Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

JN TRKLER VE TRKYENN
BATILILAMASI

lyas STL
Bilecik niversitesi

zet

Anahtar Kelimeler: Jn Trkler, Trk Modernlemesi, pozitivizm,

sekincilik

lyas STL

Bu alma, Jn Trk kadrolarnca Bat uygarlnn nasl algland ve

bu kadrolarn Trkiyenin Batllamas dorultusunda hangi yol ve
yntemlerin nerdikleri sorusu zerinde odaklanmaktadr. Jn Trk
dncesine bu adan yaklaldnda balca nerinin billurlatn
gryoruz. Muhafazakr gr, Batllamay, Bat bilim ve teknolojisini
edinerek Batya kar koymak gibi savunmac bir mantk iinde
kavramtr. Burada ama, Osmanl-slam kimliini kaybetmeksizin
devlete gemi ihtiamn yeniden kazandrmaktr. Radikal Batc kanat
ise, meseleyi, geleneksel Doulu slam uygarl yerine, ileri Bat
uygarlnn tercih edilmesi olarak tanmlar. Pozitivist ve materyalist bir
mantk zerine temellenen bu nermede Batllama iin n koul, zihni
seklerizasyonun salanmas ve aklc insann ortaya karlmasdr. Bu
da ancak aydnlanm sekinlerin toplum ynetimini stlenmeleri ve
devlet eliyle halk aydnlatmalar ile mmkn olacaktr. Ksaca bu kanat
Batllama ve ilerleme olgularna, ekonomik, sosyal ve politik
ilerlemeden nce, kltrel bir deiim hareketi olarak bakmtr. Bata
Prens Sabahattin olmak zere liberal kanatta yer alanlar iin ise
Osmanlnn Bat karsndaki gerileyiinin balca nedeni bireyin
yaratcln bastran kolektivist toplum yaps ve merkeziyeti siyasiidari dzendir. Liberal kanada gre Osmanl Trk toplumunun
Batllamas, ancak sivil evresel aktrlerin ynlendirmesinde,
toplumsal olan n kendi iinde dnm ile gerekleebilecektir. Bu
trden bir deiimin manivelas ise ncelikle ekonomidir.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

YOUNG TURKS AND WESTERNIZATION OF

TURKEY

lyas STL
Bilecik University

lyas STL

Abstract
The concern in this study is with how Young Turks perceived West and
the ways and means this group proposed regarding Westernization of
Turkey. When looked at Young Turks thought from this point of view,
three proposals are crystallized. Conservative thought apprehended
Westernization in a defensive logic to resist the West once Western
scientific achievements and technology have been acquired. The aim was
to re-entitle the State previous glory without relinquishing OttomanIslamic identity. Radical Westernist wing, however, define the issue as a
preference for an advanced Western civilization instead of traditional
Oriental Islamic civilization. Prerequisites for Westernization in this
thesis which is based on a positivist and materialist rationale are to secure
intellectual secularization and introduce logical human being. This is to
be realized only when enlightened elite assume the management of
society and to enlighten the people with the sponsorship of the State.
Briefly, this wing regarded the concepts of Westernization and
progress as a cultural metamorphosis movement rather than economic,
social and political advancement. For liberal wing of which Prince
Sabahattin is the leading figure, main reason for recession of Ottomans
against the West were the collectivist community structure and centralist
political-administrative system that restrained individual creativity.
According to the liberal wing, only way of Westernization of OttomanTurkish society is the transformation of society itself with the guidance
civil peripherial actors.

Key Words: Young Turks, Turkish modernization, positivism, elitism.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

1. GR: TRKYEDE EVRE TARHL VE BR

KAYNAK OLARAK BLMSEL ETKNLKLER

Son yllarda lkemizde Trk siyasal hayat yaznnda, Trkiyenin

Batllatrlmas sreci, yeniden bir akademik ilgi konusu olmaya
balam ve zelikle bu srecin Jn Trkler/ttihat Terakki ve kinci
Merutiyet aamalarna dair almalara, daha fazla yer verilmeye
balanmtr. Jn Trk hareketinin farkl boyutlarna dair yaplan onca
inceleme iinde, dorudan bu hareket iinde ete kemie brnm farkl
Batllama nerilerini eksene alan bir almaya rastlanmamaktadr2.
Zira ilgili literatrde, bu konuya ancak dolayl olarak deinilmekte ve
bunlar da betimleme dzeyinin tesine gememektedir. Bu almann
balca amac; Jn Trk dncesi iinde billurlaan Bat uygarl
alglar ile bu alglara paralel olarak ortaya konan Batllama
lgin bir rastlant olarak, Osmanl-Trk toplumunda Tanzimattan bu yana dillendirilen
bu aydn ncl tezi, kinci Dnya Sava sonrasnda Bat d dnyadaki modernleme
srelerini analiz etmek zere gelitirilen klasik modernleme kuram tarafndan da
azgelimi lkelerin modernletirilmesi iin uygun bir yntem olarak sunulmutur.
1

2
Hi phesiz bata erif Mardin olmak zere kr Haniolu gibi Jn Trk hareketini
kapsaml biimde ele alan almalarda hareket iindeki bu nerilere de deinilmi ancak
bunlarn eletirel bir deerlendirilmesi yaplmamtr.

lyas STL

Osmanl-Trk toplumunda modernleme, Batda olduu gibi, toplumun

i dinamiklerinin yaratt, sivil evresel aktrlerce ynlendirilen ok
boyutlu bir deiim sreci olarak balam deildir. Trk modernlemesi
ve Batllamas temelde, ynetici elit iindeki dar bir kadronun Bat ile
Osmanl arasndaki g dengesini yeniden kurma amacyla yrrle
koyduu reform programlarna dayanr. Trk reformistlerinin
alglamalarna gre bir toplumda Batllama ynnde bir deiim, ancak
bu ilevi toplum adna stlenen bir sekinler kadrosunun bilinli ve
kararl abalar ile gerekletirilebilir. Osmanldan Cumhuriyete Trk
aydn brokrat sorunu bu biimde koymu ve kendisini de bu deiimin
faili ve sorumlusu olarak konumlandrmtr 1. Bu sylemin
dncelerimiz zerinde kurduu hegemonya nedeniyle, Trk
Batllamas ve modernlemesi tartmalarnda bu gne kadar, iki temel
soru zerinde yeterince durulmu deildir. Birincisi kendisini
Batllamann ba aktr olarak gren bu aydn-brokrat kadrolarn Bat
uygarl alglarnn ne lde isabetli olduu ve ikincisi de Trkiyenin
ada bir Bat toplumu olmas iin bu kadrolarn ortaya koyduklar
nerilerin, Batllama asndan gerekli i dinamiklerden yoksun olan bir
toplumda
bu
ynde
bir
akln
yaratlmasn
salayp
salayamayacadr?

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

nerilerinin, Trkiyenin ada bir Bat toplumuna dntrlmesi

asndan ne lde ilevsel olduu sorusu temelinde eletirel bir
deerlendirmesinin yaplmasdr. Bu yolla Trk modernlemesinin en
temel eksiklerinden biri olan dnmsellik boyutunun telafisine, az da
olsa bir katk salanmas umulmaktadr.
Bu dorultuda ilk olarak, bu vatan nasl kurtarlabilir sorusuna Jn
Trklerden nce bulunan karlklar kaln izgilerle de olsa ele almak
gerekir. nk Jn Trk hareketi, Osmanl mparatorluu iindeki
reformcu hareketlerin bir halkasdr. Ve tabiatyla ilki ve sonu da deildir.
Bu itibarla, kendisinden ncekilerden etkilendii gibi sonrakileri de
etkilemi ve ekillendirmitir.

lyas STL

2. TANZMAT
Osmanl, Bat karsnda ald ilk yenilgiden itibaren hep Bat ile
arasndaki g dengesizliini giderecek tedbirleri alma ynnde bir aray
iinde oldu. Ancak bu dorultuda atlan admlardan hi biri, Osmanly
bir Bat toplumu haline dntrmeyi hedeflemiyordu. Ama, geleneksel
dzeni Batdan baz askeri ve idari teknikleri alarak revize etmekten
ibaretti. 19. yzyln balarna gelindiinde ise Osmanl devlet ricali,
devletin devam ve bekas iin Osmanl klasik sisteminde esasl bir
deiiklik yapma zarureti ile kar karya kald. 1839da yaynlanan
Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan Tanzimat hareketi bu konudaki
kararlln en somut yansmas oldu.
Tanzimatn reform program, Bat baarsnn asl kaynann ne olduu
sorusuna bulunan cevapla paralellik arz etmitir. Tanzimat yazarlarnn
gznde Batya bu stnl salayan en temel e bilim ve
teknolojidir. Bat karsnda ald yenilgiler dizisine son vermek iin
Osmanlnn yapmas gereken de bir an evvel bu g kaynaklarna sahip
olmaktr (Haniolu,1989: 9-27). Grld zere Tanzimat kadrolar,
Baty daha ok bir fiziki g olarak alglam ve Bat bilim ve
teknolojinin gerisinde daha derin dnceler olduu gereini fark
edememilerdir. Bu nedenle de Tanzimat reformlar, devlete eski gcn
kazandracak bir bilgi, teknoloji ve kurum aktarm olarak telakki eden
olduka muhafazakr bir anlay etrafnda ekillenmitir.
Tanzimat ricalinin, Batllamay bir kimlik sorunu, Baty da kltrel
boyutlar da olan bir btn olarak alglamamasnn en bata gelen
nedenlerinden biri, kendi dnya grnn doruluuna olan ar
gvendi. Bu kuaa gre Batnn stnl sadece maddi alanla
snrlyd, ahlaki ve manevi deerler bakmndan ise stnlk
4

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Mslmanlarda idi. Hatta onlara gre Batnn bu maddi gce erimesini

salayan btn unsurlar slamda da mevcuttu. Yani Osmanl iin sorun,
teoride deil, uygulamadayd (etinsaya, 2002: 57-58) 3. Dolaysyla
Batllama, hem bir kurtulu hem de bu anlamda bir ze dn hareketi
olacakt. Gerekten de Tanzimat sekinlerinin gznde Batllama,
yansz ve teknik bir kavramd. Bu, belki de o gnden bu gne,
toplumumuzda Batllamann en geni anlamda kabul grd biimi
oldu.

