Markuze

doc.
dr Filip Kovaevi
Markuze u Podgorici
ciklus predavanja
Markuze u Podgorici
ciklus predavanja
doc. dr Filip Kovaevi

Izdava
Centar za graansko obrazovanje
Za izdavaa
Daliborka Uljarevi
Biblioteka
Aktivno graanstvo
Urednik
dr Vladimir Pavievi
Dizajn i produkcija
Ilija Peri, identity & promotion
Lektura i korektura
Centar za graansko obrazovanje
tampa
Studio MOUSE - Podgorica
Tira
300 primjeraka
ISBN 978-86-85591-17-4
COBISS.CG-ID 19808272
Markuze u Podgorici
ciklus predavanja
Podgorica, 2012.
Sadraj:
Predgovor ......................................................................................................7
Napomena autora ..........................................................................................9
Uvod ...........................................................................................................11
Hronologija Markuzeovog ivota .................................................................15
Markuze i Hajdeger .....................................................................................17
Markuze i frankfurtski Institut za drutvena istraivanja ..............................19
O kritici hedonizma ....................................................................................21
Eros i Civilizacija: uvod ...............................................................................25
Eros i Civilizacija: detaljna analiza ...............................................................29
Pod vladavinom principa realnosti ...............................................................33
Filozofski intermezzo ...................................................................................39
Izvan principa realnosti ...............................................................................41
Estetska civilizacija ......................................................................................45
Racionalni Eros ........................................................................................47
Epilog..........................................................................................................51
Esej o osloboenju.......................................................................................53
Esej o osloboenju: detaljna analiza .............................................................55
Bibliografija .................................................................................................63
Markuze u Podgorici - ciklus predavanja
Predgovor
U svom djelu ovjek i drutvo, koje je prvi put objavljeno 1963.
godine, Don Plamenac je, opisujui marksistiku drutvenu teoriju, zapisao:
Marksizam je jedna od najbogatijih i najsugestivnijih drutvenih teorija i
vrijedna je paljivog ispitivanja. Ona je uzbudljiva na dva naina: ona duboko
pokree radikala, koji je nezadovoljan postojeim svijetom i koji traga za
filozofijom koja e ga voditi u njegovom nastojanju da ga promijeni, i podstie
radoznalost i matu istraivaa iji predmet nije da promijeni drutvo, ili da
sprijei njegovu promjenu, nego da uvea nae znanje o njemu.
Ova Plameneva zapaanja o vrijednosti i uticajima marksistike drutvene
teorije u punoj mjeri vae za Filipa Kovaevia, iji su tekstovi, pripremani
za ciklus predavanja posveen teoriji Herberta Markuzea, objavljeni u ovoj
publikaciji Centra za graansko obrazovanje (CGO). Idejna linija koja
vezuje dvojicu autora, Filipa Kovaevia i Herberta Markuzea, je tradicija
neomarksizma. Ona je zaronjena u idejne svijetove Zigmunda Frojda, sisteme
Kanta i Hegela, Rajha i drugih. Ali je cilj jasan, odnosi se na razmatranje
mogunosti promjene i prevazilaenja statusa quo u drutvima savremenog
kapitalizma.
Namjera Filipa Kovaevia je da ovim tivom itaoca uvede u idejni svijet
Herberta Markuzea. Taj svijet oblikovan je uticajima Hajdegera u frajburkom
periodu Markuzeovog ivota, potom idejama saradnika Instituta za drutvena
istraivanja, meu kojima su najpoznatiji Horkhajmer, Adorno, Benjamin i
From. U uvodnim stranicama ovog zbornika dat je izvod iz bio-bibliografije
Herberta Markuzea, u okviru kojeg saznajemo i o njegovim savremenicima,
uticajima kojima su proeta njegova djela i osnovne ideje.
Centralno Kovaevievo interesovanje usmjereno je, pak, na analizu ideja
dva Markuzeova djela: Eros i Civilizacija i Esej o oslobaanju. Analiza je
temeljna i autentina, zasniva se na itanju i kritikom sagledavanju izvornog
teksta, to autorovu analizu ini posebno vrijednom. Dovoljno je proitati
pobrojane izvore na kraju izdanja i zakljuiti da sadrina ove zbirke ne poiva
na interpretacijama i pukoj reprodukciji tuih tumaenja. tavie, autor se, u
cjelinama u kojima se poziva na prevod ili tumaenja Markuzeovih ideja kod
drugih autora, prema tim tumaenjima postavlja strogo kritiki.
7
Filipu Kovaeviu se jedino moe zamjeriti to kritiki pristup koji

primjenjuje prema autorima koji su netano ili nedovoljno precizno tumaili
Markuzeove ideje, ne primjenjuje u postupku analize i tumaenja Markuzea
samog ili mu to za ovu priliku nije ni bila namjera. Izuzetak moemo pronai
samo na jednom mjestu u analizi Erosa i Civilizacije, pa ak i tada samo u vrsti
nagovjetaja nesaglasja sa Markuzeovim tumaenjem Rajha. To, meutim, ne
znai da ovo izdanje nije i poziv na polemiku sa Markuzeom i sa Kovaeviem.
Dr Vladimir Pavievi
Napomena autora
Ovaj ciklus predstavlja 12 predavanja o Erosu i civilizaciji i Eseju o
osloboenju filozofa i aktiviste Herberta Markuzea koja sam odrao u periodu
od februara do juna 2011. godine u prostorijama Centra za graansko
obrazovanje (CGO) u Podgorici.
Ciklus se bavio vanim tematskim oblastima ovih Markuzeovih
djela, ukljuujui njihovu detaljnu tekstualnu analizu dopunjenu mojim
tumaenjima.
Posebno se zahvaljujem Milici Milonji za pripremu tehnikih uslova
za odravanje ciklusa, kao i polaznicima predavanja za njihove inspirativne
komentare i diskusije.
Podgorica, februar 2012

10
Uvod
Kada sam poeo da razmiljam o ovom ciklusu predavanja o Herbertu
Markuzeu u ljeto 2011, nisam mogao ni da pretpostavim koliko e njegove
ideje biti relevantne upravo u sadanjem svjetskom politikom momentu.
Naime, teko je tada bilo i pomiljati da e pobune protiv dugogodinjih
nedemokratskih reima u arapskom svijetu, za sada samo u Tunisu i Egiptu,
ali vjerovatno i u drugim arapskim zemljama, postii takav dramatian uspjeh.
Da bi se duh pobune proirio, pa i na ovaj na region, a ve ima naznaka
za to u Albaniji i Srbiji, potrebno ga je teorijski osnaiti i pokazati istorijski
kontinuitet promiljanja o pobuni protiv postojeeg, kao i izgradnji drugaijeg,
boljeg svijeta. Stoga Markuze, kao eminentni teoretiar pobune protiv
politikog i drutvenog statusa quo, predstavlja glas koji je vano razumjeti,
i to posebno zbog toga da pobune, kojih je uvijek bilo, ne bi skrenule na
pogrean, nedemokratski put, to i jeste bio najei njihov rezultat.
Markuzeove ideje su dostigle svoj zenit popularnosti upravo u periodu
politiko-drutvene krize na Zapadu 60tih godina prolog vijeka. Kao to
navodi njegov bivi student, sada poznati profesor i autor Endrju Finberg
(Andrew Feenberg), tih godina Markuze je bio pravi ede revolucije. Naime,
Markuze je roen 1898. i krajem 60tih je imao sedamdeset godina. On je za
svoje studente, bilo amerike ili evropske, (pa ak i jugoslovenske, jer bi ljeti
dolazio da dri predavanja u okviru Korulanske ljetne kole), dakle za ove
dvadesetogodinjake roene poslije Drugog svjetskog rata, predstavljao sponu
sa autentinim duhom Oktobarske revolucije, kao i sa duhom pobuna koje su
se odvijale irom Njemake neposredno poslije Prvog svjetskog rata u kojima je
i sam uestvovao. Iako je bio roen u vrlo bogatoj jevrejskoj porodici, Markuze
je tako ve u mladosti pokazao elju da prui svoj doprinos borbi za korjenite
promjene u drutvu koje bi vodile ostvarivanju uslova za dostojanstven ivot
svih graana i graanki.
Iz psihoanalitike perspektive, koja, kao to znate, predstavlja predmet
mog istraivakog zanimanja, bilo bi interesantno pokuati objasniti to je
u njegovom ranom djetinjstvu motivisalo taj pobunjeniki zanos. Meutim,
knjige koje se bave Markuzeovim idejama, meu kojima bih izdvojio knjige
ve pomenutog Endrjua Finberga, kao i Daglasa Kelnera (Douglas Kellner),
profesora na UCLA-u, turo izvjetavaju o njegovom ivotu i mnogo vie se
11
bave njegovim idejama. Njegov sin iz prvog braka (inae, Markuze se enio
tri puta, dva puta je ostajao udovac) Piter Markuze (Peter Marcuse) istie da
je njegov otac brino uvao svoju privatnost, a da mnoga lina pisma nije
sauvao, tako da e izvor njegove pobunjenike motivacije vjerovatno zauvijek
ostati tajna. Meutim, ono to imamo pred nama su postupci u odraslom
dobu (pa ak i u treem dobu kada je stekao svjetsku slavu) i naravno ideje.
U tom pogledu, uz knjige koje je objavio za ivota, a na ovim
predavanjima emo detaljno analizirati knjigu Eros i Civilizacija, kao i knjigu
Esej o osloboenju, treba ukljuiti i est tomova njegovih do sada neobjavljenih
naunih radova, govora, intervjua i pisama koje od 1998. godine u razmaku od
3 godine objavljuje poznata meunarodna izdavaka kua Rutled (Routledge).
Do sada su objavljeni tomovi: broj 1 o tehnologiji, ratu i faizmu, broj 2 o
kritikoj teoriji drutva, broj 3 o temeljima nove zapadne ljevice, broj 4 o
umjetnosti i osloboavanju, a oekuju se tom broj 5 o filozofiji, psihoanalizi
i emancipaciji, kao i tom broj 6 o marksizmu, revoluciji i utopiji. Izgleda da
je najinteresantnije ostavljeno za kraj, ali nita zato, i ovo to je objavljeno do
sada je vrlo zanimljivo i zaokupie svu nau panju na ovim predavanjima.
Prije nego ponem da govorim o hronologiji Markuzeovog naunog rada,
pomenuo bih jedan detalj koji vezuje mene lino za Markuzea. Naime, kada
sam nauio kako da napravim veb stranicu na internetu u septembru 1997,
odmah sam to znanje uposlio da napravim veb stranicu o idejama Herberta
Markuzea. Tu sam predstavio meni vane citate iz veine njegovih knjiga.
Poto je to bila prva veb stranica o Markuzeu na cijelom internetu bila je na
prvom mjestu svih svjetskih internet pretraivaa, tako da sam imao na stotine
posjeta mjeseno iz svih dijelova svijeta. Najinteresantnije je bilo kada mi se
preko emaila obratio Markuzeov unuk Harold i pohvalio moju stranicu. On
je kasnije napravio jednu izuzetno detaljnu veb stranicu o svom edu koja
postoji i danas. Na toj stranici u kratkom zapisu pominje i moju web stranicu
(koja je izbrisana sa servera Univerziteta drave Mizuri kada sam doktorirao
i odselio se nazad u San Francisko) i daje link na kome se mogu nai citati iz
Markuzeovih djela koje sam bio izdvojio kao znaajne.
Krajem oktobra 2011. uestvovao sam na meunarodnoj konferenciji o
idejama Herberta Markuzea na Univerzitetu drave Pensilvanije u Filadelfiji
koju je organizovalo Meunarodno drutvo Herberta Markuzea (The Herbert
12
Marcuse International Society), iji sam redovni lan. Na toj konferenciji sam
predstavio svoj nauni rad Markuze u Jugoslaviji koji se bavi recepcijom ideja
Herberta Markuzea na naem podruju i ije sam neke djelove integrisao u ovu
knjigu. Takoe sam upoznao najpoznatije svjetske poznavaoce Markuzeovog
djela (od kojih sam neke pomenuo i na predavanjima) Daglas Kelnera,
Endrjua Finberga, Anelu Dejvis (Angela Davis), Arnolda Fara (Arnold Farr),
Piter-Ervin Jensena (Peter-Erwin Jensen), Endrjua Lamasa (Andrew Lamas),
kao i cijelu Markuzeovu porodicu, ukljuujui i njegovog sina Petera, krepkog
osamdeset-trogodinjaka.
13
14
Hronologija Markuzeovog ivota

Najbolji hroniar Markuzeovog ivota na engleskom jeziku je njegov
bivi student Daglas Kelner. On je napisao uvode za sve tomove neobjavljenih
Markuzeovih tekstova koji su ovih nekoliko godina u tampi. Stoga u
se za najvanije detalje Markuzeovog ivota pozivati na Kelnerove kratke
biografske crte.
Poslije Prvog svjetskog rata u kome se nije borio, mada je krajem rata
bio regrutovan, Markuze se upisao na univerzitet prvo u Berlinu, a zatim u
Frajburgu. U Frajburgu je studirao njemaku knjievnost i filozofiju. Prvo
njegovo znaajno djelo je njegov diplomski rad (tadanji naziv je bio disertacija)
koji nosi naslov Njemaki umjetniki roman. Ova knjiga nije do sada u cjelosti
objavljena na engleskom jeziku, a ja u o njoj dati kratak komentar oslonjen
na jedan njen dio koji je objavljen u ve navedenom tomu broj 4, kao i na
zabiljeke Daglasa Kelnera. Ono to se odmah moe rei je da je tematika
veze izmeu umjetnosti i drutveno-politikih prilika bila konstanta u
cijelokupnom Markuzeovom filozofskom opusu. Dakle, njegova prva knjiga
je bila o umjetnosti, isto kao i njegova posljednja knjiga napisana u razmaku
od skoro ezdeset godina. Na koji nain estetika teorija i praksa moe da utie
na promjenu shvatanja ljudi prema drutvu u kome ive je jedno od glavnih
pitanja koje je Markuze postavljao u svakom svom djelu. On nikada nije
izgubio uvjerenje da umjetnost moe biti putokaz ka boljem i tolerantnijem
svijetu. Markuze je vidio umjetnost kao vanu komponentu u motivisanju i
razvoju kritike svijesti prema drutvenim anomalijama i patologijama.
Kelner objanjava da Markuzeova prva knjiga ima hegelijansku dijalektiku
strukturu, to znai da Markuze smatra da razvoj njemake knjievnosti nije
sluajan nego da posjeduje odreenu racionalnu strukturu koja slijedi isto tako
racionalnu i predvidljivu dinamiku razvoja drutveno-ekonomskih prilika. To
znai da kasniji pisci odgovaraju na protivrjenosti i neizvjesnosti onih koji
su pisali prije njih, dakle, postoji dijalektika povezanost izmeu pisaca ranije
i kasnije generacije. Tako na primjer na pitanju koja nisu mogli da razrjee
Gete (Goethe) i Keler (Keller) odgovara Tomas Man (Thomas Mann) koji je
generacijski doao poslije njih. Markuze se ovdje pokazuje kao pobornik ideje
neminovnog istorijskog progresa, ideje koju nikada nee potpuno odbaciti,
iako e se donekle osloboditi hegelijanskog elana svoje mladosti. Ono to
15
je interesantno je da se mnoge ideje koje e obiljeiti kasniji Markuzeov

