OSMA NL1 ARA .

T 1RM ALAR 1
III

Nesir Heyeti HALl NALCIK

Editorial Board

NEJAT GYN

HEATH W. LOWRY

THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES

III

stanbul

- 1982

KTABYAT

Eleazar Birnbaum, The Book of advice by King Kay Kiits ibn skender,
the earliest old Ottoman Turkish version of his Kiibusname (Dou Dilleri ve
Edebiyatlarmn Kaynaklar,

Trke Kaynaklar, Mtercirni mehul ilk Trke

Kabusname, Harvard niversitesi Basmevi, 1981.

Trk Edebiyatmda XTV. yzyldan balayarak gittike artan bir gelime

bize kalan eserlerden bilinmektedir. Telif ve eviri olarak trl ynlerden nem tayan bu eserlerin konular deiiktir. Bunlarn arasmda Kabusname ayr bir yer tutar. xrv. yzyldan balayarak baka baira kiilerce ta
1117 (1705) ylna dein Trkeye be kez evrilni olmas bu kitaba Trk
toplumunda ne kadar nem verildiini anlatr. Bunlarn arasmda Mercimek Al
med'in Sultan II. Murat adna yapt evirinin 1944 den bu yana nc bas"
ksmn km olmas, eserin gnmzde de nemini srdrdn gstermekolduu

tedir.

Konusunun Trk

Edebiyatnda

byk bir yer

tuttuunu,

daha

baka

r-

neklerindei de biliyoruz. XV. yzylda Amasyal Hseyin-o~lu Ali'nin Tacil'ledeb (Tarku'l-edeb)inin, XVI. yzylda Knalzade Ali elebi'nin Ahliik- Alilisinin ardndan Nasiiyihu'l-mlalc, Nasihatil's-saliitln, Nasayihu'l-vzerii ad altn

da bu yolda eserler yazlmttr2. Bimara baknca bunun; edebiyatmzda incelenmesi gereiili batlbana bir konu oldu~u syleyebiliriz.

Eleazar Birnbaum, yaymlad Kabusame'nin Trke'de en eski eviri olsylemektedir. O, giri blmnde (s. 3-107), elindeki yazmay trl
alardan ve ayr ayr blmlerde tantnaktadr. Kabusnam~ zerinde. imdiye
dek yapilm olan en geni inceleme -sayfalarn 'okluuna baknca- bu olmalr
duunu

griyor.

A. blmnde, numaralar verilerek" yazni.a, ayr ayr ynlerden ele aln

Bunlar: I. giri. Kabusnamenin Trke evirileri (s. 3-7); II. Yaz-

maktadr.

1974.
2

Orhan

aik

Gkyay, Keykavus, Kabusname, nc

Menemenlizade Tahir,

Osmail

basks, stanbul

Mellifleri ve ktphanelerin

kataloglar.

328
m. Kadna gre yazmann tarihinin belirlenmesi
(s. 9-11); IV. Farsa asl (s. 11-12); V. Transkripsiyon (s. 12-13); VI. Blmlerin balklan (s. 13-15); VII. Eski Osmanlca eviriler (s. 15-25); Vill. Dil
ve sl'Cp (s. 25-27); IX. Mellif nushas m? stinsah m? (s. 27-30); X. Yazmann muhtevas ve yazarn kiilii (s. 30-36); XI. Yazmaya gre Trider
(s. 36-37).
B. mla ve fonetik. . Genel olarak. (s. 37-38); 2. sessizler (s. 38-39);
3. Sesliler (s. 40); 4. Tenvin (s. 40-41); 5. Tedid (s. 41-42); 6. e ve a'nn yazl (s. 42-43); 7. Sondaki ya '(s. '43); S. Harekelerin yazl (s. 43-44); 9.
Ekierin balan (s. 44); 10. Mstakil szcklerin harekelenmesi (s. 44-45);
ll. Epenthetic sesli (Dilbilgisinde bir kelimenin ortasna bir harf ya da ses sokulnas) (s. 45);
C. Gramer blmnde (s. 45-61) ilgi ekici noktalar, Phililogie Turcicae
Funda-nenta, I (Wies'baden, 1959) e gre sralanmtr.
D. Ekler ve dzeltmeler (s. 63-67).
E. Select vocabulary (s. 68-108).
Bu blmlerden sonra Blrnbaum yazmasnn faksimilesi (ypr. 1-a-153b)
gelmektedir.

