Buxari Shihi

ORUC
blmsi
MXTSR
Tam variantl Buxari Shihi
toplusundan

Trk dilindn
Frahim Slfi
trfindn trcm v trtib
edilmidir

Bak 2005

Trk dilindn trcm v trtib edn: Frahim Slfi

Redaktor: Pnah Mehdi
Texniki redaktor: brahim man
Dizayn: Azr Qurban

Buxari Shihi. Oruc. 2005, sh.

Buxari kimi tannan bu Abdullah Mhmmd b. smail l-Buxari hicri
194 miladi 810-cu ild anadan olmu v 256/870-ci ild vfat etmidir.
Azrbaycan oxucusuna tqdim olunan bu sr, slam almind v btn
dnyada n grkmli hdis alimi saylan l-Buxarinin mhur Buxari Shihi
srinin trk dilin evrilmi mxtsr tam variantndan xz edilrk dilimiz ilk
df olaraq bu formatda trcm edilmidir.
(Hl yaad dvrd imam l-Buxari slam dnyasnn hdisnaslar
(mhddislri) arasnda tay-brabri olmayan v inkaredilmz nfuz sahibi kimi
tannmdr. Buxari Shihi on bir srdn oxdur ki, mslmanlar n Qurandan
sonra btn msllr zr ikinci nfuzlu sas mnbdir.)
sr, Buxari Shihinin oruc blmsini znd ks etdirir.
Kitabda Allahn Elisi Mhmmd Peymbrin (s..s.) orucla bal
hdislri verilmidir.
Buxari Shihindn bu trcm slamn biliklr xzinsin yiylnmk
istyn btn oxucular n nzrd tutulmudur.

slamn n mhm mnbyi

Buxari Shihi

ORUC
blmsi
RRCM EDN
FRAHIM

BAKI-2006

BSMLLHR RAHMNR RAHM!

Mrhmtli v Rhimli Allahn ad il!
N SZ
Uca Allahn qdrti v zmti saysind gerkldirdiyimiz sylrimizl Azrbaycan dilind mtali edn oxucular dnya hrtli slam alimi imam l-Buxari (810-870-ci illr) trfindn
trtib edilmi peymbrimiz Mhmmdin (ona Allahn salam v salavat olsun) hdislr mcmusi olan Buxari Shihinin bir mxtsr
blmsi olan oruc tutmaqla bal hdislri il tan olmaq imkan
ld edirlr.
Buxari Shihindn xz etdiyimiz bu ikinci 1 kitabamzn
vvlkindn bir sra prinsipial frqlri var trcm bilavasit trk
mtnindn hyata keirilmi, hdislr dair mtnd verilmi aqlama v rhlrl yana, trfimizdn stiralt izahlar da lav
edilmidir ki, onlar oxucular hdislr haqqnda daha geni mlumatlandracaq.
slamda mslmanlarn hyat faliyyti n hdislrin
hmiyyti haqqnda dey bilrik ki, onlar, Allahn Sz olan Mqdds Quranla yana dinimizin sas ikinci qaynadr.
slamn iki mnbyi Quran v hdislr Peymbr
Snnsi, ilk nzrd, mstqil olaraq tzahr etslr d, slind
bir-biri il ayrlmaz vhdt tkil edir. Hdislr Qurana uyun
glir, onun aylrini rh edir v onlara aid mddalar aqlayaraq Allahn Kitabnda konkret gstrilmi msllri tfrrat il
mnalandrr.
Hdis szn dar mnasnda Mhmmd Peymbrin
(ona Allahn salam v salavat olsun) imana, slam ritin v mslmann yaay trzin mxsus msllr dair Quran prinsiplrini
aqlayan klamlardan ibartdir. Geni mnada is, bu kitabdan
grndy kimi, hdislr kimi qbul ediln tkc Peymbrin
(ona Allahn salam v salavat olsun) klamlar deyil, hm d konkret

Birinci kitab: Buxari, Namaz, Bak, 2005, sh. 145.

hallarda onun hrkt trzi, ayr-ayr shablr, trfdalarna v

dmnlrin mnasibtidir. Onun mslmanlar n mhm hyati hmiyyt ksb edn msllrinin hllin dair gstrilri,
ba vermi hadislr verdiyi izahlar v habel Peymbrin (ona
Allahn salam v salavat olsun) shablrinin mminlr n davran
nmunsi rolunu oynaya biln, onun (ry sylmdn byndiyi v)
hzurunda deyiln szlri v yol verdiklri hrktlri d hdis
saylr.
Tamamil rit, mslman hququna, uyun glrk,
hdislr mslmanlar n hquqi mna dayclar funksiyasn
yerin yetirir.
Mslmanlarn hm dini v hm d gndlik hyatda
Mqdds Quranla brabr Mhmmd Peymbrin (ona Allahn
salam v salavat olsun) hdislrin d saslanmasn n il izah etmk olar? Mgr tkc Quran onlara kifayt deyilmi? Allahn Sz
olan Quran rh etmk lazmdrm?
Quran mttqilr doru yol gstrn (Bqr, 2/2)
Kitabdr. Quran mhz hidaytdir (Fussilt, 41/44), doru yolu (Loman, 31/3), Allahn hidaytini (Zumr, 39/23) gstrir. O,
slam v mslmanlar n din haqqnda, insann bu dnyadak
hyatnn mnas, insann Allaha yaxnlamasnn yollar, Yaradanin iltifatna v mrhmtin nail olmaq haqqnda prinsipial mddalar myynldirir. Quran mslmann hyatnda ba vern
konkret hadislr zaman onun nec davranmasn myyn etmir
v mhz bu baxmdan onun ycaml, hkmlrinin aforizmi, bu
v ya digr msllrl bal mddalarda tfrrata varlmamas
tbiidir.
Tbii ki, mslmanlar Qurann bu v ya digr aylrinin
mnalarnn rh edilmsin, dini msllrd v mitd
Qurann hkmlrinin yerin yetirilmsi il bal aralarnda yaranan
suallarn dzgn hllin ehtiyac duyurdular. Allah Peymbr
(ona Allahn salam v salavat olsun) el xsusi slahiyytlr vermidi ki,
lml olanlardan he kimd onlar olmam v ola da bilmzdi:
Allaha v Peymbr itat ednlr (axirtd) Allahn nemtlr verdiyi nbilr (peymbrlr), siddiqlr, ahidlr v
salehlrl bir yerd olacaqlar (Nisa, 4/69); Allaha,
Peymbrin v znzdn olan ixtiyar sahiblrin itat
edin! (Nisa, 4/59); ... (Mhmmd Peymbr F.S.) nyi qadaan
edirs, ondan l kin (Hr, 59/7).

Uca Allah z Elisinin (ona Allahn salam v salavat olsun) hrktlrini v klamlarn, hyat trzini btn mslmanlar n
rnk, nmun etdi: Allahn Elisi Allaha, qiyamt gnn
mid bslynlr v Allah ox zikr ednlr n gzl
rnkdir! (hzab, 33/21). Uca Allah Peymbr (ona Allahn salam
v salavat olsun) Quran izah etmk, slamn Mqdds Kitabnda
olmayan suallar cavablandrmaq haqq verdi: Sn d Quran
nazil etdik ki, insanlara onlara gndrilni (hkmlri, halalharam) izah edsn v blk, onlar da dnb drk edlr! (Nhl, 16/44); Ey iman gtirnlr! Allaha, Peymbr
v znzdn olan ixtiyar (mr) sahiblrin itat edin!
gr bir i barsind mbahis etsniz, Allaha v qiyamt
gnn inanrsnzsa, onu Allaha v Peymbr hval
edin! Bu daha xeyirli v ntic etibaril daha yaxdr.
Yen d: Amma, xeyr! (Ya Rsulum!) Rbbin and olsun ki,
onlar z aralarnda ba vern ixtilaflarda sni hakim (mnsif) tyin etmyinc v verdiyin hkmlr gr zlrind
bir sxnt duymadan sn tam bir itatl boyun ymyinc, (hqiqi surtd) iman gtirmi olmazlar (Nisa, 4/65).
Bellikl, Uca Allah myyn etmidir ki, mslmanlar hyatda hm Mqdds Quran Onun Klamn, hm d Snnni
Mhmmd Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) mdriklik
tcssmn ld rhbr tutmaldrlar.
Hdis anlay v onun sinonimi olan snn Mqdds
Qurann nazil olmas v VII srin balancnda rb cmiyytind
slamn brqrar olmas, yeni dinin rbistan hdudlarndan knara xmas il baldr. Bu rb szlri slama qdr d mvcud
idi. slamn tkkl tapmas gediind is onlar, dinin zlliklri
kimi, yeni dini dnyagrn v ayinlrin dzgn anlalmas n
birinci drcli hmiyyt ksb edn istilahlarna evrildilr. z
d, hdis v snn szlri Mqdds Quranda hm ilkin (islamaqdrki) v hm d yeni mnada, slam anlay kimi istifad
edilir.
Allahn Kitabnn tbli etdiyi yeni dini tlim olan Qurana
uyun olaraq, Mhmmd Peymbr (ona Allahn salam v salavat
olsun) slam tbliatnn mumi anlalmazlqla qarland bir
dvrd Mkkd nazil olan ayd hdis szn rast glinir. Bu
ayd Uca Allah buyurur ki, Peymbr (ona Allahn salam v salavat

olsun) hdis - yeni tlim inanmayanlarn rftarna gr ryind tssflnmmlidir (Khf, 18/6).

Quranda rb sz olan hdis n is bir yeniliyi ifad etmk, rh etmk, byan etmk, sylmk mnalarn bildirir. Demli, bu mnada hdis mslmanlara indiydk mlum olmayan, onlarn qbul etmdiyi hanssa bir yenilikdir. Mhmmd
Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) tbliat faliyyti
apard dvrd rblr n Quran v slamn mhz bel namlum v qbulolunmaz bir nsn olmas, dnmk olar ki, tccbl deyil. nki slam, kklri qdim sirlrin drinliklrin aparan nnvi dini tlimlri sxdrb aradan xarmal idi.
slamn tkkl v yaylmas onun ardcllarnn dnyabaxnda v davrannda ox byk mnvi-ruhani dyiikliklrin
yaranmasna sbb oldu. Quran prinsipc oxsayl yeni nnlr,
norma v adtlr tbli edirdi. O, znn, rblr, slam qbul
etmi digr xalqlara xas olmayan xsusi xlaq dyrlrini yaratd
v hyata ttbiq etdi.
Bellikl, rblrin v digr xalqlarn oxtanrlqdan vahid Allaha ibadt kemlri onlarn hyatnda oxsayl kflrin
hdislrin ttbiqi il mayit edilirdi. Onlar n, yuxarda
qeyd edildiyi kimi, yeni (hdis) olan ey Quran v onun z il gtirdiyi tlim idi. Quran tlimi v normalar mslmanlarn hyatnda balca yer tutaraq, onlar n gndlik norma rolunu oynamal, onlarn adtin (adt - rbc - snn) evrilmli idi.
slama qdr snn rblrin arasnda hkm srn, onlarn hyat yolunu myynldirn adi mit normalar, qaydalar
v sullar idi. slam ona qdr olan he nyi saslandrmadan
inkar etmirdi v etmir, z ardcllarnn hyat trzind srlr boyu
brqrar olmu v adt evrilmi dyrlr tamamil etinasz
yanamaq mvqeyind d durmur.
slam bu dyrlri he avtomatik olaraq da znnkldirmirdi. slam, onun xlaqi tsvvrlrin, xlaqi mqsdlrin
uyun glmyn dyrlrin qadaan edilmsi prinsipin saslanr.
Xalqn hyat faliyytind qalan n varsa, htta slamda nzrd
tutulmasa bel, hrmt layiqdir v mslmanlarn gndlik hyat v mitind z yerini tuta bilr: Allah siz (bilmdiklrinizi)

bildirmk, sizdn vvlkilrin getdiyi yollar (rbc mtnd siz gstrmk... istr (Nisa, 4/26).

