Mazı Dağı Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu
TRK MHENDS VE MMAR ODALARI BRL
MAZIDAI VE FOSFAT GERE

RAPORU
ubat 2006, ANKARA
ISBN: 9944-89-080-4
Dizgi: Dijle Konuk
Bask: Mattek
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
Atatrk Bulvar No: 131 Kat: 9
Bakanlklar 06640 ANKARA
Tel: 0312 418 12 75
Faks: 0312 417 48 24
Web: www.tmmob.org.tr
E-Posta: tmmob@tmmob.org.tr
Mart 2006
NDEKLER
SUNU
GR
1.FOSFAT KAYASININ TANIMI, NEM VE DNYADAK VARLII
1.1. Fosfat Kayasnn Tanm

1.2. Dnyadaki Mevcut Durum
1.3. Fosfat Kayasnn nemi ve Kullanm Alanlar
1.4. Dnya Fosfatlarnn Kalitesi
2.LKEMZDE FOSFAT ARAMA VE DEERLENDRME ALIMALARI
12
2.1. 1960-1975 Dnemi

2.2. 1975-2005 Dnemi
2.2.1. Eti Maden letmeleri Ruhsat Sahalarndaki Fosfat Rezerv Durumu
2.2.2. Mazda Byk Projesi
2.2.2.1. Karata Projesi
2.2.2.2. Gneydou Anadolu Fosfatlar Byk Projesi
2.2.2.3. Mazda Konsantratr Tesisleri ve retilen Konsantrenin zellii
2.2.2.4. Konsantre Tesisleri zellikleri ve lem Sreci
2.2.2.5. Mazda Fosfat Konsantresinin zellikleri
2.3. 2005 Yl ve Sonras
2.4. Kalknma Planlarnda Fosfat
2.5. Fosfat Gerei ve Siyasal Yaklam
2.6. TMMOB Belgelerinde Fosfat Gerei
3. KAYA FOSFAT-GBRE LKS
37
3.1. Kaya Fosfat ve Gbre retimi ve Tketimi

3.2. Trkiyede Mevcut Gbre Tesisleri Kapasite ve Kullanm Oranlar
3.3. Gbre ve Kaya Fosfat thalat / hracat Miktarlar
4.KAYA FOSFATLARIMIZIN LETLMESNE YNELK NERLER
4.1. Endstriyel letmecilik nerileri
4.1.1. Mardin-Mazda Merkezli Entegre Yatrm nerisi
49

4.1.2. SMP retim Prosesi (HNO3 Temelli) Yatrm nerisi
4.1.3. Nitro Fosfat Yatrm nerisi
4.1.4. Organik ve Organomineral Gbre Yatrm nerisi
4.1.5. Mevcut Kurulu Tesislerde Kullanm
4.1.6. Tarmda Dorudan Kullanm nerileri
4.1.7. Asitlendirme le Tarmda Kullanm
4.1.8. Hayvan Yemlerinde Kullanm
4.1.9. eitli Kimyasallar retiminde Kullanm
4.1.10. Tarmsal Atklarn Kompostlar le Kullanm (Fosfo Kompostlar)
4.1.11. Tarm, Kimya ve Biyoloji Ekseninde Kullanm Olanaklar
4.2. Etkin Kullanm in Gerekli Teknolojik Aratrma nerileri
SONU
57
NERLER
59
EKLER
63
TABLOLAR
69
SONNOTLAR
93
SUNU
Mazda Fosfat Tesisleri, lkemizde yatrm konusunun ok boyutlu deerlendirilmesi gereine k tutan rnek bir konudur. Bu konu, hatal
yatrm ya da planl talan ikilemi dnda, madencilik sektrn, gbre
sektrn, tarm sektrn, genel ekonomiyi, blgesel gelimilik farklarnn
giderilmesini dorudan ilgilendiren bir ierie sahiptir.
retilen madensel kaynak eitlilii asndan dnyada nemli bir yeri
bulunan lkemizde, uygun bir planlama ve doru ve yeterli bilgiye dayal
projelerle yeralt kaynaklarnn aklc kullanmn salama, karlan yeralt
kaynaklarn daha ileri rnlere dntrerek katma deeri artrma abas
yerine, d dayatmalarn da etkisiyle dalm yolu kolayclna gidilmektedir.
Bu srete, Avnik demir yataklar, Mazda fosfat yata gibi saptanm maden
kaynaklarmzdan bazlar gerekli teknoloji salanamad iin atl kalm ya
da yeterince deerlendirilememitir. Gbre sektr doal gaz, fosfat kayas,
potasyum tuzlar ve kkrt gibi balang hammaddelerinde tamamen da
baml duruma getirilmi; amonyak, slfrik asit, fosforik asit, re, amonyum slfat gibi ara maddelerin yardan fazlas dalmla karlanr olmutur.
Tarmsal desteklemeden mahrum braklan reticilerimiz, bata gbre olmak
zere tarmsal girdileri kullanamaz, tarlasn ekemez, ektiini satamaz duruma
drlm, tarlalarn ekmekten vazgeerek kentlerin varolarnda sancl
bir gelecek seeneine mahkum braklmlardr.
Bu srete, lke kaynaklarn doru deerlendirme yerine, rekabet stnl mantyla yalnzca dalm yolunun seilmesinin genel ekonomik
dengelere yapt olumsuz etkinin grlmesi gerekmektedir.
Blgesel dengesizlik boyutunda, kamu dnda geri kalm blgelere yatrm
yaplmad, kamu yatrmlarnn da bir ekilde etkisiz duruma getirildii,
istihdam edilen yre insanlarnn iten karmalarla ala terk edildii, yerinde zlemeyen sorunlarn lke genelinde sorunlar yumana dnt
de grlmelidir.
Bu yakc sorunlar yuman grme ve toplumun karlar dorultusunda
zme yerine, siyasal iktidarlarca gndeme getirilen zm; kamu kurum ve
kurulularnn ilemez duruma getirilmesi, zelletirilmesi, piyasalatrlmas
olmutur. Doal kaynaklarmz da bu olumsuz sreten paylarna deni
almaktadrlar. Bu bak as, zlerek sylemek gerekirse, 2005 ylnda kaya
fosfat yataklarmz ve Mazda Fosfat Tesislerini de kapsamna almtr.
TMMOB; lkemizdeki kaya fosfat gereini, Mazda Fosfat Tesisleri gereini kamuoyu ile paylamay bir grev saymaktadr. Ynetim Kurulumuzun
14 mays 2005 tarihli toplantsnda alnan 275 sayl karar gerei Odalarmzla
birlikte rettiimiz bu rapor, byle bir abann rndr. Bu raporun hazrlanmasnda emei geen TMMOB Ynetim Kurulu yeleri Baki Remzi
Suimez ve Serdar . Kaynaka, komisyon almalarna katlan ve katk
koyan Jeoloji M.O. temsilcisi rfan Gencere, Kimya M.O. temsilcisi Mehmet
teliye, Maden M.O. temsilcisi Cumhur Yldza, Ziraat M.O. temsilcisi
Fikret Eypoluna TMMOB Ynetim Kurulu teekkr ediyor. Umarz; kaya
fosfat yataklarmzn ve Mazda Fosfat Tesisinin gelecei biimlenirken,
sunduumuz bilimsel bak as etkili olur. Umarz bu rapor, karar vericilere
nemli bir uyar olur ve doru kararlar alnmasn salar.
Mehmet SOANCI
TMMOB Ynetim Kurulu Bakan
GR
Fosfat, % 8590 orannda gbre, % 10-15 orannda yem, gda, kimya ve
deterjan sanayiinde kullanlan nemli bir madendir. lkemizde, gbrenin
ana maddelerinden biri olan fosfatn tamamna yakn GAP blgesinde
yer almaktadr. Mardin Mazda yresi ise, 75 milyon ton iletilebilir, 260
milyon ton potansiyel fosfat rezervleri ile Trkiyenin en nemli fosfat
sahasn oluturmaktadr.
Dnyada fosfat kayalarnn gittike nem kazand ve Trkiyeye bata
Tunus, Fas, rdn ve srailden her yl 40 milyon dolarlk fosfat hammaddesinin ithal edildii gnmzde; 1974 ylnda kurulan, 1988 ylnda iletmeye
alan, 125 milyon dolarlk yatrm yaplmasna karn, blgede yaanan
terr olaylar ve 5 Nisan 1994 Kararlarnn alnd ekonomik krizle birlikte,
zarar ettii gerekesiyle, 1994 ylnda kapatlan ve atl duruma getirilen
Etibank Mazda Fosfat letmeleri gerei ile kar karyayz.
Tam kapasiteyle alma halinde lkemizde bir ylda kullanlan toplam
gbre miktarnn retimi iin gereken fosfat konsantresinin drtte birini
karlayabilecek gce, yaklak 2.000 dekarlk alanda ylda 558.000 ton
fosfat retme kapasitesine sahip olan Etibank Mazda Fosfat letmelerinde, fosfat reten dev makinalar yllardr paslanarak rmeye yz
tutarken, idare binas ve sosyal tesisler bakmszlk nedeniyle kullanlamaz
hale gelmitir. letmeye ak olduu dnemde 150 memur ve 480 iinin
alt ve tam kapasiteyle almas durumunda 2.000 kiiye istihdam
olana yaratabilecek tesislerde, bugn 5 memur ve 35 gvenlik grevlisi
istihdam edilmektedir. Bu veriler, gerek retim gerekse istihdam asndan
ciddi bir olumsuzluk olarak karmzda durmaktadr.
Mazda fosfat rnlerinin yksek nakliye maliyetleri yznden yalnzca
Mersin, Adana ve skenderundaki zel gbre fabrikalarna ekonomik olarak pazarlanabildii, bu fabrikalarn ise son yllarda ara rn ve mamul gbre
ithal ettii iin fosfat kayas talebinde bulunmad bilinmektedir. Tesisin
gelitirilmesine ynelik olarak eitli tarihlerde, eitli kii ve kurumlarca
hazrlanan birok raporun ortak noktasnn, tesiste ekonomik retimde
bulunmak iin yrede bir gbre fabrikas kurulmas ve yreye doalgaz
getirilmesi yoluyla ucuz hammadde salanabilecei ynnde olduu da
bilinmektedir. Bu veriler, yreye ve tesise gerekli yatrmlarn yaplmas
durumunda tesisin ekonomik olarak alabileceini gsteren gerekler
olarak karmzda durmaktadr.
Bilinli ya da Bilinsiz olarak gelinen noktada, Nisan 2005de blgeye
bir gezi yapan Maliye Bakan Kemal Unaktan; Fosfat yataklarnn bulundu-
u da bize bakyor, biz de ona bakyoruz. Bu kabul edilecek bir husus deil
diyerek, bu tesisin devreye sokulmas ve kaynaklarn ekonomiye kazandrlmas gerekliliine dikkat ekmitir. lgin bir ekilde, bu gezinin ardndan, 29 Temmuz 2005 tarihli ve 25890 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
zelletirme Yksek Kurulunun 27 Temmuz 2005 tarih ve 2005/86 sayl
Karar ile, Eti Maden letmeleri Genel Mdrlne ait Mazda Fosfat
Tesisleri, kullanmlarnda bulunan maden ruhsatlaryla birlikte zelletirme
kapsam ve programna alnm ve zelletirme kapsam ve programnda
bulunan Trkiye Gbre Sanayii A..ne devredilmitir. Bu srete, Etibank
Mazda Fosfat Fabrikas tesislerine talyan firmas Schlumuergerin talip
olduu haberlerinin basnda yer almas, Maliye Bakannn fosfat tesislerini sattn aklamas, unutturulmaya allan konunun irdelenmesini ve
gereklerin kamuoyuna duyurulmasn gerekli klmtr.
TMMOB; Mazda fosfat tesislerinin iine drld kmazn nedeninin
kamu mlkiyeti ile ilikilendirilerek burasnn zelletirilmesinin yanllna,
zelletirme uygulamalarndan olumlu sonu alnamad gereine, petrolden sonra en ok dviz denen gbre hammaddesi olan fosfat kayas
ve mamul gbre dalmnn gereksizliine, fosfat kayasnn tarmmzn
gelimesi ve gbre sanayiimizin kendine yeterli duruma gelmesi asndan yaamsal bir nem tadna dikkati ekmek ve gerekleri gndeme
tamak iin, Mazda ve Fosfat Gerei balkl Raporunu kamuoyu ile
paylamaktadr.
zelletirme kapsamna alnan Mazda Fosfat letmesi ile ilgili u sorularn yantlarn da bilmek istemektedir: 1995 ylnda ekonomik olmad
gerekesi ile kendi kaderine terk edilen Mazda fosfatlar ve tesisleri niin
bu gn zel sektrce kymete bindi? Tesis karl deil ise niin satlmak iin
zelletirme daresine devredildi? Sz konusu talyan irketi Mazda
Fosfatlarna talip ise, kamu bunu imdiye kadar niin altramad ya da
bunu engelleyen gler kimlerdir?
1. FOSFAT KAYASININ TANIMI, NEM VE DNYADAK VARLII
1.1. Fosfat Kayasnn Tanm
Yeterli saflk ve miktarda fosfatl minerallar
ieren kayalara fosfat ya da fosfat kayas-kaya fosfat denmektedir. Kaya fosfat
ifadesi genel bir terim olup, doada yksek
miktarda fosfor elementi ieren mineraller
ile birlikte, fosfat kayas ve konsantre edilmi rnleri de kapsamaktadr.
Atom numaras 15, atom arl 30.97 olan fosfor, periyodik tablonun 5.
grubunda bulunmaktadr. Oksijene olan afinitesinin ok yksek olmas nedeniyle litofil bir elementtir. C, H, N, O gibi canl bnyelerin nemli bir yap
elementi olmas nedeniyle, biyolojik nemi vardr. Bu nedenlerle, doada asla
serbest halde bulunmaz, fosforik asidin tuzu ve esterleri halinde bulunur.
Yer kabuunda bulunan ve % 1in zerinde P2O5 ieren minerallerin says
200 gemektedir. Yerkabuunun ortalama P2O5 tenr % 0,23 civarndadr. 1
Doada bulunan fosfat mineralleri; a) apatit, b) fosforit, c) vivianit olmak zere 3 ana grupta toplanmaktadr. Bu yataklarda bulunan ana mineral florapatit,
hidroxapatit, karbonapatit, trankolit ve kurskitedir. Bunlarn en nemlisi ve
primer fosfat minerali, apatitdir. Apatit, Ca5(PO4)3F, Cl, OH, CO3 genel
forml ile ifade edilir. Ekonomik anlamda genellikle magnetik yataklarda
ise apatit terimi kullanlrken, sedimanter yataklarda bunun yerine fosfat
kayas terimi kullanlmaktadr. Fosforit terimi ise, fosfatla eanlaml olup,
ounlukla denizel kkenli fosfat kayalar iin kullanlmaktadr.
Fosfatn kalsiyum fosfat kalitesini belirtmek zere dnyann deiik yerlerinde
BPL %, TPL %, P2O5 % ve P % terimlerinden biri kullanlmaktadr (Tablo 1).
Bunlarn kendi aralarndaki oranlar ise; P2O5 / BPL = 2.18; BPL / P = 5dir.2
Fosfat kayas terimi ok genel bir terim olup, daha ok ticari ama iin kullanlmaktadr ve kesin bir kimyasal kompozisyonu yoktur. Ticari ilemlerde
baz olarak % P2O5 temel alnmaktadr. Ancak, fosfat kaliteleri BPL eklinde
de ifade edilmektedir (Tablo 2). lkemizde de l olarak P2O5kullanlmaktadr.
1.2. Dnyadaki Mevcut Durum
Yeryzndeki fosfat yataklarnn bykl bunlarn oluumuna neden olan
jeolojik olaylarla yakndan ilikilidir. Fosfat yataklar oluum esasna gre; a)
Endojen ya da Magmatik fosfat yataklar, b) Eksojen fosfat yataklar olarak
ikiye ayrlmaktadr. Eksojen yataklar ise; a) Denizel sedimenter fosfat yataklar, b) Guonolar, c) Fosfatn tanmas ile ikinci olarak oluan yataklar
olarak snflandrlmaktadrlar. Denizel sedimenter fosfat yataklar dnya
rezervlerinin % 80lik blmn oluturmaktadr. Kalan % 20lik blm
ise magmatik tip apatit yataklar ve az miktarda guanolardan (ku atklar)
olumaktadr.
Dnyada en byk fosfat yataklar ABD, Rusya, Fas, Tunus, Cezayir, rdn,
srail, Senegal, Togo, Gabon, Gney Afrika, Hind adalar ve Pasifik adalarna
dalm bulunmaktadrlar. Dnyadaki grnr ve tahmini fosfat rezervleri
incelendiinde, 1999da 12 milyar ton olan grnr rezerv, 2004 yl itibaryla 18 milyar tondur. 1999da 37 milyar ton olan tahmini rezerv miktar,
2004de 50 milyar tondur (Tablo 3).3
1994de 128 milyon ton olan Dnya toplam fosfat retimi 2003de 137,
2004de 141 milyon tondur. Dnyadaki kaya fosfat retiminde ana retici
lkeler, ABD, in, Fas ve Kuzey Sahra, Rusya Federasyonu ve Tunustur
(Tablo 4). Blgelere gre baktmzda en fazla retim Afrika, Kuzey Amerika ve Asyada yaplmaktadr (Tablo 5). Dnya fosfat retiminin % 77sinin
ABD, Rusya ve Fas, % 93nn ise bu lkeler ile birlikte toplam 12 lkeden
saland dikkate alndnda, dnyadaki retimin bu lkelerin tekelinde
bulunduu grlecektir.
Fosfat kayas tketimi, nfus art oran ve artan gbre talebi dorultusunda 1960l yllarda % 100, 70li yllarda % 50, 80li yllarda % 68 art
gstermitir. 1990l yllarda yaanan durgunluk ve son yllarda fosfat kayas
tketimindeki azalmalarn nedeni, fosfat reticisi lkelerin fosfat kayasn
dorudan satmak istememeleri yan sra, evre boyutunda farkl seeneklerin
gndeme gelmesiyle kimyasal gbre kullanmndaki azalmalardan kaynaklanmaktadr. Bu balamda, gbre iindeki fosfat ve kadminyumun evre iin
sorun yaratt gndeme getirilmektedir ve rnein Hollandada kullanm
snrlanmaktadr.
Bilinen fosfat rezervleri dnya nfusunun gelecek bir ok nesline yetecek
durumdadr. Fosfat rezervlerinin miktar, fosfat kaya sat fiyatlar ve ulalan teknolojik dzeyi ile ok yakndan ilgilidir. Dk tenrl fosfatlarn
zenginletirilmesi iin uygun teknoloji gelitirilmesi veya kullanm iin yeni
alanlar bulunmas durumunda hammadde teminine ynelik bir sorun kalmayacaktr.
Dnya kaya fosfat ihracat yaklak 30 milyon ton olup, blgelere gre dalm incelendiinde; Afrika, Ortadou, Asya ve Avrupa eklinde bir sralama
grlmektedir (Tablo 6). Afrika blgesinde yer alan Fas, tek bana dnya
ihracatnn te birini karlamaktadr.
Dnya kaya fosfat ithalat da yaklak 30 milyon ton olup, blgelere gre
dalm incelendiinde; Asya, Bat Avrupa, Kuzey ve Latin Amerika eklinde
bir sralama grlmektedir (Tablo 7).
Gelimi lkeler ncelikle i tketim iin retimde bulunurlarken, gelimekte
olan lkelerin retimleri daha ok Bat Avrupa lkeleri tarafndan ithal edilerek tketilmektedir. Tketici lkeler, byk lde ABD, Rusya ve srail
dnda, gelimekte olan lkelerin fosfat kayas kaynaklarna baldrlar.
10
AB lkeleri, ekonomik nitelikte ve gereksinimlerine yant verecek rezervlere

sahip olmalar nedeniyle, dnya pazarnda tmyle dalmc konumdadrlar.
Bununla birlikte baz lkeler dardan aldklar fosfat bir ara ilemden geirdikten sonra tekrar darya satmaktadrlar.
1.3. Fosfat Kayasnn nemi ve Kullanm Alanlar
Canllarn gelimesinde etkin bir madde olan fosfata, alkla mcadele balamnda stratejik bir hammadde olarak da baklmaktadr.
Dnyada fosfat kayasnn % 85lik ksm gbre retiminde, % 15lik ksm ise
yem, gda, deterjan, alam metalrjisi, kat, kibrit, su tasfiyesi, harp sanayi
ve kimya sanayinde kullanlmaktadr.
Gelimi lkelerde tketimin % 15ine yakn ksm gbre sanayii dnda
kullanlmasna karlk, az gelimi lkelerde bu oran % 0-4 dzeyindedir.
lkemizde bu oran tam bilinmemekle birlikte, ok dktr.
Dnya fosfat kayas retiminin % 50si fosforik asite, kk bir blm elementer fosfora dntrlmektedir. Fosforik asitin, tlen fosfat kayasyla
veya amonyakla ilenmesi sonucu yksek kaliteli gbre retilmektedir.
Kimyasal gbre sanayiinde fosfat kayas, girdi olarak fosfatl ve kompoze
gbrelerin retiminde kullanlmaktadr (Tablo 8).
1.4. Dnya Fosfatlarnn Kalitesi
Ticari rnlerde potansiyel tehlikeli elementlerin daha az oranda bulunulmas
isteminin artt gnmzde, tarmn ve sanayinin eitli alanlarndaki fosfat
kullanmna ynelik olarak kaya fosfat ieriinde bulunan potansiyel tehlikeli
elementlerin bilinmesinin nemi artmaktadr.
Dnyadaki nemli sedimenter kaya fosfat yataklarnn ortalama bileimleri
incelendiinde, Cdnin en fazla Senegal ve Togo fosfatlarnda olduu grlmektedir (Tablo 9).
Dnya fosfat konsantre cevherlerinin kimyasal zellikleri, dnya fosfatlarnn
kalitesini ve endstriyel tercihlerini aklamak asndan nemlidir. Dnya
fosfat konsantre zellikleri incelendiinde, P2O5 orannn Rusya, Senegal,
Sahra, Cezayir ve Fasta yksek olduu grlmektedir (Tablo 10).
lkemizde Azot Sanayi T.A.nin kendi fabrikalarnda retim iin hazrlad
fosfat alm artnamesine gre; P2O5 min 29.9, mak 30.2-31 arasndadr.
Dier minerallerde istenen oranlar ise, maksimum olarak CaOde 49-51,
SO3de 3.2-3.6, Clde 0.05, Fde 3.5, Fe2 O3de 1.2-1.5, SiO2de 4.5, MgOde
11
0.6; organik madde 0.8-1, Na2O+K2O 2.0, CO2 6, 0-6.64, nem 3.0, tanecik
boyutu 3 mm olarak belirtilmitir.
Dnya piyasasndaki fosfat rezervleri ile kyaslandnda iindeki istenmeyen
elementler asndan lkemizdeki fosfat yataklarnn temiz olduu grlmektedir. Bu yaps ve ayrca asitteki znrl nedeniyle fosfat yataklarmz
olduka avantajldr.
Bir aratrmada; lkemizde fosforlu gbre reten biri kamu, bei zel olmak zere toplam alt gbre fabrikasndan fosforlu gbre, fosforlu gbre
retiminde ham madde olarak kullanlan fosfat kayas ve ara rn olarak
kullanlan fosforik asit numuneleri alnarak toplam Cd, Pb, Ni ve As konsantrasyonlar belirlenmitir. Bulgulara gre fosforlu gbre retmek iin tamamen
yurt dndan ithal edilen ham fosfat kayasnn maksimum Cd, Pb, Ni ve As
konsantrasyonu srayla 358, 335, 386 ve 531 mg/kg P olarak belirlenmitir.
Dier gbrelere kyasla fosfat kayas en yksek Cd (358 mg/kg P) ve As (531
mg/kg P) konsantrasyonuna sahip bulunmutur. Son yllarda fosforlu gbre
retiminde ham kaya fosfatnn yerini alan fosforik asitin maksimum Cd, Pb,
Ni ve As konsantrasyonu ise srayla 114, 11, 201 ve 81 mg/L Pdir. Ham kaya
fosfat ve fosforik asitin metal ierii, ithal edildikleri lkelere gre farkllk
gstermitir. Tarm toprana uygulanan gbrelerin (TSP, DAP ve kompoze)
toksik metal ierii in ve Japonyada yrrlkte olan Gbre Metal Standart
Deerleri ile karlatrlmtr. Buna gre toplam 14 gbrenin 10unda Cd
konsantrasyonu snr deer olan 8 mg/kg gbre deerinin zerinde, 2sinde
ise bu deere ok yakn (7,5 mg/kg gbre) bulunmutur. Pb konsantrasyonu
yalnzca 15:15:15 kompoze gbrede snr deerin (100 mg/kg gbre) yaklak
5 katna (510 mg/kg gbre) ulamtr. Toplam 10 kompoze gbrenin 4nde
As konsantrasyonu snr deer olan 50 mg/kg gbre deerinin zerinde
bulunmutur. Elde edilen bulgular, maksimum toksik metal konsantrasyonu
yksek olan fabrikalarda retilen fosforlu gbrelerin toksik ar metal konsantrasyonunun (Ni hari), ham madde olarak kullanlan materyalin ierdii
toksik metal konsantrasyonuna bal olduunu ortaya koymutur. 4
2. LKEMZDE FOSFAT ARAMA VE DEERLENDRME ALIMALARI
Dnyada Peru ve ili guano fosfatlarnn Avrupaya ihrac 1841de balamtr.
Almanyann 1864te balad apatit retimi, 1880de 50.000 tona ulamtr.
Franszlar 1873te Kuzey Afrika fosfatlarn kefetmilerdir. Tunusta fosfat
ruhsatlarnn verilmesine 1895te balanm, Fas fosfatlar ise 1912de bulunmutur. Artan talebi karlamak amacyla 20. yzyl balarnda ABDde
Florida fosfat yataklar retime alm, daha sonra Fas ve Tunus fosfatlarnda
youn retimde bulunulmutur.
12
Dnyada fosfata olan ilgi 1800l yllara kadar uzanrken, lkemizin fosfata
ilgisi, ekonomide tarmn arlnn ok fazla olmas ve gelien Gbre Sanayiinin hzla artan fosfat ve dier hammadde gereksiniminin yurt iinden
salanmas amacyla, 1950li yllarda balamtr.
2.1. 1950 - 1975 Dnemi
MTA tarafndan 1950li yllarda zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde
balatlan fosfat arama almalar, AID (Amerikan Yardm Komisyonu) tekilat desteinde Trkiye Ticaret ve Sanayii Odalar Birliine bal Maden
Yardm Komisyonunun yapt almalarla srm, bu kapsamda 1962 ylnda Gneydou Anadolu Blgesi Mardin Mazda yresinde ilk kez fosfatl
seviyeler tespit edilmitir. 5
Ayn yllarda MTA-Etibank ibirlii ile ilk teknik aramalara balanm, Maden
Yardm Komisyonunca ruhsat alnm olan fosfat sahalar dnda MTA tarafndan yrtlen almalar sonucunda, % 8-15 P2O5 ieren Tat fosfat
yataklar bulunmutur. Tat fosfatnn dk tenrl ve kil-karbonat gangl
olmas nedeniyle gbre retimine uygun olmamas ve cevher hazrlama
maliyetlerinin yurtdna gre yksek olmas nedeniyle, almalar 1966da
durdurulmutur.
lkemizde Gbre sanayiinin hammadde sorununun zlmesi iinin her
geen gn gittike zorlamas zerine; MTA, 1968 ylnda Maden Yardm
Komisyonunun ruhsatl sahalarnda, zellikle Bat Kasrk Blgesinde tekrar
youn arama almalarna balamtr.
MTA, 1974 ylna kadar aramalara devam ederek, blgede gerek kalite gerek miktar olarak nemli lde fosfat rezervini saptam, yrede % 19-21
P2O5 tenrl, toplam 75,5 milyon ton fosfat potansiyelinin varl ortaya
kartlmtr.
MTAnn Mazda Blgesinde 1962-1974 yllar arasnda yapt almalar; 2960 m sondaj, 150 m arama kuyusu, 551 m yarma ve kuyu kazs
eklindedir. Bu almalarn sonucunda Akras, Tat ve Bat Kasrk yataklar
grnr hale getirilmitir.
2.2. 1975 - 2005 Dnemi
Dnya fosfat kayas fiyatlarnda 1974 ylnda yaanan ani art karsnda artan
dviz harcamalarnn lkemize getirdii yk karsnda, fosfat kayas ihtiyacmzn en ksa zamanda yurtii kaynaklarndan temini gndeme gelmitir.
1974 ve 1975 yllarn kapsayan DPT cra Tedbirlerinde Yurt ii fosfat kayas
ihtiyacnn yerli kaynaklarla karlanmas grevi MTAdan alnarak Etibanka
13
verilmitir. Mazda Mardin Blgesinde bulunan btn fosfat yataklarnn

