OSMANLI TOPLUMUNDA KAPTALST-GRMC SINIFIN

VE NSAN TPNN OLUUMUNU ENGELLEYEN

FAKTRLER
Cem DORU*
zet : Bu almann temel amac, Osmanl-Trk insannn neden Avrupadakine
benzer giriimci, ferdiyeti ve kapitalist insann zelliklerine sahip olamadn
tartmay amalamaktadr. Bylesi bir insan tipinin ortaya kamamasnda
Osmanl-Trk insannn zihniyet yaps, Osmanl mparatorluunun toplumsal,
ekonomik, kltrel, dini ve devlet yapsnn nemli rolleri vardr. almada bu
faktrlere yer verilmi ve konu bu faktrlerin nda incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kapitalist-giriimci snf, kapitalizm, Osmanl-Trk insan
tipolojisi, iktisadi davran

I. Giri
ktisadi sistemleri incelediimizde kapitalizmin ve giriimci snfn ortaya
k belli bir dnce sonucu ve ekonomik ortamda ortaya kmtr.
Avrupada kapitalizm ve kapitalist insann ortaya k feodalizmin 16.
yzylda k ile balamtr. Bu yzyla kadar Avrupada hem toplumsal
hem de ekonomik hayat feodalizmin ve Hristiyanln etkisinde kalmtr.
Kentlerin g kazanmas ile feodalizm zlmeye balamtr. Bamsz
kentlerin ortaya k ayni ranta dayanan krsal ekonomilerin zlmesine yol
amtr.
Kapitalizm ve buna bal olarak kapitalist ruhun ortaya kmasn
salayan artlar nelerdir?
Bu artlarn banda dnya ticaret yollarnn deimesi gelmektedir.
Ticaret yollarnn byk lde Osmanl denetimine girmesinden sonra
Avrupada alternatif deniz yollar aranmaya balanm; Amerika ktasnn ve
mit Burnu zerinden Hindistana ulalacak baka bir deniz yolunun
kefedilmesi ile deniz ticaretinin yn deimitir. Bu keifler ile istila hrs,
macera aray, altna ve baharata ulama istei ve kr hevesi ak denizlere
almaya Avrupallar tevik etmitir (lgener, 1991:139).
Yeni keiflerle gidilmedik yerlere gidilmesi ve burada yaayan insanlarn
servetlerine zorla el konulmas ile birleince sermayenin ilkel birikimi
olumutur. Kefedilen yerlerin smrgeletirilmesi ve bu smrgelerden altn
ve dier kymetli madenlerin dolam hznn artmas sonucunda Avrupada
fiyatlar genel seviyesi ykselmitir. Bu durum sabit gelirli olan feodal beyler ve
kyllerin ykmna, tccarlarn zenginlemesine yol amtr.

Ar. Gr. , Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat ABD.

Kapitalizm ve kapitalist ruhu ortaya karan dier bir unsur ise dnsel
hayatta gerekleen dnmdr. Ortaa Avrupasnda Katolik inancn
egemenlii nedeniyle zenginlik ktlenmi, faiz yasaklanm ve endljans
sistemi ile servet birikiminin olumas byk lde engellenmitir.
Bu anlayn deimesini salayan Rnesans-Reform hareketleri ve
Protestan kilisesinin getirdii ahlak anlaydr. Protestanlk her ne kadar
mezheplere ayrlm olsa da kr elde etme hrs ve alma her mezhepte ana
fikir olarak yer almtr.
Katolik inancna gre bir zenginin cennete girmesi mmkn deildi ancak
Kalvinist papazlar bunun tam aksini savunmaya balamlar ve Katolik iktisat
ahlakna bakaldrmlardr. Onlara gre alp kazanan ve biriktiren
Tanrnn sevgilisidir. Bu gr ile Protestan tarikatlar dinlerine gsterdikleri
dikkat ve itinay dkkanlarna tamaya balamlardr.
Bylece Calvinin retileri kapitalist giriim ruhu ile rtmtr.
Katolik kilisesi tccara kazan hrsn sahip, gnahkar bir kii olarak
nitelendirirken Calvin yle demitir: gelirinin toprak gelirinden byk
olmamas iin ne sebep var? Tccarn kr alkanl ve gayretinden
gelmiyorsa nereden geliyor? Calvinin bu retisi ile burjuvazi dini inan
olarak Kalvenizmi benimsemitir (Huberman, 1991:191).
Bu gr doal olarak hem servet birikimine hem de kapitalizmin ruhuna
uygundu. Tasarruf etmek ve yatrm yapmak tanr uruna yaplmas gereken bir
olgu haline dnmtr.
Kr elde etmek ve para kazanmak Protestan ahlakna gre Tanrnn
gznde ok sevapt. Kiinin ok serveti varsa Tanrnn gznde ok makbul
bir kuldu. Para kazanmak ve sermaye birikimi kt bir ey deildi. Din
gayretiyle para biriktirip yatrm yapan giriimci bir Protestan burjuvazisi
olutu.
Weber, ada yaamn kaderini belirleyen gcn kapitalizm olduu ve
kapitalizm anlaynn en fazla kr elde etme (kar maksimizasyonu) ve en ok
para kazanma drts ile uzaktan yakndan bir ilgisinin olmadn ileri
srmtr. Ayrca kapitalizmin ruhunda da snrsz kazanma alnn
kapitalizm ile ayn anlama gelmediini, tam aksine kapitalizmin bu irrasyonel
gdnn dizginlenmesini en azndan rasyonel olarak dengelenmesi ile zde
olabileceini belirtmitir (Weber, 1999:16-17).
Weber, Protestanln gelitirdii ahlak sisteminin kapitalizmin
domasna yol atn ileri srmtr. Baka bir deyile Protestan ahlak
kapitalizmin ruhunu oluturmaktadr. Hristiyan kltrnde ile ekme,
dnyada ekilen bu acyla ahiretteki dnyay kurtarma abas esasken Protestan
ahlak ok almay n plana karmtr. Dindar insan ok alarak hem bu
dnyadaki hem de ahiretteki yaamn kurtarr. Srekli alan dindar insan
kazanc ile temel ihtiyalar karlar lks tketimini snrlar.
Webere gre dnyevi asketik protestanlk para kazanmay dorudan
doruya tanrnn istei olarak grmtr. Bylece tm Hristiyanlar
76

