BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7. BARAJLAR
7.1 Giri
Baraj, su biriktirmek amac ile hazne oluturmak zere bir akarsu vadisini kapatarak
ak engelleyen yapdr. Barajn su biriktirme yannda, su seviyesi ykseltme ve geni su
yzeyi meydana getirme gibi iki nemli fonksiyonu daha vardr.
Balama ise su seviyesini ykseltmek amac ile akarsuyun iki kysn birbirine
balayan yapdr. Aralarndaki en nemli fark, esas olarak barajn su biriktirmek, balamann
ise su seviyesini ykseltmek amacyla yaplmasdr. Gemite her iki terim yerine bent
kullanlmtr.
Baraj kelimesi, XX. Yzyln ortasndan sonra Franszcadan dilimize gemi olup
szlkte engel anlamna gelmektedir.

ekil 1. Arlk barajn tipik bir enkesiti ve

ksmlar
Talvegden ykseklik : Akarsu tabanndan baraj tepesine kadar olan dey uzaklk.
Temelden ykseklik : Baraj temelinden tepesine kadar olan ykseklik.
Hidrolik ykseklik

: Akarsu tabanndan maksimum hazne seviyesine kadar baraj

eksenindeki dey uzaklk.

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.2 Baraj Yapmnn Tarihesi

Dnyada ilk barajn M.. 4000 yllarnda Nil nehri zerinde ina edildii tahmin
edilmektedir. Uzunluu 110 m ve ykseklii 12 m olan bu baraj sulama ve ime su ihtiyac
iin kullanlmtr. Gene Nil nehri zerinde Sadd-el-Kafara barajnn M.. 2950-2750 yllar
arasnda yapld bilinmektedir. inde ise M.. 200 yllarnda yaplan Tu-Kiang baraj, 200
bin halk pirin tarlalarn sulamak iin gnmzde hala kullanlmaktadr. Hindistan ve
Seylanda 2000 yl nce yaplm barajlar vardr. lk nemli kargir baraj 10 m yksekliinde
ve Trkiyede yaplan Kei Gl barajdr.
Arlk, Toprak dolgu, Kaya dolgu, Kemer, Payandal ve Silindir sktrmal beton
barajlarn tarihelerini Prof. Dr. Necati Araliolunun Baraj Planlama ve Tasarm Cilt 1
kitabnda bulabilirsiniz.
Dnya ve Trkiyedeki en yksek ve en byk barajlarn listesi aadaki tablolarda
verilmitir.

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Dnyann En Yksek Barajlar

Ad
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57

Rogun
Nure
Grande dixence
Inguri
Vaiont
Manuel M. Torres
Tehri
Alvaro obregon
Mauvoisin
Alberto Lieras
Mica
Sayano
Shushenskaya
Ertan
LaEsmeralda
Kishau
Oroville
Wl Cajon
Chirkey
Bhakra
Luzzone
Hoover
Contra
Mratinje
Dworshak
Glen Canyon
Toktogul
Daniel Johnson
Keban
Zimapan
Karun
Lakhwar
Dez
Almendra
Berke
Khudoni
Klnbrein
Altinkaya
New Bullards Bar
New melone
Itaipu
Kurobe 4
Swift
Mossyrock
Oymapinar
Atatrk
Shasta
Bennett WAC
Karakaya
Tignes
Amir Kabir(Karad)
Tachien
Dartmounth
zky
Emosson
Zillergrundi
Las Leones
New Don Pedro

Su Yaplar Ders Notu

Nehir

lke

Toplam
Yapsal
Rezervuar Tamamlanma
Ykseklik
Hacmi
Yl
(m)
(x106 m3)

Vakhsh
Vakhsh
Dixence
Inguri
Vaiont
Grijalva
Bhagirathi
Mextiquic
Drance de Bagnes
Orinoco
Columbia

Tacikistan
Tacikistan
svire
Grcistan
talya
Meksika
Hindistan
Meksika
svire
Kolombiya
Kanada

335
300
285
272
262
261
261
260
250
243
243

11,600
10,500
400
1,100
169
1,660
3,540
n.a
180
1,000
24,760

1985
1980
1962
1984
1961
1981
UC
1926
1957
1989
1972

Yenisei

Rusya

242

31,300

1980

Yangtze/Yalong
Bata
Tons
Feather , Calif
Humuya
Sulak
Sutlej
Brenno di Luzzone
Colorado, Ariz- New
Verzasca
Piva
Nourth Fork
Clearwater
Colorado , Ariz
Naryn
Manicouagan
Firat
Moctezuma
Karun
Yamuna
Dez , Abi
Tormes
Ceyhan
Inguri
Malta
Kzlrmak
No .Yuba , Calif
Stanislaus , Calif
Parana
Kurobe
Lewis , Wash
Cowlitz , Wash
Manavgat
Firat
Sacramento , calif.
Peace
Firat
Isere
Karadj
Tachia
Mitta-Mitta
Gediz
Barberine
Ziller
Los Leones
Tuolumne , Calif

in
Kolombiya
Hindistan
ABD
Honduras
Rusya
Hindistan
svire
ABD
svire
Bosna Hersek

240
237
236
235
234
233
226
225
223
220
220

5,800
815
2,400
4,299
5,650
2,780
9,870
87
35,154
86
880

1999
1975
1985
1968
1984
1977
1963
1963
1936
1965
1973

ABD

219

4,259

1974

ABD
Krgzistan
Kanada
Trkiye
Meksika
ran
Hindistan
ran
spanya
Trkiye
Grcistan
Avusturya
Trkiye
ABD
ABD
Brezilya/Paraguay
Japonya
ABD
ABD
Trkiye
Trkiye
ABD
Kanada
Trkiye
Fransa
ran
Tayvan
Avustralya
Trkiye
sve
Avusturya
ili
ABD

216
215
214
210
207
205
204
203
202
201
201
200
195
194
191
190
186
186
185
185
184
183
183
180
180
180
180
180
180
180
180
179
178

33,304
19,500
141,852
31,000
n.a
3,900
580
3,340
2,649
427
n.a
205
5,763
1,184
2,960
29,000
199
932
1,603
310
48,700
5,612
70,309
9,580
230
205
232
4,000
940
225
90
106
2,504

1964
1978
1968
1974
1994
1976
1985
1963
1970
2000
n.a
1977
1986
1968
1979
1982
1964
1958
1968
1983
1990
1945
1967
1986
1952
1962
1974
1978
1983
1974
1986
1986
1971

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76

Alpa-Gera
Kopperston
Tailings 3
Takase
Nader Shah
Hasan Ugurlu
Revelstoke
Hungry Horse
Longyangxia
Cabora Bassa
Maqarin
Amaluza
Idikki
Charvak
Gura Apelor
Retezat
Grand Coulee
Boruca
Vidraru
Kremasta (King
Paul)
Pauti -Mazar

Cornor

Dr. N. Gedik

talya

178

65

1965

Jones branch ,W,Va

ABD

177

-----

1963

Takase
Marun
Yeilrmak
Columbia , B.C
S.Fk ,Mont.
Huanghe
Zambezi
Yarmuk
Paute
Periyar
Chirchik

Japonya
ran
Trkiye
Kanada
ABD
in
Mozambik
rdn
Ekvator
Hindistan
zbekistan

176
175
175
175
172
172
171
171
170
169
168

76
1,620
1,078
5,300
4,280
24,700
63,000
320
100
1,996
2,000

1979
1978
1980
1984
1953
1983
1974
1987
1982
1974
1970

Riul Mare

Romanya

168

225

1980

Columbia
Terraba
Arges

ABD
Kosta Rika
Romanya

168
167
166

11,582
14,960
465

1942
UC
1965

Achelous

Yunanistan

165

4,750

1965

Mazar

Ekvator

165

500

1984

UC = naat Halinde
n.a = Mevcut deil
Kaynak = Uluslararas Byk Barajlar Komitesi

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Dnyann En Byk Barajlar

Baraj
Syncrude Tailings
Chapeton
Pati
New Cornelia Tailings
Tarbela
Kambaratins
Fort Peck
Lower ABDma
Cipasang
Atatrk
Yacyreta-Apipe
Guri(Raul Leoni)
Rogun
Oahe
Mangla
Gardiner
Afsluitdijk
Oroville
San Luis
Nurek
Garrison
Cochiti
Tabka(Thawra)
Bennett W.A.C
Tucuruii
Boruca
High Aswan(Sadd-el-Aali)
San Roque
Kiev
Dantiwada
LeftEmbankment
Saratov
Mision Tailings 2
Fort Randall
Kanev
Mosul
Kakhovka
Itumbiara
Lauwerszee
Beas
Oosterschelde

kle
Kanada
Arjantin
Arjantin
ABD
Pakistan
Krgzistan
ABD
Nijerya
Endenozya
Trkiye
Paraguay/Arjantin
Venezuella
Tacikistan
ABD
Pakistan
Kanada
Hollanda
ABD
ABD
Tacikistan
ABD
ABD
Suriye
Kanada
Brezilya
Kosta RiKa
Msr
Filipinler
Ukrayna
Hindistan
Rusya
ABD
ABD
Ukrayna
Irak
Ukrayna
Brezilya
Hollanda
Hindistan
Hollanda

Dolgu Hacmi
(x1000 m3)
540,000
296,200
238,180
209,500
121,720
112,200
96,049
93,000
90,000
84,500
81,000
78,000
75,500
70,339
65,651
65,440
63,400
59,639
59,405
58,000
50,843
48,052
46,000
43,733
43,000
43,000
43,000
43,000
42,841
41,040

Tamamlanma
Yl
UC
UC
UC
1973
1976
UC
1940
1990
UC
1990
1998
1986
1985
1963
1967
1968
1932
1968
1967
1980
1956
1975
1976
1967
1984
UC
1970
UC
1964
1965

40,400
40,088
38,227
37,860
36,000
35,640
35,600
35,575
35,418
35,000

1967
1973
1953
1976
1982
1955
1980
1969
1974
1986

UC = Yapm aamasnda
Kaynak = ABD Su leri Tekilat

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

TRKYEDEK YKSEK BARAJLAR

Trkiyedeki Beton Barajlar (H>70 m)
Talvegden
Baraj

Nehir

Ermenek
Deriner
Berke
Karakaya
Oymapnar
Gkekaya
Kemer
Sr
Saryar
Gezende

Ermenek
oruh
Ceyhan
Frat
Manavgat
Sakarya
Akay
Ceyhan
Sakarya
Ermenek

ykseklik
(m)
280
207
186
158
157
115
108.5
106
90
75

Amac*

Tipi**

Tamamlanma
yl

Gvde hacmi
(x1000 m3)

Rezervuar
kapasitesi (hm3)

E
E
E
E
E
E
E+S+TK
E
E
E

BK
BK
BK
BK
BK
BK
BA
BK
BA
BK

u/c***
u/c
2001
1987
1984
1972
1954
1991
1956
1990

273
3500
735
2000
676
650
740
443
568
83

4580
1969
427
9580
300
910
544
1120
1900
91.9

*
E:Enerji S: Sulama TK: Takn Kontrol
** BK: Beton Kemer BA: Beton arlk KD: Kaya Dolgu
*** u/c: na Halinde

Trkiyedeki Dolgu Barajlar (H>70 m)

Talvegten
Baraj
Atatrk
Keban
K
Adgzel
Altnkaya
Hasan Uurlu
Menzelet
zlce
Konaktepe
Kuzgun
Kralkz
Klkaya
Kirazdere
amldere
Alpaslan I
Madra
Karacaren I
Yazc
Yoncal
Kozan
Hirfanl
Aslanta
Almus
Kalecik
Gzelhisar
Demirkpr
Dicle
Akyar
Derinz
Erzincan
ayboaz
Batman
Hasanlar
Yaylakavak
Gnen
atalan

Nehir
Frat
Frat
Peri
B.Menderes
Kzlrmak
Yeilrmak
Ceyhan
Peri
Munzur
Sereme
Dicle
Kelkit
Kirazdere
Bayndr
Murat
Madra
Aksu
Altnayr
Yoncal
Kilgen
Kzlrmak
Ceyhan
Yeilrmak
Kalecik
Gzelhisar
Gediz
Dicle
Bulak
Derinz
Gnye
Kapalay
Batman
K:Melen
Kocaay
Gnen
Seyhan

ykseklik
(m)
166
163
146
144
140
135
136.5
124
118.5
114
113
103
102.5
101.7
88
86
85
83.5
81
78.5
78
78
78
77
77
74
75
74
74
73
71.8
71.5
70.8
70.0
70.0
70.0

Amac*

Tipi**

Tamamlanma
yl

Gvde hacmi
(x1000 m3)

Rezervuar
kapasitesi
(hm3)

S+E
E
E
S+E+TK
E
E
S+E
E
E
S+E
E
E
ST
ST
E
S
S+TK+E
S
S
S
E+TK
S+TK+E
S+TK+E
S
ST
S+TK+E
S+E
ST
S
S
S
S+E
S+TK
S
S+E+TK
E+TK

KD
BA+KD
KD
KD
KD
KD
KD
KD
KD
KD
TD+KD
KD
KD
KD
KD
KD
TD
TD
KD
TD+KD
KD
TD
TD
KD
TD+KD
TD
TD+KD
TD
TD+KD
TD
TD
TD+KD
KD
TD
TD+KD
TD

