T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

AYIRICILAR
522EE0064

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan

ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya
ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel
renme materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................ ii
GR ........................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 ........................................................................................ 3
1.1. Grevi ve Yaps................................................................................................ 3
1.1.1. Ayrc retim Standartlar......................................................................... 3
1.1.2. Yaps ve Blmleri ................................................................................... 4
1.1.3. Ayrc Kontaklarnda yi Temasn nemi................................................. 6
1.2.1. Monte Edildikleri Yerlere Gre Ayrclar ................................................. 6
1.2.2. Yap zelliine Gre Ayrclar ................................................................. 7
1.2.3. Grevlerine Gre Ayrclar ..................................................................... 18
1.2.4. Kumanda ekillerine Gre Ayrclar ...................................................... 20
1.2.5. Ayrc Etiket Deerleri ............................................................................ 24
1.2.6. Ayrc Ama Kapama lem Sras .......................................................... 25
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 28
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 30
RENME FAALYET2 ...................................................................................... 31
2. AYIRICILARIN MONTAJI .................................................................................. 31
2.1. Ayrclarn Montaj Yerleri ............................................................................. 31
2.2. Ayrc Montaj Yntem ve Teknikleri ............................................................. 31
2.2.1. Ayrcy Montaj Yerine Getirirken Dikkat Edilecek Hususlar ............... 31
2.2.2. Ayrc Montaj Ara Gereleri ................................................................. 32
2.2.3. Ayrc Montaj lem Sras ...................................................................... 32
2.2.4. Ayrclarn Montaj ve letilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar ............ 35
2.3. Ayrcnn Topraklanmasnn Yaplmas ......................................................... 36
2.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ............................................................. 37
2.5. Topraklamalar Ynetmelii ............................................................................ 40
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 42
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 44
RENME FAALYET3 ...................................................................................... 45
3. AYIRICILARIN BALANTILARI ...................................................................... 45
3.1. Ayrc Balantlar .......................................................................................... 45
3.1.1. Ayrclarn Balantlarnda Kullanlan letkenlerin zellii .................. 45
3.1.2. Ayrc Balant Yntem ve Teknikleri .................................................... 47
3.1.3. Ayrc Kumanda Sistem Balantlar ...................................................... 52
3.1.4. Ayrclarn alma Testi ........................................................................ 57
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 58
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 60
MODL DEERLENDRME .................................................................................. 62
CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 63
KAYNAKA ............................................................................................................. 65

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

LME VE
DEERLENDRME

522EE0064
Elektrik-Elektronik Teknolojisi
Yksek Gerilim Sistemleri
Ayrclar
Ayrclarn yap zellikleri ve montajlar ile ilgili bilgi ve
becerilerin kazandrld renme materyalidir.
40/32
Ayrclarn montajn yapmak ve kullanmak
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda standartlara, Kuvvetli Akm,
Topraklamalar Ynetmeliine uygun ve hatasz olarak
ayrclar
seebilecek,
montaj
ve
balantlar
yapabileceksiniz.
Amalar
1. Ayrclar hatasz olarak seebileceksiniz.
2. Ayrclarn yerine montajn hatasz olarak
yapabileceksiniz.
3. Ayrclarn
balantlarn
hatasz
olarak
yapabileceksiniz.
Ortam: Elektrik atlyesi, elektrik makineleri laboratuvar,
iletme ortam
Donanm: Projeksiyon, slayt, tepegz, ayrc eitleri,
montaj ara gereleri, baret, eldiven
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GR
GR
Sevgili renci,
Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile Elektrik-Elektronik alannda
enerji datmnn vazgeilmez elemanlarndan birisi olan ayrclar (seksiyner) ile ilgili her
trl bilgiyi reneceksiniz. Ayrca montajn, balantlarn yapmay ve bunlar yaparken
alnmas gereken gvenlik nlemlerini reneceksiniz.
amzda teknolojinin ilerlemesiyle elektrik enerjisinin kullanm alanlar da artm,
dolaysyla elektriin retildii yerden baka bir yere iletimi de iyice nem kazanmtr.
Hemen hepimizin gzne ehirler aras yolculuk yaparken mutlaka byk direkler
taklmtr. Bu direkler zerlerinde tadklar iletkenlerle elektrik enerjisinin uzak
mesafelere iletilmesini salarlar. Yine dikkat ederseniz eitli ynlerden gelen bu direklerin
ehirlerin girilerinde veya klarnda toplandklar byk bir alan daha greceksiniz. Bu
byk alanlara da alt sahas denilir. Buralarda elektriin sevk ve idaresi yaplr. ehre gelen
elektriin hangi ynden gelen hattan alnmasna, arza durumunda farkl hatlara geiler
(manevralar) bu alt sahalarnda yaplr.
ehir ierisindeki baz direklerde ve trafo direklerinde de byk anahtar sistemleri
vardr. Bu da dikkatinizi ekmitir mutlaka, buralarda kullanlan gerilim 220380 volt deil
6 kV 380 kV arasnda deien gerilim deerleridir. Bu sebeple ama kapama, bara
deitirme gibi ilemlerde basit fazl alterleri kullanamayz. Bu gibi tesislerde yk
altnda ama kapama ilemlerini yapabilen kesicilere yardmc eleman olarak ayrclar
kullanrz. Ayrca alma yapacamz yerde elektrik olup olmadn kontrol kalemiyle test
edemeyeceinize gre grsel olarak devrenin ak ya da kapal olduunu ayrclarn
konumuna bakarak anlayabileceimiz iin kendimizi daha gvende hissedebiliriz.
te bu gvenlik ve manevra eleman ile ilgili her trl teknik bilgiyi, montaj ve
balantsnn nasl yapldn ve alnmas gereken gvenlik nlemlerini bu modlde
bulacaksnz.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak ayrclar hatasz seebileceksiniz.

ARATIRMA

Ayrclarn kullanm nedenleri nelerdir? Aratrnz.

Ayrclarn eitleri nelerdir? Aratrnz.

Aratrma ilemleri iin Internet ortamn kullanabilir, elektrik malzemeleri satan i

yerlerini, yksek gerilim taahht firmalarn, elektrik retimi ve datm yapan kurulular,
evrenizde varsa ayrc imalat yapan firmalar gezebilirsiniz.
Ayrc rn kataloglarn incelemelisiniz. Aratrmanz rapor hline getirerek
arkadalarnza sununuz.

1. AYIRICILAR
1.1. Grevi ve Yaps
Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama kapama ilemi
yapabilen ve ak konumda gzle grlebilen bir ayrma aral oluturan alt cihazlardr.
Uygulamada seksiyoner olarak da bilinir. Son zamanlarda bu ifade kullanlmayarak sadece
ayrc denilmektedir.
Tesis blmlerini birbirinden ayrp bakm ve kontrol ilerinin gvenli bir ekilde
yaplmasn salar. Ayrca birden fazla ana bara bulunan sistemlerin ama ve kapama
manevralarna hazrlanmasnda ve birbirine balanmalarnda kullanlr.
NOT: Ayrclar ile devreden akm geerken yani devre ykl iken ama kapama
ilemi yaplmaz. Yaplrsa ayrc ve ayrcy ap kapatan kii zarar grr.

1.1.1. Ayrc retim Standartlar

Ayrclar, topraklayclar ve ksa devre topraklayclar 1 kVun zerindeki salt
cihazlarn kapsamna alan TSE 565, VDE 670 blm 2 ve IEC 129'a uygun olarak imal
edilmelidir. Anma ksa devre darbe ve termik akmlar TSE 565 ve DIN 43635te
standartlatrlm deerlerde olmaldr.

Topraklayclar, devrelerinde kullanlan ayrclarn ksa devre darbe ve termik akm

deerlerinde olmaldr. Ksa devre topraklayclarnn ksa devre zerine kapama kapasiteleri
IEC 129 blm 64'e gre testlerden gemelidir.
Ayrclarn anma akmlar TSE 565 ve DN 40003te standartlatrlm deerlerde,
bara balantlar DIN 46206ya gre dizayn edilmelidir.

TS 565 / IEC 129

Alternatif akm ayrclar ve topraklama

ayrclar

IEC 694

Yksek gerilim alt ve kumanda tesis

standartlar iin ortak hkmler
Anma gerilimi 1000 volttan yksek i ve
d
tesisatta
kullanlan
mesnet
izolatrlerinin zellikleri

TS 2042/IEC 273

Bina iinde ve bina dnda nominal

gerilimi 1000 V' un stndeki sistemlerde
kullanlan seramik veya cam malzemeden
yaplm mesnet izolatrleri iin deney
metotlar

TS 556/IEC 168

Nominal gerilimi 1000 V'tan 300 kV'a

kadar sistemlerde kullanlan organik
malzemeden yaplm dahili mesnet
izolatrlerinin deneyleri

TS 4237/IEC 660

Tablo 1.1: Ayrc ve izolatrlerin retim standartlar

1.1.2. Yaps ve Blmleri

Genel olarak bir ayrc, ase, mesnet izolatrleri, sabit kontaklar, hareketli kontaklar,
mekanik dzen, kilit tertibat ve yaylardan oluur.

Resim 1.1: Ayrc blmleri

1.1.2.1. ase
zolatrler ve ama kapama mekanizmasnn monte edildii kebent veya profilden
yaplan aksamdr. Ayrc asileri genellikle daldrma galvanizli veya elektrostatik toz boyal
olarak imal edilir.
1.1.2.2. Mesnet zolatrleri
Gerilim altnda bulunan blmden ve topraktan yaltlm olup sabit ve hareketli
kontaklar tutturmak iin kullanlan izolatrlerdir. Bunlar 6 adet olup harici tip ayrclar
porselenden (20- 25 mm/ kV kaak mesafeli) yaplr. Dhili tip ayrclar ise porselen, reine
veya epoksi reineden imal edilir.
1.1.2.3. Sabit Kontaklar
Her faz iin bir tane olmak zere adettir. Ama kapama srasnda hareket etmeyen
kontaklardr. Bu kontaklar anma akmlarna ve ksa devre akmlarna uygun kesitte
elektrolitik bakrdan imal edilir.

