----------------------------- .

--------- ------------------- ------ j--------------------------

ANKARA
I

CORAFYA

NVERSTES
FAKLTES YAYINLARI.

SAYI : 174

SVAS VE EVRESNDE HAYATIN

ETL SAFHALARIYLA LGL BTIL
NANLARIN VE BYSEL LEMLERN
ETNOLOJK TETKK
i

Dr. Sedat Veyis RN EK

Etnoloji Doenti

A N K A R A

N V E R S T E S

B AS I ME V .

1966

;J

AN KARA
DL

VE

TARH - CO RAFYA

NVERSTES
FAKLTES YAYIN LARI,

SAYI : 174

SVAS
VE
EV R ESN D E
H AYATN
ETL SA FH A LA R IY LA LGL BTIL
N AN LARIN VE B Y S E L LEMLERN
ETN O LO JK TET K K

Dr. Sedat Veyis RNEK

Etnoloji Doenti

A N K A R A

N V E R S T E S

B A S I M E V . .

1966

Babamn aziz hatrasna

 N D E K L E R
N S Z ................................................................................................

V II

BRNC B L M
A.

G R ............................................................................................
I.
II.

B.

............................................................................

Metod ve malzeme

.................................................

1
1
4

...................

Fransz sosyologlarna
ve Levy-Bruh le gre
ilkel dnce .................................................................

II.

Levy-Bruhln tenkidi ...............................................

11

III.

Etnologlara ve halk dncesini aratranlara

gre ilkel ya da gelimemi dncenin zellikleri. . .

12

LKEL DNCE VE LK EL ZH N Y E T
I.

C.

Saha

BTIL N AN M A
I.
II.

Etimolojisi

...................................................................

15

..................................................................

15

..................

16

....................................................

16

Btl inanmalar hazrlayan sebepler

1 . Psikolojik anlar

2 . Eyann mahiyetini ve doa kanunlarn bil

memek

III.
D.

.....................................................................

16

3 . Gelecei bilmek arzusu ........................................

17

4 . Korku

.....................................................................

17

5 . Cin, peri ve dev inanc ......................................

6 . Btl inanmalarla lgiliyaynlar ...........................

18

Btl inancn tanmlanmas

18

....................................

19

B Y ............................................................................................

21

I.Byy hazrlayan dnya grleri, psikolojik

sebepler ve temel dnceler
..................................

21

1 . Dinamist dnya gr .........................................

21

2 . Tabu

22

.........................................................................

III

3 . Animist ve animalist dnya g r ................

23

.............

24.

III. Bynn din ve bilimle ilikisi...............................

25

II.

Psikolojik sebepler ve temel dnceler

...........................................................

25

.........................................................

27

IV . Bysel terimler ve bynn ta n m .....................

28

1 . Bysel te rim ler......................................................

28

1 . By ve din

2 . By ve bilim

.....................................................................

28

b) By .....................................................................

29

c) Baymak

.............................................................

29

d) B alam ak .............................................................

29

e) Sihir

.....................................................................

29

f ) T ls m ...................................................................

30

g) Afsun

30

a) Maji

........................... .......................................
.......................................................

31

..........................................................

31

2 . Bynn tanm ......................................................

32

h) frklk
i
V.

V I.

) Bakclk

.............................................................

34

1 . Sempatik by .........................................................

34

a) Taklit bys (homeopatik maji) .................

35

b) Temas bys (kontajiyz maji) ..................

36

2 . Ak by (pozitif maji) ..........................................

3 . Kara by (negatif maji) ....................................

38

4 . Aktif by

39

By eitleri

.............................................................

38

5 . Pasif b y .............*..................................................

39

Yazl by ..................................................................

40

1 . Gedvel .......................................................................

41

2 . V e fk ..................... ........................................................
3 . Kutsal kitabn ve kutsal adlarn byclkte

42

kullanlmas.................................................................

46

V II. Amulet ve uurluk .....................................................

1 . Muskalar

2 . Uurluklar

47

.................................................................

50

.............................................................

51

V III. Ad, say ve renk bys

......................................

52

1 . Ad

...........................................................................

52

2 . Say

...........................................................................

53

......................................................................

54

3 . Renk

K N C B L M
H A Y A T IN ETL SAFHALARI
LE L G L BTIL N AN LAR
VE BYSEL P R A T K L E R
A.

DOUM
I.

56

............................................................

58

III. Doumu kolaylatrmak ............................................

60

IV . ocuun dmesini nlemek

..............................

64

......................................................................................

66

Cinsiyet tayini

OCUK
I.

Yaamayan ocuk

II.

.....................................................

Yrmeyen, ge yryen ocuk

......................

III. Konumayan, ge konuan ocuk

69
70

ocuun geleceini etkileyenpratikler ..................

71

ocuu nazardan korumak

..............................

73

E V L E N M E .................................................................................

77

I.

Ksmet amak

II.

...........................................................

Gelin yeni evine gelince yaplanpratikler

77

.........

79

III. Gveyi b alam ak ........................................................

81

IV. Balamay nleyici tedbirler

83

V.
LM
I.
II.
III.
E.

68

.......................

V I.

D.

66

IV . ok alayan ve uyumayan ocuk .........................

V.
C.

55

.......................................................

II.

B.

.................................................................................

Ksrl giderme

..............................

zmek ........................................................................

84

........................................................................................

90

lm dndren nbelirtiler

............................ -

lm getirecek eylemlerden kanmalar

l klt

.......

91

............................ ......................................

92

GKSEL O L A Y L A R L A LG L N A N M A L A R
I.
II.

Ay ve gne tutulmas

.........

93

...........................................

93

Ay ve gne tutulmasnn yer yzndeki olaylar

la ilikisi

III.

90

.........................................................................

Yldzlarla ilgili inanmalar

..................................

94
95
Y

F.

IV.

Yamur yadrma

...................................................

96

V.

Yamur dindirme

.....................................................

103

H ALK H E K M L ...............................................................

105

I.
II.

Dabaz (Kurdeen) tedavisi

....................................

105

Siilin tedavisi............................................................

107

III. Dalak tedavisi

...........................................................

108

.........................................................

110

.....................................................

111

...................................................

111

IV. Sarln tedavisi

V.
V I.
G.

......................................

113

Kap ...............................................................................

113

Eik

............................................................................

114

III. Ocak

............................................................................

115

II.

IV. dn V e r m e k .............................................................

116

V C U D U N U Z U V L A R IY L A L G L N A N M A L A R .

117

I.

S a ...................................................................................

117

II.

Trnak ..........................................................................

118 ,

Di

.................................................................................

119

BEDENSEL ZE L L K LE R L E L G L N A N M A L A R .

121

III.
.

Ylancn tedavisi

EV LE L G L N A N M A L A R
I.

H.

Stmann tedavisi

I. Uursuzluun fizik belirtileri

J.

...............................

121

II. Uursuz kimselerden gelecek olan ktlklere kar

savunma ilemleri ....................................................

122

H A Y V A N LA R LA L G L N A N M A L A R ........................
I. Hayvanlan zararl d etkilerdenkoruma

124

...........

124

II. Kurt az balam ak....................................................

125

III. Hayvanlarla ilgili istekler -analojik belirtiler . . . .

126

IV . Hayvan hastalklarnn tedavisi ................................

127

SON SZ

........................................................................................

129

BB LYO G R AFYA............................................................................

131

NDEKS ..............................................................................................

137

VI

NSZ
det ve inanmalarn, bir toplumun madd ve manev hayatndaki olumlu
ya da olumsuz etkilerini kmsemek, grmezlikten gelmek yanl bir tutum
dur. Halk ynetmenin ilk art, halk doru olarak tanmaktr. Halk, siyasal,
ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda bulunduu izgiden daha ileri bir izgiye
gtrmek, onun eilimlerinin, tutumunun, davranlarnn temelinde yatan eyleri
bilmekle mmkndr. Halk kstekleyen ya da destekleyen det ve inanmalarn,
zihniyetin kk nedenlerini bilmeden alnacak her tedbir, ksa sreli, ksr ve
yanl olacaktr.
nsana doumundan lmne dek elik eden det ve inanmalar, zellikle
hayatn belli dnemlerinde younluk kazanmaktadr. Bu dnemlerin en nem
lileri, doum, evlenme ve lmdr. Bal bana birer biiyiik "gei olan do
um, evlenme ve lm, saysz btl inancn, byiisel ilemin, yasan istilsna
uram olup, deta bunlar tarafndan idare edilmektedir. Biz, aratrmamzda,
bnyeleri iinde daha kk geileri ve safhalar da barndran bu nemli
basaman zerinde durduk; bu arada, hayatn eitli safhalaryla ilgili inan
malara ve byiisel ilemlere de deindik.
Saha bakmndan snrlanmann eitli faydalarn hesaba katarak, olduk
a iyi tandmz Sivas' aratrma yeri olarak setik. Bylece, daha geni
bir sahada almann tabii sonucu olan dalmann douraca baz hata ve
eksiklikleri elden geldiince azalttmz sanyoruz.
Bugn, Trkiye'de etnolojik aratrma yapacak olan kimse, saha al
masna n planda yer vermek zorundadr. nk, yurdumuzda ne el altnda
bulundurabileceimiz etnolojik haritalar, ne arivler, ne de yeterli sayda bilim
sel neriyat vardr. Bu u demektir: aratrc, hem zerinde alaca malzeme
y i saha almas yoluyla toplayacak, hem de deerlendirecektir. Bu aratrma,
byle bir almann sonucudur.
Aratrma srasnda yakn ilgi ve yardmlarn grdm Sivas Vali
yardmcs Sayn Halk Tergk'e, Mill Eitim Mdr Sayn Liitfii Oran'a,
Mill Eitim memurlarna ve yzlerce ky retmeni arkadaa teekkr ederim.
zellikle, adan Karadeniz'in emek ve yardmm minnetle anarm.

5 Mays 1966, Ankara

VII

B R N C

B L M

A. G R
i. Saha
Sivasn uzak tarihine dair yaplan aratrmalar, yukar Kzl
rmak ve Kangal evreleriyle, Tdrge ve Hafik glleri evresindeki
hyklerde yaplmtr. zellikle Hafik gl ierisinde bulunan bir
hykte, Klasik, Bakr ve Kalkolitik alarna ait malzemeler top
lanmtr.1 Su seviyesinin aasnda bulunan anak ve mlekler,
renk ve kenar profilleri bakmndan Avrupa neolitik kaplarnn ay
ndr 23
.
Kzlrmak kysnda, Kelindir ky yaknndaki Maltepe h
ynde yaplan kazlarda M . . 12600-2000 yllar arasna tarihlenen ve Anadolu nun ilk madenler an temsil eden uygarlk,
Orta ve Bat Anadolu daki adalarnn ei olmakla beraber, bu
blgeye zge yrel zellikleri de iine almaktadr Topraktepe de
yaplan sondajlar ise, Topraktepenin M . . 2000 ylnn balangcmdanberi iskn edildiini kesin olarak aklamtr4.
Bizansllar zamannda S e b e s t e i a ad verilen Sivas, bazan
P o n tu s p o l e m o n i a k o s , bazan da K a p p a d o k i a blgesine katl
m ve Roma mparatorluu zamannda Armenia eyaletine merkez
yaplmtr.
S e b e s t e i a nn kuruluundan yzyllarca nce, bu havalide
uzun bir sre yaam olan Hititlerin, Sivasn yerinde, yerleme
noktalar bulunup bulunmad henz bilinmemektedir.
1 KK TEN , Kl: Orta, Dou ve Kuzey Anadoluda yaplan tarih aratrmalar,
Belleten, cilt V III, say 32, s. 664665, 666
2 Ibid. s. 664.
3 ZG , Tahsin: Sivas ve Maltepe kazlar, Belleten, 1947, cilt X I, say 41, s. 166
4 t bici. s. 165.

M . . 7. yzyln ilk yarsnda, ranl Sasan ordular tarafn

dan istil edilen Sivas, skenderin istilsna da uram. M . . 100
ylnda, dier Anadolu vilyetleri gibi, Kappadokia da Romallarn
eline gemitir.
Anadolu lkesinin byk ksm gibi, Sivasn da Trk-slm
hkimiyeti altna kesin olarak girmesi, Malazgirt savandan (1071)
sonradr. Trk tarihinde ilk kez Sivas ismi Dnimend Hanedan
ile gemektedir. ehri Alpaslan adna zapteden Dnimend Gazi,
sonradan tek bana harekete balayarak Kappadokianm dier
ehirlerini cie ele geirmitir. Dnimedliler, Sivas ta yaklak olarak
1071 den 1174 e kadar 103 yl hkm srmlerdir.
Sivas, Seluklerin eline getikten sonra, tez zamanda imar
edilmi, bir ksm zamanmza kadar korunabilmi sanat eserleriyle
sslenmitir. Gyaseddin Keyhsrev II zamannda, Moollarn is
tilsna urayan Sivas ehri, Mool askerleri tarafndan tahrip ve
yama edilmitir.
Anadolu Seluk devletine lhanllar son vermi, Anadolu da
yarm asr kadar lhanllarm idaresinde kalmtr. 1381 ylnda, ehir
kadhktan vezirlie kadar ykselen Kad Burhaneddinin eline ge
mitir. Kad Burhaneddinin katlinden sonra, Svasllar kuvvetli
bir hkmetin idaresine gemek isteyerek, 1398 ylnda ehri Yldrm
Bayezide teslim ettiler. ehrin Osmanllar eline gemesinden ksa
bir sre, sonra, Timurlenk, Sivas yakp ykmtr. Ankara Savanda (1401), Yhldrm esir dnce, Anadolu paraland. Bu arada,
Sivas, Mezid Bey adnda bir sergerdenin elinde kald. Ama, ayn
yl, elebi Mehmedin eline geti. Sivas ehri Osmanl devleti teki
ltnda eyalet merkezi idi. Bu muazzam eyaletin snrlar, kuzey
de Karadeniz e, gneyde Karaman a ve Douda Erzurum a kadar
uzamyordu. Amasya, Samsun, orum gibi vilyetler, Sivas n san
caklaryd 5.
Orta Anadolu yaylasnn Kzlrmak vadisinde bulunan Sivas,
olduka nemli dalarla engebelenmitir. Geni ve verimli yaylalar,deniz seviyesinden 700 ile 1100 metre kadar yksektirler. Bu yayla
larn ou byk srlerin yaylmasna elverili bir durumdadr.
5 NAFZ, Rdvan-HAKKI, smail (Uzunarlolu): Sivas ehri (Eski yaz), s
tanbul 1928, s. 1,2,3,4, 5,6,16, 37, 55, 62, 79, 93, 96, 97.
SLAM ANSKLOPEDS, Sivas maddesi, Cz 107, s. 569-577.
CEMAL, Ahmet: Sivas, stanbul 1932, s. 4, 6, 8.

Olduka sert ve kurak bir_ iklime sahip olan Sivas5ta, zellikle yayla
larda, k hem uzun srer, hem de ok souk olur. Yalar oun
lukla ilkbahar ve sonbahar aylarna raslar. Sivas nnden geen
Kzlrmak nehri, Karabel ve Kzl dalarndan inen derelerle bes
lenir. Dalarn ou aasz ve plaktr.
Sivas ilinin dou ksmndaki geni yaylalar, hayvanclk iin
elverilidir. Sivasn yapas ok deerli olup, Sivasta halclk ge
limitir ve Sivas hallar ok nldr. Halcln yan sra baklk
ubukuluk, gm ve bakr ileri de ok gelimitir. Sivasn tarma
en uygun, blgesi Kzlrmakm akt sahadr. Tarm rnleri
arasnda buday ve arpa bata gelmektedir.
23 Ekim i960 saymna gre, Sivasn nfusu, 669.922 olup,
bunun 93.368! il merkezinde, geri kalan 149.749u ise, merkeze bal
ile, bucak ve kylerde yaamaktadr. Merkez yzlm 3.175
K m 2, toplam yzlm ise 28. 488 K m 2.dir. Sivasn merkez hari
ilesi vardr. Tm ky says yaklak olarak 1.000 kadardr6.
Sivas il snrlarnn dnda, aratrma sahamza giren ileler
ve kyler unlardr7:
Acpmar, Acyurt, Akahan, Akkuzulu, Apa, Avar, Baharz,
Bediii, Beypmar, Bingl, Boazdere, Bostankaya, Bykky,
Cimilti, all, ayboyu, elebiler, Damlack, Daml, Dedeli,
Dikta, Divrii, Doanca (Seyfik), Ekinli, Emirhan, Eskiapard,
Eskikzlcakla, Eskiky, Eymir, Ezentere, Gaziky, Gazibey,
Girit, Gherta, Gktepe, Gmdere (Olukman), Gmpmar
(ehrdediyar), Grn, Hafik, Hanl, Haydarh, Hdrnal, Hocabey, Hyk, mranl, Kangal, Khyal, Karagmlek, Karahisar, Karalar, Karal, Kzk,
Koval, Koyuncu, Kurtlapa,
Kurtlukaya, Kllk, Kpeli, Khkik, Menurlu, Nasr, Serpincik, Sinekli, Stk, Tatlcak, Tavanl, Toku, arkla
tepe, ngr, tk, tkyurdu, Yapak, Yasscabel, Yeniapard, Yeniboazkesen, Yaram, Yldzeli, Zara.
Kylerin ounluu snn mezhebinde olup, tekiler alevidir.
Hemen hemen yars da, yars da ova ky olup, balca geim
kayna renberliktir. Bu arada hayvanclk da nemli rol oynamak
tadr. Baz kylerde iftiliin ve hayvancln yamsra, halclk,
kilimcilik ve dokuma ileri de yaplmaktadr.
6 Yukardaki rakamlar temin ettiimiz istatistik Genel Mdrl de Sivasn tm
ky saysn kesin olarak ccvaplandramamtr. Sivas taki sorutrmalanmzda
da kesin bir rakam elde edememekle beraber, bu ile ilgili kurumlar yaklak ola
rak 1.000 saysnn stnde durdular.
7 Kyler ve ileler alfabetik sraya gre yazlmtr.

13. M etod ve M a lzem e

Baka bilimlerde olduu gibi, etnolojide de bir ok metod var
dr. Bu metodlardan her hangi birini semek, bir takm faktrlere
baldr. Aratrmann konusu, aratrma sahas, o konuda yaplan
almalarn azl ya da okluu v.b., metodun seilmesinde rol
oynayan faktrlerdir; Konuya, ya da probleme tek ynl bir gr
asndan bakmak, ou durumlarda doru olmamakta, byle bir
snrlanma, aratrcy biraz acele hkmlere gtrebilmektedir.
nsan, bir yandan psikolojik yaantlarn etkisi altnda evresin
deki olaylar deerlendirir, neden-sonu balantsna varmaya a
lrken, te yandan trl yollarla kendisine ulaan btl inanlar
da en ufak bir eletirme szgecinden geirmeden benimsemektedir.
Bu bakmdan topladmz malzemeyi, ilk planda, dncenin, duy
gunun ve davrann btl inanlar ve bysel ilemler zerindeki
psikolojik etkilerini' gz nnde bulundurarak psiko-mental adan
yorumlamaya alrken, ikinci planda da, bunlarn, gerek eski kl
trlerdeki, gerek yurt iinde, gerekse yurt dndaki paralellerini ve
eitlemelerini de yeterince gstermeye, bir takm det ve inanmalarn
yaygnlk ve evrenselliini bir karlatrma imkm olarak gz nne
sermeye gayret ettik.
Vehbi Cem Akun un iki ciltlik Sivas Folkloru 8, diyebiliriz
ki, bugnedek Sivas stne yaplan tek folklor. almasdr9.
Son yllarda Trkiyenin eitli blgeleri stnde yaplm bir
ok monografik ve etnolojik neriyat vardr. Bunlar, arasnda, bizim
de yararlandklarmz, Prof. Dr. Nermin Erdentuun, Prof. Dr.
brahim Yasanm ve Prof. Dr. Orhan Acpayaml nm yaptklar
almalardr.
Dr. Erdentu, Elzn H a l 10 ve Sn1* kylerinin madd kl
trlerini, hayatn eitli safhalarndaki det ve inanmalarn ele al
mtr. Dr. Yasa, sosyolojik yann ar bast Hasanolan Ky 12
ve Sindel Ky 13 adl iki monorafik aratrmasnda, yer yer btl
inanlara ve byye deinmitir. Trkiye de Halk Salk Folkloru
8 AKUN, Sivas Folkloru , cilt I, 1940, cilt II, Sivas 1943.
9 Abdlkadir nann Sivasta Doum detleri ni de buna ilve edebiliriz.
HBH 10, 1930, s. 6-9.10 ERDENTU, Hal Kynn Etnolojik Tetkiki , Ankara 1956
11 ERDENTU, Sn Kynn Etnolojik Tetkiki , Ankara 1957
12 YASA, Hasanolan Ky , Ankara 1955
13 YASA, Sindel Ky , Ankara 1960

ve Baz Meseleleri 14 adndaki neriyatnda da, Trkiyenin eitli

blgelerindeki halk hekimlii ile ilgili rnekler vermitir. Dr. Acpayaml, Trkiye de Doumla lgili det ve nanmalarn Etnolo
jik Etd 1516adl incelemesinde doum folkloru ile ilgili zengin bir
malzeme zerinde alarak, baz genel sonulara varmtr. Dr.
Acpayaml, yamur duasl, nazar 171
, halk hekimlii15 konular ze
8
rindeki makalelerinde, Trkiye de yamur duasnn, nazar folklor
messesesinin, halk hekimliinin, bynn taklit ve temas ilkelerine
dayanarak ilediini gstermitir.
Bu akademik almalarn dnda, konumuzla u ya da bu e
kilde ilgili olan neriyattan da yararlandk. Bibliyografyamzda gs
terdiimiz bu neriyatn ou Halk Bilgisi Haberleri ile Trk Folk
lor Aratrmalar dergilerinden alnmtr.
Lehmannm, Negeleinin, Hemplerin, Krissin, Bachn, Zucker in, Frazerin, Malinowskinin, Seligmann, Dittmerin, BirketSmithin, Schmidtin, btl inanlar ve by zerindeki aratrma
lar sk sk bavurduumuz yabanc dildeki neriyatn en nemli
lerini tekil. etmektedir.

1961 ylnn Temmuz, Austos ve Eyll aylarnda hazrlayaca

mz anket sorularnn zelliklerini ve snrlarn tespit edebilmek,
bu konuda bir n hazrha balayabilmek iin, baz snn ve alev
kylerine giderek, ilk temaslarmz yaptk. Baz genel grlere var
maya altk. Dnte, bu grlerin altnda, anket usul yap
lan almalar da gzden geirerek, sorularmz hazrladk.
1962 ubat aynda Sivas Mill Eitim Mdrlnn aracl
yla anket defterlerini 100 ky retmenine yolladk. Ayn
yln Haziran ay iinde cevaplar gelmeye balad. Yz ky
retmeninden yetmii ciddiyet ve titizlikle almlar, zengin bilgi
14 YASA, Trkiyede Halk Salk Folkloru ve Baz Meseleleri , Siyasal Bilgiler Fa
kltesi Dergisi, Cilt X V II, 1962, say 3^1ten ayr basm, Ankara 1963 _
15 ACIPAYAM LI, Trkiyede Doumla ilgili det ve inanmalarn Etnolojik
Etd , Erzurum 1961
16 ACIPAYAM LI, Trkiyede Yamur Duas , DTCF Dergisi, Cilt X X I, Say
1-2, Ocak-Haziran 1963, s. 1-40' (birinci ksm)
17 Trkiyede Yamur Duas , DTCF Dergisi, X II, say 1-2, 1963ten ayr basm
(ikinci ksm)
ACIPAYAM LI, Anadoluda Nazarla lgili Baz det ve inanmalar , DTCF
Dergisi, Cilt X X , say 1-2, Ocak-Haziran 1962, s. 1-42.
18 ACIPAYAM LI, Trkiye Halk Hekimliinde Dalak Kesme ve Etnolojik zah ,
Antropoloji Dergisi, Gilt I, say: 1, Ankara 1963, s. 37-58

toplamlard. Gelen cevaplan her ky iin hazrlam olduumuz

filere geirdikten sonra, doruluklarn kontrol etmek zere yeniden
sahaya ktk. Bylece anket usul almalarda verilen cevaplarn
yerinde kontrol edilmesinin gerekliliini bir kez daha anlam olduk.
1963 yl, yaz aylarnda yeniden sahaya karak eksik kylerin kont
roln tamamlamaya altk. aydan fazla sren bu arazi al
mas sonucu, ilenecek malzeme baz eksik ve pheli noktalarn d
nda tamamlanm oldu.
Trkiye de, yabanc dildeki neriyat -hangi konuda olursa
olsun- izleyebilmenin, hele bu neriyat el altnda bulundurmann
gl ortadadr. Konumuzla.-genel anlamda- ilgili olarak yabanc
dildeki neriyat gzden geirmek iin aratrdmz imkn, Etno
loji Krs Profesr Dr. Nermin Erdentu un yardm ve Viyana
niversitesi Etnoloji Enstits Direktr Prof. Dr. Joseph Haekelin
yakn ilgisiyle Avusturya Mill Eitim Bakanlndan temin edildi.
9 ayhk burs sresi iinde, niversitenin ve Etnoloji Enstitsnn
zengin kitaplklarndan yararlandk. Viyana dn, yaz aylarnda
aratrma sahamza giderek son eksikliklerimizi de tamamlamaya
altk.
Bu alma iki blmden ibarettir. kinci blmdeki orijinal
malzemenin deerlendirilmesi ve enterpretasyonu iin, birinci b
lmdeki teorik ksmn genel izgileriyle ele alnmas ok gerekliydi.
lkel ya da az gelimi dediimiz dncenin ve zihniyetin mahiye
tine, zelliklerine deinmeden malzeme zerinde yaplacak yorum
lar, bir dayanaktan yoksun olacak ve havada kalacakt. Btl inanc
ve byy hazrlayan kk nedenleri belirtmeden, det ve inanma
larn mekanizma, bnye ve fonksiyonlarna dair aklamalara giri
mek, yorumlarda bulunmak ve bunlar temellendirmek elbette ki,
zor ve yetersiz olacakt. G kaynaklar ve motifleri bakmndan
ounlukla dinden yararlanan bir ok bysel ilemin analizi iin,
dinle bynn ortak ve ayr noktalarna gz atmak zorunluu vard.
Muskalarn, adm, renkin, saynm det ve inanmalardaki nemli
rollerini kavrayabilmek iin, yazl by, ad, renk ve say ile ilgili '
bylere ksa da olsa deinmek gerekliydi. zet olarak, ikinci blm
deki malzemeyi psikolojik, dinsel ve geleneksel erevesine yerletir
mek, beeri temeline oturtmak iin, birinci blmdeki grlerin ve
ilkelerin aydnlna ihtiyacmz vard.
V - .
Hayatn nemli safhasyla ilgili det ve inanmalar, bu saf
halarn kendi bnyelerinde gsterdikleri kronolojiye, gre .dzenle-

dik. Pratikleri -sentaks hatalar, deyi zorluklar zerinde yapt

mz baz gerekli dzeltmeler dnda- derlendii ve tespit edildii
gibi, zellikle yresel syleyi ve deyimleri koruyarak aynen koyma
ya altk. Okuyucuya yabanc geleceini sandmz baz yrel
deyimleri, dip notlarla akladk. Btl inanmalarn yurt iinde, yurt
dnda ve gemi kltrlerdeki paralellerini dip notlarda gstere
rek, saha almas sonucunda elde ettiimiz malzemenin metin
iinde toplanmasna ve bir btnlk kazanmasna dikkat ettik. Mal
zemeyi bir blme koyup, enterpretasyonu bir baka blmde yap
mak da mmknd. Ancak bu taktirde, malzeme ile enterpretasyon arasna sayfalar girecek, gerek bizim iin, gerekse okuyucu iin
kontrol zorlaacakt.
Aratrma sahamza giren kyler, bir harita zerinde iaretle
nerek, almamzn sonuna eklenmitir.

B. L K E L DNCE VE LK EL ZH N Y E T

I. Fransz Sosyologlarna ve Levy-BrhTe Gre

lkel Dnce
lkellerin dncesi ou kez hakszca bizim dncemizden
ok deiik, mantksz, daha dorusu prelojik olarak gsterilmitir L
Bata E. Drkheim olmak zere teki Fransz sosyologlar
ilkellerin dnce tarz ile bizimki arasnda nemli bir mahiyet
fark aramay denemilerdir. Bu dnce tarz onlar tarafndan
kollektif olarak nitelenmitir 1
2. Drkheim ve arkadalar mantn
ilk eklini ilkel toplumlarda yaayan insan zihninde grrler ve man
tkl dncenin toplumlann gelimesine bah olduunu sanrlar3.
zellikle Levy-Bruhl, daha da ileri giderek ilkellerin dnce
ve mant stne ilgin fikirler ortaya atm, ilkellerin dnce tarz
nn sadece kollektif olmadm, ayn zamanda p r e l o j i k olduunu
sylemitir.
Levy-Bruhl, ilkel insann dnce tarz ile gelimi insann d
nce tarz arasnda byk bir ayrhk grm oluyor. lkellerin
zihniyetini bizimkinin ilk, gelimemi bir ekli, ocuksu ve hemen
hemen patolojik olarak tanmlamyacaz.. Tersine, ilkel zihniyetin
kullanld artlar iinde normal, kompleks ve kendine gre geli
mi olduu grlecektir 4, dedikten sonra, ilkel zihniyeti kendi
tipinin dnda bir zihniyet tipine balanmaktan vazgeip, ileyiini
sadece kendine zg belirtilere gre tespit etmeye alarak 5 ilkel zihniye n mahiyetini ortaya koyacak bir tarife giriiyor.
1 D ITTM E R, Kunz: Allgemeine Vlkerkunde, Braunschweig 1954, s. 74
2 NER, Necati: Fransz Sosyoloji Okuluna gre Mantn Menei Problemi (Do
entlik tezi, 1964).
3 BIRKET-SM ITH, K aj: Geschichte der Kultur, Zrich 1946, s. 34-36
4 LEVY-BRUHL, Lucien: Primitive Mentality, London 1923, s. 32-33
5 Ibid., s. 32-33

Levy-Bruhl, kendisi tarafndan ortaya atlm olan p r e l o j i k i 6

yle aklamaktadr:
Prelojik zihniyetin iledii artlar tamamiyle bakadr. p
hesiz, prelojik zihniyet de dil ve kavramlarla toplumsal olarak ile
tilir. Onda da, nceden yaplm ilemler, bir kuaktan tekine ge
en kaltlar vardr. Ama bu kavramlar, bizimkilerden farkl olup,
bundan dolay ilemler de farkldr. Prelojik zihniyet,esas olarak bireiktir. Bununla, prelojik zihniyeti meydana getiren bireimleri, sonu
lar belirli kavramlarla kaydedilen daha nceld zmlemeleri an
latmak istemiyorum. Baka bir deyile, tasavvurlarn balayc ili
kileri, kural olarak tasavvurlarn kendileriyle birlikte verilir. Burada
da bireimler ilkel olup (...) hemen hemen ayrmaya tbi tutulamaz
lar. Bu da, ilkel zihniyetin niin bir ok durumlarda yaantdan et
kilenmediini ve elimeye kar duyarh olmadn aklar. Kollektif tasavvurlar, ilkelin zihnini ayr ayr etkilemezler; ilkel zihin, bun
lar zmleyip mantik sraya gre dzenlemez. Her zaman n
alglarla n ilikilerle baldrlar ve bylece, ilkel zihin mistik olu
undan trdr ki, ayn zamanda prelojiktir 7.
Demek ki: lkellerde yalnz kollektif tasavvurlarn mistik
karakterinden tr zihiniyetleri bizimkinden ayrlmaz; kollektif
tasavvurlarn aralarnda balam tarzlarnda da fark vardr. Onlar
bizden farkl dnrler. Bizim mantmzn kanunlarna riayet
etmedikleri anlar da olur. Bu dnceye Levy-Bruhl prelojik demi
tir. Prelojik, ne alojik, ne de anti-lojiktir 8.
Levy-Bruhle gre ilkel zihniyetin ikinci karakteri, kollektif
tasavvurlarn balant ve n balantlarn (liaison et preliaison)
idare eden, itirak kanunudur (la loi de participation) 9. Bu kanun
sayesinde ilkel dnce iinde objeler, varlklar, olaylar ayn zaman
da kendileri ve kendilerinden baka trl olabilirler. Bizim iin g
olan bu durum, itirak kanunu ile idare edilen zihniyet iin glk
arzetmez. Mesel, Trumailer kendilerini suda yaayan hayvan ad
dederler; Bororolar, krmz papaan olmakla vnrler. Burada
kastedilen herhangi bir akrabalk deildir; bir zdelik bahis konu
sudur 10.
6 Bu terim tenkitlerle karlanmtr. Esasen kendisi de sonradan bu terimi kullan
maktan vazgemitir.
7 LEVY-BRUHL, Lucien: How Natives Think, London 1926, s. 106-107
8 NER, N. Op. cit, s. 41-42
9 Ibid., s. 43-44
10 Ibid., s. 43-44

Levy-Bruhl, ilkellerin nedensellik ilkesi zerinde de durmu,

bir ok rnek verip ilkeller iin raslant diye bir eyin sz konusu
olmadn, zaman ve meknn da nedensellikte rol oynamadn
belirtmitir 11.
Levy-Bruhl, ilkel zihniyetin nc karakteri olarak, mistik
yaant zelliini gstermektedir. lkellerin zihni, bizim yaant
ve olaylarn doal dzeni dediimiz eyden etkilenmeye hazr deil
dir. Tersine, zihinleri, nceden bir sr kollektif tasavvurlarla dolu
olup bunlardan tr cisimler, canl varlklar, cansz varlklar, ya da
insan yaps eyler daima mistik zelliklerle dolu grnr onlara.
Bunun sonucu olarak da, zihinleri sk sk objektif ilikilere ilgisiz
kald halde, zmn ya da fiil mistik balantlara ok nem verirler.
Bu nceden edinilmi balantlar, imdiki zamann yaantlarn
dan karlm olmayp, yaant bunlarn karsnda gszdr 12.
Demek oluyor ki, nedenler her zaman mistik bir karakterde olup,
nedenle sonu arasnda bir vasta yoktur. .
Bunlara gre, Levy-BruhPe dayanarak ilkel zihniyetle bizim
zihniyetimiz arasndaki ayrlklar yle ze tyebiliriz:
a) lkel zihniyet prelojik bir karaktere dayanmaktadr.
b) lkel zihniyetin temelinde itirak kanunu yatmaktadr.
c) Nedensellik, zaman ve mekn anlaylar bizimkinden ta
mamen farkldr ve mistik bir gre balanmaktadr.
lkel dnce ile modern dnce arasnda bir devamllk bulan,
yani bizim dncemizin ilkel dncenin gemesi sonucu meydana
geldiini syliyen Drkheim ile, bu iki dnce tarznn, insan d
ncesinin iki ayr grn olduunu, biribirlerine irca edilemiyeceklerini, her birinin kendi evresinde normal ve kendi tarznda ge
l l a. Zaman bakmndan birbirine yakn olan olaylar, mekn bakmndan ok ayr
olsalar bile, onlarca, nedensel bir bala biribirlerine baldrlar.
(Pschuel, L .: Die Laange-Expedition, 2, s. 333) Bkz. Levy-Bruhl, L., How Nati
ves Think iinde, s. 73.
b. Kuzey Amerikada, lkenin hayvanlan stne konuulurken, Fransada tav
anlarla yavru tavanlarn bulunduunu anlatmak iin atein nda duvara gl
gelerini drerek onlara gsterdim. Ertesi sabah salt bir raslant olarak her za
mankinden ok balk tuttular. Buna duvarda yaptm glge-resimlern sebep ol
duuna inandlar ve her akam ayn eyi yapaym diye yalvardlar bana. Bu sa
mala uymay kabul etmeyince de, glgelerin nasl yapldn onlara retmemi
istediler. (Father Sagard: Le Grand Voyage au Pays des Hurons, s. 256-257)
How Natives Think iinde, s. 73
12 LEVY-BRUHL, K. Op. cit., s. 75-76

10

limi olduunu belirten Levy-Bruhl un gr arasndaki ortak

nokta, mantn, her ild dnce tarznda da ayn olmasdr13.
u halde, her iki dnce arasndaki fark bir mantk fark
mayp, bir zihniyet farkdr.

ol

H. Levy-Bruhlun Tenkidi
Levy-Bruhl un grlerini kuvvetlendirmek iin yararland
kitaplarn pek ounun yazar etnoloji ile ilgileri olmayan kimse
lerdi. O zaman, bugnk gibi saha almalar yaplmamt; eitli
gaye ve nedenlerle ilkel topluluklar arasnda yaayan yazarlarn
verdikleri bilgilerin ou tutarsz, eksik ve tek ynlyd. K. BirketSmithin de, Drkheim ve Levy-Bruhl u kastederek dedii gibi, bun
larn ilkeller hakkmdaki bilgileri, sz konusu ettikleri boylarla bir
likte yaamaktan ok, Fransz mill ktphanesinin kitap raflarn
dan edinilmitir14.
DanimarkalI etnolog szlerine devamla diyor d: Levy-Bruhl,
bir eserinde, ilkellerin bizim dnyamzdan bir ok noktalarda ayr
lan bir dnyada dnp, duyup, hareket edip yaadklarn ileri
srmektedir. lkellerin dnce dzeni bizim mantmzn srasn
takip etmez, aksine duygusal hayat ile zlmez bir ekilde baldr,
diye iddia etmitir. Bu sebepten ilkeller iin ztlklar nemli olmayp,
tersine topluma balln ifadesidir. Bylece, Ay Klan na dahil
olan bir adam ayn zamanda insan ve ay olabiliyor . Bu bildii
miz itirak kanunudur (loi de participation); Levy-Bruhl, bu kanuna
gre ilkel dnce tarznn esaslarn kurmaktadr. Geri bu, Freudun havada kalan iddialarnn aksine gerekten iinde bir ey olan dr, bunu kimse inkr edemez; ancak mesele Levy-Bruhlde tepe
noktasna karlmaktadr. lkellerle bizim dncemiz arasnda esas
ta bir fark katiyyen mevcut deildir 151
.
6
Bir baka etnolog, Josef Haekel, Levy-Bruhl un ilkel prelojik -teo
risine deinerek, modern saha almalarnn bu teoriyi reddettiini be
lirttikten sonra, meden insanla ilkel dediimiz insann ruh ve zihniye
tinde nemli bir fark bulunduunu sylyor. Fakat hemen ardndan
da bu farkn esasta olmayp, derecede olduuna iaret ediyorl.
13
14
15
16

NER, N. Op. cit., s. 68-69

BIRKET-SM ITH, Op. cit., s. 35-36
Ibid., s. 35-36
HAEKEL, Josef: Religion, s. 43, Lehrbuch der Vlkerkunde iinde, Stuttgart 1958

11

Gaston Bauthoul un da iaret ettii gibi, Levy-Bruhl, ilk eser

lerinde ilkel insann bizimkinden farkl bir mant bulunduunu
farzetti. Son eserlerinde ise bu davranm hafifleterek, ilkel mantk
yerine ilkel dnceyi k oydu 17.
Esasen, Levy-Bruhl un kendisi de mantk konusunda yanln
farkederek, Les Carnets de: Mantn yaps btn insanlarda
aymdr. Ve ilkeller tpk bizim gibi, eer elimenin farkna varr
larsa, reddederler. Fakat tabiat stnn geni alannda elimeyi
farkedemezler, onun iin de ondan oke olamazlar1819 demektedir.

. Etnologlara ve Hallt Dncesini Aratranlara

Gre lkel ya da Gelimemi Dncenin
zellikleri
Gelimemi ya da ilkel diye nitelediimiz dncenin esasta
lojik dnceden farkl olmadn aklamaya altk. imdi, ilkel
dnce ile gelimi dnce arasndaki farka ve ilkel dncenin
zelliklerine gz atalm.
lkel dnce ile gelimi dnce arasndaki farklardan ilki,
ilkel dncenin genellikle kritikten yoksun olmasdr. Duygusal
ve saf olan bu dnce, tpk ocuun dncesine benzemektedir1P.
Demek oluyor ki, ilkel insan -yani doaya bal insan- aptal bir
insan deildir; tpk ocuun dncesi gibi eitilmemi bir dn
ceye sahiptir20. ocuklarla ilkellerin dnce tarznn bir zellii de,
ana mesele ile ikinci planda kalan mesele arasndaki ayrlk zerinde
durmamak, ya da gereinden az durmaktr21.
lkel dnce doa olaylarnn arkasnda belli bir yaratk ara
makta, dolaysyla somutlamaya, kiiletirmeye dayanan bir dn
ce tarzyla temayz etmektedir22.
Az gelimi dnce kritik ve dikkatten yoksun olduu iin, a
rmlara yatkndr. Tesadfen zaman ve mekn bakmndan biri17 BAU THOUL, Gaston: Les Mentalites, Fransz Sosyoloji Okuluna gre Mant
n Menei Problemi iinde, s. 53
18 NER, Op. cit., s. 54
19 HAEKEL, Op. cit., s. 43
20 BACH, Adolf: Deutsche Volkskunde, Heidelberg 1960, s. 475
21 Ibid., s. 475
22 Ibid., s. 480

12

birine bal olan, arka arkaya ya da yanyana ortaya kan iki belirti,
sebepsiz bir beraberlikle biribirine balanr ve bu balant gelecek
iin de kabul edilir23.
lkel dncede arm sadece benzerlik ilkesine dayanmayp
ayn zamanda ztlk ilkesine de dayanmaktadr. C o n t r a r i a con traris ilkesine gre, bir ey zddnm armna yol aar. Bu sebep
ten insan mutluluunu vmemeli, aksine ktlemeliclir; yoksa mut
luluk mutsuzluu celbeder24.
lkel ya da gelimemi dncenin bir baka zellii de, analize
etme yeteneinden yoksun olup, olaylar bir btn olarak ele almas
dr. Bylece, nedensel dncenin temel ilkesi onlar tarafndan ben
zer nedenler, benzer sonular dourur 25 eklinde bilinmekte ve yo
rumlanmaktadr.
lkel insan evresini ve bu evreyi dolduran eyleri arzulad,
ya da korktuu gibi, yahut da geleneksel faydalarna gre alglar262
.
7
Bylece znel bir dnceyi temsil eder.
Franz Hempler, Psychologie des Volksglaubens adl kita
bnda, eitilmemi halk dncesinin eksik yann, byk lde,
halkn olaylar biribirine balayp sonuca varma tarznda bulmak
tadr77. Hempler diyor ki: eitilmemi ,ham muhakeme ve sonu
bizim dncemizden kuvvetli bir ekilde ayrlmaktadr. drak et
mek, grmek ve farkna varabilmek iin halkn kavrayc mantk
sal dncesi eksiktir.. (...) Kategoriler gelimemitir. A olaynn so
nucu B olduu gibi, ayn olay Bnin nedenidir; bazan da hem ne
deni, hem sonucudur. Ksaca, halk inanmas, art, neden yerine
sadece kark, dalgal bir arm tanyp bilmektedir 28.
Gelimemi dncede da ait eyler nemli rol oynar. Renk,
koku, allmn dndaki ekiller, sesler v. b. gze arpan eyler
zerinde durulur;-eya ve olaylar da ait noktalara gre snflanr
ve sralanr.
23 rnein bir kimsenin burnu sk sk kanr da, arkasndan da yeni bir ey olursa,
o kimse bu yenilii burnunun sk sk kanmasna balar. stikbalde de birinci
durumun ardndan mutlak kincisi gelecek diye kabul eder.
BACH, Op. cit., s. 483-484
24 Ibid., s. 484
25 SPRANGER, Eduard: Die Magie der Seele, Tbingen 1949, s. 119
26 ZU CK ER, Konrad: Psychologie des Aberglaubens, Heidelberg 1948, s. 15
27 HEMPLER, Franz: Psychologie des Volksglaubens, Knigsberg 1930, s. 65
28 tbid., s. 65

13

Kuvvet ve madde, ilkel dnceye gre, birbirinden ayrlmaz

bir birliktir. lkel kimse yedii eyin iinde var olan kuvveti de ka
zanm olabilieceine inanr.
Keskin bir gzlem yetenei, pratik bir yatknlk ve ou kez
iyi bir bellek ilkellerin dnce faaliyetlerinin olumlu yanlarn tekil
etmektedir.
lkel ya da az gelimi dncenin zelliklerini yle zetleye
biliriz :
a) Genellikle kritikten yoksundur.
b) Bir meselenin ayrntlar stnde gerei kadar durmaz.
c) Somutlama ve

kiiletirme

eilimindedir.

d) Neden ve sonu balants ou kez arma dayanr.

e) zneldir.

f) Maddeyi ve z ayramaz.
unu da ekliyelim ki, bu dnce tarznda, sz konusu edilen
toplumun ya da halkn, evreden, corafyadan, dinden, rktan, top
lumsal kurumlardan, ksaca temsil ettii kltrden ve bu kltrn
seviyesinden ileri gelen bir takm kaymalar, sapmalar ve dereceler
vardr. rnein, bir mslman toplumu ile bir budist ya da into
dininin egemen olduu bir toplum arasnda, ifti bir toplumla,
obanlkla geinen bir toplum arasnda gr, duyu, dn ve
yorumlay olarak ayrlklar, nanslar olacaktr. Ancak, bu nans
larn ve kaymalarn dnda, ana izgi hep ayndr.