1992
1975
u/c
1989
1988
1981
1989
1998
u/c
1995
1997
1989
1999
1985
u/c
1997
1989
u/c
u/c
1972
1959
1984
1966
1985
1981
1960
1997
1999
u/c***
1997
2000
1998
1972
1996
1996
1996

84500
15585
14790
7125
16000
9223
8700
14000
4750
2500
12700
6900
5200
2487
2600
3120
4000
6900
3137
1680
2000
8493
3405
1000
3205
4300
2180
2660
1681
3000
8072
5400
1651
4688
2357
17000

48700
31000
507.6
1188
5763
1073.8
1950
1075
450
312
1914
1400.4
60
1226
2993
79.4
1234
196
122
163
5980
1150
950
32.8
158
1320
595
56
18.9
8.39
56
1175
55
31.1
164.0
2126.3

*
E:Enerji S: Sulama TK:Takn Kontrol ST:Su Temini
** KD: Kaya Dolgu TD:Toprak Dolgu
*** u/c: na Halinde

Kaynak: www.barajguvenligi.org
Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

ekil 2. Bir dolgu barajn plan

1. Glet gvdesi, 2. Yaklam kanal, 3. Dolusavak Kontrol Kesiti, 4. Boaltm Kanal,
5. Enerji krc tesis, 6. Su alma az ve dipsavak, 7. Su ykseltme ve vana odas, 8. Tahliye
bz, 9. Ulam yolu
7.3 Barajlarn Ksmlar
1. Baraj gvdesi: Btn vadiyi kapatarak yapay bir gl olumasn salar. Genellikle
beton veya dolgu malzemesinden ina edilen sabit bir yapdr.
2. Baraj gl: Baraj gvdesinin arkasnda suyun depoland vadi ksmdr. Baraj gl,
l hacim, faydal hazne hacmi ve takn koruma hacminden oluur.
3. Su alma yaps: Baraj glnde toplanan suyun alnmasn salayan yapdr.
4. Dip savak: Gerektiinde baraj gln tamamen boaltmak, dolusavak debisini
azaltmak, akarsu mansabna braklmas gerekli miktarda suyu vermek iin kullanlan
tesistir.
5. Dolu savak: Takn sularnn mansaba aktarlarak yapnn emniyetini salayan tesistir.
Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

6. Derivasyon tesisleri: Bir derivasyon sistemi baraj inaatnn kuru bir ortamda
yaplmasn salar. Suyun inaat alanna girmesini nleyen batardolardan ve suyun
mansaba aktarlmasn salayan ak veya kapal iletim tesislerinden oluur.
7. Bro, atlye, laboratuar, lojman, ambar, garaj, park yerleri gibi barajn zellik ve
byklne bal olarak ihtiyalara cevap verecek ekilde boyutlandrlm yaplar.
8. Dier tesisler: Barajn hizmet ettii amaca uygun olarak enerji santralleri, ime suyu
artma tesisleri, balk geidi, tomruk geidi gibi yaplar ngrlr.
7.4 Baraj Yerinin Seimi
Baraj planlama almalar esnasnda akarsu vadisinde baraj yapmna uygun yerler
belirlenir. Daha sonra baraj yeri alternatifleri ayrntl olarak incelenir, stn ve sakncal
ynleri karlatrlarak en uygun baraj yeri belirlenir.
1.

Baraj yerinin zellikleri: Baraj yerinin toporafyas, temelin ve yamalarn

jeolojik yaps, tama gc, muhtemel faylar, atlaklar, alviyon kalnl, dolu
savak yeri ve kapasitesi, derivasyon artlar, ulam durumu, baraj inaatnda
kullanlacak malzemenin baraj yerine uzakl, yapnn doa ile uyumu gibi
hususlar incelenir.

2.

Gl blgesinin zellikleri: Gl blgesinin toporafyas ve jeolojik yaps,

kayalarn cinsi, kalnl ve geirimsizlii, gl blgesinin su tutma gibi zellikleri,
gl yamalarnn stabilitesi ve heyelan durumu incelenir.

3.

Ya havzasnn hidrolik ve hidrolojik zellikleri: Ya havzasnn hidrolik,

hidrolojik, meteorolojik, morfolojik zellikleri incelenmelidir. Bu erevede ya
ak ilikilerine bal olarak, akarsuyun malzeme tama miktar, sediment
birikimi, szma, buharlama, akarsu drenaj sistemi ve bitki rts incelenir.

4.

skan, istimlak ve yenileme ile ilgili maliyetler: Baraj gl nedeni ile blgede su
altnda kalacak yerleim yerleri, endstriyel tesisler, tarm arazileri, ulam yollar
gibi tesislerin iskan, istimlak ve yenileme olanaklar incelenir.

5.

evre etkisi: Baraj nedeni ile blge ikliminde ve canl yaam dengelerinde
oluacak etkiler, tarm iin yeralt suyu dengesinin korunmas (tuzlanma), tarihi
yerlerin su altnda kalmas, blgenin doal yapsnn bozulmasnn sosyal yaam
zerindeki etkileri incelenir.

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.5 Baraj Yapma Amalar

Bir baraj aadaki amalardan biri veya birkana hizmet etmek iin yaplr.
1. ehirlerin ime ve kullanma suyu ihtiyac: Artan nfus ve refah seviyesinin
ykselmesi ile birlikte yerleim yerlerinin ime ve kullanma suyu talepleri de
artmaktadr.
2. Sanayi su temini: Sanayi retim iin mutlaka suya ihtiya duyar. Dolaysyla
sanayinin su talebi de byk lde baraj ve gletlerden temin edilmektedir.

3. Sulama suyu: lkemizde gnmz itibariyle teknik ve ekonomik olarak

sulanabilen 8,5 milyon ha (hektar) arazi mevcuttur. Sulu ziraat yaplmas halinde
susuz ziraata nazaran 5 ila 14 misli bir gelir art olmaktadr. Ayrca rn deseni
de zenginlemektedir. Susuz tarmla arpa-buday ekilen arazilere pamuk, patates,
msr gibi rnler de yetitirilebilmektedir. Sulama suyu genellikle akarsular
zerine ina edilen baraj ve gletlerden salanmaktadr.
4. Hidroelektrik enerji retimi: Su kaynaklarndan ekonomik olarak istifade
edilmesi asndan Hidroelektrik Enerji retiminin rol ok byktr. Zira
hidroelektrik enerji, lke kaynaklarnn kullanlmas ile retildii iin, da baml
deildir. Bir lkenin elektrik enerjisi tketimi o lkenin kalknmlnn bir
gstergesidir. lkemizin 2005 ylnda kii bana yllk elektrik enerjisi sarfiyat 2
100 kWh iken, gelimi lkelerde 9 000 kWh, ABD ve Kanada gibi lkelerde ise
12 000 kWhdr. lkemizde 2005 yl sonunda 160,332 milyar kWh elektrik
tketilmitir. Elektrik sarfiyat ylda % 6 ila % 8 arasnda bir art gstermektedir.
Yani ylda % 7 civarnda bir art sz konusudur. Buna gre 2010 ylnda 225
milyar kWh, 2020 ylnda ise 440 milyar kWh civarnda bir ihtiya olaca tahmin
edilmektedir.
Gnmz itibariyle Trkiyede 137 adet hidroelektrik santral iletmededir. 137
santral 12 846 MW lik bir kurulu gce ve 45 milyar kWh yllk ortalama retim
kapasitesine sahiptir. Bu durumda ekonomik potansiyelimizin % 35i, teknik
potansiyelin ise % 21i kullanlabilmektedir. ABD, Kanada hatta Norve gibi
lkelerde bu oran % 80lere ulamtr.

Su Yaplar Ders Notu

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

5. Su rnlerinin retimi: naa edilen barajlarn gllerinde balklk yaplmak

suretiyle nemli lde gelir salanr. DSnin; zmir (rkmez), Adana (Seyhan),
Elaz (Keban), anlurfa (Atatrk Baraj), Bolu (Glky), Amasya (Yedikr),
Edirne (psala), Sivas (amlgze) olmak zere 8 adet su rnleri retim tesisinde
ylda 28 milyon adet yavru balk retilerek barajlara braklmaktadr.
6. Mesirelik kullanm: Barajlar ina edildikleri blgeye hayat vermektedir. Baraj
civarlarnda tekil edilen rekreasyon sahalar, yeil alanlar, orman alanlar civarda
yaayan insanlarn mesirelik olarak kullanabilecekleri dinlenme yerleridir.
7.6. Barajlarn evre Etkileri
Bir akarsu vadisinde yaplan baraj blgenin ve evrenin baz zelliklerinde nemli
deimelere sebep olabilir. Bu etkilerin en nemlileri unlardr:
1. Ekonomi ve sosyal yaam zerindeki etkisi
2. Blge ekolojisi zerindeki etkiler
3. Blgenin iklimine etkisi ve bitki rtsne etkisi
4. Gaz emisyonlar ile sera etkisi
5. Balkla etkisi
6. Memba ve mansap blgesindeki yeralt sularna etkisi
7. Akarsu ulamna etkisi
8. Mansap kesimindeki yatay oyulmalarna ve ak rejimine etkisi
9. Rekreasyon ve turistik aktivitelere etkisi

Su Yaplar Ders Notu

10

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.7 Barajlarn Snflandrlmas

7.7.1. Byklklerine gre snflandrma
Uluslararas Byk Barajlar Komisyonu (ICOLD : International Comission on Large
Dam) byk baraj tanm iin aadaki artlar vermektedir:
-

Kreti ile temeli arasndaki ykseklik 15 mden fazla olan barajlar ile

ykseklii 10-15 m arasnda olan fakat buna ek olarak,

-

kret uzunluu > 500m

hazne hacmi > 1.106 m3

en byk takn debisi > 1000 m3/sn

olma zelliklerinden en az birisini tayan barajlar byk baraj olarak

isimlendirilir.
Glet (kk baraj): Byk baraj tanmnn dnda kalan, projesi daha basit ve
abuk sonu alnan yaplardr.
Yksek baraj: Ykseklii 50 mden fazla olan barajlara denir.
7.7.2 Yapl amalarna gre snflandrma
Bir baraj tek veya ok amal olarak planlanr. Tek amal barajlar ime suyu
temini, endstri suyu temini, sulama, hidroelektrik enerji, takn kontrol vb. iin
yaplrlar. Bunlarn birkan birlikte temin eden baraja ok amal baraj denir.
7.7.3 Hem gvde dolgu malzemesi, hem de gvde biimine gre snflandrma
a. Dolgu barajlar

b. Beton barajlar

1. Toprak dolgu

1. Beton arlk

2. Kaya dolgu

2. Payandal

3. nyz betonarme kapl kaya dolgu 3. Beton kemer

4. Silindirle sktrlm beton barajlar

Su Yaplar Ders Notu

11

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.8 Baraj Tipinin Seimi

Bir baraj yerinde genellikle birden fazla baraj tipinin yapm sz konusudur. Bu
nedenle baraj yerine ve yapl amacna uygun ve en ekonomik olan baraj tipinin belirlenmesi
iin birok faktrn incelenmesi gerekmektedir. Bu faktrlerin balcalar unlardr:
1. Baraj yerinin toporafik durumu: Baraj yerinin toporafyas, baraj tipinin seiminde
dikkate alnan ilk kriterdir.
Dar vadiler: Kemer ve arlk barajlarn projelendirilmesinde elverilidir. Arlk
barajlarn vadi geniledike ve tabanda alvyon kalnl arttka ekonomisi azalr ve durum
dolgu gvde lehine geliir. Payandal (boluklu) beton barajlar daha geni vadilerde ekonomik
olabilir.
Derin bir vadi ile st kotlarda yatk yama kombinasyonlarnda karma tipte baraj
gvdeleri projelendirilebilir. Beton barajlar genellikle geni vadilerde ekonomik deildir.
Az dalgal araziler ve geni vadiler: Dolgu baraj iin uygundur.
Derin ve dar vadiler: zellikle dolu savan yerletirilecei uygun bir boyun olumad
durumda, eer vadinin yamalar salamsa kemer baraj, aksi durumda beton baraj dnlr.
nk bunlarn dolu savaklar gvdelerin zerine yerletirilebilir (Berkn, 2005).
2. Temel zemini ve jeolojik yap: Baraj yerinin jeolojisi baraj tr zerinde etki eden
etkenlerden en nemlisidir. Baraj yerindeki temel durumu her baraj tr iin uygun
deildir. Tabiatta ok eitli temel trne rastlamakla birlikte, genel olarak temeller drt
grupta toplanabilir:
a. Salam kaya temeller: Bunlar tama gleri yksek, homojen ve genel olarak
geirimsizdirler. Her tr baraj iin uygundurlar. Bu tr temellerde, ayrm
olan yzey kayasnn syrlmas ve atlaklarn enjeksiyonla tkanmas gerekir.
b. akl temeller: Bu temellerde, tama gc olduka iyi, oturma miktarlar
ihmal edilebilir mertebede, fakat geirimlilik yksektir. Bunlar genel olarak
kemer ve payandal barajlar iin elverili deildir. yi skm durumda iseler,
toprak dolgu, kaya dolgu ve alak beton arlk baraj iin uygundurlar. Fazla
miktarda su szdrabilecekleri iin, bunlarda bir takm szdrmay azaltc
tedbirlerin alnmas gerekir.
c. Silt veya ince kum temeller: Tama gleri az, oturma miktarlar ok ve
geirimlilikleri ok olan bu temellerde erozyon (anma) meydana gelebilir. Bu
Su Yaplar Ders Notu

