1453 21 Sayi 2015 Web-Libre

ANAKKALE BOAZINDA LK
BOMBARDIMANLAR VE STANBUL
Yrd. Do. Dr. Lokman Erdemir
VATKAN GZL ARV BELGELER
IIINDA FRANK COFFEE VAKASI
Rinaldo Marmara - Blent Gnal
MEHMET NYAZ LE
ANAKKALE SAVAININ
100. YILI
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SAYI 21 / 2015
BU BR SREL YAYINDIR
PARA LE SATILMAZ
YNETM
stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Adna Sahibi
Ahmet SELAMET
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat KTK
Yayn Danma Kurulu
Prof. Dr. Halil NALCIK, Prof. Dr. Semavi EYCE, Prof. Dr. lber ORTAYLI,
Prof. Dr. skender PALA, Ahmet Faruk YANARDA,
Do. Dr. Haluk DURSUN, evket DEDELOLU
Yayn Koordinatr
Faih YAVA
YAYIN
Sorumlu Yaz leri Mdr
Nurten AFAK TOPCU

Editr
Betl EREN
Yayn Kurulu
Mjdat ULUAM, Salih DOAN, Faih DALGALI, Betl EREN, Esra ERKAL,
mer OSMANOLU, Mein ZTRK, Hseyin SORGUN, M. Lfi EN,
Nurten AFAK TOPCU, Altay NALTAY, Ferudun AY, Glsm SEZGN, Cihat ARIN
Sanat Ynetmeni
Aydn SLEYMANZADE
Graik Tasarm
Feyza ERYKSEL
Fotoralar
Faih DALGALI, Necmein ZELK Arivi, zgr SANAL Arivi

Kapak Grseli
Fransz zrhls Bouvetin Osmanl Bataryas tarandan sret-i gark

Necmein ZELK Arivi
Reklam Koordinatr
Mustafa YALMAN
Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)

leiim
ileisim@kultursanat.org
YAPIM
KLTR A..
Bask - Cilt
Seil Ofset
(2126290615)
Renk Ayrm / CTP
Seil Ofset
Dergide yaymlanan yaz, fotoraf, izim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur.
Yazlardan kaynak belirterek tam veya zet aln yaplabilir.
Fotoralar izinsiz kullanlamaz.
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

stanbul Kltr ve Sanat rnleri Tic. A..
Maltepe Mahallesi Topkap Kltr Park Osmanl Evleri
34010 Topkap - Zeyinburnu / STANBUL
NDEKLER
ANAKKALE BOAZINDA LK
BOMBARDIMANLAR
VE STANBUL
ANAKKALE GAZS
STANBUL VAPURLARI
Mustafa NOYAN
Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

72
10
ANAKKALE DENZ SAVALARI
SEYT; SESSZ KAHRAMAN
Dr. S. Murad HATP
Syleen ve Fotoralayan
Fatih DALGALI
78
20
ANAKKALE SAVAININ
RESSAMI BAHRYEL
SMAL HAKKI BEY
ANAKKALE GELD M?
Soner DEMRSOY
88
28
ANAKKALE 1915 VATKAN

GZL ARV BELGELER IIINDA
FRANK COFFEE VAKASI
mer Faruk ERFOLU
AVUSTRALYA SNEMASINDAN
YANSIYAN BRNC DNYA SAVAI
Ebru AFAT
Dr. Rinaldo MARMARA, Blent GNAL

96
36
ANAKKALE
SAVA HARTALARI
ANAKKALE SAVALARI,
KOLEKTF HAFIZA VE
MEMORATLAR
rfan DADELEN
42
MEHMET NYAZ LE ANAKKALE

SAVAININ 100. YILI ZERNE
Fatih DALGALI
Ahmet YURTTAKAL
50
11
Syleen ve Fotoralayan
ANAKKALE EHD
STEMEN ZAHT EFENDNN
SON MEKTUBU
BU MEKTUP ANAKKALE
GELMEZ ANLATIR!
10
Do. Dr. Ferhat ASLAN
ANAKKALE SAVAININ
GZL KAHRAMANI
TRK KADINIDIR
Serta DALGALIDERE
58
ANAKKALE SAVAININ
STANBULDAK ETM
KURUMLARINA ETKS
11
lknur BEKTA
STANBUL MEKN
Panorama Zafer Mzesi
Dr. Nuri GTEKN

12
4
62
BEDEL ANAKKALEDE
DENECEKTR!
AJANDA
Ahmet APAYDIN
12
68
TAKDM
Dnya, tarih boyunca ok sayda kanl savalara sahne olmutur. Bu savalarn en bykleri arasnda
sayabileceimiz Birinci Dnya Sava, alan 4 ana (Kafkasya, anakkale, Irak, Filistin), 4 tli (Galiya,
Selanik, Libya, Arabistan) cepheyle Osmanl Devletinin topraklarnda cereyan etmitir. anakkale cephesi, stanbula yani imparatorluk bakentine yakn olmas dolaysyla dier cephelerden farkllk arz
etmektedir. Bu cephenin kaybedilmesi, stanbulun da kaybedilmesi anlamna gelmektedir.
Bu erevede, anakkale Savann bizler iin dnya tarihi asndan neminin tesinde; bir varolu
mcadelesi olarak hayati bir yere sahip olduunun altn izmek gerekir.
1453 stanbul Kltr ve Sanat Dergisi, 2015 ylnn anakkale Savalarnn 100. yldnm olmas sebebiyle bu saysn anakkaleye ayrd. Konuyu tarihi ynyle olduu kadar kltrel ynyle de ele
alan makaleler derginin sayfalarnda sizleri bekliyor. Hem gelecee daha salam admlar atma amacyla hafzalarmz tazelemek, hem karlksz fedakrlklar neticesinde bize bu vatan emanet brakan
ecdadmza minnet borcumuzu bir nebze de olsun deyebilmek, hem de 100 yl sonrasndan bir bak
asyla bugne kadar fark edemediimiz, nemini yeterince kavrayamadmz noktalar tespit ve idrak gayretiyle sizleri anakkale saysyla ba baa brakyorum.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, anakkalede kahramanca arparak ehit den, gazi
olan, cephe nnde ve arkasnda emek veren tm kahramanlarmz rahmet ve vefayla yd ediyorum.
Derginin bu saysn anakkale Savana ayran, yaynda emei geen mesai arkadalarma ve makaleleriyle katkda bulunan tm yazarlara teekkr bir bor bilirim.
SUNU
2015 ylnn anakkale Savalarnn 100. yl olmas,
1453 stanbul Kltr ve Sanat Dergisi olarak anakkaleyi yeniden hatrlamak ve gndeme tamak
iin bir vesile oldu. Birinci Dnya Sava dhilinde,
Osmanl mparatorluu snrlarnda alan toplam
8 cepheden biri olan anakkale cephesini dierlerinden nemli klan; anakkale Boaznn iki ktay
birletirmesi ve corai konum olarak Osmanlnn
bakenti stanbula yaknldr.
Bu minvalde, Lokman Erdemirin kaleme ald anakkale Boaznda lk Bombardmanlar ve stanbul balkl yaznn dikkatle okunmasn nemsiyoruz. anakkaleden bahsederken, sava esnasnda
cereyan eden deniz muharebelerinin ehemmiyetine binaen dosyay hazrlarken S. Murad Hatipin
anakkale Deniz Savalar ve bu muharebelerde
grev yapan denizaltlarla ilgili Soner Demirsoyun
anakkale Geildi Mi? makalelerine zellikle yer
verdiimizi belirtmek isteriz.
Rinaldo Marmara ve Blent Gnaln Vatikan Arivlerinden faydalanarak ortaya kartt Frank Coffee vakasn ele alan, Osmanlnn sava esnasnda bile insani deerlere olan hassasiyetini ortaya
koyan makalesi, Mustafa Noyann anakkalede
grev yapm stanbullu vapurlar konu edinen
yazs ile Nuri Gtekinin anakkale Savann stanbuldaki Eitim Kurumlarna Etkisi makalesi de
bu saynn ilgi ekici balklar arasnda yer alyor.
Yazd anakkale Maheri kitab pek ok anakkale aratrmasnn yaplmasna ve anakkale hakknda yazlan kitaplarn saysndaki arta vesile
olan Mehmet Niyazi ile yapt rportaj ve Seyit
Onbann kynn bulunduu Havrana gidip
Koca Seyitin cepheden dnmesinden vefatna kadar olan hayatna ahitlik etmi kyllerle grp
dergimiz iin zel bir dosya hazrlayan Fatih Dalgalya teekkr ederiz.
Birinci Dnya Sava ve Ferhat Aslann hazrlad