14

C. BTIL N AN M A

eitli halklarn dinlerinde, geleneklerinde, toplumsal ve manev

kumrularnda ounca kesin ayrlklar, ztlklar gze arparken, btl
inan malarnn,gerek ana ekillerinde, gerekse temel dncelerinde kmsenmiyccek bir benzerlie raslanmaktadr.Bu benzerliin k nok
tas ne olabilir? Sorunun cevabn insanln manev hayatnda, baka
bir syleyile ruhunda aramak gerekir. Geri btl inancn balangcn
da, gelimesinde, cinlere, eytanlara ve devlere inanmak olduka
byk rol oynamtr. Ama bu yanl inancn insanln madd ve
manev dnyasnda bu kadar temelli bir ekilde yerlemesinin ve
yaylmasnn ana motifini psiik hayatmzn eitli safhalar, kark
lklar, zellikle baz anlarnda aramak gerekmektedir.
. Etimolojisi
Arapa
sfat olan btl, b u t l a n dan tretilmitir. Butlan,
hakszlk , bo olma , hkmsz olma anlamlarna gelmek
tedir. Btl ise, bo , rk , doru ve geree kart anlamla
rn karlamaktadr.^ u halde, btl itikat, yanl ve bo inan
malar demektir.
Aa yukar ayn anlama gelen h u r a f e ise, Arapa bir isim
olup dine kanm garip hikye , masal ve ikinci derecede de
mansz lakrd demektir2.
Almancas, Afterglaube , Aberglaube dir. Anlam, yanl
inanma, kar inanmadr. Luther5e gre, Missglaube olup, kt,
yanl inanma demektir3. ngilizcesi ve Franszcas superstition
olup, Ltince kk supers ti t i o dur; eski kltlerden ve dinlerden
arta kalp da hlen yaayan inanmalar anlamna gelmektedir.
1 Z N, Mustafa Nihat: Osmanhca-Trke Szlk, stanbul 1959, s. 74, 114
2 Ibid., s. 305
3 K N IG , Franz: Religionsvvissenschaftliches Wrterbuch, Aberglaube maddesi,
Freiburg 1956, s. 1

15

Btl inanmann Yunanca karl ise d e i s i d a i m o n i a dr; cinler

den ve devlerden korkmak demektir4.
n .'B tl nanmalar Hazrlyan Sebepler
Btl inanmamn temelindeki sebepler unlardr:
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Psikolojik anlar
Eyann mahiyetini ve doa kanunlarn bilmemek
Gelecei renmek arzusu
Korku
Cin, peri ve dev inanc
Btl inanmalarla ilgili yaynlar

Psikolojik anlar:

Btl inanmalarn ve halk hekimliinin eitli detlerinin do

masna yol aan psikolojik anlar 1 R. Trebitsch yle sralamaktadr5:
a) E t i m o l o j i ,

yni

objenin

ad:

Bu ad, ister bir hayvan, ister bir bitki ad olsun, insan, sz ko

nusu edilen eyden bir istifade salamaya gtrmtr. (Meryem
Ana otu, ya da Fadime Ana otu gibi)
b) S e m b o l i z m

ve

fikir

arm:

Doal bir objede grlen deiiklik, insann bu deiiklii kendi

dncesinde kullanmasn ilham etmitir. rnein, iek am bir
aa, aac grene, ou kez bilinsiz olarak ilkbahar sembolize
etmektedir. Baka bir durum: bir objedeki olay, benzerini hatrlatma
sebebiyle, insana bu objeyi biiysel bir ilemde kullanmay ilham
eder. te o zaman, arm sz konusudur. Psikolojik motif olarak
sz konusu etdimiz her iki an da, ou kez birlemi olarak ortaya
kar.
c) T e l k i n

ve

kendi

kendine

telkin:

2. Esjann mahiyetini ve doa kanunlarn bilmemek:

Dizanteriyi tedavi etmek iin krmz bir mumu , hastann vcu
du stne srmek, mumun krmz renginden ifa aramaktan baka
4 K N IG , O p. ct., s. 1
5 TREBTSCH, Rudolf: Versuch einer Psychologie der Volksmedizin und Aber
glauben, Mitteilungen der antropologischen Gesellschaft in Wien 1913, Cilt 43,
s. 170-71
6 W U TTK E , Adolf: Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 4. Bask, 1925,
s. 8

16

bir ey deildir. Krmz mum, tabiat icab sz geen hastal iyi

letirecek bir zellie sahip deildir. u halde objenin mahiyetini
bilmemek, insan yanl yoruma ve ksr bir uygulamaya gtrmek
tedir.

3. Gelecei bilmek arzusu:

Her insanda doutan gelecei bilmek ve doa kanunlarna
hkim olmak insiyak bulunmaktadr, diyor Philipp Schmidt7. Bu,
binlerce yl nce byleydi, bugn de byledir. Eski Roma da gelecei
bildiren fal kitaplar vard. Yunanistanda gelecekten haber veren
Delphili, Dodanah Apollo rahipleri yayordu. nsanlar, ku sesleri
ve kpek havlamalarndan, tavuun yem yemesinden,
kazlarn
gaga vurularndan gelecee dair bir eyler karmaya almlar
d r 8.
Gerekten de, gelecei bilmek arzusu bir sr btl inanmann
domasna yol amtr.

4 . Korka:
Btl inanma duyarllm yaratan korku igdleri giderek
btl inanma ilemlerini dourmaktadr9. Kierkegaardm, insan
varlnn ilk olay dedii hayat korkusu bir de bilgi yetersizlii
ile balanp da belirli bir durum alnca, btl inanmalarn byk
bir k- noktas tekil edilmi o lu r101
.
Tedavisi mmkn olmayan hastalk, kuku, lm, yeis, keder
v.b. Bu felketlere hepimiz her an urayabiliriz; bunlar bizi her an
yokedebilirler. nsann ta derinliinden ykselen bu korku, cesaret
sizlikten, korkaklktan biraz baka bir eydir; bu, korkun gerek
lerin kudretli bir nseziyle duyulan korkusudur. ^
Schmidt diyor ki: te bu korku iinde -v e zaruret halindekii, gnlk hayatta gln ve deersiz eylerde kendine bir s
nak aryor. rnein, ortadan delinmi paralar, kopuk pantolon d
meleri, kara kedinin tyleri v.b... Hele bu szn ettiimiz eylerin
7 SCHM IDT, Philipp: Dunkle Maechte, Frankfurt 1956, s. 20
8 lbid., s. 20
9 NEGELEIN, J.: Weltgeschichte des Aberglaubens, Berlin ve Leipzig, Cilt: I,
1931, s. 20-22
10 SCHM IDT, Op. cit., s. 20
11 URBACH, Otto: Das Reich des Aberglaubens, Bad Hamburg 1948, s. 11

17

baht ac ve ktl kovucu kudretine olan inan telkinle birle

irse... Kii bylece zalim kaderin boucu basksna kar, ferah ha
va verecek bir sbap aramaktadr. Zalim kudretlere kar giriilen
hayat ve memat savanda, bu kudretleri etkisiz brakabilecek olan
ve yeryznn her yerinde kullanldna Tasladmz muska ve
uurluklarn psikolojik izah budur n .

5 . Cin, peri ve dev inanc:

Cin, peri, dev gibi zararl varlklarn inanc ile beslenen bu kor
ku, ilkel insan hayatnn her safhasnda kendisini ve yaknlarm ko
rumak iin bir takm tedbirler almaya zorlamtr. Ormanda, a
yrlkta, ekin tarlasnda, sularda gpegndz, ama ou kez gece
leyin pusuya yatp bekleyen , aacn gvdesi ile kabuu arasnda,
mezbelelik yerlerde saklanp duran 13 her eit kltr unsurunda 14
bulunan, ksaca btn doay dolduran bu ktlk getirici kuvvet
lerle cebellemek, onlar uzaklatrmak ve yenmek iin giriilen sava,
btl inanmann insan ruhunda yerlemesine ve nesiller boyu srp
gitmesine yaramtr.

6 . Btl inanmalarla ilgili yaynlar:

nsann geleceini bilmek itiyaknn bir eit istismar olan bu
tip yaynlar, btl inanmalarn domasnda ve yaylmasnda nemli
bir rol oynamaktadr. Bugn, dnyann hemen her yerinde, gn
lk gazetelerden dergilere, kitaplardan filim lere dek el fal, yldz
fal -v.b. fallarla, nl (!) astrologlarn gelecek aylara ve yllara
dair kehanetlerine byk yer verilmektedir. zellikle toplumun
byk ehirlerinde yaayan kesimlerinde grlen iskambil fal, el fal,
(Chiromantie), yldz fal ile ispirtizma ya dayanan ruh 'arma
seanslar, btl inanmann m odern kehanet (divinatio) diyeceimiz
ksmn tekil etmektedir.
Bir de btl inan erevesine girebilecek olan hokkabazlk, gz
boyam a v.b. hnerler vardr ki, bunlarn aslnda halk inanmalar
ile hi bir ilgisi yoktur. Ph. Schmidt, bunlar arasndaki ilikiyi halk
iiriyle modern iir arasndaki ilikiye benzetmektedir 15. Btl inan12 S C H M ID T , O p. ct., s. 21

13 N E G E L E IN , O p. cit., s. 20
14 Kuzey V og u llu, baltay ii majik kuvvetle dolu bir dost sayarken, testereyi ka
nlmas gereken bir by arac olarak grr. Bkz.: Ibid., s. 20
15 S C H M ID T , O p. cit., s. 17

18

mada ve halk inanmalarnda ok eski halk detleri ve-halka ait gele

nekler vardr. Bu durum zellikle doaya bal halk tabakalarnda,
yani kyllerde, avclarda, gemicilerde ok iyi grlr. Bun kar
lk, modern btl inancn halk detleriyle hi bir ilgisi yoktur'5 16,
Bu eit btl inanmay Wuttke yle -tanmlamaktadr: Belirli
bir evrenin kanlmaz ihtiyacn karlayan, her zaman deiik
lik gsteren, etkili ve daima mstehcenlie kaan bir oyalama, bir
elence oyunudur. Oysa halk inanmalar, kkn ok eski-halk det
lerine dayamaktadr 1
67.

IH. Btl nancn Tanmlanmas

Yukarda mahiyetini ve dayand kkleri aklamaya al
tmz btl inanmann bir tanmlamasn yapmadan nce, bu konu
stnde alm olan aratrclarn tanmlamalarna bir gz atalm.
Batl nan ve By adl kitabnda, Alfred Lehmann, belirli
bir devrin bilimsel ve dinsel gereklerine uymayan eyin yanl olarak
kabul edilmesi gerekir; bu ey doru grlr, ya da doru diye ina
nlrsa, buna btl inanma denir 18 dedikten sonra, btl inanma
nn tam bir tanmlamasn yapmaya giriiyor: Btl inanma, belli
bir dinle badamayan, asl esas olmayan, ya da doann belli bir
zamanndaki bilimsel bir telkki ile atan genel bir zandr, fararaziyedir 19.
Btl inancn
tek ve tatmin edici bir kavram
tanm
lamasn yapmann hi de kolay olmadn belirten Ph. Schmidt
ise, btl inan, mutad inanmann gayesini ve hedefini aan, bir se
bebe dayanmayan yanl bir inanmadr 20 diyor.
Btl inanma iin doay kurallara bal deilmiesine tasav
vur etmenin pein kansdr diyen Kant, bylece btl inanmann
doru dnme kanunlarndan uzaklamak, syrlmak olduunu
gstermi oluyor21.
Wuttke, eyaya doa st nitelikler, insancl ilemlere de insan
st bir kuvvet vermeye btl inanma demektedir22.
16 SCHM IDT, Op. cit., s. 17
17 W U TTK E, Op. cit., s. 19
18 LEHMANN, Alfred: AberglaubeTtnd Zauberei. Stuttgart 1908, s. 6
19
20
21
22

Ibid., s. 6
SCHM IDT, Op. cit., s. 15
Ibid., s. 16
W U TTK E, Op. eit., s. 8

19

Btl inanmann Etnoloji Lexikonu ndaki tanmlanmas ise

yledir: Bilimsel idrklere ya da muteber dinsel grlere uymayan
doa st olaylara ve yaratklara inanmak ve bu inanmadan kan
detlerdir23.
u halde, korku, aresizlik, arm gibi psikolojik nedenlerle
beliren, gelecei bilmek arzusu ile tesadfi benzerlikleri iyilik ya da
ktln n belirtileri olarak deerlendiren, bilimin ve geerli bir
dinin reddettii bir takm doa st kuvvetlere inanan, kuaktan
kuaa geen yanl ve bo inanmalara btl inan diyeceiz.

23 NLLE, Wilfried: Vlkerkundliches Lexikon, Mnchen 1959, s. 11

20

D. BY

I. Byy Hazrlayan Dnya Grleri,

Psikolojik Sebepler ve Temel Dnceler
i.

Dinamist Dnya Gr:

nsan, hayatnn her anda evresiyle ilgilenmitir. nsann

iinde yaad evre, zellikle o evre iinde olup bitenler, o evreyi
kapsayan bitki rts, hayvan eitleri, ta, kaya v.b. doal unsurlar
her zaman iin o evrede yaayan insanlarn ilgisini ekmitir K
evreyi ve evrede geen olaylar gzlem yoluyla tanyarak bir
takm bilgilere 2 varan ilkeller, tpk hayvan ve bitkilerde olduu gibi,
insanlar arasnda da bir ok farklarn, stnlklerin varlm grm
lerdir. rnein, kimi insanlarn tekilere kuvvet, fizik yap, gzel
konuma, cesaret v.b. yeteneklerle stn olmas; te yandan
gene baz kimselerin parapsiik, majik, otosjestif ve hipnotik faali
yetlerle evrelerinde yarattklar sayg ve korku sonucu kendilerini
gstermeleri, sivrilmeleri g ib i3.
lkel insann gr ve dncesine gre, kimi unsurlarn ve var
lklarn tekilerden farkl durumda bulunmalar, onlarn doa st
bir kudret ve kuvvetle ykl olmalarndan ileri gelmektedir4. evre1 RNEK, Sedat Veyis: tikellerde dinsel temel kavramlara genel bir bak ,
DTCFD, Ayr Basm, Cilt X X , Say: 3-4 s. 257
2 rnein, bitkilerin insanlar besliyen, eidine gre zehirliyen ya da aksine baz
hastalklar iin ifa tayan bir ze sahip olmalar niteliine gzlem yolu ile var
mlardr. Yine kimi hayvanlarn uabilme, derinlere dalabilme, abukluk, kuvvet
gibi yetenekleriyle teki hayvanlardan stn olma nitelii de, gzlem sonucu
elde edilen bilgilerdendir.

RNEK, Op. cit., s. 257

3 Ibid., s. 257
4 Bu kudret, ilkellere gre, gzle grnmese bile vardr. Bu kuvvet gizli olup, ak
mlatrn iinde elektriin ylmas gibidir. Hareket ettirilirse, kendini majik bir
etki ile gsterir.
BACH, Op. cit., s. 289

21

de byle kuvvetler hissetmek inancna, dinamizm denmektedir.

Kuvvet ve kudret anlamn kapsyan bu terim, Yunanca D y n a m i s 5den tretilmitir.
Bu kudret ve kuvvet tasavvuruna her yerde Talanmakla birlik
te, bu kudret daha ok belli insanlarda, hayvanlarda, zellikle by
c ve sanatkrlarda kendini gstermektedir. eitli durumlara gre,
eitli belirtiler gsteren bu kuvvetin Polinezya dilindeki karl
m a n a 5dr. Malinezyallar da ayn deyimi kullanmaktadrlar5. M a
na, allmn dndaki belirti ve fonksiyonlarla, insan ve nesneler
de kendini gsteren bir kuvvettir6. Manamn olumlu, insanlara iyi
lik gedren zellikleri olduu gibi tehlikeli ynleri de vardr. Mana,
iyilik ve ktlk arasnda mekik dokuyan bir kuvvettir.
te, bu, allmn dndaki kuvvet ya da kudrete sahip ol
mak, yahut onun zararndan korunmak iin, bir takm tedbirler al
mak ve bir takm eylere riayet etmek gerektir. Bu ise ancak by
ilemleriyle mmkndr 7.55 u halde, dinamist dnya gr by
nn temelini tekil etmektedir.
_ - 2. Tabu:
Dinamist dnya grnn doal sonucu olan tabu, yasak
anlamna gelmektedir. Kelimenin asl Polinezce olup, t a p u dur.
Tabu nun pratik anlam, N o l i M e T e n g e r e dir = (Bana dokun
ma! Bana dokunamazsn! Bana dokunmaya yetkili deilsin!)89
.
' Mana telkkisinin olumsuz ynn tekil eden tabu, kuvvetle
ykl olan her eyin tehlikeli olduunu anlatmaktadr. u halde
mana ile dolu olan eylerden kanmak gerekir. Eer bir kimse ya
da bir nesne tabu olarak kabul edilirse, o kimseye ya da o nesneye
dokunmakla insana zarar gelir. nk tabu olann ii kutsal bir
kuvvetle doludur559.
5 Mana tasavvuruna eitli-lkel toplumlarda Taslamaktayz. Bu kuvvetin Siouxlardaki ad w a k a n d a dir. Irakualar orenda,-AIkongin yerlileri m anitu, Mabitu
Pigmeleri m egbe, KongoIular elim a, Hindular brah m a , Eskimolar sil la,
inliler te, Endonezyahlar tod i demektedirler. Blcz. RNEK, Op. cit., s. 258
6 lbid., s. 258
7 lbid., s .-258
r
;
8 lbid., s. 258
9 lbid., s. 258

22

Kimi nesnelerin zel bir kuvvetle dolu olmas telkkisi, bugn

yeryznn pek ok yerinde yaygn olan amulet ve uurluklarn
koruyucu niteliine inanmakta, bel balamakta hl canl bir ekilde
yaamaktadr 10.
Dinamist telkkiye gre, bir takm belirtilerin biiysel kuvveti,
tpk elektrik akm gibi, insana fayda getirdii kadar zarar da vere
bilir. Nasl ki, elektrik tesisatndan anlamayan birisine elektrie
yaklamamas tenbih edilirse, tecrbesiz birisine de tehlikeli bysel
kuvvetlerin yolundan uzaklamas tembih edilir 111
.
2
te tabu olan eylerin zararndan korunmak iin bir takm
tedbirlere bavurmak yolu, insan bysel pratiklere gtrmtr.

3. Animist ve animalist dnya gr:

ngiliz etnologu E.B. Tylor ( 1832- 1927) tarafndan dinin ba
langcn aklamak iin ortaya atlan bu teoriye gre, en eski din
ekli animizm dir. Kelimenin asl Ltince a n i m u s dan gelmekte
olup, ruh anlamndadr. Animizm de ruhlara inanma demektir.
Uyku, rya, vizyon, vecde gelme, ateli hastalklar, cinnet ve
lm gibi psikolojik ve fizyolojik yaantlar yoluyla ruh kavramna
varan ilkel insan, giderek bu prensibi kendi dndaki canl ve cansz
varlklarda da tasavvur etmeye balamtr.
Tylor a gre, ilkel insan ruh hakkmdaki kendi durumunu,
tpk bir ocuun evresindeki varlk ve nesneleri canl grmesi gibi,
doaya ve evreye de uygulam, tabiattaki her eyi canl olarak
grmeye balamtr. Bu, a n i m a l i s t grle, animist gr arasn
daki tek fark, birincinin doadaki her eye bir canllk vermesi, kin
cinin ise sadece belirli bir ruh stnde durmasdr n. .
Doay kapsayan bu canlandrma prensibi , varlklar du
alist bir grle, iyi ve kt ya da faydal ve zararl diye
ikiye ayrmtr.
Onun iin ilkel insan, bir yandan bu eit doa st kuvvet
lerin zarar verici etkilerinden korunmaya ya da bu etkileri uzak
latrmaya alrken, te yandan bu kuvvetleri kendi hizmetinde
10 BACH, Op. it., s. 289
11 Ibid., s. 289
12 Bkz. RN EK, Op. cit., s. 256

23

kullanmak iin zorlayp, belli tecrbeleri uygulamak yoluyla fayda

salamaya ya da bakalarna zarar vermeye almaktadrn.
zellikle Mezopotamya daki esld kltrlerin, zamanmzdaki
mslman toplumlarn ve Kuzey Asya etnik gruplarnn cin, peri
ve dev inanc, bu gze grnmez kuvvetlerin yerine gre zararl
faaliyetlerinden korunmak, yerine gre bunlardan faydalanmak
iin bir takm tedbirler almak; bir takm ilemlere bavurmak, byy
ve byy hazrlayan temel inancn nemli bir motifini tekil etmek
tedir.
E l.

Psikolojik Sebepler ve Temel Dnceler

1. aresizlik:
Modern bilimden ve modern teknikten yoksun olan ilkelin,
doal olaylar ve felketler karsndaki aresizliini giderecek tek
yol, bu felketlerin nedeni olarak kabul ettii doa st kuvvetleri
yumuatmak, onlarn gnln ho etmektir. Bu ise, ounlukla bylisel ilemlere bavurmakla olur. Hatt kimi durumlarda (kuraklk,
v.b.) tek yol bydr.

2. Arzu:
Gelimemi dncede arzu ile gerein ayrt edilmemesi, in
san srf arzu ile bir bakasna zarar vermeye ya da arzu ettii
eyin benzerinin gerekte de olacana 1455 inandrmaktadr. lkel
insann d ve i dnyalar, dnmeyi ve arzu etmeyi ayrt edemiyecek kadar beraberdir. Hatt denilebilir ki, bu arzu ve dnce
gerein kendisidir 15.

3 . Evvelce bir raslant sonucu bir araya gelmi olan baz olaylar ve
benzerlikleri

4 . armlar
5 . Analojik sonulara varma 16
13 STOLL, Otto: Zur Kentniss des Zauberglaubens, der Volksmagic und Volks
medizin in der Schweiz, Zrich 1909 s. 13
14 BACH, Op. cit., s. 303
15 HEMPLER, Op. cit., s. 70
16 Richard Thurnwald, ilkel insann majik metoda ve uygulamaya gemesine dei
nerek diyor ki: lkel insan kendini btn olaylarn orta yerinde -iin de- gr
d iin kudretini olduundan fazla bytmektedir. Bu suretle benzer ilemlerle
baary ya da sonucu zorlamak gibi yanl bir metoda bavurmaktadr.
THURNW ALD, Richard: Geistesverfassung der Naturvlker , s. 33, Lehrbuch
der Vlkerkunde iinde, Stuttgart 1958

24

6 . Doay ve doa kanunlarn bilmemek17

7 . Btl inanmalarn teorik durumlardan pratik durumlara geii18
Uf. Bynn Din ve Bilimle ilikisi
i . By ve din :
Kltr tarihinde by ile din arasndaki ekimelere sk sk
Talanmaktadr. nsanln manev hayat ile bn hayata bal kurumlarda ilkin by ile din, sonra da dinle bilim arasnda sregelen m
cadelenin, asrlar boyu n planda yer aldn sylemek pek de ar
bir iddia olmaz. Bu mcadelenin ilk safhasn tekil eden by ve
din ilikisi, bilginler arasnda bynn m dinden, yoksa dinin mi
byden kt noktasnda tartma konusu olmutur.
Dinsel tasavvurlarn meydana geliini aklamaya alan
byk teoriden19 birisi olan animizmi de aan bir baka teori de
p r e a n im is tik by teorisidir. Bu teorinin taraftar olan K. Th.
Preuss e gre, dinsel biimdeki btn ilkel belirtiler ilkel bir by
inancndan kmaktadr. Bylece Preuss btn dinlerin ilk balan
gcm ilkel bir by inancna balamaktadr20. Dinin byden k
tn ileri sren bir baka bilgin de J. Georg Frazer dir, Frazer5e
gre, ancak bynn baarszl sonucudur ki, insanlar Tanry
takdis eden din yoluna dnmlerdir21. By ile dinin snrn anla
maa alan teorilere gre, dinin byden ktn iddia edenler
yukardaki iki bilginden baka, W. Hellpach, Ed. Sprager, S.H.
Raschow, v.b. d ir22 Bynn dinden ktn iddia edenlerse, Loisy,
Allier, Drkheim23, P. Schmidt, R. Mareth, J.H. King, A. Lang v.b.
dir24. Mauss, Hubert ve Levy-Bruhl de, by ve dini ortak bir kkten
kan iki kol olarak saymaktadrlar2S.
17 lkel bir topluluun gzlemlerinde ve bu gzlemler sonucu elde ettii bilgilerinde
neden ve sonu balantsnda aydnla varamad yerde (hastalk-lm), (ince
bir aratrmay gerektiren hava ve gksel olaylar) bize majik ya da mistik
diye grnen bir dnce, bu dncenin sonucu olarak da bir ilem tarz girmi
oluyor araya. nk ilkel insan bizim anladmz anlamda zmleyici doa
bilimleriyle uramadndan doal olanla doa st arasndaki kesin farkn var
lndan habersizdir. THU RN W ALD , Op. cit., s. 32
18 bid., s. 11-12
19 Dier ikisi Dinamizm ve Ur-Monoteizm (ilkel tek tanrclk) dir.
20 JENSEN, Ad. E.: Mythos und Kult bei Naturvlkern, Wiesbaden I960, s. 240
21 Ibid., s. 241
22 Ibid., s. 244-245, 246-247, 249, 250-253
23 KSEM lH AL, N. azi: By ve Din Probleminin Bugnk Durumu , Sosyoyoloji Dergisi, stanbul 1952 s. 122
24 HAEKEL, Op. cit., s. 66
25 K SEM lH AL, Op. ck., s. 122-123

25

Bizim iin daha nemli olan, by ve dinin ncelii konusun

dan ok, by ile din arasndaki balca benzer ve ayr noktalan
gsterelim.
a) B e n z e rlik le r:
1 . Her ikisi de doa iist alana girer16.
2 . kisi de doa st alanda i grr11.
3 . Biiyiicii de din adam da pratik olan belli amalar gderler28.
4 . By de, din de tamamiyle mitolojik gelenee dayanmaktadr29.
5.

kisi

de tabularla, kurallarla evrilmilerdir30.

b) A y r lk la r :
1 . By edimleri bilindii gibi tanrlar stne zorlayc bir etki
yapabilmek abasndadrlar. Oysa ibadet edimi tanrlar yumu
atarak, onlar memnun etmek amacn gtmektedir1^.
2 . By, izlemesi beklenen kesin bir amaca varmak iin bir ara
olan edimlerden mteekkil pratik bir sanattr. Dinse, amalar
nn yerine getirilmesi demek olan kendi kendisiyle yetinen edim
lerden mteekkil bir vcuttur12.
3 . Pratik by sanatnn snrl ve belli bir teknii vardr: biiyiisel
szler, tren ve yapann durumu, bynn daima bilinen teslisini
tekil eder. Dininse kark ynleri ve amalan ile byle basit
bir teknii yoktur11.
4 . Drkheim a gre, din ile by arasndaki farklardan biri de
yasaklarn bozulmasyla belirir. Gerekten din yasaklar bozulunca
gnah ilenmi olur. Umumi efkr incinir. Halbuki by
bozulunca bir gnah ilenmi olmaz34.
26 Din olsun, by olsun doa st alana, inan yolundan baka deneysel bir yol bu
lunmayan, kmaz yollardan ve durumlardan k yollar aar. Bu alan dinde,
ruhlara, takdir-i lhinin lkel nsezgilerine, ymaksal esrarlarn bekilerine olan
inanlar iine alr.
Bkz. M ALINOW SKI, Bronislow: By, Bilim ve Din (Cev. Ender Grol) , stan
bul 1964, s. 62
27 GOLDENWEISER, A .: Anthropology, London 1937, s. 216-217
28 Ibid., s. 217
29 M ALINOW SKI, Op. cit., s. 62
30 Ibid., s. 62 '
31 LEHMANN, Op. cit., s. 11
32 M ALINOW SKI, Op. cit., s. 62
33 Ibid., s. 62
34 KSEM HAL, Op. cit., s. 133

26

5 . Dinde boyun eme, balanma vardr. Byde ise self-determi

nation ve kontrol vardr35.
6 : Din herkese aktr, by kapaldr36.
7 . Din yakarr, by ou kez zorlar.
8 . Din genellikle byy ve bysel ilemleri reddeder. Oysa by,
amacna varmak iin gerektiinde dine, onun kutsal kitabna,
peygamberlerine ve azizlerine bavurur, onlarn yardmn sa
lamaa alr.
9 . Bynn teknik uzmanlar ya da bu ii meslek edinmi kiiler
yetitirme eilimine karlk, din rahiplere ve dinsel nderlere
ramen, herkes iin ve herkese aktr37.
o . Bynn cemaati yoktur. Din her eyden nce cemat ister38.
2 . By ve bilim:
Frazer, The Golden Bough adl eserinde byy bilimle ba
nts ynnden de incelemekte olup, bilimin by ile olan yalcn
bants zerinde durarak, bynn bir eit ilkel bilim olduunu,
bilimin domasna kaynaklk ettiini, bynn mekanizmalarnn,
by edimlerinin ayn biimde ileyip, ayn sonular dourduunu
ileri srerek39, bynn dayand esaslar modern biliminkinin ayn
dr; byc ayn sebeplerin ayn sonular douracana inanmak
tadr, demektedir40.
A. Goldenweiser, bir noktaya kadar Frazerin, by ile din
benzetimini uygun grdn syledikten sonra, Frazeri yle ten
kit ediyor: Ama daha yakndan incelendiinde, bynn bu biim
de tanmlanmas, anlaml olmaktan ok, doru grnyor: bu tanm
bynn z olan, yani, bysel edimin akl-d (transandan) ya
da doa st gcn ve bysel edimi kontrol eden iradeyi, yani
bycnn iradesini kapsamyor, stelik, herhangi bir bysel
edimin baarszla uramas, byye, hatt baarszla urayan
bysel edimin etkisine olan inanc etkilemiyor. Baarszlk, bir ba35
36
37
38

GOLDENW EISER. Op. cit., s . '217

K SEM H AL, Op. cit., s. 144
GOLDENW EISER, Op. cit., s. 217
Durkhcima gre, din ile by arasndaki farklar, bilhassa yinlerin icrasnda ve
yasaklarla sanksiyonlarda aranmaldr. lkin din hem muhteva hem de tatbikat
bakmndan kollektiftir. Bkz. K SEM H AL, Op. cit., s. 113
39 FRA ZE R, J. George: The Golden Bough, London 1933, s. 48
40 Ibid., s. 48
.

27

kasnn yapt, ilk edimin etkisini yok eden daha gl bir by ile
aklanyor. Baka bir syleyile, bysel edim, deneylerin rettik
lerinden etkilenmez ve baarszlk sonucunda her hangi bir deiik
lie uramaz.
By byle olduuna gre, by ile bilim arasndaki analoji
de ortadan kalkar. Bilimsel deneylerde, bilim adam, zt deneylerden
yararlanmaya, tam bir baarszlk, ya da eksik bir baarnn
altnda tutumunu deitirmeye hazrdr. Bylece, sonunda istenen
sonuca ulalr. Demek, by ile bilim arasnda, her ikisinin de kesin
lii bakmndan bir benzerlik vardr. Ama bu benzerlik gerekte ol
maktan ok grnrdedir. Bycnn kesinlii, by reetesi, kut
sallatrlm bir rutinden baka bir ey deildir. Oysa, bilim adam
nn kesinlii, doruluu, lmeyi ama edinmitir, -bunlar, byc
kazannn dndadr. Sonra, byc, yaantnn etkilemedii, hi
deimiyen bir ara kulland halde, bilim adamnn kulland
ara -varsaym ya da deneyim- plastiktir; yaantnn gerektirdii
yerde deimeye hazrdr 4l.
Doruluunun kabule her normal insan zorlayabileceimiz,
ispat edilen ve her yerde geer olan iddiaya bilim diyoruz. Bilim,
ispat edilmesi gereken olaylar ya irad olarak dorudan doruya
gzlem yolu ile ya da bu gzlemlerden lojik sonulara varmak su
retiyle ispatlar42.
u halde, bilim, sistematik olarak dzenlenmi, doruluu
tevsik edilen iddialarn btndr; bu iddialarn pratik kullanl
na da teknik denir 43. Oysa by, tekniini doru gzlemlere daya
mad gibi, baarszlklar sonunda bu teknii deitirmeyi de kabul
etmeyip, ya baarszlk nedenini baka eylerde arar, ya da biim
ynnden eitlemelere bavurur.
IV. Bysel Terimler ve Bynn Tamm
i. Biiysel terimler:
a) M a ji
Maji, Yunanca m a g e ia dan gelmektedir; bycnn sanat
demektir. M a g ie r = (byc), eskiden randa mensuplarna doa
41 GOLDENWEISER, Op. cit., s. 216
42 LEHMANN, Op. cit., s. 4-5
43 Ibid., s. 45

28

st kuvvetler atfedilen m a gu denen bir rahip snfnn adyd.

Bugn, bycln ve gaipten haber vericiliin addr44.
b) B y :
Bu kelime Trkede eitli yazl ve anlam nanslarnda kar
mza kmaktadr. Bat Trkesinde b olarak geiyor ve sihir,
efsun anlamna geliyor. B isminden tretilen b g ise by yap
mak, by bozmak karlnda kullanlyor45. Byc (Gr. isim)
ise, by yapan, sahir, sihirbaz, gzbac demektir46.
c) B a y m a k :
Uygurca balamak, aatayca baylamak, baygn, Trkmence
by, boy, bayabin = (balamak, ba) anlamlarna gelip, b =
(kuvvet, iktidar), b y ib in = (bal olmak) demektir47.
d) B a la m a k :
Trkiye Trklerinde balamak; bylemek, byclkle biri
sini kendine bendetmek, cinsel iktidarn ilemez hle getirmek, biri-.
sinin dilini, ksmetini, bahtn balamak, bir hayvann azn ba-,
lyarak zararsz hle getirmek anlamlarna gelmektedir.
e) S ih ir :
Arapa sihr, isim olup by karldr48. Sihir kelimesi, Kuan da, eitli vesilelerle 24. sre iinde gemektedir49. OsmanlcaTrke szlne gre, sihirin ikinci anlam by kadar etkili ey,
44 NLLE, Op. cit., s. 93
K N IG , Op. cit., s. 504-505
45 K A D R , H. Kzm: Trk Lgati, Gilt I, s. 787
46 bid., s. 787
47 bid., s. 646
48 Z N , Op. cit., s. 644
49 Kuranda sihirle ilgili ve iinde sihir sz geen sre ve yetler:
Sre
1- Bakara
2 - Enam
3 - rf
4 Yunus
5 - Hd
6 - Hier
7 - sra
8 - Th
9 - Enbiya
10- Frkan

Sre No.
2
6
7
10
11
15
47
20
21
25

Ayet
102
7
109, 112, 113, 120
2, 76, 77, 79, 80,
7
15
47, 101
58, 63, 66, 70, 71, 73, 75
3
8

29

fettanlk 5tr. nc anlam olarak da iir ve gzel sz syleme gibi

insan balayan sanat ki, bylesine sihr-i hell (haram olmayan b
yclk) derler 50.
f)

T ls m :

Arapa (g r.: isim) olan tlsm, are, olaanst etki anlamna

gelmekte olup, oulu, t ls m a t t r 51. Os manii Tarih Deyimleri
ve Terimleri Szl ne gre, sihir nevilerinden biri yerinde kul
lanlr bir tbirdir. Sri hastalklarn sirayetini nlemek maksadyla
olduu gibi insanlarla hayvanlarn fetlerden korunmas iin yap
lrd 52. Szln yazan, A. Srr Leventin Divan Edebiyatndan
(s. 122 ve devam) naklen, tlsm yle tanmlyor: Yldzlardan,
unsurlardan, adetlerin hassalanndan bir yardmc ile messir ol
maktr ki, buna (tlsm) derler 33. Tlsm bozmak ise, mecazen ne
mini yitirmek, kymetten drmek yerine kullanlan bir deyim
dir 54. Tlsm bozmakm konumuzu ilgilendiren anlam ise, bynn,
bysel ilemin etkisini yitirmesi demektir.
g) A fs u n :
Farsa a fsu n kelimesinden gelip, by, afsunlama anlamnda
dr. Bugn afsun kelimesi Farsada bilhassa zehirli hayvanlarn sok
malarna kar yaplan erbet mnasn tamaktadr.
26

12 Nemi
13- Kasas

27
28
34

13
36, 48
43

37
38 '
40

15
4
24, 89
30, 49

14151617-

Seb/e
Safft
Sd
M min'

34, 35, 37, 38, 40,

11- uar

43
18- Zuhrf
19- Ahkaf
46
2 0 - Zriyat
51
2 1 - Tr
52
2 2 - Kamer 54
61
23 - Sf
24 Mdessir 74
50 Z N , Op. cit., s. 644

7
39, 52
15
2
65
24

51 Ibid., s. 729
52 PAKLIN, M . Zeki: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt III,
s. 494
53 bid., s. 494-495
54 Ibid., s. 494

30

Kendilerinde ylanlar555
, akrepleri50 v.b. uyuturma kudreti bu
6
lunan bz derviler bunlarn zehirlerine kar olan muafiyetlerini
uygun bir bedel karlnda bakalarna iletebilirler. Bu maksatla
ou zaman, vcudun belli bir uzvu afsunlanr; mesel sa veya sol
el. Artk o elle bu kabil hayvanlarn tehlikesizce tutulabileceine ina
nlr 57.
Afsun kelimesini Orta Asya lehelerinde de gryoruz. Bugnk
Kpak lehelerinde arbav , Dou Trk lehelerinde arb ekil
lerinde sylenir. Yakut lehesinde bu kelime kt ruhlar aldatmak;
dalkavukluk etmek anlamlarna gelir. Altay lehelerinde mnas
anlalmayan szlere de arb denir58.
h) f r k l k :
Hastalar, cin arpm lar, byye tutulmular iyi etmek
amac ile ya kutsal kitaptaki sre ve yetlerden ya da bysel sz
lerden, formllerden faydalanarak okuyan, okuduklarn hastann
yzne fleyen, nefesi kuvvetli kimselere frk denir. Bu ii
ou kez hocalar yapmaktadr. Daha geni anlamda, frklk
ak bynn yan sra kara by = (schwarze Magie) ile de uraan
lar iin kullanlmaktadr.
i) B a k c lk :
Buna cindarlk da denmektedir. Bir eit amanlk faaliyeti
dir. Genellikle bir kap iine konmu olan sudan59, ya da kurduu
55 Akrep, ylan sokmasna kar afsunlamaya Trkiyedecle rastlanmaktadr. rnein
Hal Kynde (Elaz) bu bysel tedavi usul geni lde tatbik edilmektedir. Bu hulus
ta herkes ehil deildir. Ancak kyn ileri gelenlerinden biri, akrep sokmasna kar afsun
yapmaktadr. Baka kylerde -Fatmal (Elaz)- ylan sokmasna kar da afsun yaplmak
tadr. Bkz. ERDENTU, Nermin: Hal Kynn Etnolojik Tetkiki, Ankara 1956, s. 1CH
IOS
56 Trkiye dndaki mslman Trkler ylan, akrep, karakurt, by (zehirli rmcek
ler, goleodos, tarantula) gibi haerat tarafndan snlr ya da sokulurlarsa, a r b a v lan
arp okuturlar. Bkz. NAN, Abdlkadir: Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1954,
s. 146
57 T R K ANSKLOPEDS, Afsun maddesi, s. 193
58 NAN, Op. cit., s. 145
59 Kurtlapa kynde, bu ile uraan birisine, bir meselem (!) iin, suya baktr
dm. Muhtarn da yardm ile, bu ii kyllere sezdirmeden yapmaya altk. nk cindar olan yal adam, hkmet adam! diye hem benden ekiniyordu, hem de kendi
kyllerinden. Benden ekinmesinin nedeni belliydi. Kyllerden ekinmesinin nedeni
ise, ona, Kymzn ad ktye kyor diye bask yaparak tvbe ettirmi olmalaryd.
Adam biraz ricadan sonra, be lira karl ve benim gl hatrm iin bir defaya mahsus
olmak zere bir seans yapt. Odada ikimizden baka kimse yoktu. Tahtadan yaplma bir