snn)

Eyni zamanda, Quran z dyrlrin uyun glmyn

kemidn qalma n varsa qtiyytl pislyir v rdd edir. Allah
alkoqollu ikilrin qbulunu, yeni doulmu qz uaqlarnn diri-diri
basdrlmasn, kii v qadn arasnda qaydasz cinsi mnasibtlri,
donuz ti yemk kimi adti v s. pislyir v qadaan edir.
Bizim, Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) aid
ediln hdislrin hqiqiliyin inammz v onlarda bu gn d bizi
narahat edn oxsayl suallara cavab axtarmamz bir sra tkzibolunmaz sbutlara saslanr.
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) Qurann aylrinin qorunub saxlanmasna, onlarn dqiqlikl qeyd edilmsin
byk diqqt yetirmkl yana, znn ilk tbliat faliyyti illrind hdislrin yazya alnmasn qadaan etmidi. O hesab edirdi
ki, hdislr dindarlarn diqqtini haqsz olaraq ox clb ed v onlar Mqdds Qurandan yayndra bilr. Lakin mslmanlarn say
getdikc artrd, slam artq Mdinnin hdudlarndan uzaqlara
xmd. Bu, tbii olaraq mslmanlarn adi v dini hyatnn hrtrfli yenidnqurulmas gediind qarya xan mit msllrinin hlli n msuliyyt dayan xslrin onlar tnzimlyn
gstrilr olan ehtiyacnn artmasna sbb oldu. Bu tlbat
ancaq Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) tmin ed, dindarlarn oxsayl suallarna cavab ver bilrdi. Onun hdislrin
olan maran daima artmasna hmiyytli drcd tsir gstrn amillrdn biri d mslmanlarn Quran yrnmy v zbrlmy can atmalar idi. Bu is, z nvbsind, onlarn qarsnda oxlu suallar qoyurdu ki, cavab da onlara tkc Peymbr
(ona Allahn salam v salavat olsun) ver bilrdi.
Btn bunlar grrk, Allahn Elisi (ona Allahn salam v satrafndaklara hdislri yazmaa icaz verdi. Tccbl deyil ki, bzi mslmanlar o saat bundan istifad etdilr. Hdis
mtnlri xsi istifad n onunla yaxn mnasibtd olan btn
xslrd var idi. Bu bard ox yqinlikl ahidlik ed biln sbutlar ondan ibartdir ki, mhz Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) yaxn olan xslr hdislrin trlmsi v trtib edilmsind n balca mnblr olmular.
lavat olsun)

Hdislr Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) lmndn sonra mslmanlar arasnda geni yaylmaa balad.
z d onlar tkc ifahi formada yaylmrd. Ona yaxn olan
adamlarn ksriyytinin lind yazya krlm hdislr var idi.
n ilkin hdis toplularn glck xlif li ibn bu Talib (hicri 40-c
ild vfat edib) v bn Abbas (Allah onlarn hr ikisindn raz olsun) (hicri 681
ci ild vfat edib) trtib etmidilr. Onlar l-Kdeyy adlandrlmd.
Yazlm hdis mtnlri, bir d qeyd edk ki, ninki rblrin arasnda, hm d nhng mslman dvltinin hr trfin
yaylmd. Onlarn geni yaylmasna sbb Peymbrin (ona
Allahn salam v salavat olsun) onunla birg din urunda mbarizsind itirak etmi shablrinin v ya onunla yaxn nsiyyt
saxlam xslrin mslman dvltinin mxtlif ucqarlarnda yaamaa balamalar olmudur.
Qeyd edk ki, yeni hdis toplular mli ehtiyaclar n,
yni, zbrlmk v ld rhbr tutmaq n trtib edilirdi. Lakin
onlar toplayanlar qarlarnda yeni, vvllr mlum olmayan hdislrin axtar mqsdini qoymurdular. Yeni hdislrin yazya alnmas il ancaq ayr-ayr adamlar mul olurdular ki, onlar hdislri n tsnifldirmy, n d onlar sistem halna salmaa almrdlar. Bu srada istisna tkil ednlr nadir insanlard. Bel ki,
bu Hureyrnin (Allah ondan raz olsun) szlrindn hdislr rvayt
etmi Hmmam bin Mnbbihin trtib etdiyi n shih hdis toplusu sonralar hdisnaslar - mhddislr trfindn klassikaya evrilmi mcmulrin trtib edilmsind istifad olunmudur.
slam o vaxtlar, txminn yz il v ya bir sr rzind dnya dinin evrilmi, Qrbd Hibraltardan balayaraq, rqd Qaqara qdr yaylmd. Dnyada n nhng mslman dvlti olan
rb xilaftinin trkibin oxsayl xalqlarn mskunlad razilr
daxil idi. Onlar mxtlif dillrd danr, n mxtlif nnlr, xasiyytlr v adtlr malik idilr. Onlarn byk bir hisssi mslmanl qbul edrk, ksriyyti ancaq hdislrd z ksini
tapm yeni qanun v qaydalara mvafiq yaamalydlar. Kaz
zrin krlm v ham n lverili olan hdislr tlbat
gn kimi aydn idi.
1

Bax: . , 1995. . XVII (rus dilind).

lkin olaraq bu tlbat ninki drk etdi, htta onu tmin

etmk mqsdil bir sra addmlar atan xlif mr bdlziz
(681-720) oldu. O, Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) n
yaxn shabsi ikinci xlif mr ibn l-Xttabn (Allah ondan raz
olsun) nticsi idi. O hdis bilicilrini xilaftinin btn ucqarlarna
yollayaraq onlara hm Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) klamlarn yayma, hm d onlar toplama taprrd. Onun
nmayndsi imam z-Zohri (hicri 50-124-ci illr) Snnni rsmi qaydada yazya krmkl mul olanlardan birincisidir. O, zndn vvl trtib olunmu lyazma hdislri hmiyytli drcd
genilndirmidir.
slam dnyas hm kemid bilirdi v hm d bu gnmzd bir ox hdis toplular haqqnda mlumata malikdir. Amma
onlardan ancaq ikisi Shih adlanr v tkc onlar mtbr v etibarl hdislrdn ibartdir. Bunlar tkc imam l-Buxarinin Shihi v imam Mslimin Shihi-dir.
mam l-Buxari (tam ad Mhmmd ibn smail ibn brahim ibn lMuir ibn Brdizbah bu Abdullah l-Cufi l-Buxaridir) 810-cu ild (hicri 194c ild) Buxarada doulmudur. Erkn uaqlq dvrndn onun dini
trbiysi il hr mscidlrindn birinin imam xtibi olan babas
mul olmudur.

Glck dnya hrtli hdisnasn istedad hl onun

lap erkn yalarnda zn biruz vermidi. Artq alt yanda
olarkn o, Qurann bir ox surlrini zbr oxuyurdu. Onu dinlmk n uzaq yerlrdn glirdilr.
9 yanda yeniyetm Mhmmd ibn smail hdislri zbrlmy v toplamaa balad v onlar mvzular zr ayrmaa chd gstrdi. Tezlikl o bu msld uurlar qazanmaa, z
mllimlrinin shvlrini v yanllqlarn grmy balad.
O, 16 yanda, hcc ziyartindn sonra, drd il Mkkd
mhur hdisnas, o zaman n n byk 30 min hdis siyahsna malik olan hmd ibn Hnbaln rhbrliyi altnda hdislri
yrnmi, tannm ilahiyyat alimlri il grm, dini mvzular
zr aparlan diskussiyalarda itirak etmidir.
Sonra Mhmmd ibn smail z mllimi il rb xilaftinin paytaxt, z tdris v elmi ocaqlar il geni tannan Badadda
bir-ne il keirmidir.

Daha sonra o, Misird, Suriyada, Smrqndd v Niapurda yaamdr. Olduu btn yerlrd o, yeni hdislrin toplanmas v onlarn sistemldirilmsi il mul olmudur. O, cmi
600 min hdis yaza bilmi v onlardan 200 minini xsn z
toplamdr. 300 min hdisi zbr bilirdi. Onlardan 100 minini
sl, yni shih, 200 minini is sli, hqiqi olmayan, shihliyi
bh douran sayrd.
mam l-Buxari hyatnn sas hisssini Smrqnd yaxnlndak Xartanqi kndind keirmidir. Burada o, toplad btn
hdislri qaydaya salm, zbr bildiklrini is yazya almdr.
mam l-Buxari ilk df olaraq zndn vvlki hdis toplayanlarn mumi atmazl olan btn mlum hdislrin hdis toplularna daxil edilmsini aradan qaldrmdr. z d onlar
hdislri ayr-ayr msllr v suallar zr tsnifldirmirdilr. Bu
is z nvbsind hdislrdn istifad etmyi olduqca tinldirirdi.
mam l-Buxari oxillik iinin gediind el bir metod ilyib hazrlad ki, onun ttbiqi hdislrin toplanmas v sistemldirilmsi zr btn ilri ciddi elmi saslarla aparmaa imkan yaratd. O ilk df olaraq hdislri doru, gerk (shih) v qeyri shih, doru olmayan, uydurulmu kimi iki qism bld. Onun balca metodu isnad oldu. snad konkret hdisi sonuncu trcdn (rvaytidn) onun birinci trcsndk rvayti hlqlrinin myynldirilmsidir. Bu zaman o, sas diqqti ilk trc
qayna rolunu oynam, hdisi yazya krm xslrin myynldirilmsin, onu sonradan trm xslrin adlarnn birbir sadalanmasna xsusi diqqt yetirirdi. sli olan, dqiq, etibarl
hdislr o hdislr aid edilirdi ki, onlar rvayt ednlr
Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) davrannn bilavasit ahidi v yaxud onun klamlarn, rhlrini xsn eitmi
olsunlar. mam l-Buxari n istisnasz vacib olan mqam hdis trclrinin mnvi-xlaqi simas idi; yaramaz hrktlrl,
sndi anmalarla bal olan xsdn rvayt ediln hdis, shih
hdislr srasndan xarlrd.
Bu v digr sullarn, slublarn ttbiqi imam l-Buxariy
imkan verirdi ki, hdisin hqiqiliyini v ya uydurulmu (saxtaladrlm) olduunu akar etsin. Onun metodlar etibarl sipr rolunu
oynad ki, onlarn vasitsi il Allah Snnni qorudu. Allah he kim

