Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Journal of Sleyman Demirel University Institute of Social Sciences

Yl: 2010/2, Say:12

Year: 2010/2, Number:12

TRK SYASAL HAYATINDA BR MUHALF SM VE

HAREKET: PRENS SABAHATTN VE MESLEK- TMA
Murat KILI*
ZET
Bir reform ve adalama program olan Meslek-i tima akm
1900'lerin hemen bandan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar dnem dnem
etkili olmu bir fikir akmdr. Akmn fikir temelleri Prens Sabahattin
tarafndan atlm ve Meslek-i tima onun fikirleri etrafnda gelimitir.
Sabahattin ilm-i itima, Adem-i merkeziyet ve Teebbs-i ahsi gibi
kavramlar Osmanl toplumuna uyarlayarak bir reform program oluturmaya
almtr. Merutiyetin ikinci kez ilanndan sonra ttihat ve Terakkiye kar
ortaya kan muhalefetin fikri nderliini yapmtr.
Anahtar Kelimeler: Prens Sabahattin, Meslek-i tima, Adem-i
Merkeziyet, Teebbs- ahsi, Ahrar Frkas.
ABSTRACT
Meslek-i tima as a reform and modernization program had been
effective in the beginings of the 1900s till early years of the Republic. Basis
of movement established by the Prince Sabahattin. Sabahattin had tried to
adapt some notions such as Social Sciences, Federalism, liberalism to the
Ottoman society. Also he had assumed the intellectual leadership of the
opposition against to Union and Progress in the constitutional period.
Key Words:Prince Sabahattin, Social Sciences, Federalism,
Liberalism, Ahrar Party.
GR
Trkiye'nin adalama tarihi yaklak asrlk sreci kapsar. Bu
srete Bat yakalanmaya allm ve bunun iin giriilen faaliyetler ilk
nce slahat daha sonra ise muasrlama, asrileme ve son olarak da
garpllama olarak isimlendirilmitir1. smi ne olursa olsun bu sre
ierisinde yer alan reformcular, aydnlar ve devlet adamlar bir tek amaca
odaklanmlardr. Bu ama yklan bir topluma kalknma reeteleri sunmak
*
1

SD, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm, mkilic@sdu.edu.tr

Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, mge Yaynlan, Ankara, 2002, s.79.

[1]

Murat KILI

ve toplumu tekrar ayaa kaldrmakt. Ama bir olmasna ramen

yntemlerde farkllklar grlebiliyordu.
Merutiyet dnemine kadar reformcular ve reform programlar
hakknda herhangi bir tanma ihtiya duyulmam; ancak bu dnemde bu
akmlar siyasi bir zellik kazanm ve belli isimlerle anlr olmulardr.
Bunlardan Osmanlclk, slamclk ve Trklk gibi akmlar en poplerleri
ve bilinenleri olmulardr. Oysa bunlarn dnda baz akmlar da ortaya
koyduklar grlerle ilgi grmeye layktrlar. Bu akmlardan biri de
nderliini Prens Sabahattinin yapm olduu Meslek-i tima akmdr.
Kelime olarak Sosyal Sistem anlamna gelen Meslek-i tima
1908'den sonra adem-i merkeziyet ve teebbs- ahsi taraftarlar iin
kullanlmaya balanlmtr. Bu dneme ait bir akm gibi gzkmekteyse de
fikri temelleri 1900'lerin banda Prens Sabahattin tarafndan atlm ve onun
fikirleri dorultusunda gelimitir.
Meslek-i tima akm dnemin genel karakterine uygun olarak bir
muhalefet hareketi eklinde ortaya km olmakla birlikte, dierlerinden
farkl olarak o gne kadar hi ilenmemi fikirler ortaya atarak adalama
srecinde kendine has bir yere oturmutur. ttihat Terakki dnemi diye
bilinen tek parti dneminde de muhalefeti fikirleri etrafnda toplamtr.
Grld zere II. Merutiyet dnemini anlamak iin sadece ttihat ve
Terakkiyi incelemek yeterli deildir. Onun karsndaki hareketler de
dnemin anlalmasnda bize yardmc olacaktr.
Meslek-i tima akm, ortaya koyduu reform program ile
yenileme tarihi, kuruluundan itibaren bir muhalefet hareketi olarak kalmas
itibari ile de siyasi tarihe konu olabilecek bir vaka olmas nedeni ile
incelenmesi gereken fikir ve muhalefet hareketidir. Bu muhalefet hareketini
ele alrken nce hareketin lideri Prens Sabahattinin hayat ve fikirleri, daha
sonra da hareketin Merutiyet ncesi ve sonras dnemlerdeki durumu ele
alnacaktr.
A. PRENS SABAHATTNN HAYATI VE FKRLER
Meslek-i tima akmnn temelleri 1900'lerin banda Prens
Sabahattin tarafndan atlm ve bu dorultuda gelimitir. Bu yzden bu
muhalefet hareketini daha iyi analiz edebilmek iin her eyden nce
hareketin lideri olan Prens Sabahattinin hayat ve fikirlerine gz atmak
uygun olacaktr.
1. Prens Sabahattin'in Hayat
Mehmet Sabahattin, yaygn olarak kullanlan ismi ile Prens
Sabahattin, 1877 ylnda stanbul'da dodu. Sarayn damad olan Mahmut
[2]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