31

daire d e n 50 gelecei grmek ,hastaln, illetin sebebini renmek,

alman kymetli bir yitik in kim tarafndan alndn tespit et
mek, dmanlarn adlarn sylemek, v.b.ye bakclk denir. Bakc
lar ou kez iki kii olarak i grrler. Birisi suya bakan, suda bir ey
ler grmeye alan, dieri de ona telkinde bulunandr.
Birincilerin ou illzyona msait parapsiik ve saral kimse
lerdir. ayet bu tip birisi bulunmazsa, onun yerine telkine msait
safa kk bir ocuk kullanlr.
2. Bynn Tanm:
Bynn konusu genellikle bu dnya ile ilgili sorunlar kap
samaktadr; yani insancldr. Bakca insancl durum ve eylemleri
sz konusu etmektedir; avlanma, balk tutma, ticaret, ak, hastalk,
salk g ib i.61 Doaya ynelmekten daha ok, insann doa ile olan
bana ve bunu etkileyen insancl eylemlere ynelmektedir.62
yer sofras stne, ii yarsna kadar su dolu balur bir kap koydu. Suyun iine de verdiim
paradan san bir yirmibelik att. Kabn etrafna, bir eyler okuyarak, gzleriyle bir daire
izdi. Benden kt ve kalem istedi; kda adm yazmam syledi. (Kendisi anlalan oku
ma yazma bilmiyordu) Sonra kd suyun stne koyup, uzun bir sre kabn iindeki suya
bakt. Neden sonra ksk bir sesle: Gelmeye baladlar.
dedikten sonra, Haydin!
Toplann! diye emretti. Bir sre daha cinlerin toplanmasn bekledikten sonra, gya on
lara danarak benim kimliim, meden durumum, iim-gcm hakknda bilgiler vermeye
balad. Sylediklerinin ok az doruydu. Onlar da kyllerden renmiti. (nk ben
on gndr bu kydeydim. Kyller beni tarih retmeni diye biliyorlard. Akamlan
ky odasnda toplanp sohbet ediyorduk. Geri cindar bu sohbetlere katlmamt ama,
kylk yerde, kye gelen bir yabancnn neyin nesi olduu hemen renilir.) Meselemle
uzak-yakn ilgisi olmayan bir takm eyler daha syledikten sonra, gzlerini su kabndan
ayrarak, bana dikti: Biliyor musun bey? dedi, ben 40 cine hkmediyorum... Oysa,
Kafkasyada mehur bir cindar var, o tam 160 cine hkmn geiriyor. Bazan yaman cin
lerinden bir kan bana gndererek, yanl malmat verdirerek,, iimi bozuyor. Ben de
mterilere kar mahup oluyorum. Senin i de yle oldu dedi.
Grmek istediimi grmtm. i daha uzatmak istemedim. Adamn saral oldu
unu da sonradan muhtardan rendim. Komu kydeki nl bir cindar, suya baktr
mak iin, bunu arrm. (Askerdeki olunu ziyaret etmek iin, gn nce kyden ayrl
dndan, bu nl cindarla temas kurmak mmkn olmad)
Kurtlapa kyndeki bakc, bir aralk bana cinlerle evli olduunu , hatt onlardan
ocuu olduunu , bazan gelip kendini uzak yerlere gtrdklerini syledi. Tpk Asyal bir aman gibi, bu da zaman zaman cinler tarafndan zaptedildiini sanmaktadr.
te yandan, yine amanlann ounda olduu gibi, iin arlatanln yaparak, bilinli bir
ekilde karm salamaktadr.
60 Bycnn emrinde sand cinleri kt stndeki bir daire iinde toplamak iin
armasdr. Daire kuranlar ou kez eitli maddeleri yakarak bulunduklar yeri ve has
tay ttsleyip iin etkisini ve esrarn artrmaya alrlar. Aratrmalarm yaptm sra
da, Sivas ta itimadn kazandm bir cindann daire kurmasnda hazr bulunmutum.
Yakt tts, gzlerimi yaartan ve tuhaf bir ekilde kokan bir maddeydi. Adn sordu
umda, kfuru dedi.
61 M ALIN O W SK I, Op. cit., s. 52
62 Ibid., s. 52

32

By, tanrsal olanla ve te dnya ile ok az ilgilenir. Tanrya

yaklama, Tanr gereini tanma, gnahlardan syrlma gibi dinsel
arzular by yolu ile tatmin edilemez. Bynn abas ocuk, malmiilk, iyi mahsul elde etmek, zararl etkileri ve tehlikeleri uzakla
trmak, insanlara iyilik ve ktlk etmek gibi dnyevi eyleri hedef
tutar63.
u halde, konusu ynnden by, dman, av hayvann ya
da ilkel ve az gelimi dncenin aklyamad ac, hastalk, lm,
mahsul, byme, gksel olaylar 64 v.b. eyleri hedef tutan, bu
eyler zerinde istenilen etkiyi yaratmak iin yaplan majik ilemler
dir.
By bu ilemleri yaparken gvendiimiz, bilimsel doruluu
ispatlanm teknik bilginin snrlarn aan bir teknik 65 kullanr.
Frazerin de dedii gibi . . . maji doa kanunlarnn gerek d
bir sistemi, ayn zamanda aldatc bir ihtiyat .tedbiridir; yanl
bir bilim ve semeresiz bir sanattr 66. Zorlaycdr; eyay ve
doay znel bir grle ve kendi kar iin kullanr. Bu bakmdan
egoisttir. k noktas olarak insan alr. Sadece insanda bulu
nan, sadece by sanat ile beliren, insann sesi ile dar frlayan
biricik ve tek zel gtr 67. Orta bir yolu yoktur. Olumlu ula olum
suz u arasnda, akla kara arasnda i grr. Ktlkleri bir ahs
ya da ona ait mal, mlk, hayvan v.b. zerine yneltmek suretiyle
zarar vermek yahut da bu ekilde ktle uram kimseden kt
l defetmek iin yaplan silr ilemlere bavurur68.
Trkede olduu gibi, Bat literatrnde de by ve sihir ou
kez e anlamda kullanlmaktadr. Fakat Batl bilginler, M a g ie
ile Z a u b e r arasnda fenomenolojik ynden bir derece farkna iaret
etmektedirler69. Dar anlamda, M a g ie , olaylar ve doann gidi
atn etkilemek ve ynetmek, ayn zamanda trenler vastasyla yk63 NEGELEIN, Op. cit., s. 15
64 NLLE, Op. cit., s. 93
65 LEHM ANN, O p cit. S. II
66 FRAZER, Der goldene Zweig, s. 15-17
67 M ALIN O W SK I, Op. cit., s. 53
68 insann kendisi ya da bir bakas iin arzulad bir eyi elde etmek niyetine, te
yandan ho olmayan ya da arzulanmayan bir eyi uzaklatrmaya, birisine zarar
vermek iin yaplan pratiklere by ilemi diyoruz.
Bkz. ZU C K E R , Op. cit., s. 13
69 HAEKEL, O p. cit., s. 57

33

sek varlklar -yam ur yadrmak bysnde olduu g ib i- toplumun

lehine zorlamaktr. Z a u b e r e i ise -n gilizcesi: s o r c e r y - daha
ziyade bireysel olan ve mmkn olduka gizli, rnein birine zarar
vermek iin yaplan, kiisel gayelere ynelmi pratiklerdir70.
Bilinen yollarla elde edilemiyen eyleri elde etmek, birisine za
rar vermek, ya da tehlikeleri uzaklatrmak ve onlardan korunmak
iin bir takm gizli kuvvetleri kullanarak doay ve doa kanunlarn
zorla etkileme ilemlerine
by diyeceiz.
V. By eitleri
By, temelinde yatan dnce kanunlarna, psikolojik durum
lara, bir de bysel ilemlerin bnye ve gayelerine gre kollara ayrl
maktadr.
Bunlar:
1. Sempatik by
a) Taklit

bys (homeopatik

b) Temas

bys (kontajiyz

2. Ak by
3 . Kara

maji)
maji)

(pozitif maji)

by

(negatif maji)

4 . Aktif by
5 . Pasif by diye be ksma ayrabiliriz.
i . Sempatik biiyii:
Frazej, bynn dayand esas dnceleri, dier etkenleri
hesaba katmadan ele alarak, ikiye ayrmaktadr. Bunlardan birin
cisi, benzer benzeri meydana getirir ilkesine, kincisi ise, biribirleriyle balantl ve ilikili olan eylerin, fiziksel temas ortadan kalk
tktan sonra da, uzaktan birbirlerini etkileyecekleri ilkesine dayan
m aktadr7b Yani, bir eyde bulunan kuvvetin, o eyin baka nesne
lerle temas dolaysiyla bir dereceye kadar bulamas ve gemesi
ve bir defa biribirleriyle temasa gemi olan eylerin daima biribirlerine sempatik kalmalardr. Birinciye, h o m e o p a t i k 72 ya da taklit
bys, kinciye de k o n t a jiy z ya da temas bys denmektedir73.
70 HAEKEL, Op. cit., s. 57
71 FR A ZE R , Der goldene Zweig, s. 15
72 AN KERM ANN, Bernhard, Die Religionen der Naturvlker , s. 151, Lehrbuch
der Rcligionsgeschichte iinde, Cilt: 1, Tbingen 1925
73 FRA ZE R, Op. cit., s. 15

Gerek taklit, gerekse temas bys, birikirlerinden uzak eylerin

gizli bir sempati ile biribirlerini etkilediklerini, bir eit gizli ve g
rnmez esir gibi dnebileceimiz ey ile uyarmann birinden te
kine geeceini kabul ettikleri iindir ki, bu iki by ekli sempati
bys ad altnda toplanmaktadr74.
a) T a k lit

b y s

(h o m e o p a tik

m a ji):

Yunanca h o m o s = (benzer, ayn) ve p a th o s = (his, duygu)

dan tretilen homeopatik bynn esas taklide dayanmaktadr75.
Bu byye, analoji bys de denmektedir,
B. Ankermann, Vierkandt a dayanarak, analoji bysn,
bynn gelime basamaklarnn kincisine koymakta76 ve ana
loji bysnn daha ok hastalk tedavisinde rasyonel bir ekilde kul
lanldn belirtmektedir77.
Analoji bys en ok uygulanan by eklidir. Bu bynn
yaps, taklit yoluyla arzu edilen sonucu hsl etme denemesi, ben
zer ilemlerle istenilen eyi (olay) ne almak;, bylece o olayn yakn
bir gelecekte meydana gelmesini zorlamaktr. Bunu yaparken, ben
zer benzeri yaratr ilkesinden hareket edilmi olur. Benzer ola
rak da gze grnr d benzerlikler, tutum ve davrantaki benzer
likler ya da asosiyatif dnce zincirlerinden kan bysel zellikler
geerlidir78.
Temeli taklit ya da benzer ilemin benzer olay meydana geti
recei ne dayanan bu by ok yaygndr. Hemen hemen btn
toplumlarda taklit bysne rastlanmaktadr.
Holanlmayan ya da korkulan bir kimse zarar veremiyecek
bir hale mi getirilmek isteniyor, ilk akla gelen homeopatik by i
lemidir. Bu i iin sz konusu edilen kimsenin bir resmi ve bu resmi
74 FRAZER, Op. cit., s. 17-18
75 B IR K E T-SM ITH , Op. cit., s. 401
76 Bynn en alt basaman bir ey ifade eden davran ve hareketler, sevgi, sami
miyet, efkat, duygusal galeyanlar, afektif haller tekil etmektedir, rnein, kavga
eden iki kiiden birisinin, yumruklarn hiddetle skp hasmm tehdit edii gibi.
Bkz. ANKERMANN, Op. cit., s. 150
77 rnein, vcudun bir yerine batm olan dikeni emmek ya da saplanm bir oku
ekip kartmak gibi. Bu rnekte majik ve profan ilem arasnda keskin bir snr sz
konusu deildir. Majik olanla profan olan arasndaki fark, ilk nce insann objenin
tabiatm renmesinden ve bu tabiatn etki ve kuvvet ekli zerinde bir griie
varmasndan sonra kendini gstermektedir, bid., s. 150
78 D ITTM E R, Op. cit., s. 81

35

yakmak yetmektedir79. Taklit bysnde en ok kullanlan malzeme,

zarar ya da lm istenilen kimsenin resmi ya- da aatan, amur
dan, balmumundan v .b . den yaplm olan fig r d r80.
Bu by

tarz

her

ada

uygulanm tr81.

Taklit bysnn hatas, k noktasn esas olanla benzer ola

n biribirlerinden ayrmyan ilkel dnceden balatmakla ortaya
konmu oluyor. Bylece bir eyin taklidi ile esas arasnda bir fark
grlm yor; dolaysyla da, rnein bir resmi yakmakla, resim
sahibine, yani esasa etki yaplmak isteniyor.
b) T e m a s

b y s

( k o n t a ji y z

m a ji):

Sempatik bynn ikinci kolu, temas esasna dayanan, temas

bysdr. Frazer, bu bynn k noktas olan dnceyi
yle aklamaktadr: Bir vakitler biribirlerine bal olan eylerin,
hatt sonradan biribirlerinden tamamen ayrlm olsalar bile, para
lardan birisindeki deiiklik, tekini de etkilemeyi gerektiren sempa
tik bir balant 82 iindedir. Bu bynn fiziksel temeli -eer byle
bir eyden sz etmek mmknse- tpk homeopatik bynn fiziksel
temeli gibidir; varl, biribirinden uzaktaki eyleri birletirmek ve
biribirlerine etki tayabilmek iin, modern fizikteki esir gibi kabul
edilen bir eit maddedir 83.
79 Peru yerlileri, holanmadklar ya da korktuklar birinin ya ve tahl karmndan
meydana gelen bir madde ile resmini yapp onun geecei yolun stnde yakar
lar; buna da o kimsenin ruhunun yanmas derler.
Bkz. FRA ZE R, Op. cit., s. 18-19
80 Malayada yaplan bir by de yledir: dmann fizik yapsn ve kiiliini temsil
etmeye yetecek kadar trnak, sa, kirpik, ka, tkrk v.b. alnr. Bunlar, terkedil
mi bir bal mumu stne o kimseye benzeyecek ekilde yaptrlr. Bu figr yedi
gece lamba stnde tutulup: yaktm ey mum deil; cierini, kalbini ve tkrn
yaktm filancadr diyerek, yava yava yaklr. Yedinci gecede balmumundan ya
plm olan figr tamamen erir ve yanar; bylece o kimsenin de leceine inanlr.
Bkz. FRAZER, Op. cit., s. 19
Amerika yerlilerinin baz boylar bir insana ya da bir hayvana zarar vermek ister
lerse, ya onun tasvirini ya da kk bir aatan figrn yaparlar.Bu ekil stnde
kalbin bulunduu yer keskin bir letle izilir; eer bu tasvir vastas ile o kimseyi
ldrmek istiyorlarsa bunun iin biraz ila kullanrlar.
Bkz. NEGELEIN, Op. cit., s. 165
81 a. Tarih ncesi maara resimleri taklit bysnn nemli izlerini tamaktadr,
b. Papa Johann X II, 1303de yazd bir mektupta: dmanlarnn kendi adna
vaftiz ettikleri yapma bebekleri, eytan ararak, ine ile delmek suretiyle ken
disini ldrmeyi denediklerini anlatmaktadr.
Bkz. B IR K E T -SM IT H , Op. cit., s. 401
82 FRA ZE R, Op. cit., s. 54
83 Ibid., s. 54

36

 Para btne aittir ilkesi, paraya sahip olann, btne de

sahip olaca dncesini dourur. Buna gre, birinin sama sahip
olan ya da trnak, kirpik, elbise paras, di v.b. gibi eyleri elde eden
kimse, sz konusu olann zerinde olumlu ya da olumsuz majik bir
etki yapma gcne sahiptir demektir.
Temas bysnn en ok bilinen ve en yaygn olan rnei bir ininsanla, o insandan ayrlm olan bir paramn, rnein sann ya da
trnann arasndaki bysel sempati uygulamasdr. Bunlar bir va
kitler bir arada bulunduklar, biribirleriyle temas halinde olduklar
iin birbirlerine sempatiyle baldrlar ve bu sempatiyi biribirlerinden ayrlsalar da srdrrler.
Temas bysnde sa, trnak, kirpik, v. b. fizyolojik unsur
larn yan sra, insamn giyim-kuam ve gnlk hayat iin kulland
eylerin de etkiyi ve gc iletici nitelie sahip olduu grl
mektedir 84.
Her hangi bir eyin iindeki majik kuvvet, o ey uzakta da olsa,
ou kez o eyin btn ksmlarnda da varm gibi dnlr; r
nein bir aacn byme ve mahsul verme gcnn, aacn dallarnda
ve yapraklarnda da varolmasn dnmek g ib i85.
Bir insanda varl tasavvur edilen majik kuvvet, o insamn ne
fesinde, tkrnde, pisliinde, idrarnda, menisinde, kannda da
bulunmaktadr. Bunlardan birisi stne yaplacak kara by, sahi
bini de etkiliyecektir.
Kuvvet ykl bir maddenin yenmesi, temas bysnde etkile
yici bir rol oynar. st okunmu zmlerin, ya da stnde dualar
bulunan kk tabletlerin ve kt paralarnn yutulmalar gibi.
Zararl bir hayvann zararndan korunmak iin, o hayvana ait
her hangi bir eyi tamak ok eskidenberi uygulanan, sempatik bir
by eklidir86. Amulet ve uurluklarn kk nedenlerinden birini
de bu by ekli temsil etmektedir.
84 Polinezyallar, birinin lmn istedikleri zaman, sz konusu kimsenin elbisesin
den bir paray bir mezara brakrlar.
Bkz. B IR K E T-SM ITH , Op. c it, s. 401'
85 D IT T M E R , Op. cit., s. 80
86 Yerliler zellikle hayvanlardan gelecek olan tehlikeyi uzaklatrmak iin, ekin
dikleri hayvanlarn boynuz, di, post v.b. ni hayvanlara kar korunma aresi,
sempatik by objesi olarak kullanmaktadrlar.
WEBSTER, H .: La Magie Dans Les Societes Primitives, Paris 1952, s. 67
Zuluiu birisi, timsahlarla dolu bir nehri geecei zaman bir para timsah pislii
iner ve stne serper.
Ibid., s. 67

37

Gerek taklit, gerekse temas byleri pratikte ou kez biribirlerine baldrlar ve biribirlerine karmaktadrlar. Temas bys
taklit prensibini art kotuu gibi, taklit bys de temas prensibini
kullanmaktadr87. Bu karlkl, ya da yanyana i grmeyi aklyan
bir ok bysel ilem vardr.
Temas bysnn hatas, bir defa biribirleriyle temasa gelmi
olan eylerin, daima biribiriyle ayn temasta kalacana inanmasdr88.
2. Ak

by (pozitif ma) :

Malinowski diyor ki: ... talih, mal-mlk, hatt salk bir de

receye kadar karlatrma konulandr. Komunun sizden daha ok
hayvan, kans, gc varsa, sizden daha salamsa, siz kendinizi b
tn malnzla klm sayarsnz. nsan yaratl byledir; insan
istekleri bakalarnn engellenmesi ve kendisinin ilerlemesiyle daha
ok tatmin olur. stek ve kar istek, (...) by ve kar by, ya da
kara by ile ak byye tekabl eder 89.
u halde, by kendi alannda gayesine, elde etmek istedii
sonuca gre ak ve kara by diye ikiye ayrlmaktadr. Ak by top
lumun ve insanlarn iyiliini hedef tutmaktadr. Hastalk, yaralanma,
lm v.b. gibi kiisel felketlerle, sel, kuraklk v.b. gibi doal felket
leri nlemeye, evi-bark, mah-mlk, hayvanlar, gei durumun
da olan ocuklar, lohusalan kt d etkilerden korumaya ynel
mektedir.
Ak by, ounlukla dinden ve dinin kutsal bildii eylerden
yararlanr. Genellikle din alannda ve din adamlar ile i grr; duaya
ve kurbana ba vurur90. Bu by, yararl, gze grlebilen kuvvet
leri, hatt doa dzenini kendi alamna eker.
Ancak bu kuvvetler herkes tarafndan bilinemedii gibi, herkes
tarafndan da uygulanamaz91.
. 3 . Kara by ( negatif ma) :
nsann hayatna, salna, malma-mlkne, evine barkna,
hayvanlarna zarar vermeye ynelen byye de kara by denmek
tedir. Sevienleri, evlileri biribirinden soutmak ve ayrmak, cinsel
87 FRA ZE R, Op. dt., s. 17-18
88 Ibid., s. 17-18
89 M A LIN O W S K I, Op. d t .,'s . 60-61
90 K N IG , Op. eit., s. 507-508
91 Belli bir insana balanan ifa kudretiyle yaplan tedavi seans ve kurlar, manyetiz
ma, dnceleri okuma, telkin ve hipnotizma-gsterileri, fakirizm v.b. ak by
alanna sokulabilir.
Bkz. SC H M ID T, Op. cit., s. 153

38

kudreti, konuma yeteneini, uykuyu balamak yoluyla felce

uratmak, dman bildiklerini hasta etmek, sakatlamak, ldrmek
v.b. de kara bynn alanna girmektedir.
Nasl ak by amacna varmak iin dinden ve dinsel kudret
lerden olumlu ynde yararlanyorsa, kara by de olumsuz ynde
yararlanmaktadr. Dinin yasaklad eyleri yapmaktan ekinmedi
i g ib i92, dinin kutsal bildii eyleri de saygszca kullanmakta tered
dt etm ez93. Ksaca dinin karsmdadr. Bu yzdendir d, zellikle
kara byclkle uraan kimselere gnhkr gzyle baklmaktadr.
Ak by ile kara by birbirlerinin zdddr; birinin yaptn
teki bozmaya urar.
Her iki by de taklit ve temas prensiplerine gre almaktadr94.
4. Aktif by:
Doa olaylarn etkileyerek iradesi altna almaya ynelen ve
ofensif bir zellik tayan byye aktif by denmektedir. Aktif b
y, kuvvetli bir iradeyi, parapsikolojik yaantlara sahip olmay,
etkili dua, beddua ve eitli bysel forml szlerini bilmeyi gerek
tirmektedir95.
5. Pasif by:
Zararl ve kt d etkileri uzaklatrmaya, bunlarn zararlarn
dan kanmaya ve bunlara kar savunmaya da pasif by denmektedir.
Bir takm bysel kudretlere sahip olduu sanlan uursuz yer
lerden, eyalardan ve insanlardan kanmak bu bynn esasn
tekil eder. rnein gebe kadnlarn baz eyleri yememeleri, lohusalarm kt kuvvetlere kar yanlarnda uzaklatrc hassalara sa
hip bir takm eyler bulundurmalar, ay hlindeki kadnlara yakla
lmamas gibi. Bu kanmalarn temeli tabuya dayanmaktadr.
Pasif byde, tehlike ve kt etkileri uzaklatrc majik ze
sahip olduuna inamlan amuletler de nemli rol oynamaktadr.
By, yakn ve uzak by diye de ikiye ayrlmaktadr. Bysel
ilemlerin yneltildii objenin, bu ilemleri yapan byclerin yak
nnda ya da uzanda olmas, daha ak bir anlatmla yakn byde
bysel gcn dorudan doruya temas yolu ile gemesi, uzak by92 Kara byde istenilenleri elde etmek iin yardmlar salamaya allan doa
st kuvvetlerin banda cin, eytan ve kt ruhlar gelmektedir.
SC H M ID T , Op. eit., s. 153
93 rnein kutsal kitaptan alnan sre ve yetlerle yazlan muskalar gerektii zaman
ayakkab kesine, eik altna saklamak gibi.
94 FRAZER, Op. cit., s. 28
95 D IT T M E R , Op. cit., s. 81

39

de ise bunun bir etkiyle olmas keyfiyeti, sz konusu ayrln nedeni

olmaktadr.
Bir baka by ekli de, a l lo p a t i k bydr. Bir eyi zdd
ile etkilemeye allopatik by denmektedir.96 Kh homeopatik, kh
allopatik bynn biribirine kartrlmas, ayn by aracnn bazan
zt anlamda uygulanmasn meydana getirmektedir979
.
8
Byleri uygulam usullerine gre ksmda toplayabiliriz93:
A. Uzaklatrc uygulamalar

(defansif uygulamalar)

a) Hastalklarda, lmden ve dier felketlerden korunma

b) Hastalklardan kurtulma, yileme
c) Maln-mlkn, evin-barkn korunmas
B. Hcum

uygulamalar

(ofensif uygulamalar)

a) insan hayatna, salna ve mutluluuna zarar verme

b) Mala-miilke, eve-barka zarar verme
G. Arzu ile ilgili uygulamalar
a) Uygun doa olaylarn insanlarn lehine kullanmak
b) Olaylardan ve benzer eylerden bir eyin olup olmayacana dair
sonulara varmak, yorumda bulunmak
c) Doa iist kudretleri elde etmek istei
d) Madd servete kavumak (define, altn, para v.b.)
VI. Yazl By
Halkn urat by ile, bu ii meslek haline getiren, metot
larn ve yararlandklar kitaplar gizleyen kimselerin, yani yazl
by ile uraanlarmki arasnda zellikle biim ynnden byk bir
fark vardr.
A. Lehmann, Aberglaube und Zauberei55 adl eserinde, bu
fark yle belirtmektedir: Halk bys, talar geliigzel ve yon
tulmadan st ste ylm kaba bir duvara benzerken, gizli ilimler
(yani retilen, kitaptan kitaba geen by) her unsuru ilenmi ve
tam yerine konmu muhteem bir mimar esere benzer. Bunun byle
olmas tabiidir. nk halka ait bylerin malzemesi, halklarn biribirleriyle tesadfen temaslarndan ve yzyllarca azdan aza geen
geleneklerden bir araya gelmitir. Bu oluumda biribirlerine zt ele96 rnein, sca soukla, donu atele, ylan ya da solucan, btn srngenleri
yakalayp yiyen leylekle etkilemek gibi.
Bkz. BACH, Op. cit., s. 301
97 Ibid., s. 301-302
98 a. STOLL, Otto: Zur Kentniss des Zauberglaubens, der Volksmagie und Volks
medizin in der Schweiz, Zrich 1909, s. 13
b. Bkz. TREBITSCH, Op. cit., s. 172

40

manlar ilenmemi olarak biribirlerine eklenirler. Gizli ilimlerdeki

durum ise, bunun tam aksidir. Bu ilimler eski an sonunda ve
Araplarda o zamann byk dnrleri tarafndan gelitirilmitir;
bu kimseler sadece Yunan sistemlerine deil, ayn zamanda derin
anlaml dou sistemlerine de vakftrlar " . Lehmann, yazl bynn
gelimesine ve bugnk haline geliine deinerek diyor ki: eitli
bilgilere dayanarak bysel g ve etkilerle uraanlar, bu konuda
saysz eserler yazmaya baladlar. Her aratrc, kendinden nceki
nin bulup, eserlerinde uygulad ve anlatt neticelere gre, bun
larn stne yenilerini yazd 10.
i . Cedvel:
slmiyette yazl bynn tipik rnei cedvel ve vefk denilen
bysel geometrik ekillerdir.
Arapa c a d v a l (oulu: cadavil) cedvel ve pln anlamna
geldii gibi, eskiden dere, akarsu anlamna da geliyordu. Bir
by deyimi olarak drt keli, ok keli, bazan da yuvarlak ekil
lerden ibarettir. Karelere blnen bu ekillerin iine, bysel g
ve zelliklere sahip isimler ve iaretler yazlr. Bunlar daha ok
Allahn, meleklerin, gezegenlerin, gnlerin isimlerinden ve simgegelerinden ibarettir101.
Bu tip cedvellerin bilinen rnei aadadr.:

^9

O-

Iff

kJ

lil

F e rd

Cebbar

ek r

Sabit

Zahir

H a b ir

Pz o r

Pazartesi

S a l

a r s a mbc

Perem be

Cuma

Cumartesi

Ru k a il

Cebrail

Sam som ail

M ik a il

S o r a f it

A n a il

K d sfal

Mad hob

M urra

A hm ar

B a rg a n

am hun$

A b y a z

M aim un

Gne

A y

M a r s

Merkr

Ju p i t e r

Vens

Sat u r n

Zeki

99 LEHMANN, Alfred: Op. cit.,' s. 128-129

100 Ibid., s. 128-129
101 slm Ansiklopedisi, Cilt III., Cedvel maddesi, s. 43

41

Bu cedvele Mhr Sleyman (Sab a Havatim) de denmekte

dir 102. Bu cedvelin en yukarsndaki ekiller yedi mhr, altndakiler
de Ftiha sresinde bulunmayan harfleri ihtiva etmektedir. Yukar
dan aaya nc srada ise, Ftiha sresinde bulunmayan harf
lerle balayan Allahn adlar gsterilmektedir. Drdnc sra haf
tann yedi gnne ayrlmtr. Beinci sra melek ve cin adlarn gs
termektedir. Altnc sra ise yedi cin padiahnn adlar ile doldurul
mutur. Sonuncu olan yedinci sra ise gezegenlere ayrlmtr103.
Bu eitli unsurlar arasnda bir takm bysel ilikiler olduuna
inanlr.- Bunlarn art arda dizilmesinden baz etkiler elde etmeye
allr1041
.
6
5
0
M hr Sleymanm, Asur ve Babil astroloji bilgisinden yararlan
d, sonralar da Yahudi bys olan k a b a la dan etkilendii grl
mektedir 10s.
2 . Vefk :
Bysel gayeler .iin kullanlan cedvellerin en yaygn ekillerin
den olan v e fk , genellikle bir karenin blnm karelerine rakamlar
koymaktan ibarettir. Bu rakamlar karelere yle yerletirilir ki, yu
kardan aa, sadan sola ya da kelemesine topland zaman
ayn toplam sonucunu verir. Ebced hesabna dayanlarak yaplan
bu bysel kareler, muska ve hamail olarak kullanlmaktadr.
V efk in gelimesine, eitlerine ve kullanlna gemeden nce,
bunlarn yazlmasnda ve dzenlenmesinde byk rol oynayan eb
ced hesabna bir gz atalm.
Muharrem Mercanlgil, E bced Hesab adl kitabnda ebced
hesabn yle tanm lyor: Ebced dzeni alfabede her harfin bir say
deeri vardr. Harflerin bu say deerleriyle rakam gibi kullanl
masna ebced hesab, eski deyimi ile cmel hesab denir 10(i.
E bcedin byclkte ve muskalarda kullanlmas, harflerin
belli rakamlar karlamas niteliine dayanmaktadr. Ebced hesa
bnda harflerin karl olan saylar yledir107.
102 slm Ansiklopedisi Cilt III, Cedvel maddesi, s. 43
103 K R IS S, R udolf: Volksglaube im Bereich Islam, Cilt II, Wiesbaden 1962, s. 83
104 slm Ansiklopedisi, s. 43
105 K R IS S, O p. cit., s. 23
106 M E R C A N L IG L , Muharrem: Ebced Hesab, Ankara 1960,s. 23
107 Ibid., s. 23

42

10

tS

K 20

dJ

30

CO

lo o

200

3 00

j
t.
u*

400

M 40

D 4

500

N 50

H 5

A 70

t
0

0
0

V 6

in

u"

0
co

60

0
0
co

H 600

goo

90

Yzler
Tamamnn toplam:

H 8
T

- 1000

Onlar
1000+4500 +

Birler
450

45=5995

Ebceddeki her harfin bir Tanr adna ve baz doal glere

karlk olduu saylm; bir yandan say ile harf arasndaki iliki
ler, te yandan bunlara karlk olan simgeler (timsaller) sayesinde
srr bir yol (sistem) domutur. rnein, by ve muskalarda,
harfler, say deerlerine gre toplanm ve bu toplamn cinler evreni
ile iliii bulunduu saylmtr108.
Vefkle ilk uraan Gazal dir. Gazali, kendi vefkinin g do
um iin kullanlmas gerektiini sylemektedir. "... ocuk dourur
ken ok zahmet eken bir gebe kadnn kolayca dourmas iin kul
lanlan ekil aadadr109.

co
co

108 M E R C A N LIG L, Op. cit., s. 30

109 G A Z A L , El-Munkzu min-ad-dall, stanbul 1948, s. 72

43

Gazalye gre bu ekil, su dememi iki kiremit paras zeri

ne yazlr. Gebe kadn gzleriyle onlara bakar ve ayaklar altna ko
yar. Derhal ocuk kmaa abalar ve kar uo. Gazalnin bu vefkini yukardan aa, sadan sola ya da kelemesine toplarsak, on be
saysn elde ederiz. V efkin iindeki rakamlarn ebced hesabna gre
karlklar aadaki gibidir:

ift saylar karl olan drt kedeki drt harf yan yana geti
rilirse, 2, 4, 6, 8
= b u d u h kelimesi ortaya kar. Tek ra
kamlar karl olan harfler yan yana getirilirse, i, 3, 5, 7, 9
)
kelimesi ortaya kar.
yi bir dilek iin, karenin sadece ift rakamlar, kt bir dilek
iin de tek rakamlar kullanlmaktadr1
111.
0
1
B u du h112 ya da beduh ad altnda by edebiyatna giren vefk,
giderek daha deiik ekillerde yaplmaya balanmtr.
eitli gayeler ve eitli hastalklar iin yaplan vefklerden bir
ka rnek verelim 113:
110 G A Z A L , O p. cit., s. 72
111 M E R C A N L IG L , O p. cit., s. 26
112 K R IS S, R ., Grundbauma dayanarak (Encyclopaedic, Bd. I. s. 802-3) buduh ke
limesinin, SuriyeIi bir tccarn ad olduunu sylyor. Bu tccarn gerek gnder
dii mektuplar gerekse gnderdii eyalar daima yerine varmtr. Neden sonra
dr ki, bu kelimenin bir mektup melei ad olduuna inanlmtr.
Bkz. KRISS, R .: Volksglaube im Bereich des Islam, Cilt II, s. 84-85
113 Bu konuda Krissin kitabnn II. cildinde etrafl bilgi verilmekte ve eitli rnekler
gsterilmektedir. Biz de yukardaki rneklerimizi ad geen eserin 86-89. sayfa
larndan aldk.

44

50

10

400

40

40

50

10

400

400

40

50

10

10

400

40

50

iS

Cj

(S

f
0

cS

cS

Felli ocuklar iin kullanlan bu vefkin, ekil (4) de grld

gibi, soldan saa birinci srasndaki ve yukardan aa birinci sra
sndaki harfler okunduunda m e tin kelimesi ortaya kmaktadr.
Salamlk, shhat anlamna gelen bu kelimenin yazl bulunduu
vefki tamakla hasta ocuklarn iyi olacana inanlmaktadr.
Bu vefk yukardan aa, soldan saa ve kelemesine toplandnda
500 saysn verir.
Her trl kaza ve beldan korunmak iin taman bir baka
vefk de aadakidir.

9 o

10

80

81

901

12

902

73

79

903

II

Bu vefk de ayn biimde topland zaman 998 saysn vermekte

olup, yukardaki birinci srann rakamlarnn ebced hesabna gre
karl h fz = (koruyucu) kelimesidir.

45

Bugn Trkiye ve teki slm memleketlerinin hemen hepsinde

vefkleri ve dier by formlleriyle bunlarn uygulanlarn gs
teren eitli kitaplar v a rd r114. Genellikle Arapa olan bu kitaplarn
ou ta basmas ve el yazmasdr. Bu gibi kitaplarn memleketimizde
yaymlanmas yasak olduundan, gizlice baslp datlr ve elden ele
dolar.
3 . Kutsal kitabn ve kutsal adlarn byclkte kullanlmas:
By ile dinin ilikisine deinirken, bynn, dinin kutsal ola
rak tand eylerden yararlandn belirtmitik.115 zellikle yksek
dinleri kabul etmi olan toplumlarda, bu yararlanma daha da ok gze
arpar. Gerek mslman, gerek hristiyan, gerekse yahudi toplumlarmda byclkle uraanlar, Kuran, ncil ve Tevrat gibi kutsal
kitaplarn kutsal szlerini, Tanr, Peygamber, melek v.b. gibi ad
lan by formllerinde ve ilemlerinde kullanmakta tereddt et
mezler. ou kez farkna varlmadan, kimi zaman da bilinli olarak
bir hristiyan meleinin ya da azizinin ad, mslman bir toplumdaki
bir byc tarafndan kullanld gibi, bir Yahudi bycs de islmiyetin kutsal bildii bir ad ya da melei kendi by formlnde
rahata kullanabilir. Esasen bu dinin kt coraf ve kltrel
ortam, bir de dou srasna gre son ikisinin Yahudilikten ister
istemez etkilenmeleri, bysel pratiklerde bir takm al verii mey
dana getirmitir. te yandan, byc iin yabanc bir din pek sz
konusu deildir; o, elde etmek istedii eye ulaabilmek iin kendisi
ne yardmc olabilecek her trden doa st kudret ve kuvvete ba
vurmaktan ekinmez.
j

slmiyette yazl by formllerinde en fazla yardm ve kuvvettine bavurulan kaynak K ur andr.

Kur ann Tanr buyruu olmas, din bakmndan en ulu doa
st kudretin realize- edilmi sz (kelm) olarak kabul edilmesi,
mslman toplumlarda bu ilerle uraanlar iin daima majik bir
kaynak olmutur. te yandan, Kuranm Arap dilinde nzil olmas
da, Arapaya kutsal ve majik bir zellik kazandrmtr. Bu nokta
dan hareket edilerek, T a n n m isim ve sfatlar, Peygamberin ve m e -'
leklerin adlar kudret ve gc harflerden ve rakamlardan meydana
getirilen cedvel ve vefklerde eitli bysel gayelerle kullanlmtr.
114 Bu kitaplarn en mehurlar unlardr: El-Buni: ems el marif el kbra , Ahmed
ad-dairab: Kitab- mucarrabat , As-Suyut: Rahmat al-umma , bn al-Hac
at-tlmsan: umus-el Enver
115 Bkz. s. 27

46

Analojik bir dnce ile Kuran daki sreler ve yetler ya szl ya da

yazl olarak dorudan doruya kullanld gibi, ou kez de ebced
hesabndan yararlanlarak ie geometrik ve matematik bir sr veril
meye allmtr. Bir srenin ya da bir yetin kutsal gcn rakam
la anlatmaya almann nedenleri, sistemin herkes tarafndan anla
lmasn nlemek olduu gibi, ak by ile uraan kimselerin bu kut
sal szleri olduu gibi yazp da, Tanr szne saygszlkta bulunma
mak endiesinden ileri gelmektedir. nk stnde sre ve yetler
yazl olan muskalar bir cinsel iktidarszl gidermek iin vcudun
uygunsuz bir yerinde tand gibi, yazllarndaki gayeye gre ayak
kab kesinin iine, eik altna, duvar deliine de saklanmaktadr.
Kutsal kitaptan en ok alman sre, Fatiha sresidir. Kuranm
ilk sresi olmas , ac bir nitelik tamas sz geen sreye bir
rhan hakk kazandrd inancyla, muskaclar tarafndan ok
rabet grmektedir.
Yazlan muskalarn gayelerine gre, ou kez aadaki sre ve
yetler kullanlr:
Sre
Ftih a
Te vb e
Yunus
Nahl
sra
uar
Ha mim
Leheb
hls
Felk
Ns
Ysin

Ayet

M58

70
8
o
79-81
45

VII. Amulet ve Uurluk

Dinamist dnya grnn esasn tekil eden evrede bir takm
kuvvetler tasavvur etmek dncesi, amuletlerin meydana geliin
de nemli rol oynamtr. Objelerin pozitif ve negatif bir gle yk
l bulunduu tasavvuru, kiiyi zararl ve tehlikeli kabul edilen ob-

47

j elerden kanmaya, kendini savunmaya sevketmitir. Ayn dnce,

onlara, yararl olarak tasavvur ettiklerinden de, salklar, mutlu
luklar ve baarlan iin faydalanmay ilham etmitir.
Doay dolduran canl ve cansz objelerin parlaklk, zenginlik,
kuvvet v.b. gibi arpc nitelikleri karsnda kh aran, kh kor
kan ilkel insan, felketlerin ve mutluluun bu objelerin iinde sakl
olduuna inanarak, sz konusu objelerle bark olmay ve onlan
kendi hizmetinde kullanmay dnmtr. Vahi hayvanlarn kuv
vetini bilen ilkel, rnein arslamn penesini, kaplann kllarn, y
lann dilerini zerinde tamakla bu hayvanlarn bir takm nitelik
lerini kendi zerine geirmek istemitir.
Amulet, Ltince a m u le tu m dan
gelmektedir.
Amuletler,
fonksiyonlarna gre iki ana gruba ayrlrlar: zararl d etkileri uzaklatranlar ve iyilik getirenler....
Her hangi bir objenin amulet olabilmesi iin, ilkin o objenin
z ve biimi gz nnde bulundurulm utur116. Amuletin klasik
memleketi Babil ve Eski Msr dr. M sr da grlen amuletlerin
ou buraya Babil ve randan gelmitir117. Msr da avlanm hayvan
larn dileri, kemikleri, peneleri bir torba iinde amulet olarak ta
nd gibi, ayak balarnn stne de balanrd. Ayrca Tanr,
cin, hayvan figrleri, dm ve zellikle el ve gz amuletleri en yay
gn olanlard. El amuletleri sa ya da sol el olduu gibi, ak ya da
kapah el eklinde de yaplyordu. Eiti Msr da fallus ve yrek bii
mindeki amuletlere de rastlanmtr. Krallarn ta ve ilktidar lmetleri, ziynet eyalar, letler ve mehur amuletlerin resimleri de kt
lk ve tehlikeleri uzaklatrc kuvvet olarak kullanlyordu. Eski
Msrl, amulet kavram iin eitli kelimeler kullanmtr; ama
bunlarn hemen hepsinin temel anlam koruma ve korunma y
ifade etmektedir118.
Eski Msr da grlen bir ok amuletlerin mslmanlara ge
mesine koptik devir vasta olmutur. K optik devir, Msrllardan
kalma inanlarn hepsini temizleyecek kadar uzun srmemitir119.
116 Amulet olarak kullanlan objeye atfedilen kuvvet bu objenin sadece biiminin sem
bolik muhtevasnda temellenmemekte, ayn zamanda amuletin yapld madde
de hesaba katlmaktadr. Hatt ilkin amuletin yapld madde zerinde durulur.
nk bu maddenin znde gizli kuvvet tayan bir nitelik olmas gerekmektedir.
Bkz. BONNET,H.:Reallexion der aegyptischen Religionsgeshichte, Berlin 1952, s.26
117 Ibid., s. 880
118 Ibid., s. 26, 27, 28, 29, 30
119 K R ISS, Op. cit., s. 1
4 P,

slm memleketlerinde en fazla kullanlan amuletler el ve gz

eklindeki amuletierdir. Trkiye de, Suriye de, Msr da, Tunus da
Cezayir de, Fas da, Sudanda, Hindistan da ve ran daki Mslman
larn, Yahudilerin ve Hristiyanlarm evlerinde ve stlerinde el ek
linde amuletler grlmektedir 120.
Yahudiler, ktl uzaklatrc ya da kiiyi her trl zararl
etkiden koruyucu olarak kabul ettikleri el in resmini ister duvar
larna ve kaplarna yapsnlar, isterse stlerinde tasnlar, Tanr
nn eli diye nitelemektedirler. Mslmanlar bu ele Fadime A nann eli , Onasya da yaayan Hristiyanlar da Meryem Ana nn eli
dem ektedirler121. K eza Tunus da, bu elin ad Fadime Ana eli ,
Suriye de Meryem Ana eli , ran da ise Abbasm eli d i r 122.
nsann en eski letinin eli olm as123, be parma ak ve dik
lemesine duran bir elin durdurucu bir jesti ifade etmesi, peygam be
rin eitli vesilelerle yapt konumalar bir takm el hareketleriyle
desteklemesiI24, slmn be artn, be parmakl bir elin sembolize
etmesi v.b. gibi dnceler, el eklindeki amuletin ok geni bir alana
yaylmasn ve kullanlmasn dourmutur.
K uzey Afrika da elin be parman ifade eden hamse =
(be) sz ya da be gznn iine, be gznn stne deyim
leri de ktl ve nazar uzaklatrc are olarak, kullanlrI25.
El eklindeki amuletler altndan, gmten, pirinten, aatan,
kttan, fildiinden, mavi camdan, porselen v.b. den yaplmakta,
kuyumcu dkknlarnda, attarlarda ve hatt byk ehirlerin maa
zalarnda satlmaktadr.
Gz eklindeki amuletler de ok yaygndr. Kuvvete kar kuv
vet ilkesincc kt gze kar, eitli maddelerden yaplm gz amuletleri kullanlr. Trkiye de gerek el eklindeki, gerek gz eklindeki
gerekse baka ekillerdeki amuletlere genellikle nazarlk denmek
tedir.
M srllarda, Fenikelilerde, Kartacallarda, Yunan hlarda, Etrsk ve R om a llarda gz eklindeki amuletler ok kullanlmaktayd126.
120 SE LIG M A N , S .: Der bse Blick und Verwandtes, Berlin 1919, s. 170
121 K R IS S, Op. cit., s. 2
122 SE LIG M A N ,

O p.

cit.,

s.