anakkale Savalar, Kolektif Hafza ve Memoratlar
yazlar da, anakkale Savalarnn resim, sinema
ve edebiyat zelinde kltr ve sanat alanna yansmalarn gstermektedir.
Nadir Eserler uzman rfan Dadelenin sekiz haritay inceledii anakkale Sava Haritalar balkl
yazs; aratrmac lknur Bektan kaleme ald
anakkale Savann Gizli Kahraman Trk Kadndr makalesi; gazeteci Ziyad Ebzziyann gn
na karp yaynlad Mehmet Muzafer isimli
rencinin tbi olduu taburun ihtiyalarn karlamak iin hazrlad parann hikyesini yeniden
kaleme alan Ahmet Apaydnn Bedeli anakkalede denecektir! yazsn da okurlarmzn dikkatine sunuyoruz.
Son olarak; Serta Dalgalderenin satrlara dkt, savan akbetini byk lde etkileyen
ve sava raporu olarak bilinen Keith Murdochn
Gelibolu mektuplar ve Ahmet Yurttakaln yayna hazrlad anakkale ehidi stemen Zahit
Efendinin Son Mektubu iki tarihi vesika olarak
dergimizin sayfalarnda yerlerini ald. Ayrca, grsel arivlerini cmerte istifademize sunan Necmettin zelike, zgr Sanala ve Atatrk Kitapl yetkililerine kran borluyuz.
Yeni yln bu ilk saysnda sizleri dergimizin sayfalaryla ba baa brakmadan nce stiklal airimiz
Mehmet Akif Ersoyun anakkale maherini en derinden hissettiren anakkale ehitlerine iirinden
dizelerle can bahasna bugn zerinde yaadmz topraklar iin cephede kahramanca arpan,
cephe gerisinde varyla youyla destek veren, elleri karncalanana kadar dua dua yakaran ecdadmz
rahmet ve minnetle anyoruz.
anakkale Savann ressam Bahriyeli smail Hakk Bey ve anakkale resimlerini ele alan mer
Faruk erifoluna ait yaz, Ebru Afat tarafndan
kaleme alnan Avustralya Sinemasndan Yansyan
Kltr A..
Ey, bu topraklar iin topraa dm asker!

Gkten ecdd inerek pse o pk aln deer.
Ne byksn ki kann kurtaryor tevhidi...
Bedrin arslanlar ancak, bu kadar anl idi.
Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazsn?
Gmelim gel seni tarihe desem, smazsn.
ANAKKALE
BOAZINDA LK
BOMBARDIMANLAR
VE STANBUL
Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR
anakkale Onsekiz Mart niversitesi retim yesi
anakkaledeki bombardmanlar
zellikle bakent stanbulda halk
ve devlet ricalinde heyecana sebep
olmutur. Amerika Birleik Devletleri
bykelisi Hanry Morgenthau bu
konuyu Sadece halk deil, resm
snlar da saran korku ve paniin
emareleri her tarafta belli oluyordu.
ifadeleri ile biraz da abartl olarak
hatralarna alr. Eli ayrca Trk
yetkililerin bakentin nemli yerlerini
mttefiklere terk etmektense
tahrip etmeyi planladklarn da
eklemektedir. Morgenhau, hemen
hemen herkesin donanmann Boaz
geeceine inandn, bu fikre kar
yegne direnen kimsenin Enver Paa
olduunu belirtmektedir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR
Dnyann phesiz en nemli ehirlerinden biri stanbuldur. ktann

ortasnda stratejik neme sahip stanbul alar boyu birok kavmin
hedefi olduu gibi 20. yzyln en
kanl hadiselerinden biri olan I. Dnya Harbinde tilaf devletlerinin de
hedefidir. tilaf devletlerinin aralarnda yaplan tm anlamalarn odak
noktasnda bu ehir vardr.
anakkale Cephesinin al, ngiltere ve mttefikleri iin bir gnde
verilmi karar olmad gibi tek sebebe de dayanmamaktadr. ngilterenin kendi gvenlii erevesinde
stanbula1 Rusyadan nce hkim
olma dncesi cephenin acelece
almasnda nemli bir etkendir.2 anakkaleye seferin bu zahiri sebepleri
yannda savaa katlanlarn ykledii
baka anlamlar da vardr. Karlkl siperlerin birka metreye kadar indii,
lmn hayat kadar sradanlat
zaman ve meknda savaa katlanlarn gaye-i hayalleri bakadr: Amerikal bir yzbann notlarnda bu
sefer Trkler gibi medeniyet sahibi

olmayan bir milletin elinde bulunan
Avrupann bu son kalesi yani stanbul ele geirmek iin yaplmaktadr.3 Ian Hamiltonun gnlnde
de bu gaye-i hayali, stanbulun ele
geirme arzusunu grmekteyiz:
mitlerimiz ok, ok artmt. Kurtarlacak Kuds m, yoksa Constantinople mu idi? Ne fark vard? Askerin
baarsnn snr yoktur. Seyredenler,
heyecan ve cokunluk iindeydiler.
Sonunda apkalar kartld ve yreklere kahramanlk duygularyla taan
bu insanlar haykrdlar 4
19-25 ubat 1915 Bombardmanlar

stanbula Rusyadan nce hkim
olabilme frsatn ngiltereye 1914
yl ekim ay sonunda yaanan hadiseler verecektir. 29 Ekim 1914te Ka-
Tren istasyonunda cepheye nakledilmekte olan askerlerden bir grup.
12
radenizde Rus limanlarnn bombalanmasndan sonra 3 Kasm 1914de

Boaz giriindeki tabyalar ngiliz ve
Fransz gemilerinden oluan mttefik donanmas ate altna almtr.
Bu bombardmandan sonra gelien
olaylar teden beri Boaza bir harekt iin hazrlk yapan ngiliz Hkmetine yeni frsatlar vermitir.
Kafkaslarda zor durumda kalan Rus
arnn, 2 Ocak 1915te ngilterenin
Saint Petersburg Bykelisi Sir George Buchanandan Lord Kichnerin
Osmanllara kar karada veya denizde bir -askeri- gsteride bulunup
bulunamayacan sormas ngiltere
iin bulunmaz bir frsat olur.5
Bu ar zerine harekete geen
ngiliz hkmeti 13 Ocakta Sava
Konseyinde Hedefi stanbul olmak
zere, Gelibolu Yarmadasn topa
tutmak ve almak iin ubatta bir se-
fer iin hazrlklara balama kararn alr. Bu srete en aktif siyasi ise
ngiliz Deniz Bakan Winston Churchilldir. Sava Konseyini, Osmanl
Devletinin iinde bulunduu artlar ve stanbulun
Trkler iin nemini
anlatarak ikna eden
de kendisidir. Ona
gre
stanbulun
dmesi ile Osmanl Devletinin dmesi ayn eyi ifade
etmektedir.6 Churchillin bu acelecilii 18 Mart gn
yaanan malubiyete ahit olan Ian
Hamiltonun gnlnde de yerini
bulur: Fakat ne yazk ki, ok zamansz
bir anda anakkale
Boaznda
bulunuyorduk! Winston
Churchillin acelecilii beni buraya
getirmiti szlerinde bu gerei grrz. 7
muhalefeti nedeniyle ara verilen

harekt 25 ubatta tekrar balam,
yaplan bombardmanda giri tabyalar tamamen susturulur. 19-25 ubat
1915teki Boaz harekt ile Amiral
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
stanbula byk bir korku hkimdir.

Bu korku ve karkln olduu ehir dn beklemektedir. Gazetenin i sayfalarndaki haberde ise
stanbulun panoramik bir fotorafnn st yazs: Mttefikler iin anakkalenin ardndaki
dl eklindedir.8
The
Manchester
Guardian ise stanbulda yaananlar
sayfalarna
ehir
alarma gemitir
eklinde
yanstr.
Bombardmanlarn etkisi ile ehirde baz bankalarn
altnlarn
Kk
Asya ilerine tad belirtilmekte,
Meclis-i Mebsan
Bakan Halil Beyin
parlamentodaki konumasna yer verilmektedir. Haberde hkmetin bu
durum karsnda
parlamentoyu tatil
etmek zorunda kald da anlatlr.9
Akdenizdeki Donanma komutan

18 Marta kadar giAmiral
Cardenin
ri istihkmlarnn
planna gre nce
drlmesi, MtBoazn
girii,
tefik Donanmada
daha sonra sras
Boazn geilmesi
ile merkez ve i tahususunda bir mit
byalar susturulacak
uyandrm, Rusya
ve maynlar temizThe Daily Mirror, 5 Mart 1915.
ve Balkan devletleri
Mttefiklerin byk silahlar Trk kalelerini yerle bir ediyor. Byk korku ehri stanbul, anakkalenin
lenecekti. Sonraki kanlmaz sonunu ve dn bekliyor.
zerinde byk bir
aama da hedef ise
tesir meydana gestanbula ulamaktirmitir. Romanya
Cardenin plannn ilk aamas gert. Kat zerindeki bu basit plann
ve talyadan tilf devletlerine scak
eklemitir: Boazn giri tabyalar
konseyin ikna olmas iin yeterli olamesajlar gelmeye balam, Bulgarissusturulmu, sra Boazn merkez
ca dnlyordu.
tan ise bu durum karsnda Merkez
tabyalarna gelmitir.
devletlerle grmelerine son ver19 ubat 1915te Boaz dnda ngimitir.10
Bombardmanda alnan bu baar
liz ve Fransz 11 zrhl, 3 kruvazr ve
Londrada zafer havas estirirken smuhtelif gemilerden oluan filo giri
te yandan harektn Osmanl Devtanbulda endieye sebep olur. The
tabyalar Seddlbahir, Erturul, Kumleti tarafnda da asker, siyas ve
Daily Mirror, 5 Mart 1915deki nshakale ve Orhaniye Tabyalarn bombasosyal tesirleri olmutur. ncelikle
Osmanl asker makamlar savan
layarak ar zayiat verdirilmitir. Hava
sn bu konuya ayrr. Gazeteye gre,
13
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Seddlbahir Tabyasnda tahrip edilen bir bataryada Allah bizimledir yazs
ciddiyetini anlam, cephede askeri