Paa ile Sultan Abdlmecid'in kz, II. Abdlhamid'in de kz kardei olan

Seniha Sultan'n oludur. Aslnda Osmanl saray hiyerarisinde ecerede
baba taraf belirleyici olduundan dolay prens deil, sultanzadedir2. Ancak
muhtemelen Niyazi Berkes'in iddia ettii gibi prens unvann Avrupa'da bir
itibar elde etmek iin kullanmtr3.
Mahmut Paa, sarayn damad olmasnn yan sra II. Abdlhamid'in
yakn arkadadr. Ancak daha sonra Ali Suavinin nderliini stlendii
raan Saray Vakasna4 ad kart gerekesi ile adalet nazr olduu
kabineden azledilir. Bir yalda gzetim altnda tutulur. Bu sre ierisinde
Mahmut Paa'nn ana megalesi oullar Sabahattin ve Ltfullah efendilerin
eitimidir. Sabahattin bu eitim srasnda dnemin nde gelen
entelektellerinden Dou ve Bat kltrn renir. Franszca'ya hkimiyeti
dikkat ekicidir. Doa bilimlerine zellikle kimya, biyoloji, astronomi ve
tbba kar ciddi bir ilgisi vardr5. Dier yandan yirmi yanda bn-i
Haldun'un Mukaddime'sini okumaktadr. Bu da Sabahattin'in sosyal
bilimlerdeki kapasitesini gstermesi asndan nemli bir verdir6.
1899'da kendine kar bir suikast giriiminde ekinen Mahmut Paa
oullaryla birlikte Paris'e kaar. Paa, Abdlhamit istibdadna kar Jn Trk
Hareketi iinde yer alma kararndadr. Prens Sabahattin'in siyasi faaliyetleri
de bu kala birlikte balayacaktr.
Prens Sabahattin, buradaki faaliyetlerinin ardndan merutiyetin
ilanyla birlikte stanbul'a dner. Ancak zaman gsterir ki Fransa'ya ka
nedeni olan Abdlhamid istibdadnn yerini ttihat Terakki istibdad almtr.
1909 da tekrar yurt dna kaan Sabahattin 1918'e kadar siyasi ve bilimsel
aktivitelerini yurt dnda srdrr. 1918'de ttihat ve Terakki ktidarnn
dnden sonra ikinci kez yurda dner. Osmanllk kavramna olan ba
devam etmekle birlikte Milli Mcadeleye destek verir. Ancak 1924 ylnda
hanedan mensuplarnn yurt dna karlmasna ynelik kanun uyarnca
Trkiye'yi son kez terk eder. 19241948 arasnda Avrupa'nn deiik
lkelerinde yaar. 30 Haziran 1948'de svire'de hayata veda eder7
2. Prens Sabahattin'in Fikirleri
a. lmi tima
Sabahattin'in dnce sisteminin temeli Le Play tarafndan kurulmu
olan Science Socialdr. Le Play'den etkilenerek oluturduu fikri yapya lmi
2
3
4
5
6
7

Kaan Durukan, "Prens Sabahattin ve lmi tima, Trk Liberalizminin Kkenleri", Modern
Trkiye'de Siyasi Dnce, C.1, letiim Yaynlan, stanbul, 2004, s.145.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Dou Bat Yaynlar, stanbul, 1978, s.389.
Bu olay ve Ali Suavi iin bkz. Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi, C.V
Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahattin, Hayat ve lmi Mdafaalar, stanbul ,1977, s.35
Durukan, a.g.m., s145.
Durukan, a.g.m., s145.

[3]

Murat KILI

tima adn vermi ve bu onun fikirlerinin alt yapsn oluturmutur.

Sabahattin, lmi tima'ya yle bir aklama getirmitir:
Bir cemiyeti slah edebilmek iin nce o cemiyetin itimai
bnyesini tanmal. Bu bnye ierisindeki farklar belirlemeli. Bunu
yapmadan slahat programlan izmeye kalkmak dmensiz bir gemiyle
seyahate kmaya benzer. Bunu baarmann -itimai bnyenin tanmlanmas
ve farklarnn belirlenmesinin- tek yolu lmi timadr.8
Sabahattin'in Le Play Sosyolojisine ilgi duymaya balamas ve lmi
tima fikrinin kendisinde gelimesi Le Playci dnrlerden ve ayn
zamanda Sabahattin'in yakn dostu olan Edmond Demolins'in en nemli
kitab olarak kabul edilen ve daha sonra Anglo Saksonlann Eshab-
Faikiyyeti Nedir? adyla Trke'ye de tercme edilen eseri ile
gereklemitir19. Demolins, bu kitapta Sabahattin'in genel olarak
benimsedii bir gr ortaya koyuyordu. Bu grteki ana nokta iki toplum
tipinin belirlenmesidir. Bunlar communauties (kamucu, tiraki) ve
paticularist (bireyci, ferdi) toplum tipleridir. Birinci tip toplumda kii deil
aile, kabile klan ya da devlet gibi zmreler stnlktedir10. Bu tr topluluklar
her eyi devlet kapsndan bekleyen, mstehlik ve sorumsuz, kendi kendini
idare edemeyen fertlerden olumaktadr. Byle bir topluluun insanlarnn
hrriyetleri kendilerine gayet dar bir hareket alan brakld iin ok azdr.
Merkezi iktidar, ferdi hrriyet alann diledii ekilde ksar, fertleri bask
altnda tutar. Bu tr topluluklar Bat karsnda yava yava hayat
sahnesinden silinmeye, Bat tarafndan massedilmeye, bir eit Batllamaya
mahkmdurlar. Bu tip toplum tek kelime ile Dou'dur. kinci tip toplumda
ise sosyal yapnn temeli ferttir ve ferdi gayretlerdir. Hususi hayatn temeli
ahsi teebbstr. Hususi hayat umumi hayata hkimdir. Merkezi otorite
snrlanm veya paralanmtr. Kuvvetler ayrl, mahalli idare veya ademi merkeziyet gibi siyaset prensipleri, toplum hayatnn dayand temeller
haline gelmitir. Fert geni bir hrriyet alanna sahiptir. Ksaca aktif bir
vatanda olan fert, sosyal yapnn mimardr. Bu tr toplum Bat'dr11. Bu
grler nda Sabahattin az gelimiliin corafyasn Asya, Dou ve
Gney Avrupa, Afrika ve Gney Amerika olarak izer. Sabahattin, bu gr
benimseyerek, Osmanl toplumunun adalamasna uyarlamaya alm
ve ayrm yaplan iki tipin ad olarak da Tecemmi ve nfiradi terimlerini
kullanmtr12.