1.1.2.4. Hareketli Kontaklar

Bu kontaklar da adettir. Ama kapama srasnda hareket mekanizmas ile hareket
eder. Kapama ileminde sabit kontaklarla birleir ve devreyi kapatr. Hem hareketli hem de
sabit kontaklar elektrolitik bakrdan genellikle gm kaplamal olarak yaplr.
1.1.2.5. Mekanik Dzen
Ayrcnn eidine gre deien bu dzenek, hareketli kontaklarn ama kapama iin
hareketi salar.
Bunun iin kullanlan tahrik milleri 30 mm apl galvaniz elik malzemeden imal
edilmekte ve pirin dkm yataklarda hareket etmektedir. Dnme hareketinin daha kolay
olmas iin baz modellerde pirin yataklar gresrlkle (yalk) donatlmtr.
1.1.2.6. Kilit Tertibat
Bakl ayrclarda hat ayrcs ile toprak ba arasnda bulunan ve her ikisinin ayn
anda alp kapanmasn engelleyen elektrikli veya mekanik dzeneklerdir. Her ayrcda
yoktur, sadece hat ayrclarnda bulunur.
1.1.2.7. Yaylar
Elektrolitik bobinden yaplm olan bu yaylar ama kapama ileminin hzl
yaplmasn salar. Bu yaylar yk ayrclarnda ve zel tip ayrclarda kullanlr.

1.1.3. Ayrc Kontaklarnda yi Temasn nemi

Ayrclar gerilim altnda fakat akm ekilmedii zaman kullanlabilir. Kapal durumda
iken ksa devre akmlarnn elektriki ve mekaniki etkilerine dayanacak ekilde tasarlanmtr.
ayet kontaklar iyi temas etmiyorsa bu etkilere kar dayanksz olur. Temasszlk snma ve
ark eklinde kendisini gsterir. Bu durum ayrcnn ksa srede deforme olmasna sebep
olur.

1.2. Ayrc eitleri ve zellikleri

1.2.1. Monte Edildikleri Yerlere Gre Ayrclar
Monte edildikleri yerlere gre ayrclar, dhili ve haric tip olmak zere iki eittir.
1.2.1.1. Dhili Tip Ayrclar
Dhili tip ayrclar bina ierisinde kullanlacaklar yerlere gre duvar veya sac
hcreler zerine monte edilir. Ayrca, mekanik kumanda kolu hcre dnda yaplr.
Hcrelerde enerjili ksmlar tel kafesle emniyet altna alnr. Yeni yaplan tesislerde bu
ayrclar akta kullanlmamaktadr. Bu ayrclar modler hcre sistemlerinin iinde
kullanlmaktadr.
6

1.2.1.2. Haric Tip Ayrclar

Haric ayrclar ak hava artlarnda alaca gz nne alnarak imal edilir.
Kumanda mekanizmas, ayakta duran bir insann rahata ap kapayaca ekilde monte
edilir.

Resim 1.2: Harici tip ayrc

1.2.2. Yap zelliine Gre Ayrclar

Yap zelliine gre ayrclar, bakl, dner izolatrl ve yk ayrclar olmak zere
eittir.
1.2.2.1. Bakl Ayrclar
En ok kullanlan ayrc eididir. Genellikle orta (35 kV) gerilimde kullanlr.
Hareketli kontaklar bak ekline benzediinden bu isimle anlr. Bina iine veya dna
monte edilebilir. Ama kapama ilemi yaplrken emniyetli mesafede durmak gerekir.
Bakl ayrclar, dhili tip, harici tip, toprak ayrcs ve sigortal olmak zere drt
eitte retilir.

Dhili tip bakl ayrclar: Bu tip ayrclar bina ierisinde hcrelere

yerletirilir. Kumanda kolu emniyetli mesafede hcre dna kartlr. Dhili
ayrclar 10, 15, 30, 45 KV geriliminde ve 400, 630, 1250 ve 1600 amper
akmlarda kullanlr. Yaplar basit ve standart bileenlerden oluur. asi,
mesnet izolatrleri, hareketli ve sabit kontaklar ve kollu hareket mekanizmalar
vardr. Ayrc baklar profillendirilmi bakrdan mamuldr.

Standart olarak nikel kaplama olup arzu edilirse gm kaplamadr.( 1250 ve 1600 A
ayrclarnn bak ve sabit kontaklar gm kapldr.) Ayrclar ilave olarak arzu edilirse
alttan veya stten topraklama alteri ve durum-yardmc-alteri ile tehizatlandrlr.
Aadaki tablo ksa devre dayankll deerlerini gstermektedir (DIN 43635).
Anma Gerilim Ur
Anma Akm Ir
Anma Darbe Akm
Ip
Anma Ksa Sre
Akm Ik
Anma
Yldrm
Darbe
Dayanm
Gerilimi
Anma
Dayanm
Gerilimi50
Frekansl

letkenToprak
letkenletken
Aralk
letkenToprak
letkenletken
Aralk

kV
12
24
36
A 630 1250 1600 630 1250 1600 630 1250 1600
kA

50

75

100

50

75

50

30

75

80

kA

20

30

40

20

30

20

16

30

30

kV

75

125

170

kV

75

125

170

kV

85

145

195

kV

28

50

70

kV

28

50

70

kV

32

60

80

Tablo 1.2: Dhili ayrclarn ksa devre dayankllk deerleri

ekil 1.1.a: Dhili tip bakl ayrc

Alttan toprakl dhili tip ayrclarda adi tipteki gibi ayn gerilim ve akmlarda
kullanlr. Tek farklar alttan k ular topraklanmtr. Ayrc aldnda toprak ba
kapatlarak enerjisiz hattn topraklanmas salanmtr.

ekil 1.1.b: Dhili tip bakl ayrc

Resim 1.3: Alttan topraklama nitesi

Haric tip bakl ayrclar: Haric tip bakl ayrclar bina dnda akta
kullanlr (direk zerinde veya ak hava alt sahalarnda vb.). Bu
zelliklerinden dolay kullanlan malzemeler hava artlar dikkate alnarak s,
nem ve rzgra dayankl olarak retilir. Kumanda kolunun emniyetli mesafede
9

ve ayakta duran bir kiinin ap kapamasna imkn verecek zellikte olmas

gerekir.

ekil 1.2: Haric tip ayrc (topraklamal)

Hava hatlarnn bal olduu ayrclarda, hattn enerjisi kesildikten sonra hatta
bulunan elektrik ykn (kapasitif) topraa vermek iin bakl ayrcya bir de topraklama
ayrcs ilve edilir ve ikisi arasna bir kilit tertibat konur. Bylece esas ayrc almadan
topraklama ayrcs kapanmaz.

Toprak ayrcs: Bu ayrclar enerji nakil hatlarnn giri veya kna

kurulur. Dhili ve haric tipte olabilir. Bunun iin hattn enerjisi kesildiinde hat
zerinde kalan elektrii topraa boaltmas iin toprak ba kapatlr. Bu
ekilde hatta emniyetli alma iin ortam hazrlanm olur.

Topraklayclar ve ksa devre topraklayclar enerjisiz braklan tesis blmlerinin

topraklanmasnda ve ksa devre yaplmasnda kullanlr. Topraklayclar, ksa devre darbe
akmlar 12kV'da 125 kA'e, 17,5- 24 ve 36 kV'da 80 kA'e kadar olan ayrclara dorudan
doruya monte edilebilir.
Ksa devre topraklayclar 12 kV'da 125 kA'e, 17,5- 24 ve 36 kV'da 125 kA'e kadar ksa
devre darbe akmlarnda imal edilir.

10

Resim 1.4: Topraklama ayrcs

Sigortal ayrclar: Bal olduu devrelerdeki arzalar ebekeye intikal

ettirmeyen ar akmlarda kontaklarna seri bal sigortasn attrmasyla
devreyi aan ayrc eididir. Atk sigortalara tel sarlmaz, yeni orijinal sigorta
ile deitirilmelidir. Haric ve dhili tipleri vardr.

Sigortal ayrclar aadaki yerlerde kullanlr:

Ky sapmalarnda
Kk gl mteri sapmalarnda
Direk tipi trafolarn girilerinde (400 KVAe kadar)
Trafo istasyonlarndaki servis trafolarnn girilerinde
Gerilim ve l trafolarnn girilerinde
OG modler hcrelerde

Resim 1.5: OG modler hcrede kullanlan ayrc

11

Resim 1.6: Sigorta nitesi ve aycda montaj

1.2.2.2. Dner zolatrl Ayrclar

Hareketli kontaklara bal izolatrlere kendi ekseni etrafnda istenen alarda
dnebilen ayrclardr. Dhili ve haric tipleri vardr. En ok haric tipleri kullanlr. Yksek
ve ok yksek gerilim trafo merkezlerinde kullanlr. 60- 154- 200- 380 ve 800 kV
gerilimlerde kullanlan dner izolatr ayrclar iki tipte yaplr. Tek dner izolatrl ve ift
dner izolatrl ayrclardr.

Tek dner izolatrl ayrclar: Bu tip ayrclarn izolatrlerinden birisi kendi

ekseni etrafnda dnebilecek ekilde yaplmtr. Dner izolatrn zerinde
kntl bir kontak bulunur. Dner izolatrn kendi ekseni etrafnda 900lik a
ile dndrlerek sabit izolatrdeki girintili kontaklara kenetlenir ve ayrc da
kapatlm olur.

Tek dner izolatrl ayrclar ikiye ayrlr:

Dner izolatr ortada ayrclar

Dner izolatr kenarda ayrclar

Mafsalsz dey kapanan ayrc

Pantoraf ayrc
o
Hareketli kontaklar dey pantoraf ayrc
o
Hareketli kontaklar yatay pantoraf ayrc

12

Resim 1.7: Tek dner izolatrl (dner izolatr ortada) ayrclar

Resim 1.8.a: Ortadan amal ayrclar

Resim 1.8.b: Ortadan amal ayrclar

13

Resim 1.9: Ortadan amal ayrclar

ekil 1.3: Ortadan amal ayrclar

Resim 1.10: Pantoraf ayrclar

Resim 1.11: Pantoraf ayrclar

14

ift dner izolatrl ayrclar: ift dner izolatrl ayrclarda ayrcnn iki
izolatr kendi ekseni etrafnda 900 dndrlerek kapatma ilemi yaplr. Daha
ok kn sert getii yerlerde kontaklar zerine biriken kar ve buzlar krarak
balanmasn salar. Bu sebeple k sert geen yerlerde tercih edilir.

