Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf.

76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

Osmanl ktisadi Modernlemesinde

Liberal Tezler
Liberal Theses on Ottoman
Economic Modernization
Levent ODABAI 1
zet
Osmanl Devleti, tarih sahnesine kt gnden yklna denk den dneme kadar
eitli fikirsel akmlarn kendi bnyesindeki tezahrlerine ev sahiplii yapmtr.
zellikle, mparatorluun 19. yzylda iinde bulunduu durum, tam da bu aa zg
siyasi ve iktisadi akmlarn ve dnme ekillerinin kendi etkisini olduka sert bir
biimde ifade ettii ve hem imparatorluk hem de toplumlar nezdinde karlk bulduu
bir ana denk dmekteydi. Bu minvalde, Osmanl Devletinin modernleme srecine
elik eden ve henz nve halinde olan iktisadi liberalizm anlay, bu almann odak
noktas olmutur. Bu erevede, Osmanl ynetim kademesinde bulunan kiiler ve
nemli tarihi ahsiyetler temel referans noktas tekil edecektir.
Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, liberalizm, serbest ticaret, mlkiyet

Abstract
From the time of getting on the stage of the history, to the period of downfall The
Ottoman Empire hosted the manifestations of various currents of thoughts. Especially, in
the 19th century, the situation of the Empire coincided with the time in which, the
political and economic currents and the ways of thinking expressed their impacts
strongly and by the Empire and the communities they were internalized. In this context,
the focal point of this paper is the concept of economic liberalism which accompanied
the modernization of the Ottoman Empire and was just a seed then. Also in this scope,
the persons in the ruling layer of the Empire and historically significant individuals are
the main reference points.
Keywords: The Ottoman Empire, liberalism, free trade, property
___________________________________________________________________________________________

Ara. Gr., Adnan Menderes niversitesi, BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm

- 76 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

1. 19. Yzylda Modernleme ve ktisadi Liberalizmin Douu

19. yzyl, Osmanl Devleti iin pek ok farkl alanda deiim ve dnmn salanmaya alld,
devletin zellikle idari ve mali konularda nemli saylabilecek baz kararlar ald bir yzyl temsil
eder. Aslnda, deiim abalarnn 17. yzyla kadar gtrlebilecei eklindeki bir argman yanl
olmayacaktr. nk Osmanl yenilemesi, henz o yzyllarda ad konmam olsa bile, kendisini var
edecek ve gndeme getirecek koullar bulmutu. Osmanl da yaanan eyin bir ad konacaksa eer bu,
deimenin deimesi olabilirdi (Ortayl, 2013: 15). 19. yzyln hemen ba ise, mparatorluun bu
yzylda deiimin ve yenilemenin sanclarn iyiden iyiye hissedeceinin bir iareti gibiydi.
Padiahn yetkilerini ilk kez paylatran 1808 tarihli Sened-i ttifak, bu yzyln bir yzyldan daha
uzun geeceinin belirtisi olmutu. Gerekten de 1839 ylnda Hatt- Hmyunun yani Tanzimat
Fermannn Glhane parknda okunmas, daha sonra ise Sultan Abdlmecid dneminde 1856 tarihli
Islahat Fermannn ilan mevcut dnemin hareketli ve sancl geiyor olduunun birer
gstergeleriydiler. Her iki fermann da Osmanl yenilemesinde ve modernlemesinde kritik bir
aamaya denk dtn sylemek mmkndr. Bununla birlikte, dnemin artlar itibariyle
dnldnde bu hamleler ilerici gzkmektedir. yle ki, gerek Tanzimat ve gerekse Islahat
Ferman, kii hak ve hrriyetlerinin korunmasnda, can, mal, namus gvenliinin salanmasnda ve
eitlik konusunda bir takm yenilikler, gvenceler getirmekteydi. Askeri alanda yeniliklerin kk
salmas da yine bu artlar dhilinde olmaktayd. Osmanl Tm bu yenileme hareketleri
dnldnde, iktisadi alann bu hareketli atmosferden uzak kalacan dnmek yanl olurdu.
Osmanl iktisadi modernlemesi, deiimin mevcut artlar altnda kendisine bir yer bulma
mcadelesini 19. Yzyl boyunca srdrmtr. zellikle 1826-1908 aras dnem, iktisadi
liberalizmin kendisini farkl ekillerde ifade ettii bir dnem arz eder. 1826 yl ncesi Osmanl
ekonomisine damgasn vurmu olan tekellerin varl ve korumac politikalar, 1826 yl sonrasnda ve
zellikle 1860 ylna kadar Osmanl pazarlarnn da almas ve i pazarn da bir ekilde serbest
braklmas, ticaretin serbestletirilmesi gibi uygulamalarla terk edilmeye balanmtr. 1860 ile 1908
arasndaki dnem ise yine liberal iktisat politikalarnn hkimiyetini hissettirdii ama bir taraftan da
korumac politikalarn varln srdrd dneme tekabl eder. 1908-1912 yllar arasnda ise liberal
iktisat politikalar kendini iyiden iyiye hissettirse de, I. Dnya Savann balamasyla korumac
iktisadi politikalar stn gelmi ve milli iktisat dncesi zihinlere iyiden iyiye yerlemeye
balamtr (Quataert, 2007: 888). Osmanl iktisadi yapsnn tradisyonalizm(gelenekilik),
provizyonizm(ithalatn serbest braklmas, ihracatn kslmas) ve gelirde sabitlik(fiskalizm)
lemesiyle evrelendii dnldnde yukarda verilen dnemselliklerin ne derecede neme haiz
olduu grlebilecektir (Dinaslan, 2012: 81). Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn bu noktada getirdii
serbestlik ve rahat ortam, Osmanlda pek ok dnce insannn ilgisini ekmi ve devlet adamlar
arasnda da bu tarz yeniliki iktisadi akmlarn yaygnlamasn salamtr.
Osmanl devlet adamlar, Osmanl iktisadi sistemine getirmek istedikleri yenilikleri Bat toplumlarn
ve Batl devletlerin iktisadi yapsn ve kurumlarn gzlemleyerek gerekletirmek ve merulatrmak
niyetindelerdi. yle ki, onlara gre, Bat toplum ve ekonomisinin harcnda bireycilik(individalizm),
liberalizm, serbest giriim, parlmentarizm ve kapitalizm vardr. Rejim, ekonomik snflarn
karlarna gre biimlendirilir ve bireycilik beraberinde herkesin yararna olur. Osmanl'da ise
brokrasi ve militarizm esastr, snflar bulunmaz. Toplumda gc elinde bulunduranlar yarattklar
mekanizmalarla bireyin zgrlk ve giriim ruhunu kstlar, zel mlkiyete getirilen kstlamalarla
ekonomik giriimlerle palazlanabilecek sermaye birikimini olanakszlatrr. Eitim sisteminden
ynetim sitemine kadar btn devletsel kurullar ona gredir (Berkes, 1978: 389).
Bu anlayn sonucunda ise toplum iinde ykselmenin, stat sahibi olmann ya da en basitinden
zengin olmann tek yolu devlette bir grev edinmek anlay olmu ve Osmanl bir kamu devleti haline
gelmi; bununla birlikte devlet bir kazan kaps haline gelmitir. Bu ise giriimcilik ruhunun
gelimesini nlyor ve insanlar pasif uyruklua mahkm etmekteydi(zlem, 2004: 459). Bu durum,
Osmanl Devletinde memur zihniyetinin egemen hale gelmesindeki balca sebepti. alannn ileriki
ksmlarnda ayrntl olarak grlerine yer verilecek olan Prens Sabahattine gre, Osmanl Devleti
toplumcu bir yapya sahipti. Bylesi bir toplum tipi ise beraberinde, kiisel aba ve itibarn
yelenmedii, devletin her eyin kayna olduu, iblm ve uzmanlamann olmad ve herkesin
memurluk peinde kotuu bir yapy getirmiti. Prens Sabahattine gre insanlarn memuriyet peinde
- 77 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

