T.C.

SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANA BLM DALI
HADS BLM DALI

AZZLNN MNHCL-BDN ADLI ESERNDE

GEEN HADSLERN
TAHR VE DEERLENDRLMES

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN
DO. DR. MAHMUT YEL

HAZIRLAYAN
MEDNE KAPLAN

KONYA 2007

NDEKLER
NSZ.......................................................................................................................................3
KISALTMALAR..4
GR.5
I. BLM
MUHAMMED AZZLNN HAYATI VE ESERLER
A. Muhammed azzlnin hayat...7
1. Doumu ve Nesebi..7
2. Tahsili ve lm Kiilii........8
3. Hadisilii13
B.

Eserleri...14
1. Fkhla lgili Eserleri 15
2. Mantk ve Felsefeyle lgili Eserleri...16
3. Kelamla lgili Eserleri...18
5.Tasavvuf ve Ahlkla lgili Eserleri19
6.Minhcl bidn...20
II. BLM
MNHCL BDNDE GEEN HADSLERN
TAHR VE DEERLENDRLMES

A. Tahricin Tarifi..21
almada Takip Edilecek Tahri Usl...21
B. Minhcl bidnde Geen Hadislerin Tahrici...22
1. Birinci Blm: lim hakkndaki hadisler.22
2. kinci Blm: Tevbe hakkndaki hadisler..28
3. nc Blm :Engeller hakkndaki hadisler 29
4. Drdnc Blm: Kazalar-belalar hakkndaki hadisler..44
5. Beinci Blm:Sebeblerle ilgili hadisler. 49
6. Altnc Blm: Afetler le ilgili hadisler...53
7. Yedinci Blm: Hamd-krle ilgili hadisler..64
1

C. Hadislerin Shhat Durumuna Gre Snflandrlmas ve

Tablolar Halinde Gsterilmesi............................................................................................65
SONU 67
BBLYORAFYA69
HADSLERN ALFABETK ARAPA METNLER....................................................75

NSZ
2

Muhammed azzl slm ilim tarihinin n sralarnda yer alan bir limdir. slami ilim
dallarnn birounda zirveye ulaan azzlye Huccetl slm nvan verilmitir.
Gerekten de azzl, ksa ama faal ve hareketli hayat ile, ann kltr corafyasnda geni
bir nfuz alan salamtr. ann en etkin ve mehur medreselerinde tahsil grm;
ardndan medreselerde hocalk yapmtr. Horasan, Irak, amdaki renciler ile Hanef,
Malik ve Hanbel limleriyle dostluklar kurmu, yazmalarda bulunmutur. Emirler, vezirler
ve evresindeki dnemin nl fakihleriyle mnzaralar yapan azzl, fii fkhnn yansra
fkh usul ve Kelm ile ilgili alanlarda rencilere eitim vermi; hemen hemen din
ilimlerin btn alanlarnda eserler kaleme almtr. Felsefe ve Mantk kitaplarn ayrntl
olarak incelemi ve asrnn bilgin ve dnrleriyle tartmalara girmitir. ann nde gelen
ahslarna ve vezirlerine mektuplar gndererek, onlar irad ve slah etmeye almtr.
azzl, bilim ve dnce tarihinin en verimli mellifleri arasnda yer almaktadr.
Drt yz civarnda eser braktn, eserlerinin sayfa saysn hayatnn gnlerine blnce, gn
bana ortalama krk sayfa gibi bir saynn bulunduunu syleyenler vardr. Onun yazma
dndaki faliyetlerle ne kadar dolu olduunu grdmz hayat hatrlanacak olursa, bu
mesainin deeri daha iyi takdir edilebilir. Eserleri, o gnden bu gne halkn her kesimi
tarafndan byk rabet grmtr.
Bu almada azzlnin hayatnn sonuna doru kaleme ald Minhcl bidn
isimli eseri ele alnp kitapta geen hadislerin tahri ve deerlendirilmesi yaplmaya
allmtr. Bu almann eserin ilmi deerini arttracan mit ediyoruz.
almamz giri ve iki blmden olumaktadr. Birinci blmde Muhammed
azzlnin hayat, hadisilii ve eserleri ele alnmaktadr kinci blmde de Minhcl
bidnde geen hadislerin tahri ve deerlendirilmesi yaplmaktadr.
almalarm esnasnda kymetli yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Do. Dr.
Mahmut Yeile, yardmn grdm tm hocalarma ve tezin yazlmasnda emei geen
tm arkadalarma teekkr ederim.
Meram - Konya

Medine KAPLAN

2007

KISALTMALAR

age

:Ad geen eser

agm

:Ad geen madde

bs.

:Bask

DA

:Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Hz.

: Hazreti

MEB :Milli Eitim Bakanl

thk.

:Tahkik eden

thr.

:Tahr eden

trc.

:Tercme eden

trs.

:Tarihsiz

tsh.

:Tashih eden

y.

:Yaynevi, yaynlar

GR
4

slm kltr ve medeniyeti, Kuranla birlikte Allah Raslnn yaay ve dnceleri

demek olan snnetten kaynaklanr. Hz. Peygamber tebli ettii slm esaslarn hayatnda
bizzat yaayarak btn Mslmanlar iin bir model oluturmutur. Bunun iin snnetin
doru olarak anlalmas ve yaanmas, slmn bilgi ve amel ynnden vazgeilmez artdr.
Snnetsiz bir slm dnlemeyecei gibi,snnetsiz bir Mslmanlk da dnlemez.
Tarihimize baktmzda slam dininin yaylmasnda pek ok fedakarlklar gsteren
Mslmanlar bu uurda birok eziyet ve skntlar ekmilerdir. Bu yolda birok lim kendini
bu uurda feda etmitir. slm dinine hizmette nde gelen limlerden biri mam azzldir.
Yalnz slm tefekkr tarihinin deil, dnya tefekkr tarihinin de n sralarnda yer
almaktadr. Kendisine ulemann ittifakyla Huccetl slm nvan verilmitir. azzl
yazd eserleriyle slm fikir dnyasnda yepyeni ufuklar am, ehl-i snnet yolunun daha
iyi anlalmas ve tatbik edilmesinde yol gsterici olmutur. Eserlerinde iki temel kayna
kullanm ve esas almtr. Bunlar Kuran ve snnettir. Bu iki temel kaynak dnda artc
bir ilmi derinlie sahiptir. Manta byk nem vermi, tatmin edici aklamalarda
bulunmutur. azzl herkese anlayabilecei bir dille hitap edilmesi gerektiine inanm ve
eserlerine farkl bak alar ve deiik yorumlar katmtr.
almamza konu olan eser, mam azzlinin son dnem de yazd sylenilen eseri
Minhcl bidndir. Konusu Cennete giden yolun engellerini ve onlardan kurtulu yollarn
yedi

balk altnda anlatlmaktadr. azzli anlatt konunun akna gre kendine lazm

olan hadislerin ban ortasn veya sonunu alp kulland iin kitab bal ile altnda
kullanlan hadisler tutarl olmamaktadr. Eser yedi blmden olumaktadr. Bunlar lim,
Tevbe, Engeller, Arzalar, Sebepler, Afetler ve krdr. almamzda kitaba bal kalarak
bu yedi balk altnda azzalinin kullanm olduu hadisleri inceledik. Hadislerin sol
tarafndaki numara blmlerde geen hadis saysn sa tarafta geen numaralar da batan
sona hadis numarasn gstermektedir.
Minhcl abidinde geen hadisler tespit edildikten sonra, ncelikle, Ktb-i Tisay
iine alan el-Mucemul-Mfehres li Elfzl-Hadisin-Nebev adl fihristten aranmtr.
Bununla beraber, Ktb-i Tisayla birlikte 150 kitab ihtiva eden, Eb Hcer Muhammed Sad
bn Besynnin Mevsat Etrfil-Hadisn-Nebiyyi-erif adl fihriste de hadisler
taranmtr
azzlnin hyasn tahri eden Irk (805/1402)nin el-Munsi, Heysemnin
(807/1404)

Mecmauz-Zevidi, Mnvnin (1030/1622)

Feyzul-Kadiri ve Ali el-

Mttaknin (975/1567) Kenzl-Ummli ayrca halk arasnda dolaan hadisleri ihtiva eden
Sehv (902/1496)nin el-Meksdl-Hasenesi ve Aclnnin (1162/1748) Keful5

Hafs, mevzt kitaplarndan olan bnl-Cevznin (597/1200) el-Mevzt, bn

Arrkn(963/1555) Tenzhu-ers, Fettennin (986/1578)
Aliyylkarnin(1014/1605)

el-Esrrul-Merfas

ve

Tezkiratl-Mevzs,

Zerkeinin(794/1391)Tezkiras

muracaat ettiimiz eserlerdendir.

Hadislerin shhat asndan deerlendirilmesinde bavurduumuz btn kaynaklardaki
bilgiler dikkate alnmtr. Buhr ve Mslimde bulunan hadisler sahih olarak kabul
edilmitir. Hadislerdeki rivayet farkllklar gerekli grlen yerlerde verilmitir.
Tahricin amac, hadisin kaynan renmek ve sz Allah Raslnn syleyip
sylemediini tesbit etmektir. Bundan dolay tahri eserin gvenilir bir kaynak olup
olmadn tesbit asnda gerekten nemli bir almadr. Dinimizin ana kaynaklarndan
birisinin hadis olmas hasebiyle Efendimize isnat edilen szlerin deerlendirmeden
geirilmesi eserlere olan itimad arttrmaktadr. Bylece, slam dinine sokulmaya allan
bidatlerin de nne geilmi olacaktr.

I.BLM
6

MUHAMMED AZZLNN HAYATI ve ESERLER

A- MUHAMMED AZZLNN HAYATI
1- Doumu ve Nesebi
Asl ad Eb Hamd Muhammed b. Muhammed el- azzldir.1 azzl kelimesinin
kk ve okunuu hakknda iki gr ileri srlmtr. Bunlardan biri, azzlnin baba
mesleine nispetle yn eirici anlamna gelen azzl, dieri de doduu Gazale kyne
nispetle Gazl dir.2
Montgomery Watt znin eddeli olmas gerektiini syler. Irak ve Attarda bunu
tercih etmilerdir. Eb Hamdin babasnn meslei ve bu tr nispetlerin sonuna y, i
harflerinin eklenmesinin o dnemde Harezm ve Crcan havalisinde yaygn olduunu belirten,
bn Halliknn szleri dikkate alndnda, bu ismin ift z ile okunmas ve yazlmas daha
doru geliyor. Ts yaknlarnda Gazal veya Gazale adnda mehur bir yerin olmamas da
bu gr desteklemektedir. bn Semn, Ts halkna bu karyeyi sorduunda byle bir yerin
olmadn sylediklerini belirtiyor3.
azzl, maml- Celil, Hccetl- slm ve Zeynd- Din gibi unvanlarla anlmtr4.
Hicri 450/1058 ylnda bugn randa bulunan Horasann Ts kentinde bugnk
Mehedde5 dnyaya geldi6.
Fars aslldr7. Babasnn ad Muhammed Tsdir. Horasann bu kk kasabasndaki
mtevz dkknnda yn eirip satarak ailenin geimini salyordu8. Bu samimi Mslman
fkhlarla birlikte olur, onlara hizmet ederdi9. Tslu ipliki, oluna Muhammed adn verdi. O
dnemde Horasanda anne ve babalarn yeni doan ocuklar iin ismin yan sra knye de
verdikleri grlmekteydi. Ona Eb Hamd knyesi, kardei Ahmete de Ebul- Futh knyesi
verildi10.
Babas ilimle uraamam fakat oullarn devrin de rabette olan ilimlerle tehize
alarak, ilim ve tasavvuf lemine iki byk ahsiyet kazandrmtr11. mr vefa etmedii iin

Kufral, Kasm, azzl , slm Ansiklopedisi, MEB yaynlar, IV, 748.

Korkmaz, Fahrettin, Gazlide Devlet, 3; azzl, el- Munkzu Min-ad-Dall, trc: Hilmi Gngr 5; Karla,
Bekir, Filozoflarn Tutarszl, 17.
3
Zerrinkub, Hseyin, Medreseden Ka, (trc., Hikmet SOYLU) .17- 18; Numan, Allemle ibli slmn Fikir
Klc Btn Cepheleriyle azzl, trc.,Yusuf Karaca , 11; arc Mustafa, Gazzl DA, XIII, 489.
4
Korkmaz, age, 3.
5
arc, agm, 489.
6
Karla, age,17.
7
arc, agm, 489.
8
Zerrinkub, age, 17.
9
arc, agm, 50.
10
Zerrinkub, age, 18,19.
11
Kufral, agm, 748.
2

iki olunu da sf bir arkadana emanet etmitir12. Bu fedakr sf zat babalarndan kalan
servetin artk bittiini syleyerek iki kardei medreseye gnderdi. Artk medreseye gidebilecek
yaa da gelmilerdi. Medrese onlar en azndan alk ve yokluktan kurtaracakt13.
azzl zaman zaman bu duruma yle iaret ederdi. Biz ilmi Allah iin deil, baka
sebep ve gayelerle okuduk. Fakat Allah sonradan kendine evirdi.14.
2- Tahsili ve lm Kiilii
Tsda bir mddet el-Razaknden fkh okumutur15. Ardndan Crcana giderek imam
Ebu Nasr el-smilden ders ald sylenir16. Taceddin es-Subk, Ebl Kasm el- smailinin
asl hocas olduunu syler. Ebu Nasr el-smil, azzlnin doumundan 45 yl nce ld
kaydedilmitir. Seman, Ebl Kasm el- smilnin 470 ylnda vefat ettiini belirtir ve onu bir
hadisi olarak anar17. Ancak azzlnin Crcndaki hocasnn smil bn Mesade olduu
ihtimali de kabul edilir. Semn de bu zatn hadis ile urat yolunda bilgi vermektedir18
af fkhn tahsil etti19. Crcndan doum yeri olan Tsa dnnde tuttuu notlarn
haydutlar tarafndan gasbedilmesi olay birok kaynakta anlatlmaktadr20. Rivayete gre beraber
yolculuk yapt kervan haydutlar tarafndan soyuldu. azzlnin de iinde notlarnn
bulunduu torbasn aldlar. azzl haydutlarn bakanlarna gidip senelerdir tahsil ettii ilme
ait notlarn torbada olduunu ve bu notlarn kendilerine hibir faydas olmayacan anlatarak
geri verilmesini istedi. Bakan glerek: Elinden kt paralar alnnca cahil kalyorsun. lim
byle mi olur? dedi, adamlarna azzlnin torbasnn geri verilmesini syledi. azzl bu
szden ders alarak Tsda sene bu notlar ezberlemekle megul oldu21.
Bundan sonra Niabura giden azzl, Horasann mutlak itihat derecesine varan imam
mam el-Haremeyn Abul-Mali el-Cuveynnin derslerine devam etmitir. Mehur Nizamye
medresesinde dinledii bu dersleri az zaman zarfnda tam bir vukf ile elde eden azzl, mam
el-Haremeynin ileri gelen talebesinden biri olarak tannd.22. Hocas onu ok beenir, hatta
son zamanlarda zeksna gpta ederdi. azzl bu sralarda daha ge yanda iken eser telifine

12

Karla, age, 17; Zerrinkub, age, 20; arc, agm, 50.

Zerrinkub, age, 25
14
azzl, hy, I, 7.
15
Zerrinkub, age, 26; Numan, age, 13;arc, agm, 51.
16
Kufral, agm, 748. ; Karla, age, 17; Zerrinkub, age, 27; Numan, age, 13; arc, agm, 51.
17
arc, agm, 490.
18
arc, agm, 490.
19
azzl, age, 7.
20
Karla, age, 17; Numan, age, 13.
21
azzl, age, 6; Zerrinkub, age, 36; arc, agm, 51.
22
Kufral, agm, 748.
13

balad ve hret kazand23. fi limleriyle dolu olan Horasan ve Irak muhitinin bu byk
simas, afi fkhnn usl ve furunda kelm, mantk, bilhassa cedel ve hilfiyatta btn
Horasann mam el- Haremeynden sonra yegne limi olarak tannd24.
stn zeks, keskin gr, gl hfzas ve zor meseleleri ustalkla kavrama ve zme
kabiliyeti sayesinde btn arkadalarn geride brakt. Onun iin hocas Cveyn azzl derin
bir denizdir. demitir. Bu srada yazd fkh Kitab el-Menhul gren hocas mam Haremeyn
beni saken ldrdn, lmm bekleyemez miydin! diyerek onu vmtr25.
nl Seluklu veziri Nizam el-Mlk azzlnin hemerisidir. Tsun bir ky olan
Rzknldr26. Son derece ileri grl olan bu Seluklu veziri, i-batn hareketlerinin sadece
asker tedbirlerle nlenemeyeceini anlayarak, gerek sz geen hareketlerle, ilm, fikr ve
kltrel planda bir mcadele yaplmasn salamak, gerekse snn inancn salam bir ekilde
yerlemesini salamak zere, Seluklu devletinin nemli ehir merkezlerinden kendi adna
nispet edilen medreseler kurulmasn istemitir. Bylece slm dnyasnn eitim ve retim
tarihinde yeni bir dnem balam oluyordu27.
slm dnyasnda ilk eitim kurumu olan Nizmiye Medreselerini yaptrmtr. Niabur
medresesine mam el-Haremeyni, Badat medresesine ise Irakn nl fi fkh bilgini Ebu
shk brahim bn e-irzyi getirmitir. mam el-Haremeynin vefatndan sonra azzl
Nizam el-Mlkn kararghna gelir. Burada birok ilim erbabyla mnzaraya girer ve kazanr.
Bunun zerine Nizm el-Mlk onu Badat Nizmiye Medresesine e-irznin yerine mderris
tayin eder28. Halife ve Badat ulemas tarafndan byk ilgi grr. Bu ilgi dolu ortamda azzl
488/ 1095 ylna kadar ders vermeye devam eder. Ancak bu hret onu tatmin etmez, manev bir
kriz geirir29. Bu sebeple dili tutulmu feshat ve belgat zil olmutu. Midesinden de
rahatszlanmt. Medrese ortam kesinlikle halis ve samimi kalmasna imkn tanmyordu.
Felsef ve btn retilerin tm yapt, halk arasnda rahatszlk uyandrmak, ulamaya kar
suizan oluturmak ve yaymakt. Saf halk kesimi iin cevapsz bin bir soru gndeme
getiriyorlard30.
Yerine kardei Ebul-Fth Ahmed el-azzlyi brakarak Hacca gideceini sylemi ve
Badattan ayrlmtr. ama gitmitir31. Burada iki yl kalmtr. Sf kitaplarndan
23

azzl, age, 6.
Kufral, agm, 748.
25
arc Mutafa, azzlye Gre slm Ahlk Nazar ve Amel Olarak, 51-52.
26
Numan, age, 17.
27
Orman, Sabri, Gazzl Hakikat Aratrmas Felsefe Eletirisi Etkisi, 23-24.
28
Karla, age, 17; Zerrinkub, age, 86; Numan, age, 20; arc, age, 52.
29
Karla, age, 17; Kufral, agm, 748
30
Zerrinkub, age, 114.
31
arc, age, 53; Kufral, agm, 749.
24

okuduklarn burada tatbik etmitir. Emeviye Camisinde itikfa giren azzl gndzleri
minareye kp burada kalrd32.
azzl kendi dilinden Badattan ayrln yle anlatr: bu tarafta kendi megul
olduum eylere baktm hibiri tam bir samimiyet zerine kurulmu deildi. Ders vermek ilim
retmek tarafna rabet ediimin sebebinin hret ve mevki hrsna dayandn grdm Btn
bunlar tm ilgilerimi keserek Badattan kp gitmeye beni zorlad. Fakat alt ay gitsem gelsem
tereddtleriyle geti. Nefis byle byk mevki ve hreti terk etmeye bir trl yanamyordu.
Bu kararszlklar arasnda yle oldu ki dilim durdu konumaz oldu. Ders vermek imknsz oldu.
Zaman getike hazmetme yolu tkanmaya balad. Nihayet tabipler tedaviden ve ila vermekten
vazgetiler. Bu durumda ilacn faydasz olacan sylediler. Sonunda da ben de yolculuk iin
kesin kararm verdim. limler ve devlet adamlar btn samimiyetleriyle engel olmaya
altlar33.
amdan Kudse giderek, Kubbet-s Sahrada ayn halvet hayatn yaamtr. Buradan da
hac iin Mekkeye gitti34. ki yl srd sanlan bu seyahatten sonra azzl, 490/1097 ylnda
tekrar Badata dnd. Ksa bir sre Badattaki Ebu Sad rabatnda hy dersleri vermeye
balad35. Eskisinden daha kalabalk bir dinleyici kitlesine hitap ediyordu36.

Buradan

Hemedana gitti. Sfyane hayata alm olan azzl tekrar memleketi olan Tsa dnmeye
karar verdi. Tsda 493/1100 ylnda inziva hayat yaamaya balad. Burada on yl kadar
mnzevi hayat yaayan azzlyi Nizam el-Mlkn halefi, Fahr el-Mlk tekrar Nizmiye
medresesinde tedriste bulunmaya ikna etti. Halkn zayflayan iman karsnda, bidat ehlinin
kuvvetlendiini gren azzl, ulema ile istiare ederek halvet ve inzivann caiz olmadna
kanaat getirip 499/1105 ylnda tekrar mderrislie balad37.
Sultan Sencere azzlnin mam zam Ebu Hanife aleyhinde bulunduunun
bildirilmesi zerine, Sencer azzlyi huzuruna arr ve kendisiyle zel olarak sohbet eder.
azzlnin slubundaki samimiyet hkmdarn ona kar saygsn artrr38.
Drt yl olduu sanlan bu tedris dneminden sonra 503/1109 ylnda tekrar anayurdu olan
Tsa dnd ve evinin yaknnda bir tekke ile bir medrese yaptrd. Burada ilimi almalar ile
urat39.

32

Kufral, agm, 749; Numan, age, 26.

azzl, el-Munkz Mined-Dall, 61; Numan, age, 15.
34
Kufral, agm, 749; Karla, age, 18; Numan, age, 27; arc, age, 53;
35
Karla, age, 17.
36
Kufral, agm, 749
37
Kufral, agm, 749; Karla; age, 18; azzl, el-Munkz Mined-Dall,17.
38
Karla, age, 19; Kufral, agm., 749.
39
Karla, age, 19; Kufral, agm., 749.
33

10

azzl 14 Cemziyelhir 505/1111 18 Aralk Pazartesi gn vefat etti. Cenazesi Tsun

Tabaran semtine defnedilmitir. Kendisinin yalnz bir kz evlad olduu kaynaklarda
zikredilmektedir40. Eb Hmd knyesini tamasna ramen, hi erkek ocuu yoktur. Nesli
yalnz kzlar vastasyla devam etmitir. Ailesi hakknda pek fazla bilgi yoktur41. Bir erkek
kardei ve birka kz kardei vardr42. Onlardan birinin ad Sittl Mn idi43.

