1.

NTE

XX. YZYIL
BALARINDA DNYA

Atatrk, ran ah Rza Pehlevi ile birlikte

Lenin halka hitap ederken

I.Dnya sava sonunda Ypres kenti, Belika

Mussolini ve Hitler birarada

spanya i sava
1929 ekonomik krizi

1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA

A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK
DEVLET VE TOPLULUKLARI
C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI
D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ
F.

K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA

G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYADA YAAM

H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

HAZIRLIK SORULARI
1. I. Dnya Sava gler dengesini nasl etkilemitir?
2. arlk rejiminin yklmas Orta Asyada yaayan Trk topluluklarn nasl etkilemitir?
3. Orta Dou blgesini harita zerinde inceleyiniz. Blgenin doal kaynaklarn aratrarak jeopolitik
konumunu deerlendiriniz.
4. 1870lerden itibaren Japonyann yaylmac bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir?
5. Ekonomik dengelerin bozulmasnn siyasi ve sosyal yaam zerindeki etkileri nelerdir?
6. I. Dnya Sava Avrupadaki ekonomik ve sosyal yaam nasl etkilemitir?
7. ki sava arasndaki dnemde dnyada hangi teknolojik gelimeler grlmtr? Aratrnz.
Aratrma sonularn snfta paylanz.
8. Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri srecini aratrnz.

660 Km

K
E

600

N
Z
900

R
Y
A
T
K
D
E

1200

SCLYA

Roma

Bkre

Kiev

N
Z

Atina

AN
ST
N
A
UN

ARNAVUTLUK

KARADA

Sofya

KIBRIS

D E V L E T

O S M A N L I

KARADENZ

Tarafszken l ttifaka katlanlar

Tarafszken l tilafa katlanlar

l ttifaktan l tilafa katlanlar

Tarafszlar

ttifak Devletleri

tilaf Devletleri

stanbul

BULGARSTAN

N
TA
RS
A
C
Viyana
U
MA
U
AY
RL
R
O
U
T
AT
US
ROMANYA
AR
AV
MP
Belgrat

Minsk

I. Dnya Sava esnasnda Avrupa ve Osmanl Devleti

GRT

300

SARDUNYA

1. 11. snf bilgilerinize dayanarak Avrupa devletleri arasndaki hangi sorunlarn I. Dnya Savana yol atn belirtiniz.
2. Haritada devletler aras gruplamalar belirterek bunun nedenlerini aklaynz.
3. Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine bak alarn ve Osmanl Devletinin savaa girme nedenlerini belirtiniz.

440

Stokholm

TAN

220

KORSKA

T
Y

Madrid

Berlin

N
U
MA
U
AL ORL
AT
AR
MP

SVRE
Cenevre

Brksel

BELKA

SV
E
Kopenhag

DANMARKA

HOLLANDA

F R A N S A

Paris

Londra

NGLTERE

Dublin

RLANDA

BS

Lizbon

KZ

Y A

TE

SIR

PO
R

NO
RV
E

Oslo

A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI

1. I. Dnya Sava
1914 ylnda balayan I. Dnya Sava 1918de sona erdi. Bu sava milyonlarca insann lmne ve
sakat kalmasna, dnya zerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dnya Sava, birok
imparatorluun yklmasna yol aan insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir.
I. Dnya Savann k sebeplerini XIX. yzyl boyunca sren ve XX. yzyl balarnda devam
eden olay ve gelimeler oluturmaktadr.
11. snf Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi dersinde bu savan sebepleri genel ve zel olmak zere
iki ksmda incelenmiti. Genel sebeplerin Fransz htilali sonucunda yaylan milliyetilik anlay ve
Sanayi nklabn gerekletiren Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabet olduu belirtilmiti.
Fransz htilali sonucunda zellikle milliyetilik akmndan etkilenen milletler, byk devletlerin
kkrtmas sonucunda Avrupada birok savan kmasna neden oldu.
XIX. yzyln ikinci yarsnda talya (1870) ve Almanyann (1871) siyasi birliklerini ge kurmu
olmalar, sanayilerini glendirerek ham madde ve pazar araylarna girmeleri mevcut dengeleri bozdu. Almanyann bu giriimi o zamana kadar smrgecilikte rakipsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusyann
yeni mttefik aramalarna yol at. Almanyann glenmesi, ngiltere, Rusya ve Fransay birbirlerine
yaklatrd.
I. Dnya Savann zel sebepleri arasnda devletleraras ilikiler nemli bir yer tutuyordu.
Almanyann siyasi birliini kurarken igal ettii (1871) Fransz topra Alsace-Lorraine (Alsas-Loren)
yznden, Fransa ile aras almt. Fransa, nemli kmr ve demir yata olan bu blgeyi geri almak
istiyordu.
Balkan topraklar Avusturya - Macaristan ile Rusya arasnda
rekabet alan hline geldi. Avusturya-Macaristan gemite
sahip olduu Balkanlarn tamamna tek bana egemen olmak
istiyordu. Rusya da scak denizlere alma ve Panislavizm
politikas gerei Balkanlara hkim olma dncesindeydi.
Rusya bu dncelerini gerekletirmek iin Osmanl ve
Avusturya-Macaristan topraklarnda yaayan Slavlar isyana
tevik ediyordu.
Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya
Pancermenizm (Cermen birlii) politikas gerei Rusyann
Balkanlara yerlemesine karyd. Ayrca Almanyann Osmanl
Devletine yaknlama politikas, smrgelerine giden en ksa
yolun kesilmesinden endie eden ngiltereyi rahatsz etmi ve
ngiltereyi Fransa ve Rusyayla ittifaka yneltmiti.
Rusya, tarih emeline bu ittifak yoluyla stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirerek Akdenize almak suretiyle
kavumak istiyordu.
Sanayisini glendiren talya, ham madde iin Akdeniz ve
Avusturya-MacaristanVeliaht
evresinde smrgeler elde ederek eski gcne ulamak niyeAridk Franz Ferdinand
tindeydi. Bu nedenle ngiliz smrgelerine gz dikmiti. Ayrca
Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde kalm
talyan topraklarn da kurtarmak istiyordu.
I. Dnya Sava, 28 Haziran 1914te Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliaht Ferdinandn bir
Srpl tarafndan ldrlmesi ile balad. Sava ksa srede ktaya yayld. nceleri tarafsz kalan
ABDnin savaa girmesiyle tilaf Devletleri sava kazand. Bloklar arasnda atekes anlamalar
imzaland.
2. Paris Konferans
I. Dnya Savan kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak bar antlamalarnn
imzalanmasn salamak amacyla 18 Ocak 1919da, Pariste bir konferans topland.
Konferansa katlan devlet says ok olmakla birlikte konferans etkileyen ve ynlendiren drt byk
devlet vard; bunlar ABD, ngiltere, Fransa ve talya idi. Ancak etkili olan ngiltere ve Fransayd.
Paris Konferansndan galip devletlerin beklentileri:
ABD

Milletler Cemiyetinin kurulmasn salayarak yalnzlk politikasna dnmek.

Fransa

karlarn en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann bir daha Avrupa dengesini bozmasn nlemek.

talya

Avusturya ve Anadoludan baz topraklar almak.

Srbistan

Akdenize kmak.

Japonya

inden topraklar almak.

ngiltere

Bar dzeninde kendi menfaatlerini en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann denizlerdeki gcn azaltp
smrgelerini ele geirerek Almanyay etkisiz hle getirmek.

PARS BARI KONFERANSI

Avrupada Paris Bar
Konferansnn topland tarihten ksa bir sre nce Osmanl Devleti
Mondros Atekes Anlamasn (30
Ekim 1918) imzalam ve igaller
balamt. gallere kar yurdun
deiik blgelerinde Anadolu halk
direni cemiyetleri kurmaya balad.
Trakya Paaeli Cemiyeti, Kilikyallar
Cemiyeti, Dou Anadolu Mudafaai
Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direni
cemiyetlerindendir.

Paris Bar Konferansnda nl drtl (Soldan saa, Lloyd George (ngiltere),

Vittorio Emanuele Orlando (talya) , Georges Clemenceau (Fransa), Woodrow Wilson (ABD)

Bu konferansta, Viyana Kongresinin (1815) aksine, milliyetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupann siyasi haritas
yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl
Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir
milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya,
Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu
Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih
kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya,
Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler
kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla
Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (AlsaceLorrainei alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g
kazand.
Carlton J. H. HAYES, Milliyetilik: Bir Din, s. 177

Yukardaki metne gre Paris Konferans Avrupadaki gler

dengesini nasl etkilemitir?
Konferansn almaya balamasndan sonra ABDnin isteine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statsnn belirlenmesine ncelik verildi. stediini elde eden ABD yalnzlk politikasna
geri dnd. ngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson
Prensiplerini dikkate almadan kendi karlar dorultusunda bar
artlarn belirlemeye alt. lk antlama Almanya ile yapld.
3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar
3 Mart 1918de Sovyet Rusya ve Almanya arasnda Brest
Litovsk Antlamas imzalanrken Avusturya-Macaristan, Osmanl
Devleti ve Bulgaristan da grmelere katld. Buna gre
Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna,
Finlandiyadan ekilecek ve buralarn geleceini ttifak Devletleri
belirleyecekti. Ayrca Rusya; Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl
Devletine geri verecek ve Dou Anadoludan ekilecekti.
tilaf devletleriyle Almanya arasnda Versailles (Versay);
Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristanla Trianon
(Triyanon); Bulgaristanla Neuilly (Nyyi); Osmanl Devleti ile Sevr
Antlamas imzalanmtr.

ABD Bakan Monroe

MONROE DOKTRN
1787de kurulan Amerika Birleik
Devletleri, Avrupa devletlerinin Amerika ktasna karmalarn istemiyordu.
ngiltere, Fransa ve Prusyann Latin
Amerikay, Rusyann Kuzey Amerika
zerindeki isteklerine kar koymak iin
d politikasn baz kurallara balama
gerei hissetmiti. ABD bakan Monroe, kongrede yapt konumada devletin d politikasn u esaslara dayandryordu (1823):
1. ABD, Avrupa devletlerinin Amerika ktasnda yeniden smrgecilik hareketlerine girimelerine ve kendi sistemlerini ktann herhangi bir yerinde
uygulamak iin yapacaklar giriimlere
izin veremez.
2. ABD, Avrupal glerin arasnda
bunlar ilgilendiren soruna, savalara
ve politikalara karmamay esas alr.
Bu esaslarla ABD, Avrupann kendi
ktasna karmamasn, buna karlk
kendisinin de Avrupa sorunlar ve
diplomasisinden uzak durmasn yani
ktasna kapanarak yalnzlk (infirat)
politikasna dnmesini salam oldu.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl
Siyasi Tarihi,s. 69-71den zetlenmitir.

VERSAY

SEN-JERMEN

SEVR

NYY

TRYANON

(28 Haziran 1919)

ALMANYA

(10 Eyll 1919)

AVUSTURYA

(27 Kasm 1919) (6 Haziran 1920)

BULGARSTAN
MACARSTAN

(10 Austos 1920)

OSMANLI DEVLET

?
Osmanl lkesi, stanbul ve Anadolunun kk bir
blm ile snrlandrld. Osmanl Devleti aznlk haklarn
gzetmezse stanbul da elinden alnabilecekti.
?
Boazlarn tm devletlere ak olmas ve uluslararas
bir komisyon tarafndan idare edilmesi kararlatrld.
?
zmir ve evresi ile Bat Trakya Yunanistana; Antalya ve
Konya yreleri ile Bat Anadolu talyaya; Suriye, Adana,
Malatya ve Sivas evreleri Fransaya; Irak ve Arabistann
ngiltereye verilmesi karara baland.

?
Yunanistana Gmlcine ve Dedeaa; Romanyaya
Dobruca;Yugoslavyaya da bat snrndan baz yerler
verildi.

Yugoslavyaya Hrvatistan verildi.

?
ekoslovakyaya Slovakya, Romanyaya Transilvanya,

baz Dalmaya adalar; Romanyaya Erdel, Bukovina,

Temevar ve Banat; Lehistana Galiya verildi.

?
Yugoslavyaya Bosna-Hersek; talyaya Tirol, Trieste ile

Kiel Kanal ile Alman nehirleri, uluslararas bir duruma

?
getirildi.

Almanyann btn smrgeleri ngiltere, Fransa,

?
Belika ve Japonya arasnda paylatrld.

Alsace-Lorraine ve Saar blgesi Fransaya; Eupen,

?
Malmedy ve Monschaun bir ksm Belikaya; Bat
Prusyann byk bir ksm Lehistana; Yukar Silezyann
bir ksm ekoslavakyaya verildi. Danzig, serbest ehir
oldu.

SINIRLAR

maliyesinin denetimi,
galip devletlerce oluturulacak bir
komisyona verildi.

?
Osmanl

?
Kapitlasyonlarn devam etmesi
ve btn devletlerin yararlanmas
kabul edildi.

?
Bulgaristann sava tazminat
demesi kararlatrld.

?
Macaristann ekonomik yaptrmlar kabul ederek tilaf devletlerine sava tazminat vermesi kararlatrld.

sava tazminat
demesi kabul edildi.

?
Avusturyann

Belika ve talyaya kmr vermesi ve

savata zarar grenlere tazminat
demesi kararlatrld.

?
Almanyann on yl sreyle Fransa,

EKONOMK

?
Osmanl Devletinde zorunlu askerlik
kaldrlp asker says 50.000 kiiyle
snrlandrlarak orduda ar silahlar
bulundurulmas yasakland.

iyle snrlandrld.

?
Bulgaristann asker says 25.000 ki-

?
Macaristanda zorunlu askerlik
kaldrlarak asker says 35.000 kiiyle
snrlandrld.

rlarak asker says 30.000 kiiyle snrlandrld.

?
Avusturyada zorunlu askerlik kald-

?
Alman donanmas tilaf devletlerine
teslim edilerek her eit silah ve denizalt
yapm yasakland.

askerlik kaldrlarak
Almanyann 100.000 kiilik bir ordu
bulundurmasna izin verildi.

?
Zorunlu

ASKER

SYAS

?
Aznlklara geni haklar verilmesi
kabul edildi.

?
Avusturya, Almanya ile birlememeyi taahht ederken Macaristan,
ekoslovakya ve Yugoslavyann bamszln tand.

?
Almanya, Avusturya ile birlememeyi taahht etti. Avusturya,
ekoslovakya, Lehistann bamszln tand ve kurulan Milletler Cemiyetini kabul etti.

I. DNYA SAVAI SONRASINDA YAPILAN ANTLAMALARIN BAZI MADDELER

Tablodaki antlama maddelerini galip ve malup devletler asndan deerlendirerek bunun Avrupada gler dengesine etkilerinin neler
olabileceini belirtiniz.

tilaf devletlerinin yenilen devletlerle imzaladklar antlamalarn ortak zellikleri; yenilen devletlerin
topraklarn kltmek, bazlarn igal etmek veya yeni devletler kurmak; asker snrlamalar ve
yasaklamalar getirmek; ar sava tazminatlar detmek ve ekonomik ykmllkler getirmek eklinde
sralanabilir. Anlamalarn ar artlar II. Dnya Savana da zemin hazrlamtr.
4. I. Dnya Savann Sonular

3. sayfadaki I. Dnya Sava ncesi Avrupa ve Osmanl Devleti haritas ile aadaki harita
snrlar asndan karlatrldnda ne gibi deiiklikler grlmektedir? Tespit ediniz.
E

F N L A N D YA

Leningrat
Stokholm
E S T O N YA

Oslo

Riga

L E T O N YA

IK

NG
LT E
RE

KUZEY DENZ

Moskova

LT

DANMARKA
Kopenhag

L T VA N YA

KUZEY
RLANDA

RLANDA

DOU
P R U S YA
Danzig

Hamburg

Londra

Londra

R U S Y A

Varova

A L M A N Y A

BELKA

S O V Y E T

Berlin

HOLLANDA

AT L A S
O K YA N U S U

P O L O N YA

LKSEMBURG
Prag

Paris

SAAR
ALSACELORRANE

E
KO
SL
OV
A

KY
A

F R A N S A

Viyana

A
S
E

B S K AY
KRFEZ

Budapete

AV U S T U RYA

SVRE

MACARSTAN

T R A N S LVA N YA

Y
A

Z
SCLYA

300

600

900

stanbul

RAN

T R K Y E
Ankara

A N S

KARADENZ

YUN

ri

BULGARSTAN
Sofya

ARNAVUTLUK

EN

a Neh

L
Roma

SARDUNYA

Bkre

Tun

TA N

AT
Y

KORSKA

Madrid

O Belgrat
S
L
A
V
Y

RUC

DOB

S P A N Y A

Odesa

R O M A N YA

Lizbon

P O
R T
E K
Z

1200

Halep
RODOS

SURYE

IRAK
Badat

MALTA

I. Dnya Sava sonras Avrupa

I. Dnya Savann galip devletler asndan sonular

ABD

ABDnin I. Dnya Savana katl ve Avrupaya asker sevkiyat Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr.
Savatan sonra ABD , Avrupa ile ilgisini keserek Monroe Doktrinine geri dnmtr.

ngiltere

En byk rakibi Almanyay devre d brakarak Avrupadan ngiltereye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde
de bu devletin rekabetinden kurtulmu oldu. Orta Douya yerleti. Rusyay etkisiz hle getirdi. En nemlisi
smrgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransay ikinci plana iterek Avrupann ve dnyann
bir numaral devleti hline geldi.

Fransa

Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun yenilmesi ile snrlarndaki iki byk tehlikeden kurtulmutu.
Avrupa ve Orta Douda elde ettikleriyle ngiltereden sonra ikinci kazanl devlet oldu.

talya

Avusturyadan ald topraklarla snrlarn kuzeye doru geniletti. Anadoluda ise payna den topraklarn bir
ksmnn Yunanistana verilmesinden dolay ngiltere ve Fransaya krgnd. Ancak elde ettii toprak ve adalarla
Akdeniz ve evresinde gl bir konuma geldi.

Japonya

Uzak Douda geni karlar elde ederek bu blgede sz sahibi oldu.

I. Dnya Sava, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak baz deiikliklere urayarak 1914e kadar
gelen Avrupa siyasi haritasnn deimesine ve gler dengesinin yklmasna sebep oldu. Rusya,
Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklarak yerlerine yeni devletler
kuruldu. Avrupada tilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve gler dengesi olutu. Yklan
imparatorluklardan doan siyasi boluu, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya gibi
devletler doldurmaya alt. I. Dnya Sava sonunda dnyann bir daha byle byk felaketlerle
karlamamas iin Milletler Cemiyeti kuruldu. Smrgecilik, isim deitirerek manda ynetimi adyla
daha da yaygnlat. Smrge rekabeti Uzak Doudan Orta Douya kayd. Dnyada milliyetilik
dncesi g kazand, yeni mill devletler, yeni rejimler ortaya kt. Sava sonrasnda snrlarn
iziminde etnik yapya dikkat edilmemesi aznlklar sorununu ortaya kard. Savaa katlan yaklak 65
milyon civarndaki askerin 9,2 milyonu ld.

B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK

DEVLET VE TOPLULUKLARI
1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali
HTLAL DNEMNDE RUSYA
ilerin yaad d mahallenin duman ve ya kokusu iinde, fabrikann dd her
gn brp titreirdi. Ask suratl, kaslar yorgun insanlar, rktlm hamambcekleri gibi
telala dar frlard kl rengi evlerden. Alaca karanln souu iinde, kaldrmsz sokaklardan, kara
pencereleriyle sakin ve kaytsz bekleyen yksek ta binaya doru giderlerdi. Admlar aklard
irkefte. Uykulu, bouk haykrlar karlard onlar, ar hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin
bouk grlts iitilirdi. Ask suratl kara bacalar, mahallenin stne kaldrlm kaln sopalar gibi
gkyzne doru ykselirdi. Akam olup da batan gnein kzl nlar pencere camlarn tututurunca
fabrikann ta karn kusmuk gibi dar atard tt insanlar. Yzleri isten kararm iiler a
insanlara zg parlak dilerini gstererek yeniden sokaklara dolar, ortala makine ya kokular
yayarlard eki eki. Artk sesler canl ve hatta neeli kard nk forsalk o gn iin son bulmutu,
evde akam yemei yiyip dinleneceklerdi...
almak, yoksulluktan, alktan ve hastalktan baka bir ey kazandrmyor insanlara. Her ey
aleyhimizde. Tm mrmz sabahn krnden gece yarlarna dek alp didinerek tketiyoruz.
irkefin, aldatmacann iinde srnyoruz, kahroluyoruz. te yanda ise bakalar ektiimiz ileler
sayesinde atlayncaya dek yiyor, iiyor, eleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet iinde
brakyorlar, korku iinde yaatyorlar... Evet, hibir eyden haberimiz yok ve her eyden korkarz!
Bizim yaammz bir geceden ibaret, zifiri karanlk bir gece! ...
Maksim GORKnin Ana adl romanndan

Metne gre dnemin arlk Rusyas hakknda neler sylenebilir?

1917 Martnda I. Dnya Savann olumsuz etkileri arlk ynetimi zerinde kendisini gsterdi.
Hayat artlarnn daha da arlamas, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlar arlk
ynetimini devirmeye yneltti. Petersburgda kadn iilerin balatt grev ksa srede yayld. Bu
hareketi datmakla grevli askerlerin de katlmasyla bir devrime dnt. Zor durumda kalan ar II.
Nikola tahttan ekildiini aklad. Duma (meclis) yeleri tarafndan kurulan geici hkmet yetkiyi
devrald.

Petersburgta gsteriler srasnda askerler ve halk bir arada grnrken

nceleri geici hkmeti destekleyen Bolevikler, srgndeki lyi Vilademir Leninin Petersburga
dnmesiyle geici hkmeti devirmeye karar verdiler. Geici hkmet ciddi bir muhalefetle kar
karya kald. Sava devam ederken toplumun bar arzusu yaygnlam, ordudan kaanlarn says
artmt. Bar, toprak ve ekmek vaat eden Boleviklere olan destek gittike artt. Bu gelimeler
sonunda geici hkmet devrilerek Bolevikler ynetimi ele geirdi (Ekim 1917).
Almanlarn byk toprak talepleri karsnda ounluk savaa devam etmeyi nerirken Lenin
zaman kazanmak amacyla 3 Mart 1918de Brest-Litovsk antlamasn imzalad. D glerin
destekledii ar yanls Beyaz Ordu yeni ynetime kar saldrya geti. yl sren bu i sava
Boleviklerin zaferi ile sonuland. Fakat savata ve onu izleyen ktlkta on milyon insan lm,
ekonomi alt-st olmu, sanayi retimi bitme noktasna gelmiti. Bu nedenle Lenin, Boleviklerin
glenmesi iin geici uzlama politikalarndan ibaret N.E.P. (novaya ekonomieskaya politika) ad
verilen yeni ekonomi politikasn ilan etti (1921).

A
NY

RA

Leningrat

A
DY

Moskova

ESTONYA
BEYAZ RUSYA

FN

KIRGIZSTAN

Alma-Ata

KAZAKSTAN

elik yapm
Metal ileme ve makina yapm sanayii
ehir merkezi

Demir cehveri madencilii

Elektrik retimi

Petrol karma

Entegre demir ve elik sanayii

Kmr madencilii

AFGANSTAN

MOOLSTAN

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

TACKSTAN

Duanbe

N
TA

RAN

AZERBAYCAN

K
R

Akabad

ST
AN

BE

Aral Gl

ERMENSTAN

Bak

GRCSTAN

Batum

N Z

TRKYE

KA

DE

UKRAYNA

POLONYA

YA

N
LA

enizi

E
RV
NO SVE

Hazar D

LETONYA
LTVANYA

DOV

MOL

MA

500

G.KORE

K.KORE

N DE

NZ
JAP
O

RO
M
E
S
N

1000

1500 km

JAPONYA

Aadaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin dneminde uygulanan ekonomi

politikalaryla ilgili neler sylenebilir? Belirtiniz.
Ekilen
Hasat yl alan

retimin
tamam

Nfus
(milyon
kii)

1928

1932

1937

Nfus (milyon)

150,5

163,0

163,6

(kg)

Tahl (milyon ton)

73,3

69,8

95,9

Kii
bana
tahl
tketimi

(milyon
hektar)

(milyon
ton)

1922

66,2

56,3

132

4,6

Traktr

1800

50800

60000

1923

78,6

57,4

135,5

4,25

Kmr (milyon ton)

36,4

64,4

127,3

1924

82,9

51,4

139

3,69

Petrol (milyon ton)

11,6

21,4

27,8

1925

87,3

74,7

143

5,22

Elektrik (milyon kw/h)

5,0

13,5

35,0

1926

93,7

78,3

147

5,32

elik (milyon ton)

4,3

5,9

17,5

1927

94,7

72,8

149

4,88

Kamyon

700

23700

100000

1928

92,2

73,3

150,5

4,87

Pamuk (milyon m2)

2698

2694

3448

Lenin dneminde uygulanmaya balanan NEP politikasnn sonular

Stalin dneminde be yllk kalknma planlarna gre

retim sonular (Sovyet kaynaklarna gre)
Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 100, 176

Tarm rnlerine el koymaktan vazgeilerek kyllere rnlerini pazarlama zgrl ile kk

esnafa ve tccara kolaylklar saland. Yirmi kiiden az alan bulunan kk sanayi iletmelerinin
devletletirilmesinden vazgeildi. Yabanc sermayeye eitli imknlar saland. Buna karlk devlet;
bankalar, byk sanayi kurulular ve ulam zerindeki egemenliini koruyarak ekonominin hzla
dzelmesini salad.
Ynetimde de eski Rus mparatorluu federasyona dntrld ve devlet 1 Ocak 1923te Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) adn ald. Otuza yakn farkl statdeki topraklar bnyesinde
toplad (sosyalist, zerk ve demokratik cumhuriyetler ile zerk blgeler). Birlik, cumhuriyetlere ynelik
siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyeti bir politika izledi. Her ey ynetim yetkisini elinde
bulunduran Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kontrolndeydi.
1924te Leninin lm ile iktidar
mcadelesini kazanan Joseph Stalin,
birinci be yllk kalknma plann
uygulamaya koyarak(1928) Rusyann
kendi z kaynaklaryla kalknmasn
salamay amalad. Tarm devrimini
gerekletirmek iin kyllerin kk
topraklarn makinelerle donatlm byk
iftlikler eklinde birletirerek kollektifletirme politikas izledi. Tarmsal
alandaki bu uygulamalar kyl tarafndan
byk tepki ile karland. Zorunlu
kollektifletirme srasnda izlenen sert
politikalar drt milyon civarnda kylnn
lmne ve tarmsal retimde de
neden oldu. Bununla birlikte ar
sanayide hzl bir ilerleme grld. Eski
fabrikalar modernletirildi. zellikle
Stalin dnemine ait bir tank fabrikas
traktr imalat ve demir-elik alanlarnda
yeni fabrikalar kuruldu.1950den sonra Sibiryadaki petrol, gaz ve maden rezervleri iletilmeye
baland.
Stalin dneminde toplum stnde byk bir bask kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eitlik ilkesine
dayanan resm ideolojiye ramen toplumda ve gelir dalmnda byk bir eitsizlik vard. ilerin hayat
standardna karlk kyller sefalet iindeydi. Aydnlar (yazar, sanat vb.) ile komnist parti yneticileri
birok hizmetten parasz faydalanabiliyordu.1930dan itibaren toplumun tm kesimleri iin eitim
mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alannda byk ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelimeler orduya da
yansd. SSCB ordusu dnemin gl ordularndan biri hline geldi.