ruhsatlar da Etibanka devredilmitir.
lkemizde fosfat yataklarn deerlendiren tek kurulu olan Etibank, 1975
ylnda MTAdan Mazda ruhsatlarn devraldktan sonra kendisine tevdi
edilen kamu grevi gerei tm teknik almalar sonulandrm ve retime
gemitir.
2.2.1. Eti Maden letmeleri Ruhsat Sahalarndaki Fosfat Rezerv
Durumu
retimin hammaddesini salama asndan gnmze kadar fosfatla ilgili
arama ve teknoloji belirleme almalar byk gayretle bu kamu kurulularnca yrtlm ve lkemizdeki tm fosfatl sahalar belirlenip kalite ve
rezervleri titizlikle saptanmtr (Tablo 11).
lkemizin bilinen fosfat potansiyelinin hemen hepsi, Gneydou Anadoludaki blgede yer almaktadr (Tablo 12).
Mardin Mazda blgesindeki Eti Maden adna ruhsatl sahalarda yaklak
200 kmlik bir alanda 4 ayr fosfat seviyesi bulunmaktadr. Hepsi de tortul
nitelikli bu yataklar srasyla; Akras, Tat, emikan ve Kasrk olarak
adlandrlmlardr. Bunlarn iinde yalnzca emikan ve Kasrk seviyeleri kalite
ve rezerv asndan gbre retimine uygundur.
Mevcut yataklar ierisinde, % 19 Tenrden yksek P2O5 ieren fosfat
rezervleri emikan ve Kasrkta bulunmaktadr (Tablo 13).
Mardin-Mazda blgesindeki yataklardan Bat Kasrk fosfat yata, Eti Maden
letmeleri tarafndan btn detay almalar tamamlanan, maden iletmesi
yaplan ve kurulan konsantratrde ilenen ilk yatakdr (Tablo 14).
Tat ve Akras yataklarnda ise arama ve teknolojik almalar tamamlanm
olmasna ramen, bu yataklardan retilecek fosfat kayasnn, kurulu konsantratrde ilenmesi mmkn deildir.
lkemizde Aa Frat ve evresinde olumu baka fosfat yataklar da
mevcuttur. Toplam 330 milyon ton rezerve sahip Mazda fosfatlarndan
sonra 170 milyon ton ile ikinci neme sahip bu yataklar; Bingl-Gen,
Bitlis-nald ve Adyaman-elikhan yrelerinde bulunmaktadr. Gbre
retimine de uygun bu fosfat yataklar magmatik orijinli ve apatitli manyetik
niteliindedir. Dk tenrl demir cevheri niteliindeki bu yataklar, zenginletirme yoluyla daha yksek tenrl 72-74 BPL=32-34 % P2O5 fosfat
konsantresi elde etmeye elverilidir.
14
lkemizde; Hatay-Yaylad, Kilis, Urfa-Bozora ve Adyaman-Tut ve

Besni blgelerinde bulunan 3c tip yataklar ise, gbre retimine uygun
olmayp, nispeten ok dk tenrl ve glokonili-fosilli fosfat yataklardr.
Ayrca tenr asndan nemli yresel baz kaynaklar da bilinmekle beraber
nemli miktar arz etmemektedir. 6
Etibank; 1975-1987 yllar arasnda Kasrk ve emikan fosfatlarnn saptanmas amacyla; 262 adet 12.368 m sondaj, 340 adet 1.498 m kuyu, 48 adet
6.920 m galeri, 10 adet 260 m bayukar, 160 adet 335 m ayrntl kuyu ve
419 adet 10.475 m yarma kazs ile aramalarn gerekletirmitir. Anlan
almalar sonucu, ortalama 1.41 m kalnlkta ve % 21.19 P2O5 tenrl
32.5 milyon tonu ak iletmeye elverili grnr rezerv ile 43 milyon tonu
kapal iletmeye elverili grnr+muhtemel+mmkn rezerv olmak zere
toplam 75.5 milyon ton iletilebilir rezerv hesaplanmtr. Byk projenin
tmnn devreye girecei planlanarak, hazrlanan iletme projesine gre
10 milyon m3 dekapaj yaplarak 5 milyon ton rezerv retime hazr duruma
getirilmitir.
letmenin devam etmesi nedeniyle balangta 75.5 milyon ton olan iletilebilir rezerv, 1989da 70.5 milyon tona, 1993te 68.2 milyon tona dmtr.
2.2.2. Mazda Byk Projesi
1975 ylnda Mazda Byk Projesi DPT tarafndan yatrm programna
alnm, Azot Sanayii (TGA)ne de yatrm programna konulan Mazda
Gbre Fabrikasn kurma grevi verilmitir.
Azot Sanayii (TGA)nin blgede bu yatrm gerekletirecei dnlerek gerekli tm fizibiliteler hazrlanm ve 4 fabrikadan oluan bir kompleks
tasarlanarak, alt yap, elektrik, baraj, madencilik, istimlak vb. yatrmlar Etibank tarafndan bitirilmitir.
1975 yllarnda Etibank ile birlikte Mazdanda gbre tesisi kurmas amacyla
ilgili kamu kuruluu TGSAa grev tevdi edilmi ise de, bu kurum kkrt
kayna olarak pirit ve doalgaz gibi hammadde yokluu ve dier nedenlerden
dolay bu giriimden vazgemitir.
Tm fosfat yataklarnn Etibanka devredilmesinden sonra Etibank tarafndan
yaplan yatrmlar ise, Karata Projesi ile Gneydou Anadolu Fosfatlar
Byk Projesi adl iki proje halinde, iki aamada gerekletirilmitir.
2.2.2.1. Karata Projesi
Karata Projesi denilen ilk aamada; 1970li yllarda fosfat kayas fiyatlarnn
15
anormal artmas, zellikle o dnemde Azot Sanayiiye bal Elaz-Sivricedeki

NSP gbre fabrikasnn hammadde ihtiyacnn karlanmas ve Byk Proje
Yatrmna balamadan nce fosfat madencilii ve zenginletirilmesinde deneyim kazanmak amalaryla; 125.000 ton/yl kapasiteli bir pilot zenginletirme
tesisi kurulmu ve 1976 ylnda retime balamtr.
1977-1985 yllar arasnda fosfat konsantresi retilerek Elaz-Sivrice ve
az miktarda piyasa ve skenderun Gbre Fabrikasnn fosfat gereksinimi
karlanmtr. 165.000 ton sat yapan bu pilot tesis, Elaz-Sivrice NSP
fabrikasnn kapanmas ve Byk Proje Tesisinin devreye girmesi nedeniyle
kapatlmtr.
2.2.2.2. Gneydou Anadolu Fosfatlar Byk Projesi
1975 ylnda yatrm programna alnan Gneydou Anadolu Fosfatlar
Byk Projesi; Etibank yannda, Azot Sanayii, TK, DDY ve TPAOnun da
blgede yatrm yapmasn planlayan, Gneydou Anadoluyu kapsayan ok
byk bir kalknma projesidir.
Mevcut Mazda fosfat yataklarndan ak iletme ile ticari nitelikte fosfat
konsantresi retiminin gerekletirilebileceinin anlalmasndan sonra,
ikinci aamada; Fransz Fob teknolojisi ile Gneydou Anadolu Fosfatlar
Byk Projesi kapsamnda Byk Proje Konsantre Tesisleri ina edilmi
ve evikan I hatt denilen birinci blm mekanik zenginletirme tesisleri
retime gemitir.
Byk proje tesisleri ve yannda kurulmas dnlen entegre gbre tesisleri
dahil tm tesislerin altyaps, yatrmlarn yaps ve yaplan protokoller gereince blgenin sosyo-ekonomik durumu da dnlerek, Etibank tarafndan
gerekletirilmitir. Sahaya 16 km uzaklktan temiz su, 70 km uzaklkta 65
kwlk enerji getirilmi, yollar asfaltlanm, 150 ailelik lojman ina edilmi ve
atklar iin iki baraj yaplmtr. Tesislerinin proses vb su ihtiyac iin baraj
gerekmemesine ramen zellikle Gbre komplekslerinin su ihtiyacn dikkate alarak 9 milyon ABD dolarna mal olan Baraj inaa edilmi ve blgedeki
kylerin tmne buradan su verilmitir.
Blgedeki tm kylerin ve Mardin ilinin de elektrik ihtiyalar dikkate alnarak
Nusaybin Hidro Elektrik Santrali yannda, enterkonnekte sisteme bal 154
Kw enerji nakil hatt ve 255 Mw trafo ve yardmc tesisleri Etibank tarafndan
TEK Genel Mdrlne yaptrlmtr.
Mazda-Diyarbakr arasndaki maden yolu stabilize olarak tamamlanm,
Diyarbakr-Mardin demiryolu hattndan 25 kmlik Mazda hattnn, Azot
Sanayii ve DDY ile ortak yaplmasna karar verilmitir.
16
Blgedeki tm yatrmlar iin 475.108 m2 orman irtifak hakk ve 652.125 m2

saha iinde kamulatrma karar alnm ve byk blm gereklemitir.
Azot Sanayii A.. (TGSA); yatrm programnda yer alan Mazda Gbre
Kompleksi (Slfirik Asit, Amonyak, DAP Gbre Fabrikas) iin Mazdanda
gerekli antiyeyi kurmu ve 1977de balanan 100 lojman ile misafirhaneden oluan sosyal tesislerin byk blm bitirilmitir. Ancak, TGSAn
1985de gbre fabrikas kurma faaliyetlerini durdurmas, Etibank kendi
kaderiyle ba baa brakmtr. Mhendislik almalarndan sonra gerekli
ihalesine klm, ancak ihaleye katlm olmamas ve deiik gerekelerle
yatrmn yarm brakarak blgeyi terk etmitir. Ayrca Azot Sanayii A.. de
rnak ve Silopi asfaltitlerinden amonyak retmek zere rnakta da fabrika
temeli atmtr.
Trkiye Kmr letmeleri (TK); Etibank tesislerinin ve rnak Amonyak
Fabrikasnn kmr ihtiyac iin gerekli yatrmlar yapmtr.
Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO); Mazdanda Azot Sanayiinin
amonyak fabrikas kurmas halinde, Etibankn ikinci kalsinasyon hattna Nusaybin-amurlu doalgaz sahasndan 30 kmlik bir hatla doalgaz getirilmesi
planlanmtr. Bu sahadan Mardin imento Fabrikasna bir hat ekilmitir.
Mazdanda kurulan byk proje tesislerinin tvenan cevher ileme kapasitesi 1.780.000 ton/yl ve konsantre retim kapasitesi mevcut emikan 1
hatt tesislerinde % 30,5 P2O5 tenrl 550.000 milyon ton/yldr.
Etibankn retim hedefi 1988de 100.000, 1989da 220.000, 1990da
360.000, 1991de 500.000, 1993te 700.000 ve 2000de 1.000.000 ton/yl
iken, 558.000 milyon ton/yl kapasiteye ulamas beklenen emikan 1 ana
blmnn eitli nedenlerle tam altrlamamas sonucu7; 1987-1993 yllar
arasnda 368.000 ton konsantre retilerek gbre fabrikalarna satlmtr.
Etibankn 1974-1994 yllar arasnda yapt yatrmlarn 2003 yl kamu
madencilik deflatr ile karl 145 milyon $dir.
2.2.2.3. Mazda Konsantratr Tesisleri ve retilen Konsantrenin
zellii
1976 ylnda yaplan prosese ynelik
teknolojik almalardan sonra, yeniden
teknolojik almalar da kapsayan ihale,
uluslararas nitelikli, anahtar teslim ve
proses garantili olarak 1980de yaplm
ve ENTES-FCB (Fransz) Konsorsiyumu
17
ihaleyi kazanmtr. Teknolojik almalar sonucu 2 hat olarak yaplmas projelendirilen Mazda Konsantratr, Azot Sanayiinin yatrmdan vazgemesi
nedeniyle, tek hat halinde 1987 ylnda tamamlanmtr. 1987-1990 yllarnda
deneme retimi yaplm ve tesisin kesin kabul 1990 ylnda gereklemitir.
Kurulma ilemi tamamlanan emikan-I hatt, Bat Kasrk yatann iletilebilir
rezervinin (75,5 milyon ton) ancak % 30n deerlendirebilecek konumdadr.
nk rezervin byk bir blmn tekil eden dier fosfat tipleri karbonat
gangldr ve bu hatta zenginletirilmesi mmkn deildir.
Bu nedenle, projelendirilen emikan II hatt ile, emikan I hattnn atklar
ve Kasrk seviyesinin deerlendirilmesi planlanmtr. Bylece, Karbonatl
fosfatlarn zenginletirilecei Kalsinasyon nitesi, dier adyla emikan II
nitesinin kaldrlmas, Gneydou Anadolu Fosfat Projesinin kaderini tayin
eden faktr olmutur.
Bu koullar altnda yaplan retim maliyetlerine, yatrmlarn finansman yk,
faizler ve benzeri giderlerin ilave edilmesi sonucu, Etibank byk zarara
uramtr. Tm bu gerekeler nedeniyle, 1994 ylndan itibaren konsantre
retime son verilmitir.
Fosfat tesislerinin 1988 yl bilanosuna gre safi dnem kar, yl fiyatyla 6.6
milyar TLdir. 1989da safi dnem zarar 15.9 milyar TL,1990da ise 29.4
milyar TLdir. 7
Blgede yatrmlarn deiik kamu kurumlar tarafndan yaplmas karar
var iken, uygulanan politikalar sonucu sadece ithal girdilerle retim yapan
ve ucuz ithal mamul gbrelerle rekabet edemeyen konuma sokulan Azot
Sanayiinin (TGSA) yatrm teknik gerekelerle brakmas da, Etibank
zarara uramasnda etkili olmutur.
Etibank Ynetim Kurulunun 8.7.1994 tarih ve 4464/37 sayl karar uyarnca,
Messese Mdrl, Maden Mdrlne dntrlmtr.
Babakanlk Yksek Denetleme Kurulunun temennileri dorultusunda, tesislerin ileride GAP Projesi ile entegre olabilecei dncesiyle, koruyucu
bakmlarnn yaplarak muhafaza altna alnmasna karar verilmitir.
Mazda Fosfat Tesisinin kapatlmasnn bu ekonomik ve teknik gerekeleri
yan sra, 1980li yllardan beri uygulanan zelletirme politikalar asndan
da konuyu deerlendirmek gerekmektedir. nk; 1980li yllardan itibaren
madencilik sektrnde mlkiyet deiimini gerekletirmeye ynelik yaplan sektrel blnme, ticarileme, irketletirme ve zelletirmeye ynelik
18
uygulamalar en fazla Etibank etkilemi, szkonusu kurum pekok paraya

blnm ve her paras bir yana datlmtr. 1993 ylnda Karadeniz Bakr
letmeleri A.., inkur A.. ve Etibank Madencilik A.O. Etibankn bnyesinden ayrlarak Babakanlk zelletirme daresi Bakanlna devredilmi,
1994 ylnda Ergani Bakr, Keiborlu Kkrt, Halky Civa ve Mazda Fosfat
letmeleri kapatlmtr.8
Etibank Ynetim Kurulunun 30.11.1997 tarih ve 4585/11 sayl ynetim
kurulu karar dorultusunda, 1994 ylndan itibaren retim yaplmayan bu
tesislerin atl durumdan kurtarlarak ekonomiye kazandrlmas amacyla,
dekabaj, cevher retimi ve konsantre retimin bir btn halinde 3. ahs
ve /veya irketlere ilettirilmesi iin ihaleye klmas kararlatrlmtr.
17.2.1998 tarihinde yaplan ihaleye yeterlilik iin iki firma mracaatta bulunmu, ihaleye teekkr mektubu verilerek, katlm olmamas nedeniyle
ihale iptal edilmitir.
Daha sonraki yllarda yerli ve yabanc giriimcilerce tesislerde incelemeler
yaplm olmakla birlikte, 2005 ylna kadar tesislerin iletilmesi konusunda
somut bir gelime salanmamtr.
Bu srete, Etibank, 1998 ylnda Bakanlar Kurulu karar ile Eti Bor, Eti Alminyum, Eti Krom, Eti Bakr, Eti Gm, Eti Elektrometalurji, Eti Pazarlama
ve D Ticaret olmak zere 7 ayr anonim irkete blnmtr. Eti Bakr, Eti
Krom, Eti Elektrometalurji ve Eti Gm, 2000 ylnda Be devredilmitir.
Dolaysyla Etibankta blnme, ticarileme ve irketletirme tamamlanm
ve sra zelletirmeye gelmitir.
Oysa; 2840 sayl kanunun yrrle girdii 13.6.1983 tarihinde, yasama
organ ilev ve statsn haiz bulunan Danma Meclisi ve Mill Gvenlik
Konseyine sunulan Hkmet tasars, gerekesi ve ilgili komisyon kararlar
incelendiinde; ...stratejik nemi haiz madenlerin tespitiyle bir ksm madenlerin ve sahalarn kamu kurulular, dierlerinin ise zel sektr tarafndan
iletilmesinin amaland ve lkemiz ekonomisi asndan bor, fosfat madenlerinin tm ve bir ksm demir sahalarnn ilgili Devlet kurulular vastasyla
iletilmesinin uygun bulunduu belirtilmitir.9
2.2.2.4. Konsantre Tesisleri zellikleri ve lem Sreci
Krma-Eleme, Ykama ve Kurutma nitelerinden oluan Konsatratr Tesisleri; ortalama % 18 P2O5 tenrl 1.730 000 ton/yl tvenan cevher beslenerek, 550.000 ton/yl % 30 P2O5 tenrl fosfat konsantre elde edilmek
zere dizayn edilmitir.
19
Konsantratr tesislerinde 1000 mm. boyutlu ortalama % 18 P2O5 tenrl

tvenen cevher -140 mm. elekten sonra elek st 760 v/saat kapasiteli eneli
krcya gnderilmektedir. Elek alt ve krlan malzeme 50 bin tonluk stok
sahasnda stoklandktan sonra 2 paralel hat eklinde devam eden sekonder
krmaya tabii tutulmaktadr. Sekonder krmadan sonra cevher -40 mm elekten geirilmekte ve sonra ekili krcya gnderilmektedir. Krlan cevher -10
mm. elendikten sonra, elek stnden kan cevher, projelendirilmi ancak
kurulamam II. Hat iin ileride deerlendirmek zere stoklanmaktadr. -10
mm boyutundaki malzeme ykama nitesine beslenmek zere 15 bin tonluk
stok sahasna gnderilmektedir.
Ykama nitesinde % 30-35 plp younluuna gelecek ekilde su ilavesiyle
Tromelde andrlarak - 1mm lik elee beslenmektedir. +1 mm boyutlu
malzeme 2 atk olarak +10 mm lik atkla birletirilmektedir. -1 mm lik malzeme, -0.4 mm yksek frekansl eleklerde elendikten sonra elek st 3.atk
olarak atk sahasna gnderilmektedir. Krma ve eleme aamasndaki son
devredeki 0.4mmlik elek alt bir seri hidrosiklona tabi tutulduktan sonra
fibrasyon aamasna gelinmektedir. Filtre edilen malzeme ortalama % 30
P205 tenrl ve % 15 nem iermektedir.
Kurutma nitesinde kurutulmak zere stoklanan ya konsantre, akkan
yatakl frnda yaklan dk kalorili kmr yardmyla (800 -1200 Derece)
stlan havayla temas salanarak kurutulmaktadr. Airo siklonlar yardmyla
tutulan kurutulmu fosfat konsantresi 50 bin tonluk stok sahasnda stoklanarak sata hazr hale getirilmektedir.
2.2.2.5. Mazda Fosfat Konsantresinin zellikleri
Fosfor ileme teknolojileri asndan artk dnyada P2O5 cinsinden min %
5 demir ve alminyum muhtevas olarak % 25den dk materyaller kullanlabilir hale gelmitir.
Fosfat reticisi lkelerle, Mazdanda retilen konsantrenin % P2O5 tenr
ve yabanc elementler (Empteler) asndan karlatrldnda, Mazda
Konsantresinin en dk (F) ierikli olduu grlmektedir (Tablo 15).
Bu durum, gbre fabrikalar iin nemlidir. Ayrca, gbre retiminde, asit
tketimini artran CaO, organik C asndan da en avantajlsdr.
1987-1993 yllarn kapsayan, zellikle yeni tesis rnnn u anda Toros
Tarm A.. tarafndan iletilen Sarseki ve Akgbre fabrikalarna yaplan sat
protokolleri ve zellikle iki tarafa yaplan analizler incelendiinde; tenr ynnden hibir sorunun olmad, hibir retim partisinin geri gnderilmedii,
stelik % 31 P2O5 zerine prim alnd bilinmektedir.
20
TUBTAKa yaptrlan bir almada; Mazda konsantresinin fosforik asit

retimindeki performansnn Tunus fosfat rnnden daha iyi olduu tespit
etmitir.
Dnya Fosfat Kayas ticaretinde satlk rnler BPL (Bone Phosphate Lime=
P2O5 tenoru/0,45) cinsinden tasnif edilmektedir. Snrlar 75 ile 64 BPL oranna karlk, % 34,4 P2O5 ile % 29.3 P2O5 arasnda deimektedir. Mazda
fosfat ise, % 30.0 P205 ile % 31,1 P2O5 tenrle 68-66 BPL oranna tekabl
etmektedir.
Fosfat kayas, kuru baz zerinden satlmakla beraber, 66 BPL kalitesi ve
stndeki btn kaliteler iin % 3,5 nem, dk kaliteler iin % 5 nem
azami snr kabul edilmektedir. Silis orannn % 5i amamas istenmektedir.
Bu adan da, Mazda fosfat tercih nedenidir.
Mazda konsantratr; 1987 - 1993 yllar arasnda yaklak 2 milyon ton
tvenan fosfat ileyerek, yaklak 400.000 ton fosfat konsantresi retmitir
(Tablo 16). II. hattn kurulmamas nedeniyle bu hat iin 1. 200.000 ton ara
rn stoku olumutur. Halen 3 milyon ton dekapaj yaplm retime hazr
rezerv bulunmaktadr.
Mazda konsantratrnn alt yllar itibariyle retim miktarlar ve teknik
bilgileri incelendiinde; tesisin hibir zaman projede ngrlen kapasiteye
ulamad, kapasite kullanm orannn % 20yi gemedii grlecektir. Tesisin
metal kurtarma randmannn dkl ve konsantre orannn ykseklii;
2 hat halinde projelendirilen tesisin, sonradan birinci hattn iptal edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu da mevcut rezervin mevcut tesise tam uygun
olmamasna yol amtr.
Kapasite kullanm orannn dklnde en nemli etken, tesiste retim asndan sorun olmamasna ramen, satla snrl retim yaplmasdr. retilen
bu konsantre ilk yllarda skenderun ve Mersindeki zel gbre fabrikalarna
satlm, sonraki yllarda zel gbre fabrikalar retilen fosfat konsantresini
almaktan vazgemilerdir. Tesisin rettii konsantrede tenor (Min % P2O5
= 29,5 ileniyor) ve fiyat asndan bir sorun olmamasna karn, zel gbre
fabrikalarnn konsantre alamamalar veya ok az almalar yaanan sorunun
en byk etkenidir.
Oysa, lkemizin en nemli fosfat havzas olan Mazda fosfat yataklarndan
en yksek verimin alnmas iin tesis asndan entegrasyona gidilmesi gereklidir. Mazdanda gbre tesisi kurulmas iin Eti Holding tarafndan z
fizibilite etdleri yaplm, gerek teknik ve gerekse ekonomik adan olumlu
bulunmutur. Byle bir tesisin, Mazdanda kurulmas iin gerekli alt yap
imkanlar mevcuttur.10
21
2.3. 2005 Yl ve Sonras