170

123 SC H M ID T , Op. cit., s. 164

124 SE LIG M AN , O p. cit., s. 168
125 W E S T E R M A R C K , Ed.: Nazar Demesi inanc, (ev: . Nazmi Cokunlar)
Ankara 1961,
126 Ibid., s. 38

s.

13

49

Asur lularda kt gz hastann saln bozan sebepler arasnda

zikredilmitir127*. Nazar demesi ne ok inanan Yahudiler, bu konu
da Babillilerin etkisi altnda kalmlardr l2S. talya da, Kbrs da,
Filistinde gze benzeyen ve gz sembolize eden camlar nazara kar
amulet olarak tanmaktadr1291
.
0
3
ok yaygn olan bu iki amuletin dnda, yurdumuzda ve baka
memleketlerde raslanan bir baka eit amulet de, mercandan yapl
m olandr l3. Arap lkelerinde kaplara, ocuklarn kep ve ap
kalarna, omuzlarna, koltuk altlarna nazara kar mercan takld
gibi, hayvanlarn koumlarna da ilitirilir. Kafkasya da, Tatarlarda,
Pencap da, Amerika da mercan kabuklar kt nazar uzaklatrc
kuvvet olarak stte tarpr. Mercan talya da nazara kar sa
omuza dikilir 13l.
i. Muskalar:
Yazy bilen kltrlerde kutsal kitaplardan alman cmleler,
kutsal szler, Tanr, paygamber, aziz ve evliya adlar, bysel for
mller, kt, deri, teneke, bakr v.b. stne yazlarak amulet,olarak
kullanlmaktadr. Gerek Trkiye de, gerekse dier slm lkelerinde
Kuran dan alman baz sre ve yetler bir ey zerine yazlarak bu
gaye 'iin kullanlmaktadr.
slm lkelerinde bu tip amuletlerin eitli adlar vardr. Kuzey
Afrikada h urz, Araplarda h a m a y a ya da h fz h u d , Trki
ye de n sh a = (muska), yafta veya h a m a il denir132. Muska keli
mesi Arapa m a d a k a dan gelmekte olup karl tutmak demek
tir 133. Muskalar genellikle kk bir teneke kutu iinde, ufak bir tor
bada ya da bir muambaya sarl olarak koltuk altna, omuz bana,
gmlek iine dikilmi olarak tanr. Kk boydaki Kuran larda
(en am) bir kuma parasna yahut muambaya sarl olarak muska
yerine tanmaktadr.
Muskalarn iindeki kt veya ilenmi derilerin stne Tanr
nn; meleklerin, mitolojik yaratklarn adlar yazld gibi, zellikle
.

127
128
129
130
131
. 132

50

W ESTERM ARCK , Op. dt., s. 46

Ibid., s. 46
tbid., s. 39
Trkiyede mercana taz boncuu denmektedir.
SELIGMAN, Op. cit., s. 33, 126, 127
WENSINCK, A.J., K RAM ERS, J.H .: Handwrterbuch des Islam, Leiden 1941,
Hamail maddesi, s. 161
133 KRISS, Op, cit., s. 61

Kuran dan alman sre ve yetler, astrolojik iaretler, Yahudilerin

k a b a la bysnde kullandklar harfler, vefkler, hayvan ve insan
ekilleriyle, bitki motifleri de yazlr ve resmedilir. Kuran dan alman
sre ve yetlerin dndaki dier motiflerin byk bir ksmnn geli
yerleri Yahudi kaynaklardr134.
2 . Uurluklar:
Talisman (uurluk) Yunanca te la sm a dan gelmekte olup,
anlam mkemmel , lks eya demektir135. Uurluklar amulet
ve muskalardan farkl olarak mtala etmek gerekmektedir. Talis
man, zararl etkileri uzaklatrmaktan ok, taycsna mutluluk ve
baar getirecek olan bir uur eyasdr. Yani pasif bir maji ara
cdr. Bir eyann ya da her hangi bir objenin uurluk olarak kabul
edilmesi ou kez bir raslantya baldr. Zucker, bir eyin uurluk
olarak kabul edilip saklanmasna gzel bir rnek veriyor: ilkel bir
balk, sabahleyin avlanmak iin rmak kysna gittii zaman suyun
iinde gerek rengi, gerekse biimi ile tekilerden farkl bir ta grp,
ailesinden her hangi birine hediye etmek iin, ta sudan alr. Sonra
avlanmaya koyulur ve her gnknden ok fazla balk tutar. Balk
bunu o taa balar ve ta uurluk diye saklarI36.
Uurluklarn ou -baz amulet eitlerinde olduu gibi- ss
eyas haline gelmitir. Bir ok aratrclar zaten ss eyas olarak
taklan teberinin balangcn, amulet dncesine balamaktadr
lar. J. Negelein, hakl olarak uurluklar, estetik anlamda majik
z 137 diye tanmlyor.
Modern insann amuleti diyebileceimiz uurluk, eitli biim
lerde ve eitli yerlerde tanmaktadr. Bugn en son model araba
larn n ve arka pencerelerine aslan, kuyumcu dkknlarnn vit
rinlerinde bur hayvanlar olarak sergilenen, brolardaki masa
larda, alma odalarnn raflarnda bulundurulan, lks apartman
larn kaplarna ilitirilen, radyodan iek sakssna, boyac sand
ndan buz dolabna kadar her eit eyann urasna burasna tak
lan yzlerce eit amulet, nazarlk ve uurluk da gsteriyor ti a
mzn insan kendini, bilinli ve bilinsiz olarak, evresini saran
uursuz ve zalim kudretlere kar hl savamak zorunda hisstemektedir.
134
135
136
137

WENSINCK, Op. cit., s. 161, 162

ZUCK ER, A., Op. cit., s. 161
bid., s. 39, 40
.

NEGELEN, J.: Weltgeschichte des Aberglaubens, Cilt I, Berlin und Leipzig,

1931, s. 169

51

VIII. Ad, Say ve R en k B ys

i . Ad:
Kiilii meydana getiren zelliklerden birisi de, phesiz ki,
addr. Ad, sadece sosyal bir kiilii temsil etmez; majik anlamda
bir kudreti de ifade eder. Onun iin yeni doan bir ocua gelii
gzel bir ad verilmeyip, ou kez majik olarak deerlendirilen nes
nelerden birinin ad konur. Verilen adn, o kimsenin karakterini,
geleceini, toplum iindeki yerini ve baarsn damgalayacak, ekil
lendirecek sembolik bir z tamasna dikkat edilir. Ad bir bak
ma insann varln ifade etmektedir. lm kimselerin hatralarn
canl tutmak, geride kalanlarn arasnda yaamalarn salamak da,
ancak lenlerin adlarn yeni doan ocuklara vermekle mmkndr.
Ksaca, adm ifade ettii anlam ve nitelii sahibine geirdiine inanl
maktadr. rnein bir ocua Demir ad verilirken, bu iin psikolo
jik temelinde ocuun demir gibi salam olaca inanc yatmaktadr.
Ad insann bir parasn tekil ettiine gre, ad stne yapla
cak ak ya da kara bir by, sempatik bynn parann bana
gelen btnn de bana gelir ilkesince, o adm sahibini de etkile
yecek demektir. Bu sebeple ad, byclkte byk bir rol oyna
maktadr. lkel dnceye gre, birinin adm bilen, o kimseye bysel
etki yapabilmek kudretini elde etmi saylr. Bir kzlderili bir beya
za ya da zenciye adn sylerse, bu ok byk bir itimat iaretidir I38.
Mslman memleketlerde yaplan byclkte Tanrnm 99 ad
byk bir rol oynamaktadr. Halk inanmalarna bal Mslmanlar iin, Tanrnm 99 ad bysel kudrete sahiptir139.
Byclkte ad gibi nem tayan bir baka vasta da sz dr. B
ycln kudreti, by esnasnda okunan dualarn iindeki szler
le iletilir 14. Bu szler, gaye iin kullanlan vastalardr. Nadir ve
anlalmaz olmalarna zellikle dikkat edilir141. te yandan e an
laml szlerin yanyana getirilmesi ya da gayeye uygun szlerin142
138
139
140
141
142

52

NEGELEIN, Op. cit., s. 180

Bkz. KRISS, Op. cit., s. 401
NEGELEIN, Op. cit., s. 313
Bkz. Ibid., s. 313
rnein Hititlerde kara by iin kullanlan u szler: Nasl su atei sndryorsa, onun erkeklii de byle snsn, yok olsun!
Bkz. GOETZE, Albert: Kulturgeschicte des alten Orients, Mnchen 1957, s. 157

seilmesi ok eskidenberi uygulanan bysel bir usuldr. Bysel

uygulamalarda kullanlan szler heyecan, hayranlk, sevgi ve yaka
rla dolu olduu gibi (takdis, dua, yemin), tahkir ve tehditle de dolu
dur. (Ktlemek, beddua, v.b.)
2. Say
Btl inanmalarda ve byclkte saylarn rol byktr.
yle ki, bir pratikte sz konusu edilen say adedinin yerine getiril
memesi, baarszln sebebi olarak ileri srlr. Hemen hemen her
btl inancn ve majik pratiin bnyesinde yer alan deiik deer
de saylar vardr: rnein kere tkrmek , drt yol azna gm
mek , yedi evden iplik toplamak , krk gn ykamak , krk bir
kere maallah demek v.b.
Genellikle 3, 7, g, 40, 41 rakamlarnda majik ve mistik g ta
savvur edilmektedir. Bunlardan 3 ve 7 ok yaygndr. Trebitsch,
Araplar, Hintliler, inliler, Ermeniler 7 rakamna mistik bir anlam
vermektedirler 143 diyerek bu rakamn mistik ve majik anlamnn
Avrupa da da ok yaygn olduuna iaret etmektedir144.
3
saysnn teslis akidesiyle ilikisi olduu bellidir. 7 rakamnn
psikolojik motifi Babil kltrnde ok gelimi olan astronomide
aranmaktadr. Planetlerin yedi tane olmas ve Babillilerin by
lerinde gksel unsurlarn nemli rol oynadklar dnlrse, bu id
diann doruluu anlalr i45.
Babil ve Asur da uurlu saylan rakamlar 3, 4, 5, 7, 15 v.b.,
uursuz olanlar da 1, 2, 6, 10, 11, 12, 13, v.b. d ir 146.
Bu rakamlarn bazlarnn difzyon yolu ile deiikliklere ura
dklar, bazan uurlu saylarn uursuz, uursuz saylarn da uurlu
hale geldikleri anlalmaktadr. .
Mezopotamya kaynaklarndan etkilenen Araplar, bu rakam
lara sonralar slm dininin bnyesindeki kutsal kudretleri ve bu kud
retlerin adlarnn, niteliklerinin say deerlerini de katarak oalt
mlardr. Ebced hesabnn yardmyla daha da zenginleen bu say
speklasyonuna cedvel ve vefk mnasebetiyle daha nce deinmi
tik.
143 TREBTSCH, Op. cit., s. 193
144 Bkz. Ibid., s. 193
145 Trebitsch bu konuda, Andriana dayanarak, 7 saysna kar duyulan saygnn ilk
vatan olarak Mezopotamya'y gsteriyor; oradan da Dou Afrikaya, Msra, Av
rupaya, Bat ve Dou Asyaya ve nihayet Polinezya ya kadar g ettiini sylyor,
(von Andrian, Freiherr: Die Siebenzahl im Geistesleben der Vlker, in den Mitt.
Anthropos. Ges. zu Wien, 1900)
Bkz. TREBTSCH, Op. cit., s. 193
146 MEISSNER, Bruno: Babylonien und Assyrien, ent I, Heidelberg 1915, s. 1

53

Trkiye folklorunda ok raslanan 40 rakamnn kaynan A.

Karahan dine balamaktadr.40 rakamnn Kuran da getii sre
ve yetleri gstererekI47, Muhammedin 40 yanda nbvvete
nail olmasnn 148 slm eskatolojisindeki 40 gnlk ya da 40 yl
lk srenin oynad roln 149 nemine deinerek, ad geen rakamn
bu suretle mistik bir kuvvet kazandn belirtmektedir.
3. Renk :
Tpk ad, sz, say gibi renkler de bir takm majik glerle yk
l olarak kabul edilmektedirler. Rengin parlaklk, donukluk gibi
zellikleri bu inanmada rol oynad gibi daha ok majik gle
dolu olduu kabul edilen bir ok objenin, bu gc, para ile btn,
zle biim arasndaki sempatik temas yoluyla rengine de geirecei
dncesine balamak doru olacaktr.
zellikle mavi, krmz, siyah, beyaz ve sar, majik renkler ola
rak kullanlr. Yahudiler cinleri uzaklatrmak.iin mavi rengi kul
lanrlar 15. Msr da, ran da, Hindistan da ve Pencap da ktl
ve nazar uzaklatrmak iin en ok kullanlan majik renk m avidir151.
Mavi rengin memleketimizdeki majik kudreti ise herkes tarafndan
bilinen bir eydir.
Mavi rengin yan sra krmz da nem tamaktadr. Seligman,
mavi ve krmznn ok eskidenberi kullanlan majik renkler olduu
nu syleyip, imein, gnein ve kann renklerinin bu inancn do
masnda rol oynadklarna iaret etmektedir152. Krmz renk in de
Hindistan da ve Avrupa da nazara ve kt ruhlara kar kullanl
maktadr 153.
Yine Hindistan da, in de, Avrupa da, ktl uzaklatr
mak iin, sar,, kara ve beyaz renklerin majik kudretlerine bavurrulduu bilinmektedir154.
147 Bkz. KARAHAN, Abdlkadir : slmiyette 40 adedi hakknda, 1st. niv. Edebi
yat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul 1951, Cilt:4, say: 3, s. 266-67
148 Ibid., s. 268
149 Ibid., s. 269
150 JIR K U , Anton: Die Daemonen und ihre Abwehr im alten Testament, Leipzig
1912, s. 87
151 SELIGMAN, Op., cit., s. 247
152 Ibid., s. 247-248
153 inde ve Hindistanda ocuklarn ceplerine krmz renkli mendiller konur veya
salar amulet yerine geen krmz ipliklerle rlr. Bysel dualar da krmz
ktlar zerine yazlp amulet olarak tanr.
Bkz. STOLL, Otto: Das Geschlechtsleben in der Vlkerpsychologie, Leipzig
1908, s. 325
154 Ibid., s. 325-326

54

 K N C

B L M

HAYATIN ETL SAFHALARI LE LGL

BTIL NANLAR VE BYSEL PRATKLER
A. D O U M
Hayatn ana safhasndan ilki olan doum, her zaman mutlu
bir. olay olarak kabul edilmitir. Dnyaya gelen her ocuk sadece
anne ve babasn deil, ayn zamanda akrabalar, komular, soyu
ve kabileyi de sevindirmitir. nk her doum, ailenin, akraba
larn, soyun ve kabilenin saysn artrmaktadr; saynn artmas ise
kuvvetin artmas demektir. zellikle kk toplumlarda ve etnik
gruplardaki aileler, nfuslarnn fazlal orannda kendilerini kuv
vetli hissetmektedirler.
Doum, kadna duyulan saygy arttrd gibi, onun aile, akra
ba ve toplum iindeki yerini de salam latrr. Baba ise, evlt sahi
bi olmakla, hem gelecee gvenle bakar, hem de dostlar ve yakn
lar arasnda itibar kazanm olur. nk ksr kadn, douramad
iin, yaknlar tarafndan ne kadar hor grlr ve bundan tr ac
ekerse, erkek de ayn ekilde evreden gelen kmsemenin ve er
kek yerine konmama mn toplumsal ve psikolojik basks altnda zn
t duyar.
Anneye benlik, babaya gven, akrabaya,- soya kuvvet kazand
ran ve hayatn balangcn tekil eden doum olayna, halk haya
tnda byk nem verilmi, douma ve safhalarna bir takm gei
trenleri elik etmitir1.
nsanlar, zellikle gei anlarnda zararl d etkilerle ve doa
st kuvvetlerden gelen tehlikelerle kar karya kalmaktadrlar. Bu
tehlikelere kar koymak iin bir takm bysel ritlere, arelere ba1 A. van GENNEPin Rites de Passage adl eserinde gei trenleriyle ilgili bir ok
rnek verilmektedir.

55

vurmak gerekmektedir. Doum da bir geitir. Gebe kadn, doacak

ocuunu bir takm zararlardan korumak ve ona arzu ettii nitelik
leri verebilmek iin, daha gebelik srasnda baz yiyeceklerden ve
eylemlerden kendisini uzak tutmak zorundadr. Doum ve doumun
safhalar binlerce detin, btl inancn, majik pratiin istilsna u
ram olup, deta bunlar tarafndan idare edilmektedir2.
Doumun olabilmesi iin kadnn dourgan , baka bir deyim
le ksr olmamas gerekmektedir.
I. Ksrl Giderme
Aratrma sahamzda ksrl gidermek ve ocua kalmak iin
aadaki arelere bavurulur:
1) tane muska yazlr. Biri suya braklr; sonra bu su iilir. kin
cisi, kadnn entarisinin n ksmna,, tam cinsel organnn karsna,
nciis de deinin uygun bir yerine dikilir. Kadn ve
erkek birbirlerini arzulayp da yattklar zaman kadn ocua kalr.
(Kazk, Kurtlukaya, Nasr, arkla)
2) Ksr kadn, ocua kalmak iin douran bir kadnn ocuunun ei
nin stne oturur3. (Gmpnar, Hafik, mral, arkla, Sivas)
3) Ksr kadn, ok ocuklu bir kadnn kocasnn ceketini giyip yatar.
(Divrii, arkla, Sivas, Zara)
4) Ksr kadn, ok ocuklu bir kadnn evindeki kl uval ile yuvar
lanr. (Hafik, Kpeli, Sivas, Zara, Yldzeli)
5) ocuu olmayan kadn defa deve altndan geer ve deveden biraz
ty alp, koynunda saklar4. (Grn, Hafik, mral, Zara)
2 Do. Dr. AG IPA Y A M LI nn Trkiyede Doumla lgili det ve nanmalarn
Etnolojik Etd adl aratrmas, yurdumuzda doum olaynn ve safhalarnn
psikososyal hayatmzdaki nemini vukufla ele almaktadr.
3 Sinopta da ayn det vardr.
( LK TAIR, M. akir: Sinop ta ocuu olmayanlarn, yaamyanlarn ald
tedbirler, HBH, 1942, Say: 123, s. 67)
Bkz. AC IFAY AM LI, Op. cit., s. 16
4 Azeri Trklerinde ocuk dourmak kabiliyetinden mahrum bulunan kadnlar,
bu kusuru muhtelif arelerle bertaraf etmeye alrlar. Bunun iin Aura gn
mam Hseyn in atnn (Muharremin 10. gn, gndzn tebih olarak
Hazreti Hseynin adna izafeten bir at sslenir) akndan geerler. Bu at sihr kuv
veti haiz olup, ocuk dourmayan kadnlara dourmak kabiliyetini bahedermi.
Bkz. CAFEROLU, A .: Azeri Trklerinde Btl itikatlar, Trklk Mecmuas,
1939, Say: 3, s. 203

56

6) ocuu olmayan kadnlar, atm sattm, yanna kulun kattm...

denilerek baka kadnlar tarafndan ziyaret etrafnda dolatrlr5.
(Sivas)
7) ocuu olmayanlar, zerinde yaz bulunan Cami Kebirdeki ikinci
direk olan Hzr direine bavururlar6. (Sivas)
8) ocuu .olmayanlar Ahmet Turan (Sivas yaknnda. Souk er
mik te), eltekBaba (eltekkynde), Karacalar (Ula bucan
da), Kurtbaba (Kurtlapa kynde), Tekke (Zara yaknnda)
v.b. tekkeleri ziyaret ederler.
Yukarda sraladmz detleri majik kuvvet kaynaklar bak
mndan iki gruba ayrabiliriz: birinciler kutsal bilinen yazlardan,
mabetlerden, doa unsurlarndan ve hayvanlardan (1, 5, 6, 7, 8),
kinciler ise dourganlk zelliine sahip olan kaynaklardan (2, 3, 4)
salanmaya allmaktadr.
(1) numaral ilemde, muskada varolduu tasavvur edilen dour
ganlk salayc majik kuvvetin ksr kadna temas yolu ile gemesi
sz konusu edilmektedir. Kadn suyu imekle, muskadan suya ge
mi olan dourganlk kuvvetini dorudan doruya kendine geirmi
oluyor. Muskay cinsel organna yakn bulundurmakla, etkiyi en
nemli blgeye yneltmi oluyor; muskay yataa dikmekle de, ze
rinde cinsel yaknlamann geecei bir eyi majik g ile temas ara
c yapm oluyor. Dikkat edilirse, bu uygulamada l bir tedbir
gze arpmaktadr. Bylece etki dozaj artrlp, arzulanan ocua
bir an nce kavumak istenmektedir.
5 Sivas ta Abdlvahab Gazideki kayalklarda Talih Maaras diye bilinen bir ma
ara vardr.ki gnde bir buraya okunmaya gidilir.Bu arada kendilerini de satarlar.
Bkz. AKU N, Vehbi Cem: Sivas Folkloru, Sivas 1955, s. 214
Divriide ineklerin boynuna balanan mengrde, ocuu remiyen kadnlarn
boynuna taklr. Sonra bir ihtiyar kadn nde, dier birisi ise arkada, boynuna
mengrde taklan kadm Garip Dede ziyaretghnm evresinde dolatrarak
Danas ile beraber gelmesini dilerler.
Bkz. CAFERO LU , A .: Sivas ve Tokat illeri azlarndan toplamalar, stanbul
1944, s. 252
6 AKUN, Op. cit., s. 105
Ksr kadnlarn ocua kalabilmek iin, kutsal bilinen yerler evresinde dola
malar ve kutsal eylere dokunmalarna baka lkelerde de rastlanmaktadr. rne
in Fransada ocuk istiyen kadnlar, Chapelledeki stunlardan birinin evresinde
kez dnerler. (SEBILLOT, Paul: Le Paganisme Contemporain ehez les Peuples
Cclti-Latins, Paris 1908, s. 8) Yine Fransada ocuklar olmayan kar-koca Siamandre isimli kayaya srnrler.
(Revue de Tradition Populaires, 1886, s. 501)
Belikada ise, ksr kadnlar, ayaklarn kutsal Saint Rem ade nin ayaklarna de
dirirler.
Bkz. AC IPA Y A M LI, Op. cit., s. 21-22

57

(2, 3> 4) numaral pratikler, dourganlk zelliini tayan kimse

lerle ya da bu zellikle her hangi bir ekilde balants olan eylerle
temasa gelmeyi hedef tutmaktadr.
Deve, Peygamberin binek hayvandr; slm leminde de kut
sal bir hayvan olarak tannr. (5) numaral pratik, devenin bu zelli
inden yararlanmakta- ve sempati bysnn temas ilkesini yerine
getirmektedir. Devenin altndan kez gemekse, rakamnn
bysel kudretine olan inantan ibarettir.
(7, 8) numaral uygulamalar, kutsal olarak kabul edilen kuvvet
kaynaklaryla temasa gelip, onlardan olumlu ynde yarar salamak
istemektedir. Hzrn skntl kimselerin yardmna koan mitolojik
karakteri, (8) numaral pratiin bnyesinde yer almas iin yeterli
bir sebep olmutur.
II. Cinsiyet

Tayini

Gebe kadnn kz m yoksa olan m douraca gerek mstak

bel anne tarafndan, gerekse sz konusu edilenin en yaknlarndan
balayp, gittike genileyen bir tandk evresince merak konusudur.
nsanlarn gelecei bilmek itiyak, gebelik srasnda da gcn du
yurmakta ve bu istek bir takm btl inanlarn ortaya kmasna
kaynaklk etmektedir. Gnlk hayattaki her trl raslant, analo
jik bir dnce asndan deerlendirilerek, doacak ocuun kz
ya da erkek olacana dair bir nbelirti saylr. Bunlar:

Tandra hamur vurulur; ekmek sirerse [sertleirse) erkek, yarlrsa

kz olur. (Acpmar, Cimilti, Eymir, Grn, Sivas, Zara)
2) Sa stnde ap eritilir. apn ekli sivri olursa, doacak ocuk o lan, yuvarlak olursa kzdr7. (arkla, Tavanl, Yldzeli)
3) Kilim dokunup dar karld zaman horoz grlrse erkek, tavuk
grlrse kz doar. (Boazky, Hafik, Hocabey, Zara)
1)

4) Pimi yumurta ortadan ikiye ayrlr. ukur olursa kz, dolgun olursa
erkek doar. (Gazibey, Grn, Kangal, Hdrnal, Hafik,
mral, Divrii, Sivas, arkla, Yldzeli)
Grlyor ki, doacak ocuun cinsiyetim belli etmek iin,
daha ok da ait analojik belirtiler gznnde tutulmaktadr.(3)
numaral inantaki kilim dokuma motifi, ocuun ana rahminde
gelimesini ve bymesini sembolize etmektedir.
7 Bu det, Balkesir, stanbul, Eskiehir, Kandra ve Bursada da vardr.
Bkz. ACIPAYAM LI, Op. cit., s. 33

58

Bir takn eylemler de doacak ocuun cinsiyetim etkilemekte

rol oynarlar:
1)

Kadn sa ayandan aksarsa olan, sol ayandan aksarsa kz

dourur. (Hafik, mranl, Toku, Zara)

2) Eki yiyen kadn kz, tatl yiyen kadn erkek dourur. (Bykky,
Doanca, Gktepe, Karahisar, tepe, Yeniapard)
3) Kepe ile su ien kadn kz dourur. (Ezentere, Koyuncu, Kangal,
arkla, Sivas, Zara)
Kzn ve kadnn toplumumuzdaki yeri ve itibar, (1 ve 2) nu
marada gsterilen inanmalardaki sol ayak ve eki 'motifleriyle
verilmektedir. Sa m sol a nazaran daha kuvvetli ,daha ie yarar
ve ansl olmas, tatl nm da genellikle eki ye tercih edilmesi bu
iki inanmada erkek ocuun kz ocuuna olan stnln sembo
lize etmektedir.(3) numaradaki kepe motifi ise, ekl bir analojidir;
kepe kadnn cinsel organn andrd iin, kepeden iilen su da,
ekil benzerliini, yani cinsiyeti etkiliyecektir. Bu inanmadaki su
yun grevi, kepenin sembolize ettii ekli, yani cinsiyeti, anneye,
dolaysyla ocua geirmektir.
Nasl doacak ocuun kz ya da erkek olmasn etkileyen ey
lemler varsa, ikiz domasn etkileyecek eylemler de vardr:
1) Heybeye oturan kadn ikiz dourur. (Apa, elebiler, Hafik, Nasr,
Zara)
2) Heybeye oturan erkein kars ift dourur. (Divrii, Ekinli, Gmpmar, Grn)
3) Nevruz yiyen gebe kadn ikiz dourur. (tkyurdu, Yldzeli,
. Zara)
Her inan da benzerlik ve temas ilkesine dayanmaktadr.
Doacak ocuu u ya da bu ekilde etkileyen bir takm analo
jik eylemler vardr ki, bunlardan kanmak ya da bunlar yerine ge
tirmek gerekmektedir.
O lu m lu

eylem ler:

1) Aya bakan gebe kadnn ocuu ay gibi olur.

Hafik, Sinekli, Sivas, Zara)
2)

(Dedeli,

Eymir,

Kara iiziim yiyen gebe kadnn ocuu kara gzl olur. (Kangal,
Koval,

Menurlu,

Nasr,

Sivas,

arkla,

Yldzeli)

59

3) Elma ya da nar yiyen kadnn ocuunun yanaklar krmz olur.

(Apa, Avar, Beypnar, ayboyu, Dikta, Divrii, Emirhan,
Gaziky, Grn, Haydad, Hafik, Sivas,. arkla, Yldzeli,
Zara)
Olumsuz

Eylemler:

1) Ayya bakan gebe kadnn ocuu kll olur. (arkla, Stk,

Tatlcak, tk, Yapak, Yaram, Zara)
2) Balk yiyen gebe kadnn ocuunun az ak olur5.

(Sivas)

3) Gebe kadn balk yerse, ocuun derisi pul pul olur. (Kpeli, Serpincik, Yasscabel)
4) Tavan eti yiyen kadn uzun kulakl, patlak gzl ocuk dourur.
(Kpeli, Serpincik)
5) Gebe kadn sr ya da ku beyni yerse, doacak ocuk ku yada sr
beyinli olur. (Kpeli, Serpincik, arkla, Yldzeli)
6) Barsak ve ko yumurtas yiyen gebe kadnn ocuunun penisi ve
yumurtalklar byk olur. (Kpeli)
7) Bir hayvana bakan yiiklii kadnn ocuu o hayvana benzer. (Hafik,
mral, Kangal)
8) Erilce gn i gren gebe kadnn ocuunun ayaklar eri olur.
(Zara), bir uzvu sakat olur (arkla).
9) Erilce gn uyuyan gmeni kadnlarn doan ocuklarnn gzleri
eri olur. (Sivas)
10) A eren kadn manda st ierse, on iki ayda dourur.{Grn, Hafik,
Hyk, Khyal, Sivas)
Bu inanmalardan (1, 2, 3) numarallar, temenni mahiyetindeki
uygulamalardr. (1) den (10) a kadar olanlarsa kanlmas gereken
eylemlerdir. Bu eylemlerden kanmak, doacak ocuun kll ,
az ak , sr beyinli , eri ayakl v.b. olmasn nleyecek
tir. Fikir armlarnn ve analojik dncenin besledii bu kan
malar, pasif maji alanna girmektedir.
III. Doumu Kolaylatrmak
Doum srasndaki glkleri gidermek, kolay ve tez doum
yapmak iin, aadaki arelere ba vurulur:8
8 AKUN, Op. cit., s. 109
Ayn inanma Afyonda da vardr.
Bkz: ACIPAYAM LI, Op. cit., s. 29

60

1) Tal kadnlar Tanr dmledii dm zer derler. (Acyurt,

Damlack, Zara)
2) Dardan gelen bir kimse, sanc eken kadnn srtn svazlyarak:
Biz gtk, sen de g der. (mral, Gherta, Zara)
3) Kitli sandklar alr91
. (Grn, Kangal, arkla, Yldzeli,
0
Zara)
4) Kitli kaplar alr.10 (Hafik, mranl, Sivas, Zara)
5) Kadnn salarndaki rgler alr; dmeleri ve kua zlr111
.
2
(Eski Apard, Girit, Hdrnal, mranl, Sivas, Hafik)
6) Tarla kenarndaki itler zlr. (Dikta, Divrii)
7) Kadnn i gmlei yrtlr 17. (all, Doanca, Zara)
8) Zor douran kadnn banda ekmek blnp, itlere doranr. (Hafik,
Karal, Sivas, Yldzeli, Zara)
9) Kulara yem serpilir.

(arkla,

Sivas,

Zara)

10) Kapya tuz serpilir. (Yeni Apard, Yldzeli)

9 a) Yakutlarda da kiler ve sandklar alr.
Bkz. NAN, Abdlkadir: Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara-1954, s. 168
b) Etiler doum gecikince pencereleri aarlard.
Bkz:.: BOSSERT, T h .: Eski ve Yeni alarda Akdeniz Havzasnda Doum ve
Vastalar, stanbul 1941, s. 1, 5
,
10 a) Ayn det, Yunanistanda da vardr.
Bkz.: STERN, Bernhard: Medizin, Aberglaube und Geschlcshtleben in der Trkei,
Cilt 2, Berlin 1903, s. 294
b) Iskoya ve Kuzey Almanyada da doum srasnda kilitler ve kaplar almak
tadr.
(Wilde, Layd: Ancient Legends, Mystics, Charms and Superstitions on, Ireland,
London 1902, s. 202)
Bkz.: A C IPAY AM LI, Op. cit., s. 41
11 a) Fas ta doumu kolaylatrmak iin, kadnn salar zlr.
Doctoresse, Legey: Essai de Folklore Marocain, Paris 1904, s. 83)
Bkz.: AC IPA Y A M LI, Op. cit., s. 41
b) Hindistanda doum sancs eken kadn ayn gaye iin evinde ne kadar dm
l eya varsa zer
(Henry, Victor: La Magie dans l Inde Antique, Paris 1904 , s. 143)
Bkz.: A C IPA Y A M LI, Op. cit., s. 41
c) Yugoslav kadn, kolay doum yapmak iin salarndaki dm ve rglerin
hepsini zer.
Bkz.: STERN, Bernhard: Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der
Trkei, Berlin 1903, Cilt 1, s. 296
12 Azeri Trklerinde doumu kolaylatrmak iin, kadnm ba ucunda bez yahut
paavra yrtlr.
Bkz.: CA FE R O LU , Op. cit., s. 205

61

 ) Silh atlrn. (Kzk)

12) Fadime Ana otu su iine konur; su sanc eken kadna iirilir.
(arkla, Yldzeli, Zara)
13)
14)
15)
16)
17)

Paa Efendilerdeki Hzr ibrii kadnn gbeine konur1

14. (Sivas)
3
Bahri beflerin klc ar eken kadnn zerine konur151
. (Sivas)
7
6
Enamlardaki mhrl kdn suyu iirilir15. Sivas)
emsi fadederin Kabe kua kadnn beline balanrn. (Sivas)
Bir saks iistiine yazlan aadaki vefk kadnn cinsel organ stne
konur 18. (Sivas)
i

.i

(L

'A

3
j

18) Teni ve kullanlmam bir anan stne Fatiha sresi (hruf-u

mukadda ile) yazlr. anan stndeki yaz bal erbeti ya da ya
mur suyu, zemzem yahut halis su ile bozulup, doum sancs eken
kadna iirilir. (Sivas)
i g) Ftiha sresi, kullanlmam bir saks ya da ate dememi bir ate
krei stne (huruf-u mukadda) ile yazlr. Doum yapacak kadn
sandalyada otururken gerek saks, gerekse ate krei krlacak bir
ekilde sadalyann altna yerletirilir. Sanc eken kadn kuvvetli
bir hareketle saksy ya da krei krar. Bu arada (17) numaradaki
vefF-in iindeki g rakamnn kadna gsterilmesi gerekmektedir.
(Sivas)
13 Altayllarda da tfek atlr.
Bkz.: RADLOFF, VV.: Sibiryadan II., (ev.: A. Temir)
Ankara 1956, s. 323
14 AKUN, Op. cit., s. 110
15 Ibd., s. 110

Zilede de kadnn beline Gazi klc srlr.

Bkz.: ZTE LL, Cahit: Zilede Doum detleri, T.F.A., 1953, Say: 32, s. 506
16 AKUN, Op. cit., s. 110
17 Ibid., s. 110
18 (17, 18, 19) numaradaki muska ve uygulamalar Sivasta Z. adl muskacdan tesbit
edilmitir.
Azer Trklerinde doumu kolaylatrmak ve ary azaltmak iin, kadnlarn el
lerine, stnde dua bulunan saks verilir.
Bkz.: CAFEROLU, Op. cit., s. 205

62

Aratrma sahamzda doumu kolaylatrmak iin tespit ettii

miz pratikleri, bnyeleri ve yararlandklar majik g kaynaklar
bakmndan drt grupta toplayabiliriz.
(i ve 2) numaral pratikler, szdeki majik g zerine temellendirilmektedir. (2) numaradaki srt svazlamak jesti, szdeki
gm e eylemini realize etmek iin yaplmaktadr. Bir baka deyi
le, gme temennisini dorudan doruya kadna geirmekte ve
pratiin etkisini oaltmaktadr. (3, 4, 5, 6, 7) numaral pratikler
benzer ilemler benzer sonular dourur ilkesine, yani taklit by
sne dayanmaktadr.
(8, 9, 10, 11) numaral pratikler ise, kuvvetli bir ihtimalle o
cuun bir takm kt kuvvetler tarafndan tutulup braklmad
inanc ile ilgilidir. Bu taktirde, ocuu kurtarmak iin, ya bu kuvvet
leri memnun etmek, ya da korkutmak tek kar yoldur.
(12, 13, 14, 15, 16) numaral pratiklerin grevi, kutsal olarak
bilinen objelerdeki gc temas yoluyla kadna geirmekten ibarettir.
(17, 18, 19) numaralarda gsterilen uygulamalarda en nemli
rol majik ve kutsal olarak bilinen ad, rakam ve harfler oynamakta
drlar. (17) numaradaki vefk, daha nce grm olduumuz Gazalnin vefkidir19. Bu vefkin g doumu kolaylatrmak iin kullanld
n biliyoruz. Vefkdeki ke rakamlarnn ebced hesabndaki kar
l olan b u d u h kelimesi kolayl ve baary ifade etmektedir20
Muskac Z . nin dediine gre, vefkin st srasnn ikinci kesindeki
g rakam, ocua, 9 aylk zamann tamam olduunu, artk o lem
den bu leme geme srasnn geldiini anlatmaya yaryormu.
(18, 19) numaral uygulamalarda g kaynamn esasn Ftiha sresi, yani din tekil etmektedir. (18) numaral pratikte zem
zem ya da suya geirilen g, imek yoluyla kadna iletilmekte,
dolaysyla sredeki zle temasa getirilmektedir. Ftiha sresinin
ac bir anlam tamas, bu pratikte en nemli rol oynamakta
olup, ocuun dnyaya geli yolunu amay sembolize etmektedir.
Uygulama iin gerekli olan dier eyler kutsal ve majik zler ta
makla birlikte (yamur suyunun ve' anan drt ana unsurdan ikisi
olmas, zemzemin kutsal bir su olarak bilinmesi gibi) ikinci derece
de kalp, srenin emrine verilmi olan yardmc aralardr ve fonksi
yonel rolleri vardr.
19 Bkz. s. 43
20 Bkz. (112) numaral dip not, s. 44

63

(g) numaral uygulamada kullanlan krek ve saksnn grevi,

hem g kaynam -Fatiha Sresi- douracak kadnla temas ettir
mek, yani bir temas arac olmak, hem de krlmak eylemini hazr
layp taklit ilkesini yerine getirmektedir.
Pratiin tam olarak ilemesi ve sonucun elde edilmesi iin bu
iki aracn daha nce kullanlmak ve atee demek suretiyle kendile
rinde var olduu sanlan majik z yitirmemi olmalar gerekmekte
dir.
Krek ya da saksnn krlmas, bir yandan ocuu tutan kuv
vetlerin krlmasn sembolize ederken, te yandan bunlar krmak
iin kadn tarafndan, sarfedilen kuvvet, bir knma ve adale zorlama
syla fizyolojik olarak ocuun geliini kolaylatrmaktadr; Bylece
bu pratik hem majik, hem de -bilinli yahut bilinsiz- rasyonel ola
rak almaktadr.
Bu rnekte grdmz gibi -ilerde greceimiz baz rnekler
de d e - byc, bavurduu dinsel g kaynandan, dine kar say
g duymakszn yararlanmaktadr. Geri sreyi, harfleri ayrarak
-huruf-u mukadda ile - yazmakta, onun kutsalln bir dereceye
kadar korumaya almaktadr; ancak harflerin yazl olduu sak
sy ayaklar altna koymaktan da ekinmemektedir.
Aratrma sahamzda doumla ilgili rnekler ve pratikler ak
by- alanna giren pasif uygulamalardr.

IV. ocuun Dmesini nlemek

Sk sk ocuk dren kadnlar (mahall deyile ocuu dur
mayan kadnlar), ocuklarn dokuz ay karnlarnda tutabilmek ve
sapasalam dourmak iin bir takm bysel ilemlerden ve btl
inanmalardan yararlanmaya alrlar. ocuun daha ana rahmin
deyken lmesi, genellikle ocuun mekir l i 21 ya da tpk l 22 ol
masyla aklanr. Gocuu mekirinden ve tpksndan kurtarmak
yolu da, onlar ancak baka bir eye geirmek le mmkndr.
Bunun iin' aadaki ilemlere bavurulur:
21 Bir eit kt ve ldrc cin
22 Trkiyede ocuk ve anne iin kullanlan tpkl , tvgal , tebeli deyimleri
nin aslnn Arapa t a b iadan gelmi olmas ok muhtemeldir. Takip eden, izleyen
anlamna gelen tabia, insanlar nereye giderse gitsin onlar takip eden cinler
demektir.
Bkz.: KRISS, Op. cit., s. 23

64

1)

Bir kertenkele yakalanp, bir teneke kutu iine diri diri konur. Kadn
bu kutuyu bir hamayl iinde boynunda tar. (Acyurt. mral,
Sivas)

2) Anne ocuk iin hazrlanan hll (ocuun altna konan toprak)

karnna srdkten sonra, yeni domu bir ocuun evine gizlice dker.
(Grn, Kzk, arkla, Yldzeli)
Her iki ilemin gayesi de ocuun dmesine sebep olan lm
baka bir eye geirmektir. Kertenkele, kapal kutu iinde kalnca
lecektir. Bylece ocuun lm kertenkeleye geirilmi olacak ve
ocuun kurtulmas salanacaktr. kinci pratikte kullanlan hllk
hem ana karnndaki mekirli ocukla temas salamak, hem de l
m -daha dorusu ldrc mekiri baka bir ocua geirmek
iin bir vastadr. Her iki pratik de kara by alanna girmektedir.
Pasif by olarak ileyen dier iki pratikse, tutucu ve balayc
bir nitelik tamaktadr.
1)

ok ocuk dren kadnn beline bir ip balanp, ipin ucu ilmik

yaplr', hocann okuduu bir kilit ipin bir yerine balanp kitlenir.
Kilit doum zaman alr. (Kangal, Yapak, Sivas)

2) Kadnn donuna kilit balanr. (Hafik,

mranl,

Sivas)

ocuu hayatta tutmann bir baka yolu da, annenin, dour

duklar yavrularn yaad hayvan ve insanlarla temasa gelmesi
ve bylece yaatc kuvveti kendisine geirmesidir.
1)

ok douran ve dourduklar yaayan bir hayvann mengrdesi o

cuk dren kadnn boynuna taklp, bir kayann evresinde kez
dolatrlr. (arkla)

2) ocuu durmayan kadnlar, ocuu yaayan kadnlarn kapsna

dokunurlar. (mranl)

65

B. O C U K

ocuk da, tpk gebe kadn gibi bir takm gei leri izlemek
zorundadr. Bu bakmdan, zellikle gei srasn kollayan kt
kuvvetlerden gelecek tehlikelerle kar karya kalp, eitli tedbir
lerle korunmaya muhtatr. te bu dnceden hareket eden halk,
yaamayan, ge yryen, ge konuan, ok alayan, uyumayan,
hastalanan, nazara gelen ocuklar btl inancn ve bynn temel
ilkelerine dayadmz bir takm pratiklerle ve uygulamalarla tedavi
etmeye, korumaya almaktadr. imdi bunlar srasyla grelim.
I. Yaamayan ocuk
Doumdan sonra lecei tahmin edilen ocuklar hayatta tuta
bilmek iin, baz saylarda, baz adlarda ve baz ziyaretlerde varol
duu kabul edilen mistik ve bysel glere bavurulur. Bir baka
are de, lm sebebi olarak kabul edilen ocuktaki ve annedeki tpky bakalarna geirmektir.
Majik saylarn gze arpt pratikler unlardr:
1) ' Krk evden toplanan paralardan dikilen gmlek ocua giydiri
lirl2
. (Bedirli, Grn, Hafik, Bostankaya)
2) Evlerinde Mehmet adnda kimseler olan yedi evden ya toplanp,
kete piirilir; ocuun boynuna taklr. (all, Eskiky, Koyuncu,
Kurtlapa, Sivas)
3) Yedi Mehmet adl kimselerin bulunduu evden giimii toplanp,
kpe yaptrlr. ocuun kulana taklr1. (Sivas)
1 Ayn dete Kastamonuda da Talanmaktadr.
Bkz.: M M T A Z, Talt: Kastamonuda Halk detleri, H.B.H., 1934. Cilt 3, say:
34, s. ^89
2 AKUN, Op. cit., s. 114
Mehmet adl kimselerin bulunduu yedi evden gm, demir v.b. toplamak,
Balkesir, Ordu, sparta, Zile ve Trabzonda da vardr.
Bkz.: AC IPAY AM LI, Op. cit., s. 63

66

4) ok yaam bir adamn kefeninin ucundan alnan bir paradan

krkbir kza ocuk elbisesi diktirilip, giydirilir. (Kangal, Kurtlukaya, Sivas)
5) ocuu yedi demirciden alnan krk suyu ile ykarlar. (Kllk,
Menurlu, Nasr,- arkla. Sivas)
6) ocua krkgiin yeni bir ad konur. (Grn, Hafik, Sinekli,
Sivas)
7) ocua krk renk ibriimden elbise dikilir. (mranl, Yldzeli)
8) krk

ksran st iirilir.