rad pojavljuju u ovoj prvoj knjizi. Posebno je u tom smislu vana veza koju
Markuze istie izmeu slobodnog ispoljavanja emocija (Erosa) i potencijala za
drutvenu emancipaciju u odreenom istorijskom periodu. Ta veza tj. odnos
e predstavljati okosnicu njegovog djela Eros i Civilizacija kojim emo se
detaljno pozabaviti.
Poslije zavretka studija u Frajburgu, Markuze nekoliko sljedeih godina
naputa akademsku zajednicu i sa prijateljima dri jednu antikvarnicu u
Berlinu. Tih godina u svoje slobodno vrijeme sastavlja bibliografiju svih
knjiga o Fridrihu ileru (Schiller) uticaj ijih ideja se jasno vidi u kasnijim
Markuzeovim promiljanjima o jednoj drugaijoj, ne-kapitalistikoj
civilizaciji. Kada se 1927. pojavila Hajdegerova knjiga Bie i Vrijeme, koja
je zbog svoje izraene originalnosti i uvjerenja da svojim pristupom rui
temelje dvije i po hiljade godina stare filozofske tradicije, izazvala senzaciju
u intelektualnim krugovima Evrope, Markuze odluuje da se vrati u Frajburg
i postane Hajdegerov asistent. U Frajburgu ostaje vie od pet godina sve do
dolaska nacista na vlast u Njemakoj kada zbog ivotne ugroenosti zajedno
sa enom i malim sinom odlazi prvo u vajcarsku, a zatim u Pariz. Iz Pariza se
1938. seli sa porodicom za SAD.
16
Markuze i Hajdeger
Komplikovan je odnos izmeu Markuzea i Hajdegera. To naravno
ne treba posebno da udi, imajui u vidu da je Hajdeger 1933. kao rektor
univerziteta u Frajburgu iz koga su bili odstranjeni svi Jevreji, ukljuujui i
njegovog mentora Edmunda Huserla (Husserl) i asistentkinju Hanu Arendt
(Arendt), dao entuzijastinu podrku nacistikom reimu. Hajdeger nije
uinio ama ba nita da potedi od svoje prijatelje i kolege od progona. U
tom kontekstu interesantno je obratiti panju na pisma koja su razmijenili
Markuze i Hajdeger odmah po zavretku Drugog svjetskog rata. Ta pisma su
objavljena u tomu broj 1 nedavno objavljenih Markuzeovih rukopisa.
Postoje tri pisma: dva pisma Markuzea Hajdegeru, kao i Hajdegerov
odgovor na prvo pismo. Markuze pie Hajdegeru prvi put 28. avgusta 1947,
podsjeajui Hajdegera na njihov prvi poslijeratni susret u proljee te godine.
U pismu Markuze spoitava Hajdegeru to je 1933. bio vatreni pristalica
nacizma, a ak ni 1945. godine se nije javno ogradio i osudio nacistiku
ideologiju i njene zloine. Markuze kae da je to javno izvinjenje oekivao od
Hajdegera, kao od filozofa kome se divio i od koga je mnogo nauio. Markuze
kae da je ovo izvinjenje potrebno i da bi se odbranila reputacija Hajdegerove
filozofije na Zapadu. On alje paket pomoi Hajdegeru, iako ga mnoge njegove
kolege odvraaju od toga.
Hajdeger odgovara Markuzeu 20. januara 1948, dakle poslije skoro est
mjeseci. Svoju podrku nacistima 1933. godine objanjava time da je od
nacista oekivao duhovnu obnovu ivota u cijelini, pomirenje drutvenih
antagonizama i spas zapadnog ovjeka od komunizma. Kada je shvatio
naredne godine da je nacizam krenuo drugim smjerom, podnio je ostavku na
mjesto rektora. Indikativno je da Hajdeger ne navodi konkretno to se desilo
da bi ga navelo da promijeni miljenje. Takoe, on tvrdi da je u predavanjima
od 1934 do 1944. njegovao jasnu anti-nacistiku crtu, ali da je zbog rizika po
sopstveni ivot i ivote lanova svoje porodice nije mogao javno propagirati.
1945. nije se javno izvinio iz moralnih razloga jer je to tada postala masovna
pojava u kojoj su se posebno isticali zagrieni nacisti, a on sa njima nije imao
nikakvih dodirnih taaka. Na kraju, i upravo je ovo ono to je Markuzea
najvie raestilo, Hajdeger uporeuje i izjednaava zloine nacista sa zloinima
koje su od 1945. uinjeni nad Njemcima iz istonih teritorija i to posebno
17
od strane sovjetske armije. ak ti najnoviji zloini nose i veu teinu jer se

rade pri znanju svjetskog javnog mnjenja, dok su, tvrdi, nacistiki zloini bili
tajna za njemaki narod.
Markuze je vidno uznemiren i raaloen u svom odgovoru na Hajdegerovo
pismo koje pie 12. maja 1948. godine. On istie da ne shvata kako je
Hajdeger kao filozof mogao da u nacizmu vidi duhovni oporavak ivota kada
je jo mnogo ranije, usljed progona Jevreja i otvorenog ulinog nasilja, bila
oigledna nekrofilina i agresivna orijentacija Hitlera i njegovih sljedbenika.
Takoe, Markuze odbija da prihvati Hajdegerovu relativizaciju nacistikih
zloina i njihovo izjednaavanje sa poslijeratnim zloinima nad Njemcima
jer u ovom Hajdegerovom postupku vidi namjeru da izbjegne odgovornost
i prikrije sauesnitvo. Markuze je povrijeen time to Hajdeger ne pokazuje
ni najmanje znake kajanja i, imajui u vidu da dalja korespondencija ne
postoji, najvjerovatnije tada odluuje i da prekine svaku komunikaciju sa
njim. Hajdeger je proivio jo trideset godina u svojoj brvnari u bavarskom
varcvaldu, ali se bivi saradnici vie nikada nisu sreli.
to se tie intelektualnog uticaja Hajdegera na Markuzea (koji i
sam Markuze priznaje u svom prvom pismu), on se prvenstveno ogleda u
Markuzeovom insistiranju na mogunostima autentine egzistencije koja
bi za ljudsko bie znaila slobodan razvoj svih potencijala. Poznato je da je
jedna od najvanijih ideja u Hajdegerovoj epohalnoj knjizi Bie i vrijeme
upravo mogunost autentinosti Dasein-a (Hajdegerov termin za ljudsko
bie). Meutim, kao to u vrlo brzo pokazati, uslovi pojave autentinosti
ljudske egzistencije se kod Markuzea i Hajdegera bitno razlikuju jer Markuze
potencira promjenu drutveno-politikih odnosa dok se Hajdeger prvenstveno
bavi individualistikim sueljavanjem sa konanou ljudskog ivota. Drugim
rijeima, za Markuzea ovjek ne moe biti autentino slobodan u neslobodnom
drutvu, dok za Hajdegera drutveno ureenje nema poseban znaaj, jer su i
rob i gospodar jednako pritisnuti pitanjem svoje neminovne smrti. Dok je
bio Hajdegerov asistent u Frajburgu, Markuze je napisao i odbranio knjigu
o Hegelovoj ontologiji (nauci o biu). Ta knjiga je ne tako davno objavljena
na engleskom jeziku (a mnogo ranije, 1981.godine u Sarajevu, u prevodu
Branke Bruji), ali je zbog njene kompleksnosti neu analizirati u okviru ovih
predavanja.
18
Markuze i frankfurtski Institut za drutvena istraivanja

Kada je napustio Hajdegera i Njemaku, Markuze je poeo da sarauje
sa Institutom za drutvena istraivanja koji je krajem dvadesetih godina
osnovao Maks Horkhajmer (Max Horkheimer) sa ciljem prouavanja, analize
i kritike svih aspekata zapadnog kapitalistikog drutva. Horkhajmer i njegovi
saradnici, meu kojima su najpoznatiji postali Teodor Adorno (Theodor
Adorno), Volter Benjamin (Walter Benjamin) i Erih From (Erich Fromm), su
pokuavali da konstruiu model mogue transformacije kapitalistikog drutva
u jedno humanije i tolerantnije socijalistiko drutvo. Meutim, sudbina
im je bila takva da su se sticajem okolnosti zbog kojih su i sami morali da
napuste Njemaku nali u situaciji da, umjesto toga, analiziraju uruavanje i
raspad liberalno-burujske egzistencije i stvaranje i ubrzani razvoj faistikog i
nacistikog poretka u Evropi. Jedna od njihovih glavnih teza je bila da je faizam
ustvari oekivani rezultat nerazrijeenih tenzija izmeu buroazije i proletera u
jednom kapitalistikom sistemu. Svoju kritiku kapitalitikog drutva prozvali
su imenom kritika teorija drutva da bi izbjegli negativne asocijacije koje je
na Zapadu to doba (a i kasnije) izazivalo pominjanje i zastupanje marksizma.
Kao to sam na samom poetku naglasio, Markuze je jo od mladosti gajio
simpatije za borbu potlaenih klasa za svoja prava i za univerzalnu pravdu.
Tako da se u Institutu koji je prvo bio baziran u enevi, zatim u Parizu, a
onda u SAD-u, naao u za njega prijatnijem i intelektualno mnogo plodnijem
okruenju nego to je bio krug Hajdegerovih asistenata i sljedbenika. Zanimljivo
bi bilo pronai dokumente koji opisuju prve godine Markuzeovog rada sa
Horkhajmerom i Adornom jer su ova dvojica bili marksisti i vatreni kritiari
Hajdegera, a Markuze jedno vrijeme bio njegov bliski saradnik. Meutim,
kasnije, posebno ezdesetih godina, desio se neoekivan obrt: Markuze je
ostao blizak radikalnim marksistikih argumentima pobunjenih studenata,
dok su Horkhajmer i Adorno postali vie-manje konzervativni zastupnici
kapitalistikog statusa quo. Postoje indikacije da je Adorno ak zvao policiju
da uvede poredak meu studentima.
Markuze je u Institutu bio jedan od najmarljivijih saradnika, imao je bar
po jedan objavljen rad u svakom izdanju godinjaka Instituta. Najvie se bavio
analizom nematerijalne, kulturne batine drutva (umjetnou, humanistikim
19
naukama, literaturom) i njenom funkcijom u odravanju i osnaivanju

burujskog drutvenog poretka. Njegovi najvaniji radovi su sakupljeni i
objavljeni u kolekciji pod nazivom Negations: Essays in Critical Theory od strane
bostonskog Beacon Press-a 1968. godine i ponovo prije dvije godine od strane
londonskog MayFlyBooks-a to pokazuje njihovu kontinuiranu relevantnost.
Na junoslovenskom prostoru je ovu knjigu sa njemakog prevela Olga
Kostreevi, a objavljena je pod naslovom Kultura i drutvo od strane BIGZ-a
1977. godine. Naslovi iz te kolekcije koje bih ovom prilikom pomenuo su
lanci: Koncept esencije (nema ga u BIGZ-ovom izdanju), O afirmativnom
karakteru kulture, Filozofija i kritika teorija, i, posebno vaan za tematiku
ovih predavanja, lanak koji nosi naslov O kritici hedonizma.
Ovaj lanak se moe uzeti kao prelimarni korak i priprema za jedno
od najznaajnijih Markuzeovih djela Eros i Civilizacija, pa u ga zbog toga
detaljno razmotriti i prezentirati njegove najvanije aspekte.
20
O kritici hedonizma
Markuze zapoinje ovaj lanak kritikom stavova koje su o pitanju
ljudske sree iznijeli najvaniji filozofi njemakog idealizma Kant i Hegel. to
se tie Kanta, Markuze se ne slae sa Kantovim insistiranjem da je najbolja
ljudska zajednica ona koja ujedinjuje potpuno racionalne pojedince, gdje se
na ljudske potrebe i elje gleda kao na suvie subjektivne i partikularistike
da bi predstavljale vanu drutvenu sponu. Naime, za Kanta pojedinano
ispunjenje (srea pojedinca) ne predstavlja znaajno mjerilo kvaliteta ivota
u nekoj zajednici. Slino i Hegel smatra da se teko moe pronai harmonija
izmeu line sree i vanih interesa drutveno-politike zajednice. Lina srea
je stvar internih osjeanja i za nju ne postoje objektivni kriterijumi. Uz to,
Hegel je kritikovao drevno-grki hedonizam zbog toga to mu se inilo da
uivanje zahtjeva prihvatanje i prilagoavanje svijetu onakvom kakav jeste,
umjesto napora da se mijenja i uini racionalnijim. Ova dva stava da je srea
lina stvar i da zahtjeva drutveni konformizam su filozofske tvrdnje na koje
e se Markuze u ovom lanku posebno osvrnuti, jer mora pokazati da su one
neutemeljene da bi opravdao svoj glavni argument, a to je da je borba za linu
sreu i uivanje u isto vrijeme i politika borba koja nalae korijenitu izmjenu
drutvenog ureenja.
Meutim, u prvom dijelu lanka, prije nego li se uhvati ukotac sa stavovima
Kanta i Hegela, Markuze predstavlja kratku hronologiju hedonistike misli u
istoriji zapadne filozofije. Iz drevno-grkog filozofskog miljea, Markuze izdvaja
dva trenda: kirenaiki (po Aristipu iz Kirene) i epikurski (po Epikuru). Od
pripadnika Kirenaike kole je naalost sauvano vrlo malo tekstova (koje je
nedavno sakupio i objavio na francuskom Miel Onfre (Michel Onfray) pod
naslovom LInvention du plaisir (2002)), ali se zna na primjer da je osniva
kole Aristip bio savremenik Sokrata i da je predavao u Atini. Kirenaici su
vjerovali da je srea skup prije svega tjelesnih uivanja. S obzirom da tjelesna
uivanja predstavljaju jednu vrstu tabua u neslobodnim drutvima, insistiranje
na njima se moe pretvoriti u borbu za podizanje sveopteg stepena ljudskih
prava i sloboda. Markuze ovdje signalizira slinost sa tvrdnjama Vilhema Rajha,
koga ne citira, ali je vrlo mogue da je bio upoznat sa Rajhovom knjigom
Masovna psihologija faizma koja je objavljena sredinom tridesetih godina.
Markuze doslovno kae ukoliko bi zahtjevi [za tjelesnim uivanjima] zahvatili
mase, one bi teko mogle da toleriu [nametnuti stepen] neslobode. Ova veza
21
izmeu tjelesnog Erosa i politikog oslobaanja e biti detaljno obraena u