12

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

bakmdan alak beton ve toprak dolgu barajlar iin elverili temellerdir. Temel
oturmalar, ar szma kayb ve mansap eteinin oyulmas bunlarn nemli
problemlerdir.
d. Kil temeller: Bunlarn tama gc ok az, konsolidasyondan dolay oturma
miktarlar ok yksek ve geirimlilikleri azdr. Bu yzden ancak alak toprak
dolgu barajlar iin tavsiye edilirler. Byle temeller zel projeler ve tecrbeli
mhendisler gerektirir (Araliolu, 2004).
3. Baraj inaatnda kullanlacak uygun malzemenin yeri ve cinsi: Baraj inaat iin eit
doal malzemeye gereksinim vardr. Bunlar, dolgu iin toprak, dolgu ve riprap iin kaya ve
beton iin agregadr. Bunlar mmkn olduunca baraj yerine yakn bir alandan karlanr.
Malzeme tama maliyetinin azaltlmas toplam proje maliyetini nemli lde drr. En
ekonomik baraj tipi, baraj sahasna olduka yakn ve yeterli kapasite ve malzeme kalitesine
sahip ocaklarnn bulunabilmesi ile salanabilir. Kum, akl ve agrega yapmaya elverili
kayalarn yeterince bulunduu yerlerde beton baraj tipi uygundur. Uygun zellikte toprak ve
kayalarn yeterince bulunduu yerlerde ise dolgu baraj tipleri yaplabilir. Bir baraj aks iin
dolgu ve beton baraj tipinin her ikisi de uygun grlyorsa, dolgu malzeme ocaklarnn
uzakl, beton baraj tipinin tercihini gerektirebilir. Bunun iin bir maliyet karlatrmas
yaplmaldr.
4. Ulam olanaklar: Baraj yerinin, mevcut yollara yakn olmas yeni yol yapmn
azaltacandan, maliyeti drr. Baraj yeri seilirken malzeme ocaklarna ulam olanaklar
da nemlidir.
5. evirme (derivasyon) koullar: Baraj inaatn kuru koullar altnda yapabilmek iin,
inaatn yaplaca ksmn memba ve mansap taraflar batardo denilen ykseklii dk
barajlar ile kapatlarak, gelen su derivasyon tneli veya kanal denilen yapay bir yatak vastas
ile mansap tarafna aktlr. Bu tnel ileride esas yapnn dip sava veya kuvvet tneli olarak
da kullanlabilir.
6. Dolu savak kapasitesi ve yeri: Dolgular oluacak hareketlere kar toleransl yaplar olarak
bilinmesine ramen, suyun kreten amasna kar olduka dk diren gsterirler. Bu durum,
dolgu barajlarn hava pay ve dolusavak kapasitesi ynnden tutucu tasarmn ngrmektedir.
Beton barajlarda ise, kret zerinden su amnda proje tolerans yksektir. Byk akarsularda
Su Yaplar Ders Notu

13

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

gelebilecek byk taknlar byk kapasiteli savaklarn yaplmasn gerektirir. Bunun iin
dolu savan baraj gvdesi zerinde yer alabildii beton veya kemer barajlar uygun olur. Dolu
savan yerletirilebilecei dar boyunlarn bulunduu vadilerde dolgu baraj tipi uygun olabilir
(Berkn, 2005).
7. Deprem: Barajn yaplaca alan aktif bir deprem blgesi ise, depremden doacak dinamik
yklerin dikkate alnmas gerekir. Deprem etkilerine kar barajlarn hassaslk sras kemer,
payandal, kaya dolgu, arlk, silindirle sktrlan beton ve toprak dolgudur (Araliolu,
2004).
8. klim koullar ve yapm sresi: Blgenin iklim koullar uygun deilse ve herhangi bir
sebepten dolay inaat sresi kstl ise, abuk ina edilebilecek bir baraj tipi seilir. Eer
inaatta killi yap malzemesi byk apta sz konusu oluyor, fakat iklim artlar bunun
ilenmesine uygun olmuyorsa, (rnein her mevsimin yal veya uzun sre don olumas
durumunda) beton baraj tipinin seimine gidilir. Burada inaat sresi de beraber dnlmesi
gereken bir faktrdr.
9. Heyelan: Baraj gl yamalarndan heyelan ile gle akabilecek zemin ktleleri byk
dalgalar oluturulabilir. Dolgu barajlar kreten dalga amasna kar dayanksz yaplardr. Bu
gibi durumlarda beton barajlar tercih edilebilir.
10. lkenin ekonomik durumu: Barajlar bir lkenin ekonomisini ciddi lde etkileyebilecek
derecede ok yksek maliyeti olan yaplardr. Tip seimi maliyetler arasnda byk farklar
oluturabilir. Bu nedenle bir blgede yaplabilirlii mmkn grlen birka tip arasnda
yaplacak seimde, lkedeki yararlanlabilir teknoloji uzman kadro gibi olanaklar mmkn
olduunca iyi deerlendirilmelidir.
11. Makine park alan mevcudiyeti, makinelerin tip ve kapasiteleri: Barajda geni hacimli ve
eitleri olduka farkl ar vastalar ve dier cihazlar devaml hareket halindedir. Bu nedenle
bu aralarn gereinde rahatlkla park ve manevra yapabilecekleri yeterli genilikte bir
alanlarn bulunmas, inaat ilerinin srekliliinin salanmas iin en nemli zelliklerinden
birisidir. Mevcut makinelerin tip ve kapasiteleri de baraj tipine gre inaatn hzn ve
srekliliini etkileyen nemli bir etken olabilir(Berkn, 2005).

Su Yaplar Ders Notu

14

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.9 Barajlara Etki Eden Kuvvetler

Bir baraj etki eden tm statik ve dinamik kuvvetlere kar koyabilmelidir. Etki eden en
nemli kuvvetler,
1. Barajn kendi arl
2. Hidrostatik su basnc
3. Taban ve boluk suyu basnc
4. Deprem kuvveti
5. Buz basncdr.

ekil 3. Bir arlk barajna etki eden kuvvetler

7.9.1 Barajn kendi arl
Malzemenin zgl arl b ve gvde hacmi V olmak zere
G = b V

Su Yaplar Ders Notu

(7.1)

15

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

eitlii ile hesaplanr. Kpr, kapaklar vb donanmlardan gelen d kuvvetler barajn kendi
arlna eklenir.
7.9.2 Hidrostatik basn
Barajlara memba ve mansap tarafnda etki edebilir. Mansap tarafndaki su ykseklii
kk ise ihmal edilebilir. Hesap kolayl bakmndan eik veya eri yzeylerden gelen
toplam basn yatay ve dey bileenlere ayrlr. Yatay su basnc,

P=

b h2
2

(7.2)

ifadesi ile hesaplanr. Burada h su derinlii, suyun zgl arldr.

7.9.3 Taban ve boluk suyu basnc
Taban basnc zellikle arlk barajlara etki eden en nemli etkenlerden biri olup,

U =

h1 + h 2
b
2

(7.3)

ifadesi ile hesaplanabilir. Burada h1 ve h2 memba ve mansap topuklarndaki su derinlii, b

barajn taban geniliidir. Genellikle taban su basncnn hesabnda 0.5 ile 0.7 arasnda bir
kltme faktr kullanlr.
7.9.4 Deprem kuvvetleri
Projelendirmede yatay ve dey deprem kuvvetlerinin dikkate alnmas gerekir. Baraj
glnn dolu olmas hali en gayri msait durum, yerkabuunun membaya ve aaya doru
olan hareketi esnasnda oluur. Deprem membadan mansaba doru oluursa, su ve topran
mansaba doru olan basnc artar. Ayrca barajn arl sebebi ile mansaba doru yatay
dorultuda atalet kuvveti oluur. Deprem yerkabuunu aa ynde hareket ettirirse, aadan
yukarya doru oluan atalet kuvvetleri nedeniyle, eik yzeyler zerinde bulunan su ve
toprak arl ile barajn kendi arl azalr. Deprem kuvvetlerini hesaplamak iin, baraj

Su Yaplar Ders Notu

16

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

etkileyebilecek depremin iddetini bilmek gerekir. Bunun deeri genellikle yerekimi ivmesi
cinsinden ifade edilir. Depremin baraj gvdesine yatay ynde etki ettirecei atalet kuvveti,
Fd = G

(7.4)

ifadesi ile hesaplanr. Burada, depremden dolay ivme katsays olup, a deprem ivmesinin,
g yerekimi ivmesine orandr ( = a/g). ABDde deeri inaat yerinin deprem durumuna
bal olarak 0.05g ile 0.1g arasnda alnmaktadr.
Memba yzeyi dey olan bir baraj haznesinde depremin suda dinamik etkisi
Fde = C h

(7.5)

eitlii ile hesaplanabilir.

y
y
y
y
C = 0.365 2 +
2
h
h
h
h

(7.6)

eitliinden bulunur.Burada,
: suyun zgl arl
h : toplam su derinlii
y : rezervuar yzeyinden sz konusu seviyeye kadar olan dey su derinliidir.
Bu kuvvet tabandan (4/3)h kadar yukardan etkir. l hacimdeki siltin etkisi deprem
srasnda isel srtnme asnn deiimi tam bilinemedii iin, h yerine siltin ykseklii hsi
formlde kullanlarak suyun etkisi gibi hesaplanabilir.
USBRye gre baraj yzeyini etkileyen sz konusu seviyenin st ksmndaki toplam
yatay kuvvet ve seviyenin st ksmnda toplam devirici moment iin aadaki eitlikler
verilmitir.
Ve = 0.726 Fde y

(7.7)

Me = 0.299 Fde y2

(7.8)

y
h

Su Yaplar Ders Notu

17

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.9.5 Buz basnc

K scaklarnn don derecesinin altna dt yerlerde yaplacak barajlarn
hesaplarnda buz basnc dikkate alnmaldr. Kuvvetin buz kalnlnn ortasndan etkiledii
kabul edilir. Buz basnc scaklk art oranna ve buz kalnlna gre hesaplanr. Baraj
glnde oluacak scaklk deiimleri ve buz kalnl meteorolojik verilerden tahmin
edilebilir. Buz basnc baraj yerinin iklim ve haznenin iletme artlarna bal olarak 0- 75 t/m
arasnda deiir (Berkn, 2005).
7.10 Dolgu Barajlar
Dolgu baraj, yap yerinin yaknndan alnan veya kazlarak salanan tabii malzeme ile
yaplan baraj trdr. Bu trde, malzemeler yerine yerletirildikten sonra yksek kapasiteli
makinelerle sktrlr. Dolgu barajlar, toprak dolgu ve kaya dolgu diye iki ana blme ayrlr.
7.10.1 Toprak dolgu barajlar
Dolgu malzemesinin %50den fazlas toprak olan bir baraja toprak dolgu baraj denir.
Bunlar topran niform ve ince tabakalar halinde serilip, topran su muhtevasn istenen
seviyeye indirecek ekilde makinelerle sktrlmas ile oluturulan yaplardr.
Homojen toprak dolgu baraj en basit ve en eski baraj trdr. Bu tr barajlarda kontrol
altna alnamayan szma ile ilgili byk problemler yaanmtr. Ancak 19. yzyldan sonra
dolgu barajlarda iki temel eleman nem kazanmtr. Bunlar:
a) Geirimsiz olan ve su tutan eleman veya pek az geirimli ekirdek
b) Yapnn stabilitesini salamak zere daha iri malzemeden oluan yan
destek dolgulardr.

Su Yaplar Ders Notu

18

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

ekil 4.a ve 4.bde gsterilen homojen toprak dolgu en kesitler daha kk ve az nemde olan
barajlar iin veya seddeler iin kullanlr.

(a)

(b)

ekil 4. Homojen toprak dolgu baraj tr

Merkez ekirdekli dolgu baraj kesitleri ekil 5.a ve 5.bde gsterilmitir. Bu tr daha
byk barajlarda en yaygn kullanlandr.

(a)

(b)

ekil 5. Merkez ekirdekli dolgu baraj kesitleri

1950lerden sonra, ekil 6.a ve 6.bde gsterilen sktrlm kaln geni kil ekirdekli
en kesitlere geilmitir. Geni ekirdekler gei dnemi, zemin mekanii teorisindeki
gelimelerin olduu ve yksek kapasiteli toprak nakletme ve sktrma makinelerinin ortaya
kt zamana rastlar. Gnmzde ekirdein taban genilii, dolgu yksekliinin %20-40
kadar alnmaktadr.