tedbirler alamaya balamtr.11 Bu ilk
bombardmanlarn asl tesiri ise cephe gerisinde, stanbulda olacaktr.
Bombardmanlar ve stanbul
anakkalenin stanbula uzakl 150
deniz milinden biraz fazladr. anakkale Boaznn dme ihtimalinin
daha yakn olarak hissedildii 19 ubat-18 Mart 1915te bombardmanlarn stanbulda Hkmet, Saray ve
halk nezdinde etkileri grlecektir.
ncelikli olarak anakkaleden gelen haberler zerine Sultan ve hanedann tanmas planlar yaplrken
ehrin savunulmas iin almalar
yaplr. stanbulda Yeilky ve Sarayburnu arasna muhtelif bataryalar
yerletirilir. Marmara sahillerine mfrezeler gnderilir. Boazn geilmesi durumda dman donanmasnn
harekt izlenecek, gerekli tedbirler
buna gre alnacaktr. 12
Boazn geilmesi halinde gemilerin
stanbula ulamas 12 saat kadardr13
ve hazrlklar buna gre planlanr.
stanbulun igali durumunda hkmetin ve saray ahalisinin nakli iin
yer arayna da balanmtr. Balangta stanbul yaknlarnda baz yer-
ler dnlse de merkeze yakn olmas, buralarn da igal edilebilecei

endiesinden vazgeilmitir.14 Uzun
tartmalarda padiah ve maiyetinin
Eskiehire nakli kararlatrlmtr.15
Bu srete hazinenin kymetli evraklar Konyaya gnderilir. yle ki muhtemel bir igal ncesi Hilal-i Ahmer
Cemiyetine ait birok eya da Eskiehire nakledilmitir bile.16
Sultan Mehmed Readn mabeyin
ktipliini yapan Ali Fuat Paa, Bo-
18 Mart Zaferinden sonra kurulacak

5. Ordu komutan olacak Liman Von
Sanders ise gnlnde stanbul
halknn ve hkmet ricalinin iinde
bulunduu durumu Trk Genel Karargh, ubat sonlarna doru dman donanmasnn Boaz geme
ihtimalini dikkate almaya balam
ve Sultan ile maiyeti, mlk ve asker
makamlar ve hazine iin tedbirler
alnmasna girimiti. Dman donanmas baarya ular ve Boaz
geerse, btn bunlar Anadolu yakasndaki baz yerlere tanacakt. ifadeleri ile belirtir.18
Necmettin ze
14
az istihkmlarnn ngiliz ve Fransz

Donanmasna mukavemet edemeyecei, bu nedenle hkmetin geici olarak naklini padiahn uygun
grdn belirtmektedir. Ali Fuat
Paa ifadelerinin devamnda, Eskiehirde bu i iin hazrlklar yaplmaya balandn da belirttikten sonra
Hazine-i Hmyunun kymetli eyalarnn sandklara konularak Konyaya gnderildiini, bu almalarn
Boazn denizden zorlanmasndan
vazgeilecei 18 Marta kadar devam
ettiini belirtmektedir.17
lik Ar ivi
stanbulun skntl gnlerine ahit

olan bir yabancnn Bakentte her
an lmcl bir gelime bekleniyordu.
Arivler, sandk sandk belgeler, her
ey yetkili kiilerin bana sylediine
ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR
Necmettin zelik Arivi
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
gre Anadoluya, Konyaya oktan

yollanmt bile. eklindeki ifadeleri
de kayda deerdir.19
lunacaktk. Bugnlerde halkn iaesi

ve sayiin muhafazas en mhim ve
mesuliyetli iimiz olacakt. 20
anakkale Boaznn geilmesi durumunda Sultan Mehmed Read

ve hanedann hzl bir ekilde nakli
iin planlar yaplmtr. 1915 Ocak
ay ierisinde stanbul Polis Mdr
Bedri Bey, merkez stanbulun idarecisi; Emniyet-i Umumiye Mdr smail Canbolat Bey, Beyolu ksmnn
ve Beyolu Mutasarrf; Kani Bey de
skdar ksmnn mutasarrf olarak
greve balarlar. Hkmetin Eskiehire tahliyesi grevini alan skdar
Mutasarrf Kani Bey, o gnleri yle
anlatr:
Hazrlklar erevesinde Boazn geilmesi halinde Rumeli tarafnda oturan Hanedan yeleri vapurla Beylerbeyi skelesine gelecekler ve orada
hazr bekletilen 40 atl araba ile Haydarpaaya ulatrlacaklard. Burada
da iki tren bekletilmekteydi. Trenlerin
biri ile sultan ve mahiyeti, dieri ile
hkmet nakledilecekti.21
Bedri, smail Canbolat Beylerle ben

dman donanmas stanbul nnde
grnecei ana kadar alnacak tertibat aramzda mzakere ve Dhiliye Nazr Talat Beye arz edecektik.
Donanma Boaz getii haberinden
sonra mz de mntkalarmzda
zaruri birbirimizle irtibatsz olarak
alacaktk. Heyeti Vkelaca verilen
karar ile mz de ordunun iini kolaylatrmak iin mntkalarmzda ciheti askeriye ile sk mnasebette bu-
Ayrca irket-i Hayriyeye ait 57 numaral Tarabya ve 61 numaral Sultaniye vapurlar da gerektiinde her an
hareket edebilecek ekilde kprde
ve 26 numaral Suhulet araba vapuru
da skdar skelesinde bekletilmeye
balanmt.22
ifre: Kar Yayor
Sultan Mehmed Read (1909-1918).
Boazn bombardman stanbuldan

yakn takiptedir. Sultann nakli ile ilgili hususlardan sorumlu Emniyeti
Umumiye Mdr smail Canbolat
Bey Harbiye Nezareti stihbarat ubesi ile daima irtibatta olmutur. 19
ubattan 18 Marta kadar anakka15
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
le Boazndaki bombardmanlar ve
muhtemel Boazn geilmesi durumu kendisine telefonla bildirilecektir:
Kar yayor, kar iddetli, kar durdu,
eklindeki ifreler durumu gstermesi bakmndan nemlidir.
Zira byle bir durumda Sultan hzl
bir ekilde Haydarpaaya, oradan
da kendisine tahsis edilen trenle
Eskiehire nakledilecektir. Bu telefonlamann en iddetli ve stresli
olduu gn ise pek tabii 18 Mart
gn olmutur. ngiltere ve Mttefiki Fransann 16 byk zrhl ve
onlarca gemiden oluan donanmas
nihai bir saldr ile Boaz gemek
iin 11.30da anakkale ehrine ve
tabyalara lm pskrmeye baladnda smail Canbolat Bey telefonun
bandadr.
Sultann nakli ile sorumlu skdar
Mutasarrf Sleyman Kani rtem o
gn yle anlatr:
leye doru balamak zere Canbolat Beyin bana telefon haberleri
birbirini takip etti:
- Kar yayor!
- Kar iddetleniyor!
- Kar pek iddetlendi!
- Kar bora halini ald!
Anlalyordu ki bugn vaziyette
fevkaldelik vard. leden sonra
saat ikiye doru idi. Dhiliye Nazr
ilk trenin hazr bulundurulmas iin
istasyona emir vermemi ve nakliye vastalarn da yerlerinde hazr
bulundurmam telefonla bildirdi.
Padiah ile hanedan gtrecek trenin istasyonda harekete hazr bulundurulmasn Haydarpaa letme
Mdriyetine tebli ettim. skdar
arabaclar khyasna 40 arabann tarafmdan emir verilir verilmez Beylerbeyine sevk edilecek sratte tertibat
almasn bildirdi. Biraz sonra trenin
hazrland haberi geldi. Nazra arz
ettim. Fakat ok gemeden telefon
haberleri farkllat:
16
rebe Gemisi
iliz Majestic Muha
Ate halindeki ng
- Bir dman zrhls batyor!

