEVLET EfiTLER 229
metinden yola karak kendi kltr ve medeniyetiyle uyumlu, bilimsel temeli olan bir siyaset retisi ortaya koymak istemifltir.
Bu noktadan sonra Efltun, fleref kenti ile bu kenti yneten kimsenin hangi tr ynetime, ne tr bir flahsiyete dnflebilecei imknn arafltrr.
Efltuna gre fleref kentini srekli olarak kk bir aznlk ynetir. Bu ynetimde zenginler her zaman ynetici, fakirler ise ynetilenler konumundadr.185 Byle bir devlet btnln kaybeder,
ikiye blnr, bir yanda yoksullar dier yanda zenginler bulunur. Ayn toprak zerinde yaflayan bu iki topluluk srekli olarak birbirlerine
difl biler.186
fieref kenti, dinar ve dirhemin dflnda hibir fleyin yararl olmad, yararl olan her fleyin gzel olana tercih edildii bir zamanda oligarfli ynetimine dnflr. fieref kentinde halk, her trl erdemden
kap ahlkszla ynelir. Dirhem ve dinara, knanmay hak edecek
derecede itibar eder.187 Zenginlerin, mal ve mlkn itibar grd
yerde, doruluun ve doru insanlarn saygnl ortadan kalkar. fian
ve fleref dflkn olan insanlar zamanla para dflkn, cimri, agzl
biri hline dnflrler. Bu trden insanlar zengini ver, beenir, ynetime getirirler, fakiri ise hor grrler.188
fiphesiz bu ynetim, baya ve kt bir ynetimdir. Bu ynetimin baflna dflardan veya ieriden herhangi bir fley geldii zaman hzlca zlr, dalr. Bu ynetimin ilk ve en kt icraat, ynetimi
kendilerine yardm edecek yetkin birine teslim etmemeleridir. Bilakis
onlar zengin kimselere byk bir hayranlkla bakarlar. Onlar bu halleriyle bulunduklar geminin kaptanln fakir, fakat yetkin birine deil de zengin ve gemicilikten anlamayan birine veren kimselere benzerler. Bu tutumlaryla onlar, gemiyi yok olmaya gtrrler. Bu yaklaflm, bire bir bu kente uygulanabilir.189
185.
186.
187.
188.
189.

bn Rfld, Telhs, s. 199; Efltun, Devlet, 551bc.
Birliini kaybeden bu kent, ikiye blnr. Kentin bir tarafnda fakirler, dier tarafnda zenginler vardr. Bir ksm zenginler mal biriktirerek cimrilik yaparak zengin olmufllardr.
Bu kentin baflna gelebilecek dier bir ktlk de, savaflabilme
gcn yitirmesidir. nk savaflabilmesi iin iki fley yapmas gerekir: Birincisi, ok sayda gl savafllar kiralamalar gerekir ki bunu yapmalar son derece zordur; zira bu savafllardan korkarlar.
kincisi, cimrilik yapp savafl kiralama yoluna gitmez ya kendileri
savaflrlar veya kendi ilerinden kk bir grup, onlar adna savaflr.
Bu nitelikleriyle onlar, savafl olmas halinde ksa srede dalrlar. Barfl halinde yaflayan milletlerin, fakir milletlere karfl yapt savaflta
bu grlebilir.190
Muhtemelen bn Rfld, burada slmn ilk yllarnda ve Hz.
mer zamannda ranllara karfl yaplan byk fetihlere iflaret etmektedir. bn Rfld burada, ranllar zengin bir aznla benzetmektedir.
Aristoteles bunlara aristokrasi, Efltun ise oligarfli demektedir. bn
Rflde gre ranllar, zenginlii savafla ve savunmaya tercih ettiler, savaflabilme gcn kaybettiler. Oysa onlarn karflsndaki g, az sayda deveyle lden kmfl, iman kuflanmfl, fakir bir halktr. Onlar,
imanlar dflnda hibir fleye sahip olmamalarna ramen, zengin kentleri malub etmifllerdir.191
Efltuna gre, bu kentin baflna gelebilecek dier bir ktlk de
insanlarn, daha fazla servet edinebilme amacyla birden ok meslee
ynelmeleridir.
Efltuna gre, bir kentte bu tarz yneticilerin ortaya kmas,
kentin baflna gelebilecek en byk ktlklerdendir. Hibir zaman
halkn yararna olacak deifliklikleri, zellikle de ml konularda, yapmazlar. Bu nedenle kentin yasalarna gre vaizlerin veya erdemli insanlarn, vaazlaryla, insanlar hem ellerindeki fazla mal vermeleri
konusunda, hem de bu ynetimin kalntlarndan kurtulmalar konusunda uyarmalar gerekir.192 Bu yasalara gre, bir devlette insanlar ne
190.
191.
192.
bn Rfld, Telhs, s. 200; Efltun, Devlet, 511dh.

bn Rfld, Telhs, s. 200 (iki nolu dipnot).
DEVLET EfiTLER 231
aflr derecede fakir, ne de zengin olmaldr. nk her ikisi de toplumda isyanlara neden olur. Yasann belirledii orandan fazla servet
edinenler, ly aflan tutar kente brakmak zorundadr.193
Dier trl, bylesi bir toplumda fakirlerin saysnda artfl olur ve
saylar az olan zenginlerin yan baflnda zntye terk edilirler. Onlar bu haliyle kentte ortaya kan veba hastalna benzerler.194
Benzer flekilde bu tr yneticiler, yaban arlarna benzerler. Ar
kovannda doar, bal yer, fakat bal retmezler. Yaban arlarnn kovana yk olduklar gibi kentin srtnda yktrler. Kentte fakir halkn dflnda; hrszlar, haydutlar ve kt kifliler de bulunur. Bu nedenle bu
kentlerde, her trl ktlk grlebilir.
Kent, zulm ve ktle maruz kalmfltr. Fakat fleref kenti, genelde bu tr fleylerden saknr. Bu nedenle o, erdemli kente bir ynyle yakndr. Oysa oligarfli ynetimi, barndrd ktlkler nedeniyle
erdemli ynetimden uzaktr.195
Oligarfli ynetiminde kk fakat zengin bir aznlk, toplumun
byk ounluunu ynetir. Buna karfln fleref kenti, erdemli kente
daha yakndr. nk fleref kenti, temelde saygnla dayaldr ve barndrd ktlkler nisbeten azdr. Oysa aznlk kenti tam tersi, birok ktl barndrmaktadr. nsanlar kamplara ayrmakla bir ksm insanlar aflr derecede zenginleflirken dier bir ksm insanlar fakirlie terk edilmifllerdir.
fieref kentinin, oligarfli ynetimine nasl dnfltn ve ne tr
ktlkleri barndrdn izah ettikten sonra sra, fleref kentine benzeyen adamn hangi ynetim tarzlarna dnflp benzediini izah etmeye geldi. Efltuna gre bu dnflm, flerefi esas alan bir ynetimin, oligarfli ynetimine dnflm hdisesine benzemektedir.
fierefi nceleyen bir kimsenin olu, nce babasna zenir, onun
yolundan gider, sonra babas denizde kayaya arpar gibi devlete arpp paralanr. Varn younu bir ordunun baflnda yahut byk bir
devlet iflinde harcadktan sonra yarglarn nne dfler, sulanr,
193.
194.
195.
Efltun, Yasalar, 744a 5-744d 5.

bn Rfld, Telhs, s. 201; Efltun, Devlet, 552c-d.
lm ya da srgn cezasna arptrlr, ya da yurttafllk haklaryla birlikte varndan youndan oluverir.

Btn bu felketleri gren, sarslan ve mirastan yoksun kalan ocuk, korku iinde yaflar. ok gemeden de iindeki ykselme, fleref
kazanma hevesini, gururunu kap dflar eder. Yoksulluktan kk dfle dfle, sonunda para kazanma yoluna girer, alflr abalar; kk
hesaplarla tutumlu yaflayarak para biriktirir. Bu duygularla zengin olmufl bir insan; kazantan baflka bir fleye deer vermez, paray gnlnn sultan, baflnn tac eder.
Akln ve yreini paraya kle hline getirir. Kazancn artrmann
yollarn arar, zenginlie ve zenginlere hayranlk duyar. Bu gen adam,
bu flekilde fleref dflkn iken paraya dflkn biri hline gelir.196
Oligarfli insanna dnflen bu kifli, zenginlik ve refah (plutocratic)
ynetimine benzemektedir; mutluluu para ile ilintilidir. Aflr derecede cimri ve tamahkr olduu iin kentiyle olan iliflkisi zorunlu ihtiyalaryla snrldr.197 Frbye gre bu zorunlu ihtiyalar da, insann
yaflamn devam ettirmesine yetecek kadar yiyecek, iecek, giyecek, ev
ve cinsel iliflki ile snrldr.198 Bu nedenle o, erdemli olduu iin deil, paraya duyduu sevgiden dolay btn arzularndan vazgeer, zorunlu ihtiyalaryla yetinir.199
Oligarfli insan, baflkalarna ait bir mal alamad zaman veya zorunlu ihtiyalarn karfllayamadnda cimrilii nedeniyle kolaylkla
yklverir.200
fierefi gaye edinen bir kimse ise, mal ve benzeri fleyleri elde etmenin zevkine varacak olursa, doal olarak hazz arzulayan biri hline
dnflr. nk timokrasi ile hazc ynetimler arasnda benzerlik sz
konusudur. Nedeni ise fludur: Zenginlik ve refah kenti (plutocratic)
ile hazc kent, ayn kategoriye dhildir. Bu nedenle hkmdarlarn
(meliklerin) bozgunculuk yaptklarn ve bu tr insanlara dnfltkle196.
197.
198.
199.
200.
bn Rfld, Telhs, s. 201; Efltun, Devlet, 553a-e.