istdiyini v Allahn Elisin (ona Allahn salam v salavat olsun) mxsus

olmayan Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) adndan
danmaa yol vermmidir.
Hdislrin, qaynana mnsub olmasn nzr almaqla
tsnifldirilmsin imkan vern prinsiplrin ilnib hazrlanmasnda v ttbiqind aparc rol imam l-Buxariy mxsusdur. O
habel, birincilr srasnda mqbul saylan v rdd ediln hdislrin v onlarn rdd edilmsi sbblrinin blg tipologiyasn ilyib hazrlamdr.
Hdislrin seilmsi zr bel bir hqiqtn nhng miqyasl tnqidi sr parlaq nticlr verdi. mam l-Buxariy mlum
olan 600000 hdisdn shih olanlarn siyahsna ancaq 7275-i
daxil oldu ki, bu da 1 faizdn bir az ox idi. vzind is, bu hdislr Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) onlarla hqiqtn mkalim apard 208 xsdn rvayt edilmidir.
mam l-Buxari shih hdislr kimi sediklrini l-Cmi
s-Shih (Shih toplu) adlandrd drd cildliy daxil etmidir.
Onlarda, hdislrl yana fiqh (mslman hququ), mslman nnlri, islam xlaq v trbiysi zr v hminin o zamann tarixi-etnoqrafik mzmunlu nadir mlumatlar z ksini tapmdr.
Hl yaad dvrd imam l-Buxari slam dnyasnn hdisnaslar (mhddislri) arasnda tay-brabri olmayan v inkaredilmz nfuz sahibi kimi tannmdr. lCmi s-Shih on bir sirdn (onun mllifi 870-ci ild vfat etmidir) oxdur ki, mslmanlar n Qurandan sonra btn
msllr zr ikinci nfuzlu sas mnbdir.
Bu srdn istifad etmyi hmiyytli drcd asanladran amil, hdislr toplusunun konkret mvzulara blnmsi il
baldr. Blmlrin adlar hdislrin mzmununun oxchtli sciyysi, slam dini v ritinin izah edilmsi n onlarn byk
hmiyyti haqqnda fikri yani surtd tsdiq edir. Onlar,
mslmann gndlik hyatna dinin irli srdy tlblri, ld
rhbr tutmaq n zruri olan tlimatlar aydn kild ifad edir.
Bir-ne nmun gtirk.
Toplu, Vhyin balanc fsli il alr. Fsil yeddi hdisdn ibartdir. Bu fsillr olmadan biz Mhmmd Peymbrin
(ona Allahn salam v salavat olsun) vhylri Uca Allahdan havaxt v

harada almaa baladn, Quran aylrinin ona mlk Cbrail

trfindn nec verildiyini, bu zaman onun hans vziyyt ddyn, dini tbliat faliyytin balamasna trafdaklarn nec
mnasibt bslmsini myynldir bilmzdik.
Buxari Shihind slamn Quranda mumildirilmi kild verilmmi be sasnn tam ifadsi z ksini tapmdr.
Quranda mslmanlarn bu saslara nec riayt etmlri d gstrilmmidir. vzind is onlar Peymbrin (ona Allahn salam v
salavat olsun) hdislrind verilib ki, bunu srin Dstmaz kitab,
Qsl kitab, Namazn vaxt haqqnda kitab, Azan kitab, Namazn qsaldlmas kitab, Zkat kitab, Hcc kitab, Oruc kitab v b. fsillri yqinlikl tsdiq edir.
Hdislrin hmiyytli bir qismi mslmanlarn qarlql
mnasibtlrin, onlarn davranna, gndlik hyati problemlrin hsr edilmidir. Bu qbildn olan hdislr rti olaraq iki qrupa bln bilr: Quranda olan mddalar rh edn hdislr;
Quranda bhs edilmmi, lakin mslmanlar n byk maraq douran v hmiyyt ksb edn msllr haqqnda mlumat vern hdislr.
Br faliyytinin ticartl bal nmunsin aid hdis
nvlrindn n birincisini qsaca sciyylndirk. Quranda ticart
bir-ne ay (Bqr, 2/276, 282; Cmu, 62/9-11; Nisa, 4/33) hsr olunmudur. Onlar slamn ticartin aparlmasna mnasibtini mumi
kild ifad edir. Ticart, icaz verilmsin baxmayaraq, frz
namazlar balayan kimi, ona fasil vermk tlb olunur. Ticart
nad pulla aparlmaldr. Slm faizl pul vermk (slmilik) qadaandr. Diqqt, mslmanlar namazdan sonra Allahn mrhmtini qazanmaa aran, yni z dini vziflrini unutmadan
gndlik ilrl mul olma davam etdirmyi tlb edn Allah
Szn ynldilir. Aylrin mzmunundan grnr ki, onlar mslmanlarn ictimai hyatnn bel bir mrkkb sahsi olan ticartin tnzimlnmsi n aq-akar kifayt etmir. Mlum olduu
kimi, ilk mslmanlarn hyat faliyytind ticart aparc yer tuturdu. slamn glmsi il ticartl mul olanlar mrkkb vziyyt dmdlr: kemidki kimi ticart mnasibtlrin qoulmaq olmazd, ticart mnasibtlrind ba vern oxsayl msllr Quranda cavab verilmirdi. V, tbii ki, yeni raitd meydana xan btn suallarla mslmanlar Peymbr (ona Allahn

salam v salavat olsun) mracit edirdilr, al-veri msllrind

onun nec hrkt etdiyin diqqt yetirir, onun bynmsini v
ya pislmsini gzlyirdilr.

Bel suallarn v onlara veriln cavablarn sciyysi, ticart mnasibt haqqnda Peymbrin (ona Allahn salam v salavat
olsun) mslmanlar qarsnda buyurduqlar bard Buxari Shihi
fsillrinin adlarna gr (Ticart svdlmlri kitab; ncdn dm
kitab; Muzd v icar kitab; Borclarn krlmsi haqqnda kitab; Borc,
borclarn dnilmsi, yalara hbs qoyulmas v mflis hesab olunma haqqnda
kitab; riklik haqqnda kitab; Girov kitab; hadt kitab; Vsiyytnamlr
kitab v b.) mhakim yrtmk olar.

Sonda bir xsusiyyti d qeyd etmk lazmdr ki, imam lBuxarinin mcmusinin ksr hdislri mslmanlarn gndlik
hyati tlbatlarna cavab vern qayda-qanunlardan ibartdir ki,
onlarn haqqnda Qurani Krimd ya birbaa aqlama verilmyib,
ya da onlara mumiyytl toxunulub (bax: Yemk haqqnda kitab;
qiq (yeni doulmu krpy adqoyma) haqqnda kitab1; Ksiln heyvanlar v
ov haqqnda kitab; kilr haqqnda kitab; Xstlr haqqnda kitab; Tibb
kitab; Geyim haqqnda kitab; db-rkan haqqnda kitab; hkamlar
haqqnda kitab; Snaq kitab v b.).

vvlki (rus dilindn evirdiyimiz) ilk tbbsmzdn (Buxari,

frqli olaraq, Buxari Shihinin Trk dilindki nrindn azrbaycancaya trcm etdiyimiz bu - oruclua aid hdislr kitabas btvlkd, mllifinin vfatndan alt sr kedikdn
sonra, mslman ilahiyyat alimi z-Zbeydi trfindn, trtib edilmi mxtsr tam variantn blmsidir.
Namaz, Bak, 2005)

Xsusil vurulamaq istyirm ki, Oruc kitabas ad altnda hazrladmz shih hdislr toplusunun bu mstqil fraqmenti btn mslman camaatmz n dyrli v vacib thfdir.
Bu srd toplanm Quran aylrinin trkcdn trcmsi n Z. Bnyadov v V. Mmmdliyevin evirdiyi Qurann
mtnindn istifad edilmidir.
Buxari Shihinin Azrbaycan dilind v hm d ayr-ayr
mstqil kitablar formatnda nri lkmizd slamn elmi sas-

qiq - yeni doulmu krpnin altaxam gn ad qoymaqla bal qurban

ksilmsi. Olan ua n iki qoyun, qz ua n bir qoyun qurban ksilir.
Trc.

larnn, drindn yrnilmsin, Quranla brabr slamn ikinci

sas qayna olan Snnnin hdislr toplusunun daha geni
ktllr trfindn Ana dilimizd oxunub baa dlmsin sbb
olmasn bir olan Allahdan arzu edirm.
Frahim Slfi

Oruc1
{&} 920-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt
edilir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) buyurmudur: Oruc qalxandr 2 . (Oruc tutan)

pis sz danmaz3, cahil kimi davranmaz4. gr

biri onunla mbahis edr v ya onu syrs, o
iki df mn orucam desin. Canm lind olan
Allaha and olsun ki, oruc olan bir adamn
aznn qoxusu Allah yannda mk qoxusundan
daha gzldir.
Mn gr
yemyindn, imyindn v hvtindn l
kir. Oruc mnim ndr 5 , onu Mn
dyrlndirirm. vzind savab on qat artar.
(Allah

bel

buyurur:

Qulum)

& 921-) Shldn (A. o. r.) rvayt edilir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: Cnntd Reyyan deyiln bir qap

1
Quranda deyilmidir: Ey iman gtirnlr! Oruc tutmaq sizdn vvlki mmtlr
vacib edildiyi kimi, siz d vacib edildi ki, (bunun vasitsil) siz pis mllrdn
kinsiniz! (Bqr, 2/183) Trc. F.S.
2
Chnnm odundan qorunma nzrd tutulur. F.S.
3
Burada: ancaq oruc tutann etmsin yol verilmyn eylr, msln, cinsi laq,
mumiyytl yaramaz hrktlr, ms. sy symk v s. nzrd tutulur. Trc.
F.S.
4
Yni, qqrmr, zn tkm aparmr v s. F.S.
5
Btn ibadtlr Allah xatirin yerin yetirilir, lakin oruc onlarn arasnda xsusi
yer tutur. Ancaq tkc Allaha mlumdur ki, insan hqiqtnmi oruca riayt edir ya
yox. Ona gr d oruc n xsusi mkafat verilir ki, bu da ancaq Allaha
mlumdur.

vardr. Qiyamt gn bu qapdan oruc tutanlar

gircklr, onlardan baqa he kim gir bilmz.
Oruc tutanlar haradadr? deyilck. Onlar da
ayaa qalxacaqlar. Onlar bu qapdan girndn
sonra qaplar balanacaq v sonra bir daha he
kim gir bilmyck.
{&} 922-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt
edilir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur:
Kim
iki
nfri
hdsind

saxlayarsa, cnnt qaplarndan: Ey Allahn

qulu, bu bir xeyirdir dey ss glr. Kim
namaz qlandrsa, o, namaz qapsndan arlr,
kim cihad hlidirs, o, cihad qapsndan arlr,
kim oruc tutandrsa, o, Reyyan qapsndan
arlr, kim sdq verndirs, o da sdq
qapsndan arlr. Bunu eidn bu Bkr (A. o. r.)
sorudu: Ey Allahn Elisi, ata-anam sn qurban, bu
qaplardan arlan adamn hmin qapdan kemsi
hkmnmi tin olacaq? Bs, kims bu qaplarn hamsndan arla bilrmi? lbtt, mn snin
onlardan olacan bilirm dey buyurdu.
& 923-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt edilir:
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: Ramazan glnd cnnt qaplar

alr.
{&} 924-) bu Hureyrdn (A. o. r.) gln
baqa bir rvaytd is Allahn Elisi (ona Allahn salam
v salavat olsun) buyurmudur: Ramazan ay girnd

gyn qaplar alr, chnnmin qaplar

balanr, eytanlar da zncir vurulur.