komasnn asl sebebi memuriyet hayatnn rahatl, kayrlmann gvencesidir. Onlar iin almak
ve retmek gibi deerler kayrlma ve rahatlk karsnda nemsizdir. Devlet dairelerinde bu kadar
memur istihdamnn olmas ve insanlarn memuriyete ynelmesinin sebebini burada aramak gerekir.
Bu da beraberinde, tek bana hayatta kalabilen insanlarn oalmasna, her eyi devletten
bekleyenlerinin saysnn artmasna sebebiyet vermektedir (Sencer, 1965: 19-29).
2.Tanzimat Dnemi Liberal Yaklamlar
Tanzimat Dnemi nder kiiliklerinden olan Mustafa Reid, li ve Fuad Paalar da dnemin modasna
ayak uydurarak liberal dnce ve grler ne srerler. Bu dneme dikkatle bakldnda hkim olan
temel yaklamn liberal bir ynetim anlay ve ekonomi olduu gze arpar. Fuad Paa ve li
Paann amaladklar temel ey mlkiyetin serbest braklmasdr. Nitekim Osmanl Devletinde son
dnemde pek ok defa sadrazamlk grevinde bulunan Fuat Paann vasiyetnamesinin serbestiyet
ekonomi modeli ile idari yapnn ynetimi tavsiye edilirken, dinle devlet ilerinin birbirinden kesin bir
biimde ayrlmasnn gereklilii fikri ilenir2. Yine 19. yzylda sadrazamlk grevinde bulunmu olan
li Paa da vasiyetnamesinde, padiaha lml bir liberalizm program nerir. Bu metinde ithalatn
kslmas ynndeki devlet mdahalesi gereine karlk, devletin maal memurlarnca ynetilen
fabrikalardan vazgeilmesi, nk devlet fabrikalarnn hem ok masrafl olduu; hem de gelimekte
olan zel yerli sanayii boduu belirtilir (nsel, 2001: 44).Mlkiyetin serbest braklmas, onlara gre,
ekonomin hzl bir ykselie gemesiyle sonulanacaktr. Fakat bu gelimenin bireyden balayarak
tamamlanacan da sylemek gerekir. Bunun iin gerekli admlar da atarlar. Tanzimat Fermannn
iln edilmesinden sonra, kiilerin mallarna lmlerinden sonra ya da grevlerinden alnnca el
konulmas gibi sermaye birikimini engelleyen nemli bir engel olan msadere sistemi kaldrlr. Arazi
Kanunnamesi(1858) ile imparatorluun byk ksmn kapsayan devlet mal arazidzeninden zel
mlkiyete gei balatlr.
Tanzimat devlet adamlarna gre ticaret zgr braklarak liberal bir anlay erevesinde
srdrlmelidir. Ticaret serbestisi onlar iin her lkenin olduu gibi Osmanl Devletinin de peinden
gitmesi gereken bir amatr. Bu aamada bankacln balamas onlar iin ticaret serbestisinin
nndeki engellerden birinin yklmasn temsil eder. Bugn hal yaayan zel teebbsler
kurulularndan birisi olan irket-i Hayriye vapur iletmesi onlarn eseridir. Sanayi alannda ise
ncelikle devlet eliyle sanayilemeyi denerler. Gnmzdeki organize sanayi blgeleri uygulamasna
benzer fabrikalar kurarlar. 1840lardan 1860l yllara kadar sren bu giriimlerin olumsuz
sonulanmas zerine zel sektre destek vermek ve bir zel sektr yaratmak amacyla esnaf
birletirerek, irketler oluturmak ve gmrk duvarlarn yksek tutarak bu oluumu himaye etmek
yolunu tutarlar. Bununla birlikte yabanc sermayenin mparatorluk snrlarndan ieri girmesi onlarn
dnceleri arasnda nemli yer tutar. Bununla birlikte zel sektrn geliebilmesi adna, devletin
elindeki fabrikalarn zel kesime braklmas da talepler arasndadr. zetle, liberal ekonomi
ilkelerinden biri olan minimal devlet anlayn ne srerek devletin ekonomik hayattan tasfiyesini
talep ederler.
Tanzimat, pek ok ynyle mparatorluun liberal bir iktisat program izmesi iin gerekli koullar az
veya ok olutursa da yeterli olamayacaktr. mparatorluktaki bilgi birikiminin yokluu, ekonominin
esaslarn bilen, kavrayan insanlarn bulunmay Avrupa karsndaki teknolojik yetersizlikler ve
rekabet ne devlet eliyle sanayilemeye ve ne de bir zel sektrn filizlenmesine imkn tanr. Yaplan
hemen btn teebbsler yarm kalr Btn bu eksik ve yetersizliklerine ramen Tanzimat Dnemi
yeni ve dinamik bir gen kuan domasna ve yetimesine vesile olur. Tanzimat ve Tanzimatlar
eletirmekle yola kan bu yeni kuak farkl fikir ve ideolojik yaklamlarn ortaya kmasn salar.
brahim inasi (1824-1871), Avrupay tanyan bir aydn olarak, 1862 ylnda karmaya balad
Tasvir-i Efkr Gazetesi ile akl, kanun ve devletin grevleri zerine liberal fikirler ileri srer. Ona
gre devlet toplumun karlarn korumaldr. Ekonomik grleri ise hr teebbsten yanadr. Nasl
doay etkileyen kanunlar varsa ekonomiyi etkileyen kanunlar da bulunmaktadr, sermaye ve zel
tasarrufun nemine deinmektedir.3 inasinin Tasvir-i Efkr Gazetesindeki ki insan bu vastalarla
2
3

http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/01-sarika-gedikli.pdf Eriim Tarihi: 18.09.2014

http://yunus.hacettepe.edu.tr/~mehmets/liberalizmindogusu.pdf Eriim Tarihi: 20.09.2014