DEVLET EfiTLER 233
rini syleyebiliriz.201
Buna rnek olarak bn Rfld, Murbtlar ynetimini zikretmekte
ve bu ynetimi, Efltunun devletlerin dnflm balamnda deerlendirmektedir. Ona gre, Murbtlarn kurucusu bafllangta dine
her ynyle bal bir devlet kurmufl olmasna ramen; bu devlet, olu dneminde (ikinci kuflak) mal sevgisini de iflin iine katarak ynetim biimini timokrasiyi esas alan bir yapya dnfltrmfltr.
nc kuflan (torunlar) iktidara gelmesiyle birlikte, ynetim
haz ile iliflkili her fleyi temel alan bir yapya dnflmfltr. Sonuta, onlarn ynetimi bozularak dalma noktasna gelmifltir. Onlarn ynetiminin yklmasnn nedeni, fleriat temel alan karflt bir siyas yapnn
ortaya kmasdr. Bu karflt siyas yapnn temelinde hukuk vardr.202
bn Rflde gre fieriat esas alan kent erdemli bir kenttir. Burada bn Rfld, Murbtlar Devleti ve bu devletin kurucusu Ali b. Ysuf
b. Tflfne iflaret etmekte ve Muvahhidler (1130-1269) tarafndan bu
devletin nasl ve neden ykldn anlatmaktadr. bn Rflde gre,
bafllangta bu devlet fieriat kanunlarna gre kurulmufltu; sonra ciddi bir deiflime urad. Nihyetinde bu devlet, Muvahhidler tarafndan yine fler gerekelerle ykld. bn Rfld, Murbtlar elefltirirken,
Muvahhidlerden de vgyle bahsetmektedir.
bn Rfld, bu devletin kurulufl, geliflme ve yklfl servenini Efltunun devletler iin ngrd geliflim ve dnflm srecine gre
izah etmeye alflmfltr.
Bafllangta erdemli bir kent iken timokrasiye, oligarfliye, zenginlik ve refah kentine doru srayla dnflmfltr. Burada bn Rfld, slm tarihinin konusu olan bir devletin kurulufl, geliflme ve yklfl evrelerini Efltunun siyaset felsefesinden hareketle izah etmektedir. bn
Rfldn, Murbtlar Devletinin yklflna dair yapt bu izahlar, bn
Haldnun devlet teorisini hatrlatmaktadr. Ona gre devletlerin yaflamnda befl devre sz konusudur.203
201.
202.
203.

bn Haldna gre devletin geirdii dnemleri flu flekilde sralayabiliriz:
Harekete geme ve zafere ulaflma dnemi, istibdat dnemi, devletin istik-
Bu flekilde flan ve flerefi nceleyen bir ynetici, zenginlik ve refah nceleyen biri hline gelmifltir. kisi arasnda belirgin bir fark sz
konusudur. Serveti, zenginlii gaye edinen kimse flan ve fleref adamndan daha ktdr. Ayn fley btn devletler iin sz konusudur.
fiimdi de zenginlik ve refah kentinin potansiyel olarak hangi kente dnflebileceini izah edelim.
Efltuna gre zenginlik ve refah kenti, demokrasi kentine dnflr. Zenginlii hayatnn amac kabul eden kimse de, benzer flekilde
demokrasi kentine benzer ve dnflr.204
Bu dnflmn evrelerini flu flekilde izah edebiliriz: Oligarfli kenti, servet elde edip kazanma temeli zerine kuruludur. karlan kanunlar da, bu amaca hizmet etmektedir. karlan kanunlarla genlere, paralarn diledikleri gibi harcama, arzuladklar fleyi yapma izni
verilmifltir. Bunun sonucunda genler, sahip olduklar her fleyi kaybetme noktasna gelir. Bu ynetimde, insanlarn bir mal satarken veya
alrken ll ve dengeli olmalarn salayan bir yasann varl sz
konusu deildir. nk byle bir yasa yaplacak olursa insanlar, sadece zorunlu ihtiyalarn temin etme cihetine giderler.205
Arzularna terk edilen insanlarn birou, bu flekilde fakirlie itilmifl olmaktadr. Bu durumdan iyi insanlar kadar cesur insanlar da etkilenir.
Kentte bulunan bu trden insanlarn saysnda artfl olursa bunlar,
ierisinde bulunduklar fakirliin, sefletin, bayaln nedeni olarak
kabul ettikleri cimri insanlara kin duyar, haset eder ve onlar knarlar.
Kentin zenginleri ise bir ksm yasalar vazeder, servet edinmenin dflnda herhangi bir fleye itibar etmez, kendi nefislerini oyalar ve keyiflendirirler.
Efltuna gre ayn derecede fakir olan insanlarn bazlar, kovanda bulunan yaban arlarna benzer. Bunlar devletin veya toplumsal zo-
204.
205.
rar bulmas ve zenginleflmesi, sahip olunan fleylere kanat etme ve barfl

dnemi, lsz harcamalarda bulunma ve israf dnemi. Bkz. Mukaddime, I, 249-250.
bn Rfld, Telhs, s. 204; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 555c-d.
DEVLET EfiTLER 235
runluluklarn kendilerine ykledii sorumluluklarda veya savafl ile ilgili konularda kendilerini zenginlerle mukayese ederler. Her konuda
kendilerini zenginlerden daha gl grdklerinde, zenginleri kmser ve onlar hay ve utangala itmeden zengin olamayacaklarna inanrlar.206
Zenginlik ve refah kenti, bu yapsyla dhil veya hric sradan
bir nedenle, hastala yakalanan bedene benzemektedir. Bulunduu
hastalk halinden kurtulabilmesi iin demokratik bir kente dnflmesi gerekir.207
Bu dnflm sonucunda fakirler, zenginleri yener. Zenginlerin
mallarn ellerinden almak iin onlar ya ldrlrler, ya srgne tabi tutarlar ya da klelefltirirler. Bu durum fakirlerin zenginlere karfl
duyduklar nefret ve yerginin sonucu olarak yorumlanabilir.
Bu kentin demokrasi kentine dnflm sreci bu flekilde gerekleflir.
Bunun sonucunda kentin fakirleri, hr ve serbest, kendi baflna
dilediini yapabilecek hle gelirler.208
Kentin ynetimi gelifli gzeldir. Burada her trden insan bulunabilir.
Bir kimse dier bir kimse zerinde otorite kuramaz. Bireyler arasnda
eflitlii temel alan bir yasa vardr ve hibir kimse ayrcalkl deildir.209
Bu nedenle demokrasi kenti ok renkli bir elbise gibidir. erdii
farkl renklerden dolay kadnlarn ve ocuklarn beenisini kazanr.210 Grnflte dzenlerin en gzelidir. Trl renklere boyanmfl
bir kaftan gibi deiflik insanlar bir araya toplayan bu devlet gze de
hofl gelebilir.211 Bu kent ile ilgili olarak, bafllangta edinilen ilk izlenim bu olmakla beraber, gerek byle deildir. nk erdem ve fleref
zerine kurulu olmayan devlet, hzl bir biimde yok oluverir.212
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.

Muhtemelen demokrasi kenti, nefsin btn temayllerini kendinde barndrd iin ondan potansiyel olarak erdemli bir kent veya daha baflka farkl kentler kabilir. Doal olarak ilk ortaya kacak olan
kent, zarret kentidir (states of necessity). Onu takiben dier kentler
ondan tezhr eder.
Bu nedenle Efltuna gre, felsefecilerin farkl ynetim tarzlarn
nemseyip bunlar arasndan, infla edilecek olan erdemli toplumla
uyuflan en iyilerini semeleri gerekir.213 nk orada zgrlk olduu iin btn dzenler vardr. yle ki devlet kurmak isteyen bir kimse, demokrasi kentine gidip diledii dzeni seebilir.214 Bu durum, infla ettii gemide kendisine gre diledii en gzel fleyi satmak isteyen
bir kimsenin durumuna benzer.215
bn Rfld, Efltuna gre savafl, barfl ve benzeri kent ile ilgili zorunlu grevlerin stlenilmesi gerekmedii iin bu kentin, kolaylkla
yklacandan sz etmektedir. Zira bu kentlerde lm cezasn hak
eden insanlar, kendilerinden nce Tanr yokmuflasna halkn arasnda serbeste dolaflrlar.216 Efltun, demokratik toplumda kuralszln
nasl kural hline geldiini ve bunun ykc sonularn flu flekilde anlatmaktadr: Byle bir devlette rahatlkla ifl grlebilir. Kimse seni ifl
baflna gelmeye zorlayamaz. O ifli en iyi baflaracak sen olsan bile. Cann istemezse kimsenin emrini dinlemezsin; baflkalar savafla giderken
sen gitmeyebilirsin; herkes barfl korumaya alflrken sen bozmak isteyebilirsin. Kanunlar sana komutanlk, yarglk yetkilerini vermemifl
olsa da, komutanlk, yarglk edebilirsin. nsan, Tanr bile olsa ancak
bu kadarn yapabilir. Bu arada kimi mahpuslara gn doar. Halkn
arasnda, ellerini kollarn sallayarak hortlaklar gibi dolaflrlar.217
Yine Efltuna gre bizler, erdemli bir kenti infla etmeye alflrken; onlar, bizim flerefle elde ettiimiz fleylere sayg gstermez, bu tr
konulara ilgi de duymazlar.218
213.
214.
215.
216.
217.
218.

Efltun, Devlet, 557h-558a.
bn Rfld, Telhs, s. 207; Efltun, Devlet, 558b.
DEVLET EfiTLER 237
Bu kentte var olan ktlklerin boyutunu ve erdemli kente olan

uzakln dikkate alarak bafllangta bunun hazz temel alan bir ynetim tarz olduu sylenebilir. Zenginlik (oligarfli) ve fleref kenti, demokrasi kentine dnflmektedir. Ayrca demokrasi kentini, erdemli
kent ile veya fleref kentiyle mukayese ettiimiz zaman, bu kentlerde
ileri derecede cehletin var olduu sylenebilir.219
bn Rfldn ele ald bir dier konu da, bu kentin rnei olan
insann zellikleri ve dnflm tarzdr. Bu kentin rnei olan insan,
kentlerin oligarfliden demokrasiye dnflt gibi oligarfliden demokrasiye dnflr. Bunun nedeni ise, oligarfli ynetimindeki insanlarn
ahlktan yoksun olmasdr. Oligarfli kentinde ynetici olan bir adamn ocuu, doal olarak babasnn siyasetinden etkilenir. Ancak baz kimseler onu, snrsz hrriyete ve haz veren fleylere doru ynlendirmeye alflrlar. Bunun sonucunda o, yiyecek-iecek gibi zorunlu
ihtiyalarn dflnda, zorunlu olmayan ihtiyalara ynelir. indeki dzen, oligarfliden demokrasiye kaymaya bafllar. Parasn, vaktini, gcn bofluna harcar.220
Bylece gnlerini, cannn her istediini yapmakla geirir. Bir gn
flarap iip trk dinler; bir gn perhiz edip zayflar; bir gn koflar, oynar; bir gn tembel tembel oturur dnyay umursamaz. Bir bakarsnz
kendini felsefeye vermifltir; bir de bakarsnz devlet adam olmufl, krslere kmfl, aklna eseni sylyor; bir flyle bir byle ifller yapyor.
Bazen askerlie zenir, savafltan yana olur. Bazen de ifl adamlar gibi
davranr, ifli ticarete dker. Ksacas, kendini ne dzene, ne de skntya sokar. Byle gelifli gzel, bamsz, kaygsz yaflamak ifline gelir,
hofluna gider. Baflka trl de yaflamak istemez.221
Genelde onun hayatnda ne dzen, ne de snr vardr. nsan deerlerden ok uzak olmasna ramen, bu tarz bir hayatn, hr ve gzel olduunu zanneder. nk amac olmayan bir insann davranfllarnn, belirli bir lde hayatla uyumlu olmas gerekir. Bunun sonucu
olarak bu trden temayl olan genler, demokrasi kentine benzer.
219.
220.
221.