Su Yaplar Ders Notu

19

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

(a)

Dr. N. Gedik

(b)
ekil 6. Sktrlm kaln geni kil ekirdekli en kesitler
7.10.2 Kaya dolgu barajlar
Kaya dolgu barajlarda, dolgunun %50den fazlas kaya tr malzemedir. Bunlarda

geirimsizlii salamak iin sktrlm kil, beton veya asfalt tr malzeme de kullanlr.
Yaygn kullanlan kaya dolgu baraj trleri ve bunlarn ev eimi deerleri ekil 7de
verilmitir.

ekil 7. Kaya dolgu barajlarda belli bal trler

Merkez ekirdekli ve eimli ekirdekli kaya dolgu baraj en kesitleri ekil 7.a ve
7.bde gsterilmitir.
ekil 7.cde gsterilen menba kaplamal kaya dolgu baraj beton veya asfalt kapl
olabilir. Merkez ekirdekli yapmak iin uygun toprak yoksa veya ekonomik deilse,

Su Yaplar Ders Notu

20

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

gnmzde yaygn kullanlan 0.15-0.30 m kalnlnda ince asfalt kaplamal enkesit

seilebilir. Bir asfalt kaplama, yklmakszn byk miktarlardaki deformasyonlara
dayanabilir.
Kalnl 0.6-1.0 m olan kaln asfalt kaplamalar da ekil 7.dde grld gibi,
merkez ekirdekli baraj, daha seyrek rastlanan bir tr olarak kullanlmaktadr. Belli bir baraj
yeri iin en uygun dolgu en kesit trnn seimi, esas olarak yeterli miktarda farkl dolgu
malzemelerinin zelliklerine ve salanabilmelerine baldr.
Kaya dolgu barajn toprak dolgu baraja gre stnlkleri:
1. K mevsiminde de kaya dolgunun serilmesi mmkndr.
2. Kaya dolgu ile beton enjeksiyonu ayn anda bir arada yaplabilir.
3. Kaya dolguda boluk basnc ve borulanma yoktur.
4. Derivasyon tesisleri pahal olacaksa, byk taknlar kaya dolgudan geirilebilir.
Memba perdeli kaya dolgu barajlardan olan n yz beton kaplamal kaya dolgu
barajlar, 1980den beri ok yaygn kullanlmaktadr. Bu trn dier trlerden stnlkleri
aada verilmitir:
1. Her ama ve ykseklikteki baraj iin uygulanabilir.
2. Memba ve mansap evleri 1:1.3 ile 1:1.5 arasnda seilebilir. evlerin daha dik
olmasndan dolay taban kalnl daha azdr ve daha az dolgu malzemesi gerekir. Dier yap
boyutlar da taban kalnlna bal olarak azalr.
3. Sktrma donanmna ihtiya yoktur.
4. n yz betonarme perde ile kapl olduu iin szma ve kaak problemi yoktur.
5. Tepe oturmas olmad iin hava pay azdr. Ayrca gvde zerinde dolu savak
yaplabilir.
6. Boluk suyu basnc yoktur.
7. Deprem tehlikesine kar daha dayankldr.
8. naat daha ksa zamanda tamamlanabilir.
9. Yksek mukavemetli temel gerekli deildir.
10. Btn bunlarn sonucu olarak maliyeti, daha dktr.

Su Yaplar Ders Notu

21

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.10.3 Dolgu barajlarn stnlkleri

Dolgu barajlar dier baraj trlerine gre giderek stnlk salamaktadrlar. Bu
stnlklerinden dolay yaplm ve yaplacak barajlarn byk bir ksm bu trde
seilmektedir. Dolgu barajlarn stnlkleri yle sralanabilir:
1. Bunlar dar vadilerden geni vadilere kadar her vadi ekli iin uygundur.
2. Bunlar kayalardan yumuak topraa, skabilenden skmayana, geirimliden
geirimsize kadar her trl temel artlarnda uygulanabilirler.
3. Bunlarda tabiattaki malzemeler kullanldndan dardan getirilecek veya tanacak
ilenmi malzeme veya imento miktarlar en aza inmektedir.
4. Gerek toprak ve gerekse kaya dolgu olarak eitli dolgu malzemeleri iin
uygulanabilen tasarm kriterleri ok esnektir.
5. naat ilemlerinin nemli bir ksm makinelerle yrtlmekte ve makineler gn
getike gelimektedir.
6. Makinelemenin artmas ve makinelerin gelimesi sonucu olarak, barajlardaki toprak
dolgu veya kaya dolgunun birim maliyeti, ktle betonunkine gre daha yava
artmaktadr.
Dolgu barajlarn bu stnlklerinin yan sra dezavantajlar da vardr. Bunlar:
1. zerlerinden su aarsa, hasar oluma ve yklma tehlikeleri daha byktr. Bunun iin
taknlar dikkatli tahmin edilip gvdeden ayr bir dolu savak planlanmaldr.
2. Bunlarn baraj gvdesinde ve temelinde szma ve i erozyon (anma) tehlikesinin
dier baraj trlerinden daha fazla olmasdr (Araliolu, 2004).
7.11 Beton Barajlar
Beton baraj gvdeleri, gevek zemin ve ayrm kaya kazlp alndktan sonra, yeterli
tama gcne sahip salam kaya zemin zerinde ina edilirler. Beton barajlarn en nemli
avantaj, dolusavak, dip savak vs. gibi dier yaplarn gvde zerinde yer alabilmesidir. Aks
yerindeki mevcut artlara gre beton arlk veya beton kemer tipinde bir gvde seilebilir.

Su Yaplar Ders Notu

22

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

ekil 8. Baraj tipleri

7.11.1 Beton arlk barajlar
Beton arlk baraj gvdeleri, bata baraj glnden kaynaklanan su ykn ve dier
eitli ikincil ykleri kendi arl ile karlayarak temele aktaran yaplardr. stinat duvar
gibi alan bu yaplar, dolu gvdeli veya boluklu bloklardan veya aralar kapatlm
payandalardan oluur.

Su Yaplar Ders Notu

23

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Dolu gvdeli arlk barajlar: Bu tipteki barajlar gvdenin byklne uygun olarak
boyutlandrlm 10 ile 20 metre geniliinde trapez kesitli beton bloklarn yan yana
getirilmesi sureti ile projelendirilirler. Gvde genel olarak dorusal bir aks zerine oturur,
fakat estetik ynden veya zel bir amala aks kemer formunda da yaplabilir. Blok genilikleri
20 myi gememelidir, zira bu genilik ald zaman termal atlaklarn ortaya kmas
mmkndr. Gvde yzleri baz amalarla deiken eimli olarak da dzenlenebilir.
Payandal ve boluklu beton gvdeler: Bu tip gvdeler, beton arlk barajlarnn zel
ekli olup, hemen hemen ayn statik prensiplere gre alr. Yan yana sralanm
payandalarn memba yzleri geniletilmek sureti ile veya aralar plak, kemer vs. gibi
elemanlarla kapatlarak sreklilik salanmtr. Dolu gvdeli arlk baraj gvdelerine kyasla
daha geni vadilerde ekonomik olabilirlerse de ykseklikleri snrldr. Genellikle 150 mye
kadar olan yksekliklerde yaplrlar. Beton malzeme kullanm az, fakat kalp ve iilik
maliyeti fazladr.
7.11.2 Beton arlk barajlarn hesap esaslar
Genellikle bir dik gene benzeyen ve su basncn kendi arl ile karlayan
barajlardr. Arlk barajlarnda etki eden en nemli d kuvvet haznedeki hidrostatik su
basncdr. Bu nedenle hidrostatik basn dalmn iyi karlayabilmesi iin, tabana doru
genileyen gen kesit seilir. ok byk arlklarna ramen emniyet faktrleri kktr.
Memba yzleri dik veya dike yakn dzenlenirler. Planda kesit ekillerinde deneyimler
sonucu gelitirilen formlarda deimeler yaplmtr. Genelde planda dorusal, nadiren de
kavisli olarak yaplrlar. Salam ve geirimsizlii salanabilecek yeterli kalnlkta kaya
temellerin uygun bir derinlikte bulunduu orta genilikteki vadilerde, yeterli miktarda ve
istenen zellikte agrega malzemesinin bulunduu ve imento naklinin ekonomik olduu
yerlerde, byk takn debilerinin baraj gvdesi zerinden mansaba aktarlmas gerektii
durumlarda, baraj zerinden bir ulam yolu geirilmesi sz konusu olduunda, dier beton
baraj tiplerine gre don etkilerine kar daha az hassas olduundan, dier baraj tiplerine gre
sava ve sabotaja kar daha gvenli olduu kabul edilmesi durumunda tercih edilir. Uygun
temel artlarnda, projesi yerel artlara uygun ve inaat iyi yaplm bir beton arlk baraj
bakm ve iletme masraflar az olan kararl bir yapdr.

Su Yaplar Ders Notu

24

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Arlk barajlarnn planda yerletirilmeleri hibir statik arta bal olmadndan,

baraj ekseni iki yama arasnda en ksa balanty salayacak ekilde doru bir izgi eklinde
planlanr.
Memba yzeyi dey veya en fazla %10 eim verilerek yaplabilir. Memba yzeyinin
eimli yaplmasnn sebebi, baraj bo haldeyken ekme gerilmelerini nlemek, dolu
haldeyken kayma ve devrilme emniyetini artrmaktr. Beton arlk baraj hesaplar iin
kullanlan gen kesitin minimum boyutlar barajn kendi arl, hidrostatik su basnc ve
taban su basncnn etki ettii normal ykleme durumunda ekme gerilmeleri meydana
gelmeyecek ekilde belirlenir. Arlk barajlarn projelendirilmesinde,
-

Barajda ekme gerilmeleri meydana gelmemeli

Barajn hibir yerinde beton emniyet gerilmeleri almamal

Zemin emniyet gerilmeleri almamaldr.

Birinci koula gre baraj kesit boyutlar belirlenerek, bu kesitin dier denge artlarn
salayp salamad aratrlr. Boyutlandrma, haznenin dolu ve bo olmas halinde normal
ve zel ykleme durumlar iin ayr ayr yaplr.
Birinci koulun salanmas iin etki eden kuvvetlerin bilekesinin ekirdek blgesi
iinde kalmas gerekir. Bunun iin, tabann mansap tarafndaki 1/3b noktasna gre
momentler yazlarak sfra eitlenirse, mansap yzeyinin eimi iin,

tan =

b
1
=

H
b
m

(7.9)

bulunur. Burada, b barajn taban genilii, H barajn ykseklii, genin tepe as, ve b
suyun ve betonun zgl arlklar, m ise taban su basnc kltme faktrdr (m = 0.5-0.7).
Genellikle tan = 0.65-0.80 arasnda bulunur.
Devrilme emniyeti

ekme gerilmeleri meydana gelmemesi barajn devrilmeye kar emniyetli olduunu

gsterir. Fakat hesaplanmas gerekirse devirmeye kar koyan momentlerin devirmeye alan
momentlere oran iin u koul salanmaldr.

Su Yaplar Ders Notu

25

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

M koruyucu
M devirici

Dr. N. Gedik

23

(7.10)

Kayma emniyeti

H
V

(7.11)

eitlii ile bulunur. Burada, H toplam yatay kuvvetlerin bilekesi, V toplam dey
kuvvetlerin bilekesi, f temel ile beton arasndaki srtnme katsaysdr (f = 0.30-0.80).
Barajn kesme mukavemeti

Kesme mukavemetinin salanmas iin,

(V - U)f + A
5.0
H

(7.12)

salanmaldr. Burada, H toplam yatay kuvvetlerin bilekesi, V toplam dey kuvvetlerin

bilekesi, f temel ile beton arasndaki srtnme katsays, A temel yzey alan, betonun
kesme gerilmesidir.
Gerilme tahkikleri

Gvde ve temelde emniyet gerilmelerinin almad gsterilmelidir. Baraj gvdesi bir

tek paral (monolitik) yap kabul edilerek, memba ve mansap yzeylerindeki normal
gerilmeler,

V 6e
1
bd
b

(7.13)

ifadesinden hesaplanabilir.

Su Yaplar Ders Notu

26

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.11.3 Payandal barajlar

Bu tip gvdeler, beton arlk barajlarn zel ekli olup, hemen hemen ayn statik
prensiplere gre alr. Yan yana sralanm payandalarn memba yzleri geniletilmek sureti
ile veya aralar plak, kemer vs. gibi elemanlarla kapatlarak sreklilik salanmtr.
Payandalar gvdenin memba yzn kapatan beton kemer veya perdelere mesnet grevi
yaparlar. Dolu gvdeli arlk baraj gvdelerine kyasla daha geni ve yamalar yatk
vadilerde ekonomik olabilirlerse de ykseklikleri snrldr. Genellikle 150mye kadar iilik
maliyeti fazladr. Barajn kayma emniyetini arttrmak iin memba yzeyi genellikle 1:1 eimli
olarak yaplr. Payandal barajlar genellikle dz kretli olarak planlanr.

Uygulama ve tercih sebepleri:

Beton arlk barajlara kyasla betondan %30-%70 arasnda tasarruf salar.

Baraj yerinde yer yer tama gc yetersiz zeminlerin bulunmas

Derivasyon inaat iin daha elverili koullar salar.

Eik memba demesi zerindeki suyun arl stabilite ynnden yararldr.