- 78 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

mr boyunca alsa bile akl yoluyla yapamad ileri, doa az vakitte pek kolaylkla gerekletirir
cmlesi, onun Adam Smithin doal dzen ilkesinin geerliliini vurgulad cmlelerinden bir
tanesidir(ztrk, 2007: 93).
3. Namk Kemal ve Serbest-i Ticaret
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren hem siyasi hem de iktisadi alanda Osmanly etkisi altna alan
liberalizm furyas, Namk Kemal nezdinde de karln bulabilmitir. Siyasi hrriyet peinde
ekillendirdii dncelerinin yan sra Namk Kemal, serbest ticaret fikrini de etkili bir ekilde
savunan dnce insanlarnn da banda gelmekteydi. Namk Kemal (1840-88), sadece anayasal bir
ynetimin siyasi hrriyetin garantisi olacan deil, fakat ayn zamanda serbest ticareti savunmas
bakmndan da liberal doktrinin etkisi altnda kalmt. Ondan yaklak bir kuak nceki bir baka
dnce ve edebiyat adam brahim inasi (1824-71) de teebbs hrriyetinden yana fikirler ileri
srm ve devletin toplumun karlarna hizmet etmesi gerektiini savunmutur. 4
Namk Kemal, eitli yaz ve makalelerinde srekli biimde Serbest-i Ticareti savunmutur. Ona
gre, Osmanl lkesinde bir sermaye birikimi yoksa bunun nedeni servetin olmamas deil; sanayi,
ticaret ve bankalarn gelimemesi nedeniyle bir birikimin ortaya kmamasdr. Maarif, ticaret ve
zanaat kollarnda ileri giderek birikim sorunu zlebilecektir (avdar, 2003: 22). Namk Kemal
zellikle vergi olayna bir serbesti olarak bakmaktadr. Ona gre vergi:
- Ancak gerekli ve zorunlu harcamalar karlamak iin alnmaldr.
- Devletin grd kesin gereksinim zerine alnan vergi, lkede yaayan tm kiilere yaygn
olmaldr.
- Vergide kar oran kesinlikle l olarak kabul edilmemelidir.
- Dolaysz vergiler, dolayl vergilere ye tutulmaldr.
- Vergi, belirli bir dzeye kadar artan oranlarda alnmaldr.
Eserlerinde bakldnda aka grlebilecei zere, liberal devlet anlay, Namk Kemalin tm
yazlarnda egemendir. Yazdklarna dnp bakldnda dikkati ilk eken noktalardan bir tanesi
minimal devlet anlaynn Namk Kemalin siyasi dncesinde nemli bir yer igal ettiidir. Ona
gre devlet, tpk liberal devletin beki devlet ile e anlaml tutulmas anlamna gelecek ekilde,
eitim, salk ve genel yapmas gereken ilerin tesinde yer almamaldr. Namk Kemale gre,
Osmanl lkesindeki gerilemenin durdurulabilmesinin yollarndan bazlar eitimin ada niteliklerde
devam ettirilmesi ve serbest ticaret kurallarnn egemen olduu bir ekonomik gelime yolunun takip
edilmesidir.
Namk Kemalin ekonomik tercihi grld gibi ok aktr: kapitalistlemek. Osmanlnn gelecei
bu srece bal olarak dnlmtr. 19. yzyln ortalarndan itibaren hemen her alanda ortaklalan
ama kapitalist olmakt. Kimsenin bu gayeden kuku duyduu sylenemezdi. Farkl kesimlerin
arasndaki tek tartma noktas bunun nasl yaplaca ynndeydi. Kimi bu konuda serbest ticareti
dnsz uygulamay tlemekte, kimisi ise sanayimizi glendirinceye kadar himaye yntemlerine
bavurmann zorunlu olduunu sylemektedir (avdar, 2003: 24). Fakat Namk Kemal, tercihini
serbest ticaret ilkelerinden yana kullanarak korumac politikalarn karsnda yer alacakt.
Korumacla ve himayecilie pheyle bakarak serbest-i ticareti savunan Namk Kemal,
yazdklarnda, tekel demek olan yedd-i vahit usulne iddetle kar kar. Ona gre serbest ticaret,
mparatorlukta da geerli olmaldr. Serbest ticaretin eksikliinin, mparatorluun geri kalmasndaki
en nemli sebeplerden biri olduunu ifade etmesinin yan sra zel giriimciliin ve zel irketlerin
bulunmamasn da eletirir.

http://www.liberal.org.tr/sayfa/liberalizm-ve-turkiyede-liberal-egilimler-mustafa-erdogan,344.php?
Eriim tarihi: 15.01.2014