Yrrle konulan reformlar, beklenebilecei gibi, toplumda sahici ve

derinlere giden bir Batllama dinamii yaratamad ve daha ziyade st
yapyla snrl bir takm hukuki ve idari dzenlemelerden ibaret olarak
kald. levsel olabilecekleri nesnel koullarn olumamas nedeniyle, salt
Batya benzeme uruna ithal edilen kurum ve normlarn ou, ithal
edildikleri toplumlardaki gibi bir ze ve espriye asla kavuamadlar
(Mardin,1992: 12-13). Byk umutlarla balayan Tanzimat, Bat ile
aradaki g dengesini salama noktasnda kendisinden beklenen yarar
3

Bu yzden Avrupaya gnderilecek rencilerin Bat kltr ve dncesi ile temas

etmesini engellemek zere Paris dnda bir konakta ikamet etmeleri bir zm yolu
olarak dnlmt. Zira yegane ama onlar, bir bilim ve teknoloji ithalats olarak
Bat kltr ile hibir ilikiye gemeden lkeye dndrmekti (Haniolu,1989: 13).
Tanzimat Fermannda yer alan Devlet-i Aliyyemizin mevki-i corfsine ve arazi-i
mnbitesine ve halkn kabiliyyet ve istidatlarna nazran esbb- lazimesine teebbs
olunduu halde be on sene zarfnda bi-tevfikih tel sver-i matlba hsl olaca zhir
olmalaDevlet-i Aliye ve memlk-i mahrsamzn hsn-i idresi zmmnda baz
kavnn-i cedide vaz ve tesisi lazm ve mhim grnerek (nalck-Seyitdanlolu,
2006:1) ifadeleri meselenin ne kadar hafife alndnn bir gstergesidir.

lyas STL

Tanzimatn reform program kapsamnda Osmanl askeri dzenini, idari

tekilatn ve hukuk sistemini Batya uydurmak zere bir reformlar dizisi
yrrle konuldu (Ortayl, 2008). Bat gcne erime yolunda kendisine
sihirli bir g atfedilen pozitif bilimi ve teknolojiyi yeni kuaklara
retmek zere birbiri ardna Bat tarz okullar ald. Tanzimatlar,
yaplacak bu askeri, idari ve hukuki dzenleme ile Bat ile aradaki
mesafenin ksa bir srede kapatlabilecei eklinde naif bir inan
ierisindeydiler 4. Bu inan, onlarn, Batnn ulat dzeyin arka
planndaki
sreleri
yeterince
kavrayamam
olmalarndan
kaynaklanyordu. Bu yzden Tanzimatlar, Osmanly Bat dzeyine
karmak zere Batdan nelerin alnabileceini belirlerken, daha ok
Batnn grnen ynleri zerinde younlatlar ve Batya dair baz
imajlar ve paralar btnn kendisi sandlar. nk Tanzimat kadrolar,
bir medeniyeti temellendirmenin soyut kavramlarla mmkn olaca
gereinin farknda deillerdi (Yavuz, 2002: 212).

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

salayamad. nalckn ifadeleriyle (nalck, 2006: 135);Kt zerinde

yaplan slahat, yeni adlar altnda eskinin devamndan yahut en ok eski
ile yeniyi uzlatran bir tedbirden ibaret kald. te yandan Batnn
gmrkte braklmak istenen kltr, hedeflenenin aksine Osmanl
toplumunun gndelik yaamn ve dnme biimlerini etkilemeye
balad. Bu amalanmam gelime, ok geemeden halk katlarnda ciddi
bir tepkiye yol at ve bu tepkiler Osmanl dnce hayatnda da yansma
buldu. Bunun en kritik sonucu ise Batllamann bir zihniyet ve kimlik
sorunu olarak da tartlmaya balanmas oldu5.

lyas STL

3. YEN OSMANLILAR
Tanzimat ricalinin uygulad bu merkeziyeti reform yntemine ve bu
reformlarn geleneksel kltr zerinde yaratt etkilere ynelik ilk esasl
tepki, 1860larda ortaya kan bir aydn hareketi olan Yeni
Osmanllardan geldi. Yeni Osmanllar imparatorluktaki ilk rgtl
muhalefet hareketi idi. Bu grup, Tanzimata deil onun uygulanma
biimine kar olduklardr. Namk Kemale gre Tanzimat
dzenlemeleri, Osmanl toplumunun kendine has zellikleri dikkate
alnmadan, Batl olan her eye yksek deer atfetmekten treyen bir
taklitilikti (Lewis, 2004: 142). Batya benzemek ve Baty memnun
etme uruna aktarlan kurum ve deerler, topluma yabanclam
mstebit bir memur zmresi ortaya karmaktan baka bir ie
yaramamt (Mardin, 1989: 12). Kendilerine byk umutlar balanan
merkeziyeti reformlarn yk ise, bu reformlardan en ufak bir fayda
grmemi olan halk ynlarnn boynuna yklenmiti.
Namk Kemal, Tanzimatlar, reform konusunda yeterince samimi
bulmuyordu. nk ona gre Tanzimat, hukuki ve sosyal boyutu zayf
olan ve daha ok Batnn gzn boyamaya ynelik snrl bir siyasi
reform programndan ibaretti ve onlar da Bablinin eiini aamamt
(Lewis, 2004:169). Bata Namk Kemal olmak zere Yeni Osmanllar,
siyasi reformlar konusunda daha ileri gidilmesi taraftarydlar. Namk
Kemale gre Osmanldaki esas sorun, keyfi ynetimden yasal ynetime
geilememi olmasyd. Tanzimat, ilanyla bu yndeki umutlar
uyandrm olmakla birlikte, uygulama tam bir d krkl yaratmt
(Namk Kemal, 2005: 221-222). Ona gre btn sorunlarn kayna olan
ahsi ynetimden, ancak icra organn sorumlu tutacak bir parlamentonun
5

Bu trden bir batllamann toplum katlarndaki yansmalarnn dnemin edebi

eserlerinde hangi figrler zerinde ifade bulduuna dair esasl bir alma iin baknz:
erif Mardin (1992),Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trk Modernlemesi,
2.Bask, Derl. Mmtazer Trkne-Tuncay nder stanbul: letiim Yaynlar.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

almas ve temel hak ve hrriyetleri gvenceye alacak bir Anayasann

kabul ile kurtulabilirdik (Tunaya, 2004a: 58).

Ayn dnemde brette yle deniyordu: Biz medeniyetimizi ilerletmek in

Avrupadan mahsl-i akl olan terakkiyat- ilmiye ve snaiyeyi almaya alacaz. Sokak
balolar, ahlak serbestlii, alktan lenlere acmamak, insaf ve merhamete lzumsuz iki
lgat- garibe nazaryla bakmak gibi beliyyt- eytaniyesini istemiyoruz (aktaran:
Haniolu,1989:29).
Ancak Yeni Osmanllarn bu konudaki tutumu dnemin dier baz
muhafazakrlarnkinden farkldr. erif Mardin, Namk Kemaldeki gelenek savunusunun
bir lde arasal bir anlam olduundan sz etmektedir. Zira her eyden nce halk
deerleriyle atmaya girmek Yeni Osmanllarn siyasi hedefleriyle badamazd.
Namk Kemalin Batnn faydal ynleri dururken onun, tketim kalplarn, elence
biimlerini alan takliti, kkszln ve zppeliin sembol olan Bihruz Beye ynelik
eletirisinin ana nedeni, bu tipin halkn hakiki bir ilerleme ynnde seferber edilmesine
engel olmasdr. Ksaca tipik bir muhafazakr olan Ahmet Mithat Efendinin Bihruz
eletirisi ile Namk Kemalinki farkldr. Batllama yolunda dinden bir ara olarak
yararlanma biiminde daha sonra Jn Trk dncesinde de izine rastlayacamz tutum,
Yeni Osmanllar Batdan aktarlacak olan elere slami bir dayanak bulmak gibi bir
davrana yneltmitir. Hlbuki Namk Kemal zel yaamnda klasik tipten ok Bihruza
yakndr (Mardin, 2007: 53;Haniolu,1989: 27).

Bu abalar onu, Batnn siyasi dzeni konusunda dneminin en derli toplu ve ak fikir
sahibi kiisi haline getirdi Namk Kemalin Temmuz 1872 tarihli bretteki Hukuk-u
Umumiye balkl makalesi onun demokratik bir siyasi dzenin pek ok esini kavram
olduunu gstermektedir. Baknz: Namk Kemal, 2005:124.

lyas STL

Yeni Osmanllar, siyasi konulardaki ilerici tavrlarnn aksine kltrel

konularda muhafazakr bir tutum iindeydiler. Bat medeniyeti sadece
maddi ynden stnd. Manevi ve ahlaki ynden ise stnlk, Douda
idi. Dolaysyla Osmanlnn yapmas gereken Batya bu stnl
salayan bilim ve teknoloji gibi maddi eleri almaktan ibaretti (Tunaya,
2004a: 59). Oysa Tanzimat, bir kltr taklitisi olduu iin, kltr
plannda da ksr kalm ve Mslman toplumu kknden sarsmtr
(Mardin,1992: 87-88). Hareketin sembol isimlerinden Namk Kemal,
medeniyetin ancak bize faydal olan yanlarnn alnabileceini, Batnn
kltrn ve ahlakmza aykr olan adetlerini almak zorunda
olmadmz belirtir (Namk Kemal, 2005: 360-361) 6. Bat kadar gl
olmak iin onlara benzemeye lzum yoktur, bize yakan kendimiz
kalmaktr ve bunun yolu da kendisine yabanclatmz zmze; hakiki
slama geri dnmektir. Zira hakiki slam, zaten Batdaki siyasal ve
toplumsal gelimeyi salayan btn unsurlar iermektedir 7. Namk
Kemal bu tezi dorulamak iin Bat terakkisinin nedeni olarak grd
elerin slami karlklarn bulup karmak ve hatta Bat ile slam
badatrmak iin youn bir entelektel aba ierisine girdi (Ahmad
,2003: 38) 8.