- Batanlar bir deil!
- Bombardman hafiledi. Ve nihayet:
-Dman donanmas ekildi.
Sleyman Kani Bey burada bu duruma sarayn ok sevindiini bu nedenle hazrlanan g plann da unutulduunu belirtir.23
stanbul Halk
Bombardmanlar zellikle bakent
stanbulda halk ve devlet ricalinde
heyecana sebep olmutur. Amerika
Birleik Devletleri bykelisi Hanry
Morgenthau bu konuyu Sadece halk deil, resm snlar da saran korku
ve paniin emareleri her tarafta belli
oluyordu. ifadeleri ile biraz da abartl olarak hatralarna alr.24 Eli ayrca Trk yetkililerin bakentin nemli
yerlerini mttefiklere terk etmektense tahrip etmeyi planladklarn da
eklemektedir.25 Morgenhau, hemen
hemen herkesin donanmann Boaz geeceine inandn, bu fikre
kar yegne direnen kimsenin Enver
Paa olduunu belirtmektedir.26
Boazn mtemadiyen bombaland bu gnlerde, hkmetin Eskiehire tanmas meselesi Meclis-i
Mebsanda da tartlmtr. Meclis

Bakan Halil (Mentee) Bey tanma
hazrlklarnn yapld gnlerde 1
Mart 1915te, Meclisin kapan konumasnda dmann drt be gndr anakkale Boazn zorladn,
buna ramen czi bir netice aldn, dmann Boazlar gemesinin
muhtemel olmadn, gese bile bunun kendi azim ve metanetini artrmaktan baka bir netice hsl etmeyeceini ve bu konu ile ilgili ordunun
gerekli tedbirleri aldn belirterek
hkmetin Eskiehire nakline kar
kmtr27.
stanbulun ve zellikle Hanedann
nakline en fazla kar kanlardan
biri de Sultan Abdlhamid olmutur.
anakkale Boaznn geilmesinin II.
Abdlhamide gre neticesi pek byk olacaktr:
Hafazanallah stanbulun sktu Parisin Bordeauxya nakline benzemez.
Bizimkiler dnmeden, ne olur?
Konyaya ekiliriz. Mdafaa ederiz,
diyorlar ama. Yanl. stanbul elden
knca artk bu devlette hayr kalmaz. Belki yine bir Seluk hkmeti
olur? ngiliz himayesinde Msrda bir
hilafet tesis eder.28
Sarayn ve hkmetin nakli hususunda bu gelimeler olurken halk,
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Btn bunlarla beraber, mevcut

sansr uygulamasn da gz ard
etmemek lazmdr. Dier taraftan
hkmetin savan balangcnda Almanyadan ald borlar ve savan
henz ar masralarnn ortaya kmamas nedeni ile savan ykn
finanse edecek imkn bulunmaktadr. Ayrca henz anakkalede kara
muharebeleri de balamamtr.
Sonu
stanbul, 1914-1915
kdam gazetesine gre normal hayatna devam etmitir. Gazete, anakkalenin bombardmann halkta
tesirinin ehemmiyetsiz olduunu belirttikten sonra Memleketin ahval-i
ummiyesinde zerre kadar tebeddl
yoktur. Herkes iiyle, vazifesiyle, al
veriiyle meguldr. der. 29 Hlbuki ki
o dnem tutulan gnlklerde durum
biraz farkldr. O zaman stanbulda
bir topu subay olan Eyp Durukan
gnlne o gnleri Sabah gazeteleri dmann dn uzun faslalarla
Seddlbahiri bombardman ettiini
resmi teblide yazyor. stanbuldan
Anadolu ilerine doru g baladn arkadalardan iittim. Dairede
megul oldum. eklinde kaydeder.30
Bu gnlkten de grlecei zere

halkta, zellikle hali vakti yerinde
olanlarda bir korku hsl olmutur.
Sabah gazetesine gre ise durum
gnlk glistanlktr: Trk zbitinin
ruhu adl yaz dizisinde bir gazinin:
Dnyorum ve ilerliyorum. Herkes kendi hlinde, her fert ynelmi
olduu mcadelenin inhasna kadar
erimeye si ve namzet. Bir ehre-i
mnkedir gayri mevcut. stanbul hep
o, her zamanki mevcudiyet. Her eyi
yerli yerinde. Ne harpten bir eser ne
de muhite mahsus bir tebeddl. ifadeleri, halkn gndeminde byle bir
eyin olmadn, gnlk hayatna
devam ettiini gstermektedir.31
18 Mart gn kazanlan byk zafer,

bir ay boyunca sren ehirdeki endieyi ortadan kaldrm, ehrin tanmas fikrinden vazgeilmesini salamtr. Hatta daha sonra Anadoluya
nakledilen birok evrak ve malzeme
tekrar geri getirtilmitir. Bununla
birlikte 9 Ocak 1916da sona erecek
anakkale Muharebelerinin Osmanl
Devletine faturas ngiliz resmi tarihiisi Aspinall Oglanderin deerlendirme yazsnda da belirttii zere
byk olacaktr: stanbulun tehdit
edilmesi Svey kanaln muhafaza etmi ve Ruslar Kafkasyada Trk
basksndan kurtarmtr ve nihayet
Geliboludaki kanl muharebeler ki,
Trk ordusunun ieini yemi bitirmi ve Lord Allenbynin Filistindeki
kazand baary hazrlamtr.
Yukardaki ifadeleri destekleyen bir
dier ifade ise gerek Arburnu gerekse Anafartalarda gsterdii ecaat ve
gayretle anakkalenin kahramanlar arasnda hakl olarak yerini alan
Mustafa Kemalin Bir anakkalede
bir Darulfnun gmdk ifadelerinde
kendini bulan memleketin gelecei
genleri vatan urunda topraa verildii yer olmutur.
Bu deerlendirme ile birlikte anakkale Zaferi, Trk milletine Milli Mcadeleyi kazandracak ruhu kuvvetini
ve kahramanlarn kazandrm, en
byk hasm Rusyay sava d brakmtr.
17
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Dipnotlar
Kaynaka
Bartlett, Ellis A. , anakkale Gerei, Yeditepe Yay., stanbul 2005.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
. Osman Umar, anakkale Savann nemi ve Sonular, Trk

Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say.15, stanbul, 1998, s. 2.
Avrupal devletlerin dncelerini Napolyon, Byk soru temel
olarak deimez stanbula kim hkim olacaktr szleriyle zetlemektedir. Ellis A., Bartlett, anakkale Gerei, stanbul, Yeditepe
Yay., 2005, s. 21.
Granville Fortescue, anakkale, ev. Rahmi. stanbul 1331, s. 13.
Ian Hamilton, Gelibolu Hatralar 1915, ev. M. Ali Yalman, Nurer
Uurlu, stanbul 2005, s. 65.
C. F. Aspinall Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Askeri Harekt: Seferin Balangcndan 1915 Maysna Kadar, c. I, haz.
Metin Mart, stanbul 2005, s. 76.
Alan Moorehead, Gelibolu; ev. Ali Cevat Akkoyunlu, stanbul
2000,, s. 34.
Hamilton, s. 34-36.
The Daily Mirror, 5 Mart 1915.
The Manchester Guardian, 3 Mart 1915.
Oglander, I, 112; Robert Rhodes James, Gelibolu Harekt, ev. Haluk V. Saltkgil, stanbul 1965, s. 61.
anakkale Harekt, I, 120.
Mustafa Seluk, Hedef ehir stanbul, Emre Yaynlar stanbul 2005,
s. 47-50.
Moorehead, s. 63.
Bu yerlerden biri de Alemdanda bir kktr. Sleyman Kani rtem, Merutiyetten Mtarekeye (1909- 1918) , (Haz. O.S.Kocahanolu), Temel Yay., stanbul, 2004, s. 616.
Trkeldi, s. 130.
Trkiye Kzlay Dernei 73 Yllk Hayat (1877-1949), Ankara, 1950,
s. 28.
Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1984, s. 130-131.
Liman Von Sanders Trkiyede Be Yl, ev. M. evki Yazman, stanbul 1968,, s. 73.
Harry Stuermer, Konstantinpolda Savan ki Yl: 1915-1916, stanbul 2002, s. 70.
rtem, s. 614.
rtem, s. 616, Moorehead, s. 62-63, Trkeldi, s. 130.
Eser Tutel, Seyr-i Sefain ncesi ve Sonras, letiim Yay., stanbul,
2000, s. 164.
rtem, s. 620-621
James, s. 61.
Stefanos Yerasimos, stanbul 1914-1923: Kaybolup Giden Bir Dnyann Bakenti ya da Yal mparatorluklarn Can ekimesi, ev.
Cneyt Akaln, stanbul 1996, s. 66.
Henry Morgenthau, Secrets of The Bosphorus: Constantinople,
1913-1916, London: Hutchinson Co., [t.y.], s. 133.
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Ankara 1952, c. III, ksm. 1,
s. 74.
Atf Hseyin Bey, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri: Hususi
Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatralar (1909-1918), haz. Metin Hlag, stanbul:Tima Yay. Haziran 2010, s. 306.
kdam, 19 ubat 1330 [4 Mart 1915].
Eyp Durukan, Sofya Esaretinden anakkale Zaferine (1913- 1915)
Gnlklerde Bir mr II, Yay Haz. Murat Ulutekini bankas Yaynlar stanbul 2014, s. 402.
31 Trk Zbitinin Ruhu: Bir Kahramann Defter-i Hatrtndan Sabah,
8 Nisan 1331 [21 Nisan 1915].
Bayur, Yusuf Hikmet. Trk nklab Tarihi, c. III, ksm. 1, Ankara 1952.
Fortescue, Granville. anakkale, ev. Rahmi. stanbul 1331.
Durukan, Eyp. Sofya Esaretinden anakkale Zaferine
(1913- 1915) Gnlklerde Bir mr II, Yay Haz. Murat
Ulutekini bankas Yaynlar stanbul 2014.
Hamilton, Ian. Gelibolu Hatralar 1915, ev. M. Ali Yalman,
Nurer Uurlu, stanbul 2005.
rtem, Sleyman Kani. Merutiyetten Mtarekeye (19091918) , (Haz. O.S.Kocahanolu), Temel Yay., stanbul, 2004.
Moorehead, Alan. Gelibolu; ev. Ali Cevat Akkoyunlu, stanbul 2000.
Morgenthau, Henry. Secrets of The Bosphorus: Constantinople, 1913-1916, London: Hutchinson Co., [t.y.].
Oglander, C. F. Aspinall. Byk Harbin Tarihi anakkale
Gelibolu Askeri Harekt: Seferin Balangcndan 1915 Maysna Kadar, c. I, haz. Metin Mart, stanbul 2005.
Atf Hseyin Bey. Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri:
Hususi Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatralar (1909-1918),
haz. Metin Hlag, stanbul:Tima Yay. Haziran 2010.
Rhodes, Robert James. Gelibolu Harekt, ev. Haluk V.
Saltkgil, stanbul 1965.
Seluk, Mustafa. Hedef ehir stanbul, Emre Yaynlar stanbul 2005.
Stuermer, Harry. Konstantinoplda Savan ki Yl: 19151916, stanbul 2002.
Trkgeldi, Ali Fuat. Grp ittiklerim, Ankara 1984.
Trkiye Kzlay Dernei 73 Yllk Hayat (1877-1949), Ankara, 1950.
Tutel, Eser. Seyr-i Sefain ncesi ve Sonras, letiim Yay., stanbul, 2000
Umar, . Osman. anakkale Savann nemi ve Sonular, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.15, stanbul, 1998.
Yerasimos, Stefanos. stanbul 1914-1923: Kaybolup Giden
Bir Dnyann Bakenti ya da Yal mparatorluklarn Can
ekimesi, ev. Cneyt Akaln, stanbul 1996.
Von Sanders, Liman Trkiyede Be Yl, ev. M. evki Yazman, stanbul 1968.
18
STANBUL MEKTEB/ Prof. Dr. Sadettin KTEN
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
19
ANAKKALE DENZ
SAVALARI
Dr. S. Murad HATP
anakkale Deniz Savanda sadece