kazanabildikleri kadar ok kazanmaya ve tasarruf edebildikleri kadar ok

tasarruf etmeye yani zengin olmaya tevik edilmitir. Lks tketim snrlanm
olduundan harcanamayan para biriken sermayeye eklenir. Protestanlk ite
byle bir dnyevi asketizm gelitirmitir. Baka bir deyile dnyevi asketizmin
zorlamas sonucu sermaye birikmitir (Weber, 1999:148-151).
Tarmda yaanan byk deiim kapitalist snfn ve sermaye birikiminin
ortaya kmasn salayan dier bir unsurdur. Tarmda kapitalist gelimenin
nn aan btn Avrupada zellikle ngilterede uygulanan itleme
hareketi olmutur. zellikle tarm rnlerinin fiyatlarnn
Avrupada
ykselmesi sonucu birok zengin ve servet sahibi insan ortaya kmtr. Bunlar
zamanla dank halde olan ve blnm kk toprak paralarn satn alarak
birletirmilerdir. Bu topraklar daha sonra itlerle evrilmeye balanmtr. Bu
da zaman iinde tarmsal verimlilii arttrmtr.
Asl itleme hareketi koyun yetitirmek amacyla yaplmtr. Piyasa iin
retim yaplmas sonucu zellikle ngilterede toprak sahipleri yn fiyatlar
ykseldiinden ve daha karl olduundan topraklarnn ounu koyun otlana
dntrmtr. Bu durum sonucunda koyun yetitirmek iin ok fazla alana
ihtiya duyulmadndan fazla olan igc toprak sahipleri tarafndan
kovulmutur (Huberman, 1991:121).
Tarmsal rnlerin fiyatlarndaki nispi art ve yksek yn fiyatlar
sonucunda toprak sahipleri ve zengin kyller servet biriktirme balamlardr.
Feodalizmden kapitalizme gei srecinde gerekleen bu deiimler
sonucunda hem Avrupada kapitalist, giriimci bir snfn ve insan tipinin
temeli atlm hem de ticaretin gelimesi sonucu sermaye birikimi
gereklemitir. Buna merkezi otoritenin glenmesi de eklenince kapitalist
retim biimine gei hzlanmtr. Toprak sahipleri yerini para sahiplerine
brakmtr. Sanayi Devrimine kadar bundan sonra ticari kapitalizm dnemi
balamtr.
II. Faktrlerin ncelenmesi
A. Fiziki Faktrler ve Maddeye Kar Taknlan Tavr
ktisadi faaliyet insann madde ile iliki kurmasyla balar. Bu faaliyet
bireyin eitli evrelerle iliki kurmasn salar. ktisadi faaliyet, snrl
kaynaklar u anki ve gelecekteki ihtiyalara tahsis etmektir.
ktisadi faaliyete ait bu ereve Batl bir belirlemedir. Batda sosyal,
ekonomik ve kltrel hayatn ekillenmesi maddeye bamldr.
Osmanlda ise tam tersi bir durum sz konusu olmutur. nk Osmanl
topraklarnn verimli, yeralt ve yerst kaynaklarnn zengin olmas OsmanlTrk insannn maddeye balanmasn engellemitir. Batdaki insan gibi
maddeye kar bir alk duymamtr.
15-16. yzyllarda bolluk ve bereketin genel fiyat dzeyini drmesi,
kiinin yeterli alm gcne sahip olmasn salarken, ayn zamanda daha fazla
almasn da gerektirmiyordu (Nianc, 2002:107).
77

Kapitalist dnem ncesinde mal ve mlk say ve fiyatyla deil, kullanm

deeri ile dikkate alnrd. Yani mbadele deeri bu dnem insan iin nemli
deildi. lave alma gereksiz grlrd. Bunun nedeni ise, bu anlaytaki
insann kendisini ve ailesini geindirmeye yetecek dzeyde almas idi.
Ksacas kapitalist dnem ncesinde yetinme felsefesi geerliydi. Bu
dnemde kanaatkr, kaza ve kadere inanan kii tipolojisi karmza kmaktadr.
Bu insan tipi maddeye kar ilgisizdir. Bu anlayta kazan, kiinin kendi
almasna bal deildir. Dolaysyla bu dnemde insanlar retimde
bulunurken maliyet ve kr hesab yapmamaktadr. Sahip olunan veya retilen
mal, reticinin veya sahibinin organik bir paras olarak alglanmaktadr
(Nianc, 2002:44-45).
Sonu olarak kapitalist dnem ncesi insann, eyann kullanm deeri,
mal ve mlk ile scak bir ilikisi varken, kapitalist insan mal ve mlk arasna
mesafe koymamakta, satt ve satn ald mal ile say hesab olarak yaknlk
kurmaktadr.
Osmanl-Trk insannn madde karsndaki tavr da kapitalist dnem
ncesi insannkiyle benzerlikler tamaktadr.
Kapitalist dnemde olduu gibi Osmanl-Trk insannda da yarn
dnme ve gelecek kaygs, ileriye dnk bir iktisadi faaliyeti yoktu. Ancak
devrin teknik imkanlar da krllk hesabn olanaksz klmaktayd. nsan sadece
acil ihtiyalarn karlamay hedeflerdi. htiyalarn gnmzde olduu gibi
eitlenmemi olmas ve retimin basit tekniklerle yaplmas da gelecek
dnemler iin atlm ve giriim hevesini ksteklemekteydi.
Tasavvuf felsefesinin, zaman kaytszl kavramn insanlarn bilinaltna
yerletirmesini de unutmamamz gerekir. Tasavvuf anlay insan, iktisadi
faaliyeti sadece bugnk ihtiyalarn lsnde karlamay salyordu. Bir
sonraki gn ve almay dnmek ibadetin hakkn alma olarak
deerlendirilmekteydi. Bylesi bir alma, hastalkl bir ruhun saplants olarak
kabul edilmekteydi (Nianc, 2002:49).
almay ve faaliyeti olumsuz etkileyen husus, insann lsz kaza ve
kader anlayndadr. nsann iradesini unutarak ilahi takdire boyun emesi,
almann deerini insann gz nnde drmekteydi (Nianc, 2002:23).
Nianc, bu konuda tarmsal faaliyetin insan ar kadercilie
srklediini savunur. Bir iftinin kurakla da, ar yamurlara kar da
yapabilecei bir ey yoktur. Toprak srlp, tohum ekildikten sonra sabrla
beklemekten baka elden ne gelir ki. Ar kadercilie genellikle zirai
faaliyetlerle uraan insanlarda rastlanmas sebepsiz deildir (Nianc,
2002:23)
15. yy.n ahlks Erefolu Rumiye gre insan; nefsi olmayacak iler
peinde koan, olmaz olur sanan ve uzak endieleri tasalar olan kt bir
varlktr. Bu nefsi emmareyi tayanlar ertesi gne dahi kacaklarndan emin
olmadklar halde elli sene sonras iin hayaller kurarlar o gzelim mrlerini
de byle hayallerle geirirler. Gerekten uzak emeller kurmakla megul olmak
78