bn Rfld, Telhs, s. 208; bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 191.
Efltun, Devlet, 561d; bn Rfld, Telhs, s. 208.
Bu kimse ile bu insanlar arasndaki benzerlik, kentler arsndaki benzerlik gibidir.222

fiimdi de demokrasi kenti ile demokrasi insann hangi kente, ne
tr bir insana dnflebileceini izah etmeye alflalm.
Efltuna gre, btn demokrasi kentleri, mstebid kentlere dnflr. Demokrasi kentinin zorba kente dnflm, oligarfli kentinin
demokrasi kentine dnflmne benzer. nk ikisi de ayn gruptandr. Oligarfli ynetimin demokrasi ynetimine dnflmnn nedeni,
ama hline gelen mal ve servet edinmede aflrya gidilmesi, oligarfli
kentinde, demokrasi sempatizan birok kiflinin ortaya kmasdr.
Bunlar, kovanda doan ve bal yapmayan yaban arlarna benzer.
Bu benzetmeyle bn Rfld, oligarfli kentindeki insanlarn, demokrasi kentindeki hr insanlarn davranfl biimini benimsemediini sylemektedir. Zira onlar, yaban arlar gibi retim yapmakszn sadece
toplumun rettikleriyle geinen asalaklara benzemektedir.
Benzer flekilde demokrasi insann tirana dnflmnn nedeni,
snrsz zgrlk talebidir.
Bu nedenle, aflr derecede yaplan her fley doal izgisinden saparak karfltna dnflr. Bu yaklaflm sadece irad fleylerde bulunmaz,
benzer flekilde tabi fleylerde de bulunur.223
Dier trl, neden bu kentte doan yaban arlar, oligarfli kentinde doan yaban arlarna benzetilsin? Ancak oligarfli kentinde bu trden yaban arlar daha fazla bulunur. Fakat oligarfli kentinin yneticileri, kentte meydana gelen bu artfln farknda deiller.
Snrsz arzular olan iflsiz ve tembel insanlar, akl baflnda olan insanlarn ldrlmesi veya yok edilmesinin daha uygun olduunu dflnrler.
Bu nedenle demokrasi kenti, dnflm srecinde zenginlik ve refah kenti ile mstebid ynetim arasnda bir yerdedir. Demokrasi kentinde doan her birey, onurlu ve deerlidir. Hi kimsenin efendisi
yoktur; bilakis herkes, kendi kendisinin efendisidir. Hrriyetin ege222.
223.

DEVLET EfiTLER 239
men olduu yerde herkes ailesiyle ve eviyle ilgilenir. Aralarnda bulunan her snftan bireyler, babalar, ocuklar, efendiler, kleler, kadnlar ile erkeklerin btn toplumda eflittirler. Mutlak anlamda hibir
kimsenin kendilerine egemen olmamas iin, her trden kanunu geersiz kabul ederler.
Onlara gre, snrsz hrriyetin dflnda hibir fley deerli deildir.
Onlardan her biri, diledii fleyi ynetmek/elde etmek ister. Bu nedenle, erkek arlardan oluflan bu kt topluluun ortaya kfl zorunluluktan kaynaklanmaktadr. Zorunluluk nedeniyle bu grubun ortaya
kt kent, tiranla dnflr.
Bu nedenle Efltuna gre yneticiler, bedenin rutbet retmesine karfl doktorlarn uyank olmalarndan daha ok, bu snfn devlette ortaya kflna karfl uyank olmallar. Bu trden adamlarn varlna tank olduklarnda yapmalar gereken fley, onlar kentten zorla
kovmaktr. Doktorun, balgam ve safray vcuttan uzaklafltrd gibi,
onlar kentten uzaklafltrmaldrlar.224
Efltuna gre, doduklar kentin mstebid bir yapya dnflmesi
iin en byk destei salayan snftan sz edilebilir.225
Birinci snf, yukarda tanmladmz yaban arlardr. Bunlar snrsz bir biimde arzularna teslim olan, ayn zamanda kenti yneten
flan ve fleref sahipleridir.
kinci snf; mal elde etme dflnda herhangi bir kaygs olmayan,
kentte her trl cezay ve kt muameleyi hak eden, bir anlamda yaban arlarnn tkettii bal reten kimselerdir.226
nc snf ise, toplumun geri kalandr. Serveti olmayan, kendi
ifllerini yapmay gaye edinen, ancak kendi yurtlarnda yenilgiye uramfl kimselerdir.
lk iki gruptakiler, nc gurubun sahip olduu fleyleri almak
ve ellerinden almak iin bir araya gelirler. Bir farkla ki, birinci gruptakiler bunu isteksizce ve snrl oranda yapar. kinci grup ise, konum224.
225.
226.

larn daha da glendirmek iin nc snf oluflturan insanlarn

servetlerini elde etmeyi kendilerine ama edinir. Kent halk zerinde
hkimiyet kurduklar oranda bunda baflarl olurlar. Onlar, zengin
kimselerin maln alma ve bunu halka datma gcne sahiptirler.227
Efltuna gre yukarda zikredilen kimseler, zenginlere karfl yanlfl yapmfllardr; yaplanlarn tam tersi sonular olmufltur. Anarfli,
hrszlk ve yamalama olaylar yaygnlaflnca, bu snftan gl bir
adama ynetimi teslim ederler. Kendisine iktidar teslim ettikleri gl adam, evresindeki insanlarca yceltilir, sayg grr. O da buna
karfllk, kenti snrl lde deifltirmekle yetinmez, sahip olduu snrsz yetkiyle insanlarn birounu klelefltirir.228 Bu flekilde toplumun kendisi btnyle mstebid hle gelir.
Bafllangta saygn ve demokrat olan bu kifli, zamanla zorba birine dnflr. Bu ynetimin glgesi altnda zorbaca davranfllar sergiler.
Btn halkn kendisine itaat ettiini grnce de, istediine iflkence
yapar, istediini cezalandrr ve istediinin katleder.229
Bununla da yetinmeyerek istibdat ynetimi altnda bir grup insan, kendi zorbalna alet eder. Bir grubu, baflka bir grubun aleyhine
kullanr. zellikle de kendilerinden nefret ettii mal ve mlk sahiplerini kentten ayrlmaya mecbur eder. Bu tutumundan dolay, bir sre
sonra insanlar ondan, o da insanlardan nefret eder hle gelir. Sonuta ya insanlar aleyhine ittifak edip onu ldrrler veya o btn halk
zerinde hkimiyetini kurar, onlara istibdat yapar ve bu flekilde tam
anlamyla bir mstebid hline gelir.
bn Rfld, burada saygn demokrat bir adamn mstebid bir adama nasl dnfltn izah etmektedir. O, bu dnflm izah ederken, Efltunun anlatt efsane kabilinden dflncelerine itibar etmemifltir.230 Onun amac, siyaset kuramn bilimsel temeller zerine
oturtmak ve salt nazar felsef kayglarn tesinde kendi medeniyet ve
uygarl iin ideal denebilecek bir siyaset kuramn infla etmektir. Do227.
228.
229.
230.

Efltun, Devlet, 565d-566b.
DEVLET EfiTLER 241
laysyla o, Efltunun anlatmlaryla yetinmeyerek siyaset kuramna

nazar bilginin yan sra amel boyutu da katmfltr.
Nitekim bn Rfld, konunun devamnda kendi dnemindeki demokrasi ynetimlerinin sklkla nasl mstebid bir yapya dnfltklerinden bahsetmektedir. rnek olarak da hicr 500 ylndan sonra
Kurtubada meydana gelen olaylar zikretmektedir. bn Rflde gre,
Kurtubada bu tarihlerde demokrat bir ynetim sz konusuydu. Ancak bu ynetim, hicr 540 ylndan sonra tiranla dnflmfltr.231
bn Rfldn verdii bu tarihler Murbtlarn iktidarna denk gelmektedir.
Efltuna gre tiran, btn toplumu bask altna alr. nsanlar
kendisinin mstebid olduunu dflnmesinler diye onlar, yasalara
uymaya zorlar. Topluma ihtiyalar olan fleyleri vererek, onlara doru
bir biimde rehberlik ettii; insanlara yararl olma, kenti gzellefltirme dflnda bir amac olmad izlenimi verir.232
Burada bn Rfld, tirann ynetim tarzn anlatrken, meseleyi btn aklyla ortaya koymaktadr. Nazar bir anlatmdan ziyade yaflad ve gzlemledii bir olay anlatr gibidir. Nitekim ilerleyen satrlarda bn Rfld, bu olaylarn benzerlerini kendi yaflad corafyada
gzlemlediini bu tr olaylara tanklk ettiini ifade etmektedir.
bn Rflde gre tiran, hric dflmanlaryla bazen anlaflarak arasn dzeltir, bazen de bask yaprak onlar kendine itaat ettirir. Bunu
saladktan sonra kendi halkna dner ve onlarla srekli bir biimde
kavga eder, kendi iktidarn devirme gcne ulaflamasnlar diye diye
mallarn ellerinden alr. Bu flekilde halk, kendi meseleleriyle uraflr
hle gelir. Gnlk temel ihtiyalarn elde etmekle meflgul olur. bn
Rfld, buna rnek olarak Endlste yaflayan ve bn Gunye olarak bilinen adam rnek verir. bn Gunye ile halk arasnda bu trden olaylar yaflanmfltr.233
Tiran kendi yaflad toplumda servet sahibi, gl, ynetici olabilecek nitelikteki insanlarn varl korkutur. Bu nedenle onlar, dfl231.
232.
233.

bn Rfld, Telhs, s. 213; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 566e.
manlarna teslim ederek ustaca ldrme planlar yapar. Benzer flekilde iktidar konusunda ona rakip olabilecek herkesten nefret eder. Buna karfllk halk da, her fleyden daha fazla ondan nefret eder.234
O, kendini emniyete almak iin gl, cesur ve byk insanlar
tanmaya alflr. Onlara karfl hileler yaparak kenti onlardan temizlemeye alflr. Bu trden bir temizlik, doktorlarn insan bedeni iin veya felsefecilerin erdemli devletler iin yaptklar temizlikten farkldr.
Doktorlar ve felsefeciler kt nesneyi karp bedenin dflna atarken
o, bunun tam tersini yapar. Bu nedenle mstebid olan kifli, iki durumdan birine mahkmdur: ya yaflamayacak veya kendisinden nefret
eden kt ve ahlksz insanlarla beraber yaflayacak. Mstebide gre,
hayatta mutlu olmann biricik yolu budur. fiphesiz o, bu tr davranflta bulunmaya devam ettii srece insanlar ondan nefret eder. Bunun sonucunda o da, kendi gvenlii iin daha gl yardmclara ihtiya duyar.235
Bunu yapabilmesi iin yabanc, kt insanlar istihdam etmesi gerekir. Uzak yerlerden gelen bu insanlar istihdam etmesi, onlara cmerte demelerde bulunmasna baldr. Bu flekilde onlarn dostluklarn edinir. Ancak srecin sonunda kendisini iktidara getiren herkesi ortadan kaldrr.236
Eer bu tiran, askerin ve ordughn giderlerini karfllayamayacak
olursa, kentin mabedlerinde bulunan mallar bile almaya ynelir. Benzer flekilde, demokrasi kentinin yneticilerinden biri olmasna ramen, kendisini iktidara getiren halkn mallarn da msadere eder.237
Topluma karfl olan bu olumsuz tavr devam edince halk, onu iktidara getirme amacnn tam tersi bir durumla karfl karflya olduunu
anlar. nk halk, onu toplumsal bir hastalk hline gelen zenginlerin ve dier gruplarn zulmnden kendilerini korusun diye iktidara
getirmiflti. O gl bir iktidara sahip olduunda halk, kendisini onun
ynetiminde emniyette hissedecekti.238
234.
235.
236.
237.
238.