8
9
10
11
12

Hilmi Ziya Olken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlan, stanbul, 2001, s.336.
M. kr Haniolu, "Osmanl Devleti'nde Meslek-i tima Akm", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e
Trkiye Ansiklopedisi, C.4, letiim Yaynlar, stanbul, 1987, s.382.
Berkes, a.g.e., s.389.
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s.80.
Berkes, a.g.e., s.390

[4]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

Sabahattin esas meselenin Osmanl'nn iinde bulunduu tecemmi

toplumdan infradi topluma gemesi olarak belirlemi ve bunun yolunun da
hr bireyler yetitiren bir eitim sisteminin kurulmasndan getiini
savunmutur.
b. Teebbs- ahsi
Teebbs- ahsi yani zel teebbs fikri iin Sabahattin'in lmi
itima fikrinin bir tamamlaycs ya da zorunlu sonucudur denilebilir. nk
bu fikir ile ama olarak gsterdii kamucu toplumdan ferdi topluma geiin
metodu tespit edilmitir.
ngiltere rneini takip eden Sabahattin toplumlar iin bir burjuva
snfnn rolnn nemini grm. Bu snfn geliimi ise Avrupa'daki gibi
zel teebbsn desteklenmesi ile gerekleebilir fikrine varmtr. Bu ayn
zamanda yukarda da belirttiimiz gibi kamucu anlaytan ferdi anlaya
geiin nemli bir safhasn oluturmaktadr.
Toplum snflandrlmasndan da anlalaca zere Osmanl
Toplumu Asya ve Dou tipi bir toplumdur. Bat uygarln ve ekonomik
sistemini yaratan toplum tipinin kartdr. Tanzimat slahat ile bu toplum
yerine Bat tipi bir ekonomi ve bir infiradi (ferdi) toplum yaratlaca
sanlyordu. Oysa Sultan Mahmut zamanndan Abdlaziz zamanna kadar
slahat ad altnda yaplanlar bu toplum tipini kaldrmak yerine devam ettiren
ve nihayet II.Abdlhamit zamannda daha iddetlendiren tedbirler olmutur.
Oysa Bat toplum ve ekonomisinin temeli bireycilik, liberalizm, zel
teebbs, parlmentarizm ve kapitalizmdir. Bu toplumlarda rejimi ekonomik
snflarn karlar belirler, bunlar arasnda giriim zellii ve rekabet hkm
srer. Osmanl'da ise zellikle Abdlhamid Devri dier toplumcu Asya tipi
devletlerde olduu gibi hkmdar, brokrasi ve militarizm stn glerdir,
snflar yoktur. stn gler yarattklar mekanizmalarla bireyin zgrlk ve
giriim ruhunu kreltirler, zel mlkiyete koyulan snrlamalarla ekonomik
giriimlerle meydana gelebilecek sermaye birikimini olanakszlatrr. Eitim
sisteminden ynetim sitemine kadar btn devletsel kurullar ona gredir13.
Bu anlayn sonucunda ise toplum iinde ykselmenin, stat sahibi
olmann ya da en basitinden zengin olmann tek yolu devlette bir grev
edinmek anlay domu ve Osmanl bir Kamu devleti haline gelmi ve
devlet bir kazan kaps haline gelmitir. Bu ise giriimcilik ruhunun
gelimesini nlyor ve insanlar pasif uyruklua mahkm ediyordu14. Bu da
ferdi toplumun zellii taban tabana zt den bir durumdu.

13
14

Berkes, a.g.e., s.391.

Doan zlem, "Trkiye'de Pozitivizm ve Siyaset", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, C. 1,
iletiim Yaynlan, stanbul, 2004, s. 459.