Mazda fosfatlarnn ve Mazda Fosfat Tesisinin hikayesi, lkesel boyut
dnda, dorudan yre halknn kaderini belirleyecek bir ierie sahiptir.
Mazda Kaymakaml resmi web sitesinde bu gerek u szlerle ifade
edilmektedir: le ekonomisinin bel kemiini oluturan Etibank Fosfat Tesislerinin 1994 ylnda kapatlma nedeni ile lemizde ekonomik darboaz yaanm
olup, isizlik oran yksektir. Kk esnaf ve sanatkar faaliyetlerinde ise istenilen
dzeye ulalamamtr, lemizde kurulmu olan Etibank Maden Mdrlnn
tekrar eski haline (alr) duruma getirilmesi halinde lemizde ve zellikle
Mardin ili ilelerinde isizlik sorunu byk boyuta zmlenecektir... 1976
ylnda normal retime gemi olan Stibank Fosfat -Tesisleri Trkiye ekonomisine byk katklarda bulunaca gibi, Mazda ekonomisine ve gelimesine
katklarda bulunacaktr. Byk projenin faaliyete gemesi ile 2500e yakn
personel alacaktr. 11
lenin en st dzey amiri, yaanan sreci tm plakl ile anlatmaktan ekinmemektedir; 2000 yl nfus saym sonularna gre, merkez nfusumuz, 11
bin 900, kylerle birlikte 27 bin nfusa sahibiz. 51 ky ve 13 mezramz var. Terr
olaylar nedeniyle 13 kymz ve 7 mezramz boatlmt. Bunlarn hepsi geri
dn kapsamnda olan yerleim birimleri. lemizde 1993-1994 yllar arasnda
Mazda Etibank Tesisleri vard. Trkiyedeki tek fosfat tesislerine bizim ilemiz
sahipti. Ancak, 1994 ylnda baz nedenlerden dolay bu tesisler kapatlm. u
anda da aktif deil. Tabii burann kapatlmasndan dolay o zamanlarda byk
bir g balam. Kzltepe, Diyarbakr, zmir ve Aydn gibi il ve ilelere gitmiler.
rnein, u anda Diyarbakrda yaayan 70 bin Mazdal hemehrimiz var. Bizim
g verme srecimiz Etibank tesislerinin kapatlmas ile balyor, terr sebebiyle
de devam ediyor. u an boaltlan yerlere tekrar yerleim balam durumdadr.
Bata Valiliimizin de byk destekleriyle ve kaymakamlmzn youn ilgisi ile
kye dn projesinde baarya ulam durumdayz. Tekrar dn yapan ailelere
yardmlarmz devam etmektedir. 12
Mazda fosfatlarnn ve Mazda Fosfat Tesisinin hikayesinin, gemiin
karanlk dneminde kald sanlrken; 2005 ylnda Maliye Bakan Kemal
Unaktann blgeye yapt gezi ile konu yeniden gndeme tanmtr.
Bu srecin ncesinde, 23.12.2004te, Trkiye-Msr ve Suriye heyetleri tarafndan oluturulan Enerji Ortak alma Grubuna bal olarak gelitirilen
Teknik alma Grubuna Eti Maden letmeleri adna Mardin-Mazda Fosfat
yataklaryla ilgili bilgi verilmi, ortak faaliyet alanlar kapsamnda Mardin-Mazdanda bulunan Fosfat yataklarmzn deerlendirilmesi ile ilgili olarak deiik
yatrm alternatifleri hakknda karlkl bilgi al-veriinde bulunulmutur.13
22
29 Temmuz 2005 tarihli ve 25890 sayl Resmi Gazetede yaymlanan zelletirme Yksek Kurulunun 27 Temmuz 2005 tarih ve 2005/86 sayl Karar
ile; Eti Maden letmeleri Genel Mdrlne ait Mazda Fosfat Tesisleri,
kullanmlarnda bulunan maden ruhsatlaryla birlikte zelletirme kapsam ve
programna alnm; zelletirme kapsam ve programnda bulunan Trkiye
Gbre Sanayii A..ye devredilmitir. 14
Ard sra, stanbuldaki Park Sistemleri Trkiye mmessilinin Etibank Mazda
Fosfat Fabrikasn inceleyerek talyan ortaklar Schlumuerger ile fosfat fabrikasn almak iin harekete getii ve ilk etapta 150 milyon Euro harcayarak
tesise yaplacak yeni ilave ekipmanla slfirik asit retecek fabrikann kimyasal
gbre retimine geecei haberi basnda yer almtr. 15
Bu srete; gemite sadece fosfat kayas iletmek iin hizmete alan, ancak
gerekli entegre tesisi olmadan tek bana istenilen verimin alnamad tesisin
40 yl allabilecek bir kayna barndrdna, kurulacak tesiste 1200 iinin
alabileceine ve yan sanayisiyle blgeye byk katklar salanacana dikkat eken Diyarbakr Sanayici ve adamlar Dernei ile Dou, Gneydou
Sanayici ve adamlar Dernekleri Federasyonu; Mazda Fosfat letmesinin
komple bir tesis olarak yaplandrlmas iin ortak bir konsorsiyum dnldn aklamtr. 16
Dnya Bankasndan gelen enerji zelletirmesi heyeti ile gren Kemal
Unaktan, 12 Ekim 2005 tarihinde; zelletirmeyi nasl yapacamz merak etmeyin. Satarm merak etmeyin, en satlmayacak yerleri bile sattm.
30 trilyon zarar eden Mazda fosfat tesislerini bile sattm. aklamasn
yapmtr. 17 Ancak, resmi olarak bir sat henz gndeme gelmemitir.
2.4. Be Yllk Kalknma Planlarnda Fosfat
lk kez fosfat kayas retiminin gerekletirildii, ancak hzla gelien yurt
ii talebi karlamaya ynelik rezervlerin tespiti ve buna dayal projelerin
gelitirilmesindeki gecikmelerin nne geilemedii dnem iinde, arama
ile balayan almalarn ileri safhaya varmas ile mevcut rezervlerin deerlendirilmesi arzusu; nc (1973-1977) ve Drdnc Be Yllk Kalknma
Plannn (1979-1983) ilkeler ve tedbirler blmnde; Gbre sanayinin artan
fosfat talebini ksmen yerli kaynaklardan karlayabilmek iin, Mazda- Bat
Kasrk fosfat yata, Etibank tarafndan retime hazrlanacaktr. eklinde ifade
edilmitir (Tablo 17).
DPTye gre bu dnemde; Dnya madencilik faaliyetlerinde etkin bir tekel
ve oligopol dzeni varln srdrmekte, zellikle krom, fosfat, barit ve
bor tuzlarnda aka grld gibi, bu etkinlik gelimekte olan lkelerin
23
zararna olmaktadr. Dier yandan, atk bir hammadde reticisi olmaktan

kurtulmaya kararl grnen gelime yolundaki lkeler ise, doal kaynaklarna
sahip olmak iin bilinli abalar harcamaktadrlar. Bylece dnya madencilik
ticaretinde, zenginletirilmi ve rne dntrlm madenlerin ticaretinin
pay giderek ykselmektedir. 18
III. ve IV. Plan dnemlerinde gbre aramaddesi reten tesislerin iletmeye
alnmasyla, amonyak, fosforik asit ve zellikle slfirik asit retimleri en st
seviyeye km; 1982 ylndan itibaren yurt ii kapasite kullanmnn deerlendirilmesi ile slfirik asit tketiminin tamam yurt iinden salanmaya
balamtr. 1972-1983 yllar arasnda ara maddeler retiminde yllk ortalama art hzlar amonyakta % 19, fosforik asitte % 13,3 ve slfirik asitte
% 14,5 olmutur. Bu gelimeye ramen 1982-1983 yllarnda fosforik asitte
tketimin % 76,2 si, amonyakta ise % 60,7 si ithalatla karlanmtr. te
yandan gbre sanayinin balca ham maddeleri olan fosfat kayas, pirit, kkrt
ihtiyac ok byk oranlarda yurt dndan salanmaktadr.
IV. Plan dneminde metald madenlerde yaklak 5 milyon TL yatrm ngrlmtr. Kamu kesimi sanayi hammaddeleri yatrmlarnda fosfat kayas,
bor tuzlar, perlit, kkrt, manyezit, kaya tuzu, asbest, dolamit ve bentonit,
byk pay oluturacaklardr. Metal d madenler retiminin, lke gereksinmesini yeterince karlayabilecek dzeye karlmas amalanacak, fosfat
kayasnda bu dzeye en ge 1987 ylnda ulalmas, kkrt ve asbestte ise
da bamlln hzla azaltlmas hedef alnmtr. Gbre sanayi uzun dnemli pirit ve fosfat kayas gereksinmesinin tmyle yurt iinden karlanmas
amalanarak, zellikle Aa Dicle, Aa Frat ve Bitlis Masifi Blgelerindeki
fosfat kaynaklarnn ett, arama ve teknoloji almalar hzla tamamlanarak,
iletme yatrmlarna geilmesi ngrlmtr.
Kurulacak yeni kompoze gbre tesisleri ile IV. Plan dnemi sonunda potasl
gbre dalmna gereksinim kalmamas, azotlu ve fosfatl gbre dalmnn ise
yurt ii talebin % 29unu oluturmas ngrlmtr. Dnem sonunda 1978
fiyatlar ile 9,3 milyar liraya kacak olan gbre sektr toplam dalmnn
yaklak 4,1 milyar lirasn gbre sanayiinin ana girdileri olan amonyak, fosfat
asidi ve slfat asidi dalm oluturacaktr.
IV. Plan dneminde Gbre sanayiinde yaplacak 19,5 milyar lira yatrm ile
Soma Gbre Tesisinin tamamlanmas, Anadolu Gbre Tesisi ve 4. gbre tesisi
yatrmlarnn srdrlmesi, hammadde olanaklarna bal olarak Maz Da,
rnak ve Konya gbre tesisleri yatrmlarnn balatlmas ngrlmtr.
Gbre sanayiinin fosfat kayas, pirit vb. girdileri ile slfat asidi, amonyak ve
fosfat asidi gibi ara rnlerinin ekonomik koullarda ve yerli hammaddeye
dayal olarak yurt iinden salanmas hedef alnmtr.
24
nemli blm fosfat kayas olmak zere kkrt ve asbestten olumas beklenen sanayi hammaddeleri ithalatnn IV. Plan dneminde % 34,4 orannda
artaca tahmin edilmitir. Gbre sanayiinin hammadde gereksinmelerinin
yeterince karlanabilmesi iin, IV. Plan dneminde kkrt retiminin 4 kat
artrlmas ngrlrken, fosfat kayas retiminin yllk ortalama % 65lik
bir oranla hzla gelierek, 1983 ylna dein 12,2 kat bymesi hedef alnmtr.
IV. Plan dnemi sonunda, fosfat retimi % 16,39 orannda artmtr. En
nemli ithal madenlerinin ham petrol, ta kmr, demir ve gbre hammaddelerinden fosfat, kkrt ve pirit olduu dnem ierisinde; ham petrolde %
5,79, ta kmrnde % 7,41, fosfatta % 9,28, kkrtte % 4,96 , demirde
% 50,39 ithalat art olmutur. 19
IV. Plan dnemi iinde tketimin yurt iinden karlanma oran giderek artm, bu oran 1983 ylnda azotlu gbrelerde % 75,9 fosfatl gbrelerde %
95,1 olmutur. Bylece gbre rnleri ithalat IV. Plan dnemi banda 300
milyon dolar iken, dnem sonunda 149 milyon dolara dmtr.
Fosfat ithalat 1978de 591,45 bin ton, 6.251,62 milyon TL (1983 Yl Fiyatlaryla), 1983te 922,63 bin ton, 9.741,12 milyon TL olarak gereklemitir.
Fosfatl Gbre (17 P205) retimi 1978de 1.251.626 ton, 1983te 3.456.990
ton olmu, parasal karlklar srasyla 21.523,9 milyon TL ve 59.827,3 milyon TL (1983 Yl Fiyatlaryla) olmutur. 1989 hedefi ise 81.214,2 milyon TL
karl 5.010.000 ton fosfatl gbredir.
Beinci Be Yllk Kalknma Plannda (1985-1989); gbre hammaddelerinden fosfat ve kkrt ithali bu Pln dneminde de devam edecektir. tespiti
yaplarak, 1989 17.132,23 milyon TL karl 1.620.000 ton fosfat ithalat ngrlmtr. 1989 Fosfatl gbre (17 P205) retimi 1989 hedefi ise, 81.214,2
milyon TL karl 5.010.000 tondur. Plandaki politika hedefleri ise; nemli
ithal mallarndan kkrt ve fosfat kayasnn ekonomik ller iinde yurt
ii kaynaklardan karlanmasna allacaktr., Kkrt ve fosfat kayasnn
retimi arttrlacaktr. ve Gbre sanayii ana hammaddelerinin (pirit, fosfat
kayas, kkrt, doal gaz ve kmr) ayrntl ekilde incelenmesini ngren
Gbre Hammadde Kaynaklar Etd Plan dneminde tamamlanacaktr. Bu
etdn sonular dikkate alnarak hammaddelerin ekonomik llerde yurt
ii retimle karlanmasna allacaktr. eklindedir. 20
Fosfat (% 30 P205) retimi 1984te 95,6 bin ton, 1998de 74,2 bin olarak
gereklemi, parasal karl srasyla 669 milyon TL (1988 Yl Fiyatlaryla)
ve 519 milyon TL olmutur. 1994 hedefi olarak 3910 milyon TL karl
558,5 bin ton fosfat retimi ngrlmtr. Fosfat ithalat 1984te 39 953
25
milyon TL karl 727,6 bin ton, 1988de 53 184 milyon TL karl 995,3
bin ton olmutur. 1994 hedefi 56 600 milyon TL karl 1000 ton olarak
belirlenmitir.
Dorudan tarmda kullanlan gbre talebi fosfatl gbrelerde (%100 P2O5)
1984te 583.828 ton, 1988de 490.827 ton olarak gereklemitir. 1994
yl hedefi ise, 769.800 tondur. Gbre sanayii talebi 1984te 585.377 ton,
1988de 520.819 ton olarak gereklemitir. 1994 yl hedefi ise, 815.900 ton
olarak belirlenmitir. Gbre sanayii retimi ise, 1984te 636.356 ton, 1988de
633.007 ton olmu, 1994 hedefi 664.476 ton olarak ngrlmtr.
1984de 101.382 milyon TL (1988 Yl Fiyatlaryla) karl 542.216 ton
Amonyak, 13.206 milyon TL karl 179.296 ton Slfrik Asit, 295.929
milyon TL karl 681.507 ton Fosforik Asit, 35.030 milyon TL karl
85.736 ton Fosfatl Gbre (% 100 P2O5) ithal edilmitir. 1988de 133.396
milyon TL (1988 Yl Fiyatlaryla) karl 713.435 ton Amonyak, 7.438 milyon
TL karl 100.985 ton Slfrik Asit, 206.966 milyon TL karl 616.507
ton Fosforik Asit, 106.975 milyon TL karl 237.981 ton Fosfatl Gbre
(% 100 P2O5) ithal edilmitir. 1994 ithalat hedefi fosfatl gbrelerde 44.288
Milyon TL karl 87.600 ton olarak ngrlmtr.
Altnc Be Yllk Kalknma Plannda (1990 - 1994); rakamsal deerlendirmelere girilmemi, gbre ara rnlerinden fosforik asitte, talep a ithalatla
karlanmaya devam edilecei, mevcut tesislere ilaveten devreye girecek yeni
gbre tesislerinde retilecek gbre miktarna bal olarak ithalatn srekli
bir art gsterecei belirtilmitir. Mevcut tesislerin yenilenmesi yannda
rehabilitasyon ve yeni yatrmlarla salanacak kapasite artlaryla, gbre
retiminin ylda ortalama % 7,7 artarak, Plan dnemi sonunda 6 milyon
tona (2283 bin ton bitki besin maddesi-bbm) ulaaca, retimin toplam
talebi karlama orannn % 85 olaca, bu durumda Plan dnemi boyunca
azotlu gbre ithalatnn devam edecei, buna karlk fosfatl gbre retiminin
yurtii talebin zerinde olaca ngrlm, yksek tenrl gbre retimi
ve kullanmnn tevik edilecei belirtilmitir. 21
VI. Plan dneminde, madencilik sektrnde, yerli ve yabanc sermayenin
sektre olan ilgisinin beklenen dzeyde gelimediini ve kamunun sektrdeki arlnn devam ettiini belirten Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda
(1996-2000); yeralt zenginliklerinin yksek katma deer salayacak ekilde
ekonomiye kazandrlmas, sanayinin hammadde ve enerji ihtiyacnn gvenli
ve ekonomik olarak karlanmas madencilik sektrnde temel ama olarak
belirtilmitir.22 Yedinci Planda Tgsa Gemlik ve Samsun tesisleri, gsa
tesisleri ve TZDKnn gbre depolarnn ksa srede zelletirilmesi, Tgsa Ktahya ve Elaz tesislerinin mrn tamamlad ve ekonomik olarak
26
iletilemeyecek durumda olduklarndan kapatlmalar vurgulanm, dnem

ierisinde sadece TZDK depolarnn zelletirilmesi gerekletirilmitir.
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda (2001-2005); VII. Planda, arz kaynaklarnn eitlendirilmesi, madencilik retiminin artrlmas, retilen hammaddelerin yurt ierisinde ilenerek nihai rnlere dntrlmesi, sanayinin
hammadde ve enerji ihtiyacnn gvenli ve ekonomik olarak karlanmasnn
hedeflendii; ancak, Plan dneminde sektre ait ekonomik gstergelerin
genelde beklenenin gerisinde kald, retim artnn yllk ortalama % 2,7
seviyelerinde gereklemesinin beklendii belirtilmektedir. Plandaki en dikkat
ekici nokta ise, sektrde faaliyet gsteren kamu kurulularnn zelletirilmesi almalarna devam edileceinin aka belirtilmesidir. 23
lgili K Raporu belirlenen Genel Politika nerileri ise; zellikle magmatik
kkenli fosfat yataklar ile potansiyel olabilecek dier yataklarn aranmasna hz
verilerek iletilebilir ekonomik rezervlerin arttrlmas gerekmektedir. Mazda
blgesinde retilmekte olan fosfat hammadesinin uzak mesafelere tanarak
ekonomikliinin azaltlmas yerine GAP projesine dayal olarak fosforik asit ve
gbre tesislerinin ayn blgede kurulmas lke ekonomisi asndan yararl olacaktr. eklindedir.
2.5. Fosfat Gerei ve Siyasal Yaklam
lkemiz asndan bylesine nemli bir konu hakknda siyasilerin yaklamn
incelemek, karar vericilerin bak alarn gstermesi asndan nemlidir.
Tarihe dlen notlar yorum yapmadan vermek, bu belgeleri okuyanlarn
gerekleri aka grmesi iin yeterli olacaktr.
Mazda fosfat tesislerine yaplan ilk ziyarette, 28 Temmuz 1979da dnemin
Babakan Blent Ecevit, Mazdanda yeni fosfat retimi projesini incelemi
ve Mazdanda yapt konumada, lkemizde bol miktarda fosfat yataklarnn bulunduunu bildirerek, fosfat dalmnn sona erdirilmesi halinde,
Trkiyenin 40 milyon dolar dviz salayacan belirtmitir. 24 Ancak bu
deme, bir temenni olarak tarihteki yerini almtr.
Son dnemler TBMM tutanaklar incelediinde ise, yre milletvekillerinin
sorular ve siyasal iktidarlarn yantlaryla konunun gndemde olduunu
grmekteyiz.
Ktahya Milletvekili Ahmet Derinin 18 Temmuz 1995 tarihli soru nergesinde yer alan; unu da ifade etmek istiyorum: Etibanka bal, Mardin
Mazda fosfat yataklarnn iletmesini tamamen durdurduk; orada alan
400 iiyi, Etibankn dier kurulularna dattk. lkemizde ok sayda fosfat
yataklar var. Tarm lkesiyiz diyoruz ve tarmn anagirdilerinden olan gbrenin
retiminde en byk hammadde olan fosfat yataklarn bugn altramyoruz.
27
KT Komisyonunun hesap denetimlerinde, fosfat niin satamyorsunuz diye sorduumuzda, genel mdrn ifadesi u idi: Eer, Mardin Mazdana kadar 40
kilometrelik demiryolu a denmi olsa, biz, ithalat yaplan fosfatn karsnda
avantaj elde edebileceiz ve bunu, Ktahyadaki, Samsundaki, Mersindeki,
stanbuldaki gbre fabrikalarna satabileceiz; ama, ne yazk ki, karayolu tamaclyla nakliye ok pahal olduundan, dardan 35 dolara getirilen fosfat
karsnda, bizim maliyetimiz 42 dolara ulayor ki, devlet, kendi kuruluundan,
kendi gbre fabrikalarna fosfat alamyor, almyor ve rekabet edebilme ansn
kaybediyor. 40 kilometrelik o blgeye bir demiryolu yaplabilmi olsayd, bu tesis
kapatlmayacakt; -bugn, belki, 1 milyar dolara yakn fosfat ithalat yaplacak,
buday ithalat yaplacak- ve anamadde fosfat, lkemizde olduu iin, daha fazla
gbre retme imknmz mevcut olacakt; ne yazk ki, bu imkn da kaybetmi
bulunmaktayz. Bu adan, nergemizin yine reddedileceini biliyorum; ama,
zabtlara gemesi asndan ifade etmek istedim. Bu tip bir kalknma modeline,
ancak, smrge tipi kalknma modeli denilebileceini ifade ediyor, nergem
istikametinde oy kullanmanz istirham ediyor, hepinizi saygyla selamlyorum.
saptamalarna karlk; nerge kabul edilmemitir. 25
Etibank Ynetim Kurulunun 30.11.1997 tarih ve 4585/11 sayl ynetim
kurulu karar dorultusunda, 1994 ylndan itibaren retim yaplmayan bu
tesislerin atl durumdan kurtarlarak ekonomiye kazandrlmas amacyla,
dekabaj, cevher retimi ve konsantre retimin bir btn halinde 3. ahs
ve /veya irketlere ilettirilmesi iin ihaleye karlmas kararnn arkasndaki
siyasi irade, dnemin Devlet Bakan Rt Kazm Ycelenin u konumasnda ortaya konulmutur; imdiye kadar, madenlerimizin devlet eliyle, daha
ziyade Etibank vastasyla iletilmesi 55 inci Hkmetin de dikkatini ekmi,
55 inci Hkmet de, bu zelletirme politikalar dorultusunda, Etibank Ynetim Kuruluna gerekli tavsiyeleri yapm, Etibank Ynetim Kurulu da, Etibankn
elindeki birok madenin zelletirilmesi, zel sektre almas yoluna gitmitir.
Buna rnek vermemiz gerekirse; Mazda Fosfat Tesisleri, 1991 ylna kadar,
ok yatrm yaplan ve o blgede, hem isizlii nlemesi ynyle hem o blgeye
katma deer artyla katks olan bir byk tesisimizdi; ancak, daha sonra,
yanl politikalarla, Mardin Mazda Fosfat Tesisleri kapatlm ve bir daha
almayacak konuma getirilmitir. 55 inci Hkmet dneminde, Etibank Ynetim Kurulu, ald kararla, Mazda Fosfat Tesislerini ihaleye karmtr. Bu ay
ihale artnamesi ilan edilmi ve nisan aynn 17sine kadar neticelenebilecek
bir ihale almtr. Bu tarihten sonra, Etibank Mazda Fosfat Tesisleri, Trk
zel sektr marifetiyle, hem yre halkna i temin edecektir hem de tekrar
katma deer yaratmaya devam edecektir. Yine, Siirt Madenky Bakr letmeleri
ihale edilerek, bu iletmenin, 514 kiinin alabilecei ve blgeye katma deer
getirecek bir iletme haline getirilmesi iin gerekli alma balatlmtr. Ayn
28
ekilde, Seydiehir alminyum tesislerinin, bizden nce, JV sistemden yaplan

ihalesi, ihale artnamesinin gnmze uyarlanmas ve yaplan artnameye uygun
teklif gelmemesi dolaysyla iptal edilerek, yeniden ihale almalar balatlmtr. Buradan da anlalmaktadr ki, 55 inci Hkmet, her konuda olduu
gibi, Etibankn elindeki maden sahalarn zelletirme yolunda da, ok byk
admlar atmaktadr; ancak, bu admlar atarken, bu maden gibi, hepimizin,
ty bitmedik yetimlerin hakk olan bir konuda yanl yapmamak iin azam
titizlii gstermektedir ve buradan azam rant elde edip, azam geliri milletinin
istifadesine sunmann peindedir. 26
Konya Milletvekili Hasan Hseyin zn, 1998de GAPa ilikin sorusu ve
Devlet Bakan Mehmet Salih Yldrmn yazl cevab (7/5561) incelendiinde;
ABD ziyareti srasnda bulunulan temaslar arasnda, ABD Ticaret ve Kalknma
Ajansna (TDA) GAP erevesinde finansal destek salamak amacyla sunulan proje paketi ierisinde, Maz Da Fosfat Yataklar ve Tesisleri Geliim
Fizibilitesi adl projenin de yer ald grlmektedir. 27
Blgede Nisan 2005de bir gezi yapan ve Fosfat tesislerinde incelemelerde
bulunan, Dnyada fosfat kayalarnn gittike nem kazandn ve Trkiyeye
Tunus, Fas, rdn ve srailden fosfat kayalar ithal edildiini syleyen Maliye
Bakan Kemal Unaktan; Fosfat yataklarnn bulunduu da bize bakyor, biz
de ona bakyoruz. Bu kabul edilecek bir husus deil. Burnumuzun dibindeki
yere de biz sadece bakyoruz. Bu messesenin devreye geirilmesi ve buralarn
ekonomiye kazandrlmas lazm. Darya avu dolusu para deyip de fosfat
kayalar getireceimize kendi imkanlarmzla, kendi servetimizi kullanmamz
gerekir. Bunda ok kararlym. Bundan sonra devletin fabrikalar yapmas sz
konusu deil ancak, Trkiye eski Trkiye de deil. Buraya fabrikalar yapacak
kimseler bulunur. Ama, her eyden nce bu fosfat kayalarnn ortaya karlmas
lazm. Bunu burada fabrika kurup deerlendirmek de mmkn, skenderuna
kadar gtrp ilemek de mmkn. Bunun artlarn deerlendirmemiz lazm.
nce bu kayay ekonominin endstrinin istedii bir ekilde ortaya karalm,
arkasndan dier ilemler gelir. Bu kaya buradan karlp iletilmeye balanrsa, bunu yapanlar Biz enayi miyiz? Uzakta fabrika kuralm diye dnecekler.
Dolaysyla hem i hem de d sermaye buraya akn eder. Ama ncelikle buralarn cazibe merkezi haline getirilmesi lazm bunun zerinde srarla duracaz.
aklamasn yapmtr.28
Geziyi TBMM gndemine tayan Mardin Milletvekili Muharrem Doann
Mardin Mazda Fosfat Tesislerine ilikin yazl soru nergesine (7/6803)
Maliye Bakan Kemal Unaktann 23 Eyll 2005 tarihinde verdii yantlar
yledir: Atl halde duran, Mazda fosfat kaynaklarnn biran nce ekonomiye
kazandrlmak zere, zel sektr tarafndan iletilmesinin yerinde olacana dair
29
kanaatimiz geerliliini srdrmektedir. Kendi imkanlarmzla, kendi servetimizin