DEVLET EfiTLER 243
Bu nedenle halk, ierisinde bulunduu kt durumdan kurtulmak iin onu kentten kovmaya alflr. O ise, ynetimi elinde tutabilmek iin halka daha fazla zulm eder, ellerinde bulunan silahlar alr.
Halkn bu durumu, yanmfl topraktan kaarken atefle dflen kimseye
benzer. zgrle kavuflmak isterken, eli sopal klelerin insafna
kalmfllardr.239
bn Rflde gre insanlar, mstebid ynetimlerin yaptklar icraatlarn sonucunu, sadece szle deil bilakis idrk ile apak duyularyla
bilebilirler.
bn Rfld, demokrasi kentinin, istibdat kentine dnflm ile bu
ynetime itaat eden insanlarn dflnceleri ve yafladklar skntlarn
boyutunu bu flekilde izah etmifltir.
bn Rfldn yapt bu izahlara bakarak, Telhsde en ok yaknd ve vurgu yapt fleyin devlet ynetimindeki istibdat olduu pekl sylenebilir. bn Rfld, burada ak bir biimde cesaretle kendi
zamanndaki yneticilerin szleriyle ve eylemleriyle mstebid olduunu sylemifltir. Siyaset bilimcileri arasnda bn Rfld farkl ve stn klan onun bu zelliidir. Toplumsal problemlere karfl son derece duyarl davranmfl, bir filozof olarak sadece teori ile ilgilenmemifl,
amel yansmalar da ciddiyetle takip etmifltir.
E. KENTLERN DEfiM VE DNfiM KURALLARI
Deiflmifl olan veya deiflim halinde bulunan kent, daha ncesinde

kabul etmifl olduu iyi bir anayasay temelden terk etmifl olan kenttir.
O, bozuk kent gibi sadece yanlfl fiillerde bulunmakla kalmamfl, ayn
zamanda erdemli ilkeleri deifltirmifl, halknn hayatlarn kendilerine
gre dzenlemekte olduklar baflka grflleri de benimsemifltir.240
239.
240.
Burada zikrettiimiz yanmfl topraktan kaarken atefle dflen kimse sz bn Rflde aittir. Bir insann iine dflt kt durumdan daha ktsne dflmesi anlamna gelir. Bu sze karfllk gelebilecek Trke szler
vardr. rnein yamurdan kaarken doluya tutuldu.
Richard Walzer, Aklama ve Yorumalar, Frb, el-Mednetl-Fzlann (ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990) iinde, s. 249.
Tarihte kentlerin deiflim ve dnflm sreci doal bir olgu olarak

karflmza kmfl ve bu sre hep tartfllmfltr. Bazlarna gre deiflim
srecinde belirleyicilik sz konusudur, deiflim determine edilmektedir.
Bazlarna gre ise deiflim iraddir, insann zgr iradesiyle gerekleflir.
Bazlarna gre de deiflim ve dnflmn belirli bir kural sz konusu deildir. Bu dflncede olanlara gre, Efltunun izah ettii gibi,
ideal devlet ile zorba devlet arasnda orta yerde devletler varsa, bu
devletlerin bir halden dier bir hle dnflmnn belirli kurallara
gre gerekleflmesi gerekmez. Bunun rnekleri doada da vardr.
nk doada birok karfltlklar bulunduu gibi orta yerde olan fleyler de sz konusudur.241
Fakat bn Rflde gre, Efltunun kentlerin dnflmne dair
syledii fleyler, srekli olarak gerekleflmek zorunda deildir. Ancak
genelde olaylar bu flekilde cereyan etmektedir. Bunun nedeni ise, yrrlkteki kanunlarn, bazlarnn yaratlflna aykr olsa bile, o evrede byyen insanlarn doasna etki etmesidir.
Ona gre amel erdemler alflkanlklarla, nazar erdemler ise eitimle elde edilir. Bu nedenle insann bir halden bir baflka hle dnflm, yasann dnflmne ve ald flekle baldr. Eer yasa erdemli ise, insanlarn byk bir ekseriyeti -kk bir aznlk bunun dflnda
kalsa bile- insan erdemlerle donanml hle gelir.242
Efltuna gre kentlerin ynetim tarz asndan birbirine dnflm irad deildir; tabiatta olduu gibi doal bir srecin sonucunda
gerekleflir. Oysa bn Rflde gre, dnflm sreci iraddir. O irade
dflnda, deiflim ve dnflmn doal olarak gereklefltii fikrine katlmaz. Dolaysyla bn Rflde gre yasalar, zellikle de ideal devlette, ani bir biimde deiflim ve dnflme uramaz. Ancak insanlarn
alflkanlk hline getirdikleri ve kendisiyle bydkleri iyi nitelikler
ile iyi erdemler zamanla, en yakn olduu fleye doru tedric olarak
dnflr. Bu da zorunlu olarak yasalarn ve ahlk deerlerin aflr derecede yozlaflt, yaygn hle geldii zamanlarda geekleflir.243
241.
242.
243.
bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 203; Telhs, s. 224.

DEVLET EfiTLER 245
Bu konuda bn Rfld flyle demektedir: Deiflimi ve dnflm

zellikle flerefi nceleyen kimseler ile yneticiler arasnda krknc yldan sonra ortaya kan ahlk deerlerde grebiliriz. Bu insanlarn
byd fleref kentinin varlk nedeni ortadan kalknca, onlar, gnmzde olduu gibi dnyev fleylere ynelmifllerdir. Ancak slmn erdemine sahip olan insanlar, ahlk erdemlerle yaflamaya devam ederler ki, bunlarn da says azdr.244
Efltuna gre, nefsin ve kentlerin hazlarla ilintili ayr derecesi vardr. Birincisi, hikmet sevgisidir. kincisi, riyaseti yani devlet baflkanlna karfl duyulan sevgidir. Eer ikisi arasnda lml bir yerde ise
flerefi sever, eer aflrya giderse tiranla varr.
ncs ise, flehvet sevgisi zerine kuruludur; flehvet sevgisi de
mal kazanma sevgisi zerine kuruludur.
Benzer flekilde zorunlu olarak lezzetlerin de eflidi vardr.
Yukarda zikrettiimiz derecelerin her birine zg, ayr lezzet
vardr. Bu lezzetler, glge gibi onlar takip eder. Bu lezzetler karflsnda insan, kendi seimini yapar.245
Efltuna gre, hakikate dair olan fleyi, stn niteliklere sahip olan
hikmet ve marifet ehli insanlar tercih eder. Hikmet ve marifet bilgisine sahip olan kimse, varl kendisiyle dzene koyabilecei iki enstrmana sahiptir. Bunlar da deneyim ve muhkeme (experience and reasoning) edebilme gcdr. Yalnzca filozof, deneyim ve muhkeme gcyle sz konusu edilen zevki uygun tarzda dzene koyabilir. nk o,
genliinden itibaren bu zevkleri tadarak deneyim sahibi olmufltur. Fakat dier insanlar hikmetin hibir trne ait keyfi tadamamfllardr. Dolaysyla filozof, diyalektik ve muhkeme yapabilen biricik insandr.246
Doal olarak btn insanlar, zevk veren fleyleri sadece karfltna
bal olarak hatrlarlar. rnein insanlar hastalandklar zaman saln, fakir dfltkleri zaman zenginliin her fleyden daha zevk verici olduunu sylerler.247
244.
245.
246.
247.

bn Rfld, Telhs, s. 227; Efltun, Devlet, 580d.
Efltunun sylemek istedii fley, insanlar hastalk halinde saln

zevk verici olduunu hatrlarlar. Oysa filozof iin ayn fley sz konusu deildir. O bilgelii sadece bilgelik iin ister. Oligarflide zevk veren
fley maldr, timokrasi de flereftir, tirana gre bask ve zafer elde etmektir.
Fakat insann grme duyusu veya benzeri fleyler, zat itibariyle gzeldir. Gzel kalmaya devam ettikleri srece de ztlar ile bilinmeleri
gerekmez. Fakat doal olarak en sekin zevkler, bu tr bir karaktere
sahip deildir. Bu nedenle onlar bilfiil olarak vardrlar.
Efltuna gre insana haz veren fleylerle ilgili meselelerde, karar
verme noktasnda filozoflar, filozof olmayan kimselere gre daha yetkindirler.248 Ancak bn Rflde gre Efltun, bu meseleyi yeterince
izah edebilmifl, kesin bir sonuca varabilmifl deildir.
Yine Efltuna gre alk ve susuzluk, bedenin bir tr yokluu olduu gibi cehlet ve bilgisizlik de nefsin bir tr yokluudur. Durum
byle olunca bu iki adamdan birinin yemesi-imesi dierinin bilgiyi
talep etmesiyle varl sz konusu olur. Fakat bilfiil var olmann belirtisi gereklik ile mmkndr. Bir fleyin mutlak anlamda gzel olmas,
sermed ve srekli olan fleye uzakl ve yaknlyla orantldr.
Bu nedenle ruhun tatmin edilmesi, bedenin tatmin edilmesinden
daha nemlidir. nk ruh, sermed ve srekli olan fleye bedenden
daha yakndr, ezel olann bilgisine sahiptir.249
bn Rflde gre bu tatmin olma, yani anlama hali herkes tarafndan kabul edilmektedir. Eer bir fley z itibariyle sabit, gerek ve srekli olduu iin isteniyorsa, o fley insana daha ok zevk verir. Akln
zevk alma nitelii ile dier zevkler arasndaki iliflki bu flekilde cereyan
etmektedir. fiphesiz dier zevkler, ztlarn karflmna maruz kaldklar iin hzl bir biimde yok oluverirler. Fakat akla zg zevklerin
zdd sz konusu deildir; nk ebeddir. Eer yoklua maruz kalacak olursa, bunun nedeni maruz kalaca deiflimdir.
Efltuna gre, akla zg zevklerin birou, yine akl tarafndan
ynlendirildii zaman daha iyi bir hle gelir. Bir fleyin en gzel flart248.
249.