- 79 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

4. Sosyalizm ve Komnizm Karsnda Sakzl Ohannes Paa

Sakzl Ohannes Paa(1830-1912), 1850li yllarn bandan itibaren sistematize ettii dnceleriyle
Osmanlnn kapitalizm yolunda hzla ilerlemesini savunmu ve ticaret serbestisinin nemli
savunucularndan birisi olmutur. Beynelmilelci Burjuva yaklamnn Osmanl mparatorluundaki
iki tipik temsilcisinden(dieri Cavit Beydir) biri olan Sakzl Ohannes Paa, ekonomiye devlet
mdahalesine ve korumaya iddetle kar karak ite ve dta liberal iktisat politikalarnn
partizanln yapmtr (Boratav, 2008: 25).Ohannes Paa, Mekteb-i Mlkiyede verdii iktisat
derslerinde de liberal iktisadn ilkelerini retmi ve klasik liberal retinin sk bir takipisi olmutur.
Bilinen o ki, 19. yzyln ikinci yars, iktisadi dncenin serpilmeye balad ve liberal iktisadi
modelin savunucularnn yava yava sahnede yerini almaya balad bir dnem olmutur. Sakzl
Ohannes Paann da kendi dnce sistematiini bu dnemde ortaya karmas bir tesadf deildir.
Trkiyede siyasal dncenin gelimesinde ve tantlmasnda nemli mihenk talarndan biri olan
Mekteb-i Mlkiyede iktisat dersleri veren Sakzl Ohannes Paa, Trkiyede klasik iktisat teorisini
anlatan dersler verir. Sakzl Ohannes Paann ise iktisadi liberalizm dncesinin Trkiyedeki
temellerini atan dnr olduu sylenebilir. Milletlerin Zenginlemesi Biliminin Kaynaklar
(Mebadi-i lm-i Servet-i Milel) adl kitabn da yazar olan Ohannes Paaya gre Osmanl devletinin
iktisadi kalknmas iin mlkiyet hakkna ve giriim zgrlne dayal, ak ve rekabeti bir iktisadi
yap gerekliydi. Paa temel yaklamna uygun olarak, ekonomide korumaclk, devletilik ve tekelin
yanl olduunu ileri srmtr5. Mebadi-i lm-i Servet-i Milel isimli eseri daha isminden balayarak
Adam Smithin Uluslarn Zenginlii adl eserinin ve onun liberal iktisat anlaynn Trkiyedeki
temsilcisidir. lm-i Servet* isimli eserinde Ohannes Paa, servetin blm, retimi, dolam ve
tketilmesi gibi temalar ele almtr. Eserde rekabet ise, Eyay, birikimi, kar ve haslat ne tayin
eder? Bu sorunun yant serbest rekabettir eklinde tanmlanr (avdar, 2003: 25).Onun iin rekabetin
serbest olmas olduka nemli bir noktadr. Ohannes Paaya gre, ulam ve iletiim hizmetleri bile
zel irketlerin ellerine teslim edilmelidir. Liberal iktisat retisinin meru grmedii korumaclk,
kamuculuk ve tekel dzenine kar cephede yer alr. Bununla birlikte, devletin fiyat belirlemesi(narh)
usulne de souk bakmaktadr. Klasik liberal retinin temel nanslarndan birisi olan zel mlkiyet,
Sakzl Ohannes Paann da zerinde nemle durduu konulardan bir tanesidir. Onun iin ortak
mlkiyet, insan doasna aykr ve eletirilmesi gereken bir noktadadr. Sakzl Ohannes in savunduu
mlkiyet biimi ise zel mlkiyettir. O, henz o sralarda Avrupada hala tartlmakta olan sosyalizmi
eletirir ve onun tam da karsnda yer alr. Sosyalizm, zel mlkiyetin tam tersi olmas, insan
doasna aykr yaps, devlet mdahalesinin aktan bir biimde savunuculuu yapmas noktalar
itibariyle Sakzl Ohannes Paann tepkisine neden olacaktr.
Sosyalizme ve Komnizme kar olan Sakzl Ohannes, hkmetin bireylere i bulmasn, refah
yaygnlatrmak iin isizlik ve yoksulluk yardmlar yapmasn doru bulmaz. Bu nedenle de,
hkmete tannan ekonomiye karma, mdahale etme yetkisine de kar kmaktadr. Ona gre, devlet
hibir biimde ekonomiye karmamaldr (avdar, 2003: 26).O, kffe-i efrad- beerin bilcmle
emval ve emlakten mtereken ve mtesaviyen hissemend olmas ve binaenaleyh mlkiyet-i ahsiyye
ve hatta aile ve veraset esaslarnn fesh olunmas... eklinde kurduu cmlesiyle sosyalizmi
tanmlam ve sosyalizmin ahsi mlkiyet, miras, aile kavram gibi nemli hislerden ve sahipliklerden
yoksun olduunu dile getirmitir6. Ona gre, sosyalizmde hkmetin bir takm gereksiz mdahalelerde
bulunmas, insanlarn ounluunu rahatla ve eylemsizlie itmektedir. Bu da, halkn istekliliine ve
gayretine ket vurmaktadr. Sonuta ise, bireylerin giriimde bulunma istekleri trplenecek ve kamu
harcamalar btn bunlarn neticesinde hi olmamas gerektii kadar bou bouna artacaktr.
Mlkiyet hakk, Sakzl Ohannes Paa iin serbest ticaret anlaynn kurucu unsurlarndan biridir.
Servetin retim koullar salanmadnda ise servetin oaltlabilmesi gibi bir imkn ortaya
kmayacaktr. Bu adan mlkiyet, her eyin balangcdr. Bununla birlikte mlkiyet hakk, insann
5

http://www.liberal.org.tr/incele.php?kategori=MTg=&id=NDY2 Eriim Tarihi: 24.09.2014

http://osmanli-arsivi.blogspot.com.tr/2008/03/80-yldnmnde-bolevik-ihtilalinin-osmanl.htmlEriim Tarihi:
24.09.2014
* O yllarda iktisat karl olarak kullanlmtr. lm-i Servet, eer klasik iktisat retisi dikkate alnacak olursa
iktisat bilimi anlamna gelmektedir.
6

- 80 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

kendine ait olan istedii gibi kullanabilmesi, yani zerinde tasarruf hakknn bulunabilmesi anlamna
gelir. Eer mlkiyet hakk garanti altna alnrsa, uygarlklarn gelimesinin nndeki en byk
engellerden bir tanesi yok olmu olur. Bu nedenle komnistlerin ortak mlkiyete dayal ekonomik
sistemleri uygarl ileri gtrmeyecek ve servetin birikiminin salanmasn geciktirmesi asndan
zararla sonulanacaktr.
Sakzl Ohannes, sonu olarak, 1850li yllardan beri gerek iktidardaki aydn-brokratlar, gerekse
Yeni Osmanllar diye nitelendirdiimiz ilerici ve zgrlk gen aydnlar tarafndan blk prk
dile getirilmi konular, ann ekonomi bilimi dorultusunda sistematize etmi ve Batllamann tek
yolu olarak grlen kapitalistleme iin serbest-i ticaret politikasn nermitir (avdar, 2003: 27).
ttihat ve Terakkinin merkeziyeti fikirlerinin karsnda hi de azmsanmayacak sayda olan grubun
arasnda yer alarak her alanda liberalizmi savunmutur. Nitekim bu dnemde liberalizmi savunan
Sakzl Ohannes Paann Trkiyede iktisadi liberalizmin temellerini att kabul edilir (Erdoan,
2001: 32). Ohannes Paa, bir lkenin kalknmas ve refah asndan liberal ekonominin dnda hibir
yolun olmadna inanmtr.
5. ktisadi Liberalizmin zinde: Cavit Bey ve Anti-Himayecilik
ttihat ve Terakki Cemiyetinin ekonomik grleri 1908-1914 yllar arasnda liberal ekonomiye
ynelik bir izgi izler. Bu ekonomi politikasnn mimar ttihat ve Terakkinin mali siyasetinin nzm
ve ruhu telkki edilen Mehmet Cavit Bey (1875-1926)dir. Cavit Bey, II. Merutiyetin ilnndan
sonra dnemin nl felsefecilerinden olan arkadalar Rza Tevfik ve Ahmed uayib ile birlikte
Trkiyede liberal ve pozitivist dnce hareketinin en nemli yayn organlarndan biri kabul edilen
Ulm- ktisdiyye ve ctimiyye Mecmuasn 1908-1910 yllar arasnda 24 say olarak karmtr.
Kaleme ald eserlerinde, Osmanl mparatorluunun kalknmasnn ancak, dnya ekonomisiyle
btnlemesi yoluyla olabileceini ve bu amala yabanc sermayenin lkeye gelmesi gerektiini
savunmutur. Himayecilie kar km, mparatorlukta zel teebbsn gelitirilmesi gereine
dikkati ekmitir.7Bununla birlikte Mehmet Cavit Beyin sistemli olarak savunduu iktisat politikalar,
serbest-i ticaret, tarmsal ihracata dayal ihtisaslama, yabanc sermayeye kar ak kap, piyasalara
devletin dem-i mdahalesi unsurlarna dayanyordu (Boratav, 2008: 26).
Ohannes Paay izleyen ve Ohannes Paann iyi bir takipisi olan son dnem devlet adamlarndan
Mehmet Cavit Bey de sk bir liberal iktisat olarak kabul edilmektedir (Sayar, 2002: 570). Cavit Bey
iktisadi grlerini lm-i ktisat adl kitabnda toplam ve Ulum- ktisadiye ve ctimiyye
Mecmuasn karanlar arasnda yer almtr. Bahsi geen dergi, Merutiyet liberal anlaynn
kuramsal yayn organ olmak yolunda hzla ilerlemitir (Toprak, 1995: 11). Drt ciltten oluan lm-i
ktisat yani ktisat Bilimi isimli kitabnda Cavit Bey, kendi grlerini dzenli bir ekilde ortaya
koymutur. Ulm-i ktisdiyye ve ctimiyye Mecmas, mbadele serbestisinin desteklenmesi,
uluslararas ticaretteki tn engellemelerin kaldrlmas ve toplumsal refaha ulalabilmesi iin ahsi
kar anlaynn gz nnde bulundurulmas gibi hususlar konu edinmekteydi (Toprak, 1995:
12).Cavit Bey, yazlarnda, Osmanl Devletinin ekonomik olarak ilerlemesinin ve gelimesinin ancak
dnya ekonomisi ile btnlemesi ve bu amala yabanc sermayeyi lke snrlar ierisine dhil etmesi
yoluyla olabileceini sylemitir. Ticaret serbestisini savunarak, iktisadi korumacla kar km ve
zel teebbsn nemi vurgulamtr (Erdoan, 2001: 32).Cavit Bey, korumac politikalarn lkede
genel serveti artrmayp halkn zararna olarak sadece birka kiinin zengin olmasna sebep olacan
ifade etmitir (Cavit, 2001: 275).
Mehmet Cavit Beye gre, sanayinin himayesi yanllarn banda gelmekteydi. Ona gre, himaye
edilen sanayinin rnleri yabanc lkelerden gelen o cins rnlerden pahal kt halde, herkes
memleket rnn tketmeye mecbur braklmt. Btn ii, zanaat erbab vb. gibi bireyler o
sanayinin byle zor ile korunmas urunda adeta bir ceremeyi demek zorunda braklm ve yerli
rnle yabanc rn arasndaki fiyat fark orannda zarara uramt. Bylece belirli bir grubun aktan
aldklar kar orannda btn halk ve hepsinden fazla fukara ve ii ynlar zarar ekecekti (avdar,
2003: 26).
7