Markuzeovoj kasnijoj knjizi Eros i Civilizacija.
Meutim, Markuze je svjestan problema koji otvara kirenaiki stav da
je potraga za uivanjima smisao ivota. U krajnjoj analizi, to znai da je
svako uivanje dobro samo po sebi, pa ak i da ne treba praviti razliku meu
razliitim vrstama uivanja. Ali to onda raditi sa sadistima ili nekrofilima? Zar
ne bi trebao da postoji odreeni konceptualni okvir koji bi nam omoguio
da pravimo distinkcije izmeu uivanja? I to bi moglo da utemelji takav
okvir? Upravo u nemogunosti da odgovori na ova pitanja Markuze pronalazi
najveu slabost kirenaikog pogleda na svijet. Zar nije mogunost izbora ono
to razlikuje ljudski od ivotinjskog svijeta?
Mogunost izbora je data kroz drugi, kasniji trend antike hedonistike
misli. Epikur i njegovi sljedbenici su naime uzimali bol kao mjerilo ispravnosti
njihovih postupaka. Oni su se usavravali u neemu to se moe nazvati
negativni hedonizam jer se potraga za uivanjima svela na izbjegavanje bola.
Time se filozofski opravdava i stvaranje takozvanog Epikurov Vrta, mjesta
ispunjenog prirodnim ljepotama daleko od gradske i politike verve. Jasno
je da je cijena ovakvog tipa hedonizma politiki i drutveni konformizam i
zbog toga ga Markuze odbacuje, ali zadrava ideju da se uivanja i zadovoljstva
moraju staviti u neku vrstu normativnog okvira.
Rjeenje ovog problema je, kako tvrdi Markuze, mogue nai u razvijanju
jedne vrste proirenog razuma, dubljeg poimanja stvari, moda neega to
bismo, koristei danas rairenu terminologiju, mogli nazvati emocionalnom
inteligencijom. Filozofija je tradicionalno odbacivala emocije kao sporedne za
ispravnost ivotnih odluka, a time je ila na ruku racionalizatorskim drutvenih
narativima, to je posebno pogodovalo razvoju kapitalistike dogme koja
je stavila materijalno profitiranje iznad svega. Novac je postao mjerilo svih
stvari, umjesto da mjerilo budu stvarne ljudske potrebe. Ako bi i postojao,
novac bi trebalo da bude samo puko sredstvo u lancu ispunjavanja potreba. Po
Markuzeu, u jednom neslobodnom drutvenom sistemu kao to je kapitalizam,
srea je postala pitanje sluaja ili sudbine. A u sistemu ije konture Markuze
eli da skicira u ovom lanku srea, definisana kao ispunjavanje svih linih
potencijala, je stvar organizacije samog drutva. Drutvena mo se racionalno
koristi da bi obezbjedila uslove za cvjetanje line sree.
22
Iako je ovaj lanak pisan sredinom tridesetih godina, Markuze u njemu ve

primjeuje kulturne trendove koji e postati dominantni poslije II svjetskog
rata. Naime, radi se o stvaranju potroakog drutva gdje se srea temelji na
posjedovanju to veeg broja materijalnih dobara. U isto vrijeme, on u nainu
uivanja vidi klasni karakter, to znai da za bogate i siromane postoje
razliite vrste uivanja, a za one najsiromanije uivanja skoro da nema. Oni
su samo zupanici u maini koja se vrti zahvaljujui tekom radu koji im je od
strane sistema nametnut. To ak dovodi i do fiziolokih promjena u njihovom
organizmu, pa se mogunost osjeanja zadovoljstva umanjuje, pa ak i nestaje.
Samo tijelo u procesu rada postaje grublje, a ula se sve vie i vie otupljuju.
Meutim, u klasnom i podjeljenom drutvu, ni bogati ne mogu zaista uivati
svoj imetak. Mnogi od njih psiholoki stradaju pod teretom krivice ili dosade.
I njihovi ivoti su otueni, ba kao i ivoti onih koji rade za njih. I jedni i drugi
su robovi novca tj. kapitala. Zbog toga su potrebe i jednih i drugih izopaene,
to stavlja u prvi plan neophodnost promjene postojeeg drutvenog ureenja
radi sveukupnog ozdravljenja.
Iako i sam ivi u tekim uslovima kao izbjeglica, Markuze ovaj lanak
zavrava iskazivanjem svog snanog uvjerenja da aktuelna istorijska situacija
moe dovesti do stvaranja drutva slobodnog od ropstva kapitalu. Slino
Marksu i Engelsu u njihovoj kritici Gota Programa, Markuze to drutvo
zamilja kao jednu vrstu integrisane racionalne cijeline gdje bi bila prevladana
razlika izmeu fizikog i mentalnog rada, kao i radnog procesa i uivanja, pa
bi se tako stvorili uslovi za autentino hedonistiki ivotni stil. Markuze e
ovu ideju rada kao igre detaljno obrazloiti u Erosu i Civilizaciji. Moe se rei
da on, dakle, nema sumnje povodom mogunosti stvaranja nove drutvene
kulture koja e osloboditi pojedince od nametnutih stega, bilo da su spoljanje
ili unutranje (burujski moral, na primjer). Tako se u posljednjih nekoliko
stranica lanka suoavamo licem u lice sa jednom malom marksistikom
utopijom. U isto vrijeme, treba napomenuti da Markuze uopte ne pominje
Marksovo ime ili termin marksizam i to prvenstveno zbog toga da ne bi bio
svrstan kao podravalac SSSR-a i tamonjeg reimskog marksizma. On takoe
ne pominje ni glavnog protagonistu svoje izuzetne knjige Eros i Civilizacija tj.
Sigmunda Frojda.
23
24
Eros i Civilizacija: uvod

lanak o hedonizmu i knjigu Eros i Civilizacija dijeli skoro dvadeset
godina. Eros i Civilizacija sa podnaslovom Filozofsko istraivanje Frojda
objavljena je od strane bostonske izdavake kue Bikon Pres (Beacon Press)
1955, koja e kasnije objaviti i veinu drugih Markuzeovih knjiga. Tih godina
javnim mnjenjem SAD-a dominirao je strah od komunizma koji su u cilju
promocije svoje agresivne konzervativne politike agende podsticali pojedini
ameriki politiari, a posebno senator Mekarti (Macarthy). Ljeviari su bili
ikanirani, a mnogi od njih su ostali bez posla. Zbog toga se Markuzeova
knjiga mora uzeti kao izuzetan znak hrabrosti i prkoenja tadanjoj vladajuoj
politikoj klimi. Ipak, mnoge reference izvedene iz radova Karla Marksa su
kamuflirane i knjiga se u nekim segmetima mora deifrovati da bi postao jasan
opseg radikalnosti Markuzeovih stavova. Po mom miljenju, postoji kodiranje
i u samom podnaslovu, jer, umjesto odrednice filozofsko istraivanje Frojda,
knjizi bi mnogo bolje pristajao podnaslov marksistiki osvrt na Frojda. Knjiga
je posveena Markuzeovoj eni Sofiji koja je umrla od raka 1951. u pedesetoj
godini ivota. I zbilja u knjizi je osjetna tenzija izmeu Erosa (snage ivota)
i Tanatosa (snage smrti). Na jednom mjestu, Markuze ak tvrdi da sjeanje
moe pobjediti smrt tj. uiniti da smrt izgubi svoje znaenje. Kao to emo u
nastavku vidjeti to i jeste jedna od znaajnih osobina nerepresivne civilizacije
koju zagovara Markuze.
Knjigu je na hrvatski preveo poznati prevodilac-poliglota i profesor
Tomislav Ladan poetkom ezdesetih godina prolog vijeka, a prvo izdanje
je objavljeno 1965. godine od strane zagrebake izdavake kue Naprijed.
To je bila prva Markuzeova knjiga objavljena na podruju bive Jugoslavije.
Cijena knjiga kada je objavljena (kako pie u reklami u asopisu Praxis) je bila
18 jugoslovenskih dinara. Radi uporeenja, isti izdava je prodavao knjigu
Eriha Froma ovjek za sebe za 20 dinara, a Hegelovu Filozofiju istorije za 65
dinara. Cijena dvobroja Praxis-a je bila 12,5 dinara.
Pogovor prvom izdanju knjige je napisao zagrebaki profesor filozofije i
jedan od osnivaa asopisa Praxis Danilo Pejovi i to pod naslovom Filozofija i
psihoanaliza. Pejoviev pogovor je bio prvi pogovor napisan o nekoj Markuzeovoj
knjizi u bivoj Jugoslaviji i bio je najkritiniji od svih kasnije pisanih pogovora.
Meutim, kada uzmemo u obzir sadrinu Pejovieve kritike, postavlja se pitanje
da li je on uopte razumio krajnje usmjerenje Markuzeovih teza.
25
Pejovi zapoinje pogovor kratkim ekspozeom o razvoju psihoanalitike

misli, pa se moe zakljuiti da psihoanaliza nije bila previe poznata
jugoslovenskim itaocima toga doba. Meutim, poslije tvrdnje da je Frojd
mislio da je psihoanaliza znaajno doprinijela usavravanju tri oblasti naunog
rada: terapiji, psiholokoj teoriji i kritici istorijsko-kulturnih deavanja, Pejovi
odbacuje znaaj psihoanalike misli u dvijema od ovih oblasti. On je naime
uvjeren da je psihoanaliza kao terapija prevaziena, a da se njene psiholoke
pretpostavke temelje na vulgarno-materijalikom fiziolokom razumjevanju
uzronosti. Dakle, ono relevantno to psihoanaliza jo moe da ponudi
Pejovievim savremenicima je kritika tj. tumaenje drutveno-istorijskih
deavanja, i upravo takvu orijentaciju Pejovi pronalazi u Markuzeovoj knjizi.
U isto vrijeme, ipak, Pejovi je kritian prema injenici da Markuze ukljuuje
Frojda u tradiciju zapadne filozofske misli, tvrdei da psihoanaliza ne ide
dublje od ontikog nivoa i pozivajui se na istovjetan, negativan stav Tomasa
Mana. Ono to Pejovi oekuje od psihoanalize nije, dakle, metafiziki osvrt
na ljudsku sudbinu nego relativno ubjedljiva analiza drutvenih i politikih
patologija.
I pored toga, Pejovi hvali Markuzea zbog toga to je unio kategorije
Marksove kritike ideologije u psihoanalitiku analizu savremene kulture. U
tom pogledu, Pejovi detaljno predstavlja koncepte vika potiskivanja (surplus
repression) i principa izvrenja dunosti (performance principle). On smatra da
je istorizovanjeFrojda na ovaj nain jedno od dva najvanija uvida Markuzeove
knjige. Drugi najvaniji uvid je diskusija estetike dimenzije i mogunosti
pomirenja izmeu Erosa i Tanatosa. Ipak, po Pejovievom miljenju, ova diskusija
je razotkrila Markuzea kao hiper-romantiara (to nije kompliment) i pokazala
da ima preuveliana oekivanja od budunosti.
Pejovi takoe ne prihvata ono to smatra da je Markuzeova namjera
da identifikuje Marksa i Frojda do stepena skoro potpune identinosti. Za
razliku od Markuzea, on vjeruje da se Marksov istorijski materijalizam teko
moe saglasiti sa Frojdovim naunim pozitivizmom, a takoe se poziva i na
Frojdovu eksplicitnu kritiku marksista u knjizi Nelagoda u kulturi. Kao to
sam ranije pomenuo, sve ovo pokazuje da Pejovi do kraja ne razumije sutinu
Markuzeovog projekta da ita Frojda dijalektiki i da otkrije ono u njegovim
idejama ega ni sam Frojd nije bio svjestan. Tako da izgleda da je onaj koji je
ostao na ontikom nivou upravo Pejovi, a ne ni Frojd ni Marks.
26
Zbog svega ovoga nije uopte udno da je u drugom izdanju Erosa i

Civilizacije, objavljenog 1985, Pejoviev pogovor zamjenjen pogovorom
Gvozdena Flega. Flego je lan mlae generacije zagrebakih filozofa i jedan
od najboljih studenata i asistenata-saradnika osnivaa Praxis-a. Napisao
je i odbranio 2002. godine doktorsku disertaciju iji se jedan dio bavio
Markuzeovim radom. Naslov disertacije je Fromovo i Markuzeovo tumaenje
otuenja.
Flego je naslovio svoj pogovor Eros versus Logos? i usmjerio se
na odgovore na dva pitanja o Markuzeovoj knjizi: njenu poziciju u
cijelokupnom Markuzeovom opusu i status Markuzeovog tumaenja
Frojda. U cilju pronalaenja odgovora na prvo pitanje, Flego daje kratku
prezentaciju Markuzeovih ranijih i kasnijih radova. On tvrdi da u Erosu i
Civilizaciji vie nego u ranijim radovima Markuze kritikuje poziciju razuma
kao instrumenta dominacije i time se stavlja na stranu iracionalista (Flegov
termin) openhauera i Niea. U tom pogledu, Flego vidi ovu knjigu kao jednu
vrstu diskontinuiteta u Markuzeovom pogledu na svijet i kao signal poetka
eksplicitnije i konkretnije razrade estetike dimenzije. Meutim, donekle
se ne mogu sloiti sa ovom Flegovom tvrdnjom zbog toga to Markuzeovo
insistiranje na vanosti estetike nije nita novo ve ga je mogue pronai
jo i u njegovoj doktorskoj disertaciji. Ono to je u sutini novo je samo
psihoanalitika terminologija koju Markuze koristi da izrazi svoj dugogodinji
predmet panje i prouavanja.
to se tie Markuzeovog itanja Frojda, Flego tvrdi da je izuzetno
selektivno. On misli da je Markuze namjerno ispustio iz vida Frojdovo
isticanje moi razuma da uspostavi i kontrolie poredak stvari kao i fatalizam
njegovih kasnijih knjiga i radova. Drugim rijeima, Markuzeov Frojd vie lii
na nekog osloboditelja seksualnosti nego na konzervativnog bekog doktora,
to je Frojd, prema Flegovom miljenju, zaista bio. Ipak, Flego hvali Markuzea
za proirenje koncepta razuma (bez obzira da li ovo ima ili nema utemeljenje
u Frojdovim idejama) tako to ukljuuje i vrijednosti ulnih iskustava (tzv.
libidinalna racionalnost). To ga dovodi do zakljuka da u Erosu i Civilizaciji
Markuze konceptualizuje jedan novi odnos izmeu Erosa i Logosa, odnos
komplementarnosti, koji je, uvjeren je Flego, neophodan da bi se potpomoglo
ostvarivanje socijalne pravde i svjetskog mira. Zbog toga je odgovor na Flegovo
pitanje iz naslova Eros versus (protiv) Logos negativan.
27
28
Eros i civilizacija: detaljna analiza

Dakle, pred nama je Markuzeova knjiga Eros i civilizacija koju u na
ovom i narednim predavanjima detaljno analizirati. U analizi u se oslanjati na
engleski original kao i na hrvatski prevod koji u ispravljati u svim situacijama
kada mi se to ini potrebno.
Knjiga ima kratak uvod u kome Markuze kae da je ona nastala kao
rezultat njegovih predavanja na Vaingtonskoj psihijatrijskoj koli u periodu
tokom 1950. i 1951. On istie slinost njegove teorijske orijentacije sa
orijentacijom frankfurtskog Instituta za socijalna istraivanja na elu sa
Maksom Horkhajmerom (Max Horkheimer). Glavna ideja predgovora je da
je potrebno ukazati na politiko i socioloko znaenje i implikacije Frojdovih
psihoanalitikih teza. Dakle, to nam Frojdove ideje govore o mogunosti
fundamentalnih drutvenih i politikih promjena?
Na predgovor se nastavlja neto dui uvod. Markuze poinje svoje
izlaganje sa uvenom Frojdovom tvrdnjom da se kultura tj. civilizacija temelji
na odricanju i odgaanju zadovoljavanja. Markuze citira Frojda koji kae
da srea (a ne radost kako u hrvatskom prevodu prevodu Tomislav Ladan)
nije nikakva kulturna vrijednost. Dakle, to se tie napretka civilizacije,
individualna srea je nevana, tovie ona moe biti i prepreka napretku.
Meutim, ono to Markuze primjeuje, a to i jeste konstanta dvadesetog
vijeka, je da sa poveanjem napretka dolazi (po Frojdovom miljenju, to je
paradoksalno) i do poveanja nasilja i neslobode. Primjeri koje Markuze navodi
su i danas relevantni: koncentracioni logori, genocidi, oruje za masovno
unitenje. Odakle sve to, ako je oigledan materijalni napredak civilizacije? To
znai da u formuli 'to vei progres i materijalno jaa civilizacija, to bolji ivot'
- neto ne tima. ini se da sama civilizacija ima u sebi sile koje je razaraju.
Markuze im dodjeljuje generalni naziv sile potiskivanja, upotrebljavajui tako
u socioloke svrhe jedan tehniki psihoanalitiki termin.
Glavno Markuzeovo pitanje glasi: da li je mogue uraditi bilo to sa ovim
silama ili se mora prihvatiti Frojdova tvrdnja da je ljudska srea u civilizaciji
uvijek zakinuta tj. da je potiskivanje radosti i zadovoljstva neminovno. Ovdje
Markuze daje i kljuan odgovor na to pitanje: promjene su mogue jer sadanji
29
odnos snaga oslobaanja i potiskivanja tj. Erosa i Tanatosa nije vjean ili
fiksiran nego je proizvod jedne specifine istorijske epohe. U ovom odgovoru
se jasno oslikava Marksov uticaj na Markuzea jer se radi o tvrdnji da ne postoji
ljudska priroda koja je odreena jednom za svagda nego se ona mijenja pod
uticajem drutvenih odnosa u kojima ljudi ive. Na primjer ljudi koji ive
u robovlasnikom drutvu e se u svojim htjenjima i stavovima (u svom
unutranjem ivotu) razlikovati od onih koji ive u savremenom kapitalizmu.
To znai da je mogue osmisliti sutinski drugaiju civilizaciju gdje e odnos
snaga izmeu Erosa i Tanatosa biti drugaije rasporeen nego to je to sluaj
u (zapadnim) kapitalistikim drutvima. To bi, izmeu ostalog, dovelo i do
drugaijeg odnosa i izmeu ovjeka i prirode tj. planetarne flore i faune.
Cijela knjiga Eros i Civilizacija predstavlja Markuzeov argument da je takva
civilizacija ne samo teorijski mogua, nego i psiholoki utemeljena u uvidima
frojdovske psihoanalize, iako ni sam Frojd nije bio svjestan njihove radikalne
prirode. Kao to to esto biva i u svakodnevnom ivotu, osoba kae mnogo
vie nego to misli da je rekla. Markuze insistira upravo na onim elementima
psihoanalitike teorije koji su vremenom postali tabu, koji su zabranjeni zato
to ukazuju na mogunost drugaije, ne-kapitalistike organizacije drutvenih
odnosa. On vidi svoju knjigu kao doprinos filozofiji psihoanalize i kao dalje
(i dublje) promiljanje Frojdove teorije ljudske prirode. Markuze prilazi
Frojdu prvenstveno kao teoretiaru, mada je jasno da psihoanaliza ima i svoju
praktinu dimenziju kao terapija duevnih poremeaja. Markuzeov cilj je da
dijagnosticira strukturni poremeaj cijelokupne zapadne civilizacije, a ne da
lijei neurotine pojedince. Njegov argument se temelji na uvjerenju da e
promjenom prirode drutvenih odnosa i same neuroze postati stvar represivne
prolosti ovjeanstva.
Postoji jo jedan vaan element Markuzeovog pristupa koji se vidi
u samom uvodu. To je Markuzeova kritika ideja Eriha Froma i njegovih
saradnika koji su, po njegovom miljenju, revizionisti Frojdove teorije.
Naime, oni odbacuju Frojdovu metapsihologiju i teoriju nagona, a time i
psihoanalitiku rekonstrukciju predistorije ovjeanstva (frojdovski mit o
prvobitnoj hordi). Prema Markuzeu, odbacivanjem ovog dijela Frojdovog
opusa, revizionistika kritika savremenog drutva gubi teorijsko utemeljenje i
postaje jedna vrsta ideoloke mistifikacije. Naime, From i njegovi saradnici
se zalau za reformu sistema koji je nemogue reformisati. Jedini nain da se
on promijeni je radikalna izmjena koja zahtjeva taku oslonca izvan samom
30
sistema. Markuze vjeruje da se ta taka oslonca moe pronai upravo u onim