DEVLET EfiTLER 247
larda bulunmasn salayan fleyin de doal olarak daha sekin olmas

gerekir.250
bn Rfld, burada hazlara ynelimin irad olduunu, dolaysyla
kentlerin deiflim ve dnflmnn irad olduunu izah etmek istemifltir. Ona gre, insanlarn kendi tercihleri sonucunda deiflim ve
dnflm sreci gerekleflir.
250.
SONU
slm dnyasnda siyasete dair farkl trden eserler yazlmfltr.

Bunlar arasnda slm filozoflarnn yazdklar eserleri de zikredebiliriz. Onlar bu konuda eser telif ederken, kelmclardan ve fakhlerden farkl olarak slmn din ve ahlk retilerine genel anlamda
bal kalmakla beraber, dflardan getirilen sistemleri, grfl ve dflnceleri bunlarla kaynafltrma abas ierisine girmifllerdir.
Bu konuda ilk eser yazan filozof Frbdir. Ortaya koyduu siyaset retisiyle, hem slm siyaset dflncesini hem de kendinden sonra gelen bn Bcce ve bn Rfld gibi filozoflar derinden etkilemifltir.
Ancak bn Rfld, bu konuda Frbden etkilenmekle beraber, ondan farkl ve onu aflan bir siyaset kuram ortaya koymufltur. Onun bu
konudaki yegne eseri Telhsdir.
bn Rfld, Telhsinde konu itibariyle erdemli flehrin yapsn ve
ynetim tarzn, erdemli flehrin reisini ve zelliklerini, erdemli flehrin
karflt olan ynetim tarzlarn ele almfltr. Onun bu eseri, yap ve terkib itibariyle Efltunun Devletinden farkldr. bn Rfldn Telhsi
kitaptan oluflurken, Efltunun Devleti on kitaptan oluflmaktadr.
Ancak o, on kitaptan oluflan Devletin baz blmlerini flerh ve

izah etme cihetine gitmemifltir. fierh etmeyiflinin nedeni, bu blmlerin kesinlikten uzak, anlamsz, gereksiz ve diyalektik dflnceler iermesidir. Ona gre, bu blmlerin siyaset bilimine kataca herhangi
bir fley sz konusu deildir. Kesin bilgiye dayal felsef bilginin kstaslarna uymaz. Retorik ve diyalektik kabilinden szlerdir.
bn Rfld, Efltunun Devletinde olduu gibi, belli bir sistematii takip etme yerine bir bafllk altnda birden ok konuyu ele alma cihetine gitmifltir. Bu nedenle Telhsde konular i iedir. Bu da muhtemelen on kitaptan oluflan Efltunun Devletini makaleye indirgeyip flerh ve izah etmenin zorluundan kaynaklanmaktadr. Takip ettii bu yntem nedeniyle, birok konuda baz meseleleri tekrar etmek
durumunda kalmfltr.
bn Rfldn amac, siyaseti bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu
nedenle o, Efltundan kendi siyaset kuram iin bir format almfl, Yunan siyaset felsefesini slma yaknlafltrmaya alflmfltr.
bn Rfld, Efltunun Devletini flerh ederken, slm tarihinin siyas, sosyal ve iktisd geliflimini yorumlamfltr. Siyas flartlarn neden
deifltiini ve ihtilllerin nedenlerini yorumlamak istemifltir. Efltuna
gre, erdemli flehrin karfltlarndan uzun uzadya sz ederken bunu,
slm tarihine ve drt halife dnemine uygulamfltr. Ona gre drt
halife dnemi, ideal devlettir. Ancak bu devlet, Muviye b. Eb Sfynnn eliyle flan ve flerefe dayal timokrasiye dnflmfltr.
bn Rfld, Telhsde yapt flerh ve izahlarla Yunan siyaset felsefesine vkf olduunu ve bu felsefeyi kavradn gstermifltir. O, yaflad dnemin siyas yaps ile Yunan siyaset felsefesi arasnda temelde
farkllklar olmasna ramen benzerlikler kurabilmifltir.
bn Rfld, Efltunun siyaset felsefesini Yunan dflncesine zg
snrlar iinde deil, evrensel boyutta yorumlamfltr.
bn Rfld, Efltunun siyasete dair eserini flerh ve izah ederken,
nce siyaset biliminin konusu ve gayesi ile siyaset biliminin dier felsef disiplinler arasndaki yerini tayin etmeye alflmfltr. Bunu yaparken o, metodolojisini, takip edecei yntemi ve gayesini ortaya koymaktadr. Bu tarz bir yaklaflm, bn Rfldn genelde eserlerinde takip
ettii bir yntemdir.
SONU 251
bn Rfld, ilimleri iki ana bafllk altnda snflandrmfltr. Bunlardan birincisi nazardir, amac bilginin kendisidir. kincisi ise el-ilmulmeden olup ahlk ve siyaset ilimlerinden meydana gelmektedir. Ahlkn gayesi, yetkinlii elde edebilmesi iin bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Siyasetin amac ise, flehri erdemli hle getirebilmek iin
hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bir ynyle siyaset ve ahlk i iedir.
bn Rflde gre, ahlk siyasetten ayrlamaz, siyaset biliminin temelini oluflturmaktadr. Gerekte ahlk, ikinci ksm siyaset olan amel sanatn ilk ksm olup, bu balamda siyasetin stnde mantk bir
ncelii vardr.
bn Rfld, Efltunun siyaset kuramn beenmekle beraber, onun
fikirlerini gerektiinde tartflr, gerektiinde aksini ispat eder, gerektiinde reddeder bazen de beenerek teyit eder.
bn Rfld, Arap fliirini zevk iinde yaflamaya, servet elde etmeye
teflvik eden temalar ierdii iin tenkit etmifltir. O, kendi zamanndaki
musik aletlerinden haber vermifl, yaflad devlete atfta bulunmufl, tarih ve toplum ile Endlste meydana gelen bir ksm hdiseleri yorumlamfltr. Benzer flekilde bn Rfld, siyas baskya ve istibdada karfl
mcdele etmifl; refah iinde yaflayan, serveti tekelinde tutan ve servete dayanan ailelerin iktidarndan yana olmamfltr. bn Rfld, kuvvetli
devlet ve siyas istikrardan yanadr; blnmeye ve anarfliye karfldr.
bn Rfld, siyaset felsefesinde burhn esas almfl; siyaset bilimine
ait baz ilkeleri, o gnn slm corafyasnda geerli olan siyas ve
sosyal yapya uygulamfltr.
bn Rflde gre, insann devletsiz yaflamas imknszdr. nsan en
yce mkemmellie ancak ideal devlette ulaflabilir. Herhangi bir siyas topluluk dflnda, insann mutlulua ve mkemmellie ulaflmas bir
yana, hayatn bile devam ettirmesi mmkn deildir
bn Rfld, insan toplumun oluflumunu ekonomik gerekelerle
izah etmifltir. Zira ona gre toplumun varlk nedeni; insann tek baflna, kendi kendine yetmemesi, baflkalarna gereksinimi olmasdr.
bn Rfld, Efltundan hareketle muhfzlarn sahip olmalar gereken nitelikler ile almalar gereken eitimi ayrntl bir biimde izah
eder.
bn Rfld, muhfzlarn eitimini konu edinirken, zerinde nemle durduu bir konu vardr. Ona gre eitimde bir st aflamaya geerken belirli birtakm mantk dzenin, hiyerarflinin takip edilmesi gerekir. Bu hiyerarflinin bafllang noktasnda fliir vardr. fiiir bu hiyerarflinin en alt basama olup ocuklarn ve genlerin eitiminde bir yntem olarak kullanlrken, burhn bu hiyerarflinin en st basamadr
ve filozoflara zgdr.
bn Rfld, Efltuna ait metni flerh ve izah ederken, metnin zn korumakla beraber onu, ierisinde bulunduu medeniyet ve uygarlk ile telif edip uzlafltrmaya alflmfltr. Telif yaparken, Efltunun anlatmndaki slm inancna aykr birtakm figrleri slm
kavramlarla deifltirmifltir. Yunan fliirinde geen tanrlar; enbiyya,
hkim ve slih insanlara tebdil etmifltir. bn Rfld, ocuklara retilmemesi gereken hikyeler ve bu hikyelerin ierii hakknda bilgi
verirken, Efltunun zikrettii Homeros ve teki flairlerin konuyla ilgili destanlarna hi deinmeyerek, siyaset felsefesine bilimsel bir temel kazandrmak, meseleyi daha rasyonel bir biimde tasvir etmek
istemifltir.
bn Rfld, Devleti flerh ve izah ederken, slm ahlk ve inancyla
rtflen, aykrlk teflkil etmeyen konularda daha rahat, daha akc,
daha coflkulu bir slub kullanmfltr. Zira o, bu konularda kendini daha rahat bir biimde ifade edebilmekte, okuyucu da Yunn bir metinden ziyade lirik bir slubla yazlmfl, slm ahlkna dair bir kitapla
karfl karflya olduu hissine kaplmaktadr.
bn Rfldn Arap fliirine, zellikle de chiliye fliirine getirdii
elefltirinin din, ahlk ve siyas gerekeleri vardr. nk o, bu tr
fliirin vatandafllarn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete karfl
tehlike oluflturduu inancndadr. bn Rfldn hedefinde ideal bir
kent vardr ve onlar toplumda olup biten btn hdiseleri kendi siyaset kuramlar asndan deerlendirmektedirler. bn Rfldn Arap
fliirine bakfl asn da bu perspektiften deerlendirmek gerekir. Zira Arap fliirinin bu anlamda genler zerinde ykc etkileri sz konusudur. bn Rfld, zevk peflinde koflan, cinsellii, flarab hayatnn
gayesi edinen kiflilerin ideal devleti iin tehlike oluflturduuna inanmaktadr.
SONU 253
Rosenthala gre bn Rfld, sanki slm dnyasnda yarglar ile