(Kazk)

Bu pratiklerde grlen demirciden alman krk suyu , renkli

ibriimden dikilen elbise v.b., pratiklerin iindeki saylarn bysel
glerini destekledii gibi (demirin salamlnn krk suyu ile
ocua geirilmek istenmesi, krk renk ibriimdeki renk zenginlii
nin nazar uzaklatrmas), saylarn da, demirdeki ya da ibriimdeki
gc artrd sylenebilir. Yukarda sraladmz pratiklerde majik
saylar ve majik unsurlar, karlkl olarak birbirlerini desteklemekte,
etkiyi iki ynden artrmaya almaktadrlar.
Ad daki bysel. gten yararlanma ii, u pratiklerde kendini
gstermektedir.:
1) ocua babasnn ad konur. (Dikta, Sivas, Yldzeli)
2) ok yaam kimselerin adlan konur. (Grn, Sivas)
3) ' Taar, Durbaba, Duran, Durmu, Dursun, Tatan, adlar konur*.
(Grn, Kzk, arkla, Sivas, Toku, Zara, Yldzeli)
nsamn varln ifade etmesi ve kiiliini ekillendirmesi bak
mndan adn nemine birinci blmde deinmi, bysel ilem
lerdeki roln belirtmitik3
4. Sempatik by dncesine gre, biimle
z arasndaki balant, bir eyin z ile, o eyi niteliyen, ifade eden
ad arasnda da vardr. u halde, hlen hayatta olan babann, ok
yaam kimselerin, kaya, ta v.b. gibi canl ve cansz varlklarn ad
lar da sahiplerine yaama , ok yaama ve kaya , ta gibi
salamlk verecektir. te yandan, Yaar , Duran , Dursun
gibi adlar da, psikolojik temelinde ocuu hayatta tutabilme arzusu
yatan isimler olup, doa kanunlarn bo yere zorlamaktan te bir
ey salamazlar.
3 Trabzonda, Karadeniz epnileri arasnda, Elz, sparta, Nizip, Antep, Antalya,
Balkesir ve Gemlik te de durmayan ocua bu adlardan birinin konduunu
gryoruz.
Bkz. AG IPAYAM LI, Op. cit., s. 63
4 Bkz. s. 52 ve 53

67

ocuu hayatta tutabilmek iin bavurulan arelerin nc yolu

ise, ziyaretler, ocaklar ve kutsal olarak bilinen doa unsurlardr.
1) ocuk, Ahmet Duran (Sivas), Avunduk Oca (Grn), Hac
Necmeddin Efendi (mranl), Sancaktar Baba (Tavanl), Kse
Takup (Eymir), Ebuhanbaba ziyaretine (Dedeli) gtrlr.
2) Mbarek bir kayann evresinde dolatrlr (Baharz)
ocuu hayatta tutabilmenin drdnc yolu ise, anneden o
cua geen ve ocuun lmne sebep olan tpky baka bir eye
geirmektir. Bylece lm hazrlayan kt kuvvet ortadan kalkacak,
ocuk da yaayacaktr.
1)

Canl kurbaa ocuun bana balanp, lnceye dek orada tutulur.

(mranl, arkla)

2) Anne ocuu emzirmeden nce, bir kpek yavrusu emzirir. (Eski

Apard, Sivas, Zara)
3) Anne kpek yavrularn ap arasndan geirdikten sonra, yere bra
kp, zerlerinden defa atlar. (Ekinli, mranl, Grn, Yldzeli)
(1) numaral uygulamada ocuun bana balanan kurbaa
nn lnceye dek orada tutulmas bir taklit oyunu olarak, lm ola
yn hazrlamak amacn gderken, te yandan da ocukla temasa
gelip, ocuktaki ldrc tpky stne ekmektedir. (2 ve 3) nu
maral uygulamalar, temas yoluyla -st .emzirmek, ap arasndan
geirmek- annedeki tpky kpee geirip, ocuu kurtarmak iste
mektedir. Annenin kpeklerin stnden kez atlamas, arln
kpeklere geirmek istemesinden baka bir ey deildir.
II. Yrmeyen, Ge Yryen ocuk
Normal sre iinde, yrmeyen ya da yrmesi geciken ocuk,
yrmeyi tevik ve taklit eden oyunlarla, yatrlar ziyaret etmek ve
kutsal diye bilinen kiilerin yardmna snmakla zr nden kur
tarlmak istenir.
Yrmeyi tevik ve taklit eden uygulamalar:
1)

68

Ayana krmz iplik balanan ocuun nne eker, iiziim v.b.

konur, iki delikanl gelir; biri ocuun nndeki teberiyi alp
kaar, teki ocuun ayandaki iplii kestikten sonra, arkadan
kovalar. (Dikta, Divrii, Kpeli)

2) ocuun aya balanp, kap nne braklr. Kap nnden

geen alk {evik) ve iyi yryen birisi ocuun ayaklarnn bam
zp kaar. (mranl, Sivas, Zara)
3) Ge yryen ocuun iki aya balanp bir kadnn eline makas veri
lerek, cuma gn camiye gnderilir. ocuun ayandaki ba, cami
den ilk kan kimseye kestirilir5. (Sivas)
Bu pratiklerde esas olan, yrme yeteneini, komay taklit
ve tevik eden oyunlarn eliinde, ocuun yrmesini engelleyen
ayak bam ip ile sembolleyip, zmek yahut kesmektir. (1 ve 2)
numaral uygulamalarda ba zmek iini ayana salam
kimseler yaparken, (3) numaral pratikte bu grev camiden kan,
yani dindar olan bir kimseye verilmekte, dinin gcnden yararlan
maya allmaktadr.
Kutsal kiilerden umulan faydalarsa, yatrlar ziyaret etmekle
mmkndr.
1) ocuk

Tekke adl ziyarete gtrlr.

(Zara)

2) Anne ve ocuk Trkah ziyaretine gtrlp, ocuuma ayak ver T

diye dua edilir. (Sivas)
Saydmz bu arelerin dnda ocuu bir ey iinde gezdir
mek yahut sallamak da, gerektii zaman bavurulan arelerdir. Gez
dirme ve sallama eylemleri tek balarna hareketi ve yrmeyi ifade
etmekle beraber (taklit ilkesi), kutsal ve majik motiflerden de yarar
lanlmaktadr. (Yedi ev, sel gibi)
1) ocuk bir sepet iine konup, yedi ev gezdirilir: (Kzk, Kangal,
arkla)
2) ocuk bir ey iine konup, sel sallanr6. (Sivas)
HI. Konumayan, Ge Konuan ocuk
Konumayan, ge konuan ocuun bu kusurunu gidermek
iin bavurulan areler de iki grupta toplanmaktadr. Birinci grup
taki ilemler amak la ilgili olup, pratiklerin bnyesinde yer alan
anahtarla sembolize edilmektedir.
5 Azer Trklerinde ge yryen ocuk akar su stne tutularak, iki ayak ve el par
maklar tire ile biribirine balanr. Sonra Kulhuvalah okunup, makasla kesilir.
Gaferolu, Semerkantn yerli ahalisinde de ayn deti grdn sylyor.
Bkz.: CAFERO LU , Op. cit., s. 204
6 Erelide ayn ilk cumasndan balayarak, cuma sel verilirken, ocuun kolla
rndan tutulup, salladm selya, yrsn br curnata diyerek sallanr.
Bkz.: G NALP, Ziya: Ereli de Halk nanmalar, H.B.H. 1938, Cilt V II, say:
82, s. 228

69

1)

Dillenmeyen ocuk ziyarete gtrlr; aznda anahtar bklr1.

(all, Daml, Emirhan, Gmdere, Sivas, ngr, Zara)

2) Dili dnmeyen ocuun azna cuma gn kap anahtar konur*.

(mranl, arkla, Zara, Yeni Apard)
3) ocuun bartsne anahtar dikilir. (Akahan, Eski Kzlcakla,
Karalar, Nasr, Sivas, Zara)
Anahtarn ac fonksiyonu ve niteliiyle eitli durumlarda
temasa gelen ocuk bu nitelii kazanaca gibi, ama ileminin
taklit edilmesiyle de, taklidin gerekte de olaca dncesiyle ocu
un dilinin alacana inanlmaktadr.
kinci grupta
1)

toplayabileceimiz

areler de unlardr:

Ge konuan ocuun dil ba kesilir. (Avar, Gaziky, Kzk)

2) ocuk ahrdaki krne balanr: hayvansan ye, insansan kornii

(Kzk, Kpeli), malsan mele, imansan sylel (Hafik, mran
l, arkla, Yldzeli) denir.
Birinci pratikteki kesme ilemi sembolik olup, ocuun dn
da taklit olarak yaplmaktadr ve benzer ilemlerin benzer sonu
lar douraca ilkesine dayanmaktadr. kinci pratikse, szdeki
majik etkiyi vasta olarak kullanmaktadr.
IV. ok Alayan ve Uyumayan ocuk
ocuun ok alamas anne, baba ve akrabalar tarafndan hi
de iyi saylmaz. Durup dinlenmeden alayan ocuun evde meydana
getirdii huzursuzluktan daha nemli olan, bu alamalarn anne
ve baba tarafndan bir felketin nbelirtisi olarak kabul edilmesidir.
Bu felketse lmden baka bir ey deildir. Btl inancn psikolojik
nedenlerinden birisi olan fikir arm, ok alayan ocuun eve fe
lket getirecei inancnda temellenmektedir. Alamak, zellikle uzun
uzun alamak, ocuun bir ey sezdiinin belirtisidir. Anneye,
babaya yahut eve gelecek olan felketi nlemenin ilk yolu, bu fel
ketin habercisi olan ocuu susturmaktr. Gocuu susturmak aa
daki ekillerde yaplr:7
8
7 Gaziantep te konumayan ocuklar eyh Camiine gtrlr. Bu camiin minare
sinin anahtar ocuun azna sokulup dndrlr.
Bkz.: SABR akir: Gaziantep te Halk illar, H.B.H. 1933 Cilt II, say: 31 s. 23
8 Erelide cuma gn selya giden mezzin, anahtarla cami kapsn amadan
ocuun azm aar.
Bkz.: GNALP, Op. cit., s. 228

70

1)

ocuun basna kazan geirilip

anandan,

babandan uzak ola\

</e/zir. (Kangal, mranl, Sivas, Yldzd)

2) ocuun ba yedi diree vurulur; bana kara kazan geirilir. uAdn bamal Adn bamal denir. (arkla, tkyurdu, Yeniboazkesen)
3) Azn havaya aarak alayan ocuun bana kara kazan geirilir.
Uursuzluk kendi bana denir. (Eski Apard, Sivas, Zara)
4) Babas ayakkabs ile ocuun azna vurarak: Kendi bana a
laasn ! Anandan babandan rakl der. (Grn, Kangal, Sivas)
Bu uygulamalarda uursuzluu ya da fdketi nlemek iin
hem susturucu hareketlerden yararlanlmakta, hem de szn
uzaklatrc , geri evirici bysel kuvvetine bavurulmaktadr.
lmle ilgili inanmalarda da greceimiz gibi, kazan, l kltnde
kullanlan nemli gerelerden biri olup, lmle ilgili arm
larda arm sebebi olarak rol oynamaktadr. Yukardaki uygula
malarda ocuu susturan bir ara olarak kullanld gibi, ayn zamanda
muhtemel bir lm de ocua yneltmektedir. Bu uygulamalarda
aktif ve pasif bynn yanyana altklar grlmektedir.
Uyumayan ocuk ise, sempatik bynn temas ilkesine daya
nan pratiklerle uyutulmaya allr.1
1) Sabahlar mezarlk evresinde dolatrlr. (Nasr,
Zara)

tkyurdu,

2) Mezardan alnan toprak bir torba iine doldurulup, ocuun yast

nn altna konur, (Hafik, mranl, Khyal, Sivas)
3) ocuun yastnn altna ylan kabuu konur. (Kurtlapa, Sivas,
tk, Zara, Yapak)
4) ocuun boynuna uyku boncuu taklr.
5)

ocuun uykusu arlr.

Bu ilemler ak by alamna giren pasif uygulamalardr.

V. ocuun Geleceini Etkileyen Pratikler
Doumla ilgili detleri incelerken, annenin, karnndaki ocuu
u ya da bu biimde etkileyeceine inanarak baz eylemleri titizlikle
yerine getirmeye altn, baz eylemlerden de aym titizlikle kam-

71

dn grmtk. Tpk bunun gibi, yine bir takm eylemler vardr

ki, bunlarn yerine getirilmesi ya da bunlardan kanlmas, yeni
doan ocuun karakterini, eilimlerini, huyunu, ksaca kiiliini et
kilemektedir.
Genellikle ocuun domasndan ksa bir sre sonra yerine ge
tirilmeye allan bu pratikler, bynn temas ilkesine ve benzer
benzeri etkiler dncesine dayanmaktadr. Bu pratiklerde, ocu
un gbek ba ve ei temas arac olarak byk rol oynamaktadr.
1)

Teni doan ocuun gbei mala yedirilirse, ocuk mal canl55

olur. (Akkuzulu, Bingl, Boazdere, Hafik, mranl)

2) ocuk babasnn sanatn alsn diye, gbei babasnn i yerine atlr.

(Damlack, Emirhan, Gaziky, Karagmlek, Sivas, Zara)
3) ocuk binici olsun diye, gbeiyein atn stne atlr (Kzk, Nasr)
hayvancl olsun diye ahra (Acpmar, Bykky, Kzk) namazkr (Kzk), ulema (arkla) olsun diye cami avlusuna gmlr. 9
4) Kz ocuunun ei eve, erkek ocuununki da gmlr. (Grn)
ocukla belli bir sreden beri bitiik olarak bulunan gbein
ve ein, ocuktan ayrldktan sonra da bu balanty srdrecei, '
temas yoluyla parann bana gelenin, ait olduu btnn bana
da gelecei inanc, yukarda sraladmz ilemlerin esasn tekil et
mektedir. Temenni ve istekle ilgili olan bu uygulamalar, bnyeleri
bakmndan iten da, yani ocuktan temas arzulanan d etkene
doru ilemektedir.
Dtan -ie doru yaplan istekle ilgili uygulamalar ise:
1) ocuk gen kzlara emzirilir -sesi duru, gzel olsun diye- (Hafik,
arkla)
2) Olann eline kalem, kznkine ine verilir. (Grn, Kangal,
Toku, ngr, Zara)
3) ocuun azna ilkin days tkrr (Hafik, Sivas, Zara, Yldzeli)
Bu olumlu eylemlerin yan sra, ocuu olumsuz ynden etkile
yecek olan eylemlerden de kanmak gerekmektedir.
9 ocuun gbek ban cami avlusuna gmmek deti, Amasya ve Denizlide dc
vardr.
Bkz.: AC IPAYAM LI, Op. cit., s. 53
Kuzey Afrikadaki Mslmanlar da gbek bam cami avlusuna gmmektedirler.
(LEGEY, Doctorosse: Essai de folklore Marocain, Paris 1926, s. 92)
Bkz.: Ibid., s. 53

72

1) Kara srn stiinii ien ocuk inat olur. (all, Eski Kzlcakla
Gazibey, Grn)
2) Huyu kt olan kimseyi,' ocuun azna tkrtmezler. (Cimilti,
all, Girit, Kzk, Yldzeli)
3)

ocuun gbei kedi ve kpee yedirilmez. (Hafik, Sivas)

4) ocuk yn tarandan atlatlmaz.

(Hafik)

5) ocuk kalbura oturtulmaz. (Hafik)

6) ocua hayvan beyni yedirilmez (Akahan, Eymir, Elafik, Zara)
7) Eek st iirilm&z (Hafik)
8) ocuk ilkbaharda memeden kesilmez. (Kzk)
(1, 2, 3, 6, 7) numaral pratiklerin amalan daha nceki enterpretasyonlarm altnda kolayca anlalabilir. (4, 5 ve 8) numaral
pratiklerden (4) numarals, rasyonel bir tedbir olup, ocuu makul
bir tehlikeden, yn taran keskin dilerinden korumak amacn gt
mektedir. (5) numaradaki, ocuu kalbura oturtmaktan kanma
nn nedeni ise, yine temas ilkesine dayanmaktadr.
Kalburun deliklerinin ocuun vcuduna temas sonucu, ocuun
gvdesini delik delik edecei korkusu bu kanmann gerekesidir.
Memeden kesilme bir baka dneme geitir. Onun iin bunun zama
nn iyi semek gereldr. lkbaharda sularn bulank ve takn olmas,
ocuun- aklm bulandrp, onu takn mizal yapabilir.
VI. ocuu Nazardan Korum ak
Nazar inancna hemen hemen dnyann her tarafnda raslanlmaktadr. ok eskiden beri bu zararl kuvvete kar konulmaya,
onun arpc ve ldrc gcnden korunulmaya allmtr. Psiko
lojik temelinde kskanlk ve haset duygularnn yatt bu vurucu
kuvvet, ruhun da alan iki noktasndan, yani gzlerden fkrarak
kurbanna isabet etmektedir. Gzde k yolunu bulan ve sembolleen bu vurucu kuvveti durdurmann yahut onun zararndan korun
mann ilk aresi de gze gzle kar koymak dncesi olmutur.
Bu sebeple, rengi ve ekli gz andran her obje ya olduu gibi ya
da baz ek unsurlarla birlikte nazar uzaklatrc birer savunma ge
reci, birer amulet olarak kullanlmtr. zellikle gz eldindeki amuletler, en ok kullanlan amuletler olmulardr. Babild e 10 nazara
10 SELIGM AN, S.: Der bse Blick und Verwandtes, Berlin 1916, s. 158

73

kar anuletler kullanld gibi, zellikle Esld Msr da Osirisin gz

yahut Horus gz diye bilinen amuletler pek mehurdur11. E dfu
mabedindeki ktphanede kt gzn zararl etkisini uzaklatran
bysel szlere raslamld g ib i12, bir -ift kt gzn dmanlar
ve hrszlan uzaklatracak iki beki gibi kullanldna da raslanlmtr13.
slmiyet, n Asya ile Orta Asyay fethettii zaman, halen
buralarda yaamakta olan Babil ve Asur halk inanmalannn mira
sna da konup, bu arada nazar inancn da benimsemitir141
.
6
5
Bugn Mslman memleketlerin hemen hepsinde, insanlarn
te ikisinin nazardan ld inanc ok yaygndrs.
Yunanllarn m a t sm a, Araplarn el ayn ya da isab et-i
ayn, ranllarm b e d ne zer , Hintlilerin si hr dedikleri bu arpc
kuvvetin ad, Trkiye de, nazar, gz deme, gze gelme, pis gz,
kem gz, kt gzdr. Nazar inancna bugn hl Avrupa da,
zellikle talya da, Balkanlar da ve Rusya da raslanlmaktadrl.
Anadolu daki nazar inanc stne yapt zl bir aratrmada17
Do. Dr. O. Acpayamh, Trkiyeyi bir utan bir uca kateden nazar n bir folklor messesesi kimliinde olduu sonucuna vara
rak, psiko-sosyal deerler sonunda doduunu ve halen bu esas
lar dahilinde ilediini belirtmektedir18.
Her eit canl ve cansz varl tehdit eden nazar, zellikle ge
i srasnda olan ocuklar iin byk bir tehlike arzetmektedir. Bu
bakmdn ocuk sahibi anneler ve aileler, ocuklarm bu arpc
kuvvetin zararndan korumak iin bir ok arelere bavururlar.
Aratrma sahamzda bu konu ile ilgili olarak tespit ettiimiz
arelerin belli bahlar unlardr:
l Op. cit., s. 122
12 BONNET, Hans: Reallexikon der aegyptischen Religionsgeschichte, Berlin
1952, s. 122
13 1166 numaral papirs metninde, kap kilidini sabit baklaryla emniyet altnda
tutan iki kt gz grlmektedir.
Bkz. Ibid., s. 122
14 KRISS, O p cit., s. 17
15 Halk arasnda nazar iin sylenen deveyi kazana, insan mezara deyimi, na
zarn ldrc kuvvetini ok gzel ifade etmektedir.
16 STERN, Op. cit., s. 290
17 AC IPA Y A M LI: Anadoluda Nazarla ilgili Baz det ve nanmalar, DTCF Der
gisi, Cilt X X , say: 1-2 Ocak-Haziran 1962-den ayr basm, s. 15
18 bid., s. .35

74

1) Gz boncuu ve nazarlk taklr. (Sivas ta, ilelerde ve btn

kylerde)
2) Kt gzl biri grdkten sonra, ocuk ykanr. (Eski Kzlcakla,
Ezentere, Girit, Hocabey, Koyuncu, Tavanl, Yeni Boazkesen)
3) ocuk kasten kirli gezdirilir19. (Gktepe, Karahisar, Karagmlek, Toku)
4) ocuun yzne, kulann arkasna kazan karas alnr20. (Hafik,
han, mranl)
5) Baucuna Kuran, balta, tabanca konur. (Gherta, Hyk, Sinekli,
Sivas, Zara)
6) Hll ve bezleri dar braklmaz21.
Nasr, arkla, Zara)
7) Hocaya okutulur.
8) Ziyarete gtrlr.

(ayboyu, Menurlu,

(Aa yukar her kyde)

(Hemen hemen

her kyde)

9) ocuun ya s y l e n m e z (Kurtlapa, Kangal, Sivas, tkyurdu, Zara)

10) ocua kt elbise giydirilir1
232
1
0
2
9
. (Dilcta, Divrii)
4
11) Yzne tkrk alnr24. (Eskiky, Hanl, Karalar, Kangal)
12) Yal kadnlar ocuun yzne kar okuyup flerler25.
Yukarda gsterdiimiz nazardan korunma arelerinin bir
ksm (3, 4, 10) ocuu kirli ve pis gstererek, kem gz sahibinin dik
19 Pencapta nazar demesin diye ocuun yz alt aydan nce ykanmaz.
Bkz.: SELIGMAN, Op. cit., s. 286
20 SchwabIarda (Gney Almanya) ocuklarn alnna nazar demesin diye insan
pislii srlr.
SELIGMAN, Op. cit., s. 219
21 ZTE LL, Op. cit., s. 507
22 Filistinde gzel ve iyi gelimi bir ocuun ya sorulduu zaman, olduundan da
ha byk sylenir.
Bkz.: STERN, Op. cit., s. 294-295
23 Eskiehirde ocua eski elbise giydirilir. Eer, ocua yeni elbise giydirmek zorunluu varsa, bu elbisenin bir taraf yrtlr yahut elbise tersine evrilerek giydirilir.
ACIPAYAM LI, Op., cit., s. 2
24 Ordu ve Manisada ocuu okuyan kimseler, tkrlderini ocuun alnna srerler.
Bkz. ACIPAYAM LI, Op. cit., s. 5
Yunanllar, kt gze kar tkrrler.
Bkz.: STERN, Op. cit., s. 292-293
25 Suriyede ocuun yzne flenir. Almanyada ocuun azna defa flenir.
Bkz.: SELIGMAN, Op. cit., s. 216

75

katini ekip baklarn ocua yneltmesini nlemek amacn gt

mektedir. nk kt gzl kimseler ancak iyi ve gzel eylere kar
haset duyarlar. (5) numaral tedbirdeki K ur an, balta ve tabanca
ktl uzaklatrc birer nitelik tamaktadr. (6) numaradaki
ocuun hllk ve bezini dar brakmama keyfiyeti, ocuun
hllne ve bezine isabet edecek nazarn, bunlar araclyla ocu
a ilelecei korkusudur. Biliyoruz ki, bir insanla temasa gelmi
teberi, her zaman o insanla sempatik bir balant iindedir. (7 ve 8)
numaral tedbirler, nazardan, dinsel ve mistik glerin yardmna s
nmay aramaktadrlar. (9) numaradaki ya sylememe , henz
kk olup da, sal ve gzeliiyle gze grkem grnen ve bu
haliyle dikkati eken ocuun, kem gzl kimsenin kskanlna
uramasn nlemek endiesinden ileri gelmektedir.

76

C. EVLENM E

Hayatn ikinci nemli dnemi olan evlenme, gerek kz, gerek

se erkek ynnden bir geit olduu gibi, taraflar arasnda yeni bir
ba kurmas, aileler arasndaki dzeni ve ekonomiyi etkilemesi ba
kmndan da, her zaman iin zerinde titizlikle durulan, her safhas
ayr tren ve ayr detlerle sslenen bir olay olarak nem kazanm
tr.
Evlenme de doum gibi yeni bir yaama durumuna geii ifa
de etmektedir. Bu gei srasnda ok tehlikeli olan zararl kuvvet
lerin faaliyetleri, evlenenler iin de sz konusudur. Bu sebepten
gelini ve gveyi tehlikelerden, zararl d etkilerden korumak iin
bir takm tedbirler almak gerekmektedir. Bu dncede, ilkel in
sann bir yenilik nndeki korkusu sakldr. 1
I. Ksm et Amak
Bir kzn evlenebilmesi iin, ksmetinin almas gerekmektedir.
Halk inancna gre, ksmeti almayan bir kzn evlenmesi imkn
szdr. Ksmet kendi kendine ald gibi, ksmetin almasn abuk
latracak, hatt zorlayacak pratikler de vardr. Bu pratikler ksmeti
kapal kzlar tarafndan uyguland gibi, kzn yalcnlar tarafndan
da uygulanr.
1) Cuma giin sel verildii zaman, ayak altna bir anahtar konur;
bahtm alsn denir. (Avar, Divrii, Grn, Hafik, Kangal)
2) Abdulvahabi Gazinin alt ksmndaki Talih kayasna gidilip, Ta
lihim ! Talihimi Talihimi Dada msn, tasta msn,-suda msn, ite
misin? diye barlr. (Sivas)
3) Satlmayan (evlenemiyen) kzn ismi, evlenen bir kzn ayakkabssn iine yazlr. (Grn, Hafik, Zara)
1 BACH,

Op. cit., s. 303

77

5)

Gelin olana bir orap verilir; gelin kocasnn evine giderken orabn
rgsn aar.
Gelin olann duva, evde kalm kzn banda zlr. ( Z a r a )

6)

Ksmeti almayan kz, sabunun ilkin yazl yzn amara vurur.

4)

( H a fik ,

S iv a s ,

T a v a n l ,

Y ld z e li )

Gelin elbisesinin eteine evlenmemi kzlarn isimleri yazlr.

7)

(S iv a s )

K s m e t i k a p a l k z n b i z z a t k e n d is i t a r a f n d a n u y g u la n a n p r a t ik
le r d e n (1) n u m a r a d a g s te r ile n i, g n l k h a y a t t a k u lla n la n b ir g e r e
le, k u ts a l b ir g n n v e d in s e l b ir a r n n g le r in i b ir le tir ip , e m e li
n e k a v u m a y d e n e m e k t e d ir . B ir y a n d a n
ve

n it e li iy le

te m a sa

g e lip ,

bu

z e lli i

a n a h t a r n a c fo n k s iy o n u
k e n d in e

g e ir m e k

isterk e n ,

te y a n d a n h e r d ile in k a b u l e d ild i i b ir g n s e e r e k a r z u s u n u d in
sel a r n n a r a c l y la y k s e k b ir k u d r e te d u y u r m a k is te m e k te , b u
nu

b a h t m
(2)

a ls n

s z y le

n u m a r a l p r a t ik t e

de

d e ta

z e lli i

z n b y s e l g c b ir le tir ilm e k te ,
is te n m e k te d ir .

(6)

n u m a r a l p r a t ik

d a m g a la m a k t a d r .

b u lu n a n

b ir

doa

u n s u r u y la

t a l i h d e t a z o r la ele g e ir ilm e k
b ir f i k i r

a r m n n u y g u l a m a

s n d a n b a k a b ir e y d e ild ir . H a l k a r a s n d a b ir in s a n n k a d e r i i in ,
y a z s b u y m u

d e n ir . B u y a z b o z u lm a d k a , a k s ilild e r , ta lih s iz lik

le r d e d e i m e z . K s m e t in k a p a l o lm a s d a b ir y a z i id ir . K s m e t in
a lm a s i in y a z m n d e i m e s i, d a h a
g e r e k m e k te d ir .

K z n

doru

s u y a v u r m a s n n n e d e n i, b ir t a k li t o la y m
lo jik

d n ced e

b ir

s y le y i le b o z u lm a s

a m a r y k a r k e n ilk in s a b u n u n y a z l k s m n
y e r in e g e t ir m e k te k i

ana

s a k ld r .

(3 v e 7 ) . n u m a r a l

p r a t ik le r d e

ad daki

by sel

gcn

o y n a d

r o l g r y o r u z . P a r a n n b a n a g e le n in b t n n d e b a n a g e le c e i
ilk e s in c e ,
m a s ,

a d n , g e lin in

k o c a s n n

te z' zam an d a
(4 v e

5)

e v in e

a y a k k a b s i in e v e
g id e n

g itm e le r in i

g e lin le

e lb is e s in in e te in e y a z l

b ir lik te

a d la n

y a z la n la r n

da

h a z r ly a c a k t r .

n u m a r a l p r a t ik le r d e k i

am ak

ve

zm ek

e y le m

le r iy le , b a l k s m e tin a lm a s v e z lm e s i t a k lit v e s e m b o liz e e d il

m e k te d ir .
K z

is te n d i i, s z k e s ild i i z a m a n

u y g u la n a n

b ir t a k m

p r a t ik

le r d e , k z v e a ile s in i r a z e tm e y i, o n la r y u m u a t m a y v e k z n i n a
d n k r m a y h e d e f t u t m a k t a d r . B u n la r b e n z e r s o n u la r e ld e e tm e k
i in

y a p la n
i)

u y g u la m a la r d r .

Bir kza diir gidilirken, diircler ceplerine eek pislii koyarlar.

(E s k i

78

a n a lo jik

A p a r d ,

H a fik ,

S iv a s ,

Z ara)

2) Sz kesilirken, sz kesen olan taraf, elindeki yahut cebindeki balmumunu yumuatr. (Sivas)
3) Kz istenmeye gitmeden nce, evde bir kak krlr. (Grn, Zara)
XI. Gelin yeni evine gelince yaplan pratikler
Gelinin, yeni evinin dzenine, ekonomisine, alma temposu
na uymas, muhtemel baz kt alkanlklarn terketmesi, uur
ve bereket getirmesi, yumuak huylu olmas, baba evini zlememesi
iin yaplan pratikler unlardr:
1) Gelin yeni evine gelince nne urgan konur. (Hafik, Koval, Nasr,
Zara)
2) Koyun postuna bastrlr. (Akkuzulu,
Zara)

Gmiidere, Kurtlapa,

3) Gelin attan indirilirken, ters evrilmi kazana bastrlr. (Hafik

mranl, Zara), ayann altna demir konur. (Eski Apard,
Sivas)
4) Atee bastrlr. (Yldzeli)
5) Gelinin nnde kp krlr. (Divrii, Doanca, Hanl, arkla,
Zara)
6) Boyunduruktan ve ateten geirilir. (Kzk)
7) Gelin eve girerken yzne ayna tutulur. (Yldzeli)
8) Geline, gelir gelmez yumurta yedirilir. (Kangal, Kllk, mranl,
arkla, Tatlcak, Tavanl, Sivas, Zara, Yldzeli)
9) Gelinin bann stnden ekmek atlr.

(Zara)

10) Evin orta direi evresinde dolandrlr. (Baharz, Dikta, Grn,

Sivas, Zara)
11) Ba ocaa vurulur. (all, Grn, Kangal, Sivas, Zara)
12) Ocan evresinde dolatrlr. {mranl, Menurlu, Nasr, Zara)
13) Geline eik nnde ve ocak banda dua ettirilir. (Dikta, Grn,
Sivas, Zara)
14) Gelin eve gelince oklava zerine bir ekmek' geirilir, gelin ve kaynana
oklavann birer ucundan tutarak oynarlar. (Sivas)
15) Gelin eilip evin eiini per; bir avu ekeri ieri atar, kaynvali
desinin koltuunun altna geerek ieriye girer. (Sivas)

79

1 6)

Gelinin baba evinden gizlice alnan bir ivi, yeni evinin eiine ak
lr. (Grn, Zara)

17) Gvey tarafndan biri, gelinin baba evinden hamur, tuz, buday ve
gelinin yemek kan alp yeni evine getirir. (mranl)
18) Gelin gelirken baba evinden ald tuzu da birlikte getirir. (Zara)
19) Gelin baba evindeki ocak klnden getirir. (Dikta)
20) Gelin gelirken, gelin ayandan, oban dayandan? denir. (Kangal,
Sivas)
21) Gelin eve geldii zaman kaynana:

Gelinim ho geldin,
Oluma e geldin
Elin kuyruk dorasn2
Sen de olan dourasn

der.

(Zara)

Yukarda gsterdiimiz pratiklerden (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) numa

rallar, gelinin mizacm, i gcn, dayanklln etkilemek, onu
istenilen biime sokmak iin yaplmaktadr. nne urgan konmak
la (1), ters evrilmi kazana yahut demire bastrmakla (3), onun daya
nld ve salam olmasna allmakta, yumuak bir hayvan olan ko- '
yunun postuna bastrmakla da (2), ona yumuaklk kazandrlmak
istenmektedir. Gelinin uursuzluunu gidermek iin (taban dz
ise dalansn diye) atee bastrlmakta (5), gle ve aydnlk yzl
olmas iin de yzne ayna tutulmaktadr. (7)
Grlyor ki, gelin daha admn ieri atmadan nce bir takm
ilemlere tbi tutularak, ona deta yeni bir kiilik kazandrlmaya
allmaktadr.
(10, , 12, 13) numaradaki uygulamalar evin ve ocan kutsal
lm belirtmektedir. (8, 9, 14, 21) numaral pratiklerse, evin bere
ketini ve gelinin dourganln etkilemek iin yaplmaktadr.
Bu pratiklerden de anlalyor ki, basit birer det gibi grnen
bu ilemlerin iinde gelinin i gc ve alkanl sz konusu edil
mekte, bunun iin de bynn araclna bavurularak zaten te
melinde ekonomik karlarn yatt evlenme olay, byiisel bir takm
pratiklerle garantiye alnmak istenmektedir.
Gelin ve gveyin tatll iin yaplan pratikler, tatll tatl
maddelerle salamaya almaktadr. Bunlar:
2 Koyunun kuyruk ya

80

1)

Gelin geldiinde azna bal alnr; gelin de bu baln bir parasn

kap eiine, bir parasn da gveyin azna alar. (arkla, Zara,
Yldzeli)

2) Gelin ve gveye zifaftan nce tatl bir ey yedirilir. (Zara)

3) Teni evine giren gelinin eline eker verilir; gelin bu ekeri avucunda
ezip, gerdee girecei odann drt yannda serper. (Sivas)
4) Gelin zifaftan nce erbetle taharetlenir. (Sivas)
III. Gveyi Balamak
Bir eye dm atarak birini yahut bir ktl balama by
sne olan inancn k noktas, insanlann pratik tecrbelerine dayan
m olsa gerektir. Nasl ki, insan eli kolu baland zaman zgrl
n kaybeder, zararsz hale gelirse, bunun gibi bir takm kt kuv
vetleri, cinleri balamak, onlar zararsz hale getirmek de, iplere
dm atmak ve sembolik olarak baz eyleri balamakla mmkn
dr 3.
Bu sebepten her eit dm, balamak ve ilmik atmak insan
lara byl grnm, giderek zellikle kara by alannda en ok
uygulanan bir pratik haline gelmitir. Balamamn, bir eyin hareket
serbestisine engel oluunu, ilmik ve dm atmann da bir eyi bir
yerde tespit ediini analoji bys ile sembolize etmek, ok eskiden
beri biliniyordu. rnein, Eski Msr da eitli biimdeki dm
leri taklit eden amuletlere Talanmaktadr4. Amuletlere ve amuletin
iplerine atlan dmlerin saylar deiik olup, genellikle yedi ya
hut ondrt gibi bir anlam tayan saylar tercih edilmekteydi5. Babil
sihirbazlar dm ve dm atmay her eit felkete kar bysel bir tedbir olarak kabul ediyorlard6.
Hititler, bylenmi birini, bynn etkisinden kurtarmak
iin, ilkin ellerini ayaklarn ve vcudunu siyah, beyaz, krmz, mavi
ve sar renkli ynlerle balayp, ona bu ekilde bir gece geirttikten
sonra, ertesi gn iplerini zyorlard. Bylece o kimseden iplere ge
mi olan by de, ipler zld iin, zlm kabul ediliyordu7.
.3 J IR K U , Anton: Die Daemonen und ihre Abwehr im alten Testament, Leipzig
4
5
6
7

1912, s. 90
BONNET, O p .. dt., s. 379
Ibid., s. 379
SCH M ID T, Op. dt., s. 240
G O E TZE , Albert: Kulturgeschichte des alten Orients, Mnchen 1957, s. 156

81

slmiyete Babillilerden geen bu kara bynn zarar K ur anda bile zikredilmektedir: Ey Muhammedi De ki: Hased ettii za
man hasedinin errinden, dmlerle nefes eden byclerin errin
den, bastrd zaman karanln errinden, tan yerini aartan rabbe
snrm35 8.
Btn kltr kavimlerinde dm sadece maji ile ykl olarak
deil, ayn zamanda biraz gizli ve sr dolu bir ey olarak, hatt numinos olarak kabul edilmi; bundan dolay da Amerika yerlileri ara
snda bozulmaz bir anlamann sembol olarak grlmtr8
9. Gney
Pasifik adalarnda yaayanlar tabu olann, belli yerlerin, eyalarn
ve kiilerin dokunulmazln eitli ekilde atlm olan dmlerle
iln etmektedirler10. Kuzey Amerika yerlileri dml, ip yerine,
stne inciler ve stakoz kabuklar dizilmi olan, adna Wampun
denilen bir kay, anlamalarda, sulh kararlarnda kullanmakta,
alverilerde dei-toku etmektedirler11.
Evrensel bir karakter tayan balama bys aratrma saha
mzda hayvanlarn (kurt az balamak, insanlarn azn, dilini12
uykusunu balamakta kullanld gibi, zellikle cinsel iktidarn du
mura uratlmas ve gerdee giren gveyin grevini yerine getireme
mesi iin uygulanmaktadr. Evlenmenin safhalarndan olan nikh ve
gerdek gecesi iki nemli gei olduu iin, bycler zellikle bu
zaman seerler.
Gveyin cinsel kudretini balamak ve cinsel yaknlamaya en
gel olmak iin tespit edebildiimiz pratikler unlardr:
1) Okuyarak ip stne diiiim atlr. (Acpmar, Bedirli, elebiler,
Gmpmar)
2) Nikh srasnda, her hangi bir ey dmlenir13.
3) Nikh kyld sra, bir kilit kitlenir14. (Bedirli, han)

82

8 K U R- N -I K E R M ve Trke Anlam (Meal), Ankara 1961, Cilt III, Felk s

resi, Ayet 1-5, s. 814
9 SCHM IDT, Op. dt., s. 240
10 Ibid., s. 241
11 Ibid., s. 241
'
12 Sivas taki aratrmalarm srasnda, Yassada sulularn yarglayan yarglar he-
yetinin azlarn balamak iin by yapldn duymutum.
13 Ktahyada da nikh srasnda, gveyi balamak niyetiyle, ahrdaki yular dm
lenir.
Bkz.: EFE/ Sheyla-BARLAS, Uurol H .: Ktahya Dn detleri, stanbul,
s. 58
14 Mara ta da ayn det vardr.
Bkz.: BARLAS-Uurol, H .: Mara Dn detleri, stanbul, s. 58

4) Ak bak 13 ve makas kapatlr. (Khkik, Kangal, Karal, ar

kla, Sivas, Yapak, Yaram, Zara)
5) Gvey gerdee sokulmak iin gtrld zaman, gveyin getii
' sokan her iki yanndaki evlerden karlkl olan ikisinin duvar
larna bak saplanp, sonra da kapatlr. (Hafik, Tavanl, Yldzeli)
d)
6) Dnde yenmek iin kesilen hayvann kanna bir bak batrlp
kapatlr. (Kurtlukaya, Kllk)
7) Ham derinin ortasndan bir srm ekilir. Ihlas erif yedi kez tersin
den1
16 okunup srma yedi dm atlarak, her dmn stne oku
5
nup flenir. Ve her dm atta falancann zekerini akdeyledim
denilerek, srm bir halka yaplp, ar bir tan altna konur17. (Si
vas, Tavanl)
Bu pratiklerin hepsinde de, analojik dnceden hareket edile
rek, benzer ilemlerle benzer sonular alnmaktadr. Bak7 "makas,
kilit gibi eylerin pratik 1er iinde kullanlmas, birinci derecede bun
larn kapanma eylemini yerine getirebilecek mekanizmaya sahip
olmalar, ikinci derecede de demirin bysel gcn tamalaryla
aklanabilir. p stne dm atmak daha kolay olduu iin ip
tercih edilmektedir. Yoksa her hangi baka bir ey de dmlene
bilir. Esas olan dm atmak ve bu dmlerin stne okuyup flemektir. Ancak bu ilemler yaplrken, zaman, yani nikh srasn
ve zifaf saatini semek gerekmektedir. nk her iki zaman da birer
gei olan zayf anlardr. (7) numaradaki pratikte hlas sresini ter
sinden okumak, bir ztlk armdr.
Kara by alanna giren bu pratiklerin hepsi
lamalardr.

de hcum uygu

IV. Balamay nleyici Tedbirler

Bu kara bynn zararndan korunmann aresi, gveyin gei
an olan nikh gizlemek -ve dmann elindeki silha ayn silhla
kar koymaktr. Bylece:
15 Bak kapatma usul Kayseride de grlmektedir.
Bkz.: BARLAS-Uurol, H .: Kayseri Dn leri, stanbul 1963, s. 41
16 Ktahyada da Ihlas sresi tersinden okunarak gvey balanmak istenir.
Bkz.: EEE-BARLAS, Ktahya Dn detleri, s. 42
17 Bu by Sivasta Z.,-Tavanlda A. adl byclerden tespit edilmitin1

83

1) Nikh herkesin uyuduu bir saatte yaplr.