[5]

Murat KILI

Teebbs- ahsinin ya da dier bir deyile ferdiyeti toplumun

nndeki bir dier engel ise bireyin toplumda nemli bir rol almas fikrini
hi ilememi olan pozitivizmin "ben sen yok biz varz" eklinde gelien
anlaynn Osmanl'da hkim ideoloji haline gelmesidir. Geri zellikle
Tanzimat'tan itibaren bireyin ortaya karlmas gerei zerinde durulan bir
konu olmutur ama bu alandaki gelimenin snrl olmasna karn bireyi
toplum iinde eriten pozitivizm daha etkili olmutur. Ayrca servetin byk
apta memuriyet ile kazanld bir toplumda, bunun yerine zel giriimcilii
savunmak o dnem iin byk bir radikalliktir15. Nitekim Prens Sabahattin
ve Meslek-i itimai akm bunu yapmakla hem youn bir muhalefete maruz
kalmtr.
Prens Sabahattin Anglosakson toplumlarn geliiminin bir aya olan
fertilik ve ahsi teebbs Osmanl'da zellikle Mslmanlar arasnda
gelitirilmesi ve memuriyetilik anlaynn yerini almam kalknmann bir
yolu olarak grmtr denilebilir.
c Adem-i Merkeziyet
Bir merkezden deil, bir teekkln kendi kendini ynetmesi
anlamna gelen adem-i merkeziyet Prens Sabahattin'in belki de en ok
tartlan fikridir denilebilir. yle ki bu fikir Prense kar o kadar tepki yaratt
ki dier fikirleri bu kadar tartlmad. Aslnda bu fikrin temelleri ilk kez
Mithat Paa'da grlmekle birlikte Sabahattin'in fikirlerinde geni yer
tutmu16 ve Meslek-i timai akm mensuplarnn ortak ideolojisi haline
gelmi ve yaygn olarak tartlmtr.
Adem-i
merkeziyetten
Sabahattin'in
kastettii
idari
merkeziyetsizliktir. mparatorluun geni topraklar ve memuriyetilikten
doan hantal yapy dikkate alarak merkezi otoritece yetkin bir ekilde
yaplamayan yerel ynetim, adalet, maliye gibi ilerin ilgili blgenin
yaayanlar tarafndan stlenilmesi gerekliliini savunan Sabahattin, bu
srecin ilemesi halinde tebaann ynetime katlm ve devlet grevlilerini
sk kontrolnn mmkn olacana deinir. stelik yre halk blgenin
sorunlarn yakndan bildiinden, en etkili zm de onlar reteceklerdir17.
mparatorluun hantal ve geni yapsnn yan sra Sabahattin bu
sistemi aznlklarn imparatorluk bnyesine uyumu iin art olduunu ve bu
sayede Batnn direkt mdahalesini nleyerek ark Meselesinin kknn de
kurutulaca inancndadr18.
15
16
17
18

Haniolu,a.g.m.,s.383.
Niyazi Berkes, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2002,
s.72.
Durukan, a.g.m., s.154.
erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, Ankara, i 964,
s.71.

[6]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

Prens Sabahattin'in adem-i merkeziyet ile kastettiinin kesinlikle

muhtariyet olmad konusundaki aklamalarna ramen, bu dnce
muhalifleri tarafndan etnik unsurlara verilen bir prim olarak alglanmtr19.
leride ilenecei gibi ayn alglamann aznlklar iin de geerli olduu
sylenebilir. Oysaki Prens Sabahattinin amac sorunlarn yerinde zm
yani kylere kadar uzanan bir mahalli ynetim sistemi ierisinde toplumun
kendi sorunlarn belirlemesi ve bunlarn zm iin karar alma yetisinin
topluma verilerek blgesel ve etnik honutsuzluklarn nne gemektir
diyebiliriz.
B. Meslek-i tima Akmnn Tekilatlanma ve Siyasallama
Sreci
Meslek-i tima akmnn tekilatlanmas ve siyasallamas aslnda
Prens Sabahattin'in fikirlerinin kendisine taraftar bularak siyasi bir
platformda dile getirilmesi srecidir. Zaten almaya konun olan Meslek-i
tima Akmnn bu ad almas yani bir akm haline gelmesi Prens
Sabahattin'in kiisel fikirleri etrafnda gereklemitir. Bu sreci kinci
Merutiyet ncesi ve sonras eklinde iki blme ayrmak mmkndr.
1. kinci Merutiyet ncesi
kinci Merutiyet ncesi dnemde Prens Sabahattinin fikirlerini
kinci Abdlhamid'e kar olan muhalefet iinde dile getirme frsat buldu.
Bu rejime kar siyasal planda ilk bakaldr olan Jn" Trk hareketi
ierisinde yer ald.
Abdlhamid, ynetimine kar o dnemde balca kaynaktan
gelen siyasal nveleme domutu. Birincisi yksek okullardaki genler
arasnda balayan gizli cemiyet kurma akm; kincisi, yelerinin ou ordu
subaylarndan gelmekle birlikte ordu dndakileri de iine alan gizli
komiteler, cuntalar; ncs Paris, Cenevre, Kahire gibi merkezlerde bir
araya gelen aydn gruplamalardr20. te Prens Sabahattin'in ilk kez bir
muhalif" olarak ortaya k bu nc grup muhalefet iinde
gereklemitir. 1901'de kardei ile birlikte Kahire'de bir beyanname
yaynlam ve Abdlhamid ynetimine kar ilk faaliyetim gerekletirmitir.
Bu beyannamede kendi kavimleri adna hrriyet isteyen temsilcileri Yldz
Sarayna kar birlik olmaya arrken esas maksadnn amalan ve karlar
bir olan ancak Abdlhamid rejimi sebebiyle bunlar dile getiremeyen Trk,
Arap, Arnavut, Ermeni, Makedonyal, Rum, Krt ve Musevi Osmanl
vatandalarnn bir araya gelerek yeni kurulacak hkmeti birlikte tesis
etmelerini salamak olarak belirtiyordu21. Bu beyanname I. Jn Trk
19
20
21

Haniolu, a.g.m., s.384.