doktorlara verilen yceltici unvanlara itiraz eder gibi grnmektedir.
O bu konuda bn Bcceden etkilenmifl gibidir.
bn Bcce, doktorluk ve yarg mesleini, siyasal ve sosyal bozukluun birer alameti olarak kabul etmektedir.
Ancak bn Rfldn bu konuda kendi iinde tutarl olmadn
syleyebiliriz. O, bir taraftan, erdemli kentte hibir flekilde yarg ve
doktor bulunmaz, derken; dier taraftan da, Efltunun bu yaklaflmna katlmadn ve erdemli kentte yararl ilalar tanmlama ve kronik hastalar, dier hastalardan ayrt etme, teflhiste bulunma amacyla
doktor bulunmas gerektiinden sz etmektedir.
Efltunun toplum modelinde halk snflara ayrlmfltr. Yetenein
ls ise, insann kendi doasna uygun meslei yapmasyla mmkndr. Her birey bir meslek ile ilgilenmeli, birden ok meslek ile ilgilenmemelidir. Bu konuda bn Rfld, Efltunun dflncelerini benimsemektedir. Zira ona gre, birden ok meslek ile ilgilenen kifliler,
hibir meslein gereini iyi bir biimde yerine getiremez, hibir meslekte yetkin olamazlar. Bu da toplumda bulunmas gereken adalet ilkesini zedeler, toplumsal anarfliye neden olur.
bn Rfld, Efltunun siyaset kuramn kendi asrnn siyaset geleneine uyarlarken; aradaki zaman, mekn ve kltr fark adeta ortadan kalkmakta, sanki ayn kltr ve corafyann filozoflarymfl gibi,
ayn dili kullanmaktadr. Yalnz bn Rfld, bu konuda Efltun ile mukayese edildii zaman, onun siyaset kuramnn daha rasyonel, gzlem
ve tecrbeye dayal bir kuram olduu anlafllr. nk o, bir filozof ve
kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmifl, orada haksz
ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaflamfltr.
bn Rfld, Efltundan farkl olarak erdemli kenti oluflturan btn
unsurlarla ilgilenmifl, hibir snf dier bir snfa tercih etmemifltir.
Zira ona gre erdemli devletin inflas, devletin btnn oluflturan
unsurlarn uyumu ve fonksiyonel olmalaryla mmkndr.
Kadnlarn hrriyetini ve doal hukukunu savunmufltur. O, kadnn toplumdaki yeri ve konumunu tayin ederken daha gerekidir. Efltuna kyasla dflnceleri daha makul ve mantkldr. Ayn zamanda
slmn yaklaflmyla da rtflmektedir. Halbuki bazlarna gre kadnn sosyal stats ev ortamyla snrldr.
bn Rfld, bir taraftan Efltunu izah ederken, dier taraftan yaflad dnemde kadna biilen toplumsal statye elefltiri getirmektedir. Zira, o gnn flartlar ierisinde kadnn toplumdaki konumu, bn
Rfldn genel erevesini izdii yapyla uyumlu deildi.
deal devlete baflkan olacak reisin ne tr zelliklere sahip olmas
gerektii konusu, bn Rfldn siyaset felsefesinde ele ald en nemli konularndan birisidir. bn Rflde gre, devleti ynetmeye aday birinin felsefe eitimi grmfl olmas gerekir. nk felsefe siyas iktidarn kaynadr; devlette ve insanlarda iyilik ve ktl tanma imkn verir.
bn Rfld, hkmdar anlamna gelen melik tabirini Frbden almfltr. Benzer flekilde, melikte bulunmas gereken zellikleri de genel
anlamda Frbden almfltr. Ancak bu zelliklerin btn, ana temas itibariyle bn Rfld ve Frbde ortak olmakla beraber sralamas ve
ierdii unsurlar itibariyle farkllklar arz etmektedir. Bu farkllklar
da ze ait farkllklar deildir.
Frbden farkl olarak, bn Rflde gre melikte bulunmas gereken zelliklerden birisi de onun cesur olmasdr. Ona gre cesur olmayan birisi, zellikle Endlste yetiflip bymflse, kesin kanta dayal olmayan fikirlere itiraz edip reddedemez.
Bu noktada bn Rfld, referanslarnn dflna karak cesaret ve felsefe arasnda yakn bir iliflki olduundan sz etmektedir. bn Rfldn
bu yaklaflmnn arka plannda, kendi yaflad dnemdeki siyas flartlarn etkili olduu sylenebilir. Felsefenin illegal kabul edildii bir
toplumda muhtemelen cesur olmak, doru felsefeyi savunmak, filozof olmann flartlarndan biri olsa gerek ki, burada bn Rfldn sylemek istedii fley tamda budur.
bn Rfld, Efltunun Devletini izah ederken, ondan farkl olarak
kendi siyaset kuramna dair zgn ve farkl dflnceler ortaya koymufltur. Nitekim kulland kavram ve stlhlar, Yunan siyaset kuramnn pek aflina olmad kavramlardr. rnein; reis olacak kiflinin
ictihad edebilme yeteneine sahip olmas, fkh ilminin konularna v-
SONU 255
kf olma gereklilii gibi hususlar, Yunan siyaset felsefesinde olmayan

tanmlamalardr.
bn Rfld, kendi yaflad asrda ideal devletin olabilirliliine inanmaktadr. Ona gre, kendi yaflad asrda gerekli niteliklere sahip filozoflarn yetiflip bymesi pekl mmkndr.
bn Rflde gre bir filozofun sahip olmas gereken zellikler, Endlste felsefenin ilke ve kurallarndan beslenerek byyen birok
kiflide bulunmaktadr.
bn Rfld, temelde ideal devletin inflasna dair konularda Efltun
ile hemfikirdir. Fakat farkl olarak, bu devletin infla edilebilmesi iin
Efltunun belirledii yntemin dflnda baflka yntemlerin olabilecei inancna sahiptir.
Efltuna gre ideal devletin varl, filozoflarn varlna baldr. Ona gre, nasl ayakkab yaptrmak iin bir ayakkab ustasna ve
gemimizi denize karmak iin de usta kaptana baflvuruyorsak, hkmetin ynetimi iinde uzman yneticilere baflvurmalyz. Efltuna
gre bu uzman yneticiler filozoflardr.
bn Rfld, Efltuna gre ynetimlerin filozoflardan yararlanamayflnn iki nedeni olduundan sz etmektedir.
Birinci nedeni, filozoflar ile yneticiler ve halk arasnda sayg ve
gven yokluudur. kincisi, sahte filozoflarn varldr.
bn Rfld, yaflad dnemde siyas iktidarla, gnn entelektelleriyle ve din limleriyle birtakm sorunlar yaflamfltr. Ancak o, bu sorunlara dair dorudan kendi dflncelerini ifade edip elefltirilerini sralama yerine bunu, Efltunun siyaset kuram zerinden yapmfltr.
bn Rfld, burada toplumda bulunan birtakm felsefe karfltlarndan yaknmaktadr. bn Rflde gre bunlar, olumsuz niteliklere sahip,
dflnce ufku dar, saldrgan ve her trl ktl yapabilecek niteliktedirler. Ayn zamanda devlet ynetiminde bulunan bu insanlar bn
Rfld, sofist diye niteler.
bn Rflde gre gerek bir filozof, tesadfen bu kentlerde yetiflecek olursa, o bu haliyle zararl vahfli hayvanlar arasnda kalan kifliye
benzer. Doal olarak o, maruz kald vahflete karfl mukavemet edemezse de, onlarn vahfletini paylaflmak zorunda deildir. Bu nedenle
o, kendi nefsini toplumdan izole eder ve hayat yalnz yaflar. Ancak filozof, bu durumda erdemli devlette bulabilecei tam yetkinlii elde
edemez.
bn Rfld, bu noktada bn Bcceden farkl olarak kendini toplumdan izole eden filozofun yetkin olamayacan sylemektedir. Oysa bn Bcceye gre filozoflar, kendi vatanlarnda, komflular arasnda bulunsalar bile, fikirleriyle yalnzdrlar; dflnceleriyle baflka ufuklara doru yolculua karlar ki bu yerler onlar iin vatanlar mesabesindedir. Mutasavvflar, onlar iin urab tabirini kullanrlar. Onlar
yalnzlklaryla mutluluu yaflarlar.
bn Rfld, ideal devleti ynetecek olan filozoflara uygun bir tarzda hangi tr eitim-retimin hangi flartlarda verilmesi gerektii konularn izah etmifltir.
O, filozoflara belirli ilimlerin, belirli bir sra dzeni iinde retilmesinden yanadr.
bn Rflde gre, filozoflarn eitimi iin en iyi olan fley, eitime
zorunlu olarak mantkla bafllanmasdr. bn Rfldn bu yaklaflm,
kendinden nce gelen Kind, Frb ve bn Sn gibi btn Aristocu
filozoflarn manta dair tutumlaryla da rtflmektedir. Zira bu filozoflar, mantn gereklilii konusunda ittifak halindedirler. Efltunun aksine matematik yerine mant, ilimlere girifl olarak kabul etmifllerdir.
bn Rflde gre insan, bu dnyada varlk leminin bir unsuru olduuna gre, kendisi iin var olduu ve kendisine ihtiya duyduu bir
amac olmaldr. Amac olmakszn varl dflnlemez. bn Rflde
gre kendi yaflad asrdaki Mslman din adamlarnn gayeden anladklar fley ise, Allahn iradesidir. Allahn irade ettii fleylerin yerine getirilmesidir. Allahn yaplmasn istedii fleyler iki ksma ayrlmaktadr.
Birincisi fieriatn emrettii tarzda Allahn varln idrk etmektir. Dieri de, ahlk erdemleri bilmek ve uygulamaktr.
bn Rfld, ideal devletin ynetim tarzn izah ettikten sonra, erdemli olmayan ve basit/bozuk diye nitelendirilen kentlerin ynetim
tarzn, birinin dierine nasl dnfltn, erdemli kent ile erdemli
SONU 257
olmayan kentler arasndaki benzerlikleri ve farkllklar ele alr. bn

Rfld, bu konulara dair yapt flerh ve izahlarda genelde Efltunun
yaklaflmn benimsemekle beraber o, ayn zamanda Frbnin de etkisindedir. yle ki bn Rfld, bazen Frbnin dflncelerini birebir
takip etmifl, alntlar yapmfltr. bn Rfldn yapt bu izahlara bakarak, Telhsde en ok yaknd ve vurgu yapt fleyin devlet ynetimindeki istibdat olduu pekl sylenebilir. bn Rfld, bu konuda
kendi zamanndaki yneticileri szleriyle ve eylemleriyle, cesaretle
ak bir biimde elefltirmifl, onlarn mstebid olduunu sylemifltir. Siyaset bilimcileri arasnda bn Rfld farkl klan, onun bu zelliidir.
Toplumsal problemlere karfl son derece duyarl davranmfl, bir filozof
olarak sadece teori ile ilgilenmemifl, amel yansmalar da ciddiyetle
takip etmifltir.
BBLYOGRAFYA
el-bd, Hasan Mecd, el-Ulm et-Tabiyye fi Felsefeti bn Rfld,

Beyrut-1995.
el-Acem, Refik, el-Rufldiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb.-1988.
Aff, Ebul-l, slm Dflncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul-2000.
Ahmed b. Hanbel, el-Msned, el-Mektebetfl-fimile: el-sdrus-sn
2.09.
Akkad, Abbs Mahmud, bn Rfld, Kahire-1119.
Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, stanbul-1991.
Antuvan, Ferruh bn Rfld ve Felsefetuhu, Beyrut-2007.
Aritoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ankara-1998;
, Mverttaba, ev. shk Bin Huneyn, tefsir: bn Rfld, Humus-2007;
, Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999.Arkan, Atilla, bn
Rfld Psikolojisi, stanbul-2006.
Aslan, Ahmet, Felsefeye Girifl, Ankara-1996.