kiiyi aldatr; Allah yolunda hayr yapmaktan al kor. Bu lye gre insan,
ancak ibadete devam edip kuvvet bulaca kadar maiet dncesinde olan,
kendi nefsi ve dnyas ilerinde asla gam ekmeyen emellerini ksaltp sabaha
sahip kmayandr (Nianc, 2002:49-50).
Osmanl-Trk insan, kanaatkr insandr; dnyaya meyletme ve dnya
malna tamah yoktur. Paras olsa bile zihninde dnya malna tamah ve hrs
olmad iin giriimci ve kapitalist bir insan olamamtr. nk her eyden
nce geici bir dnyada yaanldna inanlmaktadr (Dnya fani Allah baki
anlay). Bunun aksine zellikle Avrupada 16. yy.dan itibaren bat insan kr
elde etme peine dmeye balamtr. Bunun da zihinsel temelini Protestan
tarikatlar salam (zellikle Kalvinizm) ve bu tarikatlar para kazanmay ibadet
saymlardr.
B. Dini Faktrler
Osmanl-Trk insannn iktisat zihniyetinin oluum srecini oluturan
ikinci faktr ise dini faktrdr. Ancak burada dini faktrleri iki alt balkta
incelememiz gerekmektedir. Birincisi; slamiyetin rol, ikincisi ise; tasavvuf
anlaydr.
1. slamiyetin Rol
slamiyetin bu aamadaki en nemli rol; egoist, hesap insann ortaya
kmasn engelleyen, diergam dnya gr ile Kuran- Kerimin bir ok
ayetinde inananlarn harcamaya (infak) tevik edilmesidir. zellikle, toplumun
zararna servet biriktirme iddetle knanmaktadr:
Allah'n peygamberine dier memleketlerden tahvil buyurduu fey'i de
Allah'a peygamberine, onun yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalm
kimselere verilir; yalnzca iinizden zenginler arasnda dolaan bir servet
olmasn diye. Bir de peygamber size her ne emir verirse onu tutun,
yasakladndan da saknn ve Allah'tan korkun; nk Allah, cezalandrmas
etin olandr.(Kuran- Kerim, Har Suresi 7. Ayet)
Zekt, sadaka ve dier hayr harcamalar mekanizmas ile toplumda
zenginlerin ve devlet memurlarnn elinde biriken mal ve mlk bu yolla
topluma geri dnmtr. zellikle Osmanl ahlklar ve mutasavvflar
edinilen maln toplumun yararna harcanmas gerekliliini vurgulamtr
(Nianc, 2002:108).
slamiyette kazanmaya tevik edilen insan babo braklmamtr.
Birey, infaka veya blme dayal toplumsal dayanmay pekitirmekle
mkelleftir. slamiyet zel mlkiyete kar deildir. Ancak, servete dayal bir
zenginlik kibir ve gurur haline dntnde slamiyet buna kar kmaktadr.
Bu nedenle insan, kazancndan zekat verecektir. Bu, toplumsal dayanmay
arttracaktr. Buna dayanarak slamiyette ekonomik anlamda insana zgrlk
verilse de bu zgrlk babo bir zgrlk deildir (Sayar, 1998:307).

79

15. yy.n tannm ahlaks olan Erefoluna gre helalinden kazanlsa

bile Allah yolunda harcanmayan mal, mlk ve servetler hayrl deildir.
(Nianc, 2002:108) Bu anlayn Osmanl toplumunda hakim olmas
sonucunda; servet sahibi insanlarn cami, eme yapm, yoksullarn korunmas
iinde sadaka ve zekat verme gibi eitli unsurlarla servetlerini harcadklarn
grrz. Bu toplumsal dayanma servetin tekrar retime ve ekonomiye
dnmesini engellemitir.
Vakflar, bu toplumsal dayanmann kurumsallam halidir. Vakflar
zellikle kimsesiz ve yoksul kimselerin yardmna komaktayd. Vakflar
yoluyla eitim, salk, bayndrlk tesisleri yapldndan Osmanl toplumunda
ar llerde snflar aras farkllk ve snf atmas yaanmamtr (Nianc,
2002:110-111).
Yukarda da deinildii gibi Osmanl toplumunda dayanmaclk ok
nemli bir yer tutmaktayd. Servet hakkndaki ok sayda ahlaknn olumsuz
gr bildirmesi sonucunda bu servet, Osmanl toplumunda toplumsal
harcamaya ve yardmlamaya konu olmutur. Cami, medrese, su yolu vb.
yapmlar ounlukla ahslar tarafndan yaplmtr.
Bu, toplumsal dayanmacln Osmanl toplumunda grnen yandr. Bu
dayanmacln grnmeyen yan ise; toplumun zor durumda olan fakir ve
muhta bireyi arayp bulmas ve teselli etmesidir. Fitre, zekat, sadaka ile
fakirlere ve muhta insanlara yardm etme, esnafn birbirini kollamas bu
toplumsal dayanmacln grnmeyen yandr (Sayar, 2000:147).
Ksacas Osmanl insannn dini hayatna egemen olan zhdn en nemli
zellii nefs iin servet ylmamas ve elde mevcut imkanlarn insanlar iin
seferber edilmesidir. Ama dnya malnn toplumun yararna harcanmasdr.
2. Tasavvufun Rol
Osmanl iktisadi zihniyetini biimlendirmede en nemli etkenlerden biri
de batn tasavvufudur. Mteabih ayetlere baklarak ortaya kan batn
tasavvuf anlay Osmanlda sermaye birikimini ve iktisadi maddeyle
uramasn ve bu tasavvuf anlay sermaye birikimini engellemitir
(Sayar,2001:49).
Tasavvufun etkisi toplumumuzda o kadar byktr ki gnlk yaamda
kullandmz deyimlere bile girmitir. rnein; tevekkl ifade eden bir
lokma bir hrka ve dnya ilerinden el etek ekmek anlamnda kullanlan
hrkay baa ekmek, Sana m smarladlar bu yalan dnyay , Dnya
fni Allah bki deyimleri buna en gzel rneklerdir.
Aslnda bu deyimlerin bize gsterdii; batn tasavvufu ile Osmanl-Trk
insannn dnya malndan yz evirmesidir. Bu da baz insanlarda dervilii
yaam biimi olarak kabul etme eilimini getirmitir. Tasavvufun sevgi ve
hogr ilevleri toplumsal adan olumlu ekonomik adan etkisi ise
olumsuzdur. Bu Osmanl-Trk insannn madde ile iliki kurmasn engellemi,
dolaysyla da Avrupada yaayan insanlar gibi maddeye kar bir alk
80

