Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

"Prens" Sabahattin Beyin Eitim zerine Dnceleri

Mustafa Ergn
Afyon Kocatepe niversitesi
Eitim Fakltesi
ergun@aku.edu.tr
zet
Osmanl Devletinin 19. yzylda yapt modernleme almalar, kurduu okullar,
Avrupaya gnderdii renciler ve Avrupaya kaan siyasiler; 20. yzyl balarnda lkenin gelecei
hakknda ok youn bir tartma balattlar. Bu tartmalarn en zengin ve en seviyelilerinden biri de
eitimin amalar hakkndaki tartmalardr.
Genelde Emrullah Efendi ve Sat Bey arasnda olan bu tartmalara daha sonra Ziya Gkalp,
Prens Sabahattin, smail Hakk (Baltacolu), Halide Edib (Advar) gibi dnrler da katlmtr.
Bunlar arasnda Prens Sabahattin Beyin getirdii fikirler geri uygulamaya konulmamtr, ama
bugn bile geerliliini korumaktadr.
Bu yazda, Prens Sabahattin Beyin Fransz eitim sistemi yerine ngiliz eitim sistemini temel
almamz gerektii sav zerine bina ettii, daha dorusu Fransadaki science sociale ekolnn
grlerini Trkiyeye uyarlad eitim modelini anlatmaya alacaz.
Anahtar Kelimeler: Prens Sabahattin, eitim, Osmanl, eitimin amalar, eitim sistemi

"Prince" Sabahattin Beys Opinions on Education

Abstract
The modernization efforts which Ottoman Empire actualized in the 19th century, the schools
established, the students sent to Europe for education and the politicians who escaped to Europe
initiated an intense argument regarding to the future of the country in the beginning of the 20th
century. Among these arguments, the most productive and comprehensive one is on the purposes of
education.
These arguments on education were taking place between Emrullah Efendi and Sati Bey and
later on the intellectuals such as Ziya Gkalp, Prince Sabahattin, Ismail Hakki (Baltacioglu), and
Halide Edip (Adivar) involved in this debate. Among these arguments, the ideas proposed by Prince
Sabahattin, although no application implemented, still maintain their validity.
In this article, I will try to explain the education model which Prince Sabahattin constructed
according to the assertion that we should take the English education system instead of French
Education system; or more precisely the education model which he adopted for Turkey according to
the trend named "science sociale" in France.
Key Words: Prince Sabahattin, education, Ottoman, the purposes of education, education system

Giri
Sanayi devrimi btn Avrupa toplumlarnn dzenlerini deitirdi. Buna dayal olarak
deiimi anlamaya alan dnrlerin sorunu ele al, zmleme ve sonuca ulamalar da
farkl farkl oldu. Fiziki Auguste Comte tarihi ve sosyal olaylar fizik mantyla ele alp
kendisine has yasalar gelitirirken maden mhendisi Le Play toplumsal olaylar daha farkl
1