925-) bn mr (A. o. r.) demidir: Allahn Elisi

(ona Allahn salam v salavat olsun): (Ayn) hilaln

grnd 1 orucu tutun, tkrarn grnd 2 is

artq oruc tutmayn (bayram edin,) ancaq hava
buludlu olarsa, Ramazan hilaln 3 (otuzuncu gn
grm) kimi hesab edin - dey buyurarkn eitdim.

926-) bu Hureyr (A. o. r.) demidir: Allahn

Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) buyurdu: Kim

yalan szdn l kmzs, onun yemk-imyini

4
buraxmasna Allahn ehtiyac yoxdur .
& 927-) Yen d bu Hureyr (A. o. r.) rvayt
edir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun):
Uca Allah Adm olunun orucdan baqa btn
ilrinin bir qiymti vardr. Amma orucun
qiymtlndirilmsi Mn mxsusdur, onu Mn
qiymtlndirirm dey buyurub.

Oruc bir qalxandr. Sizdn kims orucluq

gn pis sz danmasn, mbahis edib
dalamasn, gr bir nfr onunla savamaq v
ya ona satamaq istyrs, ona: Mn orucam

Ramazan aynn vvlind xan ay nzrd tutulur. F.S.

Burada shbt vval aynn vvlind xan tz aydan gedir. F.S.
3
Yni, Ramazann vvlind tz aya gr. Bu o demkdir ki, hava buludlu olarsa,
ramazann vvlindn otuz gn saydqdan sonra orucu bitirmk olar. F.S.
2

Yni oruc tutmasna ehtiyac yoxdur. Trc. F.S.

Allahn he ny ehtiyac olmad n bu szlri hrfi mnada baa dmk
lazm deyil. Bu halda, Allahn bel adamn orucunu qbul etmmsi nzrd
tutulur. F.S.
4

 desin. Mhmmdin can lind olan Allaha

and iirm ki, oruc adamn aznn qoxusu
Allahn yannda mk qoxusundan da gzldir.
Oruc tutan adam iki df sevinr: iftar
ad anda v oruc olduu halda Rbbin
qovuanda buyurdu.
928-) Abdullah b. Msud (A. o. r.) demidir:
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) il birlikd
idik. Buyurdu: Kim evln bilirs1 evlnsin, nki

evlilik gz haramdan 2 kindirir, namusu is

daha yax qoruyur. Ancaq kim evlnmirs 3 ,
oruc tutsun. nki oruc hvti ksir.
{&}& 929-) Abdullah bin mrdn (A. o. r.)
rvayt edilmidir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v
4
salavat olsun) buyurmudur: Ay iyirmi doqquz

gecdir. Ay grmyinc 5 oruc tutmayn. gr

hava buludlu olarsa, sayn otuzla tamamlayn.

930-) mm Slmdn (A. o. r.) rvayt

edilmidir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) bir ay zvclrinin yanna girmycyin and
imidi. yirmi doqquz gn ken kimi shr-shr v
ya axam a yanlarna gldi. Ona: Sn bir ay
glmycyin and imidin? O is: Ay iyirmi
doqquz gn olur dey buyurdu.

1
2
3
4
5

Evlilik hyatnn tinliklrinin hdsindn glmyi bacarrsa. F.S.

Yni, kiinin gzn haramdan v yad qadnlardan kinmy kmk edir. F.S.
Yni, kim subaylna gr zina etmkdn ehtiyat edirs. F.S.
Gec-gndz nzrd tutulur. F.S.
Yni, tz Ay. F.S.

& 931-) bu Bkrdn (A. o. r.) rvayt

edilmidir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: ki ay vardr ki, (saylar otuzdan az olsa
da savablar) skilmz: Bunlarn hr ikisi d bayram

ay olan Ramazan1 v Zl-Hicc2 aylardr.

& 932-) bn mrdn (A. o. r.) rvayt

edilmidir: Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat
olsun):
Biz oxumaq-yazmaq bilmyn bir

milltik. N yazar, n d hesablama apararq (on

barman df gstrdi v) ay ya beldir (tkrar on
barman z df gstrib, nc df doqquz barman
gstrdi) ya da beldir - dey buyurdu v bu sulla otuz
v iyirmi doqquzu bildirdi.

& 933-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt edilir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: Sizdn kims qtiyyn Ramazan

orucunu bir v ya iki gn qabaq tutmasn. Ancaq

kimins tutmu olduu orucu varsa 3 , o hmin
gn d tutsun.
(Ramazandan bir gn vvl oruc tutman qadaan
olmas hdudlar Allah trfindn myyn ediln ibadtin
sonradan yanl olaraq bir adt haln alaraq z hdudlarn
dyidirmdiyin grdir. nki, bel olduqda nafil ibadtl frz
ibadt bir-biri il birlrk frz ibadtin hddini artrar v

Allahn Peymbrinin (ona Allahn salam v salavat olsun) bu iki szn

(ramazan v zl-hicc) rhilr frqli izah edirlr.
2
n geni yaylm rh aadak kimidir: bu iki ay rzind mslmann etdiyi
yax mllr, o aylarn 29 v ya 30 gn olmasndan asl olmayaraq eyni drcd
mkafatlandrlr.
3
Yni, gr bu gnlr daimi oruc tutulan gnlr (ms. ayn ortasnda, bazar ertsi, cm axam v s.) dmrs.

dyidirr ki, bu da xristianlarn eynil etdiyi kimi, oruc gnlrini

oxaltm olar. Umdetu-Kari, Ayni, XI. 24).

934-) l-Bra bin zib (A. o. r.) rvayt etmidir:

Mhmmdin (ona Allahn salam v salavat olsun)
shablrindn bir nfr (orucun qaydas bel idi) oruc
olduu zaman iftar vaxt atanadk yatardsa, n
hmin gec, n d shrisi gn axama qdr bir ey
yemzdi. nsarlardan olan Qeys b. Srm (A. o. r.) oruc
idi. ftar vaxt atanda arvadnn yanna glib:
Yeyilck bir eyin varm? dey sorudu. Arvad:
Yoxdur, amma sn bir ey tapmaa gedrm
dedi. Hmin gn o ilyib (yorun olmu) v buna gr
oradaca yuxuya getmidi. Arvad glib onu yatm
grnc ona: Ay yazq! demidi. Ertsi gn dz
gnorta a Qeys b. Srmnin ryi getdi. Onun bu
vziyyti haqqnda Peymbr (ona Allahn salam v
salavat olsun) xbr verildi. Buna cavab olaraq: Oruc

gecsi qadnlarnza yaxnlamaq 1 siz halal

edildi. Onlar sizin, siz d onlarn libassnz. (Birbiriniz hddindn artq yaxnsnz). Allah sizin znz
pislik (xyant) etdiyinizi (yaxud nfsiniz qar ziflik
gstrcyinizi) bilib tvblrinizi qbul edrk sizi
balad; artq siz onlara yaxnlan, Allahn
siz halal etdiyini onlardan istyin;... (Bqr,
2/187)

aysi nazil oldu. Aynin nazil olmasna shablr

ox sevindilr. Ard il d: Sbh alnca, a sap
qara sapdan frqlnincy qdr yeyib iin...2
(Bqr, 2/187) aynin digr paras nazil edildi.

1
2

Bqr, 2/187.
Bqr, 2/187.

& 935-) Adiy b. Xatim (A. o. r.) demidir: Sbh

alnca, a sap qara sapdan frqlnincy
qdr yeyib iin... (Bqr, 2/187) aysi nazil olan
kimi bir qara v bir a cilov 1 gtrb balmn altna
qoydum v gec onlara baxmaa baladm. Amma
onlar aydn grlmrd. Shr-shr Allahn Elisinin
(ona Allahn salam v salavat olsun) yanna gedib vziyyti
ona dandm. O is: Bu, qara sapla a sap -

gecnin qaranl il gndzn iqlanmasdr2

dey buyurdu.

936-) Zeyd b. Sabit (A. o. r.) demidir:

Peymbrl (ona Allahn salam v salavat olsun) birlikd
obadan yemyi yedik v sonra namaz qld. (ns b.
3
Malik soruur:) Obadanla azan arasnda n qdr vaxt
var idi? lli ay (oxunuu) qdr cavabn vermidir.
(Yemk-imyin ksildiyi vaxt, sbh namaznn girdiyi vaxt
hesab ediln hqiqi fcrin balanc, yni dan yerinin sklmsi
vaxtna mvafiqdir. Bu mddtdn balayaraq Gnin
domasna qdr sbh namaz qlna bilr. Ancaq bu hdisd lli
ay qdr bir mddtdn sonra namaz qlnd bildirilmidir. Bu
is sbh namaznn hava alncaya qdr qlndn gstrir.
Digr trfdn, sbh namaz dan yerinin sklmsinin
balancnda qaranlqda da qlna bilr. 347-ci hdis baxn.)

& 937-) ns b. Malik (A. o. r.) demidir:

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) buyur-

Dvlrin ayaqlarn buxovlamaq n istifad ediln cilov nzrd tutulur.

Baqa szl desk, a v qara sap ifadsi sitat gtiriln Quran aysind gec v
gndzn tbeh formasnda verilmsidir v onu bel baa dmk lazmdr ki,
fq alanda shrin gecni dyimsin min oluncaya qdr yeyin-iin. F.S.
3
Obadan (suxur) - ramazan aynda shr alanadk mslmann yey bilcyi
sonuncu yemk vaxtdr. F.S.
2

mudur: Obadan yemyi yeyin. nki obadan

yemyind brkt vardr.
(Obadan vaxt Allahn dualar qbul etdiyi brktli bir
vaxtdr. 606-c hdisd gecnin sonuna doru Allahn yaxn
smaya trif gtirdiyini, dualara cavab verdiyini bilirik. Blk d
dualara brkt buradan glir. Ayrca olaraq, obadan yemyi
oruca dzmy qvvt verir, bu da maddi brkt saylr. Bir
hdisd Gndz tutacanz oruc n obadan yemyindn,
gec qlacanz namaz n is gnorta yuxusundan istifad
edin dey buyurulmudur. (bn Mac, Siyam, 22. Hdisin
sndind zif ravi vardr.)

& 938-) Slm b. l-kvadan (A. o. r.) rvayt

edilir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
Aura gn bir nfri gndrmidi ki: Kim yemyini
yeyibs (sonrak qalan vaxtda orucunu) tamamlasn1 v

ya oruc tutsun. Kim bir ey yemyibs, bundan

sonra da yemsin. dey, camaata bildirsin.
(Ramazan orucu mcburi (frz) olduuna gr Aura
orucunun tutulmas knll olmudur. 970-ci hdis baxn.)