Resim 1.12: ift dner izolatrl ayrc

1.2.2.3. Yk Ayrclar
Kontaklarn pozisyonu gzle grlebilen normal ykl devreleri ap kapayan baz
tiplerinde ksa devre kesme zellii olmayan bir ayrc eididir. Kesicilerden tasarruf etmek
amacyla kullanlr. Tek bara sistemlerinde tek g ayrcsnn bulunduu yerlerde devresine
seri bal bir yksek gerilim sigortas bulunur.
Yk ayrclar OG alt tesislerinde ayrclar ve kesiciler arasndaki byk boluu
doldurmak gayesiyle gelitirilen cihazlardr. Yk altnda ama ve kapama yapabilmelerine
karlk (tipine bal olarak, anma ama gc 6- 25 MVA), basit ve ekonomik olduklarndan
geni bir kullanm sahasna sahiptir. Yk ayrclarnn kullanlabilecei bir yerde yanl bir
seimle kesici kullanmak, lzumsuz olarak 3- 5 kat fazla masraf gerektirir.
Yay ile abuk alma ve abuk kapatlmaldr. Ama ve kapama hz operatrn
hareketinden bamsz ve toplam ama zaman takriben 0,1 saniyedir. Kapamada nce ana
bak kontaklar, daha sonra yardmc abuk ama kontaklar devreye girer. Amada ise nce
ana bak kontaklar ve hemen sonra da ok ksa sre yk zerine alan abuk ama kontak
ubuklar devreden kar. abuk ama kontak ubuklarnn ucuna yksek sya dayankl
zel sert metal para ilave edilmitir.
Ama srasnda, bu metal u ile sabit kontak arasnda meydana gelen ark, ark
sndrme hcrelerinde sndrlr.

15

Ark sndrme sresi takriben 20- 45 milisaniyedir. Kk akm deerlerinde

sndrme cidar soutma hadisesi ile olur. Daha byk akm sahasnda ise sndrme, basn
hcresinde doan ve genileme hcresine itilen sndrme gaz akmnda olur. Her ekilde
eitli sndrme prensiplerinin mantkl bir kombinasyonu hkimdir.
Ark hcreleri kuru sistemdir. Herhangi bir sndrme akkan veya tazyikli hava
kullanlmad iin tozunu almaktan baka bir bakm gerekmez. Kumanda genellikle eldedir.
Ancak istenirse elektromotor kumandal olabilir. Son yllarda SF6 gazl ayrclar da
kullanlmaktadr.

ekil 1.4: Dhili tip yk ayrcs

16

ekil 1.5: kutuplu topraklamal abuk kapama ve amal yk ayrcs

Resim 1.13: Yk ayrclar

Yk ayrclar tipte yaplr:

Tek salt yay vardr. Salt kilitli deildir yani otomatik ama yapamaz. Sadece
operatrn istei ile ama veya kapama yapabilir. Otomatik amann
istenmedii, yk altndaki ama kapamalarda, yk manevralarnda, ring
ebekelerde, yukardaki byk bir emniyet ve rahatlkla kullanlr. Bu gibi
tesislerde ksa devre veya arza korumalar genellikle salt tesisindeki ana
kesiciler vastasyla yaplr. Ancak tesisin zellii nedeniyle yk ayrclarnn
olduu yerde de ksa devrelere kar koruma istenirse alterin alt veya stne
sigorta ilave edilir.
17

Resim 1.14: Otomatik yk ayrcs

abuk -kapamal ve abuk-amal (Otomatik amal) yk ayrcs: Biri kapama,

dieri ama olmak zere iki salt yay vardr. Salt kilitlidir yani otomatik atrma
yapmak mmkndr. Kapama yalnzca operatrn istei ile mmkndr. Ama
operatrn istei ile olabilecei gibi bir rle veya sigorta ihbar ile otomatik de
olabilir. Bir ama bobin ilavesi mmkndr (Resim 1.14).

Alttan sigortal ilaveli yk ayrcs: Sigortalar mekanik atrmal pimli tiplerdir.

Sigorta attnda frlayan pim takriben 80- 100 Newtonluk bir arpma kuvvetine
sahiptir. Bylece bir arza hlinde herhangi bir sigortasnn atmas neticesinde
pim alterin atrma mekanizmasn tahrik ederek alterin otomatik amasn
salar. Ama hadisesi sigortann atmasndan sonra olaca iin ama annda
alterin zerinde yalnzca normal yk bulunacaktr. Bu tip yk ayrclar, bir
arza hlinde sigortalarnn herhangi birisinin atmasn takiben otomatik olarak
devreyi aarak tesisin tek veya iki faz zerinde kalmasn nler. altere bir
atrma maneti ilave edilerek transformatrdeki termometre veya Bucholz
rlesinden gelebilecek bir ihbar ile de otomatik atrma yapmak mmkndr.

Montaj ekli genellikle dikeydir. Ancak istenirse yatay ayakta veya tavana da monte
edilebilir. Ancak ayarlarn buna gre yaplabilmesi iin sipari esnasnda montaj ekli
bildirilmelidir. Yatay montajda kesme gcnn % 20 azalaca dnlmelidir.

1.2.3. Grevlerine Gre Ayrclar

Grevlerine gre ayrclar, hat ayrcs, bara ayrcs, toprak ayrcs, by-pass
ayrcs, transfer ayrcs, bara blmleyici ayrclar olmak zere eitlere ayrlr.

18

ekil 1.6: Tek bara sistemindeki ayrclar

1.2.3.1. Hat Ayrcs

Enerji nakil hatlarnn giri veya klarnda beraber kullanld kesici ile hat arasna
balanr. Beraber kullanld kesici ak iken ama ve kapama yapabilen ayrclardr.
1.2.3.2. Bara Araycs
Enerji nakil hatlarnn baralara giriinde ve knda kesici ve bara arasna balanr.
Beraber kullanld kesici ak iken ama kapama yapabilen ayrcdr (ekil 1.6).
1.2.3.3. Toprak Ayrcs
Enerjisi kesilmi devre veya hatlarn zerinde kalan artk birikmi enerjiyi topraa
aktmaya yarayan ayrclardr. Birlikte kullanld kesici ve ayrc aldktan sonra
kapatlabilir. Hatta enerji var iken kapatlamaz. Devrede enerji var iken kapatlmasn
nlemek iin deiik ekillerde alan kilit tertibatlar vardr. Bu kilitleme mekanizmalar
sayesinde birlikte kullanld kesici ve ayrc kapal iken toprak ayrcsnn kapanmas
engellenir. Hat ve trafo direklerinde kullanlan ayrclar aldnda enerji olmayan k
taraf topraklanmaktadr. OG modler hcre sistemlerinde bulunan ayrclarda kilitleme
mekanizmalar sayesinde topraklama ayrcs dier ayrclar ak iken kapatlamaz.
1.2.3.4. By-pass Ayrcs
Tek bara sisteminde devreden enerji ekilirken, beraber kullanld kesici kapalyken
ap kapatlabilen ve kesiciye paralel olarak balanan ayrclardr. Kesicinin bakma alnd
veya arza yapt durumlarda baraya enerji vermeye yarar. Kesici arzalandnda ve bakma
alndnda kesici gibi kullanlarak devreye enerji veren bir yk ayrcsdr.

19

1.2.3.5. Transfer Ayrcs

ift bara sisteminde ana bara ile yedek baray (transfer bara) birbirine balayan
ayclardr. Ait olduu kesici kapal iken alp kapatlan ayrcdr. Fiderin kesici ve
ayrclar, arza yapt veya bakma alnd zamanlarda, enerjinin srekliliini salamak
iin transfer bara zerinden fiderin (k besleme) beslenmesini salar.
1.2.3.6. Bara Blmleyici Ayrclar
Ayn gerilimli baralarn birletirilmesinde veya ayrlmasnda kullanlan ayrclardr.

ekil 1.7: ift bara sisteminde ayrclar

1.2.4. Kumanda ekillerine Gre Ayrclar

Kumanda ekillerine gre ayrclar, elle kumandal, mekanik kumandal, elektrik
motoru ile kumandal ve basnl hava ile kumandal olarak eitlere ayrlr.
1.2.4.1. Elle Kumandal Ayrclar
Emniyet mesafesi fazla olan baz ayrclarda ama kapama ilemi yaplrken mekanik
hareketi salayan kol uzaktan bir staka (fiber malzemeden yaplm, ucu kancal uzun sopa
eklinde bir alet) ile hareket ettirilir.

20

Resim 1.15: Elle kumandal (stankal) ayrc

1.2.4.2. Mekanik Kumandal Ayrclar

Ama kapama ilemi iin hareketi salayan, dzenin almas 30 mm apnda ve 3 m
boyunda galvanizli elik malzeme yardmyla elle yaplan ayrclardr. Bazlarnda bu
mekanik dzenek dililerle hareketin iletildii bir sistemdir.

Resim 1.16: Mekanik kumandal ayrclar

21

1.2.4.3. Elektrik Motoru ile Kumandal Ayrclar

Ayrcnn ama kapama ilemini yapan mekanizmann hareketi bir elektrik motoruyla
salanr. Elektrik motoru bir ynde altrldnda ayrc kapanr. Dier ynde ayrc
alr. Motorlu kumandal sistemlerde motorun hareketi zel bir dili sistemi vastasyla k
miline iletilir. Motor ve dili sistemi, yardmc kontak takm ile birlikte d tesirlere kar
korunmu ve stcl bir kutu iine yerletirilmitir. Kullanlan motorlar DC veya AC motor
olabilir. Enerji kesilmelerinde elle kumanda edilebilir.

Resim 1.17: Ayrc kumanda motorlar

ekil 1.8: Ayrc kurma mekanizmas

22

Resim 1.18: Motorlu dhili ayrclar

Resim 1.19: OG modler hcrelerde motorla kumandal ayrc

1.2.4.4. Basnl Hava ile Kumandal Ayrclar

Ayrcnn ama kapama ilemini yapan mekanik dzenek (pnomatik) bir sistemle
hareket ettirilir. Bu sistemin dz almasyla ayrc kapanr. Ters almasyla ayrc alr.