mann fizik tasviri (s. 8);

Grlecei

zere, yukarda sylediimiz gibi, Eleazar Birnbaum, elindeki

trl ynlerden inceleyerek okuyucusuna yararl bilgiler sunmaa almtr. Biz bu yararl blmlerden bir tanesinin, E Blmnn zerinde durmak istiyoruz. Aada syleyeceklerimiz iin, bu tamtnay ngilizce yazsaydk, select errors diye balk koymay daha uygun bulurduk.
a) Birnbaum bu blmn banda, ilgi ekici eski Osmanlca kelimeleri aldm sylyorsa, da, bu blm incelediimiz zaman byle olnadm gryoruz.
Bylesine nemli bir yazmay yaymlarken, ona eklenecek szlk blmne neden yainzca seme szcklerin alndm, benim gibi, soracaklar ka
caktr, sanrm. Bu semeler neye gre yaplmtr? Bunlarn ok arkayk olu
lar m gz nnde tutulnutur? Bug~ dilden bsbtn dm alnalan m?
Bu sorulara olumlu bir karlk veremiyoruz. nki bu blmde sra:lamn olan
szcklerin byk ounluu bugn konuma dilinde de, yaz dilinde de yaayp gitmelttedir.
b) Bylesine nemli, Trk Edebiyatnn ilk alarndan kalna rneklerinden biri olan bir yazma yaymlamrken, ona bir szlk koymay dnyorsa:k,
bu szlk, onda geen btn szckleri vermeli deil midir? Bu alanda bizde
ve batda yapln olan bir takm almalar gz nnde tutarak..
c) Kald ki bu blme seilerek alnm olan szcklerin auna da yanl, ama trl bakml~rdan yanl, karlklar konmutur. nce s'yleyim ki,
elimizde, bu alanda yaymlanan kitaplarn szllt blmleri, Trke _aia-sz
lkler, Tanklaryla Tam-na SiizliLil, Derleme Szl gibi ilk akla gelen kaynakJ,ar hie saylmtr.
yazmay

329
Biz bu blmde ili;eceimiz noktalar .aada siralamak istiyoruz.
1) Eleazar Birnbaum'n, benim yaynladm Kabusname iin sylediklerini dzeltmekle balayacam; o yle diyor:
'Orhan. aik, .Kabusname, unfortunately there are many nisreadings and
errors in it, e.g.' in the second sentence of the. book, Filibeboluda (at Philippopolis) is nisrea,d as Filibe yolnda, and the Sultan's name :r,.rurad, inadverterdly
onitted (Sultan ibn Muhammed is place of Sultan Murad Han ibn Muhammed
(s. 6, k.ma-7).

Bunun Trkesi udur: Kabusname'nin Orhan aik ne;rinde, yazk ki pek

ok yanl okumalar ve yanllar vardr, nitekim kitabn ikinci sayfasida
Filibeboluda (Philippopolisde), Filibe yolunda diye yanl; okunnu;tur. Sultan
Murad ad, kastsz olarak atlanmtr.
imdi, Blrnbaum'n, kitapta benim yazdm dorular nasl olup da yanl;
diye ortaya srd anlamak gtr; yalnz benim iin deil, okuyucu iin
de. Kitabmda onun yanl ve eksik diye lafn ettii yerleri ben kitabmdan
alarak olduu gibi vermekle lralnyorum, bunlarn kli;elerini de koyuyorum.
Buniardan birincisi_ Filibe yolunda yanldr (! ). Bu, yaznada (Rieu Katalou, British Museum, OR. 3219) btn baka okuyucularn grecei ve okuyaca gibi apak.
oJ

.,,..,...

,., ..; .

\~

, .....}..,

_,.\)

~}~ ., \,....._,~~~:::"'

..,P~ ..)!)~.l_\.......t.,;)~~..Y--~~..,)',
...

-""

,.