Ataman, Veysel (derleyen), Devlete Girifl: Thalesten Platona Yunan
Felsefesi, stanbul- 2005.
Aydn, Mehmet, slm Felsefesi Yazlar, stanbul-2000.
Aydnl, Yaflar, bn Bccenin nsan Grfl, stanbul-1997.
Baker, A. E., Felsefeyi Anlamak, ev. brahim fiener, stanbul-2002.
Bayraktar, Mehmet, slm Felsefesine Girifl, Ankara-1999.
Bula, Ali, slm Dflncesinde Din-Felsefe/Vahiy-Akl liflkisi, stanbul-ts.
Butterworth, Charles E., New Light On The Political Philosophy Of
Averroes, Essays On slmic Philosophy And Sicence, Edited
by George F. Hourani, Albany-1975;
, Ahlk ve Siyaset Felsefesi, slm Felsefesine Giriflin iinde,
edt. Peter Adamson - Richard C. Taylor, ev. M. Cneyt Kaya, stanbul-2007; slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, ev. Selahattin Ayaz, stanbul-1999.
el-Cbir, Muhammed bid, bn Rfld: Sre ve Fikr Dirse ve Nuss,
Beyrut-1998.
Clnus, Cevami Kitb Timaus fi lmit-Tabi li Clnus, Efltun
fil-slmn iinde, thk. Abdurrahman Bedev, Beyrut-1982.
Corbin, Henry, slm Felsefesi Tarihi: Bafllangtan bn Rfldn lmne Kadar (1198), ev. Hseyin Hatemi, stanbul 1986.
Cuma, Muhammed Lutfi, Trih Felsifetul slm, Msr-ts.
arc, Mustafa, slm Dflncesinde Ahlk, stanbul-2000.
elebi, lyas, Hsn ve Kubh, DA, XIX,59-63.
Da, Mehmet - Hfzrrahman R. ymen, slm Eitim Tarihi, Ankara-1974.
Efltun, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu - M. Ali Cimcoz, stanbul1992;
, Yasalar, ev. Candan fientuna - Saffet Babr, stanbul-1998;
, Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999.
BBLYOGRAFYA 261
el-Ehvn, Ahmed Fuad, bn Rfld, Klasik slm Filozoflar ve Dflncelerinin iinde, ev. lhan Kutluer, edt. M.M. fierif, stanbul-2000.
Emin, Osman, fiahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb. 1945.
Fahri, Macit, bn Rfld Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992;
, slm Ahlk Teorileri, ev. Muammer skenderolu-Atilla
Arkan, stanbul 2004.
, slm Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul-1992.
Frb, el-Mednetl-Fzla, ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990;
, Efltun felsefesi, Frbnin Eserinin iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara 2001;
, es-Siysetul-Medeniyye veya Mebdiul-Mevcudt, ev.
Mehmet Aydn - Abdulkadir fiener - M. Rami Ayas, Ankara1980;
, Fuslul-Meden: Siyaset Felsefesine Dair Grfller, ev. Hanifi zcan, zmir-1987;
, hsul-Ulm: limlerin Saym, ev. Ahmet Atefl, stanbul1989;
, Mutluluu Kazanma (Tahslus-Sade), Frbnin
Eserinin iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara-2001.
Flew, Antony, Platon, Bat Dflncesinde Siyaset Felsefeleri iinde,
ev. Nejat Muallimolu, stanbul-2000.
Frank, Daniel H., Ahlk, slm Felsefesi Tarihinin iinde edt. Seyyid Hseyin Nasr - Oliver Leaman, ev. fiamil al - Hasan
Tuncay Baflolu, stanbul 2007.
Gunnar Skirbekk-Nils Gilje, Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe Tarihi, ev. Emrah Akbafl - fiule Mutlu, stanbul 2006.
alib, Mustafa, Felsife Minefl-fiark ilel-arb, Beyrut-1968.
Hacak, Hasan, Mlkiyet, DA, XXXI, 543-548.
Hitti, Philip K., Arap Tarihinin Mimarlar, ev. Ali Zengin, stanbul
1995.
Huveydi, Yahya, Tarih Felsefetul-slm fil-Kretil-Afrkiyye, Kahire
1966.
bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, nflr. Maan Ziyde, Beyrut-1978.

bn Haldn, Mukaddime, ev. Halil Kendirci, stanbu-2004.
bn Rfld, Averros Commentary on Platos Republic, edited with an
introduction, translation and notes by E.I.J. Rosenthal,
Cambridge-1956;
, Telhsus-Siyse li Efltn, ngilizceden Arapaya ev. Hasan Mecid el-bd - Ftma Kzm ez-Zeheb, Beyrut 1998;
, Faith and Reasen, translated by brahim Naccar, Oxford2001;
, Averroes On Platos Republic, translated with an introduction and notes by Ralph Lerner, taka and Londen-1974;
, Commentary On Aristotelestelestles Book On The Heaven
And The Universe: fierh Kitbus-Sem vel-lem, edited by:
Fuat Sezgin, Frankfurt-1994;
, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn, braniceden Arapaya tercme eden: Ahmed fiehlan, Beyrut1998;
, el-Keflf an Menhicil-Edille f Akidil-Mille, thk. Muhammed bid el-Cbir, Beyrut-1998;
, Faslul-Makl: Felsefe-Din liflkisi, ev. Bekir Karla, stanbul-1992;
, Kitb el-Kevn vel-Fesd, nflr. Ali Muhammed sbir, Dimeflk2007;
, Kitbun-Nefs: Psikoloji fierhi, ev. Atilla Arkan, stanbul2007;
, Metafizik fierhi, ev. Muhittin Macit, stanbul-2004;
, Telhs es-Safsata li Aristutls, nflr. Muvaffak Fevzi el-Cebr,
Dimaflk-2006.
, Telhs Kitbufl-fiir, thk. Tiflarles Betrus-Ahmed Abdulmecid
Heridi, byb., 1986.
bn Sn, Risle fi Aksmil-Ulmil-Akliyye, Abdlemir fiemseddin,
el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felseftihil-lmiyyenin iinde, Beyrut-1988.
BBLYOGRAFYA 263
bn Teymiye, Siyaset (es-Siyasetfl-fieriyye), ev. Vecdi Akyz, stanbul-1999.

bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978.
zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, hazrlayan: N. Ahmet
zalp, stanbul 1995.
John A. Hall- G. John kenberry, Devlet, ev. Yefleren Olgu AlibeygilMurat fiipal, Ankara 2000.
Kanavt, Corc, Muelleftu bn Rfld, Cezayir 1978.
Karla, Bekir, bn Rfld, DA, stanbul 1999.
Karla, Bekir, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, stanbul
2004.
Kind, Felsef Risleler, eviri ve inceleme: Mahmut Kaya, stanbul
1994.
Korkmaz, Fahreddin, Gazlide Devlet, Ankara 1995.
Kumeyr, Yuhann, Felsifetl-Arab: bn Rfld, Beyrut 1986;
, slm Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, stanbul 1976.
Kutluer, lhan, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002;
, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul 1996;
Medeniyet, DA, XXVII, 297.
Kken, Glnihal, Ortaada Eitim Felsefesi, stanbul 2001.
Leaman, Oliver, Averroes And His Philosophy, Oxford 1988.
Libera, Alain de, Ortaa Felsefesi, ev. Ayfle Meral, stanbul 2005.
el-Mverd, mam Ebul-Hasan, el-Ahkmus-Sultaniyye (slmda
Hilfet ve Devlet Hukuku), ev. Ali fiafak, stanbul-1976.
Menv, et-Terf, el-Mektebetfl-fimile: el-sdrus-sn 2009.
More, Thomas, topya, ev. Nemciye Uansoy, stanbul 2005.
Mcahit, Huriye Tevfik, Frbden Abduha Siyas Dflnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul 1995.
Neiwhner, Friedrich, bn Rfld ve Kadn zgrl (Cumhuriyetin kuruluflunun 75. yl mnasebetiyle lmnn 800. yln-
da bn Rfld sempozyumunda sunulan yaynlanmamfl bildiri,

proje no: 1999 soc-114/131200).
Neflflar, Ali Sami, slmda Felsefi Dflncenin Douflu, ev. Osman
Tun, stanbul 1999.
Olguner, Fahrettin, Bat ve slm Kaynaklar Iflnda Platon, Ankara
1989.
zdemir, Mehmet, Endls, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul
1995.
Pellegrin, Pierre, Aristoteles, Siyaset Felsefesi Szl, ev. Necmeddin Kamil Sevil, stanbul 2003.
Philonenko, Alexis, Eitim md., Siyaset Felsefesi Szl, yayna
hazrlayanlar: Philippe Raynaud-Stephane Rials, ev. Emel
Ergun, stanbul 2003.
Pieper, Annemarie, Etie Girifl, ev. Veysel Atayman-Gnl Sezer, stanbul 1999.
Razi, Fahreddin, Kelma Girifl (el-Muhassal), ev. Hseyin Atay, Ankara 2002.
Rosenthal, E. I. J., Ortaada slm Siyaset Dflncesi, ev. Ali aksu, z Yay., stanbul 1996.
Ross, David, Aristoteles, zcan Yaln Kavasolu, stanbul 2002.
Sarolu, Hseyin, bn Rfld Felsefesi, stanbul-2003.
Solomon, Robert C., Adalet Tutkusu, ev. Ertu Altnay, stanbul 2004
Sperber, Monique Canto, Platon, Siyaset Felsefesi Szl, ev. smail Yerguz, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud-Stephane Rials, stanbul 2003.
Sponville, Andre Comte, Byk Erdemler Risalesi, ev. Iflk Ergden,
stanbul 2004.
fiehln, Ahmed, el-Melleft er-Rufldiyye f et-Turs el-bar, bn
Rfld, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltnun iinde.
fiehristan, Muhammed b. Abdlkerim, Dinler ve Mezhepler Tarihi
(el-Milel ven-Nihl), ev. Muharrem Tan, stanbul 2006.
BBLYOGRAFYA 265
fiemseddin, Abdlemir, el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felsefetihil-lmiyye, Beyrut 1988.

fieyzer, Devlet Baflkann Nitelikleri, ev. Osman Arpaukuru, stanbul 2003.
fiulul, Kasm, bn Haldna Gre slm Medeniyeti, fianlurfa 2009.
Toktafl, Fatih, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rfldn Siyaset Felsefesine Yaklaflm, slm Felsefesinin Sorunlarnn iinde,
Ankara 2003.
Topuzolu, Tevfik Rflt, Hfliye, DA, XVI, 419-420.
Turhan, Kasm, Din-Felsefe/Uzlafltrc Bir Dflnr: miri ve Felsefesi, stanbul 1991.
Vural, Mehmet, slm Felsefesi Szl, Ankara 2003.
Walzer, Richard, Aklama ve Yorumalar, Frb, el-Mednetl-Fzlann (ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990) iinde, s. 249.
Watt, W. Montgomery, slm Dflncesinin Teflekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981.
Yakt, smail, Trk-slm Dflncesi zerine Arafltrmalar, stanbul
2002.
Yetkin, etin, Siyasal Dflnceler Tarihi, stanbul 2005.
NDEKS
A
Abbs 35
adalet 17, 70, 73, 74, 82, 84, 85,
86, 87, 88, 96, 188, 192,
212, 224, 253
amel 19, 25, 60, 61, 63, 64, 65,
66, 67, 76, 79, 83, 116,
117, 120, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 134, 136,
142, 175, 184, 185, 189,
191, 193, 212, 241, 243,
244, 251, 257
aristokrasi 182, 190, 194, 213,
225, 230
Aristoteles 11, 12, 18, 19, 23, 24,
31, 32, 33, 34, 42, 43,
44, 46, 47, 48, 50, 60,
61, 62, 63, 64, 65, 66,
67, 68, 72, 75, 86, 110,
119, 120, 125, 146, 147,