lyas STL

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

Namk Kemalin nerileri salt siyasi konularla snrl deildir. O,

Osmanlnn iinde bulunduu kt vaziyetin en nemli sebeplerinden
biri olarak iktisadi gerilii gsterir. Bu geriliin nedeni slam deil,
imparatorluun dnya ekonomisinin bir pazar haline gelmi olmasdr
(Ahmad, 2003: 39). D ticarette yabanclara tannan imtiyazlar, d
borlanma, ar vergi yk ve askerlik sebebiyle gerileyen tarmsal
retim, yollarn ve eitim imknlarnn yokluu bu geriliin balca
amilleridir (Lewis,2004: 170-171). Yaplacak bir vergi reformuyla Trk
tarmnn yeniden canlandrlmas, askerliin gayrimslimlere de
yaygnlatrlarak Trk unsurundaki azaln durdurulmas, imalat
sektrnn canlandrlmas iin uygun kredi sisteminin tesisi ve bu alan
tahrip eden vergi tarifesinin kaldrlmas onun nerilerinden bazlardr
(Mardin, 1996: 356). Ona gre Bat karsnda ayakta kalmann yegne
etkin yolu, sanayilemedir. Bunun iin de toplumda belirli bir sermaye
birikimine ulalmas, bankalarn, ticari irketlerin ve fabrikalarn
kurulmas gerekir. Bu nerilere bakarak Namk Kemalin Batnn
meydan okumasna karlk aktif bir cevap verme yani misillemeci bir
tavr iinde olduu sylenebilir. Sermaye birikimi ve irketlemenin Bat
dzeyine ulamann itici gc olduunu ve dier parametreleri de
harekete geirecei ynndeki tehisi (Namk Kemal, 2005: 48-49) onun
Bat uygarlnn olgusal boyutunu kavrama noktasnda ald mesafeyi
gsterir. Namk Kemalin reform nerisinde deiim, tabandan tavana
yryen bir sretir ve bu srecin ana aktr devlet deil, toplumdur
(Namk Kemal, 2005: 212). Bu yzden o Bat uygarlnn prototipi
olarak Fransay deil ngiltereyi gstermitir. Namk Kemal her ne
kadar kltrel deerleri koruma anlamnda muhafazakr bir tutum
sergilese de onun ilerleme stratejisi geriye deil kesinlikle ileriye
dorudur.
Yeni Osmanllarn Batllamann dzeyi ve snr konusunda tam bir
mutabakat iinde olduklar sylenemez. Bu aydn grubu iinde ounluk
tarafndan paylalan Namk Kemalin muhafazakr, sentezci modeline
kar inasi farkl bir izgide yer almaktadr. Yeni Osmanllar arasnda
Bat dncesinin derinliklerini en iyi anlayabilen ve o dncenin laik
niteliini kavrayabilmi olan kii inasidir (Mardin,1992b: 84;Berkes,
2004: 283). inasi dnda Avrupann rasyonalizm akmna
katlabilenleri says, -Abdullah Cevdet istisna edilirse- hatta kinci
Merutiyetten sonra bile yok denecek kadar azdr (Mardin,1992a: 167).
Namk Kemalin aksine inasi meseleyi bir medeniyet tercihi olarak
grr. Ona gre yeni medeniyetin esas akldr. Yanl inanlar yznden
farkl bir biim alm olan slamiyet de aslnda aklcl esas almaktadr
(lken, 1994: 66-67). Osmanl toplumunun kurtuluu da bu aklc

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

dnce biimini iselletirebilmesine baldr. Bu yzden o mesaisini

siyasi konulardan ziyade entelektel faaliyetlere hasretmitir (Ebuzziya
Tevfik, 2006: 341-344). Namk Kemal tarafndan medeniyete giden yolda
dinin rehberlii yeterli iken, inasi iin bu yolda ilerlemek ancak
rasyonalite sayesinde mmkn olacaktr (Gle, 1998: 72). Hareket
iinde vcut bulan bu iki farkl Bat uygarl kavray ve Batllama
modeli, Jn Trk dncesi iinde eitli uraklardan geerek daha da
billurlaacak ve Ge Osmanl dneminde Batllama tartmalar, 1902
Jn Trk Kongresine kadar, temelde bu eksen zerinden ilerleyecektir.

4. JN TRKLER
Bu balamda ilk olarak Jn Trk kadrolar arasndaki farkl Bat alglar
ve bunlar belirleyen temel parametreler ele alnacak, sonra da bu
alglamalara paralel olarak dile getirilen farkl Batllama nerilerinin
birbiriyle benzeen ve ayrlan ynleri zerinde durulacaktr. Ancak Jn
Trklerin muhalefetten iktidara getikleri 1908 Devrimi sonrasndaki
Batllama tartmalar bu almann dnda tutulacaktr.

Hareketin ilham kayna, 1877de Abdlhamit tarafndan datldktan

sonra faaliyetlerini Avrupada ve yurt iinde srdren Yeni Osmanllarn
yani Namk Kemal, Ziya Paa ve inasinin hrriyeti fikirleridir.
nderleri ise modernist brokratlar yetitirmek zere alan okullarda
yetien ve zihniyet dnyalar devleti kten kurtarma ve devlete hizmet
etiiyle ekillenen ve yaamlarnn bir ksmn gerek tahsil gerekse
srgn nedeniyle Avrupada geiren aydn kiilerdi. Jn Trklerin
entelektel ynelimlerini ve eylemlerini, Osmanl devletinin toprak
btnln koruma, onu geri kalmlktan ve Bat karsnda yaad

lyas STL

Bilindii zere 19. yzylda Osmanl devletinin kar karya bulunduu

balca sorun, gayrimslim ayrlk milliyetiliidir. D devletlerin,
zellikle de Rusyann kkrtmalar, sorunu bsbtn arlatrm ve
Osmanl devletini bir var olu meselesi ile kar karya getirmitir.
mparatorluun dalma tehlikesine kar bir are olarak formle edilen
ve tm tebaay bir ortak vatan fikri etrafnda birletirmeyi hedefleyen
Osmanlclk ideolojisinin en somut ifadesi olan Meclis-i Mebusann
kapatlmas ve 1876 Anayasasnn askya alnmas, Osmanl aydn
zmrelerinde byk bir hayal krklna yol am ve Yeni Osmanllarn
balatm olduklar hrriyeti mcadelenin yeniden canlanmasna zemin
hazrlamtr (Akin, 2009: 48). Temelde Abdlhamitin mutlakyeti
rejimine son verme ortak paydasnda birleen tm bu muhalif gruplar
ifade etmek zere bulunan isim Jn Trkler dir (Somel, 2002: 107).

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

eziklik duygusundan bir an evvel kurtarma kaygs ekillendirdi9.

Onlara gre imparatorluun siyasi birlii iin tek zm, 1876
Anayasasnn yeniden yrrle konulmas ve parlamentonun
almasyd. Tm tebaann temsil edildii bir parlamento ve anayasal
gvence altna alnm vatandalk haklar,
milliyeti eilimleri
gemlemek ve btn Osmanl unsurlarn bir Osmanl vatan ve
vatandal fikri etrafnda birletirmek iin yeterliydi 10. Osmanl
toplumunun yz yze olduu ikinci sorun ise geri kalmlkt. Birinci
ama konusunda hareket iinde hemen herkes hemfikir olmakla birlikte,
terakkinin nasl mmkn olaca ve Batllamann snr, boyutu ve
yntemi konusundaki grler muhtelifti 11.

lyas STL

ncelikle belirtmek gerekir ki; Jn Trk kadrolar arasnda ana tartma,

Batllama veya mevcudu muhafaza konusunda deildi. mparatorluu,
dm olduu bu vahim durumdan karmak iin Batlamann bir
zaruret olduu noktasnda hemen herkes hemfikirdi. Uyumazlk, Bat
uygarln var eden nedenler ve Batllamann kapsam ve yntemi
konusundayd 12. Tunayann (2004a: 60) belirttii gibi; bu konuda ne
9

Bu at altnda toplananlarn ideallerini, kurmu olduklar rgte konulan isim en ak

biimde zetliyordu: ttihat ve Terakki.
Ancak btn bunlardan Jn Trk kadrolarnn liberal demokratik bir dzenden yana
olduklar sonucu kmamaktadr. Zira bu aydn grubunun bu pragmatist amacn tesinde
bir hrriyet kuram yoktu (Mardin,1992b:100). Onlarn parlamentarizmden muratlar
sorunlara aina ve zm retebilecek donanma sahip sekinlerden oluan bir meclisin
memleket meselelerine vaziyet etmesiydi. zerinde ittifak ettikleri bir husus, halkn
talebine gre i grmenin hikmet-i hkmete aykr olduuydu. Bu nedenle hayalini
kurduklar meclis, farkl kar ve grlerin ifade bulduu bir temsil organ deil, bir
sekinler topluluuydu. nk Mizanc Muratn ifadesiyle Az ok devlet umuruna
aina adamlardan mrekkep mahdut bir meclis-i meveret daha ziyade i grebilir di
(Mardin,1989: 78).
10

11
Jn Trkler, hi phesiz btn grleri birbiriyle rten kiilerden oluan homojen
bir grup deildir. Hareket, iinde ok farkl grleri, niyetleri ve kiilikleri barndran
olduka geni bir yelpaze manzaras arz eder. rnein Ahmet Rza pozitivist, Mizanc
Murat slamc, Abdullah Cevdet biyolojik materyalist, Malmyan Efendi Ermeni
Komitecisi, Yusuf Akura Trk milliyetisidir. Ancak hepsini birletiren ortak bir nokta
vardr; o da Abdlhamit kartl ve anayasal rejim taraftarl (Haniolu,1981: 33).
12
Jn Trklerin bu temel konulardaki grleri arasnda kesin ayrmlar yapmak ok da
kolay deildir. nk o dnemde, bir an iin bir gr hararetle savunan bir Jn Trk
ksa bir sre sonra olduka farkl bir yneli iinde grmek mmkndr. Zira bu kiilerin
Bat ile ilgileri entelektel kayglardan ok devletin kn durdurmak zere Batdan
nelerin alnabilecei gibi olduka pragmatist bir niyetten tremitir12. Bu yzden, soruna
are olarak grdkleri her dnceyi, bilgiyi bir kurtulu reetesi olarak sunma gibi
aceleci bir tutum iinde olmulardr. Dncelerinin eklektik ve yzeyselliinin ana
nedeni budur.

10

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

kadar Jn Trk varsa o kadar slahat program vard. Buna ramen, Jn

Trk dncesine hareket iinde, bu konularda bir lde i tutarll
olan balca nerinin billurlatn ve bunlarn Trk Batllamasnn
sonraki aamalarndaki tartmalara da temel oluturduklarn gryoruz
(Berkes, 2004: 393). Biz bu almada bu nerileri, muhafazakr, radikal
ve liberal modeller olarak ele alacaz.