23

1.2.5. Ayrc Etiket Deerleri

Bir ayrcnn etiketinde genelde bulunmas gereken bilgiler unlardr:

Tip: malatnn standartlarna gre belli harf veya rakamlardan oluur. Ayrca
ayrcnn cinsini ve yapsn belirler.
Nominal gerilim (Un): Ayrcnn devaml alabilecei maksimum gerilim
deeridir.
Nominal akm (In): Ayrcnn kontaklar zerinden srekli olarak
geirilebilecek akm deeridir.
Ksa devre akm (Ik): Ayrcnn belli zaman aralklar iin verilen maksimum
ksa devre akmn deerleridir.
Dinamik kuvvetler akm: Ayrcnn dinamik kuvvetlere maruz kalabilecei
deerdir.
Maksimum iletme gerilimi: Ayrcnn ksa bir sre iin alabilecei
maksimum gerilim deeridir.
Firma ismi, retim seri nu., imalat yl

Dhili ve harici tip ayrclarn zelliklerini belirlemek iin baz deerlerin bilinmesi
gerekir. Bunlar anma gerilimi, anma akm, anma ksa devre akm, kullanma yeri ve tipidir.
Ayrclarn isimleri, zelliklerini belirten harfler ve rakamlar ile anlr. Bu isimlerde bulunan
harfler ve rakamlar unlardr (Tablo 1.3):
AYIRICI ZELLK HARF
T- TRFAZE
A- AYIRICI
H- HARC
D- DAHL
S- SGORTALI
T- TOPRAKLI

AYIRICI ZELLK RAKAM

4- NOMNAL AKIMI 400 A
6- NOMNAL AKIMI 630 A
12- NOMNAL AKIMI 1250 A
10- ANMA GERLM 10 kV
15- ANMA GERLM 17,5 kV
30- ANMA GERLM 30 kV
45- ANMA GERLM 52 kV

Tablo 1.3: Ayrc zellikleri (harf ve rakamlar)

RNEK: TADS 12/ 30 isimli ayrcnn zellikleri nelerdir?

T- Trifaze,

A- Ayrc,

D- Dhili,

S- Sigortal

12- 1250 A, 30- 30

kV
RNEK: TADST 4/ 30 isimli bir ayrcnn zellikleri nelerdir?
T- Trifaze, D- Dhili, S- Sigortal, T- Toprakl, 4- 400 A, 30- 30 kV

24

1.2.6. Ayrc Ama Kapama lem Sras

Ayrclar ile devreden akm geerken, yani devrede yk var iken ama kapama ilemi
yaplmaz. Eer yaplrsa ayrc ve ayrcy ap kapatan kii zarar grr. Bu sebeple ama
kapama ilemi yaplrken ilk nce ayrc alp kapatlmaz. Kesici veya ayrclar ile yaplan
ilemler manevra olarak tanmlanr. Ama kapama ilemi yaplrken u ilem sras takip
edilir;

lk nce kesici alr.

Daha sonra kesicinin giri ve kndaki ayrclar alr.
Kapatlrken bu ilemin tersi olarak ilk nce ayrclar kapatlr.
Daha sonra kesici kapatlarak devreye enerji verilir.
Kesici yoksa alclarn yk devreden karlr, sonra ayrc alr.

Ayrca ayrc ama kapama ileminde u hususlara dikkat edilmelidir:

Kesicinin ak veya kapal pozisyonu, gvenli bir konum gstergesi ile

tanmlanabilmelidir.
Kesici mekanizmas zerindeki ak ya da kapal konum bilgisinin,
yardmc devre ile beslenen kl (ak veya kapal) konum bilgisi ile
eletii kontrol edilmelidir.
Ancak, kesicinin her kvetinin iindeki hareketli kontaklarn, itici
mekanizma ile tahrik edildii ve konum bilgisinin en azndan bir faz iin
doru olmayabilecei unutulmamaldr.
Hava yaltml metal mahfazal YG hcrelerinde de kullanlan baz tip
ayrclar dhil, klasik yntemle tesis edilen (eski tesislerde) kullanlan
ayrclar, aldklarnda enerji devresini minimum mesafede gvenli bir
biimde ayrd kontrol edilmelidir.
Ayrcnn gvenli ayrma mesafesinin tesis edilen mekanik kumanda
dzeni ile ilgili olaca unutulmamal, kumanda kolunun ak konuma
gelmi ve ayrc baklarnn gvenli mesafede uzaklam olduu gzle
kontrol edilmelidir.
Hava yaltml metal mahfazal YG hcrelerinde de kullanlan baz tip
ayrclar dhil, klasik yntemle tesis edilen ve kullanlan ayrclar,
aldklarnda enerji devresini minimum mesafede gvenli bir biimde
ayrd kontrol edilmelidir.
Ayrcnn gvenli ayrma mesafesinin tesis edilen mekanik kumanda
dzeni, ayrc iticilerinin salam ve normal alabilmeleri ile olanakl
olaca unutulmamal; kumanda kolunun ak konuma gelmi ve ayrc
baklarnn tamamnn gvenli mesafede uzaklam olduu gzle
kontrol edilmelidir.
MMMHde (metal mahfazal modler hcre) bulunan ayrc
konumlarnn gzle izlenmesi mmkn olmadndan salaml kontrol
edilen kapasitif LED gsterge ile enerjinin fazda da olmad kontrol
edilmelidir.
25

Tesise enerji verebilecek her kaynaktan gelen irtibat gzle grnr

ekilde ayrmak
Kesici ve ayrclar ak konumda kilitlemek suretiyle tesisin yeniden
enerjilenmesi riskine yol aabilecek sonularn ortadan kaldrlmas
hedefine ynelik olarak alnacak nlemler ardk olarak yaplmaldr.
Enerji girii blmndeki ayrc toprakl ise topraklama baklarnn
toprak enelerine iyice sabitlendiinin grlmesidir.

Resim 1.20: Ayrc kullanm

alma yaplacak blm ve alma yaplacak blm sonunda

topraklama tertibat kullanarak nce toprak, sonra topraklanacak nokta
irtibatnn sra ile yaplmasdr.
Enerji giri ynnde giriin ksa devre tertibat kullanlarak ksa devre
edilmesidir.
Tesis MMMH ise YG branman direi varsa ayrc alarak
topraklanmal ve MMMH giri hcresi toprak ayrcs kapatlmaldr.
Alan ayrclarnn kumanda tertibatlarnn kilitlenmesidir.
Tesise ait g transformatr varsa AG panosundaki ana alterin ak
konuma getirilmesidir.
AG panosunda devrede olan alterleri kayt altna alnarak almas
gerekir.
Metal mahfazal modler tipli giri hcresine ait toprak ayrcs, enerjili
ring kablo giriinde faz + toprak ksa devresi yaratacandan
kapatlamaz. Bu durumda gerekli izole ilemi, enerji girii olabilecek
noktalardaki ayrclarn almas ve allacak blm enerjileyen
hcredeki toprak ayrcsnn kapatlmas ile salanmaldr.

26

Tesise enerji verilmesi ve devreye alnmas

Tekrar servise alnacak olan enerjisiz tesiste en son yaplan ilem srasndan
balanarak
alma yaplan ve alma srasnda girilen tesis blmlerinde izole ileminde
konulan tm uyar levhalar ve fiziki engeller kaldrlmaldr.
alma blgesini iine alan her yndeki mahalli topraklama tertibat
alnmaldr.
Kesicinin tekrar kontrol edilerek ak konumda olduunun grlmesi ile
alan tm personel toplanp saym yaplmaldr.
Enerji verilecek blgede herkesin duyaca bir ekilde ENERJ VERLYOR!
uyars yaplmal ve tesise enerji verilmelidir.
Her ayrc kapatldnda hareketli kontaklarnn sabit kontaklara tam olarak
oturduundan emin olunmaldr.
Tesis giri ayrcs kapatlarak baralara gerilim uygulanmaldr.
Kesici kapatlarak tesise enerji verilmelidir.
YG giri blmndeki l aletinden fazn normal olduunun kontrol
edilmelidir.
AG panosu alterleri normal konuma getirilerek tesisin devreye alnmaldr.
0,4 kV l aletlerinden fazn da normal olduu grlmelidir.

Resim 1.21: OG modler hcre ayrc kumandas

27

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Ayrc eitlerini seerek OG modler hcre ayrcsn mekanik ve motor kumandal
olarak altrlmasn gerekletiriniz.

lem Basamaklar

Ayrc yapsnn blmlerini

seiniz.
Monte edildikleri yere gre
ayrclar seiniz.
Grevlerine gre ayrclar
seiniz.
Kumanda ekillerine gre
ayrclar seiniz.
Ayrc etiket deerlerini
okuyunuz.

neriler
Genel ayrc yaps blmlerini seiniz.
Yap blmlerinin zelliklerine dikkat ediniz.
Kontaklarnn anma akmlarna ve ksa devre
akmlarna uygun kesitte olmasna dikkat
ediniz.
Dhili tip ayrclarn zelliklerine dikkat
ediniz.
Harici tip ayrclarn zelliklerine dikkat
ediniz.
Grevlerine gre ayrclarn kullanm yerine
uygun seilmesine dikkat ediniz.
Toprak ayrcnn hattaki dier ayrclar ak
iken kapanacak zellikte olmasna dikkat
ediniz.
By-pass ayrcnn kesici ak iken kullanlacak
zellikte olmasna dikkat ediniz.
Elle kumandal ayrc, stakasnn
yaltkanlnn iyi zellikte olmasna dikkat
ediniz.
Mekanik kumandal ayrcnn kumanda
kolunun paslanmaz zellikte olmasna dikkat
ediniz.
Elektrik motoru ile kumandal ayrc
motorunun uygun zellikte olmasna dikkat
ediniz.
Ayrc etiket deerlerinin okunmasnda Tablo
1.3ten faydalannz.
Ayrc kumandasnda verilen resim ve ekillere
dikkat ediniz.
lemlerinizde i gvenlii tedbirlerine uyunuz.

28

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Deerlendirme ltleri
Ayrc blmlerini doru olarak seebildiniz mi?
Monte edildikleri yere gre ayrclar doru olarak seebildiniz mi?
Grevlerine gre ayrclar doru olarak seebildiniz mi?
Kumanda ekillerine gre ayrclar doru olarak seebildiniz mi?
Ayrc etiket deerlerini doru olarak okuyabildiniz mi?
Ayrcnn elle ve otomatik olarak kumandasn yapabildiniz mi?
gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

29

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.

2.

( ) Monte edildikleri yerlere gre ayrclar, harici ve dhili tipte ayrclardr.

( ) Ayrclar ile devreden akm geerken yani devre ykl iken ama kapama

ilemi yaplmaz. Yaplrsa ayrc ve ayrcy ap kapatan kii zarar grr.

3.
4.
5.
6.
7.
8.

9.

( ) Toprak ayrclar hattn enerjisi kesilmeden kapatlmaldr.