Kz evlat

varislere sahip olmak noktasnda Hz. Peygambere benzemitir44. Mezar air Firdevsnin
mezar karsndadr45. Gnmzde bu yap evredeki halk arasnda Hrniyye adyla anlmakta
ve bahesindeki mezarn azzlye ait olduu sylenir. Yapnn Sultan Sencerin Mervdeki
trbesiyle ayn planda olmas ve Seluklu mimar zelliklerini tamas da bunu
desteklemektedir46.
azzlyi salkl bir ekilde anlayabilmek iin yaad evre ile birlikte dnlmesine
ihtiya vardr47. azzl zamanndaki siyas blnmlk tablosunun nemli bir paras
Msrdaki Fatmler (297-567/909-1171) devletiydi. Bu devletin zellii siyas bir blnmenin
yan sra, din inan asndan bir blnmeyi de temsil etmesiydi. iiliin smillik kolunun
siyas plandaki yansmas olan Fatmiler, hem Abbasler karsnda halifelik iddiasyla yer
almakta hem de ii inancnn korunmas ve yaylmas iin almaktaydlar48.
te yandan itikad bir mezhep grntsnde gelien iilik, bu devirde Batnilerle
tamamen siyas bir hviyet kazanmtr. Snn hkimiyetini tehdit edecek boyutlara ulamtr.
Mezhepler arasndaki tartmalara Yunan dncesi olmak zere, ran ve Hind kltrleri gibi
yabanc kaynakl akmlar da ilave edecek olursak ard arkas kesilmez ve faydasz
cedellemeleri daha iyi anlam oluruz49. Bu dnem azzlnin doumundan yl nceye
rastlar50.
azzlnin yaad devir Bat Asya tarihinin bir dnm noktasdr. Her ne kadar Hz.
Peygamberin varisi olan halife, hl Badat tahtnda varln gsteriyorsa da bu taht halife
Harun ve Memunun gnlerindeki ihtiamna nispetle ekli bir grnmden teye
gememektedir. Nitekim azzlnin adalar olan Ebu Cafer Kim bi-Emrillah (422/1031467/1075), Abdullah Ebul- Ksm el-Muktedir bi-Emrillah (467/1075- 487/1094), Ahmed Ebul
40

Kufral, , 750; Karla age, 20

Orman, Sabri azzlnin Hayat ve Eserleri , slm Aratrmalar Dergisi, Cild, XIII. Say,III-IV, 238.
42
arc, agm, 490.
43
Numan, age, 41.
44
azzl, hya, I, (trc: Ali Arslan) 14.
45
azzl age, 7.
46
arc, agm, 494.
47
Orman, Gazzl Hakikat Aratrmas Felsefe Eletirisi Etkisi, 15.
48
Orman, age, 17.
49
arc, age, 49.
50
Orman, age, 18- 19.
41

11

Abbas el-Muztazhirbillh (487/ 1094512/1118) gibi Abbasi halifelerinin eskilerine oranla

siyasi yetersizlikleri slm tarihinde aka grlmektedir. Mevcut siyas alkantlar hilafet
merkezi olan Badatta hissedilmeye balanmt. El-Kim Bveyhlerin elinde bir kukla haline
gelmitir. Bu dnemde halifenin nfuzunun azalmasna mukabil Seluklu sultanlarnn
nfuzlarnn artt grlmektedir. Seluklu devletinin kurucusu Turul Bey (10371063),
Halife el-Kim ile iyi geinerek kendi nfuzunu artrma amac gtmtr. Seluklular
dneminin en nemli hususlarndan biride phesiz Nizmul-Mlk gibi gerek ilmi ve gerekse
siyas bir dehann ba vezirlie getirilmi olmasdr51.
Turul Beyin Badata giriiyle (1055), 120 yldan fazla bir zamandan beri hkm
srm olan i Buveyh devleti sona ermitir. Artk hilafet merkezinin fiili hkimleri ve Abbas
halifelerinin hamileri Seluklulard52.
Aslnda din gruplar arsndaki atmalar Snn- i atmasyla snrl deildi. Ayrca her
iki kolun kendi iindeki gruplar arasnda da srtmelere rastlanabiliyordu. Hanbeller ile
Eariler ve Hanefler ile afiler arasnda olduu gibi. Mezhep taassubunun hayli kuvvetli
olduunu gsteren bu rneklere ramen Snn mezhepler arasndaki mcadelelerin hibir zaman
ok byk sosyal ve zellikle siyas problemler haline gelmediini belirtmek gerekir53.
Sz konusu mcadele siyas platformda sultanlar ve valiler tarafndan srdrlrken, ilm
platformda da en byk mcadeleyi azzlnin srdrd phe gtrmez bir hakikattir.
Seluklu sultan ve vezirlerinin byk takdirlerine de mazhar olan azzl Ehl-i Snnet akidesine
uymayan dnce akmlarnn rten sekin eserler kaleme almtr. Bu eserlerin en mehuru
ve en nemlisi el-Muztashirbillaha ithafen yazd Fedihul-Btniyye ve FezillMuztazhiriyyesidir54.
slm dnyasnn i leminde bu tr siyas alkantlar devam ederken, yine slm lemini
hedef alan Hal seferleri de bu dnem byk nem kazanmtr. Berkyaruk (498/1104)
dneminde Seluklu imparatorluu toplanmaya alrken, ilk Hal ordular Suriyede grlm
ve ne yazk ki Hallar, gerek Nusayrlerden ve gerekse Btinlerden yardm grmlerdir.
azzlnin zet olarak sunulan fizik ve siyas evresinin gerekten ok alkantl olduu,
eitli mezhep ve akmlarn arpt ve lmle sonulanan siyas hadiselerin cereyan ettii bir
ortam olarak grlmektedir. azzl gibi ok ynl bir ilm ahsiyetin ortaya kmasnda, byle
bir evrenin nemli pay vardr55.
51

Korkmaz, age, 9- 10; arc, age, 49.

Orman, age, 19.
53
Orman, age, 21- 22.
54
Korkmaz, age, 12.
55
Korkmaz, age, 14.
52

12

azzlnin ilm ahsiyetinin olumasnda yaad siyas ortamn talebe ve hoca olarak
alt Nizmiye Medreselerinin rol ok byktr56.
azzlnin ilk dnemindeki fkh ahsiyetindeki en byk pay Muhammed erRezaknye aittir. Kelam, felsefe, mantk ve cedel gibi ilimlerin olumasndaki pay hocas
maml Haremeyn el-Cveynnindir. Nitekim kendisine nispet edilen bir ksm grler
dikkate alnarak, kelmdaki yetkinliinin dier ilimlerdeki kadar olmad ileri srlmtr57.
azzlnin tasavvufi kiiliinin oluma dneminin balangcn tesbit bakmndan nemli
bir noktada onun Niburda renimi srasnda Kueyrnin rencilerinden olup Ts ve
Nibur sflerinin mehurlarndan biri haline gelen Ebu Ali el-Frmadden renim
grmesidir. Bu sebeple azzl tasavvufi pratiklere ynelten kiinin Frmad olduu sylenir58.
azzl, Muhammed bn Hseyin es-Slemi ve Abdlkerim el-Kueyri gibi nl sufi yazarlarn
yetitii Niaburda eitim grd; daha sonra Irak ve Suriye gibi sflerin, ileri gelenlerinin
yaad blgeleri gezdi. Buralardaki sflerle tant, kendilerinden faydaland59.
adalarndan olan Kad yz, Eb Bekir bnl-Arab ve kendisinden sonraki denemde
yetien Ebul-Ferec bnl Cevz (597/1201) azzlnin tasavvuf anlayna ve zellikle
hysna kar karak kendisini eletirmilerdir. Bunun sebebi olarak da hyann senetsiz ve
zayf hadisler dolu olduunu btin teviller cinsinden yorumlar yaptn ve fkh esaslarnn
dna ktn sylemektedirler.60
3- Hadisilii
azzli hadis ilmni srf nakl olan ilimler arasnda gsterir. Kendisinin el-Hkim EbilFeth el-Hkimi et-Tsiden Ebu Davud es- Sicistannin Snenini ve mer bn Abdlkerim bn
Saduye (503/1109)den Buharinin Sahihini dinledii sylenir. Bununla beraber hadis,
azzlnin er ilimler arasnda en az bildii ilimdir. hyada delil olarak gsterdii hadislerin
yzlercesi mevzu hadislerdendir. Esasen kendisi Kanun et-Tevil adl eserinde hadis ilminde
sermayesinin az olduunu gizlememektedir. azzl hadis ilminde zayf olduundan dolay bn
Teymiyyenin (728/1327) ac tenkitlerine hedef olmutur. azzl kendisinde bu eksiklii
doldurmaya da alt. Fakat bunda ge kalmt. Ancak mrnn son yllarnda Tsa
ekildikten sonra ciddi olarak hadis renmeye alt bilinmektedir. Kaynaklar onun
lmnden nce Sahih-i Buhar ve Sahih-i Mslim ile megul olduunu kaydeder61.

56

Korkmaz, age, 14- 17.

zervarl, M. Sait, Gazzl, DA, XIII, 511.
58
arc, agm, 490.
59
Uluda, Sleyman , Gazzl, DA, XIII, 515.
60
Uluda, agm, 517.
61
ubuku, brahim Agh, azzl ve phecilik, 73- 74.

57

13

Semnnin de smail bn Mesadenin, hadis ile urat yolunda verdii bilgi dikkate
alnrsa azzlnin yaygn grn aksine Crcn da sadece fkh tahsil etmedii en azndan
fkh ile birlikte hadis de okuduu ve sonu olarak onun Crcndan dndkten sonra
ezberledii notlarn tamamnn veya bir ksmnn hadislerden olduu dnlebilir. Montgomery
Watt, bu dnemde Ts ve Crcn da zellikle hadis ve fkh alanlarnda eitim dzeyinin hayli
yksek olabileceini, azlnin de her iki ehirdeki renimi srasnda bu alanlara yneldiini
belirtir. Kaynaklarn ittifakla belittii gibi azlnin olaanst zeka ve hafzaya sahip olduu
dikkate alnrsa onun Niabura gitmeden nce geirdii en az on iki ylk renimi sresince
bata fkh olmak zere hadis, akid, gramer gibi geleneksel bilgi dallarnda hayli yetimi
olduu kesinlikle sylenebilir. Niaburda da bu alandaki renimine devam etmitir. 62.
B- ESERLER
azzl ile ilgili hkm verirken tek bir eserine dayanmak kaf deildir. nk o hitap
ettii kimselerin kltr derecelerine gre dncelerini aklamtr. stelik onun dnceleri
daima ayn istikamette olmamtr. Devaml olarak aratrmalarda bulunmu ve kendi nefsiyle
mcahede etmitir. Aratrmalar ve nefsi mcahedesi onun dncelerine etki yapmtr. Bu
sebeple de onun dnceleri arasnda bazen eliiklik grnmektedir63.
azzl slm dnrleri arasnda en ok eser veren melliflerden biridir. Bu hususu
vurgulamak zere Zebd, thfs-sde adl eserinde mehur hadis limi Nevevnin hocas
olan Tiflsnin, azzlnin telif ettii eserleri saydm ve mrne taksim ettim, her gnne
drt cz (yaklak krk sayfa) dt dediini zikretmektedir64.
Grlyor ki azzl 55 yl gibi inili kl ksa bir mrn krk yln ilme ve
bununda otuz yln telife adam nadir dnrlerden biridir. Eserleri o gnden bu gne, hem
entelekteller, hem de kalabalk halk kesimleri tarafndan byk rabet grmtr. Bu
nedenle kendisine hakl olarak verilmi olan Hccetl slm unvan sekiz yzyl akn
zamandan beri srekli artan bir hayranlkla devam edip gelmitir65.
azzlnin eserlerinin bir zellii ok sayda olmasdr. Bir baka zellii de ok
eitli alanlarda olmalardr. Onun eserleri birka bakmdan son derece sistematikdir. Yazar

62

arc, agm, 490.

ubuku, age, 108.
64
Karla, age, 20.
65
Karla, age, 22.
63

14

giri ksmnda ortaya koyduu plana eserin sonuna kadar sadk kalr. Eserler eitli alanlarda
olmasna ramen her eser bir alt snf oluturur. Deiik konularda bir birini tamamlar66.
Abdurrahman Bedevnin yazd Melleftul-azzl adl Arapa eser ve Maurice
Bouygesin Essai de Chronologie des Oeuvres dal-azzl, azzlnin eserlerinin tarih
srasna gre dzenlenmesine dair Franszca yazd eser, bu alandaki iki nemli kitaptr.
Maurice Bouges, eserlerinden 404, Bedev ise 450sinin adn kaydetmektedir67.Bu kitaplarn
birtakm yanllklar ve eksiklikleri olmasna ramen azzlnin eserleri zerine aratrma
yaplmak istendiinde bu eserler ilk bavurulmas gereken kaynaklardandr.68.
1-Fkhla lgili Eserleri
el-Menhl-fil Usl: azzlnin gnmze ulaabilen ilk kalem tecrbesi niteliindeki
bu eserin ona ait olup olamad tartlmtr. Ebu Hanife ile ilgili ifadelerden dolay ona ait
deil bir Mutezil olan Mahmd el-azzlye ait olduunu ileri srlmtr69. Menhl kitab
da fkh usulyle ilgilidir. Bunu stad mam Haremeynin salnda yazmtr70.
el-Basd fil-Fr: fi fkhnn fr ksmna ait olan eser Cveynnin Nihyetl
Matlab adl byk eserinden zetlenmi olduunu Zebd bildirmektedir71.
el-Vast: fi fkhyla ilgili olarak yazlmtr72.
el-Vecz: azzlnin fkha dair eserler serisinin ncs olup ksa ve zl ifadeleriyle
daha sonraki limler arasnda ok ilgi grm, erh, hiye ve telhisleri yazlmtr73.
el-Fetv: Onun baz fetvalar verdii bir eseridir74.190 meseleyi ihtiva eden Fetevs
mehurdur. Baslmamtr. Ondan kk bir baka Fetvas da vardr75.
Mustasf flmil-Usl: azzlnin Nburda iken hayatnn sonlarna doru kaleme
ald sanlan kitap, gerek ierii ve etkileri bakmndan en nemli eserlerinden biridir76.
Hulstl-Muhtasar ve Nikvetl-Mutasar: Mellifin en ksa eseridir77.

66

Orman, age, 54- 55.

Karla, agm, 518.
68
Zerrinkub, age, 10.
69
Karla, age, 518.
70
Uyan, Abdullatif, Menkbelerle slm Mehurlar Ansiklopedisi, II, 1150.
71
Karla, agm, 518; Numan, age, 46.
72
Karla, agm, 518; Numan, age, 46.
73
Karla, agm, 519; Numan, age, 46.
74
Karla, agm,, 519.
75
Uyan, age, 1150.
76
Karla, agm,, 519; Numan, age, 44.
77
Karla, agm, 519
67

15

Gyetl Gavr fi Diryetid-Devr: Bu eser talk ile ilgili olarak fi fakihlerinden

Sreycin grne kar yazd bir eserdir Be nsha zamanmza ulamtr78.
et-Talika fi fr-il-Mezhep: Onun rencilik yllarnda derslerde tuttuu notlardan
oluan bir eserdir. Haydutlar tarafndan gasbedilen notlar olduu sylenir79.
Mehizl-Hilf: filer ile Hanefler arsndaki ihtilflar konu edinen bu eseri
gnmze ulamamtr80.
Tehzbl-Usl: Fkh usulne dair olduu anlalan bu eser de zamanmza
ulamamtr81.
Bidyetul Hidye si mehurdur. Numani bu kitaba vaaz hakkndadr der82.
Beyan, Huls, htisar, Gaye, Mecmua83.
Fkh usul: Tahsin, if, Mntehil Menhl, Mufassal84 fkhla ilgili eserlerdir.
2- Mantk ve Felsefeyle lgili Eserleri
Miyrl- lm: Aristo Felsefesinin dayand mant hakkndadr85.
Mihakkun-Nazar fiilml-Mantk: ki blmden oluan eserde birinci blmde kyas
teorisi, ikinci blmde tanmlar konusu ele alnmtr. eitli eserlerinde bu eserden
bahsetmitir86.
ifl-alil: Mantk hakkndadr87.
el-Ksatsl-Mstakim: Btinlerin mizan kavram zerinde durmutur. Btnilie kar
yazd eserlerin sonuncusudur. Mzn adyla nlenen bu kitap Avrapada mevcuttur88.
Lbbn-Nazar: Baz kaynaklarda ad geen bu kitap gnmze ulamamtr. Mantk
hakkndadr89.
Tahsnl-Mehiz: Mantk hakknda olan bu eser gnmze kadar ulamamtr. Ancak
Sbk eserinde iki kk blm aktarmtr90.

78

Karla, agm, 519.

Karla, agm, 519; Numan, age, 46.
80
Karla, agm, 519
81
Karla, agm, 519.
82
Uyan, age, 1150.
83
Numan, age, 46.
84
Numan, age, 46.
85
Karla, agm, 519; Numan, age, 46.
86
Karla, agm, 519; Numan, age, 46.
87
Karla, agm, 519.
88
Numan, age, 46.
89
Karla, agm, 520.
90
Karla, agm, 520.
79

16

Tehft el-Felsife: azzl eski Yunancay renip, Yunan filozoflarnn eserlerini

orijinallerinden okuyarak Tehft el-Felsife kitabn yazd91. Tehft el-Felsife azzlnin
telif hayatnn en verimli olduu ikinci dnemde felsefe konusunda yazd ikinci kitaptr.
Bundan nce 487/1094 ylnda Maksid el-Felsifiyeyi yazmtr92. Tehft el-Felsife,
devrinde ve daha sonra slm dnyasnda byk ilgi grd iin dnya ktphanelerinde pek
ok nshalar bulunmaktadr. Eserin edisyon kritiini yapm olan papaz Bouyges, bu yazma
nshalardan on yedi tanesini bizzat incelediini kaydeder. Tehft el-Felsife ortaadan
itibaren ksmen veya tamamen branca, Almanca, Franszca ve ngilizce gibi muhtelif dillere
evrilmitir93. azzlnin Tehft el-Felsifei kaleme alnndan yaklak 85 yl sonra, Bat
slm dnyasnn en hararetli ilim evresi olan Endlste geni yanklar yapt. Kurtubann
byk dnr, bn Rd Aristotelesi bir dnr olarak azzlnin eserine reddiye yazd.
Bu esere de Tehft Tehft el-Felsife adn vermitir94.
Meksidl-Felsife: Felsefeye dair ilk eseridir95.Avrupada nshas bulunmaktadr96.
el-Madnun Bihal Ehlil: Felsefeyle ilgili bu eserde ruhla ilgili konularn tartld ve
sudr teorisinin ilenmitir97.
er-Risletl-Lednniye: Lednni bilginin imkann konu alan bu eser, felsefe
hakkndadr98.
Miktl-Envr: Felsef ieriinden dolay eletirilmi ve azzlye ait olup olmad
da tartlmtr99.
el-Munkz Mined-Dall: Mellifin kendi dnce hayatndan bahsettii eser Franszca,
ngilizce, Trke, Farsa, Hinte, Felemenke gibi dillere evrilmitir100. Hayatnn sonlarna
doru yazm olduu el-Munkiz mined-Dall otobiyografik nitelikte bir eser olup azzl
burada fikr ve ruh hayatndaki deime ve gelimeleri hikye eder. Bu eser kendi alannda
dnya klasikleri arsnda yer almasna ramen yazarn hayat hakknda tek bana yeterli bir
kaynak olmaktan uzaktr. Bunu bir sebebi eserin daha ok azzlnin fikr hayatn anlatmak
amacn tayor olmasdr101. Otobiyografik nitelikteki el-Munkizin yetersiz olmasnn bir

91

Uyan, age, 1143.

Karla, agm, 22.
93
Karla, agm, 23.
94
Karla, agm, 28, 522.
95
Karla, agm, 521.
96
Numan, age, 46.
97
Karla, agm, 522.
98
Karla, agm, 522.
99
Karla, agm, 522.
100
Karla, agm, 522.
101
Orman, agm, 237.
92

17

dier sebebi de kronolojik olmaktan ok ematik bir eser olmas ve dolaysyla kronolojik
ihtiyalara yeterince cevap vermemesidir. 102
3- Kelamla lgili Eserleri
el- ktisd fil-tikd: Badattan ayrlmadan nce yazd son eserdir. Yazma nshalar
gnmze intikal etmitir.103
Fedihul-Btniyye: Btniye mezhebi ile ilgilidir. Badatta yazmtr. Eseri ilk defa
British Museumdaki bir nshaya dayanarak, I. Goldziher, daha sonra Fastaki Karaviyyn
Ktphanesinde bulunan iki yazma esas alnarak Abdurrahman Bedev yaynlamtr104.
el-Maksadl-Esm: Allahn doksan dokuz ismini aklamak maksadyla yazlmtr105.
Faysalt-tefrika: eitli dillere tercmesi yaplan bu eser, tevil ve tekfir konularn ele
almtr106.
el-Knnl-Kll fit-Tevil: eytanla ilgili baz hadisleri yorumlayarak tevil konusuna
k tutmutur107.
Risle l Ebil-Feth: Eser inanmas gerekli olan esaslar hakknda azzlden t
isteyen birine hitaben yazlm kk bir risledir108.
ed-Drretl-fhire: Tsa ekildii son dnem eserlerindendir. lm, kabir hayat,
ahiretle ilgili konular hakkndadr109.
lcml-Avam an lmil-Kelm: Vefatndan ksa bir sre nce yazlmtr. Haviyye
mezhebinin grlerini eletirmek maksadyla yazlmtr110.
Kav-idl-Akid: azzl rtmeye alt fikirlerin dorusunu bu eserde ele
almtr111.
Hccetl-Hak: Btnilik ile ilgili serinin ikinci eseridir112.
Mufassll-Hilf: Btnilik ile ilgili serinin nc kitabdr. Gnmze kadar
gelmemitir113.

102

Orman, agm, 237.

Uyan, age, 1150; Karla, agm, 520.
104
Karla, agm, 520.
105
Karla, agm, 520.
106
Karla, agm, 520; Numan, age, 46.
107
Karla, agm, 520.
108
Karla, agm, 520.
109
Karla, agm, 520.
110
Karla, agm, 520; Numan, age, 46.
111
Karla, agm, 520.
112
Karla, agm, 521.
113
Karla, agm, 521.
103

18

ed-Drc:
114

ulamamtr

Btnilie

kar

yazd

kitaplarn

drdncsdr.

Zamanmza

el-Mntehal fi lmil-Cedel: azzlnin hayatndan bahseden klasik kaynaklarda ad

geer.
Mztazhir: Batni tarikatn reddetmek iin yazlmtr115.
Mnkz, ktisd, Mztashiri, Fezaiz, Hakikatur Ruh, Kavlcemil, Risle, Mevhim-i
Batnyye, kitaplarda kelm ilmi ile ilgilidir.116.
4- Tasavvuf ve Ahlakla lgili Eserleri
Miznl Amel: Dnya ve ahiret mutluluunun ilim ve amel ile mmkn olduunu, ilim
konusunda da l olarak bu eseri ele almtr117.
el-Maarifl-Akliyye: Sekiz nshas gnmze ulaan eser, Dario Cabanales tarafndan
spanyolcaya tercme edilmitir118.
hy Ulmid-Din: azzlnin Badat terk ederek kendini lednni ilme verdii
dnemin en nemli rn ve din, ahlk, felsef, tasavvuf muhtevasyla slm dnce
sisteminin en dikkat ekici eserlerinden biridir. Alt ylda tamamlanmtr119.eyh Muhyiddin
Nevev der ki:Eer Allah korusun, din kitaplar tamamen yok olup, yalnz hy kitab kalsa,
kaybolan kitaplarn yerini tutard120.
Bidyetl-Hidye: Takva hakknda aklamalar yapan kitap ngilizce ve Almancaya
evrilmitir121.
Cevhirl- Kuran: Kuran- Kerimin zelliklerin, inceliklerini ve srlarn aklamaya
allmtr122.
Kimy-y Sadet: Asl Farsadr. hydaki plann aynyla yazlmtr. Eserin Trke ve
ngilizce tercmeleri vardr 123.
Eyyhel Veled: Bu eserde rencisini almaya, ibadete, nefsini arndrmaya tevik iin
yazlmtr. Asl Farsa olan eser, Trke, Arapa, Franszca, Almancaya tercme

114

Karla, agm, 521.