duymamtr. Bu gr sermaye birikimini de engellediinden kapitalist ve

giriimci bir snfn oluumunu da engellemitir.
Weberin riyaz insan (Protestan Bat) ile lgenerin zahid (mmin
kimseler) insan (mslman Osmanl-Trk) asrlar boyunca tezat iinde
kalmtr. Bu lgenerin deyiiyle Osmanl-Trk gereindeki "zahidin
riyazlememesinin (Sayar, 1998:301) ve Osmanlnn kapitalizme
geememesinin en nemli nedeni batn tasavvuftur ve batn tasavvuf hizmete
hazr ve kaderci bir kitleyi etkilemi, tarikat ahlak pasif ve uysal bir alt tabaka
ruhiyatn ilemitir. Batda ise Kalvinizm fonksiyonel akl kullanarak bu
dnyaya dnk bir drt vermitir (Sayar, 1998:308).
lgenere gre mslman zahidin zhd kresine skmasnn nedeni
slami tasavvuftur. Zhd kresinin mntesibleri ise ekonomik faaliyetleri
geimlik-gtr dzeyinde grr. Osmanl zhd kresinin yelerinin ekonomik
faaliyetle ilgilenmeleri bir problemdi. Bunun en nemli nedeni tasavvuf,
tasavvufun da daha ok batn yorumudur (Sayar, 1998:309).
ki tasavvuf anlayndan sz etmek mmkndr: batnlik ve melamilik.
batnlik enel-Hakk tasavvufunu izler ve zhd kresini anti-madde
telkinleriyle etkisi altna alan ve kiiyi meslek sahibi olarak gren fakat rzk
iin endie duymay yasak klan bir zihniyettir. Bu anlay en iyi aadaki
beyit dile getirmektedir (Sayar, 1998:310):
Alemde kii geri ki bpie gerekmez
Amma dn gn rzk iin endie gerekmez
Buradan da anlald gibi lgener, Osmanl ekonomik dzleminin
rasyonelleememesini batn grn yourduu tasavvuf telakkisinde
grmektedir.
Melamilik ise batn etkilerden uzak kalmtr ve ene-maal Hakk
tasavvufunu izlemitir. lgener, melamilii bo ve atl durmayp aralksz
alma ve uramann srarl takipi ve savunucular olarak grr (Sayar,
1998:310). rnein II. Devre Melamilerinden olan Bayramiler tpk
Kalvinistler gibi i ve g kaygsndaydlar, iktisadi deer llerini
aratmayacak ekilde dnyaya ynelmilerdir. Ancak bu zhd kresi sermaye
birikimine deil de blme ynelmitir. Ayrca disiplinli ve kentli bir orta
snf oluturamamtr. Ksacas melamiliin etki alan ve hitap ettii kitle dar
ve snrl kalmtr (Sayar, 1998:311).
Sermaye birikimini ayrca miri arazi sisteminin, narh, msadere, kt
vergileme sistemi, sikkenin srekli taii, zel mlkiyetin olmay gibi
unsurlarn hepsi zhd kresini hareketsiz klmtr.
Batnliin etkisinde kalan tasavvuf Osmanl-Trk insann anti-maddeci
davrana mahkum etmi ve bu insann kanaatkr olmasna neden olmutur.
nk kanaatkrlk tasavvufun temel ilkesidir (Aza kanaat etme ilkesi).

81

Bat dnyas Kalvinizm ile metodik-disiplinli dindar insan i ve meslek

adam olarak ekonomik dzleme tam, salkl bir i organizasyonu
kurmutu. Ancak, Osmanl mparatorluunda din ile ekonomik dzlem
arasnda mslman giriimcinin dinini ekonomiye tad bir kprden sz
edemeyiz. nk; dervie riyazet hibir zaman Batdaki gibi bir meslek
ahlak haline dnmemitir. lgener, bu olguyu yle aklar (Sayar,
1998:306):
... ark mistisizmi fert ve evren arasnda btn mesafeleri silen,
ikisini mutlak bir vahdet aleminde eritip birletiren dnce tarz
ile d alemin bir manada ne kadar iinde ise biim verilebilir ve
llebilir unsurlarn zihnen yourup ilemek cihetinden o kadar
uzanda ve tesindedir.
Osmanl-Trk insan ekonomik hayata ilgisiz kalm ve dinine gsterdii
zeni ekonomik hayata yanstamamtr. Ticaret alannda sadece Hac akir ve
Hac Muhiddin Ali Bekir, Webergil anlamda dinine gsterdii titizlii
ekonomik hayata tayan insanlardr (Sayar,2001:53).
Batn tasavvufunun topluma benimsettii dier bir felsefe El-kanat
kazn layfna anlaydr. Kanaat etme tkenmez bir hazine saylm ve
fakirlik bir erdem olarak grlmtr.
Atatrk 1923 ylndaki ktisat Kongresinde bu felsefeyi eletirerek
almann, zanaat sahibi olmann, ticaretin ve zenginliin nemini
vurgulamtr:
Bu felsefe yanl tefsir yznden bu millete byk fenalk
edilmitir Felsefenin sahipleri memleketi zindan ve
cehennemden baka bir ey yapmamt Arzumuz udur: Bu
memleketin efrad ellerinde nmleriyle ziraat, ticaret, sanat, sy
ve sabann mmessili olsun. Artk bu memleket fakir, millet fakir
deil, belki de memleketimiz zenginler memleketidir (kn,
1997:210-211)
Sonu olarak hem Osmanl-Trk insan hem de devlet maddeye, paraya
ve topraa ar balanmam; retilen tm deerler tketilmitir. Bylece ayn
dnemde batdaki gibi para kazanmay ibadet sayan, kr peinde koan bir snf
ortaya kmam; bylece Osmanl toplumundan ne sermaye birikimi ne de
giriimci-kapitalist bir snf domamtr.
C. Siyasi Faktrler ve Devletin Ekonomiye Yaklam
Padiah, tek otorite olarak mlk zerinde tasarrufa, reayann zerinde
kudrete sahip olmas Osmanl-Trk insannn kendi i dnyasna ynelmesine
neden olmu, bunun sonucunda Osmanl-Trk insannn iktisadi ferdiyetilii
82