Kahraman Nusreti ve 18 Mart
anmsayp kahraman bahriyelilerin
hakkn vermemek, tpk karadaki
muharebeleri kazanmay sadece
birka komutana atfetmek gibi byk
bir hakszlk olacaktr. Mehmetik,
ordunun kahraman askerlerini
cepheye ulatran ve denizalt
tehdidine ramen takviyesini salayan
Osmanl Donanmasnn kahraman
personeliydi.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE DENZ SAVALARI / Dr. S. Murad HATP
anakkale Savalarnda vatan mdafaasnda hayatn kaybeden tm ehitlerimiz ile mezarlar denizler; topraklar tuzlu sular; mezar talar dalgalar ve
kitabeleri beyaz kpkler olan deniz ehitlerimizi rahmet ve kranlarmzla
anyoruz.1
anakkale Deniz Sava denilince oumuzun aklna hemen kahraman
Nusret Mayn Gemisi ve 18 Mart
1915 Deniz Zaferi gelir. Ancak Birinci
Dnya Harbinde anakkale cephesine bakacak olursak SMS Goeben
(Yavuz Sultan Selim) ve SMS Breslau
(Midilli)nun Boazn medhalinden
girmesinden itibaren balayan deniz harekat aralksz 4 yl srmtr.
Osmanl bahriye subaylar zerlerine den grevleri layk- vehile
fedakrca yerine getirmilerdir. anakkale Cephesinin denizden kazanldn vurgulamakla bu fedakr
bahriyelilerimize kar kran ve vefa
borcumuzu bir nebzede olsa yerine
getirebiliriz. Osmanl Bahriyesi sava boyunca, mayn dk harekt,
denizalt savunma harekt, lojistik
nakliyat (cephane nakli, silah nakli, personel takviyesi, yaral nakli),
kara savunma harektn denizden
artma atlarla destekleme, sahil
tabyalarnn gemi toplar ile tehiz
ve batarya personelinin verilmesi,
deniz hava harekt, liman savunma
harekt. Osmanl beinci ordusu
Gelibolu yarmadasn kahramanca savundu. air Mehmet Akifin
anakkale ehitlerine iiri tek kelimeyle harbi her ynyle anlatan
bir mkemmellikte bir eserdir. Bu
muhteem yaptta Mehmetikin
kahramanln layk olduu vgy
msralarda olaanst betimlemiti. O ordunun kahraman askerlerini
cepheye ulatran ve denizalt tehdidine ramen takviyesini salayan
Osmanl Donanmasnn kahraman
personeliydi. Ordu cephanesiz, yiyecek destei olmadan savaamazd.
Bu kstl imknlara ramen ve byk
tehdide ramen bahriye bu grevleri baar ile yerine getirdi. anakkale
Deniz Savanda sadece Kahraman
Nusreti ve 18 Mart anmsayp kahraman bahriyelilerin hakkn verme22
mek, tpk karadaki muharebeleri

kazanmay sadece birka komutana
atfetmek gibi byk bir hakszlk olacaktr.
Savaa Giri
Birinci Dnya Savann balad
gnlerde; ngilizler, tersanelerinde
ina edilmekte olan ve bedeli halk
yardmlar ile pein olarak denen
Sultan Osman 1 ve Readiye adl, Ege
ve Karadenizde g dengesini lehimize evirecek iki Trk sava gemisine el koyduunu aklar. (3 Austos
1914)
Atatrk Kitapl Arivi
Bu durumun halkta byk fkeye neden olmas stanbulda Alman Bykelisi Wangenhaym harekete geirir. ngilizlerin el koyduu zrhllarn
Osmanlda yaratt hayal krkln,
Alman karlar iin kullanmakta hi
vakit kaybetmez. Enver Paann Alman sempatisi ile gelien bu durum,
Osmanlnn Alman tarafna daha
da yaklamas, on binlerce insann
lmyle sonulanan anakkale Savalarna gidiin bir balangc olur.
Almanlar, Akdenizdeki Goeben ve
Breslau zrhllarna derhal stanbula
intikal emri verir. Amiral Wilhelm Anton Souchon komutasndaki bu kruvazrler, Egeyi ngilizlerin takibinde
geerek anakkaleye gelirler. 10
Austos 1914 gn2 Almanyaya ait
Goeben ve Breslau gemilerine Boazdan gei izni verilmesi, Osman-
lnn tarafszln olumsuz ynde etkiler. Bir sre sonra Osmanl Devleti
tarafndan bu gemilerin satn alnd
aklanr. Amiral Souchon komutasndaki filo, Karadenize kar. Bu filonun 29 Ekim 1914 gn Rus limanlarn bombardman etmesi zerine
Osmanl fiilen Birinci Dnya Savana girer.3 ngiliz Akdeniz Filosu ise
bir misilleme olarak 3 Kasm 1914de
Seddlbahir ve Kumkale tabyalarna
ate aar. Seddlbahirde cephaneliin patlamas zerine 5 subay 81 er
ehit olur, 23 er yaralanr.4
anakkale Cephesine Yneli ve
Mterek Deniz Armadasnn
Olumas
Bu arada Avrupada sava srmekte,
Almanya ve tilaf Devletleri arasnda kilitlenen mevzii muharebelerini
aabilme areleri aratrlmaktadr.
Ruslarn glendirilmesi, Almanlar
ile Avusturya-Macaristan iki cepheli
savata ypratabilecektir. Bunun iin
acilen Rus budaynn batya nakli,
Rusyaya da batdan silah ve cephane sevk edilmesi gerekmektedir.
Rusyaya ulamak iin alternatif yollar deerlendirilir ve en uygun yolun
anakkale deniz yolunun kuvvet kullanlarak geilmesi olduuna karar
verilir. Boaz nlerinde konulanan
ngiliz Akdeniz filosunda bulunan
B-11 denizalts Boaza girerek Kepez Sarslardaki Mesudiye Firkateynini torpido ile batrrken bahriyede ilk deniz ehitleri verilmiti.
anakkale Harekt fikrinin babas ve savunucusu durumunda olan
ngiltere Bahriye Bakan Churchillin
abalar sonucunda ngiliz Hkmeti
anakkale Boazna kar giriilecek
harektn planlarn kabul eder.5 18
Ocakta Franszlar plandan haberdar
edilir pastadan payn almak ihtiyac ile Fransz Hkmeti de Amiral
Sackville Cardenin emrine bir filo
gndermeye raz olur. 19 Ocakta
Rusyaya bilgi verilerek, ayn anda
stanbul Boazna kar, Karadenizden bir taarruzu harekta hazr-
lanmalar da istenir. Bu arada Rusya