Numan, age, 46.
116
Numan, age, 46.
117
Karla, agm, 523.
118
Karla, agm, 523.
119
Karla, agm, 523.
120
Uyan, age, 1149.
121
Numan, age, 46- 47; Karla, agm, 523.
122
Numan, age, 46- 47; Karla, agm, 523.
123
Numan, age, 46- 47; Karla, agm, 523.
115

19

edilmitir124. Eyyhel Veled kitab UNESKO tarafndan 1951de Franszcaya, ngilizceye ve

spanyolcaya tercme edilerek, baslmtr125.
Nasihatl-Mlk: Melikahn olu Sultan Muhammed Tapara ithafen yazlmtr.
el-ml Mkiltil-hy: hy kitabn ktleyenler iin yazlm, ounlukla sembolik
ifadeler, tevhitle ve baz tasavvuf terimlerin aklamalar vardr126.
Srrl-lemin: azzliya ait olup olamad tartma konusudur127.
Bunlarn dnda azzlnin kendisine aitlii kabul edilmekle beraber telhis veya
semeler eklinde telif edildikleri anlalan daha baka eserleri de bulunmaktadr128.
5. Minhcl bidn
Minhcl bdinini mrnn sonuna doru yazd sylenmektedir129. Yazara aidiyeti
tartlmaktadr. Bu tartma eserin Ebl-Hasan es-Sebtye ait olduunun ileri srlmesiyle
balamtr. Zebd ise eserin azzlnin son dnem eseri olduunu syler. Eserine Cennete
giden yolun engellerle dolu olduunu belirterek balayan yazar, bu yolun nasl
geilebileceini, daha nceki eserlerinde anlatm olmakla beraber, konuyu burada biraz daha
farkl biimde ele alacan ifade etmitir. Bu yoldaki yedi engeli ve bu engellerden kurtulma
arelerini gsterdikten sonra hiret yolculuunun mnev bir yolculuk olduunu ve bunun
sonunda Allahn insana yirmisi bu dnyada, yirmisi hirette olmak zere krk eit ihsanda
bulunacan belirtir. lk defa (128/1871)de Khirede baslan eseri Mahmd Mustafa Halv
ayr nshaya dayanarak yeniden neretmitir130Aratrmada 1305 Khirede Meymeniyye
Matbaas tarafndan baslm olan 89 sayfalk Arapa nsha esas alnmtr..131

124

Numan, age, 46- 47; Karla, agm, 524.

Uyan, age, 1151.
126
Karla, agm, 524.
127
Karla, agm, 524.
128
Karla, agm, 524.
129
Numan, agm, 46.
130
Karla, agm, 524.
131
Konya Hayra Hizmet Vakf Ktphanesinde,tasavvuf kitaplar bmnde bulun 1546 numaral kitaptr.
125

20

II. BLM
MNHCL BDNDE GEEN HADSLERN TAHR VE
DEERLENDRLMES
A. TAHRCN TARF
Tahri, ayn konuda iki zt durumun bir araya gelmesidir. Harrecel-levha tahtann
bir ksmn yazp dier ksmn brakmak demektir. Ayrca tahri, istinbat, tedrib, tevcih,
manalarna da gelmektedir. Hadisilere gre tahri anlamda kullanlmaktadr:
1. hra ile e anlaml olarak: Bir hadisi isnadyla birlikte kitapta nakletmek
2. Bir kitaptaki hadisleri, senedleri ile birlikte tespit etmek, varsa hadislerin dier
rivayetlerini ortaya koymak, her hadis hakknda sylenenleri naklederek shhatlarine
iaret etmektir.
3. Hadisin asli kaynaklardaki yerinin belirtilmesidir. Hadisiler arasnda bu anlam
yaylm ve tahri lafz zellikle son asrlarda bu mana iin kullanlr olmutur.
Tarici, bu kullan dikkate alarak yle tarif etmemiz mmkndr: Bir hadisin asli
kaynakdaki yerine iaret etmek, gerekirse derecesini aklamaktr. 132
almada Takip Edilen Tahri Usl
Minhcl abidinde geen hadisler tespit edildikten sonra, ncelikle, Ktb-i Tisay
iine alan el-Mucemul-Mfehres li Elfzl-Hadisin-Nebev adl fihristten aranmtr.
Bununla beraber, Ktb-i Tisayla birlikte 150 kitab ihtiva eden, Eb Hcer Muhammed Sad
bn Besynnin Mevsat Etrfil-Hadisn-Nebiyyi-erif adl fihriste de hadisler
taranmtr
azzlnin hyasn tahri eden Irk (805/1402)nin el-Munsi, Heysemnin
(807/1404)

Mecmauz-Zevidi, Mnvnin (1030/1622)

Feyzul-Kadiri ve Ali el-

Mttaknin (975/1567) Kenzl-Ummli ayrca halk arasnda dolaan hadisleri ihtiva eden
Sehv (902/1496)nin el-Meksdl-Hasenesi ve Aclnnin (1162/1748) KefulHafs, mevzt kitaplarndan olan bnl-Cevznin (597/1200) el-Mevzt, bn
Arrkn(963/1555) Tenzhu-ers, Fettennin (986/1578)
Aliyylkarnin(1014/1605)

el-Esrrul-Merfas

ve

Tezkiratl-Mevzs,

Zerkeinin(794/1391)Tezkiras

muracaat ettiimiz eserlerdendir.

Hadislerin shhat asndan deerlendirilmesinde bavurduumuz btn kaynaklardaki
bilgiler dikkate alnmtr. Buhr ve Mslimde bulunan hadisler sahih olarak kabuledilmitir.
Hadislerdeki rivayet farkllklar gerekli grlen yerlerde verilmitir.

132

Yeil, Mahmut, Vaz Edebiyatnda Hadisler, 184.

21

B. MNHCL BDNDE GEEN HADSLERN TAHR

BRNC BLM: LM HAKKINDAK HADSLER
1.HADS (1)

.   
    
 
Dikkat edin Cennet zahmetli ve g eylerle, Cehennem ise nefsin houna giden
gitmeyen eyler evrilmitir.
Hadis, Enes bn Malik ve Eb Hureyreden merfu olarak rivayet etmektedir.133
Tirmiz (279/892) hadisin hasen-garib olup bu vecihten sahih olduunu ifade
etmektedir.134 uayb Arnavud Msnedde geen hadisin hasen olduunu bildirmektedir.135
2.HADS (2)

. "    ! #$  

Dikkat edin Cennet yolu sarp ve yokuludur. Cehennem yolu ise dzdr.
Hadis, Ebi Becir, bn Said ve ibn Abbastan merfu olarak rivayet edilmektedir.136
Buhr (256/869) haberin bir ksmn eddad bn Evsten mrsel olarak rivayet
etmektedir. Hadisin senedinde Nuh bn Cavane ve Abdullah bn Yezid el-Makr
bulunmaktadr. Bu iki ravi cerhedilmitir. Zeheb137 (748/1347) ve bn Hacer138 (852/1448)
Nuh bn Cavanenin Nuh bn Ebi Meryem olduunu onun mnker haberler rivayet ettiini ve
bu haberin onun mnker riveyetlerinden biri olduunu bildirmektedirler. Bundan dolay hadis
ok zayf olarak deerlendirilmektedir.

133

Buhr, Rikk, 28; Mslim, Cennet, 51; Tirmiz, Sfatl Cenneh, 21; Drim, Rikk, 20; bn Hanbel,
Msned, II, 260, 380; bn Hibban, es-Sahih, II, 392, 394; Tabern el-Muceml Kebir, IX, 104; bn Ad, elKmil, VI, 252; Eb Nuaym, Hilyetl Evliy, X, 72; Deylem, Firdevs, II, 143; Heysem, el-Mecmeuz Zevid,
X, 235; Syt, el-Cmius-Sair, I, 148; Acln, Kefl-Haf, I, 362; Mnv, Feyzl Kadir, III, 389;
Mbrekpr, Tuhfetl-Ahvez, VII, 280.
134
Tirmiz, Snen, IV, 693.
135
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uatb Arnavud, XII,497;XIV,507.
136
bn Sad, et-Tabaktl Kbr, VII, 423;Buhar, et-Trhul Kebr, I, 32; bn Hanbel, I,362; bn Hacer,
Lisnl Mzn, VI, 172, 173; Syt el-Cmius-Sar, I, 116; Mnv, Feyzl Kadr, III, 116-117; Ali elMttak, Kenzl Ummal, XVI,134-135.
137
Zeheb, Mzn, VI, 375376.
138
bn Hacer, age, VI, 172,173; bn Hanbel, Msned, thk., thr. ve tlk., uayb Arnavud, V, 148-150.

22

3. HADS (3)

%&'"  &) +, ./ 0 12 4 ! , 5)& "8

9:)   
. # >= : ?+'! :@ %"  A 0/
Bir kimsenin kalbine nur girdii zaman o kalp, geniler ve ferahlar. Bunun
zerine kendisine soruldu; Ey Allahn Rasl,bunun bir alameti var mdr? Allah
Rasl cevap verdi:Aldatan dnyadan el ekerek lmsz leme ynelmek , lm
gelmeden nce hazrlk yapmaktr.
Hadis, Eb Cafer, bn Mesud ve Ubeydeden rivayet edilmektedir.139
bn Ebi eybenin ( rivayatinde ( ) kelimesi yerine (, )kelimesi kullanlmtr.
bnl Cevzi (597/1201) Ubeydeden gelen rivayetin senedinde bulunan Abdullah bn
Muhammed bn Muirenin btn rivayetlerde teferrtte olduunu aklamaktadr.140 bn
Hacer, (852/1448) bu ravinin hadisinin mnker olduunu syleyerek cerh dildiini ifade
etmektedir.141 Zeheb (748/1347) ise Hkimin (405/1014) rivayetinin senedinde geen Ad
bnl Fazln hadisinin metruk olduunu, Yahya bn Main de (233/847) onun hadisinin
alnmamas gerektiini ve bakalarnn onu zayf bulduklarn bildirmektedir.142Bu
deerlendirmeler nda hadisin ok zayfolduu kanatine ulalmakdadr.
4.HADS (4)

.%' 0 % %:/ %:B

? + %:/ D+ B&
limin abide stnl benim mmetimden en deersiz birine stnlm
gibidir.
Hadis, Eb mame ve Eb Said el-Hudri rivayet etmektedir.143
Tirmiznin eserinde(279/892) hadis D %:/

en deersizinize olan stnlm gibidir.

eklinde gemektedir. Hadisi garib olarak deerlendirmektedir. Mberekpur (1353/1934)

Tirmizinin

bu

bildirmektedir.

hadisi

baz

nushalarda

hasengarib-sahih

olarak

deerlendirdiini

144

139

bn Eb eybe, el-Musannef, X, 98; Hkim, Mstedrek, IV, 311; Eb Nuaym, age, IX, 246; bnl Cevzi, lel,
II, 803; Mnv, age, I, 196.
140
bnl Cevzi, age, II, 803.
141
bn Hacer, age, III, 332-333.
142
Zeheb age, III, 62.
143
Tirmiz, lim, 39;Tabern, el-Muceml Evsat, VIII, 233; Deylem, el-Firdevs, III, 129; bnul Cevz, lel, I,
78; Mnzir et-Terib vet Terhb, I, 101; Syt, el-Camus-Sair II, 75; Mnv, age, IV, 432-433; Acln,
age, II, 86.
144
Mnzir, age, I, 101; Mbrekpr, age, VII,456-457.

23

Tabern, (360/970) Mnzir, (656/1258) Syt, (911/1505) ve Aclnnin eserinde

(1162/1749) Tirmiznin metni gemektedir. bnul Cevznin eserinde (597/1201) ise %:B

%' %:/ Benim mmetime olan stnlm gibidir eklindedir. bnul Cevz rivayetin
senedinde Selam et-Tavilin getiini bu ravinin bir grup alim tarafndan cerhedildiini145 ve
bu hadisin bundan dolay mevzu olduunu bildirmektedir.146
Syt (911/1505) hadisin iki rivayetini alm, birinci rivayeti sahih olarak
deerlendirir.147 Mnv (1031/1622) ise bu rivayette Velid bn Cemillin148 zayf bir ravi
olduunu bildirerek Sytye itraz etmektedir.149 Syt ikinci rivayeti zayf olarak
deerlendirir. Tirmizinin aklamarn gz nnde bulundurarak hadis garip olarak
deerlendirilir.
5.HADS (5)

5> 5G  ! =/ 0 %
 9$ D + %" F
lim adamna bir bak bana, gndz oru tutup gece namaz klarak geirilen
bir sene ibadetten daha sevimlidir.
Hadis, Enes bn Malik, mran bn Husayn ve bn Mesuddan rivayet edilmektedir.150
el-Fetteninin eserinde (986/1578) merfu olarak verilen rivayet altm sene
ziyadesiyle gemektedir.151 Deylem nin eserinde limin yzne bakmak onunla oturmak
ve onunla konumak ibadettir eklinde bir haber gemektedir. Deylem (558/1163) bu
rivayeti Enesten senetsiz ve merfu olarak rivayet etmektedir152. Acln (1162/1749) elFetten de geen rivayeti nakletmi bunu Tabern (360/970) ve Hkimin (405/1014) rivayet
ettiini, Hkimin sahih saydn, Zehebnin (748/1347) ise mevzu olarak deerlendirdiini
bildirmitir. bnul Cevzi (597/1201) haberi Mevzuatnda zikretmitir.153 evkan
(1250/1834) haberi limin yzne bakmak ibadettir eklinde almtr.154 Deerlendirmelere
baktmzda hadisin mevzu olduu rlmektedir

145

Zeheb, el-Mun, I ,421, bn Hacer, age, VII, 234.

bnul Cevz , age, I, 78.
147
Syt, age, II, 75.
148
Zeheb, age, II,495; Buhr, Tarihul Kebir, VIII,142.
149
Mnv, age, IV, 432-433.
150
Fetten, Tezkira,20; Deylem, age, IV, 24; Acln, age, II, 318; evkn, Fevid, 286;
151
Fetteni, age, 20.
152
Deylem, age, IV, 24.
153
Acln, age, II, 318.
154
evkn, age, 286.
146

24

6. HADS (6)
.%' :/ D > 4 ! , %: >   " %:/ D
Size Cennetlik kiilerin en ereflilerini bildireyim mi?
Evet ey Allahn Rasl dediler: Onlar mmetimin limleridir. Dedi.
Hadis Amr bn uayb tarafndan rivayet edilmektedir.155
Haber Sehmnin eserinde u ziyadeyle gemektedir. Yldzlar gkyznn limler de
mmetimin ssdr (%'  , :+   , 9 ....) eklinde gemektedir.
7. HADS (7)

.N+ + +  D:+

lim amelin imamdr. Ameller ona tabidir.
Hadis, Muaz bn Cebel tarafndan rivayet edilmektedir.156
Haber Mnzirnin (656/1258) eserinde uzunca bir hadisin iinde gemektedir. bn
Abdilberr (463/1070) merfu bir hadis olmadn, Musa bn Muhammed bn Ata el-Kueyri,
Abdurrahim bn Zeyd el-Am, babas Zeyd, Hasan ve Muaz tarikiyle rivayet edildiini,
hadisin hasen olduu sylense de senedinin hasen derecesine karacak kadar kuvvetli
olmadn bildirmektedir.157Bu bilgiler nda hadis zayf grlmektedir.
8. HADS (8)

.  %:/ .G 0" 5 D:/ %:/  

lim zere uyumak, cehlet zerine klnan namazdan daha hayrldr.
Hadis, Selmandan rivayet edilmektedir.158
Haber Aliyylkrnin (1014/1605) el-Esrarl-Merfasnda gemektedir. Hadisin
mevzu rivayetler arasnda yer almas mevzu olduunu gstermektedir.
9. HADS (9)

.5)  N"Q,? + N:, N D:+ %& (D:! N5:/ 4 %:G )4> !
Peygamberimiz ilim konusunda yle dedi: Allah onu mesud kiilere ilham
eder.aki olanlar (gnahkarlar) ondan mahrum braklr.
Hadis Muaz bn Cebelden rivayet edilmektedir.159

155

Sehm, Tarihul Crcan, I, 182.

Mnzir, age, I, 94-95.
157
Mnzir, age, I, 94-95.
158
Ebu Nuaym, age, IV, 385; Ali el-Mttak, age, X, 140; Aliyylkari, el-Esrar, 374-375; Zebidi, el-thfsSde, V, 157;
159
Mnzir, age, I, 95.
156

25

Haber Mnzirnin (656/1258) eserinde yedinci hadisle birlikte ayn metin iinde
gemektedir. Yedinci hadisin deerlendirmesi yaplmtr.
10. HADS (10)

.D: %:/ B,"& D:+ 9:R

lim talep etmek her mslmana farzdr.
Hadis, Enes bn Malik, Ali, Ali bn Hseyin, bn mer, bn Abbas, Cabir, Ebu
Hureyre, Ebu Said el-Hudriden rivayet edilmektedir.160
bn Mcede (273/886) hadisin devam yle gemektedir: Ehil olmayanlarn yanna
ilim koyan kimse, domuzlarn boynuna cevher inci ve altn gerdanlk takan kimseye benzer
bu rivayet iin Beyhk (458/1065) metni mehur olup senedinin btn tariklerinin zayf
olduunu bildirmektedir. Taberninin (360/970)

rivayetinde Buhr (256/869) tarafndan

mehul olarak cerhedilen Osman ibn Abdurrahman bulunmaktadr. bnl Cevz (597/1201)
hadisi yirmidrt tarikten zikrederek tariklerin hibirinin sabit olmadn bildirmektedir.161bn
Abdilberr (463/1070)

hadisin ulalabildii tariklerinin zayf bir isnadla sabit olduklarn

sylemektedir. Mizz (721/1321) hadisin hasen derecesine ulatn162, Irak (806/1403) baz
tariklerini sahih gren imamlarn bulunduunu sylemektedirler. Ebu Ali en-Neysburi,
bnus

Salh,(643/1245)

Hkim

sylemektedirler.163Zebidi(1205/1791),

hadisin

sahih

olmadn

zayf

olduunu

bn ahinnin (381/991) bu hadisi garib olarak

deerlendirdiini Sytnin (911/1505) hadisin elli tarikini topladn ve senedi iin ilk kez
sahih li-gayrihi deerlendirmesini yaptn ifade etmektedir.164Baz kitaplarda Mslim
kelimesinden sonra Mslime kelimesi gemektedir. Mslime lafz itibaryla doru olmakla
beraber hadisin hibir tarikinde tesbit edilememitir.165Bu hadis mehur olan tannan bir
hadistir. Aklamalarna baktmzda hadisin sahih senetlerinin olduunu grmekteyiz.
11. HADS (11)

.  4 N: N5    N "U5 
 N 5  :+
" 5 D:+ 9:R 0
Kim alimlere kar bbrlenmek, sefihlerle mcadele etmek ve halkn tevecchn
kazanmak iin ilim renirse Allah onu Cehenneme sokar.

160

Ebu Hanife, el-Cmiul Mesnid, I, 23, 83, 93, 94; bn Mce, Mukaddime, 17; Tabern, el-Muceml-Kebir,
X, 195; bnl Cevzi, lel, 64-74; Mevzuat, I, 216; Sehv, Meksid, 275-276; Tebriz, Mikat, I, 76; bn Tulun
e-ezra, I, 377-379; Syt, el-Cmius-Sar, II, 54; Mnv, age, IV, 267, 268; Acln, age, 43-45; Zebid,
age, I, 97-98;
161
bnl Cevz, lel, 6474.
162
bn Tulun, age, 377-379.
163
Sehvi, age, 275-276; Acln, age, 43-45.
164
Tebriz, age, I, 76; Zebid, age, I,97-98.
165
Tebriz, age, I, 76.

26

Hadis, Kab bn Malik, bn mer, bn Abbas, Huzeyfe, Enes bn Malik, mm Sleym ve

Muaz bn Cebelden rivayet edilmitir.166
Tirmiz (279/892) hadisi garib olarak deerlendirmekte ve onu yalnzca bu vecihten
bilmekteyiz demektedir. Ayrca ravilerinden shak bn Yahya bn Talhann hadisiler
nezdinde gvenilir bilinen birisi olmadn, hfz hakknda cerh edildiini bildirmektedir.167
bn Mce (273/886) rivayetini Busir, senedinde bulunan Hammad bn Abdurrahman ve Ebu
Kerb el-Ezdiden dolay zayf olarak deerlendirmektedir. Kab bn Malikin rivayetini bn
Ebid Dnya ve Tabern (360/970) zayf olarak deerlendirmektedir.168 Hadis aklamalara
dorultusunda zayf olduu grlmektedir.
12. HADS (12)

.D:+ 0  >   0 4 ! , >  

)":" V ,   &"%:/ "+ :5 +:R
Mira gecesi Cehenneme gsterildi oradakilerin ounun fakirler olduunu
grdm. Bunun zerine sahabe sordu; mal fakirleri mi?
Rasulullah : Hayr ilim fakirleri.dedi.
Bu hadisi, Mnvi (1031/1622) Suytnin (911/1505) eseri el-Cmius-Sairdeki
hadisleri erh ederken kullanmaktadr.

169

Hadisin getii baka bir kaynak tesbit

edilememitir.
KNC BLM: TEVBE HAKKINDAK HADSLER
1. HADS (13)

.N5& 0@" ,  0' 0 : N / %Q =? + 2

Kul yalan syledii zaman azndan kan pis kokular yznden

melekler

kendisinden uzaklar.
Hadis, bn merden rivayet edilmektedir.170
Tirmz, (279/892) hadisi hasen-garib olarak deerlendirerek onu yalnz bu vecihten
bilmekteyiz

demektedir.

Ravilerinden

Abdurrahim

166

bn

Harunnun

teferrd

ettii

Tirmiz, lim, 6;bn Mce, Mukaddime, 23; Drim, Mukaddime,34 ; bn Ad, el-Kmil, I, 541-542; Tabern
el-Muceml Evsat, VI, 331; bnl Cevzi, lel, I, 81-82; Hatib el-Baddi, Tarihul Badad , IX,446-447;
Mnzr, age, I, 116; Heysem, age, I, 184; Zebid, el-thfs-Sde, I/350, X/ 60, VII/ 471; Ali el-Mttak, age,
X, 201.
167
Tirmiz, lim, 6; bn Ad, age, I, 541-542; bnl Cevzi, I, 81-82.
168
Zebid, age, I, 350.
169
Mnv, age, II, 432.
170
Tirmizi, Birr, 46 ; Eb Nuaym age, VIII, 197; Deylem, age, I, 198; bnl Cevz, lel, II, 774; Mnzir, age,
IV, 197; Syt, age, I, 34; Mnv, age, I, 434.

27

grlmektedir. Bu ravi iin Drakutn171(385/995) metrk, bn Ad (365/976) ise mnker

eyler rivayet ediyor diyerek cerh etmilerdir.172 Syt (911/1505) hadisi hasen olarak
deerlendirirken; Mnav (1031/1622) Suytye itirazda bulunarak senette bulunan
Abdurrahim bn Harunnun cerhedilen bir ravi olduunu bildirmektedir.173.
2. HADS (14)

 ?
Pimanlk tevbedir.
Hadis, bn Mesud, Cabir, Enes, Ebu Hureyre ve bn Eb Saidden rivayet edilmektedir.174
Heysem (807/1404) hadisin Enes, Ebu Hureyre ve bn Eb Saidin gelen rivayetlerinin
tariklerinde zayf ravilerin olduunu bildirmektedir.175 bn Mesudun rivayetini ise Zeheb
(748/1347) ve uayb Arnavud sahih olarak deerlendirmektedir.176 Buna gre hadisin baka
tariklerden sahih olarak geldii grlmektedir.
3. HADS (15)

 0'
D5
Sizin hayrlnz gnah ok olduu halde tevbe edendir.
Hadis, Ali bn Ebu Talibten rivayet edilmektedir.177
Beyhki178(458/1065) sahih olarak deerlendirirken Irak (806/1403) senedinde iki
zayf ravinin bulunduunu ve hadisin zayf olduunu bildirmektedir.179 Hadisin senedinde
geen zayf ravilerden olan Numan bn Sad iin Zeheb (748/1347) Munisinde zikrederek
mehul olduunu bildirmektedir180. kinci ravi olan Abdurrahman bn shak iin Yahya bn
Main (233/847) zayf demektedir.181Bundan dolay hadis zayf olarak deerlendirilmektedir.