aspektima Frojdove teorije koje revizionisti odbacuju.
Sama knjiga Eros i Civilizacija je podjeljena u dva dijela. Prvi dio nosi
naslov Pod vladavinom principa realnosti i u njemu je kroz psihoanalitiku
vizuru predstavljen razvoj zapadne civilizacije sa svim njenim pozitivnim
i negativnim aspektima. Drugi dio knjige pod nazivom Izvan principa
realnosti predstavlja Markuzeovo promiljanje jedne drugaije civilizacije
koja bi prevazila sve negativne aspekte postojee. Dok se prvi dio veinom
bavi analizom Frojdovih ideja (mada ukljuuje i krae poglavlje iz istorije
filozofije), drugi ini jednu sasvim originalnu i kreativnu cijelinu: prezentaciju
mogueg drugaijeg naina ivota i rada u drutvu osloboenog Erosa.
31
32
Pod vladavinom principa realnosti

U prvom poglavlju knjige nazvanom Skriveni smjer u psihoanalizi
Markuze izlae strukturu njegovog glavnog argumenta. Naime, Frojd je
definisao dva kljuna principa psiholokog funkcionisanja: princip zadovoljstva
i princip realnosti. Princip zadovoljstva objanjava funkcionisanje frojdovskog
nesvjesnog (zadovoljavanje nagona iznad svega), dok se princip realnosti
odnosi na mehanizme ega ili onoga to se u filozofiji naziva racionalni um.
Naime, racionalni um se bavi procjenama tipa to je vrijedno i bezbjedno, to
je dobro, a to loe, itd. Cilj mu je da omogui dalje preivljavanje organizma
kroz prilagoavanje datim okolnostima. Meutim, Markuze ukazuje da
postoji ak i jedan dio tog misleeg (kognitivnog) mehanizma koji ostaje pod
zastavom principa zadovoljstva. To je fantazija koja je izuzetno vana kategorija
u Markuzeovoj konstrukciji alternativne, nerepresivne civilizacije.
To to princip realnosti ak i u domenu svog funkcionisanja posjeduje
dimenziju koja ga sabotira i to se zbog toga nametanje realnosti mora
stalno ponavljati, Markuze uzima kao dokaz da se ono to je potisnuto
uvijek moe (po)vratiti, bilo da se radi o linom ivotu ili ivotu zajednice.
Markuze se slae sa Frojdovom tezom koja istie podudarnosti izmeu
razvoja ljudske vrste (filogeneze) i razvoja individue (ontogeneze). Ustvari,
slijedea dva poglavlja knjige se upravo bave tom tematikom i to u okviru
postojee represivne civilizacije. Poglavlje broj 2 se tie stvaranja represiranog
pojedinca, a poglavlje broj 3 stvaranjem represivne civilizacije. Prema Frojdu,
glavni razlog potiskivanja je postojanje materijalne oskudice u drutvenim
zajednicama. Mora se raditi i to naporno da bi se preivjelo. Markuze odbacuje
taj argument, nazivajui ga racionalizacijom potiskivanja, ukazujui na to da
je u zapadnoj civilizaciji materijalni problem za veinu rijeen, ali da to nije
dovelo do smanjivanja agresije i nasilja.
Markuze smatra da je krucijalna psiholoka tenja ovjeanstva sadrana
u zahtjevu da se ostvari drutvo koje e omoguiti podudaranje slobode i
neophodnosti. Moranje nee postojati, a elja i njeno ispunjenje e biti dvije
strane iste medalje. Prvi korak ka takvom drutvu znai, prema Markuzeu,
potenciranje uloge fantazije i sjeanja kao vidova spoznaje u svakodnevnom
ivotu. Sjeanje na uivanje ostvareno u djetinjstvu, uivanje u bajkama
i mitovima, moe da oznai put prema mogunosti izgradnje drugaije
33
budunosti. Kako sam Markuze kae, recherche du temps perdu postaje

sredstvo budueg osloboenja. O ulozi sjeanja i fantazije u osmiljavanju
drugaije civilizacije Markuze detaljnije govori u drugom dijelu knjige, pa u
se i ja opirnije baviti tom temom kada budem analizirao taj dio knjige.
Nakon opteg uvoda u problematiku represivne civilizacije, Markuze se
u poglavlju broj 2 bavi konkretnim procesima koji dovode do formiranja
psiholoke strukture represivnog pojedinca. On svoju diskusiju zapoinje
osvrui se na ono to vidi kao sutinski dualizam frojdovske teorije nagona.
Naime, taj dualizam prati sve inkarnacije Frojdove misli, od dualizma izmeu
ego-nagona (nagona samoodranja) i seksualnih nagona u ranoj formulaciji
psihoanalitike teorije iz prve decenije XX vijeka do dualizma izmeu Erosa
i Tanatosa iz perioda pred Frojdovu smrt. U isto vrijeme, Frojd tvrdi i to
da nagoni, koliko god bili suprostavljeni u svojim manifestacijama, imaju
zajedniku konzervativnu ili zatitnu funkciji. Njihova svrha je osloboenje
od nemira, talasanja, uzbuenja i traenje neke vrste ravnotee (da li je to
ona aristotelovska zlatna sredina?). Prema Markuzeovom miljenju,
upravo neslobodni drutveni odnosi onemoguavaju uspostavljanje takve
ravnotee. To nije meutim i Frojdov stav koji u nagonima, za razliku od
Markuzea, ne uoava eksplicitnu istorijsku dimenziju. Zbog toga se ini kao
da Frojd ovjekovjeava tenziju izmeu nagona, ne sagledavajui mogunost
uspostavljanja harmoninog funkcionisanja.
Frojdov model psihe podjela na id, ego i super-ego takoe odraava
njegovu teoriju vjenog konflikta izmeu ovih instanci psihe. Iako nastaju
iz ida, ego i super-ego su mu suprostavljeni u tome to tee prilagoavanju
postojeim spoljanjim uslovima dok id insistira na neposrednom i
permanentnom zadovoljstvu. Ego i super-ego konstituiu takozvani princip
realnosti koji Frojd vidi kao neophodan za postojanje bilo kakve drutvene
zajednice.
Markuze ne osporava neophodnost postojanja principa realnosti koji e
ograniavati idovske zahjeve za zadovoljstvom, ali, pod uticajem Marksovog
istorijskog materijalizma, tvrdi da razliite istorijske epohe imaju razliite
principe realnosti, a samim tim i razliite odnose izmeu ida, ega i superega. Markuze inovira psihoanalitiku drutvenu teoriju uvodei novi termin
viak potiskivanja (surplus repression) da bi omoguio jasnije razlikovanje
34
izmeu bioloko-fiziolokih i istorijskih uticaja na razvoj psihe. Naime,

bazino potiskivanje je ono to je neophodno da bi se konstituisala psiha, a sve
preko toga je nametnuto od strane snaga statusa quo tj. onih koje postojea
civilizacija privileguje. Upravo viak potiskivanja odrava i osigurava postojee
monopole moi.
Ne predstavlja samo viak potiskivanja istorijsku varijabilu, nego je i
sam princip realnosti podloan istorijski promjenama. Markuze tvrdi da
kapitalistiki drutveni sistem kreira osoben princip realnosti koji on naziva
princip izvrenja dunosti (performance principle, u prevodu Tomislava
Ladana princip izvedbe). Ovakav princip realnosti temelji se na uvjerenju
da treba zaraditi ivot (to earn a living), da potrebe treba zadovoljiti samo
onima koji su voljni da izvravaju obaveze nametnute od strane kapitalistikog
sistema. Markuze slijedi ranog Marksa u uvjerenju da je radno vrijeme
u kapitalizmu vrijeme patnje, zbog sveprisutnog procesa otuenja i to
otuenja od proizvoda svoga rada, od radnog procesa, od drugih radnika i
od samog sebe. Dakle, kapitalistiki radni proces je proces eksploatacije,
rutinizacije, zaglupljivanja radnika-proletera gdje je podreenost profitu
(stvaranju vika vrijednosti) za kapitalistu jedini zakon. ak je u savremenoj
civilizaciji i slobodno vrijeme i dokolica podreeno motivu stvaranja profita i
okupirano od strane industrije zabave. Pojedincu nije doputeno da ostane
sam sa sobom i da autonomno izabrano zadovoljstvo postavi kao primarni
cilj. U skladu sa sveobuhvatnom kontrolom radnog procesa, Eros je sveden
na minimum kroz de-erotizaciju tijela, a seksualnost se usmjerava samo ka
prokreativnoj reproduktivnoj funkciji. Kapitalizam negativno djeluje na Eros
i zbog toga i postoji toliko nezadovoljstva u savremenom drutvu to je uvidio
i Frojd dajui jednom od svojih najpoznatijih knjiga naslov Nezadovoljstvo
u kulturi. U isto vrijeme, po Markuzeu, uticaj kapitalizma na Tanatos nije
tako snaan i represivan kao na Eros. Zbog toga i dolazi do drutvene pojave
koju je Markuze nazvao dijalektika civilizacije: to je vei napredak, to je
vea potencijalna destrukcija. Uporedo sa tehnolokim progresom i porastom
obilja u kapitalistikom sistemu, poveava se rasprostranjenost nasilja, kao i
broj i surovost ratova.
U poglavlju broj 3 Markuze se bavi porijeklom savremene represivne
civilizacije. On navodi Frojdov mit iz knjige Totem i tabu koji tumai postanak
civilizacije kao rezultat pobune sinova protiv monopola oca-despota. Sinovi
35
ubijaju oca koji je bio monopolizovao resurse i uivanje, ali zatim, kao izraz
osjeanja krivice, internalizuju oevske vrijednosti kontrole i cenzurisanja
zadovoljstva. Iz datog je mogue izvesti dva zakljuka. Prvo, roenje drutva
nije, dakle, rezultat prirodnog toka stvari, ve rezultat traume, nasilnog ina.
Drugi, mrnja i identifikacija (ljubav) idu zajedno. Ove dvije stavke su vane
za razmatranje prelaska iz jednog drutvenog oblika u drugo. Da li one na
primjer znae da svako novo drutvo mora biti rezultat nasilnog nestajanja
starog kao to je tvrdio Lenjin u Dravi i revoluciji? Ili moe doi do nenasilne
tranzicije? Hoe li nasilje pratiti prelaz iz represivne u nerepresivnu civilizaciju
koja je ideja vodilja cijele knjige? Niti ovdje niti u drugim poglavljima Markuze
ne daje eksplicitan odgovor, ali istie da se zloin protiv oca i psiholoko
vaskrsavanje njegovih vrijednosti ponavlja kroz istoriju. Svaka revolucija zavri
u restauraciji. ak se i istorija Hrista moe sagledati kao metafiziko stradanje
Sina koji je (za razliku od Oca) obeavao sreu na zemlji, ovdje i sada. Da li
se u budunosti moe oekivati diskontinuitet? To pitanje ostaje za naredna
poglavlja.
Kao vaan argument snage represije ideje tj. mogunosti osloboenja od
patrijarhalnih uza, Markuze navodi estoke napade protiv nekonformista,
onih koji ne prihvataju postojei sistem vrijednosti. Da je sistem zaista siguran
u svoje temelje bio bi, promilja Markuze, u najmanju ruku ravnoduan
prema postojanju neistomiljenika. On navodi da, za razliku od ranije
istorije ovjeanstva, od epohe Prosvjetiteljstva pa nadalje, postojei sistem
tj. etablirani odnosi moi imaju za saveznika ne samo organizovanu religiju
(kao ranije) nego i nauku (antagonisti religije). Time Markuze ide jedan korak
dalje od Frojda, ija je kritika religije u Budunosti jedne iluzije bila nita
manje otra nego Marksova, ali je zato vjerovao (kao uostalom i Marks) u
iskupiteljske dimenzije naunog znanja. Markuzeu, svjedoku formiranja
represivnog vojno-industrijskog kompleksa poslije Drugog svjetskog rata,
sama nauka i njeni doprinosi izgledaju mnogo manje obeavajui za autentinu
ljudsku emancipaciju (mada, kao to u pokazati u nastavku, ima odreena
pozitivna oekivanja od procesa automatizacije). Moda se moe rei da su
upravo strukture tog kompleksa inkarnacija nekadanjeg oca-despota. Ali zar
onda nije jedini put naprijed in ujedinjene brae? Revolucija, ali bez kajanja
i osjeaja krivice? Da li je takvo to mogue? Naredno poglavlje daje konture
odgovora. Je li iznenaenje da Eros tu igra glavnu ulogu?
36
Poglavlje broj 4 nosi naslov Dijalektika civilizacije i teorijski je

najznaajnije poglavlje u prvom dijelu knjige. Sam koncept dijalektike
civilizacije objanjen je jo ranije: poveanje materijalnog napretka civilizacije
umjesto poboljanja ivotnih uslova za sve dovodi do poveanja represivne
kontrole i nasilja, progona i ratova. U ovom poglavlju, Markuze nadograuje
Frojdove ideje pokuavajui da pronae izlaz iz navedene dijalektike. Po
njegovom miljenju, taj izlaz se jedino moe ostvariti jaanjem Erosa, a
upravo je to ono to postojea civilizacija zbog svoje represivne strukture ne
moe da dozvoli.
Jedna od temeljnih komponenti ove represivne strukture je koncept
rada kao nametnute, neprijatne aktivnosti neophodne za modifikaciju
primarnih, anti-drutvenih nagona. Rad dakle zahtjeva lina i kolektivna
odricanja i teko moe postati izvor zadovoljstva. ak i Frojdovo vienje
rada kao jedne vrste sublimacija ima represivnu crtu. Jer, svaka sublimacija
podrazumjeva i deseksualizaciju, a deseksualizacija doprinosi slabljenju Erosa
i jaanju Tanatosa. To razjanjava postojanje samodestruktivne osobine same
civilizacije. Nije dakle udno to u savremenoj civilizaciji dolazi do porasta
agresije i nasilja jer ona vie potiskuje Eros nego Tanatos. Svaki poraz Erosa
(kroz instrumentalizaciju ljudskog tijela ili kroz tehnologizaciju prirode)
uvruje vlast Tanatosa i doprinosi silama dominacije i neslobode.
Kao to sam ve napomenuo, razliite epohe sadre i razliite odnose izmeu
Erosa i Tanatosa. Varijabila slobode je istorijska kategorija. Markuze tvrdi da
postoje objektivni kriterijumi koji mogu da izmjere stepen potiskivanja u
datom drutvu. Taj stepen se moe utvrditi prema odnosu izmeu potiskivanja
i vika potiskivanja tj. izmeu biolokih i istorijskih izvora patnje za koje
Markuze vjeruje da mogu biti eliminisani. Upravo je ovo distinkcija koju Frojd
nije uvidio. Njegova filozofija istorije zvui prilino pesimistiki: dominacija,
pobuna, dominacija, pobuna. Ipak, i on priznaje da se protokom vremena
ostvaruju odreene kvalitativne promjene. Na primjer, oca naslijeuju braa, a
brau birokratija. Mo ide sa linosti na funkcije objektivnost, racionalnost,
univerzalnost postaju kategorije vladajueg poretka. Ni to meutim nije
dovoljno jer se i pored svega dominacija manjine nad veinom nastavlja.
37
Markuze se ovdje takoe dotie pitanja zato su sve revolucije poraene?