& 939-) Ai (A. o. r.) il mm Slmdn (A. o.

r.) rvayt edilmidir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v
salavat olsun) zvcsin yaxnladna gr cnub
olduu zaman fcr namaznn vaxt atdqda, qsl edib
orucunu davam etdirrdi.
{&} 940-) Ai (A. o. r.) demidir: Peymbr
(ona Allahn salam v salavat olsun) oruc olduu zaman
zvcsini pr, bdni bdnin toxunacaq qdr ona

1
Yni sonrak vaxt yemyib oruc tutsun (bu gndz balanlan oruca nmundir).
F.S. Burada shbt gnorta vaxtna qdr nafil - knll oruc tutmaa balamaqdan gedir. F.S.

yaxnlaar, amma nfsin sizdn daha mhkm sahib

olard.
& 941-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt
edilmidir: Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: Oruc olduunu unudaraq yeyib-

in orucunu tamamlasn, nki onu Allah

yedirib-iirmidir.
{&} 942-) bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt
edilmidir: Peymbrin (ona Allahn salam v salavat
olsun) yannda yldiyim vaxt bir nfr glib: Ey
Allahn Elisi, hlak oldum. dedi. Allahn Elisi (ona
Allahn salam v salavat olsun): Sn n olub? - dey
ondan sorudu. O: Oruc olduum vaxt arvadma
yaxnladm. dedi. Buna cavab olaraq Allahn Elisi
(ona Allahn salam v salavat olsun): Azad ed bilcyin
bir kl tapa bilrsnmi? - dey ondan sorudu.
O: Xeyir dedi: Arasn ksmdn iki ay oruc
tuta bilrsnmi? buyurdu. O: Xeyir dedi.

Altm kasb doyuzdura bilck bir ey tapa

bilrsnmi? dey yen buyurdu. O: Xeyir
dedi. Bu cavabdan da sonra Peymbr (ona Allahn
salam v salavat olsun) bir mddt dinmdi. Biz d
belc gzldiyimiz halda Peymbr (ona Allahn salam
v salavat olsun) ii xurma il dolu (txminn 45-50 kiloluq)
bir znbil gtirildi. Allahn Elisi (ona Allahn salam v
salavat olsun): Sual vern hardadr? dey
buyurdu. O da: Buradayam dedi. Peymbr (ona
Allahn salam v salavat olsun): Bunu gtr, sdq
kimi payla dey buyurdu. Hmin adam: Ey
Allahn Elisi, mndn daha kasb olanam verim?
Allaha and olsun ki, (iki dalq arasnda yerln Mdinni

nzrd tutaraq)

bu iki da arasnda mnim ailmdn

kasb ail yoxdur dedi. Peymbr (ona Allahn salam
v salavat olsun) buna yan dilri grnn qdr gld
v: Tez ol, get ailn yedir - dey buyurdu.
(Hdisd ken znbil (= arak) xurma yarpaqlarndan
hrlm bir nv sbtdir. Miktel kimi adlandrlmdr. Miktel 15
sa ey tutan sbtdir. Bir sa-n txminn 3 kilo kimi qbul etsk,
45 kq tutan bir znbil olur.)

943-) bn Abbasdan (A. o. r.) rvayt edilmidir

ki, Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) hcd
ehraml olduu zaman oruc halnda qan aldrmdr.
(Qan alma mlum sullarla bdnin myyn yerlrindn
qan xartmaqdr. Qan alma haqqnda 1964-c hdisin izahna
baxn.)

& 944-) bn bi vfa (A. o. r.) rvayt edir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) il
birlikd sfrdydik (v oruc tutmuduq). Bu vaxt kims:

Miniyindn d v mn xurma irsi hazrla!

dey buyurdu. O is: Ey Allahn Elisi, Gn bax!
dedi. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
tkrarn: Tez db mn xurma irsi hazrla!
buyurdu. O is: Ey Allahn Elisi, Gn bax!
dedi. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun):
D mn xurma irsi hazrla! buyurdu. Buna
gr o, miniyindn db xurma irsi hazrlad.
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) irni
idikdn sonra li il rq trf iar edrk:

Oradan gecnin gldiyini grsniz oruc tutan

xs iftar ed bilr. dey buyurdu.
{&} 945-) Peymbrin (ona Allahn salam v
salavat olsun) zvcsi Ai (A. o. r.) rvayt edir:

Hmz b. mr l-slmi ox oruc tutard.

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun):
Sfr xdqda da oruc tuta bilrmmi? dey
sorudu. O is: stsn oruc tut, istmsn
tutma buyurdu.
{&} 946-) bn Abbasdan (A. o. r.) rvayt edilir:
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun)
Ramazanda Mkky sfr xd (Mkk il Mdin
arasnda) l-Kdid mvqeyin atncaya qdr oruc
tutdu. (Ancaq burada ona daha ehtiyac qalmadna gr gnortadan sonra) orucu pozdu. Oradak camaat da oruclarn
pozdular. Oradak camaat da oruclarn pozdular.
(Hdisin bir baqa variant olan 1657-ci hdis baxn.)

& 947-) bddrda (A. o. r.) rvayt edir ki:

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) il birlikd
bir sfrd brk isti bir gnd yola xdq. sti o
drcd iddtli idi ki, bir nfr li il ban
rtmd. Bu istid Peymbr (ona Allahn salam v
salavat olsun) il Abdullah b. Rvahandan baqa bizim
he birimiz oruc tutmamd.
& 948-) Cabir b. Abdullah (A. o. r.) rvayt edir
ki: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) bir
sfrd stn klg salnm bir nfrin yannda oxlu
adamlarn ydn grd: Bu ndir bel? dey
sorudu. Onlar: Oruc tutub... cavabn verdilr.
Buna: Sfrd (bu trzd) oruc tutmaq yax deyil. dey buyurdu.
{&} 949-) ns b. Malik (A. o. r.) demidir:
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) il

birlikd sfrdydik. N oruc tutan tutmayan

mzmmt edr, n d oruc tutmayan tutan danlayard.
& 950-) Aidn (A. o. r.) rvayt edilmidir:
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: Kim stnd oruc borcu olduu

halda vfat edrs, onun yerin yaxn oruc

tutar.
(stnd oruc borcu qald halda ln adamn yerin
qohumunun oruc tutmas barsind fikir ayrsekiliyi mvcuddur.
Bzi alimlr deyirlr ki, istniln kild olursa olsun, qohumu
lnin vzin oruc tuta bilr. Bir qrup digr alimlr is xatrlanan
orucun Ramazan orucu deyil, niyyt tutulmu lav oruclara aid
olduunu iddia edirlr. bu Davud bu hdisi xatrlatdqdan sonra,
Bu niyyt orucu haqqndadr demidir. (bu Davud, Syam, 41)
mam zm, mam Malik, Sufiyan Sevriy (, n son
baxlarna uyun olaraq mam fiy) gr ln adam n
baqas oruc tuta bilmz. Bu ibadt bdnin itirak il ediln
ibadtdir. Baqasnn vzin onun ibadt borcunu yerin
yetirmk namazda olmad kimi, orucda da ola bilmz deyilib.
Onlara gr, hdisin mqsdi ondan ibartdir ki, gr ln xs
oruc borcunun dnilmsi n vsiyyt etmidirs, lnn
vzin qohumlar onun vsiyytini yerin yetir bilrlr.
(Umdetul-Kari, IV, 124)
Hdisi rvayt edn Aidn (A. o. r.) ln adam n
Ramazan orucu tutulub-tutulmayaca bard soruulduqda, o
xsn: Xeyir, ancaq onun n hr gn gr kasblara sdq
verin. demidir (Thavidn rvayt ediln Umdtul-Kari, IX, 124).
Buna oxar nzr nqtsi bn Abbasdan (A. o. r.) rvayt edilir
(bu Davud, Savm, 41). Yen d bu bax bn mrdn (A. o. r.)
Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) klam kimi
rvayt edilmidir (Tirmizi, Savm, 23). Ancaq Tirmizi bu szn,
hqiqtd, bn mr mxsus olduunu deyir.
Thavi v Nsainin Snni-Kbrada rvayt etdiyi v
Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) shih qbul
edilnKims kimsnin yerin oruc tuta bilmz, kims

kimsnin yerin namaz qla bilmz formasndak hdisi

yuxarda rh etdiyimiz hdis ziddir (Nasbur-Raye, II, 463;
Umdetul-Kari, IX, 124). Bdrddin Ayni buna saslanaraq yuxardak
hdis mnsux edilmi hdis kimi yanamas, hdisin ravisi olan
Ainin (A. o. r.) xsn znn hdisin ksin fitva vermsi onun
nzrind hdisin mnsux olduuna sbutdur. mam Malik bu bard demidir: Mdind n shablr v n d tabeinlrin he
birindn: Bir adamn baqas n oruc tuta bilcyini
eitmmim. Baqasnn yerin namaz da qlna bilmz. Bunu hr
ks z n edir, baqas n ed bilmz (Nasbur-Raye, II,
463).
Uca Allah buyurmudur: Hr ksin qazand gnah
ancaq zn aiddir. He bir gnahkar baqasnn gnahn
damaz...
(nam, 6/164); ...Siz
ancaq
(dnyada)
trtdiyiniz mllrin czasn kcksiniz! (Thrim,
66/7). Buna gr, alimlrimizin bir hisssi bu aylr istinad
edrk lnin ardyca onun vzin oruc tutmaa ox da isti
yanamayblar. Ancaq ly savab balamaq n hr cr savab
etmk olar. Lakin ln hl bu dnyada olarkn oruc tutan,
namaz qlan adamlardan olmad halda onun vzin sonradan
oruc tutmaq hazrn naziri olmaa brabrdir. badtd sas
norma ibadtin hr adamn z trfindn istniln formada v
vaxtda yerin yetirilmsidir.
ln adamn olan mkllfiyytini azaltmaq gzl bir
idir. Ancaq bu yax ml he d insanlar tfeyli hyat srmy
irniklndirmmlidir. Bu gnmzd olduu kimi, sifari verib ad
gnlrini keirmkl vaxt itirmkdns v Allah xatirin etmy
borclu olduqlar ibadti gecikdirmkdns, bunun axrnn nec
olacan dnmk daha faydal olard. Qoy he kim zn
aldatmasn. badt frdidir. Hr ks z ibadtin gr msuliyyt
dayacaqdr.
Xlas kimi qeyd edim ki, aqlamaa aldmz hdisi
btn lpaql il anlamaa chd gstrmk bir sra yanllqlara
ynld bilr. ln adam tutmad oruclar lmmidn vvl
vsiyyt edrs, onun vzind malndan fidiy verilir. Vsiyyt
etmmidirs, qohumlar istrs, onun vzin fidiy paylaya
bilrlr. badtlri qbul edn Allahdr, istdiyi ibadti qbul edr,
istmdiyini rdd etmy gc Ondadr.)

& 951-) bn Abbas (A. o. r.) rvayt edir: Bir

nfr Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat olsun)
yanna glib sorudu: Ey Allahn Elisi, anam bir aylq
oruc borcu il vfat etdi. Mn onun yerin (orucunu)
dy bilrmmi? O is: Allaha olan borc

dnmy n layiq olandr.