Sadece payanda temelinde taban suyu basnc oluaca iin stabiliteyi artrc bir
etkendir.

Byk takn debilerinin baraj zerinden mansaba aktarlmas uygundur.

Beton arlk barajlarna kar daha esnek olduklar iin oturmalardan

etkilenmezler.

Payandal barajlarn inaat iin nemli baz esaslar: Betonlar 3 - 3.5 m ykseklikte

ksmlar halinde dklr. Elemanlarn betonarme ve ince kesitli olmas nedeniyle

kalplarn

yaplmasnda,

betonun hazrlanmas

ve

dkmnde

byk

zen

gsterilmelidir. Szmalarn nlenebilmesi iin bakr, zel plastik malzemeler kullanlr.

Su Yaplar Ders Notu

27

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.11.4 Kemer Barajlar

Kemer baraj, haznedeki su basnc kuvvetini ve barajn kendi arln kemer etkisi ile
byk oranda vadideki yamalara aktarmak iin planda kemer eklinde yaplan baraj trdr.
Bu baraj trnde ykler ve dolaysyla gerilmeler kesitlerin iinde ok iyi dald iin
kullanlan malzeme miktar arlk barajnkine gre azalr ve bylece baraj maliyeti der.
Ancak kemer baraj yaplabilmesi iin vadinin olduka dar, temel ve yamalarnn tama
gcnn yksek olmas gerekir. Bu baraj trleri nceleri ta duvar veya kesme tatan
yaplrken, beton retiminin balamasndan sonra genellikle beton olarak planlanmaktadrlar.
Kemer barajlarda taban kalnlnn baraj yksekliine oran 0.20 ile 0.60 arasnda
deimektedir. Bir kemer baraj, alternatif bir arlk baraj iin gerekli olan beton
malzemesinin yaklak %30u kadar ile yaplabilmektedir. Kemer barajlar, arlk ve
payandal barajlara gre sadece daha ekonomik olmayp, ayn zamanda daha da emniyetlidir.
Konunun daha kolay anlalmas iin nce kemer barajlar iin kullanlan baz terimler
aada aklanmtr.
Kemer veya kemer dilimi: Barajn planda iki yatay dzlem ile ayrlm ksmdr.

Kemerlerin kalnl, niform olarak projelendirilebildii gibi referans dzleminin her iki
yannda dereceli olarak artan ekilde de projelendirilebilir.
Konsol veya konsol dilimi: Barajn deyde iki radyal dzlem arasnda kalan ksmdr.

ekil 9. Kemer ve konsol dilimleri

Anahtar kemer veya ana kemer : Genellikle bu, baraj tepesindeki kemerdir.

Maksimum uzunlua sahip kemer dilimini gsterir.

Su Yaplar Ders Notu

28

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Kemer i ve d yzeyi: Bir kemer barajn memba ve mansap yzeyini ifade etmek iin

terminolojide en ok kullanlan terimler kemer i ve d yzdr. Kemer i yz, kemer

dilimlerinin mansap tarafn, kemer d yz ise memba tarafn belirtir. Bu terimler sadece
kemer dilimleri iin geerlidir. Konsol dilimlerinin yzeylerini ifade etmek iin ise, memba
ve mansap yzeyi terimleri kullanlr.

ekil 10. Tipik birer kemer ve konsol kesiti

Srt erisi: Bir kemerin memba taraf erisi

erisi: Bir kemerin mansap taraf erisi

Kemer kalnl: Srt ve i erisi arasndaki uzaklk

zengi (mesnet): Kemer ular veya kemer mesnetleri
Merkez as: zengilerden i veya srt erilerine dik dorular arasnda kalan a
Kaburga: ki yatay dzlem arasnda kalan dilim (kemer dilimi)

ekil 11. Kemer barajda baz terimlerin emas

Su Yaplar Ders Notu

29

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

7.11.4.1

Dr. N. Gedik

Kemer barajlar iin vadi ekilleri

Kemer barajlar iin vadi ekilleri drt ana grupta toplanabilir:

1. Dar V tipi
2. Geni V tipi
3. Dar U tipi
4. Geni U tipi

ekil 12. eitli vadi ekilleri

Kemer barajlarn yapm dnlen btn vadilerde, L tepe uzunluunun ,

H yksekliine oran (L/H) esas alnr.
1. Dar V tipi vadi: Dar V tipi vadi, tepe uzunluunun ykseklie oran 2 veya daha az
olan bir baraj yaplmasna uygun vadi eklidir. Bu tipteki vadilerin yamalar
genellikle dzdr ve akarsu yatana doru birbirine yaklar. Bu vadi tipi, barajn
zerine gelen yk byk oranda kemer etkisi ile amalara aktardndan, kemer
barajlar iin birinci derece de tercih edilir.
2. Geni V tipi vadi: Geni V tipi vadi, tepe uzunluunun ykseklie oran 5 veya
daha fazla olan bir baraj yaplmasna uygun vadi eklidir. Kemer barajlar iin bu
orann st snr 10dur. Vadi yamalar ok belirgin ve dalgal olabilir. Ancak kaz
ileminden sonra nehir yatana doru V tipi kntlar daha az belirgin, genellikle
dz hale getirilebilir.

Su Yaplar Ders Notu

30

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

3. Dar U tipi vadi: Dar U tipi vadilerde, yamalar vadini st yarsnda hemen hemen
deydir. Akarsu yatann genilii, tepedeki vadi geniliinin hemen hemen
yars kadardr. 0.25 H yksekliinin stnde hareketli ykn ou kemer etkisi ile
kaya yamaca aktarlr. Kemerler, st ksmlarda niform kalnlkl, ancak akarsu
yatana yakn ksmlarda deiken kalnlkl olacaktr.
4. Geni U tipi vadi: Geni U tipi vadilerde, kemerlerin ou tepe uzunluuna kyasla
uzun olduundan bu tr bir kemer baraj tasarm iin olduka az tercih edilir.
0.25H yksekliinin altnda, hareketli ykn ou konsol etkisi ile tanr.
7.11.4.2

Kemer barajlarn uygulama yerleri ve tercih sebepleri

Kemer barajlarn uygulama yerleri ve tercih sebepleri iin aadaki maddeler

saylabilir:
1. Baraj trleri iinde kemer barajlar kadar vadi ekline bal baka bir tip mevcut
deildir. Vadi geniliinin vadi yksekliine oran L/H < 6 olan baraj yerlerinde
uygun bir baraj tipidir. Bugne kadar yaplan kemer barajlarn %80inde bu oran 4ten
daha kktr.
2. Kemer barajlar tip olarak seilebilmesi iin vadi taban ve vadi yamalarndaki
kayann salam ve tama gcnn yksek olmas gerekir. Ayn zamanda temel
kayada kemer kuvvetlerin ak ynne dik ynde byk atlaklar, faylar ve
tabakalama bulunmamas gerekir.
3. Dier beton baraj tiplerine gre beton hacminde byk tasarruf salanr.
4. Baraj kesiti ince olduu iin baraj duvarlar daha esnektir ve ar yklemelere kar
hassasiyet azalr ve daha byk emniyet gerilmelerine izin verilir.
5. Betonun emniyet gerilmeleri sonuna kadar kullanlabilir.
6. Kemer barajlarda duvar kalnl ince seildii oranda esneklik artar ve kemer etkisi
n plana kar.Bu sebeple yklerin kemer etkisi ile en iyi ekilde tanmas iin
mmkn olduu kadar kk erilik yarap ve byk merkez as ile planlamalar
gerekir. Vadi yamalarnda balant en az 450 olmaldr (Araliolu, 2005).

Su Yaplar Ders Notu

31

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.11.4.3 Kemer barajlarn tipleri

Kemer barajlarn snflandrlmasnda en nemli kriteri kemerde kullanlan dnel

cismin ekli oluturur. Buna gre kemer barajlar 3 tip olarak verilebilir.
7.11.4.3.1 Sabit merkezli (yarapl) kemer barajlar

En basit kemer baraj tipidir. Memba yz dey silindirik olup, mansap yz konik
biimlidir. Srt ve i erilerinin merkezleri ayn olduu iin, sabit merkezli veya btn btn
yatay kesitlerde srt erilerinin yaraplar ayn olduu iin sabit yarapl olarak
adlandrlrlar. Yaraplar eit olduu iin merkez alar deiir. Bir kemer barajn hacmi
kemer kalnlna, uzunluuna ve merkez asna baldr. Hacmin minimum olmas iin
merkez as 2 1330 olmaldr. Toporafik koullar gibi faktrler bu optimum deerin
kullanlmasn zorlatrr. Bu nedenle genellikle 1100 < 2 < 1400 deer aral kullanlr. Bu
tip kemer barajlar dik yamal U ekilli vadilerde orta ykseklikte barajlar iin uygulanrlar.
Aa doru vadi daralmas sebebiyle kemer tesiri azalacandan V eklindeki vadilerde
uygun deildirler.

ekil 13. Sabit merkezli kemer baraj

Su Yaplar Ders Notu

32

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.11.4.3.2 Sabit merkezli al kemer barajlar

Btn kemer yaylarnda merkez as sabit olup, merkezleri ve yaraplar deikendir.

Tabana doru yaraplar klr. Bu nedenle alt ksmnda kemer tesiri daha iyi oluur. Sabit
merkezli barajlara gre daha ince yaplabilirler. V ekilli ve gen tipli veya parabol ekilli
yksek

vadilerde

uygulanabilirler.

Hacmin

minimum

olmas

iin

merkez

as

2 1330 olmaldr.

ekil 14. Sabit merkez al kemer baraj

7.11.4.3.3 Deiken yarapl ve deiken merkez al kemer barajlar

Hem merkez as hem de yarap deien kemer barajlardr. Her ikisinin avantajn
da tar. Memba ve mansap taraflar dey dorultuda kavislidir (Berkn, 2005).

ekil 15. Deiken yarapl ve deiken merkez al kemer barajlar

Su Yaplar Ders Notu

33

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Kemer barajlar kalnlklarna gre, ince kemer, orta kalnlkl kemer ve kaln arlk
kemer olarak da snflandrlabilir. Tepe kalnlnn (TC) ve taban kalnlnn (TB)ykseklie
oran ile tanmlanan bu tipler Tablo 1de gsterilmitir.
Tablo 1. Kalnlklarna gre kemer baraj tipleri
Kemer Baraj Tipi
nce kemer
Orta kalnlkl kemer
Kaln arlk kemer
7.11.4.4

TC / H
0.025-0.05
0.025-0.05
0.05-0.1

TB / H
0.09-0.25
0.25-0.4
0.5-1

TB / TC
2.9-5
5-10
8-15

Kemer baraj inaat

Kemer barajlarn inaat srasnda dikkat edilmesi gereken bir takm nemli hususlar
bulunmaktadr. Bunlar u ekilde sralanabilir.
1. Temeller salam kayaya kadar kazlmaldr. zengilerde temel yzeylerinin normal
kuvvete dik olmas salanmaldr.
2. Beton dkm azami 15*15 mlik bloklar halinde yaplmal ve bir blok tam
soumadan yanlarna ve stne bloklar dklmemelidir. Blok betonlar dklrken
artmal olarak dklmelidir. Blok ykseklii aa ksmlarda 1,5 m tutulmal,

yukar ksmlarda ise arttrlmaldr. nce ksmlarda bile blok yksekliinin 3mden
fazla olmamas gerekir.
3. st ste gelen bloklar arasnda iyi bir aderans salamak iin alttaki blok st yzeyi
iyi temizlenmeli ve stteki blok dklmeden bol erbetli har serilmelidir.
4. Kalnl az olduu iin kemer barajda szmalara ve hava artlarnn ypratc
etkisine meydan vermemek iin beton kalitesine ve dkm iiliine dikkat
edilmelidir.
5. Dey derzlerde geme yaplmal ve su tutucular kullanlmaldr. Btn atlak ve
derzler enjeksiyonla tkanmal ve yapnn tek para olarak almas salanmaldr.

Su Yaplar Ders Notu

34

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

7.11.4.5

Dr. N. Gedik

Trkiyede Kemer Barajlar

Trkiyede 2005 ylna kadar tamamlanan byk barajlarn %75i toprak dolgu ve
%17si kaya dolgu tipindeki barajlardr. Sadece %2si kemer baraj trndedir. Bu oranlar
karlatrldnda kemer barajlarn saysnn olduka az olduu grlr. Trkiyede 2005
ylnda inaat devam eden barajlar ile birlikte toplam 8 adet kemer baraj bulunmaktadr. Bu
barajlarn iinde Deriner Baraj gvde ykseklii asndan dnyada sayl yksek barajlar
iine girmektedir.
lkemizde bulunan beton kemer barajlar, gvde yksekliklerine gre Tablo 2de
sralanmtr (Araliolu, 2005).
Tablo 2. Trkiyede kemer barajlarn gvde yksekliine gre sralan
Sra no

Baraj Ad

Gvde ykseklii, m

Deriner Baraj

253

Ermenek Baraj

230

Berke Baraj

201

Oymapnar Baraj

185

Karakaya Baraj

173

Gkekaya Baraj

153

Sr Baraj

116

Gezende Baraj

75

7.11.5 Silindirle Sktrma Beton Barajlar

Son yllarda barajlar eitli teknolojilerle yaplmaktadr. Bunun iin dnyadaki tm

baraj teknolojileri yakndan izlenmelidir. Baraj yapm teknolojilerinden biri de silindirle
sktrma beton (SSB) (roller compacted concrete dams (RCCD) = serme beton baraj)baraj
metodudur. Bu yolla hem en az normal beton barajlarnki kadar salamlk elde edilebilir, hem
de maliyet ok byk oranlarda debilir. Bugn sadece gelimekte olan lkelerde deil,
gelimi lkelerde de maliyeti en aza indirmek iin bu metot hzla yaygnlamaktadr. Son
yllarda ABD ve ngilterede birok baraj, Japonyada ve indeki beton barajlarn ou bu
ekilde yaplm ve yaplmaktadr.