( ) ift dner izolatrl ayrclar daha ok kn sert getii yerlerde kullanlr.
( ) Yk ayrclar OG alt tesislerinde ayrclar ve kesiciler arasndaki byk
boluu doldurmak gayesiyle gelitirilen cihazlardr.
( ) TAHST 6/ 30 isimli bir ayrcnn nominal akm 690 Amperdir.
( ) TADS 12/ 30 etiket deerli ayrcnn nominal alma gerilimi 30 volttur.
( ) Ama kapama ileminde ilk nce kesici alr, daha sonra giri k ayrclar
alr.
( ) TADS 4/ 30 etiket deerli ayrcda T harfinin anlam toprakl olduunu gsterir.
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

10.

Aadakilerden hangisi ayrc blmlerinden deildir?

A)
Sabit kontaklar
B)
Kilit tertibat
C)
ase
D)
Geit izolatr
E)
Mekanik dzen

11.

Tek bara sisteminde devreden enerji ekilir iken beraber kullanld kesici kapal iken
ap kapatlabilen ve kesiciye paralel olarak balanan ayrc eidi aadakilerden
hangisidir?
A)
Hat ayrcs
B)
Toprak ayrcs
C)
By-pass ayrcs
D)
Bara ayrcs
E)
Transfer ayrcs

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

30

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak ayrclarn yerine montajn hatasz

yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Ayrclarn montajnda dikkat edilecek hususlar nelerdir? Aratrnz.

Ayrclarn montajnda i gvenlii tedbirleri nelerdir? Aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamn kullanabilir, elektrik malzemeleri satan i

yerlerini, yksek gerilim taahht firmalarn, elektrik retimi ve datm yapan kurulular
gezebilirsiniz. Ayrca, ayrc rn montaj kataloglarn incelemelisiniz. Aratrmanz rapor
haline getirerek arkadalarnza sununuz.

2. AYIRICILARIN MONTAJI
2.1. Ayrclarn Montaj Yerleri
Ayrclar alt sahalarnda, hat ve trafo direklerinde, OG modler hcrelerde, trafo
merkezlerinde kumanda eleman olarak montaj yaplr.

2.2. Ayrc Montaj Yntem ve Teknikleri

2.2.1. Ayrcy Montaj Yerine Getirirken Dikkat Edilecek Hususlar
Ayrclar montaj edilecekleri yere kadar ambalajlar bozulmadan getirilmelidir.
Bununla birlikte;

Ayrc mesnet izolatrlerinin,

Sabit ve hareketli kontaklarn,
Ama kapama mekanizmasnn zarar grmemesine dikkat edilmelidir.
alteri tarken yalnzca asi ksmndan tutunuz ve asla ark hcre tertibatndan,
bak ve sabit kontaklardan ve izolatrlerden tutmaynz.

Nakil esnasnda bir hasar vuku bulmusa zamannda tespit ederek gerekli yerlere
mracaat ediniz.

31

2.2.2. Ayrc Montaj Ara Gereleri

Ayrclarn montajnda trifor, lokma takm, anahtar takm, boru anahtarlar, su
terazisi, demir testeresi, ee takm, eme ve bkme aralar, matkap vb. ara gereler
kullanlmaktadr. Ayrcnn direk zerine, alt sahasna veya baka bir yere montajna gre
kullanlan ara gereler deimektedir.

2.2.3. Ayrc Montaj lem Sras

Ayrclarn montaj yapldklar yere gre ilem basamaklar deiiklik gsterir.
Ayrclarn direk zerine (trafo direi veya branman direkleri) montajnda genellikle direk
dikilmeden yerde monte edilir. Fakat bazen ayrclarn deitirilmesi gereken yerlerde veya
direkleri dikilmi tesislerde ayrcnn diree karlarak montaj yaplmak zorunda
kalnabilir. alt sahalarnn montajnda, ayrc boyutlar byk olduu iin ok dikkat
edilmelidir. alt sahalarnda ayrclarn montaj iin betondan veya metalden uygun platform
hazrlanmaldr. Ayrclar modler hcre sistemlerinde monte edilmi ekilde retilmektedir.
Ayrcnn direk zerine montaj ilem sras aada maddeler hlinde incelenecektir.

Ayrc yukardan atlan bir halat, trifor ya da vin yardmyla montaj edilecei
yere kadar kaldrlr. Kaldrma ileminde ayrcnn zarar grmemesine dikkat
edilir.
Montaj deliklerinin denk dmesi salanarak cvatalar taklr ve somunlar
hafife sklr. Somunlar skarken daima ift anahtar kullanlmal, anahtarn
birisi ile somunu skarken dieri ile cvatay tutmanz gerekir.
Su terazisiyle yere paralellii salanarak lokma anahtar, ak ya da yldz
anahtar desteiyle cvata somunlar iyice sktrlr. Paralellik mekanizmann
rahat almas iin son derece nemlidir. Bu yzden azami dikkat
gsterilmelidir.
Ayrc ama kapama mekanizmas yerine monte edilir.
Mafsal ayrc mekanizmas, ama kapama mekanizmasnn tam ortasna monte
edilir.
Hareketi ileten metal boru ayrcnn kontaklar tam olarak kapatlarak mafsala
monte edilir. Mafsaln dier taraf da baka bir boru ile kol dzeneine monte
edilir ve cvatalar iyice sklr.
Mekanik kol dzenei kullanlarak ayrcnn tam olarak alp kapanmasnn
saland test edilir.

32

Resim 2.1: Ayrcnn beton diree tutturulmas

Resim 2.2: Ayrc kumanda mekanizmasnn montaj

Resim 2.3: Ayrc kumanda mekanizma kolu

Resim 2.4: Harici ayrc kumanda mekanizma kolu

33

Resim 2.5: Dhili tip ayrc ak hcreye montajl

Resim 2.6: alt sahas ve diree ayrc montaj

Resim 2.7: Yerde bulunan diree ayrc montaj

34

2.2.4. Ayrclarn Montaj ve letilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar

rtibat cvatalar iyi sklm olmaldr.

Kontak yzeyleri temiz olmaldr.
Kontaklar birbirini karlamaldr.(Ayn hizada olmaldr.)
zolatrlerinde atlak, krk bulunmamal ve srr bozulmam olmaldr.
Ayrc kollar iyi alyor olmaldr.
Topraklama balantlar iyi yaplm olmaldr.
Ayrc monte edildii yere iyi sabitlenmi olmaldr.
Tespit cvatalar sklrken alter asisi asla kastrlmamal ve gerdirilmemelidir.
Boya veya badana esnasnda veya asinin nakli veya montajda bozulan
boyalarn, boyalarnn dzeltilmesi gerekiyorsa alterin yatak, hareketli
paralarna, yaylar, galvaniz metal aksam, izolatr ve kontaklarna asla boya
gelmemelidir.
abuk ama kontak ubuklar asla ne ya ne vazelinle temas etmemelidir.
Temiz ve kuru olmaldr.
Btn yatak ve mafsallarn rahat hareket edip etmedii kontrol edilmelidir ve
yataklar yalaynz.
zolatrleri temizleyiniz.
Ayrc kumanda kolu, eriilebilecek ykseklikte olmaldr.
Kontak paralar zerindeki toz ve ya artklarn kuru bir bezle iyice
temizlenmelidir.
abuk ama kontak ubuklar ark sndrme hcresindeki deliklere merkezi
arpyorsa dzeltiniz.
gvenlii tedbirlerine uyulmaldr.

Resim 2.8: OG modler hcre ve direk zerine ayrc montaj

35

2.3. Ayrcnn Topraklanmasnn Yaplmas

Direk tipi toprakl ayrclarda topraklama tarafnn k ularnn ayrc asesine bir
bara yardmyla balanmas yeterli olacaktr. nk direk zaten topraklanm olduundan
ayrca hat ekmeye gerek yoktur. Genellikle topraklama balants metal eritle yaplr.
Dhili tip ayrclar da ise (30 Kasm 2000 tarihinde yaynlanan Elektrik Kuvvetli
Akm Tesisleri Ynetmelii ile Metal Mahfazal Modler Hcrelerin (MMMH) kullanlmas
zorunlu hle gelmitir.) baralar vastasyla topraklama baras ile irtibatlandrlr. Modler
hcrelerde ise montajl halde geldii iin sadece hcre bara balantsn yapmak yeterlidir.

Resim 2.9: Harici tip ayrc topraklamas

Resim 2.10: Harici tip ayrc topraklama eridinin balants

36

2.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinde ayrclarla ilgili blmler

Madde 10- Kuvvetli akm elektrik aygtlarn kullanlmalar ya da iletilmeleri

srasnda oluacak ark ve kvlcmlar, insanlar ve eyalar iin tehlikeli
olmayacak biimde yaplmal ya da dzenlenmelidir. Bu durum, kullanlan her
aygt iin yrrlkteki TS'de (yok ise srasyla EN, HD, IEC, VDE'de) belirtilen
tip deneyleri ile dorulanm olmaldr.
Yangn tehlikesi bulunan yerlerdeki sigortal ayrclarda oluabilecek arklarn
yarataca yangn tehlikesini en aza indirmek zere, bu tip ayrclarn
bulunduu direklerin altna 10 cm kalnlnda ve 3 metre yarapnda bir
blgeye mcr dklecek veya grobeton atlacaktr.
Madde 14- letme srasnda zerinde manevra yaplacak aygtlar ve okunacak
l aletleri kolayca ve tehlikesizce ulalabilen yerlere konulacak ve kullanl
olacaklardr.
Balama tesislerinde kullanlacak olan elle ya da yaltkan pensler ve benzer
aletlerle kumanda edilen sigortalar, ayrclar ve kesicilerin kumanda kollarnn
tutma noktalar, uygun bir ykseklie yerletirilecektir. Ancak bu ykseklik,
manevra srasnda baslan zeminden en az 50 cm ve en fazla 170 cm ykseklikte
olacaktr. Aktaki tesislerde bu ykseklik gerektii kadar arttrlabilir.

Madde 16- Kesiciler ve ayrclar ak konumlarnda her trl hava

koullarnda, devreyi tam ve gvenli bir biimde ayrm olmaldr. Burada ana
kontaklarn konumlarnn gzle grlmesi art deildir. Bu aygtlarn ak ve
kapal konumlar gvenli bir dzenle konum gstergesi ile fark edilmelidir.

Madde 18- Kuvvetli akmla alan metal gvdeli elektrik aygtlarn ve

koruyucu kutular topraklama iletkenine balamak iin bir dzen bulunmaldr.

Madde 39- Her g transformatr*, primer ve sekonder taraflarna sekonder

korumal kesici ile tehiz edilecektir. Bu kesicinin gerilimden ayrlmas iin
gerekli dzenlemeler yaplmaldr.