4.1. Muhafazakr Batllamac Kanat

Grld zere bu kanat snrl bir Batllamadan yanadr ve ilerleme

stratejileri de Batnn maddiyat ile slamn maneviyat arasnda bir
senteze dayanmaktadr 14. Ancak onlarn bu bilimsel ve teknik ilerleme
konusundaki nerileri bir hayli yzeysel ve meselenin zyle ilgili
olmaktan uzaktr. Bunlar arasnda elle tutulur olan tek neri, eitimdir.
Muhafazakr kanada gre bilimsel ve teknik ilerleme, genel eitim
dzeyinin ykselmesine paralel olarak adeta kendiliinden
gerekleecektir (Mardin, 1989: 70). Zira sorunun kaynana dair
tehislerinde de ayn yzeysellik gze arpar. rnein Mizanc Murat
13

Bu, o yllarda, ynetimin de benimsemi olduu bir anlaytr. Bu nedenledir ki; II.
Abdlhamit dneminde okullarda temel felsefi ve dnyaya bak gibi konularn ele
alnmasna izin verilmemitir (Karpat, 2006: 66-67).
erif Mardin, Mizanc Muratn tezlerini savunmak iin slama mracaatn, slamn
deerine inanp onu gerekten Bat uygarl ile badatrmaya alan birinin
giriiminden ok slam kendi benliini korumak iin bir silah olarak kullanan birinin
hareketi olarak deerlendirmektedir (Mardin,1989: 92).

14

11

lyas STL

Jn Trk dncesinde balangtaki hkim eilim, selefleri Yeni

Osmanl dncesinde olduu gibi, Batllamann kltrel olmaktan ok
bilimsel ve teknik bir mesele olarak ele alnmasdr (Mardin,1989: 7576). Bu yaklamda Bat uygarl, zsel deil arasal bir deeri haizdir.
Ksaca sorun, bir zaruret gerei, Osmanly eski aal gnlerine
dndrecek kimi tekniklerin Batdan alnmas olarak takdim edilir.
Hareket iinde, bu muhafazakar Batllama izgisini Mizanc Murat
Beyin temsil ettiini gryoruz (Haniolu,1989:190-191 ; Mardin,1989:
80-102). Muhafazakr Batllama nermesinin ilk dikkati eken yan,
btnlkl bir Bat uygarl kavrayna dayanmaydr. Burada Bat,
daha ok bir fiziki g olarak tahayyl edilir. Bu gcn tek kayna ise
bilim ve fendir, Batnn kltr ve ahlak deildir. Mizanc Murata gre
slam dini, imparatorluun knn sebebi olmad gibi onun yeniden
toparlanmasnn nnde bir engel de oluturmamaktadr (Ramsour,
2001:57;Berkes,2004:396). Batya bu maddi stnl salayan tm
ilkeler slamda da mevcuttur 13. Dolaysyla hakiki slama dnmemiz
bile tek bana bu geriliin kendiliinden bertaraf olmasna yetecektir.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lyas STL

yaynlad risalecikte sorunu padiahn15 ve brokratlarn adil ve drst

olmamalar, hanedan yelerinin harem entrikalaryla zaafa uram
olmas, idarenin bozulmu olmas olarak sralamaktadr. Ona gre
hanedan yelerinin eski salkl gnlerine geri dnmesi, parlamentonun
yeniden almas, basn hrriyetinin salanmas ve bu yolla idarenin
ktlkleriyle mcadeleye imkan salanmas, alkan ve drst
memurlarn ibana getirilmesi ile k durdurulabilecektir (Ramsour,
2001: 57-58). Mizanc Murat, bu neriler arasnda, gvenilir bir nc elit
yetitirmeye zel bir nem vermitir. Zira ksa devlet hizmeti srasnda
asalak bir memur zmresinin nasl toplumu smrdn gzleme frsat
bulmutur. Bu yzden o, kamu hizmetlerinde verim kavramn
yerletirmek ve Batda olduu gibi devleti ve brokrasiyi rasyonel bir
ara haline dntrmek, yani Webergil anlamda yasal-ussal brokrasiyi
oluturmak istemitir (Mardin, 1989:100).
Mizanc Murat, kltrel Batllama konusundaki muhafazakr tavrnn
aksine Batdaki siyasi kurum ve deerleri benimseme konusunda daha
ilerici bir tutum iindedir. Hukuk devleti, yasalar nnde eitlik, basn
zgrl, btn Osmanl tebaas iin genel siyasi af, seimle gelen bir
meclis ve bu meclise kar sorumlu bir hkmet onun hayalini kurduu
siyasi dzenin balca ilkeleri arasndadr 16. Ancak onun siyasi
nerilerinde sultann otoritesin snrlar, laik hukuk tarafndan deil, eriat
tarafndan izilir. O, sorunlarn temel zm olarak grd
Merutiyeti de, eriat dairesi iinde bir meveret olarak tarif eder
(Berkes, 2004: 395-396).
Bu kanadn grlerindeki ilk naif yan, Batnn kltr ile bilim ve
teknolojisinin birbirinden ayr gerekliklermi gibi alglanmasdr.
kincisi ise imparatorluun Bat karsndaki yenilgisinin nedenlerini
iktisadi, dnsel ve siyasi ynleriyle tm bir toplumsal yapnn iinde
aramak yerine, onu salt idari yapdan kaynaklanan ve yine idari kararlarla
istenirse hemen dzeltilebilecek bir dizi aksaklklar olarak grm
olmasdr.

erif Mardin, adil hkmdar idealinin modernleme akmna katlan slam

topluluklarnn Batllamann ilk evresinde gsterdikleri tipik bir tepki olduunu
belirtmektedir (Mardin,1989: 67).
15

Bu nerilerine ramen onun sultann hkmranlk hakknn bsbtn ortadan

kaldrld tam bir liberal demokratik dzenden yana olduunu syleyemeyiz. O,
sadrazamn atanmas hakkn sultana brakr, bakanlar meclise, sadrazam da padiaha
kar sorumlu olacaktr (Mardin, 1989: 100).
16

12

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

4.2. Radikal Batc Kanat

Hareket iinde nderliini Ahmet Rzann yapt ve bu almada
radikal kanat olarak adlandracamz grup ise muhafazakr gruptan
daha farkl bir neriler demeti sunmutur. ncelikle bu farkll ortaya
karan nedenler zerinde durmak gerekir. Osmanl toplumunda, 19.
yzyln ikinci yarsnda, gerek tahsil gerekse srgn nedeniyle Batya
giden kuaklar arasnda, dnya meselelerine bakta slamn moral
deerlerinden ok, Avrupann Aydnlanma ilkelerini lt almaya
balayan bir aydn grubu olumaya balad. Bu zihniyet deiimi, Baty
kr krne taklitten yorumlamaya ynelik epistemolojik bir krlmann
da balangcn oluturdu (Gek,1999: 274). nk artk yeni kuak
Osmanl aydnlar, modernliin grnr yznn arkasndaki dnsel
dnyay kefetmeye ve onu bir zihinsellik (episteme) olarak kavramaya
balamlardr. Zira Batya ayak uydurma projesi erevesinde alan
modern okullar;

te yandan ayn sre, bu kitle arasnda, Bat kltrnn stnl ve

buna mukabil iyapnn gerilii ynnde bir kanaatin olumasna da yol
amtr. Aka dillendirilmese bile bu yeni kuak iin geriliin ba
sorumlusu, gelenek ve dindir (Haniolu, 1989: 39).Bat uygarln
var eden g ise akl ve bilimdir. Vapur, telgraf, tren, yeni ziraat usulleri,
sanat, ticaret Baty gl klan her ne varsa pozitif bilimin eseridir. O
halde Osmanl iin tek k yolu bu bilimleri bir an evvel edinmektir.
Bilimin gcne duyulan bu katksz inancn ilk filizlenmeye balad
yer Mekteb-i Tbbiyedir 17. Bu okulu Mekteb-i Mlkiye gibi dier yksek
okullar izlemitir (Mardin, 1989: 42-51). Tanrnn varlna dair yaplan
tartmalarn, ou kez biyolojik materyalistlerin zaferiyle sonuland
Mekteb-i Tbbiye, iinde yaadklar toplum deerleriyle atmaya giren
yeni bir aydn tipinin ortaya kmasnda nemli bir ilev grmtr
(Haniolu,1989: 46).Bunda ise byk lde, pozitivizmin ve biyolojik
materyalizmin Fransz aydn zmreleri arasnda etkili olduu bir
dnemde Mekteb-i Tbbiyeye bu lkeden getirilen kitaplar ve eiticiler
17

Bu dncenin br yznde ise dini toplumsal gelimenin nnde bir engel olarak
grme ve toplum deerlerine souk ve mesafeli duru vardr ki bu duruun en nemli
temsilcileri olan Abdullah Cevdet ve Rza Tevfikin bu okulda yetimeleri tesadfi
deildir (Haniolu,1981: 8-9).

13

lyas STL

(Y)aadklar dzenle deer atmasna giren ve iinden ktklar sosyal

gerekliin tamamyla dnda bir gereklii hayal eden fertler yetitirme ilevi
grmlerdir. Bu noktadan itibaren de Batllama ve yaanlann dnda bir
dzen kurma fikri eitimle sekinlik kazanan kitlenin temel arzusu olmutur
(Haniolu,1992:150).