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

zmlemeye ve sistemletirmeye alt. Comtun yaklam daha sonra Durkheim

tarafndan, Le Playn yaklam da Edmond Demolins tarafndan gelitirildi. Bunlar
Trkiyede de yanksn buldu ve Durkheim ekoln Ziya Gkalp, Demolins ekoln ise
Sabahattin Bey temsil etti.
Demokrasinin olmad, insanlara gvenilmedii bir dnemde (sava ve kurulu
yllarnda) toplumcu fikirler tutuldu. Sen-ben yokuz biz varz, Hak yok vazife vardr,
Gzlerimi kaparm, vazifemi yaparm gibi toplumcu sloganlarla ferde nem vermeyen, hep
devletin ve toplumun yksek karlar gzetilen dnemler geirdik. Bu ortamlarda Sabahattin
Beyin fikirleri toplumu zayflatan, dzeni bozabilecek fikirler olarak grld. Oysa bireysel
gelimenin, hak ve zgrlklerin n plana kt, eitim programlarnda bireylerin
kendilerini daha zgr ekillendirip gl klnmaya alld bu dnemde Prens Sabahattin
Beyin fikirlerinin yeniden deerlendirilmesine ihtiya domutur, kanaatindeyim.
Batllama olgusu, yaamn her alannda (siyasetten zel hayata kadar) Osmanlnn
son iki yzylna damgasn vuran bir faktrdr. Bu olgu zerinde dnenlerin byk bir
ksm, iinde bulunulan sosyo-ekonomik, sosyo-kltrel ve sosyo-politik koullar dzeltmek
umudu ile Bat dncesine ve gnn ileri gelen dnrlerinin fikirlerine sarlmlardr.
Toplumlarn bazlarnn tepeden trnaa deiiminin tartld dnemlerde ok deiik
fikirler ortaya kar. Trkiyede de 19. Yzyl sonlar ile 20.yzyl balarnda toplumsal
deime btn boyutlaryla ele alnmtr. Toplumun sosyal, idari, ekonomik ynlerindeki
deimeyi ve bu arada birey-toplum ilikisini an derinden alan dnrlerimizden biri
Sabahattin Beydir.
20. yzyl balarnda lkemizde cereyan eden ok deerli ve ok youn eitim
tartmalarnn iinde, muhakkak ki "Prens" Mahmut Sabahattin Bey'in de nemli bir yeri
vardr. Bu yazda, ksaca onun ok ynl grleri iinde bir odak noktas oluturan eitim
hakkndaki dncelerini vermeye alacaz.
Hayat
1879 ylnda stanbul'da dodu. Babas, Osmanl Adliye nazrlarndan Mahmut Paa,
annesi Sultan Abdlhamit'in kz kardei Seniha Sultan idi. Babasnn konanda zel eitim
grd; Arapa, Farsa ve Franszcay kk yata rendi (Kuran, 1965: 231-232). politik
mcdeleler, demiryollar imtiyazlar gibi nedenlerden kan tartmalar dolaysyla 1899
ylnda Avrupa'ya kaan babasna -kardei ile birlikte- elik ettiler (Kuran, 1965: 234-235).
Yurt dnda bulunduu srede eitli beyannameler yaynlad. Kardei ile birlikte bir ara
Msr Hidivi'nin yannda bulundular, ama sonra Avrupa'ya geri dnmek zorunda kaldlar
(Kuran, 1965: 273-276).
1902 ylnda, Paris'te I. Jn Trk Kongresi'ni toplad. Bu Kongrede, "Osmanl
Devleti'ne yabanc mdahalede bulunmaya ihtiya vardr" diyen grubun liderliini yapt. Bu
Kongreden bir sonu alamaynca Malta, ngiltere ve Yunanistan'da stanbul'a ihtill
komplolar hazrlamakla megul oldu (Kuran, 1965: 326 vd); ancak baarl olamad. Bu
arada pek ok yabanc gazete ve dergilerde Trkiye hakknda yazlar yaynlad (Ege, 1977).
1902'de, Paris'te Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurdu. 1906'da da
Terakki Dergisini yaynlamaya balad.
1906 ylnda gene Paris'te toplanan II. Gen Trk Kongresi'ne de faal olarak katld.
2. Merutiyet'in ilanndan sonra, 3 Eyll 1908'de, daha nce lm olan babasnn
cenazesini de alarak stanbul'a geldi. Ancak ttihat ve Terakki Cemiyeti ile t Avrupa'da
balayan mcdelesi yurt iinde daha da iddetlendi; taraftarlar tutukland. "31 Mart" olaylar
srasnda - olaylar tertipleyenler arasnda saylarak - tutukland. Drt - be gn sonra
braklmasna ramen tekrar Avrupa'ya dnd (Kuran, 1965: 463-468). Sonra tekrar
Trkiye'ye geldi ama bu kez de Mahmut evket Paa suikastndan sorumlu grld. Cemal

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

Paa onu, 31 Mart olaylarndan, Halskr Zabitan Grubu olayndan ve Arnavutluk syann
tevikten de suluyordu (Cemal Paa, 1933: 29-30,32-36). Gyaben idama mahkm edildi. O
da bir ngiliz kuruluuna snarak tekrar Avrupa'ya kat.
I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti'nin tarafsz kalmasn salamak iin birok
giriimlerde bulundu (Kuran, 1965: 562-564, 580-582). 1919 ylnda tekrar stanbul'a geldi;
ancak Hilafet Kanunu dolaysyla 1924'te tekrar yurt dna kmak zorunda kald. 1948'de
svire'nin Neuchtel kentinde ld. 1952 ylnda cenazesi Trkiye'ye getirilerek stanbul'un
Eyp semtinde babasnn yanna gmld.
Eserleri
"Prens" Sabahattin Bey'in eitli gazete ve dergilerde yaynlanm birok yazs ve
bunlarn kitap haline getirilmi olanlar vardr. Burada, onun almalarndan eitim iin
nemli olan bazlarn veriyoruz:
- Teebbs- ahs ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah. stanbul 1324.
- Terbiye-i Milliye ve Islahat- ahsiye: Tekilt. Terakki. 19-20,1908. S.8-10
- ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne Ak Mektuplar. stanbul 1327.
- 27 Terinievvel 328 Tarihi le Huzur-u Muallay Padiahiye Takdim Edilen Ak Bir
Ariza.
- Trkiye Nasl Kurtarlabilir? stanbul 1334.
- Gnll Srgnden Zorunlu Srgne. (Ed. M.. Alkan). stanbul: YKY, 2007
Sabahattin Bey'in Terakki, Revue, Matin, The Times, kdam, Science Sociale,
Serbesti gibi sreli yaynlarda da birok makale ve mektuplar yaynlanmtr.
Hakknda bilgi alnabilecek nemli kaynaklar:

Altuni-Grsoy, Belks. Prens Sabahattin. Tarihi, Kltr ve Sanatyla VI. Eyp

Sultan Sempozyumu, Tebliler, 23-27 Mays 2002, Eyp Belediyesi, stanbul, 2003.
Bayraktar, Bayram. Gnmzde yeniden deerlendirilmesi gereken Bir Dnr:
Prens Sabahaddin Bey, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, (Dokuz
Eyll niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits) 6,1997.
Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklp Tarihi. Cilt: 2/4. Ankara 1952.
Budak, Muzaffer. Toplumbilimci Prens Sabahattin. stanbul 1998.
Ege, Nezehat Nurettin, Prens Sabahaddin - Hayat ve lm Mdafaalar. stanbul
1977.
Ergan, Nevin Gngr, Prens Sabahattinin Osmanl Sosyal Yaps zerine Gr ve
nerileri, Trk Yurdu, Aralk 1999 - Ocak 2000, C.19-20, say 148-149, s.105-116.
Ksemihal, N.azi, Memleketimizde Tecrb Sosyolojinin Douu ve Gelimesi.
Sosyoloji Dergisi. 6, 1950. s.117-133.
Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanl mparatorluu'nda nklp Hareketleri ve Mill
Mcdele. stanbul 1965.
Kutay, Cemal, Prens Sabahattin Bey, Sultan II.Abdlhamit, ttihat ve Terakki.
stanbul 1964.
Tanyol, Cahit, tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin. Sosyoloji Dergisi, 45, 1949. s.145- 175.
Ttengil, C. Orhan, Prens Sabahattin, stanbul 1954.

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

Genel Grleri
Sabahattin Bey, lkemizin ilk sosyologlarndan biridir. Herkesin Osmanl Devleti'ni
kurtarmak iin srf politik tedbirlerle urat bir srada, o, daha ziyade sosyal deimeye
dikkati ekmitir. Rejimin ismini ve kanunlarn deitirmekten ziyade, o lkede yaayan
insanlar deitirmemiz gerektii zerinde durmu; temelde fert olarak insan ele almtr.
"Prens", hem Abdlhamit ynetimiyle hem de ttihat ve Terakki ynetimiyle mcdele
etmitir. Hem inklp hem de ihtillcidir. Her iki rejime kar da ihtill hazrlklarnn iinde
bulunmutur.
Sabahattin Bey, mcdelenin hemen banda "ttihatlar"la anlamazla dmtr.
lkede ihtill yaparken karmza uygun ve demokrat hkmetlerle mdahale konusunda
anlamalar yapalm gryle, Ermenilerle ayn fikri savunmak izgisine gelmitir. Bu da
Avrupa'daki ve yurt iindeki Trkleri, Sabahattin Bey'den uzaklatrmtr. Sabahattin Bey,
daha sonra da ayn grlerinde srar ettiinden iki grup arasndaki dmanlk giderek artm;
Mertiyetin ilnndan sonra iktidara "kar grubun" gemesi, onun daha sonraki
baarszlklarnda en nemli rol oynamtr.
Sabahattin Bey'in amac, Osmanl mparatorluu'nu kurtarmaktr. Bunun iin, nce
Devleti tehlikeye sokan milleri, btn sebep ve sonularyla incelemeye koyulmutur.
O, Devlete ada bir ekil vermek istiyordu. mparatorluu, ngilizlerin yapt gibi,
bir Milletler Cemiyeti ("Uluslar Topluluu") haline getirerek dalmaktan kurtarmak
istiyordu.
mparatorluun en zayf unsuru, temel unsur olan Trkler idi. Bu Trk toplumunun
bnyesinde bir deiim yapmak gerekiyordu. Sabahattin Bey, burada u grleri ileri
sryordu: Sosyal bnye deiimi ancak ferd giriimlerin ("teebbs- ahs") gelitirilmesi
eklinde olabilir. Bu nedenle kla ve memurluk zihniyetini brakmaldr. Serbest, hrriyeti
bir i ve demokrasi toplumu kurulmaldr (Kuran, 1965: 401).
ttihat ve Terakki Frkas ve iktidar ile aralarndaki en nemli tartma konusu
merkeziyet - adem-i merkeziyet meselesi idi. Sabahattin Bey, Anglo-Sakson dnyasnn
adem-i merkeziyet (merkezsizlik) sistemini uygulad iin br Avrupallardan stn
olduuna inanyordu. "Merkeziyet, istibdadn kalbdr" diyordu (Bayur, 1952: 22). ster
Mutlakiyet, ister Mertiyet, isterse Cumhuriyet olsun, her trl merkez idareye kar
kyor; "hepsinin sonucu ayndr", diyordu (Ttengil, 1954: 27; M.Sabahattin, 1965: 37-38).
Bu nedenle Mertiyet taraftar deildi. Bu, yalnz "iktidarn kemmiyeti"ni deitirir, bir
kiinin yerine beyz kiiyi geirir, diyordu (Bayur, 1952: 21).
Sabahattin Bey'e gre rahatszlklarmzn sebebi, halktaki giriim yokluu ve
idaredeki merkeziyettir. Memleketi kurtarmak iin, bu noktalarda almak gerekir (Bayur,
1952: 38-39; Haniolu, 1981: 195-205). Tanzimat hareketi tesirsiz kalmtr; halk buna dikkat
etmemitir. nk mslmanlar buna hazr deillerdi, hristiyanlar da eski imtiyazlarn
kaybetmekten korkuyorlard (Bayur, 1952: 29; M.Sabahattin, 1965: 56).
Sabahattin Bey'in programn uygulayabilmek iin kuvvetli bir aydn zmresine
ihtiyac vard. Bunu t bata fark etmi ve 1901'de Kahire'de yaynlad bir Beyanname'de u
fikirleri ileri srmt: Osmanllar "ekalliyet-i mnevvere" zmresinden "ekseriyet-i
mnevvere" zmresine geirmek lzmdr. Bunu, "usare-i hayatiyet-i itimaiyeyi takviye"
etmek suretiyle gerekletirebiliriz. Bu, hrriyet ve adaletle, "metin ve ilm bir terbiye"
yoluyla gerekletirilebilinir (Ttengil, 1954: 23).
Sabahattin Bey, vilayetlere nem verilmesini istiyordu. "Merkez tek bir ehir,
vilayetler tekmil vatan; vilayetler merkez iin deil, merkez vilayetler iin" diyordu (Bayur,
1952: 57). Ancak gerek kendisi gerekse taraftarlar yurt apnda esasl bir tekilt
kuramamlardr. Zaten ttihat ve Terakki'nin iktidar ve sulamalar karsnda baarl