http://yunus.hacettepe.edu.tr/~mehmets/liberalizmindogusu.pdf Eriim Tarihi: 02.10.2014

- 81 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

Mehmet Cavit Beyin iktisadi liberalizme bak, sermaye ve i blm hakkndaki yazdklarna
bakarak anlalabilir. Ona gre, Dnyann neresinde olursa olsun sermayesi bol olan ve iyi kullanlan,
i blmne riayet edilen, makineler kullanan, emein payn verimliliine gre belirleyen lkeler
geliir, aksi durumda bulunanlar ise geriler(avdar, 1992: 88). Bir piyasa ekonomisi savunucusu
olarak Cavit Bey, toplumlarn iktisad faaliyetlerinde iblm yapmak zorunda olduunu ifade
etmitir (Erolu, 2008: 268).
Mlkiyet hakknn, insanlar almaya sevk eden en birinci etken olduu fikrini ne sren Cavit Bey,
mlkiyetin en nemli ortaya k sebebinin sosyal fayda ile ahsi fayda olduunu ifade etmi,
mlkiyet hakknn hem fertlerin, hem de cemiyetlerin menfaatlerine uygun olduuna deinmitir. zel
mlkiyetin varl fertlerin gayretini artrmakta, bu da fertlerin zenginlemesine ve dolaysyla
cemiyetin servetinin bymesine neden olmaktadr. Bununla birlikte, eer reteceimiz mal ve eyada
bakalarnn mlkiyet ve hkimiyet hakk olacan bilirsek almayz. Fertlerin gayretli almas ise
mlkiyet hakknn temin edilmesine baldr (Cavit, 2001: 58).
Cavit Bey piyasa-devlet grev ayrmnda; zgrlk, zel mlkiyet ve serbest rekabetin cari olmasn
arzu etmi, devlete den grevin ise hakemlik olup, anlamazlklar zmek olduunu ifade
etmitir(Erolu, 2008: 269). Klasik liberal retinin serbest rekabet, giriim zgrl, zel mlkiyet,
i blm gibi kavramlarn benimseyen Mehmet Cavit Bey, yukarda verilen cmlede de grlecei
gibi, devlete sadece oyun tahtasndaki hakemlik grevini vermektedir. Bu adan devlet, minimal
olandr. Asgari bir devlet mdahalesi, Mehmet Cavit Beyin dnce sistemini oluturan kilit
noktalardan birini oluturmaktadr
Sonu olarak denilebilir ki, Mehmet Cavit Bey'in grlerinin, zgrlk, zel mlkiyet, rekabet gibi
kavramlara vurgu yapmas itibariyle Manchester Okulunun grlerine benzer olduunu sylemek
doru olur (akmak, 2011: 161).Bununla birlikte, Mehmet Cavid Beyin ekonomik grlerinin II.
Merutiyetin hemen sonrasna damga vurduunu sylersek yanl olmayacaktr. 1908den hemen
sonra, kabineye giren ilk gerek ttihatnn Mehmet Cavit Bey olmas bir tesadf deildir. nk
ttihatlar, ekonomik duruma klasik liberal bak asyla yaklatlar. Geleneksel engelleri kaldrmak
ve ticari ilemlere ve mlkiyete ilikin mevzuat modernletirmek suretiyle, ticaret ve sanayinin
bymesini tevik etmeyi amaladlar. ttihat ve Terakki Cemiyeti, serbest ticareti destekliyor, ancak
Osmanl mparatorluunun hammadde reticisi bir evre lke konumuyla Bat Avrupann liberal
devletlerinden ya da Amerikadan esasta daha zayf durumda olduunu henz grmyordu. Mehmet
Cavit Beye gre ise, yabanc yatrm ve dardan ithal edilecek i ynetim bilgisi ve tecrbesi ok
nemliydi. Her frsatta bunlarn teviki iin elinden geleni yapt. Hatta Japon hkmetine bavurarak
uzman gnderilmesini istedi (Zrcher, 2012: 188). Tm bu abalar, Mehmet Cavit Bey iin, iktisadi
liberalizmin mparatorluun kalknmasna olacan dnd faydann neticesindeydi. Fakat 1914
ylnn ardndan gelecek sava, Mehmet Cavit Beyin kar kt korumac politikalarn tekrar
gndeme gelmesine sebep olacak ve liberal iktisat dncesi tekrar gndeme gelmek iin uzun yllar
bekleyecektir.
6. Memurluk Zihniyeti, lm-i timave Asgari Devlet: Sultanzade ya da Prens Sabahattin
Osmanl lkesinde liberalizm szc telaffuz edildiinde ilk akla gelen isimlerden bir dieri de hi
phesiz Prens Sabahattin ve onun dhil olduu evredir. 1877 ylnda stanbulda doan Prens
Sabahattin, Mahmut Paa ile Sultan Abdlmecidin kz olan Seniha Sultann oludur. Osmanlda
ecerenin baba tarafndan belirlenmesi durumu gz nnde bulundurulduunda Prens Sabahattin iin
Prens unvannn deil de Sultanzade unvannn kullanlmas daha doru olacaktr (Durukan, 2004:
145). Prens unvann kullanan Sabahattinin, bunu Avrupada bir itibar ele etmek iin kullandna
dair tezlere de rastlamak mmkndr(Berkes, 1978: 389).Eklenmesi gerekir ki, 1900lerde ferdiyeti
kapitalist modelin en nemli savunucularndan biri olan Prens Sabahattin, Le Playin Science Sociale
doktrinine baldr (Kl, 2010: 3). leride de bahsedilecei zere, Le Play etkisinde oluturduu fikri
yapya da lm-i tima adn verecektir. Prens Sabahattin, kimi zaman Sultan Abdlhamit, kimi zaman
da ttihat ve Terakki istibdad sebebiyle mrnn nemli bir ksmn kaarak geirmitir. Nitekim
Cumhuriyetin ilanndan sonra hanedan yelerinin yurt dna karlmasna ynelik kanun uyarnca
Trkiyeyi bir kez daha terk edecek ve 1948 ylnda svirede lecektir. Prens Sabahattin, Osmanl
- 82 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