J'

.............

;eklinde harekelenmitir

....

(ypr., b,

satr-5).

Ve kendimizi ne kadar zorlasak bunun baka trl okunmasnn yolu yoktur.

Sonra, o yzyllardan kalma btn Trke kitaplarda ve onlardan sonra yaz
lanlarda biz Filibenin 'Filibebolu' (Philippopolis) yazln grmyoruz, gremeyiz de. nki Trkler aldklar yerlerin adn hibir zaman onlarn, o dillerdeki sylenii ile sylemeni;lerdir de, yazran;lardr. da.
Ba;kasn bilnem, fakat ben, bu apak doTujru yanh; olarak gsteren
Birbaum'n, Kabusname metninde .daha ne yallar yapn; olacan kolayca
kestirebiliyorum; Bni.larn tanlrlar aada gelec.ektir.

ltincisine gelince: Sultan Murad'n benim tarafndan ihmal edildiini syledii ad, btn tarillerimizde olduu gibi benim cnlemde de yerli yerindedir: Sultan- cilan, sahib-kran- zaman; sultan ibn's-sultan sultan Murad Han
dir:

grdm ki Sultan- cihan sahibkran- zaman sultan ibn es- stltan sUltan Murad Han ibn Muhammed Han ibn Bayezid ibn Murad Han ibn
Orhan ibn Osman halledallah mlkebu ve eb2) Burada,

Birnbaum'n

harekelerin hangi harfe, ya da hangi kelimeye ait

olduunu anlayamad_ iin yapt yanlllar sralanmaktadr:

88b 9-10. Kaki dkeli. ilim bilrimissem sana hepi anardm. Oysa metn
de bu I:elime aka hepdir, ve yle harekelenmitir. Onun kesre sanp da hepi
deye okumas, bu kesrenin, mteakp satrdaki "-lli kelimesinin dal harfi
zerindeki fethasn hep sozcnn kesresi sanmasndandr. stelik buiu onun
yazd gibi okumaya kalkarsalt bu, yanl Trke olur.
63b 9-10. anm deye okuduu szcn metindeki hareklenmi doru
okunuu g.ammdr. Byle olunca onun v,erdii anlam da kendiliinden yanl olur.
109b 13. Buradaki szck kii deil metinde. . ) (kiii) eklinde hare~

ltelendiinc

gre

kiiyidir,

demek ki bu kelimenin i halidir. Netekim bu kelimenin kii yazl bsbtn bakadr (88b, satr. 2, 3, 4, 5, 6, 7).
114a 3. Metinde gersin diye harekelenmi olan kelime, gersin diye
okunmu. ve bundan dolay da yanl karlk verilnitir.
57b 2. Trkede 'vilayet drmek' diye bir deyim ohnad gibi drrnek szcnn karl da protect (korumak, himaye etmek) deildir; Niteltim Farsa metin 'salii.h- memleket' diyor ki bu da 'memleketi dzene koymak' demektir.
88b 2. Metnin harekesine dikkat edilnedii iin esricek deye okunan ve
Trkeye uymayan bu szcn oradaki harekelenmi dorusu esriyicekdir ve
'sarho olunca~ demektir.
94a 1. Metinde aka hulklu )tl> yazlm olan kelimeyi, Birnbaum yanl

ve burada anlamsz duran halklu diye okuyar ve 'of the people' diye kar
koyuyor. Oysa dorusu hulklu ol (iyi huylu ol) demektir.
109b 3-4. Semrisen diye okumak hem yanl, hem Trke deil, dorusu
semirsendir, metinde de byle harekelenmitir. Ancak nmz kesen tanklar
dan anlyoruz ki Birnbaum kelimeleri tanmad, onlarn cmle iindeki yerIerini ve anlamlarn kavramad iin, hangi harfin zerinde. oldunu tayin
edemedii harekeleri, ait alnadklar harflerin harekeleri sanm ve bu yzden
Trke'de iitilmedik kelimeler uydurmutur. Ama Trke her dilde olduu
gibi bir kelimeler h:zinesidir, renilmesi ok emek ister. stn, esreyi tanmak Trke bilmek deildir.
.
Ik