(Bu hdisd ln bir adamn oruc borcu vardsa, onun
vzin orucun dnil bilcyi bildirilir. Lakin dnilck borcun
oruc tutmaqla deyil, lnin orucu vzin fidiy paylaman yerin
yetirilmsi vvlki hdisin rhind bildirilmidi.)

952-) Abdullah b. bi vfa (A. o. r.) rvayt

edir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) il
birlikd yola xmdq. O oruc tutmudu. Gn
batarkn (Bilala): Miniyin db biz xurma irsi
hazrla dey buyurdu, o is: Ey Allahn Elisi,
blk axamn dmsini bir az da gzlysn?
dedi. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun):
Miniyin db biz xurma irsi hazrla dey
buyurdu, o is yen: Ey Allahn Elisi, hava hl
iqldr ax syldis d: D, biz xurma biz
xurma irsi hazrla dey tkrar buyurdu v Bilal
da db xurma irsini hazrlad. Sonra Allahn Elisi
(ona Allahn salam v salavat olsun) rq trf iar
edrk:
Gecnin
bu
trfdn
gldiyini

grdymz halda oruc olan iftar ed bilr.

buyurdu.
(Hdisin bir variant yuxarda 944-c hdisd keir.)

{&} 953-) Shl b. Siddn (A. o. r.) rvayt

edir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurmudur: nsanlar vaxtnda iftar ednd

daima xeyir iind olurlar.

954-) sma bint bu Bkr (A. o. r.) demidir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) dvrnd
buludlu bir gnd iftar etdik. Amma sonra Gn
tkrar grnd.
(Hdisin Buxaridki ardnda ravi: Qza etmlrin mr
verildimi? sualna, o: Bs qzas olmayacaqdm dey cavab
vermidir.)

& 955-) Rbeyyi bint Muavviz (A. o. r.) rvayt

edir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
aura gnnn shri: Kim oruc tutmadan shri

amsa, sonraya qalan gnlrini oruc tutaraq

tamamlasn. Shri oruclu aan is orucunu
davam etdirsin dey, nsar kndlrin xbr gndrdi. Bundan sonra, biz oruc tutar, uaqlarmza da
oruc tutdurardq, onlara rngli yundan oyuncaqlar
dzldr, yemk n alayanda bu oyuncaqlar
verirdik v belc iftar vaxtna kimi ovunurdular.
(Hdisin bir variant 938-ci hdisdir. Ramazan orucu frz
olduuna gr, aura orucunun tutulmas arzu edilndir. 970-ci
hdis baxn.)

956-) bu Sid l-Xudri (A. o. r.) demidir:

Allahn Elisini (ona Allahn salam v salavat olsun):

Orucu pozmadan ertsi gnn orucuna davam

etmyin. Sizdn kims orucunu pozmadan

tutmaq istyirs, onu obadana qdr tutsun

dey buyurarkn eitmim.

Bu hdisd ...obadana qdr tutsun ifadsi ona dlalt edir ki, ya iftar, ya da
obadan yeyilmdn ikinci (v sonrak) gn oruc tutmaq olmaz. Trc. F.S.

{&} 957-) bu Hureyr (A. o. r.) demidir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) orucu
pozmadan, dalbadal iftarsz tutma qadaan etdi.
Buna gr mslmanlardan bir nfr ona: Ey Allahn
Elisi, ax sn orucunu pozmadan tutursan dedi. O
is buyurdu: Sizin hans biriniz mnim kimi ola

bilr?
Mn,
Rbbim
mni
yedirib-iirib
doydurmu halda geclyirm. Buna baxmayaraq
onlar bu kild orucu pozmadan tutmaa davam
etdilr. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
onlarla birlikd bir gn iftarsz oruc tutdu, sonra bir
gn d iftarsz oruc tutdu; nhayt ayn hilaln
grdlr. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
bununla laqdar bu cr oruc tutmama syldiyi
halda oruca davam etmlrin diqqt yetirrk xbrdarlq n buyurmudu: gr hilal geciksydi, bu

cr oruc tutma artrardm.

bu Hureyrdn (A. o. r.) rvayt ediln bir
hdisd is Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) buyurmudur: Mn, Rbbim mni yedirib-

iirib doydurduu halda geclyirm. Siz gr

bilcyiniz iin altna girin.
958-) bu Cuhayf (A. o. r.) demidir: Allahn
Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) Salman il bu
Drdan qarda elan etdi. Bir df Salman bu
Drdaya qonaq gln zaman arvad mmdrdan
bzkli paltarlarn xarb khn paltar geyinmi halda
grd v ondan: Bu n haldr? dey sorudu. O
is: Qardan bu Drdann bu dnyada bir ehtiyac
yoxdur dedi. Bu zaman bu Drda da gldi. Salmana
yemk hazrlad. Salman: Sn d ye dedi. Drda:
Mn orucam dedi. Salman: Sn yemsn, mn d

yemycym dedi. Bu tkid gr bu Drda yedi.

Gec olduqda bu Drda gec namazna qalxmaq
istdi. Salman: Hl yat dedi, o da yatd. Sonra yen
d qalxmaa chd etdi. Salman: Hl yat dedi.
Gecnin axr atdqda Salman: Tez ol, indi qalx! dedi v birg namaz qldqdan sonra Salman bu
Drdaya dedi: bhsiz ki, Rbbinin snin stnd
haqq var, z nfsinin d snin stnd haqq var,
ailnin d snin stnd haqq var, haqq sahibin
haqqn ver! bu Drda Peymbrin (ona Allahn salam
v salavat olsun) yanna glrk ona Salmann dediklrini
syldi. Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun)
buyurdu: Salman doru demidir.
{&} 959-) Ai (A. o. r.) demidir: Allahn
Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) bel oruc tutard
ki, el bilrdik ki, fasil vermyck. Bzn d oruca o
qdr ara verrdi ki, deyrdik ki, artq oruc
tutmayacaq. Allahn Elisini (ona Allahn salam v salavat
olsun) Ramazan ayndan baqa bir ayda tam oruc
tutduunu grmmim. aban ayndak qdr ox
oruc tutduunu da grmmim.
(Hdisin bir variant 603-c hdisdir.)

& 960-) Yen d Ai (A. o. r.) demidir:

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) he bir
ayda aban ayndan ox oruc tutmazd (bzi illrd is)
btn aban ayn oruc tutard. z bel buyurard:

Gr bilcyiniz i giriin. bhsiz ki, siz bezikr, usanarsnz, lakin Allah bezib usanmaz.
Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) n ox
sevdiyi namaz, onu qlann, az da olsa, hmi qld

namazdr. O (ona Allahn salam v salavat olsun) da hmi

qlma xolad namaz qlard.
(Hdisin frqli variantlar 40 v 2102-ci hdislrdir.)

961-) nsdn (A. o. r.) rvayt edilir:

Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) oruc
olmas bard soruduqda, o demidir: Onu oruc
tutan grmk istdiyim bir ayda, onu qti oruc tutan,
oruc tutmam kimi grmk istdiyim vaxtda is
qtiyyn oruc tutmayan kimi grrdim.
Yen (Peymbri (ona Allahn salam v salavat
olsun) gec namaz qlnan vaxtda onu namaz qlan
grmk istdiyim zaman, hkmn onun namaz qldn
grr, yatdn grmk istdiyim halda da yatm
olduunu grrdim.
Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat olsun)
lindn d yumaq n bir ipy, n d bir prquya
toxunmamam. Allahn Elisinin (ona Allahn salam v
salavat olsun) trindn d travtli n bir qoxu, n
mk, n d bir tir iylmmim dey ns bildirmidir.
(Hdisin qsa bir variant 603-c hdisdir.)

& 962-) Abdullah b. mr b. l-As (A. o. r.)

rvayt etmidir: Allahn Elisi (ona Allahn salam v
salavat olsun) mn buyurdu ki: Ey Abdullah, snin

geclri hmi namaz qlan, gndzlri is

uzun mddt oruc tutduun mn bildirilmyibmi? Mn d: Bli, eldir, ey Allahn Elisi
dey cavab verdim. Bel etm, ara verrk oruc
tut, hm gec namaz ql, hm d yat. nki
bdninin snd haqq var, gznn snd
haqq var, zvcnin snd haqq var, qonann

snd haqq var. Hr ay gn oruc tutmaq

sn bsdir. nki hr bir savab on misillidir, bu
da sn bir ilin orucu kimi savab olar. Mn ox
olmasn istdikc, mn artrld. Mn d dedim: Ey
Allahn Elisi, bunlardan daha ox etmy gcm var.
Allahn Peymbri Davud (. s.) kimi oruc tut,
ona lav artrma dey buyurdu. Mn is:
Allahn Peymbri Davudun (. s.) orucu n qdr
idi? dey sorudum. lin yars qdr.
buyurdu.
Abdullah (A. o. r.) artq yaland zaman: Ka
ki, Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat olsun)
asan olmas n mn verdiyi imkan qbul edydim
deyrdi.
& 963-) Yen d Abdullah b. mrdn gln
digr bir hdisd deyilir: (Peymbr): Davudun (.

orucu kimi oruc tut. O bir gn oruc tutar, o

biri gn tutmazd. O dmnl z-z glnd
d qamazd buyurdu, mn is: Ey Allahn

s.)

Peymbri, bu gzl siftlri mn kim qazandra

bilr? dey ondan sorudum. (Shbtin axrnda)
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) iki df:

Btn ili oruc tutan oruc tutmamdr

buyurdu.
(Hdisin bir variant olan 1821-ci hdis baxn.)
964-) ns (A. o. r.) rvayt edir: Allahn Elisi
(ona Allahn salam v salavat olsun) anam mm Sleymin

yanna gldi. O da xurma v kr ya gtirdi. Allahn

Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun): Yanz

tuluuna, xurmanz qabna boaldn, nki mn

orucam. dey buyurdu. Sonra evin bir kncn

kilib nafil namaz qld, mm Sleym v ail zvlri

n dua etdi. Bundan sonra mm Sleym dedi: Ey
Allahn Elisi, kiik xidmtin n bir dua etmyini
istyirm. O kimdir? dey buyurdu. mm
Sleym: Xidmtin ns n dedi. Allahn Elisi
(ona Allahn salam v salavat olsun) mnim n bu
dnyada v axirtd xeyirli n varsa dua etdi:

Allahm, ona var-dvlt v vladlar bx et v

onlar onun n brktli et dey buyurdu.
bhsiz ki, mn nsarlardan var-dvlt trfdn n
znginiym. Qzm meyy mn Hccacn Bsry
gldiyi zaman (h. 75-ci ild) xsn mnim uaqlarmdan
yz iyirmi nfrinin torpaa basdrldn bildirdi.
(Bu duann brkti il ns (A. o. r.) yz yana
yaxnlad vaxtda vfat etmidir. Uaqlar o qdr ox idi ki,
xsn hyatda olduu vaxtlarda onlardan lnlrinin say, tkc
Hccac Bsry gldikd yz iyirmi nfrmi.)