10

2. Ruslarn Orta Asyay stilas

Altn Orda Devletinin yklmasyla Kazan, Krm,
Ejderhan, Kasm ve Sibir gibi hanlklar kurulmutu. Bu
hanlklar nceleri Rus knezlerini zor durumda brakmt.
Aralarnda birlik salayan Ruslar, Batnn asker
tekniinden ve Trk hanlklarnn kendi i mcadelelerinden faydalanmasn bildiler. lk olarak XVI.
yzylda Kazan Hanln ele geirdiler. Bu durum dier
Trk blgelerinin istilasn kolaylatrd. Ruslar XVIII.
yzyln son yarsna gelindiinde Trk hanlklarnn
tamamn ele geirmi oldu. XIX. yzylda Kuzey
Kafkasya ve Trkistan blgesinde istila hareketlerine
devam eden Ruslar, Uygur Trklerinin yaad Dou
Trkistan hari Trk lkelerinin hepsini igal altna ald.
Trklerin bamszlk hareketleri Ruslar tarafndan sert
bir ekilde engellendi.
XX. yzyln hemen banda arlk ynetiminin
baskc idaresi Trklerden baka Rus olmayan dier
milletleri de harekete geirmi ve 1905 htilali kmtr.
smail Gaspral
htilalden sonra Trkler mill kltrlerini gelitirme imkn
buldular. Bu srada Yusuf Akura ve smail Gaspralnn
almalarnn da etkisiyle 15 Austos 1905te Rusya Mslmanlar I. Kongresi gayr resm olarak
topland. Kongrenin ikinci ve nc toplants 1906da yapld. Bu almalar sonucunda Mslman
Birlii Partisi kurularak Dumaya temsilciler
gnderildi.
Basklarn artran Ruslara kar Trkler de
Rusya Mslman Trk Kavimlerinin Haklarn
Koruma Cemiyetini kurarak uluslararas
alanda hakllklarn duyurmaya altlar. Bu
arada Rus arlndan siyasi ve kltrel
haklarnn verilmesini istemilerdi. Ancak bu
istekleri kabul edilmeyen Trkler 1916da Mill
stiklal Ayaklanmasn balattlar.
arlk ynetiminden sonra kurulan geici
hkmet, tm halklarn kanun nnde eit
olduunu ilan etti. Trkler, politik ve kltrel
alandaki almalarn hzlandrd. 1-11 Mays
1917 tarihleri arasnda Btn Rusya MslAla Orda zerk Cumhuriyetinin bayra
manlarnn I. Kurultay topland. Bir sre
sonra balayan Sovyet istilasna kar Trk
toplumlar ayr ayr mcadele vermek zorunda
kald.
3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu
Geici hkmeti deviren Bolevik ynetimi, Orta Dou, Gney Kafkasya, ran yresinde etkili g
olan ngilizlerin destekledii Trklerin ve dier milletlerin
giritii bamszlk hareketlerine engel olmak iin onlara
kendi kaderlerini tayin etme hakk tand. Bu karar Sovyet
Rusyann o gnk artlarda zaman kazanmak iin
uygulad bir oyalama politikasyd. lk olarak Tatar
Trkleri, Ufa ehrinde 29 Kasm 1917de dil-Ural
Devletini; Kazaklar, 13 Aralkta Ala Orda zerk
Cumhuriyetini yine ayn tarihlerde Hokandda toplanan
IV. Mslmanlar Kongresinde de zerk Trkistan
Cumhuriyeti ni kurdular.
Sovyetler Birliinin kurulduu dnemdeki
karklktan yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde
bamsz devletler kurmaya balad. Bakurdistan
Sovyet Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti,
Trkistan ve Krgz muhtar cumhuriyetleri bunlara rnek
verilebilir. Bu gelimelerden rahatsz olan Sovyet
ynetimi, 1920 ylnn sonlarna doru Trk devletleri
zerinde dorudan hkimiyet kurmaya yneldi.
Yusuf Akura

11

SOVYETLER BRLNN ASMLE SYASET

arlk Rusyas dneminde igal edilen Trk
topraklarnda asimilasyon (Ruslatrma) politikas balatld. lk
olarak Trkler Hristiyanlatrlarak asimile edilmeye alld. Bu
blgede Rus okullar alarak Trklerin kltr ve dillerinin de
deitirilmesi hedeflendi. Trk ailelerinin Rus okullarna rabet
etmemesi asimilasyon politikasn etkisiz hle getirdi.
SSCB dneminde Trk illeri ele geirildikten sonra Rus harita
ve kitaplarnda Trkistan isminin kullanm yasakland. Ardndan
Trkistan be ayr cumhuriyete blnd. Trkler arasndaki birlik
ve beraberliin bozulmas amacyla farkl lehelerin kullanlmas
yaygnlatrld. zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenlerin zorla
Trkletirildikleri ileri srld. Buna bal olarak da bu milletlerin
dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarndan
sistemli bir ekilde bahsedildi. Bylece Trkistandaki Trk
topluluklar ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik,
Krgzclk gibi boy/asabiye duygular ortaya karlarak birlik
bozulmaya alld.
Sovyetler, 10 ciltlik bir Sovyet Birlii Tarihi yazdrma karar
ald. Eserde Rus olmayan milletlerin zel tarih geliimini aklayan
blmlerine yer verilmedi. Edebiyatta mill ruhu konu alan eserler
yasak edildi.

Krm ve Ahska Trkleri 1944te Stalin tarafndan iki saat iinde

vagonlara doldurularak, Kafkasyadan Orta Asyaya srld.

Sovyetler, bu Trk illerinde sistematik bir ekilde nce camii ve

mescitleri tahrip edip bunlara ait vakflarn mal ve mlklerini
devletletirdi. Din adam yetitiren okul ve medreseleri kapatp ileri
gelen Mslman din adamlarn hapis ve srgn ettiler. Geri kalan
az saydaki camii ise ak olmakla birlikte ibadete kapalyd.
Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk,
ii sfatyla Azerbaycan ve Trkistandan alnp Sovyetlerin dier
blgelerine yerletirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baka
milletleri yerletirdiler. Senelerce devam ettirilen bu g
hareketinin maksad Rus olmayan milletleri bir potada
kaynatrmak ve onlarn mill duygularn yok etmekti.
Ruslar, Trkiye ile Trkistann kltrel balarn da koparmak
istediler. Bunun iin 1924te Arap alfabesinden Latin alfabesine
geerken 1928de Trkiyenin Latin alfabesini kabul etmesi
zerine Trkler iin Rus Kiril harfleriyle kark bir Latin harf
sistemine gei yaptlar.

A. ZEK VELD TOGAN

10 Aralk 1890 tarihinde Bakurdistanda dodu. 1909 ylnda Trk

Tarihi ve Arap Edebiyat Tarihi Muallimi oldu. 1911 sonlarnda Trk ve
Tatar Tarihi adl kitab yaynland. Bu
almalar sonucunda Kazan niversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyetine ye seildi.
1913-1914 arasnda Trkistanda
yapt aratrmalar srasnda Ferganada Yusuf Has Hacibin Kutadgu
Bilig adl eserinin yeni bir nshasn
buldu.1916da Rus Millet Meclisi Dumada Ufa Mslmanlarnn temsilcisi olarak Petersburga gitti. Bu srada Bolevik htilali patlak verince o da
Trklerin durumunun dzelmesi iin
mcadeleye balad. Bu nedenle
Bolevik ynetimiyle defalarca grmesine ramen sonu alamaynca
Trkistana ekilip Enver Paa ile alt. Basmac Hareketinin iinde bulundu. Trkistan Mill Birliinin kurucusu ve ilk bakan oldu.
Milli Eitim Bakan Hamdullah
Suphi ile Fuat Kprl, Rza Nur,
Yusuf Akurann daveti zerine
Trkiyeye geldi. 20 Mays 1925te
Trkiyede Maarif Vekleti Telif ve
Tercme Encmenine tayin edildi.
1935te doktora almalarn
bitirdikten sonra Avrupann eitli
niversitelerinde ders verdi. 1939da
talep zerine Trkiyeye gelerek stanbul niversitesinde Umum Trk
Tarihi Krssn kurdu ve ordinarys profesr oldu. Zeki Velidi Togan
26 Temmuz 1970te stanbulda vefat
etti.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi,
c. V, s. 2301den ksaltlmtr.

Prof. Dr. Mehmet SARAY, Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, s. 105-115

SSCB politikalarnn gnmzdeki Trk dnyasna kltrel

etkileri neler olmutur?

12

Kiril Alfabesi

?
Basmac Hareketi
Baskn yapan, hcum eden manasna gelen basmac
tabiri, arlk dneminde Ruslar tarafndan Trkmenistan,
Bakurdistan ve Krmda faaliyet gsteren kuvvetler iin
kullanlmt.1918 yl banda Mill Hokand hkmetinin Ruslar
tarafndan datlmas zerine Basmac Hareketi bir halk
hareketine dnt.
Hokand ehrinde balayan bu hareket, ksa zamanda
Fergana vadisine ve dier blgelere yayld. Basmac
Hareketlerinin tek gayesi, Trkistan Ruslardan kurtararak
1921-1924 yllar arasndaki Trkistan bayra.
istiklaline kavuturmakt. Eyll 1919da tekrar Trkistan Ayn
bayrak Basmac hareketinin de bayradr.
(Fergana) hkmeti kuruldu. Bu blgede Ruslarla birlikte
hareket eden Ermeniler, 180 Trk kyn atee verdi. Btn
Trkistan igal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmaclar
arasnda ok etin mcadeleler yaand.
Enver Paann 8 Kasm 1921de Trkistana gelip
Basmaclara katlmasyla mcadeleler daha da iddetlendi.
1922de Sovyet Rusyann genel bir saldrya gemesi zerine
Basmac liderleri birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar
Enver Paann Austos 1922de ehit olmasyla Basmac
Hareketleri devam etmesine ramen istenilen sonuca
ulalamad. Bu mcadeleler 1931e kadar srd ve bu tarihten
sonra Ruslar, Basmac Hareketine kesin olarak son verdiler. 5
Aralk 1936da Bat Trkistanda SSCBye bal Kazakistan,
zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan cumhuriyetleri kuruldu.
Bu cumhuriyetlerin mill bir asker gce sahip olma haklar
kaldrld.
II. Dnya Savandan sonra Sovyet yneticileri, sava sraEnver Paa
snda deiik Trk ve Mslman topluluklarn, dmanla i
birlii yapmakla suladlar. Bunun sonucunda Krm Trklerini ve
Kafkasyada yaayan Karaay, Balkar, Ahska (Meshet), een
GZL ANTLAMALARA GRE
I. Dnya Sava srasnda 1915te
ve ngu Trklerini, Orta Asya ve Sibiryaya srgn ettiler.
C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN Arabistan Yarmadasn ele geiren
ngiltere Mc Mahon Antlamasyla
KURULMASI

Osmanl Devletine kar ayaklanan

Orta Dou hangi zellikleri ile byk devletlerin ilgi alan Mekke erifi Hseyini destekleyerek
Irak ve Filistin topraklar zerinde
olmutur?
Corafi konumu, yer alt ve yer st zenginlikleriyle nem arz
eden Orta Dou, I. Dnya Savana kadar, ran hari olmak
zere Osmanl Devletinin egemenliinde bulunmaktayd. Fakat
XIX. yzylda Osmanl Devletinin iyice zayflamas, ite ve dta
birok meseleyle uramak zorunda kalmasyla bu blge, bata
ngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve talyann etkin
olmak iin uratklar bir alan hline geldi. Bat Avrupa devletleri
bu mcadeleyi yrtrken ayn zamanda Rusyann blgeye
inmesini engellemeye altlar ve bunu baardlar da. Ancak
XX. yzyln banda tilaf blokunun kurulmas ve Osmanlnn
bunun karsndaki blokta yer alp sava bitiminde yklmas Orta
Douda bir otorite boluuna yol at.
I. Dnya Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya
aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Orta Douyu paylatlar.
1917 htilali ile savatan ekilen Rusya, gizli anlamalar
aklad. ABD, savaa girerken yaynlad Wilson Prensiplerine
gre gizli anlamalar kabul etmeyeceini aklad. Ayrca
Osmanl Devletinin Trk nfusunun youn olduu blgelerinde
egemenliinin devam etmesi, dier blgelerinde ise halklarn
kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu.
Wilson Prensipleri, ngiltere ve Fransann Orta Dou
planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi. Bunun
zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynlayarak Orta Dou
lkelerinde halklarn kendi idarelerine dayanan hkmet ve
ynetimler kurabileceklerini bildirdiler.

13

kendisine baml bir Arap devleti

kurmay hedeflemiti. Fransa ise bu
plana kar kp ngiltereye bask
yaparak yeni bir antlama yaplmasn
istedi. Rusyann da onay alnarak 9
Mays 1916da Sykes-Picot Antlamas imzaland. Antlamaya gre;
?
Rusyaya; Trabzon, Erzurum,
Van ve Bitlis ile Gneydou Anadolunun bir ksm,
?
Fransaya; Dou Akdeniz Blgesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakr,
Musul ile Suriye kylar,
?
ngiltereye Hayfa ve Akka
limanlar, Badat ile Irakn gneyi
verilecektir.
?
Fransa ile ngilterenin elde
ettii topraklarda Arap devletleri konfederasyonu veya Fransz ve ngiliz denetiminde tek bir Arap devleti kurulacak,
?
skenderun serbest liman
olacak,
?
Filistinde, kutsal yerleim yeri
olmas nedeniyle bir uluslararas ynetim kurulacaktr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze
Orta Dou, s.139-140tan zetlenmitir.

Osmanl egemenliindeki halklar tarafndan bamszlklarnn kabul edilmesi eklinde anlalan bu

deklarasyon, aslnda ngiltere ve Fransann zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir plandan
ibaretti. ABDnin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dnmesi, ngiltere ve Fransann Orta
Douda serbeste hareket etmelerine sebep oldu.

Aadaki metinlere gre mandaclk sisteminin ortaya k hakknda neler syleyebilirsiniz? Smrgecilikle mandaclk arasnda nasl bir balant kurulabilir? Aklaynz.
MANDA REJM

IRAK MANDASI

Madde 22
nceden kendilerini yneten devletlerin
hkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini
ynetmeye yeterli olmayan halklar tarafndan
kalnan (yaanlan) topraklar.
Bu halklarn iyilii ve gelimesi kutsal bir
medeniyet grevi oluturuyor. () Bu halklarn
vesayetinin, bu sorumluluu daha iyi yerine
getirebilecek gelimi milletlere verilmesine
karar verildi. Gelimi devletler bu vesayeti
Milletler Cemiyeti adna uygulayacaktr.
Mandann zelliinin halkn gelimilik
derecesine, topran corafi durumuna, iktisadi
artlarna gre farkllamas gerekiyor:
A. Daha nce Osmanl mparatorluuna ait
baz topluluklar geici olarak bamszlnn
tannabilecei gelimilik derecesine ulamlardr; tabii ki tek bana idare edebilecekleri ana
kadar mandann tavsiye ve yardmlarnn
idarelerine yn vermesi artyla.
B. zellikle Orta Afrikadaki dier halklarn
gelimilik derecesi, din ve vicdan zgrlnn salanmas, engellerin kaldrlmas, polis
ve savunma dnda yerlilere silah eitiminin
yasaklanmas artyla, mandaclarn orada
topran idaresini stne almasn gerektiriyor.
C. Medeniyetin merkezinden uzaklam,
Gney Bat Afrika ya da Pasifikteki adalar gibi
topraklarn sadece mandaclarn kanunlaryla,
kendi topraklarnn bir paras gibi ynetilmesi
daha iyi olacaktr.

16 Mays 1916da yaplan ve Osmanl

topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda paylamn ngren Sykes-Picot Antlamasna
gre Osmanl topraklar Arap devletleri federasyonuna ayrlan blge ve Fransa ile ngilterenin
nfuz alanlarna giren blgeler olarak paralara
ayrlmt. Akka-Kerkk hattnn kuzeyi Fransz,
gneyi ise ngiliz nfuz alan olarak kabul edildi.
Bu hattn kuzeyinde yer alan Musul, Fransz
nfuz alannda kalmt. Ancak 1918 Aralk
aynda yaplan bir baka anlamayla, ngilterenin sava sonras Avrupadaki dzenlemelere ilikin baz taleplerinden vazgemesi ve
Musul petrollerinden Fransann da pay almas
kouluyla, Fransz nfuz alannda bulunan
Musulun ngiliz nfuz alanna katlmas
kararlatrlmt. Bundan iki yl sonra 1920
Nisannda toplanan San Remo Konferansyla
Irakn ngiliz manda ynetimine braklmas
sonucu Musul petrol alanlar Fransann da pay
almas kouluyla resmen bu lkenin denetimine
girmitir. Bylece ngiltere, I. Dnya Sava
sonunda Irak petrol alanlar zerinde tam bir
denetim stnlne sahip olmutur
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou,
s. 145-146dan dzenlenmitir.

Versay Antlamasndan alnt

Prof. Dr. mer TURAN, Orta Dou, s. 111

ngiltere ve Fransa Nisan 1920de toplanan San Remo Konferansnda Orta Douyu kendi aralarna paylatlar. Buna gre
Fransa, Suriye ve Lbnan; ngiltere, Irak, Filistin ve rdn
ald. Ayrca Sevr Anlamas ile Anadoluda nfuz blgeleri
kurarak buralar igal etmeye baladlar. Bunlar dnda ngiltere
daha nceden igal etmi olduu Msr ve Kbrs resmen
kendisine balad.
Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonunda galip
devletlerin kontrol ve egemenliine girmi oldu. Ancak Wilson
Prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak
alnmamas idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz klabilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi
duran manda ynetimi sistemini ortaya atarak bunu Orta Douda uygulamak iin harekete getiler.
1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar
Osmanl egemenliinde sorunsuz yaayan blge halk, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci
devletlerin szlerine inanarak bamszlklarnn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen
byk devletlerin izledikleri politikalar, blgede yeni bir siyasi harita ve stat ortaya kard. Bu durum
gnmze kadar sren sorunlarn kmasnda etkili oldu.
Manda ynetimi Mill
Mcadele Dneminde Anadoluda da tartld. Erzurum Kongresinde reddedilen manda idaresi Sivas Kongresinde kesinlikle reddedilerek lkeyi igal eden devletlerle mcadeleye
baland.

14

TRKYE

GRT

A K

(1936ya kadar Fransz Mandas)

1939da Trkiyeye katld
HATAY
RAN
SURYE
Hayfa (Fransz Mandas)
KIBRIS
1946da bamsz oldu
LBNAN
IRAK
D E N Z (Fransz Mandas)
(ngiliz Mandas)
1946ta bamsz oldu
1930da bamsz oldu
FLSTN RDN
(ngiliz Mandas)
(ngiliz Mandas)
1946da bamsz oldu
Kahire

LBYA

A
S
K RA

R
FE

SUUD ARABSTAN
(ngiliz Nfuz Blgesi)
K
I

MISIR
(ngiliz Nfuz Blgesi)
1922de bamszln kazand

Z
I
L
D
E

Mekke

Fransz mandas

SUDAN

ngiliz mandas
Manda ynetiminin snrlar

300

600

900 Km

Orta Douda manda ynetimlerinin snrlar

a. ngiltere ve Orta Dou
ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine ulamada en
ksa yol olan Orta Dou, 1869da Svey Kanalnn almas ve
XIX. yzyln sonlarnda blgede nemli petrol rezervlerinin
bulunmasyla daha da nem kazand. Almanyann Osmanl
Devletiyle yakn ilikiler kurarak Hicaz Demiryollar projesiyle
de blgede stnlk salamas ngiltereyi tedirgin etti. II.
Abdlhamit dneminde slamclk politikas ve tehlike olarak
grlen erif Hseyinin stanbulda tutulmasyla milliyetilie
bal ayaklanmalarn bu blgede grlmesi engellenmeye
alld. Ancak ttihat ve Terakki ynetimi ile bu politikann terk
edilmesi ve erif Hseyinin blgeye gnderilmesi ngilizlere
istenen frsat verdi. Bylece ngilizlerin kkrtmalar sonucunda
Orta Douda yerel liderler devlete kar ayaklanmaya
baladlar. zellikle I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin bu
erif Hseyin
blgeye gnderdii ajanlarla bu ayaklanmalar daha da artt ve
Trklere kar baz blge liderleri ngilterenin yannda yer ald.
ngilterenin Iraka yerI. Dnya Savandan sonra daha da glenen ngiltere, Orta
lemesinden sonra Musul,
Doudan ald en byk payla blgenin hkim gc oldu.
Trkiye ile ngiltere araBylece ngiltere, Libya snrndan Hayfaya kadar uzanan
snda sorun oldu. Lozanda
btn Akdeniz kysn egemenliine ald. ngiltere, blgedeki bu zlemeyen bu mesele 1926da
karlarn srdrecek bir politika izlerken blge halk da ngiliz yaplan Ankara Antlamas yla
egemenliinden kurtulmann yollarn aramaya balad.
zld.
?
Arabistan Yarmadas

Aadaki metinlere gre ngiltere ve erif Hseyinin blge zerindeki beklentileri

nelerdir?
ERF HSEYN Mc MAHON MEKTUPLAMASI
erif Hseyinin ngiltereye nerdii 6 maddelik anlama metninden... (14 Temmuz 1915):
1. ngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve zerinde bulunduu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat,
Cizre, Ahmediye hatt (ran snrna kadar), douda ran snr ve Basra Krfezi, gneyde (Aden mevcut
pozisyonu sakl kalmak zere) Hint Okyanusu, batda Kzldeniz ve Akdeniz (Mersine kadar) snrlaryla
evrili Arap lkelerinin bamszln kabul eder ve slam Arap halifesinin ilann onaylar.
2. erif Hseyin hkmeti, ngilterenin Arap lkelerindeki btn ekonomik teebbslerde ncelik
sahibi olacan kabul eder.

15

Mc Mahonun mektubunda ngiltere adna verdii garantilerden bazlar(24 Ekim 1915):

Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyenin amn batsna den ksmnn tmyle Arap olduu
sylenemez, dolaysyla talep edilen snrlarn dnda braklmaldr.
1. Yukardaki deiiklikleri gz nnde tutarak ngiltere, Mekke erifi tarafndan talep edilen snrlar
ierisindeki btn blgelerde Araplarn bamszlklarn tanmaya ve desteklemeye hazrdr. (...)
3. Durum el verdiinde ngiltere, Araplara deiik blgelerde, en uygun ekillerde devletlerinin
kurulmas iin yardmc olacak, tavsiyede bulunacaktr. (...)
5. Badat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin d saldrlara kar gvenliklerinin
salanmas, blge halknn refahnn gelitirilmesi ve karlkl ekonomik karlarmzn gvenlii iin
Araplar, ngilterenin bu blgelerde mevcut pozisyon ve karlarnn gerektirdii zel idari dzenlemeleri tanyacaklardr. (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 135ten yararlanlmtr.