kullanlmasnn, sadece devlet eliyle ve kanalyla olaca gr doru deildir.
Snai ve ticari faaliyetlerdeki retimde etkinlik ve verimlilik prensiplerini n planda
tutan zel sektr eliyle, kendi potansiyel kaynaklarmz kullanarak katma deeri
daha yksek bir retim gerekletirebiliriz. Mazda Fosfat Tesislerinin bir an
nce ekonomiye kazandrlmas iin sz konusu tesisler, zelletirme Yksek
Kurulunun 25.07.2005 tarih ve 2005/86 sayl karar ile zelletirme kapsam
ve programna alnmtr. zelletirme tamamlandnda tesisin faaliyete gemesiyle birlikte; bata ii, teknik personel ve idari kadrolar olmak zere 600e
yakn yeni istihdam imkan salanacaktr. Sz konusu tesisin zelletirilmesine
ynelik almalar hzla devam etmektedir. zelletirme ilemlerinin 2005 yl
sonuna kadar tamamlanmas planlanmtr. Mazda Fosfat Tesislerinde, 19871993 yllar arasnda toplam 368.212 ton fosfat konsantresi retimi yaplmtr.
Satlarn azl, talep yetersizlii ve srekli zarar edilmesi nedeniyle 1990 ylnda
tvenan cevher, 1994 ylnda ise konsantre fosfat retimi durdurulmutur. Tesis
1987-2004 yllar arasnda toplam 257.590.067 ABD Dolar zarar etmitir.
zelletirme ile atl duran kaynaklarn faaliyete geirilmesi amalanmtr. Tesisin
tam kapasite ile almas halinde, Trkiye gbre sektrnn fosfat konsantresi
ihtiyac olan 2.5 milyon tonluk ksmnn 1/5i olan 500 bin tonluk ksmn karlayabilecek duruma gelecektir. Bu nedenle, tesisin bir an evvel zelletirilerek
iletmeye alnmas durumunda, hem Trkiyenin gbre retiminin temel kayna
olan fosfat temin edilmesindeki da bamll azalacak, hem de yeni istihdam
imkanlar oluacaktr. Btn bunlarn bir sonucu olarak da, Mazda blgesindeki
ekonomik hayat canlanacaktr. 29
Mardin Milletvekili Muharrem Doan tarafndan Enerji ve Tabi Kaynaklar
Bakan tarafndan szl olarak cevaplandrlmas iin 3 Mays 2004 tarihinde
TBMM Bakanlna sunulan szl soru nergesinde (6/1098) u sorular
sorulmutur; Blgeler arasndaki gelimilik farkn ortadan kaldrmak, krsal
alandaki verimlilii artrmak ve istihdam yaratlarak sosyal, ekonomik byme
gibi mill kalknmaya katkda bulunmak iin kurulan Mardin Mazda fosfat
tesislerinin; 1) Fabrika, ara gere ve demirbalarla birlikte rmeye neden
terk edilmitir? 2) sizliin byk, retimin kk olduu, altyaps ve hammaddesi hazr iken neden gbre fabrikas kurulamyor? 3) Kapal durumdaki tesisin
bugne kadar mill ekonomimize olan zarar nedir?
4 Ekim 2005 tarihli TBMM Genel Kurulu toplantsnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler tarafndan verilen yantlar ise yledir: Sayn
milletvekilleri, aslnda, belki ders kitaplarna bile konulacak bir yatrm bu. Yani,
verimsizliin, ansszln, ngrszln veyahut dier baka faktrlerin hepsi
bunun iinde tekmili birden var. Bir yandan GAP blgesinin gbreye ihtiyac var.
Fosfat da bunlarn iinde en kymetli, en etkin elementlerden bir tanesi. Allah
30
bir tarafa GAP vermi, bir tarafa da fosfat dalarn vermi. Daha sonra burada
bunlar ett edilmi. 74 ylnda balyor bu macera; 74 ylnda bunun etd yaplyor, 75 ylnda DPTden bunun onay alnyor. Ondan sonra, bunlar Gneydou
Anadolu fosfatlar projesiyle balyor ve anahtar teslimi bir ihale yaplyor 1980
ylnda. Yani, 75 ylndan 80 ylna kadar geliyor. 80 ylnda ihalesi yaplyor. 90
ylnda tesisin kabul yaplyor. Fosfat orada, GAP orada ve bir yandan da gbreden para kazananlar, gbre ithalat sryor... Ve 2 kat halinde projelendiriliyor;
yani, 2 tane hat konsantratr olarak yaplyor. Bunlardan bir tanesi yaplyor.
Dieri, sz veren firma, TGSAn fabrika yatrmndan vazgemesiyle ikinci hat
akamete uruyor; ondan vazgeiyorlar, tek hat halinde yapyorlar. Sonra TGSA
tarafndan Mazdanda gbre fabrikas kurulmaynca Mazda konsantratr
87-93 yllar arasnda 2 000 000 ton tvenan fosfat ileyerek 400 000 ton fosfat
konsantresi retiyor ve bunu da skenderun ve Mersindeki tesislere, zel gbre
fabrikalarna satyor. Fakat, hl gbre fabrikas yok ortada, TGSA da vazgetii iin olmuyor bu. Ve 94 ylndan itibaren de konsantre retimine son verildii
iin bu yatyor. Fakat, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulunun temennileri
dorultusunda, tesislerin ileride GAP Projesiyle entegre olabilecei dnlerek
koruyucu bakmlar yaplarak muhafaza ediliyordu. Aslnda biz bunun almas
iin, ben de bir ara genel mdrken onu dndk. Hatta, bunun iin, verimli olabilmesi iin Suriyeden doalgaz almak zere grmeler yaptk; ama, o zaman
sremiz msait olmad. Fakat, imdi, Suriyeyle gryoruz. Buraya doalgaz
getirirsek, bu doalgazla beraber amonyumfosfat, amonyak retilecek, fosfat
zaten var, amonyak var, bir de slfirikasit gelince beraber bunu yapyor...
imdi, burada, sonra bu, 1998 ylnda ihale edilmek isteniyor, yani, bunu zel
sektre verelim deniyor. Fakat, iki firma giriyor, ikisi de teekkr edip ayrlyor. O
da olmuyor. imdi, buray biz zelletirme daresine verdik. zelletirme daresi,
bunu isteyenlere Daha dorusu, taliplerinin olduu sylendi. Bu, artk, retime
almak zere oraya verildi. Tabi, neden byle bir gbre fabrikas kurulamyor
diyor Sayn Milletvekilimiz. Tabi, bunlar piyasa artlarna gre hareket ediyor
ve dardan, maalesef, gbre, daha dorusu, hammadde fiyatna gbre geliyor.
Byle olduu iin rekabet edemiyor buras, edebilmesi iin doalgaz gelmesi lazm
ve slfirikasiti de ucuza elde etmesi lazm. Bu, u ana kadar gerekletirilemedi. zelletirmeyle alacak kii, bunu yapabilir diye dnlerek zelletirme
daresine verildi. Bir baka sorusu da Sayn Milletvekilimizin; kapal durumdaki
tesisin bugne kadar mill ekonomimize zarar nedir? Tabi, bu, zor bir soru.
Ancak, unu syleyeyim: Burann maliyeti, aa yukar 180 000 000 dolara
yaplm buras ve 1994 ylndan itibaren de retime son verilen tesislerin bu
yllarda 300 ii ve 80 memur olmak zere 380 olan personel says, ihtiyac
olan iletmelere gnderilerek 2000li yllarda bu 120ye iniyor. Hl, orada almayan tesisin korumas ve gzetimi yaplyor. Bunu da azalttk. u anda 32
iiden 23nn emekliliinin dolmas nedeniyle geri kalan 9 iinin koruyucu
31
bakm-onarm ilerinde kullanlmas planlanyor. Personel masraflar son derece

dt. Yalnz, gnlnze su serpmek iin sylyorum: Bu bahsettiim o kadar
milyon dolar sadece almayan tesise deil, ayn zamanda gletine ve kyn
yollarna falan da harcand iin onu ondan dmek lazm. Dolaysyla, Mazda
fosfat yataklarnn da macerasn size bylece ifade etmi oluyorum.
Yant yeterli grmeyen Milletvekili u aklamalar yapmtr: Sayn Bakanm,
ben, Mazda fosfat tesisleriyle ilgili bir soru nergesi vermitim. Sayn Bakann
cevaplar beni tatmin etmemitir. Kendi ifadesiyle, fabrikann 187 000 000
dolara mal olduunu sylediler; dorudur, 1994ten bugne kadar bu fabrikann
devlete verdii zarar da 258 000 000 dolardr. Ben, Maliye Bakanndan ayrca
bu soruyu sordum, gelen cevapta bunu diyor; bu da 2004 yl sonuna kadardr.
imdi, her iki zarar da topland zaman 445 000 000 dolar ediyor. Ben Sayn
Bakandan unu sormak istiyorum: 445 000 000 dolarla bir gbre fabrikas
kurulamaz myd? Sayn Maliye Bakanmz, 20 Nisan 2005 tarihinde Mardini
ziyaretinde bu fabrikay gezdiler, aynen u ifadeyi kulland ve basnda ok geni
bir ekilde yer almtr. fade aynen u: Fosfat dolu da bize bakyor biz de ona
bakyoruz biz enayi miyiz; biz buralar iletip cazibe merkezi haline getireceiz.
Bu sz verdiler. Sayn Bakanm, sayn hkmet; siz byle gelimilik farkn
ortadan kaldrmak, istihdam yaratmak, krsal alandaki verimlilii artrmak iin
kurulan bu fabrikaya ne yapmak istiyorsunuz? Buna bir are bulamaz myz? Biz,
bugn, Avrupaya, mzakereye balyoruz diye vnrken, dier taraftan oradaki
insanlarmz halen sefil hayat yaamakta ve neredeyse zor durumda kalan bu
ocuklarmz, genlerimiz, geleceimizin teminat olan bu genlerimiz... Bunlarla
ilgili olarak gelecek iin bir almanz olmayacak m? Bir de, bu, kaybolan 445
000 000 dolarn telafisi yok mudur?
Bakann yant ise yledir; Ben, bu Mazdayla ilgili konuyu anlattm
zannediyordum. Yani, burada bir yanl i yaplm. Bu yanl ii, her yanl i
gibi, biz dzeltmeye alyoruz. Hem yanl ii dzeltiyoruz hem de en iyi hale
getirmek zere bu almay srdryoruz. Tabi, siz, belki, orada, biraz, baz
eyler birbirine kart anlatrken; sizin anzdan sylyorum; ok net olarak,
bu, verimli bir tesis haline getirilmek zere oraya verildi. Sayn Maliye Bakanmzn yapt, burada, doru bir itir. Hem o blgenin kalknmasna katkda
bulunacaktr, hem istihdama olumlu katkda bulunacaktr, isizlere i olacaktr
hem de u ana kadar yanllk yaplan ve yabanc gbre irketleriyle olan rekabet
sonucunda zarar gren bu tesisi yeniden canlandryoruz. Yani, bunun aklamas
bu. Neticede, orann banda daha evvel bizler varken de bunu hayata geirmeye
altk; imdi, tekrar bize nasip oldu. Dolaysyla, hem oradaki, merak etmeyin,
iiler, orann halk bundan yararlanr hem lke yararlanacak. Eer, verimli bir
hale getirirsek ki, biz, Suriyeli Bakanla da bunun grmelerini yaptk, ortak bir
alma grubu kurduk. Hem o blgede de fosfat var, Suriyede de var, bizde var.
32
Belki, ortak olarak, o gazn verecek, biz, belki hammaddesini vereceiz, bir joint
venture tr bir alma da olur. Tabi, zaman snrl olduu iin bu kadar detaya
girmedim; ama, yanl bir retimin nasl dzeltileceini Bu, ders kitaplarna
geecek bir rnektir; bunu da size sunmu oldum. 30
2.6. TMMOB Belgelerinde Mazda Fosfat Tesisleri ve Fosfat Gerei
Maden Mhendisleri Odasnca 19-22 ubat 1975 tarihinde dzenlenen Trkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik Drdnc Kongresinde; Trkiyenin 400
milyon ton fosfat rezervi olmasna ramen, fosfatl gbre ithali iin yurtdna
milyonlarca lira denmekte, kurulmas dnlen fosfat iletmecilii ibirlikilerin
giriimleri ile on be yldan beri engellenmektedir. saptamas yaplmtr. 31
25.04.75 tarihli Birlik Haberlerinde Shell Projesi Trkiyeyi Daha Baml
Klacak balkl yazda; Shell projesi yeni mevziler elde etmee ynelik olup
smrsn meru gstermek iin hazrlanm bir klftr. Trkiyeyi daha ok
baml klacak bir projedir. Yeni sermaye ithali (dolayl), yeni krediler ve giderek daha ok baml hale gelmek; ite endie kaynandan biri de budur. Suni
gbre elde etme ise tamamen safsatadr. nce senelerden beri eitli yollarla
yapm engellenen fosfat madenleri iletilmeli ve gerekli tesisler kurulmaldr.
denilmitir. 32
1975 ylnda, Kimya Mhendisleri Odas Gbre Komisyonunun hazrlad
Gbre Sorunu ve Son Gelimeler balkl Raporda; Bugnk gbre sanayimizi, milliyeti olduunu iddia eden evrelerin, zellikle ithalatlar ve gbre sanayiini tekel haline getirme mcadelesi veren sanayici gruplarn, nitelikleri gerei,
da baml tutmak istedikleri grlmektedir. lkemiz kaynaklarna ynelmek,
dier sanayi dallar ile organize almak, da baml sanayilemeden kurtulmak
gibi yksek maliyetli, dk krl bir almann zel kesimden beklenemeyecei
aktr. Ayrca, dtan alm yolu ile salanan gbre hammaddelerinin tama ve
arac krlarn kaybetmek istemeyen ithalat kesimin abalar da, gerek milli
gbre politikasnn uygulanmasn bugnk siyasi yap ierisinde engelleyici bir
etki yaratmaktadr. Mazda fosfat yataklarnn yllardr bir zel ahs elinden
alnmamas ve iletilmesinin suni olarak engellenmesi somut bir rnek tekil
etmektedir. denilmektedir. Fosfat Alannda Dnen Oyunlar bal altnda ise,
u saptamalar yaplmaktadr; Yine, fosforlu gbrelerin hammaddesi olan fosfat
kayas, yurdumuzda yeterli rezervi olmasna ramen, tmyle ithal edilmektedir.
Trkiyede 1960lann banda byk harcamalar karl bulunan Gneydou
Anadoludaki, zellikle Mazdandaki fosfat rezervi, yaklak 600 milyon ton
olarak saptanmtr. Buna karlk, yrrlkteki ekonomi politikann sonucu
olarak, fosfat kayasnda da ibirliki politika ar basm ve dnya tekellerinin
ana dlm, yerli yataklar iletilmezken fosfat kayas dardan ar yksek
tekel fiyatlaryla ithal edilmi, fosforlu gbre sanayii de teknolojinin yan sra
33
tmyle da baml klnmtr. Bu durumun ekonomimize ve dolaysyla halkn

srtna ne kadar ar bir yk yklediini grebilmek iin, 1969 ylnda tonu 11
dolardan ithal edilen fosfat kayasnn bugn 80 dolardan ithal edildiini sylemek
yeterlidir. 1975 yl fosfat kayas ihtiyac 2.1 milyon ton olarak hesap edilmitir.
Tmnn ithal edilmesinin zorunlu olduu dnlrse, bugnk dnya piyasas
tekel fiyatlarna gre yaklak 2.5 milyar TL dviz denecektir. Oysa, 1971 ylnda
tm madenlerimizden ihracat yoluyla (satlan her trl cevherden elde edilen
miktar) 632 milyon TL dviz salanmtr. Bugn iin bu gelirin % 100 artt
dnlse bile, fosfat kayas iin denen miktar karlamaktan uzaktr. Fosfat
ithalini tekeline geiren zel kesimin mmessillik komisyonu ve tamadan dolay salad kazan ylda yaklak bir rakamla 300 milyonu amaktadr. Fosfat
yataklarnn 1960 ylnda beri iletilmeyerek, 15 seneden beri srncemede
braklmasnn, bu dzenin gerei olarak, kimlere ve nasl kazanlar salad
aka grlebilmektedir. 33
06.02.76 tarihli Birlik Haberlerinde yer alan bir yazda; Dnyada 50 milyar
ton iletilebilir fosfat rezervi bulunmasna ramen yurdumuzun iletilebilir rezervi
50 milyon ton kadardr. Rezerv imkanlar mahdut olan fosfat yataklarmzn
kalitesi de dk ve iletilmeleri zor dur. Fakat fosfatl gbre sanayiimiz olduka
gelimitir ve ylda 2 milyon ton fosfat talep etmektedir. Halen retim mevcut
deildir. Fosfat kayas ve fosfatl gbre ithali ylda l milyar TL. karlnda dviz
kaybna sebep olmaktadr. Fosfatl gbre tketimimiz yine de dnya ortalamasnn altndadr. 27 milyon hektar civarnda sabit kalan ekilebilir arazilerimizin
gittike artan nfusumuzu besleyebilmesi iin 10 yl sonra 5 milyon ton fosfat
madeni retmemiz gerekecektir. Bu talep Hatay, Antep, Mardin ve Bitliste
bulunan yataklarn gelitirilmesi ve iletilmesi yolundaki glklerin halledilmesiyle karlanabilir. Fosfatl gbre sanayiimiz hammadde ynnden en fazla
da baml olan ve bunun en fazla acsn eken sanayiimizdir. Bu sanayiinin
hammaddesinin yerli retimle karlanmas Trkiye iin hayati bir sorun olarak
zm beklenmektedir Hammadde ynnden da bamllk kurulu yeri
seiminde kendi doal kaynaklarmza uygun ve ileride telafisi mmkn olmayan
kararlar alnmasna yol amaktadr. Sanayiimizin en az % 40 stanbul ilinde
bulunmaktadr. Dier fabrikalarmz da genellikle Bat Anadoluda ithal mallarnn
kolayca getirilebildii sahillerde kurulmutur. Sadece baz byk kamu tesisleri
ve Dou Anadolunun ve eitli kesimlerine datlmtr. Ylda deniz yolu ile 2
milyarlk hammadde ithal edildiine gre sanayiin ithal limanlar evresine gitmesi
normal karlanabilir. Fakat kendi doal kaynaklarmz gelitirdiimizde ve artk
hammadde ithaline teorik olarak lzum kalmadnda byk nakliyat sorunlar
ortaya kmaktadr. Madencilikte nakliye masraflar maliyetin yarsn tekil
etmektedir. Bu masraflar sebebi ile maliyetin ykselen ve ucuz deniz tamas
ile gelen ithal mallar ile rekabet edemeyen madenlerimiz bulunduktan sonra
34
da yeterince deerlendirilememektedir. u anda Mazda fosfat yataklarmzn

sahillere kurulmu olan ve ithal mal fosfat ile alan gbre fabrikalarna verilemeyiinin en nemli sebebi budur Dardan ithal edilen hammadde bazna
gre kurulan sinai tesislerin uygulad teknoloji ou zaman kendi doal kaynaklarmza uygun gelmemektedir. thalat ikame edebilecek maden yataklarmz
bulunduunda bunlarn kalitesi mevcut sinai tesislerimizin teknolojisine uymad
iin ya tevsi almalarna veya yeni bir ara sanayiine gidilmekte, entegre tesisler
kurulamamakta ve yan rnler elde edilememektedir. Bakmsz piritlerimizin
iletilmemesi, karbonatl fosfatlarmzn deerlendirilememesi, glokonili fosfatlarmzn iletilememesi, muhtelif sinai tesislerimizde mmkn iken yan rn
olarak kkrt elde edilmemesi, floritlerimiz iin merkezi bir flotasyon tesisi
kurulamamas ve genel olarak cevher zenginletirme ilemine ihtiya gsteren
madenlerimizin iletilememesi hammadde ynnden da bamlln sonulardr. Byk maden yataklarmz ou zaman orta ve dk kalitelidir. Bunlarn
satlabilir rn haline gelmesi iin bir ara sanayinin kurulmas gereklidir. Yksek
kaliteli ithal mal cevherler genellikle buna imkan vermemektedir.Hammadde
ithali fabrikalarmzda nemli atl kapasiteler yaratmaktadr. nk bu ithalat d
lkelerdeki grevler, ulatrma, tahmil ve tahliye zorluklar ve byk hammadde
kaynaklarn elinde tutan ok uluslu irketlerin tasarruftan ve baz politik nedenler sebebiyle aksamaktadr. Suni gbre fabrikalarmzn ortalama % 30-40
kapasite ile almalarnn sebebi budur. denilmektedir. 34
nc Be Yllk Kalknma Plan ve 1976 Programnda Madencilik Sektr
ve Eletirisi balkl Maden Mhendisleri Odas almasnda; Gnmz
dnyasnda, maden retici azgelimi lkelerin kendi yeralt kaynaklarna kskanlkla sahip kma eilimlerinin giderek artt gzlenen bir olgu. Bu sahip
kma, bu lkelerin kendi aralarnda kurduklar ittifaklarla yaama geirilmektedir. rnein, petrol, fosfat, bakr, demir, kalay.. v.b. reten lkelerin kurmu
olduklar rgtler, sz geen ittifaklarn somut kantdrlar. Ancak bu ittifaklar,
bugn iin bir avu okuluslu tekellerin uluslar aras ticaretteki egemenliini
paralayc boyutta deildir Program, 1976 ylndan balayarak Madencilik
Sektrnn retim ve yatrm politikasnn aadaki esaslara (yeni nceliklere)
gre dzenlenmesini ngrmektedir: a) Demir, fosfat, kmr ve petrol aramalarnn ksa ve uzun dnem hedeflerine gre gelitirilmesi, b) Dier madenler
konusunda ksa vadeli arama programlarnn uygulanmas ve uzun vadeli arama
programlarnn geni lde yavalatlmas, c) thal ikamesi salayan madenlerin
retim ve aramalarnn tevik edilmesi. ngrlen yeni ilkeler, aslnda mevcut
ekonomi-politik yapdan kaynaklanmaktadr. Demir-elik sanayi ile birlikte
enerji ve tarm sektrlerinin ana girdileri olan, demir, kmr,petrol ve fosfat
kaynaklarnn ksa ve uzun dnem hedeflerine gre gelitirilmesi ngrlyor.
Her ne kadar, Demir, fosfat, kmr ve petrol aramalarnn ksa ve uzun dnem
35
hedeflerine gre gelitirilmesi... eklinde getirilen ilkede ksa dnem hedefleri vurgulanmaktaysa, kanmzca buna olanak yoktur. Getirilen yeni-ncelikli
bu ilkede, olsa olsa uzun dnem hedefleri ciddiye alnabilir. Kald ki ksa ve
uzun dnemlerin aralklar belirsizdir ve periyotlarnn ne olduu belli deildir
BARKER RAPORU, MEHTAP RAPORU, MR.ELY KANUN TASARISI ve son olarak
1971ler sonrasnda hazrlanan MADEN REFORMU KANUN TASARILARI dorultusunda gelien izgi bir yandan iktisadi devlet teekkllerinin yapsnda byk
deiiklikler oluturarak yeralt kaynaklarmz zerinde yerli-yabanc tekellerin
egemenliini getirirken, dier yandan emperyalizmin gittike artan hammadde
gereksinmeleri sonucu, deiik yntemlerin gndeme geldiini grmekteyiz.
Kamu ktisadi Teebbslerinin ve Kamu tiraklerinin zel kesime devredilmesinin
olanaklar ynnde younlaan almalar, olgunun bir yann oluturmaktadr.
Olgunun dier yn PEARSON RAPORUnda somutlamaktadr. Yntemin uygulanmas iin geri kalm lkelerde uygun siyasal ve yasal koullarn olumasn
neren ve bunu ykmlln geri kalm lkelerin egemen snflarna veren
emperyalizmin bu nerisi, ...madencilik sektrndeki yatrmlarn, endstri
lkelerinin kapitali temsilcilii nderliinde HALKA AIK KURULULAR... tarafndan yaplmas biiminde somutlamaktadr. lk aamada halka ak olarak
oluacak kurulular, daha sonra hisse senetlerinin byk ksmn toplayacak olan
yabanc tekeller ve onunla btnlemi yerli tekellerin ynetim ve denetimine
girecektir. saptamalar yaplmtr. 35
1976 ylnda, Gbre, egemen evrelerin eliyle, bilinli olarak karaborsaya
drlmtr balkl Ziraat Mhendisleri Odas almasnda, Gbre sanayii
da bamllktan kurtarlp, yerli retimle karlanmal ve Fosfat yataklar ilenerek uluslararas tekellere peke ekilmesine son verilmeli. denilmitir. 36
Drdnc Be Yllk Kalknma Plan Tasla konusunda DPT tarafndan dzenlenen toplantya 18.9.1978de sunulan TMMOB ve onsekiz Odasnn
grlerinde; Halen ithalat iinde en nemli kalemlerden birisini oluturan
yapay gbre retimi ise, gerek azot sanayiinin gerekse zel kesimin, bata
hammadde bakmndan da baml olmas ve dk kapasitelerde almas
nedeniyle yetersizdir. Gbre retiminde kmr, fosfat kayas, pirit vb. yerli girdilere dayanlmaldr. Demir, bakr, fosfat ve ta kmr ve linyit kaynaklarmz iin
hzlandrlm projeler (aramadan retime dek) ele alnmaldr. denilmitir.37
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Gbre Sanayii zel htisas Komisyonu
Raporuna TMMOB Kimya Mhendisleri Odasnn yazd kar gr, fosfat
gereine de k tutan bir belge niteliindedir (EK 1). 38
TMMOB Maden Mhendisleri Odas, 21-23 Nisan 2005 tarihlerinde, Diyarbakrda, Dou ve Gneydou Anadolu Maden Kaynaklarnn Deerlendirilmesi Sempozyumunu gerekletirmitir.
36
TMMOB Kimya, Jeoloji ve Ziraat Mhendisleri Odalarmzn 25-27 Kasm