Zato se izborene slobode i prava esto ponovo pretvaraju u instrumente
manipulacije i dominacije? Zato se nova vlast uvruje na isti nain kao i stara
kontrolom sredstava informisanja, a samim tim i kontrolom svijesti? Moe li
biti da je to znak neprevaziene identifikacije (poistovjeivanja) revolucionara
sa onima protiv kojih se bore kao i znak njihovog osjeanja krivice nakon
pobjede? Markuze tvrdi da e se ovakav trend nastavljati u budunosti (toga
smo svjedoci jer koliko je samo revolucija i socijalnih prevrata propalo otkad
je njegova knjiga napisana), sve dok se Eros ne oslobodi do te mjere da zaigra
primarnu ulogu. to to znai u konkretnim sluajevima je predmet drugog
dijela knjige.
Jo jedna vana osobina savremene civilizacije koja je ini jedinstvenom u
dosadanjoj istoriji ljudskog roda je fundamentalna transformacija u strukturi
porodice. Naime, odnos roditelja i djece gubi znaenje koje mu je pripisivao
Frojd. Roditelji vie nisu najznaajniji vaspitai sopstvene djece ve su to,
zbog njihove preokupiranosti poslom, masovni mediji. Tako se vri kolektivna
socijalizacija i nameu za status quo najbezazleniji obrasci ponaanja, bilo da
se tiu konformizma ili pobune. Kao to e to kasnije u svojim knjigama
pokazati Fuko, bezlina (birokratizovana) mo ugnjetava sve, ak i one na
vrhu. Sveopte je suavanje ega i zabranjivanje kritikog promiljanja. Totalno
otuenje vlada u svim sferama ivota. Evo kako savremeni svakodnevni ivot
opisuje sam Markuze.
Dobra i usluge koje pojedinci kupuju kontroliraju njihove potrebe i okamenjuju njihove
sposobnosti. U zamjenu za robe koje obogauju njihov ivot, pojedinci prodaju ne samo svoj
rad nego i svoje slobodno vrijeme. Bolje ivljenje se izjednauje s posvemanjom kontrolom
ivljenja. Ljudi stanuju u stambenim blokovima i posjeduju vlastite automobile s kojima
vie ne mogu pobjei u jedan drugi svijet. Imaju goleme hladnjake napunjene zamrznutom
hranom. Imaju desetine novina i asopisa koji podupiru iste ideale. Posjeduju bezbrojne
izabrane stvarice, bezbrojne napravice koje su sve iste vrste i zaokupljuju ih i odvraaju im
panju od stvarnog predmeta koji je svijest o tome da bi i mogli raditi manje i sami odreivati
svoje potrebe i zadovoljenje (str. 94, prevod T. Ladan).
38
Filozofski intermezzo
U poglavlju broj 5 Markuze pravi kratak osvrt na istoriju filozofije
iz perspektive emancipatorske psihoanalize. On zapoinje diskusijom
Adornovog lanka Sociologija i psihoanaliza u kome se jasno iscrtava sukob
izmeu bioloke i socioloke dimenzije ljudske egzistencije koji vodi
razvoju civilizacije. Naime, princip zadovoljavanja nagona koji stoji u osnovi
bioloke dimenzije je ogranien postojanjem institucija i normi drutva,
dakle, sociolokom dimenzijom. Zajednica se uspostavlja na utrb uivanja,
pa se moe rei da progres poprima regresivno znaenje. Isto tako se u
skladu sa projektom izgraivanja civilizacije, racionalnost (a posebno nauna
racionalnost) vrednuje mnogo vie nego ulne spoznaje. Na samom izvoritu
zapadne civilizacije, Platon uniava tijelo kao takvo nazivajui ga zatvorom za
duu, a sama dua postaje koncept izvojen od tjelesne prirode koji nad tom
prirodom demonstrira kontrolu i mo. Tako se stvara dualizam koji jo i danas
optereuje modernu nauku.
Kao odgovor na ovaj dualizam za koji misli da je rezultat represivne
ideologije (za razliku od nagonskog dualizma Eros-Tanatos koji priznaje kao
injenicu), Markuze u kratkim crtama predstavlja ideje nekoliko filozofa
dvadesetog vijeka, meu kojima istie Sartra, Baelara (Bachelar) i elera
(Scheler), koji su u svojim dijelima dali kredibilne argumente za njegovo
prevazilaenje. Umjesto logike otuenja koja, prema Markuzeu, predstavlja
dominantnu logiku zapadne civilizacije, ovi filozofi su ponudili logiku
zadovoljenja. Markuze nalazi prvobitnu formulaciju logike zadovoljenja u
zadnjem poglavlju Hegelove Fenomenologije duha gdje Hegel govori o tzv.
kraju istorije tj. formiranju ljudske zajednice koja bi imala uivanje kao optu
crtu naina ivota. Ova ideja je detaljno razraena u predavanjima o Hegelu
koja je sredinom i krajem tridesetih godina dvadesetog vijeka u Parizu drao
rusko-francuski filozof Aleksander Koev (Alexandre Kojve, rusko prezime
Koevnikov). Umjetniku razradu je kraj istorije dobio u romanima
Koevovog studenta Rejmonda Kenoa (Raymond Queneau) kao na primjer u
romanu Nedjelja ivota.
Interesantno je da bi drutvo koncipirano na ovakav nain moralo da ima
i drugaiji odnos prema protoku vremena tj. vremenu kao takvom. Markuze
tvrdi da je Nie najdublje promislio ovu tematiku, re-konceptualizirajui
39
vrijeme kao vjeni povratak istog. Drugim rijeima, sve to postoji i ikada je
postojalo e se vraati hiljade i hiljade puta, nita nikada nee biti, niti moe
biti, izgubljeno. U tom smislu se moe govoriti i o vjenosti za konkretna bia
i postupke, pa pritisak za dominacijom i prevazilaenjem ovdje i sada gubi na
znaaju. Novi princip realnosti postaje (op)stajanje u uivanju.
40
Izvan principa realnosti

Dok je prvi dio Erosa i civilizacije usmjeren na opis formiranja i analizu
postojeeg kapitalistikog principa realnosti principa izvrenja dunosti,
drugi dio knjige se bavi osmiljavanjem drutvene zajednice koja bi bila
rukovoena kvalitativno progresivnijim principom. U poglavlju broj 6,
Markuze ukazuje na probleme sa postojeim sistemom organizacije ivota i
rada koji bi zajednica utemeljena na drugaijim, emancipovanim vrijednostima
mogla prevazii. Markuze tvrdi da bi otueni rad koji predstavlja osnovu
savremenog kapitalistikog drutva mogao biti znatno umanjen usljed razvoja
novih tehnologija. Dakle, za razliku od filozofa njemakog romantizma i
Hajdegera, Markuze ne vidi problem u samoj tehnologiji: tehnologija sama
po sebi (njena sutina) ne sputava slobodan razvoj pojedinca. Problem je u
upotrebi date tehnologije. Drugim rijeima, ako Markuzeov uvid prenesemo u
sadanje vrijeme, postojanje internet mrea ne mora, mada moe biti prepreka
stepenu drutveno-politike emancipacije. Sve zavisi od toga sa kojim ciljevima
na umu se te internet mree koriste. Jasno je da one mogu spojiti i ugnjetae i
ugnjetene, isto teroriste, kao i borce za slobode. Sama tehnologija je neutralna
i mora se usmjeriti ka irenju, a ne suavanju, slobode.
Isto tako, Frojdova ideja da je borba za egzistenciju nepremostiva
ivotna injenica ne uzima u obzir istorijsku determinisanost same oskudice.
Postojanje oskudice nije utemeljeno u metafizici ve u datim uslovima ivota.
Prema Markuzeu, oskudica u periodu poslije Drugog svjetskog rata nije stvar
proizvodnje, ve stvar raspodjele. Dakle, resursa ima dovoljno da elementarne
potrebe budu zadovoljeni svima na ovoj planeti. Ono to je problem je to to
su ovi resursi nepravino raspodjeljeni i to se koriste za odravanje statusa quo
koji privileguje presti i luksuz manjine nad potrebama velike veine. Markuze
vjeruje da ni postojanje Tanatosa u nagonskoj strukturi pojedinca ne mora
da znai da su progresivne ideje i nova zajednica stvorena na njihovoj osnovi
osuene na propast. Naime, nagoni su skloni vieslojnoj modifikaciji od strane
spoljanjih faktora. Manje surovosti spolja, Markuze tvrdi, e voditi manjoj
surovosti iznutra. Ljubav koja se prima e se pretvoriti u ljubav koja se daje.
Kvota psiholoke radosti i veselja e rasti u skladu sa spoljanjim uslovima koji
je pospjeuju.
Meutim, ve i u uslovima represivne civilizacije postoji psiholoki
mehanizam u kognitivnoj strukturi svakog pojedinca koji omoguava jednu
41
vrstu virtuelne slobode koja moe stvoriti plan ili barem skicu za konkretnu
akciju. Tom mehanizmu i principima njegovog funkcionisanja Markuze
posveuje poglavlje broj 7. Naime, Markuze poinje elaboracijom Frojdove ideje
da u okviru svjesnog mentalnog aparata tj. samog ega postoji podjela izmeu
dijela koji donosi odluke, rasuuje, prosuuje i presuuje i dijela koji (kao
jedna vrsta kompenzacije) ostaje slobodan od spoljanjih pritisaka, ali po cijeni
da gledano iz perspektive onog prvog, dominatnog dijela izgleda beznaajan,
nevaan, nerealistian. Taj dominantni dio ega je poznatiji pod terminom
razum, a ovaj drugi, nipodatavani pod nazivom fantazija. Manifestacije
fantazije u ivotu pojedinca su raznovrsne i ogledaju se u aktivnostima od
(djeje) igre do sanjarenja odraslih. Prema Markuze (i saglasno sa Frojdom),
fantazija odrava vezu sa najdubljim nesvjesnim slojevima linosti i povezuje
ih sa najsloenijim svjesnim procesima, na primjer umjetnikim stvaralatvom.
Ona, kako se slikovito izrazio Markuze, sadri tabuizirane slike slobode,
(str. 141) koje zatim umjetnost moe osloboditi tabua, otjelotvorujui ih u
estetskim formama.
Zaista, Markuze daje umjetnikoj djelatnosti jednu od najvanijih
uloga u procesu sveukupne emancipacije ovjeanstva. Reeno frojdovskim
terminima, ona za njega predstavlja najvidljiviji povratak potisnutog (str.
144) koji u sebi kao svoju sutinu sadri mogunost uivanja. Takvo vienje
umjetnosti nije novo u istoriji filozofije. Jo je Aristotel u umjetnosti vidio
mogunost procesa proiavanja, takozvanu katarzu. Meutim, pitanje
je kako dananja komodifikovana umjetnosti moe ispuniti ovu ulogu. Na
koji nain savremena umjetnost oslobaa? Markuze tvrdi da ona to radi
redefinicijom ili ak ruenjem tradicionalne forme i uznemiravanjem i
subverzijom statusa quo. Kao konkretne primjere emacipatorske umjetnosti,
on istie nadrealizam i atonalnu muziku.
Ovi umjetniki pravci koji su obiljeili dvadeseti vijek imaju za Markuzea
i izuzetno vanu politiku dimenziju. Naime, on ih vezuje za Vajthedovu
(Whitehead) ideju velikog odbijanja postojeih odnosa moi koju e ire
razraditi u kasnijim knjigama ovjeku jedne dimenzije i Eseju o osloboenju.
Ideja je da treba odbiti ono to postoji da bi dali ansu za postojanje onome
emu je postojee (za)branilo da postoji. Naime, teko moe doi do izmjene
kapitalistikih odnosa bez odbijanja da se prihvati otueni rad kao prirodan
proces. Kao to sam ranije naglasio, Markuze vjeruje da borbu protiv otuenog
42
rada moe olakati proces automatizacije. Automatizacija smanjuje radno

vrijeme i omoguava razmjenu funkcija (o kojoj su pisali Marks i Engels),
a time iri horizont mogunosti svakodnevnog ivota pojedinca. Neko moe
biti ribar ujutro, batovan popodne, a filozof poslije veere. Fluidnost uloga i
identiteta svodi otuenje na minimum.
Markuze doputa da smanjivanje radnog vremena moe dovesti do pada
ivotnog standarda i smanjenja komfora za do sada privilegovane grupe, ali
kao krajnji cilj postavlja ne vlasnitvo nad predmetima i materijalnim dobrima
(kao to je to sluaj u kapitalizmu) nego zadovoljenje elementarnih potreba svih
lanova zajednice. On vjeruje da se kvalitet ivota ne mjeri primarno visinom
prosjene zarade i BDP-jem ve kolektivnom slobodom od krivice i straha. Sa
uvaavanjem citira Bodlera prava civilizacija nije ni u prirodnom gasu, ni
u pari ni u gramofonima nego u smanjenju tragova prvobitnog grijeha (str.
153). Dakle, u mogunostima uivanja i u uivanju samom.
43
44
Estetska civilizacija
Da bi civilizacija prevazila svoj primarni princip u kapitalistikoj epohi
dakle, princip izvrenja dunosti i otuenog rada i uspostavila uivanje
kao novi primarni princip, potrebno je izvriti subverziju arhetipova i heroja
kulture koji su je utemeljili i definisali njenu prirodu. Po Markuzeu, primarni
(muki) heroj kapitalistike epohe je Prometej. On se pobunio protiv bogova,
donio ljudima vatru kojom su unaprijedili svoj dotadanji nain ivota, ali je
bio osuen na vjenu patnju. Dakle, otjelotvorio je kapilistiku dogmu: za
ono to se cijeni kao uspjeno potreban je teak rad, visoka produktivnost,
potiskivanje nagona, asketizam, a rezultat je ivot koji kao da nije ivljen.
Heroina ove epohe je, po Markuzeovom miljenju, Pandora koja simbolizuje
destruktivnu seksualnost. Prometej i Pandora nas dre u uvjerenju da je
mukotrpan rad naa sudbina, a uivanje tek sreni izuzetak. Takva situacija i
izgleda prirodna u kapitalizmu.
Meutim, Markuze istie da je mogue izvriti subverziju vrijednosti koje
predstavljaju Prometej i Pandora konfrontirajui ih sa Orfejem i Narcisom,
herojima naina ivota nove, kvalitativno drugaije (a tim i bolje) civilizacije.
Orfej i Narcis su predstavnici radosti, veselja, pjesme, pomirenja, pa ak i
osloboenja od protoka vremena. Vano je istai da je Markuzeov Orfej
onaj iz Rilkeovih soneta, a da Narcis (i narcizam) imaju znaenje razliito od
dominantnog u psihoanalitikoj teoriji. Kaem, dominantnog, jer je i Frojd
tvrdio da postoji pozitivna dimenzija narcizma, u obliku vjerovanja da je itav
svijet dio samog pojedinca, vjerovanja koje je Frojd u knjizi Nelagodnost u
kulturi nazvao okeansko osjeanje.
Markuze citira stih iz Bodlerove pjesme Poziv na putovanje tu je sve
red i ljepota / rasko, spokoj i pohota, elei da predstavi kljune osobine
nove nerepresivne civilizacije. Vano je napomenuti da u skladu sa novim
kontekstom, svi koncepti navedeni od strane Bodlera kao na primjer rad
ili pohota gube svoju represivnu konotaciju. Naime, rad i pohota
u uslovima principa izvrenja dunosti su veoma razliiti od onih koji e
predstavljati sutinu jedne estetske civilizacije. I samo bivstovanje u ovoj
civilizaciji postaje zadovoljstvo. Dolazi do ispunjenja potencijala i ovjeka i
prirode. Bia su ono to jesu; ne postoji svrha, korisnost, instrumentalizacija.
Orfejeva pjesma naime umiruje prirodu, stvara spokojstvo meu ivotinjama,
45
neutralie agresiju i sukobljavanja, i fundamentalno miri Tanatos i Eros.