Sekonder taraftaki kesicilerin kesme gc ve mekanik dayanm transformatrn

baland alt gerilim baras ksa devre gcne gre boyutlandrlmaldr. Rleli kesicilerin
rleleri ve koruma devreleri, transformatrn arza ve ar yk akmlarna uygun seilmi
olmaldr.
Transformatr merkezlerinde baraya giren tm hat fiderleri topraklanabilmelidir. Ak
ve kapal alan ring sistemlerde, bu topraklama dzeni bamsz alan topraklama
ayrclar olmaldr. Bu topraklama ayrclar hat gerilimli iken toprak temasn nleyecek
elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme dzenlerini ihtiva etmelidir. Bu dzenler
salanamad takdirde hattn gerilimsiz olduunun anlalmas salanarak topraklama
ayrcs kapatlmaldr.
37

Kesicilerle kendi ayrclar arasnda kilitlenme dzenleri bulunmal, bu durumda

kesiciler kapal konumda iken ayrclar alp kapatlamamaldr. Bu kilitlenme dzenleri
mekanik, elektriksel ya da mekanik-elektriksel tipte olabilir.
Primer ve sekonderde bulunan kesici, ayrc, akm transformatr bara ksa devre
akmna gre seilmelidir. Sekonder tarafta kullanlan ayn cihazlar transformatrn
baland alt gerilim baras ksa devre akm gz nne alnarak seilmelidir. Her iki hlde
de kesme akmnn dinamik zorlamalarna kar dayanabilmelidir.

Madde 40-a) Anma gc 400 kVA'ya kadar (400 kVA dhil) olan datm
transformatrlerinin giri tarafna sigortal ayrc tesis edilerek transformatr
korunmaldr. Mmkn olabilen hallerde primerdeki sigortal yk ayrcs ile
sekonderdeki ana alter arasnda kilitleme dzeni salanmaldr.

Anma gc 400 kVA'dan byk datm transformatrlerinin besleme tarafnda rleli

bir kesici kullanlarak transformatr ksa devre ve ar yke kar btn kutuplarnda
korunabilecei gibi anma gc 1600 kVA'ya kadar (1600 Kva dhil) olan datm
trafolarnda ksa devre kesme gc uygun sigortalar ile donatlm sigortal yk ayrcs
bileik cihazlar da kullanlabilir.
Ksa devre akmlarna kar korunma bulunmayan sadece yk akmnn alp
kapatld yerlerde, uygun anma akm ve ksa sreli dayanma akm zelliklerinde yk
ayrclar kullanlabilir.

b) 36 kV kademesine kadar trafo merkezlerinde, gerilim transformatrleri

baraya sigortal ayrc zerinden balanmaldr.
l transformatrlerinin snflar, enerji lm iin akm transformatrlerinde 0,5
gerilim transformatrlerinde 1; koruma iin her ikisin de en az 3 snf olacaktr. Enerji
lm dndaki l aletleri iin l transformatrlerinin 1 snf olmaldr. Bu konuda
ilgili elektrik irketlerinin kurallarna da uyulmaldr.

Madde 61- letme sorumlular genellikle yaplacak iler iin grevlendirilen

kiilere iin sresi, yeri, cinsi ve nemine ilikin yazl ynergeler vereceklerdir.
Aadaki durumlarda yazl ynergeler verilmeyebilir:
i yapmakla grevlendirilen kimselerin yeterli teknik bilgi ve grgs varsa kendisi
ve yardmclar iin gerekli gvenlik nlemlerini kendi sorumluluu altna alabilirse iletme
sorumlusu tm devre ama ve kapama ilerini kendisi yapar ya da gzetimi
altnda yaptrr ve yaplan ileri kendi denetlerse szl olarak ya da telefonla verilen emirler,
bu emri alan kimseye tekrar ettirilecektir.
lgililerin saatleri birbirine gre tam olarak ayarlanmal ve ek gvenlik nlemi olarak
ie balarken gerilimin kaldrlmas ve i bittikten sonra gerilimin uygulanmas srasnda
yeterli sre braklmaldr.
Kuvvetli akm tesislerinde yaplacak bakm-onarm almalar srasnda alanlarn
hayatnn korunmas asndan mutlaka alnmas gereken nlemler aada aklanmtr:
38

a) Gerilimin kesilmesi
Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin almas ve bunlara ait
ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir.
b) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi
Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir bakas tarafndan
yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir. Bu
maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli,
aygtlarn zerine "kapamak yasaktr", "hat zerinde allyor" gibi yazlar aslmaldr.
Bu nlemler, rnein kesicilerin kapanmasn nleyici anahtarl kilitleme dzeninin
anahtarnn yetkili kii tarafndan alnmas ile de daha emin ekilde salanabilir.
Bir alma yeri birden fazla noktadan besleniyorsa (a) ve (b) bentlerinde belirtilen
nlemler her besleme noktas iin uygulanacaktr.
c) allacak yerde gerilim olmadnn kontrol
Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa
devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek yeterli deildir.
allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen sz konusu tesis
blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile
denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad kansna vardktan sonra almaya
balanmaldr.
zerinde allacak bir tesisin gerilim altnda olmadnn saptanmasnda, yalnz
devresi kesildikten sonra l aygtlarnn gstergelerinin geri gitmesi, anahtar kapatlan
lambalarn snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi zelliklere
gvenilmemelidir. bittiinde alanlarn tehlikeyle karlamayacaklarna kesinlikle
inanldktan sonra tesisler gerilim altna alnmaldr.
d) allan blme yakn yerlerde, iletme esnasnda gerilim altnda bulunmas
gerekli baka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli ksmlara dokunmay
nleyecek nlemler alnmaldr. rnein, bir anahtarlama hcresi iinde allrken kesici
ald hlde, tesisin dier blmlerinde iletmeye devam edildii iin baralarda gerilim
bulunabilir. Blmelendirilmemi hcrelerde, hcre iine, hcre kaps kapal iken sokulmu
bulunan bir ayrma plakas ile bu koruma nlemi alnm olmaldr. Byle bir nlem
alnamyorsa, baralarn gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir.
Bara blm blmelendirilmi bir hcrede bu ilave nleme gerek yoktur.
e) Ksa devre etme ve topraklama
Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa, allacak blm nceden
topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre edilecektir. letmelerin
39

sorumlu kimseleri, i sresince alanlarn tehlikeyle karlaabilecei hibir devre

kapama ilemi yaplmamasn salayacaktr. Ksa devre ve topraklama, ancak btn
almalar bittikten ve bunlar yapanlarn hepsine haber verildii kesin olarak renildikten
sonra kaldrlabilir.
Balama hcresi iinde alldnda, bu hcreler kablo k veya bara topraklama
ayrclar ile donatlm ise bu aygtlarn kapatlmas ile istenen art salanabilir.
k hatlarnn topraklanmasnda kullanlan topraklama donanm hcre iindeki teki
aygtlar topraklayamyorsa gerektiinde topraklama ve ksa devre etme dzenlerini
balamak iin hcrede ya da aygtlar zerinde sabit balant yapmaya uygun plak blmler
braklmaldr.
Topraklama dzenleri, hcrelere girmeden topraklama tesislerine balanabilmelidir.
Hcre kaps balama srasnda ak olabilir ancak bu durumda kapnn alabilmesi iin
mutlaka kesicinin ak olmas art gerekli kilitlemelerle salanm olmaldr.
Topraklama ve ksa devre etme ii, alma yaplan yerin yaknnda ve olabilirse
buras ile akm kaynaklar arasnda yaplacaktr. Topraklama ve ksa devre etme dzenleri,
yaplan almalardan dolay ve alma sresince hi kaldrlmayacak biimde tesis
edilecektir.
Bir elektrik enerji tesisinde, yukarda belirtilen nlemler alnmadan hibir bakm ve
onarm almas yaplmamaldr. Bu arta ramen tesisin yaplacak iler srasnda
geriliminin kesilmesi imknsz ise, birisi iten sorumlu tutulan en az iki kii
grevlendirilmelidir.

2.5. Topraklamalar Ynetmelii

Topraklama Tesislerinin Boyutlandrlmas
Madde 5a)Topraklama tesislerinin kurulmas iin temel koullar
Topraklama tesislerinin kurulmasnda drt koul yerine getirilmelidir.
Mekanik dayanm ve korozyona kar dayanklln salanmas,
Isl bakmdan en yksek hata akmna (hesaplanarak bulunan) dayankllk,
letme aralar ve nesnelerin zarar grmesinin nlenmesi,
En yksek toprak hata akm esnasnda, topraklama tesislerinde ortaya kabilecek
gerilimlere kar insanlarn gvenliinin salanmas

40

b) Mekanik dayanm ve korozyona kar dayankllk bakmndan topraklama

tesisinin boyutlandrlmas:
1) Topraklayc (Topraklama elektrodu): Topraklayclar toprak ile srekli temasta
bulunduu iin korozyona (kimyasal ve biyolojik etkiler, oksitlenme, elektrolitik korozyon
oluumu ve elektroliz vb.) kar dayankl malzemelerden olumaldr. Bunlar, hem montaj
esnasnda kabilecek mekanik zorlanmalara kar dayankl olmal hem de normal iletmede
oluan mekanik etkilere dayanmaldr. Beton temeline gmlen elik ve elik kazklar veya
dier doal topraklayclar topraklama tesisinin bir ksm olarak kullanlabilir.
plak bakr ya da bakr kaplamal elikten yaplm geni topraklayc sistemlerinin
boru hatlar vb. elik yeralt tesislerine olabildiince metalik olarak temas etmemesine dikkat
edilmelidir. Aksi durumda elik blmler byk bir korozyon tehlikesine urayabilir.
2) Topraklama iletkenleri: Topraklama iletkenlerinin mekanik dayanm ve korozyona
kar dayankllk bakmndan en kk kesitleri aada verilmitir.
Bakr
16 mm
Alminyum 35 mm
elik
50 mm
Madde 6a) Topraklayclarn ve topraklama iletkenlerinin tesis edilmesi: Bir topraklama tesisi
genel olarak toprak iine gmlen veya aklan yatay, dey veya eik birka topraklaycnn
bir araya getirilmesiyle (uygun toprak yaylma direncinin elde edilmesi i i n e i t l i
topraklayc kombinasyonlar) yaplr. Toprak zdirencini drmek iin kimyasal
maddelerin kullanlmas nerilmez. Yzeysel topraklayclar 0,5 m ile 1 m arasnda bir
derinlie yerletirilmelidir. Bu mekanik olarak yeterli bir gvenlik salar.