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lyas STL

belirleyici olmutur. Bu etkilenme, ok gemeden, Jn Trk kuaklar

arasnda, iinde yaadklar evreni maddi biimde aklama ynnde
gl bir eilim yaratmtr (Haniolu, 1989: 44-45).
Bu yeni bak asna sahip kadrolara gre slam ile Bat medeniyetinin
temelindeki pozitif felsefe, birbirine zt iki farkl bilgi kaynadr ve bu
nedenle de ikisinin badatrlmasna imkn yoktur. Bu tehis, Bat
medeniyetinin btn boyutlaryla bir btn ve ayr bir medeniyet olduu
ve Osmanl iin tek kurtuluun tam bir Bat toplumu olmaktan baka are
olmad biiminde radikal Batc bir grn Jn Trk dncesi iinde
mayalanmaya baladnn bir iaretidir 18. Trk modernlemesi asndan
bunun balca iki sonucu olacaktr. Birincisi badatrclk fikrinin
tahtnn sarslmaya balamas. Zira radikal kanat bunu gzel fakat
gereki olmayan bir kuram olarak deerlendiriyordu (Haniolu,1981:
42). kincisi ise gzlem ve deney yntemiyle ispat edilemeyen her bilgiyi
bilim d sayma biimindeki pozitivist varsaymn Jn Trk
dncesinde baat gr haline gelmesi (Korlaeli,1986). yle ki
hareketin muhafazakr kanadnda yer alan yazarlarda bile bu yaklamn
deien tonlarda yansma bulduuna ahit olmaktayz. rnein erafettin
Mamumi, Abdullah Cevdete benzer biimde bizde de sr-
ciddiyeden ziyade hayaliyeye fenden ziyade iire rabet
olunmasndan ikayet edebiliyordu (Haniolu, 1981: 10). 1898de bir
Jn Trk yayn olan Osmanlda, Osmanl devletinin iinde bulunduu
vaziyetten salt bir siyasi rejim deiiklii ile kurtulamayaca, tek
zmn Bat medeniyetinin bir btn olarak alnmas olduu aka
dillendirilmeye balamtr (Mardin,1989: 121-122).
Radikal kanada gre Bat uygarlnn temeli maddi anlamda bilimdi ve
ilerlemek istiyorsak slama deil bu yeni bilgi kaynana itibar
etmeliydik (In, 1985: 354-355). Bilimin temel referans olarak alnaca
alan asndan, muhafazakr kanat ile bu kanat arasnda ciddi bir fark
vardr. Muhafazakr kanatta bu alan, Bat dzeyine erimemizi
salayacak pozitif bilimlerle snrlyken, radikal batc kanat iin bilim,
hayatn btn alanlarnda geerli tek referans kaynadr. Onlarn bilime
olan bu ar gvenlerinin temelinde, pozitif bilim yntemlerinin sosyal
olaylara uygulanabilecei ve toplumsal sorunlarn zmnde bilimden
bir yol gsterici olarak yararlanabilecei biimindeki pozitivist inan
yatmaktadr.

Ancak Jn Trk kadrolar siyasi amalarna ulamak iin halkn desteine ihtiya
duyduklarndan II. Merutiyete kadar bu konudaki fikirlerini aka ortaya
koyamamlardr.

18

14

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Osmanl dnce hayatnda ilk sistematik Bat okumas pozitivizm

zerinden gereklemitir. Hi phesiz bu bir tesadf sonucunda
olmamtr. Zira pozitivizm, toplumsal olaylarn da adeta tabiat yasalar
gibi deimez yasalara tabi olarak gelitii ve bu nedenle de toplumsal
sorunlarn bir fizik problemi gibi kesin kurallara bal biimde
zlebilecei iddiasna dayanmaktadr 19. Osmanl reformcu kadrolar,
nasl Bat dzeyine kabiliriz sorusuna en doyurucu cevab pozitivizmin
ne srd bu nermelerde bulmulardr. Osmanlnn kar karya
bulunduu geri kalmlk sorununun zmnn de ancak bu yolla
mmkn olaca Ahmet Rza tarafndan yle dile getirilir:
Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi bir vcud-u mrekkepdir. Bu vcudun bir
takm devri hastalklar vardr. Tehis-i maraz iin hastay syletmeli, ahalinin
hal mizac derd ihtiyac etibba-y millete malm olmaldr. Zehir
bilinmedike panzehir bulunamaz ( Haniolu, 1989: 604).

19

Dneme hkim olan bu alglama nedeniyle onlar toplumsal hayatn fizik dnyadan
apayr bir yapsnn olduu gereini fark edememilerdir.
Abdullah Cevdet iin bir toplumun gelimesi o toplumda zeki insanlarn oranyla
alakaldr. Cevdet, buna biyolojik bir aklama da getirir: kafatasnn ap. Zira o
kafatasnn ap ile iindeki beyin bykl ve kavray yetisi arasnda bir paralellik
olduuna inanmaktadr. lerleme iin kafatas bykl yeterli olmayan bir toplumda, bu
tr kimselerin ortaya karlmas iin nerilen zm ise eitimdir. nk ona gre
eitim ve entelektel abalar, beyinde tabii ve fiziki bir bymeye yol aacaktr
(Haniolu,1981:17-18).

20

15

lyas STL

Toplumsal gelimeyi salamann tek yolu bilimin dorularn yeni

kuaklara retmektir. Bu nedenle radikal kanadn Batllama projesinin
temelini laik eitimin yaygnlatrlmas oluturur. Bu kanadn prototip
dnr Ahmet Rza Beye gre Osmanlnn iinde bulunduu
durumdan kurtulmas ziraat ve sanayinin gelimesine baldr. Halkn bu
zorunluluklar anlamas iin ilk yaplacak i halkn eitim dzeyinin
ykseltilmesi dir (Mardin, 1989: 135). Radikal kanatla pek ok noktada
fikir birlii iinde olan ancak daha sonra Prens Sabahattinin liberal
programna destek verecek olan Abdullah Cevdete gre; Hkem-y
mteehhirinden birinin kavline gre terakkiyat daima bir asalet-i zekiye
(Aristocratie Intellectuelle)nin yani servet ve mlkiyete deil fakat aklen
eraftan olanlarn eser-i gayretidir (Haniolu, 1981: 17) 20. Zekiler
marifetiyle yeni nesillere biyolojik materyalizm alanacak ve bylece
dinsel dogmalardan uzak yetien bu kuaklar toplumu ileri
gtreceklerdir (Haniolu,1981:21). nk o neslin inancna gre
ilerde gelecek din fendirve fennin bir vatan, bir milleti yoktur,
filhakika fen herkese aittir; fakat onu elde etmek lazmdr(Kandemir,
1975: 67-68). Zira;

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lm terbiye grm kk bir heyet-i mtemeddinenin sy-i ihtiyrisiyle

en harb ve akm yerler imar ediliyor. Kk bir vilayetimiz kadar
memleketlerde milyonlarca ahali bolluk ve kmranlk iinde mesud yayor.
Bataklklar kurutmak, mevcud araziden daha fazla mahsl almak,
on kiinin
yapamayaca ameliyat makine kuvvetiyle bir adama grdrmek (Ahmet
Rzadan akt: Haniolu, 1989:
605).

lyas STL

Bu deerlendirmeler bize Jn Trk dncesinde Batllamann gayesi,

snr ve ls konusundaki tartmalarn gittike inasinin at yolda
ilerleyen ve pozitivist ve biyolojik materyalist fikirlerden ilham alan
radikal batclarn lehine bir ynde gelitiini ve giderek meselenin bir
medeniyet deitirme sorunu olarak anlalmaya baladn
gstermektedir. Bu izginin Jn Trk dncesi iinde mayalanmasnda
ve glenmesinde, hi phesiz en nemli pay yukarda da deindiimiz
gibi pozitivizm ve materyalizme aittir21. erif Mardin bu etkilenmeyi
yle zetlemektedir:
Zira okul ve kitap, modern okullarda yetien bu nesli, topik ve model
arayc ya da ideal toplumu tanmlayc bir fikri ereveye sokmutur.
Pozitivizmin bu noktadaki katks topik yaklamla paraleldir. 19. yzylda bu
gr o kadar genellemitir ki kaynana zel bir referans vermek
gerekmemektedir. Genel kan udur: toplumu deitirmek mmkndr ve o
yolda allmaldr (Mardin, 1992a: 200).

Buradan anlalaca gibi o kuak iin bilim, insana evresini deitirme

ve onu istedii kalba dkme kudreti baheden tlsml bir aratr. Halk
kitlerine bilimin gereklerinin retilmesi, bilimsel ilerleme projelerinin
inas ve uygulanmas iin ise dorular bilen Batc sekinlerin siyasi
iktidar ele almalar bir zorunluluktur. Zira onlara gre;
Heyet-i itimaiye ahs- vahdin vcdunun ayndr. nk vcd-u beer de
bir takm hcerat- hayatiyenin terekkbnden hsl olmu bir heyet-i
itimaiyedir. Bir ferdin dr- emraz olan vcudunu tedavi iin mulecta
ihtiya bulunduu gibi heyet-i itimaiyenin de kendine mahsus marazlarn
tedaviye ihtiya var. Bu tabipler vaz- kanun, erbab- hall akd, ehl-i siyaset
nmyla yd olunur (Haniolu,1989: 606).

Bu etkilenme srecinin ayrnts iin baknz: erif Mardin (1989), Jn Trklerin Siyasi
Fikirleri, stanbul: letiim Yaynlar ; kr Haniolu (1981), Bir Siyasal Dnr
Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat; Orhan Okay
(2008), Beir Fuat- lk Trk Pozitivisti ve Natralisti- 2.Bask, stanbul: Dergah
Yaynlar; Murteza Korlaeli (1986), Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul: nsan
Yaynlar.
21

16

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

O nedenle tm Jn Trk kadrolar ve bu kadrolarca teekkl ettirilen

ttihat ve Terakki Cemiyeti, mesaisinin ounu bu amac tahakkuk
ettirmeye harcad. ncln Ahmet Rzann yapt bu kanat iin
mesele ncelikle siyasi idi (Kadolu, 2007: 175). Zira halk aydnlatmak,
baka bir ifadeyle zihni seklarizasyonu gerekletirmek iin ncelikle
siyasi iktidar elde etmek gerekiyordu. Ahmet Rza, Padiaha sunduu
layihada bir uzmanlar zmresi olmakszn hkmet etme ilminin
gereklerinin yerine getirilemeyeceine iaret etmesi (Mardin,1989: 134)
Batllamann ancak elitlerin ynetiminde gerekleebilecei tezinin bu
kadrolar arasnda ne denli yaygn kabul grdnn kantdr.

Batllamann iyi niyetli aydn kiilerin nderliinde bilimsel

yntemlerle gerekletirilebilecei fikri ksa srede elitist bir teoriye
dnt. Buna gre kitle kendisi iin iyi olan bilemeyebilir. Bu durumda
onlarn yerine sekinler karar vermelidir. Kendi kendilerini Batllatrc
konumuna atayan bu sekinler, iktidarlarn merulatrmada pozitivizm
dnda, Sosyal Darwinizm gibi elitist kuramlardan da destek aldlar23.
Bu durumda Jn Trklerin hrriyeti mcadelelerinin anlamn aklamak
gerekir. Zira onlara gre devletin ve toplumun geri kalmasndaki
amillerden biri de alt yz yl bulan istibdat ynetimiydi. Bu istibdat,
zaman iinde ahali bir yana devlet adamlarnda, ulemada bile grev
bilincinin krelmesine neden olmutu (Mardin, 1989: 72). Herkeste grev
bilincinin canlanmas ve toplum sorunlarna ciddiyetle eilme tutkusunu
yaratacak tek zm yolu ise meruti monariye gemekti. Jn Trk
kadrolarnn murad politikann tam olarak toplumsal taleplere gre
biimlendii bir siyasal dnya deildi. Onlarn hrriyetilikleri toplum
Toplumsal deimenin ancak bir elit grubunun ynetiminde ve projeler yoluyla
gerekletirilebilecei biimindeki inanc gerisinde devletin topluma stn ve ncelikli
olduu ve toplumun devletten hareketle belirli bir dzene kavuturulabilecei biimindeki
kadim Osmanl siyaset ilkesinin varln grmek zor deildir.

