OSMANLI DARESNDE ADEM- MERKEZYET

VE MTYAZLI EYLETLER*
Prof. Dr. Ekrem Bura Ekinci*
GR
Memleketlerin idaresinde tekilt ve faaliyet bakmndan tatbik edilen iki sistem vardr:
Merkeziyetilik (centralisation, merkezcilik, merkezden ynetim) ve adem-i merkeziyetilik
(dcentralisation, self-goverment, selbstverwaltung, yerinden ynetim). Merkeziyetilikte
btn salhiyetler merkezde toplanmtr. Tayinler merkezden yaplr; kararlar merkezden
alnr. Adem-i merkeziyetilikte, hkmet merkezince tayin edilip mill mdafaa, diplomasi,
adalet ve sair ilere bakan memurlarn yannda, merkez hiyerariye dhil olmayan merciler
vardr. Bunlar muayyen bir yer (ehir, kasaba veya ky) ahalisi tarafndan seilir veya
bunlarn setii bir heyet tarafndan tayin olunur. Bir takm icra kararlar bunlarca alnr1. Bu
salhiyet onlara merkez tarafndan verilmitir ve geri alnmas teorik olarak mmkndr.
Tarihte devletlerin nce merkeziyetilikle idare olunduu, sonra adem-i merkeziyeti bir
yapya brnd, ardndan tekrar merkeziyeti cereyann tesirine girdii grlr2. Adem-i
merkeziyetin lkadan Ortaaa geite ortaya kt umumiyetle kabul edilir. Merkez
imparatorluklarn yklmas ile merkeziyetin eski kudret ve nfuzunu devam ettiremedii
sylenebilir. Ortaada iktidar kral ile derebeyi arasnda paylalmtr. Mill mdafaa, adliye
gibi amme hizmetlerini tek bana gremeyeceini anlayan hkmdar, nfuz ve hkimiyetini
derebeyleri ile paylamak lzumunu hissetmi; derebeylerle adeta bir emniyet anlamas
yapmtr. Buna gre derebeyi hkmdara sadakat vad ediyor, harbde hkmdarn ordusuna
itirak edeceini ve hkmdarn adl salhiyetine tbi olacan, hkmdar mahkemelerine
hkim sfatyla katlacan deklare ediyordu. Hkmdar da buna mukabil derebeyine himaye
vad ediyordu. Bylece derebeyleri devlet iinde devlet tekil etmeye balad. XV. asrda
feodalitenin yklmas ile yava yava merkeziyet yeniden kurulmaya baland. Fransada Kral
XIV. Louis Etats-Gnrauxnun mukavelesini reddederek mahall meclis ve belediyeleri
kaldrd. Btn hizmet ve salhiyetleri merkezde ve ahsnda toplad. Bu cereyan btn
Avrupaya yayld. XIX. asrdan itibaren amme hizmetlerinin artmas ve btn haklarn
kaynann ferd olduu fikrinin inkiaf sebebiyle merkeziyetilikten adem-i merkeziyetilie
doru bir temyl grlmeye balanm; hatta mehur amme hukukusu Duguit,
merkeziyetiliin yakn zamanda ifls edeceini, merkeziyeti devletin son demlerini
yaadn sylemitir. Bununla beraber Birinci Cihan Harbi siyas adem-i merkeziyetiliin
nn keserek merkeziyetiliin glenmesine sebep olmutur3.
Adem-i merkeziyet de mahall ve hizmet adem-i merkeziyeti olmak zere iki ksmdr.
Mahall adem-i merkeziyette karar mercileri halk tarafndan seilip kontrol edilir. Bunlar daha
ziyade belediye ve emsali iler iin bahis mevzuudur. Ticaret odalar, niversiteler ve iktisad
teekkllerin faaliyetlerinin rnek verilebilecei hizmet adem-i merkeziyetinde karar
mercilerinin halk tarafndan seilmesi art deildir4.
*

Trk Hukuk tarihi Aratrmalar, S. 6, Y: 2008 (Gz), s. 7-84.

Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi Krss.
1
Sheyp Derbil: dare Hukuku, Ank. 1955, I/288; Sddk Sami Onar: dare Hukukunun Umum Esaslar, 3.b,
stanbul 1966, II/589 vd; smail Hakk Greli: l daresi, Ankara 1952, 61.
2
Onar, 590.
3
Musliheddin dil: Mukayeseli Hukuk- dare, st. 1933, 196-197.
4
Derbil, 287.
*

Her iki sistemin de avantaj ve dezavantajlar vardr. Merkeziyetilik mill birlik ve

dayanmay glendirir. htisas gerektiren ilerin daha iyi grlmesi, amme hizmetlerinin
ucuza mal olmas ve tarafszl salanr. Halkn klfeti azalr. Ancak ilerin gecikmesi
krtasiyecilie sebebiyet verir. Uzaktan verilen kararlar isabetsiz olabilir. Halbuki adem-i
merkeziyetilik demokratik prensiplerinin tahakkukuna elverilidir. Krtasiyecilik azalr.
Zaman kayb nlenir. Kararlar daha isabetli verilebilir. Ancak mal imknszlklar ve teknik
eleman sknts grlebilir. Partizanlk ve ihmal sebebiyle hizmetlerin dil paylalamama
tehlikesi vardr5.
Merkeziyetiliin beraberinde getirdii bir takm mahzurlar tevsi-i mezuniyet
(dconcentration, adem-i temerkz, yetki genilii) prensibi ile bertaraf edilmeye allmtr.
Burada baz idar kararlar, vaziyeti ve ihtiyac yakndan gren idar mirler tarafndan verilir.
Tevsi-i mezuniyeti nc bir idar sistem tr olarak grenler de vardr6. Tevsi-i mezuniyet
ile donatlm idareciler eer ehil ve muktedir iseler, sistem iyi netice vermektedir. Aksi
takdirde, alacaklar tedbir ve kararlar isabetsiz olur yahud tereddtte kalp her karar almadan
nce stlerine danmak ihtiyac hissederler. Bu da tevsi-i mezuniyetten beklenen fayday
hsl etmez 7 . Adem-i merkeziyetiliin mahzurlar da idar vesyet denilen ve mahall
otoritelerin kararlarnn kanuna uygun olup olmadn merkez memurlarn kontrolne veren
sistemle giderilebilir. Bu kontroln az veya ok olmasna gre adem-i merkeziyet derecelere
ayrlr8. Hemen hemen btn lkelerde bu sistemden biri benimsenmi olmakla beraber, kimi
zaman dierine meyledilmitir. Nitekim teden beri sk bir merkeziyetilikle idare olunan
Fransada, Restorasyon Devrinin (1815-1830) sonlarndan beri adem-i merkeziyetilie
temayl eden bir tatbikat hkm srmektedir9.
Her iki sistemin de dar ve geni mnlar vardr. Eer tara idaresinde sz sahibi olanlar
teri ve kaz salhiyetleri de haiz ise, adem-i merkeziyet siyas sahaya intikal eder ki artk
federasyondan sz edilir. Birleik Amerika bunun tipik misalidir. Memlekette hukuk bir
birlik bahis mevzuu ise siyas bakmdan merkeziyet vardr. Merkeziyet ve adem-i
merkeziyetin dar mns ise bundan farkl olarak mnhasran idar ilerin grlmesiyle
alkaldr 10 . Federal sistemler, adem-i merkeziyetilie elverili olmakla beraber, adem-i
merkeziyetilik federalizmden fakldr. Federalizm niter devlet modelinin alternatifidir.
Ancak merkeziyeti devletlerde de idar adem-i merkeziyetin varl mmkndr. ngiltere
niter bir devlet olmakla beraber, idar adem-i merkeziyeti tatbikatn en bariz grld bir
misaldir. Halbuki vaktiyle federal bir devlet olan Sovyetler Birliinde merkez idarenin
mahall idareler zerindeki kontrol ok fazla idi.
Osmanl Devleti klasik merkez imparatorluklarn bir nmunesi idi. Byle
imparatorluklarda zamann artlar icab merkeziyetiliin sk skya takip edilmesi ok
zordur. Ancak federal veya konfederal bir yapdan sz etmek de mbalaa olur. Bir kere
Osmanl pyitaht olan stanbul bir federe devlet merkezi deildir. Federal devlet iin gerekli
mterek para ve merkez bankas, federal anayasa gibi mefhumlar aramak o devir itibariyle
zaten abestir. Evet, eyletlerin banda geni salhiyetlerle donanm ve icra karar mercii
vliler vardr. Vliler divan kurup eylet meselelerini grerek karara balayabilir. Amme
gelirlerini toplayp gereken yererle sarfedebilir. Hatta idarecilerini bile kendileri seebilen,
farkl kanunlara gre idare olunan imtiyazl eyletler de vardr. Ama bunlarn hepsinde
merkeze ballk devaml olarak kendisini gsterir. Baz eyletlerin stats daha ok siyas
5

Derbil, 287-288, 293-294; Onar, 592-596, 619-622.

Derbil, I/284.
7
Derbil, I/289.
8
Greli, 61.
9
Louis Rolland: Hukuku dare, Trc. brahim li, stanbul 1932, 113.
10
Greli, 61, Onar, 589.
6

himayeye benzemektedir. Bunlar nazara almadan Osmanl siyas ve idar yaps zerinde
hkm vermek zor, hatta imknszdr.
Osmanl Devleti, 1815-1905 arasndaki sve-Norve Krall veya 1865-1918 arasndaki
Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi devletler birlii deildir. Bunlarda hriciye, ordu ve
hazinenin mterek olduu bu gibi devletler hi deilse grnte isteyerek bir araya
gelmitir ve diledii zaman birlie son vermek hakkna sahiptir. 1714-1837 ngiltere-Hanover
gibi bir hkmdar birlii veya 1848 ncesi svire gibi bir konfederasyon da hi deildir.
Osmanl Devletindeki merkeziyeti veya adem-i merkeziyeti yap ne Antik Romaya, ne
uzak eyletleri mstakil devlet hline gelen Abbas mparatorluuna, ne lkenin hanedan
mensuplar arasnda taksim edildii eski Trk devletlerine, ne de ngiliz smrge
imparatorluuna benzemektedir.
Osmanl Devletinin eitli devletlerin otonomilerini batan beri koruyarak bir araya
geldikleri federatif yapya misal tekil etmedii de ortadadr. Heidborn 1908 ylnda
hkimiyetin kullanlmasna gre Osmanl lkesinin dorudan ve dolayl olmak zere iki
ksma ayrlabileceini sylemitir. Hkimiyetin dorudan kullanld ksma vilyet ve
mstakil sancaklarla mmtaz eyletleri (eylt- mmtze) dhil etmi; dierine muhtar ve
yar mstakil devletler (eylt- muhtre) ile ecnebi igaline urayan topraklar (eylt-
muhtelle) misal vermitir11. Mmtaz eyletlerde siyas iktidar resmen veya fiilen merkezden
tayin edildii iin bu tesbit yerindedir ve Kanun- Esasnin mmtaz eyletleri dier
vilyetlerle btn hlinde grme temylne de uygundur.
lkenin teklii ve blnmezlii, yasama ve idarenin teklii gibi niter devletin esas
prensiplerini kabul ettii halde, mmtaz eyletlerin varl ve gayrmslim cemaatlerin husus
tekiltlar sebebiyle Osmanl Devletini blgesel bir devlet olarak vasflandran anayasa
hukukular vardr. Osmanl Devletinin hibir zaman niter devlet saylmamasnn sebebi
geni eyletlere sahip bulunmas deildir. Geri idar birimler niter devlete uygun bir statde
tevsi-i mezuniyet prensibi erevesinde merkezden tayin edilen idarecilerce idare olunurdu.
Ancak iki husus vard ki Osmanl Devletinin niter devlet saylmasn engellemektedir: Yar
siyas yar idar muhtariyetlerle mcehhez, merkezle irtibat asndan dier eyletlere
nisbeten kanun veya annaev olarak farkl bir hukuk statye sahip mmtaz eyletlerin
varl ile gayrmslimlerin tekiltlanmas. Bu iki hususun temeli idar adem-i merkeziyet
veya idar muhtariyet deildir12.
eitli rk, dil ve kltrlerin korunmas maksadyla ortaya kan blgeselleme cereyan,
baz niter devletleri blgeler tekil etmeye sevketmitir. Ekonomik, siyas, kltrel
sebeplerle veya emniyet ihtiyalar gerekesiyle tekil edilen blgeler, ekonomik, idar, siyas
veya kltrel blge eklinde tezahr edebilir. Blgesel devlette tek bir siyas merkez olmakla
beraber, idar yap bir rnek deildir. Bir ksm halk topluluklarna siyas otonomi ve buna
bal olarak siyas tekiltlanma imkn verilmitir13. Nitekim bugn spanya, talya, Portekiz,
ngiltere gibi niter devletlerde siyas blgeler mevcuttur. Katalonya ve Bask blgesi
spanyada; Azor ve Madeira adalar Portekizde; Sicilya talyada; Galler, skoya, Chanell
Adalar ve Kuzey rlanda ngilterede farkl idar ve siyas prensiplerle ynetilir. smi ne
olursa olsun niter devletlerin bazsnda farkl prensiplerle ynetilen blgeler vardr.
Fransada idar blgeler ve denizar mstemlekeler; Yunanistanda Aynaroz muayyen bir
11

A. Heidborn: Droit Public et Administratif de LEmpire Ottoman, Vienne-Leipzig 1908, I/6 vd. (Nkl.
Atilla Nalbant: niter Devlet, stanbul 1997, 135, 141.) Bu tasnife gre o tarih itibariyle Sisam eylt-
mmtzeye, Bulgaristan ve Msr eylt- muhtreye, Bosna-Hersek ve Kbrs da eylt- muhtelleye birer
misal addedilebilir.
12
Nalbant, 140.
13
Nalbant, 302.

muhtariyeti hizdir. Blgeler, bazen federasyonlardaki federe devletlerden daha geni

salhiyetlerle donatlm olabilir. Mesel spanyol muhtar blgelerinin teri hakk, Alman
federe devletlerinden daha genitir. Merkez parlamento bu blgeler hakknda muayyen baz
sahalarda kanun karamaz. spanya ve talyann ngiltereden fark, siyas muhtariyeti halk
ve blgelere tanm olmasdr ve bu stat btn memleket iin umumdir. ngiltere de
blgesel bir devlettir ama bu blgesellik kaynan teaml hukukundan alr. Baz melliflere
gre Osmanl Devleti de teaml kaideleri erevesinde blgelere sahip blgesel bir devlet idi.
Bunlarn statleri yazl hukuk metinlere dayandrlmt. 1876 tarihli Kanun- Esas ile hem
mmtaz eyletler ve hem de din cemaatler bakmndan bu statler anayasal zemine oturtuldu.
Bu bakmdan Osmanl Devleti ananev blgesel devlet ile siyas blgesel devlet arasnda bir
yer tutar ve ngiltere ile benzerlik gsterir14.
Avrupa siyaset ve hukuk dncesinde ortaya km bir takm mefhumlar, ark dnyas
iin ayn berraklkta kullanmak mmkn olamyor. Nitekim Osmanl Devlet sisteminin,
devlet sistemleri iindeki yeri de kolay izah edilememektedir. O halde hukukularn skya
gelince arkasna sndklar bir kalkan olan sui generis (eskilerin tabiriyle nevi ahsna
mnhasr) bir sisteme sahip olduunu syleyip geivermek belki de en dorusudur. Yine de
Osmanl devlet ve idare sistemini tanyp anlatabilmek iin allagelmi tabir ve mefhumlar
kullanmak bazen mecburiyet hlini almaktadr.
Klasik devirde Osmanl Devletinde merkeziyeti yapy temsil eden bir takm unsurlar
vardr. ehirlerin mlk mirleri merkez tarafndan yetitirilip tayin edilir; adliye ve belediye
ileri de dorudan merkeze bal kdlara tevdi edilirdi. Hatta hukuk ve din mvere (fetv)
hizmetleri bile beratla tayin edilen merkeze bal bir hukuku (mft) tarafndan yerine
getirilirdi. Dorudan padiaha bal bir kapkulu ordusu beslenir; ayrca st seviyedeki
memuriyetler umumiyetle sarayda yetimi padiah kullarna tevcih olunurdu 15 . Eylet
idaresinde zaruret olduu iin veya fayda grldnden dolay kat merkeziyeti
davranlmaz; idareyi kolaylatran bir takm usuller kabul olunurdu. XVII. asrdan itibaren
eitli sebeplerle merkeziyetilik zaafa urad. XIX. asrda alnan tedbirlerle merkez yap
kuvvetlendirilmeye alld. te yandan bir takm siyas zaruretlerle baz eyletlerin merkezle
balar iyice geveyerek Msr gibi yeni imtiyazl eyletler dodu. Bylece imparatorluk
idaresindeki ikili yap hususiyeti biraz farkllam olsa da sonuna kadar devam etti. Balkanlar
ve Ortadoudaki halklarn milliyetilik talepleri younlat sralarda, ngiltere Osmanl
Devletinde adem-i merkeziyeti yapnn kurulmasn tevik eden bir politika takip etmeye
balad.
dare hukukular Osmanl mparatorluunun klasik devirde geni bir tevsi-i mezuniyet
esasna gre ynetildiinde umumiyetle hemfikirdir16. Gnmzde eylet sistemi ad verilen
ve Osmanl idaresinde takip edilen usulleri gsteren sistem btn lkelerde olduu gibi
memleketin kendine has vaziyetinden kaynaklanyordu. Nitekim farkl rk, din ve mezhepte
insanlarn yaad; hatta eitli devletiklerin bir ta etrafnda topland devletler birbirine
benzer karakteristik prensiplere gre idare olunur. Hele klasik imparatorluklar, tamaclkta
ve haberlemede insan ve hayvan gcnn kullanld bir devirde, mal bakmdan muhtar,
brokrasinin dar kadrolardan olutuu ve ihtisaslamann pek aranmad birimlerden
teekkl ederdi17. Bunlarda sert bir merkeziyetiliin tatbik olunamayaca ikrdr. Bylece
krtasiyecilik olabildiince azalr; geni topraklar zerinde yaayan birbirinden farkl dil, din
ve kltrde vatandalarn birbirinden ayr ihtiyalarnn karlanmasnda da avantaj salard.
14

Nalbant, 304.
Yaar Ycel: Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dir Genel Gzlemler, Trk Tarih
Kurumu, Belleten, C. XXXVIII, S. 152, Y. 1974, 659.
16
Derbil, I/288; Onar, II/656.
17
lber Ortayl: Trkiye dare Tarihi, Ankara 1979, 183.
15

Klasik devirde devletin idare tarz her ktann hususiyetine uygun bir ekilde tanzim
olunmutur18. Bir Osmanl idare hukukusu der ki: Memlik-i Osmaniyye [klasik devirde]
gayet geni bir adem-i cem-i merkeziyet (dconcentration) usulyle idare olunmakta idi.
Fakat ayn zamanda adem-i merkeziyet de mevcud idi: Ansr- gayrmslime (Mslman
olmayan unsurlar) cemaat meclisleri vstasyla kendi kendilerini idare etmekte ve bu sayede
bir heyet-i itimaiye dhilinde yaayan ferdler arasnda az ok bir zaman zarfnda grlmesi
tabi olan bir temsl (birbirine benzerlik) hli ortaya kmamaktadr. Onlarn millet-i glibe
(ekseriyeti tekil edenler) ile mnasebeti, vergi verirken vukua gelir; bunu da aralarnda
setikleri kocabalar yrtrd 19.
Netice itibariyle imparatorluun her taraf idar bakmdan ayn esaslara tbi deildir. Bir
ksmnda tevsi-i mezuniyete dayanan merkez bir yap; dier bir ksmnda adem-i
merkeziyeti hususiyetler tayan mmtaz eyletler vard. Mmtaz eyletler iin bazen siyas,
bazen de idar bir adem-i merkeziyetten sz etmek mmkndr. Bu ikili yap devletin sonuna
dek ton deitirerek devam etmitir. Osmanl idar ve siyas yaps mmtaz eyletler nazara
alnarak deerlendirilirse daha deiik neticeler ortaya kabilir.
I. OSMANLI TARA DARES
1.Osmanl lkesi
Bir devletten sz edebilmek iin lke, halk ve otorite olmak zere unsurun varl
gerekiyor. Osmanl Devletinde lke unsurunun temelini, Seluklu Sultannn Erturul
Gziyi yerletirdii St ve Domanii iine alan kk u beylik topra paras tekil eder.
Zamanla Rumeli ve Anadoluda yeni yerler fethedilip lke snrlar genilemi; XVI. asrn
sonunda en geni snrlara ulalmtr. Ayn zamanda devletin en gl olduu bu devirde,
lke snrlar batda Viyana banliyleri ile Atlas Okyanusuna; kuzeyde Baltk Denizi ile
Moskova varolarna; douda Hazar Denizine ve gneyde de Afrika ortalar ile Hind
Okyanusuna dek uzanyordu.
Bu lke resm kaytlarda Memlik-i Mahrsa diye anlmtr ki korunmu memleketler
demektir. Bylece Osmanl lkesinin, pek ok lke, krallk, beylik, sultanlktan teekkl eden
bir imparatorluk olduu vurgulanmtr. Nitekim memleket yerine bunun oulu olan memlik
kelimesinin kullanlmas bouna deildir. Devletin birbirine bitiik, fakat bir eit olmayan
memleketlerden teekkl etmesinden dolaydr. Bu memleketlerin tamam geni mnda
Osmanl lkesini ifade eder ve bu bakmdan lkenin teklii, devletin teklii iinde
eritilmitir20. lke topraklarnn bir ksm ahslarn mlk olup; bir ksm da devlete aitti. Bu
ksma mr toprak denirdi. Devlete ait toprak zerinde padiah maslahata gre tasarruf ederdi.
lke topraklar padiahn mlk deildir. Eski metinlerde geen mlk sz, mmelek (mal
varl, patrimoine) deil, memleket (meliklik, hkimiyet) mnsna gelir. Padiahn kendine
ait mlk elbette vardr.
Osmanl hkmdar iin kullanlan padiah, sultan, hkan, han, hnkr, emirl-mminn,
halfe gibi unvanlar lkenin idar yapsn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Padiah,
Farsa byk ah (imparator) demektir. Tek bana ah kelimesi ran hkmdarn temsil eder.
Padiah, ark mitolojisinde Turan lkesi hkmdarnn unvan olup, Osmanllarn Trkistan,
ran ve n-Asyada yaayan btn Trklerin hkmdar olmak hususundaki byk emellerini;
ayn zamanda da Osmanl tacna bal baka devletlerin bulunduunu gsterir. Avrupada
benzeri bir imparator olarak Mukaddes Roma-Germen mparatoru sfatyla Avusturya krallar

18

dil, Mukayeseli Hukuk- dare, 37.

Mustafa eref: Hukuk- dare-i Vilyt, Derseadet 1329, 40.
20
dil, Mukayeseli Hukuku dare, 37; Nalbant. 133.
19

vard21. Diplomatik yazmalarda, padiah karl imparator sfatnn kullanlmasna bilhassa

itina edilmitir22.
Klasik devirde Osmanl Padiah ok sayda hkmetin metbuu idi. eitli tarihler
arasnda az veya ok padiaha bal olan bu hkmetlerden en mhimleri unlardr: Krm
Hanl, Eflak ve Bodan Prenslii, Erdel Prenslii, Sakz Dkal, Polonya Krall,
Moskova Krall, Bohemya Krall, Grcistan Prenslii, Dobrovenedik (Ragusa) Dukal,
Karada Prenslii, Srbistan Prenslii, Bulgaristan Prenslii, Fas Sultanl, Gcerat
Sultanl, Ae Sultanl, Kagar Hanl, Bornu Sultanl, Umman Sultanl, Hali
Emirlikleri, Mekke eriflii, irvanahlar Devleti, erefhanlar Beylii, Cizre ve Hakkriye
Krd Beylikleri. Bunlardan bir ksm mmtaz eylet, bir ksm tbi (bal) devlet statsnde
idi.
A.Eyletler
slmiyet ilk devirlerinde eyletlere (vilyetlere) mlk, kaz ve ml salhiyetlerle
mcehhez vliler gnderilmi; Hazret-i mer devrinden itibaren ayrca kd ve mil (tahsildar)
tayin edilerek vlilerde sadece mlk salhiyetler braklmtr. slm imparatorluunun ok
geni topraklara sahip olmas ve baka bir takm hdiseler sebebiyle, uzaktaki vilyetlerin
vlileri yar mstakil bir hle gelmi; zamanla tam mstakil olmu; merkez idare de bunu
tanmak mecburiyetinde kalmt. Bu vlilikler, sonradan ayr birer devlet hlini almtr.
Osmanllar, bu hle dmemek iin olabildiince merkeziyeti politika takip etmi;
vilyetlerde gl vli hnedanlarnn ortaya kmasn engellemeye almtr.
Osmanllardaki beylerbeyi, slm devletlerindeki emirlmer veya mrimrn karldr.
Tahminen 1591den itibaren beylerbeyilik yerine, daha ziyade eylet tabiri kullanlmaya
balanmtr. Eylet (iylet) kelimesi Arapa olup, vilyetle hemen hemen ayn mnda
kullanlmtr. u kadar ki eylet iin lgatte geen bir vlinin vlilii altndaki mahdut
beldeler tarifinden, vilyet kelimesinden farkl olduu, eyletin daha ziyade vlinin hkm
srd mekn, vilyetin ise vlinin idaresini ifade ettii sylenebilir23. Klasik devirde eylet
kelimesi vilyet mnsnda kullanlmakla beraber, Tanzimattan sonra vilyet usulnn
kabulyle terk edilmi; sadece imtiyazl eyletler veya ecnebi devletler hakknda kullanlr
olmutur.
Osmanllarn 1354de Geliboluya geii zerine Rumeli Beylerbeyilii tekil edilmi ve
bana da Lala ahin Paa getirilmitir. Osmanl Devletinin ilk eyleti budur. Sonradan
merkezi Edirne olmu; bilahare Sofya ve Manastr eylet merkezi (paa sanca) ittihaz
edilmitir. Yldrm Sultan Bayezid zamannda Anadoluda geni topraklarn fethiyle merkezi
Ktahya olan ve arada bir Ankaraya intikal eden Anadolu Beylerbeyilii kuruldu. Ardndan
1413te Rum (Sivas), 1481de Karaman, Yavuz Sultan Selim devrinde Diyrbekr, am, Msr,
Yemen (Sana), Cezir-i Garb Eyletleri kuruldu. Kanun Sultan Sleyman zamanndaki
fetihlerde eyletlerin says 34 bulmutur. Srasyla Haleb, Bosna, Zlkadriye (Mara),
Erzurum, Cezir-i Bahr-i Sefid (Gelibolu), Badad, Van, Budin, Trablusgarb, Basra,
Temevar, Habe, Trablusam, Kbrs, Tunus, ehrizor (Kerkk), ldr, Abhazistan (Sohumi),
Dastan (Demirkap), irvan (Bak), Tiflis, Kahat, Fa (Poti), Kars, Lahsa (Katif), Kefe,
Revan, amah, Lori, Tumanis, Tebriz, Gori, Gence, Trabzon, Rakka, Yank, Zigetvar,
21

Habsburg mparatorluu, sembolik bir imparatorluk idi. Roma mparatorluu ile en ufak bir benzerlii
olmayan, Alman devletiklerinin meydana getirdii, pyitaht bile sk sk deien grltl bir federasyondu.
Voltairein, Ne mukaddes, ne Roma, ne de imparatorluk! diyerek alaya ald bu unvan, Fransz imparatoru
Napolon 1804 ylnda ortadan kaldrmtr.
22
Nitekim XIX. asr ecneb vesikalarnda Sa Majest Impriale le Sultan veya Sa Majste le Sultan Empereur
des Ottomans ibaresi oka geer. Bu devirde artk Rusya, ngiltere, in, Japonya, Almanya, Avusturya, bir
ara Fransa ve ksa bir mddet Meksika hkmdarlar da imparator unvan kullanmtr.
23
el-Mncid, Beyrut 1927, 21.