Grn, Khkik, ngr, Tavanl)

(Eski Kzlcakla,

2) Nikh kyan hoca, nikhtan nce mendilini balar; nikhtan sonra

da gzer. (Eski Kzlcakla, Eymir,- Grn, Dikta, Divrii,
Kangal, Karagmlek, Karal, tk, Yldzeli, Zara)
3) Gveyin yaknlar tarafndan bak kapatlr, kilit kitlenir 18; gvey
gerdee girecei sra alr. (Gmpnar, Menurlu, Nasr,
Serpincik)
4) Nikh srasnda hoca tebihini dmler ve bir ey yapmasnlar
diye orada bulunanlarn ellerini dizlerinin stne koydurur. 19 (Div
rii, mranl, Kurtlapa)
V. zmek
Balanm kimseleri zmek, ztlk armna dayanmakta olup,
bir eyi zdd ile tedavi eden allopatik by alanna girmektedir.
Benzerlik yahut ztlk sebebi ile meydana gelen armlar o
u kez, ayn konuda ve ayn ilemde etkili olmaktadrlar. Byse
are ve aralarn ift deerli psikolojik kkleri, bu uygulamalarda
rol oynamaktadr20.
Dm atmak, dua okumak, ba, makas, kilidi kapamak
ve kitlemekle yaplan by, bunlarn zdd yaplmakla etkisiz hale
getirilmektedir. ok eskiden beri bilinen bu usul21, b u g n de bu
konuda uygulanan usullerin banda gelmektedir.
Sivas dolaylarnda by yolu ile balanan kimseleri zmek
iin aadaki pratiklere bavurulur:
18 Mara ta nikh srasnda kzn ve olann balarna ayr ayr kilit kitlenir. Bu kilit
ler gerdekte yengeler tarafndan, kzn ve olann banda alr.
Bkz.: BARLAS, Mara ta Dn detleri, s. 58
19 Kayseride de hoca ayn titizlii gstererek, herkesin elini dizinin

stnde

grmek ister.
B k:.: BARLAS, Kayseri Dnleri, s. 41
20 BAGH, Op. cit., s. 484
21 a) Babil ve Asurlularda rahip kara byy etkisiz hale getirmek iin, tnaz fler,
soann kabuklarm so.yup atar ve ipleri zerdi.
Bkz.: MEISSNER, Bruno: Babylonien und Assyrien, Cilt 2, Heidelberg 1925,
s. 210
b) Eskiden Arabistanda Kutayra k olan bir kz, Kutayrn kamsna dm
atarak adam kendine balamak istemiti. Fakat kzn rakibesi, kskanlktan bu
dm zmt.
Bkz.: WELLHAUSEN, J .: Reste arabischen Heidentums, Berlin 1961, s. 163

84

1) Evdeki bal olan eyler zlr. Killi olan eyler alr ve krlr22.
(Gaziky, Hanl, Serpincik, Tavanl)
2) Balayan kimse bulunup, kitledii kilit veya bak alr. (Apa,
Kzlcaky, Kurtlukaya)
3) Souk su ile ykanlr232
. (Avar, Beypmar, Kayadibi, Toku,
4
Ula)
4) Okunmu yumurta gelin ve gveyin balarnn stnde krlr. (Boazdere, Daml)
5) Yumurta yazdrlp, gveye yedirlir. (Himmetfak, tk, Zara)
6) Bal olann evi nnde okunmu .bir kt yaklr. Kdn kl,
gvey ile gelinin stne serpilir. (Gmdere)
7) Hocaya bakr ve yumurta yazdrlr. Bakr su iine braklr; bu su
ile gelin ve gvey ykanr. Yumurta da yenir. (tkyurdu, tk,
Zara)
8) Eski harp kllarndan birisine hlas sresi okunup, gelin ve gveyin
vcudu bu klla svazlanr. ( D e d e li, H y k , S iv a s)
9) Gerdekten yznn ak ile km bir erkein belinin kua, bala
nann stnde zlr. (S iv a s)
10) Kadn boanr, sonra yeniden nikahlanr.

(K o y u n cu ,

m r a n l)

11) ki metre uzunluunda bir ip alnp, ipin stne kolayca zlebilecek

ekilde yedi dm atlr. Ayrca bir fincan yahut bir kse su hazr
lanr. Bal kimse, besmele ile Kul euzu bi rabbilfelek sresini
okuyup, ilk dm stne fleyerek ' Benim iin akdolunan sihiri
haileyledim diyerek dm zer. Bu minval zere yedinci dme
kadar gelinir. Dmleri zdkten sonra, ipi fincan iindeki suya
koyup, suyu ier, sonra ipi atete yakar.n (S iv a s)
12) Aadaki tlsm, bal olann sa uyluuna balandktan sonra,
mukarenete balanr24. (S iva s)
22 Hititler, bylenmi bir kimseyi kurtarmak iin, teberiyi kryor, eziyor, yumak
lan zyorlard.
Bkz.: G OE TZE , Op. cit., s. 156-157
23 Ktahyada erkek bal ise ve vazifesini yapamyorsa bir yastk arafm souk suda
slayp beline balarlar.
Bkz.: EFE, BARLAS, Op. cit., s. 41
24 Z. adl bycden tespit edilmitir.
Ktahyada bal kimseyi zmek iin bir iplie dokuz dm atlr. Sonra d
mler teker teker zlp, bir Elham ve tane de hlas' okunur; ortasndan ke
silen iplik bir akarsuya atlr.
Bkz.: EFE-BARLAS, Op. cit., s. 42

85

rv

i\

.ir

r *

Jc

V"\

13) Ayn tlsm bir bakr kaba yazlp, ii su ile doldurululduktan sonra,
bu su ile gusl abdesti alnr. (Tavanl)
14) tane yumurta kat bir ekilde kaynatlp, kabuklar soyulur. Her
yumurtann stne Elem nerah leke... diye balayan sre yazlr.
Yumurtalardan birini erkek, birini kadn yer. nc yumurta kadn
sann klyla ortadan ikiye blnp yarsn erkek, yarsn kadn
yer. (Sivas)
15) Ayetel krs tek tek harflerle, keza Amerel Resulu da ayn
ekilde ayr ktlara yazlp, birinci kt, bal olann sa koluna,
ikinci kt da sol koluna balanr. Bu ameliyeden sonra bal kimse,
zekerini kullanlmam bir baltann deliinden geirerek ier25.
(Baleyh)
Genellikle kar by karakterini tayan bal kimseyi zme
pratiklerinden 1 ve 2 numarallar, zme ve ama eylemlerini
yerine getirerek, bir eyi zdd ile yok etmeyi hedef tutmaktadr. (3)
numaral pratik, suyun artc, ktl temizleyici majik gcnden
yararlanmaya alrken, te yandan souk suyun sinirleri tenbih eden,
insana geici bir sre iin zindelik kazandran zelliini de gznnde
bulundurarak, balanma iinin, utangalk, heyecan gibi psikolo
jik nedenler sonucu meydana gelebileceini kabul etmektedir. Bu
pratikte, rasyonel olanla irrasyonel olan bir arada bulunmaktadr.
Belki de bu pradin balangcnda sadece su ile ykanma vard. So
uk su ile ykanmak sonradan kazanlm tecrbelerle pratie ek
lenmi olabilir. Asl olan su ile ykanmak ve suyun -scak olsun,
souk olsun- majik gcdr.
Yumurta ile ilgili pratiklere gelince, (4, 5, 7), yumurtann cin
sel kudreti destekleyen ve besleyen zellii halk arasnda bilinen bir
eydir. Ancak, dikkat edilirse, yumurta tek bana zme eylemi
ni, daha doru bir syleyile baarl bir cinsel yaklama eylemini
25 Baleyh kyndeki M. adl muskacdan tespit edilmitir.
Mara ta kz ve olan sap gememi bir baltann deliinden ierler.
Bkz.: BARLAS, Op. cit., s. 59

86

hazrlamakta yeterli olmayp, kutsal g kaynam da gerektirmek

tedir. Yazl yumurtann yenmesi (5) ile yumurtadaki tabii gle,
yazdaki kutsal g beraberce gveye gemi oluyor. Yumurtann
krlmas pratiinde (4) bir krlma olay taklit edilerek, zlme ve
alma eyleminin gerekte de olmas arzu edilmektedir: Bakr
stne yazdrlan dua, yazl yumurta ile ayn su iinde birleip,
glerini sya geirmek gayesiyle hazrlanmaktadr (7). Bylece,
bu su ile ykanmak, kutsal gle temasa gemeyi salyacaktr.
(6) numaral ilem, temas ve taklit ilkelerini ayn pratikte bir
araya getiren tipik bir rnektir. (Yakmak= balayc kara gc yak
mak, yok etmek. Klleri gelin ve gveyin stne serpmek=yazdan
kda, dolaysyla kllere geen gc erkee ve kadna geirmek). (8)
numaral pratikte, g kayna hlas sresiyle iyice artrldktan sonra,
temas arac olarak kullanlmaktadr. ok muhtemeldir ki, bu pra
tiin balangcnda sadece, kesici ve ldrc olan kl kullanl
yordu. Dinin bysel pratiklere girii ile, klcn kesici ve ldrc
niteliine, bir de kutsal sz eklenmi, bylece kl, yukardaki nite
liklerinin yansra kutsal sz, balanm kiiye geiren bir fonksi
yon kazanmtr.
(9) numaradaki pratik, balanm kiiyi gerdekten yznn ak
ile kan birisiyle temasa getirmektedir. Daha dorusu o kimsenin
kuayla temasa getirmektedir. Halk arasnda belin, cinsel kudre
tin youn olarak topland bir blge olarak bilinmesi, kuaktaki
kerameti artrmaktadr. Kuan, balanm kimsenin banda
zlmesi ise, zme olaym taklit etmektir. Bu rnekte, temas
ve taklit ilkeleri iie girmi bulunmaktadr.
Kara byclerin, birisini balamak iin zellikle nikh zama
nn setiklerini hatrlarsak, (10) numaral pratikteki zme a
resi olarak kadnn boanp, sonra yeniden nikhlanmas keyfiye
ti anlalm olur. ki insan birletiren ilem (nikh) ortadan kalkn
ca, o ilem zerinde yaplm olan zararl etki de ortadan kalkm
olacaktr. Bu pratiin psikolojik temelinde, belki kadnn uursuz
olduu iin boand dncesi yatabilir. Ancak yeniden ayn kadn
la evlenmek, bu dnceye pek yer vermiyor.
(11, 12, 13, 14, 15) numaral pratiklerde, din byk rol oyna
makta, Kuran dan seilen sre ve yetler kullanlmaktadr. Meka
nizma ynnden bynn temel ilkelerine dayandrlan bu pratik
lerde, (14) numaral pratikte kullanlan yumurta dnda, g kay
naklarnn hepsi de dinden gelmektedir.

87

( n ) numaral bysel ilem, allopatik bynn ztlk ilkesine

dayanarak, zme eylemini yerine getirmek iin, ilkin ipe dm
atlmasn gerektirmektedir. Okunan kul euzu bi rabbilfelk sre
si, daha nce de grdmz g ib i,26
dmlere nefes eden by
clerin errinden, yaratklarn errinden korunmamn yolunu gs
teren bir sre olmak hasebiyle mesele ile dorudan doruya ilgilidir.
Bundan sonra gelen Benim iin akdolunan sihiri halleyledim sz
ve ilk dm zmek eylemi, zm iini szle, o szdeki istekle
destekliyerek sonuca etki yapmak amacm gtmektedir. Bu ilemi
yedi kez yerine getirmek, yedi rakamnn bysel gcne olan inan
tan baka bir ey deildir. Sz ve nefesle zlen dmlere, dolay
syla da ipe geirilen ifa kudretiyle temas hazrlamak iin gerekli
olan suyun iilmesi, bu kudreti balanm kimseye geirmektedir.
leyii bakmndan taklit ve temas ilkesine dayanan bu pratik, kul
land g kaynayla da dine dayanmaktadr.
(12) numaral tlsmn iindeki rakam ve harfler ebced hesab
na gre, yukardan aa, soldan saa ve kelemesine topland
zaman 114 says elde edilmektedir.
114
rv

i T

Jo
t \

r *

37

42

35

36

38

40

r<\

41

34

39

rt

114

.114

114

114

114 says, Kuran daki Ns sresini sembolize etmektedir. Kut

sal szn, vefklerde kullanlrken kutsalln korumak iin, ikinci
derecede de srr saklamak, bakalarnn renmesini engellemek
iin byle bir teknie bavurulduunu biliyoruz 272
. Tlsmn sa uy
8
lua balanmasnn nedeni, 114 saysyla gizlenen Nas sresindeki23
gc, cinsel organa yakn bir blgeye geirebilmektir.
26 Bkz. s. 82
27 Bkz. s. 47
28 Ey Muhammedi De ki: nsanlardan ve cinlerden ve insanlarn gnlne vesvese
veren o sinsi vesvcsecinin errinden, insanlarn Tanrs, insanlarn Hkmran ve
insanlarn Rabbi olan Allaha snrm .
K U R N -I K E R M ve T R K E AN LAM I (meal), Cilt III, Ankara 1961, s. 814

88

(i3 ve 14) numaral pratikler de, temas yoluyla dinsel gten

yararlanmay hedef tutmaktadrlar. (14) numaradaki yumurta s
tne yazlan nirah sresi29, insana ferahlk veren, glkle bera
ber kolaylksn da olduunu bildiren bir sredir.
(15) numaral pratiin zellii, yine kutsal yazdan g kayna
olarak yararlanmakla beraber, kutsal yazy, cinsel yaknlamadan
uzak tutup, bu ii taklit yoluyla tlemesidir. Bu pratikte, byc
nn, (12) numaral pratikte olduu gibi, kutsal yazya sayg duy
masnn sz konusu olmamas muhtemeldir. Bu pratiin balang
ta sadece balta ile yaplmas akla daha yakn geliyor. Baltann kul
lanlmam bir balta olmas bekreti sembolize etmektedir. Baltann
demirden yaplm olmas, demirdeki kuvveti ve sertlii erkein cin
sel organna geirecek, demirdeki delik ksm da vaginay temsil ede
cektir. Penisi baltann delik ksmndan geirerek iemek, cinsel ile
min ak bir taklidi olup, orgazm safhasn da iemek suretiyle tem
sil bir ekilde yerine getirmi oluyor.

29 Ey Muhammedi Senin gnln amadk m? Elbette atk. Belini bken ykn

srtndan aldk. Senin ann ykselttik. nk glkle beraber phesiz bir kola
ylk vardr. yleyse bir ii bitirince dierine giri; ve midedeceini yalnz Rabbinden midet.
K U R N -I K ERM ve T R K E AN LAM I (meal), Cilt III, Ankara 1961,
s. 802

89

D. L M

Hayatn son dura olan lm, insana ac ve keder veren bir bi

ti olmaktan ok, insan korkutan, aresiz klan ve srrna erilmesi
g olan bir olaydr. lm eninde sonunda gelecek, bir gn kurba
nn alp gtrecektir. Zaman zaman bu korkunun basks altnda
tedirgin olan halk dncesi, ou kez evresinde olup biten olay
lar, eyann u ya da bu ekilde duruunu, dndeki bir grnty
lm iin birer nbelirti saymtr.
I. lm Dndren nbelirtiler
Aratrma sahamzda, armlar sonucu lm dndren
nbelirtiler unlardr:
1) Ak azl makas, o evden l kartr. (Divrii, Kangal, mran
l, arkla, Yldzeli, Zara)
2) Dnde kazan grenin evinden l kar. (Boslankaya, Bykky, Gaziky, tepe, Sivas, Zara)
3) Leylek 'kara aput getirirse, lm ok olur. (Acyurt, Beypnar,
Kpeli, Kangal, Hafik, Sivas, Zara, Yldzeli)
4) Evin damnda bayku terse, o evden lii kar. (Hemen btn ky
lerde)
5) l ykandnda altndaki ykama tahtas oynarsa, baka birisi
daha lr. (Nasr, Zara)
6) l tabutta sallanrsa, o yl lm ok olur. (Divrii, Dikta, G
rn, Hafik)
Ak azl makasn, kefen kesmeyi beklemesinden, leylein
lm belirtisi saylan kara bir aput getirmesine, sevimsiz bir
hayvan olan baykuun, sevimsiz bir olay olan lm akla getirme
sine dek bir takm armlar hep lm dndrmekte,
hep lm hatrlatmaktadr. Btl inancn temelinde yatan psikolo-

90

jik nedenlerden birisi olan gelecei renmek arzusu, bu inanmalar

da birer kara nbelirti olarak deerlendirilmekte, halk dncesini
ve davrann olumsuz ynden etkilemektedir.
II. lm Getirecek Eylemlerden Kanmalar
arm yoluyla lm hatrlatan, daha dorusu lm iin n
belirti saylan olaylarn dnda, lm abuklatran ya da lm
getiren bir takm eylemler vardr ki, bunlardan kanmak gerek
mektedir.
1) Bir mahallede len olursa, o mahalledeki su dolu kaplar boaltlrl.
(Baleyh, Grn, Hafik, Yldzeli)'
2) Cenaze.ykanrken uyuyan kimseler uyandrlr. (arkla, Hafik)
3) l defnedilip -de, eve dnld zaman, lenin akrabalar arkalar
na bakmazlar1. (Nasr, Zara)
4) l evden gtrlnce, arl da birlikte gitsin diye, ardndan su
dklr. (Hafik, Sivas, Yldzeli, Zara)
5) Kap nnden tabut geirildii zaman, arkasndan su atlr. (Nasr,
Zara)
6) lnn ykanlmasnda kullanlan lif ve sabun ieriye alnmaz. (m
ranl, Kllk, Sivas, Zara)
7) l ykanrken, yata toplanr) yatan yerine bir ta konur 23
. ( Cimilti, Hafik, Sivas, Zara)
8) l yunduktan sonra, su stlan kazan ters evrilir4. (Damlack,
Dedeli, Eymir, Gherta, Grn, Kangal, Hafik, mranl,
Sivas, Yeni Apard, Yldzeli, Zara)
(1) numaral kanmann gerekesini, Azrailin, birinin cann
aldktan sonra, klcn sularda alkalad inanc tekil etmektedir.
Byle olunca da, lm saan klcn dedii suyun, o suyu iene ve
kullanana- lm bulatraca meydandadr.
1 Ayn det eskiden Siverek te de varm. Gya Azrail len adama kl vururken,
lnn kan evdeki sulara srarm.
NAN, Mfika: Urfa ve Siverek te lmle likili detler ve itikatlar, H.B.H.
1937, Cilt V I, .say: 66, s. 143
2 Yakutlar da ly gmdkten sonra, eve dnerken katiyyen arkalarna bakmaz
lar.
BUSCHAN, George: Die Sitte der Vlker, Cilt II, Stuttgart, s. 263
3 Siverekte de len kimsenin ld yere ar bir ta konur.
NAN, Mfika: Op. cit., s. 142
4 Urfada cenazeyi ykamak iin su stlan kazan ters evrilir.
Ibid., s. 143

91

 lnn arlnn uyuyan kimseye geecei inanc, (2) nu

marada gsterdiimiz kanmann esasn tekil etmektedir. Az geli
mi dncede, baz anlarda, lm ile uyku arasnda pek fark grl
mez. Halk arasnda uykuya kk lm denmesi de ok manidar
dr. Animistik dnya grn hatrlatan uyuyan uyandrmak
endiesine ilkel toplumlarda da Talanmaktadr56
.
7
lyle ilikisi olan her ey, hem ly hatrlatmas bakmndan,
hem de onlarla u ya da bu ekilde temas etmek sonucu insann le
bilecei korkusu, (6) numaral kanmada kendim hissettirmekte
dir. len kimsenin tabu olmas, lenin salnda kulland eyala
rnn, lm mnda onunla temas etmi teberinin de tabu olaca
n gerektirecei dncesi, genellikle btn ilkellerde grlen bir ta
km kanmalar gerektirmektedir.
IH. l Klt
lnn eyalar ve mezar ile ilgili baz detler vardr ki, bun
lar genellikle Atalar badeti nin artklarndan baka bir ey deildir.
1) lnn ardndan bir ibrik su gtrlp, mezarnn stne dklr.
(Kurtlapa, Kllk, Kurtlukaya, Kangal, Sivas, arkla,
Grn, Zara)
2) lii evden karlp, mezarla gtrld zaman, aynann parlak '
ksm evden yana, d ksm lden yana tutulur. ( lnn aydnl
evde kalsn diye) (arkla, Yldzeli)
3) lenin apkas ve kua evde yksek bir yere aslr. (arkla)
4) Mezar eilip de, l henz gelmemi olursa, mezarn iine eytan ve
cin girmesin diye, kazma ile krek aprazlama bir ekilde mezarn
stne konur. (mranl)
5) lenin mezarnn banda l mesin ve karanlkta kalmasn
diye, akamleyin ate yaklr1. (Zara)
6) l eline diireme (iine peynir konarak sarlan ekmek) verilir8. (Zara)
7) l eline uvaldz verilir. (Zara)
8) lenin gmlei yrtlr9. (Dikta, Gmdere, Hafik)
5 rnein baz ilkel toplumlarda uyuyan kimseyi uyandrmak isterler; nk uyu
yan bir kimsenin ruhunun uykusu esnasnda ok uzaklara gidip, bir daha dnmiyeccinden korkulur.
Bkz.: BIRKET-SM ITH , Op. cit., s. 379
6 Bu konuda Bkz.: A C IPAY AM LI: ptidailerde l Gmme le lgili Baz Pratik
ler ve zahlar, DTCF Dergisinden ayr basm, Cilt X X , Say: 3-4, TemmuzAralk, 1962
7 Ostyaklarda ve G oldlarda da mezarn stnde ve yannda ate yaklr.
BUS CHAN, Op. cit., s. 261-264
8 (7 ve 8) numaral detler, Zarada Ermeniler tarafndan yerine getirilmektedir.
9 Elazda (Sn Ky) da gmlek yrtmak deti grlmektedir. Ancak Snde gm
lek can ekiirken yrtlmaktadr.
Bkz.: ERDENTU, Nermin: Sn Kynn Etnolojik Tetkiki, Ankara 1956, s. 55

92

E. G K SEL O L A Y L A R L A L G L N A N M A L A R
I. Ay ve Gne Tutulmas
Denilebilir ki, insanlk tarih boyunca yeryznden daha ok
gkyz ile ilgilenmitir. Gerek ilkel dinler, gerek yksek dinler,
eskatolojilerinde, dnyann yaratln anlatan mitolojilerinde gk
yzne byk bir yer vermilerdir. nsanlar gkyzn yce varlk
larn, kutsal ruhlarn, ou kez de kt kuvvetlerin eletikleri bir
yer olarak tasavvur edip, nedenini aklayamadklar gksel olaylar
karsnda, ou zaman korku ve aknla dmlerdir. Onlara
korku veren gksel olaylardan birisi de ay ve gne tutulmasdr. Ayve gne tutulmas daima doa st kuvvetlerin etkisiyle aklanma
ya ve yorumlanmaya allm, uursuzluk getiren bu durumdan
kurtulmak iin areler aranmtr.
Aratrma sahamzda ay ve gne tutulmasnn nedenleri aa
da gsterildii ekilde aklanmaktadr:
1) Tanr azgn kullarn cezalandrmak
Gmdere, Kurtlukaya, Kllk)

istemektedir.

(Beypnar,

2) nsanlar arasnda hakszlk ve ktln artmas sonucu, Tanr

insanlar uyarmak istemektedir. (Cimilti, Divrii, Kurtlapa,
Sivas, Toku, Yldzeli, Zara)
3) Ay ve gne iki dman gibidir. Birbirlerine Tasladklarnda kavga
ederler. Bu kavga srasnda da karanlk meydana gelir. (Avar)
4) Ay ve gne zntl olduklar iin kararrlar1. (Ekinli, Tavanl)
5) Ay ve gnei zebaniler tutar. (Eski Kzlcakla, Khkik)
6) Krk harami ayn ve gnein niine durur. (Himmetfak)*4
2
1 Bozkrda (Konya) ayn tutulmas yle aklanmaktadr: Mekke ve Medine ta
raflarnda kavga olurmu. Ay ise bunlardan mteessir olmakta ve nlarn
insanlarn zerine gndermemektedir.
PETEK
A .: Bozkrda Gne ve Ay Tutulmas, T.F.A. 1953, Cilt 2, Say:
42, s. 661

93

7) Gnei bir melek araba ile tar, melein arabas burca taklrsa,
gne ve ay tutulur. (Gney ky)
8) Gkyznde ay ve gnei arabasnda tayan melek, arabay hzla
srerken bazan araba devrilmektedir. Bu devrilme aydan yana olur
sa ay tutulur. (Hdrnal)
9) 366 melek gnei bir araba ile tamakla grevlidir. Her gn mele
in biri gne ykl arabay tar. Bunlardan biri, bir an Tanr
nn azametine dalp da kendinden geerse, arabay devirir; gne de
denize dp ziyasn o an yitirir. (Stk)
10) Gne kz, ay da olandr. Haramiler bunlarn nn keserler. (tk)
Grlyor ki, gne ve ay tutulmasnn nedenleri ilkin Tanrya
ve meleklere, sonra da kt kuvvetlere balanmakta, yeryzndeki
gidiat Ia gkyzndeki olaylar arasnda ilikiler kurulmaktadr.
II. Ay ve Gne Tutulmasnn Yeryzndeki
Olaylarla likisi
Ay ve gne tutulmas artc ve korku verici birer olay olarak
yorumlandna gre, buna paralel olarak yeryznde de artc ve
korku verici olaylar olacak demektir.
Aratrma sahamzda halk, ay ve gne tutulmasn aadaki
olaylara bir nbelirti saymaktadr:
1) Byk adamlardan biri ya da bir ka lecektir. (Ekinli)
2) Kyamet kopacaktr.

(Esenyurt)

3) Ayn ve gnein kzl grnmesi kan belirtisidir. (Eski Kzlcakla)

4) Sava olacaktr.

(Himmetfak)

Analojik bir dnceden hareket edilerek, yukarda sralad

mz felketlerden kurtulmak amacyla b u . felketlerin grnr
belirtileri olan kararm ay ve gnei aydnla kavuturmak iin
bir takm ilemlere bavurulmaktadr. Bunlar arzu ve hcum uygu
lamalardr. Gne ve ay tutulmas Tanr nm insanlar cezalandr
mak iin bir uyarmas olarak yorumland zaman, Tanr5mn gnl
n hoedici ilemlere bavurulmaktadr.
1) Camilerde
2)

E zan

ve

meydanlarda

(Gmdere,

okunur. (Hemen btn kylerde)

3) Dua edilir.

(han,

4) Kurban kesilir.
5) Tekkelere gidilir.

94

toplanlr.

mranl,

(Bykky)
(Zara)

Yldzeli)

Khkik)

Ay ve gne tutulmasnn doa st kt kuvvetlerden meyda

na geldiine inanlrsa, o zaman da hcuma geilmektedir:
1) Grlt yaplr. (Divrii, Ezentere, Sinekli)
2) Davul, teneke alnr. (Haydarl, mranl, Nasr, Zara)
3) Silh atlr.

(Hemen hemen btn kylerde)

4) Ate yaklr. (Acpmar, Cimilti, Kllk)

Bu ilemlerin ikili grevleri vardr. Birincisi, ay ve gnei karan
la bomu olan haramileri, cinleri, zebanileri korkutup karmaktr.
nsan nasl bir hrsz grlt yaparak korkutursa, kt ruhlar
ve cinleri de ayn ekilde korkutup karr 2. Grlt yaparak
ay ve gne tutulmasna sebep olan cinleri uzaklatrma, yaygn
bir usul olup, ok eskiden beri bilinmektedir3.
Silh atlarak, teneke, davul, alnarak yaplan grltnn ikin
ci grevi halka olay haber vermek, yaplan ilemlere onlarn da ka
tlmasn salamaktr. Ate yakmak da, olay haber verdii gibi, bir
ztlk arm sonucu karanl aydnlkla uzaklatrmak amacn
gtmektedir.
Gerek birinci gruptaki, gerekse ikinci gruptaki ilemler, bysel
olup, bynn yumuatc ve zorlayc karakterini tamakta
drlar.
KE. Yldzlarla lgili nanmalar
Nasl ay ve gne tutulmas yeryzndeki bir takm olaylara
nbelirti saylyorsa, halk deyimi ile yldz kaymalar da ayn e
kilde yorumlanmaktadr. Gkyz ile yeryz arasnda kurulan
iliirinin temeli, yeryzndeki insanlarn gk yznde birer yldz
olduu inancna dayanmaktadr. Byle sempatik bir baa dayan
larak, yldzlarla insanlar arasnda kayma , gp gitme ynn
den paralellikler kurulmaktadr.
2 BACH, Op. dt., s. 303
. 3 Ay tutulduu zaman, ayn, cin, eytan, zebani v.b. gibi yaratklar tarafndan zaptedildiine inanp, bunlar kulaklar sar edici bir grlt ile uzaklatrmak en eski
detlerden biridir.
ZU CK ER , Op. cit., s. 58
Zararl doa st yaratklara, kt cinlere kar korunma arelerinden biri de,
. stte ses kartan ngrak v.b. eyler tayarak, bunlar korkutmaktr.

JIR K U , Op. cit., s. 85

95

1) Gkyznde herkesin bir yldz vardr. Bir yldz kayd zaman bir
insan lr. (Acpnar, Apa, ayboyu, Hafik, han, H aydad,
Kurtlapa, Kpeli, Sivas, arkla, Sinekli, Yldzeli, mranl)
2) Yldzn kaydn gren kimse Ocak bandan rakV5 der. (Apa)
3) Gkyzndeki yldzlarn says insanlarn saysna eittir. Bir y l
dz dnce insann nianesi de der ve o insan lr. (Avar, Khkik)
4) Gkyzndeki yldzlar bir aataki meyvalara benzerler. Bir yldz
kayarsa bir insan lr. (Eskiky)
5) Yldz kayarsa cinayet olacak kye doru salr. (Karal).
6) Kuyruklu yldz grnd zaman ya byk bir insann doaca
na, ya byk bir insann leceine ya da memlekette ok byk de
iiklikler olacana inanlr. (Kllk)
7) Kuyruklu yldz grnrse sava olur. (Apa, Dikta, Gaziky,
Grn, mranl, arkla, Zara)
IV . Y am ur Yadrm a
Yeryznn hemen hemen her tarafnda yamur yadrmak
iin bir takm bysel ilemlere bavurulmaktadr. Bu ilemler, uy
gulandklar yerlerdeki yresel, dinsel ve etnik renklerin, motiflerin
dnda, mekanizmalar ve genel izgileriyle aa yukar ayndrlar:
yamurla u ya da bu ekilde ilgili olduu kabul edilen objeleri,
szdeki majik gten de yararlanarak^bir takm ilemler ve tren
ler iinde kullanp, yamur yadracak doa st kudretleri olumlu
ynde etkilemek.
ok eski olduu anlalan yamur yadrma bys, zellikle
kuraklk ekilen yerlerde btn dirilii ile revata olup, umutla uy
gulanmaktadr. Yurdumuzda Yamur Duas denilen bu by,
ok geni bir alana yaylmtr. D o. Dr. O. Acpayam l nm Trki
ye de Yamur Duas adl iki ksmdan ibaret makalesi,4 Yamur
Duas mn ilemlerinin ve trenlerinin yurdumuzdaki eitlemelerini
ok gzel gstermektedir.
Sivas evresinde yamur yadrmak iin bavurulan ilem ve
trenler unlardr:
4 A C IP A Y A M L I, Orhan: Trkiye de Yamur Duas, D TC F Dergisi, Cilt X X I ,
say: 1-2, Ocak-Haziran 1963, s. 140j
Trkiyede Yamur Duas (ikinci ksm), D TCF, Dergisi, Cilt X X I I , say: 1-2,
1963 ten ayn basm, s. 1-31

96

1) Ylan yaklr.56
7 (Grn, Hafik, Kangal, Karahisar, Ula, Za
ra, Yldzeli)
2) lm bir gvurun kafatas suya atlr.6 (Hafik)
3) Mezardan kartlan kuru kafa stne yamur duas yazlp, suya
atlr. (Bedirli, Eskiky, Gaziky, Gmdere, Karahisar)
4) Mezarlktan karlan kemik suya atlr.1 (mranl, Sivas, Zara)
5) Mezarlktan iki para im alnr; im aputtan bir bebee sarlp,
kprnn bir yerine aslr; el demeden krk gn bekletilir. (Zara)
6) Sal aac89 suya atlr.

(Hafik)

7) Mezar tahtas suya atlr.9 (Eymir, Dikta, Grn, Kangal,

Hafik)
8) Ky yaknndaki derenin kysna at kafatas balanr. 101 (Ekinli,
Karalar, arkla)
9) Sr oban sopasn suya sokar. (Hafik)
10) Maaradan bir tavuk alnp, suya atlr.

(Hafik)

11) Suya kurbaa atlr.11 (mranl, Sivas, Yldzeli)

5 Readiye ve Binboada da ylan yaklr.
AC IPAY AM LI, Op. cit., s. 18
Kuzey Hindistandaki Konvarlar ylan slk alarsa, yamur yaacana inanr
lar. Japonlar, ylanlar aaca karlarsa yamur yaacan sanrlar.
BERKUSKY, H .: Regen Zauber, Mitteil, d. antropologischen Geselschaft in
.. Wien (43. cilt), Viyana 1913, s. 291
6 Binboa evresi ve Gksn mntkasnda da ayn ey yaplr.
Bkz.: AC IPAY AM LI, (I) Op. cit., s. 19
7 Sn kynde (Elaz) Hoca Seyit mezarlnda bulunan bir insan kemii akar
suya atlr.
Bkz.: ERDENTU , Sn Kynn Etnolojik Tetkiki, s. 12
8 Tabutn tanmas iin altna konan tahta
9 Mersinde iinde l tanan sal suya atlr.
Bkz.: ETE, Burhanettin: Mersinin Tepe Kynde Dodu, TFA, III, say: 67,
1955 s. 1069
Tortumda anasnn ilki olan birisi mezar tahtasn suya koyup bekletir.
KARDE, Mehmet: Tortumda Halk inanmalar, stanbul 1961, s. 55
10 .Hasankale ve Uluborluda da at kafatas suya atlr.
Bkz.: AC IPAY AM LI (I),_ Op. cit., s. 18
11 Kora-Kzlderilileri kurbaay yamur yadrc bir hayvan olarak kabul ederler.
Mohegan ve Niontic yerlileri bir aa kurbaas viyaklad zaman yamuru
aryor derler. Annamda, Celebes teki Toradjada, Almanyada kurbaa vi
yaklamalar, gelecek olan yamur iin bir mjde yerine geer.
Bkz.: BERKUSKY, Op. cit., s. 289-290
Havasupailer (Arizonada bir kabile), yamur yadrmak istedikleri zaman, ker
tik bir denei, devrik bir sepet zerine koyup, baka bir denei kertik denee
srterler. Meydana gelen sesin kurbaann viyaklamasn hatrlattna inanlr.
WEBSTER, Op. cit., s. 74

97

i 2 Birinin st yaprak ve yeil dallarla su gemiyecek ekilde rtlr ve

La ilahe illallah55 denilerek, ky halk tarafndan kap kap
dolatrlrz. (tepe)
13) Okumu olanlar [eski yaz bilenler, Kur'an okuyanlar) bir araya
gelip, el ele tutuarak bir daire tekil ederler. Byk bir denein
stne aputtan bir bebek takarlar ve aadaki szleri sylemee
balarlar:
Yamur yamur ya ister
Ko, koyun kurban ister
Furunda rek ister
Ver Allah ver, setlice yamur
Bu szlerin sonunda bebein bana bir tas su dkp, bebei havaya
frlatrlar. (Kzlcaky)
14) Kepe stne aput sarlarak bir bebek yaplr. ocuklar bu bebei
ellerinde ardan ardan sallayarak kap kap dolatrp, aadaki
tekerlemeyi sylerler:
Kepe gelin ne ister
1
Kak kak ya ister
Teknede hamur
Tarlada amur
Ver Allahm ver
Bir sulu yamur 2
13 (Zara)
12 Adanada Karalar airetinde, ocuklardan biri rlplak soyularak zeri, vcudu
grnmeyecek ekilde, yaprakl aa dallaryla rtlr. Bu ocuk,
tarafndan ev ev dolatrlr. Grenler ocuun stne su atarlar.

arkadalar

Bkz.: C IPA Y A M LI, (I), O p cit., s.31

Makedonyada Srbistanda ve Bulgaristanda, kuraklk srasnda yeil yaprak
ve ieklerle, dallarla sslenmi bir ocuk, baka ocuklar tarafndan elinden
tutularak dolatrlr; kadnlar ve kzlar ocua feu serperler.
Yunanistanda plak bir olan yahut kz ocuu yaprak, ayr ve ieklerle dona
tlp, kyn teki ocuklar tarafndan dolatrlr; ocuklar aadaki trky
sylerler:'
Perpeira yoluna gider,
Ekinler ve zmler bysn diye,
T an n dan yamur diler...
Perpeiraya her yerde hediyeler verildii gibi, her urad kapdan stne su d
klr.
Bkz.: BERKUSKY, Op. cit.,s. 286-287
13 ocuklarn eitli ara-gere, kapkacakla yaptklar kepe gelin oyunlar, bu oyun
lar srasnda syledikleri tekerlemeler v.b. hakknda Acpayamlnn makalesinin
I. ksmnda geni bilgi verilmitir.
Bkz.: s. 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33

15) Kyn yal kadnlar u ky ocuklarn toplayp, her kap nnde:

Elim hamur
Teknem *amur
Ver Allahm ver
Bir sulu yamur
diye koro halinde barrlar. (Gmdere)
16) Bir at kafatas bulunur; iyice temizlenir. Kafa, ky hocas tarafn
dan okunduktan sonra, bir akar suyun kysna balanr. Kafann
baland yerde kurbanlar kesilip, pilav ve et yenir. Sonra ykseke
bir yere klr ve hoca dua eder. Duadan sonra:
Elim hamur
Teknem amur
Ver Allahm ver
Bir sulu yamur
diye hep birlikte barlr.

(Gmdere)

Yamur yadrmak iin sraladmz bu ilemlerin dnda,

bal bana bir tren karakteri tayan Yamur Duas, aratrma
sahamzdaki kylerde genel izgileriyle yle yaplmaktadr1
15:
4
Kuraklk uzun srer de, gkten tek damla dmezse, Yamur
Duasna kmaya karar verilir. Hoca camide bulunanlara- durumu
anlatt gibi, kyn bekisi ya da baka biri vastasiyla komu ky
lere haber salnr; yamur duasna klaca, gn evvelinden
herkese duyurulmaya allr. Gene bir ka gn nceden saylar
bin, on bin, yirmi bin arasnda deien ta toplanp okunur; torba
yahut uvallara doldurulur. Komu kylerden gelenlerle trenin
yaplaca kyn, kadm-erkek, oluk-ocuktan ibaret kalabal
-o u kez kyn mal davar da ne katlarak- hocann ve bykle
rin nderliinde genellikle bir yatrn bulunduu ykseke bir yere
doru hareket eder. Baz kylerde hoca duaya balamadan nce,
14 Kuzey-Bat Arabistanda kuraklk srasnda ha gibi biribiri stne tututurulmu
iki tahtann stne bir gmlek geirilir. Bedevi kadnlar bu bebei tayarak: Ey
yamur anas, yamur yadr bize.. diye trk syleyerek adrlar arasnda do
larlar; sonra ellerindekini kabile efinin adr nne dayayp, efin, Yamur
Anasna etki yapmasn rica ederler.
Bkz.: BERKUSKY, Op. cit., s. 287
15 Acpayaml, szn ettiimiz makalesinin I. ksmnda Trkiyenin eitli blge
lerinde yaplan yamur duas ve trenlerini, ortak zelliklerini gznnde bulun
durarak btn safhalaryla anlatmaktadr.