I. Dnya Sava srasnda yannda yer alan yerel

liderlere ngilterenin bamszlk vaadi zerine Hicaz
Emiri erif Hseyin kendini Arap lkeleri Kral ilan etti.
Ancak tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak
tand. erif Hseyin, oullarn Irak ve rdne kral tayin
etti ve 5 Mart 1924te halifeliini ilan ederek blgedeki
konumunu glendirdi. Balangtan beri blge liderlii
konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdlaziz bni
Suud, erif Hseyine sava at. Galip gelen bni Suud
kendini Hicaz ve Necd Kral ilan etti. ngilterenin 1927de
tand bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall
adn ald.
Suudi Krallnn 1936da Amerikan irketi
Aramcoya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye
girmi oldu.
ngilterenin Arap Yarmadasnda urat bir dier
blge Yemendi. Yemenliler, ngilizlerin I. Dnya
Savanda igal ettikleri Yemen topraklarn geri
alabilmek iin mcadeleye baladlar. Karklktan
faydalanarak Kzldenize sokulmaya alan talyann
olaya mdhil olarak Yemenlilere yardm etmesi zerine
ngiltere 1934te Yemenin bamszln tanmak
bni Suud, ABD Bakan
zorunda
kald. Ancak blgede ngilterenin Yemen ve
Franklin Roosevelt ile birlikte
talya ile olan mcadelesi devam etti
?
Irak: ngiltere smrge yollarn Akdenizden Basra Krfezine kadar birletiren Irak topraklarna
tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Atekes
Antlamas imzalandnda Irak, Musul dnda ngiliz
kontrolne brakld San Remo Konferansnda zengin
petrol yataklarna sahip olan Musul da ngiltereye verildi.
Irakta kendi politikalarna uygun bir ynetim oluturmak
isteyen ngiltere, 1921de Hicaz Kral erif Hseyinin olu
Faysal Irak krallna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen
Irakllarn balatt bamszlk mcadelesi sonucu
ngiltere, Iraka baz tavizler verdi. 30 Haziran 1930da
yaplan antlama ile Irak, bamszln kazand. Bu
antlamaya gre: D politikada iki devlet birbirine
danacak, Irak saldrya urarsa ngiltere yardm edecek
ve Irak ordusunu eitecekti. 1938de Irak ynetimi ngiliz
yanls olan Babakan Nuri Sait Paann eline geti.
Bylece ngiltere, II. Dnya Sava ncesinde Irak
zerindeki egemenliini srdrm oldu.
?
rdn: Snrlar ve ynetim biimi ngilterenin
isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen
rdn 1922de ngilterenin mandas olarak kuruldu.
Bana Hicaz Kral erif Hseyinin olu Abdullahn
getirildii manda ynetimi dorudan Filistindeki ngiliz
komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946da
Emir Faysal 18 Ocak 1919da
kavutu.
Paris Konferansnda

16

Filistin: San Remo Konferansnda ngiliz mandasna

?
braklan yerlerden biri de Filistindi. ngilterenin Filistinde Yahudi
yurdu kurma almalar, Wilson Prensiplerine uygun olarak ABD
tarafndan desteklendi. Gnmze kadar karklklarn devam
ettii Filistindeki dier gelimeler gelecek nitelerde ilenecektir.
?
Msr: 1882de Msr igal eden ngiltere, Osmanl
Devletinin savaa girmesiyle de 1914te topraklarna kattn
aklamt.
ngilterenin Msr igaliyle balayan milliyetilik hareketleri
Wilson Prensiplerinin yaynlanmasyla gelierek Msrda
bamszlk midini glendirdi. Msr milliyetilerinin kard
ayaklanmalar sonunda ngiltere, 1922de Msrn bamszln
tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve
Msrdaki yabanclarn haklarn korumay zerine ald. Bylece
Msrdaki egemenliini dolayl olarak srdrd.
Msr halk, ngilterenin Svey kanal koruyuculuundan
vazgemesi ve Msrdaki askerlerini ekmesi konusunda bask
yapt. Bu esnada talyann Habeistan (1936) igal ederek Nilin Msrn bamszlnda nemli rol oynayan
kaynaklarna egemen olmas ve talyann Almanya ile Orta
Msr milliyetisi Saad Zaglul
Douda bamszlk isteyen milletleri kkrtarak yardm etmesi
ngilterenin Msr politikasnda deiiklie gitmesine sebep oldu.
Bu gelimeler ngiltereyi Msr ile anlama ve ittifak yapmaya zorlad. Buna gre: ngiltere, Msrdan
ekilirken smrge yolu zerindeki Svey Kanalnda srekli asker bulundurma hakk elde etti. Ayrca
ngiltere, saldr hlinde Msr koruyacakt. Bylece ngiltere, Msrdaki nfuzunu korumu oldu.
b. Fransa ve Orta Dou:
Osmanl Devletinin yklmasyla Orta
Douda sz sahibi olmak isteyen
devletlerden birisi de Fransayd.
San Remo Konferansnda Fransann
payna Suriye ve Lbnan dmt.
Ayrca Sevr Antlamas ile Gney Dou
Anadoluyu, dier tilaf devletleriyle
birlikte, Boazlar ve stanbulu igal
etmiti. Fransann amac, ald yerleri
korumak hatta daha da geniletmekti.
Suriyenin eitli blgelerinden
temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal
Kongresi, Mart 1920de merkezi am
olmak zere Lbnan ve Filistin
topraklarn da iine alan Suriye
Kralln kurdu. Bana Kral Faysaln
getirildii bu devlet, San Remo
San Remo Konferansnda Fransz temsilci Marshal Foch (nde solda) ile
talyan temsilci General Badoglio (nde sada) bir arada
Konferansnda tannmad. Filistin bu
devletten alnarak ngiltereye, Lbnan ve
Suriye ise Fransa mandas altna verildi. Suriyeyi igal eden Fransa, Kral Faysal tahttan indirerek
blgeyi sk asker denetimi altna ald. Lbnan, topraklarn iki kat artrarak Suriyeden ayrd.
Fransann Suriyeyi eyaletlere ayrarak federal bir dzen kurmas, Araplarn tepkisini daha da artrd.
Anadoluda igal ettii yerlerde Trk kuvvetlerine kar
direnemeyen Fransa, Ankara Antlamasyla Gney Dou
Mondros Atekesinden sonra
Anadoluyu boaltarak btn dikkatini Suriyeye yneltti. Kuvvet skenderun Sanca (Hatay) Franszlar
yoluyla buralarda tutunamayacan anlaynca 1926da tarafndan igal edilmiti. Trkiye ile
Lbnana, 1930da da Suriyeye bamszlklarn verdi. Ancak Fransa arasnda imzalanan Ankara
her iki devletin de anayasasnda Fransz mandasnn devamn Antlamasyla (20 Ekim 1921) skensalayan maddeler vard.
derun Sanca, Fransa mandasnda
talyann Habeistan igali ve Akdenizde tehlikeli olmas, olan Suriye snrlar iinde yer almt.
Almanyann Orta Douda ngiltere ve Fransa aleyhine Fransa, anlama gerei skenderunda
giriimlerinden sonra Fransa 1936da Lbnan ve Suriye ile ittifak zel bir ynetim kurdu. Resm para
anlamas yapt ancak Fransa parlemontesu anlamalar olarak Trk parasnn kullanlmas
kabul edildi. Mill kltrn korunonaylamad. Fransa Suriye ve Lbnandan 1946da tamamen masnda halka her trl kolayln
ekildi.
salanmas kararlatrld.
atam.gov.tr

17

D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA

XIX. yzyln ikinci yarsna kadar derebeylik (feodal)
dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir
lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan bu derebeylerin en
glsnden seiliyordu. Asl g ogunun elindeydi.
mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl
devletler ticari gerekelerle Japonyay kaplarn kendilerine
amas iin zorlamaya balamasyla 1854te Batl devletlerle
ticari anlamalar yapld. Ancak Japonyann Batya alm,
lkede tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla
sulanan ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti.
1867de gen yata tahta geen mparator Mutsuhitonun
aydnlarn Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek
vermesiyle Japonyada Meiji Restorasyonu denilen reform
sreci balam oldu.
1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu.
Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline
dayal yeni bir anayasa oluturuldu. Eitim alannda yaplan
yenilikler sonucu yksek bir okur yazarlk oranna ulald.
Takvim deitirildi. Giyim kuamda Bat rnek alnd. ada
bir bankaclk sistemi oluturuldu. Japon donanmasnn
kurulmasnda ngiltere Krallk Donanmasndan faydalanld.
Ordunun adalatrlmasnda ise Prusya genelkurmayndan uzmanlar getirildi. Japon subaylar Batl asker ve donanma akademilerine gnderildiler. Dardan ada silahlar
satn alnrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet,
ulam ve haberlemeye nem vererek demir yolu a, telgraf
hatlar ve deniz yollarnn oluturulmasn zendirdi. Ar
sanayii, demir-elik ve gemi yapmcl gelitirilirken tekstil
sanayii de ada seviyeye getirildi. Devlet Japon
giriimcilerle ortak alarak ihracatlara, sanayicilere ve
deniz tamaclna her trl destei salad.

5
87
I1
AR
L

AD

AL

MANURYA

KU
R

KARAFUTO
1905

DOU
DENZ

A
BY
K
OKY
ANU
S

angun

JA

KORE
(OEN)
1910

G
UN Tsingtao

NT

(LU

18 U) A
72
DA
LA

RI

EN

FU

BONN
(OGASANARA) ADALARI
1873

Japonyann yaylmas
1875 sonunda Japonyaya
ait topraklar

RY
UK
YU

1894-1914 aras edinilen

topraklar
1918 de Japon nfuz blgeleri

Amoy

TAYVAN(FORMOZA)
1895

XIX. yzyl Osmanl

Devletinde Batnn rnek
alnarak yeniliklerin yapld bir
dnemdir.
Abdlaziz dneminde (1861-1876),
Tanzimat Dneminde balayan yenilik
hareketleri srdrld. dari, asker,
hukuk, eitim, ulam ve bankaclk
konularnda eitli dzenlemeler yapld.
1868de Dantay ve 1870te Saytay
kuruldu.
II. Abdlhamit dneminde (18761909) idari alanda anayasa kabul
edilerek Merutiyet ilan edildi ve
parlamenter sisteme geildi. Eitim
alannda ise harp, hukuk ve gzel
sanatlar akademileri ile ticaret, bayndrlk ve veterinerlik okullar ald. lk ve
orta retimde okul says artrld.
Badat ve Hicaz demiryollar da bu
dnemde iletmeye ald.

SAHALN

RUSYA

LAOTUNG
YARIMADASI
1905

Japonyada Meiji Restarasyonunu

balatan mparator Mutsuhito

200

400

600 Km

18

Japonyann ihracat, zellikle ipek ve

tekstil dalnda ykselie geti. Tm bu
gelimelerin ardnda gl ordusu olan
zengin bir lke olma ideali vard.
Gerekletirilen bu reformlarla ksa
srede gelien Japonya XIX. yzyln
sonlarnda gl bir devlet hline geldi.
Sanayileen fakat hammadde asndan
fakir olan Japonya Asya ktasna ulamak
iin yaylmac bir politika izlemeye balad.
inin ynetimindeki Koreyi ele geirmek
isteyince inle kar karya geldi. ki devlet
arasnda yaplan savata galip gelen
Japonya, Batl devletler ve Rusyann
tepkisi nedeniyle elde ettii topraklar ine
geri verdi.
in topraklar Japonya ve Rusya
arasnda rekabet alan hline geldi. Rusya
ile Japonya arasnda 1904-1905 sava
kt. Rusya bu savata yenilerek in ve
Kore zerindeki etkisini kaybetti. Japonya
bir sre sonra Koreyi topraklarna katarken
Rusya ve ine kar elde ettii baarlarla
Uzak Douda yeni bir g olarak ortaya
kt.

E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ

EKONOMK DURGUNLUKTAN KRZE...
1920lerin ortalarnda radyo hl bir yenilikti ve
herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikal iki elektrik
mhendisi radyo retecek bir irket kurdu ve ie koyulmak iin
bankadan kredi aldlar. ok baarl oldular. Taleplere yetecek
kadar radyo retemiyorlard. Daha fazla ii altrmak ve daha
byk bir fabrika kurmak iin daha ok sermayeye gerek
duydular. Banka kredisini uzattlar. irket hisselerinin bir
blmn New York Borsasnda (Wall Street) sata kardlar.

Wall Streette panik Borsa kt. manetiyle

kan dnemin Amerikan gazetesi

1929 Ekonomik Krizinde Amerikan Borsas

200
160
120
80
40
0

1929 krizinde New York Borsas n

1926

27

28

29

30

31

32

33

Sanayi retimi endeksi (1926-1934)

Hisselerin deer endeksi (1926-1933)
(1925 Hazirannda temel 100)
(1926 Temmuzunda temel 100)
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 130

Bu hisseleri birok kii ald. Radyo retimi daha da artt.

irketin kr ykseldi ve hissedarlar yaptklar yatrmdan iyi bir
gelir elde etmeye baladlar. Radyo reten baka firmalarn da
durumu iyiydi.
Bir sre sonra irket, radyo satlarnn artmadn fark etti.
ou insan tek radyoyla yetiniyordu artk. irket ikinci, nc
radyo almlarn tevik iin yeni modeller sundu.
Bir sre artan satlar daha sonra yeniden de geti. Zor
bir dnemden geiliyordu. nsanlar lks mallar deil, temel
ihtiya rnlerini almaya bakyordu. irket, ii saysn azaltt.
Krlar inie geti, irket hisselerinin deeri dmeye balad
ve baz hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini
satmaya yneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha ok
sayda hissedar sata geince hisse fiyatlar dtke dt.
lk ortaklara kredi veren banka, parann geri denmesini
istedi. irket borcunu deyemeyince iflasn istedi. Btn iiler
iten karld. Hisse alabilmek iin borlanan hissedarlar da
finansal adan ykma uradlar.

Aranyor ... pankartyla grnen Amerikallar

Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 45

Metne gre ekonomik krizin kmasnda hangi faktrler

etkili olmutur?
1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya
1929 Dnya Ekonomik Krizi, 1929da balam, 1930lu yllar
boyunca devam etmi, Kuzey Amerika ve Avrupay merkez
almasna ramen, dnyann zellikle de sanayilemi dier
lkelerinde ykc etkiler meydana getirmitir.
I. Dnya Sava, zellikle Avrupa dnda retim kapasitesinin
olaanst artmasna sebep olmu, sanayi lkeleri ihra ettii
rnlerle byk krlar salamt. Bununla beraber 1920lerde
tarmsal retimdeki art, tarm rnleri fiyatlarnn dmesine
neden olmutu. Tarm lkeleri ekonomik bymeden yeterince
faydalanamamt.

19

Kriz dneminde birok insan evsiz kalmt.

Amerikada I. Dnya Savann getirdii zorluklar karsnda kk irketler birleerek sava

sonrasnda tekeller oluturmulard. yle ki 1929 ylna gelindiinde Amerikan ekonomisinin % 50si
zerinde sz sahibi olan holding says 200 kadard. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonomiyi
sarsmaya yeteceini gsteriyordu.
Bu dnemde Amerikan banka ve irketlerinin alma esaslarn dzenleyen yasalar yetersizdi.
Hissedar yatrmclarn bilgilendirilmesinde ve denetlemede grlen eksiklikler Amerikan ekonomisinin
olumsuz zelliklerindendi.
Amerika, 1924-29 yllar arasnda gerekletirdii ihracat fazlas ile dnyann kredi veren lkesi
konumuna geldi. Bu esnada lkede otomobil, yap, elektrik gibi yeni endstriler gelimeye balad. Yeni
gelien endstrilere talebin fazla olmas borsann speklatif (yapay) olarak ar ykselmesine neden
oluyordu. Amerikann verdii kredileri geri alamamas zamanla Amerikan ekonomisini zorda
brakmt.
Ayn dnemde ngilterede para birimi pound (paund)n ar deer kazanmas, ihracatta de ve
ekonominin iyice bozulmasna yol amt. Almanya ise sava tazminatlarn demek iin karlksz
para basm, bu da lkede hiperenflasyona (ar enflasyon) sebep olmutu.
Dnemin Amerikan ekonomi ynetiminin, krizle ilgili gerekli kararlar yerinde ve zamannda almamas krizin bymesinde etkili olmutur.
2. Ekonomik Krizin Ortaya k(Kara Perembe)
New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittike
ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsann
ykselii durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gn
yabanc yatrmclarn ktlarn ellerinden karmalaryla hzland ve Kara Perembe olarak anlan
24 Ekim 1929 Perembe gn borsa, dibe vurdu. 1929 ylnn fiyatlaryla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu
srete ok sayda banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutu. Bu insanlar, ala
srklendi, sebze ve meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok olduu
iin insanlar ihtiyalarn karlamada takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine geri
dndler. Maddi varlklaryla beraber sosyal konumlarn ve ruh salklarn da kaybettiler. Bunalmn
etkileri II. Dnya Savana kadar yaklak 10 yllk bir dnemde devam etti.

Grafiklere gre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.

Dnyada sanayii retimi

Dnyada isizlik
%

150

30

stoklar

130

25

110

20
retim

15

90

10

70
fiyatlar

50

5
0

30
1926

28

30

32

34

36

1930

38

1932

1934

1936

1938

Times Dnya Tarih Atlas, s. 266

Kriz dneminde Amerikada ok sayda

alan aevlerinden birisi

Kriz en ok sanayilemi ehirleri vurmu, bu kentlerde bir

isizler ve evsizler ordusu oluturmutur. Bunalmdan
etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu; tarm rn
fiyatla-rndaki % 40-60lk d, iftileri ve krsal blge
nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde
dmesi nedeniyle madencilik alan krizin en fazla etkilendii
sektrlerden biri olmutur. Ekonomik kriz dnyada 50 milyon
insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42
orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna
sebep olmutur. 1929 ylna kadar dnyada oluan dier krizlere
bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt
dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu grlebilir.
Ekonomik kriz farkl lkelerde deiik tarihlerde sona ermitir.

20

3. Krizin Trkiyeye Etkileri

1929DA YERL MALI YEMN
ki dnya sava arasnda, tam byk ekonomik
durgunluk ve daralma yaanr. Yaygnl, iddeti ve sonular
asndan, 1929daki Byk Buhran bunlar arasnda en sarsc
olandr. Bunalmn etkisiyle uluslararas ticarette ortaya kan
daralma, Trkiyeyi de etkiler ve korumac-devleti iktisat politikalarna yneltir. D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimini artran
Trkiye, bir yandan ithalata miktar kstlamalar getirirken te yandan
gmrk vergilerini ykseltir. Ulusal sanayii glendirme yolunda halk
hem tasarrufa hem de yerli mal kullanmaya zendirilir.
Bu amala, 4 Nisan 1929da stanbul Darlfnununda (stanbul
niversitesi) dzenlenen Yerli Mal Kullanma ve Koruma konulu
toplantda genlik, yerli mal kullanmaya yemin eder. Bu toplantdan
kan bir baka sonu da Yerli Mallar Haftasnn ilan edilmesidir.
lerleyen gnlerde, yerli mal kullanmn yaygnlatrmak amacyla, Atatrkn de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Bakanln,
TBMM Bakan Kazm zalpn yrtt Mill ktisat ve Tasarruf
Cemiyeti, Aralk 1929da almalarna balar. Cemiyet; propaganda almalar, dzenledii Yerli Mallar haftalar ve sergilerle yerli
mal kullanmn bir alkanla dntrmeye alr.
Cemiyetin, hap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar tayan
afilerde, Bir avu fndk, bir yn salk!, zm, incir, fndk ye!
Hem sana yarar hem bana. gibi sloganlar bulunuyordu.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say: 20, s. 106

1. Trkiyenin 1929 Dnya Ekonomik Krizine kar alm

olduu tedbirlerden gnmze yansyan alkanlklar neler
olabilir?
2. Grafie gre 1929 Dnya Ekonomik Krizi Trkiye ekonomisini nasl etkilemitir? Belirtiniz.

Yerli maln tevik etmek iin hap

Hulusiye hazrlatlm afiler

1929 Dnya Ekonomik Krizinde Trkiyenin ithalat ve ihracat

140
120
100
80

Milyon dolar

60
40
20
0

1926 1927 1928

1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936

thalat
hracat
TK statistik Gstergeler 1923-2006, s. 432

1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farkl ynlerden karlatrnz.

21

F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA

1. Barn Srekliliini Salama abalar
MLLETLER CEMYET YASASI
Batl (imzac) yksek taraflar, uluslararasnda i birliini gelitirmek ve bu uluslara bar
ve gvenlik salamak zere; savaa girmemek iin kimi ykmllkler stlenmek, adalet ve
onur zerine kurulan uluslararas ilikileri aklkla srdrmek, devletler hukuku kurallarna sk skya
bal kalmak, rgtlemi uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde adaleti stn klmak ve antlamalardan
doan tm ykmllklere zenle uymak gerektiini gz nnde tutarak Milletler Cemiyetini kuran ibu
yasay kabul etmilerdir
Madde 10. Cemiyet yeleri, Cemiyetin tm yelerinin toprak btnlklerine ve bugnk siyasi
bamszlklarna sayg gstermeyi ve onlar herhangi bir d saldrya kar korumay grev bilir. Saldr
ya da saldr tehdidi durumlarnda Konsey, bu durumla ilgili areleri dnr.
Madde 11. Cemiyet yelerinden birini dorudan doruya etkilesin ya da etkilemesin, her sava ya
da sava tehdidinin cemiyetin tmn ilgilendirecei ve cemiyetin uluslararas bar etkin biimde
korumaya yarayacak gerekli nlemleri almakla ykml olduu bildirilir
Madde 16. Eer Cemiyet yelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarnca stlendii
ykmllklere aykr olarak savaa bavurursa Cemiyetin dier tm yelerine kar bir sava
eyleminde bulunmu saylr. Bu yeler o devletle tm ilikileri kesmeyi, kendi yurttalarnn yasaya
uymayan devletin yurttalar ile tm ilikilerini yasaklama grevini yerine getirir
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 405-410

Tarih sre gz nne alndnda Milletler Cemiyeti kurulu amacna uygun politika izlemi
midir? Nedenleriyle aklaynz.
Dnya barnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulma
fikri XIX. yzylda ortaya atldysa da gereklememiti. I. Dnya Sava ise bu dnceyi daha da
glendirdi. I. Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarla, bir dzen salanm gzkmekle birlikte
birok soruna da neden olacak bir ortam olumutu. Wilson Prensiplerinde belirtildii gibi sava sonras
ABD ve ngiltere bu amala almalara balam; Paris Bar Konferansnda 32 devlet tarafndan
uluslararas bir tekilat kurulmas kabul edilmiti. 10 Ocak 1920de merkezi Cenevre olmak zere asil
yelerini I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin oluturduu Milletler Cemiyeti kuruldu. Daha
sonraki dnemde genel kurulun uygun grd devletler Tekilata katld. Ancak ABD, senatonun kabul
etmemesi sebebiyle fikir nderliini yapt Cemiyete katlmad. Savata tarafsz kalm lkeler asil
yeler arasna alnd. Trkiye de davet zerine 1932de Cemiyete katld. Kuruluunda 18 yesi olan
Cemiyet 1920de 48e, daha sonra da 63 yeye ulat.
Uluslararas bar korumaya ynelik bir dier gelime de Locarno Antlamasnn imzalanmasdr.
Bu antlama, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk
1925te Londrada imzaland.

Locarno Antlamas iin delegeler toplant hlinde

22

Almanya bu antlama ile uluslararas i birliine yeniden katlm oldu. Antlamadan hemen sonra
da Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupann byk devletleri arasndaki yerini ald. Antlamayla
birlikte Avrupadaki siyasi gerginlik bir sre azaldysa da bu durum ksa srd.
Fransa, Avrupadaki durumunu glendirmek ve ilikilerini gelitirmek iin ABDye, bir bar pakt
imzalamay teklif etti. ABD ise sava sonras Monroe Politikas gerei Avrupadaki sorunlara mdahil
olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dileri Bakan Kellogg, bu paktn btn dnya devletlerini
kapsayacak ekilde dzenlenmesini istedi.
Fransa, bu neriyi mttefiklerine yardm edemeyecei ve sorumluluklarn yerine getiremeyecei
dncesi ile kabule yanamad. Bunun zerine Amerika, nerisini Sovyetler dndaki dier byk
devletlere bildirdi ve bunlarla grmelere balad. neriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklarnn basks karsnda ngiltere ve Fransa da baz artlarla kabul etmek durumunda kaldlar.

Briand-Kellogg Paktnn imza treni

Briand-Kellogg Pakt 27 Austos 1928de Pariste ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya,
Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda imzaland. Ayn yl Sovyetler Birlii ve Trkiye de
antlamaya dhil oldu.
Briand-Kellogg Pakt ile savunmaya dayanmayan sava, kanun d saylm ve devletler aras
ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr.
Fransa meru savunma hakkna, ngiltere ise smrgeleri ile dnyann baz blgelerinde hareket
serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve ngiltere bu antlamay baz ekinceler
koyarak kabul etmilerdir.
Btn bu abalar, ortaya kan anlamazlklara zm olmad gibi, II. Dnya Savann kmasn
da engelleyememitir. Bunda byk devletlerin i ve d politikalarnda meydana gelen gelimeler de
nemli rol oynamtr.
2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat

1913-1938 arasnda byk glerin sanayi retimi (1913=100 birim)

DNYA

ABD

FRANSA

SSCB

TALYA

1913

100

100

ALMANYA NGLTERE
100

100

100

100

100

JAPONYA
100

1920

93

122

59

92

70

12

95

176

1925

120

148

94

86

114

70

156

221

1930

137

148

101

91

139

235

164

294

1935

154

140

116

107

109

533

162

457

1938

182

143

149

117

114

857

195

552

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 351

Tabloya gre 1913-1938 yllar arasnda sanayi retimiyle ilgili neler sylenebilir?