Askold adl bir kruvazr Baltktan
Ege Denizine yollar ve bu gemi de
Amiral Cardenin gl deniz armadasnn bir paras olur. anakkaleyi
deniz gc ile ama grevi verilen
Amiral Cardenin emrinde, tarihte ilk defa bir araya gelmi toplam
102 paradan oluan dnyann en
byk armadas toplanr. Mttefik
Deniz Kuvvetleri ubat 1915ten itibaren s olarak seilen Yunanistann
Limni Adasna ve Selanik Limanna
gelmeye balarlar.6 Boaz giriindeki
kalelere 5 Kasm 1914de yaplan misilleme bombardmann saymazsak;
Mttefik Deniz Kuvvetleri, Boaza
kar ilk byk harektn 19 ubat
1915te yapar. Bu 18 Mart harektnn adeta provasdr. 25 ubatta ve
daha sonralar da bu harekt tekrarlanr. iddetli bombardmanlardan
elde ettikleri neticeler ve Boaz giriindeki Kumkale ve Seddlbahir tabyalarna yaplan komando harekt
baar iin mitlerini ok arttrmtr.
Meteorolojik tahmin, harektn 18
Mart gn yaplabileceini gsteriyordu. Boaz zorlayan dman
filosunun komutan Amiral Carden
durumdan ok mitliydi, hatta emindi. Nitekim 2 Mart 1915de Amirallik
Birinci Lordu Churchille gnderdii
telgrafta 14 gn sonra stanbuldayz diyordu. Fakat meteorolojik tahminin dnda tahmin edemedikleri
srprizler de vard. Tm masraf Osmanl Donanma Cemiyeti tarafndan
karlanan ve Trk mhendislerince
Hali Takzak Tersanesinde yaplan
son 26 mayn, stanbuldan Selanik
Gemisi ile getirilmi ve Yzb. Hakk
Bey komutasndaki Nusret mayn gemisine yklenmitir. 7-8 Mart 1915
gecesinin afanda, 360 tonluk
Nusret mayn gemisi glkle elde
edilen son 26 mayn, 11. hat olarak
100er metre arayla Mttefik Donanmasnn manevra sahasna, Erenky nlerinde sahile paralel olarak
byk bir gizlilik iinde dkmt.7
Hattn bu ekilde tesis edilmesinde;
dman gemilerinin bombardman
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
sonunda mevki deitirme manevralarn Erenky Koyunda, Karanlk

Limanda yapmalarnn ok iyi deerlendirilmesi etkili olmu ve Mttefik gemilerinin manevra sahasnn
kirletilmesi ile baskn tesiri yaratlmas hedef alnmt. tilaf Devletleri maynlar dkldkten sonraki 10
gn sresince bu yeni mayn hattnn
varlndan haberdar olamamlardr.
Bu maynlar hakknda ngiliz tarihi
Oglander Gelibolu Askeri Harekt
adl eserinde aadaki cmleleri sarf
etmitir.8
Pek msait balam olan gn bu
mehul mayn hattnn o fevkalade ve
ortal krp geiren baars yznden tam bir baarszlkla sona erdi.
Bu 26 maynn deniz savann talihi
zerindeki tesiri llemez.
Churchille ektii telgrafta 14 gn

sonra stanbulda olacan belirten Amiral Cardenin yerine 17 Mart
1915 gn yani harekttan bir gn
nce Amiral John Michael de Robeck
atand. Amiral de Robeck, ertesi gn
komuta edecei armadayla tarihi
bir zafer kazanaca fikri iinde ok
nemli bir frsatn karsna ktn
dnyordu.
23
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
18 Mart 1915 Deniz Zaferi

18 Mart 1915 Perembe sabah,
270.000 ton tutarndaki 247 ar topa
sahip zrhl gemiler armadas, 3 hat
halinde Trk Topu Tabyalarn bombardmana tutarak Boaza girmeye
baladlar. Saat 10:30da filonun en
kuvvetli 4 yeni ngiliz zrhlsndan
oluan birinci gruba verilen hedef,
Boazn en dar yerindeki imenlik
ve Kilitbahir Kalelerinin tahrip edilmesi, Kepez-Soanldere arasnda
mayn kontrol ve temizlik taramasnn desteklenmesi idi. Saat 11:00den
itibaren de Queen Elizabethin 38
cm.lik dev toplar Anadolu Hamidiyesi Tabyas ile imenlik Kalesini hedef alarak atee balad. Bu srada ilk
grupta bulunan ngiliz Agamemnon,
Lord Nelson ve Inlexible Zrhllar da
Rumeli Hamidiyesi ve Kilitbahir Kalesini hedef almt. Fransz Bouvet
Zrhls Dardanos, ngiliz hedef taksimi tamd. Henz hibiri, ate altndaki tabyalarmzn top menzili iinde
deildi.
Amiral de Robeck daha yakn mesafeden ate ama zamannn geldiine inanarak; Fransz Amirali mile
Paul Aimable Guprattee filosunu n
safa geirmesini emretti. Onlar Sufren ve Charlemagne zrhllar izledi.
Fransz filosu biraz daha yaklaarak
atee balad. Artk Mttefik filosu,
Trk toplarnn menzili iine girmiti.
anakkalede bir Osmanl harp gemisinde top talimleri

Atatrk Kitapl Arivi- Sevret Avar Arivi
Saat 12.30da dman ilk kayplarn vermeye balad. Gaulois Zrhls

bir mermi isabetiyle su kesimi yaknndan yara alnca ekilmek zorunda kald ve bir sre sonra da Boaz
azndaki kk bir adaca batankara etti. Ald isabetlerle Inlexible
zrhlsnn ise pruvas hasar grd.9
Agamemnon, Lord Nelson, Albion
ve Fransz Charlemagne zrhllar da
isabet almalarna ramen hasarlar
ok ciddi deildi. Amiral de Robeck,

saat 13:45 sularnda cephane zafiyeti nedeniyle bataryalarmzn ate
younluu azaldndan mayn tarayclarn mayn temizlii ve kontrol
iin ilerlemelerini; nc gruptaki
gemilerin Fransz gemileriyle yer deitirmelerini emretti.
I. ve II. gruptaki gemiler grev deitirmek zere geri ekilip, her
24
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ls.
Queen Elizabeth zrh
ivi
Atatrk Kitapl Ar
zaman yaptklar gibi Anadolu sahillerine, yani Kepez-Erenky tarafna doru dnlerini tamamlarken
saat 13:55de, Fransz zrhls Bouvet,
Nusretin dkt maynlardan birine arparak 630 kiilik personeliyle
bir-iki dakika iinde Boazn sularna
gmld. Sadece 30 kii kurtuldu.10
Saat 15:35te hatta bulunan ngiliz
Irresistable gemisinin pruvasnda bir
mayn, bir-iki dakika sonra da baka bir ngiliz muharebe gemisi olan
Oceann pupasnda dier bir mayn
infilak etti.11 Ortaya kan mayn tehlikesi, muharebenin akn bir anda
deitirmiti. Bu durum Amiral de
Robecki yeni bir karar vermeye zorluyordu. Doru karar; muharebeyi
kesip Boazn dna ekilmekti. Mttefik Donanmasna bu ar
srprizi hazrlayan Yzba Hakk
komutasndaki 360 tonluk kk ve
mtevazi Nusret Gemisi ile onun cesur personeli idi. anakkale Boazn
geip stanbula girmek iin sabrszlananlar, geldikleri gibi deil, elik
devleri ate ve alev ynlar halinde tarihin grd ender perianlk
iinde zafer umutlarn ve gururlarn
anakkalenin sularna gmerek gidiyorlard. Trk Ordusunun zaferiyle
biten gnn bilanosu ard. Mttefiklerin o gne kadar Ganbot diplo-
masisi yoluyla topraklar fethedip zaferler kazandklar armadasndaki 3

ok deerli zrhls batrlm, 4 zrhls
ar yara alm, beraberinde 666 denizci lm 134 denizci yaralanmtr.
Ayrca 7 adet dman mayn tarama
gemisi batrlmtr. Trk tarafnda ise
44 ehit verilmi, bu arada 74 Trk ve
19 Alman yaralanmtr. Elden kan
top says 4tr.
Kara Savalar Esnasnda Deniz
Muharebeleri
Bunun zerine anakkaleyi dorudan denizden geemeyeceini anlayan mttefikler bir kara harekat ile
deniz geiinin karadan emniyetini
salama dncesine yneldiler. Bir
amfibi harekt iin plan ve hazrlk
yapmaya baladlar. Planlanan karma harektnn komutas General Ian
Standish Monteith Hamiltona verildi. Hamiltonun planlarna gre daha
nce stanbulun zaptnda kullanlacak olan ve Msrda bekletilen kara
birlii byle bir harekt iin yeterli
deildi. Fakat Sava Bakan Mareal
Horatio Herbert Kitchener aksi fikirdeydi. Ona gre yarmadadaki Trkler ylesine gszd ki, bir ngiliz
denizalts Boazdan gemeyi baarp Gelibolu nnde ngiliz bayran
dalgalandrsa btn Trkler siper-
lerinden frlayacak ve soluu Bolayrda alacakt. Hamilton, Trk tahkimatn arkadan vuracak, bylece
Anadolu tarafndaki tahkimata hkim
bir blgeyi de elde edecekti. Amfibi
harekt iin anakkalede toplanan
donanma ise, harekt bu defa daha
da gl aralarla, 409 harp gemisi ve 42 ua ile destekleyecekti.12
25 Nisan 1915te balayan bu igal
harekt 9 Ocak 1916 tarihinde son
ngiliz askerinin Seddlbahirden ekilmesi ile baarszlkla neticelendi.13
Gelibolu karmas esnasnda Morto
Limannda ngiliz Kara Kuvvetlerinin
mevzilerde tutunabilmeleri maksadyla ate destei salayan HMS
Goliath, 13 Mays 1915 gecesi saatler
01:10u gsterdii srada Muavenet-i
Milliye gemisi tarafndan torpido hcumuyla batrlmtr. ngiliz Donanmasnn anakkale seferi boyunca
maruz kald en byk felaket HMS
Goliathn bat olmu ve 600den
fazla subay ve er hayatlarn kaybetmitir.14 ngiliz donanmasna dier
bir darbe de Alman U-21 tarafndan
vurulmutur. 25 Mays 1915 gn
Kabatepe aklarnda U-21in ateledii torpido Triumphun bordasnda
patlamtr. Birden yana yatan Triumpha dier gemiler yardma komu,
ancak Triumph sadece 8 dakika ierisinde batmtr. Trk topusu tara25
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
fndan denize dklen denizcilere ve