Markuze definie nerepresivno orfejsko-narcistiko opredijeljenje: ponovno
spoji ono to je odvojeno (kroz istorijski proces). Estetika civilizacija je dakle
neka vrsta povratka u budunost.
U narednom poglavlju broj 9, Markuze daje kratak osvrt na istorijski razvoj
pojma estetika, a posebno se zaustavlja na drugu polovinu 18-tog vijeka i na
Kantovu filozofiju. On ukazuje da postoje dva znaenja termina estetsko:
prvo koje se odnosi na ulnu prirodu ovjeka (tj. vezu pet ula sa spoljanjim
svijetom) i drugo koje se odnosi na ljepotu i umjetnost. Markuze istie da je
Kant osmislio centralnu poziciju za estetiku dimenziju, posveujui joj svoju
treu Kritiku tj. Kritiku moi suenja (rasuivanja), kao jednom vidu spone
izmeu prve Kritike istog uma (zakona prirode, uzronosti, neophodnosti) i
druge Kritike praktinog uma (moralnih zakona, autonomije, slobode). Kant
je stavljao u prvi plan vanost ulnosti kao percepcije iste forme predmeta koja
daje zadovoljstvo, ali nije samo subjektivna jer predmetna forma postoji za sve.
Nije stoga udno to je u treoj Kritici zapisao da je ljepota simbol morala i da
je, kao i sloboda, ljepota svrsishodnost bez svrhe ili zakonitost bez zakona.
Time je Kant potvrdio da estetska dimenzija predstavlja mogunost ulnosti
osloboene od potiskivanja i kontrole koju zahtijeva postojei princip realnosti.
Po Markuzeovom miljenju, Kantovim stopama je jo dalje otiao filozof
i pisac Fridrih iler (Schiller). On je u samoj ulnosti vidio kognitivnu
dimenziju i impuls za igrom i stvaralatvom. iler je vjerovao da upravo
ulnost i estetska dimenzija koju ona omoguava moe da prevazie dualizam
ljudske prirode (um protiv tijela i obratno) i obezbjedi egzistenciju bez
straha i muke. On je skovao ak i termin estetska drava, drava u kojoj
zakone uspostavljaju osloboeni pojedinci kojima je ivotni slogan igraj i
pokazuj (se) (na engleskom play and display). U ovoj dravi, sama priroda,
umjesto predmeta dominacije kao u postojeem sistemu, postaje predmet
kontemplacije, razotkriva se zajednika nit koja povezuje sve to postoji, pa se
i samo vrijeme ukida jer njegov protok naruava estetsko zadovoljstvo.
Iz Kantovih i ilerovih uvida, Markuze formulie tri zakljuka koji
su, uz materijalno blagostanje, kljuni za izgradnju estetske, nerepresivne
civilizacije. Prvo, da rad postane igra. Drugo, da su dualizmi prevazieni. I
tree, da je odnesena pobjeda nad protokom vremena radou koja vjeno
bi da traje (Nie).
46
Racionalni Eros
Iz svega navedenog, postaje jasna vanost uloge nagona u estetskoj,
nerepresivnoj civilizaciji. Upravo se tom tematikom bavi Markuze u poglavlju
broj 10 koje nosi naziv Transformacija seksualnosti u Eros. On u prvi plan
istie mogunost da nagoni mogu kreirati nove, slobodne drutvene odnose.
U ovoj ideji se vidi uticaj Nieove koncepcije nagona koja se moe konkretno
pribliiti na nain da se nagonom definie sve ono to radimo toliko dobro da
o tome vie i ne razmiljamo (vie i ne primjeujemo da neto radimo). Dakle,
po ovoj koncepciji, nagoni bi bili neka vrsta druge prirode naueni, a ipak
stopljeni sa prirodom bia.
Sama nerepresivna civilizacija umanjila bi postojee nagonske
antagonizme. Markuze ak tvrdi da bi i antagonizmi u psihi koje je Frojd
definisao kroz odnose ida, ega i super-ega bili na putu ka konanom
iezavanju. To je zbog toga to te antagonizme Markuze vidi kao refleksiju
postojeih drutvenih antagonizama. Zbilja, iz pozicije savremenog statusa
quo, i itava koncepcija nerepresivne, estetske (neproduktivne) civilizacije
moe se uiniti kao neka vrsta drutvene regresije. I to nije netano, jer nova
civilizacija oigledno zahtijeva jednu vrstu subverzije kulture, ali, kako
argumentuje Markuze, to bi bila subverzija na vrhuncu materijalnog uspjeha,
a ne povratak u varvarizam. U stvari, ostanak stvari onakvim kakve jesu je u
biti pravi varvarizam. Ono to je potrebno je ponovno preispitivanje dobra i
zla (Nieovo prevrijednovanje svih vrijednosti). Markuze citira njemakog
knjievnika Hajnriha fon Klajsta (Heinrich von Kleist) mi moramo ponovo
jesti sa drveta spoznaje, da bismo opet doli u stanje nevinosti(str. 176). To
znai da krug mora biti zatvoren, da ljudi moraju pronai, ovdje na zemlji, u
konkretnim odnosima sa drugima i sa prirodom u cijelini taj davno izgubljeni
raj (a to je, gledano iz psihoanalitike perspektive, jedna vrsta idealizovanog
djetinjstva).
Novi nerepresivni nagonski poredak uticao bi na manifestovanje
seksualnosti na nain koji bi i u toj sferi razotkrio postojanje racionalnosti
koju Markuze naziva libidinalna racionalnost. Dakle, ukidanje seksualnih
predrasuda i zabrana, preokretanje deseksualizacije tijela u procesima rada,
reaktivacija erogenih zona, pa i dezintegracija postojeih okotalih drutvenih
formi kao to je patrijarhalna i monogamna porodica, ne bi, ironian je Markuze,
47
doveli do nastanka drutva seksualnih manijaka, ve bi se promjenom uslova

ivota postojea antagonistika seksualnost transformisala u Eros. To znai da
bi dolo do ekspanzije libida i libidinalnih odnosa iz privatne u drutvenu
sferu kroz odbacivanje i sublimaciju (podizanje na vii nivo) svega to moe
da naudi dugoronom razvoju harmoninih drutvenih odnosa. Budunost
savremene zapadne civilizacije poela bi da podsjea na drevne civilizacije koje
je unitila brutalnost i arogantnost kapitalistiko-hrianskih vrijednosti. Jo
tokom dvadesetog vijeka takve civilizacije postojale su na nekim pacifikim
ostrvima, pa Markuze citira antropolokinju Margaret Mid (Margaret Mead) i
njena istraivanja naina ivota samoanskog plemena Arape.
Arapeu je svijet vrt koji se mora obraivati, ne za nekog pojedinca, ne zbog ponosa
i radi hvalisanja, ne radi zgrtanja i lihvarenja, nego da bi slatki krompiri i svinje i psi, a
iznad svega djeca, mogli rasti. Iz itavog toga stava proizilaze mnoge druge osobine Arapea,
odsutnost sukoba izmeu starih i mladih, odsutnost ljubomore ili zavisti, teite na suradnji.
(Iz knjige M. Mid, Seks i temperament u tri primitivna drutva, 1952) (str. 190).
Najnovija istraivanja o nainu ivota Homo Sapiens-a prije takozvane

agrarne revolucije (oko 8,000 godina prije nove ere) koja u svojoj knjizi Seks u
zoru: preistorijski korjeni moderne seksualnosti (2010) iznose sociolozi Kristofer
Rajan (Christopher Ryan) i Sasilda Jeta (Cacilda Jetha) pokazuju da je upravo
ovakav bio nain ivota ljudske vrste za 95% svoga dosadanjeg bivstovanja
na zemlji. Dakle, nain ivota za koji se danas misli da je izraz ljudske
prirode je zapravo rezultat jednog kompleksa represivnih, hijerarhijskih
odnosa proisteklih iz neravnopravnog vlasnitva nad zemljom i sredstvima za
proizvodnju. A to je ujedno i jedan od najvanijih zakljuaka Markuzeove
knjige.
Na kraju poglavlja, Markuze sa odobravanjem citira francuskog
revolucionarnog mislioca arla Furijea (Charles Fourier) i obrazlae njegovu
koncepciju grandiozne reorganizacije drutva jer se bazirala na isticanju
libidinalne vrijednosti solidarnog rada tj. rada koji je postao igra. Takoe,
Furijeova koncepcija je ukljuivala podjelu resursa prema potrebi i estu
promjenu funkcija, dva sutinski vana elementa markuzeovske estetske
civilizacije.
Poslijednje jedanaesto poglavlje knjige novi naslov Eros i Tanatos
to i jeste najvanija tematika same knjige. Upravo je odnos izmeu Erosa i
Tanatosa onaj kojeg nepresivna civilizacija mora osmisliti na nain drugaiji
48
od onog koji je danas dominantan. Jasno je naravno da e prostor nunosti tj.

neophodnih radnji uvijek postajati, ali taj prostor moe znaajno biti smanjen
transformacijom drutvenih odnosa, posebno odnosa rada. Markuze iskazuje
uvjerenje da bi ak i samo smanjivanje radnog vremena dovelo do nastajanja
jednog novog kvaliteta ljudskih odnosa. Meutim, razmah i dominacija
televizije, koji jo nisu bili toliko oigledni u vrijeme kada je Markuze ispisivao
ove rijei, pokazali su da vrlo lako i samo slobodno vrijeme postaje rtva
kapitalistikog naina ivota. Tako da se moe rei da sloboda od rada sama po
sebi ne predstavlja nikakvo sigurno uporite da e do emacipacije zbilja doi.
Isto tako, pitanje od izuzetne vanosti za sam Markuzeov projekat je
kako se moe doi do slobode miljenja, ako se um stvara u uslovima neslobode,
pa se sama represija uzima kao sloboda. Zbog toga Markuze toliko i insistira na
razvijanju libidinalnih odnosa jer oni mogu dovoljno konkretno da utemelje
drugaiju viziju civilizacije. Meutim, tu se javlja metafiziko pitanje samog
odnosa izmeu radosti koja bi vjeno da traje i konanosti ljudskog ivota.
Jer se u ovom sluaju i sam protok vremena postavlja kao neka vrsta saveznika
represivnog poretka. A moe li se pobjediti vrijeme?
Markuze nije obeshrabren neumitnom prolaznou bia. Naime,
pozivajui se na Hegela, on predstavlja sjeanje prolih stvari kao neku vrstu
osloboenja. U tom smislu, Markuze slijedi prustovski projekat hvatanja
izgubljenog vremena. Jer, upravo u sjeanju, osoba moe uivati bez straha da e
neto pomutiti njenu radost jer dogaaji su se ve zbili. Pa tako Markuze izrie
i izuzetno vaan sud o poimanju vremena u nerepresivnoj civilizaciji vrijeme
gubi svoje znaenje kada sjeanje iskupi prolost (str. 205). A prolost koja
mora biti iskupljena je ne samo pojedinana, nego i kolektivna. To znai da
svi zloini, lai i nepravde na kojima je bazirana postojea civilizacija moraju
izai na vidjelo, a njihove posljedice moraju biti adekvatno rijeene. Markuze
ipak ne ulazi u konkretne mehanizme koji bi doveli do ovakvih rjeenja. Jasno
je naravno da smatra da prevazilaenje kapitalistikog ekonomskog poretka
predstavlja osnovu za dugorono rjeavanje svih drutvenih sukobljavanja.
49
50
Epilog
U epilogu Erosa i Civilizacije Markuze se bavi sudbinom psihoanalize
poslije Frojda, a posebno psihoanalitikim modelom koji je bio dominantan
u vremenskom periodu kada je nastala njegova knjiga (dakle, sredinom
pedesetih godina). Markuze uoava tri orijentacije psihoanalitike teorije koje
se mogu izvesti iz Frojdovog projekta. Na ljevici je orijentacija koju je zastupao
psihoanalitiar Vilhelm Rajh. Rajh je, po Markuzeu, pravilno tumaio odnos
izmeu postojeih drutvenih i nagonskih snaga i bio osvjedoeni zagovornik
drutva bez Tanatosa. Uostalom, on je bio prvi koji je pokuao sintezu izmeu
Frojda i Marksa, izmeu psihoanalitike i klasno-revolucionarne doktrine. I
zbog toga je blizak i samim Markuzeovim osmiljanjima. Meutim, kako navodi
Markuze, Rajh je predstavio pojednostavljenu sliku mogunosti drutvenopolitikih promjena vezujui ih iskljuivo za osloboenje seksualnosti.
Naime, po Rajhu kako ga tumai Markuze, upravo to je temelj drugaijeg,
ravnopravnijeg i pravinijeg drutvenog poretka. Izrazio bih odreeno
neslaganje sa ovim Markuzeovim tumaenjem Rajha i ovom prilikom samo
kratko naznaio da je Rajhovo djelo, a posebno ono koje se bavi patolokim
drutveno-politikim kategorijama, kao to je na na primjer faizam, mnogo
kompleksnije i stoga zahtijeva tretman, kao i analitiki sud, sa vie panje i
udubljivanja.
Slian je i tretman koji u Markuzeovom tumaenju doivljava i
psihoanalitiki teoretiar koga on pozicionira na desnom krilu psihoanalitikog
projekta. Radi se o Gustavu Jungu ije mnogobrojne knjige i interesantne ideje
Markuze vrlo nehatno otpisuje kao mranjaku pseudomitologiju. Iako je
jasno da je Jung imao mitoloko-metafizike pretenzije i da se nije istakao u
borbi za progresivne drutveno-politike promjene, ipak mi se ini da njegovo
djelo zasluuje vie uvaavanja, pa ak i od strane ljeviara.
Ipak, mora se rei da kljuni predmet ovog epiloga nisu ni Rajh ni Jung ve
dominantna psihoanalitika orijentacija pedesetih godina prolog vijeka koju
Markuze naziva Neofrojdovska kola ili frojdovski revizionizam i za ijeg
glavnog predstavnika uzima Eriha Froma (mada na nekoliko mjesta pominje
i Karen Horney i Hajnca Hartmana (Heinz Hartmann). Ovu orijentaciju
Markuze ocjenjuje kao (licemjernu) ideoloku potporu kapitalistikom statusu
kvo. Naime, on tvrdi da From i ostali veliaju takozvane vrijednosti zapadne
51
civilizacije kao da one predstavljaju osloboenje od vjekovnog psiholokog