mparatorluunun fiili ve zihni iktisadi deiiminin nclerinden biri olacak ve liberalizmin en

nemli savunucularndan biri olarak tarihteki yerini alacaktr.
Eer tam da bu noktada bir n kabul ile balanacaksa denilebilir ki, Jn Trk hareketi iinde etkileri
gnmze kadar ulaabilen en nemli dnce akm Prens Sabahattin ve grubuna aittir. yle ki, Prens
Sabahattin, imparatorlukta dem-i merkeziyeti bir idare kurup bireysel teebbs tevik etmek ve
aydnlarn devlet memuriyeti yerine fayda getiren ilere girmesini salamak amacyla imparatorluk
yapsn batan aa deitirmeyi tasarlamaktayd (Karpat, 1996: 35).nk onun iin ilerleme, ne
devlette ne de cemaatte aranabilirdi. lerleme, tam da devletin ve cemaatin yaps gz nne
alndnda, kendisini onun kartnda bulabilirdi ancak. te bu nokta, Prens Sabahattinin dier
dnce akmlarndan ve zellikle Jn Trkn egemen olan dncesinden kopuuydu. Sabahattin,
Jn Trkler iinde bir istisna oluturuyordu, nk deiim ve ilerlemenin motorunu devlette deil,
bireyde gryordu; asgari dzeyde bir devlete ve mparatorluu canlandrmak iin serbest giriimin
gcne inanyordu (Zrcher, 2012: 139).
Trkiye Nasl Kurtarlabilir? adl bir kitab da bulunan Sabahattin zel teebbs taraftar olmakla
beraber, dierlerinden farkl olarak, iktisadi grlerini bireyci bir toplumsal teoriyle
temellendirmitir8. Prens Sabahattin, her alanda bireycilii savunan, giriimci zellikler tayan
bireylerin desteklenmesini savunmaktayd. Ona gre, Osmanl Devletinin kurtuluu buna baldr.
Onun iin, bireyci toplumlar komniteryen toplumlara gre daha retken, giriimci ve bamsz
karakterlidirler. Bu nedenle, btn dier dou toplumlar gibi cemaati bir toplumsal yaps bulunan
Osmanl Devletinin bunalmdan kabilmesi bireyselliin gelimesi gerekir. Ayrca, verimsiz
brokratik mekanizmalar ortaya karan merkeziyetiliin terk edilmesi ve idarenin dem-i merkeziyet
ilkesi dorultusunda yeniden dzenlenmesi arttr.
Prens Sabahattinin bizzat kuruculuunu stlendii Teebbs-i ahsi ve dem-i Merkeziyet
Cemiyetinin 1906 ylnda yaynlanan program yleydi; Siyas slahat yaplarak yerinden ynetim
salanacaktr. Vilayet meclisi yeleri halk tarafndan seilecektir. Merkezde halk tarafndan seilecek
bir meclis tekil edilecektir. Osmanl halknn hak eitlii salanacaktr. Yerel yneticiler halkn nfus
dalmna uygun olarak, farkl etnik ve din oranlara gre seilecektir.. Buna gre, Prens
Sabahattinin dnceleri, devletten bamsz olarak kiilerin kiisel yeteneklerini kullanabilmeleri
anlamnda teebbs-i ahsilik dncesini ve devlet ynetiminde dem-i merkeziyet talep eden liberal
fikirleri savunmaktayd9.
Prens Sabahattine gre dou toplumlar ile bat toplumlarnn arasndaki fark, btnclk-bireycilik
arasndaki farka tekabl eder. Bu fark gstermektedir ki, douda cemaat, batda ise birey stndr.
Dolaysyla bu zihniyet fark, Osmanlda giriimci kapitalist bir snfn olumasna engel olmutur.
Prens Sabahattine gre memur aday olmak ve geleceini bunun zerine kurmak, giriimciliin
nndeki en nemli engellerden bir tanesidir. Bunun iin yaplmas gereken, insanlarn, evrelerinde
bir takm deiikliklere gitmesi, memur zihniyetinden kurtulmas ve retim ilikilerinde giriimci ruhu
iselletirebilmeleridir.
Yukardaki paragrafta verilen dou-bat ayrm tam da Prens Sabahattinin lm-i tima anlayna
denk der gibidir. nk Prens Sabahattin, bir toplumsal totalitenin iyiletirilebilmesi iin o btnn
itimai yani sosyal yapsnn(bnyesini) tannmas/bilinmesi gerektiini iddia eder. Bu ekilde bir
giriimde bulunmadan yaplacak olan herhangi bir iyiletirme, yolunu kaybedecek ve yanl yerlere
varacaktr. O nedenle tek yol itimadan gemektedir. (lken, 2001: 336) Bylece Prens Sabahattin,
Osmanlda liberalizmin hkimiyetinin salanmas iin gerekli arkheye yani ilk nedene sahip
olmutur. nk ona gre, iki farkl toplum tipi olan dou-bat toplumlarndan Osmanl iin geerli
olan dou tipi toplumdu. Bylesi bir toplum bireysellikten, giriimci ruhtan, iktisadi hrriyetten
mahrumdu. Ancak bat tipi toplumlar iin geerli olabilecek olan bu kavramlar, Osmanl lkesinde
karlk bulmamaktayd. yle ki, bat tipi toplumlarn temel karakteristii, ferdiyetilik, teebbs-
ahsi, giriim zgrl ve zel mlkiyet gibi odak noktalarna sahipti. Dou tipi, yani Osmanlnn da
iinde bulunduu kategorideki lkeler de ise, her eyi devletten bekleyen, sorumsuz, kendini idare
etmekten aciz, giriimci yn gelimemi cemaat yesi bulunmaktayd. Osmanl adalamas iin,
8
9

http://www.liberal.org.tr/incele.php?kategori=MTg=&id=NDY2 Eriim Tarihi: 07.10.2014

http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/01-sarika-gedikli.pdf Eriim Tarihi: 08.10.2014