99

hak yiyen, zina yapan, hrszlk edenlerin cemati terketmelerini sy

ler. Ceketler ve kasketler ters giyildikten sonra, avu ileri ve par
maklar yere dnk ekilde dua edilir, namaz klnr. Dua srasnda
ocuklarn alamalarna, byklerin barp armalarna, hayvan
larn meleme ve brmelerine ok nem verilir. Hatt, ocuklar
alasn, kuzular melesin diye annelerinden ayr bir yerde tutulurlar.
Duadan sonra okunmu talar slatlr, ya suyun iine atlr ya da su
yun kysna torba ile braklr; su ile talarn temas salanr. Bera
berlerinde getirdikleri kurbanlar kesilip, etlerinden yaplan yemek
ler yendikden sonra, tekrar kye dnlr. Bylece yamur duas
treni de bitmi o lu rl.
Yamur yadrmak iin yaplan ilemler ve Yamur Duas t
reni, bnyelerindeki objeler ve mekanizmalar bakmndan benzer
lik gstermektedirler. Ancak, (i) den (16) ya kadar gsterdiimiz
ilemler, yamur ya da su ile u yahut bu ekilde sempatik bir ilikisi
olduu sanlan bir takm objelerin su ile temasa getirilip arzu edilen
sonuca eriilmesinden ibarettir. Yamur Duas treninde ise, bu obje
lerden yararlanlmakla beraber, yamur zerinde mutlak hkimi
yeti olan T an n ya ynelmek, onu, dua ve kurban vastasyla yumu
atmak nemli rol oynamaktadr. Baka bir deyile, birinci gruptaki
ilemler genellikle bysel bir karakter tarken, Yamur Duas, bu
bysel karakterin yan sra dinsel motiflere de yer vermekte, hatt
dinsel olan n plana almaktadr. Gerek birinci gruptaki ilemlerde,
gerekse Yamur Duas nda ta ve kurban motifleri byk rol oyna
maktadr.
(i ve ) numaral ilemlerde kullanlan ylan ve kurbaa, su
ile yakn ilgisi olan iki hayvandr. Ancak, ylan yakmak, yamur
yadrmak iin deil de, aksine ok yaan yamuru durdurmak
iin bavurulan bir usul olsa gerek. Acpayaml, ... halk, ylan ile
yamur arasnda bir iliki bulmaktadr. Bu iliiri, yamurun yama
mas ynnden tecelli etmektedir. Ylan yakmakla yamurun ya
masna mni olan engel ortadan kaldrlm olmaktadr. Burada
yakma ilemi dolaysiyla yaplan bir taklit vardr, 1
67 diyor ve ters
olmas ihtimalini belirttiimiz bu ilemin, sihrin taklit prensibine
uygunluuna deinerek, 18 doru ilediini belirtmi oluyor. Kan
16 Baz kylerde tren sona erdikten sonra da, camide toplanlarak bir ka gn daha
dua edilmektedir. (Gmiidere, Kzk, Eymir, Khkik)
17 A C IPAY AM LI, Op. cit., (II), s. 24
18 Ibid., s. 24

100

mzca, ylann yaklmasnn, yaan yamuru durdurmak iin yap

lan bir ilem olmas daha muhtemeldir. Yamurla ilikisi olan bir
eyi yok etmekle, yamurun da .yok olaca -kesilecei- paraleli,
az gelimi dncedeki neden-sonu balantsna daha yatkn gibi
geliyor. Esasen, atein suyun zdd olmas ve bu zellii sebebiyle
yamur durdurma bysnde kullanld bilinmektedir.19 Halkn
bazan bir pratii farkna varmadan ters anlamda kulland vakdir. Bu kullan, ya yanl duyulmadan ya da srf bir ey yapm ol
maktan ileri gelmektedir. Esasen bir olayn safhalar ile ilgili pratik
lerde kullanlan unsur ve motifler, zamanla biribirlerine karmak
tadr.
(2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) numaral ilemlerin esasn kurban fikrinin
tekil etmesi ok muhtemeldir. Berkusky, akan suyun da canl bir
varlk olarak tasavvur edilmesi, onun da gdaya ihtiyac olduu d
ncesi, sulara ilkin insanlarn, sonra hayvanlarn kurban olarak atl
mas fikrini dourmutur, diyerek, insan ve hayvan yerine, giderek
onlarla ilikisi olan yedek kurban fikrinin getiini, bylece bebek
lerin ve baz objelerin suya atlmas detinin ortaya km olabile
ceini ileri sryor.20
Bu dnceden hareket edilirse, yukarda numaraladmz
bliysel ilemlerin iindeki insan ve hayvan kafataslarnn, kemik
lerinin, mezar tahtas, sal, ksaca l ve mezarla ilgili teberinin su
ya atlmasnn nedeni anlalm olur. (5) numaral ilemdeki me
zarlktan alman im, kemik yahut mezar tahtas gibi bir zellik ta
maktadr. (l kemii ya da mezar tahtasnn her zaman kolaylk
la bulunmas mmkn deildir). imin, aputtan yaplan bebee
sarlmas, bebee, lnn ya da mezarn zelliini geirmekten ba
ka bir ey deildir. Bebein kprnn bir yerine aslmas ise, kpr
nn suya yalan olmasndan dolay bir anlam kazanmaktadr. Be
bei, el demeden krk gn bekletmek, onun majik ve kutsal gcn
bozmamak iin konulan bir tabudur; krk gnlk sre, krk rakamna
duyulan bysel ve mistik inantan ileri gelmektedir.
(9) numaral pratik, obann genellikle yksek yerlerde dola
mas, bulutlara ve gkyzne daha yakn olmas dncesinden k
m olabilir. Ayrca, halk arasnda obanlarn ounun ermi
ya da saf kimseler olarak bilinmesi de, bu dncede yer alabilir.
(12, 13, 14, 15, 16) numaral uygulamalar, taklit olay ile szn
bysel gcn ve yamur yadracak objeleri ihtiva etmektedirler.
19 BERKUSKY, Op. cit., s. 305
20 bid., s. 283, 285-286

101

Bir kimseyi, yamur yadracak bysel gle doldurabilmenin

en etkili ve en kestirme yolu, o kimseyi, elde edilmesi istenilen eyle
temasa getirmek olduuna gre, birini slatmak da yamur yadr
mak iin yeterli grlm olmaktadr21.
Yamur Duas mn bnyesinde yer alan dua, kurban ve ta, bu
trenin nemli motifini tekil etmektedir. Tanr, yamur yad
ran mutlak kudret olarak kabul edildii iin, dua yolu ile bu kudreti
yumuatmaya, gnln ho etmeye almak ilk akla gelen aredir.
Kurbann da ayn amaca yneldii bellidir. Esasen kurban, baz
yerlerde, yamur yadrma bysnn esasn tekil etmektedir22.
Okunan talar suya atmak, tala suyu, kutsal szle suyu temasa ge
tirmek iindir. Ancak, tan yamur duasna nasl ve ne zaman gir
dii pek bilinmemektedir. Yalnz bilinen ey, yamur yadrmada
tan majik gcne olan inancn ok yaygn olmasdr23. Tren sra
snda ceketleri ve apkalar ters giymek, ztlk dncesinden doan
bir zellik olup, bir olayn tersini meydana getirmek iin yaplmak
tadr. Elleri, avu ilerini ve parmaklar yere bakacak ekilde tut
maksa, yamurun yan, damlalarn topraa d ynn sem
bolize etmekten baka bir ey deildir. Trendekilerin alayp sz
lamalar, barmalar, balangta, kurakl, gkten bir damla su
dmemesini protesto etmek iin yaplan gsterilerden km olup,
giderek bugnk trajik havaya brnm olabilir. Acpayamlnm
ileri srd barp armak, grlt karmak suretiyle gk
21 Ural dalarnn dousunda yaayan Ulu Kalay, Salcvt, Bann-Tabun Bakurt
larnda, yamur tlsm olarak birini suya atmak, birbirine su serpmek deti vardr.
Yamur duas namaz klndktan sonra, imam yakalayp suya atarlar, birbirleri
stne kova ile su dkerlerdi.
NAN, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 164165
22 Afrikada Bageshularda byk kuraklklarda kyn yallar ve yamurcular
daa kp, dan cini iin kara bir kz kurban ederek, etini yerler.
Bkz.: BERKUSKY, Op. cit., s. 292
23 Moolistanda yamur ,rzgr ve kar getirebilecek bir tan varlna inanlr.
Bu ta, dalarda, geyiin, su kuunun ya da ylan bann iinde bulunur.
HARVA, Uno: Die religisen Vorstellungen der altaischen Vlker, Helsinki
1938, s. 222
Altaylarda da byle sihirli bir taa inanlr. Yamur getirmesi iin, bu ta bir gn
bir gece souk suyun iine konur.
Ibid., s. 222-223
Kalmuklar, hayvanlarn midesinde bulunan baz talara yamur yadrc bir
nitelik atfederler. Devaml kuraklk hallerinde bu talar bir kap iinde suya bra
kp, sonra da yamur bulutlarnn gelecei yne doru suya dkerler.
BERKUSKY, Op. cit., s. 295

102

grltsn taklit etmek fikri de mmkndr242

. Fakat, gnmzde
6
5
yaplan Yamur Duas trenlerindeki yksek sesle yalvarmak, ala
yp szlamak, dramatik bir nitelik tamakta olup, Tanry mer
hamete getirmek amacn gtmektedir. Yamur Duasnda yer alan
ziyaretler, o ziyaretlerde yatanlarn birer misdk ve ulu kii olarak
kabul edilmelerinden, yksek tepeler ise gkyzne yaknlklarndan
tr birer yardmc unsur olarak kullanlmaktadr.
V. Yamur Dindirme
Yamur yadrmak iin yaplan bysel ilemler ve trenler
sonunda beklenenden ok yamur yaar, sular ekinleri, hayvanlar
ve insanlar tehdit ederse, bu sefer de yamuru durdurmak iin bir
takm bysel arelere bavurulur. Bysel ilemlere bavurulmadan
yaan ok iddetli yamur ve doluyu dindirmek iin de uygulanan
bu areler, bynn ift deerli imknlarndan yararlanmakta olup,
ounlukla ztlk ilkesine dayanmaktadr.
' i) Yamur yamas iin su kysna konan, ii okunmu talarla dolu
torba, sudan ekilir. (Grn, Kangal, Kurtlukaya, Hafik)
2) Su kysna balanan at kafatas geri alnr. (Ekinli, Karalar,
arkla)
3) Darya demir ve sacaya atlr.75 (Hafik, Zara)
4) Anasnn ilki olan, ben anamn ilkiyim, dalarda gezen tilkiyim
diyerek eline ald doluyu yediye blp, havaya atar. (Grn)
5) Gkyzne ta atlr.26 (Yldzeli, Kangal, Divrii, mranl)
Nasl balama bysnde balanan kimse, bu i iin kullan
lan kilidin, aknn v.b. gibi eylerin bulunup almasyla zlyorsa, yamur dindirmede de, yamur yadran majik objeler fonk24 AC IPAY AM LI, Op. Cit. (II), s. 23
25 Tortumda da darya tandr demiri yahut sacaya konup, stne tuz dklr;
ezan okunur.
KARDE, Op. cit., s. 5455
Afrikada, demir kap-kacak evden darya atlr. Bat Sudanda yamuru dindir
mek iin, demirciler odun kmr ocan ateleyip, bir iki bysel sz sylerler.
Ayrca atee tuz atlr.
BERKUSKY, Op. cit., s. 304, 305, 306, 308
26 Sivas evresinde felket halini alan yamurun dinmesi iin Yldzeli, Kangal,
Divrii ve mral kylerinde halk yamuru dindirme duasna kmtr. Kylerinin
yaknndaki tepelere karak topladklar kk talar ge atan kyller, ya
murun bu ekilde bir dua ile dineceine inanmaktadrlar.
M L L Y E T Gazetesi, 10 Haziran 1963

103

siyonlarmdan alkonmakla istenilen sonu elde edilmek isteniyor,

(i ve 2) numaral ilemlerin esas bu dnce zerine temellendirilmektedir. (3) numaradaki darya demir ve sacaya atlmas, demirin
tehlikeyi, zarar uzaklatracak majik bir ze sahip olduu inancna
dayand gibi, atele olan yakn ilgisine de dayansa gerek. Atein,
suyun zdd oluu, atele yakn ilgisi olan, bundan dolay ateteki
artc, yakp kavurucu nitelii kendisine geirdii kabul edilen saca
yann dar atlmasyla yamuru durduraca fikrini dourmas ok
muhtemeldir. te yandan, aada da greceimiz gibi, atma eyle
minin bir protesto nitelii tamas da bu ilemde rol oynayabilir.
Dolu tanesini blmek (4) paralamak, ya blmeyi, paralamay
ve yoketmeyi taklit iin yaplmaktadr. Sz ve yedi rakam da, par
alama eylemi iin, birer yardmc unsu olarak kullanlmaktadr.
Paralanm doluyu havaya atmak, gkyzne ta atmak (5), ya
n istenmediini, geldii yere gitmesini anlatan ters birer hareket
olup, ayn zamanda protesto mahiyetindedirler.
Gerek yamur yadrma, gerekse yamur dindirme iin yap
lan ilemler ve trenler, bynn temas ve taklit ilkelerine dayanan,
arzu ve savunma ile ilgili uygulamalardr. Toplum un yararn hedef
tutan bu uygulamalar, ak by alanna girmektedirler.

104

F. H A L K H E K M L

Halkn hastalk sebepleri hakkndaki gr ve dncelerinin,

hastalklar tedavi etmek iin kulland il ve metodlarm hepsine
birden halk hekimlii _*denmektedir. Halkn det, inanma, dn
ce ve ampirik bilgileriyle beslenen bu zengin folklor messesesi, ge
rek hastalk sebeplerini, gerekse tedavi metodlarn genellikle irras
yonel dnce ve grlerde temellendirmektedir. Geri, halk hekim
lii, hastalk tehisi, kulland il ve baz metodlarnda rasyonel
bir dnle hareket etmekte, hatt tbbn bunlardan yararland
bilinmektedir. Ancak, bu eit uygulamalar aznlkta olup, ou-;
nu, temelini btl inanlara ve majik dncenin ilkelerine dayayan
ilemler tekil etmektedir.
Biz, konumuz gereince, folklorda bal bana bir blm olan
halk hekimliinin, temelinde btl inanlarn ve bysel dncecenin yatt baz hastalk tedavilerine deineceiz.
I. Dabaz (kurdeen) Tedavisi
Vcutta grlen krmz ve kantl kabartlar tedavi etmek
iin bavurulan metodlar unlardr:
1) Hasta souk su ile ykanr. (Akkuzlu, ayboyu, Eski Kzlcakla, Gmdere, Gmpmar, Khkik, han, mranl,
Hafik, Karal, Sivas, arkla,. Zara)
2) Hastaya krmz giydirilir h (ayboyu, Emirhan,'Kurtlukaya)
3) Hastann stne al yorgan rtlr. (Kpeli)
4) Hasta yatrlr^ stne al bir ey rtlr; yem atlr, yemler tavuklara
gagalatlr. (Eymir, Hdrnal, Kurtlapa, Sinekli)
1 Hastaya al giydirme Malm kynde de (Konya) vardr.
Bkz.: YASA, Trkiyede Halk Salk Folkloru ve Baz Meseleleri, s. 281

105

5) Hasta, Sivas'taki Dabaz tekkesine (Gk minare) gtrlr.

Ben dabaz oldum, oynamaz oldum2" diye kez tekkenin evresin
de dolatrlr. (Eski Kzlcakla, Hdrnal, Hinime tfak,
Kzlcaky, Kurtlukaya, Serpincik)
6) Hastann vcuduna a topra3
Ky, tk)

srlr.

(Eskiky, Gney

7) Hastann i amar ziyarete gtrlp, orada bir iire bekletildik

ten sonra hastaya giydirilir. (Gmpmar)
8) Hasta kurt an boynuna asp, gn her sabah ulur. (Gney
Ky)
9) Hasta boynuna kurt a takar. (Sinekli)
Yukarda gsterdiimiz tedavi usullerinden (1) numarals,
ampirik bilgiye dayanan rasyonel bir tedavi eklidir. (2, 3, 4, 6)
numaral tedavilerin esas si m ili a si m ili b u s 4 inancna dayan
maktadr. Halk inancna gre, hastaln belirtisi olan k r m z
kabartlar, aralarnda renk ynnden sempatik bir bant olan
krmz bir eyle tedavi etmek mmkndr. (4) . numaral tedavi
eklindeki rtnn stne serpilen yemlerin bir tavua gagalattrlmas ayr bir tedavi ekli olsa gerek. Etld derecesi artsn ve hasta
abucak iyilesin diye, buna ilve edilmie benziyor. Tavuun rtstndeki taneleri yemesi, hastann yznde ve vcudundaki kabar
tlar yiyip yoketmesinin bir taklididir. (5 ve 7) numaral tedavi
ekilleri, hastay, hastalm iyi edecek gle temas ettirmekten iba
rettir. Boyuna kurt a takmak, sabahlar kurt gibi ulumak (8,g),
dabazm dier ad olan kurdeen den dolay bavurulan bir usuldr.
Kurdeen isminin kurdu hatrlatmas, hastaln her hang bir ekil
de kurtla ilgili olduu inancn dourmutur. Kurda ait her hangi
bir eyi stte tamak, kurtla sempatik bir ba kurmak olacak ve has
talk da geecektir. Sempatik bynn temas ve taklit ilkeleri ile
benzeri benzerle iyi etme inanc, bu tedavilerin esasm tekil
etmektedir.
2 AKUNun, Sivas Folklorunun II. cildinde, yukardaki iki dizeye ilveten, sa
ma, soluma dnemez oldum dendii belirtilmektedir, (s. 68)
3 Krmz toprak
4 Eya ile evrenin kuvvetleri arasnda gizli bir sempati ba olduu dncesi, insan
bir benzerlik grne yaklatrm, Latince bir deyim olan similia similibus
curantur (= b fr ey benzeriyle tedavi edilir) kaidesini dourmutur.
BEITL, Richard: Wrterbuch der deutschen Volkskunde, Stuttgart 1955,
(3. bask), s. 701

106

II. Siil Tedavisi

, Aratrma sahamzda, eldeki siilleri yoketmek iin aadaki
tedavi usullerine bavurulur:
1) iSiil olan, bir aa dalna kurbaa asar: sen burada, siil de
elimde kurusun der. (Avar)
2) Elinde siil olan kimse, elini kurbaa kan ile ykar. (Avar)
3) Kurbaa ters evrilir; iistiine ta braklr. (Apa)
4) Eldeki siil saysnca kaynam buday tanesi bir ipe dizilip ; Tan
rm siilimi geir diyerek, ip bir aacn rk yerine konur. (Gmdere)
5) Siil saysnca fink halanp,

kurutulur.

(tk)

6) Barsak stne siil adedince dm atlp, bir yere aslr ve kuru

maya braklr. (tk)
7) Siillerin dibine iplik balanp, iyice sklr; kknden kopartlr.
(Acpmar, Beypmar, Karal, Gmpmar, Ula, tk)
8) Eldeki siil saysnca arpa alnp okutulur; ide aacnn (Esenyurt, Gmpmar, Hafik, Khkik, Kangal, Karal, Sivas,
Zara, Yldzeli), ulu bir aacn (han, Kzlcaky) dibine, i
lek bir yola (Kurtlapa), su kenarna (Baharz, Gaziky,
Karalar), eme ayana (Kayadibi), yedi yol azna (Eymir),
topraa (Serpincik, Kurtlukaya) gmlr.
9) Siil saysnca tuz alnp atee atlr. (Z a ra ); siil saysnca tuz
topraa gmlerek, kez ' tuz burada rsn, siilim elde kuru
sun denir. (Beypmar, Boazdere, han, Serpincik)
10) Siilli, ayn grnd bir gece, anasnn ilki olan birinin yanna
gidip, bende siil var, unu spr de gitsin der. O da, gk
teki aya kar durup, adamn siilli elini eli iine alr ve teki
eliyle sprgeyi tutarak, kez: Ay seni ho grdm, siilin
yerini bo grdm der. (Sivas)
11) Aa dal koparlr (Hdrnal); siil saysnca siit dal kertilip
bir yerde kurutulur. (Gktepe, Akkuzulu, Haydarl, mranl,
Kzk, Kllk)
12) Eldeki siil saysnca arpa alnp, bir dalak iine sokulur ve bir
hocaya okutulur, sonra dalak bir aaca raptedilir: uBu burada ku
rusun, siil de elimde kurusun denir. (Kpeli)
Halk, siille kurbaa arasnda bir iliki kurmakta, siilin insana
kurbaadan getiine inanmaktadr. Kurbaann derisinin eldeki

107

siiller gibi domur domur olmas, siille kurbaa derisi arasnda

ekl bir benzerlik bulunmas, bu inancn domasnda rol oynam
tr. u halde, insana siil geiren kayna kurutmakla, siilden de
kurtulunmu olunacaktr, (i ve 3) numaral ilemlerin hareket nok
tas, bu dnceye dayanmaktadr (2) numaradaki tedavi similia
similibus curantur kuralna uydurulmutur.
(4, 5, 6, 8, 9, , 12) numaral tedavi usulleri, benzer ilem
ler benzer sonular dourur ilkesine dayanan, siili, fink, bu
day, arpa, tuz, aa dal, barsak ve dalakta sembolize ederek rt
mek, yakmak ve kurutmak amacn gden taklit ilemleridir. Dikkat
edilirse, bu uygulamalara, sz, ya dua ya da tekerleme eklinde e
lik edip, etkiyi arttrmak iin bir yardmc unsur olarak kullanlmak
tadr. (10) numaral tedavi ekli, sz eliinde sprme eylemini
taklit etmeye dayanmaktadr. Yukarda sraladmz siil tedavi
usullerinin iinde tek rasyonal olan (7) numaradaki, siili dibinden
iplikle boup, kknden koparp karma ilemidir.
Ut. Dalak Tedavisi
Dalak imesi sonucu meydana gelen hastala yakalanan kim
seye halk arasnda dalakl denmektedir. Dalakl kimse, dalak
ocaklarna gtrlp, aada gsterdiimiz usullerle tedavi edilir:
1) Dalakl kimse, ilkbaharda bir im zerine oturtulur. Dalaklnn
evresindeki im deirmice kesilir. im, sen burada kuru\ Dalak,
sen de orada kurul denir. (Avar, Bingl)
2) Hasla srt iist yatrlr. Baka biri, elinde balla ile ieri girip, ya
tan korkutur. (Boazdere)
3) Hasta srt st yatrlr", gbeinin stne bir tahta5 konur", tahtaya
ekile hafif hafif vurulur. (ayboyu)
4) Hasta yere yatrlr; iki kadn gelir. Birisi, Dalak alyorum der.
teki, uDalak satyorum der. Kadnlar oklava ile hastann evre
sinde dolarlar. Arada bir hastann dalana oklava ile dokunurlar.
Bylece hastaln geeceine inanlr. (Emirhan)
5) Hastay, uurlu saydklar birinin evine gtrrler. Uurlu kii,
hastann karnna bir tahta koyar; okur ve tahtay keser. (Eymir)
5 Hastann karnna tahta koyarak dalak kesme ilemi, Bozkrda da yaplmaktadr.
Bkz.: PETEK, Ahmet: Bozkrda Baz Halk Tedavileri, TFA, 1953, Cilt II,
Say: 48, s. 756

108

6) jDalaklmn aya afakla birlikte bir ayra bastrlr; ayan l

s kadar imen, bir dua okunarak kesilir. imen kalbnn altna
okunmu tuz konup, imen yerine kapatlr. (Gmdere, han,
Kzlcaky, Kurtlukaya, Sivas, Beypmar)
7) emeden akan su makasla kesilir. (Karahisar)
8) Dala kesilecek olan, odann iinde, kesen kii de eikte durur. Kesi
cinin elinde bir balta vardr. Filann dalan keseyim mi? diye
barr. Hasta, Kesemezsin! diye yantlar. Bui kez tekrarlanr.
Sonunda eli baltal olan, Kestim diye baltay bir aacn stnde
duran ciere vurup, cieri keser. Cier aata kurumaya braklr. (Kzk)
9) Birisi dalaklnn gbeine bir tencere kapa koyup, elindeki bal
tayla vurmaya balar. Dardan gelen birisi selm verdikten sonra:
Ne yapyorsun, arkada? diye sorar.
teki:
Dalak kesiyoruml
Kesemezsin!
Keserim \
Bu karlkl konuma67 srasnda, kapak stne vurulara devam
edilir.
10) Hasta dalak ocana gtrlp, dalann stne bir tahta konur,
tahtann stne bir de iplik braklr. Dalan keseceim denile
rek, tahtann stndeki iplik kesilir. (Kpeli)
11) Kurutulmu bir dalak, hastann kam stne konur ve kesilir1. (Menurlu)
12) Dalaklnn ayana balanan ip, dua okunarak kesilir. (Serpincik)
6 Dalak kesme ilemi srasndaki diyaloglar hemen her yerde ayndr, rnein, Mer
sinde dalak kesme srasnda aadaki karlkl konuma yaplr.:
Hanm, git u bizim baltay getir! Kadn iri bir balta ile gelir. Ocakl baltay
alr.
* Keseyim m i?
Kesemezsin!
**Keseyim m i?
Kesemezsin!
Bu konumalardan sonra balta hastann dala zerine vurulacakm gibi bir ka
hareket yaplr.
Bkz.: K ILI, Atilla: Mersinde Kurun Dkme ve Urasa, T.F.A., 1953, Cilt II,
say: 44 s. 691
7 stanbulda yaplan dalak kesme ilemi de ayndr.
Bkz.: BAYRI, M. Halit: Halk detleri ve inanmalar, stanbul 1939, s. 144

109

fi
13) Hastann dalak nahiyesinin stnde bak dolatrlr, kesilir gibi
yaplr. (Sinekli, Ula)
Hastay tedavi etmek iin bavurulan yukardaki usuller, dalak
kesme ileminin benzerini sembolleyen, k noktasn analojik d
nceden alan uygulamalardr. Aratrmamzn I. Blmnde de
belirttiimiz gibi, ilkel ya da az gelimi diyebileceimiz dnce
nin bir zellii de, bir olayn, ya da bir eylemin asl ile taklidi arasn
da fark grmemesidir. Bu duruma gre, balta yahut bak gibi kesi
ci bir letle hastann stnde dalak kesiyormu gibi bir harekette
bulunmak, bu hareketi, kesme eylemini anlatan szlerle dramatize
etmek, gene, ayak altna raslyan imi yahut ayaa balanan iplii
ayn gaye ile kesmek, dalan gerekte de kesilmesi ve hastann iyi
leecei anlamna geliyor.
Genellikle, ocakl, ya da bu i iin izinli olan kimseler tara
fndan yaplan bu ilemler, teknikleri, uygulanlar ve motifleri
bakmndan - baz eitlemeler dnda - yurdumuzun her tarafnda
ayndr 8.
IV. Sarln tedavisi
Sarl tedavi etme usulleri unlardr.
1) Hasta ccsarlk sabunu 9 ile ykanr.
(Yldzeli)
2) Hastann boynuna c'sarlk ta 10 aslr. (Yldzeli)
3 ) Sarlp pnarna gtrlr. (Apa, Eymir)
4) Sivas'taki Sarlk Ocana (Beypmar, ayboyu, Gherta Khkik, han, Himmetfak, Kzlcaky, Kurtlukaya, Kllk, Na
sr Serpincik, Yeni Boazkesen), Hac Mirza kyndeki sanlk
ocana (Gmpmar) gtrlr.
t
5 ) Hastaya ir11yedirilir. (Bingl, Eski Kzlcakla, Gneyky,
Kayadibi, han)
8 AC IPAYAM LInn, Trkiye Halk Hekimliinde Dalak Kesme ve Etnolojik
zah adl makalesindeki, Trkiyenin deiik blgelerine ait folklor belgeleri bu
fikrimizi dorulamaktadr.
Bkz. : Antropoloji Dergisi, Cilt I, say: 1, s. 37-43
9 Yedi yl saklanan ve iyice sararan sabun
10 Sar ta
11 Kurutulmu kays

110

6) Dumanl kynde kudretten sar bir su vardr. Hasta bu su ile y

kanr, bu su ile yemek piirir, sudan ier. (Gmdere)
7) Hastann gmlei Adz kyndeki sarlk ocana gtrlr', sonra
gmlek-'hastaya giydirilir. (Gmdere)
8) Sarlk tasndan hastaya su iirilir.

(Kpeli)

Sarlk tedavisinin esas, tpk dabazm tedavisinde olduu gibi,

hastay sar renkli objelerle ve ifa verici kudretine inanlan ocak
larla temas ettirmeye dayanmaktadr. Bu tedavi usul, dabazm
tedavisinde szn ettiim iz12 similia similibus curntur kural
nn uygulamasndan baka bir ey deildir.
V. Stmann Tedavisi
Aada gsterdiimiz tedavi usulleri, imdilerde, pek uygulan
mamaktadr. Kininli stma illarnn, stma salk merkezlerinin,
gezici stma salk memurlarnn yeterince bulunmas, yurdumuzun
hemen her yerinde stmann kkn kurutmutur. Halkla salk
ekipleri arasndaki ibirlii ve anlay, bir zamanlar 1stma nm
tek ilc olan okunmu iplik ! gzden drmtr.
1) Hocaya okutulan stma iplii hastann bileine balanr. (Acpnar, Apa, ayboyu, Emirhan, Gneyky, Gmpnar,
Gmdere, Khkik, han, Himmetfak, Kzk, Kurtlukaya, Serpincik, Ula, Yeni Boazkesen)
2) Okunmu iplik stmalnn beline balanr. (han, Kzlcaky)
3) Hasta stma ocana gtrlrn . (Apa,

Gmpnar)

4) Hocaya iki kt yazdrlr', biri hastann burnu nnde yaklr, teki

suya konur ve hasta bu su ile ykanr.
(Tavanl)
5) Stma muskas yazdrlp suya konur. Hasta bu suyu ier. (Kpeli)
6) Hasta korkutulur.

(Khkik,

han,

Nasr)

VI. Ylancn Tedavisi

streptokok denilen mikroplarn bir syra veya yaraya bu
laarak meydana getirdii hastala ylanck denir. Hastalk derinin
kzarp imesiyle ve ate, titreme, ba ars gibi hallerle kendini gs
terir 14.
12 Bkz.: s. 106, dip not: 4
13 Hl (Elaz) kynde de stmal, stma pnar ad verilen pnar bana gtr
lp vcuduna pnarn suyu dklr.
ERDEN TU , Op. cit., s. 103
14 Bkz.: T R K E S ZL K , T .D .K ., Ankara 1959, s. 831

111

Dabazda ve sanlktaki renk analojisinin yerini, burada ad ana

lojisi almaktadr. Hastaln ylanla bir ilikisi olduunu sanan halk,
sempati dncesinin etkisiyle biim ve ad ynnden ylan andran,
ylan hatrlatan ve sembolize eden objelerle, ocaklarla, ylann gm
lei (kabuu) ile temasa gelmeyi, tedavi metodu olarak kullanmak
tadr. Aadaki tedavi usulleri bu dnceye ve temas ilkesine dayan
maktadr :
i) Hasta, ylanck ocana gtrlr. (Acpmar, Bedirli, ayboyu,
Gmpmar, Kurtlukaya)
. 2) Tarann stne ylanck ta konur. (Akahan, Eski Kzlcakla,
Nasr, Ula)
3) Hasta Kangal ilesi yaknndaki Ylanck ermiine'5gtrlr ve
ykanr.
4) Ylan gmlei sigara kdna sarldktan sonra yutulur. (Kurtlapa)

15 Ilca

112

G. EV LE L G L N A N M A L A R

Ev, insanlarn sadece souktan, rzgrdan, yamurdan, kar

dan, zararl hayvanlardan, hrsz ve dmanlardan korunmasna
yarayan bir smak olmayp, ayn zamanda onlarn tehlikeli doa
st kuvvetlerden, zararl d etkilerden korunmalar iin de gve
nilir bir smaktr. Evin, zellikle kap, eik, ocak gibi ksmlar btl
inanlarda byk rol oynamaktadr.
I. Kap
Kap, nasl bir mabet sz konusu olduu zaman, madd dn
ya ile kutsal dnya arasnda bir snr tekil ediyorsa, bir mesken sz
konusu olduu zaman da d dnya ile i dnya arasnda bir snr
tekil etmektedir h u halde, d dnya ile i dnya arasndaki bu
geit yeri, tehlikeli doa st yaratklarn, zararl d etkilerin i
dnyaya szmalarn nleyecek ekilde tahkim edilmelidir. Bu da
ancak, zarar ve tehlikeyi uzaklatrc niteliklerine inanlan bir ta
km objelerin kapya aslmasyla mmkndr.
Sahamzda bu gaye ile kaplara aslan, aklan ve srlen ey
ler unlardr:
1) Nazarlk (Apa, Avar, Beypnar, Gmpmar, Hanl, Hyk,
Koval, Kurtlapa, Khkik, Menurlu, Nasr, Sinekli, St
k, Tavanl, Toku, tkyurdu, Yapak, Yeni Boazke
sen, Grn, Hafik, Divrii, Sivas, arkla, Kangal, Zara,
mranl, Yldzeli)
2) At kafatas (Apa, Baharz, Bykky, Dedeli, Dikta, Emirhan,
Eymir, Girit, Gktepe, Gmdere, Haydarl, Hyk, Hocabey, Karagmlek, Koval, Koyuncu, Kurtlapa, Khkik, M en
urlu, Nasr, 'Sinekli, Stk, . Tavanl, ngr, tiik,
Yapak, Yasscabel, Yeni Apard, Yeni Boazkesen, Yaram)
1 GENNEP, Arnold, Van: Les Rites de Passage. Paris 1909 s. 26

113

3) kz kafatas

(Aa yukar ayn kyler)

4) Nal (Gaziky, Eski Kzlcakla, Baharz, Bingl, Akkuzulu,

Kpeli, Grn, Hafik, mranl, Divrii, Dikta, Sivas, Klkik, arkla, Yidzeli, Zara, Kangal, Ula)
5) Katran (Gaziky, Koyuncu, Kurtlapa, Koval, Kllk, Sinekli, Tatlcak, tle, Grn, Kangal, Hafik, Yldzeli,
Yapak, Yeni Apard, Yaram)
6) Krmz boya (Emirhan, Eskiky, Ezentere, Hdrnal, Hyk,
Koval, Tavanl, Toku, tk)
^
7) Kurban kan
Tavanl)

(all,

Hdrnal,

Elafik,

mranl,

Sivas,

8) Yumurta (Acyurt, Bingl, Gktepe, Gmpmar, Hyk,

Kllk, Serpincik, Tavanl, Toku, Yapak, Yaram)
Acyurt, Gmdere, Hafik ve Zara da yeni yaplan bir evden
arka arkaya l karsa yahut hastaln arkas alnmazsa, evin ka
ps baka yerden alr.
Kap ile ilgili inanmalar ve ilemler pasif by alanna giren
defansif uygulamalar olup, hepsinin de- psikolojik temelinde korku ,
yatmaktadr.
XL Eik
Kapnn bir esi olan eikte, tpk onun gibi zerinde nemle
durulan ve gerek kutsall, gerekse zararl etkilere, tehlikeli kuvvet
lere yataklk etmesi bakmndan ift yanl bir zellik tamaktadr.
Byclerin soukluk muskalarn ve ktlk getirici bysel obje
leri genellikle eik altna gmdrdkleri dnlecek olursa, eik
karsnda duyulan korkunun nedeni daha iyi anlalr. Halk arasn
da sk sk duyulan Eik alt bo deildir! sz, bu korkuyu ok
gzel anlatmaktadr. Hastalklar, uursuzluklar ve lmler eikten
geerek gelmektedir. dnyaya alan yolun ilk izgisi eiktir.
1) Uursuz

evin

eii

deitirilir. '(Beypnar,

Tavanh)

2) Baz kimseler maln-davann lmesini 'yahut rememesini, eiin

uursuzluuna balayp, eii deitirirler. (Acyurt)
3) Kap eii cinlerin en ok bulunduu yer sayld iin, eie oturmak
iyi saylmaz. (Akkuzulu, Apa)
4) Omuzda kazma ya da krekle eikten geilmez. (Evden l kar)
(Eski Kzlcakla, Hafik, mranl, Yapak)
114

5) Nazar deen kimsenin evinin eii yontulur. (Eski Kzlcakla)

6) Evde yedi yl ktlk grlrse, kapnn eii deitirilir. (Gmpmar)
7) Geceleyin eie basmadan geilir.

(Kzk)

8) Eikten geilirken besmele ekilir. (Dikta, Grn, Hafik, Zara)

Yorumlanmay gerektirmeyecek kadar ak olan yukardaki inan
ma ve ilemler, eiin, halkn manev hayatndaki nemini belirt
mektedir.
HI. Ocak
Ocak, hemen hemen btn toplumlarda kutsal saylp, evlerin
yaama sevinci ve hayat kaynadr. Bereketi, ekonomiyi ve uuru
temsil eden ocaa, her zaman bir kudret kayna gzyle baklm,
karsnda korkuyla kark bir sayg duyulmutur. Gelin yeni evine
geldii zaman, onu ocan evresinde kez dolatrmak yahut ba
n ocaa vurmak, ocaa duyulan saygnn tipik rnekleridir2. Ocak
ou zaman evi ifade etmekte, hatt hayat, canll sembolletir
mektedir. Bir felket karsnda sylenen Ocam yand (Zara,
Apa, Avar, Ezentere, Divrii, arkla, Tavanl, Yasscabel, Ya
pak, Yldzeli), Ocam snd (Sivas, Kangal, Divrii, Grn,
Gaziky, Gherta, mranl, Hafik), Ocam ttmez oldu (Sivas,
Zara, Grn, Kzk, Kurtlukaya) v.b. szler ya da birisine beddua
etmek iin sylenen Ocan bana yklsn sz, ocan insan ha
yatndaki nemini ok gzel belirtmektedir.
Ocan kutsall ateten gelmektedir. Drt asl elemandan biri
si olan ate, artc, stc ve ktlkleri uzaklatrc majik niteliiy
le halk inanmalarnda her zaman n plan almtr3. Atein yakc
gcnden saknmak, hmna uramamak iin ona ok iyi muamele
etmek gerekmektedir.
2 Krgz-Kazaklarda gelin kayn babasnn evine geldii zaman, ocaktaki atee
ya atp karsnda secde eder.
NAN, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 116
3 amanistlerin inanlarna gre ate her eyi temizler, kt ruhlar kovar. V I. yz
ylda Bat Gktrk hakanna gelen Bizans elileri ateler arasndan geirilmitir.
M ool saraylarnda da bu det vard. Bu tren, elilerle gelmesi muhtemel olan
kt ruhlardan korunmak iin yaplrd.
NAN, Op. cit., s. 68
t
Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paavray tututurup hastann evresinde alas,
alas diye dolatrrlar. Buna, alaslama derler. Bu kelime Anadolu Trkesinde
alazlama eklinde muhafaza edilmitir; atete temizleme anlamn ifade eder.
Ibid., s. 68

115

1) Atee su dkenin oca sner. (Hafik, Toku, Zara)

2) Ate stnden atlanmaz. (Karalar, Sinekli, Toku, arkla)
3) Atee tkrlmez4. (Sivas, Hafik, Hdrnal, Zara, Yldzeli)
V. dn Vermek
. Evden zellikle geceleyin komulara teberi vermek halk ara
snda iyi., saylmamaktadr.
Bu bakmdan komunun istei mmkn mertebe yerine getirilmemeye, dn olarak almak istedii ey verilmemeye allr. Bu
davranta, hem verilen ara-gerecin kt niyetli kimseler tarafndan
bylenerek geri verilecei, hem de uursuz bir zamanda -gece
halk, arasnda uurlu saylmaz- verilen bir eyin evin bereket ve
uurunu da beraber gtrecei korkusu sakldr.
1) Geceleyin evinden tuz veren bir kimsenin aznn tad kaar. (Zara)
2) Gne battktan sonra st, yourt gibi aartlar darya verilmez4
5.
(Gney Ky, Menurlu, Nasr, arkla, Yapak, Zara,
Yldzeli)
3) Gece vakti komuya eki hamur verilmez67
. (Acpnar. Baharzii, ,
Hafik, Zara)
4) Geceleyin evden darya te verilmez1 (Akahan, Baharz,
ayboyu, Dedeli, Hyk, Haydarl, Karalar, Karagmlek,
Kurtlapa, Kangal, Tavanl, Tatlcak, Yapak)
5) Geceleyin evden darya kazan verilmez (Haydarl,
Tatlcak, tkyurdu, Hafik, Yaram)

Hyk,

4 Altayllar atei ok takdis ederler. Mbarek saylan baz eylere ve ruhlara kar
kfr szler sarfedilebilirse de, ate hakknda byle ey sylenmez. Atei su ile
sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak kesin olarak yasaktr.
NAN, Op. it., s. 67

5 Elazda (Hal Ky) ,Sinopta, Kastamonuda da ayn eye dikkat edilir.

; ERDENTU,.- Op. cit., s. 106;
M M TA Z, Op. cit., s. 287
6 Ayn kanmay Elzda ve Kastamonuda da gryoruz.
ERDENTU, Op. cit., s. 106
M M T A Z, Op. cit., s. 287
7 Tortumda evden eve ate ve ksei gtrlrse evden l kacana inanlr.
KARDE, Op. cit., s. 33

116

H. V C U D U N U Z U V L A R IY L A L G L N A N M A L A R
Nasl kan, tkrk, idrar, pislik, meni, ter gibi vcuttan kan
eyler, vcuttan ayrldktan sonra da ait olduklar insann bir par
as olarak kabul edilip, bycler tarafndan kullanlyorsa, die,
trnaa ve saa da kesildikten, atldktan sonra ayn gzle bakl
maktadr. Bir zamanlar bir arada bulunan ve sempatik bir bala
birbirlerine bal bulunan eyler her hangi bir sebeple vcuttan
ayrldklar zaman bile, bu ba srdrmektedirler. Sempatik by
inancna gre, parann bana gelen, btnn de bana gelecektir.
Bu dnce bir takm kanmalar dourmutur. Bu kanmalardan
sa, trnak ve dile ilgili olanlar grelim.
I. Sa
1) Kesilen sa yere atlrsa, sahibinin ba arrh (Apa, Akkoyulu,
Gmdere, Grn, Hafik, Himmetfak, mranl, han,
Kangal, Kzk, Koyuncu, Kurtlukaya, Kllk, Kpeli,
Serpincik, Ula; Yeni Boazkesen, Zara)
2) Sa kesilip de yere atlrsa, kular sa yuvalarna gtrrler1
2. San
sahibi akl noksanlna urar. (Gney Ky, Serpincik)
3) Sa kesilirse, sahibinin mr ksalr. (Hafik)
4) Sa tarand zaman dklen sa orta yere atlrsa, sahibi sa gibi
incelir. (Kzlcaky)
5) Bir kadnn yahut bir kzn sa orta yere atlrsa, ba balama
da kullanlr. (Apa, Kpeli)
6) Kt niyetlilerin eline geecei iin, kesilen sa ortaya atlmaz.
(han)
1 Tortumda da ayn inan vardr.
Bkz.: KARDE, Op. cit., s. 12
2 Almanyada sa taranrken yere dklen sa yaklr. Aksi halde dklen sa ku
lar gtrr. Bu da san sahibine ba ars verir.
STOLL, Das Geschlechtsleben in der Vlkerpsychologie, Leipzig 1909

117

7) Ortaya atlan san sahibine biiyii yaplr3, akl bandan alnr.

(han)
8) Sa ve sakal tarand zaman yere dklenler ok uzun iseler, orta
dan ikiye blnrler. Aksi halde cinlerin bu salar gtrp dm
leyerek by yapacaklarna inanlr. (Kpeli)
II. T rn a k
Trnak da vcudun bir paras olduu iin, ayn tehlikeye maruz
kalmaktadr. nk o da, kesilip atldktan sonra, ait olduu insanla
sempatik bam srdrmektedir. Bu bakmdan kesilen trnaa da
ayn titizlii gstermek gerekmektedir.
1) Geceleyin trnak kesilmez (Acpmar, Akkuzulu, Esenyurt,
Giimpmar, Grn, Hafik, Kpeli, mranl, Serpincik,
Sivas, arkla, Ula, Yeni Boazkesen, Yldzeli, Zara)
2) Kesilen trnak ortaya atlmaz; bir yere gmlr yahut saklanr.
(Acpmar, Akkuzulu, Esenyurt, Gmpmar, Grn, Hafik,
mranl, Serpincik, Sivas, arkla, Ula, Yeni Boazkesen,
Yldzeli, Zara)
3) Kesilen trnak atee atlr.

(Apa, han, Karahisar)

4) Kesilen trnak yaklmaz. (Eski Kzlcakla,

Kzk,

Kpeli)

Halk bu kanmalarn, nedenlerini noktada toplamaktadr:

a) Orta yere atlan trnaa basan kimse, trnak sahibine dman olur;
trnak sahibi iftiraya urar. (Gney Ky, Hafik, Serpincik,
Yeni Boazkesen)
b) Trnak da bir canldr. Onun da dier canllar gibi topraa gml
mesi gerekir. (ICzk, Koyuncu, Ula)
c) Orta yere atlan trnaklar tavuklar yiyebilir. Tavuklar bunlar erittemiyerek, yumurtalarnn iinde saklarlar. Yumurtalar yiyenler
de hastalk kapabilir. (Hafik, Kurtlapa, Sinekli)
3 Avrupada da taranm san sokaa atlmasyla, byclerin errine uranlaca
korkusu vardr.
STOLL, Das Geschlechtsleben in der Vlkerpsychologie, s. 184
Orta K ongodaki Bolokilerde bir kadna sahip olmak istiyen erkek, kadnn sa ve
trnaklarm elde etmeye alr.
WEEKS, J.H .: Among Congo Cannibals, London 1913, s. 287
Sala yaplan sevda bysne dair bkz.: NEGELEIN, Op. cit., s. 60-61

118

(a) ve (b) maddelerinde gsterilen gerekeler, halkn -biraz

st kapal olsa d a - trnak vastasyla yaplacak kara byden duy
duu korkuyu ok gzel anlatmaktadr. Trnan tpk bir canlym
gibi dnlmesi de olduka ilgin. Geceleyin trnak kesmemek(),
trnan bir keye srayp kaybolmasndan duyulan endieyle ilgi
lidir. Srad yerden alnp yok edilemiyen trnak ise belki kt ni
yetli birisinin eline geebilir. Trna atete yakmak, (3) numaral i
lemde kesilen trna yok etmenin en salam yolu grnrken, (4) nu
maral ilemde bundan kanlmaktadr. Bu kanmann nedeni analo
jik bir dnceden, yanma ile ilgili bir armdan ileri gelmektedir.
Parann bana gelenin, btnn de bana gelecei dncesi, tr
nak sahibini byle bir ilemden kanmaya zorlamaktadr.
ra.