2005 tarihlerinde Diyarbakrda birlikte dzenledikleri Gbre ve Gbre
Maddeleri altay, gelinen noktay her ynyle deerlendirmi ve Sonu
Bildirgesinde somut neriler sralanmtr (Ek 2).39
3. KAYA FOSFAT-GBRE LKS
lkemiz doal yaps itibaryla tarma elverili bir lke olup, tarm sektrnn
nemi gelecekte de varln srdrecektir. retimde yer alan en nemli
girdilerden birisi gbredir.
Kimyevi gbreler, tarmsal retim sonucu topraktan eksilen bitki besin
elementlerinin, topraa kazandrlmas amacyla kullanlr ve srdrlebilir
tarmn ana girdisidir. Birincil bitki besin maddeleri azot, fosfor ve potasyum;
ikincil bitki besin maddeleri kalsiyum, magnezyum ve kkrt; mikro besin
maddeleri ise demir, manganez, inko, bakr, molibden ve bordur. Birincil
bitki besin elementlerini ieren kimyevi gbreler, azotlu, fosforlu, potasl ve
kompoze olmak zere drt ana gruba ayrlr.
Gbre sektrnn balang hammaddeleri doalgaz, fosfat kayas, potas
ve kkrt/prittir. Amonyak, nitrik asit, slfrik asit, orto fosforik asit, re,
amonyum slfat, sper fosfatlar, monoamonyum fosfat, potasyum klorr ve
potasyum slfat sektrn kulland ara maddelerdir. 40
Fosfatn en genel tketim alannn tarm sektr olmas ve tarmda kullanlan
en nemli girdilerden birisinin gbre olmas, fosfat-gbre ilikisinin irdelenmesini gerektirmektedir.
3.1. Kaya Fosfat ve Gbre retimi ve Tketimi
Dnyada olduu gibi yurdumuzda da nfus hzla artmakta, insanlarn yaama seviyeleri ykselmekte ve dolaysyla beslenme, barnmalar ve eitli
etkenlerden korunmalar iin gerekli olan tarm rnlerine olan ihtiyalar
artmaktadr. Buna karn tarmda kullanlan arazi daralmakta ve bunun bir
gerei olarak da birim alandan daha ok verim alnmas yolundaki abalar
younlamaktadr. Tarm sektrndeki byk retim potansiyelinden gereince yararlanmak ve retimi artrmak iin ilim ve teknolojideki gelimeleri
yakndan takip etmek ve retim girdilerinin en yaygn ve bilinli bir ekilde
tedarik ve tketimini gerekletirmek gerekmektedir. Sz konusu retim
girdilerinin arasnda en nemlilerinden birisi gbredir.
Fosfatik maddelerin suni gbre olarak kullanm bir alman simyacs olan
Brandn 1669da fosforu bulup ayrmasndan ok daha ncelere dayanmaktadr. M 200lerde Kartacallarn ku gbresi kullanm, Peru-nkalarnn
37
guana ve ku gbresi kullanm, ku ldrmelerini yasaklamalar, bilinen rneklerdir. XIX yyn ortalarna kadar fosfor ve fosforik asit kayna olarak
kemik ve guana kullanlmaya devam edilmitir. John B. Lavese 1842 ylnda
kemii H2SO4 ile reaksiyona sokmas ile ilgili bir ngiliz patenti verilmi, bu
alma fosfor endstrisinin balangc olmutur. Bu dnemde ngilterede
bulunan fosfat kayas ince bir ekilde tlerek dorudan topraa verilmi
fakat daha sonralar bunlarn H2SO4 ile kartrlarak verilmesinin daha doru
olaca grlmtr. Gnmzde ise bu maddelerin kuvvetli fosforik ve nitrik
asitlendirilmeleri, gbre olarak deerini artrmaktadr.
lkemiz ve dnyann her yerinde bitkisel verim art ve gbre tketimi
arasnda ok yksek bir iliki vardr. Yaplan aratrmalar, tarmsal retim iin
gerekli temel girdiler ierisinde en nemlilerinden biri olan gbrenin, kaliteli
ve yksek verim elde edilerek, tarmn karl bir ekonomik faaliyet olarak
srdrlebilmesinde belirleyici etkisi olduunu gstermektedir.
Tarmsal rn maliyetleri iinde % 10-15 paya sahip olan gbreler rn
verimini tek balarna % 50den fazla arttrdklarndan, tarm sektr, gda
maddeleri fiyatlar ve lke ekonomisi zerinde ok nemli ve tartlmaz
bir etkiye sahiptir. 41
TGEMe bal iletmelerde 1970 ve 1988 yllar arasnda gbre kullanlmasna
bal olarak buday veriminde % 102, arpa veriminde % 74; 42 1950-1999
yllar arasnda inde eltik veriminde % 225 art salanmtr. 43
Trkiyenin toplam yllk gbre gereksinimi; 2.107.698 ton azot (N),
1.400.750 ton fosfor (P2O5) ve 156.833 ton potasyum (K2O) dur.
lkemizin birim alanda ortalama yllk gbre gereksinimi ise; 83,7 kg/ha N,
57.3 kg/ha P2O5, 5.70 kg/ha K2O olmak zere, toplam 146.7 kg Bitki Besin
Maddesi (BBM)/hadr. 44
Gelimi ve gelimekte olan lkeler dahil olmak zere 1992 ylnda 125
milyon ton olan gbre kullanm, 2002 ylnda dnyada toplam 142 milyon
tona ulamtr. Buna karlk lkemizde ise 1992 ylnda 1.9 milyon ton olan
gbre kullanm 2002 ylnda 1.7 milyon tona gerilemitir.45 Bu gerilemenin
nedenleri; topraklarmzn gbre ihtiyacnn az olmasndan ok, dorudan
doruya gbre fiyatlarnn ykseklii, gbrelerin tanma imkanlarnn yetersizlii ve toprak analizleri olmakszn geleneksel bir ekilde devam eden
yanl ve bilinsiz gbreleme sralanabilir. 46
1972 ve 2000 yllar arasnda Trkiyede bir ylda tketilen ortalama fosforlu gbre (P2O5) miktar 217.620 ton ile 784.531 ton arasnda deimi ve
ylda ortalama 540.590 ton, birim alanda 24,6 kg/ha fosforlu gbre (P2O5)
38
tketilmitir. Fosforlu gbre tketiminin en fazla olduu ylda bile tketilmesi gereken fosforlu gbre miktarnn ancak % 56s tketilmitir. Dnem
ierisinde kullanlan ortalama fosforlu gbre, ihtiyacn ancak % 38.6s karlanmtr. 47
Bitkisel retim iin gerekli olan fosforun elde edilmesinde yararlanlan
tek hammadde kayna kayafosfattr. Gbreler ierisinde fosforlu gbre
eitlerinin nemli rol oynamas, kaya fosfatn ok aranan bir madde olarak
dnya ekonomisinde yerini koruyacan ve gelecekte daha da artracan
gstermektedir. Kaya fosfatn esas kullanm alan gbre sanayiidir. Dnya
fosfat retiminin yaklak % 75i gbre yapmnda kullanlmaktadr. Dier
kullanm alanlar ise ecza, deterjan, seramik, plastik, boya, cam, ipek, petrokimya sanayii, metalurji, hayvan yemleri hazrlama ileri yannda tlerek
dorudan doruya tarmda gbre olarak uygulanmas da byk bir yer igal
etmektedir. 48
Suni gbre, fosforik asit, fosfat tuzlar ve dier trevlerinin kullanmnn son
yllarda nemli derecede artmasnn balca nedeni milli tarm kurulularnn ve eitli reticilerin bilinli ve giderek artan bir ekildeki tketimleri
olmutur. reticiler tarafndan kullanmndan nce etkin ve daha ucuz retim
yntemleri gelitirilmelidir. Dnyada eitli fosfat endstrileri hem retim
hem de datm giderlerini drerek hzl bir adm atmlar ve bylelikle
fosfor, fosforik asit ve tuzlarnn daha geni bir alanda kullanlmalar salanm ve yeni trevleri bulunarak piyasaya srlmtr. Fosforun eski ve yeni
bileikleri daha saf kimyasallar olarak retilmeye balanmtr. 49
Gbre tketimimizin 1/3 fosforlu gbrelere aittir ve bu nedenle retimde
hammadde olarak fosfatn nemi ok aktr. Trkiye ylda 2 milyon ton %
30 P2O5 (66-68BPL)na edeer kulland fosfat kayasn, dorudan fosforik asit, yapay gbre veya fosfat kayas olarak ithal etmektedir. Bu dalmn
karl Trkiye Limanlar CIF teslimi deeri olarak ylda 100 milyon dolar
bulmaktadr. Batl lkeler dzeyine yaklaldnda ise yllk gbre tketimi
8 milyon tona, fosfat kayas gereksinimi ise 3 milyon tona kacaktr.
lkemizin fosfat yataklar stratejik nemi olan yeralt zenginliklerimiz ierisinde olup yaplan aratrmalarn sonucuna gre lkemizde dnya yataklarna
gre 2. derecede nemli byk miktarda kaya fosfat yataklarnn olduu
fakat bunlarn hibirisinin iletilemedii tespit edilmitir. letmecilik skntlar, dk tenr, bir ksmnnda demir, alminyum ve kalsiyum miktarlarnn yksek olmas, kurulu sanayi tesis teknolojilerinin daha yksek tenrl
fosfat gereksinimi, bu malzemelerin yaps nedeni ile ihracat imkanlarnn
olmamas iletilememesinin ana sebepleri olarak gzkmektedir. lkemize
39
hammadde olarak kaya fosfat ve gbre ithal edilmektedir. Kullanlabilir lke

materyalleri yaklak 353.000.000 ton rezerve sahip olup, minimum % 5
P2O5 ve 20-20-0 tr bir gbre olarak dnlrse yaklak 15-20 milyar $
gbre edeeridir. Bu ayn zamanda minimum 17,650,000 ton P2O5 kazanm
anlamna da gelmektedir.
Bu kaynaklarn deerlendirilmesi amac ile 1978 ve 1979 yllarnda Mazda
fosfat yataklarnn direk kullanm amal alma, maalesef yksek miktarda
kullanm gerektirmesi, Trkiye topraklarnn kstl bir kesiminde uygulanabilirlii, bu tarm arazilerinin kstl, dik ve ok az tarm yaplyor olmas gibi
nedenlerle uygulama alan bulamamtr. 50
Kayafosfatlar, hammadde olarak kullanldklar gbre retimi dnda, olduka
youn olarak dorudan doruya tarmda gbre olarak da kullanlmaktadr.
Kltr bitkilerinin kayafosfatlardan yararlanmalar toprak reaksiyonu, kayafosfatlarn incelik derecesi, bitkilerin yararlanma yetenekleri, toprak organik
madde ve fosfor kapsam, uygulanan kayafosfat miktar gibi faktrlere baldr.
Kayafosfatn etkinlik derecesi dane irilii kldke artmaktadr. lkemizde
dorudan tarmda kullanlacak kayafosfatlarn dane irilii 0.246 mmden az
olmas gerektii belirlenmitir. Kayafosfatlar asit topraklara uygulandklarnda yararl olmaktadr. Bu karakterdeki topraklarda TSP gbresi ile elde
edilen rn artnn 45 olduu belirlenmitir. Optimal uygulama miktarnn
300 kg/da olduu belirlenmi ve rnde yaratt art bakmndan 9.48 kg
kayafosfat 1 kg kayafosfat TSP gbresine edeer bulunmutur. 51
lkemiz koullarnda yerli kaya fosfatlar ile yaplm olan bir dier aratrma
sonucuna gre, kaya fosfatlar asit reaksiyonlu topraklarda ntr ve alkali
reaksiyonlu topraklara nazaran fazla verim art salamtr. 52
Mardin-Mazda ve Hatay-Yaylada kaya fosfatlarnn gbre deerlerinin;
asit, ntr ve alkali reaksiyonlu topraklarda tarla ve sera artlarnda sperfosfat ile mukayeselerinin yapld bir alma sonunda; her iki blgenin kaya
fosfatnn yalnz asit reaksiyonlu toprakta rn artna neden olduu, ntr
ve alkali reaksiyonlu topraklarda nemli dzeyde rn art salamad
grlmtr. 53
Mazda-fosfat yataklarndan laboratuvar lekli olarak nitro fosfat trnde
TSEye uygun vasfta, 21-24-0 tr bir gbre ve yan rn olarak da kalsiyum
nitrat retilebilmitir. retilen gbre ile ilgili olarak sera denemeleri olumlu
km, ancak pilot lekli alma yaplmamtr. 54
Yaplan cevher zenginletirme amal almalarda, bu yataklarn flotasyon ve
ters flotasyon ile zenginletirilmesi amalanm, aratrmalardan tatmin edici
40
sonular alnamamtr. % 25-30lar civarna kadar zenginletirme mmkn

olmakla birlikte bu dnya standartlarnda alt snrdr. Ayrca bu tr zenginletirme almalar hammadde fiyatlarn da artrmaktadr. 55
Yaplan aratrmalarla; teknolojik olarak artk , dk tenrl (% 5 P2O5 )
ve % 25 e kadar demir ve alminyum ihtiva eden kaya fosfat yataklarnn
fosforlu gbre hammaddesi olarak kullanlabilecei ispatlanmtr. Carslten
ve arkadalarnn yapm olduu almada ; asitle reaksiyon dnmleri
kullanlan materyale bal olmakla birlikte sv faza gei yzdesi olarak,
fosfor znrlnn fazla demir znrlnn dk olduunu ve
yksek demir ihtiva eden rneklerde ksa reaksiyon srelerinde nemli
fosfor kazanmlarnn olabileceini gstermektedir. Ayrca bu tr retim
yntemlerin de Cd, Cr, Ni, Pb gibi ar metaller de daha az oranda gbre
ye geebilmekte olup kirlilik asndan nem arz etmektedir. 56
nemleri nedeni ile dk bitki besin maddesi ihtiva eden materyallerden
azot ve fosfor kazanm yolunda dnyada ok fazla aratrma yaplmaktadr.
Kanalizasyon atklarnn, ehir p atklarnn, atk su artma tesis atklarnn,
eitli endstriyel atklarn gbre olarak kullanlp kullanlamayaca yolunda
saysz aratrma mevcuttur. Bu doal hammadde kaynaklarmz ise bunlara
gre ok daha temiz ve deerlendirilmesi gereken yataklardr. Bunlarn deerlendirilmesi yolunda yeni teknolojiler olumaya balamtr.
Nitro fosfat tr gbre retiminde suda znr fosfor miktarnn artrlmasnda yaplan uygulama; ortamdan Ca(NO3)2in uzaklatrlmas veya kademeli
CO2, NH3 veya (NH4)2SO4 ilavesi ile kalsiyumun, kire ta olarak kmesini
salamaktr. Bu ise suda P2O5 cinsinden daha yksek oranda bir znrlk
demektir. Nitrik asitli retim yntemlerinde daha fazla kullanlabilir gbreler
artk elde edilebilmektedir.
Bu ereve ierisinde, lkemizde de yer alt zenginliklerimizin deerlendirilmesi ve yurt d dviz ktsnn azaltlmas, yeni i imkanlarnn salanmas
amac ile fosfor muhtevalar % 5in zerinde demir ve alminyum muhtevalar % 25in altnda bulunan yataklardan slfrik asit prosesinin alternatifi olan
nitrik asit prosesi ve SMP (Srekli Maara Prosesi) isimli retim yntemi ile
retilebilecek gbre kompozisyonlarnn (her malzeme yata iin 2 eit)
kullanlabilirliinin ispat nem kazanmaktadr.
Trkiyenin TOVEP ve DE yntemi ile belirlenen yllk azotlu (N) gbre gereksinimi sras ile 2.230.160 ve 1.985.236 tondur. Bu almada Trkiyenin
yllk gbre gereksinimi iki ayr yntem kullanarak elde edilen deerlerin
ortalamas olarak kabul edilmitir. Bu yaklama gre Trkiyenin yllk azotlu
gbre gereksinimi 83.7 kg N/hadr. Trkiyenin TOVEP ve DE yntemi ile
41
belirlenen yllk fosforlu gbre (P2O5) gereksinimi sras ile 1.179.343 ve

1.622.157 tondur. Trkiyenin birim alanda ortalama yllk fosforlu gbre
gereksinimi ise 57.3 kg P2O5/hadr. Trkiyenin yllk potansiyel potasyumlu
gbre gereksiniminin belirlenmesinde, DE almasn da kullanlacak potasyumlu gbre nerileri ve eksiklik alanlarnn dalm tam olarak belli olmadndan sadece TOVEP almalar sonucu belirlenen deerler esas alnmtr.
TOVEP almalarnn sonularna gre Trkiyenin yllk potasyumlu gbre
(K2O) gereksinimi 156.833 ton, birim alandaki ortalama potasyumlu gbre
gereksinimi ise 5.70 kg K2O/hadr. 57
Orta Anadolu Blgesi topraklarnn nemli bir blmnde bitkilerce alnabilir
fosfor miktarnn ok az miktarda olduu bildirilmitir. Bu nedenle Orta Anadolu Blgemizde fosforlu gbre kullanm kanlmaz hale getirmektedir. 58
Yksek fosfor kullanm kapasitesine sahip yeni bitki eitleri ve genotipleri
gelitirilerek kullanlmas gbreden tasarruf salamas nedeniyle girdi maliyetlerini nemli lde azaltacaktr. 59
Sonuta, lkemizde halihazrda tketilen gbre miktarnn tarm alanlarnda
kullanlmas gereken gbre miktarndan ok dk olduu grlmektedir.
3.2. Trkiyede Mevcut Gbre Tesisleri Kapasite ve Kullanm Oranlar
Trkiyede tarmn en nemli girdilerinden olan gbre retimi, planl dnemle
birlikte ncelikli tevik edilen sanayilerden biri olmu, zamanla hzla gelierek
belirli bir potansiyel ve teknoloji dzeyi ile i ve d pazarda rekabet gcne
sahip konuma gelmitir.
Trkiyede ilk gbre retimi, 1939 ylnda Karabk Demir elik Fabrikalarnda ta kmrnn koklamas srasnda elde edilen gazlar iindeki
amonyak gaznn slfirik asit ile birletirilmesiyle elde edilen Amonyum Slfat
(% 21N) ile gerekletirilmitir. Bunu yan rn olan Normal Sper Fosfat
retimi izlemitir.
1954 ylnda Azot Sanayi T.A.. kurulmu ve kurulua bal Ktahya, Samsun,
Gemlik, Elaz tesisleri kamu kurulular olarak retimlerini srdrmlerdir.
Azot Sanayi T.A.., 08.06.1984 tarihinde, sermayesinin tamam devlete ait
Trkiye Gbre Sanayi A.. (TGSA) ad altnda, ktisadi Devlet Teekkl
statsnde faaliyetlerini yrtmeye devam etmitir.
Trkiyede 2001 ylnda TGSA dahil toplam 8 retici kurulu bulunmaktadr. Toplam 5.596.900 ton gbre retim kapasitesi mevcuttur. TGSAn
toplam kapasitedeki pay % 35-40, Toros Gbrenin % 25, Gbretan ise
% 15 dolayndadr. Fiziki olarak 3.560.199 ton olan gbre retiminin % 45i
TGSAa, % 25i Toros Gbreye, % 15i BAFAa, % 9u Gbretaa
42
aittir. 1996 ylnda gbre fiziki retiminin tketimi karlama oran % 84.3
iken, 2001 ylnda % 61.7ye dmtr. stanbul Sanayi Odas (SO)nun
Trkiyenin en byk 500 sanayi kuruluunun belirlendii SO 500 2003 yl
aratrmasnda; Toros Gbre, 300 trilyon 797 milyar 939 milyonluk cirosuyla
Trk sanayi sektrnn en byk 77. irketi olmutur. GSA sralamada
138., BAGFA 211., Gemlik Gbre Fabrikas 269.,Gbre Fabrikalar 273.,
TGSA Samsun 323., Ege Gbre ise 464. Olarak ilk 500 irket arasna
girmitir.60
Trkiye gbre retim kapasitesinin % 39-40na sahip olan ve en byk
gbre reticisi konumundaki TGSAa bal Gemlik, Ktahya, Samsun
ve lkemizin re reten tek kuruluu GSA, 2004 ylnda zelletirilerek
gbre sektrnde hibir deneyimi olmayan zel irketlere devredilmitir.
Kamuya ait olup zelletirme kapsamna alnan stanbul Gbre Sanayi A..nin
zelletirme ilemi 2004 yl ubat ay ierisinde tamamlanarak Yldz Kimya
A.ye devri yaplmtr. Trkiye Gbre Sanayi A.ye ait olan Gemlik Gbre
tesislerinin de zelletirme ilemi 2004 yl ubat ay ierisinde tamamlanarak
Yl-Yak Madencilik irketine devri gereklemitir. Trkiye Gbre Sanayi
A.ye ait olan Samsun Gbre Fabrikalarnn zel sektre devir ilemleri ise
4 Temmuz 2005 tarihinde gerekletirilmitir. Trkiye Selloz ve Kat Fabrikalar A.. (SEKA) ile Trkiye Gbre Sanayi A.. (TGSA), 19 Eyll 2005
tarihinde SMER HOLDNG A.. bnyesinde birletirilerek tzel kiilikleri
sona ermitir. Srdrlebilir tarmn en nemli girdisi olan gbre, kamuya
ait fabrikalarn zelletirilmesinden sonra tamam zel sektr tarafndan
retilmektedir.
Fiyatlar dzenleyici, yksek krll ve gbre ithalatn nleme ilevi olan
Tgsaa bal kurulularn zelletirilmesi, toplum yarar gz ard edilerek
fiyatlarda ve ithalatta artlara yol amtr. zelletirmeler sonrasnda ii
karmalar yoluyla istihdamda daralmalar grlmtr. Tarmsal retimin
temel girdilerinden olan gbre fiyatlarndaki ar artlar, iftiyi gbre kullanamaz ve toprak ileyemez duruma getirmitir.
lkemizde halen kimyasal gbre reticisi alt kurulu bulunmaktadr. 61
1. Toros Tarm Sanayi ve Ticaret A..
2. Bandrma Gbre Fabrikalar A..
3. Gbre Fabrikalar T.A..
4. stanbul Gbre Sanayii A..
5. Ege Gbre Sanayii A..
6. Trkiye Gbre Sanayii A..
43
Ayrca, skenderun, Ereli ve Karabk Demir elik Fabrikalar ile Karadeniz

Bakr letmeleri, Eti Bakr ve Eti Bor A..de yan rn olarak Amonyum slfat
gbresi ve gbre retiminde kullanlan hammaddeler retilmektedir.
Toros Tarm Sanayi ve Ticaret A. (irkette Tekfen Holding ortakl mevcuttur), Bandrma Gbre Fabrikalar A. ve Ege Gbre Sanayi A. zel sektr;
Gbre Fabrikalar A.. ise Tarm Kredi Kooperatifleri itiraki kurulutur.
zelletirme yaplmadan nce, kamuya ait olan gbre fabrikalar ile zel
sektre ait gbre fabrikalar tarafndan retilen gbre miktarlar ve kapasite
kullanm oranlar incelendiinde (Tablo 18), gerek retim gerekse kapasite
kullanm oran ynnden kamuya ait gbre fabrikalarnn 1990l yllarn sonuna kadar nde olduu, zelletirme srecine girdii dnemden sonra ise
zel sektre ait fabrikalarn ne getii grlmektedir.
lkemiz, kimyevi gbre retimi yllar itibaryla 3.300.000 ile 3.800.000 ton
arasnda bir seyir izlemi olup, kriz yllarnda 3 milyon tonun altna dmtr. 1990 ylnda 4.301.038 ton olan kimyevi gbre retimimiz, 2003 ylnda
3.317.743 ton olarak gereklemitir. retim miktarmz 19951998 yllar
arasnda sabit bir ivme izlemesine karn, 1999, 2000 ve 2001 yllarnda
azalmtr.
retim miktarnn yllara gre karlatrmas yapldnda, 2003 yl kimyevi
gbre retimimiz 2002 ylna gre % 5 azalm, 2001 ylna gre % 26 artm,
2000 ylna gre % 5 artm, 1999 ylna gre % 1 artm, 1998 ylna gre de
% 13 azalmtr. 2002 ve 2003 yllarnda kimyevi gbre retimimizin 2000 ve
2001 yllarna gre artmasnn temel nedeni 2001 ylnda yaanan ekonomik
krizin etkilerinin azalmas ve GSAn deprem hasarn gidererek normal
retimine gemesidir. Ayrca 2002 ve 2003 ylnda enflasyonla mcadeledeki
baar ile dviz kurlarndaki dme eilimi hammadde kaynaklar bakmndan
% 90 oranda da baml olan sektrn 2003 ylnn son eyreine kadar d
piyasalardan uygun fiyatla hammadde temin etmesinden kaynaklanmtr.
lkemizde 25 farkl kompozisyonda gbre retimi gerekletirilmektedir.
Ancak retilen gbrelerde sreklilik ve retim miktarlar yllara gre deiiklik
gstermektedir. Son yllarda bitki istekleri dikkate alnarak zel kompoze
gbre retimine baland grlmektedir. 2003 ylnda 2002 ylna gre %
21 amonyum slfat (A.S.), % 33 amonyum nitrat (A.N.), re ve 20.20.0
kompoze gbrelerinin retiminde azalma, % 26 kalsiyum amonyum nitrat
(CAN), di amonyum fosfat (DAP), triple sper fosfat (TSP) ve 15.15.15
gbresi retiminde art gereklemitir.
lkemizde retilen gbrelerin nemli bir blmn kompoze gbreler
44
oluturmakta bunu CAN gbresi ve re gbreleri takip etmektedir. Nitekim