potiskivanja, a ne u stvari upravo njegov rezultat. Time oni ire iluziju da je
mogue ispuniti zahtjev za individualnom i kolektivnom sreom u okviru
postojeih politikih uslova. Svi koncepti kojima barataju u svojim knjigama
kao to su zdravlje, zrelost, dostignue, cjelovita linost, itd. defisani
su u skladu sa normama postojeeg (nepravednog) drutva. Dakle, u svojoj
sutini predstavljaju konformistiki, drutveno poeljni obrazac ponaanja.
Takoe, po Markuzeu, neofrojdovci zastupaju takozvanu idealistiku
etiku u kojoj se etike norme i standardi utemeljuju kao apstraktne vrijednosti
odvojene od konkretnog naina ivota. Nasuprot tome, Markuze misli da se,
ukoliko se eli drutveni boljitak, ne smiju zanemariti nego se moraju staviti u
prvi plan materijalni procesi proizvodnje i raspodjele, kao i nagonske sile. On
nazire sofisticiranu manipulaciju dvosmislenou kod neofrojdovaca jer mnogi
od termina koje esto koriste (na primjer ljubav i produktivnost) imaju i
svoju slobodnu i represivnu manifestaciju. Tako da se ini povrnom pogledu,
koji je inae jedan od najvanijih elemenata masovne kulture (kulture koja
dobija svoje naglaene obrise upravo u periodu kada Markuze pie ovaj epilog),
da su njihova djela kritika postojeeg, a u stvari su njegova afirmacija. Jer
njihovo naglaavanje pozitivnog u datom vodi ka individualizaciji drutvenih
problema tj. patologizaciji pojedinca. To znai da teorija moe lako da klizne
u terapiju, pa individualna pobuna (koja bi mogla da da energiju politikom
udruivanju za bolju budunost) postaje svakodnevna [neurotika] nesrea
bez ikakvog drutvenog znaaja.
Neofrojdovci nas dakle uvjeravaju da ipak nije sve tako crno i da je bolje
prilagoditi se i u sferi privatnog ivota (ili ak i u sopstvenoj psihi) nai polje
za nalaenje zadovoljstva i ispunjenja. Meutim, upozorava Markuze, ovakvim
stavom se usporavaju drutveno-politike promjene za koje materijalni
uslovi ve postoje i time se produava agonija i bol individualne i kolektivne
neslobode. On se sa nostalgijom sjea ranih Fromovih knjiga i njegove otre
kritike patricentrinog-akvizitivnog drutva koje oblikuje ljudske nagone
prema svojoj represivnoj matrici, kao i njegovog vjerovanja da ta matrica moe
biti prevladana u strukturno drugaijem matricentrinom drutvu.
52
Esej o osloboenju
Desetak godina poslije objavljivanja Erosa i Civilizacije, Markuze je
objavio knjigu ovjek jedne dimenzije: rasprave o ideologiji u razvijenog
industrijskog drutva (1964). Ova knjiga se po mnogo emu razlikuje od
preanje, a posebno po izuzetno pesimistikom tonu. Meutim, nedugo
poslije njenog objavljivanja, odigrale su se irom svijeta velike studentskoradnike pobune (posebno 1967. i 1968.) koje su donekle ublaile
Markuzeovu dijagnozu da je kapitalizam ili drutvo bez opozicije, kako ga je
nazvao, zatvorio sve mogunosti progresivne promjene, osim malo vjerovatne
revolucije marginalizovanih grupa i pojedinaca. Pd uticajem ovih deavanja,
Markuze je donekle revidirao svoje stavove i 1969. objavio kratku knjiicu
Esej o osloboenju koja nastavlja, pa ak i nadograuje, pobunjenikopsihoanalitiku orjentaciju Erosa i Civilizacije. Zbog toga sam se i odluio da
posljednja etiri predavanja ovog ciklusa posvetim upravo toj knjizi.
U bivoj Jugoslaviji je Esej o osloboenju, zajedno sa Markuzeovim
predavanjima o kraju utopije, objavljen 1972. u prevodu Branke Bruji koja
je ranije prevela i ovjeka jedne dimenzije. Interesantno je da je ova knjiga
bila jedina Markuzeova knjiga koja je jo za njegovog ivota doivjela drugo
izdanje. To svjedoi o njenoj popularnosti na naim prostorima. Inae, prvi
prikaz ove knjige napisan je od strane profesora Slobodana najdera i objavljen
jo 1970. u asopisu Praxis.
U svom prikazu, najder se usmjerio na Markuzeove redefinicije koncepata
utopije, umjetnosti, estetike i jezika. Tvrdio je da se u ovom konceptualnom
poduhvatu Markuze rukovodio Marksovim tezama o Fojerbahu, posebno
tezama broj 1 i broj 5. Takoe, najder je (ba kao i ja) u Eseju vidio nastavak
i produbljivanje pojedinih tema iz Erosa i civilizacije. U tom smislu, mislio
je na Markuzeovo insistiranje da istorinosti bioloke strukture ljudskog
bia tj. njeno izopaavanje represivnim uticajem kapitalistikog statusa kvo
na ljudske nagone i potrebe. najder je posebno ukazao na Markuzeovu
tvrdnju da je kapitalizam doveo do toga da se vjetake i lane potrebe
smatraju prirodnim iako su puki proizvod nastavka robovanja datom
sistemu. On se takoe sloio sa Markuzeom da je djelimina kritika ili
odbijanje sistem beskorisno ili ak kontra-produktivno. Zbog toga se zalagao
za punu posveenost markuzeovskom velikom odbijanju koje, u svjetlu svog
53
radikalno-pobunjenikog stava prema realnosti, moe da dovede do razvoja

kvalitativno drugaije svijesti i nerepresivnih drutvenih odnosa.
Drugi prikaz Markuzeovog Eseja moe se nai u pogovoru prevoda te
knjige na hrvatski jezik koji je napisala prevodilac knjige Branka Bruji.
Brujikin prikaz je (kako se moe oekivati od pogovora) dui od najderovog
i nosi naslov Herbert Markuze i suvremeno osmiljavanje revolucije. Ona
poinje pogovor uoavajui odreene razlike u orjentaciji izmeu ovog djela
i Markuzeovog ovjeka jedne dimenzije. Naime, dok je u ovjeku Markuze
predstavio svoju analizu savremenih sociopolitikih i ekonomskih tokova i dao
svoju (ve pomenut) pesimistiku dijagnozu, u ovoj knjizi on analizira status
snaga opozicije statusu kvo i njihove anse, kao i kriterijume koje one trebaju
ispuniti da bi dolo do stvaranja novog svijeta. U ovoj analizi, po miljenju
Branke Bruji, Markuze nije izrazio preveliki optimizam, ali se ne moe rei da
nije gajio nadu da do promjena ipak moe doi. Jedno od najvanijih pitanja
kojim se bavio je zato je uopte potrebno da doe do radikalne promjene
u razvijenim industrijskim drutvima, kad oigledno postoje mnogo gore
organizovana i represivnija drutva (na primjer, sovjetski blok). Kao odgovor
na ovo pitanje, Markuze je dao dva razloga: prvi, globalni kapitalistiki
imperijalizam kojim rukovode nedemokratski zapadni vojno-industrijski
kompleksi i drugi, masovna medijska proizvodnja lanih potroakih
potreba i nametanje potronje kao jedinog puta ka samo-aktuelizaciji.
Bruji tvrdi da je rjeenje koje je ponudio Markuze relativno jednostavno
tj. relativno jednostavno zvui. Ono to je potrebno je drugaija orjentacija
proizvodnje i njeno preusmjeravanje to dalje od sadanjeg destruktivnog,
instrumentalizovanog odnosa prema prirodi. Kao rezultat, ovog procesa
preusmjeravanja dobila bi se takozvana smirena egzistencija koja bi bila
posveena estetskom nainu ivota u kome bi Eros imao glavnu ulogu.
54
Esej o osloboenju: detaljna analiza

Esej o osloboenju je mnogo krai od Erosa i Civilizacije, ali se odlikuje
otrijim stilom i retorikom, kao i neskrivenim citatima Marksa i estim
upuivanjem na postulate humanistikog marksizma. Sastoji se od predgovora,
uvoda i etiri poglavlja.
U predgovoru Markuze jasno kae da je njegov cilj otpor globalnoj
dominaciji korporativnog kapitalizma. Ovaj sistem je utemeljen u profilaciji
enormne ekonomske i vojne moi koja stoji iza izgradnje neokolonijalne
imperije SAD-a. Prema Markuzeu, represivni nain ivota koji je reflektovan u
potroakom drutvu je postao globalna paradigma, pa se, u naznakama moe
vidjeti ak i u protivnikom Sovjetskom Savezu. Sa druge strane, Markuze
je zainteresovan za pospjeivanje alternative ovom sistemu i nalazi da i u
savremenom svijetu postoje mala ostrva otpora koji je potrebno ojaati i
proiriti. Kao takve vidi nebirokratski socijalizam Kube, Vijetnama i Kine,
zatim pobunu amerikih manjina, posebno afroamerikanaca, u centralnim
amerikim gradovima, kao i pobunu studenata i radnika u Evropi i irom
svijeta. Markuze uvia da ove pobune same po sebi nisu alternativa, ali da
one pokazuju ogranienja i ogranienost savremenog kapitalistikog drutva,
drutva koje bez moralne distinkcije jednako uspjeno proizvodi i oruje i
maslac, i napalm i televiziju u boji, (str. 131-132, prevod B. Bruji). One
ukazuju na mogunost da se stvori novi prostor za fiziku i mentalnu slobodu
i za diskontinuitet sa prolou, i zbog toga su jedna vrsta otjelotvorenja nade
za kvalitativno drugaije drutvo. Naravno, Markuze prepoznaje mnogobrojne
izazove i prijetnje koje oekuju ove pobunjenike skupine, ali vjeruje da e one,
kroz konkretnu politiku praksu, uspjeti da se izbore sa politikom represijom.
Kao krajnji cilj, Markuze vidi revoluciju koja e podrediti ljudskim potrebama
svih graana planete ekonomsku i tehnoloku mo kapitalistike civilizacije.
Ta revolucija u svojoj sutini predstavlja borbu za ivot, za sopstveni ivot
izvan kandi korumpiranih politiara i surovih generala. To je borba koja
zahtijeva ruenje i prevazilaenje represivnih pravila i normi kroz prakse
velikog odbijanja i permanentnog obrazovanja.
U okviru permanentnog obrazovanja Markuze vidi znaajnu ulogu za
kritiku drutvenu teoriju. Ova tematika Markuzea zaokuplja u Uvodu.
On tvrdi da je cilj kritike drutvene teorije da pokae da ono to se smatra
55
utopijskim nije fantazija ve se kao takvo oblikuje i predstavlja od strane

vladajueg statusa kvo. Drutvena teorija takoe treba da pokae da se moe
desiti kvalitativna promjena u infrastrukturi ovjeka, da ovjekovo ponaanje
moe biti drugaije, ak i suprotno onome to je sad, i da postoji neto to se
moe nazvati nagonskom osnovom za slobodu (str. 136, prevod B. Bruji),
osnovom kojoj je nemogue da funkcionie u uslovima bijede, agresije,
runoe, i gluposti koje i jesu glavna obiljeja savremenog drutva. U tom
smislu, Markuze tumai savremeno drutvo, prvenstveno, kao drutvo klasnih
antagonizama i kontrole u cilju njihovog odravanja na nivou konstantnih
tenzija, bez mogueg konanog razrjeenja tj. revolucije.
Ono to Markuze vidi kao mogui okida za jedan iri tj. globalniji
revolucionarni poduhvat zahtijeva stvaranje veza izmeu napora srednjih
klasa na Zapadu i radniko-seljakih pobuna u Treem svijetu. Taj projekat
je naravno jo uvijek validan, posebno zbog toga to se poetkom novog
milenijuma i neki djelovi tzv. Prvog svijeta pretvaraju u Trei svijet, ogromnim
poveanjem nezaposlenosti, oaja, i nasilja izazvanih raspadom nekadanje
srednje klase. Situacija je danas po mnogih pokazateljima jo gora nego ona o
kojoj je pisao Markuze. Zbog toga su i relevantniji njegovi pozivi na radikalno
odbijanje konzervativno-konformistike strategije strpljenja i ubjeivanja
koja, u krajnjoj liniji, razotkriva bjekstvo od slobode i psiholoku zavisnost
od dobre volje politikih i ekonomskih gospodara, na primjer onih sa Vol
strita [Wall Street].
Markuze otvara poglavlje broj 1 provokativnim pitanjem da li postoje
bioloki temelji za socijalizam, a to je ujedno i naslov samog poglavlja.
Markuze definie bioloko kao komponentu organizma koja se tie vitalnih
potreba, potreba bez ijeg zadovoljavanja organizam ne moe da funkcionie.
Markuze tvrdi da je upravo to bioloko postalo zarobljeno i, u procesu
zarobljavanja, preoblikovano po zahtjevima kapitalistikog ekonomskog
sistema. Stvoreno je potroako drutvo u kojem je potreba za robom, za
besmislenom potronjom i jurnjavom za brendovima dovela do svojevrsne
kontra-revolucije u nagonima. Naime, dolo se do toga da pojedinci bukvalno
kupuju svoju egzistenciju na tritu jer sve to rade, sve to misle, sve to
itaju, gledaju i sluaju je podreeno zgrtanju profita. Na prvo mjesto se stavlja
standardizovana zabava i komercijalizovana ljepota, a solidarnost i libidalne
veze izvan profitnog okvira su zapostavljene, a esto i direktno ismijane. Kroz
56
procese represivne socijalizacije i nametnutog vaspitanja, ak se modeliraju

i ljudske navike i vjerovanja kako bi bile u skladu sa vrijednostima koje
odravaju gospodare na vlasti. Kroz tzv. masovnu kulturu, tvrdi Markuze,
uspostavlja se represivna harmonija izmeu gospodara i robova: robovima je
nametnuto da ele ono to odgovara interesima gospodara. A sve to je protivno
njihovim interesima vjenog opstanka na vlasti je proglaeno kao devijantno,
nerazumno i nepristojno. Da bi ukazao na taj manipulativni aspekt statusa
quo, Markuze istie da
nije sablanjiva [nepristojna, obscene] slika gole ene, koja izlae svoje stidne dlake, nego
slika potpuno obuenog generala, koji izlae svoje medalje dobivene u agresivnom ratu; nije
sablanjiv ritual hippy-ja, nego je sablanjiva deklaracija visokog crkvenog poglavara da je rat
nuan za mir. (str. 139-140, prevod B. Bruji)
U isto vrijeme su i nauka i tehnologija, koje bi mogle uputiti na naine

prevazilaenja uzroka i posljedica represije onemoguene ili, bolje rei,
kindapovane da slue i uvruju postojee odnose moi i sile. Markuze vjeruje
da ako bi se one usmjerile na nove ciljeve, ciljeve koji bi imali kao svoju ideju
vodilju dobar ivot, a ne vjeni rat, kvantitativni tehnoloki progres bi se
brzo transformisao u kvalitativno drugaiji, libidinalniji nain ivota. To bi
takoe znailo da ljudska srea postaje objektivni uslov ivota, a ne, kao sada,
izraz subjektivne potrebe pojedinaca.
Za takve promjene, meutim, nisu presudni samo materijalni faktori ve
i osloboenje zarobljene svijesti i kreativne imaginacije. Ipak, kako Markuze
jasno vidi, u tom polju se susreemo sa jednom vrstom zaaranog kruga.
Naime, svijest o potrebi zbacivanja represivnog sistema mora prethoditi
revoluciji, ali takva svijest (barem na za sada relativno dobrostojeem Zapadu)
moe biti stvorena jedino u toku revolucije tj. kada je revolucija ve otpoela
(str. 18-19). Ovo je kljuna dilema kojom e se Markuze baviti u nastavku
Eseja.
U poglavlju broj 2 koje nosi naziv Nova sensibilnost, Markuze se osvre
na metode koji mogu dovesti do promjene svijesti u okvirima jednog jo
uvijek represivnog drutva. Kao i u Erosu i Civilizaciji, Markuze vidi postojee
iskupljenje jedne drugaije civilizacije u sferi estetike, kako u formama ljepote,
tako i u umjetnikom stvaralatvu. Naime, Markuze istie mitoloku pozadinu
ljepote kao jedne vrste moi koja moe da paralie agresiju, navodei primjere
57
iz grke mitologije. Mi se ovim povodom moemo prisjetiti pripovjetke Iva