3) 'Seme ltelimelerin ltarlklar da yanltr. Bu yanllar yalnz kelimeyi

okumaktan deil, cmle iindeki anlamn .kavramamaktan da douyor.
Eer metin anlalarak takip edilebilseyili bu yanla kolay dlmeyecekti.
Herhangi Trke bir szle bakmak bile bizi bu yanllardan koruroaa yeterdi. Aada bu yaniiara da birka rnek veriyoruz:
88b 5. Alu kelimesine, ingilizce 'low, vile' deye karlk konmutur; bu da
Trke 'alak, deni, kt' demektir. Szcn bu anlam da varsa da, metin
iindeki yerine gre, bunun doru karl 'aciz, gsz'dr. nk metiri y
ledir: Bir bylc kii bir alu kiinin stne havale ola. Demek isteniyor-ki sarho olunca bir byk kii, bir gsz kiiniri stne yrr; kendisine, bykyanl!?

331
lne yakmayan

bir i yapar, demektir. 1;"oksa, byk kiinin, alak bir adazerine yrmesi, ayk iken de, sarho iken de olaandr.
70a 10. Aya kelimesine fist diye karlk konmu. ki bu .yanltr. Fist, the .
hand clenched or closed .tightly, with the fingers .doubled into the palm (Slorter
Oxford Dictioary), Trkesi yumruk. Ayann ingilizeesi ise palm (the part of
the hand between wrist and the fingers, esp. its inner surface (yukardaki szlk).
88b . Nesne hacetin olursa hi ayklkda dileme. Metindeki bu cmlenin
ingilizce evirisi 'v.,rhen sober, do not beg' diye verilmitir. Bundan 'sen ayk
iken hacet dileme' anlalr. Oysa metin udur: nesne hacetin olursa hi ayk
lkda dileme, zira an ve bahil ltii esriYicek cmerd olur.
lOla 12-13. Aylak. Metinde eer k kz olursa birez birez satasn, sana
yidign aylak kalur, cmlesini Birnbaum 'you should seli little by little, so that
what you (need to) eat may remain available for you' diye vermitir. Brada
aylak, 'available' demek deildir, bedava, parasz demektir.
mn

118b 9-13. benzedi-yazarsan.. Bence benzed burada 'resemblance' (benzeyi,

benzerlik) anlamna bir isim deildir. 'Bir hat grrsen benzedi yazarsan .. .'
demek, bir yaz grp de ona benzeterek yazarsan demektir, bir baka deyile
burada benzed'i benzet szcnn i hall deil, benzeterek anlamna bir fldir.
150a 2. Bililik. Metindeki yad bililie getresin'in ingilizce karl 'you
may can to mind aquaintance with it' diye verilmitir ki yanltr. Buradaki
yad Trkede herkesin bildii bir 'comnion word' dur, 'yabanc' demektir. Metinde szn geliinden anlalan da budur: ... u resme bilesin kim yad, bililie getresin. Bugn bunun yerine 'ylesine bilmelisin ki yabancy kendine
aina klasn' diyebiliriZ:

71a 9. Ilk, yalnzca 'animal (herhangi bir hayvan)'. demek deildir. Otlaa babo salnm ve (henz terbiye edilmemi) at ve ksrak srs' demektir.
140a 9, 142a ll. Berk kuaklu ve kua berk ola. 'faithful' ve 'rectitude'
cler:ek deildir. Bu, bir mecazdr, 'kadnlarla meru olrri.ayan mnasebetlerden
uzak durmak' demektir. Bugn de bu anlam 'ukuruna salam olmalr, harama
ukur zmemelr' deyimlerinde yaamaktadr.
147a 6. Birnbaum, metindeki 'suyu oda saalar' cmlesinden saalamak
diye bir fiil karp ortaya atyor, ve bunun 'sasnlar' anlamna samak fiilinden bir 'nc ahs oul' olduunu anlayamayacak kadar Trkeden ok
uzaklara dyor.
148b 1. Ve dam yiyesi ledrmeyeler cmlesinde Birnbaum bu kelimeyi,
'to divide, apportion' deye doru anlamsa da 'uladurmuk' deye yanl oku.:
mutur, dorusu ledrmekfu. Oysa aada l szcnn karln 'portion' deye doru olarak vermekle birlikte bu ilti kelimenin ayn kkten. geldiklerini ayrd edememitir.
Bunlar 'select vocabulary' blmnden . seilen yanllardr. Arkada daha
bu kadar vardr.