23

I. Dnya Sava, milyonlarca insann lmesinin yan sra ABD ve Avrupann siyasi, sosyal ve ekonomik hayatnda nemli deiiklilere yol at.
Sava sebebiyle Avrupadan ABDye yaplan gler azalrken Avrupa iindeki gler hz kazand.
Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal dzenlemeler getirmeye balad. rnein Fransa, Hollanda ve spanya 8 saatlik i gn uygulamasna geti.
Savan ardndan demokratik srete nemli deiiklikler gndeme geldi.1920den sonra ou
lkede btn yetikin erkeklere ve baz lkelerde kadnlara da oy hakk tannd. Bylece semen kitlesi
geniledi. Byk sava, bata ar sanayiyi, silah ve motorlu tat imalatn canlandrd. Yeni retim
tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini salad. Sanayilemi lkelerin ounda ekonomik
atlmlar yaand. Politikaclar ii snfnn grlerini hesaba katmak zorunda kald.
Gda ve ham madde fiyatlarnda 1920lerin balarnda grlen arpc d, btn Avrupada iftileri ve kylleri sarst. En ar darbeyi Orta ve Dou Avrupa ald. SSCB, snrlarn ticarete kapatrken
Almanyada hzla ykselen enflasyon ekonomik fel oluturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte isizlik
artt. Almanya hiperenflasyon dngsne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelimelerden zarar
grd. Avrupa ekonomileri ancak 1924ten sonra dzene kavumaya balad. 1930larda krsal
alanlardan kentlere g istikrara kavutu. ehir merkezinin uzana yerleim yerlerinin kurulmas ve
buralara hizmet veren demiryolu hatlarnn almasyla kentler byme srecine girdi.
1920li yllarda ABD ekonomisi hzla byrken borlanmaya dayal bir tketim patlamas
yaanyordu. Ayn yllarda savatan sonra lkelerini ina etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD
bankalarna borlanyordu. Ekim 1929da ABD borsasnn kyle Amerika,verdii borlar geri
istedi. irketler batt, isizlik hzla ykseldi. 1932de Alman fabrikalarnn retim hacmi 1928deki
dzeyin ancak % 60 kadard. 1933te alan nfusun % 44 isiz kalmt. Tasarruflar tkenen ve
yerel dkknlarda veresiye alveri yapamayan halk, perian duruma gelmiti. Avrupann dier
devletlerinde de durum aa yukar ayn idi.
1920lerin sonlarna doru Rusyada ok
ar ilerleyen bir ekonomik canlanma grld.
Lenin, lkenin kendi kaynaklarn harekete
geirmeye ynelik olarak 1921de Yeni
Ekonomik Politikay (NEP) ilan etti. Leninin
1924te lmesiyle iktidar ele geiren Stalin
1928de ilk be yllk kalknma plann
uygulamaya koydu. Tarm alannda uygulanan kollektifletirme politikas Rus kyllerinin
tepkisine neden olarak 1930larda tarm
bunalmna yol at.
1932de Stalin, ilk be yllk plan hedeflerine
4,5 yl iinde ulat. Rusyann uygulad planl
ekonomi sanayide hzl bir gelime salad.
1920lerde ekonomik kriz iinde olan
Almanya ekonomisi, 1930larn ortalarnda
tekrar bymeye balad. Byme srecine
giren birok Avrupa lkesi sosyal gvenlik
sistemlerini gelitirmeye yneldi. Yallar iin
emeklilik, isizlik sigortas, i kazalar tazminat
gibi yenilikler kabul edildi.
Almanyada hiperenflasyonun grlmesiyle markn deeri dt.
Almanya, Adolf Hitlerin 1933te iktidara
Alman marklarn yakarak snmaya alan bayan grlyor.
gelmesi ile kkl bir rejim deiiklii yaad.
Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi
(Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin nderiydi. Hitler baa geince nce anayasay
deitirerek rakip partileri saf d brakt. Sonra silahl kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik
manevralara girierek Almanyay yeniden byk bir devlet yapmak istedi. Hitler ierde isizlie son
vererek Alman halknn ounun sevgisini pekitirirdi ve Almanyay ksa srede Avrupann en etkin
gc konumuna ykseltti.
Hitler, Almanyann geleceinin ancak doudaki geni topraklar ele geirip Almanlarn buralara
yerletirilmesiyle gvence altna alnacan ne srd. Hitlerin 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrmas
II. Dnya Savann balamasna yol at.
ngilterede sava ncesindeki refah dzeyine ulama abalarndan istenen sonu alnamad.
lkede yksek oranda isizlik grld. Fransada harap olan lkeyi yeniden imar etmek iin byk
kamu harcamalarna ihtiya duyulmas ekonomik kalknmay nledi.
talyada savan neden olduu huzursuzluklar 1922de Faist Partisini (Partito Nazionale Fascista)
iktidara getiren bir hkmet darbesine yol at.

24

25
AVRUPA
BANKALARI

BOR VERR.

MAL TALEP
EDER.

BOR VERR.

HAM MADDE
ARZI

AMERKAN
FRMALARI

1930larda dnya ekonomisinin ileyiini gsteren ema

Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 46

GNEY AMERKA
EKONOMLER

UCUZ YYECEK
ve RN SALAR.

AMERKALI
TKETCLER

BOR VERR.

AMERKAN
BANKALARI

BOR VERR.

BOR VERR.

BOR VERR.

AVRUPA
HKMETLER

BOR VERR.

AVRUPA
FRMALARI

AVRUPALI
TKETCLER

HAM MADDE
SATAR.

BOR VERR.

Tabloya gre dnya ekonomisinin ileyii ile ilgili hangi karmlara ulalabilir? Aklaynz.

UCUZ MAL ve
GIDA SATAR.

AFRKA ve ASYA
EKONOMLER

3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu

ER

AKEREL
BARI MZ
SALONU

FAZM VE NAZZMN
DOUU

A
ANY

ALM

Siyasi Dnceler Tarihi yazar,

faizim ve nazizm ideolojilerinin dou
sebeplerini yle izah ediyor:
Her iki ideoloji de savan ve bozgunun
ocuudurlar. Yani bir fke, bir hn, bir isyan
belirtirler.
Ayrca bu ideolojiler, sefalet ve buhrandan, isizlikten ve alktan dodular... Bir
isyan ve bir mitsizlik hamlesi olarak ortaya
ktlar

24

Cemil MER, Umrandan Uygarla, s. 112

Metne ve karikatre gre rejim deiikliklerinin grlmesinde hangi faktrler etkili

olmutur?
a. talyada Faizm
talya, I. Dnya Savana yeni smrgeler elde etmek iin katlmt. Ancak sava sonunda
umduunu elde edemedii gibi vaat edilmesine ramen Alman smrgelerinden ve Anadoludan da
pay alamad. Sava, talyann sosyal ve ekonomik hayatnda sarsntlara neden oldu. Ayn zamanda
talyada liberal demokrasinin yannda sosyalizm, komnizm gibi akmlar nem kazand. Bu akmlarn
etkisiyle iiler, fabrikalarn idaresine ve kararlarna ortak olmak istediler. Ayrca lkenin her tarafna
dalm asker kaaklar, terhis olan asker ve aydnlarn maddi ve manevi beklentileri, isizlik, i
politikada istikrar bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisinin iine yarad.
Kasm 1919da seimlere ilk kez katlan bu Parti, meclise giremedi ancak lkedeki karklktan
dolay aydnlar, askerler ve halk arasnda hzla taraftar toplad. 1922 Austosundaki genel ii grevi
ekonomiyi felce uratp lkeyi kartrd. Faist Partisinin Kara Gmleklileri Napoliden Romaya
yrd. Darbe yaplmasndan ekinen hkmet istifa etti. talyan kral 30 Ekim 1922de babakanla
Mussoliniyi atamak zorunda kald.

talyada ekonomiyle ilgili 1926da

bastrlan bir afi

MUSSOLN TALYASI
Mussolini, balangta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti.
Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri nlemek adna ilk kabinesinde
partisinden yalnzca 3 kiiye bakanlk verdi. yle ki iktidarnn ilk
yllarnda lkede kanun, hkimiyet ve kamu dzeni tam anlamyla
kuruldu. Bir yandan sendikalarn varlna sayg gsterilirken dier
yandan zel sektre gven duygusu kazandrld. O dnemin nde
gelen liberal dnrleri parti sayesinde talyada kanun
hkimiyetinin ve kamu dzeninin kurulduunu, demokrasinin lkede
yalnzca anari ve demagojiye sebep olduunu belirten yazlar
yazdlar. Ancak 1924 ylna doru talyann siyasi havas tekrar
bozulmaya ve Mussoliniye kar muhalefet sesini ykseltmeye
balad.
1924 ylnda parlamentoda Mussolininin sosyalistler tarafndan
ar bir ekilde eletirilmesi sonrasnda meydana gelen olaylar
iktidar kavgasn iddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralk 1924te
Floransada byk bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini
taraftarlarnca baslmas, muhalefetten iki gazetecinin ldrlmesi,
birok hukuk brosunun tahrip edilmesi liberal demokrat
muhalefetle, iktidar arasndaki kavgay iddetlendirdi. Bunun
zerine harekete geen Mussolini 1926 ylnda eski liberal
anayasann yerine yeni bir anayasa yrrle koydu.

26

Mussolini 1926daki nl Scala nutkunda Her ey devlet

iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve baka bir ey
iin deildir. () Birey devletle uyumlu olduu lde nemlidir.
diyordu. Btn iktidar elinde tutan hkmet atamalarda tek sz
sahibiydi ve btn yetkiler Mussolininin elindeydi. Toplumu
kontrol etmek iin kullanlan balca aralar Mussolini
taraftarlarnn eline gemiti.
1927 ylnda i hukukunda yaplan deiikliklerle hr
sendikacln yerini, korporatif i yasas ald. Bylece her
meslek grubu bir sendika hlinde tekilatlandrlmt. Devlet bu
korporatif tekilatlanma vastasyla ekonomiyi kontrol altna
almt. Ayn yl ceza yasasnda yaplan deiiklik sonucu iktidar
partisi dndaki btn siyasi partilerin faaliyetleri yasakland.
Muhalefet milletvekillerinin de parlamento yelii kaldrld.
Bylece tam bir diktatrlk dnemi balad.
Mussolini d politikayla ilgili olarak Srekli bar ne mmkn
ne de faydaldr. Sadece sava insan enerjisini en yksek
gerilimde tutar. Sava dndaki dier btn snavlar insan
nemli kararlar almak zorunda brakmazlar. Yalnzca sava,
yaama ya da yok olma kararlarnn alnd durumdur. diyordu.

Alman lideri Hitler ve talyan lideri Mussolini

bir arada

Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 131-135den yararlanlmtr.

1. Metne gre Mussolini dneminin genel zellikleri nelerdir?

2. Bu dnemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak d politikada hangi faaliyetlerde bulunmutur? Aratrarak bir sunum yapnz.
b. Almanyada Nazizm
Almanya, I. Dnya Sava sonlarna doru cephe gerisinde i sorunlarla kar karya kald. Kasm
1918de asker bir ayaklanma sonucu imparatorluk yklarak cumhuriyet ilan edildi.
Atekes anlamasnn imzalanmas, i karklar daha da artrm, Almanya i politika ve ekonomik
ynden kntye uramt. Versay Antlamasnn imzalanmas ise bu bunalm daha da artrd. Bu
anlama toplumun her kesimi tarafndan tepkiyle karland. Bunlar yaanrken Austos 1919da
Weimar Anayasas ilan edilerek demokratik dzene geildi.
Sanayi retimi

Temmuz 1922

1 dolar

493 mark

Temmuz 1923

1 dolar

353.412 mark

Eyll 1923

1 dolar

98.860.000 mark

Kasm 1923

1 dolar

4.200.000.000 mark

1 litre st

(15.11.1923)

1 kilo ekmek
1 kilo et

(15.11.1923)

(15.11.1923)

Yllar

340 milyar mark

580 milyar mark
2,6 trilyon mark

(endeks 1928=100)

sizlik

Donatm
mallar
56

(milyon)

1933

Tketim
mallar
90

1934

91

81

2,3

3,7

1935

95

81

1,8

1936

100

114

1,1

1937

107

130

0,5

1938

116

144

0,2

Nazi ynetiminde Alman ekonomisi

Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 104, 173

I. Dnya Savandan sonra Alman ekonomisi

Weimar Cumhuriyetinin hkmetleri Almanyann sava sonrasnda karlat siyasi, ekonomik ve

sosyal sorunlar zmekte yetersiz kald. Kurulduu gnden itibaren Versay Antlamasnn yok
edilmesini ve Alman rknn stnln savunan Nazi Partisi 1924 seimlerinde ilk kez parlamentoya
girdi.
1929 dnya ekonomik buhran ile Almanyann sanayi retimi yar yarya dt. Ticarethaneler iflas
etti ve isiz says birden bire artmaya balad. Btede an kapatlmas iin vergi borlarnn
arttrlmas, bir yandan da Almanyann sava tazminatn demekte zorlanmas Nazi Partisini
glendirdi ve taraftar saysn arttrd. 1930 seimlerinde en gl ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932
seimlerinden en gl parti olarak kt. 30 Ocak 1933te Adolf Hitler babakan oldu ve bir frsatn
bularak komnistlere kar sert tedbirler ald. lk i olarak seimleri yeniledi. Ancak Mart 1933
seimlerinde ounluu salayamad. Bunun zerine Hitler, tevkif edilen komnist ve sosyal demokrat
milletvekillerinin bulunmad srada meclisten 4 yl sre ile olaanst yetkiler alarak diktatrln
ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kltrel ve sosyal hayatn her ynyle kontrol altna
ald.

27

NAZ KTDARI
Nazi Partisi, dncelerini herkese kabul
ettirebilmek iin Almanlarn isteklerine hitap
etmeye alt. Endstri, sava sanayisine kaydka
byk irketlerin de kasalarna milyarlarca mark
girecekti. Alman generallerin rtbe, yeni grev, yksek
maa ve madalyalara kavuarak toplum iinde
saygnl artacakt. Toprak sahiplerine Avrupada yeni
topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarn isizlii de
ortadan kaldracana inanlyordu. imdiye kadar
nemsenmemi dkkn sahipleri, ufak brokratlar,
retmenler ve eitli meslek erbab itibar kazanacakt.
Toplumun tm kesimine hitap etmeye alan
Hitlere balangta en byk destek byk i
evrelerinden geliyordu. ktidar Nazi Partisine verme
karar da 16 Ocak 1933te Hitlerin byk i adamlar ile
yapt ortak toplantda alnd. Sahte bir birlik havas ve
saldr ile genileme ideali oluturuldu. Buna kar
sessiz ve kr bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altna
alnd. Nazi ileri gelenleri irketlerde sz sahibi oldu.
Hibir zgrlk gsterisi hogr ile karlanmad.
Almanyada birok kitabn Berlin Opera
Meydannda yaklmas (10 Mays 1933)
Gestapo (Alman gizli servisi), kii ve gruplar zerinde
snrsz bir yetki kurmutu. Herhangi birini mahkeme
karar olmadan tutuklayp alkoyabiliyordu. Gestapo, en
tipik Nazi rgtyd. (...)
Nazizm, disiplin, emirlere ballk, grev anlay, dzen, cesaret vb. zelliklerin sadece Alman
rknda olduunu iddia ediyordu. Bu nedenle baka rklarla kararak bu zelliklerin kaybedilmemesi
gerektiini savunuyordu.
1934te kurulan Adolf Hitler Okullar parti iin propagandac yetitirmekle grevlendirilmiti. Bu
okullarda genlere eksik bilgi verilmekle kalnmyor, ktphaneler taranyor baz kitaplar meydanlarda
yaklyor. Bir grup bilim insan, yazar ve sanatya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya
okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyumayan her ey zamanla okul
kitaplklarndan karld. Tarih, rk ve ven ekli ile yeniden yazld.
Naziler bu rejime Halk Toplumu dediler. Bunu
yerletirip srdrmek iin de 10-15 ya gurubu ile 15-18
ya gurubundakileri farkl yerlerde topladlar. Sava
kmadan nce bu genlik rgtlerinde 9 milyona yakn
ocuk vard. Onlar topluca sinemaya, konsere, tiyatroya,
dansa gtryorlard. sizlere de tabak tabak orba veren
yerler almt. Tketim mallarnn fiyatlarnn ykselmesi
yasakland. Konut sorununu zmek iin bteden byk
paralar ayrld. i karmak zorlat. Ucuz Volkswagen
otomobiller retildi. Bylece Naziler, Almanyada
hedeflerine ulamay amaladlar. (...)
Bu dnemde Alman d politikasnn hedeflerini Hitler
u szlerle ifade etmitir: Nasyonal-Sosyalist akm, (...)
onu bu gnk dar yurdundan karp yeni topraklara doru
yrtmek cesaretini gstermek zorundadr... Nasyonal
Sosyalist akm, bu gnk nfusumuzla toprak dzeyimiz
arasndaki dengesizlii ortadan kaldracak tarihsel
gemiimizle bu gnk gszlmz arasndaki
dengesizlii yok etmeye alacaktr. Dnya zerinde
insanln bekileri olarak en yksek devlerin bize
dtn bilecektir.
Salkl Almanlar kalabalk aile kurmaya tevik eden Nazi
propaganda afii. Balkta Almanca yle denilmektedir:
Salkl ebeveynlerin salkl ocuklar olur.

Prof. Dr. Trkkaya ATAV, II. Dnya Sava, s. 14-17 ve Prof. Dr. Blent
DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 155ten yararlanlmtr.

Yukardaki metne gre Nazi iktidarnn icraatlar Alman toplumunu ve d politikasn nasl
etkilemi olabilir?

28

c. spanyada Franco Dnemi

spanyada XIX. yzyldan beri istikrarszlk ve i karklklar yaanmtr. 1902de spanya tahtna
geen XIII. Alfonso anayasay ilan etmesine ramen lkede istikrar salanamad. 1923te ordu
ynetime mdahale ederek btn demokratik messeselerin kapatld asker destekli bir ynetim
kurdu. Baarsz olan hkmet asker desteini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu.
Fakat bu gelime de lkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso lkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi.
Yeni cumhuriyet ynetiminin dine ve din adamlarna kar tavr almas, toprak reformlarna girimesi
ve kyllerin, zenginlerin topraklarn ele geirmek istemesi silahl atmalara sebep oldu. 1936da
kart gruplar arasnda ilenen cinayetler i savan balamasna yol at.
spanya i sava milliyetiler ve cumhuriyetiler arasnda gerekleti. Cumhuriyetiler Valenciada,
milliyetiler de Franco liderliinde Burgosta hkmet kurdular. Avrupann byk devletleri de bu
savata taraf oldular. Fransa ve zellikle Sovyetler, ideolojik ynden kendilerine yakn bulduklar
cumhuriyetileri, Almanya ve talya ise milliyetileri destekledi. ngiltere, kamuoyunun basks sebebiyle
bartan yana tavr taknd. 1938den itibaren milliyetilerin hzl ilerleyii karsnda cumhuriyetiler
direndiyse de baarl olamadlar. 1939da Madridin milliyetiler tarafndan ele geirilmesiyle i sava
son buldu.
sava sonrasnda iktidara gelen Franco ynetimi ilk dnemlerde Batl devletler tarafndan
dland. II. Dnya Savandan sonra BMnin spanya ile ilikilerini kesmesiyle bu olumsuz sre devam
etti. Souk Sava dneminde kutuplamann artmasyla Batl devletlerin spanyaya yaknlamas
ilikilerin dzelmesini salad. spanya 1955te BMye, 1958de Avrupa Ekonomik Birlii Tekilatna
girdi ve ABD ile imzalanan anlama ile bu devlete sler verdi.
G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA

Grsellerden ve metinden hareketle iki sava aras dnemde edebiyatta ve sanatta hangi
konularn ilendiini, hangi akmlarn etkili olduunu tartnz.

Picassonun spanya Savan konu edinen Guernica adl tablosu

Bir caz mzii orkestras

GAZAP ZMLERNDEN...
Yollarda dolaan gmen halk imdi i bulmak iin btn baty taramaktadr. Yollarn yannda kurulan
kamplar ve alk korkusu mal sahiplerini de -mallarna bir ey olacak diye- korkutmaya balad. mrlerinde
al grmemi olanlar, alarn gzlerini grdler Ve gmenler asfaltlarda akp durdular. Alklar
gzlerinden okunuyor, ihtiyalar gzlerinden okunuyordu... Bir adamn yapaca bir i olduu zaman, on kii
bu i iin kavga ediyor, ok az bir gndelik almak iin arpyorlard.
Bir adam otuz sente alrsa ben yirmi bee alrm, boaz tokluuna alrm. ocuklarm var. Ben,
bir lokma ekmek iin alrm
ok iyi bir eydi bu Gndelikler dt ve fiyatlar ayn ykseklikte kald. Byk mal sahipleri bundan
memnundu. Bu taraflara daha fazla halk ekmek iin yeniden ilanlar bastrp dattlar. Gndelik dtke
dt ve fiyatlar yksek kald...
Bu srada byk mal sahipleri bu ortamda servetlerini artrmak iin dhice bir usul buldular: Byk mal
sahibi, bir konserve fabrikas satn alyor ve meyveler olduu zaman meyvenin fiyatn yetitirme maliyetinin
altna dryordu. Bylece, konserve fabrikasnn sahibi olmu dolaysyla meyveyi dk fiyattan satn
alm oluyordu. Konserve fiyatlarn yksek tutarak bundan byk kr elde ediyordu. Konserve fabrikas
aacak kadar paras olmayan kk iftiler, iftliklerini ellerinden kardlar. Bu iftlikler byk mal
sahiplerinin, bankalarn ve konserve fabrikalarna sahip irketlerin eline geti. Bamsz iftilerin says git
gide azald. iftiler bir sre ehirlere g ettiler. Onlar da yollara dkldler. Yollar i bulmak iin birbirini
yiyen, birbirini ldren insanlarla doldu. Yoksul ocuklarn hepsinde kemik hastal vard ve her taraflarnda
banlar kyordu. Byk irketler alk ile fke ve kzgnlk arasnda kl kadar bir pay olduunu bilmiyorlard.
Gndeliklere eklenmesi gereken para; gaza, silaha, hafiyelere, kara listelere ve talimlere harcanyordu.
John STENBECK, Gazap zmleri, 397-398den zetlenmitir.

29

radyo resmi
konacak

lk radyolara bir rnek

nl fiziki Rutherford

Empire State

I. Dnya Sava toplumlar siyasi, ekonomik, kltrel vb.

birok ynden etkiledi.
Sava srasnda yaanan ekonomik skntlar savatan
sonra tketim isteinin artmasnda ve sanayinin gelimesinde
etkili oldu. Sanayide kullanlan petrol ve elektrik gnlk hayata
girdi; evlerde elektrikli aralarn kullanmnda art grld.
Avrupada kara ve demiryollar yaplarak ulam kolaylatrld.
Dnyada tat yapmnda seri retim yaygnlat. Ktalar aras
ulamda gemilerin yannda havaclk teknolojisinin
gelimesiyle birlikte uaklar da kullanlmaya baland.
Bu dnemde ehircilik ve mimari geliti. Mimari bir akm olan
Bauhaus ehir planlamas konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir
mimari tarz balatlmasn savunan Bauhaus akmnn
temsilcileri 1933te Nazilerin basklar sonucu farkl lkelere
giderek bu anlay gelitirip yaygnlatrd. Yine bu dnemde
yksek binalar, geni dzenli caddeler ve yeil alanlar ile byk
ehir projeleri tasarland. ABDde New Yorkta 1931de
tamamlanan Empire State Building ile beraber gkdelenlerin
saysnda art grld.
letiim aralarnn gelimesiyle haberleme kolaylat.
Dnyann en cra kelerindeki halklar, kltrleri ile beraber
tannd. Yazl basnda nemli tiraj art oldu. Radyonun nem
kazanmas ile konuan basn dnemi balad. Radyo siyasi
faaliyetlerde vazgeilmez bir iletiim arac olarak kullanld.
Radyo araclyla caz, klasik mzik, tiyatro da halka ulat.
Fotoraf, izgi film, sinema gibi grsel sanatlardaki
gelimeler kitle kltrnn ekillenmesine yardmc oldu. Yazl
basn, fotoraflarla desteklendi. Sava ncesi ocuk yaynlar
erevesinde balayan izgi filmler, byk gelime kaydetti.
Avrupada Tintin (Tenten), Barbar, Amerikada Popeye (Temel
Reis), Sperman gibi izgi film kahramanlar bu dnemde
dodu. 1895te ortaya kan sessiz sinema, 1920li yllarn
sonuna doru, sesin de kullanlmas ile kitle iletiim arac olarak
nemini devam ettirdi. 30lu yllarda ekonomik buhran konu
alan filmlerin yaplmas sinema izleyicilerinin saysn arttrd.
Dnyadaki siyasi gelimelere paralel olarak sinema
propaganda arac olarak kullanld. Ayrca bu dnemde radyo ve
gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici says da
hzla artt.
Almanyada rejim deiikliine bal olarak Albert Einstein
bata olmak zere baz bilim adamlarnn lkelerini terk etmeleri
ile bilim milletleraras bir kimlik kazand. Bu dnemde fizik
alannda nemli gelimeler grld. Einsteinin izafiyet teorisi
yeni bir r at. Fizik bilimi, nkleer protonu (Rutherford,
1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve ntronu
(Chadwick, 1934) kefetti. Frederic et Irene, Joliot-Curie ve
Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu
1939da Almanyada gerekletirildi. Bylece nkleer enerji
alanndaki gelimeler birbirini takip etti.
Salk sahas bata olmak zere biyoloji biliminde nemli
ilerlemeler saland. Baz hastalklarn tedavisi iin a ve ilalar
bulunurken organ nakline baland. Banting ve Best 1922de
inslini ayrtrmay baard. Tberkloza kar ilk etkili silah
olan BCG as 1921de Calmette ve Guerin tarafndan bulundu.
1929da Alexander Fleming penisilini kefederek antibiyotiklerin
geliecei alan at.
Sosyal bilimler, ihtisas alanlarn belirleyerek bir yenilenme
srecine gitti. Psikoloji nem kazand ve bu alanda yeni akmlar
ortaya kt. Felsefe alannda Fenomenoloji (Metafizie kar
karak somut yaanty temel alan felsefi gr.) ve
Varoluuluk bu dnemde ortaya kan akmlardr.