171

Zeheb, Mizn, II, 607.

bn Ad age, VI, 495, 496.
173
Mnv, age, I, 434.
174
Buhr ,et-Trhul-Kebr, III, 375-375; Humeyd, Msned, I, 59; bn Hanbel, VI/36-41,VII, 113,115,193;
bn Hibban, Sahih., II, 6; Tabern, el-Muceml Evsat, I/103, VI/403, VII/409, VIII/172 ; Hkim, age, III, 243;
Eb Nuaym, age, VIII, 251; Beyhk, Snen, X, 259 ; Heysem age, IX, 199; Deylem age, IV,312.
175
Heysem age, IX, 199.
176
Hkim, age, III, 243; bn Hanbel, VI/36-41, VII/113,115,193.
177
Yahya bn Min , et-Tarih, III, 292; Kudai, ihbl-Ahbar, 229; Deylem, age, II, 173; Irk, age, IV, 44;
Zebid, age, VIII, 595; Syt, age, II, 8; Ali Mttaki, age, IV, 213; Mnv, age, III, 478.
178
Yahya bn Main , age, III, 292.
179
Irk, age, IV, 44; Yahya bn Min, et-Tarih, III, 292; Mnv, age, III, 478.
180
Zeheb el-Muni, II,461.
181
Yahya bn Main, age, III, 391.
172

28

NC BLM: ENGELLER HAKKINDAK HADSLER

1. HADS (16)

%
,  %:/ %)=,  &]" 5 " ? N"Z 9$ 0 N " ["5 9$ 0
Dnyasn seven ahiretine zarar verir, ahiretini seven dnyasna zarar verir. Ey
mmetim ebedi olan geici olana tercih ediniz.
Hadis, Ebu Musa el-Eari ve bn Mesuddan rivayet edilmektedir.182
bn Hibban, (739/1339) isnad zayf ve senedi kopuktur demektedir. Ebu Musa elEariden rivayetin senedinde bulunan Matlb adl ravi Ebu Musa ile karlamamtr.bn
Hibban (275/888) bu ravi iin sahabeden rivayetleri mrseldir. nk onlarla grmemitir
demektedir.183 Hkim (405/1014) hadisi sahih olarak deerlendirirken Zehebi (748/1347)
ise senedinde inkita olduunu bildirmektedir.184 Heysem (807/1404) ravilerin sika olduunu
ama

bunun

shhat

iin

yeterli

olamayacan,

senette

kopukluun

olduunu

bildirmektedir.185Zayf bir hadistir.

2. HADS (17)

" ?" ?Z % 0,?=+'= / 0 N . 4 % 9$" 5 N=:> ? D/ 0' +

!"?
Kalbi yalnz Allah sevgisiyle dolu bir limin kld iki rekt namaz, durmadan
ibadet eden abidlerin ibadetinden daha hayrl ve Allaha daha sevimlidi.
Hadis Enes bn Malik ve Aliden rivayet edilmektedir.186
Deylemde(558/1163) u rivayet gemektedir

_:@ + ` 0 B& 0' +

Zebidi (893/1488) iki rivayet nakletmektedir bunlar:

D/ "5b 0 + 05+=! 0

4

B& D/ 0' +

'0 + ` 0" 5 4 D/ 0' +

hya da bn Mesudun sz olarak gemektedir.187

182

bn Hanbel, age, IV, 416; bn Hibban, age, II, 486; Hkim, age, IV, 308, 319;Eb Nuaym , age, I/ 138,
IV/207; Kuda-i, ihbl Ahbar,100; Beyhk, Snen, III, 517; Heysem, age, X, 239; Acln, age, II, 222.
183
bn Hibban, age, II, 486
184
Hkim, age, IV, 308, 319
185
Heysem, age, X, 239
186
Deylem, age, II, 265; Zebid, age, X, 59.
187
azzl, hya, IV, 225.

29

3. HADS (18)

 '
( " D:! N5:/ 4 %:G )%=  $ 0Q  5 >N ( / 4 %) + 0 "/
? / d G  :> N+G 05 1= 2  D 
 D/   "D',&)
G@ " 15:/"  " +  2 1 15:/ 1: 1'5 # &? > 4 % :+ 1
.+ " 1 /
Amr bn As diyor ki ; biz rasulullahn etrafna toplanm iken Rasulullah
fitneden bahsetti ve yle dedi; nsanlarn ahitlerinden, dndklerini emanete hiyanet
ettiklerini grdnz zaman ve yle olduklarnda bu srada parmaklarn birbirine
geirerek kenetledi, ben, de canm sana kurban olsun ey Allahn Rasl, eer onlara
yetiirsem ne yapaym? Dedim. Buyurdu ki: Evine ekil, diline hkim ol, bildiini yap
bilmediini terk et iinle megul ol, lemin iine karma.
Hadis, Amr bn As, Abdullah bn Amr, Ebu Hreyre, Ali bn Ebi Talibden rivayet
edilmektedir.188
Hadisin ravileri sahihayn ricalindendir.189 bn Hibban190(739/1339) Mslimin
artlarna gre isnadnn sahih olduunu ayn ekilde Hkim191, (405/1062) Zeheb,
(748/1347) Heysemde192(807/1404) isnadnn sahih olduunu bildirmektedir. Hadis sahihtir.
4. HADS (19)

.N5: " 0[,  05$  " >,  5>  ", 1>

Bu gnler herc gnleridir! dedi.
Sordular: Herc gnleri hangi gnlerdir?
Allah Rasl buyurdu: Kiinin arkadandan emin olmad gnlerdir.
Hadis, bn Mesuddan rivayet edilmektedir.193
Zeheb, Hkimin rivayetini sahih olarak deerlendirmektedir.

194

uayb Arnavud

hadisin isnadnda Amr bn Vabisan bulunduunu ve mehul bir ravi olduunu

188

Ebu Dvud, Melhim, 17; bn Mce, Fiten, 32; bn Hanbel, Msned, I, 449; bn Ebi eybe, el-Musannef,
XII, 447; bn Hibban, age, XIII, 269-270, 281-281; Tabern, el-Muceml Evsat, III, 634-635; Hkim, age,
III, 282-283; Deylem, age, 528; Heysem, age, VII, 280; Ali el-Mttak age, 214-215.
189
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud XI, 54-56, 567, 626.
190
bn Hibban, age, XIII, 269-270; Tabern, age, III, 634-635; Hkim, age, III, 282-283; Heysem, age, VII,
280
191
Hkim, age, III, 282-283.
192
Heysem, age, VII, 280.
193
Ebu Davud, Melahim, 17; bn Hanbel, Msned, I, 449; bn Eb eybe, VII, 485; Tabern,
el-Muceml Kebir, X, 9; Hkim, age, III, 320, IV, 427; Heysem, age, VII, 302.
194
Hkim, age, III, 282-283

30

bildirmektedir.195 Heysem, (807/1404) bn Hanbelin bu hadisi iki senetle rivayet ettiini ve

bu senetlerin birisinin ricalinin sika olduunu bildirmektedir.196Hadis bir tarikten sahih olarak
riveyet edilmektedir.
5. HADS (20)

 h+ 5:> Nf! "5V :/ 5:> =h "5V  15:/ %[5& "/ 0/ d& ?, >
5 ?0" 5, "+ 0,?= , ":=> .U' 5 > %' > D:+? k> N5&
.1Q,&  
Dedi ki mrn vefa ederse le bir zaman greceksin ki hatipleri ok, limleri az,
dilenenleri ok verenleri azdr. .lim nefsin esiridir.Bunlar ne zaman olur ey Allahn
Rasl? dedi. Rasulullah namaz klnmaz, rvet alnr, ufak bir dnyalk karl dini
esaslar feda edilir. O gn geldii zaman imdat, o gn iin imdat197
Bu hadis aratrmada kullanlan eserlerin iin de bulnamamtr.
6. HADS (21)

.4  + N5:+& D+" =? ! l

Dine aykr

adetler zuhur ettiinde limler susarsa Allahn laneti onlarn

zerine olsun.
Hadis Ebu Hureyre ve Muaz bn Cebelden rivayet edilmektedir. 198
Deylemnin (558/1163)

rivayeti u ekilde gemektedir:199

.4  + N5:+& +
, D m& N:/ D+" F5:& %' n& " =?l
Sytdeki (911/1497) hadis u ziyade ile gemektedir:200

 D 2o, D:+ D m& " 5:& D:/ ? / 0&  p 2" Z 0+" =? l
?Q %:/ 4 #

195

bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud VII, 316.

Heysem, age, VII, 280.
197
Benzer rivayetler iin bak: Abdurrazzak bn Hemmam, Musannef, II, 372; Buhr, el-Edebl Mfred, II,
393; Tabern el-Muceml Kebir, III/197; IX/108,298; bn Abdilber, Temhid, VIII, 59; Heysem, age,
I/190,127, VII/285, X/249.
198
Deylem, age, I, 321; Syt, age, I, 31; Ali el-Mttak, age, I,179; Mnv , age, I, 401-402.
199
Deylem, age, I, 321.
200
Syt, age, I, 31.
196

31

Syt (911/1497) hadisi zayf olarak deerlendirmektedir. Mnv de (1031/1622) herhangi

bir itirazda bulunmamaktadr. Elde edilen bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu
grlmektedir.
7. HADS (22)

5   2[, 9k  h5 / %:/ %+ 4? ,  &/ D5:/

 
5G)
Cemaat olun. Allahn eli cemaatin zerindedir. eytan insann kurdudur.
Topluluktan ayrlan kapar.
Hadis Muaz bn Cebel den rivayet edilmektedir.201
Heysem (807/1404) bn Hanbelin rivayetinin ricalinden Ala bn Ziyad dndakilerin
sika olduunu sylemektedir.202 uayb Arnavud ise rivayetin hasen ligayrihi olduunu ancak
ravilerden Ala bn Ziyadn Muazdan hadis duymadn, bundan dolay senedinin munkat
olduunu ifade etmektedir.203Hadis hasen ligayrihi olarak deerlendirilebilir.
8. HADS (23)

.?+ 05 0  2
 d h5
eytan tek kii ile beraberdir. O iki kiiden daha uzaktr.
Hadis, mer bn Hattab ve bn mer tarafndan rivayet edilmektedir.204
Tirmiznin kitabnda rivayet uzunca bir hadisin iinde u ekilde gemektedir:

?+ 05 0?  $ d h5& ...

Hadisi

Tirmiz

hasen-sahih-garib

olarak205,

Hkim

(405/1062)

ise

sahih

olarak

deerlendirir206.
9. HADS (24)

.+ " G@ 15:/ 1'5 #

Evine ekil iinle megul ol, lemin iine karma.
Hadis bn merden rivayet edilmektedir.207
Hadis kaynaklarda u ekilde gemektedir:

201

bn Hanbel, Msned, V, 233-245; Tabern, el-Muceml Kebr, XX,164-165;Eb Nuaym, age, II, 247;
Deylem age, II, 378; Heysem, age, V, 219.
202
Heysem, age, V., 219.
203
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud XXXIV, 358, 420.
204
Tirmiz, Fitne, 31; Hkim, Mstedrek, I, 114; Syt, I, 111; Ali Mttak, XI, 532; Mnv, III, 7879.
205
Tirmiz, age, IV, 466.
206
Hkim, age, I, 114
207
bn Hanbel, Msned, II, 212; bn Ad age, VII, 132; Zeheb, Mizan, IV,263; Irak,age, III, 315; Heysem
age, V, 201; Zebid, age, VI, 354; Syt, age, II, 159; Ali el-Mttak,age, XI, 134, 312; Mnv, age, II,159.

32

 5)& >N+G 05 1=" .2  D 

D/   >? ","
 2 1 15:/ 1: 1 5 # ": &? >4 % :+ 12 ? / +&` 5 :N :)& N5
"+ " 1 / 1
NG "[, 15:/ "  "+
208

bn Ad

209

,(365/976) Zeheb

(748/1347) ve Heysem210(807/1404) hadisin senedinde Furat

bn Furatn bulunduunu ve zayf bir ravi olduunu bildirmektedir. Irak (806/1403) ise
senette bulunan Garab bn Ebi Garab adl raviyi zayf olarak deerlendirmektedir. Syt
(911/1497) hadisi zayf olarak deerlendirmektedir.211 Mnvde(1031/1622) senette geen
ve cerh edilen Furat bn Ebi Furatn zayf olduunu aklamaktadr.212 Elde edilen bilgiler
dorultusunda hadisin zayf olduu grlmektedir.
10. HADS ( 25)

.? %& : %' 5=

mmetimin inzivas mescitlerde ibadettir.
Aliyylkri hadisin asl olmadn bildirmektedir.213
11. HADS (26)

.=$ #= b
Gnar ziyaret et ki, sana olan sevgi artsn.
Hadis, Ali, Ebu Zer, Abdullah ibn Amr, Ebu Hureyre, Habib ibn Mesleme, Aie, bn
mer, Enes, Cabir, bn Abbas ve Ebud Derdadan rivayet edilmektedir214.
bnl Cevz (597/1200), Ali, Ebu Zer, Abdullah ibn Amr, Ebu Hureyre, Habib ibn
Mesleme ve Aieden gelen rivayetleri u ekilde deerlendirmektedir.
Aliden rivayet edilen hadis bir tarikten gelmektedir. Bu tarikte Abdurrahman ibn shk
bulunmaktadr. Bu ravi iin Yahya bn Main (233/847) hakknda metruk, bn Hanbel
(241/855) ise zayf demektedir.
Ebu Zerden rivayet edilen hadis bir tarikten gelmektedir. Bu tarikte Avbed bn Ebi
mran bulunmaktadr. Buhr (256/870) bu ravi iin hadisinin mnker olduunu, Heysem
(807/1404) metruk bir ravi olduunu sylemektedir.
208

bn Ad age, VII, 132.

Zeheb, age, IV,263.
210
Heysem age, V, 201.
211
Syt, age, II,159.
212
Mnv, age, II,159.
213
Acln, age, I,436.
214
bnl Cevz, el-lel, II, 739; Mnzir, age, III, 366; Heysem, age, VIII, 175; Syt, age, II,27; Mnv, age,
IV, 62; Acln, age, I, 438.
209

33

Abdullah ibn Amrdan iki farkl tarikle rivayet edilmitir. Bir tarikte Ahmed ibn sa
bulunmaktadr. Yahya bn Main bu ravinin yalanc olduunu aklamaktadr. kinci tarikte ise
Sveyd bulunmaktadr. Zayf bir ravidir.
Eb Hureyreden gelen rivayetin drt tariki bulunmaktadr. Birinci tarikte Talha ibn
Amr vardr. Bu ravi iin bn Hanbel hadisi metruk olduunu Yahya bn Main ise zayf
olduunu sylemektedir. kinci tarikte Muhammed ibn Halid bulunmaktadr. bn Ad bu
ravinin hadis uydurduunu haber vermektedir. nc tarikte Zheyr el-Horasani
bulunmaktadr. Zayf bir ravidir. Ebu Zra onun hakknda hadisi mnkerdir demektedir.
Drdnc tarikte Sveyd ve Talha bn Amr bulunmaktadr. Bunlar da zayf ravilerdir.
Habibden gelen rivayet bir tarikten gelmektedir. Senette Sleyman ibn Ebi Kerme
bulunmaktadr. bn Ad (365/976) mnker hadisleri olduunu ifade etmektedir.
Hz. Aieden rivayet edilen hadis bir tarikten gelmektedir. Bu tarikte Ebu Ukayl
bulunmaktadr. Bu ravi mehul bir ravidir. bnl Cevzi btn bu tariklerin sabit olmadn
aklamaktadr 215.
Heysem, Eb Hreyreden gelen rivayetin Tabernnin (360/971) el-MucemulEvsatnda getiini belittikten sonra Bezzarn (292/904) bu hadisi sahih bulmadn; Ebu
Zerden gelen rivayeti verdikten sonra da bu tarikte geen Avbed bn mrannn metruk
olduunu; Hubb bn Selemeden gelen rivayetin senedinde de bn Mahled er-Rainin zayf
olduunu belirttikten sonra Tabernnin el-Mucemul-Evsatnda geen bir riveyetin
senedinde bn Lehiann bulunduunu ancak haberin hasen olduunu ravilerinin de sika
olduunu; yine Tabernnin rivayet ettii Abdullah bn Amr hadisinin isnadnn hasen
olduunu belirtmektedir216.
San (650/1252) hadisin mevzu olduunu sylemektedir217. Elde edilen bilgiler
dorultusunda hadis zayf olarak deerlendirilebilir.
12. HADS (27)

.Z 0 9 n& : v h5 9 %& %+ 4 "

Allah eytann yannda zikretmek ldrc bir hastalk gibidir.
Aratrmada kullanlan eserlerde bulunamamtr

215
216
217

bnl Cevz, age, II, 739- 741; Acln, age, I, 438.

Heysem, age, VIII, 175; Mnv, age, IV, 62.
evkn, el-Fevid, 260.

34

13. HADS (28)

9:> %:/ D h5& h5 N h5 >" : N NQ=! 4  >" Z 0 ?
.N/?, & 0, N=:> %:/ D 1:" , Z 0
nsanolunun bir ocuu doduu zaman Allah ona bir melek yaklatrr.
eytan da onun yanna bir eytan yaklatrr. eytan insann kalbinin sol kulaknda
melek de sa kulakndadr. Ona devaml arda bulunurlar.
Aratrmada kullanlan eserlerde bulunamamtr.
14. HADS (29)

5 #5 9 0,? B> =" w,# d  %&  h5 0 :+

.9 92 0 ' #` 5B  >"
Acele etmek eytann iidir. Sadece be yerde acele edilir: Bulua eren kzn
evlendirilmesinde, zaman gelen borcun denmesinde, lnn kefenlenmesinde, gelen
misafirin doyurulmasnda, ilenen gnaha tvbe etmekte.
Eb Nuaym (430/1039) hadisin Hatim el-Esamn szlerinden olduunu bildirmektedir. 218
15. HADS (30)

. [N / 2$ N   [D '"05)' ') %! 

Mttakilere mttaki denilmesinin

sebebi mahzurlu olan bir eyi yapma

korkusuyla mahzurlu olmayan eyleride terk etmelerindendir.

Hadis Atiye es-Sadiden rivayet edilmektedir. 219
Irakde (806/1403) hadisin metni u ekilde gemektedir:

[ N  @& N ?   [, %'$ 05)' 0 " , 

Irak hadisi Tirmiznin(279/892) hasen olarak, bn Mce (273/886) ve Hkimin (405/1014)
sahih olarak deerlendirdiini ifade etmektedir 220
16. HADS (31)

=/ D+R %+ 4 N> " 0& x5: ! 0  D! "0!Q %" F  > N
."
Mahrem olmayan bir kadnn gzelliine bakmak iblisin zehirli oklarndan bir oktur.
Kim onu brakrsa Allah ona mutlu olaca bir ibadeti tattrr.
218

Eb Nuaym age, VIII, 78; Zebid, age, V, 251.

Irak, age, I, 25.
220
Irak, age, I, 25.
219

35

Hadis, Huzeyfe ve bni Mesuddan rivayet edilmektedir221.

Kaynaklarda hadis u ekilde gemektedir;

N=:> n& N.$  , N ' ? %'&@ 0  0 x5: ! 0  D! " F{ 
Heysem (807/1404) ve Zeheb (748/1347) hadisi, senedde geen Abdurrahman bn shk
el-Vasiti sebebiyle zayf olarak deerlendirmektedirler222Ravi hakknda bn Hanbel mnker
rivayetlerde bulunduunu Yahya bn Mainnin ise metruk dedii bildirilmektedir223.Elde
edilen bilgilere gre hadisin zayf olduu grlmektedir.
17. HADS (32)

: . .U N5:/ 2& %

:/ "  @V  4 ! , :> >4=? / 0 5
! 0/
.N

Sfyan bn Abdullah rivayet ediyor. Peygambere dedim ki; Ey Allahn Rasl benim
iin en ok korktuun ey nedir?
Parmayla dilini tutarak te bu buyurdular.
Hadis Sfyan bn Abdullahtan rivayet edilmektedir.224
Tirmiz (279/892) hadisi hasen sahih olarak deerlendirmektedir.225
18. HADS (33)

)'! 1 &[D5)' 4 ? N 0:> : % : B/ " 8=G Z 0

.  /  /!') 
nsan sabahleyin kalknca btn azas lisan hal ile dile, Allah sana doruluk
versin, nk sen doru yolda olursan biz de oluruz sen saparsan biz de saparz derler.
Hadis Ebu Said el-Hudriden rivayet edilmektedir.226
Tirmiz (279/892) hadisin merfu olduunu ama sadece Hammad bn Zeydin
rivayetlerinden bilindiini ayrca birok kii Hammad bn Zeydden rivayet etmekte ancak
Rasli Ekreme ulatrmamaktadr. 227

221

Hkim, age, IV, 314; Mnzir age, III,34; Irk age, I,241; Heysem, age, VIII, 63.
Heysem, age, VIII, 63; Hkim, age, IV,314.
223
Zeheb, Mizan, III, 262.
224
Tirmiz, Zhd, 61; bn Mce, Fiten 12.
225
Tirmiz, age, IV,607.
226
Tirmiz, Zhd, 61.
227
Tirmiz Zhd, 61, IV, 605606.
222

36

19. HADS (34)

:, 0,2 f > f 0 ,"= , :)& `5  :,    >n& , %  !":5

.  Q
Mira gecesi Cehennemde bir ksm kiiler grdm pislik yiyorlard. Cebraile
bunlarn kim olduklarn sordum:
Bunlar dnyada insan eti yiyenler( yani gybet edenler)dirdedi.
Hadis Enes bn Malik ten rivayet edilmektedir.228
20. HADS (35)

.  . 1>#'& 1:  #  D:+ .R Z") :$ 0/ 1 dh> + >

Allah Rasl bir gn Muaza hitaben, Kuran hafzna ve ilim taleb edene dil
uzatma, insanlar dilinle (gybet ve dedikodu ile) paralama, sonra kyamet gn
Cehennem kpekleri de seni paralar.
Hadis Muaz bn Cebel tarafndan rivayet edilmektedir.229
bnl Mbarek(181/797) hadisi Muazdan iitmemi olan bir adamdan rivayet
etmitir. bn Hibban, (354/965) Hkim (405/1014) ve dierleri de bu hadisi rivayet etmitir.
Mnzir hadisin btn tariklerinde ve lafzlarnda uydurma olduununun belirtileri
grlmektedir deerlendirmesini yapmaktadr.230
21. HADS (36)

.D:> %" F ,  D DG %" F ,  %+ 4

phesiz ki

Allah sizin suretlerinize

yznzn rengine bakmaz. Sadece

kalplerinize bakar.
Hadis Ebu Hureyre tarafndan rivayet edilmektedir.231
Hadis sahih olarak deerlendirilmektedir.232
22. HADS (37)

.9:)   N: &? &? ? N: ? 8:G Q:G AB ? %&

nsan vcudunda bir et paras vardr ki o doru olursa btn vcut doru
olur. O kt olursa btn vcut kt olur. Bu et paras kalptir.
228

Ebu Davud, Edeb, 35, V,194.