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

olmalar da gayet zordu. ttihatlar onu, hem ngiltere'ye satlmlkla hem Rum ve
Ermenilerle ibirlii yapmakla hem de lkeyi paralamaya almakla suluyorlard (Bayur,
1952: 44,162-163; Neyyir-i Hakikat. 27 Nisan 1909).
Sabahattin Bey, toplumun kurtuluunun "kuvay umumiyenin tahakkmyle deil,
teebbs- ahsiyenin gelimesi sayesinde" olacan belirtiyordu. nce zel hayatmz
dzenlemeli ve kuvvetlendirmeliyiz, diyordu; bunun iinde memurlar deil reticiler
yetitirmeliydi (Bayur, 1952: 482-483)
Sabahattin Bey'in fikirlerinin temelini science sociale ("fenn-i itim") ekol meydana
getiriyordu (M.Sabahattin, 1965: 32-36). Kendisi Avrupa'dayken E. Haeckel'i (1834-1919),
Bchner (1860-1917), A. Fouille (1838-1912), Le Play (1806-1882) ve E. Demolins'i (18521907) okumu; en ok da sonuncusunun etkisinde kalmt*. evresine science sociale
gzyle bakyor ve hereyi o gzle deerlendiriyordu (M.Sabahattin, 1965: 48). Zaten bu
ekoln ileri gelenleriyle tanm ve baz konularda birlikte almlard (Ttengil, 1954: 21).
Sabahattin Bey, Trkiye'de ferdiyetiliin temsilcisi olmutur. Ona gre, Batnn
gerek stnln salayan, aslnda onun bireyci yapsdr. Oradaki fikr, siyas ve
ekonomik stnlklerin temelinde bu vardr. Biz de sosyal yapmz buna gre
deitirmek zorundayz (M. Sabahattin, 1965: 48). Bu deiiklii zel teebbs ve eitim
sistemimiz salayacaktr. Bu yolla, halk kendi kendini idare eder bir hale gelecektir; her
eyini merkezden beklemeyecektir. Gerek hrriyetin kurulabilmesi iin, toplumumuzu ferd
haklar zerine kurmamz gerekir (Kutay, 1964: 248).
ttihat ve Terakki Frkas, Sabahattin Bey'in karsna felsefe ve sosyolojide Ziya
Gkalp'i, siyas fikirlerde de Hseyin Cahit (Yaln) Bey'i kartmtr (Kutay, 1964: 245).
Prens Sabahattinin dncelerinin temelini Fransz dnr Le Play ve okulu
oluturuyordu. Prens Sabahattinin dnceleri rgtsel alanda ilk kez kendisinin kurduu
Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinde savunuldu. Bunun dnda Sabahattin
Beyin dnceleri dorultusunda birtakm rgtler daha kurulmutur. Kurulan bu rgtleri
yle sralayabiliriz1:
1. Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti
2. Cemiyeti nklabiye: Eyll 1904de stanbulda Mercan dadisi ikinci ve nc snf
rencileri tarafndan kurulan rgt, daha sonra Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet
Cemiyetinin stanbul ubesi olmutur.
3. Osmanl Ahrar Frkas: 14 Eyll 1908de stanbulda kurulmutur. Program, Teebbs
ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile ayndr. Partinin ad 31 Mart olayna karr ve
kendi kendini fesheder.
4. Nesli Cedid Kulb: Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin devam olan
rgt 1908de stanbulda kurulmutur. 1911de de kapanmtr.
5. Milli Ahrar Frkas: 1919da stanbulda kurulan rgt, programnda Adem-i Merkeziyet
ve Mesleki tima doktrinini devam ettirmitir.
6. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti
7. Hrriyet ve htilaf Frkas: Prens Sabahattinin dncelerini dorudan savunmayan,
ttihat ve Terakkiye kar olanlarn kurduu bir rgttr.
Sabahattin Bey, siyasal rgtler zerinde bu kadar etkili olmasna karn, hibir partiye
girmemitir. Fakat dnsel alanda fazlasyla siyaset yapt grlmektedir.
*