& 965-) mran b. Hseyn (A. o. r.) rvayt edir:

Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) bir
nfr: Ey filanksin atas, bu ayn sonunda
oruc tutmudunmu? dey ona sual vermi, (mran
(A. o. r.) da bunu eidirmi,) hmin adam: Xeyir, ey
Allahn Elisi cavabn vermidir. El is, Ramazan
xan kimi, onun yerin iki gn oruc tut dey
buyurmudur.
Ondan nql ediln bir baqa hdisd yuxardak
ifad: abann sonunda oruc tutmudunmu?
formasndadr.
(933-c hdisd Ramazandan bir-iki gn qabaq oruc
tutma qadaan edilmidir. Ancaq kimin ki, hr ayn sonunda oruc
tutmaq adti varsa, ona gzt gedilir. Peymbrimizin (ona
Allahn salam v salavat olsun) hr ayn sonunda oruc tutmas
adti olduu n barsind bhs ediln shabsindn Ramazan

ayndan vvl oruc tutub-tutmamasn sorumudur. Ramazan

qarlamaq n oruc tutmasn sorumaq mqsdi olmamdr.)

& 966-) Cabirdn (A. o. r.):

Allahn salam v salavat olsun) cm

Allahn Elisi (ona

gn oruc tutma
qadaan etmidirmi? soruanda: Bli cavabn
vermidir.

967-) Cveyriy bint Xarisdn (A. o. r.) rvayt

edilir: Bir cm gn o oruc ikn Allahn Elisi (ona
Allahn salam v salavat olsun) yanna glir v soruur:
Dnn oruc tutmudunmu? O is: Xeyir deyir.
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun): Sabah
oruc tutma dnrsnmi? sorumu, o yen
d: Xeyir demidir. Bel olduqda: El is orucunu
poz dey buyurmudur.
968-) Aidn (A. o. r.): Allahn Elisi (ona Allahn
salam v salavat olsun) gnnn bir hisssini hr hans
bir ey hsr edrdimi? dey sorumular, o da:
Xeyir, onun grdy i davaml olard. Sizin hans
biriniz Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat
olsun) grdy ii gr bilr ax!? demidir.
(slind Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) bzi ilrini myyn gnlr hsr edrdi. Aura gn,
Bazar ertsi, cm axam oruclar kimi. Hmin oruclar myyn
gnlr hsr olunmudur. Yuxardak hdisin bu deyilnlr ks
olduunu grrk. Bu mslni alimlrimiz bel izah etmilr:
Yuxarda Ai (A. o. r.) validmiz veriln suallar hr ayn
vvlind v axrnda tutulan nafil oruclar v ya vval aynda
alt gn tutulan orucun myyn gnlr mxsus olmasn bilmk
n sorumular v o da bel cavab vermidir.)

969-) Ai v bn mr (A. o. r.) demilr:

Hcd qurban ksilmsi lazm olduu halda ksm-

ynlrdn baqa, trik gnlrind (Qurban bayramnn 2,

oruc tutmaa icaz verilmmidir.

3 v 4 gnlri)

{} 970-) Ai (A. o. r.) demidir: Cahiliyy

dvrnd qureyilr aura gn oruc tutardlar.
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) d aura
gn oruc tutard. Mdiny gldikdn sonra da bu
orucu tutmu v tutulmasn mr etmidir. Axrda
ramazan orucu frz olduqdan sonra aura gn
orucunu (hmi) tutma trk etdi. Artq kim istyirs
tutsun, istmirs tutmasn.
(Hdisin bir variant 805-ci hdisddir. Mlum olduu
kimi, brahim leyhissalam Mkkd Allahn dinini tsis etmi v
onun tlblrini izah etmidir. Sonralar dind sapmalar ba
vermidir. (1351-ci hdisin ri il 1468-ci hdisin rhin baxn.) Dind
n qdr sapmalar olsa da bzn bir sra sthi saslar da mvcud
olmudur. Bu hdisdn biz aydn olan oruc v aura orucunun
slamdan vvl d olduunu gstrir. Quranda orucun bizdn
vvlki xalqlara da frq olunduu bildirilir. (Bqr, 2/183). Lakin
hmi olduu kimi orucda da bzi sapmalar olmu, keyfiyyti v
yerin yetirilmsind dyiikliklr mruz qalmdr.)

& 971-) bn Abbas (A. o. r.) demidir: Allahn

Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) Mdiny
glnd yhudilrin oruc tutduunu grd v: Bu
ndir? - dey sual verdi. Onlar: Bu, xeyirli bir
gndr, Allahn srail oullarn dmnlrindn qurtard bir gndr. Bu sbb gr Musa hmin gn oruc
tutmudur dedilr. Allahn Elisi (ona Allahn salam v
salavat olsun): Mn Musaya sizdn daha ox

yaxnam dey buyurdu v hmin gn hm z

oruc tutdu, hm d oruc tutulmasn mr etdi.

Bismillhir-Rahmnir-Rahim
31-) Travih namaz blm
{} 972-) Aidn (A. o. r.) rvayt edilmidir:
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) bir gec
gecnin tn yarsnda qalxb mscidd namaz qld.
Bzi adamlar da onunla birlikd namaz qldlar, shr
olunca is bu bard z aralarnda dandlar, ertsi
gec is vvlkindn d daha ox adam yaraq
Peymbrl namaz qldlar, shr olan kimi yen z
aralarnda bu namaz mzakir etdilr. Sonra nc
gec mscid camaat olduqca artd. Yen d Allahn
Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) qalxb namaz
qld. Onlar da onunla birg namaz qldlar. Drdnc
gec olduqda camaat mscid yerlmdi, axrda
Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) sbh
namazna qdr camaatn yanna xmad. Sbh
namazn qlb qurtardqdan sonra camaata trf
evrildi, hadt klmsini dedi v ardyca: Bundan
sonra bunu bilin ki, sizin (namaz qlarkn arxamda
durduunuz) yeriniz mn qapal deyildir, ancaq bu

namaz frz kimi qbul edib sonra yerin yetir

bilmycyinizdn qorxdum (yannza namaz qlmaa
xmadm)

dey buyurdu.
Hdisi rvayt ednlrdn ihab z-Zhri
demidir: Vziyyt el bu halda ikn Allahn Elisi (ona
Allahn salam v salavat olsun) vfat etdi.

(Hdisin variantlar 423 v 424-c hdislrdir.

Peymbrimizin travih namaznn n kild olmas haqqnda
608-ci hdis baxn.)

32-) Qdir gecsinin fzilti blmsi

{&} 973-) bn mr (A. o. r.) rvayt edir:

Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun)
shablrindn bzilrin qdir gecsinin ramazann
sonundak yeddi gecd olduu gstrilmidi. Bununla
bal olaraq Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) buyurmudur: Mn sizin grdklrinizi g-

rrm, qdir gecsi sonuncu yeddi gecy

tsadf edir. Buna gr, kim bu gecni tapmaq
istyirs son yeddi gecd axtarsn.
{} 974-) bu Sid l-Xudri (A. o. r.) rvayt
edir: Ramazann ortasndak on gnd Allahn Elisi
(ona Allahn salam v salavat olsun) il birlikd msciddn
xmadan ibadtl mul olduq. yirminci gnn
shrisi (ibadt yerindn) xb biz xtb oxudu v
buyurdu: Mn Qdir gecsi gstrildi, sonra is

unutduruldu, amma siz onu sonrak on gecnin

tklrinin birind axtarn. Bir d mn zmn
(bu gecnin shri) su v palq iind scd qldm
da gstrildi. Kim Allahn Elisi il mscid
kilib ibadt edirdis, yerin qaytsn. Biz d

(mscid ibadt yerin) qaytdq, gyd he bir bulud grmrdk, bu vaxt bir bulud gldi v el bir ya yad
ki, mscidin tamasas axd. Mscidin tamasas xurma
budaqlarndan hrlmd. Sbh namaz qlnd.
Allahn Elisini (ona Allahn salam v salavat olsun) su v
paln iind scd qlarkn grdm, alnndak palq
izlrini bel grdm.
975-) bn Abbasdan (A. o. r.) rvayt edilir:
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) buyurdu:

O Qdir gecsini ramazann axrndak on

gecd, arxada qalan doqquzuncu gecsind,
arxada qalan yeddinci gecsind, arxada qalan
beinci gecsind axtarn.
976-) Yen d bn Abbasdan (A. o. r.) rvayt
ediln bir baqa hdisd is Allahn Elisi (ona Allahn
salam v salavat olsun) buyurur: O, yni qdir gecsi
(axrdak) o, ken on gnd, doqquzuncuda v ya

qalan yeddiddir.
& 977-) Ai (A. o. r.) demidir: Peymbr
(ona Allahn salam v salavat olsun) Ramazan aynn (son)
on (gn) girnd ban mhkm balayar, gecni
oyaq qalar, ailsini d oyadard.
(Qdir gecsi hkm v tqdir gecsi mnasn verdiyi
kimi, dyrli, rfli, uca mnasn da bildirir. Quranda bu gecnin
ad il bal bir sur vardr:
Hqiqtn, Biz onu (Quran) Qdir gecsi (lvhimhfuzda dnya smasna) nazil etdik! (Ya Peymbr!) Sn
n bilirsn (haradan bilirsn) ki, Qdir gecsi ndir?! Qdir
gecsi (savab chtdn) min aydan daha xeyirlidir! (O,
ramazan aynn on doqquzuna, iyirmi birin, iyirmi n, iyirmi
bein, bir rvayt gr is iyirmi yeddisin tsadf edir). O
gec mlklr v ruh (Cbrail) Rbbinin izni il (hmin

gndn gln ilin Qdir gecsindk dnyada ba verck) hr

bir idn dolay (Allah drgahndan mrlr alaraq) yer
enrlr. O gec dan yeri skln kimi (bsbtn)
salamatlqdr! (min-amanlqdr) (Qdir gecsi he bir bla nazil
olmaz, o, btnlkl xeyir-brktdn ibartdir. O gec mlklr
yer znd gzib Allahn mxlis bndlrin salam verrlr. Buna
gr d Qdir gecsi shr qdr oyaq qalb ibadt etmk
lazmdr!) (Qdr, 97/1-5) Surd verilmi min ay ifadsi
bzi alimlr gr sadc oxluu ifad edir. (Fathul-Kadr, vkani,
V, 555)

Bel qiymtli bir gecnin hans gec olmas bard qrxa

kimi mxtlif baxlar vardr. (Fthul-Kadr, V. 555) Gec xsusi
olaraq mlum bir vaxt hdudunda tyin edilmmidir. Bunun
hikmti bildirilmmidir. slind, insanlarn daima sy gstrsinlr
dey Uca Allah razln, zmtli adn, orta namaz, tvbnin
qbulunu, insann lcyi vaxt, cm gn Allahn dualar qbul
etmsi vaxtn, gecdki dualar qbul etmk vaxtn gizli
saxlamdr. (Tsiru-Kbir, XXXI. 27; Zadul-Msir, bn Cvzi, V. 276)
Qdir gecsi haqqnda gln hdislr gr bu gec
Ramazan aynn 1, 17, 18, 19, 21, 23, 25,27, 29 geclrinddir.
Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) qdir gecsi
bard sual verdikd: O, Ramazann btnnddir dey
buyurmudur. (bu Davud, bvabu hri ramazan, 321) Son on
gecd ola blcyi kimi, btn tk geclrd olduu da bildirilir.
Abdullah b.Msud (A. o. r.) demidir: Kim bir il tam oyaq
qalsa qdir gecsin rast glr. (bu Davud, bvabu hri ramazan,
316) Buna gr bu Bkr l-Cssas v bir sra hnfilr qdir
gecsinin ilin irisind yayldn bildirmilr. (hkamul-Quran,
Cssas, V. 374) mam zmin d bu baxla raz olduu sylnir.
Ancaq bir baqa rvayt gr mam zm: Qdir gecsi
ramazann vvlind d, sonunda da gl bilr demidir.
(Umdtul-Kari, IX, 206)
Qdir gecsinin hans gecd olduunu bildirn
hdislrdki ifadlrin qapal olduu aydn grnr: axra qalan
doqquzuncu gec kimi. ndi biz ayn 29 v ya 30-dan hansnn
olacan bilmdiyimizdn, bunun axra qalan 29 v ya 30-cu gn
olmas mlum deyil.