- 83 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

Prens Sabahattinin deyiiyle, tecemmi toplumdan infiradi topluma yani btnden bireye geilmelidir
(Berkes, 1978: 390).
Prens Sabahattinin lm-i tima yaklam, onun daha sonra Osmanl lkesinde savunuculuu
yapaca liberal tezleri iin nemli bir dayanak noktas oluturmutur. Teebbs- ahsi, asgari devlet,
zel mlkiyet, giriim zgrl, bireyin zgrl gibi kavramlar itima yaklamnn birer sonucu
gibidirler. Ona gre Osmanlda varl tmyle hissettiren brokrasi, militarizm, hkmdarn
yerleiklii gibi nedenler bireyin zgrlk alann daraltmakta ve zel giriimi engelledii gibi gereken
sermaye birikimini de geciktirmektedir (Berkes, 1978: 391). te tm bu erevenin ierisinde
giriimcilik yok oluyor, insanlar srtn devlete yaslayarak pasiflie srkleniyordu. Bu ise, bireyci
toplum fikriyle taban tabana zt bir karakteristie sahipti (zlem, 2004: 459). Tm bunlarn
sonucunda, memur toplum i bandayd.
Osmanl toplumunda memurluk, itibar gren ve gven tekil eden bir hviyete sahipti. Merkeziyeti
yapsyla bu duruma son derece msait olan Osmanlnn rekabete, giriimcilie, bireycilie, risk
almaya, zenginlemeye kendi bnyesinde yer vermeyii de bireyin gelimesinde ve kendi ayaklar
zerinde kalmasnda bir engel tekil etmekteydi. Memurluun yksek itibar ve gelir sunmasna ek
olarak rahat ve kolay bir ura olmas, halk nazarnda onu cazip hale getirmitir. Ailelerin ocuklarn
memur yapmak, dnya gzyle grmek istedikleri saadetlerinden biri olmutur. Memurluk itibar ve
gven unsuru olarak grldnden, aileler kzlarn memura vermeyi tercih ediyorlard (Ayta, 2006:
10). te bu rahatlk ierisinde Osmanl lkesinde yaayan insanlar, ataleti iselletirmiler ve gzlerini
tek iveren olarak devlete dikmilerdi. Prens Sabahattin ise bu durumu eletirerek, btn bu dengenin
insanlar almadan kazanmaya, kayrlma arzusuna sevk ettiini sylemitir. Bireyin, toplum dnda
kendisini var edebilecek koullara sahip olamamakla birlikte, kurulu dzenin, onlar iin durumun bu
haliyle yani stabil halde kalmasna gnlden rza gsterdiklerini ifade etmitir. Mesleki iblmnn
olmad, uzmanlamann gereklemedii, herkesin devlet kapsnda memur olmak iin sraya girdii
bylesi bir toplum, an gereklerine ayak uyduramayacak ve daha fazla himayeye ve koltuk
kamaya bel balayan insanlarn yetimesine neden olacaktr. Bylece memuriyet zihniyetinden
gelen alkanlklar, kar ve giriimi hala alglayamam Osmanl lkesinde gerilemenin
srdrlmesinde temel etkenlerden biri olacaktr.
Sonu olarak denilebilir ki, Prens Sabahattin dncesinde Osmanl iktisadi gerilemesinin temel
nedenlerinden bazlar olarak bireyciliin gelimemesi, lm-i tima kavraynn bir cevap
bulamamas, giriimci ruhun trplenmesi, zel mlkiyetin hayata geirilememesi ve toplumu
neredeyse btnyle sarm olan memuriyet anlay rnek gsterilebilir. Prens Sabahattin, II.
Merutiyet sonras 1914 ylna kadar srdrlmeye allan iktisadi liberalizm programnn
nclerinden biri saylsa da ttihat ve Terakki tarafndan sakncal grlmekten kurtulamayacaktr.
Fakat denilebilir ki, Prens Sabahattinin dncesi ttihat ve Terakkiyi bir tehlike olarak grenler
tarafndan destek bulabilmi ve yanksn srdrmeye devam etmitir. rnek olarak II. Merutiyetin
ilanndan sonra, Osmanl Ahrar Frkas, ttihat ve Terakkinin siyasal hayata egemen oluunu gelecek
iin sakncal gren bir grup aydn tarafndan kurulacaktr. Partinin program, Prens Sabahattin beyin
grlerini savunacak ve Prens Sabahattinin bir zamanlar lideri bulunduu Teebbs- ahsi ve
dem-i Merkeziyet taraftarlarnn grlerini, te yandan da baskya kar kuvvetler dengesini
isteyeceklerdir (Tezi, 1976: 184).Daha sonra ise, II. Merutiyetin 1909-1911 yllarnda, ttihat ve
Terakkiye kar gelien muhalefet, nihayet 21 Kasm 1911de Birleik Muhalefet Cephesi olarak
Hrriyet ve tilaf Frkasnn douuna yol aacaktr. Frkann fikir yaps dem-i merkeziyeti Prens
Sabahattinin grlerine dayanacaktr. zellikle Teebbs- ahsi ilkesi, lkenin gelimesi, sermaye
birikiminin salanmas iin, Teebbsat- Hususiye ve ahsiyeye Arz Olan engellerin kaldrlmas
ve Ecnebi Sermayedarn Memlekete Duhul nn gereklilii zerinde zenle durulacaktr (Tezi,
1976: 193).
Sonu
Osmanl mparatorluunun farkl alanlarda yapmaya alt slahatlar ve deiiklikler, bir
zorunluluktan ok i kararn sonucu olarak grlmelidir. Fakat deiim ve dnm abalarnn
tamamen iradi bir ekilde yapldn sylemek de mmkn deildir. nk Osmanl mparatorluu,
her ne olursa olsun, deien artlarn ve genel olarak deien dnyann farkndadr. Bu
- 84 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

deimenin/yenilemenin/dnmn sadece 19. yzyla has olmadn da burada sylemek gerekir.