Mnzir, age, I,73-76.
230
Mnzir, age, I, 73-76.
231
Mslim, Zhd, 34; bn Mce, Zhd, 9; bn Hanbel, Msned, II, 285; Ebu Nuaym, age, IV, 98, VII, 124; Irak,
age, III,269; Tebriz, Mikat, II, 683; Zebid, age, I, 156
232
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud, XIII, 227-XVI, 564.
229

37

Hadis Numan bn Beir tarafndan rivayet edilmektedir.233

Hadis sahih olarak deerlendirilmektedir.234
23. HADS (38)

%
2  % ?, %'$ A=! % F& )  +& % F&  >?+  4
.p ?/?  5
Ben yere bir adm atmadm ki lmeden evvel kaldramayacam, azma bir
lokma atmadm ki lm gelmeden nce yutacan sanaym. Varlm kudret elinde olan
Allaha yemin ederim ki size sylenenler mutlaka vuku bulacaktr.
Aratrmada kullanlan eserlerde bulunamamtr.
24. HADS (39)

 5@ =" '05>= "  ?5U+ "+   ' :?, '!

.?Q :+   5"!
Alt zmre alt ey sebebiyle cehenneme girer. Araplar rklk, mirler zulm,
ky mirleri kibir, tccarlar satta hyanet, kyller cehalet, limler haset yznden.
Hadis, Enes bn Malikten merfu olarak rivayet edilmektedir.235
Irak hadisin zayf olduunu bildirmektedir.236
25. HADS (40)
.9hQ   [   Q[ , ?Q
Atein odunu yediyi gibi haset de iyi amelleri yer bitirir.
Hadis Ebu Hureyre ve Enes bn Malikten rivayet edilmektedir.237
bn Mcede rivayetin u ziyadesi bulunmaktadr:

 0  5U 0f  .U

   h,  o5h@
h?> U...
Hadis salam olarak deerlendirilmektedir.

233

Buhr, man, 39; Mslim, Msakt, 107; Ebu Hanife, Camiul-Mesnid, I, 114; bn Hanbel, Msned, II,
270; Beyhk, es- Snen, V, 433.
234
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud XXX, 324.
235
Deylem, age, II, 329; Irak, age, III, 184; Fetten, Tezkir, 24; Ali el-Mttaki, age, XVI, 87.
236
Irak, age, III,184.
237
Buhar et-Trhl-Kebir, I, 272; Ebu Dvud, Edeb, 44; bn Mce, Zhd, 22.

38

26. HADS (41)

.%)" l  dh>  "& &  =  N5& b &[05' 2  ,

Muhakkak ki bizim dinimiz salamdr. Onda mlyemetle yryn.
Hayvanna ok yk ykleyen kii ne yol katedebilir nede hayvann srtn bo brakr.
Hadis, Ali, Cabir, Aye ve bn merden rivayet edilmektedir.238

0, D ,

Askerinin el-Emsal adl eserinde Alinin rivayeti (

) eklinde

balamaktadr. Cabir ve Ayenin rivayetlerinde ayn ziyade bulunmaktadr. merin rivayeti

Kenzl Ummalda btn rivayetleri kapsayarak ekilde gemektedir:

 dh> &  =  !
"1= / 1
% A=  &" N5& b &[05' 0,? 2
?b , %@, 0 2$ 2$  ?, 0 N 0F,  "/ /& %)" l
27.HADS (42)

.D   N':?  $ n& % / 0&  F+ %k ,"=) , %+ 4

Allah (cc) yle buyurmaktadr: Byklk benim giysim ululuk da benim
zrimdr. Kim bunlar konusunda benimle ortak olmak isterse onu cehenneme atarm.
Hadis, bn mer, Ebu Hureyre ve Aliden rivayet edilmektedir.239
Heysem Alinin rivayetinde bulunan Abdullah bn Zbeyri, Eb
240

bakalarnn cerh ettiklerini

Zura ve

; Zeheb de, bunlardan baka Ebu Nuaymnda zayf bulduunu

bildirmektedir.241 Elde edilen bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu grlmektedir.

28. HADS (43)

.05' n& ? $ 

Ancak iki kiiye haset edilebilir.
Hadis, bn mer, bn Mesud, Ebi Said, Ebu Hureyre ve Semure bn Cndebden
rivayet edilmektedir.242
Mslimin metni u ziyade ile gemektedir:

. 4 Z    Z 5: Z N ' &)2 4 Z :05' %:/ ? $ 

  Z 5: Z N ?U'&
bn Hanbelin metni u ekilde gemektedir.

238

Ali el-Mttak, age, III, 40.

bn Ebi Htim, lell Hadis, II, 101;Tabern el-Muceml Evsat, X, 118; Heysem, age, I, 99.
240
Heysem, age, I, 99.
241
Zeheb, Mizan, III, 126.
242
Mslim, Salatl Msafirin, 267; Tirmiz, Birr, 24; bn Hanbel, Msned, I, 385.
239

39

& $ 4  Q n& N': %:/ Nh:&  4 Z :05' n& ? $ 
  :+,  nB),
Hadisi Tirmiz (279/892) hasen-sahih olarak deerlendirmektedir.
29. HADS (44)

. & Q! 0 = DQ

Haram gdadan hsl olan her et paras cehennem ateinde yanmaa layktr.
Hadis, Kab bn Ucbe, Huzeyfe, Ebu Bekir, Aye ve Cabirden rivayet edilmektedir.243
Tirmiz (279/892) rivayetinde uzunca bir hadisin sonunda gemekte ve hasen-garib olarak
deerlendirmektedir.

Abdurrahman

er-Raz

Huzeyfenin

rivayetini

mevkuf

olarak

deerlendirir. bn Ad (365/976)Ebu Bekirin rivayetinde bulunan Abdurrahman bn Vasln

zayf bir ravi olduunu, ayn ekilde Zeheb ve Zebidde (1205/1791) belirtmektedir.
30.HADS (45)

[F   N5G 0 N x5 DkG 0 D  " N5> 0 x5 Dk> 0 D

Nice gecesini namaz klarak geirenler vardr ki yanlarna uykusuzluktan baka
bir ey kalmaz. Nice oru tutanlar vardr ki yanlarna ancak alk ve susuzluk kalr.
Hadisi Ebu Hureyre tarafndan rivayet edilmektedir.244
bn Mcede geen rivayet u ekildedir:

"  N5> 0 N x5 Dk> .  N5G 0 N x5 Dk G

Hakimde geen rivayette u ekildedir:

" N5> 0 NF$ Dk>  N5G 0 NF$ DkG

Hkim (405/1014) rivayeti Buharnin (256/870) artlarna gre sahihtir. Zehebide
(893/1488) ayn gre katlmaktadr. 245
uayb Arnavud rivayeti isnadnn hasen ricalinin sika olduunu belirtmektedir.
246

Tebrizide rivayetin isnadnn hasen olduunu belirtmektedir.247

243

Tirmiz, Cemaat, 79; Abdurrahman er-Razi, age, II, 144; Tabern, Muceml Evsat, V, 242; Ebu Nuaym,
age, I, 31; Zeheb, age, III, 391; Zebid, age, V, 226
244
bn Mce, Siyam, 21; bn Hanbel, Msned, I, 441; Darim, Rikak, 12; Hkim, age, I, 431; Zebid, age, IV,
248; Tebriz, Mikat, I, 628.
245
Hkim, age, I, 431.
246
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud, XV, 428.
247
Tebrz, age, I, 628.

40

31.HADS (46)

. N5:/ "V # , :) " & +h" V :)' 5
ok yemekle ve imekle kalbi ldrmeyin. nk o ok su ile tohum gibi lr.
Irak (806/1403) haberin asl olmadn batl olduunu belirtmektedir. 248
32.HADS (47)

.N
n& "> %   .G  G B
 "  D:B& 
Ebu Bekirin sizden stnl, namaz ve oru ile deildir. O kalbinde
bulunduu gzel huylar sebebiyle sizden stndr.
Irak (806/1403) isnadnn merfu olmadn, Hkim Tirmiz de bu haberin Bekir ibn
Abdullah el-Mzennin sz olduunu bildirmektedir.249Sehvde (902/1496) ayn haberleri
nakletmektedir.250Ebu Bekir ibn el-Ayyan sz diyenlerde bulunmaktadr. Haber
mevzdur.
33.HADS (48)

.&#$ &#$ 15[, "Q  > 15[,  .Q

Helal mal bedenin kvamna yetecek kadar gelir. Haram mal ise ok gelir.251
Hadis aratrmada kullandmz kitaplarda bulunamamtr.
34.HADS (49)

. ="G
Her hastaln menei soukluktur.
Hadis Ebu Said el-Hudr, bn Abbas, Enes ve Aliden rivayet edilmektedir.252
bn Ad, (365/976) Ebu Saidin rivayetinde Abdurrahman bn Kaysn bn Abbasn
rivayetinde Mesleme bn Alinin cerh edildiini bildirmektedir.253 bnl Cevz, (597/1201)
Enesten gelen rivayetin senedinde, Temam bn Necidin cerh edildiini ve bu ravi iin bn
Hibbann (739/1339)

sika ravilerden asl olmayan eyler rivayet ettiini, Drakutn

(385/995) bu ravi ve senette bulunan Muhammed bn Cabirin zayf raviler olduunu

bildirmektedirler.254 Yahya ibn Main (233/847) Temam bn Necidin sika olduunu

248

Irak, age, III, 78; Zebid, age, VII, 387.

Irak, age, I, 30; Sehv, age, 369; Aliyylkri, el-Esrar, 308; Zebid, age, I, 324
250
Sehv, age, 369.
251
Bibliyorafyada zikredilen eserlerde bulunamamtr
252
bn Ad, el-Kamil, IV, 14;bnl Cevz, lel, II, 667; bn Tulun, e-ezra, I, 82-83; Ali el-Mttak, X, 38;
Acln, age, I, 132; Zebid, age, VIII, 400,
253
bn Ad, age, IV, 14
254
bnl Cevz, age, II, 667
249

41

aklamaktadr. Zameheri bu haberin bn Mesudun szlerinden olduunu bildirmektedir. 255

Aclun(1162/1749) hadisin zayf olduunu aklamaktadr.256
35.HADS (50)

NQ 5
5 Q V+
Ben doruluk ve kolaylk zerine kurulan bir dinle gnderildim.
Hadis, Ebi mame, Cabir, Aye ve Hubeyb bn Ebi Sabitten rivayet edilmektedir.257
Ebi mameden gelen rivayet bn Hanbelin Msnedinde uzunca bir hadisin iinde
gemektedir. uayb Arnavud hadisin isnadnn zayf olduunu belirtmektedir.258Cabir

% x5:& %' ! `  0 : ...

hadisini sonunda u ziyade gemektedir :

Hubeyb bn Ebi Sabitten gelen rivayet mrseldir.259Elde edilen bilgiler dorultusunda

hadisin zayf olduu grlmektedir.
36.HADS (51)

=B/ N5:/  %+ 4 %) 5k "

" "5  =.$ 5 ?9:R 0
Kim dnyada helal kazancna riya gsteri kartrrsa, kyamet gn Rabbinin
huzuruna onu fkelendirmi olarak gelir.
Hadis Ebu Hureyreden rivayet edilmektedir.260
Hadisin u ziyadesi bulunmaktadr:

 =?:5 ") N 5)  , N

 5G [ 0/ &
+'!= :R 0
Irak (806/1403) hadisin zayf bir senetle Ebu Hureyreden rivayet edildiini261, ayn ekilde
Fettende (986/1578) hadisin zayf olduunu bildirmektedir262. Tebrizde ayn bilgileri
aktarmaktadr.263 Elde edilen bilgilere gre hadisin zayf olduu grlmektedir.
37.HADS (52)

$  .$
Kazancn helali iin hesap vardr.

255

Zebid, age, VIII, 400.

Acln, age, I, 132.
257
bn Hanbel, age, V, 266; Hatib el-Badad, Tarihu Badad, VII, 209; Ali el-Mttak, age, XI, 445; Acln,
age, I, 287.
258
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud, XXXVI, 624.
259
Ali el-Mttak, age, XI, 445.
260
Ebu Nuaym, age, III, 110; Irak, age, III, 217; bn Hacer Askalan, Metalibl liye, III, 207; Fetten,
Tezkira,174; Tebriz, Mikat, II,658; Ali el-Mttak, age, IV, 12; Zebid, age, V, 414-VIII, 122.
261
Irak, age, III, 217.
262
Fetten, age, 174.
263
Tebriz, age, II, 658.
256

42

Fetteni (986/1578) hadisin senedinin munkat olduunu ama hibir nshada merfu bir senetle
rastlamadn bildirmektedir.264 Hadisin zayf olduu grlmektedir.
38. HADS (53)

N 5) , N5/ %:/ 5+!  %:/ 

h+ [ 0/ &
+'!  .$ 5 ?9:R 0
 =?:5 ")
Kim dnyada

kimseden istemeden

komusuna iyilik ederek ailesini geindirerek

gayesiyle helal kazan iin alrsa kyamet gn ayn ondrd gibi parlak bir yzle
gelir.
Hadis Ebu Hureyreden rivayet edilmektedir.265
Hadisin u ziyadesi bulunmaktadr:

=B/ N5:/  %+ 4 %) 5k "

" "5  =.$ 5 ?9:R 0
Irak (806/1403) hadisin zayf bir senetle Ebu Hureyreden rivayet edildiini266, ayn
ekilde Fettende (986/1578) hadisin zayf olduunu bildirmektedir267. Tebrizde kitabnda
ayn bilgileri aktarmaktadr.268 Elde edilen bilgiler gre hadisin zayf olduu grlmektedir
39.HADS (54)

.  5$ ? 4
$
Allahn hakkn gzet ki nereye ynelirsen orada Allah bulursun.
Hadis bn Abbas, Ebi Said ve Abdullah bn Caferden rivayet edilmektedir.269
Hadis Tirmiznin eserinde u ekilde gemektedir:

4 ![  &[ 1 ? 4

$ 1F
Q, 4
$ :: 1:/ % .b , &)
N=' >? %  +
, D % +
, %:/ +'   D:/ .4 0+'!& +'!
.> +& 15:/ 4 N=' >? % " B, D % "B, %:/ +'  1 4
`QU

Hadisi hasen-sahih olarak deerlendirmektedir.270
bn Hanbelin rivayetinde u ziyade bulunmaktadr:
264

Fetten age, 174.

Ebu Nuaym, age, III, 110; Irak, age, III, 217; bn Hacer, Metalibl liye, III, 207; Fetten, Tezkira,174;
Tebriz, Mikat, II,658; Ali el-Mttak, age, IV, 12; Zebid, age, V, 414-VIII, 122.
266
Irak, age, III, 217.
267
Fetten, age, 174.
268
Tebriz, age, II, 658.
269
Tirmiz, Sfatl Kyame, 59; bn Hanbel, Msned I, 203, 307.
270
Tirmiz, Sfatl Kyame, 59, IV, 667.
265

43

d "d 
" "=U d" U  "5V" 5 "  %:/ "=U %& D:/
.", "+
uayb Arnavud, hadisin isnadnn sahih olduunu bildirmektedir.271
DRDNC BLM: KAZALAR-BELALAR HAKKINDAK HADSLER
1. HADS (55)

!" 0 4' 5:&  "  , !" 0 4 %:/ '5:&  >  , !" 0

?, n&  N 4? , n&  05:&  % b ,
Kim insanlarn en kuvvetlisi olmak isterse,

Allaha tevekkl etsin. Kim

insanlarn en cmerdi olmak isterse Allahtan korksun. Kim de insanlarn en zengini

olmak isterse kendi elindekinden ok Allahn yanndakine itimad etsin.
Hadisi bn Abbastan rivayet edilmektedir.272
bn Ad(365/976) senette Hiam bn Ziyad adl zayf bir ravinin bulunduunu bu rav
iin Buhar, (256/870) Nesa (303/915) ve bakalarnn metrkl hadis dediklerini
bildirmektedir.273Zeheb bu ravinin zayf olduunu ve bn Hibbannn bu ravi iin mevzu
eyleri sika ravilerden rivayet ettiini bildirmektedir.274 Elde edilen bilgiler dorultusunda
hadisin zayf olduu grlmektedir.
2.HADS (56)

05)5 ` +B D' ! f=@, >05 5) ` 5" / 0  >

Allah Rasul bn mere yle dedi: Bir yln rzkn inanlarnn zafndan dolay
biriktiren bir kavmin arasnda kalrsan halin nice olur.
Aratrmada ulalan kaynaklarda bulunamamtr.
3.HADS (57)

h  "U$ ?A" 5h" ,  D> "N: $ 4 %:/ D': 

Eer Allaha hakkyla tevekkl etseydiniz, sabah a kp akam tok dnen
kular gibi sizi rzklandrrd.
271

bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud IV, 410- V, 19.
bn Ad, age, VIII, 405; Ali el-Mttak, age, III, 101
273
bn Ad, age, VIII, 405
274
Zeheb, Mizan, IV, 423.
272

44

Hadis mer bn Hattabdan rivayet edilmektedir.275

Hadisi Tirmiz (279/892) hasen-sahih olarak deerlendirmektedir.276 Irak,277
(806/1403) Zeheb278 (748/1347) ve uayb Arnavud279 isnadnn hasen olduunu
bildirmektedir.
4.HADS (58)

1' [  D k: (D:! N5:/ 4 %:G )>

Al bunu, eer sen ona gelmeseydin o sana gelirdi.
Hadis bn merden rivayet edilmektedir.280
Heysem (807/1404) hadisi Tabernnin (360/971) rivayet ettiini, hadisin sahih ve
ravilerinin de sahih raviler olduunu bildirmektedir. 281
5.HADS (59)

" :@ :@ 0  >? &" +

Drt ey deimez. Yaratlan, huy, rzklar, ecel.
Aratrmada ulalan eserlerde bulunamamtr.
6.HADS (60)

"$ ")& N &dh D,

Tamahtan saknn. nk o, fiili fakirliktir.
Hadis Cabirden rivayet edilmektedir.282
Heysem, (807/1404) ve Tabernde(360/971) geen rivayetin senedinde zayf bir ravi
bulunmaktadr. Bu ravi Muhammed bn Ebi Hamidtir. ok sayda kii tarafndan zayf
bulunduu

bildirilmektedir.283

Sehv

de

(643/1245)

zayf

bir

ravi

olduunu

aklamaktadr.284 Elde edilen bilgiler gre hadisin zayf olduu grlmektedir.

275

Tirmiz, Zhd, 33; bn Hanbel, Msned, I, 30-57; bn Hibban, age, II, 509; Ebu Nuaym, age, X, 69; Hkim,
age, IV, 318; Irak, age, IV, 260; Ali el-Mttak, III, 100, 103.
276
Tirmiz, Zhd, 33, IV, 572.
277
Irak, age, IV, 260
278
Hkim, age, IV, 318
279
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud I, 332.
280
Heysem, age, IV, 71.
281
Heysem, age, IV, 71
282
Tabern,el-Muceml Evsat, VIII, 369, (7749); Sehv, age, 135-136; Heysem, age, X, 348; Acln, age, I,
273; Zebid, age, VIII, 160.
283
Heysem, age, X, 348.
284
Sehv, age, 135-136; Acln, age, I, 273; Zeheb, Mizan, IV, 451.

45

7.HADS (61)

V &V D :+ D 5= . ?  

nsanlarn en ok belaya urayanlar peygamberler sonra alimler ve onlara yakn
olanlar.
Hadis, Sad bn Ebi Vakkas, Musab bn Sad ve Ebu Said el-Hudriden rivayet
edilmektedir.285
Tirmizde geen rivayet u ekildedir:

9$ %:/ "%:'=5& V &V D 5= : >. ?!   4 ! , : :> >

.==" , & N , 9$ %:/ %:' > N , n& . ?'= :G N ,  m& N ,
o5h N5:/   %:/ %, N'", %'$ ?=+
Tirmiz, hasen-sahih olarak deerlendirmektedir. Benzer bir rivayette Ebu Hureyre ve
Huzeyfe bn el-Yemannin kz kardeinden gelmektedir. Metin yle gemektedir Belalarn
en iddetlisine kimler maruz kalr diye sorulur. Rasulullah: Peygamberler sonra onlarn
peinden en liyakatls dedi.286
Buharnin kitabinda hadis u ekilde gemektedir:

%
G %= 5 ?%& . ?  
bn Mcede geen rivayeti Busir, sahih, ravileride sika olarak deerlendirmektedir.287
Hkim (405/1014) Musab bn Saddan gelen rivayeti, Mslimin artlarna gre sahih olarak
deerlendirmektedir.288
8.HADS (62)

? ,"Q #, .& .& 0 .&  V  Q" l %:/ '

Balk ve kzn srtnda filan olu filann rzkdr, diye yazldr. Hslanan kiinin
sadece yannda yorunluu kalr.
Aratrmada kullanlan eserlerde bulunamamtr.

285

Buhar, et-Trhl Kebr, VIII, 115; Tirmiz, Zhd, 57; bn Mce, Fiten, 23; bn Hanbel, Msned, I, 172,
174,185; Darim, Rikak, 67; Hkim, age, I, 41; Irak, age, IV, 28, VIII, 559, 560; Ali el-Mttak, III, 326,327 ;
Zebid, age, V, 116.
286
Tirmiz, age, IV, 602; Ali el-Mttak, III, 326, 327.
287
bn Mce, age, II, 1334.
288
Hkim, age, I, 41.

46

9.HADS (63)

1[, D )?, D  0,  >?1 +5 N / 4 % + 0 >N

Allah Rasul bn Mesuda yle demitir. Derdin ortadan kaksn takdir edilen
olur. Takdir edilmediyse sana hibir ey isabet etmez.
Hadis, bn Mesud ve Halid bn Nafiden rivayet edilmektedir.289
Syt (911/1505) hadisi zayf olarak deerlendirmektedir.290 Mnv (1031/1622)
hadisin senedinde Yahya bn Eyybn zayf bir ravi olduunun bildirmektedir. Ala hadisi
garib olarak deerlendirmekredir. 291 Elde edilen bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu
grlmektedir.
10.HADS (64)

%k  !2@'5:& + %:/ ", D %k. %:/ "=U, D %kB) ", D 0) , %+ 4
Allahu Tela kim benim kazama

ve takdirime raz olmazsa, belalarma

sabretmezse , nimetlerime kretmezse, kendisine baka bir rab sesin.

Hadis Enes bn Malikten rivayet edilmektedir.292
Tabernde metin yle gemektedir;

"5b  x':5:&  >?4 B) ", D 0

Hadis garib olarak deerlendirilmektedir. Hadisin senedinde bulunan Muhammed bn Musa
ve Ziyad bn Sehl teferrde bulunmutur.293
11.HADS (65)

N: 5
 n/ "2,  5 ?D5+ 0/ %k5  %) , %+ 4
efkatli obann devesini koruduu gibi ben de veli kullarm dnya nimetlerinden
korurum.
Hadis, Enes bn Malik ve Huzeyfe el-Yemanden rivayet edilmektedir.294 Deylemde geen
hadisin metni u ekildedir;

5 ? 0/ 0f=? / %" / &n/

%'F/ % . %#/ #/ 4) ,
: d>" A , "0/ N: 5
 n/ "2,  $ :!