22

23
Darwinin doada olduunu iddia ettii doal eleme nin toplumsal yaama
uygulanmas ile toplumda elitler tarafndan ynetilmesi gerektii sonucuna varmak
mmknd (Mardin,1989: 94-95).

17

lyas STL

Grld zere Jn Trkler iin Batllama, daha ok bir zihniyet ve

irade sorunudur. Dahas, bu pozitivist alglamaya gre deiim iin
toplumun nesnel koullarnn elverili olup olmamasnn bir nemi
yoktur. Nesnel koullar ne olursa olsun, hazrlanacak bilimsel bir
kalknma projesiyle bir toplum azgelimilikten kurtarlabilir ve
sanayilemi Bat toplumlar dzeyine ulatrlabilir. Bunun iin ise akln
ve bilimin gereklerini bilenlerin topluma nderlik etmesi ve toplum
ynetimini stlenmeleri nkouldur 22.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lyas STL

sorunlarna aklc zmler getirecek bir uzmanlar zmresinin devlet

ilerine vaziyet etmesi biiminde ancak sekinler dzeyinde bir siyasal
katlmla snrl idi.
Yukarda anlatlanlardan karlabilecek sonu, radikal Batc kanadn, bir
topya olan Batllama ya nasl ulalabilecei ve bu amala toplumsal
realitede hangi ynde ne tr deiikliklerin hangi yollarla
gerekletirilecei konusunda elle tutulur, sistematik ve analitik neriler
getiremedikleri ynndedir. Zira bu kanadn analizlerinde bilim
taraftarl Batllatrc sfatn kazanmak iin yeterli kabul edilmi ve
Batllamann muharrik kuvveti olarak tek bana fen kitaplarnn
sayfalar arasndaki bilgiler yeterli saylmtr. Bu yzden onlar Bat
uygarln, adeta her yere tanabilecek sentetik bir rn ve meta gibi
grmlerdir. Bilimi, modernlik bitkisinin tek tohumu gibi alglayan bu
kolayc yarglar yznden, Bat uygarln var eden dier nedenler
zerine yeterince kafa yormamlardr. Ya da belki de, bu uygarln arka
plannda yer alan, douuna tanklk etmedikleri o olduka karmak ve
elikili sreci anlama zahmetine katlanmamak iin bu trden
basitletirmelerle yetinmek durumunda kalmlardr.
Radikal Batc kanadn Bat bilimi ile gelime arasnda dorudan iliki
kuran bu mekanistik ve dz izgisel ilerleme kavray 24, kinci
Merutiyet ve Cumhuriyet dneminde de sekinler arasnda etkisini
srdrd ve bu tahayyl, Trkiyede Batllamann bilim-din, akl-nakil
gibi ikili kartlklar temelinde ve olduka s bir alanda tartlmasna
temel oluturdu. Bu tek nedenci yaklam yznden Batdaki bilimsel
gelimeleri tetikleyen balam ve koullar zerinde bile derinlemesine bir
analiz yaplamad ve btnlkl bir Bat medeniyeti kavrayna
ulalamad 25.
Bu kadrolar bu tr bir sonuca gtren nedenlerden biri ve beklide en nemlisi
sosyoekonomik kkenleri idi. Zira Jn Trklerin hemen ou gmen ya da yaadklar
yerleri ve sahip olduklar konumlar terk etmek zorunda kalm eski tara orta
snflarndan geliyorlard (Karpat, 2007: 16) ve kiisel deneyimleri de onlara, toplumda
bir konum edinme ve ykselmenin yolunun okul ve eitimden getiini gsteriyordu.
Aldklar modern eitim sayesinde Bat ile tanmalar bu kuaklarda eziklik duygusuyla
beraber kendi toplumlarnda benzer bir gelime aamasnn yaanmasna ynelik gl bir
arzu yaratt. Ne var ki aile gemileri ve hayat deneyimleri yznden dnyay
deitirmenin tek yolu olarak bilimi grdler.

24

25
Bilimle ilerleme arasnda kurduklar mekanik ilikinin doruluundan o kadar
emindirler ki; en ksa srede bir Bat dilini renme ve Batl kaynaklar dilimize
aktarmak, kardklar gazete ve dergilerde bilimsel bulu ve gelimelere ilikin haberlere
bolca yer vermek, o nesil aydnlar iin toplumun Batllatrlmas iin bavurduklar
temel bir ura alan oldu. karlan dergilerin amac Batdaki bilimsel gelime ve
bululardan yeni nesli haberdar etmektir. Ceride-i Havadis, Tercman- Hakikat gibi

18

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Trk modernlemesi asndan, bu naif Bat tasavvurunun yaratt en

temel handikap, yeni bir toplumun eskinin yerini almas iin, toplumun
harekete geirilmesi hususunun gzden karlm olmasdr. Bilimin
gcne yaplan onca vurguya karlk Jn Trk yaynlarnda bir iktisadi
verimlilik ve para ekonomisi analizine rastlamyoruz rnein. Oysa
Batdaki toplumsal deimenin en temel parametresinin ekonomi
olduu hususu bir saduyu bilgisidir. Bilimsel ve teknolojik gelimelerin
temelinde ise entelektel ilginin yannda kapitalist dzenin manivelas
olan kr tutkusunun bulunduu bir gerektir. Hlbuki Jn Trk kadrolar
ve zellikle radikal kanat Bat uygarlnn, tarihsel sre iinde pek ok
iktisadi, kltrel faktrn bileiminin ve etkileiminin bir sonucu olduu
gereini bir yana brakarak onu salt bir entelektel abann rn gibi
alglamlardr. Onlarn bu yaklam, toplumsal deiimi projeler
kanalyla yrtlen olgu olarak grme biimindeki pozitivist ilkenin bir
tezahrdr 26. Oysa erif Mardinin ifadeleriyle; iinden bir zemberek
olup kendi kendini ynlendiren bir hareket olarak sosyal deiimin,
altnda projeler yatan bir yaklamda yeri yoktur (Mardin, 1999: 5455).

devrin nl gazetelerinin sayfalar adeta bir fen bilimleri mecmuasn andrr yazlarla
doludur (Okay, 2008: 59).
Jn Trkler her ne kadar dnme biimlerini modern olarak niteleseler de, bu
deerlendirmeler onlarn, btn durumlarn nceden ngrlebilir ve dolaysyla
denetlenebilir olduu biimindeki geleneksel dnn (Shayegan, 2002: 174-175)
snrlar iinde kaldklarn gstermektedir.
26

19

lyas STL

Yzyln sonuna gelindiinde Jn Trk hareketi iinde radikal batc

kanattan farkl olarak, Batllamay daha ok toplumsal bir sorun olarak
gren ve zm de toplumun iinde arayan bir grn dillendirilmeye
baladna ahit oluyoruz. Bu grn bayraktar, 1899 ylnda
Avrupaya kaarak Jn Trk hareketine katlan Prens Sabahattin (18871948)dir. Prens Sabahattin, ksa srede Ahmet Rzaya kar hareket
iinde
ounluu
kendi
etrafnda
toplamay
baarmtr
(Berkes,2004:397).1902 Birinci Jn Trk Kongresinde gemiten beri
sregelen fikir ayrlklar su yzne km ve tartma bir Jn Trk
rgt olan TCnin Prens Sabahattinin grubunun Teebbs- ahsi ve
Adem-i Merkeziyet, Ahmet Rza grubunun ise Terakki ve ttihat
Cemiyetini tekili ile sonulanmtr (Kuran, 2000:214). Baz ahsi
ekimelerle birlikte hareketteki blnmenin asl nedeni Ahmet Rzann
merkeziyetilik ve milli iktisat savunusuna kar Prens Sabahattin
grubunun Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyetiliidir (Aydn,
2002:124).

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lyas STL

4.3. Liberal Kanat

Prens Sabahattin ile Ahmet Rza arasndaki ekimeler balangta

kiisel, sonrasnda ise ideolojiktir. Prens Sabahattinin Batllama
meselesinin zm konularna yaklamnda Fransada srgndeyken
irtibat iinde olduu Le Science Sociale evresinin fikirlerinin derin etkisi
vardr (Kansu,2002). Prens, bu evre iinde ahsen de tant Edmond
Demolinsin Anglosaksonlarn stnl Neden leri Geliyor? adl
kitabnda ileri srd grleri, Osmanl toplumunun adalama
sorununa uygulamaya almtr. Demolins, Anglosaksonlarn baarsn,
dier toplumlardaki topluma gven unsurunun yerine, onlardaki bireyin
kendine gven ve bireysel teebbs yeteneine balyordu
(Lewis,2004:201). Demolinsin bu genel tezini k noktas olarak alan
Prens Sabahattine gre ilm-i itima asndan iki toplum tipi
bulunmaktadr. Bunlardan birisi zgrlk ve refahlarn kamuda arayan
tecemmi (kolektivist)ler, dieri ise ekonomik ve sosyal refahlarn
bireyselliin gelimesinde arayan infird (bireyci)lerdir. Prense gre
Trk toplumunun geri kal nedenlerinin banda bireyin yaratcln
trpleyen bu kolektivist (tecemmi) toplum yaps gelmektedir (Prens
Sabahattin, 1999:153-154). Esasnda Dou ve Bat arsndaki atma da
bir bakma bu iki tip arasndaki atma olarak okunabilir (Tunaya,
2004a: 80).Batl insan tipini birey olarak dnen Prens, Osmanl
devletinin kurtuluunu, tamamen devlete bal atl kul tiplemesinin
egemen olduu cemaati toplum yapsndan bireyci topluma geite
grr. Ksaca radikal kanattan farkl olarak o, toplumun ilerlemesi iin
salt siyasi devrimin yeterli olmad kansndadr. Ona gre Osmanl
toplumu, ancak sosyal ve kltrel alanda gerekletirilecek esasl bir
dnmle Bat dzeyine ulaabilir ve varln muhafaza edebilir
(Petrosyan, 1974:274-275). Dolaysyla Tanzimat reformlarnn baarya
ulaamam olmasnn asl nedeni, ne Mithat Paa ne II.Abdlhamittir.
Sorun, siyasi deil, toplumsaldr:
Biz eer kuvve-i istihsaliyemizi mesaiy-i zatiyemizle temin etmezsek
kanunlardan hkmetten bir faide olamaz ve Merutiyet nasl byk bir nimet
olursa olsun yine esir oluruz. Fakat istibdad- siyasiyeden istibdad- iktisadiye
deriz. Binaenaleyh bizi hr edecek ne kanunlar, ne ricali devlet, ne de harici
politikadr. Kendi say-i ahsimizdir (Prens Sabahattin, 1999:X ).