trplenmitir. Padiah, kendisine alternatif bir g olaca endiesi nedeniyle

byk servet birikimine karyd. Zaten bu serveti ancak devlet grevlileri ile
sarraflar biriktirebiliyordu. Padiah diledii taktirde bu serveti msadere ederek
servetin bir anda ortadan kalkmasn salayabilirdi.
Osmanl padiahlarnn bu hakkn ska kullanmas sonucu servete
dayanan bir g oluumu engellenmitir. nk o dnemde para veya servet
sahibi olmakla g sahibi olmak ayn anlamdayd. Padiahn karsnda bir
gcn olmas devleti tehdit edebilecek bir unsurdu.
Akpaaolu, Akpaaolu Tarihinde sultann mlk zerindeki
snrsz tasarruf hakkn yle aklar: Hak Taala dnya mlkn sizin gibi
hanlara (Orhan Gazi) smarlad ki kullar birbirleriyle ilerini grsnler.
Bizlere gn yeni, nasip olan rzk da yeni (Nianc, 2002:112) Devlete olan
gven ve itaat bireyi hem toplumda eritmi, hem de gven ve teslimiyet
insanlar felsefesizlie itmitir. Sonuta batdaki gibi iktisadi ferdiyetilik
olumam, dolaysyla kapitalist snfn oluumu da devlet eliyle
engellenmitir.
Ayrca beratlar, yasaknameler ve pazara srekli mdahale edilmesi piyasa
mekanizmasnn kurulmasn engellemitir. yle ki, yeni bir pazarn almas,
dkkan says, dkkanlarn al ve kapan saatleri kurallarla tespit edilmiti.
Bylece hesap, kitap peinde koan, kr hrs ile dolu bir giriimci-kapitalist
snfn olumasn engellemitir. Devletin bu mdahale sistemi giriimcilik
ruhunu da kreltmitir.
Osmanl padiahlarnn hkmdarlk hakk ve gc olduka genitir ve
mutlakiyeti karakteri n plandadr. yle ki, sultann yasaklad eyler
Kuran- Kerimin yasaklarndan daha oktur. Pek ok insan Kuran- Kerimin
yasaklarna ramen bu yasaklara kimi zaman uymam, ancak sultann korkusu
ile sultann koyduu yasaklara uymutur. Bu korku Osmanl-Trk insannn
ferdiyeti yann trplemitir (Sayar, 2000:131).
Padiahn bu otoritesi bamsz ve hr akl, eletiriyi yok etmi; bu da
Osmanl-Trk insannn sabr, tevekkl, zhd, irtikaf, kanaat gibi davranlar
sergilemesine yol amtr (Sayar, 2000:133).
Giriimci snfn olumamasnn dier bir neden ise; ilm-i tedbir-i
devlet anlaydr. Bu anlayta her eyin stnde ve iinde devlet felsefesi
geerlidir (Sayar,2001:123). Devlet ekonomiye hakimdir. Devletin ekonomiyi
kendi haline brakp bireylerin eline brakmak istememektedir Bu sebeple de
ekonomi kontrol altnda tutulmaktadr. Kontrol bireylerin eline brakld
taktirde gcn iktisattan alan ve para gcne sahip bir snfn ortaya kma
olasl olacakt. Dolaysyla servet sahibi bir giriimci snf devleti (sultan)
tehdit edecekti. Devlet bunu istemedii iin ekonomideki kurallar kendisi
belirlemitir.
lm-i tedbir-i devlete ilerlik kazandracak esaslar; sikke ayar (tai),
narh, tmar rejimi ve vergilerdir.

83

Ekonomik sistemde bu mdahaleciliin olmas Osmanl-Trk insannn

iktisadi hayat kendi kararlar ile ekillendirememesine, aksine sonularna
katland bir dzeni kabullenmesine yol amtr. Bu da Osmanl-Trk
insann kstlamtr. Hem felsefi, hem de devlet tedbiri asndan karlar
peinde koan giriimci ve kapitalist bir snfn olumasn engellemitir
(Sayar,2000:138).
Bu olumsuzluklara karn, Osmanl toplumunda gnlk ve geimlik
kazan peinde koan insanlar olmu ancak, bu insanlarn iktisadi ahlak, mal
ve servet biriktirmeye ynelik olmamtr. Her ne kadar st tabaka olarak
nitelendirebileceimiz erafn ve ayanlarn, yksek rtbeli memurlarn servet
birikimleri olsa da, bu servet birikiminin amac kr ve verimlilik hesab deil
itibar sahibi olmak, gsteri, siyasi ama, eref kazanma ve unvan kazanma idi.
Buna ksaca aalk ve efendilik uuru diyebiliriz (lgener, 1991:101).
Devlet, zel mlkiyete ve zel ellerde servet ve sermaye birikimine
snrlamalar getirmitir. Toprakta zel mlkiyet devlet eliyle snrlandrlm ve
servet birikimini msadere ile engellemiti. Bylece Osmanlda serveti
trplemenin en nemli arac msadere sistemi olmutur.
Sonuta devlet zel mlkiyeti ve servet birikimini belli snrlar iinde
tutmaya almtr (Pamuk, 1999:76). Bu nedenle, servet ve mlk sahipleri
devletin bu tavr karsnda zel mlkiyeti srdrmek iin vakflar
kurmulardr.
Osmanl-Trk insan iktisadi maddeye bu sebeplerle (felsefi ve devlet
anlaylar) dokunamad iin, kazanc ve harcamalar geimlik ve gtr
dzeyinde kalm, Yevm-i cedid (yeni gn) ve rzk- cedid (yeni rzk)
anlaylar hakim olmutur. Bu anlaylar Sayara gre insann insanla, insann
eyayla (dnyayla) olan mesafesini ifade etmektedir (Sayar,2001:126).
Sayara gre Osmanl-Trk insan sermaye birikimine imkan
vermeyen bir zihniyet dnyasnda iktisadi madde ile yorulmu,
gnlk hayatn geimlik ve gtr bir ekilde idame ettirmiti
(Sayar, 1998:303).
lm-i tedbir-i devlet anlaynn ztt olan lm-i tedbir-i menzil kavram ise
bireye dayal bir anlaytr ve hibir zaman Osmanl mparatorluunda
zellikle klasik dnemde geerli olmamtr. Bunun nedeni; insanlarn iktisadi
g ve buna bal olarak politik bir g olarak ilm-i tedbir-i devletin dnda
yol alp ekonomiyi srklemesi fikri devletin varln tehdit edecei
dncesinin olmasdr. Devlet, bu tehdidi de msadere sistemi ile bertaraf
etmeye almtr. Bu nedenle Osmanlda bireyin; politik toplum, ekonomik
dzlem ve kuramsal dnya (batn tasavvuf) dzlemlerinde konumu
hissedilmemitir (Sayar,2001:140).