Kanije, Eri, Silistre, zi, Nahivan, Batum, Musul, Sayda, Mora, Girit (Kandiye), Varad,
Yanova, Uyvar, Podolya Eyletleri tekil olunmutur. Bunlardan bazlar nceleri sancak iken
sonra ayrlp eylet yaplmtr. Mesel, Kefe, Bosna ve zi Rumeli Eyletinden; Trabzon,
Rum Eyletinden; Musul ve Rakka, Diyrbekr Eyletinden kopmutur. Bir mddet sonra
Zigetvar Eyletinin merkezi Kanijeye; Silistre Eyletinin merkezi de ziye tanmtr.
Kafkasyadaki Abhazistan, Tiflis, Kahati, Fa, amah, Lori, Tumanis, Nahcivan Eyletleri
ksa bir mddet sonra grlen lzum zerine lavedilmi ve bunlar imtiyazl veya tbi
prenslikler hlinde idare olunmutur. irvan, Revan, Gence, Yank, Podolya gibi eyletlerin
mr ksa olmu; elden kmlardr. Budin, Eri, Kanije gibi beylerbeyilikler de bir mddet
sonra kaybedilmitir. ou son yzyla kadar Osmanl hkimiyetinde kalmlardr.
93 harbi denilen Osmanl-Rus harbi akabinde (1878) imzalanan ve Osmanl lkesinin
byk bir ksmnn elden kmasna sebep olan Berlin Muahedesinden evvel Edirne, Tuna,
Sofya, Selnik, Bosna, Hersek, Manastr, Yanya, kodra, Cezir-i Bahr-i Sefid, Girid,
Hdvendigr, Aydn, Ankara, Konya, Kastamonu, Sivas, Trabzon, Erzurum, Van,
Diyrbekir, Mmuretlaziz, Suriye, Adana, Haleb, Trablusgarb, Badad, Basra, Yemen,
Tunus, Hicaz Vilyetleri ile Beyrut, Canik, Cebel-i Lbnan ve Kuds Mstakil Sancaklar
mevcuttu. Berlin Muahedesinden sonra Tuna, Sofya, Bosna, Hersek, Tunus Vilyetleri ile
Filibe, Batum, Kars sancaklar elden km; Msr, Tunus ve Kbrsta hkimiyet kt
zerinde kalmt. 1914e gelindiinde Selnik, Manastr, Yanya, Girid, Trablusgarb ve Msr
Vilyetleri Osmanl hkimiyetinden kmt.
Osmanl Devletinde sancaklar ayn kalmakla beraber, eyletlerin says, yeri ve merkezi
zamann getirdii zaruretler sebebiyle farkl olmutur. Baz limanlarn gelimesi, yol
gzerghlarnn deimesi, emniyet mlhazalar ile eylet organizasyonu da deimitir.
Mesel XIX. asrda Selnik ve Tuna Vilyetleri yeniden yaplandrlm; Aydn Vilyetinin
merkezi zmire kaydrlmtr.
B.Sancaklar
Birka kaznn bir araya gelmesiyle sancaklar teekkl ederdi. Bunlara liv da denirdi.
Sancan mlk/asker miri sancakbeyi idi. Sancak merkezi olan kazda otururdu. Devletin
ilk zamanlarnda sancaklar hnedan mensuplar ile airet beylerinin idaresine verildii iin,
bunlar da sancak (liv) sahibi olduu iin bu mlk birimlere sancak denilmitir. Sancaktaki
her eit dvlara kd bakard. Birka sancak bir araya gelerek eyleti tekil ederdi.
Tanzimattan sonra sancak ismi braklmamakla beraber, sancaklara liv denilmi;
sancakbeyinin yerini mutasarrf almtr. Son zamanlarda hibir eylete bal olmayp,
dorudan merkeze bal bulunan elviye-i mstakille (mstakil sancaklar) teekkl etmitir.
Bunlar ekseri vilyet merkezine uzak veya stanbula yakn yahud mstakil bir vilyet
olamayacak kadar kk olmakla beraber, husus ekilde idaresi gereken sancaklardr.
Saylarnn oalmasnda ttihad ve Terakki hkmetinin merkeziyetilii arttrma ve klasik
vilyet dzenini deitirme arzusu yatmaktadr. Vilyetlere bal sancaklara da elviye-i
mlhaka (bal sancaklar) denilmitir.
C.Kazlar
Sancaklar kazlara taksim olunurdu. Kazlarn banda mlk mir olarak kd bulunurdu.
Kazlarda, bugnki polis ve zbta mdrlerinin muadili olarak suba bulunur; kaznn
emniyetini temin eder, sulular takip edip yakalar, mahkemeye teslim eder, kdnn verdii
hkmleri infaz ederdi. Kaz snrlar iindeki tmarl siphilerin kumandan olarak alaybeyi
bulunurdu. Kazlardaki byk kyler nhiye olarak kabul edilmi ve bazlarnda kd nibleri
vazife yapmlardr. Tanzimattan sonra her kazya nce kaz mdri (mdr), sonra
kaymakam adyla bir mlk mir tayin edilerek kdlarda sadece kaz salhiyetler

braklmtr. Bilhassa Sultan Aziz zamanndan itibaren muayyen yol gzerghlarnda

emniyetin temini maksadyla kylere birer gnlk mesafede yeni kazlar tekil edilmitir.
D.Ky ve Mahalleler
Mslman ky ve mahallelerinde padiah beratyla tayin edilen imamlar; gayrmslim
ky ve mahallelerinde de papaz ve kocabalar birer temsilci kabul edilmitir. Sultan II.
Mahmud zamannda kylerde muhtarlk kurulmutur.
E.mtiyazl Eyletler (Eylt- Mmtze)
Osmanl Devletinde mlk hiyerariden ayr olarak kendilerine mahsus ekilde idare
olunan ve bazsnn idarecisi dorudan merkez tarafndan tayin edilen eyletler vard. Bir
bakma i ilerinde serbest (otonom) olup, Osmanl himyesini tanm bu eyletler, merkeze
senelik muayyen bir vergi verir; ayrca sefer esnsnda orduya asker birlikler gnderirdi.
Bunlara mmtaz (imtiyazl) eyletler denirdi.
a.Tarihe
aa.slm Devletlerinde
Mmtaz eyletlerin bir ksm slm hukukunda drzzimme denilen lkelerin statsne
benzer24. Drzzimme, drlislm topra saylr. Burada gayrmslimlerin idaresindeki bir
devletle cizye karl anlama yaplmaktadr. O belde halk emn (izin, pasaport)
aranmakszn drlislmn dier topraklarna girebilir. Bu lkeyi da kar korumak
Mslmanlarn vazifesidir25.
Hazret-i Peygamber, yeni fethedilen eyletlerin bazsna merkezden vli gnderir;
bazlarnda ise kendilerinden olan eski idarecileri yerinde brakrd. Nitekim Hicretin 6.
senesinde Yemen fethedilince teden beri rann buradaki emri olan Bzn vli olarak
tayin etmiti. slm Devletinin ayn zamanda ilk vlisi olan Bzn vefat edince, Yemen
birka mntkaya ayrlp, biri Bznn oluna, dierleri merkezden gnderilen vlilere tevdi
edildi. Hicretin 7. ylnda rann Bahreyn Emri Mnzir bin Sve et-Temm slmiyeti kabul
etmesi karlnda vazifesinde brakld. Hicretin 8. senesinde teden beri ran
hkimiyetinde bulunan Umman fethedildii zaman, Hazret-i Peygamber burann idaresini
teden beri burada hkmran olan Ceyfer ve Abd isimli iki kardein elinde brakt. Hazret-i
Peygamber, Msr ile Hicaz arasnda Bizans Kayserine tbi Eyle lkesini idar istiklli hiz
mntkalara ayrd ve hepsini Eyle melikinin hkimiyetine verdi26. Necran Hristiyanlar da
imtiyazl bir ekilde merkeze baland. Bu tip eyletlerin says ok fazladr. Btn bunlar
terideki tedriclie paralel bir tatbikattr. Farkl hususiyetlere sahip uzak eyletler iin
merkeze balanmadan evvel bir gei ve alma devresi tekil etmektedir. Nitekim
Hamidullah hakik krallklarn bulunduu yabanc devletlere ait eski kolonilerde i bandaki
mahall idarecilerin yerinde brakldn; buradaki otonom yapnn gnn artlarna adapte
edildiini; bylece ortaya kan dolayl idare tarznn federatif (veya konfederatif) trde
yaplanmay dndrdn syler27.
Mmtaz eyletlere merkezden memurlar gnderilmemi deildir. Mesel Necrana Eb
Ubeyde, Bahreyne Al el-Hadram gnderilmiti. Bunlar bulunduklar yerde mil sfatyla
er vergileri toplar; muallim sfatyla din tebli ve irad faaliyetinde bulunur; kd sfatyla
adl ilere bakard. Siyas otorite vlide idi. Vli ile mil i birlii ierisinde vazife yapard.
24

mer Nasuhi Bilmen: Hukuk slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, st. 1985, III/335.
Ahmet zel: slm Hukukunda lke Kavram, stanbul 1982, 139 vd.
26
Zeynddin ez-Zebd/Kmil Miras: Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercmesi ve erhi, V/286.
27
slm Peygamberi, Trc. Said Mutlu, stanbul 1972, I/462. Grlyor ki devlet idaresindeki adem-i
merkeziyetilik, meruluunu Hazret-i Peygamberin tatbikatndan alr. Bu bakmdan tevsi-i mezuniyetin
hukuk olmaktan ok, tatbikattaki zorluklarn neticesi olarak kabul eden gre (Yldzhan Yayla:
Anayasalarmda Ynetim lkeleri-Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif, stanbul 1982, 12) katlmak zordur.
25

Nitekim Bahreyn emri Mnzire yazlan mektupta bu husus aka gze arpmaktadr: Kim
gnderdiim elilere itaat ederse ve ...biz de seni vazifenden azletmeyiz cmleleri,
Bahreyn eyletinde Mslman vli (mmessil) ile mahall idareci arasnda, mlk ve idar
vazifelerde bir i paylamna gidildiini gstermektedir. Muhtemelen, slmiyeti kabul eden
kiilerin idaresi, zekt ve ftralarn tahsili, slmiyetin retilmesi ve yaygnlatrlmas ve
benzeri vazifeler Mslman vlinin salhiyetinde, gayrimslim halkn idaresi ise Mnzire
braklm idi. Daha evvel buras rann elinde idi. daresine bir Arap emri tayin edilmiti.
ranl bir vli de buna refkat ederdi. Hazret-i Peygamber, benzeri bir tatbikat srdrmtr.
Mnzire yazlan mektup, sert ve tehdit edici ifadeleri yannda, ayn zamanda blgedeki
ortak hkmdarlk vkasn kabul etmesi bakmndan da olduka dikkat ekicidir28. Hazreti Peygamberin siyas bakmdan kargaa iindeki Arabistanda kurmak istedii devletin
konfederal yapsn gstermektedir29.
Hazret-i Peygamber zamanndaki mmtaz eyletlerin bu stats zaman iinde deiiklie
uramakla beraber, yeni fetihlerle yeni imtiyazl eyletlerin ortaya kmas, bu tatbikattan
vazgeilmediini gstermektedir. Nitekim Hazret-i mer zamannda Talib, Hazret-i Osman
zamannda Nubya ve Hazret-i Muaviye zamannda da Ermeniyye gibi kendileriyle sulh
yaplan, vergi vermeyi kabul edip slm dininin tebliine izin veren tbi devletler de vard.
slm tarihinin ilk devresindeki bu tatbikat, Osmanllardaki mmtaz eylet ve tbi devlet
statsnn de meruluuna dellet eder.
Bununla beraber Mslman Araplarn kurduu devlet, merkez bir imparatorluk idi. ran
veya Bizansa ait Suriye ve Irak gibi baz eski imtiyazl eyletler, halknn tamam Mslman
olduu iin dorudan merkeze balanarak sradan eyletlere dnt. Ancak snrlarn
alabildiince genilemesi zerine uzak eyletlerdeki vliler Abbas iktidarndan itibaren yar
mstakil hle geldi. Emrl-istikf denilen bu vlilerin, gelir fazlasn merkeze gndermekten,
halifenin adna hutbe okutup sikke kestirmekten baka merkezle bir alkas kalkmad.
Zamanla mahall bir hnedann hkimiyet kurduu bu eyletlerde bir vlinin lm veya
dyle yerine vrisi gemi, merkez iktidar ise bu tayini tasdik etmekten baka yapacak
ey bulamamt. Sonralar idarecisi sultan ismini alan bu yeni devletikler, merkezle
irtibatlarn koparmamay avantajl grm; merkez de bu oldu-bittiye rz gelmeyi tercih
etmiti. Badaddaki Abbas iktidarnn dyle bu devletiklerin hepsi tam mstakil hle
gelmi; Khiredeki halifeye sembolik bir hrmet gsterir olmutu30.
bb.Antik Romada
Antik Romada devlet arazisi krallk devrinde Roma ehri ile etrafndaki kk sahadan
ibaretti. Cumhuriyet devrinin sonlarna doru daha geni sahalara yaylm bir imparatorluk
mahiyetine brnd. Yine de devlet, Roma sitesidir ve ancak bu sitenin ahalisi Romaldr.
talyadaki dier sitelerin ahalisi devletin hukuk sahibi vatanda deildir. Bunlar ancak teba
veya mttefik statsndedir. Her birinde ahalinin stats ve tbi olduu hukuk farkllk
gsterirdi31.
1-talyada mnhasran Romallardan mteekkil sitelerle baz dier sitelere tam
vatandalk verilmiti32.
2-Latium mntkasnda oturanlarla Ltinler tarafndan kurulmu sitelere Ius Latini denilen
husus bir stat tatbik edilirdi. Romallar zaptettikleri arazide muhtariyeti haiz siteler kurar;

28

Hamidullah, I/274.
Hamidullah, I/298.
30
smail Hakk Uzunarl: Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, 4.b, Ankara 1988, 14-15.
31
Sadri Maksudi Arsal: Umumi Hukuk Tarihi, 3.b, stanbul 1948, 220.
32
Arsal, 226.
29

ouna Ltinleri iskn ederdi. Zamanla Ltin rkndan olmad halde kendisine bu rka ait
imtiyazlar tannanlara da Ltin denilmitir33.
3-Ltin olmayan baz siteler ise eski muhtariyetlerini tamamen kaybetmek suretiyle
Romaya ilhak olunmu; ahalisine de rey hakkndan mahrum snrl bir vatandalk stats
verilmitir (cives sine suffragio) 34.
4-talyada bir de Romaya malup olduu halde, i idarelerinde muhtariyet braklan
mttefik siteler vard (socii). Bu muhtariyetin snrlar anlama ile tesbit olunurdu. Bunlar d
siyasette Romaya tbi olmak, Roma dndaki devletlerle ittifak yapamamak, icabnda
Romayla beraber harb etmek zere asker vermek; Romann ithal ettii mallardan gmrk
almamak ve kendi namlarna para bastramamak artlaryla kaytl idi. Bunlar hem amme hem
husus hukuk bakmndan kendi kanunlarn tatbik ederdi. Dvlara mahall hkimler bakard.
Taraflardan biri Roma vatanda ise, dvya praetor nibi (praefectus juri dicundolar) bakard.
Bu muhtar site mefhumu, ehir etrafndaki kyleri de iine alacak kadar genitir. Her muhtar
sitede bir halk meclisi (comitia) ve Romann senatosuna mukabil curia adnda daim meclis
vard 35 . Bu muhtar sitelerin ou Kartaca tarafn tuttuu iin, M.E. 168den itibaren
muhtariyetlerini kaybetti. Arazisi msadere olundu. Ahalisi ise deditici (maluplar adyla yeni
bir zmre tekil ederek siyas haklardan tamamen, hukuk haklardan da ksmen mahrum edildi.
M.S. 90da talyada oturanlara Roma vatandal imkn getirildi36.
5-talya dndaki vilyetlere (provincia) halk meclisince seilen hkimiyet (imperium)
hakkn hiz yksek rtbeli bir proconsul veya propraetor muayyen mddet iin vli olarak
gnderilir; fakat vilyetin idaresi ekseriya mahall eflerin elinde braklrd. Cumhuriyet
devrinin sonlarnda 15 eylet vard. Ahalisi vatanda saylmayan, kendi mill hukukuna veya
Ius Gentiuma tbi olan bu eyletler de ksmd: a-Roma ile yaplan bir anlama ile i
muhtariyete sahip hr ve mttefik eyletler. b-Romann tek tarafl bahettii bir i
muhtariyete sahip hr ve muhtar eyletler. c-Muhtariyetten mahrum eyletler. Bir yer
fetholunduu zaman burann idaresi, ahalinin stats ve vergi toplama usul hakknda Roma
bir kanun nerederdi37.
mparator Augustus zamannda Roma lkesinde idarecisi senato ve imparator tarafndan
tayin edilen iki tip provincia (eylet) vard. Yahuda gibi uzak ve patrtl eyletler imparator;
teden beri Roma hkimiyetindekiler senato tarafndan tayin edilen bir magistratus (vli)
tarafndan idare olunurdu. Senato eyletlerinde (provinciae populi) buna eskiden olduu gibi
proconsul, propraetor veya promagistratus, imparator eyletlerinde (provinciae caesaris) ise
legatus denirdi. Senatonun tayin ettikleri vlilerin senatr olmas artt. mparator ise diledii
Romaly vli tayin edebilirdi. Senato vlileri eski consul veya praetorlar arasndan kura ile
bir sene iin seerdi. Vliler btn sitelerin hayatn kontrol altna tutar; yksek hkim
sfatyla adl ilere bakar ve vazifesi mddetince nasl hareket edeceine dair balangta bir
beyannme (edictum) nerederdi. Vlinin maiyetinde birka memur, bir tabur da asker vard.
Senato vilyetlerinde asker bulunmazd. Roma kendisine boyun emi bu eyletlerden
vergilerini demelerini ister; bunun dnda iilerine karmazd. Hepsi bu vergiyi toplamak
ve nizam korumakla vazifeli mahall hkmetini muhafaza ederdi. Her birinin merkez sitesi
vard. Eyletin tamam buradan idare olunurdu38. Msrn dier eyletlerden ayr bir stats
vard. Vlisi kaz ilerine ile uramazd. Buna imparatorun setii baka bir memur bakard.
33

Arsal, 226-227.
Arsal, 227-228.
35
Arsal, 228-229.
36
Arsal, 229-230.
37
Arsal, 231-235.
38
Charles Seignobos: Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, Trc. S. Tiryakiolu, stanbul 1960, 39-40.
34

10

Burada mal ilere bakmak zere imparator tarafndan procurator adnda bir memur tayin
olunurdu. Bu dier imparator eyletlerinde de vard ama buralarda sadece imparatora ait
emlki idare ederdi39.
IV. asr sonlarnda Roma mparatorluu theme adyla asker eyletlere taksim edildi.
Theme, her biri ticar, hukuk ve ml ilerle uraan kiinin yardm ettii vlilerce idare
olunurdu. Ltin istilsndan sonra merkez otorite sarsld ve her bir theme otonom bir eylete
dnt. Bunlarn yerine, Osmanl istils zamannda eldeki topraklarda imparator ailesi
prenslerince idare olunan despotluklar kuruldu. mparatora sadakat yemini etmekle beraber
her biri mstakil hkmdar gibi hkm srerdi40.
b.Osmanl Devletinde
Moollarn nnden Horasandan Anadoluya gelen Osmanllar, Seluklu hkmdar
tarafndan bat snrna bir u beylii hlinde iskn olunmutu. Moollar Anadoluya girip
Seluklu Devleti zaafa uraynca siyas btnln kaybeden memleket topraklar zerinde
grnte Konyaya bal, ancak neredeyse tamamen mstakil beylikler kuruldu. St ve
Domanii iine alan Osmanl ubeylii, nce Kastamonu Sipehslr (byk ubeyi)
obanoullarna balanmt. Seluklu Sultannn 683/1284 tarihli bir mlknmesi ile bu
stat tesbit olunmutu41. 688/1289 senesinde Seluklu Sultan, Osman Gziye ubeylerinin
hkimiyet almetleri olan tu, tabl (bando) ve menur (berat) gnderdi. Bylece Osman Gzi,
aslnda mstakil, fakat grnte dorudan Konyadaki Seluklu Sultanna, dolaysyla
Anadoluyu igal altnda tutan ve Tebrizde oturan Mool Vlisi ilhana ve bu vsta ile de
Pekindeki Mool/in Kaanna tbi oluyordu. 4 Cemzill 699 (27 Ocak 1300) tarihinde
Seluklu Sultan III. Aleddin Keykubadn, Gazan Han tarafndan hapsedilmesi zerine eski
Trk geleneine uygun olarak serhad beyleri Osman Gziye biat etti. Bu, tam istikll ve
kurulu tarihi kabul edilir. Balangcnda bir mddet imtiyazl/otonom devlet stats tecrbesi
yaayan Osmanl Devletinin bu sisteme yabanc olmad sylenebilir.
Abbas mparatorluunun ve de hnedan mensuplar arasnda iktidarn paylald
Seluklu ve sair Trk devletlerinin bana gelenleri yaamak iin Osmanl Devleti, bir yandan
sk bir merkeziyetilik takip etmi; dier yandan da farkl hususiyetlere sahip uzak eyletleri
otonomiye benzer tarzda idare etmeyi uygun grmt. Fetihten sonra Osmanl hkmeti
dorudan ilhak etmek yerine, bir takm siyas, tarih, iktisad, din ve ictima sebeplerle baz
topraklara imtiyaz tanm; ounda eski hnedanlar i banda brakmay tercih etmitir.
ou vaktiyle mstakil bir hkmet olan ve umumiyetle merkezden uzak ama stratejik
yerlerde bulunan bu eyletlerin bazsnda Mslman Trk nfusu da yok gibidir. Devletin ilk
asrlarndaki nfus azl nazara alnrsa, buraya yeni isknlar yaplamayaca da aktr. Biraz
da bu sebeplerle bunlara imtiyaz tannmtr. mtiyazl eyletlerin bu statleri farkl sebeplere
dayanr ve ounda bunlar mterek deildir.
Osmanl Devletinin klasik devrinde Eflak-Bodan Voyvodal, Krm Hanl, Erdel
Prenslii, Dobrovenedik Beylii ve Hicaz eriflii mmtaz eyletlerdi. Kafkasya ve
Grcistandaki prenslikler, Osmanl hkimiyetini tanm; bazen mmtaz bir eylet, bazen de
tbi bir prenslik olmutur. Bu devirde bir hayli devlet de Osmanl mparatorluunun siyas
39

Arsal, 373-374.
Tamara Talbot Rice: Bizansta Gnlk Yaam, Trc. B. Altnok, stanbul 1998, 112-114.
41
Ahmed Cevdet Paa der ki: Yurtluk ve ocaklk vechile tefviz olunan mlikne sahibinin tebas dorudan
doruya kendisini tanyp, o dahi sultan- asra tbi olarak umr- dhiliyesinde mstakil olurdu. Eski vakitlerde
ok eylet ve liv bu vechile tefviz olunurdu ve vlilerine ve mutasarrflarna mlk (melikler) denirdi
Padiahlarn, hakanlarn hkm altnda bulunan hanlardan emret-i mmtze sahibi olanlara da ah lkab
verilmitir. te bu kabilden olarak Erturul Beyin pederine Sleyman ah denilmi olduu gibi; bu kere olu
dahi Ebun-Nasr Osman ah diye telkb ve mstakil hkmdarlara mahsus olan evsaf ile tavsif edilmitir.
Kss- Enbiy ve Tevrih-i Hulef, st. 1969, II/498.
40

11

himyesi altna girmitir. eitli devirlerde sadece vergi deyerek veya baka bir ekilde
Osmanl metbuluunu tanyan Bohemya ve Lehistan (Polonya) Krall, Umman, Ae, Kagar,
Fas ve Bornu Sultanl gibi devletler imtiyazl eyletlerden saylmaz. Bunlarla mnasebetler
siyas himye veya asker ittifak erevesinde cereyan etmitir. Osmanllarn ilk devirlerinde
bir ara Bizans mparatorluu, Rumeli fetihleri srasnda da Srbistan Jupanl (prenslii),
Bosna Banl (prenslii), Hersek Knezlii (dukal), Karada Knezlii, Bulgar arl
Osmanl Devletine tbi olarak vergi ve asker vermi; ksa bir zaman sonra hepsi sradan birer
eylet olarak Osmanl lkesine ilhak edilmitir.
Mmtaz eyletler ayn byklkte olmad gibi, tek tipte de deildir. Saylar da farkl
zamanlarda deimi; artm veya eksilmitir. Ayrca her birinin hukuk stats zaman iinde
deiikliklere uramtr. Mesel Giritin stats, 1295/1879, 1304/1888 ve 1308/1891
senelerinde deimitir. Msr ve Sisam iin de ayn ey sylenebilir. Bazen (Trablusgarp gibi)
bu statnn geri alnp, eyletin sradan bir vilyete dntrld bile olmutur.
Mmtaz eyletlerin idar hususiyetleri, tarih ve siyas sebeplerle birbirinin ayn deildi.
Memleketeyn (Eflk-Bodan) gibi idarecileri bile stanbuldan tayin edilen ve det sradan
vilyet gibi ynetilenleri olduu gibi, Dobrovenedik gibi merkeze gevek balarla bal
olanlar da vard. Bazlarnda idareciler ya Krm gibi muayyen bir hanedandan gelir veya
Dobrovenedik gibi halk tarafndan seilir yahud da Eflk-Bodan gibi Bbli tarafndan tayin
olunurdu. Hepsinde de idareci tayininin Bblice tasdiki bahis mevzuu idi. Hepsinin
merkezle balants ncelikle vergi demek ve harb esnasnda asker vermekti. Erdel, Krm
gibi klasik mmtaz eyletlerin, baka devletlerle, hatta birbirleriyle eli tetisinde bulunduu
grlmektedir.
Mmtaz eyletlerin bir ksm Girit ve Sisam gibi ayr lisana, bayraa, maliyeye, adliyeye
ve hatta asker gce sahiptir. Bunlar idar deil, siyas adem-i merkeziyete misal vermek
mmkndr. Hatta Msr muhtariyet-i kmileyi hizdir 42 . Cebeli Lbnan, Tunus, ark
Rumeli gibilerinde idar muhtariyetle iktif olunduu sylenebilirse de, bu muhtariyet ile
siyas adem-i merkeziyet arasndaki izgi belirsizdir. Bulgaristan Emreti ile Msr
Hdiviyyeti bata olmak zere bu eyletler idare-i dhiliyelerinde muhtariyeti ve umur-
hriciyede dahi ksmen imtiyzt hiz bulunmaktadr 43 . Bulgaristan neredeyse ayr bir
devlettir. Nitekim bir demiryolu iletilme meselesinde mstakil bir devlete yakn hviyetle
konferansa katlmas kabul olunmutu44.
Bu eyletlerin hepsi iin muhtar (otonom/zerk) tabirleri kullanlmamtr. Muhtariyette,
mahall idarecilerin merkezin iradesi aranmakszn seilmesi bahis mevzuudur. mtiyaz ise
eylet idaresinde dierlerine benzemeyen baz statlerin varln ifade eder. Mmtaz
eyletlerde idarecilerin merkezin iradesi dnda tayini en azndan resmen- mmkn deildir.
Eylt- muhtre ve mmtze tbirleri iilerinde muhtariyet ve dilerinde imtiyazlar hiz
olduklarn ifade eder45.
Mmtaz eyletler birbirinden ok farkl statlerde olsa da hepsinin mterek hususiyetleri
vardr: Bir kere hi biri smrge deildir. Bilakis normal idar taksimatn baz imtiyazlar hiz

42

Musliheddin dil: Mukayeseli Hukuk- dare Dersleri, stanbul 1327, 435 (Nkl. Yayla, 108).
brahim Hakk: Hukuk- dare, C. I, 2. b, Derseadet 1312, 54.
44
brahim Hakk, 86.
45
Saltanat- seniyyenin zr-i himyet ve tbiiyetinde olub idare-i dhiliyelerince muhtariyeti ve umr-
hriciyece ksmen imtiyzt hiz olan Bulgaristan Emretiyle Msr Hdiviyeti ve Tunus Eyleti ve eylt-
mmtzeden madud bulunan Sisam Emreti ve muvakkaten Avusturya ve ngiltere devletleri idarelerinde
bulunan Bosna ve Hersek ile Kbrs Cezresi hric olmak zere bilcmle memlik-i hne emr-i idarece
vilyetlere, vilyetler livlara ve livlar kazlara taksim olunmudur. brahim Hakk, 54.
43

12

istisna unsurlardr46. kinci olarak statleri idar deil, siyas adem-i merkeziyete yakndr.
Kendilerine mahsus teri meclisleri bulunmamakla beraber, gerek idare vastalarnn tayini,
gerek husus hukuk sahasnda ve gerekse kendi zabta kuvvetleri ile asayiin temini gibi
hususlarda muhtariyete sahip olduundan, bir mahall idare stats saylamaz 47 . Mmtaz
eyletlerin, 1876 ncesinde de sonrasnda da belli bir hukuk sistemin paralar olmayp,
mahhas, ferd, bazen de i hukuku aan istisnalar eklinde grenler vardr48.
2.Klasik Osmanl Tara daresine Hkim Prensipler
1-Normal eyletlerde vliler merkezden padiah iradesi ile tayin edilir, gerektiinde
azlolunurdu. Halkn bu seimde rol yoktu. XVI. asrdan itibaren yerine oturan ve kul sistemi
denilen sistem, yani st seviyede mlk mirlerin saraydan yetimi kle veya devirme asll
kiilerden seilmesi, merkez idarenin gcn salamlatrmaktadr. Vliler, ekseriya zek ve
fizikiyle temayz edip saray akademisi hviyetindeki Endern- hmyunda tahsil grm;
muhtemelen harem-i hmyundan bir criye (sarayl) ile evlendirilip tara karlm
memurlard. Bylece kar-koca, saray terbiyesini tarada temsil edip yayma misyonunu da
stlenmi oluyordu.
2-nceleri vezirler sadece Divan- Hmyun zs olarak Kubbealtnda vazife yaparken;
XVI. asrdan itibaren Budin, Msr gibi byk ve mhim eylet vlilerine de vezir (paa)
rtbesi verilmeye baland. Sonradan btn vliler vezir rtbesi ile tayin olundu. Vezir
rtbesindeki vlinin fark, azledildiinde yenisi gelinceye kadar vazifeye devam edebilmesidir.
Bunun dnda vezir vlilerin dierlerine, Rumeli vlisinin ise hepsine stnl hiyerarik
deil, rtbe bakmndandr. Nitekim eyletlerin protokoldeki yeri fethedildikleri tarihe
gredir49. Sancakbeyi de sancanda vlinin btn fonksiyonlarn gren bir pozisyondadr.
3-Vlilerin salhiyetleri, bugnki vlilerden ok daha geni idi. Bulunduu eylette
merkez idareyi temsil eder; emniyeti salar; kendi salhiyeti iindeki tmarlar datr ve
bunlar murakabe eder; tmar ihtilaflarn zerdi. Bir kere eyletteki tmarlarn ounu vli
tevcih ederdi. Budin vlisi gibi baz vliler, ecneb devlet hkmdarlarna muhatap olup,
onlarda dorudan muhaberede bulunabilir; Van vlisi gibi vliler baz hudut ihtilaflarn
merkeze danmakszn kar tarafn murahhaslar ile oturup zebilirdi. Tevki Abdurrahman
Paa Kanunnmesinde beylerbeyinin vazife ve salhiyetleri yle saylmaktadr:
Beylerbeyiler mutasarrf olduklar eyletlerin de saltanat vekilleridirler. Sadrzam hazretleri cemi
memlik-i mahrusa zerinde nice hkiml-nfizil-emr ise her beylerbeyi dahi kendi eyletinde onun gibi
hkimdir. Kendi eyletine mteallik olan tevcht ve umru grrler ve vilyet kds fevt olsa sitneden kd
gelinceye dek buyrultu ile mvell nasbederler ve divan edip dv dinlerler ve kd efendileri huzuruna getirip
dinletirler ve istim iin buyrultu verirler. Ahkm- eriat- mutahharay icr ederler. Hfz- hrset-i riyet ve
zabt-u rapt- asker ve defi mezlim-i ahvl-i memleket ve umr- seyf-i siyaset bilklliye beylerbeyilere
mufavvazdr. Taraf- sultnden tevkl olunmu vliler ve hkimlerdir. Taht- eyletlerinde olan mer ve kudt
ve hkkm kendinin emrine muti ve rm olmaya memurdurlar Amma beylerbeyinin vezret-i vilyet-i
mmesi emirl-merdan ziydedir. Kendinin eyleti etrafnda olan beylerbeyi dahi ona mrcaat edip
fermnna inkyd gsterirler ve vezretle olan beylerbeyiler eyletlerinden mazl olsa sitneye gelinceye
dek dv dinleyip hkm-i vezreti icr eder Amma vezretsiz olan beylerbeyiler eyletlerinden mazl
50
olduklar gibi hkmetden skt olurlar .