zellikle Anglo-Saksonlarn stnlnn Sebebi Nedir? adl eserin etkisinde kalmt (Ttengil, 1954: 2022). Bu eser, Anglo-Saksonlarn Faikiyet-i timaiyesi Nedendir? ( Terbiye) adyla 1926 ylnda Muallimler
Mecmuasnda yaynland (4/38, 1926. S.1633 v.d.).
Ayn yazarn Yeni Mektep adl eseri de Say Teytebbu'nun 12. saysndan itibaren; Fransz Mektep Usul, Adam
Yetitiriyor mu? adl yazs da mmet Mecmuas'nn 4 ve 5. saylarnda (1328) yaynlanmtr.
1

http://www.geocities.com/begunay/z62.htm 1.02.2008

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

Prens Sabahattin, Ziya Gkalp'in Durkheim'dan etkilenerek ne srd

toplumcu gre kar, Le Play'in bireyci anlayn savundu. Edmond Demoulins'in
Anglo-Saksonlarn stnl Neden leri Geliyor adl yapt, grlerinin temelini oluturdu.
Demoulins toplumlar, zmrelerin hakim olduu ve kiilerin nem kazand toplumlar olarak
ikiye ayryordu. Bireylerin nem kazand toplumlarda, toplumsal zmrelemenin, bireyin
evresinde olutuunu sylyor, Anglosakson lkeleri rnek vererek bu tr toplumlarn
gelitiini ne sryordu. Prens Sabahattin, eitli tarihlerde yaymlanan yaptlarnda,
Osmanl Devleti'nin kn, bu grler dorultusunda, zmrelerin egemen olduu bir
toplum olmasyla aklad, merkezi otoriteye kar ve bireysel giriimcilie destek veren bir
yaklam savundu2.
Eitim Grleri
Sabahattin Bey'in iki nemli cephesi vard: sosyologluk ve eitimcilik. Kendisi, bir
taraftan "sosyolojinin hakik habercisi" saylrken (Tanyol, 1949: 146,149,153), girikenlik
zerine kurduu, daha dorusu aktard eitim grleriyle de eitim hayatmza da
bambaka bir canllk getirmitir.
Eitimde, science sociale grubunun eitim kitaplarndan etkilenmi ve o grleri
kabaca Trkiye' ye uygulamt. zellikle Edmond Demolins'in iki ciltlik Comment la Route
Cre le Type Sociale (Bu kitabn birinci cildi Trke'ye Ahmet Sanih tarafndan Yollar: Asl-
timaiyi Yol Nasl Vcuda Getirir? Birinci cilt Ezmine-i Kadime Yollar (Dersaadet, Mahmut
Bey Matbaas 1329) olarak evrilmitir.) ve A Quoi Tient la Supriorit des Anglo-Saxons
(Bu kitap ta A.Fuat ve A. Naci tarafndan Anglo-Saksonlarn Esbab- Faikiyeti Nedir? adyla
(Dersaadet. Ktphane-i Asker, 1330) adyla evrilmitir) eserleriyle Paul Descamps'n Les
Trois Formes Essentielles de l'ducation: leur volution compare ve L'ducation dans les
coles Anglaises (Bu eser de Dr. Sabri'nin evirisiyle ve ngiliz Mekteplerinde Terbiye adyla
Muallim Mecmuas'nn 3/23-37 (1924- 1929) saylarnda yaynlanmtr) adl eserlerinden
etkilenmitir (M.Sabahattin. 1327: 69-79).
Sabahattin Bey, Abdlmecit'in kurduu eitim sisteminin yeni zamann ihtiyalarn
anlayacak bir nesil yetitirdiini, ancak II. Abdlhamit'in, okul programlarnda ahsiyeti
kuvvetlendirecek her trl fikr unsurlar karttn, okullar her millete mensup hafiyelerle
doldurduunu belirterek "Sultan, istikbal ile harbe giriti", diyordu (Bayur, 1952: 29-31, 2528; Sabahattin, kdam 18 Ekim 1908).
Sabahattin Bey'in Osmanl toplumunu kurtarma abalarnda eitimin yeri ok byk
olacakt. Terakki Gazetesinin 18-20. saylarnda bunun nemini btn aklyla belirtiyordu.
Ona gre, bugnk sefaletimiz -kelimenin btn kuvvetiyle- bugnk terbiyemizin
rklnden gelmektedir. Sosyal benliimizi, mill eitim meydana getirir. Her lkenin
kurtuluu, mill eitiminin iyiletirilmesine baldr; Trkiye'nin de yledir. Eer bir eitim
salam bir yolda yrmezse sivil ve asker btn iyiletirme tasarlar kt zerinde kalmaya
mahkmdur.
Eitimin iki esas uygulaycs vardr: aile ve okul. Bunlar bizim toplumumuzda
kendilerinden beklenen grevleri yapamyorlar. Eitimin temel amac, beden, dnce ve
ahlk ynlerinden kiisel yetenekleri arttrmaktr. Oysa okullarmz bu yn de ihmal
ediyorlar. Halkn ocuklara verdii eitimde, onlara girikenlik ve bamszlk yerine grenek
ve esarete bal kalma retiliyor. Bu, bir "manev ihtihar"dr. Abdlhamit hkmetinin de
ahsiyet dman olmas, lkeye bir "dknler nesli" yetitiriyor.
Anadolu kylsnde de eitim, girikenlik yerine grenee, gelecek yerine gemie
yneliktir. Bundan dolay orada da retici gler geliememektedir. Aslnda bugnk
2