84

Osmanl iktisadi grnn temel unsuru da Osmanl-Trk insannn

giriimci-kapitalist birey olamamasna yol amtr. Bu unsurlar iae
(provizyonizm) ilkesi, gelenekilik ve fiskalizmdir.
ktisadi faaliyete iki adan yaklamamz mmkndr. retici asndan
iktisadi faaliyetin amac; rettii mal ucuza mal etmek ve mmkn olduu
kadar pahalya satarak kr etmek, tketicinin amac ise; tketecei maln
kaliteli ve ucuz olmasdr.
ae ilkesi, iktisadi faaliyete tketici asndan bakan grn dayand
ilkedir. Buna gre iktisadi faaliyetin amac, insanlarn ihtiyalarn
karlamaktr. retilen mal ve hizmetlerin mmkn olduu kadar bol, kaliteli ve
ucuz olmas gerekir. Yani piyasada mal arznn yksek olmas gerekir. Bu
sebeple devlet mal arzn bollatrmak, kalitesini ykseltmek ve fiyatn dk
tutmak iin retimde ve ticarette mdahalecilii benimsemitir (Gen, 2000:4546).
Bu sistemde ithalata lke iinde ihtiya duyulan, retilmeyen veya ok az
retilen mallar iin izin verilirdi. Bu da Osmanlnn anti-merkantilist bir
politikay benimsediinin ak bir gstergesidir. Sonuta devlet ciddi anlamda
ihracat zorlatrrken, ithalat kolaylatryordu.
Osmanl iktisadi grnn ikinci unsuru gelenekilik ise;sosyal ve
iktisadi ilikilerde yava yava oluan dengeleri, eilimleri mmkn olduu
lde muhafaza etme ve deime eilimlerini engelleme ve herhangi bir
deime kt taktirde, tekrar eski dengeye dnmek zere deimeyi ortadan
kaldrma iradesinin hakim olmas eklinde tanmlanabilir (Gen, 2000:48).
Osmanlda retim ile tketim arasnda dengenin salanmas amalanrd.
zellikle retimde dme veya tketimde bir art ktla yol amasndan
korkulmutur. Bylesi bir durum tketim ile retim arasndaki dengeyi
bozacaktr. Bu nedenle tketimi arttracak deimeler kontrol altnda
tutulmutur. retim fazlas da arzu edilen bir unsur deildi, bu nedenle retimde
kontrol altndayd.
Bir maln retimini arttrmak iin dier alanlardan emek ve sermaye
ekiliyordu, emek ve sermayenin ekildii alanlarda da retiminin azalmas
tehlikesi vard. Bu da ktla yol aacak bir faktrd.
Bu nedenlerle retim ve tketim yapsnn deimeden kalmas
hedeflenmitir. Bunun iin retiminin dmemesi iin zirai iletmeyi brakarak
kyden kente gn yasaklanmas, kentlerde dkkan ve ii saysnn belli bir
sayy gemesinin engellemesi, tarmda iletme byklnn belli dzeyde
tutulmas gibi tedbirler uygulanmtr. Gelenekiliin ilevi ise, bu sz edilen
dzenlemelerin deimeden kalmasn salamakt (Gen, 2000:49).
Osmanl iktisadi grn belirleyen son unsur ise fiskalizmdir. En genel
ve ksa tanm ile fiskalizm; hazineye ait gelirleri mmkn olduu kadar yksek
dzeye karmaya almak ve ulat dzeyin altna inmesini engellemektir
(Gen, 2000:50). Ana hedef gelirleri arttrmak, bu gereklemedii taktirde
harcamalar ksmaktr.
85

Giderlerin hzland, ekonomideyse teknolojik yenilenmelerin

(dolaysyla verimlilik artnn) olmad dnemlerde, fazla giderleri daha
yksek vergilerle dengelemek ortaya byk meseleler karyordu. ae ve
gelenekilik ilkelerinden tr parasal ilikiler, yani ticaret ve mbadele alan
snrl kalyordu. Bu snrlar gevetilip parasal katknn glenmesine imkn
verildike, "toplum iinde ticaret ile uraanlar glenecek, byyecek ve
zenginleecekti. Byle bir zmrenin domas, sosyal/siyasal dengeyi
sarsabilecei iin arzuya ayan deildi." Bu tavr kendini en iyi narh
uygulamasnda gsteriyordu. Faiz hadlerinin yzde 15-25 arasnda seyrettii bir
ekonomide, esnaf ve tccara normal kr haddi olarak en fazla yzde 5-15 aras
bir marj tannyor, daha yksek kr araylar iddetle cezalandrlyordu (Gen,
2000:51).
Bu ilke de mevcut ekonomik dzenin korunmasn, dengede kalmasn
amalamas ve eitli kstlamalar Osmanl-Trk insannn iktisadi
ferdiyetilii dolaysyla giriimcilik ruhunu trplemitir. Bylece kr peinde
koan, retim fazlas elde etmek isteyen insanlar bu iktisadi yap iinde
kamamtr.
D. Osmanl Toplumunun Sosyal Yaps
Prens Sabahattin Beye gre Osmanl mparatorluunun ilerlemesine
engel olan dini deil sosyal yapsdr (Prens Sabahattin, 1965:41).
Prens Sabahattine gre giriimci bir snfn oluamamasnn temelinde
Osmanl toplumunun btnc bir yapya sahip olmas ve eitim sisteminin
Osmanl-Trk insann bamsz bir hayata hazrlayamamas yatmaktadr
(Prens Sabahattin, 1965:48). Bu nedenle giriimcilik ruhu trplenmi,
Osmanl-Trk insann hep resmi grevlerde (devlet memuru) almaya tevik
etmitir. Dolaysyla risk almaktan korkan, giriken olmayan bir insan
tipolojisinin olumasna yol amtr. Bylesi bir btnc yapda beklediimiz
kapitalist-giriimci snfn olumas da mmkn olamamtr. Bu insan tipi
ancak bireyci toplum yapsnda oluabilirdi. Osmanlda risk ve giriimi
gerektiren ticaretle uraan insan tipolojisi yerine, resmi grevleri bir geim
yolu gren insan tipolojisi ile karlamaktayz.
Prens Sabahattine gre dou toplumlar btnc, bat toplumlar ise
bireyci yapnn etkisi altndadr. Aralarndaki farkn temelinde douda
topluluun, batda ise bireyin stn olmasdr. Dolaysyla bu zihniyet fark,
Osmanlda giriimci-kapitalist bir snfn olumadn aklayan hususlardan
biridir.
Prens Sabahattin, Trkiyenin sosyal geleceinde memur aday olan
insanlarn oalmasna kardr ve retim ilerini girikenlikleriyle ilerleterek,
sosyal evremizi deitirecek etkenlerin olumasna bal olduunu syler
(Prens Sabahattin, 1965:52).
Prens Sabahattine gre zel hayatta memur tipi yerine kiisel girikenlik
eitimi alan insanlar yetitirmek, merkeziyetilik yerine adem-i merkeziyete
86