46

Musliheddin dil, Mukayeseli Hukuk- dare Dersleri, 421 (Nkl. Yayla, 102). Bunlar smrgelerden ayran
en mhim fark ahalisinin umum hukuka tbi vatandalar statsnde saylmas ve eyletin asl vatan paras
olarak grlmesidir. ounda eylet gelirleri kendisine yetmedii iin merkezden takviye yaplmaktadr.
47
Nalbant, 144.
48
Yayla, 11. O halde merkeziyet kide, mmtaz eyletler eklinde tezhr eden adem-i merkeziyet istisnadr.
Yayla, 79.
49
Hezarfen Hseyin Efendi: Telhsl-Beyn f Kavnn-i l-i Osmn, Haz. S. lgrel, Ankara 1998, 114.
50
Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, Milli Tetebbu'lar Mecmu'as, I/3/1331/527-528.

13

4-Sancakbeyi, beylerbeyinin sancaktaki muadili olup, sancan mlk miri ve tmarl

siphilerin kumandan idi. Sancakbeyi konanda divan toplanp, sancan ileri mzkere
olunurdu. Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesinde beylerbeyinin vazife ve salhiyetleri
yle saylmaktadr:
Sancakbeleri dah vlilerdir, taraf- sultnden vekillerdir. Sancaklarnda dv dinleyb icr-y ahkm-
eriat ederler. Bunlar dahi hkmetde belerbeiler gibidir. Olduklar sancakda hfz ve hrset-i rayye ve zabt-urabt ve def'-i mezlim ve umr- seyf ve siyasetle me'murlardr. Lkin bunlar belerbeilere tbi'dirler. Velyet-i
51
mmeleri belerbei kadar deildir .

5-Beylerbeyi ve sancakbeyi, bulunduklar yerin hem mlk, hem de asker miri idi. Harb
ktnda, merkezden gelen emir istikametinde, eyletindeki tmarl askerleri toplayarak
sefere eerdi. Sefere giderken yerine mtessellim ve voyvoda adnda bir vekil brakrd. Bu
sistemin temelinde Osmanl mlk, ml ve asker unsurlarn birbiriyle sk irtibat yatmaktadr.
Nitekim arz gelirleri tmarl siphi tarafndan toplanp, karlnda asker beslenmektedir.
Siphiler, asker bakmdan sancakbeyi ve beylerbeyine baldr.
6-Beylerbeyi eylet merkezindeki konanda, merkezdeki Divan- Hmyunun kk bir
rnei olan ve eylet meselelerinin grld Paa Divan adnda bir divan toplard.
Burada asayii haleldar eden meseleler grlr ve bir takm sularn muhakemesi yaplrd.
Bu divann benzeri sancakbeyi tarafndan da kurulurdu. Eylet ve sancaklarda, kddan baka,
asayiten mesul suba, kenar defterdar, kenar mftisi, paa tezkirecisi (ktibi) ve halk ile
idare arasndaki irtibat temin eden ehir kethds bulunurdu. Lisan bilmeyen halka
tercmanlk yapmak zere mutemet bir ahs divanda yer alrd. Beylerbeyi ve sancakbeyi
baz dvlarn kdlar tarafndan kendi huzurlarnda dinlenmesini isteyebilirdi.
7-Vlilere merkez hazineden maa denmez; muayyen bir hs geliri tahsis edilirdi.
Vlinin maiyetine kap halk denir; bunlar kendisi seer ve maalarn da kendisi verirdi.
Bunlar beylerbeyi ile gelir ve onunla giderdi. Halk arasnda beylerbeyi ve vezirlerin
maiyetindeki zobu ve kap aalarna Osmanl tbir olunurdu 52 . Eyletteki btn memurlar
vli tayin eder. Kdlar bundan mstesnadr. u kadar ki, kd lnce, yenisi gelene kadar vli
(beylerbeyi) yerine bir vekil (mevl) tayin ederdi. Merkez memurlar iin tatbik olunan
liykat sisteminin zdd olan ve kayrma sistemi de denilen bu usul, ngilterede 1833e kadar
tamamen, bundan sonra ksmen tatbik olunmutur. Ganimet (Kazanan hepsini alr!) sistemi
adyla bugn Birleik Amerikada da byk lde cridir.
8-Beylerbeyi ve sancakbeyleri merkezden gnderilen mbirler vastasyla tefti ve
murkabe edilirdi. Bunlar da kendi beldelerindeki yn ve memurlar ayn ekilde mbirler
vazifelendirerek kontrol altnda tutard. Mbirler ikyet zerine gnderilebilecei gibi,
resen de vazifelendirilebilirdi.
9-Kaz kdlar, bulunduklar kaznn hem mlk miri, hem de mahkeme reisi idi.
Sancakbeyi ve beylerbeyinin maiyetinde olmayp, dorudan merkezden tayin edilir ve
merkeze kar mesul idi. Dorudan merkezle yazma yapard. Sefer hlinde kaz arazisinden
geecek ordunun ie temini ile mkellefti. Ayrca kaz hkimleri, Ortaa ve Yenia
Avrupa ehirlerinde olduu gibi belediye ileriyle de vazifelendirilmitir. Devlet, belediye
hizmetlerinin zaten ok inkiaf etmedii bir zamanda, bu ii ulemdan birisine vererek
ehirlerdeki muhtemel ekimelerin nne gemek istemiti. Mlk miri beylerbeyi ve

51
52

s. 528-529.
Baz halk edebiyat rneklerinde Osmanl ile alkal geen menfi ifadelerin; Anadolu halknn Osmanl
idarecilerini benimsemediklerine dellet ettii gr gerei aksettirmemektedir. Bu menfi imaj, vezir ve
beylerbeyi maiyetindeki Osmanl ad verilen memurlara aitti. Nitekim yksek mevki sahiplerinin yakn evre
ve maiyetlerinin, bu yaknlklarn istismar ederek, etrafa hain davrandklar her zaman grlmtr.

14

sancakbeyi olan eylet ve sancak merkezlerindeki kdlar da kaz iler dnda ehrin
belediye ileriyle megul olurdu.
Kdlar, muhtesip veya ihtisap aas denilen yardmclar vstasyla umum ahlk ve
dba aykr davranlp davranlmadn, halk salna riayet edilip edilmediini, evre
temizliini, binlarn nizma uygun olup olmadn, kle ve hayvan haklarna riyet edilip
edilmediini, esnaf ve tccarn l ve tartda dil davranp davranmadn, karaborsa yaplp
yaplmadn, narha uyulup uyulmadn, ayrca umum yollar kontrol ederdi. cap ederse
mesullerine ve sululara cez verirdi. Muhtesiplik, baz devlet memuriyetlerinde ve amme
hizmetlerinin grlmesinde det olduu zere, her sene iltizam usulyle, bir mebl
karlnda gvenilir birisine ihle olunurdu. htisap aas, iyeri ama ruhsat verir, esnaf
tefti eder, esnaf vergilerini toplar, ibdetlerin icrsn kontrol eder, ihracat yasa olan
mallarn satna ve kk ocuklarn altrlmasna engel olur, para ryicine dikkat eder,
posta ilerine ve amme salnn muhafazasna nezret ederdi. Kk ehirlerde ve kazlarda
suba, polis ve zabta ileri yannda, ihtisap aasnn vazifesini de yerine getirirdi. htisap
aal XVI. asrdan sonra kapkullarndan birine iltizam olunur; buna ihtisap muktaas
denirdi. Muhtesip bu i iin dedii paray, ihtisbiyye rsmu denilen denilen ve esnaftan
alnan bac ve cermelerle karlard.
1826 senesinde htisap Aal Nizamnmesi ile htisap Nezreti kurularak ihtisab aas
sadrzama baland. 1846da Zaptiye Miriyeti kurulup, ihtisap aal buraya baland.
1854de htisap Nezreti ilg olundu ve Avrupadaki belediye tekiltnn benzeri olarak
stanbul ehremneti kuruldu. Belediye tekilt, taraya da temil edildi. ehreminini
hkmet tayin ediyordu. Belediye, toplad vergileri mliyeye dyor; kendisine mliyeden
tahsisat veriliyordu. ehremnetinin meclisi; ayrca maiyetinde mhendis ve kavaslar vard.
1857de ehremnetine bin ve kadastro ilerinde yardmc olmak zere Beyolunda Paris
modeli Altnc Daire-i Belediyye kuruldu. Sonra 1868de bu daire rnek alnarak stanbul 14
belediye dairesine ayrld. 1877de Vilyt Belediyye Kanunu karld. Buna gre belediye
reisini, zlar halk tarafndan tayin olunan belediye meclisi seiyordu. Kanun, belediyelere,
imar ilerini tanzim ve kontrol, nfia (bayndrlk), tenvirat (aydnlatma), tanzifat (temizlik),
belediye mallarnn idaresi, emlk tahriri (yazm), nfus saym, pazar ve esnaf kontrol,
hfzsshha tedbirleri alma, mezbaha kurma, mektep ama, yangn sndrme, belediye
vridtn (gelirlerini) tahsil etme vazifelerini yklyordu. Belediye tekilt, cumhuriyet
sonrasnda da bu hliyle faaliyetine devam etmitir53.
1876 Kanun- Esassi umur- belediye dedii belediye ilerini seimle teekkl eden ve
icra karar almaya salhiyetli belediye meclislerine brakmtr (m. 112). Belediyeye dair
hkmler vilyt bal altnda tanzim olunmakla beraber tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezif
usulnn dnda adem-i merkeziyeti bir tarzda cereyan etmitir. Vaktiyle vakflar vstasyla
yrtlen iler belediyeye verildiinden, mahall halkn kendi ilerini grmesi olarak
dnlm ve merkez hkimiyetin paylalmas olarak grlmedii iin daha msamahayla
karlanmtr54.
10-Her eyletin vridat ncelikle kendisine harcanr; artan merkeze gnderilir; artmazsa
bununla iktif edilerek merkezden takviye bahis mevzuu olmazd. Bu sebeple geliri yksek
eyletlerin daha mamur olduu grlr. Toplanan gelirlerin merkez hazineye girip, buradan
datlmas zamann icaplar gerei imknszd 55 . Arzinin mhim ksm kt olunarak
53

Ziya Kazc: Osmanllarda htisap Messesesi, stanbul 1987, 188-192; lber Ortayl: Tanzimattan Sonra
Mahalli dareler, Ankara 1974, 163 vd.
54
Yayla, 98-100.
55
Mbahat Ktkolu: Osmanl ktisad Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Edt. Ekmeleddin
hsanolu, stanbul 1994, 520, 543.

15

iftilere kirya verilir; kiry kt (tmar, zemet veya hs) shibi toplar; karlnda
muayyen asker beslerdi. Hs gelirleri ise ya bir yksek memura, ya da bir amme hizmetine
tahsis edilirdi. Bylece hem yksek memurlarn maalar, hem de asker harcamalar merkez
bteye girmeyen gelirlerden karlanm olurdu. Msr, Badad, Habe, Basra, Yemen, Lahsa,
Tunus, Trablusgarb, Cezyir gibi slyneli eyletlerde, toplanan gelir bata mahall
memurlarn maalar olmak zere ncelikle eyletin masraflarna harcanr; kalan ksm
merkeze gnderilirdi. Osmanl btelerinde de sadece merkez hkmet kasasna giren ve
kanlar gsterilirdi. Eyletlerin kendi ml ileri, oradaki brolar tarafndan mahall idareciler
nezretinde yrtlrd. Bu da eyletlerin idar olduu kadar ml bakmdan da mstakil bir
yapya sahip olduunu gsterir56. Bugn Birleik Amerikada da byledir.
11-Her eyletin hususiyetine gre ayr arzi, vergi ve cez kanunlar tatbik olunabilirdi.
Osmanllar fethettikleri baz beldelerin mahall hukuklarn ve kanunlarn ilg etmeyip,
yerinde brakmlardr. Bylece yeni fethedilen mntkalarn halk tamamen yabanc olduklar
bir hukuk sistemiyle ba baa braklmamlardr. Mevcut hukuk kideleri ile rf ve det
prensiplerini zamanla Osmanl hukukuyla btnletirmeyi hukuk realitesi asndan daha
uygun bulmulardr 57 . Ancak bunlar ok mahdud saydadr ve muteberiyeti er hukuka,
Osmanl hukukunun umum prensiplerine aykr olmamakla kaytldr. Akkoyunlu Hkmdar
Uzun Hasan Beye ait kanun (Kanun- Hasan Padiah), Dulkadirolu Alddevle Bey
Kanunu ve Memlk Hkmdar Kaytbay Kanunu Osmanl fethinden sonra da bir mddet
tatbik olunmutur. Hatta Bizans mparatoru III. Leo (717741) zamanndan kalma Nomos
Gergikos adl zira kanunlar, Osmanl hkimiyetinden sonra da Balkan memleketlerinde
tatbik olunmutur. Nitekim Srbistan (ve Yunanistan) kral Stefan Duann Bizanstan
istikllini aldktan sonra 1349 ylnda hazrlatt Duanov Zakonik adl Roma hukukuna
dayal kanun, 1459da kurulan Osmanl hkimiyetinden sonra da Srbistandaki Srp asll
vatandalar iin tatbik olunmutur. Osmanl hkimiyetindeki Bodan Voyvodas Vasil
Lupunun hazrlad (1646) Carte romnesc de nvatur dela pravilele mprteti
adndaki cez kanunu ile Eflk Voyvodas Matej Bazarabn hazrlatt Bizans hukuku
tesirinde cez, zir ve meden hukuk hkmlerinden mteekkil Nomocanon (Indreptarea
legei, 1652) buralarda tatbik olunmutur.
12-er hukuk btn eyletlerde cri olmakla beraber, Anadolu ve Rumeli dndakilerde
resm mezhep olan Haneflikten baka Snn mezhepler de tatbik olunurdu. Mahkemede
diledii mezhebin tatbikini isteyememekle beraber, bu mezhepten kdya gitme imkn vard.
Nitekim Hanef olmayanlarn ekseriyette bulunduu Gneydou Anadolu, Suriye, Irak,
Arabistan, Kuzey Afrika gibi beldeler fethedilince; buraya Hanef Kds riysetinde, bu
mezheplerden de nipler (kd vekilleri) tayin edilerek bilhassa ahvl-i ahsiye ve hukuk
dvlarnda bu mezheplerin tatbikine imkn verilmitir. u kadar ki, bu niplerin verdikleri
hkmler, Hanef Bakd tarafndan tasdik olunmadka infaz edilemezdi58.
13-Gayrmslim vatandalarn baz klfetler karlnda bir takm imtiyazlar vard.
Dvlarnda ruhn mercileri salhiyetliydi. Burada tatbik edilen hukuk, o cemaatin din
metinlerinden elde edilmi kanunlard. Ruhn meclisler, kendilerine tbi cemaatin doum,
lm ve evlilik kaytlarn tutar; vasyetnme ve vakfnmelerini tanzim ederdi. Cemaat
mahkemesi denilen bu mercilere mracaat aile hukuku bakmndan mecbur, bunun haricinde
kalan dvlarda ihtiyar, yani iki tarafn rzasyla idi. ki zimm veya ecnebnin dvs
Osmanl mahkemesine gelecek olursa, burada dinlerine ait hkmler nazara alnr; mesel
56

Ortayl, Trkiye dare Tarihi, 163-164.

mer Ltfi Barkan: Kanunname, slm Ansiklopedisi, VI/194.
58
M. kif Aydn: Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Edt. Ekmeleddin hsanolu,
stanbul 1994, 407.
57

16

Mslmanlar iin mal tekil etmeyen arap, domuz eti, dinleri msaade ettii iin bunlar iin
mal kabul edilir ve haksz fiil hlinde tazmin ettirilirdi. Yksek rtbeli din adamlarnn
gerektiinde muhakemesi Divan- Hmyunda yaplr; kendilerine cezlarn infaz
hususunda da baz imtiyazlar tannrd. Bundan baka ruhn reisler, gerek ruhban snf,
gerekse halk (laikler) iin dinlerin gerei olan aforoz, teln gibi cezlar verebilir; infazn da
Osmanl makamlar yapard. Hristiyan din adamlarnn vefatnda mal varl kiliseye kalrd.
Gnmzde ok hukukluluk olarak adlandrlan bu prensibin bugn de tatbiki, ada
devletler tarafndan tartlmaktadr59.
14-Osmanl lkesinin byk bir ksm getirdii gelirlere gre tmar, zemet ve hs adyla
paralara ayrlmtr. Devlet, hizmetlerinden dolay mkfatlandrmak istedii ahslara
bunlardan bir tane tahsis ederdi. Kendilerine tmar ve zemet tahsis edilenlere siphi denirdi.
Bunlar, mutasarrf bulunduklar tmar veya zemet snrlar iindeki vergileri ve arzi
kirlarn toplar; bunlar merkeze gndermeyip karlnda asker beslerdi. Hs, daha ziyde
padiah, hnedan mensuplar, vezir, vli gibi yksek rtbeli memurlara maa olarak tahsis
edilirdi. Bunlar hslarna gidip oturamayacaklar iin, bunu kethd, voyvoda, mtesellim,
muhassl gibi vekiller vstasyla idare eder ve asker beslemekle mkellef de tutulmazlard.
Grlyor ki devlet arzisinin bir ksm asker harcamalara tahsis ediliyor; geri kalan
ksmndan da yksek memurlarn maa karlanyordu. Para ekonomisinin gelimedii bir
zaman iin gayet normal olan bu durum, amme gelirlerinin ayrca toplanp hazineye aktarlma
zorluunu bertaraf etmektedir. Gerek tmar sisteminin varl, gerekse idar uzuvlarn buna
gre kurulmas idarenin kendi iinde bir yerinden idare realitesi tekil etmi ve bu da Osmanl
Devletinin kat merkeziyeti bir yap sergilemesini engelleyen sebep olmutur60. Tmarlarnda
asayii temin eden, bazen vergileri de toplayan sipahiler, merkez otorite tarafndan sk bir
kontrol altndayd. Bu tmar ve zeametler her eylette farkl hususiyetler gsterirdi.
Tanzimattan sonra tmar usul kaldrlarak, toprak kirlar da dhil olmak zere ou
hazine vridtnn toplanmas hkmete en yksek bedeli deyene ihle edildi. Buna iltizam
denir. ltizam daha evvel de mracaat edilen bir usuld. Aar, anam, gmrk gibi gelirlerin
toplanmas ihleye karlr; kefil ve ipotek gstererek devlete en yksek mebla demeyi
vaad eden emin bir kimse iltizm alrd. Mltezim, hkmete bir mikdar pein para
(muaccele) derdi. Gerisini (meccele) mebla topladktan sonra derdi. Meblan umulduu
gibi olmad zaman mltezim zarar ederdi. Mltezimler, hkmete tesbit edilen ve ellerine
verilen resm belgenin imzs kuyrua benzedii iin kuyruklu sarraf denilen bankerlerden
birini kefil gsterir; deme zaman gelince devlet bu sarraftan alacan alrd. Bu sebeple
sarraf ve mltezimlerden halka zulmn menba hline gelmi ve Tanzimat ile iltizam
lavolunup merkezden muhassl (tahsildar) gnderilmi; ancak bu da yrmeyince iltizam
usulne dnlmtr61.
Klasik devirdeki eyletlerin bazlarnda tmar usul tatbik olunmazd. Msr, Badad,
Habe, Basra, Yemen, Lahs, Tunus, Trablusgarb, Bingazi, Cezirigarb slyneli idi. Bunlara
mstesn eyletler denirdi. Buradaki arzi iin nceden ne muamele yaplm ise ylece
braklm; ahlisi de teden beri dedikleri vergileri demitir. Hicaz ve Basra r, dierleri
hara arzisi idi62. Bu eyletlerin ounda vli mahall beylerin zerinde Avrupadaki kral
nibi (vice roi) statsnde idi. Bunlarda ayrca kd, defterdar ve yenieri garnizonu da
bulunurdu. Vliler, toplanan vergilerden mahall harcamalar yapar; kalann (slyne)
59

Macit Kenanolu: Osmanl Millet Sistemi, stanbul 2004, 203 vd; Ekrem Bura Ekinci: Osmanl Hukuku,
stanbul 2008, 318-319.
60
Nalbant, 116.
61
Ziya Karamursal: Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara 1940, 202-203.
62
Karamursal, 173.

17

merkeze gnderirdi. Tunus gibi bazlarnda gelirler giderleri ancak karladndan, merkeze
pek deme yaplmamtr.
Bir de serbest eyletler vard ki bunlar yurtluk, yurtluk-ocaklk ve hkmet olarak idare
edilen Dou Anadoludaki baz mahall beyliklerden mteekkildi. Tmar ve zemetler,
yurtlukta beye kayd- hayat artyla verilirdi. Yurtluk-ocaklklarda ise bey ve ilesine mr
boyu ve irs olarak verilirdi. Sancak mnhal olunca (boalnca) bakasna verilmez; beyin
oullar, kardeleri ve yakn akrabasna verilirdi. Arziyi satamaz, balayamaz,
vakfedemezdi. O yerin rf vergileri kendisine ait olurdu. Mstakil beylerden zabtedilen
yerlerde sadkatleri grlen bey hnedanlarna verilen yurtluk-ocakln tmardan fark,
mutlaka bir hizmet karl olmamas, tevcihin geri alnamamas, sahibinin idar ve baz
artlarla bir dereceye kadar kaz haklar hiz bulunmas idi. Saman, Kulp, Itak, Tercil,
Mihrani, Pertek, apakur, ermik beylikleri gibi. Hkmetlerde ise tmar ve zemet yoktu.
Bunlar bey ve ilesinin mlk gibi idi. Merkeze muayyen vergi der ve asker verirdi. Harb
esnsnda hangi eylette bulunuyorlarsa o eyletin beylerbeyisi ile harbe giderlerdi. Cizre,
Gen, Bitlis, mdiye, Mahmudiye, Hakkri, Eil, Palu beylikleri ile ldr eyletindeki drt
sancak byleydi. Van, Diyrbekr ve ehrizorda da drtyz kadar airet reisi vard ki, derece
itibariyle sancakbeyi ile zemet sahipleri arasnda kabul edilir; sancakbeyi ile harbe gider;
vefatlarnda dirlikleri oullarna, yoksa en yaknlarna verilirdi. Slyneli eyletler yannda,
yurtluk-ocaklk diye bilinen sancaklarn merkez hkmet ile irtibat, dierlerine nazaran daha
zayftr.
15-Mden ocaklar, tuzlalar (memlehalar), gmrkler, dalyanlar, darphneler gibi senelik
olarak muayyen nakd gelir getiren yerlere muktaa (kesim) denirdi. Muktaalar, tmarda
olduu gibi, bir bedel karlnda ihleyle kirya verilir; yani muvakkaten temlik edilirdi.
Muktaann getirdii gelir ile yatrd bedel arasndaki mikdar mltezimin kr idi. XVII.
asrdan sonra muktaalar kayd- hayat artyla (mlikne) verilmeye baland. Bu da tarada
tmarllardan baka resm g ve servet sahibi bir zmrenin tremesine sebep oldu. Tmar
kaldrlp mir arazinin de iltizama verilmesi, bu zmreyi daha da glendirdi63.
16-yn, halkn ileri gelenlerine verilen isimdir. Osmanl Devletinde tarada her ehir ve
kasabada ahli tarafndan seilen ynlar bulunurdu. Bunlara ehir kethds da denirdi.
Kanun Sultan Sleyman devrinden itibaren, halkn itimad ettii, servet ve kudret sahibi
ynlar, vergilerin tahsilinde ve memleket masraflarnn tevziinde vli ve kdlarla halk
arasnda irtibat temin eder; ehl-i rf denilen hkmet memurlarna kar, halkn koruyucusu
mevkiinde bulunurdu. ynlarn vefatndan sonra da, hnedanndan veya mensuplarndan
birisi yerine geerdi. ynlar, merkez hkmetin zayflamasyla g kazand. XVIII. asrda
vlilerden beylerbeyi, vezir ve hnedan hslarn idare etmek zere mtesellimlik ve
voyvodalk elde ettiler. Boalan ve yeniden verilmeyen tmarlar iltizam yoluyla elde ederek
glerine g kattlar. Tmarn kaldrlmasyla arzi ve muktaalar mltezim sfatyla
ellerinde toplayan ynlar, tarada mhim bir otorite tekil etmeye balad. Zamanla da
bulunduklar yerde mstakil hareket etmeye, hkmetin nfuzunu hie saymaya baladlar.
Bylece ynlar mtegallibeye dnt. Bu hlin feodal bir manzara arzettiini syleyenler
vardr64. Sultan II. Mahmudun koyu merkeziyeti tatbikatnn arkasnda yatan sebeplerden
birisi de bunu ortadan kaldrma endiesidir.
17-Osmanllarda slm telkkilere uygun olarak devlet iktisad hayata karmayarak,
ticaret ve sanayi ile uramam, bu sahay husus teebbse brakmtr. Bu sistem retimde
mmkn olduunca zel teebbs; mill gelirin ferdlere taksiminde de sosyal adaleti esas
almaktadr. bdet, maarif, salk gibi amme hizmetleri umumiyetle hayrsever ahslar
63
64

Ktkolu, 545.
Onar, II/662.

18

tarafndan yaptrlan vakflar yoluyla yerine getirilmitir. Devlet dorudan bu ie karmam;

ancak vakflar desteklemek zere baz devlet arzisinin gelirlerini buraya tahsis etmitir.
Vakflarn idaresi tamamen vakfedenin kotuu artlar erevesinde mtevelli tarafndan
yrtlrd. Devlet bunlara mdahale etmezdi. Vakflarn devletten ayr bir hkm ahsiyete
sahip bulunmas ve ehirlerdeki dkknlarn ekseriyetinin vakf mlkiyetinde olmas, mahall
idarelerde adem-i merkeziyeti bir havann varlna delil saylmaktadr.
18-Antik Roma ve Bizanstaki gibi kontroll ekonominin hkim olduu Osmanl
Devletinde isteyen esnaf, istedii zaman ve yerde dkkn ap sanat icr edemezdi. Kontroll
ekonomide istihsal (retim), isizlik, pahallk ve ktla engel olarak sosyal dengeyi temin
endiesiyle, eit ve mikdar bakmndan snrlandrlmtr. retilen maln kalitesi ve rekabet
de kontrol altndadr. Bu kontrolleri temin iin de esnaf sk bir ekilde tekiltlanmtr.
Bylece arzu edilen kontrol esnaf kendisi temin eder; devlet de bunu denetler. ehirlerde
dkkn ve imlthne says dondurulmutu. Mesel stanbulda, 200 terlikinin bulunduu
XVII. asr ortalarnda ne yeni bir terliki dkkn alabilir; ne de dkknlardan biri
kapanabilirdi. Hatta dkknlar hviyet deitiremez; mesel emberlitataki bir terliki
dkkn, arkapya nakledilemezdi. Bunun iin devletin izni aranrd. Bu snrlandrmaya
ustalk veya XVIII. asr bandan itibaren gedik usul denilmektedir. Gedik, ticaret ve
sanatkrlara devlete tannm bir imtiyaz idi. Esnaftan biri lnce, dkkn banda bulunup
almak artyla evldna kalrd. Evld yoksa veya ocuk baba mesleini terketmi ise, o
gedik boalm saylr; o ii yapmaya lyk bir kalfaya devrolunurdu. Zamanla enfiye, ttn,
kuru kahve, alkoll iki sat, sarraflk, tabiblik, eczclk, simkelik (gm ilemecilii)
gibi stratejik grlen mesleklerde devir teslim ileri hkmetin nezretinde yaplmaya
balanm ve bugnki ruhsatnmeler gibi resm senedlere balanmtr. Her esnaf zmresinin
gedik sahibi ustalarnn kurduu, tark-i ftvvet denilen; sonradan da esnaf loncas adn alan
bir tekilt vard. Lonca ile hkmet arasnda irtibat esnafn kendi arasndan setii kethd
(khya) temin ederdi. Hkmete esnafa yaplacak tenbihler, esnaftan istenecek yardmlar,
narhlar, esnafa kethdlar tarafndan bildirilirdi. Kethd, ayrca esnafn kanun ve nizamlara,
kalite ve narha riayet edip etmediini de kontrol ederdi. Esnafn istek ve ikyetlerini
hkmete bildirirdi. Tanzimattan sonra liberal ekonomiye geilince lonca usul gevedi.
1909 tarihinde loncalar kaldrld. Cumhuriyetten sonra yerlerini esnaf cemiyetleri ve ticaret
odalar ald.
19-Anayollar zerindeki derbend denilen tehlikeli geitler, ekya ve soyguncularn
faaliyeti iin elverili meknlar olduu iin, Seluklular zamannda buralarda yol emniyetini
temin maksadyla kk karakollar eklinde derbend tekilt kurulmutu. Derbend, tmar
arzisi veya sahipsiz topraklar zerinde ise, oraya yakn bir ky halkndan bazs veya hepsi,
derbendi muhafazaya memur edilir; karlnda bir takm vergilerden muaf olurdu. Eer
burada bir ekylk hdisesi vuku bulur ve bir yolcunun mal alnrsa, derbendiler tazmin
ederdi. Bu bir nevi ticaret sigortas idi. Zamanla derbend tekilt yetersiz kald iin
kaldrlm; yerini zaptiyeler almtr.
20-Anayollar zerine, her bir gnlk mesafede (takriben 35 km) menziller vard. Yolcular
buradaki vakf hanlarnda geceler, atlar yemlenir, ertesi gn yollarna devam ederdi. Vakf
han yoksa sivil ahslar yaptrdklar ve ilettikleri menzil karlnda vergiden muaf tutulur,
gerekirse tahsist da alrlard. Ordu sefere ktnda, gerekirse bu menzillerde konaklard.
Haber ve mektup gtren ulaklar ve posta tatarlar, atlarn bu menzillerde bekleyen mr
atlarla deitirip, sratle yollarna devam ederlerdi. Bylece imparatorluun en uzak
mesafelerine ksa bir mddet zarfnda haber gndermek mmkn olurdu. Menzillerde devletin
tayin ettii ve vergi muafiyeti karlnda alan hizmetliler ile evre halkndan creti
mukabilinde alan kimseler bulunurdu. 1829da menziller ilg olunup; haberleme ileri
yeni kurulan Posta daresine tevdi edildi. Posta ileri gerektiinde iltizama verilerek