184, 199, 212, 230
astronomi 12, 34, 37, 41, 47, 61,
172, 175, 176
Atina 35
B
Badat 35
Bat 12, 26, 32, 35, 37, 47, 52, 169
Batlamyus 33, 42
Bedev, Abdurrahman 37, 202
Beytul-Hikme 66
C
Cbir, el-, 11, 23, 24, 26, 49, 50,
51, 60, 62, 63, 101
Cebriye 139
cedel 26, 77, 112
cihd 79, 109, 189, 190, 191

Corc Kanavt 37, 52
D
Dante 33
demokrasi 25, 207, 208, 209, 210,
216, 217, 218, 219, 220,
234, 235, 236, 237, 238,
241, 242, 243
dou 12, 23, 26, 32, 35
doktor 81, 89, 90, 91, 92, 93, 94,
195, 196, 197, 201, 253
E
edebiyat 40, 206
Efltuncu 12, 26, 139, 149
Ekonomi 107
Emev 19, 35
Endls 13, 22, 24, 26, 32, 51, 86,
100, 112, 145, 148, 152,
157, 162, 164, 165, 187,
188, 197, 198, 200, 206,
208, 209, 210, 213, 222,
228, 241, 251, 253, 254,
255
epistemolojik 25, 26, 176
Eflar 200
etik 18, 19, 50, 61, 64, 65, 66, 67,
68, 72, 75, 86, 114, 120,
125, 130, 212
F
fil 175
fakh 36, 165, 167
Frb 11, 16, 19, 23, 24, 25, 26,
44, 46, 60, 62, 63, 65,
67, 69, 72, 76, 79, 83,
89, 91, 92, 95, 107, 110,

111, 114, 117, 119, 125,
127, 131, 135, 136, 137,
146, 156, 172, 176, 177,
182, 183, 184, 185, 186,
188, 189, 190, 191, 193,
194, 195, 197, 198, 201,
202, 204, 206, 207, 211,
212, 214, 215, 232, 243,
249, 254, 256, 257
fkh 31, 32, 37, 39, 46, 47, 101,
112, 190, 191, 254
fizik 12, 37, 46, 48, 64, 115, 122,
175, 176
form 116, 174, 175
G
Galen 33, 51, 52, 100, 168, 169
gramer 37
H
hads 32, 100
Hazram 35
hikmet 22, 32, 74, 77, 82, 83, 118,
142, 152, 184, 189, 191,
199, 245
Hipokrat 33
Homeros 140, 143, 252
Hulef-i Rflidin 192
hkmdar 95, 189, 195, 223, 254
bn Bcce 11, 16, 32, 69, 70, 71,

89, 90, 114, 194, 201,
249, 253, 256
bn Eb Usaybia 37
bn Haldn 19, 21, 23, 24, 69, 105,
NDEKS 269
106, 210, 224, 227, 228,

233
bn Sn 11, 25, 33, 38, 39, 61, 63,
68, 146, 176, 256
bn Tufeyl 32, 33, 194, 199
bnul-Abbr 36
branice 22, 40, 41, 42, 45, 48, 50,
51, 53, 55, 79, 99
ictihad 190, 191, 254
idrk 76, 111, 115, 116, 117, 119,
123, 126, 131, 171, 172,
173, 183, 186, 202, 223,
228, 243, 256
imam 161, 185, 195
mam Mlik 32
skenderiye 35
flbiliye 36
K
Kaderiye 139
kadn 16, 20, 41, 101, 103, 131,
145, 164, 165, 168, 169
kelm 31, 37, 39, 40, 112, 139
kelmclar 138, 139, 184
Kind 25, 172, 176, 256
Kurn 48, 99, 100, 101, 112, 165,
166
Kurtuba 17, 23, 31, 33, 34, 35, 36,
40, 139, 241
mantk 12, 37, 46, 47, 48, 60, 115,

146, 175, 176
Memn 35
Melik 183, 185, 186, 190, 254
metafizik 12, 37, 46, 48, 59, 63,
65, 115, 174, 175, 176
monarfli 25, 182
Mutezile 139, 200
Muviye b. Eb Sfyn 19, 227,
228, 250
Murbtlar 19, 49, 192, 210, 228,
233, 241
Muvahhidler 19, 49, 152, 228, 233
mstebid 156, 202, 210, 211, 212,
213, 218, 221, 225, 228,
238, 239, 240, 241, 242,
243, 257
mzik 61, 84, 88, 94, 97, 123, 134,
151, 152, 153, 154, 155,
160, 163, 172, 174, 175,
177
N
nazar 18, 19, 22, 23, 31, 35, 51,
60, 61, 63, 64, 66, 67,
73, 74, 76, 77, 83, 95,
116, 117, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 127, 134,
135, 138, 142, 173, 184,
185, 186, 193, 194, 197,
198, 240, 241, 244
Latin 32
O-
M
Macit Fahri 17, 26, 37, 48, 65, 139,
199
madde 115, 140, 172, 174, 175
oligarfli 25, 206, 229, 230, 231,

232, 234, 237, 238
ontolojik 176
klid 33, 42, 175
P
Pers 105, 158
peygamber 98, 100, 101, 119, 169,
186, 192
Politika 65, 66, 177
psikoloji 12, 47, 48, 59
R
Renan, Ernest 37, 48
Retorik 17, 76, 77, 78, 134, 135,
184, 191, 250
Riyziyt 176
Roma 35
S-fi
sadet 119, 181
Samuel ben Yehuda 40, 41, 42, 43,
45, 53, 79, 148
Savafl 78, 79, 87, 104, 105, 106,
107, 108, 109, 142, 152,
157, 162, 172, 230, 235,
236
Sofest 184
Sokrates 60, 91, 92
flrih 32, 33, 47
fliir 17, 52, 76, 77, 134, 135, 145,
146, 147, 148, 149, 252
T
tasavvur 63, 74, 115, 135, 136,
140, 142, 171, 173, 222
tefekkr 22, 73, 74, 77, 95, 117,
135
teolojik 138
tp/tb 12, 31, 32, 34, 37, 39, 48,
65, 75, 76, 89, 90, 212
timokrasi 203, 232, 246
tiran 212, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 225, 241, 242
tiranlk 210
Y
yarg 90, 91, 93, 94, 156, 166,
253
yasa 81, 168, 185, 234, 235, 244
Yunan 16, 19, 20, 21, 22, 23, 26,
51, 55, 80, 81, 95, 109,
141, 143, 146, 148, 152,
165, 171, 191, 228, 250,
252, 254, 255
Z
zarret 208, 214, 236
Zeheb 37

Cevher Şulul-İbn Rüşd-Ün Siyaset Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cevher Şulul-İbn Rüşd-Ün Siyaset Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BN RfiDN

insan yaynlar : 502

DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI

1. Toplumsal Yaflamn Gereklilii

3. Adalet lkesi le Birey-Devlet liflkisi

4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu

6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken Corafi Byklk

B. deal Devletin Unsurlar

b. Muhfzlarn toplumsal stats

c. Muhfzlarn yaflam tarz

a. Akln konusuna gre tasnifi

9. nsan Hayatnn Gayesi

8. Savafl Halinde Uyulmas Gereken Kurallar

a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve

1. deal Devletin Baflkannda Bulunmas Gereken Nitelikler

3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde Etkin Olamayfllarnn

B. deal Olmayan Basit/Bozuk Devletler

12 BN RfiDN SYASET FELSEFES

ve tecrbeye dayal bir kuram hline getirmifltir. nk o, bir filozof

16 BN RfiDN SYASET FELSEFES

benzetmesi ile ocuklarn eitimini, sekizinci kitab erdemli flehrin

Macit Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992, s. 135. Ayrca bkz.

18 BN RfiDN SYASET FELSEFES

aka anlafllaca gibi Efltunun bu konudaki grfl yeterince

Refik el-Acem, el-Rufldiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb1988, II,595.

20 BN RfiDN SYASET FELSEFES

bn Rfld, Telhs, s. 126.

Fatih Toktafl, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rfldn Siyaset Felsefesine

22 BN RfiDN SYASET FELSEFES

bn Rfld, Telhs, s. 78.

bn Rflde gre, felsef dflnce herhangi bir millettin tekelinde

24 BN RfiDN SYASET FELSEFES

de ayn siyas kavramlar kullanlmfltr. Bazen bn Rfld, Frbnin

sefesi, dier felsefelerden farkldr. O, siyaset felsefesinde burhn esas

bn Rfldn Telhsde en sk kulland ve en ok nemsedii szcklerden

26 BN RfiDN SYASET FELSEFES

burhn ile ynetimin doas ve ynetim flekilleri izah edilebilir26

bn Rfld, Telhs, s. 33; M. Vural, Cedel md., s. 81-84.

C. E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, s. 233.

Osman Emin, fiahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb., 1945, s. 74.

32 BN RfiDN SYASET FELSEFES

B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257.

BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 33

tum, zr beyan ettim ve felsefeyle ilgilenmediimi syledim. Bunun

Yhann Kumeyr, Felsifetul-Arab: bn Rfld, Beyrut-1986, s. 8,9.

34 BN RfiDN SYASET FELSEFES

Fakat 591/1195de bn Rfld, gzden dfler srgne tabi tutulur.

Muhammed Lutfi Cuma, Trih Felsifetul-slm, Msr-ts, s. 167. Ayrca

BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 35

bn Rfldn doduu kent olan Kurtuba XII. yzylda felsefenin

B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257-258.

36 BN RfiDN SYASET FELSEFES

Klasik slm dflncesi kaynaklarnn belirttiine gre bn

Abbs Mahmud Akkad, bn Rfld, Kahire-1119, s. 5-6.

BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 37

kaydettii, tasnif ve telif ettii eserlerin sayfa says on bin varak

Bekir Karla, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, stanbul2004, s. 377.

38 BN RfiDN SYASET FELSEFES

a. Felsef Eserleri ve fierhleri

BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 39

28- Makle fil-kys efl-flart,

b. Tbb Eserleri ve fierhleri

c. Kelm ve Fkh Telifleri