Albert Einstein

30

1929da tarih biliminde Fransz ekolnn

ortaya k ile geleneksel tarih anlaynda
nemli deiiklikler yaand. Yeni tarih anlay
ile geleneksel tarihin temel gesini oluturan;
sava tarihi, kral ve imparatorlar tarihi,
nceliini kaybetti. Yeni tarih anlay,yerel
tarih, sosyal, ekonomik ve medeniyet konularn ne kard.
I. Dnya Sava sonunda Bat medeniyeti ve
bu medeniyetin dayand deerlerin sorgulanmas, Avrupa edebiyatn etkiledi. ki sava arasnda, birok yazar yaadklar toplumlara kar
eletirel gzle bakarak eserlerini bu dorultuda
verdiler. John Steinbeckin Gazab zmleri
(1939) adl eseri 1929 krizinden sonra Amerikann sosyal ve ekonomik durumunu anlatan
nemli eserlerden biridir. Baz romanclar da
buhranl bir dnemden geen Avrupay konu
edinmekten kanarak otobiyografi tarzn
tercih etmilerdir.
ki sava aras dnemde tiyatro da bir
Salvador Dalinin Sivil Savan Anlatm konulu tablosu
yenilenme srecine girdi. Aktr ve seyirciye
eletiri hakk tannarak gnmz tiyatrosuna
nclk edildi.
I. Dnya Savann tam ortasnda Zrihte, btn toplumu ve burjuva sanatn tamamen ve sert bir
ekilde reddetmeye dayal Srrealizm akm dodu. Srrealizm kendini daha ziyade resim sanatnda
gsterdi. Gemile balarn koparan srrealist ekoln dnda, sava ncesinde de var olan
ekspresyonizm (da vurumculuk), zellikle Almanya ve kuzey lkelerinde birok sanat ve yazar
hareketin bnyesinde toplamay baard. Ayn zamanda baz sinemaclar da bu ekole nemli eserler
kazandrd.
ki sava arasnda klasik mzie dn yaand. zellikle Orta Avrupadakiler bata olmak zere
birok mzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birletirmeyi amalyordu. Ayn dnemde ABDnin
savaa girmesi ve Avrupa zerinde etkili olmasyla caz, btn Bat dnyasnda yaylma frsat buldu.

Tabloda iki sava aras dneme ait icat ve

SRREALZM (GEREKSTCLK)
keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler de bu
XX. yzyln balarnda Avrupada ortaya
dnemdeki dier icat ve keifleri aratrarak kan bir sanat akmdr. air ve ressamlar, I.
Dnya Savann yol at ykm karsnda
tabloya ekleyiniz.
dehete kaplm, aklc tutuma kar tavr
Yl
1920
1921
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1932
1935
1938

cat, keif
ABDde ilk radyo yaynnn yaplmas
Verem asnn gelitirilmesi
Elektrikli trafik klarnn gelitirilmesi
Dondurulmu yiyeceklerin retilmesi
Elektrikli ses kayt aygtlarnn gelitirilmesi
lk baarl roket denemesi
lk sesli sinema filminin yaplmas
C vitamininin kefedilmesi
Penisilinin bulunmas
Ntronun bulunmas
Elektron mikroskobunun gelitirilmesi
Radarn gelitirilmesi
ekirdek blnmesi (fizyon)

lke
ABD
Fransa
ABD

alarak bilin dnn dsel dnyasna ynelmeye balamlard. 1924te yaymladklar

Gerekstclk Bildirgesinde dncenin
akln denetimi olmadan ve ahlak gibi engelleri
hie sayarak ortaya konmasn savundular.
Yaptlarnda nesneleri allmam biimlerde
betimleyen gerekstc sanatlar, ounlukla dlerin gizli dnyasn dile getirmeye
altlar. Bazen de nesneleri kendi doal ortamlarndan kartarak artc, dsel bir ortama tadlar. Gerekstc ressamlar insanlarn ruhsal durumlarn ve davranlarn
akl, mantk, tre, din ve toplumsal basklardan zgr klarak tuvale yansttlar. Gerekstclk akmyla neredeyse zdeleen,
Salvador Dali (1904-1989) anlarndan ve
dlerinden esinlenerek yapt resimlerinde
eriyip akan saatler, gvdesinde ekmeceler
tayan insanlar, bolukta uan eyalar yer alr.
Gerekstclk hibir ortak kuram ya da birlik
olmakszn, sanatlarn bireysel tavrlar dorultusunda kendi kendine gelien bir sanat
akm olmutur.
THMA Larousse, c. 5, s. 116-117

31

H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

...Milletimizin, gl, mutlu ve gvenlik iinde yaayabilmesi iin, devletin tamamen mill bir
siyaset izlemesi ve bu siyasetin, i kurulularmza tamamen uygun ve dayal olmas gerekir.
Mill siyaset dediim zaman, amaladm mana ve anlam udur : Mill snrlarmz iinde, her
eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek
mutluluuna ve bayndrlna almak... Genel olarak eriilemeyecek hayal emeller peinde milleti
uratrmamak ve zarara sokmamak... Uygar dnyadan, uygar ve insanca davran ve karlkl dostluk
beklemektir.
M. Kemal ATATRK
http://www.atam.gov.tr

11. snf bilgilerinizi de yoklayarak Atatrkn belirledii d politika esaslarnn Trkiyenin

uluslararasndaki konumunu nasl etkilediini aklaynz.
Mill Mcadelenin asker ve diplomatik safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar
Antlamas ile uluslararas alanda resmen tannd.
1923ten sonra Trkiye d politikada Lozanda hlledilemeyen Musul, d borlar, Suriye snr,
nfus mbadelesi ve Boazlar sorunlarna ncelik verdi. Bu konular ve Mill Mcadeleden itibaren Batl
devletlere kar duyulan gvensizlik Sovyetler Birliiyle var olan iyi ilikilerin devamn salad. Trkiye,
Lozandan kalan sorunlarn zdkten sonra Bat lkeleri ile de iyi ilikiler kurmaya balad.

Trk heyeti Lozan Konferansnda

Lozan Antlamas sonras lkenin yaralarnn sarlabilmesi ve yaplan inklaplarn baarya

ulaabilmesi iin yurt iinde ve uluslararas alanda bar ortamna ihtiya vard. Trkiye ilk andan
itibaren d politikada, Atatrkn Yurtta bar, dnyada bar. szn ilke edinerek bar bir politika
izlemeye alt.
1930dan itibaren zellikle Avrupada ortaya kan bunalmlar, I. Dnya Savann getirdii
statkoyu korumak isteyen (ngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapy deitirmek isteyen (Almanya,
talya gibi) devletler arasnda gittike keskinleen bir kutuplamaya sebep oldu.
Avrupadaki gelimelerle ilgili olarak Atatrk, Versay Antlamasnn I. Dnya Savann sebeplerini
yok etmediini aksine dmanlklar daha da arttrdn dnyordu. Ona gre yenen devletler,
yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirirken bu lkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik zelliklerini gz
nne almamlard.
Atatrk talyadaki gelimelerle ilgili olarak da u szleri sylemiti: Mussolininin ynetimi altnda
kukusuz byk bir kalknmaya ve gelimeye sahne olmutur. Eer Mussolini, gelecekteki bir savata,

32

talyann grnen bykln, sava dnda kalmak biimiyle, gerektii gibi kullanabilirse bar
masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarm ki talyann bugnk efi, Sezar roln
oynamak isteinden kendisini kurtaramayacak ve talyann asker bir g oluturmaktan henz ok
uzak olduunu hemen gsterecektir.
Bu dnemde, Trkiye, 1932de Milletler Cemiyetine ye olarak Batl devletlerle olan iyi ilikilerini
pekitirdi. Blgesel ve uluslararas alandaki bar faaliyetlere aktif bir ekilde katlmakla beraber, kendi
gvenliini n planda tutarak ncelikle blgesel ittifaklara yneldi. Balkan ve Sadabat Paktlarnn
kuruluuna nclk etti. Boazlar ve Hatay meselelerini uluslararas hukuk kurallar erevesinde kendi
lehinde bir zme kavuturdu. Ayn zamanda Avrupadaki asker ve siyasi gelimeler (zellikle talya
ve Almanyadaki) zerine Batl lkeler ile Sovyetler Birlii arasnda hassas bir denge kurmaya gayret
gsterdi. Bylece izledii d politika sayesinde Trkiye, blgede bir istikrar unsuru oldu.
1. D Politikadaki Gelimeler
a. Trkiyenin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Girii (18 Temmuz 1932)

Milletler Cemiyetinin bir yesi olmas iin Trkiyeye davet yaplmas konusunda nerge (1 Temmuz 1932)

Sayn Genel Sekreter,

Genel Kurul adna yaptnz arya karlk, Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetine ye
olmaya hazr bulunduunu ve Trkiyenin, Milletler Cemiyeti yesi olmayan devletlerle yaplanlar da
kapsam iine girmek zere, imdiye kadar yapt antlamalarda stlendii ykmllklerin cemiyet
yelii grevleriyle hibir biimde eliir nitelikte olmadn bildirmekle onur duyuyorum. Bu konuda
unu da belirtmek isterim ki zaten Trkiyenin cemiyete katlmasndan nce imzalad tm antlamalarn Milletler Cemiyeti yelerinin imzacs bulunduu Paris Yasasnn z erevesinde yaplmtr.
Derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Genel Sekreter.
Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 400

Yukarda Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetinin yelik davetine verdii yazl cevap grlmektedir.

Trkiyenin Milletler Cemiyetine giriinin sebeplerini aratrnz. Trkiyenin Cemiyete yelikle

elde ettii kazanmlar belirtiniz.

33

Milletler Cemiyeti, I. Dnya Savandan sonra bar koruyacak uluslararas bir rgt olarak
kurulmutu. Balangta 42 yesi olan Milletler Cemiyetine ye olmak iin Genel Kurulun te iki
ounluuyla karar vermesi gerekiyordu.
Lozan Antlamasndan sonra Batl devletlerle sorunlarn zen ve komu devletlerle de dostluk
antlamalar imzalayan Trkiye Bat ile daha iyi ilikiler kurmak istedi.
1930dan itibaren Avrupada gruplamalarn belirli bir durum almas uluslararas bar ve gvenlii
tehdit etmeye balad. Bu durumun yaand sralarda Trkiyenin uluslararas politikada artan nemi
Batl devletler zerinde de etkisini gsterdi. Trkiye ile i birlii yapmak isteyen Batl lkeler, onu
Milletler Cemiyetinin bnyesine katmak istedi. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterinin Trkiyeyi Milletler
Cemiyeti yeliine davet etmesi zerine Byk Millet Meclisi 9 Temmuz 1932de Cemiyete katlma
karar ald.
ki yl sonra da konsey yeliine seilen Trkiye, Milletler Cemiyetine ye olmakla ayn zamanda
uluslararas i birliine resmen katld. Bundan sonra cemiyet iinde ve dnda barn korunmas
abalarna da devam etti.
b. Balkan Antant (9 ubat 1934)
Trkiye Balkan devletleri ile iyi ilikiler kurmay amalyordu. Bu sebeple 1923te Arnavutluk, 1925te
de Bulgaristan ve Yugoslavya ile ikili dostluk antlamalar imzalad. Bu arada Balkan devletleri kendi
aralarndaki sorunlar zmeye almaktayd. 1926da Trkiye, tm Balkan devletleri arasnda
snrlarn karlkl olarak gvence altna alnmas amacyla bir giriimde bulundu. Trkiyenin amac,
imzalanacak bir anlamayla Balkanlar da istikrar salamak, ayn zamanda Balkanlar dndan
gelebilecek tehlikeleri engellemekti. Ancak Trkiyenin bu giriimleri sonusuz kald.
Bu tarihlerde en byk tehlike, Balkanlarda ve Dou Akdenizde yaylmac bir politika izleyen, sahip
olduu On ki Ada ile de blgeye yerleen talya idi. Balkan Devletleri arasndaki baz anlamazlklarn
ortadan kalkmas ile bir anlama zemini olumaya balad.

Balkan Paktn imzalayan drt dileri bakan, Atinadaki bir toplant esnasnda (en solda temsilcimiz Dr. Tevfik Rt Aras)

30 Ekim 1930 gn, Trkiye ve Yunanistan arasnda Dostluk, Tarafszlk ve Uzlatrma

Antlamasnn imzalanmas Balkan devletleri arasnda dayanmann gerekletirilmesinde nemli bir
gelime oldu. Atatrk ve Venizelosun nderliinde Trk-Yunan dostluu geliti. 1933 ylnda Trkiye
srasyla Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ile birer Dostluk ve Tarafszlk Antlamas
yapt. Bu ikili antlamalar Balkan devletleri arasnda anlama yolunu aarak Balkan Paktnn
imzalanmasna zemin hazrlad. Venizelos, Trk-Yunan ilikilerinde ve Yakn Douda barn
salanmasndaki byk katklarndan dolay Atatrk 12 Ocak 1934te Nobel Bar dlne aday
gsterdi.
Balkan Pakt, 9 ubat 1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri
Bakanlarnca imzaland. Bununla birlikte, Pakta girmeyen Bulgaristan ve Arnavutluka katlm hakk ak
tutuldu.

34

Bu antlamayla imzac devletler Balkanlardaki snrlarn korumak ve blgedeki mevcut durumu

deitirmek isteyen devletlere kar nlem almay amaladlar. Ortak savunma niteliindeki bu
anlamann en nemli maddesi taraflarn bu antlamay imzalamayan dier bir Balkan devletine kar
birbirine haber vermeden siyasi bir harekette bulunmamay ve siyasi ykmllk altna girmemeyi
garanti etmesiydi.
Balkan Antant, kuruluundan itibaren eitli alanlarda baarlar elde etti. 1935te talyann
Habeistana saldrmas zerine, Milletler Cemiyetinin ald zorlayc ekonomik nlemlere Antanta ye
drt devlet birlikte katld. 1936da Montr Konferansnda, Boazlar statsnn Trkiye lehine
deitirilmesinde, Antant yelerinin Trkiyeyi desteklemesi ve dayanma politikasn izlemesi bu
baarlara rnektir. ye devletlerinin Balkanlarn dndan gelebilecek tehlikeler karsndaki direnme
istei ve gcne bal baarlar gsteren Balkan Antantnn durumu 1936dah itibaren deimeye
balad. Byk devletlerin ekonomik, siyasi yaylma ve etki politikalar, Antantn zayflamasna yol at.
zellikle 1937de, Yugoslavyann Bulgaristan ile bir dostluk antlamas imzalamas, gittike glenen
talya karsnda Yunanistann bu devlete yaklamas, bu durumu daha da hzlandrd.
c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936)
Lozan Antlamasnda hlledilemeyen meselelerden
BOAZLAR SZLEMES LE
biri de Boazlar meselesiydi. Trkiye, o gnk artlar
24 Temmuz 1923 Lozan Boazlar
altnda Boazlar Blgesinin silahtan arndrlmas ve
Szlemesiyle; anakkale Boaz ve
geiin denetlenmesi iinin Uluslararas Boazlar Marmara Denizi ile, stanbul Boazndan
Komisyonuna braklmasn kabul etmek zorunda kald. denizden ve havadan serbest gei esas
1930lara gelindiinde Trkiye, talyann Dou Akdeniz ile alnm; bu gei gvenliinin salanmas
Balkanlar zerindeki emellerinden endie duymakta ve amacyla, anakkale Boaznn dou ve
stratejik neme sahip Boazlar n gvenliini salamak batsnda 20er, stanbul Boaznn dou ve
istemekteydi. Konuyu ilk kez Mays 1933te Londra batsnda 15er kilometrelik alan, Marmara
Denizindeki adalar, askersiz hle getirilmi, bu
Silahszlanma Konferansnda gndeme getirdi.
talyann, 1935te Habeistana saldrmas ve On iki blgelerde tahkimat yapmak ve asker
Aday silahlandrmaya balamas, Almanyann Ren bulundurmak yasaklanmt. Buna kar-lk, bu
blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin
Blgesine yeniden asker sevk etmesi ve Locarno garantisi altna konulmutu. Ayrca, bu statAnlamalarna son vermesi. Trkiyeyi, Boazlar nn yrtlmesini kontrol iin, bir Trk temsilSzlemesinin deitirilmesi konusunda harekete geirdi. cisi bakanlnda, szlemede imzas buluTrkiye, Sovyetler Birlii ve Balkan Paktyla Balkan nan devletlerin temsilcilerinden oluan
devletlerinin desteini ald. Pakta ye olmayan Boazlar Komisyonu kurulmutu.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 580
Bulgaristan, Trkiyenin Boazlarla ilgili giriiminin Nyyi
Antlamasnn silahtan arndrma ile ilgili hkmlerinin
deitirmesine yol aabileceini dnerek tepki gstermedi. talyann Akdenizdeki emellerini bilen ngiltere bu giriimi olumlu karlad. Asyada genileme
abas iinde olan Japonya da konuya
ilgisiz kald. Bu durumda Lozan Boazlar
Szlemesinin imzaclarndan sadece
talya, Akdenizdeki emellerinden dolay
bu szlemenin deitirilmesine kar
kabilirdi. Dnyadaki bu gelimeler
zerine Trkiye, yeni bir Boazlar Rejimini
ortaya koymak zere bir Konferans
toplanmasn istedi. Devletlerin (talya
dnda) bu olumlu tutumlar zerine 1923
Lozan Boazlar Szlemesini deitirmek zere, 22 Haziran 1936da svirenin
Montr kentinde bir konferans topland.
Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan,
Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya,
Montr Zaferinin basna yansmas
Sovyetler Birlii ve Yugoslavyann
katld Montr Boazlar Konferansnda 20 Temmuzda Montr Boazlar Szlemesi imzaland.
Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlar Komisyonu kaldrlp Trkiyeye Boazlar ve evresinde
asker bulundurma hakk verilerek Boazlarda Trk egemenliini ve kontroln esas alan bir
dzenleme yapld. Yeni dzenleme ile Boazlarda denizden gei serbestlii ilkesi kabul edilmekle
beraber belirli kurallara dayanan yeni bir gei stats oluturuldu.
Buna gre bar zamannda ya da Trkiyenin savaa girmedii durumlarda ticaret gemilerinin
serbeste geiine izin verildi. Sava gemilerinin geii konusunda Trkiyeye nceden bilgi verilmesi
art getirildi. Trkiyenin yer almad herhangi bir sava durumunda savan iinde olan devletlerin

35

sava gemilerinin boazdan geii yasakland. Trkiye iinde bulunduu bir sava ya da gvenliini
tehdit eden bir durum karsnda Boazlar zerinde tam yetki elde etti. Trkiye ile sava hlinde
olmayan devletlerin ticaret gemilerine kontroll olarak gei hakk verildi.
d. Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937)
Sadabat Pakt; Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda imzalanm, ok tarafl blgesel bir
antlamadr. Bununla taraflar birbirlerine saldrdan kanmay ve blgede bar korumak zere i
birlii yapmay benimsemitir. Bu sadece bir saldrmazlk ve iyi komuluk paktdr, savunma iin
yardmlama pakt deildir.
1930 ylnda ngiltere, Irakn bamszln, baz snrlamalarla tanyp onunla bir ittifak antlamas
imzalaynca Irak Hkmeti ngiltereye olan bamlln dengelemek iin, Trkiye ile grmeler
yaptktan sonra, 1933 sonbaharnda ran ve Trkiyeye birer saldrmazlk antlamas nermiti.
O srada Irakn Trkiye ile ilikileri gayet iyiydi. Kral Faysal 1931 Hazirannda Trkiyeyi ziyaret
etmi, Babakan Nuri Said Paa da Ankarada zaman zaman siyasi grmelerde bulunmutu. Bu
dnemde Irak ile ran arasnda sorunlar vard. Bu nedenle Irak ranla uzlamak istiyordu.

Irak Kral Faysal (soldan ikinci) Trkiyede

Irakn bu giriimleri zerine, Trkiye ayr ayr saldrmazlk paktlar yerine, Balkan Pakt rneindeki
gibi, bir blgesel pakt kurulmasnn yararlarn Irak ve rana bildirmiti. blge devletinin imzalayaca
bir metin hazrlanp 2 Ekim 1935te Cenevrede onaylanmt. Ancak SSCBnin nerdii Afganistann,
Irakn istedii Suudi Arabistann Pakta alnp alnmamas zerindeki grmeler ve Irak ile ran
arasndaki sorunlar paktn imzalanmasn geciktirmiti. Sonunda Afganistann girmesi kabul edilmi ve
Pakt 8 Temmuz 1937 gn drt devlet arasnda Tahranda ahn yazlk Sadabat Saraynda
imzalanmtr.

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
Ekim - Avusturya-Macaristan mparatorluu
paraland.
30 Ekim - Mondros
Atekes Antlamas
imzaland.

28 Temmuz - AvusturyaMacaristan Srbistana

sava ilan etti.
Kasm - Osmanl Devleti
I. Dnya Savana katld.

1914

1915

1916

1917

Nisan - ABD savaa

girdi.
7 Ekim - Rusyada ihtilal
oldu.

1918

1919

23 Austos - Lozan Antlamas TBMM tarafndan

onayland.
29 Ekim - Cumhuriyet ilan
edildi.

1920

10 Ocak - Milletler Cemiyeti kuruldu.

10 Austos - Sevr
Antlamas imzaland.

36

1921

1922

1923

3 Ocak - talyada Mussolini

btn yetkileri elinde toplad.
1 Aralk - Locarno Antlamas imzaland.

1924

1925

1926

6 Austos - Lozan 8 Eyll - Milletler CeAntlamas yrr- miyeti Almanyay

yelie kabul etti.
le girdi.

Trkiye asndan Pakt, Atatrkn bar d politikasn ve lkenin etrafn dostluk emberi ile
kuatma isteini yanstyordu. erikleri farkl da olsa Balkan Pakt ile Sadabat Pakt Trkiyenin Bat ile
Dou arasnda bir bar kprs olmak isteinin de ilk somut gstergesiydi. Pakt, Batda ve slam
Dnyasnda olumlu karlanmt. Ancak Pakt, 1939da Dnya Sava balaynca nemini yitirmeye
balamtr. Sava boyunca ngiltere Irak denetimi altnda tutmutu. ran ise SSCB ve ngilterenin
igaline girmiti. Savatan sonra durum normale dnnce ran 1948de Paktn canlandrlmasn hatta
Pakta Pakistann da alnmasn nermiti. Sava sonrasnda, SSCB tehditlerine kar Orta Douda
1955te Badat Pakt kurulunca Sadabat Pakt nemini kaybetmi ve 1980de Irak - ran sava knca
artk var olu nedenini de yitirmi, tarihteki yerini almtr.
e. Hatay Meselesi ve Hatayn Anavatana Katlmas (30 Haziran 1939)
Halknn byk ounluu Trk olan ve Misakmill snrlar ierisinde bulunan Hatay (skenderun
Sanca), Fransayla 20 Ekim 1921de imzaladmz Ankara Antlamas ile Trkiye snrlar dnda
kald. Blge, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girdi. O gnn artlar gerei byle bir karar almak
zorunda kalan Trkiye, Hataydaki Trklerin haklarnn korunmas ve blgeye zerklik verilmesi iin
gerekli ortam hazrlayacak hkmler eklemeyi de ihmal etmedi. Anlamann ilgili maddesine gre
skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacakt. Blgede Trk kltrnn gelimesi iin her trl
imkndan yararlanlarak Trk dili resm bir nitelie sahip olacakt. Fransa manda ynetimi 1921de
skenderun zerk Sancan Halepe balad. skenderun Sancanda kurulan bu stat, blgede ve
Trkiyede olumsuz etkiye neden oldu.
Fransa, 1926da skenderun Sanca snrlar iinde, yaplan seimler ve hazrlanan anayasa
sonucunda burada Bamsz skenderun Hkmetini kurdu. Bu durum, Suriyede tepkilere yol at.
Fransa, ikinci bir kararnameyle bu hkmetin adn deitirerek Kuzey Suriye Hkmeti adn verdi ve
bundan sonra skenderun Sanca ama baland. Blgede yaayan Trk halknn bu gelimelere
byk tepki gstermesi zerine 1930da Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu skenderun
Sancann zel bir statye tabi olduunu kabul etti. Bylece, skenderun Sancann mali ve ynetim
zerklii uluslararas bir belgeye balanm oldu.
Fransa, 1935te Suriye ve Lbnan zerindeki mandasn kaldrd. 9 Kasm 1936da Suriye ile bir
anlama yaparak skenderun dhil blgedeki, btn yetki ve haklarn Suriye Hkmetine devretti. Bu
durum Trkiye tarafndan tepkiyle karland ve kabul edilmedi. Bu arada Trk Hkmeti, 9 Eyll
1936da, Milletler Cemiyetinde skenderun sorunu hakknda Fransaya ikili grme yaplmasn nerdi.
Fakat neri kabul edilmedi.
Almanya ve talyadaki totaliter rejimlerin yaylmac politikalar bata Fransa olmak zere, birok
Avrupa lkesini endieye sevk etti. Bu durum Fransay Hatay konusunda anlamaya zorlamaktayd.
Trkiye ise sorunlarn diplomasi yoluyla zen ve dostluu aranan bir devlet olmutu. Trkiye, 9 Ekim
1936da, Fransaya bir nota vererek Suriye ve Lbnana olduu gibi skenderun Sancana da
bamszlk verilmesini istedi. Fransa, verdii cevapta, skenderun Sancann bamszlnn
tannmas hlinde Suriyenin paralanm olacan, buna da kendisinin yetkili olmadn bildirdi.
Trkiyenin isteinde srar etmesi zerine Fransa, sorunu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nerdi.
Trkiye de bunu kabul etti.
skenderun sorunu, 14 Aralk 1936da, Milletler Cemiyetinde ele alnarak Sancak iin yeni bir stat
kabul edildi. Buna gre skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, d ilerinde Suriyeye bal,
kendisine zg bir anayasa ile ynetilen bir statye kavuturuldu. 1937de Trkiye ile Fransa arasnda
imzalanan bir antlama ile Sancakn toprak btnl gvence altna alnd.