2003 ylnda retilen toplam 3.317.743 ton gbrenin % 2.8ini amonyum
slfat, % 30.8ini CAN, % 0.1ini amonyum nitrat (% 33 N), % 11.7sini
re, % 5.1ini DAP, % 29.7sini 20.20.0., % 11ini 15.15.15 gbreleri oluturmaktadr. Geriye kalan blm ise TSP, 20.10.10., 25.5.10., 10.15.25.,
26.13.0., 20.10.0., 10.25.20.,16.20.0., mono amonyum fosfat (MAP) ve
12.30.12 gbreleri oluturmaktadr (Tablo 19).
Tarmsal retiminde nemli bir yere sahip olan gbre sektrnde retimin devam etmesi, sektrdeki ham maddenin durumuna, lkelerin gbre
ihtiyacna, pazarlama politikalarnn belirlenmesi ve tketim miktarnn
belirlenmesine baldr. Trkiyenin gelecek yllarda gbre tketimini belirlenmesi amacyla Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan eitli yllarda
aratrmalar yaplmtr. rnein; 2000 ylnda yaplan 8. Be Yllk Kalknma
Plannda, 2005 ylnda Trkiyede tketilecek olas azotlu (N), fosforlu (P2O5)
ve potasyumlu (K2O) gbre miktar sras ile 1.655.000 ton, 836.000 ton ve
100.000 ton olarak belirlenmitir. 62
Yllara gre kimyevi gbre tketimimiz 4.5-5.5 milyon ton arasnda deimesine karn, kriz yllarnda tketimimiz 4.5 milyon tonun altna dmtr. 1990 ylnda 4.995.407 ton olan kimyevi gbre tketimi 2003 ylnda
5.093.693 ton olarak gereklemitir. Tketimin 1995-1998 yllar arasnda
sabit bir ivme izlemesine karn, 1998 ve 1999 yllarnda artt, 2000 ve 2001
yllarnda ise azald grlmtr. 2003 Yl kimyevi gbre tketimimiz 2002
ylna gre % 12, 2001 ylna gre % 20 artm, 2000 ylna gre % 4, 1999
ylna gre % 10, 1998 ylna gre de % 7 azalmtr (Tablo 20).
2003 yl eitler baznda kimyevi gbre tketimi, 2002 yl ile mukayese
edildiinde; A.S. % 12, % 26 CAN % 11, % 33A.N % 16, re % 7, DAP
% 31, 20.20.0. ve 15.15.15. kompozede srasyla % 10 ve % 9 artmasna
karlk, dier snfna giren kompoze gbrelerin tketiminde ise % 2lik bir
azalma grlmtr. 63
2003 ylnda tketilen toplam 5.093.693 ton kimyevi gbrenin % 6,8ni
A.S gbresi., % 21,1ni CAN gbresi, % 15,2sini %33 A.N. gbresi, %
9,9nu DAP gbresi, % 21,6sn 20.20.0 kompoze gbresi, % 6,6sn
15.15.15 kompoze gbresi, % 15,1ini re gbresi ve % 3,7sini ise dier
(TSP, 25.5.10., 10.15.25., 10.25.20., 16.0.0., 16.20.0., 12.30.12., Potasyum
Slfat ve Potasyum Nitrat) gbreler oluturmaktadr.
Trkiyenin TOVEP ve DE yntemi ile belirlenen yllk fosforlu gbre (P2O5)
gereksinimi sras ile 1.179.343 ve 1.622.157 tondur (Tablo 22). Trkiyenin
birim alanda ortalama yllk fosforlu gbre gereksinimi ise 57.3 kg P2O5/hadr.
45
lkemizde halihazrda tketilen gbre miktarnn tarm alanlarnda kullanlmas gereken gbre miktarndan ok dk olduu grlmektedir. 64
lkemizde retilen gbre miktarlar, tketimi karlamaya yetmemekle
birlikte retilen gbre miktar tketimin nemli bir blmn karlamaktadr. retilen gbrenin toplam tketilen gbre miktarn karlama oran
incelendiinde, 1998 yl toplam kimyevi gbre tketiminin % 70i, 1999 yl
tketiminin % 59u, 2000 yl tketiminin % 60, 2001 yl tketiminin %
62si, 2002 yl tketiminin % 77si ve 2003 yl tketiminin % 65i retim
ile karlanmtr.
Gbre talebini olumlu ynde etkileyecek her trl teknik tedbirler ile fiyat
istikrarn salayacak ekonomik nlemlerin zamannda gerekletirilmemesi,
bilimsel verilere dayal gbre kullanmn salayacak eitim ve yaym hizmetlerine, ilgili kurulularn katlmn salayacak yasal dzenlemelerin yetersizlii,
tekniine uygun gbre kullanmnn salkl bir zemine oturmasn olumsuz
olarak etkilemektedir. Ayrca, topraa atlan gbreden optimum faydann
salanabilmesi iin toprak analizlerine dayal gbre kullanmn tevik edici
tedbirler ile blgeler itibaryla rn planlamasnn yaplmamas da kimyevi
gbre tketimini olumsuz ynde etkilemektedir.
Tarmsal verimi artran en nemli girdilerden olan gbre destei, Trkiyede,
1970li yllarn sonlarnda balatlmtr. Destekleme yntem ve aralarndaki
deimelere karn, gbre desteklemesi 2001 ylna kadar devam ettirilmitir.
21 Eyll 2001 gn, 24530 sayl Resmi Gazete de yaymlanan 2001/2960 sayl
Bakanlar Kurulu Karar ile gbre desteklemesine son verilmitir. Kamu denetimi ve kontrolnde olmayan ithalata ve kra dayal gbre politikalar doay,
bitkileri, hayvanlar ve en nemlisi insanlar olumsuz etkilemektedir.
3.3. Gbre ve Kaya Fosfat thalat ve hracat
Uluslararas gbre fiyatlar, arz/talep dengesine gre belirlenmektedir.
lkelerin cinsine gre kaya fosfat retimleri incelendiinde; ABD, in ve
Fas eklinde bir sralama grlmektedir Tablo 22) Gbre retiminde ise,
Fosforik Asit, MAP ve DAPta ABD ile inin nemli bir blm rettii
grlmektedir. (Tablo 23).
Gbre ithalatnn meneilerine gre dalm incelendiinde ise; ithalatn yardan fazlasnn BDT lkelerinden, yars da AB, Kuzey Afrika, ABD, Romanya
ve Bulgaristandan olduu grlmektedir.
Byk ihracat lkeler arz ksmadan fiyatlar son on yln en dk seviyelerine drmlerdir. zellikle Rusya, yerli reticilerine ucuz doal gaz
vererek desteklemektedir. Ayrca AB halen AN33 ve reye antidamping
vergisi uygulamaktadr.
46
Trkiye azotlu hammadde ihtiyacn BDTndan, fosfatl hammaddeyi ise

Kuzey Afrika ve Ortadoudan karlamaktadr.
2000 ylnda 1996 ylna gre gbre ithalat fiziki olarak, % 110 orannda
artarak 2.4 milyon tona ykselmitir. 2005 ylnda gbre talebinin % 3 orannda artmas beklenmektedir.
lkemizde gbre retimi tketimi karlamaya yetmediinden eksik olan
miktar ithalat yoluyla karlanmaktadr. 1990 ylnda 1.398.183 ton olan
kimyevi gbre ithalat 2003 yl sonunda 2.125.736 tona ulamtr. 1994 ve
2000 yllar arasnda ithalat artan bir seyir izlemi olup, zellikle 1997 ylndan
sonraki artlar daha hzl bir ivme kazanmtr. 2003 yl ithalat 2002 ylna
gre % 22, 2001 ylna gre % 20, 1999 ylna gre % 7 ve 1998 ylna gre
de % 22 artm olup, 2000 ylna gre % 12 azalmtr.
1998 ylnda kimyevi gbre ithalat 1 milyon 744 bin ton iken, 2003 ylnda 2
milyon 126 bin tona ykselmitir. 1998 ylna gre gbre ithalat 2003 ylnda
% 22lik bir art gstermektedir (Tablo 24)
2003 ylnda ithal edilen toplam 2.125.736 ton gbrenin; % 9.6s amonyum
slfat gbresi, % 41.2si amonyum nitrat (% 33N) gbresi, % 25.4 re
gbresi, % 14 DAP gbresi, % 1.4 kompoze 15-15-15 gbresi ve % 3.4
dier (TSP, CAN, 16.0.0, P. Slfat ve P. Nitrat) gbrelerden olumutur. 65
thalat rakamlar, kimyevi gbre tketimleri ile karlatrldnda; 2000 yl
kimyevi gbre tketiminin % 45i, 2001 yl tketiminin % 42si, 2002 yl
tketiminin % 38i ve 2003 yl tketiminin % 42 sinin ithalat ile karland
grlmektedir.
eitlerine gre maden ithalatmz incelendiinde; 2000 yl maden ithalatmzda en byk pay 607 milyon $la ta kmrne aittir. thal edilen dier
rnler ise, demir cevheri kok, tabii fosfatlar ve dier sanayi rnlerin eldesinde hammadde olarak kullanlan kaolin, amyant, manyezit, inko cevheri,
kkrt ve tabii kumdur. Madencilikte, genel ihracat ve ithalatmzdaki gibi
d ticaret a sz konusudur. thalat tablosunda dikkati eken nemli husus bata kmr, krom, demir, fosfat gibi lkemizde mevcut rezervlerimiz
iletilemeyerek, sanayi sektrmzn hammadde gereksiniminin ithalat yolu
ile karlanmasdr.
GAP projesi iinde deerlendirilmi ve blgenin gbre gereksinimini karlamas iin hazrlanm proje kapsamnda Mazda fosfat yataklar 1990l
yllarda belirli sre retim yapm, daha sonra kapanmtr. Gnmzde her
yl 40 milyon $lk fosfat hammaddesi ithalat yaplmaktadr. 66
47
Oysa 1961li yllarn banda artan gbre ihtiyac karsnda fosfat aramalarna
arlk verilmi, zellikle Mardin Mazdanda zengin yataklar bulunmutur.
Ayrca Gaziantep, Adyaman evresindeki yataklarndan kan deiik kalitedeki fosfat ve Mazdann Bat-Kasrk blgesindeki fosfatlarn birlikte
ilenerek deerlendirilebilecei DPT, 5. Be Yllk Kalknma Planlarnda yer
almasna karn bu olanak deerlendirilmeyerek fosfat ihtiyacnn dardan
karlanmas tercih edilmitir.
Gney Dou Anadolu blgesinde kkrt, bakrl ve bakrsz piritlerin iletilerek ve slfrk asit fabrikalar kurulmas ile Mazda evresinde yeni
fosfatl gbre ve fosforik asit fabrikalarnn maden ileme ve konsantrasyon
tesislerine ek olarak kurulmas olanakldr.
Kurulacak bu entegre tesisler yoluyla kimyasal gbre fiyatlar debilir ve
retim arttrlabilir. Burada nemli olan mevcut fosfatlarn en ekonomik iletilmesidir. Aksi durumda maliyetlerin ok nemli ksm, tekel fiyatlaryla ithal
edilen hammaddelere karlk yurtdna aktarlmaya devam edecektir.
Gbre sektrnde bu rnlerin bir blm yurt iinde retilmekte geri kalan blm ise ithalat yoluyla karlanmaktadr. Gbre sektrnn en nemli
hammadde girdisi olan fosfat konsantresinin tamam (Mazdanda bulunan
Eti Maden letmeleri Mazda Fosfat tesislerinin retimine 1994 tarihinden
itibaren son verilmesi nedeniyle) ithalat yoluyla karlanmaktadr. Trkiye nin
yllk fosfat konsantresi ithalat yaklak 1.000.000 ton civarndadr Bu ithalat
tlm konsantre olarak genellikle Fas Cezayir srail, tlmemi konsantre ise Tunus, rdn, Suriye gibi lkelerden karlanmaktadr.
thal konsantre fiyatlar; Fas tlm (Kazablanka Liman, 42-46 $/ton.),
Tunus tlmemi (Sfax Liman 36 $/ton), Cezayir tlmemi (30 $/ton)
mertebesindedir. Bu rnlerin skenderun limanna teslim maliyetleri Fas
(61$/ton), Tunus (53 $/ton), Cezayir (45 $/ton) eklindedir. Bu durumda
ortalama 50 $/ton skenderun maliyeti dikkate alndnda sadece fosfat kayas
ithalatna yllk 35-50 milyon dolar harcanmaktadr. Ancak burada Trkiyenin
fosfat konsantresi talebinin 600-650.000.ton ile snrl kalmadnn zellikle
dikkate alnmas gereklidir. Bunun en nemli nedeni Gbre fabrikalarnn,
kendi retim tesislerinin kapasitelerinin ancak % 40-45 dolaynda kulland
byk oranda ara rn (fosforik asit) ve mamul gbre (NP, DAP) ithal etmeleridir, ithal edilen ara rn ve mamul rnlerin (DAP, NP) fosfor ierikleri
dikkate alndnda veya direk gbre satlar gznne alnrsa Trkiyenin
fosfat konsantresi talebi hammaddeden hesaplandnda, yurtii gbre fabrikalarnn gnmzdeki fosfat kayas talepleri 2.8 Milyon ton/yl-a yakndr. Bu
talebin zellikle GAP blgesindeki arazilerin sulu tarma gemesi ile 4 milyon
48
tonun zerine kaca grlmektedir Gbre sektrnde fosfat konsantresi

talebinin bu durumda yaklak 100 milyon$ ithalatla karland grlecektir.
Bu rakama belirtildii gibi mamul gbre maliyeti dahil deildir. Birlikte br
deerlendirme yapldnda sektrn ithalat rakam yllk 200-250 milyon $
mertebesine ulaacaktr.
1996 ylnda 32.760 ton olan gbre ihracat 2001 ylnda 190.402 ton, 2002
ylnda da 362.236 ton olmutur. En dk gbre ihracat 1997 ylnda 9.690
ton olarak gereklemitir. 2002 ylndaki gbre ihracat 2001 ylna gre %
90lk bir art gstererek, 190 bin tondan 362 bin tona ykselmitir. Gbre
ihracat 2003 ylnda 2002 ylna gre % 66 orannda azalarak 121 bin ton
olmutur (Tablo 25).
hracat miktarmzn dier lkelere gre az olmasnn nedeni, i pazara
ynelik rn retilmesi, hammadde kayna bakmndan % 90 orannda
da baml olunmas, retim maliyetlerinin ykseklii, zellikle de azotlu
gbrelerde ihracat lkelerle rekabet edebilme ansnn bulunmamasndan
kaynaklanmaktadr.
4. KAYA FOSFATLARIMIZIN LETLMESNE YNELK NERLERMZ
TMMOB; lkemizdeki kaya fosfatlarnn deerlendirilmesine ynelik nerilerini iki ana balk altnda toplamaktadr:
1) Endstriyel letmecilik nerileri
2) Etkin Kullanm in Gerekli Teknolojik Aratrma nerileri
4.1. Endstriyel letmecilik nerileri
Kaya fosfatlarmza ilikin endstriyel iletmecilik nerilerimiz u ekilde
sralanabilir:
1) Mardin-Mazda Merkezli Entegre Yatrm nerisi
2) SMP retim Prosesi (HNO3 Temelli) Yatrm nerisi
3) Nitro Fosfat Yatrm nerisi
4) Organik ve Organomineral Gbre Yatrm nerisi
5) Mevcut Kurulu Tesislerde Kullanm
6) Tarmda Dorudan Kullanm nerileri
7) Asitlendirme le Tarmda Kullanm
8) Hayvan Yemlerinde Kullanm
9) eitli Kimyasallar retiminde Kullanm
10) Tarmsal Atklarn Kompostlar le Kullanm (Fosfo Kompostlar)
11) Tarm, Kimya ve Biyoloji Ekseninde Kullanm Olanaklar
49
4.1.1. Mardn-Mazda Merkezli Entegre Yatrm nerisi

lkemiz kaya fosfatlarnn deerlendirilmesi asndan nakliye ve hammadde
nakli gibi ekonomik sorunlar ancak yerinde deerlendirme ile giderilerek
ekonomiye kazandrlabilir.
Bu gerekten hareketle Mazdanda ilk aamada; a) Slfrik Asit, b) Fosforik
Asit, c) DCP tesis yatrmlar dnlmelidir. Mavi Akm ve/veya ran doal
gaznn Mazda evresine ulatrlmas durumunda ise, ek olarak MAP ve
NPK tesisi yatrm da gerekletirilmelidir.
Mevcut gbre tesislerinin de yetersizlii gz nne alndnda, yeterli altyaps bulunan Mazda fosfat tesislerinden balanlarak, en ksa zamanda
blgedeki dier iletilebilir fosfat kaynaklar retime kazandrlmaldr.
Mazda gbre yatrmn destekleyecek Siirt Madenky bakrl-pirit yata
2004 yl banda zelletirilmi olup, 2006 yl Ocak aynda retime geecei
belirtilmektedir.
4.1.2. SMP retim Prosesi (HNO3 temelli) Yatrm nerisi
SMP diye adlandrlan retim prosesi yntemi ok eski olmakla birlikte,
yaplan literatr aratrmasnda dk demir alminyum, kalsiyum ve magnezyum ihtiva eden rneklerde rnek cinsine bal olarak % 5-25 P2O5 (bir
ksm suda znr form), % 5-20 N ihtiva edebilmektedir. Bu ise, dorudan
tarmda kullanlabilir ucuz rn anlamna gelmektedir.
Fosfat kayalarnn dorudan piyasaya arz ekonomik nedenlerle mmkn
grlmedii iin, projede yerinde deerlendirilme yntemi ile ekonomiye
kazandrlmasna uygun SMP gibi bir yntem nerilmektedir.
Tarmsal adan % 100ler civarnda kullanlabilir azot kayna olmalar ve
bu tr ucuz bir gbrenin GAP kapsamndaki tarm alanlarnda kullanlabilir
bir gbre olmas, bu yntemin dier bir tercih nedenidir. ok ucuz ekipman maliyeti iermesi de, bu konuda yatrm yaplmas asndan nem arz
etmektedir.
Sper fosfat retiminde, tepkime hz ve rn yapsna etki eden parametreler
olarak; ham fosfat zellikleri, ham fosfatn tane irilii, slfrik asit konsantrasyonu, asit ve ham fosfatn kartrlma oranlar, asit ve tepkime scakl
belirlenmitir. 67
Hammadde iin gereken asit ihtiyac hesab amac ile gelitirdikleri metodun
esas; hammadde katyonlarnn asit ihtiyacnn hesaplanmas ve sonutan
50
anyonlarn edeer asit miktarnn karlmasdr. Bu faktrler ise; CaO-1.73,

MgO-2.43, Na2O-1.58, K2O-1.04, MnO-1.38, Al2O3-2.88, Fe2O3-1.84 ve
P2O5-0.69, SO3-1.22, F-2.57 olarak bulunmutur
lkemiz fosfatlarnn deerlendirilmesinde basite kan gazlarn absorbe
edilebilecei veya baka bir ekilde deerlendirilebilecei, ok ucuz sermaye gereksinimi ile endstriye adapte edilebilecek bir yapdadr. Ayrca,
ayn ilem Dunn metoduna gre asit ihtiyac hesab yapldktan sonra, 2 mol
HNO3 edeeri ile kullanlabilecek gbre verebilecek durumdadr. Nihai
rnlerin kullanlabilirliinin tarmda test edilmesi gerekmektedir ve bu
konuda benzer bir alma Toprak ve Gbre Aratrma Enstits tarafndan
yrtlmektedir.
4.1.3. Nitro Fosfat Yatrm nerisi
Dnyada nitro fosfat trnde gbrelerin retim teknolojisinin geliimi ile
slfrik asitli prosesin alternatifi ortaya kmtr. Bu trn tam olduu
azot da ayrca nem arz etmektedir. Tesislerin yan rnlerinin baz tarm
alanlarnda kullanlabilmesi de nemlidir. Bu retim ynteminde hammadde
zenginletirmeden P2O5 cinsinden minimum % 12ler civarndaki materyalden bile gbre retimi olanakl hale gelmitir ve tercihen 20-20-0 tr kompoze gbre retilebilmektedir. Bu nedenlerle kaya fosfattan gbre retimine
ynelik yeni yatrmlarn nitro fosfat ncelikle olmas nerilmektedir.
4.1.4. Organik ve Organomineral Gbre Yatrm nerisi
ok hzl bir ekilde gbre retim teknolojisi ve hammadde kaynaklar deiirken, daha kk iletmelerde tarmsal adan daha kaliteli ve kullanl
gbreler retilmeye balanmtr. Bunlar genelde bugn kartr harmanla
yaptr eklinde gelien bir sektr eklinde ise de, aadaki rnekte olduu
gibi bunlar endstriye adapte edilebilecek bir ok aratrma yaplmaktadr.
Bu tr gbrelerin isimleri bile yeni ekillenmekte olup, genelde organik
bazl gbreler, humik asitli gbreler, kmr bazl veya linyit bazl gbreler eklinde isimlendirilmekte, lkemiz mevzuatnda ise organomineral
gbreler ad altnda yer almaktadrlar.
Sspanse gbreler retimi konusunda metot gelitiren Elmo (1995), deiik
N-P-K formunda deiik kaynakl organik madde, su, slfirik asit, fosforik asit,
kaya fosfat ve amonyak kullanm ve oranlarn anlatmtr (Tablo 26). Elmo,
daha nceki almalarn endstriye adaptasyonu amac ile organik maddenin
ksmi paralanmasnn yapld (daha kk molekllere dntrld),
51
organik bazl gbrelerin retilebilecei, srekli tr retim yapabilecek bir

endstriyel tesisin ana izim ve yerleimlerini de vermitir.
Aklanan organik bazl gbreler; organik ve inorganik gbrelerin tm
faydalarn birletirecek ekilde % 30-60lar civarnda humin maddeler, %
35ler civarnda bitki besin maddesi (N- P2O5-K2O-S) ihtiva eden, inorganik
gbrelere gre % 50 civarnda daha ucuz gbrelerdir.
nmzdeki yllarda gbre sektrnn bu erevede eitlenecei umulduu iin, bu konuda kaya fosfat kullanm asndan baz formlasyonlar
vermek aklayc olacaktr.
4.1.5. Mevcut Kurulu Tesislerde Kullanm
Mardin-Mazda fosfat iletmelerinin zenginletirilmi rnleri dnya standartlarnda olup, endstriyel olarak kurulu tesislerde ilenebilmesinde teknik
adan bir saknca grlmemektedir.
Mevcut tesislerin kullanmndaki en nemli sknt, lkede uygulanan ekonomik politikalar ile mevcut ynetimlerin konuya bak alarndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla bu sknt, ncelikle ekonomik yaklamn ve ynetim
tarznn deimesiyle giderilebilir.
Bu balamda, mevcut tesislerde verimli ve ekonomik retimde bulunabilmek iin; ncelikle iletmenin nndeki ekonomik zorluklar giderilmeli
ve zenginletirilmi rnler dnya fiyatlar ile rekabet edebilecek duruma
getirilmelidir.
irket karlln n plana karan ekonomik projeksiyonlardan ok, lkesel
ve yresel gerekler, istihdam yaratma, ekonomik art deer retme, ithalat
miktarlarnn bykl ve dviz kts gibi makro deerler de gz nne
alnmaldr.
Mevcut tesislerde zellikle yre tarmn tevik asndan yerinde deerlendirme yoluna gidilmeli, asitlendirme (H2SO4 ve H3PO4) ve nitrolama (SMP)
ile dk tenrl kaya fosfatlarn kullanlabilir olmas salanmaldr.
Hammadde nakli asndan etkin ve ucuz nakil yntemleri gelitirilmeli,
gerekirse demiryollar tercih edilmelidir.
Hammadde maliyetleri, piyasa artlarna uygun olacak ekilde gider kalemleri
zerinden verimlilik ve karllk asndan yeniden gzden geirilmelidir.
52
4.1.6. Tarmda Dorudan Kullanm nerileri

Diamond (1979), kaya fosfatlarn tarmda dorudan kullanm amac ile
znrlk temelinde dk, orta ve yksek reaktiflie gre 3 grupta snflandrmtr (Tablo 28).
Kaya fosfatn znme denklemi aadaki gibidir.
Ca10 (PO4)6F2 + 12 H2O = 10 Ca2+ + 6 H2PO4 + 2F- + 12 OHlkemizde de, bilimsel bulgular erevesinde zenginletirilmeye ve endstriyel iletmecilie uygun olmayan dk tenrl kaya fosfatlar, tlerek
tarmda kullanlmaldr.
Kaya fosfatlarn dorudan tarmda kullanlmas srasnda unlara dikkat
edilmelidir:
Tarmda dorudan kullanlmak zere gerekli olan kaya fosfatlarn; lkemiz kaynaklarndan salanmas ve bu retimler iin gerekli olan metot ve
teknolojinin bulunup gelitirilmesi gereklidir.
Kaya fosfat kullanmn tevik etmek zere; iletme, nakliye, depolama,
tantm ve uygulamaya ynelik teknik ve mali nlemler alnmaldr.
Kullanlacak kaya fosfatlarn ok ince zerreler halinde tlmesi ve ekimden 3-4 ay nce topraa gmlmesi gerekmektedir.
Kaya fosfatlar, asit reaksiyonlu topraklarda etkili olduu iin, uygun zellikteki kaya fosfatlarmz lkemizdeki asit reaksiyonlu topraklarda kullanlmaldr. Bu kullanm belirli bir program erevesinde yrtlmelidir.
Asit reaksiyonlu topraklarda iyi bir mahsul alabilmek iin topraklarn
kirelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle kaya fosfat uygulamas ile bu gibi
alanlarda topraa fosfor ilavesi yannda bir lde de kireleme yapmak
gerektii tketiciye anlatlmaldr.
Asit reaksiyonlu topraklarn bulunduu arazilerin genellikle meyilli olduu
ve bu alanlarda yan da yksek olduu gz nnde bulundurularak, verilen
kaya fosfatlarn yzeysel olarak tanmasn nlemek iin gerekli nlemler
alnmaldr.
4.1.7. Asitlendirme le Tarmda Kullanm
Kaya fosfatlar, tarmda dorudan kullanm yerine, asitlendirme yntemi
ile birlikte de tarmda kullanlmaktadr. Bu konuda dnyada saysz uygulama mevcut olup, tarmda dorudan asit karakterli topraklar dnda da
53
kullanlabilecek, ucuz gbre maliyetlerini drme amal tarmsal girdiler

retilmektedir. Bu amala, HCL, H2SO4, H3PO4 gibi veya formika asit gibi
organik asitler ile ksmen belirli oranlarda kartrlmas ile kaya fosfatlarn
suda znr dolaysyla bitkiye faydal P2O5 oranlar artrlabilmektedir.
Suda znr P2O5 miktarnn artmas ise tarmda daha fazla kullanlabilirliinin bir gstergesidir.
Bu konudaki almalara rnek olarak; ABD Kuzey Karoline kaya fosfatnn
H3PO4 ve H2SO4 ile kademeli asitlendirme ile verdii yeni yapdaki suda
znr P2O5 miktarnn izlenmesi verilebilir. Benzer almalarn lkemiz
kaya fosfatlarnda da denenmesi gerekmektedir ve byk bir olaslkla benzer
eilimler grlecektir.
4.1.8. Hayvan Yemlerinde Kullanm
Bu konudaki aratrmalar devam etmekle birlikte, dk flor oranl kaya
fosfatlarn kalsinasyonu ile florsuzlandrlmas sonucu, kaya fosfatlar yem
sanayiinde eitli rasyonlarda premiks madde olarak kalsiyum ve fosfor
eksikliini giderebilmek amacyla kullanlabilir.
rnein; rasyonlara katlan % 1 Mazda fosfat konsantresinin broylerlerde
besi performansna etkisini belirlemek amacyla yaplan ve be hafta sren
bir aratrmada toplam 250 adet broyler civciv kullanlmtr. Aratrma her
biri 50 adet civcivden oluan 1 kontrol 4 deneme olmak zere toplam 5
grup halinde yrtlmtr. Kontrol grubuna dikalsiyum fosfat (DCP), birinci
deneme grubuna mazda fosfat konsantresi, ikinci deneme grubuna 1100
0Cde kuru s ilemine tabi tutulmu mazda fosfat konsantresi, nc
deneme grubuna % 10 H2SO4 uygulanm ve kurutulmu mazda fosfat
konsantresi ve son gruba ise % 10 H2SO4 uygulanm ve kurutulmu mazda
fosfat konsantresi ile % 1 dzeyinde kalsiyum karbonat katlmtr. almann
35. gnndeki tartm sonularndan, % 1 orannda rasyona katlan mazda
fosfat konsantresinin (% 10 H2SO4 uygulanm ve kurutulmu) canl arl
ve canl arlk artn dier gruplara gre daha fazla artt anlalmtr. Elde
edilen sonulara gre; mazda fosfat konsantresinin broyler rasyonlarnda
kalsiyum ve fosfor kayna olarak kullanlabilecei kansna varlmtr. 69
Mazda Fosfatlar, dnya rnlerine nazaran Fluor ierii bakmndan en
dk olandr. Bununla birlikte kalsinasyonda zenginletirilebilme zellii
asndan da kemik unu yerine yem sanayii tarafndan ikame edilen Dikalsiyum fosfat retimine son derece elverilidir. talebin yllk 30.000
ton olmas gznne alnrsa, Mazda Fosfat yataklar evresinde byle bir
tesisin kurulmasnn ekonomik olup olmad aratrlmaldr.
54
4.1.9. eitli Kimyasallar retiminde Kullanm