41

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Harici tip ayrc kumanda kolu ve topraklamas

Harici tip ayrc mekanik kolunun ve topraklamasnn montajn yapnz. Uygulama

faaliyeti sonucunda ayrc montajn yapabileceksiniz.
lem Basamaklar

Dhili tip ayrcy seiniz.

Ayrc montaj iin metal platform
seiniz.
Ayrcy platforma monte ediniz.
Ayrc kumanda mekanizmasn monte
ediniz.

42

neriler
Dhili tip ayrcy temin ediniz(rnek
400 A. 10 KV).
Emniyetli ve gvenli bir ekilde montaj
yerine getiriniz. (Bk. tama kurallar)
Dhili tip ayrcya uygun metal
platform temin ediniz.
Platformu uygun duvara veya sac
panoya monte ediniz.
Ayrc kumanda mekanizmasn uygun
llerde seiniz.
Monte ileminde i gvenlii ve emniyet
tedbirlerine uyunuz.
Platform yksekte ise calaskalla ok
dikkatli bir ekilde birka arkadanzla
ayrcy kaldrnz.
gvenlii ve emniyet tedbirlerine
uyunuz(Baret giyme, eldiven takma
vb.).
Ayrcy platforma daha nceden
hazrlanm montaj deliklerinden
tutturunuz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
Uygun ayrcy seebildiniz mi?
Ayrcy uygun ve gvenli biimde tadnz m?
Montaj ara gerelerini doru olarak hazrladnz m?
Ayrc montaj platformu hazrladnz m?
Ayrcy platforma yntemine uygun montaj yaptnz m?
Harici tip ayrc kumanda mekanizmasn uygun yntemle montaj
yapabildiniz mi?
7. gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

Evet Hayr

1.
2.
3.
4.
5.
6.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

43

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

( ) Ayrc tanrken izolatrlerden tutularak tanmaldr.

( ) Mafsal ayrc mekanizmas, ama kapama mekanizmasnn tam ortasna monte
edilir.
( ) Ayrcnn yere paralellii terazi ile kontrol edilmelidir.
( ) Ayrc tespit cvatalar sklrken alter asisi kastrlarak sklmaldr.
( ) Ayrclarn kumanda kollarnn tutma noktalar, manevra srasnda baslan
zeminden en az 100 cm ve en fazla 270 cm ykseklikte olacaktr.
( ) Sigortal ayrclarda oluabilecek arklarn meydana getirecei yangn tehlikesine
kar, ayrc direi altna 3 metre yar apnda mcr dklmelidir.
( ) Ayrclarn direk zerine (trafo direi veya branman direkleri) montajnda
genellikle direk dikilmeden, yerde monte edilir.
( ) abuk ama kontak ubuklar ya ne vazelinle yalanmaldr.
( ) 36 kV kademesine kadar trafo merkezlerinde, gerilim transformatrleri baraya
sigortal ayrc zerinden balanmaldr.
( ) Yzeysel topraklayclar en az 0,5 m ile 1 m arasnda bir derinlie
yerletirilmelidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

44

RENME FAALYET3
AMA

RENME FAALYET3

Standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak ayrclarn balantlarn hatasz

yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Ayrclarn balantlarnda dikkat edilecek hususlar nelerdir? Aratrnz.

Ayrclarn balantlarnda i gvenlii tedbirleri nelerdir? Aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamn kullanabilir, elektrik malzemeleri satan i

yerlerini, yksek gerilim taahht firmalarn, elektrik retimi ve datm yapan kurulular
gezebilirsiniz. Ayrca ayrc rn montaj ve balant kataloglarn incelemelisiniz.
Aratrmanz rapor hline getirerek arkadalarnza sununuz.

3. AYIRICILARIN BALANTILARI
3.1. Ayrc Balantlar
3.1.1. Ayrclarn Balantlarnda Kullanlan letkenlerin zellii
Ayrc balantlarnda kullanlan iletken ve baralar kesinlikle ayrcdan sonra devam
eden hattn hesaplanan iletken ya da bara deerlerinden kk olmamaldr.
Bara veya kablo iletkenleri balanrken balant kontaklar asla ekme, itme veya
dndrme kuvvetine maruz braklmamaldr. Daire kesitli iletken kullanlyorsa ayrc
balant kontaklarna balarken mutlaka zel klemens kullanlr.
letken balamadan nce klemensin altn ayrc balant kontaklarna iyice tespit
edilir. Ark sndrme hcreleri (yk ayrclarnda) asla gerdirilmemelidir, aksi hlde abuk
ama kontak ubuklarnn merkezi arpmas temin edilemez.

45

ekil 3.1: Trafo direinde harici tip ayrc balants

Ayrclarn balant noktalar bakrdan yaplmtr. Havai hat tarafndan gelen iletken
alminyum olduu iin bu taraftaki balantda AL/CU (alminyum/bakr) klemensler
kullanlr. Klemensin alminyum tarafna havai hat iletkeni, bakr tarafna ise ayrc balant
noktas skca balanr(Resim 3.1).

Resim 3.1: Al-Cu hat klemensi

46

3.1.2. Ayrc Balant Yntem ve Teknikleri

3.1.2.1. Ayrc Balant lem Sras
Harici sistemlerde

Havai hat tarafndan gelen iletkenlerin boyu ayrcnn sabit kontak tarafnn
balant noktalarna denk gelecek ekilde ne fazla gergin ne de fazla gevek
olacak ekilde kesilir. Kesme ilemi yaplrken blgenin iklim koullar gz
nne alnmaldr (Kar, rzgr, yamur).

Resim 3.2: Haric tip ayrc yuvarlak bakr lama ( 8) iletken ile balants

Ayrcnn sabit kontak tarafna havai hat tarafndan gelen iletkenler Al/Cu
klemens vastasyla balanlr (Resim 3.1).
Ayrcnn hareketli kontak tarafnda sigorta altl bulunmaktadr. Bu altlnda
balant noktalar bakr olduundan sigorta altl ve trafo arasnda kullanlacak
iletken bakr olmaldr. Bu iletkenin de boyu ayarlanp kesildikten sonra
klemenslerle yerlerine tutturulur.
Topraklama balant noktas daha nceden hazrlanm topraklama eridi ile
irtibatlandrlr (Resim 3.3).

47

Resim 3.3: Ayrc topraklama balants

Resim 3.4: alt sahasnda bulunan ayrc balantlar

48

Resim 3.5: alt saha ayrc balantlar

Dahili sistemlerde

Dhili sistemlerde ayrc balantlar baralar vastas ile yaplr. Bu sebeple

yerlerine monte edilmi ayrclarda bara bkmleri titizlikle yaplr.
Ana bara ile ayrcnn balant noktasnn ls alnr. Bu ilem her faz iin
ayr ayr yaplr.
Alnan llere gre kesilip bklen baralar zerine balant delikleri alr.
Her fazn baras srayla ana baraya balanlr.
Kumanda sisteminin balants yaplr.
OG modler hcrelerde genellikle balantlar yaplm hazr vaziyettedir
(Resim 3.6).

49

Resim 3.6: OG modler hcre yk ayrcs balantlar

Resim 3.7: Ayrclarn balantlar

50

Resim 3.8: Haric tip ayrc k trafo balantlar yapm

3.1.2.2. Ayrc Balantlarnda Dikkat Edilecek Hususlar

Bara veya kablo iletkenleri balanrken balant kontaklar asla ekme, itme veya
dndrme kuvvetine maruz braklmamaldr. Dairesel kesitli ( 8 vb.) iletken kullanlyorsa
balant kontaklarna balarken mutlaka zel klemens kullanlmaldr.
Yk ayrcs ark sndrme hcreleri asla gerdirilmemelidir, aksi hlde abuk ama
kontak ubuklarnn merkezi arpmas temin edilemez. Somunlar skarken daima ift
anahtar kullanmal, birisi ile somunu skarken dieri ile cvatay tutmamak gerekir.
Balant yaplrken ayrcnn giri ve knda enerji olmadndan emin olunmaldr.
Topraklama kesinlikle yaplmaldr. Balant bittikten sonra kullandmz tm malzemenin
saylarak toplanmas, balant yaplan yerde herhangi bir alet unutulmamasna dikkat
edilmelidir.
Emniyet mesafelerine dikkat edilmelidir. Enerjili tesislerde, gerilim bulunan
salnmsz hldeki iletkenlerin birbirine yaklama mesafeleri aada verilmitir.

51

Gerilim deerleri
50V- 3500 Volt iin
3500V- 10000 Volt
iin
10000V- 50000 Volt
iin
50000V- 100000
Volt iin
100000V- 250000
Volt iin
250000V- 450000
Volt iin

Yaklama
mesafeleri
30 cm
60 cm
90 cm
150 cm
300 cm
450 cm

Tablo 3.1: Emniyet mesafeleri

3.1.3. Ayrc Kumanda Sistem Balantlar

Kesici kumanda, ayrc/kesici konum anahtar devreleri
Yksek gerilim alt tehizatnn (ayrc ve kesicilerin) bulunduu hcrelerle; l
cihazlar, rle ve kumanda anahtarlarnn bulunduu kumanda odas birbirinden ayrlmsa
zellikle kesiciye uzaktan (kumanda odasndan) ama ve kapama kumandas verilebilmesi
gerekir.
Bu ilemi salayan anahtara kesici kumanda anahtar denir. Byle bir anahtar
kullanldnda, bu anahtarn ilave kontaklar ve kesici pozisyon kontaklar kullanlarak
kesicinin ak m yoksa kapal m olduunu gstermesi de salanr. Tabi bunun iin, kesici
anahtarlarna bir de sinyal lambas ilave edilir.
Ayn prensipten hareketle, ayrc pozisyonlar da ayrc pozisyon kontaklar
(yardmc kontaklar) ve ayrc pozisyon anahtarlar kullanlarak kumanda odasnda
izlenebilir.

52

ekil 3.2: Otomatik kumanda sistem balant emas

Kea
Ab
Ke

:Kesici kumanda (ve pozisyon) anahtar

:Kesici ama bobini
:Kesici

Ay :Ayrc
Aya :Ayrc pozisyon anahtar
Kpb :Kesici kapama bobini

Kilitleme devreleri normal olarak basit bir fider alt tehizat, yani kesici ile bara
arasna bara ayrcs (Bay), kesici ile hat arasna hat ayrcs (HAy) yerletirilmitir. ebeke
ring ebeke deil yani hat taraf pasif ise, HAy ile hat arasnda bir noktaya toprak ayrcs
(TAy) yerletirilmitir.