Berkes, adalama, s.382.
Cavit Orhan Ttengil, Prens Sabahattin, stanbul, 1954, s.23-24.

[7]

Murat KILI

Kongresinde Sabahattin'in aznlklarn desteini almasnda etkili olduu

sylenebilir.
Kahire'deki bu faaliyetinden sonra Prens Sabahattin'i kinci ve daha
etkin olarak I. Jn Trk Kongresinde gryoruz.
a. Jn Trk Kongresi
Bu kongre imparatorluun btn milletlerinin ve muhaliflerinin
katlmyla, Jn Trkler arasndaki hiziplemeler ve aznlklarn deiik istek
ve faaliyetleri dorultusunda, yaplacak slahat konusunda bir orta yol bulma
dncesiyle 1902'de Paris'te topland22.
Kongrede halledilmeye allan ana problem "bir ihtilal sonunda
yklmas istenen Abdlhamit rejiminin yerine ne gibi fikirler ve messeseler
konacaktr?" sorusuna cevap bulmakt. Bu soruya iki gruptan cevap gelmiti.
Ahmet Rza Beyin lideri olduu ttihat ve Terakkiciler merkeziyeti bir
Merutiyeti savunurken, Prens Sabahattin ve taraftarlar federatif bnyeli bir
devletin kurulmasn istiyorlard23 .
Kongredeki ayrlk sadece amalar konusunda deil metotlar
konusunda da yaanyordu. Ahmet Rza ve ttihatlar sadece propaganda ile
devrim yaplamayacan, bunun iin askeri kuvvetlerinde devrime katlmas
gerekliliini vurguluyorlard. Prens Sabahattin ve onu destekleyen aznlklar,
devrimin baarya ulaabilmesi iin ksmi bir yabanc (ngiliz) desteinden
sz ediyorlard. zellikle Ermenilerin ortaya att bu gre ttihatlar
kesin olarak kar kt24.
Jn Trklerin II. Abdlhamide kar giritikleri mcadelenin amac
ve izlenecek yntem konusunda anlaamamalar, bu birleik cephe
muhalefetini blmt. Prens Sabahattin'in kongreden sonra 1906'da kurduu
Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile blnme resmiyet
kazanm oldu25. Bu noktadan sonra Prens Sabahattin fikirlerini bu cemiyet
bnyesinde dile getirecek ve Meslek-i tima akmnn temsilcisi haline
gelecektir.
b. Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti
1902 Birinci Jn Trk Kongresinin en mhim neticesi Abdlhamide
kar olan muhalefetin kesin olarak ikiye ayrlmasyd. Kongreden hemen

22
23
24
25

Eric Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yay., stanbul 2002, s.l33.
Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), IB Yaynlar, stanbul 2003,
s.61.
Sina Aksin, Trkiye Tarihi, C.IV, Cem Yaynevi, stanbul, 1997.S. 176.
Zrcher, ag.e., s.133.

[8]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

sonra Prens Sabahattin ve taraftarlar, Teebbs- ahsi ve Adem-i

Merkeziyet Cemiyetini(TAMC) kurmulardr26.
Cemiyetin programna bakldnda Prens Sabahattin'in fikirlerinin
youn etkisini grmek mmkndr. Devlet ynetiminde "Adem-i merkeziyet
ve tevsi-i mezuniyet(zgrlklerin geniletilmesi) idaresini ngren Cemiyet
program buna dayanak olara Kanun-i Esasi'nin 108. Maddesini27 gstermi
ve bunu uygulamay amalamtr. Bunun dnda yerel ynetimlerin ekli,
gvenlii gibi konulara deinilirken, 5. Maddede hangi kavme mensup
olursa olsun kiilerin ayn hukuka tabi olmas gereklilii vurgulanmtr.
ktisat alannda ise vergilerin toplanlmasnda eitlik ilkesi esas alnm, zel
mlkiyetin korunmas da programda yer almtr28.
Prens Sabahattin'in fikirleri ve cemiyet program bir arada
dnldnde Cemiyetin siyasi iktidarn toplum zerindeki basksn, belli
hukuk kurallar dhilinde kstlamak ynndeki adem-i merkeziyet
prensibine dayal idri anlay ile memurlarn kalabalk bir memur ktlesinin
oluturduu duraan yapnn yerine giriimci karakterde bir burjuva snfnn
oluturduu aktif bir iktisadi yapnn tesisini ngren, ahsi teebbse dayal
ekonomi prensibini benimsedii sylenebilir.
Cemiyetle ilgili bir baka husus ise cemiyetin grlerini dile getiren
ve ayn zamanda cemiyetin resmi yayn organ gibi alan "Terakki
Dergisi"dir. 1906'da kurulduu Pariste yaynlanan bu aylk dergi iki yl
kadar yaynlanmtr. Terakki sadece haber vermekle kalmam, Edmond
Demolins'den tercmeler, eitli imzalar tarafndan yazlan muhalif
makaleler yaynlamtr. Prens Sabahattin'in daha sonra yazd eserlerinin
temelinde de burada yaynlanan makaleleri bulunmaktadr29. "Adem-i
merkeziyet ve teebbs-i ahsi taraftarlarnn grlerinin yaycs" eklinde
bir mottoyla kan dergi muhalifler tarafndan tamamen sosyolojik konularla
uraarak memleket meselelerinden uzak kalmak ve hatta merutiyet taraftar
olduunu bildirmemekle itham edilmi ve bu alt bal "Teebbs-i ahsi ve
Adem-i Merkeziyet ve merutiyet taraftarlarnn grlerinin yaycs"
eklinde deitirmitir30
TAMC'nin Terakki aracl ile ortaya koyduu fikirler, genler,
aznlklar ve tccarlar arasnda taraftar bulmutur. Ayrca rakibi olan TC
gibi bu cemiyet de imparatorluun eitli blmlerindeki ve srgnde
dalm Trkler arasnda sempatizanlar buldu. zellikle Asya Trkiyesinde
26
27
28
29
30