Byk miktarlarda fosfor retimi iin daha ucuz retim yntemlerin gelitirilmesi ile fosforun kendisi ve bileikleri iin geni uygulama alanlar
almtr. Gbre dnda retilen fosfor bileikleri, kullanm alanna gre u
ana gruplara ayrlabilir.
a) Su yumuatma (iyiletirme) ve deterjanlar: Kalsiyum ve magnezyumu
keltmek veya balamak zelliine sahip olduklar deterjan zeltilerinde
katlarn emulsifiye veya dispersa olmalarn salarlar.
b) Gda maddeleri ve ilalar: Kabartma tozlarnda ve ila sanayiinde karmak
fosforlu bileikler, di macunlarnda eitli bileikler halinde kullanlrlar.
c) Fosfat esterleri
Fosfor kimyasallarnn says ok fazla olup, ara ve nihai rn olarak H3PO4
ve metalik fosfordan balayarak ok sayda endstriyel kimyasaln retilmesi
mmkndr. Bu konudaki yatrmlarn teviki yararl olacaktr.
4.1.10. Tarmsal Atklarn Kompostlar le Kullanm (Fosfo Kompostlar)
Subba Rao (1982), fosfot kayas-kompost karmlarnn tarmda kullanm
iin baz pratik tavsiyeler gelitirmitir. Bu tr kompostlarn gbrelemede
etkin olarak kullanlabileceini gsteren bu almaya gre; bitkisel atklar
temizlenir, ayklanr, 2 veya 3 kez homojenize olacak ekilde kartrlr.
50-70 mm altna kadar kk paracklar haline getirilir. C/N oran 30:35
arasnda olacak ekilde, gerektiinde NH3 ilavesi ile ayarlanr. Bitkisel atk,
hayvansal atk ve topran inorganik ksm oran 70:20:10 olacak ekilde,
gerekli dzenleme, kartrma ve ayar yaplr. Bunun zerine % 30 kaya
fosfat arlk orannda ilave edilir. % 60 nemli karm kompozisyonu 50-60
Cde kompostlatrlr. Gerektiinde bakteriyel katklar ile kompostlatrma
hzlandrlr.
Azot olarak re katks ile de C:N oran ayarlanarak bu tr bir karmn
tarmda etkin bir ekilde kullanlabilecei gzlemlenmitir. Organik atklarn
bu ekilde deerlendirilmesi kimyasal gbrelere kar bir seenek olup, bu
konuda ok hzl bir ekilde ileri aratrmalar devam etmektedir. lkemizde
de tarm ve zel sektr bu tr yatrmlar iin tevik edilmelidir.
4.1.11. Tarm, Kimya ve Biyoloji Ekseninde Kullanm Olanaklar
Son yllarda kaya fosfatn farkl ekillerde kullanm asndan gelitirilen ve hzl
ekilde uygulanmaya balanan yeni teknoloji ve yaklamlara rnek olarak,
55
tohumlama ortam olarak kullanm gsterilebilir.

Tohumlama ortam olarak fide aamasnda endomycorrhiza tr mantarlarla
birlikte kaya fosfatn birlikte kullanm halinde, bitki ile ortak yaam sren
bu tr bakteriler fosfor kullanmn artrrlar. Bu mantarlar genelde ortak
zelliklere sahip olup, Glomus fasciculatum, G. mosseae, G.etunicatum, G.
tenue ve Giaspora margarita bu tr mantarlara rnek olarak verilebilir.
Ayrca, fosfor ve su tama iini kolaylatran mikroorganizmalar da, yava
salnm yapan fosforlu gbrelerde fosfor yaraylln artrrlar.
Fosfata etkinlii daha fazla olan baz tr bitkilerde, kaya fosfat uygulamas
ile bitkiye zarar verecek aliminyum toksitesi azaltlabilir.
leri aratrmalar devam eden ve sanayiinin yeni ilgi alanna giren bu tr
almalar, fosfor kullanm asndan yeni ufuklar amaktadr.
4.2. Etkin Kullanm in Gerekli Teknolojik Aratrma nerileri
lkemizin kaya fosfatlarnn bugne kadar deerlendirilememesinin ana nedenlerinden biri de, mevcut yataklarn pirotik asitler ile (H2SO4, H3PO4,
HNO3 ve karmlar) verecei tepkimelerin reaksiyon kinetii asndan
(reaksiyon, hz, ekil ve yn) tam olarak deerlendirilememesinden kaynaklanmaktadr. Bu konuda niversiteler ve eitli kurumlar tarafndan yaplacak
aratrmalar desteklenmeli ve kimyasal reaksiyon kinetii asndan konu
incelenerek sanayiye uyum asndan temel veriler oluturulmaldr.
Kaya fosfatlar, yllar nce sanld gibi basit inorganik bileikler olmayp,
kimyann kendine zg ve karmak bir daln oluturmaktadr ve ileride
bugnk karbon ve silisyum dal kadar nemli bir dal olacaktr. Pek ok
biyokimyasal prosesde fosforun nemli bir rol oynamas nedeni ile fosfor
kimyasallarn zellikleri kendine zgdr. Polifosfatlarn pek ok metal
katyonu ile kompleks veya sekuester oluturmas, eitli tipteki organik ve
inorganik polimer vermesi, bu konuda yaplacak eitli aratrmalara ilikin
nemli rneklerdir (Norris, 1985).
lkemiz kaya fosfatlarnn dorudan ya da muhtelif asitler ile verecekleri
rnlerinin tarm alanlarnda verimlilik asndan kullanlmas olanaklar,
niversiteler ve tarmsal aratrma enstitleri tarafndan geciktirmeden ve
acilen aratrlmaldr.
eitli humik madde ve kaynaklarnn kaya fosfatlarmz ve H3PO4 ile verecekleri fiziksel ve kimyasal karmlarn zellikle sera ve organik tarm
uygulamalarnda verimlilik asndan etkileri izlenmelidir.
56
lkemizde halen kullanlmayan baz kaya fosfat yataklarnn ise, tehlikeli

potansiyel toksit elementlerinin tespiti ile, temizleme almalar ve zenginletirme teknolojileri, ekonomi ve kullanlabilirlik temelinde aratrlmaldr.
Mazda fosfat cevherlerinin ierdii U, F, V ve dier eitli tali elementlerin,
fosfat mineralleri iinde gsterdikleri baz jeoimik ilikileri saptama, bu
ilikileri fosfat cevherlerinin mineralojik, petrografik yaplarn gz nne
alarak deerlendirme ve bu cevherlerde mevcut uranyumu bir yan rn
olarak kazanma olasln aratrmaya ynelik bir almada; U, P2O5 ve
U, F elementleri arasnda jeoimik ilikiler bulunmu ve bu ilikilerin btn
Mazda fosfat cevherlerine tatbiki suretiyle blgede 7419.5 ton U3O8 ve
2.722.207 ton F rezervi olduu tespit edilmitir. Mineralojik ynden Mazda cevherlerindeki fosfat minerallerini oluturan dahlit ve kollofan gibi
minerallerin strktrlerinde ortaya kt saptanan U, F gibi elementlerin
yan sra V, Yb, Y ve dier tali elementlerin de mevcut olduu anlalmtr. Mineralojik ynden Mazdandaki dahlit ve kollofan gibi minerallerin
bnyelerindeki U, V, F, Y, Yb vb. yan sra bir miktar da kkrt bulunduu
neticesi ileri srlm ve bu hususun mineralojik separasyon almalaryla
dorulanmas gerektii anlalmtr. 70 Dolaysyla, Mazda fosfat cevherlerindeki uranyumun ekonomik olarak kazanlabilmesine ynelik almalar
ivedilikle yaplmaldr.
SONU
Mazda Fosfat Tesislerinin yeniden ekonomiye kazandrlmas gerekmektedir. Bu gerekliliin nedenleri ylece sralanabilir.
lkemizde fosfat kayasnn yan sra, fosforik asit ve mamul gbre ithalat da
yaplmaktadr. Hammaddeden hesaplandnda, yurtii gbre fabrikalarnn
gnmzdeki fosfat kayas talepleri 2.8 milyon ton/yla yakndr. Bu talebin
gelecek yllarda zellikle GAP arazisinin de sulanmaya balamas ile 4 milyon
tonun zerine kaca grlmektedir. Gemi 10 yl iinde her yl 28-35
milyon $ arasnda deien fiyatlarla fosfat ithal edilmitir. GAPn bitirilmesiyle
birlikte ithalatn 100 milyon $ olmas beklenmektedir.
Halen tarm amal olarak fosfatn yerine kullanlabilecek baka bir bileik
mevcut olmamas nedeniyle, gbre sanayimizin esas maddesini oluturan
fosfat konsantresinin yerli kaynaklardan aksamadan temini salanmas gerekmektedir.
Petrol ve kmrden sonra en ok dvizin gbreye ve zellikle fosfatl gbreye
denmemesi Mazda Tesislerinin iletmeye almasyla nlenebilecektir.
57
Gelecekte fosfat kayas ihracat yapan lkelerin, fosfat kayas d satm yerine, fosforik asit ve fosforlu mamul gbre satma yolunu seecekleri dikkate
alnrsa, lkemizin bu gereksinimi karlamak iin ihracata daha ok kaynak
ayrmak zorunda kalaca grlecektir. Bu nedenle talebin yurtii kaynaklardan karlanmas iin gerekli yatrmlarn zaman kaybetmeden hemen
yaplmas gerekmektedir.
lkemizin ve zellikle Mazda Fosfatlarnn geleceini etkileyen en nemli
faktrlerden biri Gneydou Anadolu Projesi (GAP) kapsamnda, blgede
2010 ylnda 3 milyon tona yakn gbre tketimi tahmini yaplrken, Gneydou ve Dou Anadoludaki 22 ilden 18i doal pazar snrlar ierisinde
bulunurken, skenderun ve Mersinden sz konusu blgelere yaplan gbre
sevkiyat iin 2010 ylnda yllk 10 milyon $ harcanaca ngrlrken, Mazdanda kurulacak ve DAP veya NP retecek bir gbre fabrikasnn GAP
projesi iinde bulunmas byk bir ekonomik avantaj salayacaktr.
Eti Madenin yapt fizibilite almalarnda; halen kurulu olan tesislerinin
tam kapasite ile almas (500.000 ton/yl konsantre fosfat) ve kurulmayan
il hattnn devreye alnmas ile toplam kapasitenin 750.000 ton/yla kaca,
bu konsantreye dayal 350.000 ton/yl kapasiteli DAP veya 250.000 ton/yl
kapasiteli NP tesisi kurulabilecei, bu rnn zellikle GAP blgesinde pazarlanabilecei, yaplacak yatrmn blgeleraras kalknmlk farkn ortadan
kaldraca ve istihdam salayarak blgenin sosyoekonomik yapsna olumlu
katk salayaca belirtilmektedir.
Gbre sanayisinin 3 ana hammadde girdisi; fosfat, amonyak ve slfrik asittir.
Fosfat hammaddesinin Mazdanda bulunmasna karlk, amonyak ve slfrik asit en nemli darboaz alanlardr. Suriyenin Trkiye snrnda zellikle
Mazdana ok yakn doalgaz sahalar ve hatt vardr ve bugnlerde ina
edilen ran hattndan blgeye doalgaz verilmesi sz konusudur.
Bu balamda; Gney Dou Anadolu blgesinde kkrt, bakrl ve bakrsz
piritlerin iletilmesi ve slfrik asit fabrikas kurulmas ile Mazda evresinde
yeni fosfatl gbre ve fosforik asit fabrikalarnn maden ileme ve konsantrasyon tesislerine ek olarak kurulmas olanakldr.
Kurulacak bu entegre tesisler yoluyla kimyasal gbre fiyatlar debilir ve
retim arttrlabilir. Burada nemli olan mevcut fosfatlarn en ekonomik iletilmesidir. Aksi durumda maliyetlerin ok nemli ksm, tekel fiyatlaryla ithal
edilen hammaddelere karlk yurtdna aktarlmaya devam edecektir.
Eti Maden letmeleri Genel Mdrlnce Mazda Fosfat Tesislerinin
devir, rdvans veya blok sat yoluyla ekonomiye tekrar kazandrlmasna
58
ynelik olarak yaplan almalardan sonu alnamamtr. Bu almalar, yatrmn balangta planland gibi ilave yatrmlar yaplmadan fizibil olamayaca
gstermitir. Mazda Fosfat Tesisleri iin bugnk fiyatlarla yaklak 150
Milyon $ harcand ve gbre yatrm kompleksinin yaklak olarak 200-250
milyon $ mal olaca anlalmaktadr.
Yaplmas gerekli yatrmn deerinin bykl ne srlerek, bu tesislerin ve maden sahalarnn zelletirilmesinin gndeme getirilmesi yanltr,
maksatldr.
TMMOB; bilinli mdahalelerle karlmad takdirde, tesislerin ve maden
yataklarnn kamu mlkiyetinde ve giriimciliinde verimli ve ekonomik alacan bilmektedir. Kamuoyunun da bu gerei grmesini beklemektedir.
NERLER
Tamamen bitkisel maddelere dayal gbre sektr, geni halk kesimini dorudan etkilediinden retimi, datm ve kullanm asndan bir kamu hizmeti
olup, kamu eliyle yrtlmesiyle toplumsal yarar salanabilir.
Gbre hammaddelerinin tamamnn yerli kaynaklardan karlanabilmesi iin
gerekli nlemler alnmaldr.
lkemizde kaya fosfatlarnn ekonomiye kazandrlmas, nakliye gibi ekonomik girdilerin minimuma indirilmesi, ancak bu madenin yerinde deerlendirmesi ile mmkndr.
Mazda blgesinde kompoze bir gbre fabrikas kurularak buradan retilecek fosfat konsantresi yerinde gbreye evrilmelidir.
Eti Holding tarafndan projelendirilen ve yapm gerekletirilemeyen kalsinasyon tipi zenginletirmeyi kapsayan emikan 2 hatt devreye sokulmaldr.
Mazdanda ilk aamada; a) Slfrik Asit, b) Fosforik Asit, c) DCP tesis
yatrmlar dnlmelidir. Mavi Akm ve/veya ran doal gaznn Mazda
evresine ulatrlmas durumunda ise, ek olarak MAP ve NPK tesisi yatrm
da gerekletirilmelidir.
Ayrca, Suriyedeki doal gazn gbre retimindeki gerekli olan Amonyakn
eldesi iin blgeye kavuturulmas dnlmelidir.
Mevcut gbre tesislerinin de yetersizlii gz nne alndnda, yeterli
59
altyaps bulunan Mazda fosfat tesislerinden balanlarak, en ksa zamanda

blgedeki dier iletilebilir fosfat kaynaklar retime kazandrlmaldr.
Manyetit ve apatit ieren yataklarn iletilerek kaliteli rn elde etmeye
ynelik tm faaliyetlere devam edilmeli ve sonulandrlmal; Bitlis Masifi iinde bulunan fosfatn deerlendirilebilmesini salamak bakmndan, hem apatit
hemde magnetiti beraber iletebilecek yeni bir tesis kurulmaldr.
Dk tenrl fosfat kayalarndan rantabl fosfat konsantresi retebilmeye
ynelik teknolojiler gelitirilmeli ve uygulamaya alnmaldr.
Mazda gbre yatrmn destekleyecek ona Slfirik Asit temin edecek olan
Siirt Madenky Cu2S bakrl-pirit yatadr. Ancak; bu maden sahas 2004
yl banda zelletirilmi olup, Park Teknike devredilmitir. 2006 yl Ocak
aynda retime geecei belirtilmektedir. Konsantre Bakr retiminden kacak
olan Slfirik Asitin doaya serbest olarak braklmas evre asndan kt
neticeler douraca aikardr. Bu materyalin Mazdanda deerlendirilmesi
gerekmektedir.
Mardin-Mazda fosfat iletmelerinin zenginletirilmi rnleri dnya standartlarnda olup, endstriyel olarak kurulu tesislerde ilenebilmesinde teknik
adan bir saknca grlmemektedir.
Mevcut tesislerin kullanmndaki en nemli sknt, lkede uygulanan ekonomik politikalar ile mevcut ynetimlerin konuya bak alarndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla bu sknt, ncelikle ekonomik yaklamn ve ynetim
tarznn deimesiyle giderilebilir.
Bu balamda, mevcut tesislerde verimli ve ekonomik bir retimde bulunabilmek iin; ncelikle iletmenin nndeki ekonomik zorluklar giderilmeli
ve zenginletirilmi rnler dnya fiyatlar ile rekabet edebilecek duruma
getirilmelidir.
irket karlln n plana karan ekonomik projeksiyonlardan ok, lkesel
ve yresel gerekler, istihdam yaratma, ekonomik art deer retme, ithalat
miktarlarnn bykl ve dviz kts gibi makro deerler de gz nne
alnmaldr.
Mevcut tesislerde zellikle yre tarmn tevik asndan yerinde deerlendirme yoluna gidilmeli, asitlendirme (H2SO4 ve H3PO4) ve nitrolama (SMP)
ile dk tenrl kaya fosfatlarn kullanlabilir olmas salanmaldr.
60
Hammadde maliyetleri, piyasa artlarna uygun olacak ekilde gider kalemleri

zerinden verimlilik ve karllk asndan yeniden gzden geirilmelidir.
Arama almalar hzlandrlmal; fosfat aramalarna paralel olarak magmatik
ve sedimanter fosfatlarmzn kadmiyum taramas yaplarak, bu bakmdan daha
temiz olan yataklara ncelik verilmelidir.
Bitlis (nald), Bingl (Avnik) ve Adyaman (elikhan) sahalarnn, yaplabilirlik ettleri hazrlanmaldr.
Fosfat kayalarnda bulunan uranyum ve dier metaller yan rn olarak
deerlendirilmelidir.
61
62
EK 1: 8. BYKP GBRE SANAY K RAPORU TRK MHENDS ve

MMAR ODALARI BRL KMYA MHENDSLER ODASI KARI
GR
Trkiyede gbre tketimi yllara gre art gstermesine karn yine de yetersiz dzeydedir. AB lkelerinin olduka gerisindedir. Dier yandan, bilindii gibi
azotlu gbrelerin retiminde ana girdi (hammadde) amonyakl fosfatl gbre
retiminde hammaddeler fosforik asit, fosfat kayas ve slfrik asittir.
Dolaysyla gbre retiminden sz edilirken ana hammaddelerin retimi de gz
nne alnmal, hesaplar ona gre yaplmaldr. Yalnz ithal edilen hammaddeleri
gbre haline dntrmek imalat sanayi olamaz. Olsa olsa montaj sanayi olur
ve byle bir sanayi yatrm her zaman da bamll arttrr.
Trkiye gbre retiminde AB lkeleri iinde en azotlu ve fosfatl gbre reten
lke durumundadr.
Gnmzde gelimi lkelerin kalknmaya alan az gelimi lkelerle ilikileri
incelendiinde; uluslararas ve ulus tesi dev irketler, geri kalm lkelerden
alld gibi hammadde alp, karlnda sanayi rnleri satmak yerine, bu
lkelere ncelikle patent lisans daha sonra da alabildii kadaryla hammadde
ve ara madde satmay yelemektedirler. Bu durum ise da bamll giderek
arttrmaktadr.
Benzer ilikiler fosfat almnda da grlmektedir. 1960l yllarn banda artan
gbre ihtiyac karsnda fosfat aramalarna arlk verilmi zellikle Mardin
Mazdanda zengin yataklar bulunmutur. Ayrca Gaziantep, Adyaman evresindeki yataklardan kan deiik kaliteli fosfat ve Mazdann Bat-Kasrk
blgesindeki fosfatlarn birlikte ilenerek deerlendirilebilecei DPT 5. Be
Yllk Kalknma Planlarnda ifade edilmesine karn bunlar yeterince deerlendirilmemi ve fosfat ihtiyac yurt dndan karlanmaya devam edilmitir.
Gney Dou Anadoluda kkrt, bakrl ve bakrsz piritlerin iletilmesi ve
slfrik asit fabrikalar kurulmas ile Mazda evresinde yeni fosfatl gbre
ve fosforik asit fabrikalarnn, maden ileme ve konsantrasyon tesislerine ek
olarak kurulmas mmkndr. Ancak byle entegre tesisler sayesinde kimyasal
gbre fiyatlar drlebilir ve retim artrlabilir.
Bu anlamda yaplan makro ekonomik ettler gstermitir ki Mazda fosfatlarnn iletilmesinin, fosfat madencilii asndan rantabl olup olmamas nemli
deildir, nemli olan bu fosfatlarn en ekonomik olarak iletilmesidir. Aksi durumda maliyetin yarsndan fazlas tekel fiyatlaryla ithal edilen hammaddelere
karlk yurtdna kaynak olarak aktlmaya devam edecektir.
TGSA ve GSA lkemizde gbre fiyat istikrarnn salanmasnda, sektrde
tekellemenin nlenmesinde ve iftiye ucuz gbre tedarikinde nemli bir
63
grev yapmaktadr. Yine Trkiyede en byk datc kurulu olan Tarm

Kredi Kooperatifleri Merkez Birliinin ihalelerine TGSAn katlmad
dnemlerde fiyatlarn byk lde artt bilinmektedir.
Bugn Trkiyede ifti gbre sat fiyatnn %20si orannda sbvanse edilmektedir. Bu bedel iftinin tkettii yerli ve/veya ithal gbreler iin denmektedir. thal gbreler iin denen sbvansiyonun byk ksm dviz olarak
yurtdna gitmektedir. Ayrca pazarda byk paya sahip birka zel kurulu
etkinliinin artmas ve rekabetin azalmas sonucu gbre fiyatlar ykselecek
ve gbre tketiminin azalmasn nlemek amac ile devlet tarafndan destek
orannn artmas zorunlu hale gelecektir.
zelletirme sonucu gbre fabrikalarnn bir ounda retim azaltlacak ve
ihtiya duyulan gbre ithalat yoluyla karlanaca iin iten karmalar kanlmaz olacak, istihdam daralacak ve isizlik artacaktr.
64
EK 2: GBRE VE GBRE HAMMADDELER ALITAYI SONU