Deiim, aslnda ok nceden balayan ve ad konulmadan ilerleyen bir sreten ibaretti 19. yzyla
kadar. Fakat 19. yzyl, deiimin adnn yava yava konulmaya baland, Batya her zaman
kukuyla bakarak yaplan deiimin isel bir kararla yaplmaya baland uzun bir yzyl olmutur.
dari, mali ve dier pek ok alanda giriilen yenileme hareketi, bu dnemde, iktisadi alanda da
kendisini gzle grlr derecede hissettirmitir. Tek seenek olarak varln btnyle hissettirmeye
balayan Bat liberalizmi de ite bu artlar dhilinde Osmanl dn dnyasn etkisini almaya
balamtr. Dnem, iktisadi liberal tezlerin siyasetiler ve ynetici kadrolar tarafndan hissedilir bir
ekilde dillendirdii bir dnem olmutur. Bylece Osmanlda ini ve klaryla iktisadi liberalizme
ait kavramlar aktan aa konuulmaya balanmtr. Elbette ki bylesi bir tartmann halk nezdinde
tartlmasn beklemek yanl olurdu. Keza dnp dikkatle bakldnda, dneme damgasn vuran
fikir nderlerinin tartmann yrtcln yapt grlecektir. ni ve klar ise ttihat dnce
iindeki yntemle ilgilidir. yle ki, kimsenin dnmle ilgili bir problemi yok gibidir. Asl problem,
bunun ne ekilde yaplaca zerinde biimlenir. Bu durum, 1908 devrimini gerekletirenlerin aradan
birka yl getikten sonra muhalif olan tabakalamay nasl diskalifiye ettiklerinde aka
grlebilmektedir. Her ne kadar liberal dncelere sahip kiilikler bu muhalefet ortam ierisinde
kendilerine yeterince uygun bir alan bulamayp yurt dna kasalar da, liberalizm, ya bir frka ya da
bir cemiyet ile yeniden canlanacak ve gndemden kolay kolay dmeyecektir.
Osmanl mparatorluu, liberal iktisat ilkeleriyle ge tanmtr. Fakat tant anda da lkenin iinde
bulunduu ahvale bir sihirli denein dokunuu misali etki ettiini sylemek mmkn deildir.
Yaplan her trl yenilik, bulunan her yeni fikir ve fikirlerin atmas sadece belirli bir ynde ilerleme
salam ve mparatorluun ancak bir sre daha ayakta durmasn salamtr. zellikle II.
Merutiyetin ilanndan sonra 1914e gelindiinde iktisadi liberalizm geerliliini yitirmi ve
hafzalarda derin izler brakan milli iktisat politikas ilenmitir. zellikle yerli burjuvazinin
yaratlmas srecinde hem gayri Mslimlerin ticaret hayatndan silinmeleri hem de yerli sermayedarn
korunmas gibi politikalar mdahale yanls olmayan liberalizmin tam ztt uygulamalar olarak yer
almlardr. 1914 sonras dnem, liberalizmin ana ilkelerinin bir kenara braklarak 'sermayenin ve
giriimcininTrkletirildii bir dnem olarak gze arpmaktadr. te bu koullar iinde liberal tezler
bir mddet daha geri plana itilecektir.
Osmanl mparatorluunda 19. yzylda gerekletirilmeye allan deiim ve dnm abalar
arasnda kendisine yer bulan liberal iktisat retisi, her ne kadar ttihat dnce ierisinde pheyle
karlanm olup muhalif kabul edilmi olsa da, topluma yne veren ynetici kadrolar tarafndan
zmn ilk oda olarak grlm ve Sakzl Ohannes Paa, Mehmet Cavit Bey ve klasik liberal
retinin en nemli temsilcilerden biri olarak Prens Sabahattin tarafndan savunulmutur.

- 85 -

Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 1, Say: 4 (Sf. 76-86)
Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 76-86)

KAYNAKLAR
AYTA, . (2006) Memurluk Zihniyeti ve Memuriyen Toplum: Prens Sabahattinin Grleri
Inda Bir zmleme, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 8
Say:1
BERKES. N. (1978)Trkiyede adalama, stanbul: Dou Bat
BORATAV, K. (2008) Trkiye ktisat Tarihi 1908-2007, Ankara: mge
CAVD, M. (2001) ktisat lmi, stanbul: Liberte Yaynlar
AKMAK, D. (2011) Osmanl ktisat Dncesini Evrimi Societas ve Universitas Gerilimi, stanbul:
Libra Yaynlar
AVDAR, T. (1992), Trkiyede Liberalizm, Ankara: mge
AVDAR, T. (2003) Trkiye Ekonomisinin Tarihi, Ankara: mge
DNASLAN, M. (2012) Osmanl Devletinin Kapitalistleme Srecinde Farkl ki Aydn Portresi:
Ziya Gkalp Ve Mehmed Cavid Bey, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt:4 No:2
DURUKAN, K. (2004) Prens Sabahattin ve lmi tima, Trk Liberalizminin Kkenleri, Modern
Trkiye'de Siyasi Dnce, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Cilt 1, stanbul: letiim
ERDOAN, M. (2001) Liberalizm ve Trkiye Serveni,Modern Trkiyede Siyasi Dnce,
Liberalizm, Cilt 7, stanbul: letiim
ERDOAN,
M.
Liberalizm
ve
Trkiye'de
Liberal
http://www.liberal.org.tr/sayfa/liberalizm-ve-turkiyede-liberal-egilimler-mustafaerdogan,344.php? 15.01.2015 tarihinde eriildi.

Eilimler,

EROLU, N. (2008) ttihatlarn nl Maliye Nazr Cavid Bey, stanbul: tken Neriyat
HAYTA. N. ve NAL, U. (2012) Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri, Ankara: Gazi
NSEL, A. (2013) Trkiyede Liberalizm Kavramnn Soyizgisi, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, Liberalizm, Cilt 7, stanbul: letiim
KARPAT, Kemal H. (1996), Trk Demokrasi Tarihi, stanbul: Afa
KILI, M. (2010) Trk Siyasal Hayatnda Bir Muhalif sim ve Hareket: Prens Sabahattin ve Meslek-i
tima, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010/2 Say:12
ORTAYLI, . (2013) mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Tima
ZLEM, D. (2004), Trkiyede Pozitivizm ve Siyaset, Modern Trkiyede Siyasi Dnce,
Modernleme ve Batclk, Cilt 3, stanbul: letiim
QUATAERT, D. (2007)Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 2, stanbul: Eren
Yaynclk
SAYAR, A.G. (2002) Yenilemeden Cumhuriyete Osmanl ktisat Dncesi, Trkler 1600-1914, Cilt
14, Ankara: Yeni Trkiye
TEZ, E. (1976) 100 Soruda Siyasi Partiler, stanbul: Gerek Yaynevi
TOPRAK, Z. (1995)Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar
LKEN, H.Z. (2001) Trkiye'de ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar
ZURCHER, E.J. (2012) Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul: letiim

- 86 -