Andria Aska i vuk ili djelovanja ukrajinske feministike grupe Femen.
Zbog toga se moe rei da je estetska dimenzija jednog drutva direktno vezana
za status slobode misli i izraavanja, kao i stepena harmonije izmeu ljudskog
bia i prirode (u njemu i izvan njega). Ako bismo dakle promiljali osnovnu
dimenziju estetskog morala kao to to u ovom poglavlju ini Markuze, pronali
bismo da tu dimenziju ini sloboda uzeta kao bioloka neophodnost.
Takva sloboda je ujedno i sloboda stvaranja novih vrijednosti, nove
kolektivne sredine u kojoj bi i sama umjetnost bila proizvodna snaga. Markuze
tvrdi da bez revolucije u percepciji koja moe biti izazvana umjetnikim
stvaralatvom ne moe doi do izgradnje drugaijeg drutva jer je percepcija
u svojoj sutini drutveno uslovljena. Mi vidimo ono to nam drutveno
normirani, ustaljeni nain percepcije i miljenja dozvoljava da vidimo. Zbog
toga je od izuzetne vanosti avangardna umjetnost, a primjeri koje navodi
Markuze tiu se apstraktnog slikarstva, 12-tone muzike, formalistike
knjievnosti, itd. Cilj svih ovih umjetnikih orjentacija je da se stvore novi
objekti iskustva, nova saznanja, da svijet vie nikada ne bude isti.
Savremena umjetnost, prema Markuzeu, predstavlja pobunu protiv stila
kao takvog, pribliavajui se utopijskoj ideji da umjetnost ne bude (vie)
iluzija, da se i samo drutvo i odnosi u njemu oblikuju kao umjetniko djelo.
Meutim, Markuze takoe istie da umjetnost, upravo zbog svoje forme,
nikada ne moe postati realnost, tako da [naslikana] limenka nije u robnoj
kui (str. 165). Ipak, upravo je umjetnika forma ta koja omoguava sadraju
umjetnikog djela da transcendira tj. prevazie stvarnost i tako daje mogunost
za iskupljenje realnosti. To je ono to se esto naziva poetska pravda. Markuze
je naravno svjestan da samim tim problem represivnog drutva nije rjeen,
kratak je period katarze. ak se esto postavlja i pitanje da li su egipatske
piramide ili Partenon bile vrijedne i jednog ljudskog ivota? Ili da li se moe
pisati poezija poslije Auvica?
Markuzeov odgovor na ovo pitanje je tvrdnja da iako je umjetnost
esto preslaba pred silama nepravine i surove realnosti, ona ipak otvara i
omoguava prostor za jednu vrstu libidinalne desublimacije, za izraavanje
kritikih vrijednosti koje mogu postati ideje vodilje progresivne pobune. To
je posebno sluaj ako se radi o umjetnikim formama koje stvaraju pripadnici
58
tradicionalno ugnjetenih klasa i manjinskih grupa. U tom kontekstu,

Markuze navodi vanost umjetnikog stvaralatva afro-amerike manjine (u
muzici, na primjer bluz i dez), kao i studentske subkulture (hipiji, flower
power pokret, itd.) za sveukupnu drutvenu emancipaciju. ak i njihova
esta upotreba psovki i ivotinjskih analogija (kapitalista je svinja) ima
oslobaajuu dimenziju jer direktno razotkriva mreu licemjerja i lai koja
utemeljuje status quo. Ipak, i nad najradikalnijim formama umjetnosti uvijek
vreba ruka kapitalistikog trita koja ih moe pretvoriti u sredstva za sticanje
profita. Pa, zar nismo svjedoci iroke masovne proizvodnje majica sa likom e
Gevare ili fabriki iskidanih i isprljanih farmerica (Abercrombie & Finch)? I
tako umjetnost kao takva ostaje jedno polje neprekidne i nimalo lake borbe
izmeu snaga postojeeg drutva i vjesnika onog drugog, jo neostvarenog,
humanijeg, laganijeg, matovitijeg, ljepeg.
Vjesnicima tog drugaijeg i boljeg svijeta Markuze se bavi u poglavlju
broj 3 pod naslovom Prevratnike snage tranziciji. U ovom poglavlju,
Markuze postavlja vano pitanje aktera radikalne politike promjene. Naime,
tradicionalna marksistika teorija je vidjela radniku klasu kao pokretaa i
izvoaa revolucije. Meutim, kako primjeuje Markuze, do 60tih godina XX
vijeka, radnika klasa u visoko razvijenim zemljama na Zapadu se veinom
integrisala u postojei sistem. Zbog potroakih beneficija koje joj je pruio
kapitalistiki sistem, ona je postala faktor odranja, a ne ruenja sistema kako
je to predviala teorija. Takoe je dolo i do smanjivanja broja takozvanih
plavih okovratnika tj. radnika u direktnoj vezi sa proizvodnjom, a do velikog
porasta tehniara i tehnokrata koji su interesima i privilegijama vezani za
status quo. Upravo zbog tih privilegija, ovaj sada moni drutveni sloj namjerno
zatvara oi pred faktorima koji stoje u osnovi zapadnog prosperiteta tj. pred
imperijalizmom i agresijom prema zemljama Treeg svijeta. Njima je svijet
dobar ovakav kakav jeste tj. onakav kakvim ga oblikuju mehanizmi postojeeg
kapitalistikog sistema.
Zbog toga to ni radikalna politika akcija niti svijest za njenom potrebom
vie ne stanuju meu radnicima u visoko razvijenim zemljama, Markuze i
govori o prevratnikim snagama u tranziciji. Ali gdje je subjekt tj. agent
revolucionarnih promjena u ovom trenutku, ako to nije radnika klasa? Ima
li ga uopte? Da li je uopte vie mogue govoriti o revoluciji? Markuze tvrdi
da revoluciju ne treba oekivati u bliskoj budunosti (ali ni otpisivati zauvijek)
59
zbog toga to njen subjekt-inicijator nije koherentan i potpuno definisan nego

se nalazi u procesu formiranja. On otkriva njegove naznake u aktivnostima
studenata i manjinskih grupa iz amerikih geta i centara gradova u Zapadnoj
Evropi. Djelovanje ovih grupa za Markuzea predstavlja klicu nade da
alternativa postoji, da se moe i mora prekinuti sa rasprostranjivanjem
psiholokih potreba koje za osnov imaju potinjavanje sebe i drugoga zakonu
profita. Po Markuzeu, studenti i aktivisti manjina svojim postupcima i akcijama
predvode ne samo politiku nego i nagonsku i moralnu pobunu. To znai da je
za njih i sama pobuna nain ivota, da je sutina njihovog djelovanja radikalno
odbijanje postojeeg.
[Drugim rijeima, to znai] odbijanje da se odraste, da se sazre, da se efikasno
i normalno izvodi u drutvu i za drutvo koje prisiljava golemu veinu stanovnitva da
zarauje za svoje ivljenje u glupim, nehumanim i nepotrebnim slubama, koje vodi cvatui
biznis na leima geta, sirotinjskih naselja, te unutranjeg i vanjskog kolonijalizma, kojim hara
nasilje i potiskivanje, dok ono zahtijeva poslunost i privolu od rtava nasilja i potiskivanja...
(str. 180, prevod B. Bruji)
Na ovaj nain pobunjeni studenti i aktivisti artikuliu svoju motivaciju da

humanistike vrijednosti koje liberalni kapitalizam koristi kao ideologiju da
zamaskira svoje prave ciljeve pretvore u stvarnost tj. u humane uslove ivota
za sve graane. Markuze istie da e ovaj poduhvat zahtijevati i preispitivanje
graanske demokratije jer je nju kapitalizam oblikovao u svojem interesu,
izobliavajui znaenje pojmova kao to su ravnopravnost, solidarnost,
pravinost, itd. To znai da se borba za drugaiji drutveni poredak mora
voditi preteno izvan institucija sistema kroz proteste, trajkove, bojkote,
ulini teatar, itd. Naravno, sve ove aktivnosti sa sobom nose opasnost da
vladajui sistem na njih odgovori brutalnim nasiljem branei tako pozitivno
pravo postojeeg poretka. Meutim, ovom pozitivnom pravu statusa quo,
Markuze pretpostavlja pravo na pobunu za koje vjeruje da je utemeljeno u
autentinom tumaenju rijei kao to su sloboda, humanost, i srea.
Markuze ne prihvata liberalno-kapitalistiku floskulu o pravu na traenje
sree, ve tvrdi da novi drutveni poredak mora osigurati pravo na sreu za
sve, izvan svih etnikih, vjerskih, rodnih i klasnih razlika.
Meutim, prerano je, kae Markuze, spekulisati o tome kakve e zbilja biti
institucije tog alternativnog poretka. Alternativa nee biti autentina ako
je budemo odreivali unaprijed dok smo jo uvijek pod izmom neslobodnog
60
drutva, jer ono sputava nau percepciju onoga to je mogue. I pored toga,
ipak, postoje stvari kojih se moramo pridravati i sada, u jeku borbi za novi
poredak. Po Markuzeu, to su odreeni principi o kojima govori u poglavlju broj
4, koje je ujedno i posljednje poglavlje Eseja. Kao prvi princip, Markuze istie
autonomiju svih uesnika. Dakle, u svim aktivnostima pobunjenih grupa, ja
tj. pojedinac mora imati pravo da odabere nas tj. grupu u zajednitvu sa
kojom se bori za promjene. A drugi princip koji Markuze pominje je da sva
upotrebljena sredstva moraju biti jednako pravina kao i ciljevi. To znai da
nema makijavelistikog nastupanja u smislu da sredstva mogu biti bilo kakva,
pa ak i nasilna, jer ih toboe iskupljuje uzvienost ciljeva. Markuze instistira
na razvijanju anti-represivnog sensibiliteta koji je, reeno medicinskim
rjenikom, alergian na dominaciju i nepravdu, a u isto vrijeme je utemeljen
u spontanosti, radosti i uivanju u zajednitvu. Kao mogu model djelovanja
koji bi mogao da razvije upravo takvu psiholoku atmosferu, Markuze predlae
male i mobilne, fleksibilne grupe.
Markuze je jasan da koncept revolucije iz 19. vijeka koji je zahtijevao
nasilno preuzimanje vlasti od strane radnike klase, centralizovano upravljanje
i vladavinu jedne partije mora biti revidiran. On je i doslovno nemogu na
Zapadu jer je u ovim dravama radnika klasa integrisana u sistem, pa je i njeno
politiko djelovanje faktor stabilizacije i konzervativizma. Zbog toga Markuze
i istie vanost povezivanja nezadovoljnih i unienih sa Zapada sa velikom
veinom njihove sabrae i sasestara po patnji iz Treeg svijeta. Samo ovakva
vrsta objedinjavanja koju u naoj globalnoj svakodnevnici zastupa mnotvo
nevladinih organizacija i pokreta sabranih u okviru Svjetskog drutvenog
foruma (WSF), u uslovima velike ekonomske krize kakva je zavladala svijetom,
moe da stvori preduslove za poetak borbe za nerepresivnu civilizaciju. U vezi
sa tim, iskorjenjivanje siromatva kroz planiranje proizvodnje i distribucije
se postavlja kao primarni cilj. Samo kada nestane poniavajue siromatvo i
bijeda koji obiljeavaju ivotni put veine dananje globalne populacije moi
e se ostvariti rijei mlade afroamerikanke sa kojima Markuze zavrava Esej.
Na provokativno pitanje ime e se baviti ljudi u slobodnom drutvu, ona je
odgovorila: Po prvi put u naem ivotu, mi emo biti slobodni da odluimo
to emo da radimo (str. 202).
61
62
Bibliografija
Feenberg, Andrew & William Leiss. The Essential Marcuse (Boston: Beacon
Press, 2007).
Kellner, Douglas. Critical Theory, Marxism and Modernity (New York:
John Hopkins U. Press, 1989).
Marcuse, Herbert. Negations: Essays in Critical Theory. Prevod Jeremy J.
Shapiro (London: Mayfly Books, 2009).
Marcuse, Herbert. Eros and Civilization: A Philosophical Inquiry into Freud
(Boston: Beacon Press, 1955).
Marcuse, Herbert. An Essay on Liberation (Boston: Beacon Press, 1969).
Marcuse, Herbert. Technology, War and Fascism: Collected Papers of Herbert
Marcuse, Volume 1. Urednik Douglas Kellner (New York: Routledge, 1998).
Marcuse, Herbert. Toward a Critical Theory of Society: Collected Papers of
Herbert Marcuse, Volume 2. Urednik Douglas Kellner (New York: Routledge,
2001).
Marcuse, Herbert. The New Left and the 1960s: Collected Papers of Herbert
Marcuse, Volume 3. Urednik Douglas Kellner (New York: Routledge, 2004).
Marcuse, Herbert. Art and Liberation: Collected Papers of Herbert Marcuse,
Volume 4. Urednik Douglas Kellner (New York: Routledge, 2007).
Marcuse, Herbert. Philosophy, Psychoanalysis and Emancipation: Collected
Papers of Herbert Marcuse, Volume 5 (New York: Routledge, 2011).
Markuze, Herbert. Eros i civilizacija. Prevod Tomislav Ladan. Pogovor
Danilo Pejovi (Zagreb: Naprijed, 1965).
Markuze, Herbert. Eros i civilizacija. Prevod Tomislav Ladan. Pogovor
Gvozden Flego (Zagreb: Naprijed, 1985).
Markuze, Herbert. Kraj utopije i esej o osloboenju. Prevod i pogovor
Branka Bruji (Zagreb: Stvarnost, 1972).
najder, Slobodan. Herbert Markuze: An Essay on Liberation. Praxis 3,
472-474 (1970).
63
ISBN 978 - 86 - 85591 - 17 - 4

Markuze

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Markuze

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

doc.

doc. dr Filip Kovaevi

doc. dr Filip Kovaevi

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

Filipu Kovaeviu se jedino moe zamjeriti to kritiki pristup koji

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Podgorica, februar 2012

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Hronologija Markuzeovog ivota

doc. dr Filip Kovaevi

je interesantno je da se mnoge ideje koje e obiljeiti kasniji Markuzeov

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

od strane sovjetske armije. ak ti najnoviji zloini nose i veu teinu jer se

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Markuze i frankfurtski Institut za drutvena istraivanja

doc. dr Filip Kovaevi

naukama, literaturom) i njenom funkcijom u odravanju i osnaivanju

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

izmeu tjelesnog Erosa i politikog oslobaanja e biti detaljno obraena u

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Iako je ovaj lanak pisan sredinom tridesetih godina, Markuze u njemu ve

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Eros i Civilizacija: uvod

doc. dr Filip Kovaevi

Pejovi zapoinje pogovor kratkim ekspozeom o razvoju psihoanalitike

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Zbog svega ovoga nije uopte udno da je u drugom izdanju Erosa i

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Eros i civilizacija: detaljna analiza

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

sistema. Markuze vjeruje da se ta taka oslonca moe pronai upravo u onim

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Pod vladavinom principa realnosti

doc. dr Filip Kovaevi

budunosti. Kako sam Markuze kae, recherche du temps perdu postaje

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

izmeu bioloko-fiziolokih i istorijskih uticaja na razvoj psihe. Naime,

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Poglavlje broj 4 nosi naslov Dijalektika civilizacije i teorijski je

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze se ovdje takoe dotie pitanja zato su sve revolucije poraene?

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

Izvan principa realnosti

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja

rada moe olakati proces automatizacije. Automatizacija smanjuje radno

doc. dr Filip Kovaevi

Markuze u Podgorici - ciklus predavanja