53

ekil 3.3: Bir fider alt tehizat

Bu ekilde dzenlenmi bir fiderde manevra sras yledir:

Enerji verilirken

TAy kapal ise alr.

BAy kapatlr.
HAy kapatlr.
Kesici kapatlr.

Enerji kesilirken

Kesici alr.
HAy alr.
BAy alr.
TAy kapanr.

Bu ilem sras, normal olarak manevray yapacak personelce bilinir ve manevra

yukardaki gibi yaplr. Ancak dalgnlk veya dikkatsizlik ile manevra srasnda yaplacak bir
hatay nlemek iin kilitlemeler yaplr.

54

ekil 3.4: Kesici ve ayrc kilitlemeleri

BAy ve HAynin manevralar, kesici yardmc kontandan elektriksel (e)

olarak kilitlenir yani kesici kapal ise BAy ve HAy na manevra yaptrlamaz.
Bu ayrclarn kumanda kollarn kilitleyen pimler, ayrclar bulunduu
pozisyonda kitler. Kesici ak ise bu pimleri kurtaran kilit zme bobininin
(kb), kilit zme butonu (kb) ile enerjilenmesi mmkn olur ve elektriksel
kilit zlerek ayrclara manevra (ama veya kapama ilemi) yaptrlabilir.

Toprak ayrcsnda elektriksel kilitleme dzeni varsa o da kesiciden ayn ekilde

kilitlenir.

HAy ve TAy kendi aralarnda karlkl kilitlenir yani HAy kapal ise TAy
kapatlmaz, TAy kapal ise HAy kapatlamaz. Bu iki ayrcdan birinin
kapatlabilmesi iin dierinin muhakkak ak olmas lazmdr. Bu kitleme
mekanik veya elektriksel olarak yaplabilir.

ekil 3.5: Elektriksel kilitleme devresi

55

BAynin kilit zme devresinde sadece kesici ak iken kapal kesici yardmc konta
bulunurken HAy ve TAy kilit zme devrelerinde kesicinin bu yardmc kontana seri
olarak kar ayrcnn ayrc akken kapal yardmc konta bulunur.

Yardmc beslenme kaynaklar

Rleler, arza hllerini tespit edip arzay temizlemek iin koruduklar ebeke
blmnn (kesicisini atrarak) enerjisini kesen cihazlardr.
Baka bir deyile bir rle, ebeke gerilimi, bir ksa devre nedeniyle normal iletme
gerilimine gre ok kk deerlere dt anda alan ve ilevlerini (ama, sesli / kl
sinyal verme) gerekletiren bir elemandr. Bu gerilimin, rlenin, bu ilevlerini salkl
biimde yerine getirmesini salamayaca aktr. Rle ilev devrelerine gerekli enerji,
arzalardan etkilenmeyen bir kaynaktan salanr. Byle bir kaynak olarak ideal eleman, bir
ak ve bu aky besleyen redresrden oluur.
Yardmc besleme kaynaklar (ak-redresr-gruplarnn) gerilimleri, 24-48 ve 110 v
olarak standardize edilmitir.
Ak kapasiteleri ihtiyaca gre birka on amper x saatten birka yz amper x saate
kadar seilebilir. Gerilim deeri olarak, ufak merkezlerde (birka fider), 24 veya 48 v; byk
merkezlerde, 110 v seilmelidir.
ok ufak merkezlerde, 24 vluk bakmsz ak redresr gruplar, kesici motor
kurmalar alternatif gerilimle yaplmak kaydyla yeterli olur ve bakm istememeleri nemli
bir tercih nedeni olarak karmza kar.
Her halkarda ak gerilimi sk sk llerek sistemin gvenilir durumda olduu teyit
edilmelidir. Yardmc servis geriliminin datm emasna bir rnek verilmitir.

ekil 3.6: Yardmc servis gerilimi datm emas

56

3.1.4. Ayrclarn alma Testi

Ayrc montaj ve balantlar yapldktan sonra ayrc eer mekanik kumandal ise
kontaklarn alp kapatlmas salanmaldr. Kontaklar alp kapatlrken geveklik
olmamasna dikkat edilmelidir. Modler hcrelerdeki ayrclarnda alma testi yaplmadan
devreye enerji verilmemelidir. Enerji altnda ilk alma testi yaplmamaldr.
Montaj, balantlar ve alma testinde i gvenlii tedbirlerine uyulmaldr.

Resim 3.9: Koruyucu eldiven

Emniyet kemeri,

Baret

Resim 3.10: YG Eldiveni

Koruyucu gzlk

elik burunlu bot

Resim 3.11: Yaltkan sehpa

zole hal

YG kontrol stanka

57

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Resim 3.12: Harici tip ayrc iletken balantlar

Harici tip ayrc iletken balantsn ( 8) yapnz. Uygulama faaliyetini yaptnzda

ayrc balantlarn yapabileceksiniz.

lem Basamaklar

neriler
Uygun harici ayrcy seiniz.
Uygun balant iletkenlerini seiniz.
Bakr iletkenin 8 olmasna dikkat
ediniz.
Ayrc iletken balant cvatalarn
anz.
Ama ilemini yaparken el aletlerini
dikkatli bir ekilde kullannz.
3 adet giri iin 20 cmlik 3 adet k
iin 20 cmlik iletken kesiniz.
letkenleri keserken ok dikkatli
davrannz.
Kestiiniz iletkenleri balant yerlerine
(giri ve k) yerletiriniz.
letkenleri el aletleriyle balant
yerlerine skca tutturunuz.
Uygun ayrcy seiniz.
Ayrcya uygun baralar seiniz.
Baralar 10 cmlik boylarda kesiniz.
Baralarn bir ucundan, ayrc balant
cvatalarna uygun delik deliniz.
Baralar ayrc balant yerlerine
tutturunuz.
Ayrc topraklamasn galvaniz erit ile
yapnz.

Ayrc giri k noktalarna iletkenle

balant yapnz.
Ayrc giri k balant noktalarna
baralar ile balant yapnz.
Ayrc topraklamasn yapnz.

58

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
Uygun zellikte ayrcy seebildiniz mi?
Ayrcy uygun ve gvenli biimde tadnz m?
Balant ara gerelerini doru olarak hazrladnz m?
Balant iletkenlerini doru olarak setiniz mi?
Ayrc giri k iletkenlerinin balantlarn yntemine uygun
yaptnz m?
6. Ayrc topraklama balantlarn yapabildiniz mi?
7. gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

Evet Hayr

1.
2.
3.
4.
5.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

59

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.
2.
3.
4.
5.

( ) Ayrclarn balant noktalar bakrdan yaplmtr.

( ) Ayrc balantlarnda kullanlan iletken ve baralar kesinlikle ayrcdan sonra
devam eden hattn hesaplanan iletken ya da bara deerlerinden byk olmamaldr.
( ) Havai hat tarafndan gelen iletkenlerin balants AL/CU klemens vastasyla
yaplr.
( ) Ayrc akken ( hat enerjisi kesik iken) alma yaplacak taraf ksa devre ve
topraklama yapmak gereklidir.
( ) Dhili sistemlerde ayrc balantlar alminyum iletken vastas ile yaplr.
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

6.

10 000 Volt ile 50 000 Volt gerilim iin emniyet mesafesi aadakilerden hangisidir?
A)
30 cm
B)
150 cm
C)
90 cm
D)
450 cm
E)
60 cm

7.

7- Aadakilerden hangisi hat ayrcs ksaltmasdr.

A)
Kea
B)
Ab
C)
Hyav
D)
Hay
E)
Bay

8.

ekildeki balantya gre enerji verilirken aada verilenlerden hangisi dorudur?

A)
B)
C)
D)
E)
9.

Kesici alr.
Bay alr.
Hay alr.
Tay kapanr.
Tay almaldr.

ekildeki balantya gre enerji kesilirken ilk nce yaplmas gereken hangisidir?
A)
Kesici alr.
B)
Bay alr.
C)
Tay kapanr.
D)
Hay alr.
E)
Hibiri
60

10.

Ayrc yardmc besleme kaynak gerilimi standart olarak ka volttur?

A)
380 Volt
B)
500 Volt
C)
24-48 Volt
D)
220 Volt
E)
150 Volt

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

61

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

ift dner izolatrl ayrclar daha ok kn sert getii yerlerde kullanlr.

k ayrclar O.G. alt tesislerinde ayrclar ve kesiciler arasndaki byk boluu
doldurmak gayesiyle gelitirilen cihazlardr.
TAHST 6/ 30 isimli bir ayrcnn nominal akm 690 Amperdir.
TADS 12/ 30 etiket deerli ayrcnn nominal alma gerilimi 30 volttur.
Ayrclarn direk zerine (trafo direi veya branman direkleri) montajnda genellikle
direk dikilmeden, yerde monte edilir.
abuk ama kontak ubuklar ya ne vazelinle yalanmaldr.
36 kV kademesine kadar trafo merkezlerinde, gerilim transformatrleri baraya
sigortal ayrc zerinden balanmaldr.
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

8.
Aadakilerden hangisi ayrc blmlerinden deildir? Cevabnz iaretleyiniz.
Sabit kontaklar
A)
Kilit tertibat
B)
ase
C)
Geit izolatr
D)
Mekanik dzen
9.

Tek bara sisteminde devreden enerji ekilir iken beraber kullanld kesici kapal iken
ap kapatlabilen ve kesiciye paralel olarak balanan ayrc eidi aadakilerden
hangisidir?
A)
Hat ayrcs
B)
Toprak ayrcs
C)
By-pass ayrcs
D)
Bara ayrcs
E)
Transfer ayrcs

10.

Ayrc yardmc besleme kaynak gerilimi standart olarak ka volttur?

A)
380 Volt
B)
500 Volt
C)
150 Volt
D)
220 Volt
E)
24-48 Volt

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyetlere geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
62

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Yanl
D
C

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Yanl
Doru
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
C
D
E
A
C

63

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Yanl
Doru
D
C
E

64

KAYNAKA
KAYNAKA

ALTIN Mahir, Mustafa STNEL, Mehmet KIZILGEDK, Elektrifikasyon,

Ankara, 2001.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, Ankara, 2000.

TEA Gvenlii Ynetmelii, Ankara, 2002.

65