gemiye ate almamasna ramen
71 ngiliz denizcinin boulduu anlalmtr.
27 Mays 1915 tarihinde ate destei
salamak zere Seddlbahir nlerinde bulunan Majestic Zrhlsnda
06.40da bir patlama olmutur. HMS
Majestic 9 dakika iinde alabora olarak ters bir ekilde dibe oturmutur.
49 ngiliz denizcisi hayatn kaybetmitir.15 Kara harekt boyunca Barbaros ve Turgutreis zrhllarn Eceabattan Kabatepe ve Saroz krfezine
endirekt atlar cephedeki Osmanl
askerlerine byk bir destek salayarak rahat bir nefes aldrmtr.
askerin kullanaca, giyecek, yiyecek,

cephane silah, ara ve malzeme nakli
ihtiyac byk bir deniz yolu nakliyatn da vazgeilmez klyordu. Ordunun baars iin Marmara Denizinin
kontrol altnda tutulmas mutlak
artt. Gelibolu Yarmadasndaki Osmanl kuvvetlerinin her bakmdan ikmalini salayacak nakliyat iin 4 yol
bulunmaktayd;
stanbul-anakkale deniz yolu
stanbul-Bandrma deniz yolu ve

Bandrmadan anakkaleye kara
yolu
Uzunkprye kadar tren ve buradan Kean yolu zerinden Bolayr ve Geliboluya giden yry yolu
Karadan Boazn Anadolu yakasna ve oradan Rumeli yakasna

aktarma yolu. 16
anakkale Cephesine Lojistik

Nakliyat
Osmanl Ordusunda ise; 18 Mart
Deniz Zaferinin kazanlmas dneminde anakkale blgesinde yaklak 30.000 kii toplamndaki bir kara
birlii bulunmaktayd. Cephe komutanlna getirilen Liman Von Sanders komutasnda karada dmann
hazrlklarna paralel olarak byk bir
askeri hazrlk ve eitim yaplmaya
alld. 8,5 ay sren savan sonuna
kadar buraya getirilen asker says
11 kat byyecek ve salanan birlikler 350.000e ulaacakt. Bu kadar
byk asker nakliyatnn yannda o
26
Ancak Osmanl Donanmas btn

gcyle bu nakliyat hatlarna ynelmek imknn kullanamyordu.
nk anakkale kara muharebeleri
srasnda Osmanl Deniz Kuvvetleri,
esas olarak Karadenizde harekt yrtmek zere tertiplenmiti. Kafkas
cephesine personel ve mhimmat
nakli ile gemilerin yaktnn Erelide
takmr yataklarna bal olmas
ve stanbulun bir Rus karmasna
kar korunma mecburiyeti, Karadenizde donanmann harektn zorunlu klyordu. Dolaysyla sadece
bir ksm harp gemisi ile Osmanl
Donanmas, anakkaledeki grevlerini yrtmek durumunda kalmtr.
Buna ek olarak, stanbul-anakkale deniz nakliyatn devam ettirmek
gibi hayati nemi olan bir grevi de
stlenmiti. eitli kaynaklara gre 7
ila 16 tmen kadar asker ile bunlarn malzemesi ve destekleyici lojistik
nakliyat deniz yoluyla yaplm, Geliboludaki kara savunmas iin ok
byk katk salamtr. Aksi takdirde
bu nakliyat, tek tren hattna ve bundan sonra kara bombardman tehdidi altndaki bozuk kara yollarna
ve kan tamaclna dayanacakt.
Eldeki aralarn azl da dnldnde, durum anakkale savunmas iin olduka kritik bir hal alacakt.
Marmaradaki deniz nakliyat ve bu
nakliyatn korunmas maksadyla Karadenizdeki mcadeleden tasarruf
edilen 71 adet muhtelif tipteki gemi
anakkaledeki Deniz Savana katlmtr. stanbul-anakkale ikmal hattnn kesilmesi, 5inci Ordunun harp
gcn kritik bir duruma sokabilecekti. Mttefik kuvvetler tarafndan
da aka bilinen bu nemli nokta,
onlar, denizaltlarn Marmaraya
gndererek bir denizalt harbi yapmaya zorunlu klmt.
Denizalt Harbi
ngiliz mparatorluk Savunma Komitesi iin Haziran 1915 tarihinde
hazrlanan raporda stanbuldan gelen lojistik nakliyatn kesilmesinin
hayatiyeti vurgulanyordu.17 Harekt
esnasnda mayn ve denizalt mnialarna ramen 25 Nisan sabahndan
itibaren ngiliz, Avustralya ve Fransz
denizaltlarnn Marmaraya geme
abalar olmutur. Bunlarn bir ksm
anakkale Boaz sularnda batrlm, bir ksm da teslim alnmtr.
Ancak Marmaraya gemeyi baaran
denizaltlar da kuvvetlerimize ve lojistik nakliyatmza byk kayplar
verdirmitir.18 Alaylar, taburlar, blkler gerek donanma gerekse irket-i Hayriye ve sivil ticaret gemileri
ile cepheye tanyordu. Hatta ngiliz
denizalt komutanlarna batrdklar
gemilerdeki boulan her asker bana birer altn mkfat vaat edilmiti.
E-14 denizaltsnn komutan 5000
altn mkfat almtr. anakkalede
topran stndeki gibi denizin dibinde de azmsanmayacak sayda
ehit verilmitir.
Denizalt hcumlar ile anakkale
savalar srasnda; Osmanl Deniz
Kuvvetlerinin toplam kayb 21.000
ton tutarnda sekiz harp gemisi, Osmanl ticaret filosunun kayb ise toplam 38.000 ton tutarnda buharl ve
200den fazla yelkenli tekne olmutu.
Buna karlk, tilaf Devletleri 4 ngiliz, 3 Fransz ve 1i Avustralya Bahriyesine ait toplam 5018 ton tutarnda
8 denizalt gemisi kaybetmi ve bir
Fransz denizalt gemisi de (390 ton)
Trkler tarafndan ele geirilmiti.19
anakkale Cephesinde Son Deniz
Muharebeleri - Ocak 1918
Birok kaynak Gelibolu Harektnn
9 Ocak 1916 tarihinde Seddlbahirden son mttefik askerin geri
ekilmesi ile tamamlandn belirtmekteyse de, anakkale Boaznda
ve nlerindeki deniz muharebeleri
28 Ocak 1918 tarihine kadar devam
etti. 20 Ocak 1918de Yavuz Sultan

Selim ve Midilli zrhllar Gkeadaya bir akn harektna giriirler.
Gkeadada konulu iki ngiliz kara
bombardman gemisi monitr HMS
M 28 ve HMS Raglan batrrlar ancak dnte iki gemide ngiliz mayn
mnialarna girer ve Midilli hemen
batar.20 Yavuz Sultan Selim, anakkale Boaz nlerine ulamay baarr
ve burada karaya oturarak batmaktan kurtulur.21 ngiliz E-14 denizalts
Yavuzu batrmak iin grevlendirilir
ancak Yavuz, stanbula intikale gemitir. HMS E-14 ise geri intikal seyrinde Kumkale nlerinde sahil topusu tarafndan batrlr. anakkale
deniz muharebelerinin batan son
gemisi olur. 22
Dipnotlar
1
2
3
4
5
6
Yazar tarafndan yazlan anakkale Barbaros Deniz ehitlii giri kitabesi.

In. . Blent, Osmanl Bahriyesi Kronolojisi: XIV-XX Yzyl: 1299-1922 Ankara:
DZ.K.K. Mrk. D. Bk. Basmevi, 2004 s.324
Churchill, Wnston S. - The World Crisis
1911-1918 Thornton Butterworth, London, 1931. S.284
Churchill, s.285
Richard Hough. Former Naval Person:
Churchill and the Wars at Sea London:
Weidenfeld & Nocholson, 1985. S.71
anakkale, Osmanl Devletinin kuruluundan son dnemine kadar olmazsa
olmaz, vazgeilmezi olmutur. Baz ithamlarn aksine Osmanl anakkale savunmasn ilk sraya koymu ve asla ihmal etmemitir. 14. yzylda Orhan Gazi
dneminde impe ve Gelibolu kalelerini
fetheden Osmanl, 15. yzylda Fatih
dneminde Kilitbahir Ve Kala-i Sultaniyeyi ina etti. 17. yzylda Padiah Avc
Mehmed (VI.) zamannda boaz giriine
Kumkale ve Seddlbahir Kaleleri ina
edildi. 19. yzylda Padiah II. Mahmud
tarafndan Boaz ortalarna Mahmudiye
Kaleleri yapld. 19. yzyln ortalarndan
itibaren yelken dneminden buharl teknolojiye gei oldu, yelkenli tahta gemilerin yerlerini zrhl ve stimli gemiler
almaya balad. Silah teknolojisinde de
gelime ile birlikte toplarn menzilleri ve
tesirleri yani tahrip gleri artt. Bu deiim savunma konseptlerine de yansd. Osmanl Devleti bu deiime annda
ayak uydurarak anakkalede Kale savunmasndan Mstahkem Mevki Ve Tabya Dzenine gemitir. Sultan II. Abdlhamid dneminde kaleler mstahkem
tabya haline evrilmi ilaveten Hamidiye
Tabyalar bata olmak zere onlarca tabya ina edilmitir. Bu tabyalar ina edilirken stratejik ngr ile eitilmi topu
personeli iin 1895 yln da anakkale
Kilitbahir Deirmen Burnunda bir Topu
Okulu kurulmutur. Harbin sert rzgrlarnn anakkalede estii esnada Osmanl
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
mparatorluu ise, anakkale Boaz savunma sistemini takviyeye devam eder.