289

Deylem, V, 124, 416; Syt, age, II, 202; Mnv, age, VI, 419.
Syt, age, II, 202.
291
Mnv, age, VI, 419; Zeheb, age, VI, 36.
292
Tabern, el-Muceml Evsat, VIII, 135, IX, 179; Ali el-Mttak, age, I, 106,131.
293
Tabern, age, VIII, 135 / IX, 179.
294
Ebu Nuaym, age, I, 11; Deylem, age, V, 227; Zeheb, age, I, 537; Syt, age, I, 76; Mnv, age, II, 298.
290

47

Suyt (911/1505) hadisi zayf olarak deerlendirmektedir.295 Mnv (1031/1622)

senette geen Huzeyfe el-Cafi adl ravinin zayf bir ravi olduunu bildirmektedir.296 Zeheb
(748/1347) bu ravi iin mehuldr demektedir.297 Bu bilgiler dorultusunda hadisin zayf
olduu grlmektedir.
12.HADS (66)

.) ?5
 ? 0 0f=? + D$ %+ 4
Allahn kullarna merhameti annenin ocuuna olan merhametinden ok daha fazladr.
Hadis, mer bn Hattabdan rivayet edilmektedir.298
Buharde geen metin u ekildedir:

n& 5=G ?%) , ? 9:Q %= 0 & " %=! (D:! N5:/ 4 %:G) %=  %:/ >?
n&  ?$R 2( " D:! N5:/ 4 %:G) %=  &) N'+  h= N')U& N2 %=
 ?2 0= + D$ 4 &) N$"h  %:/ )?%   :>  
Hadis sahih olarak deerlendirilmektedir.
12.HADS (67)

D.' > 4 9$
Allah bir kavmi severse onlar belalarla imtihan eder.
Hadis, Enes bn Malik ve Mahmud bn Lebidden rivayet edilmektedir.299
bn Hanbelde geen rivayetin u ziyadesi bulunmaktadr.

# N:& # 0 "=U N:& "=G 0& D.' > 4 9$

Tabern, (360/971) senedinde kopukluk olduunu bildirilmektedir.300 Heysemde
iki rivayet gemektedir. (807/1404) bn Hanbelin rivayeti iin senedinin salam ve
ravilerinin sika olduunu, Tabernnin rivayeti ise senedinde bn Lehianin bulunduunu
haber vermektedir.301 Zeheb (748/1347) hadisin Sad bn Sannn rivayetleri arasnda
getiini ve bu ahsn cerh edildiini aklamaktadr.302 uayb Arnavud rivayetin isnadn

295

Syt, age, I, 76.

Mnv, age, II, 298.
297
Zeheb, age, I, 537.
298
Buhr, Edeb, 18; Mslim, Tevbe, 22.
299
bn Hanbel, Msned, V,428-429; Tabern, el-Muceml Evsat, IV, 146; Heysem, age, II, 291; Zeheb,
Mizan, II, 311; Ali el- Mttak, III, 325, 334.
300
Tabern, el-Muceml Evsat, IV, 146.
301
Heysem, age, II, 291.
302
Zeheb, Mizan, II, 311.
296

48

salam

deerlendirmektedir.303

olarak

Hanbelin

bn

rivayeti

salam

olarak

deerlendirilebilir.
BENC BLM: SEBEPLERLE LGL HADSLER
1.HADS (68)

N5+=G 05+ 0? $ N2+, D 2/   2+   '= 2 %5/ %
(ki parman iaret ederek) eer ben ve sa bu iki parman iledikleri ey
sebebiyle cezalandrlsaydk, bizim gibi hibir, kimse azab grmezdi.
Hadis, Ebu Hureyre den rivayet edilmektedir.304
bn Hibbanda (345/965) geen rivayet u ekildedir:

o5  :F, D D   2+ 5: n' D n +,  D," 0 4 n2f, 

bn Hibban (345/965) hadisin isnadn Mslimin artlarna gre sahih olduunu
bildirmektedir.

305

Ebu Nuaym (430/1039) senette Hseyin bn Ali el-Cuf adl ravinin

rivayetinde teferrd ettiini bunun iin hadisin garib olduunu haber vermektedir.306
2.HADS (69)

$  n '=5) ,
(Peygamberimiz yle buyuruyor) Beni Hud suresi ve kardeleri ihtiyarlatt.
Hadis, Ebi shak, Ukbe bn mir, bn Abbas ve Eb Cuheyfeden rivayet edilmektedir.307
Tirmizde geen rivayet u ekildedir:

D/ .!" N+>  n '== > = >? 4 ! , :N / 4 %>  "

. x' ,
Tirmiz (279/892) bn Abbasn rivayetini hasen-garib olarak deerlendirmektedir.308
Ayn rivayeti Hkim309 (405/1014) Buharnin artlarna gre sahih olarak deerlendirir.
Heysem (807/1404) Tabernnin (360/971)

303

rivayetini iin ricali sahihaynin ricalidir

bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud, XXXIX, 41,48.

bn Hibban, age, II, 433, 435; Ebu Nuaym, age, VIII, 132; Deylem, age, III, 375.
305
bn Hibban, age, II, 433, 435.
306
Eb Nuaym, age, VIII, 132.
307
Tirmiz, Tefsirus-Sure, (56), 6; Abdurrazzak bn Hemmam, age, III, 368; Tabern; age, XVII, 287; Hakm,
age, II, 343; Eb Nuaym, age, IV, 350; Irak age, II, 293; Heysem, age, VII, 57; Ali el-Mttak, I, 573; Zebid,
VI, 550.
308
Tirmiz, Tefsirus-Sure, (56), 6.
309
Hakm, age, II, 343.
304

49

demektedir.310

Irak

(806/1403)

ise

Tirmiz

(279/892)

ve

Hkimin

(405/1014)

311

deerlendirmelerini vermektedir.
3.HADS (70)

 1 4
" b ?> 4 ! , 2 +
) 5&   >?%'$ 5: n:U, N5:/ 4 :G
.=? / .&) 5& "[  1= 0)?
Peygamberimiz ayaklar iene kadar ibadet ederdi.Ona dediler ki :
Ey Allahn Rasl Rabbin senin gemi ve gelecek gnahlarn affettii halde neden bu
kadar ibadet ediyorsun ?
Allah Rasl cevap verdi: Rabbimin nimetlerine kreden bir kul olmayaym m?
Hadis Muire bn ube, Aye ve Ebu Hureyreden rivayet edilmektedir.312
Tirmiz (279/892) rivayetini hasen-sahih olarak deerlendirmektedir.313
4.HADS (71)

%'$ QB D QB D  &)QB, = &" >5 %  0  N

_ ) D 1 ), %+ 4? Q , &),"= % ))" > D5 d" ! Q ? /
D5$"
 A=  / = %'$ 0= /
Bir gn peygamberimiz Beni eybe kapsndan girdi. eride bir ksm kiiler
glyorlard. Raslullah onlara: Niye glyorsunuz? Dedi ve yrd. Hacer-i Esved
yanna varnca dnerek onlara yle syledi:
Bana u anda Cebrail geldi. Dedi ki: Ey Muhammed, Allah buyuruyor ki: Kullarma
benim rahmetimden niin mit kestiriyorsun? Habibim, kullarma haber ver ki, Ben
ok mafiret ve merhamet edenim.
Hadis, Ebu Hureyreden rivayet edilmektedir.314
Tabernde hadis u ekilde gemektedir:

D'QB D:/  :+ :& D  D QB := &)+:, QB, U 0&" )
#/ 4 %? [ +U % D @" "+h D'
!  "5V D'5= .5:>
!? >:4 &) ! "+ 1V+ D "5 1'V+  =/ _ )  ?Q , & 
310

Heysem, age, VII, 57.

Irak age, II, 293.
312
Buhar, Rikak, 20; Mslim, Sfatl Mnafikun, 79 ,80, 81; Tirmiz, Salt, 187; bn Mce, kmus-Salah,
200; bn Hanbel, Msned, IV, 251.
313
Tirmiz, age, 187, II, 269.
314
Tabern, , el-Muceml Evsat, III, 278; bn Hibban, II, 73-74; Heysem, age, X, 387; Benzeri rivayetler iin
bak; Tirmiz, Zhd, 9; bn Hanbel, Msned, II, 453; Mnziri age, IV, 460.
311

50

bn Hibbanda u ziyade bulunmaktadr.

!? ": >D5 d &":= >/ _ ) D :1 >4 : &),"=&[

Rivayetini

bn

Hibban

(354/965)

Mslimin

artlarna

gre

sahih

olarak

deerlendirmektedir.315
Heysem (807/1404) Tabernnin (360/971) senedinde bulunan Selam et-Tavilin zayf bir
ravi olduunu bildirmektedir.316 Elde edilen bilgiler gre hadisin zayf olduu grlmektedir.
5.HADS (72)

G"/ %& D "5h'& "B Q "=  , 9 D D >=0@" > , 5) , 
) 5& f 0 += DB+  >k. D   & h5$ %:/ %'$ 5)
D' D 0 D' 0) 5& k. + D5[5& D:! N5:/ 4 %:G ?Q  0 D:+ ?
)  &')5& D'=!$  k. D &')D:! N5:/ 4 %:G ?Q  0 0Q) 5&
& + k .)  &') 5& D=' D >"k .)  &') 5& D' k.
? + & [5  : =" "  %& N5:/ 9!Q & [5' 5h/) 5& D 1
=/ ?G  5&  = &/ %'$   =?/ 0
Kyamet gn olunca bir ksm kimseler kabirlerinden karlar. Yeil kanatl
gzide binitleri vardr. Onlara binerek maher meydanna gelirler. Cennete yaklanca
melekler onlar grr ve birbirlerine sorarlar:
Birisi: Kim bunlar?
Dieri: Bilmiyorum. htimal Muhammeddin mmetindendir.
Aralarndan bir melek onlara sorar:
Siz kimsiniz, kimin mmetindensiniz?
Muhammedin mmetindeniz.
Hesap verdiniz mi?
Hayr!
Amel defterinizi okudunuz mu?Amelleriniz tartld m?
Hayr!
Kitaplarnz okudunuz mu?
Hayr!
O halde geriye dnn. Bunlar hepsi arkanzda!
315
316

bn Hibban, age, II, 7374.

Heysem, age, X, 387.

51

Bize bir ey verdiniz mi ki, onun zerinden hesaba ekilelim?

Baka bir habere gre o kiilerin bu son cevab u ekilde olur:
Biz

hibir eye malik olmadk ki adil davranalm yada zulum edelim.Biz ancak

Rabbimize kulluk ettik.Bizi ardnda da ona icebet ettik. Bunun zerine u ses
iitilir:
Kullarm doru syledi.
Aratrmada ulalan eserlerde bulunamamtr.
6.HADS (73)
.%'&@ 0 D:> ?  "/ ) , %+ NQ=! 4
Allahu Telann yle dedii rivayet edildi. Ben benim korkumdan gnlleri krk
olanlarn yanndaym.
Hadis mran bn Husayndan rivayet edilmektedir.317
Ebu Nuaymda hadis u ekilde gemektedir:

, D  % &D:> ?  "/ % A > 15A 0, , :. N5:/ %!>

'?1   /
Aliyylkaride ise u ziyade ile gemektedir:

n: D ?  ?! >=/  n: 0 D:> ?  "/ 

Zebid (893/1488) hadisin srailiyattan

olduunu bildirmektedir.318 Elde edilen

bilgiler dorultusunda hadisin mevzu olduu grlmektedir.

7.HADS (74)

#/ 4 %:/ %   N
d= 0 #+?  +  / N
0 x5
%
Akll kii o kimsedir ki nefsini hesaba ekip, lm sonras iin hazrlk yapar.
Aciz kii ise nefsi hevasna uyar ve Allahtan karlk temenni eder.
Hadis, eddad bn Evsden rivayet edilmektedir.319
Tirmiz hadisi hasen olarak deerlendirmektedir.320

317

Eb Nuaym, age, VI, 177; Aliyylkri, Esrar, 117-118; Acln, age, I, 203; Zebid, age, VI, 290;
Aliyylkari, Esrar, 117-118; Acln, age, I, 203; Zebid, age, VI, 290;
319
Tirmiz, Kyme, 25; bn Mce, Zhd, 31; bn Hanbel, Msned, IV, 124.
320
Tirmiz, Sfatl Kyame, 25.
318

52

ALTINCI BLM: AFETLERLE LGL HADSLER

1.HADS (75)

 % &N n=5U & "5b N5& &"./ / 0 " 0/ 5 b % b)  , NQ=! 4

U % >=   
Ortaa muhta olmayanlarn en muhta olmayan benim. Kim ki ilediini srf
benim iin ilemez bakasn ortak ederse benim nasibim o ortadr. Ben ancak srf
benim iin yaplan amelleri kabul ederim.
Hadis, Ebu Hureyreden rivayet edilmektedir. 321
Mslimin rivayeti u ekilde gemektedir:

N'" "5b % + N5& "./ / 0 " 0/ "% b  :%+ = 4>

N"
bn Mcenin rivayetide u ekildedir:

 " N &[ "5b N5& "./ % / 0& "0/ "% b  #/ 4>

"2:
322

Bsir bu rivayet iin isnad sahih ricali sikadr demektedir.

2.HADS (76)

.& "h 15+! "G$ , b , " &, "& , !N+ 5) , , %k "
 @, N + 0 " x' 5 1 :
Riyakar kii kyamet gn drt isimle arlr. Ey kafir , ey gnahkar, ey hin
ve ey sapk!.. Amelin zyi oldu. Ecrin zayi oldu. Bgn senin nasibin yok. O amelleri
kimin iin iledinse git ondan mkfatn al.
Irak (806/1403) bn Ebid-Dnyann rivayetini alm ve isnadnn zayf olduunu
bildirmitir.323 Elde edilen bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu grlmektedir.
3.HADS (77)

"5@ %:/ "$  > :  

Cennet konuarak yle der: Allah beni cimrilere ve riyakarlara haram kld.
Hadisi Abbas bn Buzei merfu olarak rivayet etmektedir.324
bn Hcerin eserinde geen rivayet u ekildedir:
321

Mslim, Zhd, 46; bn Mce, Zhd 21; Zebid, age, VIII, 263.
bn Mce, Zhd 21.
323
Irak, age, III, 287; Zebid, age, VIII, 264.
324
bn Hacer Askaln, el-sabe, I, 147.
322

53

5@  " 1:?,  N5& 05Q 0Q    0,#

bn Hcer deerlendirmesinde isnadnda mehul ravilerin olduunu ve hadisi ok garib
olduunu bildirmektedir.325
4.HADS (78)

4) 5& " 5V 4 5=! %& >? >Z") d >? 5) , %/?, 0
, )5& :/ 5& :/ )  5&  , %: )5& %! %:/ #  1:/ D) : %+
 NQ=! 4) 5&  2 k. ) 2 4) 5& "  R 5: Z N >
1/ D %'$ 15:/ d! D N )5& 9$U %f, 1 5> ?)& >.& ),
4) 5& ?U D$" G) 5& 1'5Z 5& :/ & )5&  , %: )5& ?$ %' Q
'> 2 %f, 1 5> ?)& 1) ,  NQ=! 4) 5& 2 k. ) 2
 2 4) 5& :'> %'$ : &)1:5=! %& ) " 5& :+&  4) 5& 4 5=! %&
" !D > 1 5> ?)& " $ .& ),  4) , 2 k.)
D   D "+, 4 : 1o" ,"  , >%'= %:/ ?5 D:! N5:/ 4 %:G 4
Kyamet gn hesap iin huzuruna arlacak zmredir:
1- Kuran okuyanlar
2- Allah yolunda cihat ederek lenler,
3- Zengin olanlardr.
Bunlarda nce Kuran okuyanlar huzura getirilir.
Allah kendilerine sorar:
Peygamberime gnderdiim Kuran- sana bildirmedim mi?
Kuran okuyucu:
Evet ya Rabbi?
Allah:
rendiklerinle neler iledin?
Kuran okuyucu: Gece-gndz Kuran okudum.
Allah:
Yalan sylyorsun!
Melekler:
Yalan sylyorsun!
Allah:
325

bn Hacer Askaln, age, I, 147.

54

Senin maksadn Kuran okumak deil Ne gzel Kuran okuyor.dedirtmekti. Nitekim

dendi de!...
Sonra Zengin olan huzura getirilir.
Allah Kendisine sorar:
Dnyada sana mal-mlk ve zenginlik vermedim mi? Kimseye muhta olmadan hayat
srmedin mi?
Zengin:
Evet ya Rabbi?
Allah:
Verdiim bu zenginlie kar ne gibi iyi iler yaptn?
Zengin:
Fakirlere yardm ettim. Sadakalar verdim.
Allah:
Yalan sylyorsun!
Melekler:
Yalan sylyorsun!
Allah:
Sen fakirlere yardm olsun diye vermedin. Ne cmert insan desinler diye verdin.
Nitekim byle dendi de!...
Daha sonra harbe girip len huzura getirilir. Allah kendisine sorar.
Syle, ne yaptn?
Harpte len:
Allahm, senin yolunda cihat etmekle emrolundum. Savatm, ldrdm ldrldm.
Allah:
Yalan sylyorsun!
Melekler:
Yalan sylyorsun!
Allah:
Sen benim iin savamadn. Benim iin vatan mdfasna komadn. Sdece, Ne cesur
adam desinler diye harbe girdin. Nitekim hakknda byle sylendi de!...
Ebu Hureyre yle devem eder: Raslullah bunlar anlattktan sonra eliyle dizime
vurarak yle buyurdu:
Ey Ebu Hureyre! Bunlar o kiilerdir ki cehennem atei nce onlarla alevlendirilir.

55

Hadis Ebu Hureyre tarafndan rivayet edilmektedir.326

Tirmiz, hadisi hasen-garib olarak deerlendirmektedir.327
5.HADS (79)

.  "D5)' D %+ 4 % &) ) . 0/ o!

Peygamberimize ihls hakknda sorulduu zaman yle buyurur: Rabbim Allah
dersin. Sonra emredildiin gibi dosdoru olursun.
Aratrmada ulalan eserlerde bulunmamtr.
6.HADS (80)

N
  "/ d='  h 8 : .
ey felakettir: 1-taat edilen cimrilik

2- Tabi olunan hevy- nefse 3-Kendini

beenmek.
Hadis, Enes, bn mer, bn Abbas ve bn Ebi Evfadan rivayet edilmektedir.328
Ebu Nuaymn rivayeti u ekildedir:

%& 4 5 5 . N
  "/ d='  h 8 5 . : .
 "9BA %& ?+ % A 
)" %& ?U) 5 .+"
Bu rivayeti Ebu Nuaym garib olarak deerlendirmektedir.329
Tabernnin bn merden rivayeti ise u ekildedir:

d='  h 8& :  &[ .

 . 5 . : .
%& 4 5 % A 
)" %& ?U+ " 9BA n& ?+& 5   N " /
) >? "%& != .U? + .U F'm& ( ) 
5.+"
,  5: .G . & +h +Rm&  ?/ %
Heysem (807/1404) gelen rivayetlerde zayf ravilerin olduunu bildirmektedir. bn merin
rivayetinde bn Ebi Rikak ve Ziyad en-Nemir zayf ravilerdendir. bn Abbas ve bn Eb
Evfan rivayetinde Muhammed bn el-Horosannin ok zayf olduunu bildirmektedir.330
Elde edilen bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu grlmektedir.

326

Mslim, mare, 152; Tirmiz, Zhd, 48; Nes, Cihat, 22; Mnzir, age, I, 62-63.
Tirmiz, Zhd, 48, IV, 592.
328
Ebu Nuaym, age, II, 343; Tabern, Muceml el-Evsat, VI, 214; Heysem, age, I, 91; Zebid, VIII, 192,337.
329
Ebu Nuaym, age, II, 343; Tabern, age, VI, 214.
330
Heysem, age, I, 91.
327

56

7.HADS (81)

5 ?+ "p nh+, " p + 5 ? nh+5 %+ 4

Allah Teala dnyay Ahiret karlnda verir. Ahireti ise dnya iin yaplan
amel karlnda vemez.
Hadis Enes bn Malikten rivayet edilmektedir.331
Sytde hadis u ekilde gemektedir:

5 ?5 %:/ "p nh+, %" p 5 %:/ 5 ?nh+, %+ 4

Suyt, (911/1505) hadisi zayf olarak deerlendirmitir. Mnav (1031/1622) itirazda
bulunmamtr. 332 Bu bilgiler dorultusunda hadisin zayf olduu grlmektedir
8.HADS (82)

" 9:> %:/ "h  +!  05/   05kU= + ?/

Allah buyurur: Oru tutanlar iin gzlerin grmedii kulaklarn iitmedii ve hibir
kimsenin hatrna gelmedii nimetler hazrladm.
Hadis Enes bn Malikden rivayet edilmektedir.333
Tabernde geen rivayet u ekildedir:

%:/ "h  +!  05/  5:/ ?k 4" 5+" $ 0? +=, DQ: ,", U
kU  5:/ ?+),  " 9:>
Heysem (807/1404)

bu rivayetin senedinde Abdulmecid bn Kesir el-Horosan

bulunduunu ve bu ravi hakknda bir bilgi bulunmadn mehul bir ravi olduunun
bildirmektedir.334Syt hadisi zayf olarak deerlendirmitir.335
9.HADS (83)

.1
%:/ 5  15:/ %U$
Ey Rabbim, sen kendini vdn gibisin. Ben seni vmee muktedir deilim.
Hadis, Ayeden rivayet edilmektedir.336
Kaynaklarda hadis u ekilde gemektedir:

 15:/ %U$  1 1 / 1')/ 0 1&+ / 1h@! 0 " /

1
%:/ 5
331

Deylem, age, I, 151; Syt, age, II, 88; Mnv, age, II, 304; Yardm, Ali, ihabul Ahbar, 207.
Syt, age, II, 88; Mnv, age, II, 304.
333
Tabern, , el-Muceml Evsat, X, 202; Heysem, age, III, 182; Syt age, II, 50; Mnv. age, IV, 243.
334
Heysem, age,III, 182.
335
Syt age, II, 50; Mnv. age, IV, 243.
336
bn Hanbel, Msned, VI, 58; bn Huzeyme, es-Sahih, I, 329; bn Hibban, es-Sahih V, 260; Tabern, ,
el-Muceml Evsat, IV, 409; Hkim, age, I, 228; Beyhak, age, II, 116, Zebid, age, II, 71.
332

57

Zeheb337

(748/1347)

ve

uayb

Arnavud338

hadisin

isnadnn

sahih

olduunu

bildirmektedirler.
10.HADS (84)

N'$" 4 %?A', >    4 ! , >  N:+  ? , ?$ x

Hi kimse kendi ameline karlk cennete girmee hak kazanamaz. Sahabe sorar:
Siz de mi ey Allahn Rasl?
Evet, ben de. Ancak Allah beni rahmetiyle ihata ederse.
Hadis, Ebu Hureyre, Cabir, Ebu Said el-Hudri ve Esad bn Kerzden rivayet edilmektedir.339
Mslimin rivayeti u ekildedir:

B
 N 4 %?A', ! >    4 ! ,   >  N:/ D ? $? , 0
N'$
Busir, bn Mcenin rivayetini senette geen erik bn Abdullah adl ravide ihtilaf
edildiini hadisin hasen olduunu bildirmektedir.340

Heysem Tabernnin rivayetinin

senedinde Bakiyye bn Velidin mdellis olduunu bildirmektedir.341 Ebu Nuaym, rivayetin

garib olduunu bildirmektedir.342 uayb Arnavud, Buhr ve Mslimin artlarna gre sahih
olarak deerlendirmektedir.343

11.HADS (85)

 Q &') D+  ,] 5 ,  Q , 0, . %:/ "  Q, N

5& %+ 4& 2] 5 %)= D+   Q" A %'$ N+  %   Q %f, .& D+ 
o5
nsanlar divan zere harolunurlar.
1- yilikler divan
2- Gnahlar divan
3- Nimetler divan
337

Hkim, age, I, 228

bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud, XXXX, 372.
339
Buhar, et-Trhul Kebr, II, 49; Mslim, Sfatl Mnafikun, 71-78; bn Mce Zhd, 20; bn Hanbel
Msned, II,235; Tabern, Kebir, ,I, 335; Evsat, VIII, 482; Ebu Nuaym, age, VIII, 379; Heysem, age, X, 357;
bn Hacer Askalan, age, I, 33.
340
bn Mce Zhd, 20.
341
Heysem, age, X, 357.
342
Ebu Nuaym, age, VIII, 379.
343
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk., uayb Arnavud l Msned, XII, 136.
338

58

Kulun ledii sevaplar Allahn nimetlerine karlk kabul edilir. Her bir sevaba
kar bir nimet vardr. Sevaplar, nimetleri kaplar. Gnahlar meselesi akta kalr.
Onlar da Allahn dileine baldr.
Hadis, Enes bn Malik ve Avn bn Abdullah bn Utbeden rivayet edilmektedir.344
Hadis hakknda bir deerlendirme yaplmamtr.
)12.HADS (86

>   5 ? /! %:G 4 N5:/ 4! D: 9& N

: %"! D &"& "U d %
> D  4 ?Q2 N): %& %B), , ,+ > ?5! , 15= :"!> 05: ?$ ,?Q 1
N'F
$
1+ N'+5) ? / 1'$ +h #/ 4 ,+ 4= +=! : %+
. >= :@,   !  :  %:/ +  0
  : ?> %:/ = ?+U'& N'. + F
Q ?=+ N + %'$ x
 : ? 5 F
Q' N:/ "V#& N5 ' % %= >  F
Q: 1:" 
2  + N=$G N 9$G =5A" % %  /'A, 0   ', %%
"5b D ?+U F
Q 0 ?A N 8G / D+ ' "V F
Q# %'$ N5 ' N
 % V> 5 
> 1: " 2  +& N=$G N N "/ N ? 5"%
 %  ', N:/ %"5b % &' N +: %, %'$ k. ?+U + F
Q?=+
=' >?G N5& N5G "5V 0=" &'' "V F
Q#& N5 '  N % > VV
 1:= >
 " 2  + N=$G N 9$G 1:="" % %  N:/
', %"5b % N %:/ "=',  & % D ?+U + F
Q ?=+ #, 
#    9?  N =U 85 .G w$"/ & '  %
"> +  1:  >
 " 2  + N=$G N 9$G 1:/ "%
 %  ', N:/ %"5b % N ./ /  N5& 9+ ?+U+ F
Q
#, ?=+  # "+  % %'$ : '  % @  12 + 0Q 0
w$"/  N B )5& x  1: 9$G 1: ?Q N ?Q,  %:/
Z D 4 _@! ?)& N:B& 0 % 4" % %  ', N:/ N %"5b % ?+U
 + F
Q ?=+  .G "5V 5G w$"/ ', %'$  N %
! &)5  1: =  9$G" $" 2  + N=$G N N D
_> D$", ?=/ 95G  N" % %  ', N:/ %"5b % ?+U
Ebu Nuaym, age, IV, 252; Mnzir, age, IV, 397, 398.