Silindirle sktrma beton barajlar (SSB) olduka dk oranda karm suyu ve

imento ieren zel bir beton trnn, tabakalar halinde yerine serilerek sktrlmas sureti

Su Yaplar Ders Notu

35

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

ile ina edilen yaplardr. Bu betondaki karmda imento ierii klasik betonunkinden az
olmakla birlikte, karm benzer malzemelerden oluur. Bu karma imentodan baka uucu
kl gibi ek balayc maddeler de katlabilir. Bu karm genellikle titreimli silindirlerle
sktrld iin oluturulan betona bu ad verilmitir. Bu betonda imento ierii 60 ile
360 kg/m3 arasnda deiir.
Son yllarda silindirle sktrma beton, baraj gvdelerinde, batardolarda ve dier baraj
ksmlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tr barajlarda kullanlan en byk akl ap
150 mmdir. SSB barajlarn iki yz de dier trlere gre daha dik evli yaplabilir. Bylece
bu tr barajlarda daha az malzeme gerekli olur. Bundan baka bu tr barajlar daha hzl
yaplabildikleri iin daha erken hizmete girerler. Bylece bir dolgu baraja gre toplam
maliyette nemli bir azalma salanr.
2004 yl bana gre dnyada yaplan ve inaat devam eden 300den fazla SSB baraj
vardr. 43 farkl lkede planlanan bu barajlarda ayda ortalama 100000m3 beton dklm ve
bu deer baz barajlarda 200000m3/ay miktar amtr. Bylece barajlarn yapm ok hzl
tamamlanabilmitir.
SSB baraj eitlilii, kullanlan malzeme oranlarnn farkllna veya inaat
metodunun farkllna dayanr. SSB karmlar genelde 0.3 ile 0.6 m arasndaki kalnlkta
katmanlar halinde serilir ve sktrlr. zerlerinde yaplan aratrma ve gelitirmeler devam
etmekle birlikte, SSB baraj trleri genelde e ayrlabilir.
1. Dk balaycl baraj
2. Yksek balaycl baraj
3. Silindirle sktrma baraj (Japon metodu)
DNYADA VE TRKYEDEK GELMELER
Silindirle sktrma beton kavram II. Dnya Sava ncesinde ortaya atlmtr. O
zamanlar ilk defa havaalanlar ve otoyollarn temel altlarnda kullanlmaya balanmtr. Bu
uygulamaya benzer nitelikte ilk alma 1964te talyada bir barajda yaplmtr. Bundan
sonraki yllar boyunca eitli yaklamlar gelitirilmi ve SSBun barajlarda kullanm
yaygnlamtr. Tamamen silindirle sktrma beton kullanlarak yaplan ilk baraj 1982de
balanan ABDnin Oregon Eyaletindeki Willow Creek Barajdr.
Su Yaplar Ders Notu

36

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

1995te inde Longtan Hidroelektrik Projesi kapsamnda 216.5 mlik dnyann en

yksek SSB arlk barajnn inaatna baland. Bu barajn biriktirme kapasitesi
27,27.109m3tr.
Silindirle sktrma beton baraj metodu dnyada yldan yla ok byk hzla
yaygnlamaktadr. Bunun en nemli sebepleri: yap boyutlarnn kltlmesi dolaysyla
malzeme ve iiliin azaltlmas, dk imento miktar kullanlmas, klasik dolgu
ekipmanlaryla yaplabilme imkan, kstl sreli ilerin abuk bitirilebilme imkan ve ok
ekonomik bir zm oluturulmasdr.
lkemizde baraj yaplarnda SSB kullanm ok ge balamamakla beraber btnyle
SSB olarak yaplan baraj says ok azdr. Genelde batardo yapmnda veya tamir ilerinde
kullanlmaktadr. Karakaya, Krtn ve Sr barajlarnn memba batardolarnda SSB
kullanlmtr.
Silindirle sktrma beton barajn balca stnlleri unlardr:
1. Zamandan en az %30 tasarruf edilmi olur. Bu sre azalmas barajn inaat
masraflarn azaltr.
2. En azndan normal beton baraj kadar salamlk elde edilir.
3. Toprak dolgu baraj yapm hznda SS beton baraj yaplr.
4. Toprak dolgu baraj yapm kolaylnda SSB baraj yaplr. Klasik ktle beton
barajlarn oluturan ktle betonlar kalp dklerek yaplr. SSBda ise yatay
tabakalar halinde yerletirme ve sktrma ilemi yaplr. Bu trde, klasik dolgu
baraj ekipman (donanm) kullanabilme imkan vardr.
5. %30 - 40 mertebesinde ekonomik fayda salanr.
6. Ktle betona gre dk oranda imento kullanlabilir ve daha fazla puzolan
katlabilir (Araliolu, 2005).

Su Yaplar Ders Notu

37

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.12 Baraj Haznesi Hacminin Bulunmas

7.12.1 Hacim-Yzey Grafii

Baraj yerinin haritas zerinde yaplan almalar ile elde edilir. Hazne zerinde e
ykseklik erilerinin evreledii alanlar llr. Bir eksen takmnda apsiste alan, ordinatta
ykseklik gsterilerek alan ykseklik erisi elde edilir. Hacim ise alan erilerinden
faydalanarak,
A + Ai
V = i +1
hi
2

(7.14)

eitliinden hesaplanr. Hi, iki alan arasndaki ykseklik farkdr. Bulunan Vi + Vi-1, hi deeri
ile iliki haline getirilirse hacim erisi elde edilmi olur. Bu iki eri hacim alan grafiini
oluturur. Hacim erisinden belli ykseklikteki barajn depolayaca hangi su hacmi veya
belli bir depolama hacmini elde edebilmek iin barajn yaplmas gerekli ykseklii
bulunabilir.
7.12.2 Aktif Depolama Hacminin Tayini

Akarsuyun akm deerleri ve ihtiya debileri bir arada deerlendirilerek haznenin aktif
hacmi belirlenir. Bu almalar, akarsudaki akm debisi, deiimi ile ilgili yllk akm verileri
kullanlarak genellikle grafik veya tablolarla yaplr. Hazne hacmi su gereksinimlerine gre
belirlenecei iin, suyun eitli kullanm ekillerine gre (sulama, enerji, balklk, su temini
vb) veya bunlarn birleik ekillerine cevap verebilecek ekilde planlama yaplr.
Aktif hacmin belirlenmesi de genellikle iki yntem kullanlr. Bunlar,
1. Debi gidi izgisi
2. Toplam hacim erisidir.

Su Yaplar Ders Notu

38

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

7.12.2.1

Dr. N. Gedik

Debi gidi izgisi metodu

Akarsuyun getirdii su miktar ile ihtiyalarn aylk deerleri kullanlarak debi gidi
izgileri (ekil 16) izilerek birbiriyle karlatrlr. htiya izgisinin stnde kalanlar
ihtiyatan fazla olan hacimleri gsterir. htiya izgisinin altnda kalanlar ise ihtiyatan eksik
olan hacimleri gsterir. Fazla (F) ve eksik hacimler (V) incelenerek hazne hacmi belirlenir.

ekil 16. Debi gidi izgisi ile aktif hacim tayini

Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamndan byk ise (F > V)

Vlerin en by, hazne hacmi seilir. Bu durumda belli bir miktar suyun kullanlmadan
savaklanmas sz konusudur.
-

Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamndan eit ise (F = V)

Gelen btn suyun kullanlmas sz konusudur. Tam dengeleme denilen bu durumda arka
arkaya gelen fazla ve eksik hacimlerin en by hazne hacmi seilerek kontrol yaplr.
-

Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamndan az ise (F < V)

htiyac karlayacak yeterli su yok demektir. Bu durumda fazla hacimlerin en by

hazne hacmi seilerek gelen sudan olabildiince faydalanmaya allr.

Su Yaplar Ders Notu

39

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

7.12.2.2

Dr. N. Gedik

Toplam Hacim Erisi Metodu (Grafik Metot)

Bu yntemde akarsudan gelen su hacimleri belli bir tarih balang alnarak aylk
deerler eklinde toplanr. Yatayda zaman, deyde toplanm hacimler alnarak zerine
toplam hacim erisi izilir. Bu erinin herhangi bir noktasndaki teetinin eimi o andaki
akarsu debisini verir. htiya hacimleri de toplanarak ayn grafik zerinde gsterilir (ekil 17).
Gelen su debi toplam hacim erisine, ihtiya izgisine paralel olacak ekilde teetler
izilir. Bu teetlerin deme noktalar, gelen ve ihtiya debilerinin eit olduu zamanlar
gsterir. Birbiri ardnca gelen teetlerin arasnda kalan ykseklik farklar fazlalk ve eksiklik
hacimleridir. Her teet noktasndan sonra gelen debiler ihtiyatan az ise eksik hacim ortaya
kar. Bu ekilde ihtiya fazlas ve eksii hacimler belirlenerek hazne hacmi belirlenir. htiya
debisinin sabit olmas halinde de ayn prensipler geerlidir (Berkn, 2005).

ekil 17. Gelen suyun toplam hacim erisi ile aktif hacim tayini

Su Yaplar Ders Notu

40

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.12.3 l Hacmin Belirlenmesi

Btn akarsularda az veya ok ask maddesi ve srnt maddesi eklinde kat

maddeler tanr. Tanan maddelerin bir ksm baraj glnde ylarak baraj haznesinin
giderek azalmasna sebep olur. Planlama ve tasarm srasnda baraj haznesinde onun
ekonomik mr iinde ylabilecek kat madde miktarnn oluturaca l hacim belirlenir.
Bu l hacmin belirlenmesi iin tanan ve ylan kat maddelerin zgl arl, haznenin
bulunduu akarsu kesitine gelen kat madde miktar, haznenin tuzaklama oran ve haznenin
ekonomik mr bilinmesi gerekir.
Haznede ylan kat madde hacmi, Vk
Vk = G A t

(7.15)

bants ile hesaplanr. Burada, tuzaklama oran, G bir ylda bir kilometre kare havzadan
gelecek kat madde miktar (m3/km2/yl, kat madde verimi), A havza alan (km2), t yl olarak
geen sredir.
Genellikle G kat madde verimi ton/km2/yl cinsinden verilir. Bu deer havzadan
havzaya 20-1400 ton/km2/yl arasnda deiir. Trkiyede en yksek kat madde oran
Yeilrmak zerindeki Kelkit aynda ve deeri 692 ton/km2/yl olarak belirlenmitir. En
dk deerli akarsular ise Sakaryann yukar kesimi, Meri, Tunca ve Ergene ile Asi
nehirleridir ve bunlarda kat madde oran 20-35 ton/km2/yl arasndadr. Gnin birimini
hacme, yani m3/km2/yla evirmek iin haznede ylan kat maddenin ortalama zgl
arln bilmek gerekir. G deeri lmlerle veya dier metotlarla belirlenmemise,
G = 1421 A-0.229

(7.16)

bantsndan yaklak olarak bulunabilir. Burada G m3/km2/yl cinsinden kat madde oran
A ise km2 biriminde havza alandr (Araliolu, 2004).

Su Yaplar Ders Notu

41

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.13 Baraj Yardmc Tesisleri

7.13.1 Dolu Savaklar

Baraj haznelerinden fazla suyu veya takn suyunu mansaba aktarmak iin yaplan
yaplara SAVAK ad verilir. Haznenin st ksmndan suyu aaya aktaran yapya DOLU
SAVAK veya TAMA SAVAI, haznenin dip ksmndan suyu savaklayan tesise ise DP
SAVAK denir.

Dolu savaklarn,
1. Suyun mansaba iletilmesini salamak,
2. Hazne su yksekliini kontrol etmek,
3. Haznede su birikimini dzenlemek
gibi nemli fonksiyonu vardr.
Dolu savaklarn esas amac tasarm takn deerine kadar olan btn takn miktarnn
boaltlmas iin, akmn kontrol edilebilmesinde bir yntem salamak ve hazneden k
noktasna kadar bir iletim sistemi oluturmaktr.
Dolu savaklarn yeterli kapasiteye sahip olmas, toprak dolgu ve kaya dolgu barajlar
iin byk nem tar. nk bu tr barajlarn zerlerinden su amas halinde baraj hasar
grmektedir. te yandan, beton barajlar belli bir miktar suyun zerlerinden amasna
dayanabilmektedir.
Dolu savak maliyetleri genellikle kapasiteleriyle doru orantl olmamaktadr. Dolu
savaklarn byk ve yeterli kapasitede yaplmalar, yetersiz ve az kapasiteli yaplmalarna
gre daha az masrafl olabilir. nk yklmalarna byk zararlar meydana gelebilir.
Dolu savaklarn tasarmnda kullanlacak tasarm takn dolu savak boyutlarna ve
dolaysyla maliyetine etki eder. Ayrca beklenenden kk takn debisi seimi ise byk
hasarlara ve maddi zararlara sebep olabilir.