Ttengil, a.g.e., s.26.

Kanun-i Esasi'nin 108. Maddesi: Vilayatn usul-i darisi tevsi-i mezuniyet ve tefrk-i
vezaifkaidesi zerine messes olup deracat nizam mahsus ile tayin klnacaktr.
TAMC Program iin bkz. Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e., s.234-235.
Ttengil, ag.e., s.27.
Haniolu, a.g.m., s.383.

[9]

Murat KILI

Erzurum, zmir, Alanya ve am'da ubeleri ald. stanbul'da Cemiyet-i

nklbiye, TAMC'nin fikirlerine benimsedi31.
1908'e kadar yurtdnda Meslek-i timann savunuculuunu yapan
TAMC, bu tarihten sonra Merutiyetin salad ortamda deiik tekilatlar
ve teebbsler altnda faaliyetlerini srdrmtr.
2. kinci Merutiyet Sonras
24 Temmuz 1908 tarihinde II. Merutiyetin ilan zerine bu
hareketin yaratcs olarak kabul edilen ve kendisine Cemiyet-i Mukaddese
eklinde bir unvan verilen ITC ile TAMC yeleri lkeye geri dnmlerdi.
Prens Sabahattin de byk trenler ve cokuyla karlananlar arasndayd32.
ttihat ve Terakki, iktidar partisi olmu, TAMC ise derhal muhalefete
gemi fakat parti haline gelmeyeceini bildirmitir. Bununla beraber,
meslek-i itima akmnn baz partilerin programlarn mal ettirmi ve baz
taraflarm da bunlara kurucu olarak vermitir33.
Artk meslek-i itima akm siyasi faaliyetlerini yurt inde srdrme
imkn bulmutu. Bu akm, eitli kulpler araclyla tekilatlanp
partileme sreciyle birlikte Trk siyasi hayatnda rol oynamaya balamt.
a. Nesl-i Cedit Kulb
Nesl-i Cedit Cemiyetinin nemi Prens Sabahattinci ekibin II.
Merutiyet ortam
iinde, temsilcisi
ve
devam olmasndan
kaynaklanmaktadr. TC karsnda gelien bir alternatif hareket olduu iin
siyasi hayat iinde nemli bir yere sahip olmutur.
Merutiyetin ilan ile Paris'te kurulmu olan TAMC de lke iine
tanmtr. Daha nce ad geen 1907 ylnda kurulmu olan ve cemiyetin
stanbul ubesi durumuna geen Cemiyet-i nklbiye merkezini yenilemiti.
Bu dnemde ITC merkezlerini kapatmas karlnda Cemiyet-i nklbiyeye
birleme teklifi yapmt. Merkezlerinin kapatlmasn kabul etmeyen gen
yeler Paris'ten henz dnm olan Sabahattin'e durumu ve inandklar
doktrinin kamu hayatndan silinmesi kukusunu anlatmlard. Bunun zerine
TC'nin gl dneminde siyasal rekabetten uzak bilimsel ve kltrel alanda
Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet akmn srdrme amacyla bir
kulp kurmalar karalatrlmtr. Nesl-i Cedd bu kuruluun ad olmutur34.
Nesl-i Cedidciler, prensin manevi nderlii altnda alacaklarn
nizammalerinde ve beyannamelerinde aklamlar ve Sabahattin'in
31
32
33
34

Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Yaynlar, Ankara 2003,
s.201
Hanioglu, a.g.m, s.384.
Tunaya, a.g.e., s.106
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, C.1, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, s.
399400