dayanan bir ynetim kurmak gerekir. Osmanldaki mevcut sosyal ve toplumsal

yap insan bamsz hayata hazrlamamaktadr. Bu nedenle resmi grevler
imparatorlukta retim faaliyetlerinden stn tutulmutur. Bu anlay sonra
ticaret vb. faaliyetlerin alaltc bir ura olarak saylmasna yol amtr (Prens
Sabahattin, 1965:28).
Sonu olarak Prens Sabahattin, zel girikenlie dayanan bir snf
oluturmay, ve memurlarn bu zihniyetine son vermeyi ve bu zihniyetin yerine
kapitalist bir snf yaratacak kiilerin ounlukta olaca bir toplum yapsn
savunur. Bireyci kiiler ounlukta olursa toplum ekonomik ve dier alanlarda
gl olur (Kongar, 1982:129).
Prens Sabahattin tespitlerine dayanarak, Osmanl toplumu btnc
toplum yapsndan bireyci toplum yapsna geemedii iin giriimci bir snf
oluamamtr.
III. Milli ktisat lkesi ve Mslman - Trk Giriimci Snfn Ortaya
kmas
Osmanl mparatorluunun son dneminde giriimci snfn ortaya
kmasn salayan faktr milli iktisat ilkesinin benimsenmesidir. Balkan
Savalarndan hemen sonra ttihat ve Terakki ynetimi esnaf cemiyetlerine
yakn durmu, bunun doal sonucunda bu cemiyetlerde Birinci Dnya Sava
srasnda ekonomiye arlklarn koyarak milli iktisadn lokomotifi olmutur
(Toprak, 2003:201). Ynetiminin ana hedefi, milli iktisat ilkesi ile yeni bir
giriimci snfn oluumunu salamakt.
Bu ilkenin ttihat ve Terakki tarafndan benimsenmesinin ve uygulamaya
konmasnn en nemli nedenlerini Issawinin tespitlerinde grebilmemiz
mmkndr. Bu dnemde milli burjuvazinin durumunu incelediimizde
rnein finans sektrnde gayrimslimlerin stnl belli olmaktadr. 1912
ylnda bakent stanbulda 40 adet zel bankac varken bunlarn hibiri Trk
deildi. Bunlarn 12si Rum ve Ermeni, 8i Yahudi, 5i Levanten veya
Avrupaldr. Benzer bir ekilde gene bakentte 34 hissedarn 18i Rum, 6s
Yahudi ve 5i Ermeniydi.
mparatorluun Rumeli topraklarnda 32 bankac ve banka yneticisi
varken gene Rumlarn stnl gze arpmaktadr (22si Rum). Arap
topraklar hari tutulduunda imparatorluun Asyadaki topraklarnda 90
bankac vardr ve gene ounluunu Rumlar ve Ermeniler oluturmaktadr.
Sadece Eskiehir ve Harputta 2 Trk bankac vardr.
Sanayiye baktmzda ise Trklerin finans sektrne gre daha etkin
olduu sylense bile gayrimslimlerle kyaslandklarnda kk bir aznlktr.
Ticarette ise 19. yzyln balarnda imparatorluun Avrupa ile ticaretini
ounlukla Rumlar ve Levantenler yrtrken, 1820lerden itibaren Ermeniler
etkinliklerini arttrmlardr (Issawi, 1980:14).
Her ne kadar 18. yzyla kadar Trk ve Mslmanlardan oluan kent
eraf gayrimslimlerle rekabet edebilecek gce sahip olmu olsa da, bat ile
87

gelien iktisadi ilikiler sonucunda Mslman olmayan aznlklar Issawinin de

belirtmi olduu gibi ekonomik yaamda nemli noktaya gelmitir. D dnya
ile balanty gayrimslimler salamtr.
Bunlarn nda hi olmazsa gayrimslimler ile rekabet edecek dzeyde
bir Trk burjuvazinin vcuda getirilmesi gerekliydi. Bunu Yusuf Akura,
(Georgeon, 1999:94) yle ifade etmitir.
Eer Trkler kendi ilerinden, Avrupa sermayesinden de istifade
ederek, bir sermayedar burjuva snfn karamayacak olurlarsa,
yalnz memur ve kylden ibaret Osmanl heyet-i ictimaiyesinin
muasr bir devlet halinde devaml yaayabilmesi zorlaacakt.
ttihat ve Terakki Cemiyeti milli iktisat ilkesini hayata geirebilmek iin
Birinci Dnya Savan frsat bilerek aznlklar ticari ve sanayi alanlarnda
tasfiyeye giriti ve zengin bir Trk snf yaratmaya alt. Kemal Bey (Kara)
bu amac
imdiye kadar bir Trk zengin snf yetimedi. Sermaye hep
aznlklarn elinde topland. Ben bir Trk zengin snf
yetitireceim, bu sayede iktisadi hayatta Trklere stn bir rol
salayacam biiminde ifade ettiini gryoruz (Yalman,
1970:269).
Sava srasnda bakent stanbulun iaesinde yaanan skntlar nedeniyle
ttihat ve Terakki ynetimini tedbirler almasna yol am (temel ihtiya
maddelerine narh koyma, karne yntemi gibi); speklatif hareketlerini,
karaborsay ve stokuluu nlemeye almtr. Ancak bu sorunlarn nne
geilemedii gibi iae sorunu zlememi ve fiyat artlar devam etmitir.
Sava sonucu ortaya kan ktlk ile speklatif ticaret, istifilik ve
karaborsa yollaryla sava zengini denilen grubun ortaya kmasyla
sonulanmtr. Ayrca ttihat ve Teraaki ynetimine yakn kiiler iae
datmnda vagonlar tahsis ederek haksz kazan salamlardr. Bu
faaliyetlerin tamam Mslman-Trk burjuvazisinin geliimi iin kullanlmtr.
Finans sektrnde ise zellikle sava dnemi ile lkenin eitli yerlerinde
16 banka kurulmutur. Anadoluda iktisadi gc artmaya balayan eraf, tccar
ve byk iftlik sahipleri kredi sorununu zmek amacyla milli tara
bankalarn kurmaya balamlardr. Bu bankalarn en nemli zellii, milli
sermaye ile kurulmu olmalar ve alanlarnn nemli ksmnn Trk
olmasdr.
ttihat ve Terakkinin Anadolu esnafn ve tccarn banka kurma
ynndeki destei sonucunda bankaclk sektrne hakim olan gayrimslim
unsurlarn etkisi nemli oranda azalmtr. Kurulan bu bankalar milli iktisat
politikasnn belkemiini oluturacak sermaye birikimini salamtr.
88