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun)

buyurmudur: Kim qdir gecsi camaatla namaz qlarsa,

ondan byk qismtini alm olar (Muvatta, tikaf, 17)

Qdir gecsinin hr il mxtlif gecy rast dmsi v ilin
btn geclri iind dyidiyi v ya n az ramazan geclri
iind dyidiyi bildirilmi btn bel hdislrin toplanmdr. Buna
gr hdislrin bir-birindn frqlnmsi ziddiyyt tkil etmir,
bunlar hr df ayr-ayr illrin qdir gecsini gstrir deyilmidir.
(rhu Muslim, Nvvi,

Yuxarda bildirildiyi kimi bu gecnin qti kild vaxtnn

bildirilmmsinin hikmti insanlar daima fal vziyytd
saxlamaqdr. Mhz bu sbb gr bn Msudun (A. o. r.) yuxarda
yad ediln Kim qdir gecsi camaatla namaz qlarsa,
ondan byk qismtini alm olar hdisi Ubey b. Kb (A. o.
r.) syldikd, o demidir: Allah ona rhmt etsin, slind z d
bunun ramazan aynda olduunu bilirdi. Ancaq xalqn buna mid
balayb tnbllmsini istmdiyi n o bel demidi. (bu
Davud, dvabu hri ramazan, 316; Tirmizi, Savm, 71)
Qdir gecsi Qurann nazil olunduu gecdir. (Qdir, 97/1)
Quran Ramazan aynda nazil edilmidir.(Bqr, 2/185) slin
qaldqda Quran 23 illik bir mddtd hiss-hiss nazil edilmidir.
Qdir gecsind nazil edilmsi onun ilk balancna aiddir v ya
Lvhi-mfhuzdan yaxn smaya birdflik gndrilmsi il
baldr.
Bu aqlamalardan baa ddymz ondan ibartdir ki,
bu aydan daha xeyirli olan qdir gecsinin hans gecy
dmsinin, insanlar tnblliy salmamaq n, dqiq vaxt
bildirilmmidir. Ramazanda hr gecni qdir gecsi kimi
dyrlndirmyimiz, xsusil d, ramazan aynn btn geclrini
oyaq qarlamamz lazmdr. Tkc 27-ci gecni oyaq qalaraq
digrlrin diqqt yetirmmk doru olmaz. Hr gecni Qdir,
hr glni Xzr bil! atalar sz d bu bard ox gzl
misaldr. Madm ki, qdir gecsi Qurani Krimin nazil edildiyi
gecdir, o halda Qurann biz nazil olmas, Quranla yaadmz
daxiln hiss etdiyimiz hr bir gec bizim n bir Qdir
Gecsidir.
Alimlrin hmry olduqlar bir msl d qdir gecsinin
qiymtli v rfli olmasnn sbbi, gec il bal deyil, gecd
olan eyl baldr. Bu gecd Quran nazil edildiyindn, Qurann

ucal bu gecnin nini d yksltmidir. Bellikl, Quran

qlbimiz yaxnladrdmz hr gec qdir gecsi olacaqdr.)

33-) tikaf1 blmsi

{&} 978-) Peymbrin (ona Allahn salam v
salavat olsun) zvcsi Aidn (A.o.r.): Peymbrin
(ona Allahn salam v salavat olsun) vfat edn qdr
ramazann son on gnnd itikafa girmsi, onun
vfatndan sonra da zvclrinin itikafa girdiklri
rvayt olunmudur.
& 979-) Yen Ai (A.o.r.) demidir: Allahn
Elisi (ona Allahn salam v salavat olsun) mscidd
(itikafda) olduu halda ban mnim otama uzadr,
mn d sana baxardm. O, itikafda olarkn (mscidd
qapanaraq vaxtn ibadtd keirdiyi vaxt) ancaq bir zruriyyt olduqda ev girrdi.
(Buradak zruriyyt ifadsinin ildilmsinin mqsdi
dstmazn pozulmas ehtiyac olduu bard ry vardr. Bundan
baqa bir qisim digr tlbatlar haqqnda mxtlif nzr nqtlri
irli srlmdr. Mvzu il bal fiqh kitablarnda bunlarn
tfsilatna baxmaq mmkndr.)

980-) bn mrdn (A.o.r.) rvayt edilir: mr

b. Xttab (A. o. r.) Peymbr (ona Allahn salam v
salavat olsun): Cahiliyy dvrnd mscidi-haramda bir
gec itikafda olmama sz vermidim...? sorudu.
O is: Szn yerin yetir dey buyurdu.
(Bu shbt Huneyn sfrindn Mkky qaydarkn
olmudur. (Buxari, Mazi, 54) Hdisin ard n 1328-ci hdis
baxn.)
1

tikaf bir yer qapanaraq vaxtn ibadtl keirmk. F.S.

{&} 981-) Aidn (A. o. r.):

Allahn salam v salavat olsun) itikafa

Peymbr (ona
girmk istyirdi.
tikafa girmk istdiyi yer girnd baxb (orada) bir
ne adr grr: Ainin adr, Hafsnin adr,
Zeynbin adrn. Buna gr buyurur: Bel etmkl

yax bir i grdynzm znn edirsiniz?

Oradan uzaqlaaraq itikafa girmdi. Nhayt, vval
aynda on gn itikaf etdi.
(Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun)
zvclrinin bu rftarna qar gstrdiyi mnasibti bir sra
mnalarda yozulmudur. Xalq arasnda itikafn frz kimi baa
dlcyi d deyilmi v o da hmin il ramazan aynda itikafa
girmmi v yaxud zvclrinin mscidd itikafda olmalarna qar
xd n bel etmi v yaxud da mscidd sxnt yaradacana
gr bel qrara glmidir. Ola da bilsin ki, zvclri arasnda
rqabt olduunu sezrk bu cr hrkt etmidir.)

& 982-) Peymbrin (ona Allahn salam v salavat

olsun) zvcsi Sfiyydn (A. o. r.): O, ramazann son
on gnnd msciddki gusind (geclyn) Allahn
Elisini (ona Allahn salam v salavat olsun) ziyart etmy
glmi v bir mddt onunla shbt etdikdn sonra
geri qaytmaq n ayaa qalxm, Allahn Elisi (ona
Allahn salam v salavat olsun) d onu trmk n
ayaa durmudur. Nhayt, mm Slmnin
qapsnn yanndak mscid qapsna atdqda iki nfr
nsar glib Allahn Elisin (ona Allahn salam v salavat
olsun) salam vermilr. Buna gr Allahn Elisi (ona
Allahn salam v salavat olsun) onlara demidir: Bir az
dayann, bu yanmdak qadn (zvcm) Sfiyy

Bu
vziyyt 1 kinrk:
Sbhanllah, ey Allahn Elisi? demidilr. Bununla
bal olaraq Allahn Elisi (ona Allahn salam v salavat
olsun) buyurmudur: bhsiz ki, eytan insann

binti

Huyeydir.

qan damarna da girir. Buna gr mn onun

sizin qlbiniz myyn eylr salacandan
tr narahat oldum.
(Bu hdis Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun)
bh oyandracaq hallarda izahat verrk rastlad adamlara
xbrdarlq etdiyini grrk. Artq etimadn n yksk zirvsin
ucalm bir xs bu cr davranrsa, onun sviyysindn aa
olanlarn bel hallarda daha tez-tez aqlama vermsi vacibdir.)

983-) bu Hureyr (A. o. r.) demidir:

Peymbr (ona Allahn salam v salavat olsun) hr
ramazanda on gn itikafa girrdi 2 . Vfat etdiyi il
itikafda iyirmi gn oldu.
(tikafn lti mnas olduu bir yerdn knara
xmadan gzlmkdir. Dini istilah kimi camaatla namaz qlna
biln bir mscidd oruc halda itikafa niyyt edrk oturub
gzlmk demkdir. tikaf qisimdn ibrtdir:
1. Vacib: niyyt ednd yerin yetirilir;
2. Tkid edilmi snn: Ramazann son on gn
rzind oruc halnda he olmazsa n az bir gn
msciddn xmadan itikaf etmk;
3. Msthb (byniln): bu, yuxarda iki gstrilnlri
xmaq rti il hr vaxt yerin yetiril biln itikafdr,
mddti n az vaxt vahididir. Bu halda oruc olmaq
rt deyil.
1

Peymbrin (ona Allahn salam v salavat olsun) bu izah il zn dorultmaa

sy gstrmsi onlara ar tsir balam, onu narahat etdiklrin gr vicdan
zab kmilr. Allahn Elisinin (ona Allahn salam v salavat olsun) bu xasiyyti
onun n drcd saf, pak qlb, abr-hyaya, ismt malik olduunu v hm d
dedi-qodudan kindiyini gstrir. F.S.
2
tikaf mscidd bir yer qapanaraq vaxtn ibadtl keirmk. F.S.

kinci qisim itikaf. gr bir hrd bir nfr onu yerin

yetirrs, digrlrinin stndn, snndn knar xlmaybsa,
msuliyyt gtrlr. gr he kim onu yerin yetirmyibs, o
hrin halisinin hams tkid edilmi snndn boyun
qarm hesab olunur.
nc qisim itikaf. Hr vaxt yerin yetiril bilr.
Ramazan ay v oruc olmaq rt deyil. Mscidd oturub
gzlyrkn qsa bir mddt d olsa itikafa niyyt edilrs,
itikafa girilmi saylr. Msciddn xmaqla itikafa son verilir.
tikaf artq unudulan snnlrdn olmaa balamdr.
Buna gr mslmanlarn bu ibadti hyata qaytarmalar lazmdr.
Xsusil msthb itikaf haqqnda xalqmzn n mlumat var, n
d onu ttbiq etmir. Mslmanlarn z mscidlrini itikaf yeri
etmlri, burada Allaha xidmt gstrmlri, itikaf sasnda
Allahn Kitabn oxuyub baa dmy sy gstrmlri gzl
davran snnsidir. 367-ci hdisd grln kimi, namaz
gzlmk, namaz qlmaq kimidir. 299-cu hdisd is mscidd
olan adam n mlklrinin dua etmsi izah olunmudur.

Mndricat
f/s