[10]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

fikirlerine bal kalmlardr. Kulp yeleri, gndelik gazetelerde, dergilerde

grlerini ieren yazlar yazdklar gibi, brorler ve eviriler de
yapmlardr.
Nesl-i Cedid Kulbnn 1908 ylnda ve Tunayann ifadesi ile
ttihat Terakkinin kutsal sayld bir noktada Paris'ten devralnan bir
muhalefeti yaatmak istedii aktr. Ancak Merutiyetin bunalml ortam
iinde, Nesl-i Cedit kulb umulan etkiyi ve tepkiyi yaratmamtr. Ad her
muhalefet olayna karan Sabahattin ile btnlemesi ona siyasal bir nitelik
vermitir. 1911'de elverili koullar altnda yeniden almaya balamak
zere kulp tatil edilmitir. Nitekim bu elverili zaman hibir zaman
gelmemi ve kulp tekrar almamtr35. Dier yandan bu kulpte toplanm
olan ekip Ahrar Frkasnda grev almtr.
b. Osmanl Ahrar Frkas
Osmanl Ahrar Frkas 1900'lerde Paris'te oluan ve Melek-i tima
diye anlan Prens Sabahattinci akmn 1908'de Osmanl siyasal hayatna girii
olmutur. Prensin evresindeki genler TC karsnda bir arlk merkezi
kurmay dnmlerdir. lk giriimciler Nurettin Feruh ve Ahmet Samm
Beylerdir. Sabahattin kendine nerilen parti bakanlm kabul etmemitir.
Buna karlk partiye kaytsz kalmam ve Paris'teki TAMCde yer alm
olan Ahmet Fazl, Mahir Sait Beylerle Ferruh Beyi temasa geirmitir. Frka
1908 Eyll ay banda kurulmutur. Parti program Ferruh Beyin
kaleminden km ancak hazrlannda Adliye Islahat iin danman olarak
grevlendirilmi bulunan Fransz Kont Ostrorog'un yardm olmutur. Kont
yabanc siyasi partilerin programlarna ulam ve bunlarn tercmesini
yapmtr. Bu yzdendir ki frkann ngiliz siyasi partilerini taklit ettii ileri
srlmtr36.
Frkann ideolojisi Jn Trkler tarafndan daha Paris'te
oluturulmutur denilebilir. TAMC'nin programna yakn fikirler frkaya
egemendir37. Nesl-i Cedid kulbnn de frkaya katlmas ile Ahrarclar
1900'lerin bandaki Prens Sabahattin'in ortaya att tezleri yineleyerek
ttihatlarn karsnda yerlerini almlardr. Yani bir muhalefet partisi
konumuna gelmilerdir. Dana nceki blmlerde grld zere bu
tezlerin banda Osmanl lkesindeki etnik unsurlara eitlik tannmas ve
giderek yerinden ynetime dayanan bir siyasal dzenin kurulmas
geliyordu38.
Prens Sabahattin gibi Ahrar Frkasna hakim olan bu fikir
ttihatlarn tepkisini ekmi ve Parti blclkle sulanmtr. Bununla
35
36
37
38

Tunaya, Partiler, s.401.

Tunaya, Partiler, s.144.
Tunaya, Partiler, s.150.
Tunaya, Partiler, s.145.

[11]

Murat KILI

birlikte Sabahattin Ahrar Frkasnda da istediini elde edememitir. lk

baarszlk 1908 genel seimlerinde yaanmtr, Parlamentoya temsilci
sokamayan frka ancak sonradan partiye geen Rza Nur gibi isimler ve
aznlk mebuslar araclyla fikirlerini mecliste duyurmaya almtr39.
Her ne kadar kabul etmemi olsa da, en azndan manevi lideri
olduu Ahrar Frkasnda da Sabahattin Abdlhamit Dneminde yaad
istibdadn bir benzerinin ittihat ve Terakki ynetiminde yaamtr. Daha
sonra 31 Mart vakasnda pay olmak ile sulanan Ahrar Frkas
kapatlmtr43. Prens Sabahattin de 31 Mart' Vakas ile ilikisi olduu
gerekesi ile gyabnda idama mahkm edilir ve yine yurt dna kar40.
Gerek mesleki itima akmnn ses bulduu Ahrar Frkasnn
kapatlmas, gerekse Sabahattin'in yurt dna kamas ve 1913te ttihat ve
Terakkinin lkede tek parti ynetimi kurmas sonucunda bir muhalefet
ideolojisi olarak kabul edilen meslek-i itima kamuoyunda fazla gndeme
gelmemitir diyebiliriz.
3. Mtareke ve Cumhuriyet Dnemi
I.Dnya Savann Osmanl'nn malubiyeti ile sonulanmas,
imparatorluk kamuoyunda byk deiikliklere neden oldu. Tek parti
durumunda lkeyi be sene sreyle yneten ttihat ve Terakki taraftarlar
hibir alanda seslerini karamaz duruma gelirken onlara muhalif olan siyasal
evrelerle dnce hareketleri byk bir faaliyet iine girdiler. Bu
hareketlerin banda yurt dndan lkeye tekrar dnen Prens Sabahattin ve
meslek-i itima akmn syleyebiliriz41. Sabahattin Trkiyeye dner
dnmez ttihat ve Terakki dneminde yasaklanan Trkiye Nasl
Kurtarlabilir? adl eserini yaynlad42. Kitapta 1906'dan beri zerinde
durduu fikirleri yineliyor ve Meslek-i itimann stnllerinden
bahsediyordu.
Mtareke dneminde bu dncenin taraftarlar stanbul'da Meslek-i
tima adnda bir dernek kurmular ve ayn isimle bir dergi yaynlamaya
balamlardr. Kurucu Mehmet Ali evki Sabahattin'in eski bir arkadadr43.
Onun gayretleri ile kurulan dernek ve yaynlanan dergi sayesinde, sz
konusu dnceler niversite rencileri ve hocalar arasnda hzla
yaylmaya balad44. Gene ayn kiiler tarafndan yaynlanan Mahede
isimli bir derginin sz konusu dnemde karlmas ve kamuoyunda olduka
yaygn tartmalara neden oluu, meslek-i itima akmnn herhangi bir bask
39
40
41
42
43
44

Tunaya, Partiler, s.149.