Bu almalar ile o zamana kadar tasavvuf felsefesinin benimsettii bir

lokma bir hrka anlaynn yklmasna neden olmutur. Bylece para hrs ile
alan, sermaye sahibi Mslman-Trk giriimci snf ortaya kmtr. Sava,
bu snfn ortaya kmasn salam ancak speklatif hareketlerle zenginleen
bu snf nedeniyle sabit gelirlilerin zellikle memurlarn alm gleri %60-80
arasnda azald gzlenmitir (Eldem, 1994:54) Uzun dnemde ksmen de olsa
gayrimslimler ticari hayattan tasfiye edilmitir.
IV. Sonu
ktisat teorisinde iktisadi ajanlarn rasyonel davrandklar kabul
edilmektedir. Bu erevede reticilerin amac, krlarn maksimize etmektir.
Ancak Osmanlda devletin mdahalesi, ticaret kesiminin iktisat zihniyeti,
toplumun sosyal yaps ve en nemlisi tasavvuf anlay bu rasyonellii
engellemitir.
zel mlkiyetin geliememesi, devletin ekonomi zerindeki egemen tavr
ve etkisini tm mlkn padiaha ait olmasyla aklanabilir.
Batn tasavvufu, geici bir dnyada yaandn savunduundan,
bireylerin iktisadi faaliyetlerinde tavr alma biimlerini etkilemitir. Azla
yetinmeyi ne karan bu tasavvuf anlay yznden, hem Osmanl-Trk
tccarnn batdakilere kyasla faydac zihniyetten uzak kalmasna neden
olmu, hem de rasyonel i organizasyonunun olumasn da engellemitir.
Bata tasavvuf anlay olmak zere devletin ekonomi zerindeki etkisi,
Osmanl-Trk insannn iktisadi madde ile mesafeli kalmasna yol aarak
kanaatkr, yumuak bal, tevekkle inanan, cemaati, macerac ve hrs sahibi
olmayan bir insan tipinin kmasn salamtr. Bu nedenle, iktisadi
ferdiyetilik ve giriimcilik ruhu darbe yedii gibi, ylesi bir anlaya sahip
toplumdan kapitalist bir insan tipi de kmamtr. Elindeki ile yetinen,
ksmetinde ne varsa ona raz olan kaderci bir insan tipi olumutur. Osmanlnn
bu dnya gr ekonomik dzenin salkl bir biimde devam etmesini
salamtr. Kapitalist bir ekonomik dzenin var olmas ve yrmesi iin
insanlarn ekonomik adan ferdiyeti olmamalar gerekir. nk Osmanl
ekonomik dzeni ferdiyetilikle badamaz.
Kapitalist yaay biimine gecikerek gememizin yukarda sz edilen
nedenlerin ve bu nedenlere dayal yaay biimini merulatrmamzn dnda
kapitalist ekonomik dzeninin smr zerine kurulu olmasdr. Kapitalist
ekonomiyi besleyen kaynak zellikle kapitalizmin ilk dnemlerinde insanlarn
maddi-manevi smrlmesidir.
Osmanl-Trk insannn batl anlamda giriimci olmamas sonucunda
doan boluu veya baka bir deyile Osmanl-Trk insannn iktisadi
maddeden uzak kalndaki boluu Ermeniler, Rumlar, Yahudiler ve
Levantenler doldurmutur. Bu da yava yava sadece aznlklarn ve 19. yy. dan
sonra yabanclarn ticarette ve endstride sz sahibi olmasna yol amtr.

89

Bunlara verilen kapitlasyon ve zel imtiyazlar Osmanl-Trk insannn iinde

olaca, oluabilecek zel giriime dayal ticaret ve endstriyi ykmtr.
Tanzimat fermannn ilan ile yava yava Osmanl mparatorluunun
ekonomisinde de yeni gelimeler ve yaplanmalar ortaya kmtr. Fermanla ilk
defa mal ve can gvenliinin getirilmesi, 1858 ylnda zel mlkiyet kanunun
karl nemli gelimelerdir.
19. yy.da bu gelimeler nda iki gvdeli bir burjuva snf ortaya
kmtr (Gek, 1999:305-311). Birinci grup; bat tipi eitim ile padiahlar
kendilerine sadk yeni bir brokrat zmresi yetitirmek istemi ve sonucunda
brokratik burjuva dediimiz bir grup ortaya kmtr. kinci grup, ticaret
burjuvazisi olarak adlandrlan daha ok aznlklarn aktif olduu, batnn
siyasal desteini elde eden gruptu. Bu himaye ile hem msadereden
kurtulmular hem de bu sayede servet biriktirebilmilerdir. Ancak bu aznlk
burjuvazi Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile zayflam ve g
mbadeleleri ile saylar azalmtr. Bylece Cumhuriyet milli bir kapitalist
burjuva snf yaratmaya almtr. Bu snfn temeli, ilk kez milli iktisat
ilkesinin benimsenmesi ile atlm ve Birinci Dnya Sava bu ilkenin
uygulamaya konmasn kolaylatrmtr.
Sonu olarak Osmanl ekonomik dzeni, maddi deer ve ar kazanca
kar km bu nedenle maddi yan ar basmayan, macera ve servet peinde
komayan insan tipolojisini n plana karmtr. Osmanl toplumunda kazanma
hrsna sahip insan profiline yer yoktu. Bunun doal sonucu olarak da
giriimciliin gstergesi olan kazanma hrs, servet birikimi gibi olgular da
toplumda trplenmitir. (Cem, 1999:112).
Abstract : The main purpose of this study is to analyze the reasons why the
Otoman-Turkish people dont have entrepreneur, individualist and capitalist
characteristics like Europe. There are important factors that prevent to appear
individualist and capitalist people, such as mentality structure of the OttomanTurkish people, structure of Ottoman Empires social, economic, cultural,
religious and state. These factors had been discussed in the study and it is studied
in the light of these factors.
Key Words: Capitalist-entrepreneur class, capitalizm, Ottoman-Turkish people
type, economic behaviour

Kaynaka
Cem, smail (1999), Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Can Yaynlar,
stanbul
Eldem, Vedat (1994), Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl
mparatorluunun Ekonomisi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
Gen, Osman (2000), Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi,
tken, stanbul

90

Georgeon, Franois (1999), Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura

(1876-1935), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
Gek, Fatma Mge (1999), Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k
Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, (ev.) brahim Yldz,
Ayra Yaynevi, Ankara
Huberman, Leo (1991), Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, (ev.) Murat
Belge, letiim Yaynlar, stanbul
Issawi, Charles (1980), The Economic History of Turkey 1800-1914, The
University of Chicago Pres
Kongar, Emre (1982), Trk ToplumBilimcileri I, Remzi Kitabevi, stanbul
Nianc, kr (2002), 15-16. Yzyllarda Osmanl ktisat Zihniyeti, Okumu
Adam Yaynclk ve Eitim Hizmetleri, stanbul
kn, Ahmet Gndz (1975), 1909-1930 Yllar Arasnda Anonim irket
Olarak Kurulan Bankalar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri
Metinler/Tartmalar 8-10 Haziran 1973, Hacettepe niversitesi
Yaynlar, Ankara, 409-476
.., (1997), Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir HaberlerBelgeler-Yorumlar, Sermaye Piyasas Kurulu, Ankara
Pamuk, evket (1999), 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, Gerek Yaynevi, stanbul
Prens Sabahattin (1965), Trkiye Nasl Kurtarlabilir, (ev.) Muzaffer
Sencer, Ekin Basmevi, stanbul
Sayar, Ahmed Gner (1998), Bir ktisatnn Entelektel Portresi Sabri F.
lgener, Eren Yaynclk, stanbul
.., (2000), Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, tken,
stanbul
.., (2001), Osmanldan 21. Yzyla Ekonomik, Kltrel ve
Devlet Felfesine Ait Deimeler, tken, stanbul
Toprak, Zafer (1982), Trkiyede Milli ktisat 1908-1918, Yurt Yaynlar,
Ankara
.., (1995), ttihat-Terakki ve Devletilik, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul
.., (2003), ttihad-Terakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi ve
Trkiyede Devletilik, Homer Kitabevi, stanbul
lgener, Sabri F. (1991), ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas,
Der Yaynlar, stanbul
Yalman, Ahmed Emin (1970), Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim,
Yenilik Basmevi, stanbul
TBMM Zabt Ceridesi Cilt:1 (1888-1918), Yenilik Basmevi, stanbul
Weber, Max (1999), Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev.) Zeynep
Grata, Ayra Yaynevi, Ankara

91