9 ubat - Balkan Antan18 Temmuz - Trkiye t imzaland.

Milletler Cemiyetine 10 Eyll - SSCB Milletler Cemiyetine ye oldu.
ye oldu.

27 Austos - BriandKellogg Antlamas

imzaland.

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

Temmuz - spanya i
sava balad.
20 Temmuz - Montr
Boazlar Szlemesi
imzaland.

1935

1936

- Japonya Manur- Ocak - Hitler iktida- - Almanya tekrar silahlanmaya balad.

yaya saldrd.
ra geldi.
Ekim - talya Habeitan igale balad.

37

1937

Mart - Avusturya Almanya

tarafndan ilhak edildi.
2 Eyll - Hatay Cumhuriyeti
kuruldu.
10 Kasm - Atatrk vefat etti.

1938

Austos - Japonlar
Pekini igal etti.
- in-Japon sava
balad.
8 Temmuz - Sadabat
Pakt imzaland.

1939

30 Haziran - Hatay Anavatana katld.

1 Eyll - II. Dnya Sava
balad.
- Fransa, ngiltere ve
Kanada Almanyaya sava
ilan etti.
- Alman birlikleri Praga
girdi, ekoslovakya Almanyann eline geti.

Trkiye, Milletler Cemiyetinin kararyla

Hatayda oluturulacak yeni statsnn
hemen uygulanmasn istedi. Franszlarn
engellemeleri zerine iki lke arasndaki
ilikiler gerginleti. Bu arada Trkiye, Milletler
Cemiyeti nezdinde durumu protesto ederek
Hatay snrna asker ymaya balad. Siyasi
gelimelere paralel olarak Fransa, Hatayla
ilgili tavrn yumuatt. 6 Haziran 1938de
Hataydaki valisini geri ekerek yerine bir
Trk vali atad. Daha sonra iki lke arasnda
anlama ile Hatayn toprak btnl ve
siyasi statsnn ortaklaa korunmas
kararlatrld ve 5 Temmuz 1938de, Trk
askeri Hataya girdi.

Hatay Devleti milletvekilleri

Trkiye ve Fransann gzetimi altnda Hatay

Meclisi iin seimler yapld. Eyll 1938de Sancak
Millet Meclisi, ilk toplantsn yaparak Hatay Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. Cumhurbakanlna
Tayfur Skmen seilirken Babakanlna da
Abdurrahman Melek atand. Trkiye Cumhuriyeti
kanunlar ve paras kabul edildi. Hatay Devleti
yneticileri, Trkiyeye katlmak isteinde bulundular.
Bu srada Avrupada sava ortamna girilmesi Fransa
ve ngiltereyi Trkiyeye yaklatrd. Fransa ile yaplan
anlama sonucu Fransa, askerlerini blgeden ekerek
Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul etti.
Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939 gn yapt
toplantda oy birlii ile Anavatana katlmak kararn
alarak Hatay Devletine son verdi. Ayn gn Fransa
imzalanan Ankara Anlamas ile Hatayn Trkiyeye
katlmasn kabul etti ve bir sre sonra Hataydan
ekildi. TBMM 30 Haziran 1939da, Ankara Antlamasn onaylad. 23 Temmuz 1939 gn yaplan
trenle de Hatay Trkiyeye katld.
Hatayn Anavatana katlmasnn basna
yansmas (24 Haziran 1939)

ATATRK VE HATAY
Hatay meselesi ile ok yakndan ilgilenen Atatrk, bu konuya Trkiyenin verdii nemi, 1
Kasm 1936da Millet Meclisinin al konumasnda yle belirtmitir:
Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan
skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya
mecburuz. Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda, tek ve byk
mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi
anlarlar ve tabii grrler.
Kzm ZTRK, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, s. 1114-1115

Hatayn Anavatana katlmas ile ilgili bir gazete hazrlaynz.

?
Gazetenizde o dnemde dnyadaki siyasi durumu analiz eden bir yazya,
?
O dnemdeki Trkiye-Fransa ilikilerini inceleyen bir yazya,
?
Hatayn Trkiyeye katld tarihe kadar olan srete hangi siyasi aamalardan geerek bamsz olduuna dair yazya,
?
O dneme ait gazete manetlerine ve dnemin siyasilerine ait hatralara,
?
Hatayn Anavatana katlmasnn dnyada meydana getirdii yanklara yer verebilirsiniz.

38

I. Dnya Savandan nce Orta Dounun siyasi ve sosyal durumunu inceleyiniz. Sava
sonrasnda Orta Dou haritasnn izilmesi ve manda ynetimlerinin kurulmas srecinde geen
gelimeleri aratrnz. Bulduunuz verilerden hareketle manda ynetimlerinin kurulma amalarn ve
bu gelimelerin gnmze yansmalarn tespit ediniz.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.

(Grup almas yaplacak.)
blm yapnz.
alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz
Halk ve niversite ktphanesi, nternet, vb. yerlerde konu ile aratrma yapnz
Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz. (Hangi bilgileri nerede,
nasl kullanacanza karar veriniz.)
Projenizde I. Dnya Sava ncesi Orta Dounun durumunu ve manda ynetimlerinin kurulmasyla
oluan yeni siyasi yaplanmalar gsteren haritalar iziniz. izilen haritalar paspartu hline getirerek
snf panosunda sergileyiniz.
Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz.
alma sreniz bir aydr.

PROJE DEERLENDRME FORMU

rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf:

No:
DERECELER
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI

ok
yi
5

yi

Orta

Zayf

ok
Zayf
1

I. PROJE HAZIRLAMA SREC

Projeye uygun alma plan hazrlama .
Grup iinde grev dalm yapma
evreden bilgi toplama .
Projeyi Plana gre gerekletirme
TOPLAM
II. PROJENN ER
Trkeyi etkin kullanma
Bilgilerin doruluu
Toplanan bilgilerin analiz etme
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Toplanan bilgileri dzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme
Verilen srede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:..............................................................................................................................................................

39
37

7.

A. Aadaki sorular cevaplandrnz.

I. Dnya Sava sonrasnda tam bir dnya bar salanamamasnda imzalanan bar antlamalarnn rolleri nelerdir?
SSCB, Orta AsyadakiTrk blgelerinde nasl bir yaylma politikas takip etmitir? Bu politikann Trk
dnyasna etkileri nelerdir?
I. Dnya Savandan sonra smrgecilik nasl deiiklie uramtr?
Meiji dneminde Japonyada yaplan yenilikler Uzak Doudaki gler dengesini nasl etkilemitir?
Avrupada totoliter ynetimlerin ortaya knda hangi gelimeler etkili olmutur? Bu ynetimlerin
iktidara gelmesi dnya siyasetini nasl etkilemitir?
ki sava aras dnemde dnyada grlen teknolojik, bilimsel ve kltrel gelimelere rnekler
veriniz.
Avrupada meydana gelen siyasi gelimelere kar Trk d politikasnda alnan nlemler nelerdir?

1.
2.
3.
4.
5.

B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz.
(..) Almanya ile imzalanan Sen Jermen Antlamas II. Dnya Savana neden olmutur.
(..) Milletler Cemiyetinin kurulmasna Paris Bar Konferansnda karar verildi.
(..) 1929 Ekonomik Krizi sadece Avrupada etkili oldu.
(..) Bolevik htilaliyle birlikte Orta Asyada Trk topluluklar bamszlklarn kazanmtr.
(..) Montr Boazlar Szlemesi ile Trkiye,Boazlar zerinde tam egemenlik salad.

1.
2.
3.
4.
5.
6.

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.

1. I. Dnya Savann sonular arasnda aadakilerden hangisi yer almaz?
A. mparatorluklarn yklmas
B. Yeni bamsz devletlerin ortaya kmas
C. Kkl rejim deiikliklerinin olmas
D. ABDnin birliini kurmas
E. Almanlarn Uzak Dou smrgelerini kaybetmesi
2. Aadakilerden hangisi Rusyada Bolevik htilalinin sonularndan biri deildir?
A. I. Dnya Savanda yaplan gizli antlamalarn aklanmas
B. SSCBnin kurulmas
C. Rusya - Avrupa ilikilerinin gelimesi
D. Rusyada yaayan farkl toplumlarn bamszlk mcadelesine balamas
E. Komnist rejimin Rusyaya hkim olmas
3. Briand-Kellogg Pakt, hangi lkelerin nclnde hazrlanmtr?
A. ngiltere - ABD
B. ngiltere - SSCB
C. Fransa - ABD
D. Fransa - ngiltere
E. SSCB - Fransa
4. Mandaclk sisteminin oluturulmasnn nedeni nedir?
A. Smrgecilii devam ettirmek
B. Wilson Prensiplerini uygulamak
C. Orta Douya bamszlk getirmek
D. Ynetimde tecrbe kazandrmak
E. Orta Douda bozulan dengeleri yeniden kurmak

5. I. Dnya Savandan sonra Trkiye ile yaplan antlamalardan hangisi dnya barn koruma
amacna ynelik deildir?
A. Montr Szlemesi
B. Balkan Pakt
C. Lozan Antlamas
D. Sadabat Pakt
E. Sevr Antlamas

40

BULMACA

3
5

4
7

19
10
11

12

13

14
15
16

17

18

SORULAR
18 Ocak 1919da I. Dnya Sava sonunda malup devletlerle yaplacak anlamalarn ieriini
grmek amacyla toplanan konferans.
2. Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan ve Alman rknn stnln savunan
partinin ad.
3. Trkistan doumlu olup Basmac Hareketi iinde yer alan nl Trk tarihisi.
4. SSCBye kar Orta Asya Trklerinin bamszlk mcadelesine verilen ortak ad.
5. ABDnin Avrupa sorunlarnn dnda kalmas gerektiini savunan ABD bakan.
6. Almanyada 1930lu yllarda iktidara gelip Alman rknn stnln savunan ve II. Dnya
Savann kmasnda etkisi byk olan devlet adam.
7. XIX. yzyln 2. yarsnda Japonyada adalama hareketini balatan imparatorun unvan.
8. ngiltere ve Fransann 1920de Orta Douyu aralarnda paylatklar konferans.
9. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Almanya arasnda yaplan bar antlamas.
10. Albert Einstein tarafndan 1905te Hareketli cisimlerin elektrodinamii zerine gelitirilen teori.
11. Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1925te imzalanan
antlama.
12. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Osmanl devleti arasnda 1920de imzalanan bar
antlamas.
13. Wilson lkelerinden sonra Batl lkelerin smrgelerini devam ettirebilmek amacyla uyguladklar
yeni sistemin ad.
14. Kurtulu Savandan sonra Trkiyenin tam bamszlnn onayland uluslararas antlamann ad.
15. ki sava aras dnemde ortaya kan, en nemli temsilcisi Salvador Dali olan sanat akm.
16. I. Dnya Savanda Harbiye Nazr olan ve daha sonra Trkistana geerek Basmac hareketine
katlan Trk devlet adam.
17. Almanya ve talyann yaylmac politikalarna kar Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavyann katlm ile oluan paktn ad.
18. Dnya barn salamak amacyla 10 Ocak 1920de merkezi Cenevre olarak kurulan uluslararas
tekilatn ad.
19. 1922den II. Dnya Sava sonlarna kadar talyay yneten liderin ad.
1.

41

2.
NTE

II. DNYA SAVAI

Almanlarn hava bombardmanndan sonra Canterbury,ngiltere

Almanlarn Polonyay igali

Almanlarn hava bombardman esnasnda siperlere snan ocuklar,ngiltere

42

Atom bombasndan sonra Nagazaki,Japonya

Kresel snmaya neden olan gazlar iinde en etkili olan karbondioksitin, 1958ten itibaren %9 artmas
dnyann iklim dengelerini bozmutur. Karbondioksit bata olmak zere havay kirletin gazlarn yalarla
yeryzne inmesi su ve toprak kirliliinin nemli nedenlerinden olmutur. Kresel snmada etkili olan
gazlardan kloroflourkarbonlar ise gnmzde buzdolab, klima, sprey, yangn sndrc ve plastik
sanayinde kullanlmakta olup bu rnlerin says her geen gn artmaktadr.

Aadaki karikatr ve fotoraflardan da yararlanarak kresel snmann gelecekte dnyamz

zerindeki etkileri hakknda grlerinizi belirtiniz.

Patagonya buzullar (Arjantin),1928

Patagonya,2004
www.kuresel-isinma.org

Kresel snmann etkisinin XXI. yzylda youn olarak grlecei, buzullarn erimesiyle denizlerin su
seviyelerinin ykselecei bilinmektedir. nsanlarn byk bir ksmnn yaad dnyann tarmsal retim
deposu olan ky ovalarnn sular altnda kalaca bilim adamlar tarafndan aklanmaktadr. Ayrca
iklimlerde deimeler olaca, kuraklk ve su ihtiyacnn artaca, baz yerlerin lleecei, yalarn
dengesizleecei ve 2025 yl itibariyle dnya nfusunun yarsnn susuzlukla mcadele etmek zorunda
kalaca tahmin edilmektedir. 2050ye kadar ise bitki ve hayvan trlerinin drtte birinin yok olaca ve bu
durumun doal dengeyi geri dnlemez ekilde bozaca ifade edilmektedir.

Aadaki metinlerden de yararlanarak kresel snmann dnyamz zerindeki etkilerini

azaltmak iin yaplmas gerekenlerle ilgili bir sunu hazrlaynz.
KRESEL ISINMANIN TRKYEYE OLASI
ETKLER
evre ve Orman Bakanlnn isteiyle stanbul
Teknik niversitesi tarafndan hazrlanan, Trkiye iin
klim Deiiklii Senaryolar balkl rapora gre;
2070te Trkiye genelinde scaklklarn 6 C ykselmesi beklenmektedir. Bu durumda Ege, Akdeniz,
Anadolu, Dou ve Gneydou kesimlerinde scaklk
ykselmeleri etkili olacaktr. Karadeniz Blgesinde
yalar da % 20 civarnda artarken gneyde ise % 30
civarnda bir azalma grlecektir. Trkiyede kar
yamad klar grlrken beklenmedik zaman ve
yerlerde kar yaabilecei tahmin edilmektedir.
lkemizde enerji retimi ve sulamada ok nemli bir
yere sahip olan Frat ve Dicle nehirlerinin havzalarnda
yalar azalacak. Ekosistemlerinde meydana gelecek
deime sonucu lkemizdeki birok canl tr de yok
olma tehlikesiyle kar karya kalacaktr.
www.cevreorman.gov.tr

BMNN UBAT 2007 KLM DEM RAPORU

Kresel snma ve dnyada iklim deiimi ile ilgili BM raporunda,
kresel scaklk artnn olas etkileri aadaki biimde
zetlenmektedir:
1. Scaklk 2.4 derece artarsa: Su sknts balayacak. Kuzey
Amerikada kum frtnalar tarm yok edecek. Deniz seviyeleri
ykselecek. Peruda 10 milyon kii su sknts ekecek. Mercan
kayalklar yok olacak. Gezegendeki canl trlerinin yzde 30u yok
olma tehlikesiyle kar karya kalacak.
2. Scaklk 5.4 derece artarsa: Denizler 5 m. ykselecek. Deniz
seviyesi ortalamas 70 metre olacak. Dnyann yiyecek stoklar
tkenecek.
3.Scaklk 6.4 derece artarsa: Gler balayacak. Yz
milyonlarca insan uygun iklim koullarnda yaamak umuduyla g
yollarna decek. Kadnlar su bulamadklar iin salarn
kestirecekler. Denizler lleecek. Kuraklk yaanacak.
Okyanuslardan aktarmla ime suyu elde edilecek. Suda yaayan
baz hayvanlarmz(kutup ays ,fok bal vs.) trmanacak buz
bulamayacaklar. Yzmekten yorulup lecekler. nsanlar 50
yandayken susuzluktan 85 yanda gibi gzkecekler. Bebeklerin
sakat doma olasl artacak.
www.kuresel-isinma.org

225

?
Kyoto Protokol
Kresel snma bir veya birka devletin abas ile zlebilecek bir sorun olmaktan ok btn
devletlerin i birlii ile zlebilecek bir sorundur. Bunun iin BM klim Deiiklii ereve
Szlemesine (BMDS) bir ek niteliindeki Kyoto Protokol hazrlanmtr. Aralk 1997de
Japonyann Kyoto ehrinde grlmeye balayan Protokol, ubat 2005 tarihinde yrrle girmitir.
Trkiye 30 Mays 2008de Protokol imzalayacan aklam ve 13.05.2009'da imzalamtr.

Kyoto Protokol ve nemi hakknda aratrma yapnz. Aadaki haritadan yararlanarak

Protokol imzalamayan veya ekimser kalan lkelerin ne srdkleri sebepleri aratrarak
snfta szl sunum yapnz.
K U Z E Y

B U Z

D E N Z

B Y K

AT L A S

B Y K

O K YA N U S

O K YA N U S U

O K YA N U S

H N T

O K YA N U S U

Protokol reddeden lkeler

mzalayanlar

mzalama srecinde olanlar

1000

2000

3000 km

Protokol imzalamayanlar

2. evre Kirlilii
Canllarn saln olumsuz ynde etkileyen, doal evrede zararl etkiler meydana getiren yabanc
maddelerin hava, su ve toprakta normalin zerinde birikmesi olan evre kirlilii, gnmzde yaanan en
nemli sorunlardan biridir. Doal evrenin ve kaynaklarn snrsz olmadn unutan insanlar yzyllar
boyunca doal kaynaklar tketme ve kirletme yoluna gitmilerdir. zellikle son elli yl iinde binlerce
canl trnn yok olmas, doal dengenin bozulmasnn ortaya kard hastalklar ve insanlara verdii
zararlar youn bir ekilde grlmeye balannca baz tedbirler alma yoluna gidilmitir. Ancak evrenin
korunmas ve evre kirliliinin nlenmesi konusunda hl ortak bir bilin olumamtr. evre kirliliini
genel olarak hava, su, toprak ve grlt kirlilii olarak snflandrabiliriz.
Yeryzndeki su kaynaklarnn ancak % 1i kullanlabilir tatl su kaynadr. Son yllarda kresel
snmann etkisiyle dnyada meydana gelen kuraklk, su kaynaklarnn ok daha fazla nem
kazanmasn salad. Gnmzde milyonlarca insan yeterli ve temiz su kaynaklar bulamad iin
lmekte veya salgn hastalklarla mcadele etmek zorunda kalmaktadr. Tatl su kaynaklar yannda
tuzlu su kaynaklar da iklimin dengeli bir ekilde devam iin gereklidir. Tuzlu sularda yaayan canllar
doal dengenin korunmas iin son derece nemlidir.
Evlerden, sanayi tesislerinden, maden iletmelerinden sulara srekli zararl atklar karmaktadr.
Tarmda kullanlan ilalar ve gbreler kirlenmeyi daha da artrmaktadr.
Canl yaam iin ok nemli olan bir dier doal kaynak topraktr. Nfusun hzla artt, kullanlabilir
toprak miktarnn ise srekli azald dnyamzda 1cm kalnlnda toprak tabakasnn oluabilmesi iin
yzlerce yl gemesi gerekir. Verimli topraklarn sulara katlan veya havaya salnan zararl maddelerle
kirlenmesi, yanl sulama, erozyon vb. nedenlerle hzl bir ekilde yok olmas dnyada alk tehlikesini
byk boyutlara ulatrmtr.
Fosil yakt kullanm sonucu hava kirliliine sebep olan birok madde asit yamurlaryla yeryzne
inerek suyu ve topra kirletmektedir. Yeterli fosil yakt bulunmayan birok lkenin nkleer enerjiye
ynelmesi, nkleer atklarn topraa gmlerek saklanmas, nkleer santrallerde meydana gelen
kazalar (ernobil gibi) ok geni alanlarda hava, su ve topra kirletmektedir. Doal evrenin yok olmas
beraberinde uzun yllar sren hastalklar da getirmitir. ernobilde meydana gelen kazadan sonra
btn dnyada nkleer enerji tartma konusu olmutur. Nkleer enerjiye kar olanlar yasaklanmasn

226

isterken, taraftar olanlar gerekli tedbirler alndnda enerji ihtiyacnn ancak byle bir kaynakla
karlanabileceini savunmaktadr. Fosil yaktlarn ve nkleer enerji kullanmnn olumsuz sonularnn
grlmesi zerine bir ok gelimi lkede gne , rzgar, dalga enerjisi gibi farkl enerji kaynaklarnn
kullanm iin almalar hz kazanmtr.
Grlt kirlilii ise ehirlerde yaayan insanlarn nemli sorunlarndan birisi olup salk problemlerine ve i verimliliinin dmesine neden olmaktadr.

Aadaki metin ve tablodan yararlanarak nkleer enerji kullanm hakknda yorum

yapnz. Nkleer enerji kullanmna taraftar olanlarla kar kanlarn ne srdkleri
sebepleri aratrarak retmeninizin rehberliinde grup tartmas yapnz.
lke ad
ABD

Nkleer santral
says
103

Dnyada nkleer enerji kullanm

Elektrik retim
Nkleer santral
lke ad
pay (%)
says
20
Rusya
31

Elektrik retim
pay (%)
16

Fransa

59

80

Slovakya

56

Belika

56

Ukrayna

15

49

spanya

24

svire

32

sve

10

45

ngiltere

19

20

Japonya

29

55

Bulgaristan

42

G. Kore

20

45

Ermenistan

43

Litvanya

70
http://www.nukte.org

ernobilden bir ses yle diyor: Normal bir

insansndr! Sonra bir gn birdenbire ernobil insanna
dnrsn. Herkes gibi olmak istersin ama
olamazsn. Sana farkl gzlerle bakmaya balarlar.
Sorarlar: Korkutucu muydu? Santral nasl yand?
Neler grdn? Artk ocuun olabilir mi? Ein seni
terk etti mi? lk zamanlar hepimiz bir hayvana
dntrlmtk. Herkes ban evirip bize
bakyordu. Oradan gelmi!
Hepsinin ortak noktas ise ernobilli olmalar
ernobilli olmann aclarn yayor olmalar
Svetlana ALEKSIYEVI,
ernobilden Sesler, s. 114

Aadaki verilen rgtlerin kurulu amac ve alma alanlarn aratrarak tabloyu

doldurunuz.
Uluslararas tekilatn ad Kurulu amac

alma alanlar

Birlemi Milletler Tekilat (UN)

Birlemi Milletler ocuklara
Yardm Fonu (UNICEF)
Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve
Kltr rgt (UNESCO)
Dnya Bankas (World Bank)
Dnya Salk rgt (WHO)
Gda ve Tarm rgt (FAO)
Uluslararas alma rgt (ILO)
Dnya Doay Koruma Vakf
(WWF)

227

3. Nfus Art ve sizlik

1650lerde 500 milyon olan dnya nfusu 2000lerde 6 milyara ykselmi ve her yl bu nfusa
yaklak 97 milyon insan katlmaktadr. Gnmzde dnya nfusunun sadece 1 milyar kadar gelimi
lkelerde yaarken, geri kalan 5 milyardan fazla insan, az gelimi veya geri kalm lkelerde
yaamaktadr.
Gelimi lkelerde nfus art hz ortalama % 0,5-1 arasnda deiirken az gelimi lkelerde % 2,
geri kalm lkelerde % 2,5-3 civarnda gereklemektedir. Bu durum dnyay zlmesi zor sorunlarla
kar karya brakmaktadr. Hzl nfus art gelimekte olan lkelerde, kaynaklarn yetersiz, kalknma
abalarnn sonusuz kalmasna, ekonomik ve sosyal sorunlarn artmasna neden olmaktadr. Gelimi
lkeler ise bu artn dnyann sosyo-ekonomik dengelerini ve istikrarn bozabilecei endiesini
tamaktadrlar.

Tablolar inceledikten sonra aadaki sorular cevaplamaya alnz.

1. 1930-1950 yllar arasnda dnyada nfus art hznn az olmasnn sebebi nedir?
2. Dnya nfusunun lkelere gre dalm gelimi ve az gelimi lkeleri nasl etkiler?
Grlerinizi belirtiniz.
Gelimi ve az gelimi lkelerin dnya nfusundaki oranlar (%)
Yl

Gelimi lkeler

Az gelimi lkeler

Dnyada yllara gre

nfus art
Yllar
Art oran (%)
1930

1,08

1940

1,11

1900

40

60

1950

1,11

1950

35

65

1960

1,33

1980

25

75

1970

2,07

1980

1,69

1990

1,58

2000

1,22

1990

20

80

2000

15

85

2010*

10

90

* Tahmin deerlerdir.

2005

DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir.