332
Sonu. -imdi, bunlara bal:arak, bundan nceki blrolerde ne gibi yankestirrnek g deildir. nki, o blrolerde verilen
bilgiler ve kanlan hkmler, varlan sonular hep bu yaniiara dayandrl
m olacaktr. Bu yzden, giri blmn kaplam olan sayfalarn okuyucuya
ne derece yararl olabilecei ok su gtrr.
llarn bulunabileceini

Orhan aik Gkyay

Ali,

Hattatlarn

ve Kitap Sanatlarnn Destanlar (Meniikb- Hilnerve-

rin), hazrlayan:

Dr. Mjgan Cunbur, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar:

499, 1000 Temel Eser serisi: 86, Babakarilik Basmevi, Ankara, mays 1982;
nsz (s 5-10); metin (s. 11-132); Sz ve terim aklamalar (s. 133-148);
Ii ve zel adlar dizini (s. 149-162); Yer adlar dizini (s. 163-164); fiyat 150
lira.

Gelibolulu Mustafa Ali (1541-1599) bata tarih ve edebiyat olmak zere

trl konularda, bykl-kkl elliden artuk eserin yazardr (bkz. Atsz,
Ali bibliyografyas, stanbul 1968, stanbul, Milli Eitim Basmevi). Bunlarn
arasnda, 1587 de bitirdii Meniikb- Hilnerveran, dili bakmndan olsun, konusu ynnden olsun, ayr bir nem tar. teki ya,;?;dklaryla karlatrlnca,
ann en ar, en etin diliyle yazld grlr. Konusu da, sanat tarihimizin,
bugn artk gerilerde kalm bir alann ele almaktadr. Bundan tr de anlamak iin yalmz o dili bilmek yetmemektedir. Bu alaiun kelimelerini, terimlerini de hakkyla tanmak gereklidir. Bu dilin o ada geerli olan slbunu,
rgsn, mecazlarn, yazarn trl konularda adn verdii kiileri, kayuaklar, yararland yerleri ve daha birok yanlann yeterince tanyp sindirme'den byle bir ii yklenmek byk bir crettir. Hemen her satrda karmza
kan glkleri yenmenin baka bir yolu yoktur. Kalemimiz, daha kitab aaramaz bizi, arapasndan, farsasndan, trkesinden nice szcklerin diltenliine srkler. Bunlar da yetmez; sanat ansil:lopedileri, deyim ve terim sozlkleri kale duvar gibi nlimze dikilir. Bunlar samza, solumuza yma
dka, Meniikb- Hnerveran'n fethine ka1kni.i.k bounadr. Hem kendimiz
iin, hem onunla tantrmak zere nne dtmz okuyucu iin yararsz
bir ie girimi oiiaktan baka bir sonuca varamayz. Kald ki aada grlecei zere, biz, daha en harcuilem szckleri bile, ortaokul szlklerinde
arayp bulamyoruz. Karlklarn bulduumuzu .sandklarmz da, hazrlama
ya yeltendiimiz eserin, tesine berisine yamamaktan ileri gidemiyort.z. Sonunda eser byle alelacay{p bir dille nmze 'dikiiiyor.
Ama nedense, hergn birka benzerinin ayamza takldn grmekten
artk gerekten yldmz bu scideletirme, trkeletirme ad altnda ya~
alanna srlen bu soydan kitaplar, bizi umutsuzlua dryor. Tiirl:e dersinden beklemeli bir ortaokul rimcisiriin efkar- fukarii sz daarcn' srt
larup kervana l:atlmaa kalkyoruz. Kervan yryp ~diyor, biz beraber
yrdmz sanp yerimizde sayyoruz. Vazgetil:, byle bir kitabn trkeletirilmesinden, hi bir abart yapmadan syleyim ki kitap trke olmuyor.