19

yrtlrd. Bunlar tadklar yk ve mektuplar iin alcdan cret alrd. Ecnebilerle ait
postahneler de vard. Bunlarla rekabet, resm posta tekilatnn gelimesini salad.
21-Son zamanlarda bir takm amme hizmetleri (tramvay, demiryolu, ehir suyu, havagaz,
elektrik gibi) imtiyaz usul ile hkmete en yksek bedeli deyen husus irketlere ihle
olunarak yerine getirilmeye baland. irketler bu hizmetler iin altyapy kurar ve cret tahsil
ederdi. Bu hizmetler, devlete vergilendirilir; devlet irketleri kontrol eder, mukaveleye aykr
davranan irketin imtiyaz fesholunurdu. Bu bakmdan hizmet adem-i merkeziyeti prensibinin
tatbikine tesadf etmek mmkn deildir. Ancak son yllarda posta ve telgraf gibi nezretler
eliyle yrtlen ilerde, hizmet adem-i merkeziyeti prensibinin izlerini grmek mmkndr.
1922 senesinde o zaman Drlfnn adn tayan stanbul niversitesine hkm ahsiyet
tannmtr. dar ve mal muhtariyeti hiz Drlfnn, hizmet adem-i merkeziyeti esaslar
zerine faaliyet gsterdikten sonra, 1933 reformu ile muhtariyetini kaybetmitir65.
3.Son Asrda Osmanl Tara daresi
A.Sultan II. Mahmud Devri66
Osmanl idaresinin sk merkeziyeti hususiyetleri zamanla sarslmaya balad. Bunun
arkasnda siyas ve asker zaafn yatt sylenebilir. XVI. asr sonlarndan itibaren ateli
silahlarn yaygnlamasyla eylet askerinin ehemmiyeti fevkalde azalm, tmar sistemi
ke gemitir. Vliler kendi kaplarnda maalarn kendilerinin verdii bir ordu beslemeye
balamtr. Mesel II. Viyana Kuatmasn takip eden bozgunun ardndan, artk merkeze
gvenemeyen Bosna gibi snr vilyetlerinin kendi savunmas iin tekiltland ve kendi
mahall liderlerini kard grlr. Bir baka deyile, klasik devlet yapsndaki adem-i
merkeziyeti unsurlarn varl, XVII. asrdan itibaren adem-i merkeziyetin hkim olduu bir
dzenin kurulmasn kolaylatrmtr67.
Ekonomik zlme, mahall hizmetlerin eskisi gibi yrtlmesini engellemitir. Artk yeni
devlet telkkisi ve ehir hayatndaki gelimeler, amme hizmetinin muln geniletmitir.
Modernlemenin getirdii yenilikler, amme hizmetinin mahall erevede yrtlmesi
imknn ortadan kaldrmtr. Bu da merkeziyeti temaylleri desteklemitir 68 . Bu sahada
Fransadaki gelimeler Osmanl lkesine de aksetmitir. Fransada eski rejim, Osmanl
Devletine benzer bir adem-i merkeziyetilii benimsemiti. htill ve imparatorluk devrinin
devlet telkkisi ise, devleti fiziktesi bir varlk, bir entite olarak grmekte, hkimiyet ve
kudretin tek sahibi kabul etmekteydi. Zamanla iler deiti. Devlet, kiilere yaklaan, her gn
onlarla yz yze gelen ve aradaki esrar perdesi kalkt iin de prestijinden biraz kaybeden bir
messese hline geldi. Bunun neticesi de tabiatyla adem-i merkeziyettir. Devlet artk her eye
yetiememektedir. Baz mahall ve seilmi makamlar, baz hizmetlerin ayrlmasyla ortaya
kan messesseler tesir kazanmtr69.
XVI. asr sonlarndan itibaren vezir rtbelilerin says artt halde, eylet says sbit
kald iin, unvanlarna lyk vazife verilemeyince, baz sancaklar eyletlerinden ayrlp
arpalk olarak bu vezirlere tevcih edildi. Bu vezirler ise sancaklarna bizzat gitmek yerine,
mtesellim (kaymakam) adyla vekiller gnderdiler. Sancaklarn byle mlhak kazlarna
gnderilenlere de voyvoda denirdi. O zamana kadar mtesellim ve voyvodalar sadece
beylerbeyi ve sancakbeyi sefere gittiinde eylet ve sancak vridtnn toplanmas hususunda
veklet icra ederdi. XVIII. asrda byle sancaklarn says artt ve bazs merkezden tayin
65

Onar, II/715.
Hukuk tarihileri Tanzimat Devrine umumiyetle Sultan II. Mahmuddan itibar ederlerse de, iki devir arasnda
tara idaresi bakmndan baz farkllklar olduundan burada ayr ele alnd.
67
Ycel, 699.
68
Nalbant, 136.
69
Yayla, 56.
66

20

edilen mtesellimlerce idare olunur hle geldi 70 . Zamanla mtesellimler de vazifelerini

iltizama vermeye balad. nce adliyede tatbik edilen bu usul, taralarda merkez otoritenin
silinmesinde mhim rol oynamtr71. Nitekim mtesellim ve voyvodalk ilk zamanlar avu,
kethd, silhor, mhrdar gibi yakn evreye yahud akrabaya tevdi edilirken, kendilerine
mal vazifeler yklendii XVIII. asrdan sonra dergh- li kapcbas gibi mhim rtbede
kimselere verilir oldu. Osmanl sisteminde mlk vazife alacak kimseler nce sarayda terbiye
olunup, sonra saray hizmetinde istihdam edilir; liyakat gsterenler srasyla blk aal,
zengi aal (mirlemlik), imrahorluk, kapclar kethdl, kapcbalk gibi mhim
vazifelerde bulunduktan sonra taradaki vezirlerin maiyetine gnderilir; muvaffakiyetleri
nisbetinde terfi edilirdi. Sancaklarn mtesellimlikle idare olunmasyla, bu pyelere gelmeyen,
yndan, hatta rastgele kimselere bu vazife verildi. Bu da mlk idarede bozulmaya yol at72.
XVIII. asrdan itibaren Divan- Hmyun fonksiyonunu tamamen kaybetmi; sadrzam,
vazife sahas belirsiz genilikte olduu iin giderek glenmiti. Merkeziyeti idareyi tekrar
tesis etme endiesini tayan Sultan II. Mahmud, 1838de bunun yerine mevzuat hazrlama ve
memurlar muhakeme etmek zere Meclis-i Vly kurdu. Kabine usuln getirdi. Sadrzam
artk Avrupadaki babakanlar gibi alacakt. Eski yksek rtbeli memurluklar sadrzama
bal birer nzrla dntrld. eyhlislm da artk mstakil bir istiare mercii olmaktan
karlp kabineye dhil edildi. Bylece siyas darbelerde aktif rol oynamaya msait ilmiye
snf da tamamen merkez idarenin kontrolne alnd.
Sultan II. Mahmud tahta kar kmaz, ynlar ile bir sulh yapmaya mecbur kald. Sened-i
ttifak ad verilen bu muslahadan ksa bir mddet sonra, padiah ynlarn nfuzunu krmaya
ve merkez idareyi tekrar tesise de muvaffak oldu. len ynlarn yerine vrisinin gemesine
engel olarak, merkezden adam tayin etti. Baz ynlarn zerine ordu gnderip ele
geirilenleri srgne yollad. Gl ynlar da birbirine drerek saf d etti. ynlk
yerine de 1833den itibaren ky ve mahallelerde muhtarlklar tekil edildi. Mamafih ynlarn
ou, muhtarlk, voyvodalk, mtesellimlik gibi memuriyetleri elde ederek veya mltezimlik
yaparak sosyal ve ekonomik nfuzlarn ksmen korumaya muvaffak olmutur. Sultan II.
Mahmudun slahat, klasik devrin tevsi-i mezuniyeti telkkisine bir reaksiyon olarak
domu; bylece vlilerin glenerek merkezle balarn koparmasnn nne gemeye
allmtr73. Bu da krtasiyecilik gibi merkezlemenin tabi neticelerini dourarak baka
problemlere yol amtr.
Merkez hkmetin mstakil ve serbest hareketini engelleyen Yenieri Oca kaldrlarak
mecbur ve gnll askerlie dayal muntazam ve merkez bir ordu kuruldu. Bu da vlilerin
merkezin emirlerine tamamyla uymalarn temin ederek mlk idare slhatn kolaylatrd.
Eyletlerin bana mirler tayin edilerek, eyletin mlk, asker ve mal ileri bunlarn
uhdesinde birletirildi. Bylece merkeziyetilik mahdut bir ekilde tatbike alld ve
masraflara karlklar bulunarak halkn zerindeki yk hafifletildi ise de, bu usulden de
beklenen fayda elde edilemedi. Eylet vridt iltizam usulyle toplanrd. Bylece iktisad
hayat tamamen mirlerin inhisarna girdi. ltizam mikdarlar zamanla arttrlarak halk tekrar
ar ykn altna girdi. Mal bakmdan g elde eden mirler tekrar mstakil birer hkmdar
hline geldi74.
B.Tanzimat Devri
70

Talt Mmtaz Yaman: Osmanl mparatorluu Tekiltnda Mtesellimlik Messesesine Dair, Trk
Hukuk Tarihi Dergisi I, 1944, 79-80.
71
Musa adrc: Tanzimat Dneminde Trkiye'de Ynetim, Belleten, C: LII, Austos 1988, S: 203, s. 1216.
72
Yaman, 80-81.
73
Onar, II/704.
74
Yaman, 84 vd; Vecihi Tnk: Trkiyede dare Tekiltnn Tarihi Geliimi ve Bugnk Durum, Ankara
1945, 92 vd.

21

a.Merkez otorite glendiriliyor

1839 tarihli Glhne Hatt- Hmyunundan sonra tara idaresinde mhim deiiklikler
olmutur. Tmar usul ve mtesellimlik lavedilerek, tara vridtn toplamak zere 1840
tarihinde eyletlere merkeze bal muhassllar gnderilmitir. Bylece vli ve sancakbeyinin
salhiyetleri daraltlm oluyordu. Muhassllar, taralardaki meclislerin de reisi idi. Ancak iki
sene sonra muhassllklar kaldrld. Tara vridtn toplama ii mltezimlere verildi. Vli ve
sancakbeylerine eski salhiyetleri tannd.
Vli veya sancakbeyi riysetindeki paa divanlar, 1840 ylnda memleket meclislerine
dntrld. Defterdar, mektupu, mft, gayrmslim ruhnleri ile ve halkn setii yars
gayrmslim drt kiiden teekkl eden bu meclislerde, yol ve resm binlarn ina ve tamiri,
ziraat ve ticaret ilerine dair mracaatlar, vergilerin tahsili ile alkal meseleler gibi vilyet ve
sancan her trl ileri mzkere edilirdi. Ayrca yeni karlan cez kanunlar erevesinde
beldedeki sular takip edip mesullerine cez vermeye de salhiyetliydi. Meclisler aldklar
karar mazbata hlinde vliye arzeder; vli bunlar merkeze gnderip irade-i seniyye elde
ederek tatbike koyard. Demokrasinin, hele mahall demokrasinin, pek ok Avrupa lkesinden
nce Osmanl lkesinde tatbik olunmas dikkat ekicidir. Bu zlar 1876da toplanan Meclis-i
Mebusan tekil etmitir.
Kazlarda, kdlarn mlk, beled ve asker salhiyetleri kaldrlarak bunlarda sadece adl
iler brakld ve Mehate (eyhlislmla) baland. 1268/1851 ylnda Eylet Meclisleri
Tlimatnmesi karlp eyletlere gnderildi. 1269/1852 ylnda da vaktiyle mlk mirlerin
yetkilerine getirilen snrlamalar biraz gevetildi. Vlilere emri altndaki memurlar azil
salhiyeti verildi 75 . 1858 tarihli tlimatnme ile lke eylet, liv, kaz ve karyelere
ayrlmaktayd 76 . Vilyetler vli, dorudan merkeze bal livlar (elviye-i mstakille) vli
salhiyetlerini hiz mutasarrf, vilyetlere bal livlar (elviye-i mlhaka) kaymakam ve
kazlar da mdrlerin idaresine verilmiti. O zamana kadar berat- li ile merkezden tayin
edilmi imam-hatipler vstasyla idare olunan kylerde Sultan II. Mahmud zamannda
muhtarlk tekilt kurulmutur.
lkenin en hassas mntkalarndan birisi olan Lbnanda, kan karklklar ve
Avrupann mdahalesi yznden 1861 tarihli nizamnme ile imtiyazl bir idare kuruldu. Bu,
adem-i merkeziyetilie gidiin ilk iareti sayld. Bir yandan da hkmet buna kar tedbir
alma ihtiyac hissetti. Avrupann byk devletleri phesiz btn Osmanl vilyetlerinde ayn
staty grmek isterdi 77 . Osmanl hkmeti, Avrupann bu husustaki basklarna zamanla
telfi edebileceini dnd tavizleri verir; telfi edemeyecei tavizlerden ise mmkn
mertebe kanr ve direnirdi. lk zamanlar stats tamamen i hukuka dhil olan mmtaz
eyletler, XIX. asrda milletleraras mnasebetlere mevzu tekil edince, Osmanl Devleti bu
statye kerhen yaklamaya ve adem-i merkeziyete dair armlara endie ile bakmaya
balamtr. Mesel Giritte mahall zbitler istihdamnda baz mahzurlar ortaya km;
Sisamda bayrak ve inzibat zerine yanl anlamalarn nne gemek iin yeni bir ferman
neredilmitir78.
Osmanl geleneinde yeniliklerin hep byk bir temkinle pilot blgelerde uygulanmas
esas olduundan, tara idaresi reformlarnn da ncelikle az evvel bir syana sahne olan Ni,
Vidin ve Silistre vilyetleri birletirilerek, Tuna Vilyeti adyla yeni tekil edilen bir Rumeli
75

Tnk, 112-113; Roderic Davison: Osmanl mparatorluunda Reform, 2 C, Trc. O. Aknhay, stanbul
1997, I/56; Moshe Maoz: Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861, Oxford 1968, 36; Edouard
Engelhardt: Tanzimat, Trc. A. Dz, stanbul 1976, 74-76.
76
Dstur (1282), I/1/559; Takvim-i Vekayi, S: 566, 26 Safer 1289.
77
Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, 39.
78
smail Hakk: Hukuk- dare, stanbul 1328, 370-371.

22

vilyetinde uygulanmas kararlatrlmtr. Bunun iin 1281/1864 tarihinde Tuna Vilyeti

nmiyle bu kere tekil olunan direnin idare-i umumiyye ve hususiyyesine ve tayin olunacak
memurlarn suver-i intihablariyle vezif-i dimesine dir nizamnme karlmtr. Bu
nizamnme ksaca Tuna Vilyeti Nizamnmesi olarak bilinir79. Buradaki hkmler pe pee
Tuna, Erzurum, Edirne ve Trablusgarb vilyetlerinde tatbik olundu. Msbet neticeler verdii
grld. Ertesi sene bu nizamnmelere benzer ekilde 1281/1865 tarihli Bosna Vilyeti
Nizamnmesi80 ve 1282/1865 tarihli Haleb Vilyeti Nizamnmesi81 karld. Bunun zerine
sz konusu nizamnmenin ad Tekilt- Vilyt Nizamnmesi'ne evrilerek 1284/1867de,
Hicaz, Yemen, Msr, Girit gibi mmtaz eyletler ile Sisam Emreti, Cebel-i Lbnan Sanca
ve stanbul dna hemen btn lkede uygulanmaya baland82.
Bu dzenlemelere gre eyletlere vilyet ve beylerbeyine vli; sancaklara liv ve
sancakbeyine de mutasarrf denilmeye baland. Mamafih sancak ismi de kullanlmtr.
Vilyetler sancaklara, sancaklar kazlara, kazlar da karyelere taksim olunuyordu. Zamanla
hibir eylete bal olmayp, dorudan merkeze bal bulunan elviye-i mstakille (mstakil
sancaklar) teekkl etmitir. Livlarda merkez kontrol nisbeten zayf olduu iin, pozisyonu
hassas livlarda memurlarn halkla ili-dl olmalar gibi mahzurlar bertaraf etmek
istenmitir. Vilyetlere bal sancaklara da elviye-i mlhaka (bal sancaklar) denilmitir.
Yurtluk, yurtluk-ocaklk ve hkmetler de lavolunarak sradan sancaklara dntrlm;
bandakilere de tekt maa balanmtr. Bu devirde vlinin maiyeti dorudan merkez
tarafndan tayin edilen maal memurlardan teekkl etmitir. Meclis-i memleketlerin yerini
de mahkeme-i nizamiye ile meclis-i idareler almtr.
Grlyor ki 1281/1864 nizamnmesi, teden beri cri olduu kabul edilen tevsi-i
mezuniyet ve tefrik-i vezif prensibinin yerine tahdid-i mezuniyet ve cem-i vezif
esaslarna dayanyordu. Ortayl der ki: li Paann mutlakiyetilii ile Cevdet Paann
ihtiyatl tutuculuu, her eye ramen daha otonom bir mahall idare statsne msaade
edemezdi 83. yi de, Girite imtiyazl stat tanyan ve bu sebeple lene kadar knanan li
Paa deil midir? 84
b.Rota adem-i merkeziyetilie kaydrlyor
1281/1864 Vilyt Nizmnmesi, tarada hem adliye ve hem de idare messeselerini
tanzim ederken; Fransz department sistemini model alm ve merkeziyetilikle adem-i
merkeziyetilii bir denge iinde tutmay hedef edinmiti. Mamafih Tuna Vilyetinin
memurlar bakmndan bir emrete dnt kanaati bile uyanmtr. Hatta Rumeli
ehirlerinde yeni dzenlemelerden dolay memnuniyet sebebiyle kandiller yaklmas zerine,
Rus Sefiri gnatiyef, Midhat Paann Tunada visruvaln (vice roi=kral nibi) ilan etmi
olduunu syleyerek Sultan Azizi tedirgin etmeye kalkmtr 85 . Bu devirde byk
devletlerin, bilhassa ngilterenin siyaseti Osmanl lkesinin nfusa kark vilyetlerine
79

Dstur- Atk: (1282), s: 517 vd; Takvim-i Vekayi, no: 773, t: 7 Cemzilhir 1281; Serkiz Karako: Klliyt Kavnn, 2174.
80
Takvim-i Vekayi: 7 Muharrem 1282 (1865), No: 802; 6 Safer 1282 (1865), No: 806; Klliyt- Kavnn,
2191.
81
Klliyt- Kavnn, 2192.
82
Dstur: I/1/608-624; Klliyt- Kavnn, 5087.
83
Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, 41.
84
li Paann amansz muhaliflerinden Ziya Paa buna dair u beyiti dzmtr:
Kapczde ile Kprlnn fark budur:
Birisi ald Giriti, birisi verdi bugn!.
(Burada Girit Fatihi Kprlzde Fzl Ahmed Paaya ve li Paann babasnn Msr arsnda kapclk
yapmasna telmih vardr.) Abdurrahman eref: Tarih Musahabeleri, Ankara 1985, 72.
85
bnlemin Mahmut Kemal nal: Son Sadrazamlar, 3.b, stanbul 1982, I/320.

23

siyas muhtariyet tannmas istikametinde cereyan etmitir86. Nitekim Cebel-i Lbnan, Girit,
ark Rumeli, Srbistan, Karada ve Memleketeyn gibi dzenlemeler, bu abalamalarn
muvaffakiyete ulatn dorular mahiyettedir.
1287/1871 ylnda dare-i Umumiyye-i Vilyt Nizamnmesi 87 bundan farkl olarak adliye
ile idarenin arasn iyice ayrm; mutedil de olsa yeniden tevsi-i mezuniyete doru bir yol
amtr88. Zaten 1868 tarihinde o zamana kadar adl ve idar ilerde en st merci olan Meclisi Ahkm- Adliye, Divan- Ahkm- Adliye ve r-y Devlet olmak zere ikiye ayrlmt.
Sonradan birincisi Yargtay, ikincisi Dantay adn almtr. 1287/1871den itibaren tara
meclislerinin fonksiyonu geniletilerek, yol, kpr, kanal inna, ticaret, sanayi ve ziraatn
terakkisine, tohum ve hayvan cinsi slahna, vergilerin taksim ve tadiline, umum menfaate
hizmet eden mlklerin alnmas, satlmas veya deitirilmesine, umum menfaate dair taahht
ve mukaveleler ile masraflarna dair ileri mzkereye salhiyetli klnd. Vilyetlerin hkm
ahsiyeti bulunmamak ve bu meclislerin icra karar alma hakk olmamakla beraber, bu tatbikat
Tanzimatn ikinci yarsnda tekrar adem-i merkeziyetilie temyl gstermesi bakmndan
dikkate deerdir.
Tanzimattan sonra gerek merkezde, gerekse taradaki memurlarn says hzla artt.
Memurlara maa verilmeye baland; tekt imkn tannd. Memuriyetten alnmalar istifa
veya su ilemelerine baland. Sicil mecburiyeti getirildi. Memuriyete girmek iin bata
Mekteb-i Mlkiye olmak zere devletin bu i iin at eitli mekteplerden mezun olma art
aranmaya balad. Bu mekteplerden mezun olmayp da devlet hizmetine girmek isteyenlerin
meslein en alt kademesinde vazifeye balamalar esas konuldu. En az iki sene hizmetten
sonra terfi imkn getirildi.
Vlinin maiyyeti dorudan merkez tarafndan tayin edilen memurlardan teekkl etmeye
balad. Merkezdeki kabinenin kk bir nmunesini tekil eden bu memurlar vli muavinleri,
defterdar, yaz ilerine bakan mektupu, umr- ecnebiyye mdr, ziraat ve ticaret mdr,
orman mdr, shhiye mdr, maarif mdr, tark (yol) emini, defter-i hkn (tapu)
mdr, nfus mdr, evkaf mdr ve alaybeyi (zaptiye miri) idi. Vilyet meclisleri de
meclis-i idare ile mahkeme-i nizmiyye olmak zere ikiye ayrld. Livlarda da mutasarrfn
maiyetinde muhasebeci, tahrirat mdr, defter-i hkn memuru ve zaptiye miri bulunurdu.
Sancak ve kaz meclisleri de liv ve kaz meclis-i idaresi hline getirildi. Kd (nip) ve
sandk emini (mal mdr) bu meclislerin deimez zl statsn muhafaza etti. Vilyet
Nizamnmesi ile idare ve kaz kesin hatlarla birbirinden ayrld; vli ve mutasarrflarla idare
meclislerinin kaz salhiyeti, nizmiye mahkemelerine verildi.
c.Mmtaz eyletlerin stats
Osmanl Devletinin eski gcn mhim lde kaybettii XIX. asra gelindiinde Krm,
Dobrovenedik, Cezayir gibi mmtaz eyletlerin bir ksm elden kmsa da, Msr, Lbnan
gibi eski eyletlerden bazs mmtaz stat kazanm; Memleketeyn gibi bazlarnn da stats
deimitir. Dolaysyla devletin sonuna kadar mmtaz eyletler mevcut olmutur. Bunlar
hl birbirinden ok farkl stat ve hususiyetlere sahiptir. Bu asrn sonlarnda Msr ve Sisam
idar muhtariyete, Girit, Lbnan, Tunus ve ark Rumeli siyas muhtariyete yaknken;
Bulgaristan artk neredeyse mstakil bir devlettir89.
Tanzimat sonras merkeziyeti temyllere ramen mmtaz eyletlerin saysndaki bu
art veya sattlerindeki deiikliin sebebi tamamen siyasdir. Artk merkez hkmet eski
asker gcn kaybetmi; uzak eyletleri elinde tutabilmek iin bu yolu semiti. Bunun
86

Stefanos Yerasimos: Azgelimilik Srecinde Trkiye, Trc. Babr Kuzucu, stanbul 1987, II/190-191.
Dstur: I/1/625-651.
88
Onar, II/706.
89
Yayla, 105-106.
87

24

Sultan II. Mahmudun sk merkeziyeti tatbikatndan sonra bir krlma tekil ettiine phe
yoktur. Halbuki klasik devirde mmtaz eyletlerin varl, bunlardaki ananev sistemler
byk lde idare kolayl salad iin ve merkez hkmetin ihtiyar iledir. Son asrdaki
mmtaz eyletler ise gayrmslimlerin istikll heveslerini bastrmak veya ecnebi basklarn
teskin etmek maksadyla kerhen kurulmutur.
1876 tarihli Kanun- Esasnin ilk maddesi Devlet-i Osmaniyye, memlik ve ktat-
hzray ve eylt- mmtzeyi muhtev ve yekvcd olmakla hi bir zamanda hi bir sebeple
tefrik kabul etmez eklindedir 90 . Padiahn haklarn tanzim eden 7. madde de ..eyalt
mmtzenin erit-i imtiyzlerine tevfkan icr-y tevcihat hukk- mukaddese-i pdih
cmlesindendir der. Bylece mmtaz eyletlerin stats anayasal zemine oturtulmutur.
Eylt- mmtzenin mstemleke olmad ve her birinin farkl stat ile ynetilecei bu
maddelerden de anlalmaktadr91.
Bu devirdeki imtiyazl statler, ecnebi mdahaleye yatkn, merkezle ba gevek
eyletlerde yaygnlat ve statleri haric tesirle hazrland. Yine de bu devirde mmtaz eylet
stats hl bir i hukuk dzenlemesidir. Kanun- Esas, mmtaz eyletleri, devlet ile lkenin
birlii erevesinde mtalaa etmektedir. Bulgaristan gibi bazlar mstakil bir devlet gibi
grnse de hukuken Osmanl hkmetine tbidir. Bu staty stanbul bahetmekte;
balarndaki idareci de buradan tayin edilmektedir. stelik merkez Osmanl mercilerine bir
itiraki bahis mevzuu olmadndan Bulgaristan federe bir devlet de saylmaz. Fakat mmtaz
eyletlerinin hemen hepsinde nizamnme adyla bir anayasal bir metin vardr. Bunlar mahall
idare uzuvlar deildir. Mahall idareler, mahall hizmetlerin yrtlmesi iin kurulmutur.
Halbuki mmtaz eyletlere hem mahall ve hem de umum hizmetler bakmndan salhiyet
tannmtr. stelik bu salhiyetler zaman zaman siyas mahiyettedir. O halde bunlar siyas
blgeye yakn bir statdedir92.
1893-1898 yllar arasnda stanbulda bulunan ngiliz diplomat Sir Charles Eliot,
hatralarnda eski baz mmtaz eyletlerin normal vilyet hline dntrlmesini anlatrken,
Fakat bir btn olarak bakacak olursak, eski sistem daha iyiydi. phesiz beyler asp
kesmekten holanrd ama hi olmazsa blge halknn menfaatlerini dnerek stanbula
mmkn olduu kadar az para gndermenin arelerini ararlard. Eskiden derebeyi bir merkez
kadar kuvvetliydi. Halbuki imdi vliler merkeze yaknlamlardr, yani merkez hkmetten
yanadrlar diyor93. Bykelinin bu szlerinde ngilterenin bu asrda Osmanl Devleti iin
ngrd siyas adem-i merkeziyetiliin iaretlerini grmek mmkndr.
1906 tarihli devlet salnmesinde mmtaz eyletler olarak Msr, Tunus, Bosna-Hersek,
Kbrs, Bulgaristan, Adakale, ark Rumeli ve Sisam zikredilmitir. u kadar ki o tarihte
Cebeli Lbnan ve Girit de mmtaz eylet idi. Mamafih bunlardan Bulgaristan gibi bazs
mmtaz eylet statsnden tede, muhtar veya ksmen mstakil hle gelmiti. Kbrs, Bosna,
Msr ve Tunus gibileri ecnebi igaline uradndan, stanbulun nfuzundan fiilen km
idi94. O devre ait farkl resm metinlerde, mmtaz eyletler hakknda bir birlik yoktur. Birinde
zikredilen, dierinde zikredilmemitir.
Mmtaz eylet ahalisi Osmanl tebas saylmakla beraber, buralara yerlemek izne tbi
olup, pasaport almak mecburiyeti vard. Gayrmslimlerden, imtiyazl havasndan faydalanma
hevesiyle mmtaz eyletlere yerlemek isteyenlere kolaylk gsterilmemitir. Tedavi, ticaret,
90

Eylt- mmtze iin Kanun- Esasnin Franszca tercmesinde provinces privilgies; ngilizce
tercmesinde ise privileged provinces veya semi-dependent provinces tabirleri kullanlmtr.
91
Yayla, 102.
92
Nalbant, 146.
93
Avrupadaki Trkiye, Trc. Adnan Snar/. Serdar Tret, I/170.
94
Heidborn, 23 (Nkl. Nalbant, 143.)