http://www.ata.boun.edu.tr/chronology/kim_kimdir/prens_sabahattin.htm 1.02.2007

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

merkeziyet ve zulm idaresi de eitim dzenimizin bir rndr. Merkezlerini kendisinde

bulamayan ciz halk, bunu baka yerlerde aryor ve bask dzeninin kklemesine
yardmc oluyor. Halk, bu dzende, hakszlklara katlana katlana ahlkn yitiriyor.
Sabahattin Bey, eitimde Anglo-saksonlar rnek almamz gerektiini belirtiyor.
Genlerimiz, onlarn genleri gibi retimlerini bitirince -hi kimsenin yardm ve desteine
muhta olmadan- ekmeklerini kazanabilecek bir durumda olmaldrlar. Bunun iin kiisel
girikenlie nem vermelidir. Trkler artk hep devlet memuru olmay brakp serbest hayata
atlmal; hkmete muhta olmadan ticaret, tarm ve sanayi alanlarnda baarl almalar
yapabilmelidirler.
Sabahattin Bey iin en byk devrim, her Trkn ruhunda bir Robenson ideali
yaratmakt. Memura dayal eitim sistemimizi deitirmeli, kuvvetli bir ahsiyet yaratmaya
ynelmeliyiz, diyordu (Tanyol, 1949: 157-158). 19.yzylda sadece ngilterede deil
Almanyada da kuvvetli bir ahsiyet (karakter) eitimi akm vard. Fichteden
Kerschensteinere,..
kinci Mertiyet ilan edildiinde, gazetelerde yaynlanmas iin gnderdii bir
beyannamede "Terbiye-i milliyemizin mihveri grenekten teebbse evrilmeli!" diyerek,
bask dzeninin bir bilgisizlik sonucu olduu hakkndaki grn tekrarlyordu.
Bizi bask dzeninden kurtaracak ey, sosyal yeteneimiz olacaktr. Bu da ancak
"teebbs- ahs" ile meydana gelebilir. Aile ve okul eitimimiz, grenei besliyor.
mrmzn en kuvvetli zaman okullarda boa harcanyor. Okullarmzda kiilii ezen bir
kla hayat ve basks vardr. Bu okullardan, her zillete katlanacak ciz memurlar kyor.
Bunlar halkn retim kabiliyetini arttramazlar. Okullarmz, insan almalarn btn
dallarnda korkusuzca yryecek giriken insanlar yetitirsin; eitim sistemimizin yn,
gemiten gelecee evrilsin (Kuran, 1965: 439).
Sabahattin Bey, bizim, kazanmadmz yediimiz kanaatindedir; nk okumularn
hemen hepsi bir taraftan aldklar maalarla geiniyorlar, retici deiller. Avrupa'ya
gnderdiimiz genler bile tketici olarak dnyorlar. Oysa iyi bir memur veya retmen
olmak iin Avrupa'ya gitmeye gerek yoktur. Ders kitaplar dzeltilse, bu yeterlidir. Avrupa'ya
elbette renci gndermeliyiz; ancak bunlarn retici olarak dnmelerine zen gstermeliyiz.
Bunlar ferdiyetilii gelitirecek bir eitim alarak dnsnler (M.Sabahattin. 1327: 82).
Sabahattin Bey, liselerin memur yetitirmek iin aldn ve bunlardan hibir ey
beklenemeyeceini belirterek Demolins'in Fransa'da drt-be kyde kurduu zel okullar
rnek veriyor. Sosyal ihtiyalarmz byle okullar karlayabilir, diyor (M.Sabahattin. 1327:
83). Genlerimizin bu okullarda iki- yl eitim grmelerini, ondan sonra Trkiye'ye
dnerek ferdiyeti bir eitim uygulamalarn; hatt bizim rencilerimizin nce ngiliz ve
Kuzey Amerika okullarn bir kere ziyaret etmelerini istiyor.
Okullarmzn amalarnn, ngiliz ve Amerikallarnki gibi, "hayat mcdelesinde
baarl olmak (the struggle for existence) olmas gerektiini belirtilerek, her hususta kendi
kendine yeterli, bamsz kiiler yetitirilmesi bekleniyor. Kalem memurlar deil "cehd ve
cidal adamlar" (struggle for lifers) isteniyor (M.Sabahattin. 1327: 89-98).
Sabahattin Bey, geliigzel Avrupa okullarna renci gnderilmesine kar kmtr.
Ona gre, rencileri ngiliz okullarna yollamaldr. Orada retimin esas toprak zerinde
alma ve uygulamalardr. Avrupa'dan dnen rencilere iftlikler ve krediler verilmelidir.
ngiliz ve Amerikan okullarnda verilecek eitim, rencilerimizdeki kiisel girikenlii
gelitirecektir.
Toplumumuzun temeli fert deil aile olduu iin, kzlarmz da okutmalyz. Modern
toplumda kadnlar da kazanl ilere doru kouyorlar ve erkeklerle tam bir eitlie
ulayorlar. Bu nedenle kzlarmz da retici olarak yetitirmeliyiz (M.Sabahattin. 1327: 69102).