Prense gre Tanzimat, kiisel giriim ekonomisi yerine, dayand

kurumsal Batllama anlay nedeniyle mevcut hantal devlet yapsna
binlerce yeni memur eklemekten baka bir ie yaramamtr
(Berkes,2004:397).O halde yaplacak olan, bireyin kiisel giriimciliini
bastran pederah aile yapsnn yerine bireyci aile yapsnn

20

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Prensin kurtulu reetesinde yer alan ikinci nerme ise adem-i merkeziyettir.
Prense gre Osmanl toplumunun ikinci temel sorunu merkeziyetilik tir. Zira
merkeziyetilik istibdadn kalbdr. Ve Usul- merkeziyet devam ettii
mddete vatanmzda fikr-i teebbs mmkn deil ilerleyemez (Prens
Sabahattin, 1999:XIII). lerlemenin gerekleebilmesi iin ilk olarak evre
zerindeki merkezin tahakkmne son verilmesi ve evrenin kendi sorunlarn
kendisinin zmesine imkn tannmas gerekir (Bayur, 1983:276). O, bunun iin,
parlamentonun almasn ve iktidar sekinlerinin halk tarafndan seimle
belirlenmesini yeterli grmez. Zira ona gre asl fark merkeziyetilikle adem-i

merkeziyetilik arasndadr. Kendilerinden uzak blgelerin

sorunlarn bilmeyen merkezdeki memurlar ister bir kii
(hkmdar), isterse be yz kii (parlamento) tarafndan atansn
sonu yine otoriter bir ynetim olacaktr (Bayur,1983:275). Adem-i
merkeziyet iin ilk koul ise vergilerin mahallinde toplanmas ve
harcanmasdr (Petrosyan, 1974:276-277) 28. Prense gre halk

27

Prens Sabahattinden daha nce Jn Trklere mesafeli duran Ahmet Mithat Efendi,
modernlemenin ancak bir Osmanl Homo Oeconomicus u yaratmak suretiyle mmkn
olacan belirtmitir (Mardin,1989: 47).

28

Prens Sabahattin, adem-i merkeziyetilik fikrini imparatorluun Hristiyan tebasn

merkeze raptedecek bir zm yolu olarak dnmt (Kuran,2000:213). Ne var ki;
adem-i merkeziyet nerisi, imparatorluun kar karya bulunduu ulusu-ayrlk
hareketlerinin yattrlamaz bir boyuta ulat bu yllarda onun nerisi, hakknda

21

lyas STL

konulmasdr 27. Ancak bu dnmn nasl gerekletirilebilecei

sorusuna verdii cevap ise hayli topiktir. nk o, bunun ancak eitim
yoluyla gerekletirilebileceine inanmaktadr. Durukann da belirttii
zere, toplumsal yaplanmaya dair bir sorunun salt eitim zerinden
gidilerek zlp zlemeyecei bir hayli tartmal bir husustur
(Durukan, 2002:152). Prens Sabahattinin bu yaklam, toplumun
istenirse sekinler tarafndan erevesi izilen ideal bir duruma
getirilebilecei biimindeki radikal kanat tarafndan savunulan pozitivist
grn o dnem aydnlar arasnda nasl bir a priori olarak kabul
grdnn kantdr. Zamann ruhuna sinmi olan bu pozitivist alglama
yznden, eitimle Batllama arasnda basit ve mekanik bir neden
sonu ilikisi kurulmu ve eitim yoluyla, cemaatin yerine bireylerden
mteekkil bir toplumun var edilebilecei dnlmtr. Oysa bir
olgunun ortaya kmasnn, dier pek ok alandaki deiimle birlikte
mmkn olaca bilinmektedir. nk, toplum bir ilikiler ve iletiim
sistemidir. Bireyciliin, rasyonelliin filizlenmesi birbiriyle ilikili
saysz faktrn bir arada gereklemesine ve tamamlamasna baldr.
Zira kendisine benzemek istediimiz Batda da ekonominin
kapitalistlemesi, sanayileme, bireyleme, laikleme gibi sreler bir
arada bir sarmal biiminde birlikte gereklemitir.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

dedii verginin nerelere harcanaca konusunda yetkili olmaldr. Bu

onun vergi ve askerlik gibi ykmllklerinden doan bir haktr (Prens
Sabahattin, 1999:XI).

lyas STL

Prens, Osmanl toplumunun kar karya bulunduu sorunlarn kaynan

siyasette ve devlette deil, toplumun iinde aramtr. Ona gre siyaset ve
devlet bir neden deil, sonutur. Zira bir siyasi sistemin nitelii ile
toplumun yaps arasnda dorudan bir iliki vardr. O, gazetelere
gnderdii bir beyannamede yle der:
Eer istibdat memleketimizde cidden msait bir zemin bulmasayd, mmkn
deil bu kadar cesim bir mikyasta teesss edemezdi. Koca bir milletin bunca
senedir birka haine esir oluu o birka hainin kuvvetini deil, fakat o koca
milletin zaafn isbat ediyor! Bu zaafn sebebi hep cehaletimize atfedilmede!
Vaka cehalet de bir sebep; fakat asl sebep, istibdad tevlid eden tarz
maietimizdir ki, ayn zamanda cehli idame ediyor. Baka milletler hkmetleri
haricinde veya hkmetlerine ramen tenevvr edegeldikleri halde biz
hkmetimize ittibaen cahil kaldk. Bakalarnda milletin memuru olan hkmet
bizde amiri mutlak kesildi. Mahedat fenniye sarahaten gsteriyor ki,
hrriyetle istibdat, efradn kabiliyet veya ademi kabiliyetinden douyor
(Kuran,2000: 318-319).

Ona gre gerek bir deiim tabandan tavana yryen bir sre iinde
olmaldr. Oysa bizde teden beri toplumsal hiyeraride ykselmenin,
servet, iktidar, eref elde etmenin yolu devletten gemektedir. Hlbuki
(S)ervetlerin en faidelisi, iktidarlarn en lzumlusu, ereflerin en lsi,
sadetlerin en hakksi, istiklllerin en kuvvetlisi hayt- hussiyede
kazanlanlardr () Eer hayt- ummiye slht hayat- hussiyye slhtn
hedef edinmezse, slhta evvel kendimizden balamazsak, messest-
devletin neresini slha kalksak saymz dim temelsiz kalacak, seneler
getike inkrz tehlikesi o nisbette artacak tr ( Prens Sabahattin, 1999:180181).

Prens, Batllama yolunda alan Bat tipi okullarn salt memur

yetitirmemesini ister. nk bu okullar, sadece tketici snfn
oalmasna yaramaktadr. Prens ise memuriyet gibi atl ve verimsiz iler
yerine genlerin ziraatla, sanayiyle balantl hale getirilmesi ve toplumda
Batdaki burjuva snfna benzer bir rol stlenmelerini nerir. Avrupaya
gnderilecek renciler de keza mnevver bir mstehlik yerine
mteebbis mstahsiller olmak zere gnderilmelidir. Aksi halde;
rakiplerinin kolayca komplo teorisi retmelerine yarad ve bu hengamede gerekte ne
sylemek istedii bir trl anlalamad. Bu grn devleti paralayaca ayias, liberal
fikirlerin daha reym halindeyken boulmasna yol amtr.

22

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Usl-u idarede istediiniz kadar mtefennin memrlara mlik olalm; isterseniz

onlardan her birinin bir dhi kesileceini farz edelim. Kylnn mes-i
ziriyye, hayt- hussiyyesine bunlar m nezret edecek? Bu lzmlu nezreti
kbil-i icr bir hle getiren, terakkiyyt- ilmiyeye mahal-i tatbk olan iftlikleri
onlar m idre edecek? Fabrikalarla ticret-hneleri memrlar m tess edecek?
Hyr!... (Prens Sabahattin, 1999:163).

Prensin siyasi fikirleri itibariyle tam bir liberal olarak

nitelendirilemeyecei ne srlse de29 yukarda aktarlan dnceleri
dikkate alndnda, Jn Trk kadrolar arasnda Osmanl toplumunun
Batyla eklemlemesinin yolunu aacak bir hrriyet teorisine sahip olan
tek kiinin Prens Sabahattin olduu sonucuna ulalabilir
(Mardin,1992:100). zellikle onun kn nedenlerini toplumun iinde
arayan yaklam, Balkan facias sonrasnda, yenilginin nedenlerini izahta
temel bir zmleme erevesi olarak benimsenmi ve k yolu olarak
ulusal bir pazarn kurulmas ve milli bir burjuva snfnn yaratlmas gibi
somut politikalara kaynaklk etmitir (Tunaya, 2004b: 13).