25

ziyaret, tahsil, zenaat ve sair sebeplerle mmtaz eyletlere gitmek isteyenlerin, ecnebi
memleketler iin olduu zere husus bir komisyona mracaat ederek izin almas esas criydi.
Bir vilyetten dierine gitmek zere mrur tezkeresi alp, mmtaz eylete firar eden
Ermenilerin vaziyetinden rahatszlk duyulduu resm vesikalardan anlalmaktadr95.
Msr, Girit, Kbrs, Cebeli Lbnan, Tunus, Rumeli-i ark, Bulgaristan, Bosna-Hersek ve
Sisam gibi mmtaz ve muhtar eylet ahlisinden olup daim veya muvakkaten stanbulda
bulunan mslman veya gayrmslimlere talepleri hlinde Osmanl nfus tezkeresi verilip
verilmemesi mesele olmutur. Tahrir-i nfus hakkndaki talimatnmenin 15. maddesinde
ticaret sebebiyle stanbulda bulunan bu gibilerin yabanclar defterine kaydedilecei
bildirilmekle beraber nfus tezkeresi verilmesi hakknda bir sarahat bulunmamas 1303/1885
tarihinde bir takm yazmalara mevzu tekil etmitir 96 . Bilahare r-y Devlet mmtaz
eylet ahlisinden olup dier Osmanl vilyetlerinden birinde ikamet edenlere talep vukuunda
nfus tezkeresi verilmesini kararlatrmtr97. Mmtaz eylet ahlisinden olanlara Osmanl
nfus tezkiresi, pasaport, pasavan ve mrur tezkiresi vermek meru olmad halde, bunlardan
Osmanl memleketinin dier ktalarndan birine yerleenlere, talep ettikleri takdirde doum
yerleri yazlmak zere bu gibi evrakn verilebileceine dair Sadretin 1316/1899 tarihli bir
tezkiresi vardr98.
Mmtaz eylet ahalisinden dier Osmanl vilyetlerine geldii halde nakl ve hicretleri
tahakkuk etmemi olanlara nfus tezkiresi verilmekten sarf nazar edilmesi, memleketlerine
dnlerinde tadklar pasaport ve pasavanlarnn vizesiyle iktif olunmas ve kendilerine
mrur tezkiresi verilmemesi r-y Devlet tarafndan kararlatrlm; keyfiyet 1898 tarihli
bir tezkire-i smiye ile tamim edilmitir. Bununla beraber Msr, Bosna-Hersek ve Kbrs
ahalisinden olup baz mcbir sebeplerden dolay memleketiyle alkalarn kesememi bulunan
ve Osmanl vatandaln iddia edenlerin vaziyeti mesele tekil etmitir. Bunlar emlk alm
satm ve baka muamelelerde bulunabilmek iin nfus tezkiresi istemi; ayrca pasaport ve
pasavan olmayanlar da mrur tezkiresi talep etmitir. 1315/1898 tarihinde, bu hususun
defalarca istizan edildii halde, bir cevap alnmadndan yaknlmtr99. Dhiliye Nezreti
1315/1897 tarihinde bu muamelelerin shhati iin nfus tezkeresi ibraz gerekmedii iin
taraflardan byle bir talepte bulunulmamas gerektiini beyan ederek meseleyi zmeye
almtr100.
Mmtaz eylet ahalisinden olup dier Osmanl vilyetlerinde herhangi bir sebeple
bulunanlar bedel-i askeriye ile mkellef deildi. Ancak nakl-i hne edenler askerlik kanunu
gereince askerlik veya bedel-i asker ile mkellef tutulurdu 101 . Tamamen hicret etmeyip
tahsil gibi sebeplerle Osmanl memleketinde bulunan eylet-i mmtze skinleri askerlikten
muaf tutulurdu. Bu mealde 1308/1890 tarihinde Seraskerlikten nfus idarelerine tezkere
yazlmtr 102 . Bedel-i askernin tenzili maksadyla Msr ve Cebel-i Lbnan gibi eylet-i
mmtzeye yerleen gayrmslimlerin nfus sicillerinden kaydnn silinip silinmeyecei
1306/1888 tarihinde Suriye Vilyeti tarafndan merkezden sorulmutur103.
Eylet-i mmtzeye yerleip burada askerlik yaptktan sonra tekrar Osmanl vilyetlerine
dnenlerin bu hli vatandalktan skat gerektirmedii gibi, kendilerine nfus tezkiresi
95

DH. TMK. M. 7 Z 1316, 68/72.

D 14/R/1303. 2503/20.
97
A.MTZ.(4) 26 Ra 1315, 47/72.
98
DH. MKT. 24 B 1316, 2145/78.
99
DH. MKT. 26 Ra 1315, 47/72.
100
A.MTZ.(4) 26 Ra 1315, 47/72.
101
D 4 L 1314, 2665/9.
102
DH. MKT. 3 R 1308, 1781/72.
103
DH. MKT. 15 1306, 1616/118.
96

26

verilmesinde de bir mni grlmemitir. Nitekim Bulgaristana gidip burada askerlik yapp on
be sene sonra tekrar memleketine dnen Rum milletinden birisinin vaziyeti hakknda Edirne
Vilyetinden yazlan tahrirata Dhiliye Nezreti bu yolda cevap vermitir104.
Ecnebi devletlerde olduu gibi, mmtaz eyletlerde alan Osmanl memurlarna da maa
fark denirdi. Osmanl resm makamlarndan verilmi ihtir berat gibi vesikalar, mmtaz
eyletlerde de muteber tutulurdu.
Mmtz eyletlerin, dier vilyetler gibi merkezdeki muamelelerini yrtmek zere kap
kethdlar bulunurdu. Bu mmtz eyletlere de merkezden komiserler tayin edilirdi. Mesel
Gazi Ahmed Muhtar Paa senelerce Msrda komiserlik yapmtr. Bu kap kethdlar pekiyi
nm brakmam olmakla beraber, komiserler bulunduklar eyletlerde hem olup-bitene
nezret edip merkeze bildirmek, hem de yerli halktan ileri gelenlerin kalblerini celbederek
merkeze balamak hususunda umumiyetle mspet rol oynard.
Mmtaz eyletlere dair iler Tanzimat Devrinde Bblide Eylt- Mmtze Kalemi
Mdiriyeti tarafndan grlrd. Yazmalar bu kalem vastasyla yrtlrd. Evrak
dorudan buraya havle olunur; i sahipleri dorudan buraya mracaat ederdi. Gerekli
tedkikat bu kalem tarafndan yaplr; havle olunan evrak veya yaplan mracaat zerine ne
lzm geldii yazlr; icabnda mstearlk veya Sadretten istizan olunarak (sorularak) gerei
icr edilirdi.
Osmanl makamlarnca verilen resm evrak eylt- mmtze kalemi tarafndan tasdik
edildikten sonra mmtaz eyletlerde kabule yn tutulurdu. Byle iken Bulgaristan Emreti,
ecnebi devlet tebas iin olduu gibi Umr- Hukukiyye-i Muhtelita kalemince tasdik
olunmadka kabul etmemeye balamtr. Osmanl tebasnn Bulgaristandaki meslihi
(ileri), Bulgaristan tebasnn Osmanl memleketindeki meslihinden daha fazla olduundan
dolay mtekabiliyete mracaattan kanlmtr. Dikkate deen husus udur ki, bir mmtaz
eylet olmasna ramen mstakil gibi hareket eden Bulgaristana kar Bbli messir bir
tedbir alamam; buna dair 1320/1902 tarihli yazsyla Dhiliye Nezretine idare-i maslahat
edilmesini tavsiye etmekten te bir ey yapamamtr105.
Artk mmtaz eylet says ok azald iin olsa gerek, Eylt- Mmtze Kalemi Birinci
Cihan Harbi srasnda lavedilmitir106. Mmtaz eyletler ile haberleme Sadret tarafndan
yrtld iin, bu hususta Hriciye Nezretine deil, dorudan Sadrete mracaat
edilmesi hususunda Dhiliye Nezretinin 1326/1911 tarihli bir tahrirat vardr107.
C.Merutiyet Devri
I. Merutiyetin fiyaskoyla bitii (1878), merkeziyetiliin glenmesine ve Sultan II.
Abdlhamidin o zamanki baka musibetlerin de tesiriyle dedesi Sultan II. Mahmud gibi ipleri
saraya almasna sebebiyet vermiti. Rejimi devlet ricline itimatszlk zerine kurulmu bu
devirde oalan vilyetlerin bana tecrbeli vli bulmak zorlat. Vlilerin salhiyetleri
eskiye gre daraltlmt. Vliler vaktiyle (1839-1877 arasnda) kaymakamlar merkeze
sormadan, mutasarrflar ise Bblinin izniyle seebilir; mal ve adl ilerle nfa (bayndrlk)
hizmetlerine nezret ederdi108. Vilyetlerde irade-i seniyye (padiah ferman) ndir iitilir;
bunlar da fevkalde slahat veya devlete mhim grlen baz muamelelere dair olurdu. Artk
bir belediye zs, bir zbta avuu, bir polis neferi iin merkezden, hatta padiahtan emir
verilmekte; en kk memur merkezden tayin edilmektedir. Vlilere soran yoktur. Bu da
104

DH. MKT. 23 L 1323, 1034/37.

DH. MKT. 28/C/1320, 587/2.
106
Biyograf bnlemin Mahmud Kemal nal eylt- mmtze kalemi mdrlnde bulunmutur.
107
DH. MKT. 24 B 1316, 2145/78.
108
Ahmed Vefik Paann bu yoldaki hareketi Bursa Vliliinden azil sebeplerinden birini tekil etmitir. nal,
II/687.
105

27

memurlarn hmilerine gvenerek taradaki mirlerini takmamalarna ve suiistimallerin

artmasna mncer olmutur. Bu lde bir merkeziyet, haberlemede ileri bir seviyeyi
gerektirdii iin, idar ilerde tkanmalar artmtr. ttihatlar, bu usul deitirme vadiyle
baa gemi; ancak kendileri de benzer ekilde davranmay tercih etmitir. Bunun altnda idar
adem-i merkeziyetin, siyas adem-i merkeziyete varma korkusu yatmaktadr109.
1908den sonra mstakil livlarn says artmtr. Bunun altnda ttihad ve Terakki
hkmetinin merkeziyetilii arttrma ve klasik vilyet dzenini deitirerek parti vstasyla
kontrol arttrmak arzusu yatmaktayd. 1877de Cebel-i Lbnan, Beyrut, Kuds-i erif ve
Canik (Samsun) mstakil sancak (liv) iken; 1918de bunlardan baka ehrizor, Asr, Medine,
Urfa, zmit, il (Mersin), Eskiehir, Bolu, Teke (Antalya), atalca, Karesi (Balkesir),
Kaleisultaniye (anakkale), Kayseri, Karahisarshib (Afyon), Ktahya, Mentee (Mula),
Mara ve Nide de mstakil liv hline gelmiti. Cumhuriyetten sonra vilyetler kaldrlarak,
sancaklara vilyet ve mutasarrfa da vli ad verilmi; banda kaymakamn bulunduu kaz
tekilt muhafaza edilmitir.
Kanun- Esasnin 108. maddesi vilyet idaresinin tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezif
kidesi zerine kurulduunu syler. Bylece merkez ve mahall idareler bakmndan temel
anayasal prensipler konulmu oluyordu 110 . Bu maddede geen tefrik-i vezif tabiri
umumiyetle hkmetin umum vazifelerinden siyas olanlarn merkez; bunun dnda
kalanlarn mahall idarelerce yrtlecei eklinde anlalmtr 111 . Kanun- Esas vilyet
idaresinde tefrik-i vezif usuln vadettii halde, vilyet umum meclislerinin vazife ve
intihablarna dair kanun yaplmad gibi, Meclis-i Mebusann feshinden sonra zaten
salhiyetleri mahdut olan bu meclislerin toplanmas da mmkn olmamtr. Ancak bu
devirde birer idar adem-i merkeziyet messesesi olarak belediyeler ve belediye meclisleri
faaliyetlerini yrtm; halk bu vasta ile belde idaresinde sz sahibi olmutur112.
1331/1913 senesinde dare-i umumiye-i vilyt kanun- muvakkati neredildi113. Kanunun
Meclis-i Mebusandaki husus encmende hazrlanan mazbatasnda tefrik-i vezif ve tevsi-i
mezuniyet uzun uzadya tarif edildikten sonra, merkeziyetiliin ancak mutlakiyete yarar bir
idare tarz olduu; merutiyette ise idare tarznn tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezif esaslarna
gre kurulduu ifade edilmektedir. Merkeziyetilik usulnn verdii zararlar saylmaktadr.
Siyas ve idar adem-i merkeziyetiliin kartrlmamas gerektii ve arzulanan eyin ikincisi
olduu vurgulanmaktadr. Kanuna gre bir bakma merkez idarenin bir uzvu olan
vilyetlerde maarif, nfia, ziraat gibi her nezretin bir ubesi vardr. Bu tekilatn zerinde
icra karar alma hakkn hiz vli bulunur. Vilyetlere 75. madde ile aka hkm ahsiyet
(ahs- manev) tannmtr. Vilyet btesini hazrlayp bu erevede icra karar alma
salhiyetiyle donatlm olan meclis-i umum halk tarafndan seilir; bunun tayin ettii
zlardan mrekkep encmen-i vilyet ise meclis nmna i grr. Vilyet ahs- manevsinin
mmessili vlidir. Meclis kararlar idar vesayete tbi olup vlinin tasdikiyle icr edilir. Vli
tasdik etmedii kararlara bir ay iinde r-y Devlet nezdinde itiraz hakkn hizdir. Bu
kanunla tara idaresinde adem-i merkeziyet prensibi resmen kabul edilmi olmaktadr ki
cumhuriyet devrinde de bu esaslar meriyetini srdrmtr.
Bu devirde annesi yoluyla hanedana mensup olduu iin Avrupallarca prens diye tannan,
fakat rejim muhalifi bir sosyolog olan Sabahaddin Bey (1878-1948), ngiltere-Amerika
rneine benzer adem-i merkeziyeti bir idarenin kurulmasna dair bir gr taraftaryd.
109

Yayla, 76-77.
Nalbant, 136.
111
Onar, II/707, Tnk, 224.
112
dil, Mukayeseli Hukuk- dare, 218-219.
113
Dstur: II/5/186.
110

28

Bylece devletin sosyal ve ekonomik nizama mdahalesi asgariye inecek, bu da cemiyetin

kalknma ve gelimesine imkn salayacakt. Prens Sabahaddinin temsil ettii bu gre gre,
seimle gelecek belediye meclisi zlar idarede rol sahibi olacak; vilyet meclislerinde ve
jandarma birliklerinde her milletten nfus nisbetinde mmessiller bulunacak; lkede imtiyazl
hibir grup olmayacak; ancak vli, mutasarrf, defterdar, hkim ve savclar merkezden tayin
olunacakt114.
Prens, cemiyetin geri kal sebeplerinden birisi olarak grd kolektivist yapnn derhal
terk edilip ferdiyetiliin benimsenmesi gerektiini her frsatta tekrarlamtr. Bu bakmdan
Tanzimat Ferman, lke gelirlerini tek bir hazinede toplayp, maa bakmndan bu hazineye
balad btn memurlar hazineyi elinde tutan gce balamaktan, bir baka deyile
merkeziyetilii glendirmekten baka bir yenilik getirmemi; bu da byk bir siyas
ekime ve ahlk dklne yol amtr 115 . Ona gre adem-i merkeziyetilik biricik
kurtulu yoludur. Yemen ve Selnik vilyetleri skinlerinin tarz- maietleri birbirinden ok
farkldr. Buralarn meselelerini, ok uzaktaki stanbulda yaayan memurlar deil, Yemen ve
Selnikte yaayanlar bilir. O halde yaplacak i, vli ve vilyet memurlarnn salhiyetlerini
geniletmek, meclis-i umum amak, belde halkna dedikleri vergilerin harcandklar yerleri
tayin ve tefti hakk vermek olmaldr. Merkeziyetilik devam ettii mddete fikr
teebbsn ilerlemesi mmkn olamaz. Bu olmadan da vilyetler imar edilemez 116.
Prens Sabahaddin, Hicaz Demiryolu meselesinde ihtils ile itham edilip 1899da
Avrupaya kaan babas Mahmud Celleddin Paa ile Fransada yaad ve Jn Trkler denilen
muhalefet tekiltna katld. Science Social ekolnn kurucusu Edmond Demolinsin tesiri
altnda kald. Dedesi Sultan II. Mahmud gibi merkeziyetiin yeniden tesis edilerek
memleketin kten kurtarlabileceine inanan days Sultan II. Abdlhamidin politikasna
bir reaksiyon gelitirdi. Pariste 1902 tarihli Jn Trk Kongresinde fikirlerini ortaya koymas
ve ngiliz yanls bir darbe savunmas zerine hareket ikiye blnd. Bir taraf, sonralar yn
Reisi olan Ahmed Rzann yannda yer ald, Prensin etrafnda toplananlar da Teebbs-i
ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu117.
ngilterenin de o yllarda Osmanl mparatorluu hakknda buna paralel bir politika
izledii anlalmaktadr. Bu grler ncelikle Prensin mensup olduu ttihad ve Terakki
Frkas iinde menfi reaksiyonla karlat. Bu fikrin itibar grmemesinin en mhim sebebi de
Trk olmayan unsurlarn ayrlma taleplerine elverili zemin hazrlayaca endiesidir. Bunda
biraz da parti idaresinde Germanofillerin sz sahibi olmasnn rol vardr. Prens, parti iindeki
Anglofil kanada mensuptu. Anglo-Saksonlarn o zamanki ykseliinde adem-i merkeziyeti
geleneklerinin byk rol olduunu ileri sryor; Osmanl gayrmslimlerinin kltrel ve
mal vaziyetlerindeki ilerlemeyi de olabildiince adem-i merkeziyetten istifadelerine
balyordu.
Hseyin Cahid bata olmak zere hayli kimse kendisini tenkid iin yazlar yazp, Prensin
fikirlerinin Osmanl milletini blp lkeyi paralayacan syledi. Prens de usanmadan
bunlara cevap verdi. Arzulad idare tarznn kastl olarak siyas adem-i merkeziyet, yani
federalizm olarak alglanp lanse edilmesine de kar kt. Siyas deil, idar adem-i
merkeziyete taraftar olduunu, bunun da Kanun- Esas ve ttihat ve Terakki Cemiyeti
114

Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin Program (1906), Prens Sabahaddin-Gnll

Srgnden Zorunlu Srgne-Btn Eserleri, Haz. Mehmet Alkan, stanbul 2007, 144-145.
115
Trkiye Nasl Kurtulabilir?, Haz. azi Ksemihal, stanbul 1965, 56.
116
kdam, 19 Ekim 1908dan nakleden Bayram Bayraktar: Gnmzde Yeniden Deerlendirilmesi Gereken
Bir Dnr: Prens Sabahattin Bey, ada Trkiye Tarihi Aratramalar Dergisi, Say 6, DE, zmir
1997, 56.
117
Bemard Lewis: Modern Trkiye'nin Douu, Trc. M. Kratl, Ankara 1970, 199-201.

29

programnda yazan tevsi-i mezuniyetten baka bir ey olmadn syledi118. Cezir-i Bahr-i
Sefid Akdeniz Adalar) dnda her yerde gayrmslimlerin ekalliyetle olduunu ileri srerek
adem-i merkeziyetiliin imparatorluun dalmasna sebebiyet verecei iddiasnn doru
olmadna dikkat ekti 119 . Btn bunlar, cumhuriyet sonras niterizm-federalizm
meyanndaki siyas-idar mnakaalarn da zeminini tekil etmitir120.
Prensin yazlarnda srarla idar adem-i merkeziyetin tevsi-i mezuniyet ile ayn ey
olduunu sylemesi dikkat ekicidir. Bunlarn birbirinden farkl olduunu bilmez deildi.
Muhtemelen acmasz tenkidleri yumuatmak iin byle davranmtr. Anlalan odur ki,
zamannda politik ve kltrel hayatta sz sahibi ok kimseler de bu ayrmdan habersizdir.
Mamafih adem-i merkeziyet veya merkeziyet ile tevsi-i mezuniyeti irtibatlandran, te yandan
adem-i merkeziyet ile tefrik-i vezifin ayn olmad ynnde eitli grler vardr121.
Bazlarna gre Kanun- Esasde idar prensipler olarak zikredilen tevsi-i mezuniyet ile
tefrik-i vezif, mnhasran adem-i merkeziyeti ifade eder122. Hatta Kanun- Esasnin idarede
tevsi-i mezuniyet ile tefrik-i vezifi emreden maddesi yannda idar vesayetten hi sz
etmemesini adem-i merkeziyet lehine tefsir edenler olmusa da tatbikat bunun hilfna
cereyan etmitir123.
Prens Sabahaddin bu ikisini tefrik yapmadan bir arada ele alanlardandr. Ahmed Nazif
Bey de Prensin yolundan giderek adem-i merkeziyeti siyas ve idar olarak ikiye ayrldn
syledikten sonra, siyas adem-i merkeziyetin memleketi paralanmaya gtrecei iin
tehlikeli bulmakta, idar adem-i merkeziyetin ise tevsi-i mezuniyetten baka bir ey
olmadn kaydeder124. Mellif idar adem-i merkeziyetin ifrat ve tefritlerine dikkat eker.
Msr Hdivliine verilen idar adem-i merkeziyetin ifrata vardrlarak, adeta istikll
derecesinde tevsi-i mezuniyetler verildii iin istibdat ve keyf idarenin doduunu; idar
adem-i merkeziyetiliin tefrit ksm da merkeziyetilik olup en ziyade Sultan Hamidin 30
senelik saltanat zamannda hkm srdn syler125. Demek ki Ahmed Nazife gre tevsii mezuniyet adem-i merkeziyettir, bunun ar tatbikat olabilir. Kanun- Esasnin 108.
maddesi byle ar tatbikata yol aabilecek mahiyettedir126.
Musliheddin dil de tevsi-i mezuniyet ile adem-i merkeziyeti bir grenlerdendir. Mahall
ilerin dorudan hkmet tarafndan yapld mutlak bir merkeziyete merutiyette izin
verilemeyeceini syler. Burada adem-i merkeziyetin (dcentralisation) tatbik edileceini
kaydettikten sonra, bunun da mutlak surette kullanlmasnn siyas adem-i merkeziyete yol
aacandan bahisle, bu ekle tevsi-i mezuniyet denilmesini mnasip grmekte, Kanun-
Esasnin de bunu kabul ettiini beyan etmektedir. Tam bir idar adem-i merkeziyet, btn
mahall memurlarn oradaki halk tarafndan seilmesini gerektirir. Bu ise bizde kabul
118

Mamafih Osmanl lkesindeki gayrmslimler adem-i merkeziyetten istifade ettii halde, Mslmanlarn
merkeziyetilik sebebiyle geri kaldn sylemesi, Prensin aslnda adem-i merkeziyetten kasdnn idar deil,
siyas olduu eklinde de anlalabilir.
119
kdam, 18 Ekim 1908den nakleden Bayraktar, 55. Ayrca bkz. Nezahet Nurettin Ege: Prens Sabahaddin.
Hayat ve lmi Mdafaalar, stanbul 1977, 33.
120
Cenk Reyhan: Osmanlda ki Tarz- dare, Ankara 2007, 88.
121
Yayla, 95-98.
122
G. C. Scalieri: Le Rgnration Constitutionelle-La Dcentralisation et La Rforme Administrative,
Constantinople 1911, 62-63 (Nkl. Yayla, 81).
123
Yayla, 83.
124
Yayla, 87-88. Mellif bu malumat Suriye-Beyrut adliye mfettii, Burdur, Kastamonu, Antalya
mutasarrfl yapm olan Ahmed Nazif Beyin Usl-i Air adl eserinden naklediyor (Derseadet 1331, s. 56). Ne var ki ad geen kitap adndan da anlalaca gibi bambaka mevzulara dairdir. Mellif bunlar baka
bir eserde grp, sehven Ahmed Nazif Beyin Usl-i Airini referans gstermi olsa gerek.
125
Ahmed Nazif, 12 (Nkl. Yayla 88).
126
Yayla, 90.

30

edilmemitir. Tevsi-i mezuniyette mahall memurlarn salhiyetleri geniletilmitir. Ahali,

kendileri tarafndan seilen vilyet meclisi vstasyla idare ilerine karabilmektedir. Tevsi-i
mezuniyetin adem-i temerkz (dconcentration) ile bir tutulmas yanltr. Adem-i temerkz,
tevsi-i mezuniyetin bir derece aas, yani merkeziyete yaklaandr. Tevsi-i mezuniyet
adem-i temerkz gerektirir; ama adem-i temerkz tevsi-i mezuniyeti icab ettirmez. Adem-i
temerkzde, mahall iler mahalli memurlarca grlr ama zlarn halkn setii
meclislerden bahsedilemez 127 . Grlyor ki Prens Sabahaddin adem-i merkeziyet tevsi-i
mezuniyettir, yani tara memurlarnn salhiyetlerinin geniletilmesinden ibarettir derken,
Musliheddin dil bunu adem-i temerkz olarak grmekte ve tevsi-i mezuniyetten
ayrmaktadr. Ona gre tevsi-i mezuniyet adem-i merkeziyetin daha mahdut bir eklidir.
Musliheddin dil der ki: dar adem-i merkeziyetin tezahr ettii mahall idarelerde baz
hizmetler yine merkezce grld iin bunlarn gecikmesine frsat vermek iin mahall
merkez memurlarna kfi salhiyetin tannmas gerekir. te merkeze ait hak ve
salhiyetlerden bazsnn yine merkeze bal mahall memurlara veren ve bunlarn salhiyetini
genileterek kendilerine resen karar alma hakk baheden sisteme tevsi-i mezuniyet
(dconcentration) denir. Tevsi-i mezuniyet memuriyet bakmndan bir adem-i merkeziyettir.
Bunun idar adem-i merkeziyetle kartrlmamas gerekir. Tevsi-i mezuniyet merkez idare ile
onun memurlar arasndaki mnasebetlere; idar adem-i merkeziyet ise, merkez idare ile
mahall menfaaleri idare eden uzuv ve heyetler arasndaki mnasebetlere mtealliktir 128 .
Kanun- Esas ve Tekilt- Esasiyye Kanunu idar adem-i merkeziyet yerine tefrik-i vezif
tabirini kullanm ise de, idar adem-i merkeziyet merkezle mahall tekilt arasnda hizmet ve
vazifelerin ayrlmasn gerektirdii iin tefrik-i vezif tabiri de phesiz ayn mny ifade
eder129.
Mustafa eref, Kanun- Esasnin 108. maddesindeki tevsi-i mezuniyet prensibini,
merkeziyetin lml bir ekli olarak vasflandrr ve der ki: Adem-i merkeziyette amme
hizmetleri, ahlinin setii memurlarca yerine getirilir. Bu memurlara mcerret ve balayc
kararlar alma imkn tannr ve bir de kolluk vazifesini grmek zere az-ok bir silahl
kuvvete de sahip olunursa federalizm ortaya kar. dar adem-i merkeziyetin tabi neticesi
budur 130 . Merkezce tayin olunan memurlarn reislerinin karar alma ve icra hususundaki
salhiyetleri geniletilir ve bunlarn yanna karar esaslarn hazrlamakla mkellef ilm ve
fenn bir meclis katlrsa, buna dconcentration denir ki adem-i cem-i merkeziyettir.
Memleketimiz iin hayrl olan da budur 131. dare-i Umumiyye-i Vilyt Kanun lyihasn
hazrlayan encmen mazbatasnda, Tevsi-i mezuniyet, merkez dairelerin karar ve icr
kudretinin bir ksmnn maiyet memurlarna devredilmesi demektir diyor132.
Kanun- Esasnin 108. maddesinde geen tefrik-i vezif tabiri de mnakaa mevzuudur.
Yukarda zikredilen encmen mazbatasnda diyor ki: Devletin siyas ve idar vazifeleri
birbirinden ayrdr. Siyasette merkeziyet arttr. darede ise tefrik-i vezif gereklidir. Hariciye,
harbiye, bahriye, adliye, maliye ve zabta ileri siyas; nfia, maarif, ziraat, ticaret, sanayi,
belediye ve hayr ileri idardir ve idar merkeziyetten zarar grebilecek mahall menfaatlere
dair ilerdir. u halde tefrik-i vezif adem-i merkeziyettir. Ar tatbikat siyas adem-i
merkeziyete sebebiyet verebilir. Siyas adem-i merkeziyete yol aabilecek vazifeler merkezde
toplanr dierleri mahall idarelere braklr. Buna mukabil Maarif Nzr Emrullah Efendi
der ki: Bir memleketi idare etmek iin, idare iinde de teri, icr, kaz tefrikine benzer bir
127

dil, Hukuk- dare Dersleri, 337-341 (Nkl. Yayla, 89-90).

dil, Mukayeseli Hukuk- dare, 211.
129
dil, Mukayeseli Hukuku dare, 218.
130
Mustafa eref, 27.
131
Mustafa eref, 29.
132
Bu ehemmiyetli mazbata iin bkz. Greli, 10-16.
128

31

tefrike ihtiya vardr: cr, mzkere, kaz. Bu vazife bir elde toplanabilecei gibi,
tamamen veya ksmen tefrik edilerek ayn mercilere de tevdi edilebilir. te tefrik-i vezif
budur 133 . Yayla, Eylt- mmtze tatbikat yannda tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezif
usul ya pek clz kalr; ya ok zorlanp ier, ya da hi yan yana getirilmez. Bizce salkl
olan sonuncusudur diyor134.
Drlfnun Hukuk Mektebi profesrlerinden smail Hakk Bey merkeziyet ve adem-i
merkeziyeti birbirinden ayr iki sistem olarak ortaya koyduktan sonra, adem-i merkeziyetten
beklenen faydalar mmkn mertebe temine hizmet etmek iin, adem-i merkeziyetle ayn ey
olmamakla beraber merkeziyet esasndan tamamen ayrlmamak zere tevsi-i mezuniyet
(dconcentration) usuln ne srmektedir135. smail Hakk Bey tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i
vezaifi modern idare hukukular tarznda ayr yerlerde mtalaa etmektedir. Tevsi-i mezuniyet,
merkez dairelere ait karar ve icra kudretinden bir ksmn maiyet memurlarna tevdi
eylemektir. Mesel merkeziyet usulnde ancak bir nzrn halledebilecei maddelerden bir
ksmn kanunun husus msaadesiyle vli veya mutasarrfn salahiyet dairesine dhil etmek
tevsi-i mezuniyet demektir. Bu takdirde tevsi-i mezuniyet ancak memurlar hakknda kabil-i
tatbiktir. Tefrik-i vezif ciheti ise bilakis ahaliye taalluk eder. Tefrik-i vezaif, bir devlette
hkmetin deruhde ettii vazifeleri ehemmiyetine gre taksim etmek, bunlardan bir ksmn
merkez hkmete tahsis ile geri kalan ksmlarn lzum ve ihtiya derecesinde vilyetlere ve
belediyelere tevdi ve tahmil eylemektir. Burada nazara alnmas gereken husus, devlet
vazifelerinden siyas olanlarla idar bulunanlarn yekdierinden tefrikidir (ayrlmasdr).
Burada mevzubahis olan tabiatyla mnhasran mahall menfaatlere mteallik bulunan idar
vazifelerin ksmlardr ki bunda tefrik-i vezaif tatbik olunabilir136.
1908den sonra lkeye dnen Prens Sabahaddin hayran genler Nesl-i Cedid adl bir
cemiyet kurdular. Fikren ters dt ttihat ve Terakki Cemiyetinden ayrlan Prens, Ahrr
Frkasnda yer ald ise de seimlerde muvaffakiyet gsteremeyince, Hrriyet ve tilf
Frkasna geti. 1913de tekrar srgne kmak zorunda kald. 31 Mart Vakasnn
tertipilerinden olduu sylenir.
Bu fikirleriyle Prens Sabahaddin, Hilmi Ziya lken tarafndan sosyal bir devrimci olarak
grlm137; Niyazi Berkes tarafndan da ngiliz devlet adamlarna, Avrupallara, Hristiyan
unsurlara ve baz Arnavut politikaclara let olmakla itham edilmitir138. Bernard Lewis ise,
Zaman Prensin grlerinin, ayrlk milliyetiliin ve yabanc emperyalizmin tehdit ettii
imparatorluun btnl iin tehlikeli bir forml olduunu gstermitir diyor 139. Bir baka
adan baklacak olursa, ayrlk milliyetiliin ve yabanc emperyalizmin nlenemez gte
olduu bir zamanda, Prensin grleri tatbik edilseydi, belki imparatorluun felket dolu
malum k yaamayaca, farkl din ve rklarn yaad beldelerin mstakil olsa bile
gevek balarla merkeze bal kalmaya devam edecei de sylenebilir. Nitekim fiilen
istikllini elde etmi milletleri bnyesinde barndran Osmanl Devletinin, kendisini etrefil
durumdan kurtarp ngiliz Milletler Topluluu (Commonwealth) gibi bir birlik kuramamas
bir hayal krkl olarak grlmtr140.