Durukan, a.g.m., s.155.
Haniolu, a.g.m., s.385.
Durukan, a.g.m., s.149.
lken, a.g.e., s.335.
lken, a.g.e., s.335.

[12]

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

altnda olmadan daha rahat alabilecei ve daha geni kitlelere hitap

edebilecei dncesini destekler nitelikte bir gelime olarak alglanabilir.
1924'te Sabahattin'in yasal zorunluluktan dolay lkeyi terk etmesi
ve Mehmet Ali evki Bey'in salk problemlerinden dolay almalarn
yarda brakmasndan sonra, hsan Sungu, Avni Baman, Nafi Atuf ve Ali
Haydar Beyler, Terbiye adnda bir dergi karmlar ve snrl da olsa
Meslek-i tima akmn savunmulardr45.
SONU
Prens Sabahattin ve nderliini yapt Meslek-i tima akm II.
Merutiyet dneminin dier aydnlar ve fikir akmlar gibi bu lke nasl
kurtulur? sorusuna cevap aram ve ortay koyduu belli prensipler
erevesinde bunun cevabn vermeye almtr. Bu prensipler o gne kadar
grlen ve o dnemde ortaya km grlere nispeten dana radikal ve
orijinal fikirler olarak dikkat ekmitir.
Ancak bu orijinallik bu akmn baarszlnda ya da snk
kalmasnda da nemli bir rol oynamtr. Yani fikirlerinin orijinal ksmlar
ayn zamanda akmn zaaflarn da tekil etmitir. mparatorluun
yzyllardr sren merkezi yapsnn gzden geirilmesi ve bunun yerine
yerel ynetime dayal federatif bir yap ngrmesi bu akmn daima
blclkle sulanmasna yol amtr. Nitekim Akmn adem-i merkeziyet
anlay iyi anlalmad takdirde dnemin artlar ve mparatorluun ok
unsurlu yaps dnldnde bu gerekten tehlikeli bir fikir gibi
grlebilir.
te yandan bir kamu devleti olan ve memuriyetin byk neme
sahip olduu bir yap ierisinde ferdi giriimciliin savunulmas da aknm
ald tepkilerin ve belki de baarszlnn nedenleri arasnda gsterilebilir.
Ancak bunlardan dana da nemlisi Osmanl toplumundan tamamen
farkl bir yapya sahip Anglosakson toplumuna ait kalknma modelinin
Osmanl toplumuna uygulanmaya allmas esas problemi tekil etmitir.
Bu Prens Sabahattin'in ve Meslek-i timaclarn tarih ve sosyoloji bilgileri
ve grlerini tartmaya amaya yetecektir.
Btn bu zaaflarna ramen bu fikirler zellikle ttihat Terakki
dneminde muhalefetin bulutuu ortak bir payda haline gelmitir. Bu belki
de akmn tek ksmi baarsdr. Tabi bu baar ve baarszlk ifadeleri
hemen belirtilmeli ki dnemin artlar ve akmn hedeflerine ulap
ulaamamas bakmndan yaplan bir deerlendirme sonucunda
kullanlabilecek kavramlardr. Hedefi ok daha byk olmasna ramen
45

Haniolu, a.g.m., s.386.

[13]

Murat KILI

Osmanl toplumu ve devlet yaps zerinde ciddi bir etkiye sahip olamam,
bir reform projesi ve bir muhalefet hareketi olarak varlk gstermitir.
KAYNAKA
Aksin, Sina, Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti (1600-1908), C.3, Cem
Yaynevi, stanbul, 1997.
Berkes,

Niyazi, Trkiye'de
stanbul,1978.

adalama,

Dou

Bat

Yaynlar,

-------, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar,

stanbul, 2002.
Durukan, Kaan, "Prens Sabahattin ve m-i tima, Trk Liberalizminin
Kkenleri", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, C.l, letiim
Yaynlar, stanbul, 2004, s.143-155.
Ege, Nezahat Nurettin, Prens Sabahattin, Hayat ve timi Mdafalar stanbul,
1977.
Haniolu, M.kr, "Osmanl Devleti'nde Meslek-i tima Akm
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, C.4, letiim
Yaynlar, stanbul, 1987, s.382-386.
Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yaynlar, stanbul, 1996.
-------, Osmanl Modernlemesi, mge Yaynlar, Ankara, 2002,
Kuran, Ahmet Bedevi, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul, 1945.
Lewis, Bemard, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK
Yaynlar, Ankara, 2003.
Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, Ankara, 1964.
zlem, Doan, "Trkiye'de Pozitivizm ve Siyaset", Modern Trkiye'de Siyasi
Dnce, C.3, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.452-464.
Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Gelimeler(1876-1938), B
Yaynlar, stanbul, 2003.
-------, Trkiye'de Siyasal Partiler, C.l, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,
1984.
-------, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda
Yaynlar, stanbul, 2004.

Batllama

Hareketleri,

Ttengil, Cavit Orhan, Prens Sabahattin, stanbul 1954. lken, Hilmi Ziya,
Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 2002.
Zrcher, Eric Jan, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev. Yasemin Saner
Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
[14]