BLDRGES
TMMOB Jeoloji Mhendisleri, Kimya Mhendisleri ve Ziraat Mhendisleri
Mhendisleri Odalarnn ortaklaa dzenledii, Gbre ve Gbre Hammaddeleri altay 25-27 Kasm 2004 tarihlerinde Diyarbakr Dicle niversitesi
Tp Fakltesi konferans salonunda gerekletirilmitir.
altayda, gbre sektr ve gbre hammaddeleri konusu btn ynleriyle irdelenmi, sektrn sorunlar ve zm nerileri tartlmtr. altay
sonunda hazrlanan sonu bildirgesi aadaki gibi olup Kamuoyuna saygyla
duyurulur.
1- Gbre fabrikalarmz ortalama %60 kapasite ile almakta, son yllarda
bu oran daha da d gstermektedir. Gbre fabrikalar daha karl bir
yol olarak ithal edip pazarlama sistemini semilerdir. lkemizde gbrede
kullanlmas gereken miktarn ancak % 40 kullanlmaktadr. Yeterli gbre
kullanlmamaktan kaynaklanan gelir kayb, ulusal ekonomiye zarar vermektedir. Ayrca doru gbre kullanmn salayacak toprak analizlerini yaygnlatrlmasnda yarar vardr.
2- Trkiyede gbre sektrnde faaliyet gsteren gbre retici kurulularn
tamam zel sektre gemitir. Bu sektrde 6 byk kurulu faaliyet gstermekte, 3 Demir elik Kuruluu yan rn olarak az miktarda gbre, 3
kurulu yan rn olarak gbre hammaddesi retmekte, bir kamu kuruluu
da doalgaz temin etmektedir. Trkiyede ithalatn % 70i retici gbre
fabrikalar tarafndan yaplmaktadr. Daha nceleri 300 bulan ithalat firma says gnmzde 20ye kadar dmtr. Bunlarn bir ka dndakiler
nemsiz seviyede faaliyet gstermektedir. Bu nedenle Gbre sektrnde
serbest rekabet ortam bulunmamakta, stelik Gneydou-Gney ve Bat
Blgelerinde tekelleme grlmektedir. Bu nedenle bu sektrdeki son zelletirmeler dikkatle incelenmelidir. thalata verilen sbvansiyonlar, gmrk
vergisi muafiyetleri ve destekleme politikalar, retici firmalarn kendi tesislerindeki retimi durdurup hammadde, ara rn ve mamul gbre ithalatna
ynelmilerdir. Bylelikle gbre sanayicileri yksek kar elde ederken, reticilerimiz en pahal gbreyi kullanmak zorunda kalmakta veya tarmda verim
ve kalitede nemli bir girdi olan gbreyi kullanamamaktadr. Trkiye; gbre
ham maddeleri, ara rn, mamul gbre ithalat 2000 ylnda 514 milyon dolar
iken, 2004 yl ilk alt aynda 562 milyon dolara ulam, 2004 yl sonunda
ise bir milyar dolar gemesi beklenmektedir.
3- Yerli hammaddelere dayal, ulusal gbre endstrisinden vazgeilerek,
ithalata dayal politikalarn tercih edilmesi, denetimsiz rnlerin lkeye gir-
65
mesinin n almtr. thal rnlerin denetlenmesine ait ynetmeliklerde

ancak 2002 ylnda karlabilmitir. htisas gmrklerinin kurulmamas nedeniyle ithal rnlerin zellikle ar metaller ( Kadmiyum, Civa, Kurun vb.)
asndan denetlenmesi, lkemiz topraklarnn kirlenmesi asndan nem
tamaktadr. Toprakta oluan ar metal kirliliinin bitki - insan evrimi ile
ok tehlikeli sonular douraca bir gerektir.
4- Gbrenin ana girdisi olan fosfatnn, Trkiyede bilinen rezervleri 518
milyon ton olup, bu rezervin yaklak % 98e yakn ksm Gney dou Anadolu Blgesi ve yakn yresinde yer almaktadr. Mazda yresi 75 milyon
ton iletilebilir, 260 milyon ton potansiyel fosfat rezervlerine sahip olmakla
Trkiyenin en nemli fosfat sahasn oluturmaktadr. Bingl- Gen- Avnik,
Bitlis ve Adyaman-Bulam yresinde yer alan ve iletilebilme imkanna sahip
dier sahalarda Mazdana yakn yrede yer almaktadr. Mazda Fosfat
Tesisleri, nakliye maliyetleri nedeniyle sadece Mersin, Adana ve skenderundaki zel gbre fabrikalarna ekonomik olarak pazarlanabilmektedir. Bu
fabrikalar ise u anda ara rn ve mamul gbre ithal ettii iin fosfat kayas
talebi bulunmamaktadr. Bu nedenle 140 milyon dolarlk alt yap, sosyal
tesis, yan-yardmc tesis, byk tesis yatrm yaplan ve u anda altrlmayan 500.000 ton/yl konsantre fosfat retim kapasiteli Mazda tesislerinin
yeniden ekonomiye kazandrlmas iin Mazda blgesinde gbre fabrikas
kurulmas dnda bir zm yolu bulunmamaktadr.
5- GAP Blgesi iinde bulunan yani pazar sorunu olmayacak bu gbre
fabrikasnn kurulmas iin yaplan yeni deerlendirilmelerde, slfrik asit
kullanlmadan retilebilen, NTROFOSFAT tipi gbrenin ekonomik retilebilecei ortaya kmtr. Bu tr gbreler halen Hindistan, in, Pakistan
ve A.B.Dde retilmektedir. Mazda fosfatlarnda NTROFOSFAT retimi
iin bir alma yaptrlm ve olumlu sonu alnmtr.
6- Nitrofosfat retimi iin fosfat hammaddesi, gbre fabrikasnn alt yaps
(elektrik, yol, sosyal ve yardmc tesis) Mazdanda hazr bulunmaktadr.
Yaplan fizibilite almalarnda 230.000 ton/yl kapasiteli NTROFOSFAT
Tesisinin yatrm tutarnn 200-250 Milyon Dolar dolaynda olduu, bu tesisten
ayrca 100.000 ton/yl metanol ve 36.000 ton/yl CAN gbresi de satlabilir
rn olarak elde edilebilecei ortaya kmtr. Ancak, Nitrofosfat tesisi iin
amonyak temini projenin nnde tek sorun olarak durmaktadr. Amonyak
ise doalgazdan ekonomik olarak elde edilmektedir. Mazdanda kurulacak
Nitrofosfat tesisinin, amonyak nitesinin (100.000 ton/yl) yllk doalgaz
ihtiyac 100 milyon m3tir. Ancak Mazda tesislerinde kurulmayan 2. hattn
gereklemesi halinde yllk doalgaz ihtiyacnn maksimum 300 milyon m3
ykselecei tahmin edilmektedir.
66
7- Blgeye rekabet edilebilir fiyattan doalgaz temin edilmelidir. Blgenin

doalgaz kaynaklarnn, TPAOnn yapt almalarda Gneydou Anadolu
Blgesi Paleozoik yal kayalarda bulunduu ortaya konmutur. Ayrca Mazda blgesine ok yakn olan Kuzey Suriyede de nemli doalgaz potansiyeli
bulunmaktadr. Trkiye-Suriye hkmetleri arasnda yrtlen ortak enerji
grubu almalarnda, BOTA-TPAO-Suriye Petrol ve Enerji irketlerinin
ibirlii ile orta vadede doalgaz temin edilebilecei bilinmektedir.
8- BOTA yetkilileri altayda sunum yaparak, Trkiyede yaplan doalgaz
almalar ve planlan yatrmlar konusunda bilgi vererek, 2005 ylnda Diyarbakr iin 36 milyon m3 doalgaz planlamas yapldn aklamlardr. Ancak
Mazdanda kurulabilecek NTROFOSFAT tesisinin yllk doalgaz ihtiyac
minumum 100 milyon-maximum 300 milyon m3 arasnda deimektedir. Bu
durumun BOTA tarafndan yeniden gzden geirilmesi ve planlanmasnn
olas bir Nitrofosfat tesisine gre yaplmas gereklidir.
9- 2 yl nce yrrle giren Doalgaz Piyasas Dzenleme Kanunu, ylk tketimi 15 milyon m3ten byk olan tketicileri Serbest Tketici
yapmaktadr. Bunlar, Doalgaz dilediinden alabilecek kendi anlamalarn
yapabilecektir. Bu durum Mazda blgesinde yaplacak gbre yatrmn ve
zellikle doalgaz teminini olumlu ynde etkileyecek bir dzenlemedir.
10- Mazda Fosfat Konsantresinin Et ve Yumurta Tavuu Rasyonlarnda
kullanlmas konusunda, A..Veteriner Fakltesince yaplan almalarda
Mazda fosfat konsantresinin %1 orannda yumurta tavuu ve broyler
rasyonlarnda kullanlmas durumunda canl arlk, yem tketimi, yemden
yararlanma oran ve yumurta arl bakmndan olumlu sonular alnabilecei sonucuna varlmtr. Trkiyede tavuk yemi ve yumurta retimi iin
30-40 bin ton/yl DCP (Dikasiyum fosfat) ithal etmektedir. thal DCPnin
tonu, kalitesine gre 500-1000 ABD dolardr. Bu alanda Mazda fosfat
konsantresi kullanlmas durumunda, 100.000 ton/yl dzeyinde bir pazar
yaratlabilecektir.
11- Toprak ve Gbre Aratrma Enstitsnce yaplan almalarda zellikle
lkemizde ok miktarda bulunan dk tenrl (%5 P2O5) ve demirli fosfat
yataklarnn, yeni teknolojilerden yararlanarak gbre yapmnda kullanma
ynelik almalar bildiri olarak sunulmu ve bu konuda olumlu gelimelerin
olduu vurgulanmtr.
12- altayda, organik gbre ve organo-mineral ve mineral gbreler gbrelerin retimi ve kullanm konusunda olumlu yeni gelimeler ok sayda
bildiri ile sunulmutur.
67
13- altayda ayrca bitml eylin tarmda kullanlabilecei konusunda

sunum yaplm, Seyitmer (Ktahya) bitml eylinin msr retimi zerindeki olumlu verileri sergilenmitir.
14- Trkiyede sodyumlu tarm topraklarnn iyiletirilmesinde en ucuz
toprak iyiletirici olan jipsin kullanm konusu, Toprak ve Gbre Aratrma
Enstitsnce aratrlm, yaplan sunumda sodyumluluun iyiletirilmesinde
jipsi eritmek iin sulama suyu kullanm ve eitli mhendislik tedbirlerinin
srekliliini nemi vurgulanmtr.
15- Zeolit grubu minerallerinden biri olan klinoptilolitin minerali doal bir
absorbandr. Yksek katyon deiimi kapasitesi ve su emme zellii nedeniyle toprak dzenleyici olarak kullanlmaktadr. altayda yaplan sunumda,
klinoptilolitin organik gbre ve kimyevi gbrede kullanm artrlarak lkemiz
gbre ithalatnn azaltlabilecei belirtilmitir.
16- Trkiyede yaplan almalar nda Tuz Gl ve Gneydou Anadolu Blgelerinde gbre hammaddelerinden, potas tuzlarna ynelik potansiyelin varln belirten ipular saptanmtr.
17- nemli olan Mazda fosfatlarnn en ekonomik olarak iletilmesidir.
Aksi durumda maliyetin yarsndan fazlas tekel fiyatlaryla ithal edilen hammaddelere karlk yurtdna kaynak olarak aktlmaya devam edecektir.
TMMOB-JEOLOJ MHENDSLER ODASI
TMMOB-KMYA MHENDSLER ODASI
TMMOB-ZRAAT MHENDSLER ODASI
68
Tablo 1: Fosfatn Kalsiyum Fosfat Kalitesini Belirten Terimler
Tablo 2: BPL ve P2O5 olarak Fosfat Kayas Standartlar
http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik618.pdf
69
70
U.S. Geologial Survey, Mineral Commodity Summaries, January 1999-2006

http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/phosphate_rock/
Tablo 3. Dnya Kaya Fosfat Rezervleri (Milyon ton)
71
U.S. Geologial Survey, Mineral Commodity Summaries, January 1999-2006

http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/phosphate_rock/
Tablo 4. Dnya Kaya Fosfat retimi (Bin ton)
(1) includes West Europe, Central Europe, Eastern Europe and Central Asia
IFA - Production and International Trade - August 2005
www.fertilizer.org/ifa/statistics/pit_public/pit_public_statistics.asp
Tablo 5: Blgelere Gre Dnya Kaya Fosfat retimi (Bin Ton)
72
(1) includes West Europe, Central Europe, Eastern Europe and Central Asia
Tablo 6: Blgelere Gre Dnya Kaya Fosfat hracat (Bin Ton)
73
74

Tablo 7: Blgelere Gre Dnya Kaya Fosfat thalat (Bin Ton)
Tablo 8: Fosfatl ve Kompose Gbre retiminde Girdi Olarak Kullanlan Fosfat Kayas
75

76
Kaynak : Van Kauwenbergh, 1997,
Tablo 9. Dnya Sedimentar Kaya Fosfatlarndaki Potansiyel Tehlikeli Elementler (ppm)
77
(1) lk, S,1980. lem grmemi numune
Tablo 10. Dnyadaki Fosfat Konsantre Cevherlerinin Kimyasal zellikleri

Tablo 11: Trkiyenin Fosfat Yataklar

(1) Grnr (2) Muhtemel (3) Mmkn (P): Potansiyel (K): Kaynak
78
Tablo 12: lkedeki ve Mardin-Mazda

Blgesindeki Fosfat Rezervleri
Tablo 13: Aralk 1993 yl sonu itibariyle

emikan-Kasrk Fosfat Rezervi (Bin Ton)

Tablo 14: Maden Yatana likin zellikler

79
Tablo 15: Baz lkelerde retilen Fosfat Konsantrelerinin

Kimyasal zellikleri
80
81
Not: 1991 ylnda retim yaplmamtr.
Tablo 16: Mazda Konsantratr retimi
82
DPT, V. BYKP,
Tablo 17: Madencilik retim Hedefleri (1978 Fiyatlaryla)

Tablo 18: Gbre fabrikalarnn retim miktarlar ve kapasite kullanm oranlar
83

Tablo 19: Trkiyede Cinslere Gre Gbre retimi
84

Tablo 19 (Devam): Trkiyede Cinslere Gre Gbre retimi
85

Tablo 20: Trkiyede Cinslere Gre Gbre Tketimi
86
87
Besin maddesi miktar esas alnmtr, www.fao.org
Tablo 21: Yllara Gre N, P ve K l Gbre Tketim Durumlar (ton)
Tablo 20 (Devam): Trkiyede Cinslere Gre Gbre Tketimi
88
Tablo 22: lkelerin; Cinsine Gre Fosfat Kayas retimleri (Bin Ton)
89
* Gzden geirilmi
Tablo 23: lkelerin Yllara Gre Gbre retimi (Bin Ton)

Tablo 24: Trkiyede Cinslere Gre Gbre thalat
90

Tablo 25: Trkiyede Cinslere Gre Gbre hracat
91
Tablo 26: Organik Gbre retimi iin formlasyonlar
* Birimler arlk yzdesi cinsindendir. ** % N-P-K-S olarak bitki besin maddeleri

* Bilgi amal olup organik maddenin cinsi (linyit-turba bitkisel atk vb), kaya fosfat
bileimi ve nem durumuna gre formulasyonlar deimelidir.
Tablo 27: Kaya Fosfatn Tarmda Kullanm Kriteri
92
SONNOTLAR
1
www.etimaden.gov.tr/tr/madensozluk/F.htm
DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Madencilik K Raporu, Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu, Kimya Sanayii Hammaddeleri Cilt 1, (Fosfat-Kkrt-Alumit)
alma Grubu Raporu, http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik618.pdf
3 U.S. Geogical Survey, Mineral Commodity Summaries, 1994-2006, www.mta.gov.tr/
madenler/3a.jpg
4 Kleli
Nurcan, Kantar etin, Fosfat Kayas, Fosforik Asit ve Fosforlu Gbrelerdeki

Toksik Ar Metal (Cd, Pb, Ni, As) Konsantrasyonu, Ekoloji, 2005. www.ekolojidergi
si.com.tr/eng/makale/55/1/FosfatKayasi.pdf
5 http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik618.pdf
6 http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik618.pdf
7 TBMM, 1992, Kamu ktisadi Teebbslerinin Denetimine Ait 1988-1989-1990 Yllar
Komisyon Raporu, Cilt:1, Ankara.

8 Tamzok, Nejat, Kresel Politikalar ve Trkiye Madencilik Sektr, www.maden.org.tr/
yeni3/yayinlar/ raporlar/kureselpolitikalar.htm
9 TBMM
Genel Kurul Tutana 21. Dnem 2. Yasama Yl 11. Birleim 26/Ekim /1999
Sal
10 TMMOB
Maden Mhendisleri Odas, Ulusal Madencilik Politikas in Temel lkeler

ve lkemiz Madencilik Sektrnn Gelimesine Ynelik Gr ve neriler, Ankara,
Ocak 2003; www.maden.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=13&tipi=17&sube=
11 www.mazidagi.gov.tr/ekonomi.htm
12 www.bizim-mig.com.tr/arsiv/47/47-5.asp
13 www.etimaden.gov.tr/tr/0_sayfa_ortakSayfa.asp?hangiSayfa=1_sayfa_f_20
14 www.oib.gov.tr/duyuru/oyk_kararlari.htm;
http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/
2005/07/20050729-9.htm
15 www.zaman.com.tr/?hn=171865&bl=ekonomi&trh=20050510
16 Cumhuriyet
23.05.2005
17 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=3365202&tarih=2005-10-12
18 DPT,
Drdnc Be Yllk Kalknma Plan (1979-1983).
19 DPT,
V.Be Yllk Kalknma Plan ncesinde Gelimeler (1972-1983).
20 DPT,
V. Be Yllk Kalknma Plan, www.dpt.gov.tr
21 DPT,
VI. Be Yllk Kalknma Plan, www.dpt.gov.tr
22 DPT,
VII. Be Yllk Kalknma Plan, www.dpt.gov.tr
23 DPT,
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, www.dpt.gov.tr
93

24 www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1979/temmuz1979.htm
25 TBMM
Genel Kurul Tutana, 19. Dnem 4. Yasama Yl 142. Birleim, 18 Temmuz
1995, Sal.
26 TBMM Genel Kurul Tutana 20. Dnem 3. Yasama Yl 20. Birleim 27 Kasm 1997,
Perembe
27 TBMM Genel Kurul Tutana 20. Dnem 3. Yasama Yl 124. Birleim 20 Temmuz
1998, Pazartesi
28 www.sabah.com.tr/2005/04/09/eko97.html
29 http://www2.tbmm.gov.tr/d22/7/7-6803c.pdf
30www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_ss.birlesim_baslangic?P4=15045&P5=B
&web_user_id=2604537&PAGE1=32&PAGE2=40; Emekli fabrikas yarm milyar
dolar batrd!; Enerji Bakan Glerin kitaplara geecek macera diye niteledii Mazda
Gbre Fabrikas 11 yldr rmeye terk edilmi durumda. Fabrika sadece emekli
retti. Bu srete bekilik yapan 32 iiden 23 emekli oldu. Mardin Mazdada,
fosfat dolu dadan gbre retmek zere 180 milyon dolara yatrmla kurulan, ancak
11 yldan beri rmeye terk edilen fabrikay altrmak iin Suriyeden doalgaz
bekleniyor.
www.milliyet.com.tr/2005/10/06/ekonomi/axeko02.html
31Birlik Haberleri / 28.03.75
32 Hseyin zlta, Yabanclarn Linyitlerimize El Atmalarna Olanak
Tannmamaldr.
33 Birlik Haberleri, 09.05.75
34 Seyhan, smail, Hammadde Kaynaklarmz ve Deerlendirilmesi, KHO Sanayi
Kongresi75 teblii.
35 Birlik Haberleri, 02.04.76
36 Birlik Haberleri, 30.04.76, Gbre Sorunu
37 Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii, XXIII. Dnem alma Raporu
38 Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Gbre Sanayii zel htisas Komisyonu Raporu,
Ankara, 2000; http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/gubre/oik531.pdf 86
39 TMMOB Kimya, Jeoloji ve Ziraat Mhendisleri Odas, Gbre ve Gbre Maddeleri
altay, 25-27 Kasm 2005, Diyarbakr.
40 Kimya Sektr, Aralk 2004, www.iso.org.tr
41 DPT., 2000. VIII Be Yllk Kalknma Plan. Gbre zel htisas Komisyonu Raporu.
DPT Yayn No: 2514 K: 531. Ankara.
42 Harmanah , Kaman T, Gbre Kullanm Sorunlar, ZMO, 1989.
43Smill V., Long Range Perspestives on inorganic fertilizers global agriculture, Travis P.
Hignett Lecture, IFDC, Muscle Shoal, Alabama, USA, 1999.
44 Eypolu, Fikret, Trkiye Gbre Gereksinimi Tketimi ve Gelecei, T.C Tarm ve
Kyileri Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Toprak ve Gbre Aratrma
Enstits letme Mdrl Yaynlar, Teknik Yayn No:T-2, Genel Yayn No:2,
Ankara, 2002. ; Eypolu, Fikret, Trkiye Gbre Gereksinimi Tketimi ve Gelecei,
94

T.C Tarm ve Kyileri Bakanl, Toprak ve Gbre Aratrma Enstits Yaynlar,
Teknik Yayn No:T-2, Ankara, 2004.
45 faostat.fao.org
46 Taban Sleyman, briki Hayriye, Orta brahim, Karaman M. Rt, Orhan Yaar,
Gneri Ayhan, Trkiyede Gbre retimi Ve Kullanm, TMMOB ZMO, Ziraat
Mhendislii VI. Teknik Kongre, 2005, Ankara.
Ankara, 2002.
48 Alemdar N., Mardin Mazda Bat Kasrk, Hatay Yaylada Fosfatlarnn
Deerlerinin Tesbiti, TOK Bakanl, TGAE Yayn No: 73, Ankara, 1978.
49 Norris R. Shreve, Brink Josep A., Chemical Proces ndustries, Mc Graw-Hill Book
Company, 1985.
50 lgen N. ve arkadalarnn yapm olduu aratrma, 1978-79.; lgen N., Tolun
R., Mehmet Y., Trkiye Fosfatlarnn Kymetlendirilmesi, TBTAK Aratrma Grubu
Raporu, Ankara, 1966; aatay M., Kaar B., lgen N, Alemdar N, Turan C., Trkiye
artlarnda Trkiye Hamfosfatlarnn Ziraatta Faydallk Nisbetlerinin Tayini zerinde
Bir Aratrma, TBTAK Tarm ve Ormanclk Aratrma Grubu, No: 56, 1973.
51 lgen N., Alkan B., Kayafosfat ve Tarmdaki Yeri, Toprak ve Gbre Aratrma
Enstits, Genel Yayn No:120, 1984. www.khgm.gov.tr/ARDATA/ardatasonuc.asp?a
ranan=fosfat&l=5
52 lgen N., Alkan B., .Alemdar N., Eypolu F.,
Yrr H., Yerli Kaya
Fosfatlarmzn Asit Reaksiyonlu Topraklarda Kullanlma Olanaklarnn Tesbiti, Toprak
ve Gbre Aratrma Enstits, Genel Yayn No:152, 1989.
53 lgen Nazmi, Mardin Mazda-Bat Kasrk ve Hatay Yaylada Fosfatlarnn Gbre
Deerlerinin Tesbiti, Toprak ve Gbre Aratrma Enstits, Genel Yayn No:7, 1978.
54 lk S., Trkiye Fosfat Yataklar ve Nitrofosfat, Sperfosfat Eitimi, Doentlik Tezi,
Ege ni. Kimya Fakltesi, Mart 1980.
55 T, Kasrk Fosfat Cevherinin Flotasyon ile Arlkl Zenginletirme Deneyleri,
Kesin Rapor, Maden Fakltesi Cevher Hazrlama Krss, 1981; T, emikan
Fosfat Cevherinin Zenginletirme Deneyleri, Kesin Rapor, Maden Fakltesi Cevher
Hazrlama Krss, 1982.; Doan Z., zbayolu G., Mazda Tat Fosfat Cevherinin
Cevher Hazrlama Yntemleri ile Teknolojik Etd, ODT Maden Mhendislii
Blm, 1985.
56 Hill Roberts O., Method of Producting Phosphoric Acid from High iron and
Aliminum Content Phosphate Rocks Using Nitric Acid, US Patenet 4,039,624, 1977.;
Carslten L., Wynnyk N., Process for the Recovery of Phosphate from Phosphate
Rock, US Patent 6,562,308, 2003.; Sweat S., Franklin B., Claude E. Mc Gill, Kenneth
E., Phosphate Acidulation Utilizing HF Acids, US Patent 6,676,914, 2004.
Ankara, 2002.
95

58
Levent, ., Torun, M., Ylmaz, A., Gltekin, ., akmak ,., 1999. Orta Anadolu
Koullarnda Yetitirilen Buday Genotiplerinin Fosfor Eksikliine Dayankll.
Hububat Sempozyumu, Konya.
59 Karaman, M.R., Sezer, ., 2003. Potential to select wheat genotypes with improved
P utilization characters. J. Acta Agricultureae Scandinavia. Plant Soil Sci. 54 (3).
60 www.iso.org..tr
Gneri Ayhan, Trkiyede Gbre retimi ve Kullanm, TMMOB ZMO, Ziraat
62 DPT., 2000. VIII Be Yllk Kalknma Plan. Gbre zel htisas Komisyonu Raporu.
DPT Yayn No: 2514 K: 531. Ankara.; DPT., 1996. VII Be Yllk Kalknma Plan,
zel htisas Komisyonu Raporu, Gbre, DPT Yayn No: 2445-K: 502.
Gneri Ayhan, Trkiyede Gbre retimi ve Kullanm, TMMOB ZMO, Ziraat
Ankara, 2002.
65 TZOB, Gbre alma Grubu Raporu, 2004, www.tzob.org.tr/tzob/tzob_ana_
sayfa.htm
66 www.tugiad.org.tr/bultendosya/maden_raporu1%5B1%5D.doc
67 Dee T.P., Dunn R.J., Sharples, The Use of Different Types of Phospahate Rock in
Single and Triple Superphosphate Production, Meet of Fert. Soc., London, Jan. 1957.
68 A Salk Bilimleri Enstits, Mazda Fosfat Konsantresinin Yumurta Tavuu
Rasyonlarnda Kullanlmas Aratrmas, 2000, www.sagbilens.ankara.edu.tr/
projects.php?msdid=51
69 Kkersan Kemal, Ergn Ahmet, Kkersan Seher, mece Ebru, Farkl ekillerde
lenen Mazda Fosfat Konsantresinin Broyler Rasyonlarnda Kullanlmas, Lalahan
Hayvanclk Merkez Aratrma Ensits, Aratrma Dergisi, Cilt : 41 Say : 1 Yl : 2001.;
www.lalahanhmae.gov.tr/turkce/makale_oku.asp?id=293
70 Arda Ouz, Saltolu Taner, Alparslan Ercan, Akyz Tanl, Uranyum, Vanadyum,
Flor ve Dier Tali Elementleri eren Mazda Fosfatlarnda Jeoimik ve Mineralojik
Tetkikler le Uranyumun Kazanlmas Olasl Hakknda Grler, Maden Tetkik ve
Arama Enstits, 1976.
96

Mazı Dağı Raporu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mazı Dağı Raporu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

TRK MHENDS VE MMAR ODALARI BRL

MAZIDAI VE FOSFAT GERE

ubat 2006, ANKARA

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

1.FOSFAT KAYASININ TANIMI, NEM VE DNYADAK VARLII

1.1. Fosfat Kayasnn Tanm

2.1. 1960-1975 Dnemi

3. KAYA FOSFAT-GBRE LKS

3.1. Kaya Fosfat ve Gbre retimi ve Tketimi

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

AB lkeleri, ekonomik nitelikte ve gereksinimlerine yant verecek rezervlere

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

verilmitir. Mazda Mardin Blgesinde bulunan btn fosfat yataklarnn

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

lkemizde; Hatay-Yaylad, Kilis, Urfa-Bozora ve Adyaman-Tut ve

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

anormal artmas, zellikle o dnemde Azot Sanayiiye bal Elaz-Sivricedeki

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Blgedeki tm yatrmlar iin 475.108 m2 orman irtifak hakk ve 652.125 m2

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

uygulamalar en fazla Etibank etkilemi, szkonusu kurum pekok paraya

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Konsantratr tesislerinde 1000 mm. boyutlu ortalama % 18 P2O5 tenrl

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

TUBTAKa yaptrlan bir almada; Mazda konsantresinin fosforik asit

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

2.3. 2005 Yl ve Sonras

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

zararna olmaktadr. Dier yandan, atk bir hammadde reticisi olmaktan

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

iletilemeyecek durumda olduklarndan kapatlmalar vurgulanm, dnem

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

ekilde, Seydiehir alminyum tesislerinin, bizden nce, JV sistemden yaplan

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

kanaatimiz geerliliini srdrmektedir. Kendi imkanlarmzla, kendi servetimizin

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

bakm-onarm ilerinde kullanlmas planlanyor. Personel masraflar son derece

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

tmyle da baml klnmtr. Bu durumun ekonomimize ve dolaysyla halkn

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

da yeterince deerlendirilememektedir. u anda Mazda fosfat yataklarmzn

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

TMMOB Kimya, Jeoloji ve Ziraat Mhendisleri Odalarmzn 25-27 Kasm

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu

Mazda ve Fosfat Gerei Raporu