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

Sabahattin Bey'de eitim nemlidir, ama her ey demek deildir. O, herkesin "Kanunu Esas", "Mertiyet" v.s. kavramlar gibi maariften de ok ey beklediklerini, ama hayal
krklna urayacaklarn belirtiyor. Sosyal stnl salamada hkmet ekilleri ve
organlar ne kadar gsz ise, retim de o kadar gszdr, diyor (M.Sabahattin, 1965: 38).
retim bir ama deil, bir ara olmaldr (M.Sabahattin, 1965: 39).
Eitimin zn, esasen sosyal yap belirler. Ferdiyeti toplumlarda eitim etkin,
ferdiyeti olmayan toplumlarda ise duruktur (pasif) (M.Sabahattin, 1965: 43).
Tanzimat bizde, merkezi idarenin memurlar araclyla tamamen kklemesi demek
olmutur. Avrupa ve zellikle Fransa, bunu, toplum zerinde ar basklar yaparak
gerekletirmilerdir. Eitimden hukuk ve askerlie kadar her alanda Fransa rnek alnmtr.
Kitaplara ve teorilere dayal bir retim, kla hayatna benzer bir eitim sistemi kurulmutur.
Tanzimattan sonra yeni kurulan bir ok okullar olmasna ramen lkemize yeni bir
okul anlay girmemitir. Okullarmz yalnzca yksek tabakay hazrlamaya ynelmilerdir.
Batdan aktarlan siyasal kurumlarn artk ilemedii II. Mertiyet dneminde ortaya
kmtr.
Gene II. Mertiyet Dneminde ortaya kan "ilkretimden byk deiiklikler ve
devrimler bekleme kanaat ve akm" da yanl idi. Bugn ilkretim de, halk eitimi de
hkmetlerin siyas propagandas iin istenmektedir (M.Sabahattin, 1965: 50). Bu sistem
iinde, retmenlerden "siyaset klavuzu" olmalar istenmektedir.
Esasen bizim toplumumuzda ilkretim ihtiyacn ortaya karp belirginletirebilmek
iin aileyi, toplum yapsn deitirmek gerekir. Ondan sonras hemen hemen kendiliinden
gerekleecektir (M.Sabahattin, 1965: 50). lkemizdeki gayri mslimlerin eitim dzenleri
byle gereklemi ve gelimitir. Toplumun kurtuluu, zel giriimlerin gelimesi, zel
hayatn dzenlenmesi ve desteklenmesiyle olur. Bu da ferdiyeti eitimin yetitirecei retici
kiilerle salanr.
Memur adaylarnn oalmas, Trk toplumunu kurtaramaz. Bu kurtuluu retici,
sosyal yapy deitirici kiiler salayacaklardr. Kltr, edebiyat, gzel sanatlar v.s. de ancak
bundan sonra geliecektir. retim ve eitim, kiiliin gelimesini salayacak, bunu verimli
klacak bir ara olmaldr. Okullarmz da hkmetlerden ok ailelere yakn olmal;
ynetimden ziyade alanlara yardm etmelidirler. Okullarn kurulu ve idareleri de mahall
idarelere braklmaldr. Eitimin de temelinde, toplumu deitirecek g ailedir. Bu
bakmdan aile yaps ve eitimi gayet nemlidir. Bu hususta ngiliz aileleri ve "public
school"lar rnek alnmaldr (M.Sabahattin, 1965: 52-63). Eitim kurumlarnn istenilen
amaca ulamas, ancak byle bir deiiklikten sonra mmkn olacaktr.
Sonu
Sabahattin Bey, lkemizdeki sosyal deimeyi sadece siyasal sistemin deimesi deil,
btn kurumlaryla sosyal yapnn deimesi olarak grmtr. O, gerek bir eitim devrimi
ve sosyal devrim istiyordu. Trkiye'nin kurtuluu iin kapitalizmi ve sanayilemeyi
gerektirecek bir sosyal yapnn kurulmas gerektiini, bunun iin de aileden balamak zere
btn sosyal kurumlarda esasl deiiklikler yapmak gerektiini belirtmitir. Osmanl Devleti,
geleneksel yapsndan byle bir yap deiikliine geecei yerde, Fransz brokrasisini
alarak eski zayf merkezi idare sistemini bu rgt vastasyla glendirmitir. Padiahlk
sisteminden parti egemenliine geilerek buradaki yap da salamlatrlmaktadr. Ancak bu
yaplar zlp datlmadan lkenin kurtulmasna imkn yoktur.
Avrupa'da sanayilemeye balayan ve bunu baararak dnya zerinde egemenlik kuran
ilk lke ngiltere olduu iin, bir dnemde bu lkenin stnlk sebepleri aranm ve dier
lkelerin bunu taklit etmeleri istenmitir. Daha sonraki dnemlerde Almanya, Amerika ve
hatta Japonya iin byle taleplerde bulunulmutur.