Su Yaplar Ders Notu

42

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Dolu savaklarn takn debisine etki eden faktrler:

1. Baraj hazne hacmi: Hazne hacmi bydke, biriktirilen su miktar ve dolaysyla iin
nemi artar. nk byk hacimli barajlarn maliyeti yksek olaca gibi, yklmalar
halinde mansapta medyana gelecek zararlar da byk olur. Bu bakmdan byk
barajlarda dolu savaklarn boyutlandrlmasnda da byk frekansl taknlarn esas
alnmas gerekir.
2. Baraj mansabnda tesislerin varl: Baraj gvdesinin yklmas durumunda, baraj
mansabnda zarar grecek ehir, kasaba veya kyler ile verimli araziler, karayollar,
demiryollar ve sanayi kurulular bulunmas baraj savana verilecek debi
kapasitesine etki eder.
3. Dolu savak maliyeti: Savak maliyeti, baraj maliyetine dorudan eklenecekse, daha
kk frekansl takn, eklenmeyecekse (savaktan kazlan malzeme dolguda
kullanlrsa veya savak gvde zerinde yaplrsa) daha byk frekansl takn debisi
gz nne alnr.
Trkiyede dolu savak tasarm takn frekans aadaki duruma bal olarak
seilir:
1. Kk hacimli baraj durumunda: Baraj biriktirme hacmi 1.106 m3ten kk ise
mansaptaki yerleim merkezleri ve arazi durumuna bal olarak takn frekans 100 yl
veya 500 yl alnr.
2. Byk hacimli baraj ve can kayb tehlikesi olmayan durumda: Baraj hazne hacmi
1.106 m3ten byk, fakat mansapta can kayb tehlikesi yoksa korunacak arazi ve
tesislerin durumuna bal olarak ve bunlarn baraj gvdesine uzaklna gre 500 veya
1000 yllk takn frekans seilir.
3. Byk hacimli baraj ve can kayb tehlikesi olan durumda: Baraj hazne hacmi
1.106 m3ten byk ve mansapta can kayb tehlikesi varsa 10000 yllk takn frekans
alnr. Bu durumda eer yaplacak baraj toprak dolgu trnde ise frekans 15000 yl,
yani muhtemel maksimum takn frekans hesaplamada esas alnr.

Su Yaplar Ders Notu

43

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.13.1.1 Dolu Savak Elemanlar

ekil 18. Tipik dolu savak kesiti ve elemanlar

1. Yaklam Kanal: Suyun savaklanmak zere dolu savak eiine yaklamasn salayan
kanaldr. Bu ksmn ekseni genellikle dolu savak eiine diktir. Yaklam kanal
genellikle kaplamasz yaplr ve kaz yzeyleri sadece dzeltilir. Bu kanalda yaklam
hz 1-3 m/sn arasnda planlanr. Daha yksek hz, yk kayplarnn arttraca ve
dolaysyla yzeylerde baz anmalara yol aaca iin istenmez. Yaklam kanalnda
dzgn bir akm olumas iin planda keskin dnlerden, ani daralmalardan veya
genilemelerden kanmak gerekir. Ayrca bu kanalda ev eimleri de tedrici olarak
deitirilmelidir.
2. Giri Ksm: Kontrol kesiti veya eik de denen bu ksm vastasyla su hazneden
boalr. Bu ksm ya yamalar zerinde yaklam kanal iine veya baraj gvdesine ya
da hazne ortasna yerletirilir. Dolu savan en nemli ksm olan bu eiin hidrolik
bakmdan ok iyi tasarlanmas gerekir. Bu ksmn yan duvarlar genellikle dey
yaplr.
3. Dolu Savak Oluu: Dolu savak eiinden geen suyu enerji krclara ulatran bu
olukta su giderek hzlanr ve tepedeki akmn mansabnda akm sel rejimine dnr.
Bu kanallarda baz durumlarda hzlar 25-30 m/snye kadar ykselir. Bu yksek hzlara
dayanabilmesi iin genellikle 0,25 m kalnlnda beton kaplanr. Bu kaplama altna
szan sularn kaldrma kuvvetini azaltmak iin akl filtreler iine dren borular
yerletirilir.
4. Enerji Krclar: Dolu savak oluundan geerken iyice hzlanan suyun etrafa zarar
vermemesi iin enerjisinin mutlaka krlmas gerekir (Araliolu, 2007).

Su Yaplar Ders Notu

44

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.13.1.2. Baraj Tipine Bal olarak Dolu Savak Tipinin Belirlenmesi

Beton barajlar durumunda vadi genel olarak salam ve nispeten dardr. Bundan dolay sava
yerletirmek iin yamalarda yer bulunmayabilir. Byle hallerde savak baraj srtna
yerletirilebilir (Porsuk Baraj). Toporafya bakmndan sava yerletirecek bir yan vadi
bulunabiliyorsa yapy buraya oturtmak mmkndr (Gkekaya Baraj). Her iki halde de
kullanlacak olan, Creager veya benzeri profilli bir dolu savak kullanlabilir.
Vadide dolu sava oturtmak iin salam bir temel bulunamyorsa ve dolu savak baraj srtnda
da yaplamyorsa bu durumda kuyulu savaklar kullanlabilir (Alakr Baraj dolu sava).
nce kemer barajlarda savak genellikle kemerin zerinde bulunur. Srt erisi olarak Creager

profilinin ba taraf kullanlmaktadr. Su nap ile baraj gvdesi arasnda kalan hava su
tarafndan srklendii iin savaklanma esnasnda titreimler ve sapmalar yer alabilir. Bunu
nlemek iin savak kapasitesine yerletirilen mahmuzlarla nap yrtlarak bahsedilen blgeye
havann girmesi salanr.
Toprak barajlarda gvdenin zerine savak oturtulmaz. nk savaklanma olay srasndaki
titreimler ve bundan dolay oluacak szntlar gvdeye zarar verebilir. Genel olarak savak
yamalardan birine yerletirilmek istenir. Bu durumda yan savak zmne gidilir ki, hidrolik
bakmndan pek iyi bir zm saylmaz. Savak iine giren su 900 yn deitirir. Hidrolikte
yn deitirme byk trblans yaratabilen bir olaydr (Berkn, 2007).
7.13.1.3. Serbest Akl Dolu Savaklarn Hidrolik Hesab

Bir dolu savak genellikle belirli bir rezervuar su seviyesinde proje debisini
geirebilecek ekilde boyutlandrlr. Rezervuar seviyesi normal olarak maksimum operasyon
seviyesidir. Yksek yklerde maksimum seviyeden daha yksek seviyelerde kullanlabilir.
Savan istenilen debiyi mansaba aktarmas srasnda iinde bulunduu hidrolik
koullarn belirlenmesinden sonra, projelendirme esaslar iinde yap boyutlandrlr. Bu
konular birbirinden bamsz olmayp birbirlerini tamamlarlar. Savak hidrolii esasta serbest
yzeyli akmlar hidrolii olup, suyun savan yaklam kanalna girdii kesitle ana yataa
yeniden verildii konum arasnda incelenir. Baz durumlarda mansap yatann iindeki
akmda savak hidrolii iine alnmaktadr.

Su Yaplar Ders Notu

45

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

Barajn ykseklii artrlarak rezervuar hacminde nemli bir art salanabiliyorsa

takn suyunun bir ksm rezervuarda biriktirilerek dolu savan boyutu kltlebilir. Barajn
yksekliinin artrlmas ile dolu savan geniliinin klmesinin veya bunun tersi olarak
barajn yksekliinin azaltlmas ile savak geniliinin artmasnn karlatrmal ekonomik
analizlerinin yaplmas gerekir.
7.13.1.4. Yaklam Kanallarnn Hidrolik Hesab

Yaklam kanal suyu rezervuardan dolu savaa kadar getiren kanaldr (ekil
19).Yaklam kanallarnda zellikle yapsal zellikler sebebiyle (kanal uzunluunun ok ksa
olmas dirsek, kanal giriinde girintiler vb) kanalda niform akn oluturulmas zordur. Bu
nedenle yaklam kanallarnn hidrolik hesaplarnda klasik formllere dayal klasik hesap
yntemleri kullanlmamaktadr. Yaklam kanalnn derinlii ve savan menba yznn
eimi debi katsaysn etkileyen faktrlerdir. Model almalarndan yararlanlarak su yz
izgilerinin oluumu ve belirlenen hzlarla taban oyulmalarna kar yapnn gvenilirlii
incelenmektedir. Baz durumlarda iki boyutlu nmerik modeller yeterli olabilir. Basit
yapdaki yaklam kanallar iin su yz profilinin analizi iin kademeli bir hesaplama
yntemi yeterli olabilmektedir. Girii dzenli ve dorusal bir yaklam kanal yaplmas
mmknse hidrolik hesaplar aada verilen yntemle yapmak mmkndr.
Hesap iin yaplan kabuller unlardr:
- Kanaln giri az ters akmlarn olumasna elverili deildir.
- Kanal prizmatik ekildedir.
- Kanal gzergah zerinde ters akmlara sebep olacak dzensizlikler yoktur. Akmn
ortalama hz her kesitte hesaplanabilir durumdadr. Planda kanal gzergah dorusal ve
dorusala ok yakndr.
- Kanaln geirdii debi sabit olup zaman iinde deimemektedir (permanant akm).
- Akm nehir rejimindedir. Akm niform veya tedrici deikendir.

Su Yaplar Ders Notu

46

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

ekil 19. Yaklam kanalnda akm karakteristikleri

L uzunluundaki bir yaklam kanalnn mansap ucundaki kabartc gvdenin (dolu savak)
mansaba aktaraca debi aadaki formller ile hesaplanabilir.
Q = A (2gHe)1/2
Q=A

2g He3/2

(7.17)

(7.18)

Veya
2
C = 2g iin,
3

(7.19)

Q = C B He3/2

(7.20)

Burada,
A: Yaklam kanal kesiti (= B He)
He : Savak yk (yaklam hz ykyle birlikte)
B : 1-1 kesitinde kanal genilii
: Dolu gvde ekline bal katsay (dzeltme katsays)

C : Debi katsays
Kanal istenilen sayda kesite blnerek hesaplar yrtlebilir. rnekte 3 kesit alnmtr (bu
say genellikle yeterli olabilmektedir). Kanal uzunluu fazla ise kesit adedi artrlabilir. Kanal
kesitinin dikdrtgen olduu kabul edilmitir. 1-1 kesitinin savan eki alan dnda seildii
kabul edilerek 1-1 ve 2-2 kesitleri arasna enerji denklemi uygulanrsa,

Su Yaplar Ders Notu

47

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

h1 +

Dr. N. Gedik

u1
u
+ J 1 L1 = J t L1 + h 2 + 2
2g
2g

(7.21)

yazlabilir. Burada,
h: savak yk (balangta seilir)
h1 : 1-1 kesitinde su derinlii =savak ykseklii + savak yk = p + h
h2 : 2-2 kesitinde su derinlii
Q : kabul edilen kanal debisi
J1 : 1-1 ve 2-2 kesitleri arasndaki enerji izgisinin eimi
L1 : 1-1 ve 2-2 kesitleri arasndaki uzaklk
Jt : Taban eimi
B1 : 1-1 kesitindeki yaklam kanal genilii
B2 : 2-2 kesitindeki yaklam kanal genilii
U1 : 1-1 kesitindeki ortalama hz = Q / (h1B1)
U2 : 2-2 kesitindeki ortalama hz = Q / (h2B2)
Manning denklemi kullanlarak J1 deeri,
J1 = U02 n2 / R04/3

(7.22)

n: kanaln przllk katsays

olarak hesaplanabilir. Burada U0 ve R0 deerleri
U0 = (U1 + U2 ) / 2

(7.23)

R0 = (R1 + R2 ) / 2

(7.24)

Olarak 1-1 ve 2-2 kesitleri arasndaki ortalama hz ve hidrolik yarap gstermektedir. Bu

deerler 7.21 nolu denklemde yerine konularak aadaki denklemler yazlabilir.

U 2
h 1 + 1
2g

2 U1 + U 2 2

1
+ n L1

(R 1 + R 2 ) / 2

4/3

= J t L1 + h 2 +

Q2
2 Q2 1
1
+ n L1
2 2 + 21 2 +
h 1 +
2
2

4 B1 h 1
B1 h 1 B 2 h 2
B2 h 2
2gB1 h 1

Q2

= J t L1 + h 2 +
2
2
2
gB
h

2
2

U2
2g

(R 1 + R 2 ) / 2

(7.25)
4/3

. (7.26)

Bu denklemin bilinmeyeni h2dir. R2 deeri h2 cinsinden yazlabilecei iin eitlik zlebilir.