133

Emrullah: Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin 1327 senesi 4. Konferansnda tanzim olunan
programa dair izahnme, Kostantiniyye 1330, 62-64 (Nkl. Yayla, 97).
134
Yayla, 108.
135
smail Hakk, 81.
136
smail Hakk, 288-289.
137
Hilmi Ziya lken: Trkiye 'de ada Dnce Tarihi, stanbul, 1979, 326-335.
138
Niyazi Berkes: 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, stanbul, 1975, 342-343.
139
Lewis, 202.
140
Tark Zafer Tunaya: Hrriyetin ln, stanbul 1959, 29-30- 79-80.

32

Bir tarafta Prens Sabahaddinin adem-i merkeziyeti, dier tarafta Ahmed Rzann
merkeziyeti fikirleri ttihad ve Terakki Cemiyetinde iki klik meydana getirdi. Cemiyetin
hkimleri ikincisinde karar kldlar.
1921 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu, gl bir adem-i merkeziyetilie zemin tekil
etmitir. Merkeziyetilik snrl ve istisnadir. Adem-i merkeziyet ise asl ve umum bir
prensip olarak kanunda yer almtr. Husus hayatnda muhtariyeti hiz bir manev ahsiyet
tekil eden nhiyenin banda seilmi mdr ve yannda seilmi bir meclis bulunmaktadr141.
Cumhuriyetten sonra 1924 Tekilt- Esasiye Kanunu ile idarede Kanun- Esasdekine benzer
ekilde tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezif prensibi kabul edilmitir142.
II. MTYAZLI OSMANLI EYLETLER
1.Memleketeyn (Eflk ve Bodan) Beylii (Romanya)

Eflk (Vlahya, Ulahlar lkesi), bugnki Romanyann Dobruca ve Transilvanya

hricindeki topraklarn; Bodan ise Moldavyay ifade eder ki bugn yars Romanyann
elindedir. Eflk, Yldrm Sultan Bayezid ve Voyvoda Mircea zamannda 1396da Osmanl
hkimiyetini tanyp hara demeye balad. Segedin Muahedesi ile Eflk Voyvodasnn
Macar Kralna tbi olmakla beraber, Osmanl Devletine hara demesi kabul edildi.
Boyarlar (asilzdeler) Osmanl tarafn tuttu ise de Kazkl Voyvoda diye bilinen Vlad
Tepein Osmanl aleyhdar politikas zerine, Fatih Sultan Mehmed Eflk fethetti.
Bodann Osmanl hkimiyetine girii Eflktan sonradr. 1455 senesinde 2000 altn hara
demek zere stanbul ile anlamt. Bir mddet sonra vergisini demekten kanmas
sebebiyle 1475den itibaren Osmanl lkesine ilhak edildi. Osmanllar Eflk ve Bodana iki
prenslik mnsna Memleketeyn adn vermiti. Dobrovenedik saylmazsa, Eflk, Krm ile
beraber Osmanl Devletinin ilk imtiyazl eyletidir. Zaten Eflkn fethinde Osmanl
lkesinde Rumeli ve Anadolu olmak zere yalnzca iki normal eylet vard.
Toprak sahibi Mslmanlarn yaamad, ancak ticaret iin girip kt Eflk ve
Bodann i imtiyazlar ok azd. bril ehrindeki kd, Mslman tacirlerin kendi aralarnda
veya halk ile cereyan eden dvlarna bakard. Osmanl hkimiyetinin, Romen kltrnn
yaamasna katkda bulunduu sylenebilir143.
Eflk ve Bodan nceleri mahall beyler tarafndan idare olunurdu. lk zamanlarda Eflk
voyvodasn seme hakk, boyar denilen asilzdelerle piskoposlara aitti. Seilen namzet
stanbul tarafndan tayin olunup, kendisine berat, tu, sancak, serpu ve hilat verilirdi.
Bodan voyvodasnn seimi ve tayini de buna benzerdi. Tayin merasimi stanbulda olurdu.
Voyvodann divan vard. Sikke kesmeye deil, ama bakr para basmaya hak sahibi idi. Ayr
bayraklar vard. Muhaberelerini sadrzamla yapard. Senelik vergi ve gerektiinde asker
verirdi. Kale in edilemezdi. Slavca gospodar (veya hospodar) da denilen voyvodalar,
beylerbeyi rtbesinde ve birbirlerine eit idi. Ancak Bodan voyvodas protokolde nce
gelirdi.
Zamanla bunlarn zulm ve hynetleri gerekesiyle 1711den itibaren stanbuldan tayin
edilen ve Fenerli Beyler denilen stanbul Rumlarndan birer Ortodoks voyvoda tarafndan
idare olunmaya baland. Bunlar seneliine tayin olunuyordu. Bylece stanbul lkede Slav
nfuzunu krmak istemitir. Bu devirde klelik kaldrlarak Memleketeyn birok bakmdan
terakki gstermise de, Rumlarn hkimiyeti zulmleri sebebiyle Romenler arasnda her
141

Yayla, 130.
Dou Anadoludaki Ermeni taleplerine kar Krtleri yanna almak isteyen Ankara hkmetinin 1921 tarihli
Tekilt- Esasiye Kanununda mahall idarelere muhtariyet tanyan bu maddeleri sevkettii; Lozan Muhedesi
ile Ermeni talepleri bertaraf edildikten sonra, 1924 Tekilt- Esasiye Kanunu ile bu maddelerin kaldrld
anlalmaktadr.
143
Ortayl, Trkiye dare Tarihi, 189.
142

33

zaman nefretle anlr olmutur. Bu arada Memleketeyni kendisine balamak isteyen

Rusyann faaliyetleri giderek artyordu. Besarabya denilen Bender, Akkerman, Kili taraflar
1812de Rusyann eline geti. Yunan ve Srp syanndan sonra 1822den itibaren voyvodalar
artk Fenerli Rumlardan deil, boyarlardan (Romen asilzdeleri) tayin edilmeye balad. 1826
tarihinde Ruslarla imzalanan Akkerman Muahedesi ile voyvodalarn vazife mddeti yedi yl
olacakt.
1828 tarihli Edirne Muahedesi ile Eflak-Bodan voyvodalarnn kayd hayat artyla tayin
edilmesi; burada Osmanl askerinin bulunmamas ve mevcut kalelerin yklmas kabul edilmi;
bylece eyletlerin muhtariyeti genilemitir. Gospodar, artk boyarlar tarafndan seiliyor;
Bbli bunu tasdik ediyordu. Memleketeyn 1834e kadar Rus igali altnda kald ve Ruslar
1830da meriyete girmek zere regulamentul organik denen bir anayasa metni nerettiler.
Gospodar seip mevzuat hazrlamak zere kyller hari tutulmak artyla 132 kiilik bir
meclis tekil edildi. Bu devir, Slav denizi iinde Ltin asll bir halk olan Romenlerin
igalcilerin farkl bir kltre mensup olduunu anlayarak kendi benliklerine sarlmalarna
yardmc oldu. 1848te Ruslarn bu nizamnmeyi kullanarak Memleketeyn ilerine karmas
zerine halk ayaklanmas koptu. 1849 tarihinde Ruslarla imzalanan Baltaliman Muahedesi ile
gospodarlarn memuriyeti yedi ylla tahdid edildi ve iki meclisin yerine tek bir meclis ald.
1856 Paris Muahedesi srasnda iki voyvodaln birletirilmesi konuuldu ise de Osmanl
Devleti ile Avusturya kar kt. Sadece adl ve asker ilerle gmrkler birletirildi. 24 ubat
1859da Eflak ve Bodann bana eski boyarlardan Albay Aleksandru Cuza voyvoda seildi.
Bylece iki voyvodalk ayn voyvodann ismi altnda iki ayr divanla idare olunmaya baland.
(Bu tarih Romen mill gndr.) 1861de ikisi birletirilerek Romanya adyla stanbula bal
bir prenslik oldu. Cuza Bey de prens adn ald. 1866 darbesiyle prens tahttan indirilerek,
Romanya meclisinin kararyla bir Alman prensi, Belika Kralnn kardei Leopold Romanya
tahtna seildi. Fakat prens tac kabul etmedi. Bu sefer Alman Hohenzollern hnedanndan
Prens Karl, plebisit yoluyla tahta geirildi. Karol adn alan yeni prens stanbula gelerek
padiaha ballklarn sununca, Bbli bu emrivkiyi kabul etmek zorunda kald. Romanya
Osmanl hkimiyetini tanyor; 30 bin kiiden fazla ordu tutmamay, stanbula maktu vergi
demeyi ve Bblinin yapt milletleraras anlamalar muteber saymay kabul ediyordu.
Prenslik, irs olarak Karolun ilesine intikal edecekti. Romanya, 1878 Berlin Muahedesi ile
istikllini kazand. Balkan Harbi ile snrlarn geniletti. Birinci Cihan Harbinde
Osmanllardan Dobrucay, Avusturyadan da Transilvanya (Erdel) ve Banat ele geirdi.
Mamafih Besarabyay Ruslar igal ederek Moldavya Cumhuriyetini kurdular.
Tuna nehri zerinde bir ada olan Adakaleye fetihten sonra bir kale yaplp Trkler
yerletirilmiti. 93 Harbi neticesinde imzalanan Ayastefanos Anlamas ile Adakalenin
boaltlmas kararlatrlmken, bu anlamann hkmlerini hafifletmek zere 1878de
imzalanan Berlin Anlamasnda adann stats unutuldu. Osmanl Devleti Adakaleye
hkmetmeye devam etti. Burada stanbulca dorudan tayin olunan bir nahiye mdr ve kd
bulunuyordu. Cihan Harbi neticesinde Trianon Anlamas ile Adakale Romanyaya verildi ise
de, Osmanl hkmeti anlamaya taraf olmad iin bunu tanmad. 1923 Lozan Muahedesi
ile bu kayp kabul edildi.
2.Dobrovenedik Beylii

Dobrovenedik (Ragusa, Dubrovnik), resm adyla Communita di Ragusi, Dalmaya

sahilinde ticarette ne km 150 millik arzisi olan kk bir knezlik (beylik) idi. Slavlarn,
mstakil prens veya dkalarna knez denirdi. Daha Sultan Orhan Gazi zamannda Osmanl
hkimiyetine girmi; Osmanllar, beyliin idaresine karmamtr. Sultan I. Murad 1365
tarihli bir emannme ile 500 altn hara karlnda lkeye ticar ve siyas imtiyaz tand.
Yldrm Sultan Bayezid (1390), Emir Sleyman (1408), elebi Sultan Mehmed (1414) ve

34

Sultan II. Murad (1442) zamannda bu imtiyazlar teyid edildi. Buna gre Osmanl lkesinde
mallarn satan Dobrovenedikli tacirlerin % 2 gmrk demesi; Osmanl memleketinde vefat
eden Dobrovenediklilere miras hakknn tannmas; kendi aralarndaki ihtilflara mdahale
edilmemesi; Mslmanlarla olan ihtilflarna kdlarn bakmas esasa baland. Hara da
1000 altna karld. Beyliin 1444 Varna Harbinde Hallara yardm etmesine ramen
ahidnme ayn artlarla yenilendi. Fatih Sultan Mehmed zamannda Arnavutluk syanna
yardm etmeleri sebebiyle 1459da haralar 1500 altna ykseltildi.
Dobrovenedik ncelere ok fakirken, Osmanl hkimiyetine girdikten sonra Venedik
mallarnn gei yeri hline gelerek ok zenginleti. Senelik vergisi arttrlarak 1478de 12500
altn oldu ise de Dobrovenediklilere gmrk muafiyeti getirildi. Yavuz Sultan Selim
zamannda bu muafiyet kaldrlarak eskiye dnld. ki Dobrovenedik sefiri her sene [daha
sonralar senede bir] Hersekli avular refakatinde stanbula gelir; vergi ve hediyeleri
takdim eder; padiah tarafndan kabul olunup kendilerine hilat giydirilir; ertesi sene yeni sefir
gelene kadar burada misafir edilirdi. Zaman zaman verginin Dobrovenedike urayan yksek
memurlara bizzat dendii de vkidir.
ehri 12 kiilik bir meclis idare eder; Dobrovenedik knezlerini, bu meclis kendi arasndan
seerdi. XVII. asr sonlarnda stanbuldaki ngiliz sefret heyetinde bulunan Ricautnun
anlattna gre knez seimleri ok enteresandr: Bu seimler dnyada benzeri olmayacak
kadar itimatszlk zerine kurulmutur. Knez bir aylna, dier yksek memurlar bir
haftalna seilir. Kale kumandan ise her akam deiir. Senato, akam nceden haberi
olmadan mesel sokaktan geen bir adam kumandan tayin eder. Gzne bir mendil balanp,
muhafz nezretine kaleye getirilir. Hi kimse o akam kimin kumandan olacan bilemez.
Bu sayede ehri dmana teslim etmek zere tertiplenen komplolar suya der 144.
Ahlisi Hrvat ve Katolik olan lkede Osmanl askeri bulunmazd. Ayn zamanda Osmanl
Devleti lehinde istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin merkezi olan Dobrovenedik, Osmanl
Devleti ile sadece vergi demekten ibaret bir mnasebet iinde olduundan dolay, aslnda
mmtaz bir eyletten ok, tbi bir memleket manzaras arzetmektedir. Ancak cizye demesi
ve Osmanl adl otoritesini kabul etmesi hasebiyle, Osmanl eyletlerinden saylmas hukuk
adan daha dorudur.
1699 tarihli Karlofa Muahedesi ile Avusturya Dalmayay igal edince, Dobrovenedik
iki lke arasnda kald. Napolon Bonaparte kumandasndaki Franszlar Dalmayaya kp
1797 tarihli Compo Formio Muahedesi ile buraya yerleti. 1806 senesinde Franszlar bu tarihi
beylii ortadan kaldrd. Dobrovenedik 1815 Viyana Konferans neticesinde Avusturya
tarafndan ilhak edilerek otonomisi kaldrld. 1918de Yugoslavyaya verildi.
3.Krm Hanl

Altnordu Devletinin Emir Timur tarafndan yklmas zerine ortaya kan Krm Hanl
nceleri mstakil idi. Sonralar eitli defalar baka devletlerin tbiyetine girdi. Sultan Fatih
zamannda Gedik Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl donanmasnn Krm aklarna
gelmesi ile devrin Krm Han Osmanl Devletini metbu tand. Hanln stats, 1 Haziran
1475 tarihinde bir muahede (anlama) ile tanzim olundu. Bylece lkede taht kavgalar son
buldu. Osmanl saray terifat, brokrasi gelenekleri, ilmiye ve kaz tekilt benimsendi.
erkezlerden kapkulu askeri tekil edildi. Gebe hayat tedricen terk edildi. Bylece
Krmda Osmanl siyas ve itima kltrnn nfuzu pekimi oldu.
Krmn banda Cengiz Han soyundan eski Altnordu hnedanna mensup bir han
bulunurdu. Hanlk ailesi erkeklerine giray denir. Han, nceleri mirza denilen Krm
asilzdeleri ile seyyidlerin katld bir meclis tarafndan ittifakla ile seilip, stanbul
144

Ricaut: Trklerin Siyasi Dsturlar, Haz. Reat Uzmen, (yy, tsz) 115.

35

tarafndan tayin olunurdu. Krm ulus denilen beyliklere ayrlmt. Her ulusun banda bir
mirza bulunurdu. Hanlk memurlar ulus topraklarna mdahale edemezdi. Harb esnasnda her
mirza kendi askerleri ile hanlk ordusuna iltihak ederdi145.
XVII. asrdan itibaren hanlarn seim, tayin ve azilleri stanbul tarafndan yaplmaya
balanmtr 146 . Hutbede padiahtan sonra hann ad zikredilir ve nmna sikke kesilirdi.
Hann divanlar ve tekilt bulunuyordu. Baka lkelerle eli teti edebilirdi. Han, vezir
rtbesinde olup, 5 tu tama hakk verilerek protokolde sadrzam ile eit seviyede sayld.
Han ile sadrzamn arasndaki mnasebetin belirsizlii baz siyas meselelere yol amtr147.
Hanln resmen tayin edilen kalgay adnda birinci veliahd, 1584 ylnda ihdas edilen
nureddin adnda da ikinci veliahd vardr. Kalgay Akmescidde oturur. Nureddin
Bahesarayn yakn bir kynde oturur. Kalgay ve nureddini, giraylar arasndan stanbulda
Divan- Hmyun seip padiah fermanyla tayin olunur. Hann tayin veya azil hususunda
salhiyeti yoktur. Bir han vefat ettiinde stanbul, kalgay veya nureddini han tayin etmek
zorunda deildir. Her biri bulunduu yerde mstakil yazma yapabilen, vezir ve defterdar
sahibi vlilerdir. Merkez hkmetten slyneleri (maa) vardr148.
Krmn merkezi Krkyer, sonralar Bahesaray olmutur. Hanln Azak yarmadasna
bakan stratejik ksm, Kefe Sanca ise dorudan stanbula balanarak bir nevi kontrol
merkezi vazifesi grrd. Kefe Sancakbeyine dorudan snrda lkelerle yazma ve
bunlarla baz kk meseleleri bizzat halledebilme salhiyeti tannmt. Krmn etraf deniz
olmasna ramen ne donanmas, ne de piyade ordusu vard. Osmanl hkimiyetinden sonra da
gl svari ordusu ile Dou Avrupann en gl devletlerinden birisi olarak Ukrayna ve
Kuzey Kafkasyay elinde tuttu. Polonya ve Rusya zerinde de vergi alarak nfuz kurdu.
Polonya Kral ve Rus ar ile eit seviyede diplomatik mnasebet yrtt. stanbul, ar ancak
1739 tarihindeki Belgrad Muahedesi ile muhatap almaya balad.
Kendisine en ileri seviyede otonomi tannan Krm Hanlnn stats, XVII. asr
balarndan itibaren deimeye balam; neredeyse sradan eyletlerden birisi, han da bu
eyletin irs vlisi hline gelmitir. Han, 5 tudan, nce 4, sonra 3 tulu vezir rtbesine
indirilmitir. Bunda phesiz Rusyann bymesinden ekinen stanbulun merkeziyeti
endielerinin byk pay vard. Ancak bir fayda salamak yle dursun; hanedann gcn ve
merkeze balln kaybetmesine, sonra da Krmn elden kmasna yol amtr.
Krm Hanl, Osmanl ordusuna gerektiinde yz bin asker karrd. Ukrayna Kazak
Hetmanl ve bir ara Kiev ve Moskova Knezleri Krm Hanna, dolaysyla Osmanl
Devletine tbi idi. Hatta bir ara Zaporog Kazaklarnn hetmanlar, stanbuldan verilen
beratlarla tayin edilmitir. Bunlar istikllini kazandktan sonra 1736ya kadar diplomatik
olarak Osmanl Sultannn deil, Krm Hannn muhatab olarak grlmtr. Krm,
1774de mstakil olmu; 1783 senesinde Rusya tarafndan igal ve ilhak edilmitir.
Aynalkavak Tenkihnmesi ile Krm Mslmanlar zerinde Osmanl Padiahnn halifelik
sfatnn devam Rusya tarafndan tannmtr.
4.Karada Vladikal

145

Ortayl, Trkiye dare Tarihi, 191.

XVII. asr ortalarnda Koi Beyin Tatar Hanlar hakkndaki mtlaalar dikkat ekicidir: Han lp yeri
boalnca, mbarek katnza hangisi nce yz srerse o han yaplr. Pek lzum olmadka bunlar
deitirmemek lzmdr. Krm beter ve yaban memlekettir. Urus, Moskof ve Leh komudur. Kfir azdr.
Serhad beklerler. Baka ellerinden i gelmez. Bazen zararlar da grlr. Ltuf buyurmaldr. Koi Bey
Rislesi, Haz. Z. Danman, Ankara 1985, 145-146, 148.
147
Ortayl, Trkiye dare Tarihi, 191.
148
Hezarfen, 170-171.
146

36

1478 senesinde fethedilen Karada (Montenegro) Knezlii (dkal), mevkiinin sarp ve

gelirinin de ehemmiyetsiz oluu sebebiyle maktu bir vergi karlnda kodra Sancana
balanarak i ilerinde muhtar brakld. 1499 senesinde Arnavut asll Karada Knezi idareyi
etinede oturan ve vladika denen Ortodoks Srp rhibine brakt. Vladika, Fener Patriine
balyd. Bylece Osmanl Devletine bal otonom ve teokratik Karada Vladikal
kurulmu oldu. lkeyi ayn ileden gelen vladikalar ynetti. 1852den itibaren vladikalar
piskopos sfatn brakarak yalnzca prens olarak anldlar. 1878de Berlin Muahedesi ile
istikllini kazanarak Karada Krall kuruldu. Balkan Harbinde Osmanllara kar savaarak
snrlarn geniletti ise de, 1919da Srbistan Krall ile birleti.
5.Erdel Beylii

Erdel (Transilvanya), Romanyann kuzeybatsnda Romen, Macar ve Saksonlarn

yaad bir memlekettir. 1526da Macar Kral lp, Avusturya mparatoru Macar taht
zerinde hak iddia edince, Erdel asillerinden Zapolyo Yano Macar ve Erdel Kral ilan olundu
ve Osmanl hkimiyetini tand. Erdel, 1541 senesinde stanbula hara deyen bir eylet
statsne girdi.
Mslman yaamayan memleketteki halklardan Macarlar Katolikti.
Romenler, Ortodoks sfatyla stanbul Patriine bal idi. Bu arada Hristiyanln Lteryen
ve Kalvinist mezhepleri lkede yayld. Teslisi reddeden Unitarist mezhebi Osmanl tesmuhu
sayesinde Erdelde tutunabildi. Erdelliler 1557 senesinde bu mezheplerin eitlii hususunda
aralarnda anlamaya vard.
Erdelin muhtariyeti, Eflk ve Bodandan daha fazla idi. Nitekim bandaki prens,
stanbul tarafndan Macar asilzdeleri arasndan tayin olunurdu. Prens, vezir rtbesinde idi.
Sadrzamla muhabere ederdi. Senelik vergi ve gerektiinde asker verirdi. Bu mikdar 10 bin
altn iken, XVII. asrda 40 bin altna kt. Prens Bathory Zsigmondun yanl siyaseti
sebebiyle bir ara (1601-1602) Avusturya hkimiyetine giren Erdel, biraz da Protestan
asilzdelerinin Katolik Avusturyaya kar Osmanl idaresini tercih etmeleri sayesinde tekrar
geri alnm ve stanbula daha sk balarla balanmtr. Protestan bir Erdel asilzdesi olan
Tkli mre Orta Macar Kral ilan edilmitir. Bylece Erdelliler Alman nfuzuna kar Macar
kimliini muhafaza edebilmitir149.
Erdel 1697 senesinde Avusturya igaline urad ve 1699 Karlofa Muahedesi ile bu
lkeye brakld. Tkli mre Osmanllara snp zmitte yaad. Erdelin bugn bir ksm
Macaristan, byk bir ksm da Romanyaya aittir.
6.Kaptan Paa Eyleti

lk Osmanl fetihlerinden olan Gelibolu Sanca nceleri kaptan- dery tarafndan

kendine has bir biimde idare olunurdu. 1533te bu sancaa Paaeli, Sla, Biga, Eriboz,
nebaht, Mizistre, Karleli ve Midilli de balanarak Kaptan Paa Eyleti meydana getirildi.
XVII. asrda Kbrs ve Cezir-i Bahr-i Sefid denilen Akdeniz adalar da buraya baland. Bu
eylet sancaklarnn banda sancakbeyi deil, deryabeyi adndaki denizci yneticiler
bulunurdu. Deniz seferlerinde bu eylet halknn baz hizmet ve mkellefiyetleri vard. Ada
genleri denizci yazlr; adalar donanmaya su ve yiyecek temin ederdi. XVII. asrda Ege
adalarnn neredeyse tamam bu eylete dhil idi. 1867 ylnda bu eyletin klasik stats
kaldrlarak merkezi Kala-i Sultaniyye (anakkale) olmak zere yedi sancakl (Kbrs, Sakz,
Midilli, Sisam, stanky, Rodos ve Biga) sradan bir vilyete dnt. 1876da Biga Bursaya
balanarak vilyet merkezi Sakz, 1892de de Rodosa tand.
7.Naka Dkal

1537de Venediklilerden alnan Akdenizdeki Naksos (Naka) ile civarndaki ira, Milo
ve Deirmenlik adalar, stanbula tbi imtiyazl bir dkalk olarak idare olunmutur. Cizye
149

Ortayl, Trkiye dare Tarihi, 189.

37

veren reayadan baka kimsenin adaya alnmamas; stanbula dman devletleri

desteklememesi; korsan gemilerini adaya kabul etmemesi; ada halknn dvlarna mahall
mercilerde mahall kanunlara gre baklmas; ada halkndan vrissiz lenlerin terikesine
Osmanl beytlmlinin el koymamas ve adann i ilerine kimsenin mdahale etmemesi, bu
muhtariyetin esaslarndand. lk nce Venedik asilzdelerinden biri tarafndan idare edilen
dkalk, sonra Portekiz Yahdsi Yasef Nassiye, 1583ten sonra da Mslman veya zimm
tebadan herhangi bir kimseye verilmitir. Dkalk, 1830de Yunanistana iltihak etmitir.
8.Hicaz Eyleti

Hicaz Abbasler zamanndan beri Mekke-i Mkerremede oturan ve Hazret-i Peygamber

soyundan gelme erfler Emr-i Mekke-i Mkerreme unvanyla idare ederdi. Hicaz bilahare
Msrdaki Memlk idaresine balanm; sonra da Osmanl hkimiyetine gemiti. Osmanllar
burada eski dzeni devam ettirdiler. Hicaz kdlar merkezden tayin edilmekle beraber,
Mekke-i Mkerreme ehri, vezir rtbesindeki erfler tarafndan idare olunurdu. Mekke klk,
Tif yazlk merkez idi. Vefat veya istif ile boalan erfet-i Mekkeye (Mekke erfliine)
Mekke Kds ile Msr, am ve Cidde Vlilerinin arz zerine padiah tarafndan ayn
ileden bir tayin yaplrd. Hicaz gelir getirmeyen, fakat masraf ok bir eyletti. Msr
gelirlerinin byk bir ksm Hicaz Eyletine tahsis edilirdi. Hicaza verilen ehemmiyet ve
muhtariyet, halfelik statsnn bir neticesi ve devletin itibarnn bir gstergesi idi. Ayrca
Msra bal Cidde Sancakbeylii vard. Baz defalar eylete evrilen bu sancakbeylii,
Mekke erfleri zerinde murkabe makam idi. Medine-i Mnevvereye de mzul (emekli)
drssaade aalarndan eyhlharem tayin olunurdu.
Sultan Abdlaziz zamannda Cidde Livs ile Mekke-i Mkerreme eyhlharemlii
birletirilerek bu makama merkezden bir vli tayin edilmi; 1882den itibaren Cidde Vlilii
yerine Hicaz Vlilii denilmitir. Hicaz Vlisi artk Mekkede oturmaya balamtr. Mekke
erfinde yalnzca Hazret-i Peygamber soyundan gelenlerin ileri ile bedev airetlerin idaresi
kalmtr. Ciddede vli kaymakam braklm, bilahare bu unvan Cidde Mutasarrflna
evrilmitir. Medine-i Mnevverenin mlk ve asker ileri de Medine-i Mnevvere Muhafz
unvann tayan ve merkezden tayin edilen bir zta braklm; ayrca eyhlharem de
varln devam ettirmitir. Mekke 1916, Medine 1918de Osmanl hkimiyetinden kmtr.
Son Mekke erfi Hseyn Paa, ngilizler tarafndan 1926da srgne gnderilmise de, 1908
Osmanl parlamentosunda mebus olan iki olundan Abdullah rdn, Faysal da nce Suriye,
sonra Irak meliki yaplmtr. Hicaz, ngiliz desteiyle kurulan Suud Arabistan Krall
tarafndan igal ve ilhak edilmitir.
9.Arap eylikleri

Arabistann 1516 ylnda Osmanl hkimiyetine giriinden sonra, yarmadadaki mahall

eyh ve sultanlarn yar muhtar otoritesi Osmanl hkmetince tannm; bylece ktann daha
iyi idare olunmas ve yerli halkn daha kolay kontrol altnda tutulmas gaye edinilmitir. Bu
mahall otoriteler unlard: Yemenle Arabistan arasnda bulunan Asrdeki drisler; Cebel
emmerde Reidler; Mntefikde ebibler; Ahsda Hlidler, Lahsda Cebrler. Ayrca
Gney Suriyede Atralar da byle idi.
10.Msr Eyleti

1516 senesinde Memlklerden fethedilen Msr, bir Osmanl eyletine dntrld.

daresini tanzim etmek zere Msr Kanunnmesi nerolundu. stanbuldan gnderilen vezir
rtbesindeki vli geni bir corafyada hkm srerdi. Divanda grlmesine gerek olmayan
mal ilere nzr'l-emvl (defterdar) bakard. cabnda vliye veklet de eden nzrn ayr
meclisi vard. Msr eitli sancaklara ayrlmt. skenderiye, Dimyat, Cidde, Svey ve Said
dndaki sancaklara vli tarafndan Memlk asll kif ve eyhlarab idareci tayin olunurdu.
Sonradan kiflikler kapkullarna tevcih edilir oldu. XVII. asrdan itibaren Msrda vlilik ve