D i

Halk arasnda di de, sa ve trnak gibi geliigzel ortaya atlmayp, baz ilemlere tab tutulmaktadr. Yukarda sa ve trnak iin
sylediklerimiz, di iin de sz konusudur.
1) ekilen ya da den di kimsenin grmiyecei bir yere saklanr4.
(Acpmar, Apa, Kllk)
2) Bir yere gmlr. (Boazdere, Ezentere, Gmpnar, Kzk,
Koyuncu, Ula)
3) Cami5 direine aklr. (Esenyurt, Tavanl, Yeni Boazkesen)
4) Evin

direine aklr.

(Apa,

Beypnar,

tk)

5) Taklr. (Akahan)
Halk bu

ilemlerin nedenlerini yle

aklamaktadr:

a) ekilen di geliigzel ortaya atlrsa, geride kalan diler bundan

azap duyarlar. (Gmdere)
b) Diin yere atlmas gnahtr. (Gmdere, Dedeli, Kurtlapa,
Grn, Zara)
c) Btn nimetleri ineyen di olduuna gre, ortaya atlmas saygsz
lktr. (Apa, Kurtlapa, Tavanl)
zellikle ocuun ilk dii ile ilgili bir takm ilemler vardr.
4 Basutolar, mezarlar dolaan her hangi mistik bir yaratn eline geip dc,
sahibine by yaplarak zarar verilmesin diye, dilerini itina ile saklamay dnrler.
FRA ZE R, Op. cit., s. 55
5 Kastamonu ve Gaziantep te dc ekilen ya da den diler cami duvarna sokulur.
Bkz.: M M T A Z , Op. cit., s. 248;
H U R T, Op.
cit.,

119

Bunlar:
1) Di deitiren ocuun dii ocaa atlrsa ocuk a, topraa at
lrsa ifti olur. (ayboyu).
2) ocuun ilk dii ahra atlrsa ocuk davarc, eve atlrsa konuksever
olur. (Sinekli, Yaram)
3) ocuun dii retmenin cebine 'konursa ocuk retmen olur. (Hafik,
Zara)
4) ocuun dileri fare dileri gibi keskin olsun diye, fare deliine
atlr6. (Kpeli, Kurtlapa, Sinekli)
5) ekilen di inek altna atlrsa, hayvan dii yavrular. (Akkuzu,
Apa, Gmdere, Himmetfak, Kllk, Serpincik)
6) inek altna atlan di kz dii ise hayvan dii, erkek dii ise erkek
buzalar. (Avar, Kpeli)
r den 6 ya kadar olan inanmalar, daha nce ocuun gelecei
ni etkileyen pratikler bahsinde grdmz gibi, sempati bys
nn temas ilkesine dayanmaktadr. Di sznn,. cinsiyet ifade
eden dii ile balants bir kelime analojisi, bir fikir armndan
ibarettir.

6 Bu inan Almanyada ok yaygndr. ekilmi di, fare deliine atlrken aadaki

szler sylenir: Fare, bana demir diini ver! Ben sana benim kemik diimi vere
ceim !
FRA ZE R, Op. cit., s. 56

120

. BEDENSEL ZE LLK LE R LE L G L N AN M ALAR

I. Uursuzluun Fizik Belirtileri

Bir insann d grn ve fizik yaps, ou zaman, o' insan
hakknda vereceimiz yargya temel tekil etmektedir. irkinlikgzellik, uzunluk-ksalk, imanlk-zayflk gibi ilk bakta gze
arpan bedensel zelliklerin yansra, yzle, gzle, sala, elle, ayakla
ilgili bir takm lokal zellikler de, bu zellikleri tayan kimselerin
karakter, tutum ve davranlar hakkmdaki yarglar byk apta
etkilemektedir. Baz bedensel anormallikler ve sakatlklar da bu
konuda byk rol oynamaktadr.
Halk arasnda uursuz olarak bilinen kimseler, genellikle, ya
o memlekete zge somatik tipin dnda kalan atipikler, ya da kr,
topal, olak v.b. gibi sakatlardr.
Aratrma sahamzda uursuz olarak bilinen kimseler aadaki
bedensel zellikleri tamaktadrlar: .
1 . Gk gz (Acpmar, Apa, Avar, ayboyu, Esenyurt, Eski
Kzlcakla, Eskiky, Gaziky, Girit, Grn, Hafik, Khkik, han, Kzk, Kzlcaky, Kurtlukaya, Kpeli, arkla,
Sivas, Ula, Yldzeli, Yeniboazkesen, Z a ra !)
2 . Sar ka, san kirpik, sar sa, (Eskikzlcakla, Kayadibi, m
ranl, Kzk, Kpeli, Ula, Yeniboazkesen, Yldzeli, Zara)
3 . Ksa boy (Apa, ayboyu, Eskikzlcakla, Eskiky, Eymir,
Gaziky, han, Kzk, Ula)1
1 Filistinde, ak mavi gzl insanlarn nazar deeceine inanlr. Hele sz konusu
edilen ak mavi gzl kimse bitiik kal ve seyrek dili olursa/mutlak kt gz
l olarak grlr. Eer bu zellikler bir ksede toplanmsa tehlike daha da
byktr.
STERN, B., Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der Trkei, Gilt I,
s. 298
Cenub Anadolu yrkleri arasnda sar benizli ve gk gzl olanlardan ekinilir.
G N G R, K., Cenub Anadolu Yrkleri, s. 75.

121

4 - Ksa kol (Koyuncu), eksik ya da fazla parmak (Gmpnar,

Kzk)
5 . Seyrek sakal, seyrek sa, seyrek di, (Kurtlukaya, Kllk, K
peli, Ula2)
6 . Topallk, krlk (Esenyurt, Kzk, K llk3)
Bu duruma gre, Sivas ve evresinde uursuz olarak bilinen
tipi u ekilde izebiliriz: gk gzl, ka, kirpii ve sa sar; ksa
boylu; sa, sakal ve dileri seyrek; kr, topal ya da herhangi bir
z noksanl olan kimse... Bu zelliklerinden bir tanesi bile, o kim
senin kt niyetli ya da uursuz olarak nitelenmesi iin yetmektedir.
Ad geen zelliklerin birden fazlasnn bir kimsede toplanmasysa,
o kimseyi uursuzluk ya da ktlk bakmndan daha da gl
klmaktadr.
Trkiye nin somatik zellii gznnde bulundurulursa, mavi
gzl, san sal kimselerin kt gzl olmasnn nedeni kendili
inden anlalr. Genel izgisi itibaryla kara kal, kara gzl ve es
mer olan halkmz, bu izginin dnda kalan kimseleri yadrgayacaktr. Bu yadrgay, yabanclatrma duygusunu da beraberinde
getirmektedir. Bylece, biim ynnden bakalk gsteren kimse- <
lere kar dikkatli davramlmasnm nedeni kendiliinden ortaya k
maktadr.
Sakat, ya da z noksan olan kimselerden ktlk gelir inan
nn temelinde, kskanlk ve haset duygusu yatmaktadr. Topal, ya
da kr bir kimsenin, salam ayakl ve salam gzl kimselere kar
iinde bir haset duygusu tamas ok normaldir. Bunu bilen halk,
bu tip kimselerin iindeki hasetlik duygusunun, ktlk ve uursuz
luk eklinde, insann mutluluunu, saln, maln ve mlkn
tehdit ettiine inanmaktadr.
H. Uursuz Kimselerden Gelecek Olan
Ktlklere Kar Savunma lemleri
Uursuzluu denenmi ya da uursuz olarak bilinen kimselerin
zararl etkilerinden korunmann yollar unlardr: ''
2 Filistinde, halk arasnda bu konuda u iki sz sylenir: Tanr bizi mavi gzl,
seyrek dili bir kseden korusun!
eytann selm bir kse sakallnn selmndan yedir!
STERN, B., Op. cit., Cilt I, s. 298
3 Bizdcki kelden, krden, bir de topaldan sakn! sz, bu gibi kimselerden gelecek
olan ktlk korkusunu gayet *gzel aklamaktadr.

122

1) Bir araya gelmekten kanlr. (Acpnar, Kurtlukaya, Serpincik)

2) Byle bir kimseyi herhangi bir bahaneyle bir an nce evden uzakla
trmann yoluna baklr. (Kzlcaky)
3 . Souk davranlr.

(ayboyu)

4 . Byle birisiyle al-veri yaplmaz.

(Bingl)

5 . Arla, ahra, mal ve davarn yanna uramalarna engel olunmaya

allr. (Avar, Eskiky, Kzk)
6 . Bu gibi kimselerle karlaldnda, iten, Halet [lanet) yzne!
denir. Apa)
7 . Sessizce, Ayet-el krs ve teki dualar okunup, yzlerine flenir.
(Hocabey, Kayadibi, Kllk, Yeniboazkesen)
8 . Uursuzluu yzne vurulur. (Eymir, Ezentere)
g . Onlardan nce selm verilip, sze balanr.
10. Yzne tkrlr.

(Toku,

(Gmdere)

Yaprak)

11 . Gz nnde yere tkrlr. (Kurtlukaya)

12 . Arkasndan tkrlr.. (Kllk)
13 . Arkasndan ienir. (Kllk)
14. Uursuz kimse hayvana raslarsa, uzaklatktan sonra hayvann
trnana ienir. (Beypnar)
Bu arelerin den 5 e kadar olanlar, kamak, uzaklamak
ve temasa gelmemek eylemlerinden ibarettir. Bir baka deyile,
uursuzluk kayna ile temasa gelmemeye dikkat edilmektedir.
Bu eylemler pasif uygulamalardr.
(6,7,8,9) numaral arelerse, uzaklatrc nitelikte olup, sz deki bysel gce dayanmaktadr. Bu ilemlere szle savunmalar
da diyebiliriz ki, bu tip uygulamalar, bildiimiz gibi, bynn
savunma uygulam alarna girmektedir.
(10, , 12, 13 ve 14) numaral ilemler, vcut ifrazatyla ilgili
savunmalardr. Tkrmek eyleminin da dnkl ve tkrn
bir takm zararl etkileri uzaklatrc nitelii bu uygulamalarda
en nemli rol oynamaktadr. te yandan, gerek tkrmenin, ge
rekse iemenin psikolojik bakmdan, birini ya da bir olay km
semeyi ve hie saymay sembolletirmesini de gz nnde bulundur
mamz gerekmektedir.

123

J.

H A Y V A N L A R L A L G L N A N M A L A R

I. Hayvanlar Zararl D Etkilerden K orum a

Hayvanlar da, insanlar gibi, bir takm zararl d etkilerin teh
didi altndadr. Onlar da, nazarn, kara bynn hmna uraya
bilir. Onun iin, hayvanlar zararl d etkilerden korumak amacyla
aadaki tedbirlere bavurulur:
1 . Ko katm zaman boyunlara zarar gelir diye, yii tara verilmez.
(Hafik, arkla)
2 . Koyun ve keilerin yavrularnn salam olmalar iin ko katm
zamannda dualar yaplr. Srlere katlmak zere boyalanm
ko ve tekeler, imam tarafndan dualandktan soma srye katlr.
(Gaziky, Gmdere, Khkik)
3 . Ahra girenlerin ierdeki hayvanlara gz dememesi iin gvercin
beslenir. Ahra giren, ilkin gvercine bakar; bylece gznn kt
cevheri, dklr. (Gaziky, -Grn, tk, Zara)
4.

Satn alnan bir hayvana nazar demesin diye, alnnda yumurta

paralanr: (Sivas)

5 . Hayvana nazar demesin diye, alnma katran ve kurum srlr.

(Sivas, Zara)
6 . Hayvanlarn bulunduu ahrn kapsna da katran srlr. (Sivas,
Zara)
7 . Civcivi al basmasn diye, tavuun altna konulan yumurtaya kara
alnr. (arkla)
8 . Tn tarana krmz ip balanr.

(Hafik,

Zara)

(i) numaral kanmann, hayvanlarla temas halinde olan bir

aracn, yani yn tarann, kt niyetli kimselerin eline gemesini
nlemeyi hedef tuttuu grlmektedir. nk, daha nceki eitli

124

aklamalarmzda da belirttik ki, temas bysnn esasna gre,

bir insan ya da bir hayvanla bir kez temasa gelen bir ey, ondan
ayrlsa da, sempatik ban srdrmektedir.
Taran zellikle ko katm zaman bakalarna verilmesinden
kanmaya gelince, ko katm zaman hayvanlarn hayatnda bir
geittir; geit anlarysa, gerek insanlarn, gerekse hayvanlarn d
etkilere kar en zayf olduu zamanlardr. Gerek dlleyen, gerekse
dllenen hayvanlarn bu yeteneklerini zararl bir by ile krelt
mek, doacak yavrular, sry ve srden elde edilen yourdu,
st, yn, v.b.yij baka bir deyile geim kaynam, tehlikeye
atmak demektir.
(2) numaral ilemde dinsel kaynan koruyucu gcnden ya
rarlanlmaktadr. Bu ilemde de, gene ko katm zamannn nemli
bir dneme, tehlikeli bir geit olduu grlmektedir.
(3, 4, 5, 6, 7, 8) numaral ilemlerde, nazarn vurucu ve arpc
gcn nlemek, baka eylere kaydrmak, ksaca etkisiz klmak
iin savunma uygulamalarna bavurulmaktadr. Bu ilemler pasif
by alanna girmektedir.
II. Kurt Az Balamak
Hayvanlarla ilgili ok yaygn olan pratiklerden birisi de kurt
az balamak tr. Srden ayr den, yolunu aran ya da herhengi bir nedenle da banda kalan bir hayvan kurtlarn para
lamasndan kurtarmann yolu, ancak krtn azm balamakla
mmkndr. Baz yerlerde sadece krtn aznn balanabilecei
ne (Avar, Esenyurt, Khkik), baz yerlerdeyse kurttan baka kpe
in (Kurtlukaya), ylann (han), domuzun, aynn, kartaln ve
kargann da (Biiykky) aznn balanacana inanlmaktadr.
Balama ilemi hocalar tarafndan yaplr. Aada grlecei gibi,
ilemler taklit bys esasna dayanmaktadr. Bu bysel ilem
lerde sz (dua) ve hareket, biribirlerini tamamlayan, yaplan ile
mi etkili hale getiren iki nemli unsur olarak grlmektedir.
1 . Bir bak alnr. Ban az alr; sonra bu ban az yava
yava kapatlrken ii kulhilvallah bir elham okunur. (Beypnar,
Acpnar, Esenyurt, Gmpnar, han, Karal, Kzlcaky)
2 . Bir iplik alnr. plik iistiine her dua okuyula, bir dm atlr.
(Avar, Hafik, mranl, Kllk, Ula, tepe)
3 . Bir kilit alnr. Hoca, gerekli duay okuyarak kilidi kapar. (Apa,
Akkuzulu, Baharz, Biiykky, Esenyurt, Gmdere)

125

4 . Bu i iin kullanlan kilit kapatlrken, aadaki szler sylenir :

Karda grdm geldim
Kalbine girdim geldim.
Muhammed Mustafann kilidini
Azna vurdum geldim . (Menurlu)
IH. Hayvanlarla lgili stekler -A n alojik
Belirtiler
Nasl hmile kadnn douraca ocuun kz ya da olan, gzel
ya da salkl olmasn etkileyen bir takm eylemler varsa (bak. 5.59),
hayvan yavrularnn cinsiyetini ve biim ynnden zelliklerini et
kileyen eylemler de vardr. Daha ok kmes hayvanlar iin sz ko
nusu olan bu eylemler, halk arasnda olduka yaygndr. Civcivlerin
tulu olmasn, renkli olmasn ya da horoz olmasn istiyen bir kim
senin, aada gsterilen hususlar yerine getirmesi gerekmektedir:
1 . Tavuk kulukaya yatrldnda kadn entarisini bana geirirse,
civcivler gdek (kuyruksuz) olur. (arkla, Sivas)
2 . Tavuk kulukaya yatrld zaman kadnlar balarn kabartr
ve eteklerini geriye toplarlarsa, civcivlerin ba tyl, kuyruu gdek
oZur.(Zara)
3 . Tavuu erkek giirke yatrrsa horoz, kadn yatrrsa tavuk olur.
(Hafik)
4 . Kuluka iin tavuun altna konulan yumurta krmzya boyanrsa,
civciv krmz olur. (Zara)
5 . Tavuk' kulukaya yatrlrken, tavuun bandaki tyler yukar
doru kabartlma, civcivler tulu olur. (Hafik, Sivas, Zara)
6 . Erkeksi kadn tavuu kulukaya yatrrsa horoz, kadns erkek yat
rrsa tavuk ok olur. (Grn, Kangal, Sivas)
7 . Davara katlan koun stne kz ocuu bindirilirse, doacak hay
van dii olur. (Zara)
Bunlar istekle ilgili ekl analojiler olup, analoji bysne da
yanmaktadrlar. Benzerin benzere etki etmesi ilkesine uygun olarak,
rnein, yumurtann krmzya boyanmas (4), o yumurtadan ka
cak olan civcivin rengini etkiliyecei gibi, tavuu kulukaya yatran
kadnn san kabartmas ve eteini geriye toplamas da (2), civcivi
biim ynnden etkileyecek, yavrunun ba tyl ve kuyruu gdek
olacaktr.

126

Hayvanlarn sesleri, hareketleri, azlarnda getirdikleri te

beri, gelecek gnler iin birer n-belirti saylmaktadr. rnein,
kargann haber, uluyan kpein uursuzluk, erken ten horozun
ktlk getireceine inanlmas gibi, zellikle leylein g dn
aznda getirdii ey, o yln mutlu, ya da mutsuz geeceine dair
bir belirti olarak kabul edilmektedir.
Bir takm zaral srngenleri yiyen, souklar balaynca gneye,
Arap memleketlerine g eden leylee halk arasnda, mbarek
bir ku gzyle baklmaktadr. slm dininin kutsal bildii ehirleri
ve yerleri dolaan leylek, dnnde ya bir takm iyi eylerin, ya da
bir takm kt eylerin haberini getirecektir.
Btl inancn ve bynn temelinde yatan psikolojik neden
lerden birisini tekil eden gelecei bilmek arzusu, renk analojisine
dayanan aadaki rnekte kendini gstermektedr:
1 . Leylek aznda beyaz bir ey getirirse, l ok olur. Krmz getirir
se, dn ok olur. (Hafik, Sivas, Zara)
2 . Leylek aznda kanl aput getirirse, kavga ve sava olur. (Kangal,
arkla, Zara)
3 . Ko katldnda, ko kara koyuna giderse gn karanlk gider,
beyaza giderse kar ok yaar. (Grn)
IV. Hayvan Hastalklarnn Tedavisi
Hayvan hastalklarm tehis ve tedavi etmek, halk hekimliinin
nemli bir ksmm tekil etmektedir. Bu tedavilerin ounda kulla
nlan illarn yapm, dozajlar ve tedavi srasnda izlenilen yollar
rasyoneldir. Ancak, biz irrasyonel zerinde durduumuz, yani byiisel ilkelere dayanan ilemleri ele aldmz iin, yukarda belirttii
miz tedavi tarzn burada sz konusu etmiyeceiz.
Aratrma sahamzda tespit ettiimiz ve tedavisinde btnyle
bysel grn hkim olduu hayvan hastal, iek hastaldr.
1 . iek hastalna yakalanm olan hayvanlarn boynuna iek tas
aslr. (Kangal, ngr)
2 . iee yakalanm hayvanlara iek tasndan su iirilir.
Kzlcaky)

(Apa,

3 . Hayvanlarn su itii yere iek tas konur. Hayvan o su ile sulanr.

4 . iek tas davarn bulunduu yere gn sreyle aslr. (Byiikky)

127

5 . Ahrn ve aln tavanna iek ubuu aslr. (Nasr)

6 . San iek toplanp, kaynatlr; suyu iek hastalna yakalanm
hayvanlara iirilir. (Kzlcaky)
7 . Sanclanan hayvana sanc ubuu ile ii kez ya da yedi kez vurulur.
(Apa, Acpnar, Akahan, Beypnar, Esenyurt, Gney ky
Gmpmar, Ihan, Hafik, Kllk, Kpeli, Stk,
Ula, Zara)
(i, 2, 3, 4) numaral tedavilerde en nemli rol majik bir g
kaynana sahip olan iek tas oynamaktadr. Bu tas, genellikle
sar renklidir; zerine ayetler, ilenmitir. Bu taslardan Trkiye de
de yaplmakla beraber, daha ok Arap lkelerinden getirtilmektedir.
Hemen hemen her kyde bir tane vardr. Bu tasn bulunmad ky
ler, komu kylerden, tas birka gnlne dn alp, kullandk
tan sonra sahibine verirler. Tas, iek hastalnda en nemli bir te
davi aracdr. Hasta hayvanlar bu tasla (1) numaral pratikte olduu
gibi, ya dorudan doruya, ya da ( 2 ve 3) numaradaki gibi dolay
syla temasa geirilir. Bylece, tastaki iyi edici hassa hayvana geiril
mi olur.
iek hastalnn tedavisinde kullanlan bir baka nemli
ara da, yine iinde ifal (majik) bir z bulunduuna inanlan, i
ek ubuudur. Bu ubuktan baz evlerde bulundurulmaktadr.
ubuun, hayvanlarn bulunduu yerin tavanna aslmas, hastal
nleyici bir a yerine gemektedir.
Tpk iek ubuu gibi, sanc ubuu denilen bir baka ubuk
da, sanclanan hayvanlar iin kullanlmaktadr. Bu ubukla hasta
hayvana vurmak, ubuktaki ifal z hayvana geirip, iyi etmeyi
hedef tutmaktadr. Hatt, baz kimseler, atlar iin kullandklar
kamlar sanc ubuundan yapmaktadrlar.
Bu tip uygulamalar, k noktalarn bynn temas ilkesinden
almaktadrlar.

128

S ON

S Z

Sivas ve evresinde hayatn eitli safhalaryla ilgili btl inan

larn ve bysel ilemlerin psikolojik nedenleri, mekanizmalar,
majik ve dinsel g kaynaklan ve coraf dallaryla ilgili bu ara
trma gstermitir ki, byk bir ounluu ile halkmz, btl inan
larn ve bysel ilemlerin etkisi altndadr. Doumdan lme dek,
hayatn her (safhasnda arln ve gcn duyuran, daha ok ks
tekleyici ve tutucu nitelikteki bu inan ve ilemler, halk bask altn
da tutmakta, deta gizli bir el gibi ynetmektedir.
Aratrma sahamzdaki btl inanlar ve bysel ilemlerin
temelleri, I. Blm de belirttiimiz ilkel ya da az gelimi dnce
nin zelliklerini kapsamakta, psikolojik motiflerle erevelenmekte
ve ilkel dncenin besledii bynn, temas, taklit, analoji ilke
lerine dayanmaktadr.
1
Mahiyeti, kurumlan ve misyonu bakmndan her eit yanl
inancn ve bynn karsnda olmas gereken din, pratikte bir sr
btl inancn ve bysel ilemin g kaynan tekil etmektedir.
Kutsal Kitap, zellikle yazl byde, byk bir rol oynamakta,
hatt gcnden yararlanlan tek kaynak olmaktadr. Hoca, dinsel
misyonunun snr ile, bycln snrlarn kartrmakta, by
sel ilemin uygulanmasnda rol oynamakta, hatt ak by alann
da, rahatlkla bycnn yerini almaktadr. Din ile by, btn
ztlklarna ramen, ya m add karlar, ya da aradald ztl farketmeden -b u daha ok dinsel kii, yani hoca ynnden sz konusuduryan yana alabilmektedir. Hemen hemen her ile ve kyde bulu
nan ocaklar, yatrlar, tekileler birer sinir ve ruh hastalklar klinii ,
birer salk merkezi , birer Hkmet tabiplii gibi i grmekte,
samldmdanda ok rabet bulmaktadr.
Gerek yurt ii, gerek yurt d, gerekse eski kltrlerde paralel
lerini tespit ettiimiz bir ok btl inancn ve bysel ilemin difz-

129

yon yolu ile Anadoluya geliini tek bir merkeze ya da kaynaa

balamak kanmzca yanl olur. Bu konuda, Orta Asya kayna ne
kadar etkili olmusa, rnein Mezopotamya da o kadar etkili olmu
tur. Hatt, slm dininin doduu coraf ve kltrel alan gz
nnde bulundurulursa ve dinin eski kltrlerin kalntlarm ufak
tefek deiikliklerle koruyup yaatt da hesaplamrsa, Mezopotam
ya kaynann nemi daha da kuvvet kazamr. te yandan, Anadolunun bir ok dine ve kltre beiklik etmi olmas, Osmanl mpara
torluunun yaylma alammn genilii, zellikle mparatorluun
Balkanlarda uzun bir sre hkim olmas, bir sr btl inancn,
bysel ilemin bnyesel ve morfolojik eitlemelerinin aklanma
snda gz nnde bulundurulmas gereken hususlardr.

130

B B L Y O G R A F Y A

ACIPAYAMLI, Orhan: Trkiye'de Doumla lgili det

larn. Etnolojik Etdii, Erzurum, 1961

ve nanma

------- : Trkiye'de Yamur Duas , DTCF Dergisi, Cilt X X I, Say:

1-2, Ocak-Haziran 1963 (Birinci Kasm)
------ : Trkiye'de Yamur Duas , D TCF Dergisi, Cilt X X II, Say:
1-2, gg ten ayr basm (kinci -Ksm) )
------- : Anadolu'da Nazarla lgili Baz det ve nanmalar , D TCF
Dergisi, Cilt X X , Say: 1-2, Ocak-Haziran 1962
------ : Trkiye'de Halk Hekimliinde Dalak Kesme ve Etnolojik zah
Antropoloji Dergisi, Cilt I, Say: 1, Ankara 1963
------- : ptidailerde lii Gmme le lgili Baz Pratikler ve zahlar
D TCF Dergisinden ayr basm, Cilt X X , Temmuz~Aralk,g62
ANDRIAN, Freiherr : Die Siebenzahl im Geistesleben der Vlker in
den Mitt. der Antropos. Ges. zu. Wien, 1900
ANKERMANN, Bernhard : Die Religionen der Naturvlker , Lehr
buch der Religionsgeschickte, Cilt I, Tbingen 1925
AKUN, Vehbi Cem : Sivas Folkloru, Cilt I, Sivas 1940, Cilt II,
Sivas 1943, Kmil Matbaas
BACH, Adolf : Deutsche Volkskunde, Heidelberg i960, Quelle und
Meyer
BARLAS, Uurol H. : Mara Dn detleri,
Kitabevi Folklor Yaynlar:
i

Istanbul Yurtta

------- : Kayseri Dnleri, stanbul 1963 Yurtta Kitabevi Folklor

Yaynlan: 2
BAYRI, M . Halit : Halk detleri ve nanmalar? stanbul
Burhanettin Matbaas
BEITL, Richard : Wrterbuch der deustchen Volkskunde,
I 9 5 5 > ( 3 j Bask), Alfred Kroner Verlag

1939,

Stuttgart

131

BERKUSKY, H. Regen Ruber Mitteil. d. anthropologischen Geselschaft in Wien (43. Gilt), Viyana 1913
BIRKET-SMITH, K aj : Geschichte der Kultur, Zrich 1946, Orell
Fnssl Verlag
BONNET,' H : Reallexikon der aegyptischen Religionsgeschickte, Berlin
1952 Walter der Gruyter und Co.
BOSSERT, Th : Eski ve Teni alarda Akdeniz Havzasnda Doum
ve Vastalar, stanbul 1941
BUSCHAN, Georg : Die Sitte der Vlker, Gilt II, Stuttgart
GAFEROLU, *A. Azeri Trk Hayatnda' Btl tikatlar, Trklk
Mecmuas, 1 Haziran. 1939, Say: 3
------ : Sivas ve Tokat lleri Azlarndan Toplamalar. stanbul 1944,
Burhaneddin Matbaas
CEMAL, Ahmet Sivas, stanbul 1932, Kanaat Ktphanesi
ETE, Burhaneddin : Mersinin Tepe Kynde Dodu, T.F.A., 3,
Say: 67, 1955
DITTMER, Kunz : Allgemeine Vlkerkunde, Braunschweig 1954, Friedr. Vieweg und Sohn
EFE, Sheyl-BARLAS, Uurol H. : Ktahya Dn detleri, s
tanbul, Yurtta Kitabevi Folklor Yaynlan:
ERDENTU, Nermin Hal Kynn Etnolojik
1956, Trk Tarih Kurumu Basmevi.

3
Tetkiki, Ankara

------- : Sn Kynn Etnolojik Tetkiki, Ankara 1957, Ankara niver

sitesi, D TCF Yaynlar, No. 132
FRAZER, j. George : The Golden Bough, London 1933 Der gol
dene Zweig (Almanca evirisi)
GAZ AL : El- Munkzu min-ad-dall, stanbul

1948

GENNEP, Arnold van : Les Rites de Passage, Paris

1909

GOETZE, Albert : Kulturgeschichte des alten Orients, Kleinaisen (2.

Bask) Mnchen 1957, C.H. Beckische Verlagsbuchhandlung
GOLDENWEISER, A. 1 Anthropology Intruduction to Primitive
Culture, London 1937 George G. Harrap and Go. Ltd.
GNALP, Ziya s Ereli'de Halk nanmalar, H.B.H., 1938, Gilt V II
say: 82
HAEKEL, Joseph ; 'Religion", Lehrbuch der Vlkerkunde, 3. Bask,
Stuttgart 1958

132

HAR VA, Uno : Die

Helsinki 1938

religisen

Vorstellungen der altaischen

Vlker,

HEMPLER, Franz Psychologie des Volksglaubens, Knigsberg 1930

Tarihte ve Buan amanizm, Ankara 1654, Trk T. K. Basmevi
HURT, Saim : Gaziantep'te Halk nanmalar, H.B.H. Gilt I I I /2g,
1933
NAN, Abdlkadir Sivas'ta Doum detleri,. H.B.H. 10, 1930
------- : Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1954, Trk Tarih K u
rumu Basmevi
NAN, M fika : Urfa ve Siverek'te lmle likili detler ve tikatlar,
H.B.H. 1937, Gilt V I, Say: 66
JENSEN, Ad. E. : Mythos und Kult bei Naturvlkern, Wiesbaden
ig6o, Franz, Steiner Verlag
JRKU, Anton : Die Daemonen und ihre Abwehr im alten Testament,
Leipzig 1912
KABR, H. K zm : Trk Lgati,

Cilt

KARAMAN, Abdlkadir Islmiyette 40 Adedi

Hakknda, s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 1951, Cilt 4,
Say: 3
.
.
KARDE, M ehm et : Tortum'da Halk
Ekin Basmevi

nanmalar, stanbul

1961,

KILI Atill : Mersin'de Kurun Dkme ve Urasa, T.F.A., 1953 C iltli

K K TEN , K l : Orta, Dou ve Kuzey Anadoluda Taplan Tarih
Aratrmalar, Belleten, Cilt V III, Say: 32, 1947
KNIG, Franz : Religionswissenschaftliches Wrterbuch, Aberglaube"
maddesi, Freiburg 1956 Verlag Herder
KSEMHAL, N. azi : By ve Din Probleminin Bugnk Duru
mu", Sosyoloji Dergisi, stanbul 1952, 1 st. niv. Ed. Fak.
Yaynlan
KRISS, R udolf : Volksglaube im Bereich .des Islam, Cilt II, Wies
baden 1962, Otto Harrasovitsch Verlag
KEM AL, A. : Kilis'te Halk detleri, H.B.H.

1931, Cilt II, Say: 15

LEHMANN, Alfred : Aberglaube und Ruberei,

Verlag von Ferdinand Enke

Stuttgart

1908,

L 1VY-BRUHL, Lucien : Primitive Mentality (ev. Lilian

A.
Clare), London, New York: 1923, George Allen and Unwin
Ltd.
------- : How Natives

Think, London

1926

M ALINOW SKI, Bronislow : Biiyii, Bilim ve Din

Grol), Istanbul 1964, Varlk Yaynlar

(ev.

Ender

133

MEISSNER, Bruno : Babylonien und Assyrien, Cilt I, Heidelberg

1915, Gilt II, Heidelberg 1925, Carl Winters Universitatsbuchhlandlung
MERCANLIGL, Muharrem : Ebced Hesab, Ankara i960
M M TAZ, Talt : Kastamonu'da Halk Adetleri, H.B.H. 1934, Cilt
III, Say: 34
NAFZ, Rdvan-KLAKK, sm ail
( eski yaz), stanbul 1928

(Uzunarlolu) Sivas ehri

NEGELEIN, j. : Weltgeschichte des Aberglaubens, Bad Hamburg 1948

: Weltgeschichte des Aberglaubens Cilt I, Berlin und Leipzig 1931
Walter der Gruyter . Co.
NLLE, Wilfried : Vlkerkundliches Lexikon, Mnchen 1959, W il
helm Goldmann Verlag
NER, Necati : Fransz Sosyoloji Okuluna gre Mantn
Problemi (Doentlik tezi, 1964. Baslmam tr.)

Menei

RNEK, Sedat Veyis : lkellerde Dinsel Temel Kavramlara

nel Bir Bak" D T C F Dergisi 1962, ayr basm, Cilt X X

Ge

ZG, Tahsin : Sivas ve Maltepe Kazdan, Belleten, 1947, Cilt

X I, Say: 41
ZN, Mustafa Nihat Osmanlca-Trke Szlk, stanbul 1959,
nkilp Kitabevi
ZTELLt, Cahit : ile'de Doum detleri, T.F.A.,

1952,

Cilt 2

PAKALIN, M . Zeki : Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl

l, Cilt III, stanbul 1954, M aarif Basmevi .
PETEK, Ahmet : Bozkr'da, Baz Halk Tedavileri, T.F.A., 1953,

cut H

------ : Bozkr'da Gne ve Ay Tutulmas, T.F.A., 1953, Cilt II. Say 142
RABLOFF, W . : Sibirya'dan II.,
SAJBR, akir Gaziantep'te
III, Say: 31

Halk

(ev. A.
nanlar,

Temir)

Ankara

H .B.H.,

------- : Sinop'ta Halk nanmalar, H.B.H.

1933, Cilt II,

SCHMIDT, Philipp
*
Josef Knecht

Frankfurt

Dunkle

Maechte,
'

1956

i 9 3 3 > Gilt
Say: 31

1956,

Verlag

SELIGMANN, S. : Der Bse Blick und Verwandtes, Berlin

Verlag von Hermann Borsdorf

1919,

SPRANGER, Eduard : Die Magie der Seele,

J.C.B. M ohr (Paul Siebeck) Verlag

1949,

134

Tbingen
. . .

STERN , B ern ard Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der

Trkei, Cilt I, II, Berlin 1903, Verlag von H. Barsdorf
S T O L L , O tto : Das Gesechlechtsleben in der Vlkerpsychologie, Leipzig
1908, Verlag von Veit und Co.
------- s Z ur Kenntniss des Zauberglaubens, der Volksmagie und Volksmedizin
in der Schweiz, Zrich 1909
A K R , M . : Sinop ve Muhitinde Aya Dair Halk nanmalar, H.B.H.,
1 9 3 4 c i l t H I, Say: 36
T H U R N W A L D , R ich a rd : Geistesverfassung der Maturvlker, Leh
rbuch der Vlkerunde, Stuttgart 1958
TR E B ITSC H , R u d o lf ; Versuch einer Psychologie der Volksmedizin
und Aberglauben, Mitteilungen der anthropologischen Gesel
leschaft in Wien, Wien 1913, Cilt 43
U RBAC H , O . : Das Reich des Auberglaubens, Bad Hamburg, 1948
U L K T A IR , M . ahir : Sinop'ta ocuu
yanlarn Ald Tedbirler, H.B.H., 1942

Olmayanlarn,

Yaama

W EBSTER, H. ; La Magie Dans Les Societes Primitives, Paris 1952,

Payot
W EEKS, j . H. : Among Congo Cannibals, London 1913
W ELLH AU SE N. j . : Reste arabischen Heidentums, Berlin 1961
W ENSIN CK, A. j . - K R A M E R S , j . H. : Handwrterbuch des Islam,
Leiden 1941, E. J. Brill
W E S T E R M A R C K , Ed. : Mazar Demesi nanc. (ev. . Nazmi
Cokunlar), Ankara 1961 Yeni Matbaa
WXJTTKE, A d o lf : Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 4.
Bask 1925
YASA, b r a h im : Hasanolan
Matbaas

Ky,

Ankara

1955,

Dou Ltd.

------- : Sindel Ky, Ankara i960, Balkanolu Matbaaclk Ltd.kti.

------- : Trkiye'de Halk Sal Folkloru ve Baz Meseleleri", Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt X V II, 1962, Say: 3 -4 ten ayr
basm, Ankara 1963, Sevin Matbaas
Z U C K E R , K o n r a d : Psychologie des Aberglaubens, Heidelberg
Scherer Verlag
S L A M AN SKLOPEDS,
K U R 5AN I K E R M

VE

Cilt IV ,

Efsn

1948,

maddesi

TRKE ANLAM I

T R K AN SKLOPEDS,

Cilt

IX ;

By

maddesi' . -

135

T R K E S ZL K , T .B .K ., Ankara. 1959
M L L Y E T Gazetesi,

10

Haziran

1963

K saltm alar:
D TCF : Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
T FA
: Trk Folklor Aratrmalar Dergisi
HBH
: Halk Bilgisi Haberleri

136

 N D E K S

Acpayaml 4, 66 dn. 2, 67 dn. 3, 72 dn. 9,

74, 75 dn. 23, dn. 24, 96, 97 dn. 5., dn.
6, dn. 10, 98 dn. 12, dn. 13, 99 dn. 15,
100, 100 dn. 100, 102, 110 dn. 8
Allier 25
Andrian 53 dn. 141
Ankermann 35, 35 dn. 76, dn. 77
Akun 4, 106 dn. 2
Bach 5, 13 dn. 23, 21 dn. 4,40 dn. 96
Barlas 84 dn. 18, dn. 19, 86 dn. 25
Bayr 109 dn. 7
Beitl 106 dn. 4
Berkusky 97 dn. II, 98 dn. 12, 99 dn. 14,
101, 102 dn. 22, dn. 23, 103 dn. 25
Birket-Smith 5, 11, 36 dn. 81, 37 dn. 84,
92 dn. 5
Bonnet 48 dn. 116
Buschan 91 dn. 2, 92 dn. 9
Caferolu 56 dn. 4, 57 dn. 5, 61 dn. 12, 62
dn. 18, 69 dn. 5
Cemal 2 dn. 5
ete 97 dn. 8, 97 dn. 9
Dittmer 5
Doctoresse 61 dn. 11, 77 dn. 9
Drkheim 8, 10, 25, 26
Efe-Barlas 82 dn. 13, dn. 14, 83 dn. 15, dn.
16, 85 dn. 23, dn. 24
Erdentu 4, 31 dn. 55, 92 dn. 9, 97 dn. 7,
11 dn. 13, 116 dn. 6
Frazer 5, 25, 27, 34, 36, 36 dn. 79, dn. 80,
119 dn. 4, 120 dm 6
Freud 11
Gazali 43, 44, 63
Gennep von 55, 113
Goetze 52 dn. 142, 85 dn. 22
Gnalp 69 dn. 6, 70 dn. 8

Gngr 121 dn. 1

Haekel 6, 11
Hakk 2 dn. 5
Harva 102 dn. 23
Hellpach 25
Hempler 5, 13
Henry 61 dn. 11
Hubert 25
Hurit 119 dn. 5
nan, A. 4 dn. 9, 31 dn. 56, 102 dn. 21,
115 dn. 2, dn. 3, 116 dn. 4
inan, M . 91 dn. 1, dn. 3, dn. 4
Jirku 95 dn. 3 .
Kant 19
Karahan 54
Karde 97 dn. 9, 103 dn. 25, 116 dn. 6,
117 dn. 1
Kl 109 dn. 6
Kierkegaard 17
King 25
Kriss 5, 44 dn. 112, 66 dn. 22
Kkten 1 dn. 1
Ksemihal 27 dn. 38
Lang 25
Lehmann 5, 19, 40, 41
Levent 30
Levy-Bruhl 8, 10, 11, 12, 25
Loisy 25
Malinowski 5, 26, dn. 26, 38
Marett 25
Maus 25
Meissner 84 dn.*21 a
Mercanhgil 42
Mmtaz 116 dn. 6, 119 dn. 5
Nafiz 2 dn. 5
rnek 21 dn. 2, 22 dn. 5

137

zg 1 dn. 3
Peteki 93 dn. I, 108 dn. 5, 25
Preuss 25
Puschel 10 dn. 11 a
Radloff 62 dn. 13
Raschovv 25
Sabri 70 dn. 7
Sagard 10 dn. II b
Schmidt, P. 25
Schmidt, Ph. 5, 17, 18, 19, 38 dn. 91
Sebillot 57 dn. 6
Seligman 5, 54, 75 dn. 19, dn. 20, dn. 25
Spranger 25
Stern 61 dn. 10 a,75 dn. 22, dn. 24,121 dn.I,
122 dn. 2

Aberglaube 15
afsun 30
Afterglaube 15
ak by 34, 38, 39, 71, 104
aktif by 34, 39, 71
allopatik by 40
alojik 9amulet 37, 39, 47, 48, 49, 50, 51, 73, 74, 81
amuletum 48
analoji bys 35, 81, 126
animalist 23
animist 23, 92
animus 23
anti-jolik 9
arbav 31
arb 31
asosiyatif 35
baymak 29
buduh 44, 63
butlan 15
cedvel 41, 53
chiromentie 18
cindrlk 31
contraria contraris 13
deisidaimonia 16
difuzyon 53, 130
dinamist 21, 23, 147
dinamizm 22
divinatio 18
dynamis 22
abced hesab 42, 44, 45, 47, 53

138

Stoll 54 dn. 153, 117 dn. 2, 118 dn. 3

Thumwald 24 dn. 16, 25 dn. 17
Trebitsch 16, 53, 53 dn. 145
Tylor 23
lktar 56 dn. 3
Vierkandt 35
Webster 37 dn. 86, 97 dn. 11
Weeks 118 dn. 3
Wellhausen 84 dn. 21 b
Wilde 61 dn. 106
Wuttke 19
Yasa 4, 105 dn. 1
Zucker 5, 33 dn. 68, 51, 95 dn. 3

etimoloji 16
Fadime Ana eli 49
fallus 48
Hamayil 42
homeopatik maji 34, 35, 36, 40
homos 35
hurafe 15
kabala 42, 51
kara by 34, 38, 39, 52, 65, 83
kontajiyz maji 34, 36
liaison 9
loi de participation 9, 11
mageia 28
Magie 33
magier 28
maji 28
mana 22
Meryem Ana eli 49
Missglaube 15
muska 42, 43, 47, 50, 51, 56, 57, 114
negatif maji 34, 38
pasif by 34, 39, 60, 65, 71, 125
pathos 35
pozitif maji 34, 38
preanimistik 35
preliaison 9
prelojik 8, 9, 10, 11
psiko-mental 4
schwarze Magie 31
sembolizm 16
sempatik by 34, 52, 58, 67, 106, 117, 120

sihir 29
similia similibus 106, 108
sorcery 34

talisman 51
tapu 22
telasma 51

supertitio 15
supertition 15
tabu 22, 39, 92
temas bys 34, 36, 38
taklit bys 34, 35, 36, 38, 63

tlsm 30, 85, 86

uurluk 37, 47, 51
vefk 41, 42, 43, 44, 45, 46, 53, 62, 63
Zauber 33
Zauberei 34