59

344

B?  /" U G N  .G G" 5V=? 

) + + F
Q
+ % +, "2 9$G    1:) , +  % N =" & '
? /  ? )" / +&" x %& "2 N  + 2 9$G   %& 5U
, & U %+ 4 0, D / " 5b % %', N:/  % %=" "
:" / w$ 5G  .G ?=+ + F
Q? +U %k "/ #/ 4)= , 
NQ=! 4 % : 9Q dh) %'$ d=  k. N+5 %+ 4 " G 0$
D' %+ 4) 5& %+ 4 @8U + N ?, N.? " , 05 )
5&
" 5b N  + 2 %", D N N
%&  %:/ 95>"=?  / / %:/ F
Q
5A ./  %"A, D D"b 055p" b %' + N5:/ N:/ 0  D:/  % NU:
,  %:+   %:/ / % / #+  5& %:/ %
@  :) %&  %:/ d:h
=?/ %"A, `5& %
 " D:/ 0,"p %:+ 05 %:/ %)  %:+ %B  %:/
.V += k. ) %' + N5:/ 5A ./  :+,  0,2 05>:@" A,  N:+
% D 05 /.  + 4  + N5:/ '  &') + 1' + N5:/  , +5 p
%& 15=  ?'> + , `    " >5 4 ! , ? >,? Q' 9Q' 4 N$ +
1:/ %&  + , D+ > .@   % `5 = 0 +  4 ! :> 05)5
+5> 0/ "5 G Z") :$ 0 1 0/   %& +5> 0/ 1 dh>& "5U)
 "1 d 1
d&"  1 2 1
#  1
95/ 0 N:+    %&
" Z ?/ ."   p " 15 ,  5 ?%& ?    %& "+ % 1:+
!0 2Q, %'$ 1: %& Q
"  p 5" ?5 1 / dh) '&  %:/ DF+'
h  %+ N>  D  . 1>#'& 1:  #    %:/ 0  1):

G 2 + ,  >U@ 2= h, 0 4 ! , :> F+ 0/ D+: # ) , h
 D " 1
 9Q   : 9Q 1 0 15
,  N5:/ %+ 4" , 0 %:/ "55 1
:! ?> & 1
 "
Muz: Bir ara ben Raslllahn yanndaydm. Bir binite bindi. Beni de
arkasna bindirdi. Yola koyulduk, ban ge kaldrd. Sonra, Hamdolsun O Allaha ki
yarattklar hakknda diledii gibi hkmeder. Daha sonra, Ey Muz dedi, ben
buyur, ey Peygamberlerin Efendisi! diye cevap verdim. Sana dedi, tutarsan fayda
verecek, zayi edersen Allah yannda delilsiz kalmana sebep olacak bir haber bildireyim
mi? ve devam etti: Ey Muz! Allah yedi kat gkleri vcuda getirmezden nce yedi
melek yaratt. Her birini bir gk kapsna kapc ve beki yapt. Her kulun amelini
60

muafaza etmekle vazifeli melekler, o kiinin amelini alp ge karrlar. Bu amel gne
gibi parlar. Birinci ge geldikleri zaman ameli korumakla vazifeli melekler o ameli
verler, zm ederler. Fakat tam kapya geldikleri anda beki melek yle der:
Gtrn bu ameli sahibinin yzne arpn. O, gybet ederdi. Rabbim bana gybet
edenlerin amellerini buradan geirmememi emretti.
Sonra baka bir kiinin amelini muaheze etmekle vazifeli melekler onun amelini alrlar,
ikinci semaya gtrrler. Amellerden nur fkrmaktadr. Melekler bu ameli zm
ederler, temize karrlar. Fakat tam kapya geldikleri zaman beki melek yle der:
Durun, bu ameli sahibinin yzne arpn. O, bunu ilerken Allahn rzasn gzetmedi.
Dnya iin yapt. Rabbim bana kendi rzas iin yaplmayan amelleri buradan
geirmememi emretti.
Bu sz iiten btn melekler o amelin sahibine lanet ederler.
Bu sefer koruyucu melekler sadakalar, orular ve daha birok iyiliklerden ibaret
bir ameli alrlar, sevinle ve vnle nc semaya karlrlar. Tam kapya geldikleri
zaman beki melek yle der:
Durun, bu ameli sahibinin suratna arpn. O, insanlar arasnda ok kibirlenirdi.
Rabbim bana, kibirlilerin amellerini buradan geirmememi emretti.
Gene koruyucu melekler namaz, oru, hac, .dan

ibaret bir ameli alrlar.

Drdnc semaya karrlar. Bu amel bir yldz, bir inci danesi gibi parlar. Fakat tam
kapya geldikleri zaman beki melek yle hitap eder:
Durun bu ameli sahibinin yzne arpn o, bir amel iledii zaman mutlaka ona kibir
kartrrd. Rabbim bana kibir edenlerin amellerini buradan geirmememi emretti.
Sonra koruyucu melekler, bir kiinin gelin gibi sslenmi amellerini alrlar.
Beinci kat semaya karrlar. Bu ameller cihat, hac, umre gibi ibadetlerden ibarettir.
Gne kadar parlak ziyalar vardr. Tam kapya geldikleri zaman beki melek der ki:
Bu amelin sahibi Allahn insanlara verdii nimetlere haset ederdi. Rabbim bana haset
edenlerin amellerini buradan geirmememi emretti. Gtrn, sahibinin suratna arpn
onlar!
Kiinin amellerini muhafaza etmekle vazifeli melekler, abdest, birok namaz,
oru, hac, umre..den ibaret ameli alp altnc semaya karrlar. Kapya geldikleri zaman
beki melek yle der:
Onlar sahibinin yzne arpn.. O, insanlara hi merhamet etmezdi. Gaddar idi.
Birisine bir musibet gelse sevinirdi. Rabbim bana merhametsizlerin amellerini buradan
geirmememi emretti. Yedinci semaya kan meleklerin gtrdkleri amel namaz, oru,
61

cihat.. gibi ibadetlerden ibarettir. imek sesi gibi sesi, yldrm ziyas gibi ziyas vardr.
Yedinci semann kapsna geldikleri zaman beki melek der ki:
Gtrn bunu sahibinin riyakr yzne arpn. O bunlar ilerken hep riyakarlk
yapard. Akranlar arasnda ykselmek, bykler yannda itibar sahibi olmak isterdi.
Rabbim bana srf kendisi iin yaplmayan amelleri buradan geirmememi emretti. Allah
iin yaplmayan her amel riyadr. Mrailerin ameli kabul edilmez.
Bundan sonra koruyucu melekler bir kulun namaz, zekat, oru, umre, gzel huy..
dan ibaret amelini alrlar. Yedi kat semann melekleri onun gemesine msade ederler.
Allahn huzuruna getirirler ve Allah iin ilediine, amel-i salih olduuna ahitlik
yaparlar. Allah buyurur ki:
Ey kulumun amelini korumakla vazifeli melekler! Siz sadece zahire bakmak,
zahiri korumakla mkellefsiniz. Ben, kulumun kalbine murakabe ederim. Bu kulum bu
amelleri ilerken beni dilemedi. Bakalarn diledi. Ameli srf benim iin ilemedi. Ben
onun o amellerle kimleri memnun etmek istediini bilirim. Lanetim onun zerine olsun.
nsanlar ve sizi aldatt; fakat beni aldatamad. nk ben btn gayb alemini bilirim.
Kalplerden geen her eye vkfm. Hibir ey bana gizli deildir. Benim iin uzaklk
yaknlk olamaz. Gemi gelecek ve imdiki zaman msvdir. Gemileri nasl biliyorsam
gelecekleri de aynen bilirim. Benim iin gizli ak mefhumu yoktur. O halde kulum beni
nasl aldatabilir? O, ancak kendi i yzne vakf olamayan yaratklar aldatabilir. Ben
ise btn gayblar bilirim. Lanetim zerine olsun.
Bu szleri iiten yedi melek ayrca bin melek derler ki:
Ey Rabbimiz, senin ve bizim lanetimiz bu mrailerin zerine olsun!
Daha sonra btn gk ehlinin u nidas duyulur:
Allahn laneti ve btn lanet edenlerin laneti onun zerine olsun!
Allah Rasulnden bunlar dinleyen Muz bir ara yan yan alad ve Ey Allahn
Rasl! dedi, bu tehlikeden kurtulu nasl olacak? Peygamber cevap verdi:
Ey Muaz, Raslullaha uy. Onun yolundan git.
Muaz tekrar sordu:
Sen Allahn Raslsn. Ben ise Muzm. Senin iin kurtulu vardr. Benim iin
nasl olur?
Rasul buyurdu:
Evet, ey Muaz. Senin iin kurtulu mmkndr:
1. Dilini gybetten koru. Bilhassa Kuran esaslarna sadk kalanlar hakknda ileri
geri konumaktan sakn.
62

2. tekinin berikinin kusurlarn aramaktan ziyade kendi kusurlarn gr.

3. Bakalarn ktlemek suretiyle vme yoluna sapma. Daima bakalarn
ktleyen kendini vm olur.
4. Mslman kardelerini kltmekle kendini ykseltme. Daima bakalarn
kk dren kendini ykseltme yoluna sapm demektir.
5. Halk arasnda tannmak iin amellerinde mrailik yapma.
6. Ahireti unutturacak ekilde hrsla dnyaya sarlma.
7. Yannda baka kiiler varken birisiyle fsldama.
8. Halk arasnda byklk taslama. nsanlar arasnda byklk taslayan dnya ve
ahirette hayrl iler gremez.
9. Toplulukta kt sz syleme. Kiiler senin kt huyundan saknmak
mecburiyetinde kalmasnlar.
10. Ettiin iyilii baa kakma.
11. Kpekler gibi dilinle insanlarn rz, namus, eref ve haysiyet elbisesini yrtma.
Sonra cehennem kpekleri de seni yrtar, paralar. Nitekim Allah buyurur:And
olsun (kfirlerin cesetlerine) boulmu olan ruhlarn ta derinliklerinden skp
koparan, (mminlerin cann ise) rfk ile karan lm meleklerine.
Burada Muz:
Ey Allahn Rasl, bu saydklarnz yapmaya kimin takati yeter? Diye sorunca,
Peygamberin cevab u oldu:
Ey Muaz, bu saydklarm tatbik etmek Allahn yardmyla ok kolaydr. Onlar
kendinde kolaylkla tatbik edebilmek iin u esas kendine iar edinmelisin:Kendin iin
istediini bakalar iin de istemek, kendine yaplmasn ho grmeyecein bir hareketin
bakalarna yaplmasn da ho grmemek.te bu esas benimseyip kendinde tatbik
ettiin zaman selamet bulur ve kurtulursun.
Hadis, Muz bn Cebel den rivayet edilmektedir.345
bnl Mbarek(181/797) hadisi Muazdan iitmemi olan bir adamdan rivayet
etmitir. bn Hibban, (354/965) Hkim (405/1014) ve dierleri bu hadisi rivayet etmitir.
Mnzir hadisin btn tariklerinde ve lafzlarnda uydurma olduununun belirtileri
grlmektedir deerlendirmesini yapmaktadr. 346

345
346

Mnzir, age, I, 73- 76; bn Arrak, Tenzih, II, 287; Zebid, age, VIII, 265.
Mnzir, age, I, 73-76.

63

YEDNC BLM: HAMD-KRLE LGL HADSLER

1.HADS (87)

" ?5)& $ ? [? D+ 

Nimetlerin vaheti vardr. Vahi hayvanlar gibi kaar. Onu kr ba ile balaynz.
Hadis Rafi bn Hadic den rivayet edilmektedir.347
Mnv (1031/1622)

Sytinin eserindeki hadisleri erhederken

hakknda bir deerlendirmeye ulalamamtr.

kullanmtr.. Rivayet

348

2.HADS (88)

F/ + %:/ 4? Q' 1 &) .! %:/ 4 ?Q) , . d! ?>
Peygamberimiz bir adamn Allaha hamdolsun beni Mslman yaratt dediini iitti.
Bunun zerine Rabbinin senin zerindeki nimetine krettin der.
Aratrmada ulalan eserlerde bulunamamtr.
3.HADS (89)

.5:> D'QB " 5V D'5= D:/  D':/ 

Eer benin bildiklerimi bilseydiniz, muhakkak az gler ok alardnz.
Hadis, Ebu Hureyre, Enes ve Ayeden rivayet edilmektedir.349
Zeheb (748/1347) Hkimin (405/1014) rivayetini sahih olarak deerlendirmektedir.350
Zebid (893/1488) Enes ve Ayeden gelen rivayetin mttefekun aleyh olduunu rivayet
etmektedir.351 uayb Arnavud, isnadnn hasenolduunu bildirmektedir.352
4.HADS (90)

" 9:> %:/ "h  +!  05/   5& :

Orada gzlerin grmedii kulaklarn iitmedii hayallere gelmeyen nimetler
yaratmtr.
Hadis, Sehl bn Sad ve Ebu Said el-Hudriden rivayet edilmektedir. .353
Hadis sahih olarak deerlendirilmektedir.
347

Mnav, Feyzl Kadir, V, 456;

Mnav, age, V, 456.
349
bn Hanbel, Msned, II,252-432; bn Hibban, age, XV, 99; Hkim, age,
IV, 579; IV, 320; Zebid, age, II, 66; VII, 496.
350
Hkim, age, IV, 579; IV, 320;
351
Zebid, age, II, 66; VII, 496.
352
bn Hanbel, Msned, thk. thr. ve tlk. uayb Arnavud XII, 467-XV, 354 .
353
Mslim, Cenneh, 5; Hkim, age, II, 413; Tabern, Muceml Kebir, VI, 122; Muceml Evsat, VI, 239;
Heysem, age, X, 397, 412; Benzer rivayetler iin bak: bn Hanbel, Msned, II, 370-407; Drim, Rikak, 98;
Tabern, el-Muceml Evsat VI, 368; Heysem, age, VIII, 90- X, 155-421.
348

64

C.

HADSLERN

SIHHAT

DURUMUNA GRE

SINIFLANDIRILMASI

VE

TABLOLAR HALNDE GSTERLMES

Bu blmde Minhcl bidnde geen hadisler shhat ve kaynak bakmndan tablolar
halinda gsterilecektir.
ncelikle hadislerin kaynak bakmndan deerlendirmesi yaplm, Ktb-i Tisa dediimiz
kaynak eserlerdeki hadisler tespit edilmi, her birinde ne kadar hadis olduu gsterilmitir.
Ktb-i Tisa dndaki kaynaklarda bulduumuz ve bavurduumuz kaynaklarda
bulunamayan hadisler de belirtilmitir.
Hadisler, shhat bakmndan Makbl, Merdd eklinde iki grupta incelenmitir.
Makbl hadisler, mttefekun aleyh, sahih, hasen-sahih, hasen, hasen-garib ve garib olarak,
merdd hadisler ise zayf, mevz ve bavurulan kaynaklarda bulunamayanlar olarak
deerlendirilmitir.
HADSLERN KAYNAK ve SIHHAT BAKIMINDAN DEERLENDRLMES
KAYNAK BAKIMINDAN
Ktb-i tisada yer alanlar
Dier kaynaklarda bulunanlar
Bavurulan kaynaklarda bulunamayanlar
Toplam
Ktb-i tisada yer alanlar
Dier kaynaklarda bulunanlar
Bavurulan kaynaklarda bulunamayanlar
SIHHAT BAKIMINDAN

Makbl hadisler
Merdtd hadisler
Makbl hadisler
Merdd hadisler

37
40
13
90
%41,1
%44,4
%14,4

34
56
Toplam 90
%37,7
%56,6

KTB- TSADA YER ALANLAR

Buhari
Mslim
Ebu Dvd
Tirmizi
Nesi
bn Mce
Drmi
Malik b. Enes
bn Hanbel

4
10
4
16
1
12
2
Toplam

65

21
69

MAKBL HADSLER
Mttefekun aleyh
Sahih
Hasen-sahih
Hasen
Hasen-garib
Garib
Toplam

4
9
7
4
5
5
34

Toplam

37
6
13
56

MERDD HADSLER
Zayf
Mevz
Bavurulan kaynaklarda bulunamayanlar

66

SONU
azzl on drt asrlk gemii bulunan slm fikir hayatnn yetitirdii deerli
dnrlerdendir. slm dnrleri arasnda en ok eser veren melliflerden biridir. Eserleri
mrne taksim edildii zaman her gne yaklak krk sayfann dt grlmektedir.
Eserleri o gnden bugne halkn her kesiminden byk rabet grmtr. azzl eri
ilimler iinde en az bildii ilmin Hadis ilmi olmas nedeniyle bn Teymiye tarafndan tenkide
uramtr. azzl kendisinde bu eksiklii hissetmi ve tamamlamaya almtr. Fakat
bunun iin ge kalmtr. Ancak mrnn son yllarnda Tsa ekildikten sonra ciddi olarak
hadis renmeye alt bilinmektedir. Kaynaklar

lmnden nce Sahih-i Buhar ve

Sahih-i Mslim ile megul olduunu kaydetmektedir.

azzlnin Minhcl bidni mrnn sonuna doru yazd sylenmektedir.
Biliyoruz ki hayatnn son ksmnda hadis alann da duyduu eksiklii idermek iin Buhri
ve Mslimin kitaplaryla megul olmutur. Ancak eserine baktmzda kulland hadisler
arlkta bn Hanbel ve Tirmizide bulunmaktadr. Eer Buhari ve Mslimin eserleri ile
megul olmusa kulland hadisleri bu eserlerden almalyd.Bu durum da Minhcl bidn
azzlnin mrnn son dneminde yazd kitaplardan olmayabilir.
Aratrmada incelenen eseri Minhcl bidn tasavvuf alannda verdii eserler iinde
saylmaktadr. Aratrma neticesinde eserin de tesbit edilen doksan hadisin kaynak
bakmndan %41,1i Ktb-i Tisada , %44,4 Ktb-i Tisa dndaki kaynaklarda yer
almaktadr. Shhat asndan %37,7si makbl hadis, %56,6s merdud hadistir.. Ulalan
kaynaklarda bulunamayanlar da %14,4 olarak tesbit edilmitir.
Bu hadislerle amel meselesine gelince makbul hadislerle amel konusunda bir problem
bulunmamaktadr. Zayf hadisler konusunda ise hadis ulemas ve fakihler; faziletler, teribterhib gibi konularda zayf hadislerle ok zayf olmamak, dinin emirlerine ters dmemek
ve destekleyicisinin bulunmas artyla amel etmenin mmkn olduunu bildirmektedirler.
Kitapta bulunan ok zayf hadisler on kadardr. Zayf hadisler ahlki konular ierdii iin
zayflklar iddetli olmayan hadislerle amel konusunda, limlerin grn gz nnde
bulundurmamz gerekir. Kullanacamz hadisten daha kuvvetli bir hadis var ise, amel
noktasnda ncelikle daha salam olan hadisi tercih etmeliyiz.
Eserde zayf hadislerin arlkta olduu grlmektedir. Aratrmada on hadis
kullandmz kaynaklarda bulunamamtr. Bu eser zerinde yaplacak baka bir aratrmada
bu hadislere ulalmasn mit ediyoruz. Bu tip tahri almalarnn, aslnda halkn her
kesimine hitap ettiine inandmz azzlnin btn eserlerine yaplmas ve okuyuculara
daha salam bilgilerin sunulmas asndan faydal olaca inancndayz. nk bu eserler
67

slm Kltr mirasnn yaylmas ve ehli snnet akidesinin korunmas asndan nemli
hizmetlerde

bulunmaktadr.

Bylesine

deerli limlerin

slm nasl anlayp ve

uyguladklarn eserlerinden renmekteyiz. Bu gibi almalarn daha birok kltr

mirasmz olan baka eserlere de yaplmas temennilerimiz arasndadr. nk tahri
almalar hadisler hakknda doru bilgilere ulalmasn temin etmektedir. Ayrca hadisler
hakkndaki deerlendirmelerin eserin yeni basklarna eklenmesi durumunda da okuyucunun
kitaptan daha fazla istifade etmesini salayacaktr.

68

BBLYORAFYA
Abdurazzak

bn

Hemmm

Sann

(211/826),

el-Musannef,

thk.ve

thr.,

Habiburrahman el-zam, I-XI, 2.bs. Mektebetl slmiye Beyrut, 1983.