4. SONU VE DEERLENDRME

Prens Sabahattinin gsterdii bu iki k yolu, ilk bakta onun liberal bir program
nerisinde bulunduu izlenimini yaratsa da gerek bundan farkldr. nk takipisi
olduu Edmond Demolins ve Le Play gibi Fransz muhafazakr dncesinde yer alan
liberalizme ve onun deerlerine olan kukulu tavr Prens Sabahattinde de grmek zor
deildir (Kansu, 2002; Zrcher, 2004: 41). Onun, teebbs evkiyle dolu bireylerden
oluan bir Osmanl burjuvazisi yaratma fikri, liberal toplumsal dzen zleminden ok,
imparatorluu kten kurtaracak bir iktisadi kalknmann gerekletirilmesi gibi
pragmatist bir amaca yneliktir. Kald ki esin kayna olan bu muhafazakr ekol,
modernlii, Ortaa feodal dzenindeki dinginlii, istikrar ve hiyerarik toplum dzenini
alt st eden bir gelime olarak grmekte ve yadsmaktadr. Prensin siyasi fikirleri de
modernliin siyasi boyutunu oluturan liberal demokrasi asndan bir hayli sorunludur.
Zira onun siyasi konulara yaklam ilkesel olmaktan ok pragmatiktir. Prens iin esas
olan siyasi rejimin ne olduu deildir. Rejim mutlak monari de olabilir, parlamenter
demokrasi de. Esas olan, lkede ekonomik kalknmay salamaya yarayacak bireyci aile
yapsnn bulunup bulunmamasdr (Kansu,2002:162). Nitekim, bu amac tahakkuk
ettirecek kadrolarn ibana gelmesi iin asker destekli bir darbe tertibine nclk etmi
olmas onun siyasi sistem konusunda net bir tavr iinde olmadn gstermektedir
(Kuran,2000: 195-206;Lewis,2004:200).
29

23

lyas STL

Muhafazakr Batllama modeli, Bat uygarlna dair iki temel gerein

ayrdna varamamtr. Birincisi bu uygarln olgusal boyutu ile kltrelideolojik boyutu arasndaki isel ve kopmaz ba olduu, ikincisi ise Bat
ile Dou-slam uygarlnn iki farkl kltr ve anlam sistemi olarak
sentezlenmesinin imknszl. rnein, Batdaki sermaye birikimi, dev
yatrmlar ve bilimsel ve teknolojik ilerlemenin arka planndaki snrsz
kr tutkusu ve smr ile slamn ahlk ilkelerini nasl
badatrlabileceine dair bu kanat mensuplarnca ileri srlm die

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

lyas STL

dokunur bir neri bulunmamaktadr. Bu soru bile tek bana muhafazakr

Batllama modelinin eklektik ve felsefesizlikle mall bir neri olduunu
gstermeye yetmektedir. Yine Bat uygarlnn bilim ve teknolojisi ile
kltrnn nasl ayrtrlaca da bu modelin savunucularnca
cevaplanamayacak sorulardan bir dieridir. Muhafazakr kanadn kltr
ve teknoloji arasna ektii bu izgi, gereki bir neri olmayp, olsa olsa
bir z savununun, kendini kolay teslim etmek istemeyen bir ruh halinin
yansmasdr.
Muhafazakr kanat tarafndan ne srlen yukardaki grler dikkate
alndnda Bat okumas bakmndan radikal kanadn daha isabetli ve
gereki bir tutum iinde olduu sylenebilir. Ancak onlar da Bat
uygarl adna gzlemlenebilen ne varsa btn bunlar yapsal btne
katan ve organize eden yegne gcn akl olduu ynnde indirgemeci
bir yaklam iinde olmulardr. Bu tek faktrc okumaya bal olarak da
Trkiyenin Batllatrlmas srecinde ncelii rasyonel insann ortaya
karlmasna vermiler ve dier faktrlerin nemini ihmal etmilerdir.
Hi phesiz radikal kanatta yer alan aydnlar, ulus, ulus devlet,
vatandalk, ulusal ekonomi ve ulusal pazar gibi modern kategorilerin
farkndaydlar. Ancak onlar da bu kategoriler arasndaki isel balantlar
yeterince anlayamamlardr.
Radikal Batllama projesinin Bat uygarl asndan tezat tekil eden
bir baka yn de nerilen Batllama yntemi konusunda karmza
kmaktadr. Yukarda deinildii zere bu kanat iin Batllamann ana
aktr sekinler ve devlettir. Bu, Batdaki geliim izgisiyle hi de
badamayan bir yntemdir. Aktr toplum olan ve aadan yukarya
yryen bir geni apl deiim sreci iin i dinamiklerin yeterince
elverili olmad ve devletin Batllamann kurucu znesi olarak
dnlmesinin bu zayf tarihsellikten kaynakland ne srlebilir.
Ancak bu zel durum, hi bir biimde hakiki bir deiimin ancak
tabandan balarsa mmkn olabilecei gereini deitirmemektedir. Bu
gerek dikkate alndnda, Batllama yntemi konusunda Jn Trk
hareketi iinde en isabetli nerinin, liberal kanat tarafndan ortaya
konulduunu grmekteyiz. Liberal kanat, radikal kanattan farkl olarak,
ncelii, nesnel koullarn yaratlmasna vermitir. Radikal kanat
Batllamaya znde bir kltrel deiim hareketi olarak bakarken,
liberal kanat iin ncelik, ekonomik ve sosyal strktrn deiiminde idi.
Prens, hakiki bir deiimin, ancak piyasa ekonomisi iinde eitlenme
yoluyla gerekleebileceini dnyordu. Baka bir ifadeyle o,
Batllamann, toplumsal olan n kendi iinde dnm ile vcut
bulaca, bunun da ncelikle iktisadi alanda yaanacak kkl dnme
bal olduu kanaatindeydi. Zira Batllama ynnde bir deiim, ancak

24

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

bu ekilde kendi kendini besleyen bir sre haline gelecekti. Bu adan

bakldnda liberal kanadn belirlemelerinin daha ayaklar yere basan bir
nitelie sahip olduu sylenebilir. Muhafazakr ve radikal kanadn
nerilerinde deiimin faili devlet iken Prensin modelinde bu, toplum ve
piyasadr.

KAYNAKLAR
Ahmad, F. (2003). Turkey: The Quest for Identity, England: Oneworld
Publication.
Akin, S. (2009). Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 5.Bask, Ankara:
mge Kitabevi.
Aydn, S. (2002). ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr
Siyaset, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed. Mehmet .
Alkan, 4.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

Berkes, N. (2004). Trkiyede adalama, Yay. Haz: Ahmet Kuya,

stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
etinsaya, G. (2002). Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti
Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed., Mehmet . Alkan ,
stanbul: letiim Yaynlar.
Durukan, K. (2002). Trk Liberalizminin Kkenleri, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Tanzimat ve Merutiyetin
Birikimi,4.Bask, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar.
Ebuzziya Tevfik. (2006). Yeni Osmanllar, stanbul: Pegasus Yaynlar.
Gek, F. M. (1999). Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k,
ev. brahim Yldz, Ankara: Ayra Yaynlar.
Haniolu, . (1981). Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah
Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat.
Haniolu, M. . (1989). Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

25

lyas STL

Bayur, Y. H. (1983). Trk nklb Tarihi, Cilt:1, Ksm:1, 3. Bask,

Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

Haniolu, M. . (1992). Batllama , slam Ansiklopedisi, Cilt 5,

stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Haniolu, M. . (1995). The Young Turks in Opposition, New York:
Oxford University Press.
In, E. (1985). Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklobedisi, Cilt:2, stanbul: letiim Yaynlar.
nalck, H. (2006). Tanzimatn Uygulanmas ve sosyal Tepkiler
Tanzimat-Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Derl. Halil nalckMehmet Seyitdanlolu, 2.Bask, Ankara: Phoenix Yaynevi.

lyas STL

Kadolu, A. (1999). Cumhuriyet radesi Demokrasi Muhakemesi,

stanbul: Metis Yaynlar.
Kadolu, A. (2007). An Oxymoron: The Origins of Civic-republican
Liberalism in Turkey Critique:Critical Middle Eastern Studies, Vol.16,
No.2, 171-190.
Kansu, A. (2002). Prens Sabahattinin Dnsel Kaynaklar Ve ArMuhafazakr Dncenin thali , Modern Trkiyede Siyasi Dnce,
Cilt:1, Ed. Mehmet . Alkan, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.
Kandemir, F. (1975). Jn Trklerin Zindan Hatralar, stanbul: Muhit
Yaynlar.
Karpat, K. H. (2006). Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama,
ev. Dilek zdemir, Ankara: mge Yaynevi.
Karpat, K. H. (2007). Trkiyede Siyasal Sistemin Evrimi, ev. Esin
Soanclar, Ankara: mge Kitabevi.
Korlaeli, M. (1986). Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul: nsan
Yaynlar.
Kuran, A. B. (2000). Jn Trkler ve nklp Tarihimiz, 2. Basm,
stanbul: Kaynak Yaynlar.
Lewis, B. (2000). Modern Trkiyenin Douu, ev., Metin Kratl,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi.

26

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

Mardin, . (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 3.Bask, stanbul:

letiim Yaynlar.
Mardin, . (1992a). Trkiyede Toplum ve Siyaset, 3.Bask, Derl.
Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul: letiim Yaynlar.
Mardin, . (1992b). Trk Modernlemesi, 2.Bask, Derl: Mmtazer
Trkne-Tuncay nder, stanbul: letiim Yaynlar.
Mardin, . (1996). Modern Trk Sosyal Bilimleri zerine Baz
Dnceler, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, 2.Bask, Ed.
Sibel Bozdoan-Reat Kasaba, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Mardin, . (1996). Yeni Osmanl Dncesinin Douu, ev.,
Mmtazer Trkne-Fahri Unan- rfan Erdoan, stanbul: letiim
Yaynlar.

Okay, O. (2008). Beir Fuad -lk Trk Pozitivisti ve Natralisti-, 2.

Bask, stanbul: Dergh Yaynlar.
Ortayl, . (2008). mparatorluun En Uzun Yzyl, 28. Bask, stanbul:
Tima Yaynlar.
Petrosyan, Y. A. (1974). Sovyet Gzyle Jn Trkler, ev. Mazlum
Beyhan, Ankara: Bilgi Yaynevi.
Prens Sabahaddin (1999). Trkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve zahlar,
eviriyaz: Fahri Unan, Ankara: Ayra Yaynlar.
Ramsour, E. E. (2001). Gen Trkler ve ttihat Terakki, ev. Hacasan
Ync, stanbul: Kayhan Yaynlar.
Shayegan, D. (2002). Yaral Bilin, ev. Haldun Bayr, 4.Bask,
stanbul: Metis Yaynlar.
Somel, S. A. (2002). Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi
Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1 Tanzimat ve Merutiyetin
Birikimi, 4.Bask, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar.

27

lyas STL

Namk Kemal. (2005). Osmanl Modernlemesinin Meseleleri, Btn

Makaleleri 1, Haz: Nergiz Ylmaz Aydodu-smail Kara, stanbul:
Dergh Yaynlar.

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1)

Tunaya, T. Z. (2004a). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama

Hareketleri, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Tunaya, T. Z. (2004b). Hrriyetin lan-kinci Merutiyetin Siyasi
Hayatna Baklar, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.

lyas STL

Yavuz, H. (2002). Modernleme: Para m, Btn m? Batllama:

Simge mi, Kavram m?, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt:3, Ed.
Uygur Kocabaolu, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

28