BMnin raporlarna gre, lkelerin nfus

artlar mevcut hzyla devam etmesi hlinde
dnya nfusunun 2030 ylnda 10 milyara
yaklaaca ve bunun 8,4 milyarnn dk ve
orta gelir grubu lkelerde, 1,6 milyarnn gelimi
lkelerde yaayaca tahmin edilmektedir. Bu
durumda beslenme, temiz su ihtiyac, isizlik,
trafik ve haberleme nemli sorunlar olarak
ortaya kacaktr. Bu sorunlar amak iin;
modern tarm yntemleri kullanmak, planl
ehirleme yapmak, nfus artn yavalatmak,
var olan kaynaklar verimli ekilde kullanmak
gerekmektedir.
Dnyada nfus art ile ayn hzda i
imknlarnn oluturulamamas, hatta teknolojik
gelimeler sayesinde i gcne duyulan
ihtiyacn her gn biraz daha azalmas, isizlik
tehlikesini n plana karmtr.
Yandaki Kresel isizlik adl grafikte de
grld gibi isizlerin toplam nfus iindeki
oran azalmasna ramen, isiz kii saysndaki
art devam etmektedir. 2008 ylnda dnyada
yaanan ekonomik krizin isiz saysn daha da
artraca tahmin edilmektedir.

1,15
www.census.gov

sizlik sorununun basna yansmas(14.06.2008)

Kresel sizlik 1996-2006

200
7.4
180
6.8
160
6.2

140

5.6

120
100

96 997 998 999 000 001 002 003 004 005 006
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
siz says (milyon kii)
sizlik oran (%)

19

Dnya Bankas The Employment Imperative raporu,2007 www.un.org

228

5.0

4.Yetersiz Beslenme ve Alk

Tablodan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz.

1. Yetersiz beslenme sorunu yaayan lkelerin ortak zellikleri nelerdir?
2. Dnyada alk ve yetersiz beslenme sorunu nasl bir deiim gstermektedir?
Yetersiz beslenen kii says (milyon kii)
lkeler

1969-1971

1979-1981

1990-1992

1995-1997

2001-2003

2004

Hindistan

218,3

261,3

214,8

201,8

212,0

209,5

in

386,6

304,0

193,6

145,6

150,0

153,7

Banglade

20,3

33,3

39,2

50,4

43,1

44,0

Kongo

6,0

10,0

12,2

27,2

37,0

39,0

Etiyopya

31,5

32,7

Pakistan

16,9

23,6

27,8

24,8

35,2

37,5

Tanzanya

8,9

5,2

9,9

15,7

16,1

16,4

Filipinler

18,8

12,9

16,2

15,4

15,2

14,6

Endonezya

Toplam (172 lke)

55,9

36,5

16,4

11,8

13,8

13,8

937,2

897,3

775,9

735,8

819,8

825,9
www.fao.org

Sanayi inklabndan sonra tarmda makineleme, gbreleme, ilalama ve sulama imknlar gibi
gelimeler, tarmsal retimdeki verimlilii byk oranda artrmtr. Yeryznde tarma elverili topraklar
snrl olmasna ramen verimlilik artlar sayesinde birim araziden elde edilen rn miktar byk
oranda artrlabilmektedir. Buna son zamanlarda gen mhendislii alannda kaydedilen gelimeler de
eklendiinde yeryzndeki kaynaklarn israf edilmeden kullanlmas ile bugn yeryznde alk diye bir
sorunun olmamas gerekir. Oysa gnmzde yeryznn birok blgesinde hzla bymekte olan bir
alk sorunu vardr. Dnyadaki alk sorununun giderek bymesinde ve bu konudaki endielerin
artmasnda kresel iklim deiikliine bal olarak artan kuraklk ve blgesel anlamazlklardan doan
atmalar etkilidir.
YETERSZ BESLENEN NFUS ORANLARI
HARTASI
K U Z E Y B U Z D E N Z

B Y K

AT L A S

B Y K

O K YA N U S

O K YA N U S U

O K YA N U S

H N T

O K YA N U S U

% 35 den fazla

% 20 - 35 aras

% 5 - 19 aras

% 2,5 - 4,9 aras

1000

2000

% 0,1 - 2,5 aras

3000 km

Veri yok

Yaplacak baz fedakrlklarla alk sorununu byk lde hafifletmek mmkn grnmektedir. BM
Gda ve Tarm rgt (FAO), 2015 ylna kadar dnyada alk eken kii saysn yar yarya azaltarak
800 milyondan 400 milyona indirmek iin 24 milyar dolara ihtiya olduunu bildirmitir. Bu rakam her yl
silahlanmaya harcanan yzlerce milyar dolarn yannda ok kk bir rakamdr. Uluslararas Bar
Enstits (SIPRI), yaynlad 2001 silahlanma raporunda kii bana yllk 137 dolar, toplamda ise 722
milyar dolarn silahlanmaya harcand ve silahlanma yarnn gittike hz kazand belirtiliyor.

229

Alk sorununun zmnde nemli bir faktr alk Bitkilerde gen yaps deiiklii almalar (%)
nedenlerinin ortadan kaldrlmasdr. Bu nedenlerin ortadan
16,3
kaldrlmas iin birka devletin abas yeterli olmayacandan
uluslararas i birlii yaplmas ve alk sorunu yaayan lkelere
18,3
48,7
destek verilmesi gerekir. Dnyada yoksulluk ve alkla mcadele
iin Dnya Gda Program (WFP), FAO, Dnya Salk rgt
(WHO) ve BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO),
Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD) alma yapmakta
24,7
ve projeler retmektedir.
Hzl nfus art ve yeryznde tarma uygun alanlarn snrl
olduu dnldnde alk sorununun zm iin son
Tahllar
Ss bitkileri
zamanlarda nerilen en nemli zm yollarndan biri biyoDierleri
Baklagiller ve ya bitkileri
teknolojidir. Biyoteknolojik yntemlerle, kendi tr dndaki bir
www.taek.gov.tr
trden gen aktarlarak belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan
ya da mikroorganizmalar elde edilebilmektedir. Dnyada gnmze kadar 170 bitki trnde allarak
toplam 2672 adet gen yaps deiime uram bitki eidi gelitirilmitir. Yandaki grafikte de grld
gibi en fazla genetik alma, tahllar zerinde yaplmtr.
Gen teknolojilerinin uygulamalar alk sorununa zm olabilecei dncesiyle birok lke
tarafndan desteklenmektedir. Baz lkeler ise biyoteknolojik yntemlerle rn elde edilmesine,
rnlerin insan salna olan olumsuz etkileri nedeniyle kar kmaktadr. Biyoteknolojik yntemlerle
gnmzde en ok msr, soya, pamuk ve kanola retilmektedir.
4. Uluslar Aras Terr
Son yllarda dnyada uluslararas gvenlikle ilgili en nemli
sorun terrdr. Buna ramen, terr olarak kabul edilen
eylemler konusunda devletler arasnda ortak bir fikre
varlamamtr Uluslararas politik dengeler ve lkelerin
karlar fikir birliine varlamamasnda nemli bir etken
olmutur. zellikle terrist rgtler listesi oluturmak devletler
arasnda pazarlk konusu edilmitir. Bunun temel nedeni ise
uluslararas bir terr tanmnn bulunmamasdr. Uluslararas
bir terr tanmnn yaplamamas terr yasaklayan genel bir
uluslararas anlamann hazrlanmasn da engellemektedir.
BMnin terre bak as, Genel Kurulun 1994te
yaynlad deklarasyondaki "Politik sebeplerle yaplan,
toplumun tamamnda veya bir blmnde korku ortam
yaratacak cezai eylemler; siyasi, felsefi, ideolojik, etnik, rksal,
din veya herhangi bir gereke ile hakl gsterilemez." hkm
ile ortaya konmutur.
20. yzyln sonlarna kadar terrist eylemlerin karakteristik
zelii genellikle devlet adamlarn hedef almasdr. AvusturyaMacaristan veliaht Ferdinandn, ABD Bakan John F.
Kennedynin ve Hindistan Babakan Indira Gandhinin
ldrlmesi bunlara rnektir.
Yeni dnemde terrizm de kresellemitir. Terr rgtleri,
nternet ve uydu telefonu gibi modern iletiim aralaryla
ABDde Dnya Ticaret Merkezine yaplan uakl saldr
haberleerek kitlesel tahribata yol aacak silahlarla dnyann
her tarafnda eylem yapabilen terr alarna dnmtr. 1990l yllarda terrist faaliyetler ok fazla
insan hedef alan bir yapya brnmtr. 11 Eyll saldrlar sonrasnda, uluslararas terr, eylemlerini
kiiler yerine sembol hedeflere yneltmitir. rnein 1992de Asya ktasnda meydana gelen 17 terr
eyleminde can kayb 25 iken, 1995 ylnda meydana gelen 16 eylemde can kayb 5639 kiidir. 11 Eyll
2001de Dnya Ticaret Merkezine uaklarla yaplan saldrlarda 2,974 kii hayatn kaybetmitir.

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
- Kuzey Kbrs Trk Cumhuruyeti
kuruldu.

1981

- AIDS hastal ortaya kt.

1983

- Bonaklar, Srplar ve Hrvatlar arasnda Dayton Anlamas imzaland.

- ran-Irak sava sona erdi.

1985

1987

- ernobil nkleer kazas meydana

geldi.

230

1989

1991

- Irak Kuveyti igal etti.

1993

1995

Kreselleme ile birlikte terrizmle mcadele, devletler iin tek balarna yrtebilecekleri bir politika
olmaktan kmtr. Bu dorultuda devletler, terrizmle mcadelede uluslararas kurulular bnyesinde
daha fazla i birlii yapmaktadr. Ancak srekli yeni yntemler gelitiren terrn gncellenmeyen
yasalarla nlenmesi mmkn olmamaktadr. Bunun iin geni kapsaml bir terrle mcadele anlamas
gerekmektedir.
5. Salgn Hastalklar
Kreselleen dnyamzda ok sayda insan uzak mesafelere sk sk seyahat etmektedir. Bylece
herhangi bir salgn hastalk ksa srede yaylarak kresel bir salgna dnmekte, dnyay tehdit eden
nemli sorunlardan biri hline gelmektedir. Yeni salgn hastalklarn yannda tberkloz, kolera, veba ve
stma gibi daha nceden bilinen baz hastalklarn
2006da dnyada AIDS hastalnn seyri
eitli ilalara ve antibiyotiklere kar diren gelitirmesi
2006ya
2006da
2006da
bu hastalklarn da tehlike yaratmasna neden olmutur.
kadar AIDS
AIDSe
AIDSten
Blgeler
hastas
yakalananBunun yannda tropikal hastalklar hl byk bir
lenler
olanlar
lar
tehlike olmaya devam etmektedir. Dnya Salk
rgtne gre; uzun ve maliyetli bir sre olan yeni ve Dnya Genelinde 39.500.000 4.300.000 2.900.000
etkili ilalarn gelitirilmesi, hastalklarn yaylma hzna Sahraalt Afrikas 24.700.000 2.800.000 2.100.000
ayak uyduramamaktadr.
Kuzey Afrika ve
460.000
68.000
36.000
Dnyada son 25 yl iinde etkili olan salgn Ortadou
hastalklardan bazlar:
Latin Amerika
65.000
1.700.000
140.000
a. AIDS
Karayipler
27.000
19.000
250.000
1981de ABDde kefedilen AIDS iin hlen kesin
1.400.000
43.000
18.000
olarak bilinen bir tedavi yntemi yoktur. AIDSten Kuzey Amerika
korunmak iin hastala sebep olan HIV adl lmcl Bat ve Orta
740.000
22.000
12.000
virsn yaylmasn nlemek tek yoldur. Virs, insan Avrupa
vcudunun hastalklara kar direncini salayan Dou Avrupa ve
1.700.000
270.000
84.000
baklk sistemini etkisiz hle getirmektedir. Bu durum Orta Asya
basit bir enfeksiyonun bile lmcl hle gelmesine Dou Asya
750.000
100.000
43.000
sebep olmaktadr. nsan vcuduna giren virsn yok
Gney ve
590.000
7.800.000
860.000
edilmesi ya da vcuttan atlmas mmkn deildir
Gneydou Asya
BM AIDS ile Mcadele Programnn 2006 yl
7.100
4.000
81.000
raporuna gre; dnyada HIV tayanlarn says 39,5 Okyanusya
BM
AIDSle
Mcadele
Program
(UNAIDS)
2006
raporu
milyon olup, ylda 4,3 milyon kii AIDS hastalna
yakalanmaktadr. Raporda ayrca, AIDSe yeni
Trkiyede Krm- Kongo Kanamal Atei Hastal
yakalananlarn % 40nn 15-24 yandaki genler olduKene srmal
una dikkat ekilmektedir. AIDS cinsel iliki ve kan
l says
Yllar
olay says
yoluyla bulaan bir hastalktr.
6
b. Krm Kongo Kanamal Atei Hastal
2002-03
150
lk olarak 1944te Krmda tanmland iin Krm
13
249
2004
Kanamal Atei ad verilen hastalk, 1956da Kongoda
da ortaya knca Krm-Kongo Kanamal Atei adn
2005
13
266
ald. Kenelerden bulaan Nairovirs ad verilen bu
virsn sebep olduu hastalk 2002den itibaren
438
2006
27
Trkiyede de grlmeye baland. Sadece 2008de 55
vatandamz bu hastalk nedeniyle hayatn kaybetti.
717
33
2007
c. Ku Gribi
206
28
2008
Kanatl hayvanlarda toplu lmlere yol aan ve
H5N1 virsnn insanlarda meydana getirdii hastawww.saglik.gov.tr
la ku gribi ad verilmitir. 1997de indeki ku gribi salgn srasnda hastaln insanlarda lme
sebep olduu tespit edilmitir. Virs, yaklak her 10 ylda bir yapsn deitirerek lkeler ve ktalar
arasnda yaylan salgnlara neden olmaktadr. Trkiye gibi gmen kularn g yollar zerinde
bulunan lkelerde yaylma hz daha yksektir. Genellikle kanatl hayvanlarda bulunan bu virs, hasta
- Trkiyede ekonomik kriz kt.
- Trkiyede 17 Austos Depremi
meydana geldi.

1996

1998

2000

- Trk Milli Takm Dnya Futbol

ampiyonasnda 3. oldu.

2002

2004

2006

- Irak ABD ve ngiliz ordular - Irakta Saddam Hseyinden

sonra ilk defa bir koalisyon
tarafndan igal edildi.
hkmeti kuruldu.
- AB Ortak para birimi Euroyu
- Dnya apnda ku gribi vrs
kullanmaya balad.
panie neden oldu.

231

2008

hayvanlar ya da virslerin bulat ara-gerele

temas, yeterince piirilmeyen et ve yumurtalardan insana bulamaktadr.
d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii
Sendromu)
lk defa 2003te Asya, Kuzey Amerika ve
Avrupada saptanan SARSn nedeni henz
bilinmemektedir. Kuluka dnemi 2 ile 7 gn
arasnda olan hastaln belirtileri (ksrk, ate,
titreme, ba ars vb.) bulacln da balad
gsterir. Hastaln temel yaylma yolu
ksrktr. SARSl hastann ksrerek ya da
haprarak havaya damlacklar samas ve
baka birinin onlar solumas yoluyla yaylr.
e. Hepatit
Karacierde meydana gelen iltihabi reaksiyon
SARS hastalnn basna yansmas(26.06.2003)
Trkiyede yaygn olarak sarlk olarak tanmlanr.
Ancak lkemizde de hepatit denilince yaygn olarak hepatit B anlalr. Virsler (hepatit B, hepatit C ...),
bakteriler, eitli ilalar, uzun sreli alkol kullanm ve eitli endstriyel maddelere(karbon tetraklorr
gibi) uzun sre maruz kalmak hepatite yol aabilir. Hastalk sonucu karacierde hassasiyet, byme ve
iltihap ortaya kar. Virslerle ortaya kan hepatit bulacdr ve karacierde kalc hasarlara sebep olur.
Hepatit cinsel iliki ve kan yoluyla bular.

Hepatit B tehdit ediyor.

Afrikada her yl ounluu 5 yandan kk

bir milyondan fazla insan stmadan lyor.

f.Stma
Hastala sebep olan parazitin dii anofel sivrisinekleriyle insanlara bulamasyla yaylan ateli bir
hastalktr. Tehisi kolay, tedavisi ve korunmas mmkn olan stma hastal ok eski zamanlardan beri
bilinmektedir. Yeryznde belirli blgelerde yaygndr. Orta ve Gney Amerika, Afrika lkeleri, Orta
Dou, Afganistan, Pakistan ve Hindistan, Japonya dndaki Uzak Dou lkelerinde stmaya yaygn
biimde rastlanmaktadr. Dnya Salk rgt ve BM ocuk Fonu 2005 yl raporuna gre bu hastalk,
bata Afrika olmak zere dnyada 1 milyondan fazla kiinin lmne yol amaktadr.
g. A / H1N1 Virs (Domuz gribi)
A (H1N1) ad verilen virsn neden olduu
hastalk domuz gribi olarak adlandrlmaktadr. Bu
ekilde adlandrlmasnn sebebi, hastala sebep
olan virsn domuzlarda grlen grip virslerine
ok benzemesidir. Aslnda bu yeni virs insan,
domuz ve kularda gribe neden olan virslerin bir
karmdr. A(H1N1) insandan insana ksrme,
haprma ve virsn bulunduu alanlara temas
edilmesiyle bular. Dier grip virsleriyle ayn
ekilde yaylmakta ve benzer belirtiler (Ani ate, kas
ars, boaz ars ve kuru ksrk vb.)
gstermektedir.

232

Trkiyede ABye uyum erevesinde yaplan yasal deiiklikleri aratrnz. Bu yasa

deiikliklerinin getirdii yenilikler ve gnlk hayatmza yansmalar nasl olmutur?

Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.

1.
2.
3.
4.
5.

ncelikle aratrmanzn snrlarn belirleyiniz.

Size verilen sreyi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz.
Halk ve niversite ktphanesi, nternet, vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz.
Konuyla ilgili fotoraflar ekin ve grsel materyaller aratrnz.
Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyin ve snflandrnz (Hangi bilgileri, nerede ve

6.
7.
8.
9.

nasl kullanacanza karar veriniz).

Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz.
Sunum sonunda projeyle ilgili karmlarda bulununuz.
Fotoraflarla desteklediiniz projenizi snf panosunda sergileyiniz
Bu proje iin verilen sre bir aydr.

PROJE DEERLENDRME FORMU

rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf:

No:
DERECELER
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI

ok iyi

yi

Orta

Zayf

ok
zayf
1

I. PROJE HAZIRLAMA SREC

Projeye uygun alma plan hazrlama
Konu ile ilgili aratrma yapma
Grsel meteryaller toplama
Projeyi plana gre gerekletirme
TOPLAM
II. PROJENN ER
Trkeyi etkin kullanma
Bilgilerin doruluu
Toplanan bilgilerin analiz edilmesi
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Toplanan bilgileri dzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle destekleme
Verilen srede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:..............................................................................................................................................................

233

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

A. Deerlendirme Sorular
1985ten sonra SSCBde meydana gelen politika deiikliklerinin nedenleri nelerdir?
SSCBnin dalmas dnyay nasl etkilemitir?
SSCBnin dalmas Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asya politikalarnda nasl bir deiime sebep
olmutur?
Hazar Denizi ve Orta Asya Trk cumhuriyetlerindeki enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna
ulatrlmas konusunda Trkiyenin izledii politikay aklaynz.
Kazakistann hangi zellikleri Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde en gl lke konumuna
gelmesini salamtr?
Kafkaslarda Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye arasnda yakn ilikiler kurulmasnn sebepleri
nelerdir?
Trkiyenin ABye tam ye olmas Avrupa Parlamentosunda milletvekili dalmn nasl etkiler?
Trk ordusu Balkanlarda bar korumak iin hangi uluslararas grevlerde bulunmutur?
Trkiye ve Suriyenin aralarndaki su sorununa zm nerilerinin temel farklar nelerdir?
1990larda Trkiye-ran ilikilerini aklaynz.
Trkiye ile Yunanistan ilikilerinde uzun yllar gerginlie sebep olan sorunlar nelerdir? Bu sorunlar
bugn hangi aamadadr?
Trkiyede 1980 ncesi ve sonras ekonomi politikalarnn temel farklar nelerdir?
Fosil yaktlarn kresel snmaya etkilerini aklaynz.
Kresel snmaya kar hangi tedbirleri almalyz?

B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz.
1. (..) Gorbaovun SSCB iinde devlet ynetimini yeniden yaplandrma politikasna perestroika
denir.
2. (..) SSCBnin dalmasnda Helsinki Nihai Senedinin nemli etkisi vardr.
3. (..) 1996 ylnda in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann kurduu rgtlenmeye
anghay Belisi denir.
4. (..) Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde ilk nce bamszln ilan eden Azerbaycandr.
5. (..) Ermenistann gnmzde de igal altnda tuttuu Azerbaycan topra Nahcivandr.
6. (..) Dnyada ilk defa gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke Kazakistan
olmutur.
7. (..) Grcistan, BDTnin gzlemci yelerinden biridir.
8. (..) AT Paris anlamas ile AB adn almtr.
9. (..) FKy kurup uzun sre bakanln yapan kii Mahmut Abbastr.
10. (..) Trkiye 1987 ylnda ABye tam yelik iin bavuru yapmtr.
11. (..) lkemizde 1997 ylnda 8 yllk kesintisiz eitim balamtr.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. Aadakilerden hangisi Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalarn uygulama
sebeplerinden deildir?
A. Gorbaovun lke ekonomisini canlandrma ve glendirme istei
B. Sosyalist Blok iinden gelen zgrlk ve bamszlk istekleri
C. SSCB iindeki muhalefet partilerinin ve sivil toplum rgtlerinin basklar
D. SSCB sanayisinde retimi artrarak halknn refah dzeyini ykseltme istei
E. Gorbaovun sosyalizmi glendirme istei
2. Aadakilerden hangisi Avrupa Parlamentosunun zelliklerinden biri deildir?
A. ye lkelerden seilen milletvekillerinden oluur.
B. Yasa yapma yetkisine sahiptir.
C. Avrupa Komisyonu yelerini grevden alma yetkisine sahiptir.
D. Parlamentoda ye lkeler nfuslar orannda milletvekili ile temsil edilirler.
E. Ynetmeliklerin ve ynergelerin kabul konusunda Konseyle eit yetkiye sahiptir.

234

3. SSCBde uygulanan glasnost ve perestroika politikalar ile beraber Azerbaycann bamszlna

kavumas iin kurulan ve mcadele eden rgt aadakilerden hangisidir?
A. Halk Cephesi
B. Azerbaycan Yurtseverler Cephesi
C. Halkn Dostlar Cephesi
D. Bamsz Azerbaycanllar Cephesi
E. Milliyeti Halk Cephesi
4. Aadakilerden hangisi Bosna Savann sonularndan deildir?
A. Dayton Anlamasyla Bosna Sava sona ermitir.
B. Bosna-Hersekte bir Srp Cumhuriyeti kurulmutur.
C.Bosna-Hersek Federasyonu Bonaklar ve Hrvatlar tarafndan kurulmutur.
D. Slovenler, Bosna- Hersek Federasyonunda sz sahibi olmulardr.
E. Sava srasnda Srplarn soykrm yapt uluslararas kurulular tarafndan da kabul edilmitir.
5. Aadakilerden hangisi BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli blge olduu ve snan sivillerin
BM Bar Gc askerleri tarafndan korunaca ilan edilmesine ramen binlerce sivilin Srplar
tarafndan katledildii yerleim yerlerinden biridir?
A. Serebrenika
B. Zagreb
C. skp
D. Belgrad
E. Mostar
6. Aadaki akarsulardan hangisinin Orta Doudaki su sorununa etkisi yoktur?
A. Nil
B. Frat
C. Dicle
D. Aras
E. Asi
7. Aadakilerden hangisi gnmzde uluslararas ekonominin temel zelliklerinden deildir?
A. Ticareti kstlayan engeller byk lde kalkmtr.
B. Ekonomik krizler sanayilemi lkeleri etkilemektedir.
C. Gelimi lkelerin kendi iftilerine verdikleri destek dier lkeleri de olumlu etkilemektedir.
D. Liberal ekonomik sistem dnya genelinde kabul grmektedir.
E. Blgesel ticari rgtlenmeler nem kazanmaktadr.
8. Aadakilerden hangisi Trkiye ile Yunanistan arasnda mevcut olan sorunlardan biri deildir?
A. Kara sular sorunu
B. Ege Adalarnn silahlardan arndrlmas
C. Kta sahanl sorunu
D. Bat Trakya sorunu
E. Karlkl ticaret ambargolar sorunu
9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
A. lkemizde 1950den gnmze kadar krdan kente byk bir g hareketi olmutur.
B. ehirlerimizde sanayileme g ile ayn hzla geliememitir.
C. G eden insanlara yeterli sosyal konut retilememitir.
D. lkemizde 1980 ylna kadar ihracata ynelik bir ekonomi politikas uygulanmtr.
E. hra ikameci sanayileme da ak ekonomi modeline dayaldr.
10. Avrupa Birliinin kurucu anlamalarnn ve organlarnn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmadn izlemekle grevlendirilmi organ aadakilerden hangisidir?
A. Avrupa Birlii Komisyonu
B. Avrupa Parlamentosu
C. Saytay
D. Avrupa Zirvesi
E. Adalet Divan
11. Aadakilerden hangisi blgesel kalknma projelerinden birisi olan GAPn temel hedefleri
arasnda yer almamaktadr?
A. Blgenin dardan g almasn salamak
B. Blgeyi sanayi ve hizmet merkezi hline getirmek
C. Tarm ve hayvancl gelitirmek
D. Blgede sermaye birikimini salamak
E. stihdam arttrmak
12. Aada verilenlerden hangisi Kbrs sorunuyla ilgili yanl bir bilgi iermektedir?
A. Kbrs sorununun zmne ynelik grmeler devam etmektedir.
B. BM, 1983 ylnda kurulan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini tanmadn aklamtr.
C. GKRY tek bana Avrupa Birliine kabul edilmitir.
D. KKTC ile GKRYnin birlemesiyle ilgili referandumda Trk tarafnn olumsuz oylar birlemeyi
nlemitir.
E. 1974 ylnda Trkiye, Kbrstaki Trkleri korumak iin asker mdahalede bulunmutur.