38

kdlk dndaki makamlar Memlk beylerinin eline geti. Bylece merkez otoritenin gc
zayflamaya yz tuttu. Eylet vridt fevkalde dt. Halk byk huzursuzlua duar oldu.
Msr Eyleti, 1798 senesinde Franszlar tarafndan igal edilmise de bu igal ngilizlerin
yardmyla son bulmu; bu defa eylette stanbulun nfuzu iyice zaafa uramt. gal
zamannda gnll olarak Kavaladan gelip, zek ve becerisiyle ykselen Mehmed Ali Paa
ve soyundan gelen vliler tarafndan 1805 senesinden itibaren idare olunmu; bu vlilere kral
nibi (vice roi) mnsna gelen hdv unvan verilmitir. Bu devirde Balkanlardaki baz
vilyetlerde de mahall hkmdarlar kral nibi statsyle Bbliye bal olarak hkm
srmekteydi. 1256/1840 ve 1257/1841 tarihli fermnlarla Msr imtiyazl bir statye
kavumu; 1283/1866, 1284/1867 ve 1290/1873 tarihli fermnlarla bu imtiyazl vaziyet daha
glenmi ve genilemi; 1296/1879 tarihli fermnla da bu hkmler teyid edilmiti. Bahis
mevzuu fermnlar Msr Hdvliinin babadan oula gemesini ngryor; hdve her eit
kanun tanzimde bulunma, ordu kurma, miralaya kadar rtbe tevcih etme, ecneblerle yazma
ve dardan bor alma imknn bahediyordu. Khire Kds gibi yksek memurlar
Bblice tayin edilecek; hutbe padiah adna okunacak; para padiah adna baslacakt. Bu
tarihten sonra yaplan Osmanl kanunlar, ezcmle Mecelle, Msr ve Garp Ocaklarnda tatbik
olunmamtr. Ege Denizindeki Taoz Adas da Yunan syanndaki yardm sebebiyle Sultan
Mahmud tarafndan Mehmed Ali Paaya braklm; bundan sonra adann idarecileri hdiv
tarafndan seilmitir. Msr 1841den itibaren her sene vridatnn drtte biri olan 60 bin
keseyi maliye hazinesine vergi olarak derdi. Sonra bu vergi hdvlik arzisindeki baz
genilemelere paralel olarak artm, 1866dan sonra 153 bin keseye kmtr150.
ngiltere, Hindistan yolu zerinde fevkalde zengin ve stratejik bir vilyet olan Msr
1881 tarihinde igal, Bblinin Birinci Cihan Harbine girii zerine 1914 tarihinde ilhak
etmi; hdv unvan da, melik (kral) unvanna evrilmitir. Bu ilhak ancak 1923de Lozan
Muahedesi ile tannmtr.
11.Garp Ocaklar
a.Cezayir

Endlsn yeniden fethinin ardndan spanyollar Kuzey Afrikaya ynelmi ve buraya

asker karmt. Cezayirliler, Osmanl denizcilerinden Oru ve Hzr Reisten yardm istedi.
Oru Reis Cezayir Sultan iln olundu ise de muharebede ehid dt. Yerine geen ve
1519da Yavuz Sultan Selimin desteini alan Hzr Reis spanyollar yendi. Padiah kendisini
Cezayir Hkimi olarak tand. Birlik ve mhimmat gndererek, Anadoludan gnll asker
yazma imtiyaz verdi. Cezayirde hutbe padiah adna okunmaya balad. Sonralar Barbaros
Hayreddin Paa diye tannan Hzr Reis, Kanuni Sultan Sleyman zamannda Cezayir
Beylerbeyi tayin olundu. Zamanla spanyollar Afrikadan tamamen karld. 1551de Libya,
1574de Tunus fethedildi.
Garp Ocaklar da denilen Cezyir, Tunus ve Trablusgarbda vaktiyle beylerbeylerinin
maiyetinde Anadoludan devirilmi askerler ve stanbuldan getirilen yenieriler
bulunmaktayd. Yenierilerin banda aa bulunurdu. Bir de mehzin ad verilen yerli askerler
vard. Askerlerin kontrol beylerbeyi iin hayli zor olmaktayd. Nitekim zamanla eylet
idaresine karmaya, giderek de sz sahibi olmaya baladlar. Beylerbeyi merkezden tayin
olunmakla beraber, Garp Ocaklarnn merkezle balar gevekti. stanbul, buray imtiyazl bir
ekilde idare etmeyi tercih etmitir. nki Cezayir kendi rzasyla Osmanl Devletine
balanmt. stelik merkeze ok uzakt. Akdenizde Osmanl hkimiyeti Cezayirin destei
ile uzun mddet devam edebilmitir.
150

Bir kese o zamanlar 500 kuru idi. Ayrca Msrdan senede 40 bin kyye eker, 36 bin kile pirin ile muayyen
mikdarda biber ve karanfil gnderilirdi. Karamursal, 160, 173.

39

Cezayir 1587ye kadar beylerbeyiler; 1659a kadar paalar; 1671e kadar aalar ve 1830a
kadar da daylar tarafndan idare olundu ki her devrin ayr hususiyetleri vardr. Kl Ali
Paann beylerbeyiliini takiben 1587 senesinden itibaren Cezayir Vlileri seneliine
tayin olunmaya baland. Ancak bunlar neredeyse sembolik mevkide olup, idare saylar 20
bini bulan yenierilerin elinde idi. 1659 senesinde zamann Cezayir Vlisi otoriteyi eline
almak isteyince stanbula gnderildi ve idare Aann eline geti. stanbul, Cezayire
ambargo koyarak, gemilerin artk Osmanl limanlarna yanaamayacan bildirdi. Bunun
zerine Aa af diledi ise de kabul olunmad. Kprl Fzl Ahmed Paa sadrzam olunca
Cezayire vli tayin etti. Ancak aalar padiahn mmessili olarak grdkleri vliyi ie
kartrmad. Bbli bu emrivkiyi kabullenmek zorunda kald. 1671den itibaren eylet
idaresi denizcilerin setii daylar elinde kald. Sonralar dayy ocak aalar semeye balad.
Cezayir Daysnn maiyetinde ordu, donanma, maliye, asayi ve adliye ilerine bakan be
zl bir divan- gzf vard. Merkezde Hanef ve Mlik Mftleri adli ileri yrtrd.
Daynn ecnebi devletlerle mzkere salhiyeti vard. Cezayirin geliri denizcilik zerine
kurulduu iin, Akdenizin Fransz ve ngiliz kontrolne gemesi zerine dt. Nfus azald.
Bu da huzursuzlua sebep oldu. Sk sk darbelerle daylar ldrld veya azledildi.
1711de daylkla vlilik birletirildi. Daylar mr boyu vlilik makamnda kalmaya
baladlar. Osmanl hkmeti, mesfenin uzakl ve baka gileler sebebiyle bu emrivkileri
tanmak mecburiyetinde kald. Bylece Garb Ocaklar, idar ve mal bakmdan muhtar birer
eylet oldu. Bu devirde Avrupadaki hkimiyeti gerileyen Osmanl hkmeti Garp
Ocaklarna emir gndererek Avrupa Devletleri ile yapt muahedelere riayet etmesini istedi.
Tunus ve Libyann uyduu emri Cezayir kabul etmedi. Bunun zerine Cezayir gemilerine
ambargo kondu. Buna ramen Cezayir Days, harb iln etmek ve bar yapmak gibi
hususlarda bile neredeyse tamamen mstakil bir hkmdar gibi hareket etmeye balad. 1815
Viyana Kongresi ile korsanlk yasaklannca, Cezayir ok mkl vaziyette kald. Daynn,
Cezyirden bor alp demeyen Fransann elisini tokat atarak tahkiri, Fransann Cezyiri
1830 ylnda igal etmesiyle neticelendi. Avrupa devletleri, Cezyirin mstakil bir devlet
olduunu; dolaysyla Fransann buray iglinin Osmanl Devletine kar bir tecvz
saylamayacan sylemiti. 1828 senesinde Ruslara malup olan Osmanl Devleti, igali
protesto ile iktif etmek zorunda kald. 1847 senesinde de igali kabullendi.
b.Libya

Trablus, Bingazi ve Fizan adnda mntkadan teekkl eden Libya, stanbuldan

gnderilen Trablusgarb Beylerbeyi tarafndan idare olunurdu. Libyada stanbuldan
seneliine gnderilen beylerbeyi ile ocakllarn mmessili olan day arasnda zamanla bir
muvazene teekkl etti. Beylerbeyiler 1603 ylndan itibaren idareye karmamaya (veya
kartrlmamaya) balad. Trablusgarb, 1711de Trk asll Karamanl hnedannn elinde irs
bir beylik hline geldi. Gerektiinde donanmasyla Osmanl Devletine yardm ediyor;
askerlerini Ege sahillerinden deviriyordu. Ecnebilerle grp muahede yapma salhiyetini
hizdi. Zamanla mal bakmdan zayflad. Hnedan ii mcadeleler de buna eklenince,
ecnebiler Libyanin i ilerine mdahaleye teebbs ettiler.
Fransann 1830 ylnda Cezyiri igli zerine Osmanl hkmeti Tunus ve
Trablusgarbn akbetinden endielendi. 1835de Trablusgarb ve Tunusa bir donanma
gndererek imtiyazlarn kaldrd ve dorudan merkeze balamaya teebbs etti. Libyada
Karamanl hnedannn hkimiyetini lavederek, buray tekrar sradan bir vilyet hline
getirdi. Bu hdise, srann kendisine geleceini anlayan Msr vlisi Mehmed Ali Paann
syanna yol at.

40

Libya 1911de talyanlarca igal edildi. Osmanl hkmeti, 1912 Ui Muahedesi ile
vezirlerden bir saltanat nibi tayin etmek artyla Libyadaki hkimiyetini talyaya brakt.
Trkiye, Libya zerindeki haklarndan 1923de Lozan Muahedesi ile vazgeti.
c.Tunus

nceleri beylerbeyi tarafndan idare olunan Tunusta 1591 senesinde ocakllar

ayaklanarak kendi aralarndan setikleri bir aay day adyla Tunusun bana geirip
beylerbeyini kovdular. Bundan sonra stanbuldan gnderilen beylerbeyiler sembolik bir
mevkide kald. XVII. asrda eylet idaresi day ile emrlevtan denilen bir bey sllesi elinde
paylald. XVII. asr balarnda Trablusgarb Beyinin elinden alnan Cerbede ise hkim
hnedanlar, Tunus Beyine bal olarak aday idare ettiler. Tunusa 1631de Murad, 1705de
de Hseyn hnedan hkim oldu. Hseyn ilesinin nesebi sfendiyar oullarna kadar ular.
1710 ylnda daylk makam lavedilerek Hseyn Paa, vezir rtbesiyle Tunus Beyi olunca,
artk stanbuldan beylerbeyi gnderilmemeye baland. Hseyn hnedan mensuplar
srasyla Tunus Beyi oldular.
1839 senesinde Tanzimat Fermn iln edilince, zamann beyi bunu Tunusta meriyete
koymad. Bunun zerine 1274/1857 ylnda Tanzimat ve Islahat fermnlarnn karm
mahiyetinde Ahdl-Emn diye bilinen fermn eylete gnderildi. 1277/1861 ylnda
Kanun'd-Devle ad verilen bir fermn iln olundu. Bu fermn ile Tunusun imtiyazl eylet
hviyeti resmiyet kazand. 13 blm ve 114 maddelik bu fermnda bey yerine melik; eylet
yerine memleket tabirleri kullanlm; Hseyn hnedan tescil edilerek, beyin salhiyetleri
tesbit olunmutu. Hatta 60 zlk bir teri meclis kurulmutu. Ancak Tunusun Osmanl
hkmeti ile mnasebetine hi deinilmemiti. 1864 ylndaki bir syan sebebiyle bu fermn
askya alnd. 1288/1871 ylnda Sadk Paa, beyliin kendi ilesine versetle verilmesi
hususunda bir fermn istedi. Tunusa ecneb devletlerin alkasnn artmas zerine stanbul
bunu vermeye mecbur kald 151 . Buna gre Tunus her sene muntazam vergisini deyecek;
padiahn ad hutbelerde zikredilecek; paralarda padiahn turas bulunacak; gndere
Osmanl bayra ekilecek; Tunus harb srasnda Osmanl ordusuna asker verecekti. Bunun
karlnda Tunus beyi mlk, asker ve adl memurlar tayin ve azletmek, dost devletlerle
siyas muahedeler yapmak hakkn hiz olacak; ancak harb ve snrlara mteallik milletleraras
muahedeler yapamayacakt. Tunusa gnderilecek ecneb konsoloslar iin stanbuldan izin
alnacakt.
Deniz korsanlnn yasaklanmas zerine Tunusun mal vaziyeti giderek ktleti. Bu
vesileyle mdahalelerde bulunan Fransz ve talyan konsoloslarnn ihtilafn bahane eden
Fransa, 1881 senesinde Tunus ve Cerbeyi igal ederek bir himaye idaresi kurdu. Tunus Beyi,
salhiyetlerinden mahrum bir ekilde yerinde brakld. Bbli tabiatiyle bu igale kar
karak Tunusa eskiden olduu zere mmtaz eylet statsnn tatbik olunacan vurgulad.
Tunusun igali ancak 1923de Lozan Muahedesi ile tannd.
12.Dou Anadolu Beylikleri

Dou Anadolu 1514 tarihinde Osmanl hkimiyetine getiinde, burada irili ufakl
Trkmen, Krd veya Arab beylikleri hkm srmekte; ehir ve kylerde de mhim Ermen ve
Sryn nfus yaamaktayd. Krdistann Anadoludaki yegne paras Hakkri idi. Ancak
Trklerin Anadoluya geliiyle bu dalk mntkada yaayan Krdler Dou ve Gneydou
Anadoluya yaylp yerlemeye balad. Havalide yine de Trkmenler ekseriyette idi.
Osmanllar, gerekte birer kaz veya nahiyede hkm sren bu mahall beyleri memnun
etmek, bu vesileyle gebeler zerinde bir otorite salamak iin onlar sancakbeyi olarak
kabul etmitir. Gerekte bu sancaklar, idar tekiltta asl Osmanl sancaklar gibi deildir.
151

Tunus eyleti imtiyzt hakknda emr-i l, Dstur: I/4/839 vd (tab- evvel), I/4/789 vd (tab- sni).

41

Yurtluk-ocaklk adyla da bilinir. Bitlis gibi bir ikisi dnda hepsi airetlere dayanan kk
toprak paralaryd.
Bu sancakbeylerinin en mehurlar Bitliste erefhan, Cizrede Bedirhan,
Sleymaniyede Baban, Hakkride risan beyleriydi. Sason ve Hazro Beyleri, mdiye ve
Zaho Beyleri, Ardelan ve ehrizor Beyleri, Hzan Beyleri, irvan Beyleri, emigezekte
Melkiler, Kiliste Canbolad oullar, Zrkanda Ezrakler, apakurda Sveydler,
Silvanda Sleymanler, Sohran Beyleri, Musulda Abdlcelilzadeler, Eilde Mirdasler,
Hoabda Mahmudler bu beyliklerdendi. risan Beyleri gibi bazs Abbas soyundan
geliyordu. Melkiler Seluklu hnedanndan inme Krdlemi bir ile idi. Reisleri Arap veya
Trk asll olsa bile, airetlerin ou Krd veya Krdlemi, ekserisi de Snn-fi idi. i
veya Yezid olanlar da vard. Bu beyliklerin hepsi, topraklarnn bulunduu eyletin vlisine
tbi idi. Airetleri vli namna idare eder; merkez emirleri tebli eder; mahall vergileri toplar;
gerektiinde asker verirdi. Bazen bizzat bunlara da beylerbeyilik veya sancakbeyilik tevcih
edildii olmutur. 1578de fethedilen ldr Eyleti de dier eyletlerden farkl olarak irs
vliler tarafndan idare olunurdu. Bayeziddeki mehur saray yaptran shak Paa bu
vlilerden idi. Tanzimattan sonra bu blgede idar tanzimler yaplarak beyliklerin imtiyazl
stats kaldrld. Bunlar dorudan merkeze bal sradan vilyet ve sancaklara raptedildi.
Geni topraklara sahip bu ileler, bu sefer havlide mlk mirlikleri veya mltezimlikleri
elde ederek nfuzlarn srdrdler. Yalnzca Cizre Beyi Mir Bedirhan 1843 senesinde
ayaklanp istikllini iln ettiyse de, zerine gnderilen orduya yenilip 1847de teslim oldu ve
srgne gnderildi.
13.Grcistan ve Dastan

Birka prenslie ayrlm olan Grcistan, XVI. asr sonlarndan itibaren Osmanl
hkimiyetine girmiti. Osmanl Hkmeti, burada birka beylerbeyilik kurup, idaresini eski
hnedanlara verdi. Birka sene sonra bunlar lavedilerek, Grcistan mahall beylikler eklinde
idare olunmaya baland. Doudaki Kartli Beyliinin merkezi Tiflis idi. Bir de Zegem
Beylii vard. Kartli ve Zegem XVII. asrdan itibaren zaman zaman ran hkimiyetine
dmtr. Kaynaklar, Grcistan ok zengin bulunmad iin, bazlarnn senelik vergisinin
yedisi gen erkek ve yedisi gen kz kleden ibaret olduunu; bazen tersne iin ketenden
dokunmu seksen bin arn bez verdiklerini, hatta bazen vergiden affedildiklerini yazyor152.
Bat Grcistandaki, meretiya (Akba), Mingreliya (Dadyan) ve Gorya (Gril) adl
prenslik de Osmanl Hkmetine tbi olup vergi verirdi. Vergilerini ldr Vlisi vastasyla
gnderirlerdi. Aralarndaki ihtilflar da ldr Vlisi zmeye salhiyetliydi. ilerinde
mstakil olup, beylerin vefat zerine inh edilen isimler, stanbul tarafndan bey olarak tayin
olunurdu. Burada Osmanl hkimiyeti XIX. asr balarndaki Rus igaline kadar devam etti.
Dastanda bulunan beylikler XVI. asr sonlarndan itibaren ilk nceleri beylerbeyilik;
sonralar ise bazen tbi devlet, bazen imtiyazl bir eylet olarak Osmanl hkimiyetinde
yaamtr. XVIII. asr sonlarnda Rus ve ran harbleri sebebiyle buradaki Osmanl gleri
geri ekilmitir.
14.Sisam Emreti

XV. asrda Cenevizlilerden fetholunarak Arnavutlarn iskn edildii Sisam Adas Mora
Isyann mteakip 1247/1832 tarihli bir nota ile imtiyazl bir stat kazanmt. Ada, halkn
setii bir Ortodoks Bey ile mahall bir meclis tarafndan idare olunurdu. Ada beyi, adada
ikmet edecek ecneblere pasaport vermeye mezundu. Adada asker bulundurulmaz; sadece
syii temin iin blkba idaresinde 100 zabtiye vazife yapard. Gmrk ve aar hsltn

152

Ricaut, 115-116; smail Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi, Ankara 1982, III/106.

42

kendi toplayan Sisam Emreti, stanbula senelik 400 bin kuru maktu vergi derdi153. Bu
imtiyazlar 1851 ve 1861 senelerinde teyid edildi. 1296/1878 tarihinde Sisam Ceziresi
ahlisine baz imtiyazlar tanndna dair Sisam Beyine emirnme gnderildi154. Sisam, 1913
Balkan Harbi neticesinde Yunanistana geti.
15.Yunan Adalar

Cezir-i Seba- Mctemia-i Yunaniyye denilen Yedi Adalar Cumhuriyeti de bir ara
Osmanl Devletine bal eyletlerdendi. Korfu, Paot, Ayamavri, taki, Kefalonya, Zanta ve
uha adalar, 1797 ylnda Venedik Devletinin yklmas zerine Franszlarca igal edilmiti.
1800 ylnda Osmanl-Rus mttefik donanmasnn yardmyla Fransz igali sona ermi;
burada Osmanl Devletinin himyesinde ve Rusyann kefletinde Yedi Ada Devleti
kurulmutur. Osmanl Hkmeti buraya Dobrovenedike benzer ekilde muhtar bir stat
vermiti. Karlnda ylda bir Osmanl Devletine 75 bin kuru cizye deyecekti. 1815te
adalar ngilizler tarafndan igal edildi. 1863 senesinde de Yunanistana devredildi. 1865
ylnda Osmanl Devleti bunu tanmak zorunda kald.
16.Lbnan Sanca

Cebel-i Lbnan, ahlisinin yars gayrmslim olan ve ok eitli milletlerin yaad bir
sancakt. 1516dan beri Man ve ihb oullar adndaki iki Drz emr ilesi burada yar
muhtar otorite idi. Bunlara Osmanl protokolnde sancakbeyi muamelesi yaplrd. ki ile de
Fransz desteine nil olabilmek iin XVII. asrda Katoliklie gemiti. XIX. asrda blgede
kan syanlar ve Avrupann basks yznden 1861 tarihli nizamnme ile Lbnana idar,
adl ve mal imtiyaz tannd. Sancak, stanbulun tayin edecei Hristiyan bir mutasarrf
tarafndan idare olunmaya baland. Her cemaati temsilen halkn setii ikier kiiden
mteekkil bir meclisi vard. Bu arada ngiltere, Cebel-i Lbnanda Suriye ve Filistini de
ihtiv eden bir hdivlik kurulmasn ve bana da Fuad Paann geirilmesini dnm; bu
yolda Dvel-i Muazzamann Beyruttaki komiserlerinden ngiltere murahhas Lord Dofrin
tarafndan bir rapor hazrlanmt. Bbliye arzedilen bu rapor lkeyi blmek mnsna
gelecei gerekesiyle reddedilmitir155. Adem-i merkeziyete gidiin bir iareti saylan Lbnan
imtiyaz zerine Bbli tellanarak lkede tara idaresini yeni batan tanzim etmek zere
Vilyet Nizamnmesini neretti. Lbnan, 1918de Franszlarca igal edildi.
17.Girit Vilyeti

XVII. asrda uzun sren harbler neticesinde Venediklilerden fethedilen Girit, ahlisinin
yardan fazlasn Ortodoks Rumlarn tekil ettii bir vilyetti. Adaya mslman nfus
yerletirilmemi; ancak skinlerin mhim ksm ihtid etmi ve Mslman nfus ekseriyete
gemiti. Arazinin ekersisi de Mslmanlarda idi. Osmanllar fethettikten sonra aday umum
idareden farkl ekilde tekilatlandrmtr. Giritin mlkiyet, brokrasi, toprak rejimi gibi
hemen her hususta dima kendisine has idare tarz olmutur.
Ada, Yunan Isyan zerine Msr Vlisi Mehmed Ali Paann idaresine verildi ve fiilen
muhtar bir idareye brnd. On sene kadar byle idare olundu. 1840 tarihli Londra
Muahedesi ile stanbula iade edilerek eski hle dnld. Ada muhafz Mustafa Nil Paa
kayd hayat artyla Girit Vlisi tayin edildi. Yllar sonra adada kan syan neticesinde 1868
ylnda idar, adl ve mal bakmdan imtiyazl eylet stats kazand. Girit Vilyet
Nizamnmesi neredildi 156 . Vlinin, biri Mslman ve dieri Hristiyan olmak zere iki
yardmcs olacakt. Mutasarrf ve kaymakamlar yerli halkn ekseriyetinin dininden tayin
edilecekti. Adann her trl ilerine ylda bir toplanan meclis-i umum karar verecek; bu
153

Karamursal, 174.
Dstur: I/4/855 (tab- evvel), 803 (tab- sni).
155
nal, I/164.
156
Dsrur: I/1/652-678.
154

43

ilerin tatbikinde Bblinin tasvibi aranacak; Giritten toplanan vergiler, eskiden olduu gibi
Bbliye denecekti. Yazmalar iki lisanda yaplacakt157.
Adadaki mahkemeler (devi meclisleri) hkmete seilmi bir reis ile halkn kark
olduu yerlerde her iki din mensuplarnn, halkn srf Hristiyan olduu yerlerde yalnz
bunlarn bir yllna seecei drt zdan teekkl edecekti. Giritin her kynde ve
mutasarrflk merkezlerinde sulh mahkemesi ve belediye meclisi vazifesi yapmak zere
Mslman ve Hristiyanlar iin ayr ayr birer ihtiyar meclisi (dimoyrondiya) vard.
Dimoyrondiya, Sakz, Kbrs gibi Rumlarn yaad Osmanl beldelerinde teden beri
faaliyette olan bir messesedir. ehirlerdeki dimoyrandiyalar, kylerden farkl olarak vakflar
ve yetim mallar gibi hususlarda salhiyetlidir. Bu gibi beldeler kaybedildikten sonra, burada
yaayan Mslmanlar da dimoyrandiya sistemine benzer Cemaat-i slmiyeler kurmak
suretiyle tekilatlanmtr.
Adada bin ve arzi vergisi olarak teden beri bir ey alnmam olduundan o zamanki
btelere de maktu vergi olarak bir ey konulmamtr 158 . Fetihten sonra ksa bir mddet
tatbik edilen tmar rejimi 1703 tarihinde kaldrlmt. Devletin dier beldelerinde toplanan
temettuat ve emlk vergisi gibi vergilerden ada halk teden beri muaf idi. Yalnzca aar,
mskirat, tuz, ttn ve gmrk resmi derdi. Girit halk fiil ve bedel askerlikten de muaft159.
1878 tarihli Halepa Mukavelesi ile adann iktisad muhtariyeti niha noktaya gelmi; aar
vridat tamamen ada btesine terk edilmitir160. Halepa Mukavelesi adann idaresinde yeni
bir safha balatm; ada meclisindeki Mslman zlarn says azalan nfus nisbetinde
drlmt. 1307/1889 tarihli fermanla bu muhtariyet biraz tahdid edilerek, nfus
saymnn dil yaplmad gerekesiyle Girit Meclisi fesholundu. rf idare mnsna gelen
bu ferman meseleyi zmek yle dursun, Girit Buhranna yol aarak adann kaybna giden
safahat balatt161. Adadaki Mslman nfus her geen yl eridi.
1896da adal Rumlarn balatt syan ve kargaa bahanesiyle Yunanistan igale kalkt.
Buna mukabil Dvel-i Muazzama (ngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya, talya, Rusya gibi
byk devletler) adaya asker kararak ilhak nledi ise de Giritte Osmanl idaresi fiilen
tahdid edildi ve adann muhtariyeti geniletilmi oldu. Almanya ve Avusturya buna kar kt
ama tesiri olmad. Ertesi sene Bbli Yunanistan ile harbe tututu. Harb kazanld; fakat bu
aday elde tutmaya yaramad. Dvel-i Muazzama adann yeni statsn iln etti. Buna gre
ada, Osmanl hkimiyetinde btaraf ve muhtar bir vilyet olarak be sene iin Dvel-i
Muazzamann muvafakatiyle Bblinin tayin edecei bir vli tarafndan idare olunacak;
stanbula senelik maktu vergi denecek; Osmanl askeri peyderpey adadan ekilecekti.
Bylece Girit meselesi, Osmanl Devleti aleyhine ve tuhaf bir ekilde malup Yunanistan
lehine zlm oluyordu. Adaya padiah metbu tanmay taahhd eden Yunan Prensi Yorgi
komiser tayin edildi162. stanbuldan gnderilen vliler, aslnda bir nevi vli vekili derekesine
dt. 1899da adal Rum milliyetilerinin iln ettii Girit Kanun- Esassi ile Prensee para
ve pul basma, nian verme, muahede yapabilme, bayrak edinme salhiyeti tannd.
Mslmanlar iin de Girit Ahli-i slmiyyesi Nizamnmesi karld. Bbli bunlarn hi
birini tanmad ise de, elinden de bir ey gelmedi163. Kanun- Esas, kdlar tayin salhiyetini
Prense veriyor, adadaki btn memurlarn Prense sadakat yemini ederek vazifeye
157

smail Hmi Danimend: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1955, IV/224-225. Ayrca bkz. Aye
Nkhet Adyeke/Nuri Adyeke: Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
158
Karamursal, 174.
159
Adyeke/Adyeke, 147.
160
Dstur: I/4/859-863.
161
Adyeke/Adyeke, 149-150.
162
Danimend, IV, 341.
163
Adyeke/Adyeke, 182, 247.