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008

www.keg.aku.edu.tr

Sabahattin Bey'in grleri ve iinde bulunduu Fransz sociale science ekoln bu

erevede deerlendirmek gerekir. Ancak Sabahattin Bey'in grlerinde sosyal bnye
zerinde deiiklikler yaplmas vurguland halde, gerek kendisi ve meslek-i itim ekol
gerek kendisine yakn fikirler savunan Abdullah Cevdet taraftarlar, sadece kitaplar evirmek,
fikirler aktarmakla yetinmiler; Trk sosyal yapsn dorudan deitirici hareketlerde
bulunmamlardr. Bunun yansra Sabahattin Bey'in, u veya bu ekilde, Trkiye'deki her
ihtill hareketinin iinde bulunduunu da belirtmek gerekir.
Sabahattin Bey, 20. yzyl balarndaki Trk eitim sistemi tartmalarna yeni bir
boyut getirdii; eitim ihtiyac, eitimde ailenin rol, eitim amac olarak tketici elemanlar
yerine retici zihniyet ve yetenekte insanlar yetitirilmesi, eitimde Fransa'nn rnek
alnmaktan vazgeilmesi gibi konulardaki taze nerileriyle yeni Trk eitim sisteminin
olumasnda nemli katklarda bulunmutur.
Kaynaklar
Altuni-Grsoy, B. (2003) Prens Sabahattin. Tarihi, Kltr ve Sanatyla VI. Eyp Sultan
Sempozyumu, Tebliler, 23-27 Mays 2002, Eyp Belediyesi, stanbul
Bayraktar, B. (1997) Gnmzde yeniden deerlendirilmesi gereken Bir Dnr: Prens
Sabahaddin Bey, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, (Dokuz Eyll niversitesi
Trk nklap Tarihi Enstits) say: 6. S.51-61
Bayur, Y.H. (1952). Trk nklb Tarihi, cilt 2/4. Ankara.
Budak, M. (1998) Toplumbilimci Prens Sabahattin. stanbul
Cemal Paa. (1933). Hatralar ve Vesikalar, stanbul.
Ege, N.N. (1977). Prens Sabahattin- Hayat ve lm Mdafaalar, stanbul.
Ergan, N. G. (2000) Prens Sabahattinin Osmanl Sosyal Yaps zerine Gr ve nerileri,
Trk Yurdu, Aralk 1999 - Ocak 2000, C.19-20, say 148-149, s.105-116.
Haniolu, M.. (1981). Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnem,
stanbul.
Koer, H. A. (1974). Trkiyede Modern Eitimin Douu Ve Geliimi (1773-1923),
stanbul MEB Yayn.
Kuran, A.B. (1965). Osmanl mparatorluu'nda nklp Hareketleri ve Mill Mcdele,
stanbul.
Kutay, C. (1964). Prens Sabahattin Bey, Sultan II. Abdlhamit, ttihat ve Terakki,
stanbul.
M. Sabahattin. (1327). ttihat ve Terakki Cemiyetine Ak Mektuplar (6. Mektup),
stanbul.
M. Sabahattin. (1965). Trkiye Nasl Kurtarlabilir? stanbul.
Prens Sabahattin. (2007) Gnll Srgnden Zorunlu Srgne. (Ed. M.. Alkan).
stanbul: YKYay.
Sultanzde Sabahaddin, Neyyir-i Hakikat, 27 Nisan 1909.
Sabahattin (1908). Teebbs- ahs, kdam gazetesi, 19 Ekim.
Tanyol, C. (1949). tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin, Sosyoloji Dergisi, 4-5.
Ttengil, C.O. (1954). Prens Sabahattin, stanbul.
lken, H. Z. (1979) Trkiye'de ada Dnce Tarihi. stanbul: lken Yaynlar