235

BULMACA

2
3

4
5

7
6
8

9
11

10

12

15
13

14

SORULAR
1.

1995te hayatn kaybeden Bat Trakya Trklerinin haklar iin verdii mcadele ile tannm bir tp
doktoru ve siyasetidir.

2.

Afganistanda Taliban ynetimine muhalif olanlarn oluturduu birlik.

3.

Kresel snma konusunda mcadeleyi amalayan uluslararas ereve protokoln ad.

4.

KKTCnin kurucusu ve ilk cumhurbakan olan politikac.

5.

ABye tam yelik konusundaki kriterlerin belirlendii ehrin ad.

6.

Azerbaycana bal olan ve Trkiyenin garantrlnde bulunan zerk cumhuriyetin ad.

7.

Lbnandan doup Suriyeden geerek Hatay yaknlarnda denize dklen akarsu.

8.

Bosna Savan sona erdiren antlamann ad.

9.

Bata Trke konuulan lkeler olmak zere gelime yolundaki lkelerin kalknmalarna yardmc
olmak, bu lkelerle i birliini gelitirmek amacyla kurulan tekilatn ksa ad.

10. SSCBnin dalmas sonucu Alma At Deklarasyonu ile kurulan siyasi ve ekonomik birliin ad.
11. Rusyadan Trkiyeye doal gaz nakletmek iin Karadenizden geen byk boru hattdr.
12. Gorbaov tarafndan lkede demokratikleme amacyla uygulanm politikalarn tmne verilen
ad.
13. Mulann 7 km batsnda yer alan ve 1996 ylnda Trkiye ile Yunanistan arasnda krize neden olan
kayalklarn ad.
14. Trkiyede daha ok Gn Olur Asra Bedel, Selvi Boylum Al Yazmalm, Cemile gibi eserleriyle
tannan dnyaca nl Krgz yazar.
15. 1963te Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) arasnda imzalanan ortaklk anlamasnn
ad.

236

KAYNAKA
AA, Mehmet, DURGUT, Hseyin, Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, Toplumsal Geliim
Yaynlar, stanbul 2004.
AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yaynlar, stanbul 1994.
AKANDERE, Osman, Mill ef Dnemi, z Yaynclk, stanbul 1998.
AKBULUT, lhan, Kuzey Kbrs, Girne 1998.
AKN, Sina, Trkiye Tarihi c. IV, V, Bugnk Trkiye (1980-1995), Cem Yaynevi, stanbul 1997.
ALEKSIYEVI, Svetlana, ernobilden Sesler, Ayta Yaynclk, stanbul Ekim 2006.
ALPAY, Yaln, Trkiye Ekonomi Tarihi, Akademia Yaynlar, stanbul 2008.
ANDCAN, A. Ahat, Deiim Srecinde Trk Dnyas, Emre Yaynlar, stanbul 1996.
ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, MKM Yaynclk,
stanbul 2008.
_____________, Irak, ran ve ABD, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul 2004.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1995), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
Ankara 1993.
_____________, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara 1989.
_____________, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997.
ATAV, Trkkaya, II. Dnya Sava, leri Yaynlar, stanbul 2008.
Komisyon, Avrupa Topluluunu Kuran Temel Antlamalar, DPT Yaynlar, c. 1, Ankara 1993.
BAL, dris, Trk D Politikas, Ankara 2006.
BEHAR, Bra Ersanl, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994.
BENDER, Lionel, catlar, Sabah Kitaplar, stanbul 1997.
BREZNSK, Zbigniew, Byk k, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1994.
DAVER, Blent, ada Siyasal Doktrinler, Sevin Matbaas, Ankara 1969.
DOAN, Ahmed, Asimilasyon Kampanyas Hakknda Gerekler, Entegrasyon Aratrmalar
Enstits Yaynlar, Sofya 2003.
Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul 2007.
ERTUN, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi, Pnar Yaynlar, stanbul 2004.
Filistin: Ortadouda Bitmeyen Varolu Mcadelesi, HH nsani Yardm Vakf Ar-Ge Komisyonu,
stanbul 2003.
GORBAOV, Mihail, Perestroika, Gne Yaynlar, stanbul 1988.
GORK, Maksim, Ana, Oda Yaynlar, stanbul 1992.
GNLBOL, Mehmet ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, A. . SBF Yaynlar, Ankara 1983.
GNLBOL, Mehmet, Uluslararas Politika lkler-Kavramlar-Kurumlar, Attila Kitabevi, Ankara
1993.
GLER, Ugur , Elibey, tken Neriyat, stanbul 2006.
GRAK, Halil Grdal, Kbrs, Nesa Yaynclk, stanbul 2001.
GRKAN, hsan, Trk D Politikas ve Orta Dou, D Politikas Enstits Yayn, Ankara 1983.
GRSOY, Cevat, NALCIK, Halil, KURAN, Ercment, Kbrs ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma
Enst. Yaynlar, Ankara 1964.
GZEL, Hasan Celal, Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ankara 2001.
HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Mopsan Matbaaclk, stanbul 2006.
_____________, Ermeni ddialar, Mopsan Matbaaclk, stanbul 2006.
HART, Liddell, kinci Dnya Sava Tarihi, c. 1-2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998.
HAYES, Carlton, Milliyetilik: Bir Din, z Yaynlar, stanbul 1995.
HEMNGWAY, Ernest, anlar Kimin in alyor, lk Basm Yayn, stanbul 1984.
nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), TBMMde ve CHP Kurultaylarnda, stanbul 1946.
NAN Sleyman , Ercan HAYTOLU,Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, An Yaynclk, Ankara 2006.
ZZETBEGOV, Aliya, Tarihe Tanklm, Klasik Yaynlar, stanbul 2003.
JACOBSEN, Hans-Adolf, Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, Genelkurmay Basmevi,
Ankara 1989.
KARAHAN, Abdlkadir, M. Ali Cinnaha Armaan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1977
KARAKOYUNLU, Ylmaz, Yorgun Mays Ksraklar, Doan Kitap, stanbul 2005.
KENNEDY, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara
1990.
KOAK, Cemil, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), c. 2, letiim Yaynlar, stanbul 2003.
Komisyon, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994.
Komisyon, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Avrasya Dosyas, c. 3, say 3,
Al Matbaas, Ankara 1996.

237

KAYNAKA
KSE, Hseyin, Kanl zler,Ekspres Print, Sofya,2001
LANGLOIS, Georges ve dierleri, 20. Yzyl Tarihi, Nehir Yaynlar, stanbul 2000.
LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev: M. Kratl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1970.
LYNTON, Norbert, Modern Sanatn yks, Remzi Kitabevi, stanbul 1991.
MCNEL, William H, Dnya Tarihi, ev: Alaeddin ENEL, mge Kitabevi Yaynclk, stanbul 2007.
MER, Cemil, Umrndan Uygarla, tken Yaynevi, stanbul 1974.
MUALLMOLU, Nejat, Btn Ynleri ile Hitabet, Avcol Matbaas, stanbul 1991.
NARAYANAN, K. R., Nehru ve Vizyonu, DC Offiset Printers, 1989.
NEHRU, Jawaharlal, Kzma Mektuplar, Doruk Yaymclk, Ankara 2002.
ORAN, Baskn, Trk D Politikas, c.I-II, letiim Yaynlar, stanbul 2006.
KE, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, Kervan Yaynlar, stanbul
1981.
ZDA, mit, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, Hikmet Neriyat, stanbul 1991.
ZDEMR, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul 1995.
ZTRK, Kzm, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 1981.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih (1918-1994), mge Kitabevi, Ankara 1989.
SARAY, Mehmet, Krgz Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul 1993.
_____________, Kazak Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul 1993.
_____________, Azerbaycan Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul 1993.
_____________, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii III. Cumhurbakan
Celal Bayarn Hatralar ve Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000.
SAY, Ahmet, Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara 1997.
SAYILAN, Nazm Dndar, Kore Harbinde Trklerle, MEB Yaynlar, Ankara 2003.
SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Kasm 2004.
SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. 1, Ankara 1989.
SNMEZOLU, Faruk, Trk D Politikas, Der Yaynlar, stanbul 2006.
STENBECK, John, Gazap zmleri, Remzi Kitabevi, stanbul 1993.
STRADLING, Robert, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul
2003.
TILI, L. Doan, Milliyetiliin Penesindeki Kosova, mit Yaynclk, Ankara 1999.
TURAN, mer, Medeniyetlerin att Nokta Orta Dou, Acar Matbaaclk, stanbul 2003.
UAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2001), Filiz Kitabevi, stanbul 1995.
UNAN, Fahri, Trk Tarihi ve Atatrk, Yrtrk Fikir, Kltr ve Sanat Dergisi, Yl: 10, Say: 59,
stanbul Ocak - ubat 2005.
WOODRUFF, William, Modern Dnya Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul 2006.
YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c. III, Belge Yaynlar, stanbul 1992.
YILMAZ, Trel, Uluslar Aras Politikada Orta Dou, Aka Yaynlar, Ankara 2004.
ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1995.
Trk D Politikas, Ed: Baskn ORAN, letiim Yaynlar, c. I-II, stanbul 2006.
Atatrkn Mill D Politikas, c. 1-2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992.
Ana Britannica, c. 13-22, Hrriyet Yaynlar, stanbul 1994.
Ana Britannica, c. 21, Ana Yaynclk A, stanbul 1992.
Ana Britannica, c. 16, Ana Yaynclk, stanbul 1989.
Avrasya Dosyas, Srbistan Bosna-Hersek zel, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar
Dergisi, Cilt 3, Say 3, Ankara 1996.
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 1-2-3-4, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Ek cilt), a Yaynlar, stanbul 1993.
Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul 2007.
Meydan Larousse, c. 4-8, Meydan Yaynevi, stanbul 1972.
Meydan Larousse, c. 22, Milliyet Gazetecilik A, stanbul 1986.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say 20.
National Geographic Resimli Dnya Tarihi, Ed. Neil KAGAN, Dou Grubu letiim Yaynclk,
stanbul 2007.
Temel Britannica, c. 13, Hrriyet Ofset, stanbul 1993.
Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, c. 1-5-6, Milliyet Yaynlar, 1994.
Times Dnya Tarih Atlas, Karacan Yaynlar, stanbul 1980.
Trkler Ansiklopedisi, c. 18, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002.

238

Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynclk, stanbul 1983.

Yeni Trk Ansiklopedisi, c.15, hlas Yaynclk, stanbul 1994.
Yeni Trk Ansiklopedisi, c. 11, tken Neriyat, stanbul 1985.
nternet Adresleri
http://nchs.ucla.edu/standards/thinking5-12.html
turkish.turkey.usembassy.gov
www.asam.org.tr
www.atam.gov.tr
www.botas.gov.tr
www.bsec-organization.org.
www.census.gov
www.cevreorman.gov.tr
www.devletarsivleri.gov.tr
www.dpt.gov.tr
www.ena.lu
www.eraren.org
www.fao.org
www.gap.gov.tr
www.guncel.net
www.kizilay.org.tr
www.kktcb.eu.
www.kuresel-isinma.org
www.mfa.gov.tr
www.mimoza.marmara.edu.tr
www.nato.int
www.nsuleymanoglu.k12.tr
www.ogm.meb.gov.tr
www.oic-oci.org/oicnew/
www.saglik.gov.tr
www.sam.gov.tr/tur/samnotlari.php
www.tbmm.gov.tr
www.tika.gov.tr
www.ttk.gov.tr
www.tuba.gov.tr
www.tubitak.gov.tr
www.tik.gov.tr
www.ua.gov.tr
www.un.org.tr
www.taek.gov.tr
www.trt.com.tr/ (14.12.2008)
www.tsk.mil.tr
www.turkiyeavrupavakfi.org/haber (13.01.2008)
www.usiad.net
www.yeogm.meb.gov.tr
Basndan, nternetten Haberler
1. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=16646 (24.04.2005)
2. TURGUT, Serdar, Akam Gazetesi, 12.08.2008
3. Yenia Gazetesi, 25.11.2007 (Hocal Katliam)
4. http://www.haber7.com/haber/20050420/Acikta-gida-satisina-AB-yasagi.php (20.04.2005)
5. Star Gazetesi, 07.10.2005
6. http://www.moralhaber.net/23759_Sirplar-Bosnaklari-Osmanli-sayiyor.htm (13.09.2007)
7. www.dengegazetesi.com (11.07.2008)
8. www.ntvmsnbc.com/search/Redirect.asp?id=135290 (Ancak Hepsi ld) (14.03.2006)
9. Star gazetesi, 12.12.2008
10. http://www.haber7.com./internet_hastaligi_ders_konusu_oldu.php(16.08.2006)
11. www.yenisafak.com.tr/resim/site/pter3dd9374a3 (21.07.2008)
12. YILMAZER, Trkan, Akam Gazetesi, 18.08.2008

239

22.11.2001 tarihli, 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124
BM AIDSle Mcadele Program (UNAIDS) 2006 raporu
DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir.
Dnya Bankas The Employment Imperative raporu, 2007
Gne Gazetesi, 02.01.1985 (KDV)
http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/247979.asp (BTC Konsorsiyumu) (13 Aralk 2003)
http://www.nukte.org
Hrriyet Gazetesi, 06.03.1995 (Yz Yllk Rya)
Hrriyet Gazetesi, 11.09.2008 (Ayn Milletin Paralaryz)
Hrriyet Gazetesi, 18.08.1999 (Deprem)
Radikal Gazetesi, 11.12.2008
Radikal Gazetesi, 15.04.2003
Sabah Gazetesi, 24.10.2008 (Trkmenistanla Dostluk Projesi)
Tercman Gazetesi, 17.01.1991
Vatan Gazetesi, 21.03.2003
OKTAN SEMEL SORULARIN CEVAP ANAHTARI
1.NTE
1-D
2-C
3-C
4-A
5-E

2. NTE
1-D
2-B
3-B
4-A

3.NTE
1-B
2-D
3-E
4-C

4.NTE
1-C
2-A
3-E
4-B
5-D

240

5.NTE
1-C
7-C
2-C
8-E
3-A
9-D
4-D
10-C
5-A
11-A
6-D
12-D

SZLK
A
anlama: Dnce ve ama bakmndan birleip uyuma.
antlama : ki ya da daha ok devlet arasnda yaplan balayc yazl szleme.
asimilasyon: Farkl kkenden gelen aznlklar veya etnik gruplar, bunlarn kltr birikimlerini,
kimliklerini baskn doku ve yap iinde eriterek yok etme srecinin sonu.
aznlk: Bir lkede ayr soydan veya inantan olan ve sayca az bulunan topluluk, ekalliyet.
B
bolevik : Rus Sosyal Demokrat i Partisinin V. Lenin nclndeki hizbi olup, 20. yzyln
balarnda disiplinli, profesyonel, kk bir devrimci grubun nclnde bir parti yaplanmasn
ngren ve Rusyada dorudan sosyalizme geilmesi gerektiini savunan Menevik kart grup.
boykot : Bir kimse, bir topluluk veya bir lkeyle amaca ulamak iin her trl ilikiyi kesme.
buhran : Bunalm, kriz.
C-
cz : Bir btn oluturan blmlerden her biri.
arlk : arn ynetiminde bulunan devlet
D
deklarasyon : Bildirme, duyurma, ilan etme.
demirperde : kinci Dnya Sava sonras souk sava dneminde, batl lkelerin kendilerini
Dou Bloku lkelerinden ayran snra ve bu lkelere taktklar ad.
derebeyi : Ortaada derebeylik sisteminde; zerinde yaayan insanlarla birlikte topran sahibi
olan, atolarda oturan, silahl askerler besleyen asilzade.
derpi : nde olan, ncelikli olan.
diktatr : Btn siyasi yetkileri kendinde toplam bulunan kimse
doktrin : reti.
duma : Rus parlamentosunun alt kanad.
E
emperyalizm : Bir milletin smr temeline dayanarak baka bir milleti siyasi ve ekonomik
egemenlii altna alp yaylmas veya yaylmay istemesi, yaylmaclk, yaylmclk.
enflasyon : Gereinden fazla art,para ikinlii.
etnik : Kavimle ilgili, budunsal, kavm.
F-G-
federe devlet: Bir federasyona bal olan.
feshetmek : Verilmi bir yargy kaldrmak, bozmak.
H
hanlk : Hann egemenliindeki lke.
harp : Sava.
hasla : Bir iten elde edilen sonu.
hviyet : Kimlik.
I-
ideoloji : Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir partinin, bir grubun
davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din, moral, estetik dnceler btn.
ihtill : Bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn veya ynetim dzenini deitirmek
amacyla kanunlara uymakszn cebir ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketi, devrim.
ikame : 1. Yerine koyma, yerine kullanma. 2. Ortaya koyma.
iktisadiyat : ktisad bilgisi, ekonomi bilgisi.
iktizas : Gerekli olma, gerekme.
ilhak : 1. Katma, balama, ekleme. 2. Egemenlii altna alma.
inhisar : 1. Tekel. 2.Tek bana sahip olma.
intifa : Yararlanma, faydalanma.
ithalat ikamesi : Dalm ikamesi.
itham : Sulama, sulu grme.
itilaf : Ayrlk, anlamazlk, aykrlk, uyumazlk.
ittihaz : 1. Sayma, tutma. 2. Alma.

241

SZLK
J-K-L
katliam: Topluca ldrme, krm, soykrm.
konferans : Uluslararas bir sorunun zlmesi iin yaplan toplant.
kongre : eitli lkelerden yneticilerin, elilerin, delegelerin katlmasyla yaplan toplant.
konsey : 1. Ynetim grevi yklenmi kimselerden oluan topluluk. 2. Baz sorunlar grp
tartmak iin toplanan meclis.
liberalizm : Devletin bireylerin medeni, iktisadi ve siyasi haklarnn nn at ve serbest
piyasay ne kartt, siyasi felsefi akm.
M-N
milis : 1. Orduya katlan gnll. 2. Baz lkelerde yardmc gvenlik gc.
monari : Siyasi otoritenin genellikle miras yolu ile bir kiinin zerinde topland devlet dzeni
veya rejim, tek erklik.
muayyen : Belirli, belirlenmi.
muhalif : Kar olan.
muharebe : Savan blmlerinden biri.
mukavemet : Dayanma, kar durma, kar koyma, direnme, direni, dayanrlk.
murakabe : Denetleme.
mcahit : Kutsal lkler uruna savaan kimse, alperen.
mlkiyet : Kendisinin olan bir eyi yasa erevesinde istedii gibi kullanabilme hakk.
mrekkep : Birlemi, birleik.
msavat : Eitlik, denklik.
mttefik : ttifak eden. Birbiriyle ayn fikirde olan. Birlemi, anlam olan.
mzakere : Bir konuyla ilgili fikir alveriinde bulunma.
nazizm : Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan Nasyonal Sosyalist Partisinin,
Alman rknn stnln savunan politikas, Hitlercilik.
O--P-R
pakt : Antlama.
plebisit : 1. Devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete balanacayla ilgili oylama.
2. Halk oylamas.
proleterya : emeki snf, emeini sermayeciye satarak geimini salayanlarn oluturduu
toplum kesimi.
referandum : Halk oylamas.
remiz: Simge, rumuz.
S-
siyonizm : XIX. yzyl sonlarnda eitli lkelerde Yahudilerce ortaya atlan, Filistinde bamsz
bir Yahudi devleti kurmay amalayan akm.
sosyalist : Sosyalizm yanls, toplumcu.
sovyet : 1. 1990 ncesi SSCBye zg, sosyalist toplumun siyasal rgtlenme biimlerinden biri
olan danma kurulu.
2. 1990 ncesi SSCB halkndan olan ve bu halka zg olan kimse.
ra : Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma kurulu.
T
tahkikat : soruturma.
takrir : Yerletirme, yerletirilme.
tanzim: 1. Sraya koyma, sralama. 2. Dzenleme, dzen verme, yoluna koyma.
tecelli : Belirme, grnme, ortaya kma, zuhur etme, meydana kma.
tedhi : Korkutma. Dehete drme. rktme.
totaliter : Demokratik hak ve zgrlklerin bask altnda tutulduu, btn yetkilerin bir elde veya
kk bir ynetici grubunun elinde topland demokratik olmayan (devlet dzeni), btncl.
U-
lk : Ama edinilen, ulalmak istenen ey, ideal.
ltimatom : 1. Bir devletin baka bir devlete verdii ve hibir tartma veya kar koymaya yer
brakmakszn, tand srede isteklerinin yerine getirilmesini istedii nota.
2. Uyulmas gereken kurallar kesin bir dille anlatma.

242

SZLK
T
tahkikat : soruturma.
takrir : Yerletirme, yerletirilme.
tanzim: 1. Sraya koyma, sralama. 2. Dzenleme, dzen verme, yoluna koyma.
tecelli : Belirme, grnme, ortaya kma, zuhur etme, meydana kma.
tedhi : Korkutma. Dehete drme. rktme.
totaliter : Demokratik hak ve zgrlklerin bask altnda tutulduu, btn yetkilerin bir elde veya
kk bir ynetici grubunun elinde topland demokratik olmayan (devlet dzeni), btncl.
U-
lk : Ama edinilen, ulalmak istenen ey, ideal.
ltimatom : 1. Bir devletin baka bir devlete verdii ve hibir tartma veya kar koymaya yer
brakmakszn, tand srede isteklerinin yerine getirilmesini istedii nota. 2. Uyulmas gereken
kurallar kesin bir dille anlatma.
V-Y-Z
yaym : Kitap, gazete vb. okunacak eylerin baslp datlmas, neir.
yayn: Baslp sata karlan kitap, gazete gibi okunan veya radyo, televizyon araclyla halka
sunulan, duyurulan, iletilen ey, neriyat.
zirve : Bir ite ulalan en st aama.

243

KRONOLOJ
1919- Paris Bar Konferans
1920- 10 Ocak, Milletler Cemiyetinin kurulmas
1922- Faizmi talyada iktidara gelmesi
1929- Ekonomik buhrannn kmas
1932-18 Temmuzda Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas
1933- Haziran, Hitlerin iktidara gelmesi
1934- 9 ubat Balkan Antant
1936- 20 Temmuz Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi
1937- 8 Temmuz, Sadabat Pakt
1939- 30 Haziran, Hatayn Anavatana Katlmas
1939- 1 Eyll, Hitlerin Polonyaya saldrmas
1939- 3 Eyll, Fransa ve ngilterenin, Almanyaya kar sava ilan etmesi
1939- 28 Eyll, Almanyann, Varovay (Polonya) igali
1940- 10 Mays, Almanyann, Hollanda, Belika ve Fransaya saldrmas
1941- 22 Haziran, Hitlerin Rusyaya saldrmas
1942- Mays ABD ve Japon filolar Mercan denizinde karlamas ve Japonyann yenilmesi
1943- Temmuz, Mussolininin iktidardan dmesi, ve talyann savatan ekilmesi
1944- 6 Haziran, ngiliz-ABD birliklerinin Normandiya kartmas
1945- 7 Mays, Almanya kaytsz artsz teslim olmas ve Avrupada savan sona ermesi
1945- Hiroimaya ve Nagazakiye atom bombalarnn atlmas
1945- 2 Eyll, Japonya ile atekes antlamas imzaland ve II. Dnya Sava sona erdi
1947- srail devletinin kurulmas
1947- Truman Doktrini
1947- Marshall Plan uygulanmas
1947- 5 Ekim, Cominformun kurulmas
1949- 25 Ocak, Comecon kurulmas
1949- 23 Mays, Bat Almanya veya resmi ad ile Federal Alman Cumhuriyetinin kurulmas
1949- NATO (Kuzey Atlantik ttifak)nun kurulmas
1949- 5 Mays, Londrada Avrupa Konseyinin kurulmas
1950- Kore Savann k
1951-18 Nisan, Avrupa Kmr ve elik Topluluunun kurulmas
1953- 28 ubat, Balkan Paktnn kurulmas
1955- 24 ubat, Badat Paktnn kurulmas
1955- 14 Mays, Varova Paktnn kurulmas
1957- Roma Andlamas ile AETnin kurulmas
1960- Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas
1962- ABD Kba fze krizi ald
1967- srail ile Arap devletleri arasnda Ekim Sava
1969- slam Zirvesinin oluturulmas,
1972- 26 Mays, SALT-I Antlamas
1973- Petrol krizi
1975- Helsinki Anlamas
1979- Msr ile srail arasnda Camp David Andlamasnn imzalanmas
1979- ran devrimi
1979- SSCBnin Afganistan igal etmesi
1980- ran-Irak sava
1989- Kasm, Berlin Duvarnn yklmas
1990- SSCBin dalmas ve Souk Savan sona ermesi
1990- Austos, Irakn Kuveyti igal etmesi
1991- Aralk, Bamszlk Devletler Topluluunun kurulmas
1996- Ocak, Dayton Bar Andlamas ile Bosna Savann sona ermesi
2001- Dnya Ticaret Merkezine saldr dzenlendi
2003- ABD ve ngiliz kuvvetlerinin Iraka saldrmas
2005- Kyoto Protokolnn yrrle girmesi

244