44

balamasn hkme balyordu. Bu ise byk reaksiyon dourdu. 1910 senesinde stanbulca
tayin edilen Kandiye Kds vazifeye balatlmad. Dvel-i Muazzama, kdlarn ehil kimseler
arasndan ada Mslmanlarnca seilmesini Girit hkmetine kabul ettirdi164.
Prensin milliyetiliinden phe duyan adal baz Rumlar, 1905de mehur politikac
Venizelosun liderliinde ayakland. Prens aday terk etti. Yerine baka bir komiser
vazifelendirildi. 1910 tarihinde toplanan Girit Meclisinin Yunan Kral adna yemin etmesi
tabiatiyle frtnalar kopard. Mslman mebuslar yemine yanamaynca meclis 4 ay tatil edildi.
Sonra yemin etmeksizin meclise kabul edildiler. stanbulun kar kmasna ramen meclis
bir yandan da Atinadaki Yunan mill meclisine temsilci gnderiyordu. 1908de Girit Meclisi
Yunanistana ilhak karar ald ise de ngiltere mni oldu. Balkan Bozgunu ardndan 1913te
imzalanan Londra ve Atina Muahedeleri ile Girit Yunanistan tarafndan ilhak edildi.
Mslmanlarn din ve vakf ileriyle megul olmak zere Hanya, Kandiye ve Resmoda mft
riysetindeki Cemaat-i slmiyeler salhiyetli klnd. Kd mahkemeleri de varln devam
ettirdi. 1923 tarihli Lozan Muahedesi akabinde Yunanistan Mslmanlar ile Trkiye
Ortodokslar (stanbul ve Garb Trakya mstesna olmak zere) mbadele edildi.
18.Srbistan Emreti

Srbistan Bizansa bal muhtar bir krallk iken, ilk Osmanl fetihleri arasnda yer ald.
Drt asr sren hkimiyetten sonra 1804 ylnda balayan Srp Isyan neticesinde 1812 tarihli
Bkre Muahedesi imzland ve Srbistana ksm muhtariyet verildi. Bilahare Srplar bu
muhtariyetin geniletilmesini istediler. Rusyann mdahalesinden ekinen Bbli, Skopina
(Srp mill Meclisi) tarafndan baknez (prens) seilen Milo Obrenovii Srbistan prensi
tand. Bylece Srbistan da imtiyazl bir eylet hline geldi. Halk tarafndan seilen 12 knez
(dk), dier knezleri seecek, bunlar adaleti yerine getirecek ve vergileri toplayacakt. 1826
tarihli Akkerman Mukvelesi ve bunu teyiden 1829 tarihli Edirne Muahedesi ile bu
muhtariyet arttrld. stanbula vergi demek karlnda kk bir ordu tekiline izin verildi.
1246/1830 ve 1249/1833 tarihli fermanlarla Srbistann hazineye iki taksitle 2 milyon 300 bin
kuru maktu vergi demesi kararlatrlmtr. 1856 tarihli Paris Muahedesi, emretin i ileri,
din iler, ticaret ve seyrsefin serbestsi bakmndan imtiyazl hlini ve Osmanl
Hkmetinin burada bir garnizon bulundurma hakkn muhafaza ediyordu. 1878 Berlin
Muahedesi ile Srbistan Emreti (prenslii), Karada ve Romanya prenslikleri gibi tam
mstakil oldu. Balkan Harbinde ahlisinin ekseriyeti Mslman olan Yenipazar, Kosova ve
Makedonyay Osmanllardan ald. Birinci Cihan Harbini mteakip, Avusturyadan
Hrvatistan, Slovenya, Bosna ve Macarlarn yaad Voyvodinay da alarak fevkalde
snrlara eriti. 1919da Srp-Hrvat-Sloven Krall, on yl kadar sonra da Yugoslavya
Krall adn ald165.
19.Yunanistan Emreti

Yunanistan Bizanstan elde edilen ilk Osmanl topraklarndandr. Drt asrdan fazla bir
hkimiyetten sonra 1821 tarihinde balayan Yunan Isyannn muvaffakiyete ulamas zerine
1829da Londra Muahedesi imzland. Bununla Bbli, Mora ve Kiklad adalarnda stanbula
bal ve yllk vergi deyen bir Yunanistan Emretinin varln tand. Ertesi sene tam
mstakil Yunan Krall kuruldu. Balkan Harbinden sonra (1913) Yunanistan, ahlisinin
ekseriyeti Mslman olan Yanya ve Tesalya ile Girit ve Ege adalarn Osmanllardan, Bat
Trakyay da Bulgarlardan alarak geniledi. 1911 Trablusgarb Harbi esnasnda talyanlarca
igal edilen Rodos ve Oniki ada ise Ui Muahedesi gerei boaltlacakken Balkan Harbi
knca talya sznde durmad. 1923 Lozan Muahedesi baz artlarla bu igali tand. kinci
Cihan Harbi esnsnda Almanlarn igal ettii adalar, harb neticesinde Yunanistana geti.
164
165

Adyeke/Adyeke, 286.
Yugoslavya, Gney slavlar lkesi demektir.

45

20.Bulgaristan Emreti

Bulgaristan Bizanstan elde edilen ilk Osmanl topraklarndandr. Be asrlk bir

hkimiyetten sonra 1878 Berlin Muahedesi ile Bulgaristann kuzeydou topraklarnda
Bbliye bal bir Bulgaristan Emreti (prenslii) kurulmas kararlatrlmt. Ruslarn igal
ettii Bulgaristandaki Rus Komiseri tarafndan eski baehir Trnovada toplanan Sobranya
adl mill meclis, Srbistan modeli bir anayasa kabul ederek Alman Battenberg hnedanndan
ve Rus arnn yeeni Prens Aleksanderi Bulgaristan Prensi seti. Sofya, prensliin merkezi
oldu. Bu arada Berlin Muahedesi gerei, Osmanl Devletinin gneydou Bulgaristandaki
topraklar zerinde de merkezi Filibe olan muhtar ark Rumeli Vilyeti kuruldu. ark
Rumeli komisyonunun hazrlad Rumeli-i ark Nizamnme-i Dhilsi ve zeyli 1296/1879
tarihinde iln edildi166 . Padiahn siyas ve asker hkimiyetindeki bu vilyete be yl iin
Bulgar bir vli tayin edilecek; vilyetin syii milislerce temin olunacakt. Rumeli-i ark
maktu vergisi vridatn onda olup, bu mikdar ilk sene 240 bin Osmanl altn idi ve
vridat arttka artacakt 167 . 1878 ylnda kurulan bu muhtar vilyet, 1885 ylnda Bulgar
milislerin syan neticesinde Bulgaristan Emreti ile birleti. Bbli, Prens Aleksanderin
ark Rumeli Vlisi de olduunu iln ederek, bu emrivkiyi kabule mecbur kald. Ertesi sene
Avusturya destekli bir darbe zerine Prens Aleksander tahttan indirildi. Yerine Alman
Sachsen-Cobourg-Gotha hnedanndan Prens Ferdinand Bulgar tahtna geirildi. Bbli,
kendisini ancak 1896 ylnda tand. Bu devrede Bulgaristan mstakil bir devlet gibi grnse
de hukuken Osmanl hkmetine tbiydi. Statsn ve idarecisini hl stanbul tayin
etmekteydi. 1908 ylnda Merutiyetin hemen ardndan Bulgaristan istikllini ilan ederek
Ferdinand ar (kral) unvann ald. Vaktiyle Rumelideki kuvvetlerini takviye etmekte gaflet
gsteren Bbli bu emrivki karsnda bir ey yapamad. Bulgaristandaki arazi-i mriyye
karl 82,5 milyondan yukars Rusya tarafndan denmek zere 125 milyon frank tazminat
taahhdn kabul etti168.
21.Kbrs Sanca

1571de Venediklilerden alnan Kbrs, 1877-1878 Osmanl-Rus harbi malubiyetinden

asgar zararla kurtulmak isteyen Osmanl hkmetine Berlin Muahedesinin imzalanmasnda
destek olmas karlnda ve hukuk- hneye (padiahn hkimiyetine) halel gelmemek
artyla, geici olarak ngiltere idaresine braklmt. Buna dair 4 Haziran 1878 tarihli
anlamaya gre, adada padiahn adna hutbe okunacak; adann kd ve mfts stanbul
tarafndan tayin edilecek; adadaki vakf mallar ngiltere ve Osmanl hkmetlerince tayin
edilecek birer memur tarafndan mtereken grlecekti. Adann gelirlerinden, idar masraflar
karldktan sonra kalan ksm stanbula verilecekti 169 . Devlete ve padiaha ait mallar,
Osmanl hkmeti tarafndan iletilecekti. Adada Osmanl kanunlar muteberiyetini devam
ettirecekti.
ngiltere, adaya ngiliz kaymakamlar tayin etti. Resm lisan olarak ngilizce, Trke ve
Rumcaya itibar edilecei beyan olundu. 1882 tarihli krallk emirnmesi ile Kbrstaki
eriyye mahkemelerin salhiyetleri kstlanarak, yalnzca Mslmanlarn ahvl-i ahsiye
dvlarna bakacaklar deklare edildi. Kilisenin ile hukukuna dair salhiyetleri devam
edecekti. Adadaki mahkemelerde, dvlnn Osmanl vatanda olduu hallerde Osmanl
166

Dstur: I/4/813-1047.
Karamursal, 174.
168
Sultan Hamidin 1908deki cls sene-i devriyesi mnasebetiyle hriciye nezretinde kordiplomatie verilen
ziyafete Bulgaristan kap kethds Geof teml hilfna davet edilmemiti. Buna gereke olarak da
Bulgaristann tbi emret oluu gsterildi. nfiale urayan Geof stanbulu terk etti ve bu hdise vesilesiyle
Bulgaristan istikllini iln etti. nal, 1393 vd.
169
Bu mikdar bata 130 bin lira olarak takdir edilmekle beraber, sonradan baz ihtilaflar kt iin 102.596 lira
olarak tesbit olunmutur. Karamursal, 174.
167

46

kanunlar; dier hallerde ngiliz kanunlar cri idi. ngilterenin adada hkimiyetini
kkletirmek istemesi, Osmanl hkmeti ve ngiltere arasnda devaml ihtilaf kard. Vakf
ve padiah mallarna taarruz edilmesi, hatta bunlarn Rumlarca sahiplenilmesi, Osmanl
hukukunun tatbikinin snrlandrlmas huzursuzluu arttrd.
ngiltere, Birinci Cihan Harbinin kopmas zerine 1914 ylnda aday geri vermek yerine
ilhak ettiini aklad. 1923 Lozan Muahedesi ile bu ilhak resmen tannd. 1925 ylndan
itibaren 1960 ylndaki bamszla kadar Kbrsa ngiliz tacna bal bir mstemleke stats
tatbik olundu. 1960 senesinde ngilterenin ekildii adada Kbrs Cumhuriyeti kuruldu.
22.Yemen Vilyeti

Yemen, 1516dan itibaren Osmanl hkimiyetine girmi ve sradan bir vilyet olarak idare
olunmutur. Ancak gerek kuzeydeki Zeyd imamlar, gerekse gneydeki Adende Abdel
Emirleri ile Hadramuttaki Vhid Sultanlarnn yar muhtar otoriteleri tannmt. Son
zamanlara doru merkezle balar iyice zayflayan Yemenin dalk ksmnda ngilizlerin de
tevik ve yardmyla pek ok syan vuku bulmutu. Zamann hkmeti bu syanlar tam
manasyla bastrmaya muvaffak olamad. 27 evvl 1329/1911 tarihinde silerin ba Zeyd
mam Yahya ile bir anlamaya varld. Kuzey Yemendeki Zeyd mamlarn uzun bir mddet
devam eden syan neticesinde, Bbli buraya muhtariyet tand. mam Yahya ile Yemen
umum kuvvetler kumandan zzet Paa arasnda imzlanan itilafnmeye gre, Yemenin
dalk blgesinin idar taksimat yeniden belirleniyordu. Sana Sanca ile Umran, Hacce,
Kevkeban, Safan ile Ben Mukatil dnda Harraz, Anes, Zemmar, Yerm ve Rda Kazlar
mamn hkimiyetine veriliyordu. Burada er hkimleri mam Yahya tayin edecek veya
deitirecek; bunlar iliin bir kolu olan Zeydiyye mezhebine gre karar verecekti.
Hkimlerin ho grlmeyen halleri ortaya karsa, deitirilmesini Vilyet mamdan
isteyebilecek ve o da deitirecekti. Bu vilyette bulunan Hanefler arasnda hkmetmek
zere hkmet bu mezhepten kdlar tyin etmeyi srdrecekti. Taraflardan birinin Zeyd ve
dierinin bu mezhep dndan birisi olduu durumlarda Hanef ve Zeyd kdlarndan
mteekkil bir mahkeme-i muhtelitaya (karma mahkeme) gidilebilecek; bu mahkeme hkmn
verilmesinde tereddt ettiinde dvlnn mezhebine gre karar verecekti. Vakf ve vesyet
ileri ile uramak salhiyeti de mama itti. Yemen, bunlar dnda kalan hususlarda dier
vilyetlerle ayn idar esaslara tbi olacakt 170. Yemen, 1918 ylnda Osmanl hkimiyetinden
kmtr.
23.Aynaroz

Aynaroz, Sultan I. Murad zamannda 1374 senesinde fethedildi. Burada eitli Ortodoks
Manastrlar bulunmaktadr. Bu hususiyetinden dolay bostancbana balanmtr. Bostanc
hasekilerinden birisi buraya idareci olarak tayin edilirdi. Aynaroz halk dinle megul olduu
iin sadece yllk bir vergi derdi. Buna Aynaroz Vergisi denirdi. Buna dair ferman Sultan II.
Selim zamannda 1569 senesinde tecdid edildi. Aynaroz, 1821 senesindeki Mora Isyanna
itirak etmiti. Isyann hsranla neticelenmesi zerine buradaki papazlar ellerindeki
mhimmat sancakbeyine teslim ederek af diledi ve talepleri kabul edildi. Aynaroz, Selnik
Vilyetine bal bir sancak iken, 1864 tarihli tanzimlerle merkez-i vilyete bal bir kaz
hline getirildi. 1866 tarihli Aynaroz Nizamnmesi ile kaznn lonca adnda bir heyet
tarafndan idare olunmas esasa baland. 1285/1868 tarihinde Aynaroz Manastrlarna
merbt iftlikttan arz-yi emriye ve mevkfenin tevsi-i intikltndan dolay istihsli
mukarrer bir buuk urun alnmamas hakknda irde-i seniyye nerolundu171.

170

smail Hakk, 333-335.

Klliyt- Kavnn, no: 4327. Aynarozdaki keilerden oradaki iftlik, ba ve baheler hslatna karlk
olarak 40.263 kuru maktu vergi alnrd. Bu mebla Selnikle Kesendire arasnda Aynaroza bal 58 iftliin

171

47

Kazdaki manastrlarn idaresi 1294/1877 tarihli bir nizamnme ile yeniden tanzim
edildi172. Osmanl hkmeti burada bir kaymakamla temsil olunurdu. Ruhnler dndakilerin
giri knn mahdut olduu mntka din hiyerariye tbi bir heyet tarafndan idare olunurdu.
Manastrlar tarafndan bir yllna seilen kiilik nzrlar heyeti Aynarozu idare eder;
mevcut 20 manastrdan birer temsilcinin bulunduu heyet de idareyi kontrol ederdi. Balkan
Harbi neticesinde 1913 senesinde Aynaroz da Selnik ile beraber elden kt. Ancak Aynaroz
ruhn bakmdan stanbuldaki Fener Patrikhnesine bal kalmay srdrd. Bugn de
Yunanistan iinde bu imtiyazl statsn 1877 nizam erevesinde srdrmektedir.
24.Arnavutluk

Fatih Sultan Mehmed devrinde fethedilen Arnavutluk teden beri mahall beylerce idare
olunmaktayd. Sultan II. Mahmud zamannda 1831de bu muhtariyet kaldrld. Arnavutlar
buna byk reaksiyon gsterdi. Bu sefer Arnavutluk halkn birbiriyle kaynaarak
ayaklanmasna msaade etmeyecek ekilde kodra, Yanya, Manastr ve Kosova adnda drt
vilyete blnd. Arnavutlarn ekseriyeti tekil etmedii Ni, Yenipazar ve Larissann
Arnavutluka eklenmesi ayr mahzurlar dourdu. Pepee ayaklanmalar Bbliyi ok
uratrd. 93 Harbi neticesinde imzlanan 1878 Ayastefanos Muahedesi, Bulgaristan
Emretinin snrlarn Ohriye kadar geniletiyor ve Arnavutlukun bir ksmn Karadaa, bir
ksmn da Srbistana veriyordu. Bunun zerine teekkl eden Arnavut Ligi, Prizrende
Bblinin el altndan destekledii bir syan balatt. 1878 Berlin Muahedesi ile bu mesele
zld. Bbli Arnavutlukta idar slhat yapmay kabul etti. 1880de Rumeli Komisyonu
kurulup projeler hazrland. Islahat yine merkeziyeti esaslar zerine bina edildi ise de,
mahall meclislerin salhiyetleri geniletildi ve karma mahall emniyet gleri kuruldu173.
Fransa merkez otoriteye kolay boyun emeyen kodrada muhtariyetten merkeziyete
geii kolaylatracak bir sistem teklif etti. Ahalisinin ekseriyeti Katolik olan bu dalk
mntkada arazi vergisi ve iltizam kaldrlacak; mecbur askerlik yerine seferberlik zamannda
gnll toplanacakt. Ceza ve meden hukuk sahasnda mahall rfler tatbik olunacakt.
Hristiyan Mirditlerin banda irs bir lider bulunacakt. kodra Vlisinden baka bakaptan
denilen ve airet reisleri arasndan seilen bir vli muavini vazife yapacakt. Bunun yannda
Mslman ve Hristiyanlardan yar yarya seilecek 12 kiilik bir de meclis olacakt. Belde
her birinin banda kaptan veya blkba denilen bir airet reisinin bulunduu drt ksma
taksim olunacakt. Altta airetlerin ihtiyar meclisleri vard. Bunlar gerektiinde bir umum
heyet hlinde toplanarak kaptan nezdindeki delegeyi (bayraktar) seecekti. Her sene
bakaptan riyasetinde byk meclis toplanacakt. Airetler buraya ikier delege seecekti.
Byk meclis, vli muavini yanndaki 12 kiilik meclisin zlarn tesbit edecekti.
Komisyondaki Rus delegesi bu imtiyazlar kodradan baka beldelerin de iseteyebilecei,
Malisorlarn da buna n ayak olaca gerekesiyle teklifi reddetti174.
Mamafih bu teklif Osmanl hkmeti tarafndan hayat geirildi. Buna gre kodra Vlisi
riysetinde bellibal airetlerden seilmi delegelerden kurulu airet meclisi toplanr.
Meclisin tasdikinden gemedike hibir hkm tatbik olunamaz. Her airet delegesine
bayraktor denir. Airet meselelerini airetin ihtiyarlarndan mteekkil bir heyet bakar.
Mecbur deil, gnll askerlik vardr. Kyller r dnda vergi demez. Ksas ile miras ve
aile dvlarn kendi aralarnda grr; ancak hrszlk gibi dvlar Osmanl mahkemesine

aryla beraber 1256/1840ta 100.263 kurua karlm ise de, sonra 72.760 kurua indirilmitir. Karamursal,
174.
172
Dstur: I/Zeyl2/224.
173
Engelhardt, 319 vd.
174
Engelhardt, 328 vd.

48

intikal ettirilir. kodra hricindeki Arnavut vilyetleri sradan Osmanl vilyetleri gibi idare
olunur.
Arnavutlar Geg ve Tosk olmak zere iki ksmdr. Bunlar adeta ayr millet gibi birbirinden
farkllklar gsterir. Gegler kodra ile Kosovada pek, Prizren, Pritine; Manastrda Debre
ve Elbasanda yaayan dallardr. Devaml ihtilaf hlinde birok kabilelere blnmtr.
Ekseriya ehirliler Mslman, kyller Hristiyan-Katoliktir. Ekseri gneyde yaayan Tosklar
daha uysaldr. Hristiyanlar Ortodokstur ve Yunan kltrnn tesiri altndadr. Kabilelere
ayrlm deildir. Bu sebeple bunlarn yaad vilyetler normal rejimle idare olunur.
Askerlik ve vergi mkellefi olup Osmanl kanunlarna tbidir. Osmanl Hkmetince
tannm beylerin idaresi altndadrlar. Aile reisi olan beyler nahiye mdr veya kaymakamn
nezreti altndadr. Bazlarna paa nvan verilmitir. Byk ehirlerde beye rastlanmaz.
1902 tarihinde Rumelideki Selnik, Manastr, Kosova, Yanya, kodra ve Edirne
Vilyetlerinde yeni bir idar stat denendi. Umum mfettilik kuruldu. Gayrmslimlerden
de kolluk kuvvetlerine adam alnd. Ertesi sene Rumeli vilyetinin vlisi umum
mfettilie balanarak, yanna Avusturya ve Rusyadan mmessil verildi175. 1910 senesinde
kendilerinden haksz yere vergi alnd gerekesiyle Arnavutlukta byk bir syan kt. O
zamana kadar hep sulh yoluyla tesviye olunmasna ramen, ttihat hkmet tenkil yolunu
seti. Isyanclar Arnavutlukun istikllini ilan ettiler. Hkmet ciz kalnca isyan
muvaffakiyete ulat ve 1912de Arnavutluk kuruldu.
25.Bosna ve Hersek

1428 senesinde Osmanl nfuzuna giren, kral 1463te cizye demeyi reddedip Srplarla
ibirlii yapt iin igal edilen Bosnann tamam 1528den sonra sradan bir Osmanl
eyleti hline gelmi; ahalisi de tedricen Mslman olmutur. 1281/1864 tarihinde karlan
Tuna Vilyeti Nizamnmesi 176 pe pee dier vilyetlere temil edilerek ismi 1284/1867
senesinde Tekilt- Vilyt Nizamnmesi'ne evrilmitir177. Bu nizamnme Hicaz, Yemen,
Msr, Girit, Bosna, Sisam, Cebel-i Lbnan ve stanbul dnda hemen btn memlekette
tatbik olunmutur. Ertesi sene bu dzenlemelerin paralelinde ve esasen bundan ok byk
fark bulunmayan 29 Zilhicce 1281 tarihli Bosna Vilyeti Nizamnmesi 178 karlmtr.
Bylece sk sk Hristiyanlarn syanna ve bu vesileyle ecnebi mdahalesine sahne olan
Bosna-Hersek imtiyazl bir statye kavumu oluyordu. Az zaman sonra 1878de BosnaHersek Avusturya tarafndan igal ve 1908de de ilhak edildi. Bu zaman zarfnda Bbli
tarafndan eylet-i muhtre muamelesi grd. Bbli, Yenipazarn tahliyesi, defaten 2,5

175

Nalbant, 142.
Ahmed Midhat: ss-i nklb: stanbul 1294, 103; Engelhardt, 127. Nizamnme metni iin bkz. Dstur- atk:
(1282), s: 517 vd; Takvim-i Vekayi, no: 773, t: 7 Cemzilhir 1281; Klliyt- Kavnn, 2174.
177
Ahmed Midhat, ss-i nkilab, 106; smail Hakk, 332; Tnk, 146; Davison, I/178; Ortayl, Mahalli dareler,
41, 48. Reformlarn memlekete temili maksadyla 1284/1867 tarihinde Tuna Vilyeti Nizamnmesi esas
alnmak suretiyle neredilen Vilyet Nizamnmesi metni iin bkz. Dstur: I/1/608-624; Klliyt- Kavnn,
5087. Klliyt- Kavnnde diyor ki: 7 Cemzilhir 1281 tarihli Tuna ve 26 Zilhicce 1281 tarihli Bosna ve 19
evval 1282 tarihli Haleb Vilyetleri nizamnmelerinin meclis-i cinyete mtedir ve 3 maddeyi hv olan
fasl- tsisini 2 maddeye tenzil ve elviye meclis-i ciniyyesine dir olan 44 ve 45 nci maddelerini hazf ile
mevadd- umumeyi 78 maddeye tenzil ve meclis-i temyiz tbirini divan- temyize tebdil ve vilytda
muhasebeci ve elviyede kimmakam ve mal mdiri ve kazlarda mdir bulunacana mtedir olan fkart
tdil ve intihsndaki ilvt tashihan madde-i mahsusa ile mezc ve ciht- mefsuhiyyet-i siresi dahi mevadd-
idesi zrlerinde erh ve tenmik klnmdr. Fihrist-i Tarih, Cild: 3, s. 496.
178
Takvim-i Vekayi: 7 Muharrem 1282 (1865), No: 802; 6 Safer 1282 (1865), No: 806; Klliyt- Kavnn,
2191.
176

49

milyon lira itas, gmrk resminin arttrlmas, kapitlasyonlarn lav ve ecnebi postanelerin
kaldrlmas gibi bir takm siyas tavizler karlnda bunu kabul etti179.
26.stanbul

stanbul, makarr- hkmet (taht merkezi) olmakla beraber, dier vilyetlerden ayr bir
ekilde idare olunurdu. stanbulda teden beri vli bulunmazd 180 . Dorudan hkmete
ynetilirdi. Tanzimattan sonra da bu farkl stats devam etmi; mahall meclisler almam;
dolaysyla seim yaplmam; halk da askerlikten muaf tutulmutur. stanbula gelmek ve
yerlemek de izne tbiydi. 1286/1870 tarihinde karlan Derseadet ve Mlhakat dare-i
Zbta ve Mlkiye ve Mehkim-i Nizmiyesine Dir Nizamnme 181 ile stanbulun idar ve
adl stats tesbit olundu. 1876 tarihli Kanun- Esasnin 2. maddesi, Devlet-i
Osmniyyenin pyitaht stanbul ehridir ve ehr-i mezkrun sir Bild- Osmaniyyeden ayr
olarak bir gna imtiyaz ve muafiyeti yoktur demekle stanbulun bu statsn resmen
kaldrdysa da fiil vaziyet devam etti. 1909 tarihinde bu stat tamamen kaldrlarak stanbul
ahlisi ilk defa askere alnd182.
SON SZ
Osmanl Devleti tipik bir merkeziyeti imparatorluk idi. Ancak zamann icaplar adem-i
merkeziyeti bir takm tatbikat ortaya karmtr. Mlk taksimata esas olan eyletlerin bir
ksm birbirine benzer esaslara gre idare edilmi; bir ksm ise o eyletin tarih, siyas,
iktisad ve itima farkllklar sebebiyle ayr bir idare tarzna sahip olmutur. Normal
eyletlerin bile idaresi ayn deildir. Bir de idaresi tamamen farkl mmtaz (imtiyazl)
eyletler vardr. Bunlardan Eflk-Bodan gibi bazlar merkeze daha sk balarla baldr;
Dobrovenedik gibi bazlarnda ise balar daha gevektir. Kimi merkeze maktu vergi verir;
kiminde vergi mnferiden toplanr. Bir ksm orduya asker verir. eitli zamanlarda says
yirmiyi bulan mmtaz eyletlerin, Avusturya, Moskova gibi bal devletlerden fark udur ki,
bunlarda idareciler stanbul tarafndan seilir veya tayin edilir veya seim tasdik edilir. Bal
devletler ise sadece hara ve asker verir. Bunlar bir nevi siyas himye ve asker ittifak
anlamasdr.
Modern idare hukukularnn tevsi-i mezuniyet (dconcentration) olarak izah ettikleri
Osmanl idar sistemi, yalnzca normal eyletler iin bahis mevzuu idi. Mmtaz eyletlerde
idar, hatta bazen siyas adem-i merkeziyetilie (dcentralisation) varan bir hava hkim
olmutur. Adem-i merkeziyeti tatbikat, geni snrlara sahip ve farkl rk ve dinlere mensup
halklarn yaad imparatorluun daha kolay idaresine imkan vermi; mmtaz eyletler bu
sayede uzun mddet balln devam ettirmitir. Ayrca demokrasi gelenei bakmndan da
mhim bir merhale tekil eden bu kendine has idare tarz Osmanl Devletinin son asra kadar
daha az patrtyla karlamasna ve uzun bir mr srmesine yardmc olmutur denilebilir.
Tara idarecilerinin giderek mstakil bir stat kazanmalar zerine Sultan II. Mahmuddan
itibaren merkez otoriteyi glendirici tedbirler alnm; baz eyletlerin imtiyazl stats
179

Bblide Osmanl matbuat tarafndan Osmanl mlk olan Bosna ve Herseki ne hakla igal ve ilhak
ettikleri sorulan Avusturyann stanbul sefiri Marki Pallavicini Haklyz, nki kuvvetliyiz cevabn vermiti.
nal, 1398.
180
Romada da imparatorluk devrinde Roma ehrinin ayr bir belediye tekilt ve mstakil bir idaresi yoktu.
Senato Roma ehir zerine salhiyetli deildi. Augustus, skenderiyeyi rnek alarak Romann muhtariyetini
kaldrm; eskiden aedil denilen ve pleb meclisince seilen yksek rtbeli senatrlerin grd ehre ait btn
iler (suyollar, itfaiye, zabta gibi) imparatora gemiti. Arsal, 370.
181
Dstur: I/1/688-706.
182
Fransada hkmet merkezi olan ve tarihte hep siyas hareket ve ihtilllerin patlak verdii Parisi dier
Fransz ehirleriyle ayn statye tbi tutmak tehlikeli grlm; idaresi zerinde sk bir kontrol tercih edilmiti.
1871 tarihli kanun erevesinde Paris merkezinde belediye reisi yoktu. Seilmi zlardan mrekkep belediye
meclisinin kararlar da merkez hkmetin tasdikine balyd. Bkz. Rolland, 171-172.

50

kaldrlmtr. Bununla beraber siyas zaruretler daha baka mmtaz eylet ve sancaklar
dourmu; bunlar devletin sonuna kadar varln srdrmtr. Tanzimat Fermannn
ilnndan sonra tara idaresinde tekrar hkim olan adem-i merkeziyeti hava, II.
Merutiyetten sonra kendisini daha briz gstermi ve devletin kn nleyecek bir tedbir
olarak grlmse de tam mnsyla tatbiki mmkn olamamtr.
OTTOMAN RULE OF DECENTRALZATON AND PRIVILEGED PROVINCES
Abstract
The Ottoman was a typical centralized empire. However necessities of the time introduced
a set of decentralized applications. Some provinces subjecting to administrative divisions
were governed according to similar rudiments; some of them had different administration
style due to their historical, political, financial and social differences. Normal provinces do
not have even same administrations. There are also privileged provinces in which completely
different administrations are applied. Some of them like Wallachia-Moldavia adhered with
tight bonds to the governmental center; as in the case of Dubrovnik some had looser bonds to
the center. Some provinces pay lump-sum taxes; in some provinces taxes are gathered apart.
Some of them afford military men to the army. The privileged provinces, from time to time
their number reached twenty, differ from the adhered countries such as Austria, Moscow such
that in the privileged provinces administrators are chosen or appointed or election is
confirmed by Istanbul. The adhered counties only pay taxes and afford military men. These
are a kind of political auspices and military alliance treaties.
The Ottoman administrative system, modern administrative legists explain this as
dconcentration, can be only mentioned for the normal provinces. Administrative and even
political decentralization have dominated in the privileged provinces. Decentralized
application enabled the Empire, having wide borders and in which peoples with different
ethnic groups and religions live, to be governed much easily. The privileged provinces,
therefore, preserved their adherence long time. Besides, it can be said that this specific
administration style which was significant stage for the democratic tradition helped Ottoman
State to rule with less turbulence and a long time.
Because rural administrators gradually gained autonomous statue, beginning from Sultan
Mahmud II the measures were taken in order to strengthen the central authority and privileged
status of some provinces was abolished. On the other hand, political needs caused privileged
provinces which continued their existence until the end of the state. In the meanwhile, after
the Tanzimat decentralized style prevailed again in the rural administration. It took effect
more after the II Merutiyet and although the decentralization was thought of as a measure to
prevent the collapse of the state, it was not to be of help.
Anahtar kelimeler
Merkeziyet, merkeziyetilik, merkezcilik, merkezden ynetim, adem-i merkeziyet, adem-i
merkeziyetilik, tefrik-i vezif, grev ayrm, yerinden ynetim, tevsi-i mezuniyet, yetki
genilii, imtiyazl eylet, mmtaz eylet, Osmanl tara idaresi, centralization,
decentralization, deconcentration, semi-dependent provinces, privileged provinces, preferred
states.

51