Acln, smail bn Muhammed el-Cerrhi (1162/1748), Keful-Haf ve Muzlllbs Amme-tehera Minel-Ehdis Al Elsinetin-Ns, I-II, 3 bs., Dru-hyit-turasil-arab,
Beyrut, 1351.
Aliyylkr, Nureddin Ali bn Muhammed

el-Herev (1014/1605), el-Esrrul-

Merfa fl- Ahbril- Mevz, thk. ve erh, Muhammed es-Sabba, Mektebetl-slmiyye,

1986.
Ali el-Mttak, Aluddin bn Husmeddin el-Hind (975/1567), Kenzl-Umml f
Snenil-Akvl vel-Efl, I-XVIII, Messesetr-risle, Beyrut, 1979.
Beyhak, Eb Bekir Ahmed bn Hseyn(458/1065), es-Snenl-Kbr, I-X, thk.,
Muhammed Abdulkadir ta, Beyrut, 1994.
Buhr , Eb Abdillah smail bn Muhammed el-Kf (256/ 869) ,Cmius-Sahh, IVIII, 2. bs., ar yay., stanbul, 1992.
__________________ et-Trhul-Kebr, I-VII, Beyrut, 1962.
__________________ el-Edebl Mfred, I-II, 1.bs. Darl Kalem Dmek, 2001.
arc, Mustafa, Gazzl DA, I-XXXI, stanbul,1996.
__________________ azzlye Gre slm Ahlk Nazar ve Amel Olarak,
stanbul,1982, Ensar Neriyat
ubuku, brahim Agh, azzl Ve phecilik, Ankara, 1989
Drim, Eb Muhammed Abdilleh ibn Abdirrahman es-Semerkand (255/868), esSnen, I-II, thk., thr. ve tlk., Abdullah Him Yemn, 2. bs., ar y., stanbul, 1992.
Deylem, ireveyh bn ehredar bn ireveyh el-Hemedn (509/1115), el-Firdevs b
Mesrl-Hitb, I-VI, Darl-ktbl-ilmiyye, Beyrut, 1986

69

Eb Dvd, Sleyman bn Eas es-Sicistn (275/888), es-Snen, I-V, 2. bs., ar

y., stanbul, 1992.
Eb Nuaym, Ahmed bn Abdillah el-sbehn Hilyetl-Evliya ve Tabaktl-Asfiy, IX, 2.bs., Drul-ktbl Arabi, Beyrut, 1967.
Fetten, Muhammed Thir bn Ali el-Hind (986/1578) ,Tezkiratl-Mevzt, nr., Emin
Demec, Beyrut, trs.
azzl, el- Munkz Min d-Dall (505/1111), trc., Hilmi Gngr,

2. bs. Marifet

Basmevi, Ankara,1960.
__________________hy, I-IV, trc., Ali Arslan, Yaylack Matbaas, stanbul, 1987.
__________________Minhcl bidn, Meymeniyye Matbaas, Kahire, 1305.
Hrezm, Cmiul Mesnid, I-II, Beyrut, trs.
Hkim, Eb Abdillah en-Neysbr (405/1014), el-Mstedrek ales-Sahihayn bZeylihi et-Telhsuz-Zeheb, I-V, thk., Abdurrahman Maral, Darul-marife, Beyrut, 1986.
Hatib el-Badd, Ebu Bekir bn Ali, Trihu Badad, I- XIV, Drul-KtbilArabiyye, trs.
Hatb et-Tebrz, Ebu

Abdillah Muhammed bn Abdillahel-Hatb(737/1337),

Miktl Mesbih, I-III, thk., Muhammed Nasruddin Elban, Dmek, 1961.

Heysem, Nureddin bn Ali Eb Bekr (807/1404), Mecmeuz-Zevid ve MenbaulFevid, I-X, 2. bs., Drul-ktbil-arabiyye, Beyrut, 1967.
Humeyd, Ebu Bekir, Abdullah bn ez-Zbeyr (219/834) el-Msned, I-II, thr. ve thk.,
Habiburrahman el-zam, Beyrut, trh.
Irk, Zeynddin Ebil-Fadl Abdirrahim bn Hseyin (806/1403), el-Mun an HamlilEsfr fl-Esfr f Tahrci m fil-hya minel-Ahbr, I-IV, eriket mektebet ve matbaati
Mustafa el-bbi el-halebi ve evladh, Msr, 1358.
bn Abdilberr, Ebu mer Yusuf bn Abdillah en-Nemer el- Kurtub (463/1070), et-

70

Temhid Lima fil Muvatta-i minel Men vel Esnid, I-XXV, 1967.
bn Ad, Ebu Ahmed Abdullah er-Crcan (365/975), el-Kmil fi Duafil Ricl, thk. ve
tlk., Ahmed Abdulmecid Ali Muhammed, I-IX, 1. bs. Drl ktb l ilmiye Beyrut ,1997.
bn Arrk, Ebl-Hasan Ali bn Muhammed Kinn (963/1555), Tenzhu-eratilMerf anil-Ehdisi-enatil-Mevza, I-II, 2. bs., thk., Abdlvehhab Abdullatif, Abdullah
Muhammed es-Sddk, Beyrut, 1981.
bn Eb Htim, Abdurrahman bn Muhammed el-Hanzal (327/939), er-Razi, lell
Hadis, I-II, Kahire, 1343.
bn Ebi eybe, Ebu Bekir, Abdullah bn Muhammed (327/938), el-Kitbul Musannef
fil Ehdisi vel sr, I-IX, 1. bs., Beyrut, 1995.
bn Hanbel, Ahmed b. Muhammed e-eybn el-Mervez (241/855), el-Msned, 2. b.,
ar y., stanbul, 1992.
__________________el-Msned, thk.,thr.ve tlk., uayb Anavud, Adil Mrid I-XXX,
Messesetl Risale, 2.bs.,Beyrut, 1999.
bn Hacer, Ahmed bn Ali el-Askaln (852/1448), Lisanl Mzn I- VII, 3.bs., Beyrut
1986.
__________________el-sbe fi Temyizis Sahbe I- IV, 1. bs., Drul-KtbilArabiyye, Beyrut, 1328.
bn Hibban, Eb Htim Muhammed el-Busti (354/965), Sahh bn Hibbn bi Tertibi
bn Beleban, I-XVIII, thk.,thr.ve tlk., uayb Anavud 3. bs., Beyrut, 1997.
bn Mce, Eb Abdillah Abdirrahman (273/886), es-Snen, I-II, 2. bs., ar y.,
stanbul, 1992.
bn Sad, Eb Abdullah Muhammed(230/849), et-Tabaktl Kbra, I- XIV, Beyrut,
trs.
bn Tln, Muhammed es-Salih (953/1546), e-ezra fil-Ehdisil-Mtehira, I-II,

71

thk., Kemal bn Besyuni Zall, Darl-ktbl-ilmiyye, Beyrut , 1993.

bnl-Cevz, Ebl-Ferec Abdurrahman bn Ali et-Temm (597/1201), el-lellMtenhiye fil-Ehdisil-Vhiye, I-II, Drul-ktbl-lem, Beyrut, 1983.
__________________Kitabul-Mevzt,

I-III,

takdim

ve

thk.,

Abdurrahman

Muhammed Osman,. Mektebetl-selefiyye, 1997.

bn Main, Yahy (233/847), et-Trih, I-IV, thk. Ahmed Muhammed Nurseyf,
Mektebetl Mkerreme, Mekke, 1979.
Karla, H. Bekir, Gazzl, DA, I-XXXI, stanbul,1996.
__________________ mam azzl Filozoflarn Tutarszl, stanbul, 1981.
Korkmaz, Fahrettin, Gazlide Devlet, Ankara,1995.
Kufral, Kasm, Gazzl Maddesi, slm Ansiklopedisi, I-XIII, MEB Basmevi,
stanbul, 1977.
Mbrekpri,

Ebu AlMuhammed Abdurrahman Abdurrahim (1353/1934),

Mukadimet Tuhfetil

Ahvei erhu Cami-i it-Tirmiz, I-X, bs., Mektebets-selefiyye,

Medine 1963.
Mnv, Abdurrauf Muhammed bn Tacilrifin (1031/1621), Feyzl-Kadr ehlAbdurrahman Cms-sair lis-Suyti, I-VI, Matbaatl Mustafa, 1938.
Mnzr, Zekiyyddin Abdlazim bn el-Kv (556/1258), et-Terb vet-Terhb
Minel-Hadsi-erif, I-IV, 2. bs., eriket mektebet ve matbaati Mustafa el-bb el-halebi,
Msr, 1954.
Mslim, Ebl-Hseyin Mslim bn Haccac (261/874), Cmus-sahih, I-III, 2. bs.,
thk., Muhammed Fuad Abdlbk, ar y., stanbul, 1992.
Nesa, Eb Abdurrahman Ahmet bn uayb (303/915), Snen, I-VIII, 2.bs., stanbul,
1992.

72

Numan, Allemle ibli, slmn Fikir Klc Btn Cepheleriyle azzl, (Trc: Yusuf
Karaca), Baytan Yaynlar, stanbul, 1972,
Sehv, Muhammed bn Abdurrahman (902/1496), el-Mekasidl-hasene fi Beyn-i Kesirin
minel-Ehdisil-Mtehira Alel-Elsine, thk, Muhammed Osman Hot, Beyrut, 1956.
Syt, Ebl-Fadl Celleddin Abdurrahman, (911/1505) el-Cmus-sarSa,r, min
ehdsil-berEhdsil-Ber ven-nezrNezr, I-II, Matbaatl-mustafa, Kahire, 1939.
evkn, Muhammed bn Ali (1250/1834), el-Fevidl-mecm fil-ehdisilmevz,
thk., Abdurrahman bn Yahya Yemn, tsh., Abdlvehhab Abdllatif, Matbatlsnnetil-Muhammediyye, Khire, 1960.
Sehm, Trih Crcan, 4.bs., Beyrut, 1987.
Orman, Sabri, azzlnin Hayat Ve Eserleri , slm Aratrmalar Dergisi, Cilt,
XIII; Say 3-4, stanbul, 2000
_________________ Gazzl Hakikat Aratrmas Felsefe Eletirisi Etkisi, nsan
Yaynlar, stanbul, 1986,
zervarl, M. Sait ,Gazzl, DA, stanbul, 1996.
Tabern, Ebl-Kasm Sleyman bn Ahmed (360/970), el-Muceml-Kebir, I-XXVI
thk. ve thr., Hamd Abdlmecid es-Selef, 2. bs., Dar hyit-Tursil-Arab, Beyrut, 1986.
__________________ el-Muceml-Evst, I-XI, 1. bs., thk., Mahmud et-Tahhan,
Mektebetl-merif, Riyad, 1985.
Tirmiz, Eb sas Muhammed bn sa b. Sevra,s (279/892) Snen, I-V, 2. bs.,
ar y., stanbul, 1992.
Uyan, Abdullatif, slm Mehurlar Ansiklopedisi, I-III, Bereket Yaynlar, stanbul,
1983.
Uluda, Sleyman, Gazzl, DA, stanbul, 1996.
Yeil, Mahmud, Vaz Edebiyatnda Hadisler, TDV Yaynlar, Ankara, 2001.

73

Yardm, Ali, ahbl Ahbr Tercmesi, Damla yaynlar, stanbul, 1999.

Zall, Eb Hacer Muhammed Said bn Besyn, Mevst Etrfil-hadisinNebeviyyi- erf, I-XI, Drul-fikr, Beyrut, 1994
Zebd, Muhammed bn Muhammed el-Hseyn (1205/1791), thfus-SdetilMttakn bi-erh Esrri hyi Ulmid-Din, I-X, el-Matbaatl-meymeniyye, Kahire, 1311.
Zeheb, Ebu Abdullah emseddin Muhammed bn Ahmed bn Osman(748/1347),
Mizanl tidal fi Nakdir- Ricl, Darul Fikir, Beyrut, trs.
__________________el-Mun fid Duaf , I-II, 1. bs., Beyrut, 1997.
Zerrinkub, Hseyin, Medreseden Ka, Trc: Hikmet Soylu Anka Yaynlar,
stanbul, 2001,

74

HADSLERN ALFABETK ARAPA METNLER

*
$ 4? 5$ .
* 2  ?=+ N / %Q: 0' 0 "@, .N5& 0
* "l =? !   + N5:+& D+.4
* ? Z 0  >" Q=! 4 N N :>" h5  Nh5 &h5  %:/ D > 9:Z 0 ",
 1: %:/ D > N=:/?, & 0,.N
* 9$> 4 '.D
*  , )5 "@, > => 0 D D", 9=  G"/ %& D "5h'& "B Q )5 %'$
h5$ %:/   &  D> k.  += DB+ 0f &)5  ?  D:+ 0 %:G ?Q4
N5:/![5& D: + D5)5& k. 0' D 0  D')5& D 0Q 0 %:G ?Q N5:/ 4!D:
&')  D k. )5& D'=!$  &')  k. ')5& D  &')  k . >" D'=)5& D
 &')  k .+ &  1 )5& D '5h/ N5:/ 9!Q & [5& "= %"  :?+ & [5
 ?=/ 0   %'$/ &=  & 5  ?G =/
* ! 0/ o. &) )  % 4 %+ D') D ".
* "& ?> +  0@ :@ :" 
* ?   . =5 D :+ D& VV
* G =".
*    
    
  .
*    #$ "    ! .
*   %:/ D"   >  , %:! > 4 :/ D '.%
* ?/ =+  05kU  05/  ! + " 9:> %:/ "h
*    ) 9:
 8" &) , 5! 4  12./ 0 "+,  &) '& 0/ % "A
  % @: !'?+ : >= # .
* & B %:/ D+ ?+
%:/ B % 0'.%
*  "5 D:/ %:/.G 0 %:/ .
* h5 d
2  0 05.?+
* " 4 %& %+ 9h5  n& : 9Z 0.
*  ! %') ')"' 05 D  [ 2$ N [ N /.
* > N  "F % 0!Q" ! D ! 0  0& x5:" > N 4=/ D+R %+ ".
* Z 0 " 8=G B/ : %: > N 0: ? 4 ')[& D5 1 !') !')  /
 / .
* 4 "F ,  %+G % D D "F ,.D:> %
75

* & %? AB 8:G Q:G? N: &? &? ? N:  ).9:

*  ,2 '[& 05& &" N5& b  =   > dh "l ).%
* 4), %+ =", %k F+ & 0 n& % / ?$   N':  .D
* .Q  [, 15 > "Q [,#$ 15& #$&.
* > N  0+ % +5 N / 4 1 >? 0, ?), D [, D1
* 4), %+ ", D 0 ) %kB %k. %:/ "=U, D %:/ ", D+ & 2@'5:  !%k
* 4), %+  %  0/ %k5 D5+? 5 2, " n/
5N:
* Q=! 4), N  % b5 b 0/" & ./ / 0" &"5b N5 & & N n=5U 5>  %  
U %
* " , %k , )5  N+! ,&" & ," b , "G$ , ! 15+ h" & 1 : .5
' x"  0 , N +@
*    :>  "$ %:/ @ 5"
* 4 nh+5 %+? +, 5"p  nh+,"p  +?5
* "Q, N  %:/. 0, ,  Q , ]5 ,  )'& D+ Q  f, .& D+%
  Q %'$ N+  % "A Q  D+=) %]5 2 & 4 5& %+o5
*  D+? [? ?5)& $ "
* 4 %+ ?=+ D$f 0 0? 
? )5.
* :5 +:R"+ %:/  &" , "V :
)" > ,! 4 0 >   0.D:+
* , %/?, 0 )5 >?  d)"Z >? > & 5=! % 4 "5V &)5 4): %+
 D 1:/ %:/ #!)5& %  , %: &)5  )5& :/ 5& :/ , > Z N  5:"R
  &)5 4 2)  k.)5&  2 Q=! 4  N ), &. > &)? > 5 1f,9$U %
 &)5  N D! D %'$ 15:/ d 1/'Q  %)5& ?$  , %: &)5 & Z 5& :/)5& 1'5
G" D$?U &)5 4 2)  k.)5& 2 Q=! 4  N ), 1 &)? > 51
f,2 % >' & 5=! %)5& 4 4 &)5& :+ "  &)& 1:5=! %)5& :'> %'$ : 4  2
)  k. 2),  4 ), &. "$  &)? > 5> 1 D" ! %:G 4N5:/ 4
! %:/ ?5 D:=' %> , "",  1o  : D "+, 4  D
* , D'& dh$ ")& N"
*  5
5 Q V+NQ
* .  : 8h  '= d/ " 
N
* $  .$
* N'F
$" %& N , 0? N>'> N D+ % D .,R> D
)  %! %:G 4N5:/ 4
! D: Nk) %> D   5 ? /! %:G 4 N5:/ 4! D: 9& N
: %"! D &"& "U d%
 > D  4 ?Q2 N): %& %B), , ,+ > ?5! , 15= :"!> 05: ?$ ,?Q 1
N'F
$
1+ N'+5) ? / 1'$ +h #/ 4 ,+ 4= +=! : %+. >= :@,
76

   !  :  %:/ +  0   : ?> %:/ = N'.
&' ?+U + F
Q ?=+ N +  %'$ x  : ? 5 F
Q' N:/ "V#& N5 '%
 %= >  F
Q: 1:"  2  + N=$G N 9$G =5A" % %  /'A, 0
  ', %"5b % D ?+U F
Q 0 ?A N 8G / D+ ' "V F
Q# %'$ N5 ' N
 % V> 5 
> 1: " 2  +& N=$G N N "/ N ? 5" % %  N:/
', %"5b % &' N +: %, %'$ k. ?+U + F
Q ?=+=' >?G N5& N5G "5V 0="
&'' "V F
Q#& N5 '  N % > VV  1:= >
 " 2  + N=$G N
9$G 1:="" % %  ', N:/ %"5b % N %:/ "=',  & % D ?+UF
Q
 + ?=+ #,  #    9?  N =U 85 .G w$"/ & ' %
 "> +  1:  >
 " 2  + N=$G N 9$G 1:/ " % % 
', N:/ %"5b % N ./ /  N5& 9+ ?+U + F
Q#, ?=+  # "+
 % %'$ : '  % @  12 + 0Q 0 w$"/  N B )5& x
 1: 9$G 1: ?Q N ?Q,  %:/ Z D 4 _@! ?)& N:B& 0 % 4" % % 
', N:/ N %"5b % ?+U + F
Q ?=+  .G "5V 5G w$"/ %'$
',  N % ! &)5  1: =  9$G" $" 2  + N=$G N N
 _> D$", D ?=/ 95G  N" % %  ', N:/ %"5b % ?+U + F
Q?=+

) "5V G .G  G N U " ?/ B =" & '  N % +
),  1:   9$G2" % +, + %& 5U  9$G2  +  N2" &%
 x"& ? / +)"  ? /=" " % %  ', N:/ %"5b % 0, D /4
& U %+,  =), #/ 4 /" %k ?+U + F
Q.G ?=+  5G w$"/
 0$ : G" 4 %+ N+5 k. = %'$ d) dh 9Q : %Q=! 4
)5& N 05
?, " N.?,  + N 8U@ 4)5& %+ 4 %+' D?=/ / %:/ F
Q 
"> %:/ 95 & %
 N", D N2 %  + "5b N   % NU:  D:/ %' + N5:/ N:/ 0
"bp 055"b D"A, D % ./ 5A  %:/ d:h & %):  @
5& %:/ % #+ / % /
 %:/ ,  %:+  %:/ %B %)  %:+ %:/ 05 0,"p %:+ D:/" 
%
&"A, `5?=/ %  N:+ "A,@ 05>::+,  0,2  ./ 5A %' + N5:/)  k.=+
.V p +5 ,  1' + N5:/)'&  ' +   + N5:/ 4  + 05 /. % D+ N$
4' 9Q' Q??, > ,! 4 `5   " > ,+ >'?  = %& 15 :> 05)5 ! 4
 +  0= % `5  @. > , D++  & 1:/ %) dh>& "5U 0/ 1> %& +5 
0/ 1 :$ 0)"Z  G"5 0/> %& +5   N:+ 95/ 0
 1 #
2 1 1
 "& d
 1 d 1 "  1:+ %"+ & %   ? & %? 5 15 ," "p  
.? / "Z ' %:/ DF+  &' )"5 1 / dh ? 5"p 
%& Q2Q, %'$ 1: ! 0
 1):  %:/ 0   #   : 1>#'& 1.  D > N %+ h ), h # D+:

77

 0/F+ > , :! 4 =h, 0 2@U > ,+ 2 %:/ "55 1

G ", 0 4%+
N5:/ 15
, 0 1  : 9Q  1
 9Q"  D " 
& 1 >? ! :Q
* [, ?Q  Q  [   .9hQ
*  5& :  05/  ! + " 9:> %:/ "h
* 5 D
' 0
* '+ 0 D/? > "5 N=: 9$ % 4 N .=/ 0 ' 0,?=+ "Z %?" ? !"?
* = 5 ' %: & %?.
* N  0  %"& =5 > QB, &)  DQB  DQB %'$  ? /"Q
! d D5))" >  %=")& , , ?Q 4), %+  D 1) _ =/ 0 %'$=
=/  
A "D5$
* Q=! 4 N), %+  ? / " > D: 0@&'.%
* #  1'5 G@ 15:/ " +.
* =b# .=$
* !' :?,   ' "+  =5U+"  ?> "= 05' @5 "!   5
:+ .?Q
* :G n:U, N5:/ 4 %'$ 5: >? &)5
+2 ,! 4>? "
b 1 4 )? 0 =1
 [" &)5 & . ?=/ .
* 9:R %:/ B,"& D:+ .D:
*  D:+  + +.N+
* "/  0+) % ( / 4> N   5$ 0Q  = %:G )% N5:/ 4! (D: " 
'  &) D',
  " / D
  D 2 = 05 1 :> N+G ? / d G 1 % :+?& 4 > #
 1'5 15:/ 1: 1 2 "+  "  15:/" @ G 1 /" +.
* & / D5:/ ?, 4 %:/ %+ / h5 9k 2[,   5) 5G

*  :+ 0h5  &  % d# w,=" >B ? 0, 9 #5 5  >"
 `5B # ' 02 9 .9
N5:/ 2& %.U . :
.N
* 5
! 0/  ?=/ 0> 4 > , :! 4 "V @ :/
* > ! %:G )4 N5:/ 4! %& (D: D:+ N:, N?+ "Q, N )5.
* >  1, " > 5 , " > [,  05$ 0" .N5:
* > "/ 0/ d& ?, &[5 15:/ % =h "5V >:/ 5: f! "5V 5:> N h+ & ?k> N5D:+
> ' % > '5.U >= :" =, ?"+ 0, "5, 0?  & 5 .1Q,
* > + > dh :$ 0/ 1)"Z .R  D:+ "   : 1>"'& 1.  .
* >   "/ 0 `5 )> 05 5 f=@, ! ' `+B D 05)5
* >) %:G N5:/ 4! k: :(D:  D[  '1
* >? ! d), .  %:/ 4 ?Q!. &) ?Q' 1 %:/ 4F/ +
78

*  DQ=  & Q! 0.
* = x 0
 N ?+  / + # 0 = d
 N  %:/ % #/ 4 %
* D x5 Dk> 05> 0 N " D N x5 DkG 05G 0 N  [F
* :5!"  % n& ,  > ,:  , :)& `5=" , 0f > f , 0,2: Q  .
*  !  =+ 0! '"  "=U" !  ,h 4 ?> + & F %&+
 )' & F %!=?, %'$ A % 2
 ?5 %  ?/ p.
*  ?$ & n '.05
*   '5): "V +h " & ): , # N5:/ "V.
*   %:/ D': $ 4" N:> D ",  "5h?A U$" h
*  % %5/2  '=  2/   2+  N2+, D ?$ 0  05+ N5+=G
*  %U$  15:/  %:/ 5
.1
*  x ?, ?$  > N:+  ,! > 4    ?A', %N'$" 4
*  D':/ D'5= D:/"5V .5:> D'QB
* 9:R 0 "
5 D:+:+ 5  N
 "U5  N    N5 N: 4  .
* 0 9$ 5 " [" N 0"Z 9$ N" ? ]& 5"  %:/ %)=, %
,
*  & D:B " 
G B  .G   % >" & n
.N
* 9:R 0?  .$ 5= 5"
" " %) 5k 4 %+ =B/ N5:/
* 9:R 0?  .$ 5!' 0/ &
+[ %:/ 
h+ ! N5/ %:/ 5+ , )5  N)" :5
=?
* ' "l %:/Q V &. .& 0 &#, .  ,"Q?
* "! 0 , >   &'5: %:/ 4 "! 0 , "   & '5: 4 "! 0 , % b
  & ?, n&  05: 4 ?, n&  N
%=/ 0 !  5G >5
* "F  % D + 9$
*  ? 
* ), n '=5 $

79