Enerji denklemi bir kerede h3 iin yazlarak J2 ve h3 deerleri bulunur. Aadaki eitliin
salanmas gerekir. Aksi halde Q deitirilerek hesaplar eitlik salanncaya kadar tekrar
edilir.

Su Yaplar Ders Notu

48

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

h4 = h3 +

U3
2g

(7.27)

U3
: kanala giri kaybdr.
2g

katsays: - gei yaps olmayan yuvarlatlm sert keli girilerde 1

yuvarlatlm girilerde 0.50

gei yaps olan girilerde 0.20-0.10 olarak alnabilir.

7.13.1.5 Dolu Savak Tipleri

7.13.1.5.1 Baraj srtndan serbest savaklanma

Ayn sabit balama da olduu gibi baraj

srtndan serbeste akmasn salayan
tesistir. Suyun enerjisi genellikle bir
sakinletirme havuzunda hidrolik srama
ekil 19

ve eiklerle krlr.

7.13.1.5.2 D yatakl savaklanma

Baraj srt stnde kanal eklinde bir d

yata vardr. Etek ucu kvrlarak buradaki
suyun enerjisi krlmaya allr.
ekil 20
7.13.1.5.3 Yan kanaldan savaklanma

Toporafya uygunsa ok byk akmlarn

geirilmesin salayacak tesisler yaplr.

ekil 21

Su Yaplar Ders Notu

49

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

7.13.1.5.4 aft (kuyu) savaklar

Yan savak yapmak mmkn deilse, toporafik durum uygun deilse, suyun
aktarlmas iin evirme tnelinden yararlanmann mmkn olduu durumlarda uygulanr.

ekil 23

ekil 22

Dezavantajlar

Avantajlar
1. Kaya ve toprak dolgu barajlarda ok
uygun

1. eft azna tomruk ve buz paralar

kaabilir.

2. Az yer igal ediyor.

2. alrken titreim oluyor.

3. Derivasyon tneli kullanlyor.

3. Kapasitesi snrldr. Takn kapasitesi

byk ise yetmeyebilir.
4. Savak iinde su kalrsa su donabilir.

7.13.1.5.5 Sifonlu savaklar

Byk takn akmlar iin kapasitesi

snrldr.

Kk

taknlarda

hazne

seviyesinin hassas kontroln salamak

iin kullanlr.
ekil 24

Su Yaplar Ders Notu

50

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

7.13.2

Dr. N. Gedik

Dip Savaklar

l hacim dnda hazneyi gerektiinde tamamen boaltma olana salayan

tesislerdir. Dip savaklarn takn sresince ve takndan sonra da belirli bir sre
altrlmasnn faydas vardr. Haznedeki su dip savak vastasyla aadaki maksatlarn
birisi iin boaltlr.
1. Haznedeki su baraj onarm veya bakm iin boaltlabilir.
2. Haznedeki suyu belli bir seviyeye drp haznede taknlar iin hacim
oluturmak iin dip savak kullanlr.
3. Baraj mansabndaki akarsu kesiminde en az belli bir su debisi salamak iin
kullanlr.
4. Takn sularnn nemli bir ksm dolu savaktan atlmakla birlikte dip savak takn
sularnn bir ksmn mansaba aktarmak iin devreye sokulabilir.
5. Baraj yklma tehlikesine kar barajdaki suyu boaltmak iin dip savak ie yarar.
6. Haznenin doldurulmas iin dip savak kapatlr.
7. Haznedeki kat maddelerin bir ksmn ve bulank sular mansap tarafa aktarmak
iin dip savak kullanlr.
7.13.2.1 Baraj gvdesinden geen dip savaklar

- Enkesit dairesel veya dikdrtgendir.

- Giri kayplar ok yksek olmamas iin giri az eliptik olarak yuvarlatlmtr.
- Beton barajlarda kullanlr.

ekil 25

ekil 26

7.13.2.2 Tnel eklindeki dip savaklar

Dolgu barajlarda derivasyon tneli daha sonra dip savak olarak kullanlr.

ekil 27
Su Yaplar Ders Notu

51

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

8. SU ALMA YAPILARI

Akarsu ve baraj gl gibi su kaynaklarndan suyu alp iletim sistemlerine veren

yaplara su alma yaplar ve bu yaplarn giri ksmna su alma az veya priz denir.
Su alma yaplarnn suyu dzenlemek ve kontrol etmek gibi iki ana fonksiyonu ardr. Su
kaynana ok yakn bu tip yaplarda yapnn salaml ve iletme gvenlii de mhendislik
asndan gerekletirilmesi gereken nemli hususlardr. Yer seiminde toporafya, jeoloji,
ekonomi ve ana yapnn tipi nemli rol oynar.
Bir su alma yaps dzenlenirken aadaki hususlar gznne alnr.
1. Gerekli olan su miktar her zaman alnabilmelidir.
2. Taknlarn gerek iletim sistemine ve gerekse dier yaplara zarar vermesi
nlenmelidir.
3. Yzen cisimlerin iletim sistemine girii nlenmelidir.
4. Kat maddelerin iletim sistemine girii nlenmelidir.
5. Balklarn iletim sistemine girii engellenmelidir.
6. Su alma yapsndaki yk kayplar az olmaldr.
7. Gerektiinde alnacak su miktar denetlenebilmeli ve llebilmelidir.
8. Su alma yapsnn iletme ve bakm kolay olmaldr.
Su alma yaplar eitli ekillerde snflandrlr.
Yap durumuna gre snflandrma
- Akarsu yatandan dorudan su alma (yerekimi veya pompal bir
sistemle)
- Akarsudan bir kabartma tesisi ile su alma (balama veya baraj)
Akm durumuna gre snflandrma
1. Serbest yzeyli su almalar,
a. Yandan su alma
b. Tabandan su alma
c. Kardan su alma
2. Basnl su almalar,
a. Yap gvdesinden su lama
b. Yamatan su alma
c. Dipten su alma
d. Kuleli su alma
e. Kuyulu su alma
Su Yaplar Ders Notu

52

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

8.1 SERBEST YZEYL SU ALMALAR

8.1.1 Elemanlar ve Fonksiyonlar

Serbest yzeyli klasik bir su alma sistemi ekil 6.1de gsterilmitir. Byle bir yapda
genellikle u elemanlar bulunur.

ekil 8.1 Su alma yaps elemanlar 1. Dalg perde 2. Kaba zgara 3. Giri eii 4. keltim

Havuzu 5. Ykama kanal 6. nce zgara 7. Izgara temizleme platformu 8. Yedek kapak
1. Giri eii: Su alma azn akarsu tabanndan yksekte tutarak srnt maddesi

girilerini engelleyen en az 0,50 m yksekliinde bir eiktir. Ortalama deeri 1,0 1,5
mdir.
2. Dalg perde: Sudaki yzen maddelerin su lama azndan giriini engelleyen bir

elemandr. Ayrca byk taknlarda fazla suyun su alma yapsna giriini nler.
Dalg perde en az 0,40 m suya batrlr. Ortalama deeri 0,8 1,0 mdir.
3. Giri Izgaralar: Su iinde tanan maddelerin iletim sistemine giriini engellemek

iin konurlar. Lama demirlerinin kaynak edilmesi ile yaplabilecekleri gibi, borulardan
veya profil demirlerinden de yaplabilirler. Alnacak suya ve keltim havuzu
zelliklerine gre iri ve ince zgaralar konur. Ayrca balk girilerini engellemek iin
zgaralar gereklidir. Kaba zgaralar 10 ila 30 cm aralkl, ince zgaralar 3-4 cm aralkl
dzenlenir.

Su Yaplar Ders Notu

53

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

4. Kapaklar ve ayaklar: Giri azn tamam ile kapatmak iin kapaklar ngrlr.

Giri az geni ise kapak says birden ok yaplabilir. Bu durumda kapaklarn

aralarna kpr aya eklinde ayaklar konur. Ayrca kardan karya geileri
salamak iin ayaklarn stne bir servis kprs yerletirilir.
5. kelim havuzu: Giri azndan girebilen ask halindeki maddeleri tutmaya yaryan

bir havuzdur.
6. Ykama kanal: keltim havuzunun temizlenmesini salayan kanaldr. n ksmnda

bir kapak bulunur. indeki akm hz en az 2 m/sn olmaldr. Buna gre bir eim
seilir. Ak kanal eklinde yaplabildii gibi kutu menfez veya bz eklinde de
dnlebilir.
7. keltim havuzu eii: keltim havuzu sonuna ykseklii 0,70 mden az olmayan

bir eik konarak havuzda kelen maddelerin iletim sistemine girmesi nlenir.
8. Gei kanal ve dnler: Geni kanal (rakortman) dikdrtgen kesitli bir keltim

havuzundan yamuk kesitli bir iletim kanalna geii salar. Su alma yapsnda dorultu
deiiklikleri uygun yarapl dnlerle yani kurplarla salanr.
9. lm sava: letim sistemine giren su miktarn lmek iin gei kanalndan sonra

yamuk kesitin balad yerde bir lm sava konur ve bu amala Parshall Sava
ad verilen bir savak kullanlr.
10. evre duvarlar: Btn bu su alma yaplarn evreleyen ve istinat duvar eklinde

alan evre duvarlar, su seviyesinden biraz daha yksek yaplarak ilgili yaplar
korunur.

Su Yaplar Ders Notu

54

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

8.1.2 Yk Kayplar

Serbest yzeyli su almalarn yk kayplar, akm nehir rejiminde olduu iin, kontrol
kesiti iletim kanalnn sonu alnarak mansaptan membaya doru hesaplanr. Bu yk
kayplarnn hassas olarak hesaplanmas ile su alma aznda gerekli olan kabartma kotu
bulunur.
Srekli yk kayplar, akn hidrolik eimi ile kanal uzunluu arplarak bulunabilir.
Burada hidrolik eim yerine ou zaman kanaln taban eimi alnabilmektedir. Su alma
kanalndaki btn kesitlerde Q = VA bants geerlidir.
8.2 KELTM HAVUZLARI
8.2.1 keltim Esaslar

Alnacak suyun iinde bulunan ask maddelerinden arndrlmas gerekir. Bu arndrma

tabanda keltme eklinde yaplr. keltme, keltilmesi istenen en kk dane ap esas
alnarak gerekletirilir. Su kuvveti tesislerinde 0,1-0,2 mmden kk, 100 mden fazla
dmlerde 0,01-0,05 mmden kk danelerin gemesine izin verilir. me suyu tesislerinde
ise 0,02 mm byklndeki daneler keltilir. Sulama sistemlerinde daha toleransl
olunabilir. Bu sistemlerde keltilecek dane ap, kanaldaki kritik srkleme gerilmesi esas
alnarak;
D=

.R .J
( s ).0,06

(8.1)

bantsndan bulunabilir. Burada,

J: letim kanalndaki eim,
R: Kanaln hidrolik yarap,
D:Dane ap,
s: Danenin zgl arl
: Suyun zgl arl

Su Yaplar Ders Notu

55

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

keltim havuzundaki akmn hz belli bir deerden fazla olursa, kelen daneler
akm ile birlikte yeniden harekete geer. Bu bakmdan belirli bir dane ap iin izin verilen en
byk akm hz (Camp forml)
V = a.D0,5

(8.2)

amprik bants ile elde edilebilir.

V: cm/sn cinsinden izin verilen en byk akm hz,
D: mm cinsinden keltilmesi istenen dane ap
a: dane apna bal bir katsay

a = 51

0,1 mm < D < 1 mm

a = 44

a = 32

D < 0,1 mm

D > 1 mm

alnr.

Su iinde askda bulunan maddelerin kelebilmesi iin yeterli bir havuz uzunluu
gereklidir. Havuzdaki suda bulunan bir parack v yatay akm hz ile w dey dane kelme
hznn bilekesinde hareket ederek dibe kebilir.
Su iinde en yukarda bulunan maddeler en ge kelir. En yukardaki bir paracn
havuz iinde kelebilmesi iin, tabana inme zaman ile havuzdaki yatay hareket zaman
eitlenerek havuz uzunluu belirlenebilir.
v
Daneciin w hz ile h yolunu almas iin geen sre, ayn
taneciin v hz ile L yolunu almas iin geen zamana eittir.
w
h L
=
w V

Bun gre aadaki ifade yazlabilir:

L=

hV
w

(8.3)

h: havuzdaki suyun derinlii

V: keltim havuzlarndaki yatay hz (0,3-0,4 m/sn)

Su Yaplar Ders Notu

56

BA Mh. Mim. Fak. n. Mh. Bl.

Dr. N. Gedik

8.2.2 Boyutlandrma Esaslar

Alnan debiye ve taban durumuna gre keltim havuzlarnn derinlikleri 1,5-4,0 m

arasnda seilir. Net havuz genilii ise
Q = Vbh bantsndan bulunur.
8.2.3 keltim Havuzu Tipleri

keltim havuzlar aadaki ekilde snflandrlabilir.

1. Ykama ekline gre

a. Kesintili ykanan keltim havuzlar

b. Srekli ykanan keltim havuzlar

2. Plan ekline gre

a. Dikdrtgen veya yamuk planl keltim havuzlar

b. Daire planl keltim havuzlar

Su Yaplar Ders Notu

57