Bu nedenle nce Sahil Bataryalar ve Tabyalar elden geirilir. Bu Bataryalar ile Tabyalar Merkez Tabyalar Seyyar Bataryalar
ve Boaz Girii Tabyalar olmak zere iki
grupta toplanr. Muin-i Zafer, Asar- Tevfik, Mesudiye, Berk-i Satvet ve Erturul
gemilerinden sklen toplardan yeni sahil bataryalar kurulur. Bu bataryalar gemi
topusu ve denizci personel komutasna
verilir.
Nigel Steel - Peter Hart. Gelibolu - Yenilginin Destan. eviren: Mehmet Harmanc Sabah Kitaplar stanbul 1997 s.17,
Ayrca bkz.Layman, Richard D, HMS Ark
Royal 1914-1922, Cross and Cockade,
Volume 14, No. 4, 1987 s.151
Aspinall-Oglander C. F. History of the
Great War Military Operations Gallipoli:
Vol. I William Heinemann (1929)
Nigel Steel - Peter Hart. Gelibolu - Yenilginin Destan. eviren: Mehmet Harmanc Sabah Kitaplar stanbul 1997 s.19
Aspinall-Oglander C. F. History of the
Great War Military Operations Gallipoli:
Vol. I William Heinemann (1929) s.98
Peter Hart. Gelibolu - Yenilginin Destan.
eviren: Mehmet Harmanc Sabah Kitaplar stanbul 1997 s.19
ngilizler mttefiklerinden ve smrgelerinde eitli propagandalarla yeterli asker
mevcudunu toparlamaya alyorlard.
Birlik eitimleri iin skenderiyenin yan
sra Egede Bozcaada ve Limni ileri s
blgeleri olarak kullanlyordu. Bu srada
Yunanllardan karmalarda kullanlacak
filikalar satn alnyor, dier lojistik ihtiyalar tamamlanyordu.
Broadbent, Harvey (2005). Gallipoli: The
Fatal Shore. Camberwell, Victoria: Viking/
Penguin. s.266
Hatip, S. M. (1990). Muavenet-i Milliyenin Harekat anakkale Muharebeleri
75. Yl Armaan. (ATASE, D.) Ankara:
Gnkur. Ss.110-111
Burt, R. A. (1988). British Battleships
18891904. Annapolis, MD: Naval Institute Press. ss. 130131
Ayrca bkz. (ADM.231/14.NID.PR., 1889,
s.58) Baker Paa, (Valentine Baker)
(18271887, ngiliz asll asker. Birleik
Krallk, Osmanl Devleti ve Msr devletleri hizmetinde komutanlk yapt.) 1878 ylnda Bolayr ile Gelibolu arasndaki yolu
amur deryas olarak olarak tarif ederken, toplarn nakledilirken yarya kadar
amura gmldn ve atlarn bunlar
amurdan karabilmek iin ok zorlandklarn belirtmektedir.
(IDC, 1915, s.3).
Compton-Hall, Richard (2004) [1991].
Submarines at War, 191418. Penzance:
Periscope Publishing. s. 140
OConnell, John (2010). Submarine Operational Efectiveness in the 20th Century:
Part One (19001939). New York ss.76-78
Th. Kraus - Karl Dntz. Yavuz Geliyor, Yavuz! Goeben ve Breslau nun (Yavuz ve
Midilli ) Deniz Seferleri. eviren: Mustafa
Haydar Cmb idem Kitap. Ankara
2007 ss.226-227
Gardiner, Robert; Gray, Randal, eds.
(1984). Conways All the Worlds Fighting
Ships: 19061922. Annapolis, Maryland:
Naval Institute Press. s.152
UK National Archive ADM 1/8515/51 Report Loss of Submarine E14
27
ANAKKALE
GELD M?
Soner DEMRSOY
Aratrmac, Tarihi
lk olarak Byk skender devrinde

yaplmaya baland bilinen ve
tarihi seyir iinde byk gelime
kaydeden denizaltlar, Birinci Dnya
Savanda olduka gelimi vaslara
sahip olmulard. Osmanl Devletinin
ald btn nlemlere ramen sava
boyunca Boazdan 15 mttefik
denizalts toplam 27 kez anakkale
Boazna girip kmay baarmtr.
Soldaki Resim: ngiliz B-11 denizalts tarafndan torpillenerek

batrlan Mesudiye Zrhls (Ali Cemal Benim, stanbul Deniz
Mzesi Resim Koleksiyonu, Db. No:1641)
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE GELD M? / Soner DEMRSOY
tilaf Devletleri Birinci Dnya Sava srasnda anakkaleyi

rahatlkla geerek stanbulu igal edeceklerini ve mttefikleri olan Rusyaya yardm ederek ksa srede sava
bitireceklerini dnyorlard. 18 Mart 1915te denizde
aldklar byk hezimetten sonra donanmann geiini
engelleyen bataryalar etkisiz bir hale getirme amacyla kara savalarn balattlar. Gelibolu Yarmadasnda
5. Ordunun btn ihtiyalar deniz yoluyla stanbuldan
temin ediliyordu. Denizyolu sevkiyatnn durdurulmas 5.
Ordunun cephanesiz, askersiz ve yiyeceksiz kalmas manasna geliyordu. Madem Boaz, denizin stnden geilemiyordu o zaman bir de denizin alt denenmeliydi1. Bu
maksatla balatlan harektta 13 Aralk 1914ten 2 Ocak
1916ya kadar 15 dman denizaltsndan 9u 27 kez Boazdan Marmaraya girip kt2.
Mttefik Denizaltlarnn Boaz Geme Denemeleri
ngilterenin en modern denizalts AE-2yi batran Sultanhisar Torpitosu,

(Hseyin Tengz, stanbul Deniz Mzesi Resim Koleksiyonu, Db. No: 2475)
Kara savalar balamadan nce Mttefik Filo Komutan

Amiral de Robeckin emrinde 9 ngiliz ve 4 Fransz denizalts bulunuyordu3. Bu denizaltlar yedek g olarak tilaf
Devletlerince anakkale Boaz nnde demirli bekletiliyordu. Kendilerine verilen grev; Yavuz ve Midilli zrhls
Boazdan karsa onlara hcum etmek ve batrmakt. Alman denizaltlarnn, ngilizlerin en korunakl deniz ss
olan skoyann kuzeyindeki Orkney Adalarnda bulunan
ana deniz slerinden biri olan Scapa Flowa szmas mttefik denizaltlarnn da anakkale Boazn geebilecei
fikrini verdi.
30
Boaz, doal olarak olduka korunaklyd, bunun yannda

eitli harp tedbirleri de alnmt. Denizin stnden Boazn geilmesi imknszd. Geriye bir tek yol kalyordu;
denizin altndan gitmek. En byk sorun ise o zamann
tahrik gc bilinmeyen gemilerin Boaz akntsn yenip,
anakkale ile Kilitbahir arasndaki en dar yerden geebilme ihtimaliydi. tilaf Devletleri anakkalede st ste farkl
istikamete akan iki akntnn varln biliyorlard4. Fakat
bu akntlarn younluklar hakknda bilgi snrlyd. Farkl younluktaki su katmanlar denizaltlarn yzerliklerini
etkileyebilir, karaya oturmalarna ya da suyun stne frlamalarna sebep olabilirdi. Bunu denemek gerekiyordu5.
Bu grev iin ilk olarak B-11 ngiliz denizalts seildi. Mayn demirleme tellerinden korunabilmesi iin ba tarafna
zel bir koruyucu konularak Boaza gnderildi.
B-11 denizalts, 13 Aralk 1915 gn anakkale Boaznn gney methalinden ieri girdi ve kendisini Sarslar
Koyunda demirli Mesudiye Zrhlsnn karsnda buldu.

Saat 11.55 sularnda 800 yarda (1 yarda 0.91 m) kadar
zrhlnn yanna sokuldu ve torpitosunu frlatt. Bir zamanlar Osmanl Bahriyesinin amiral gemisi olan zrhl, infilak
sesinin ardndan yan yatmaya balad. Her ne kadar Mesudiye top ateiyle denizaltya karlk vermek istemise
de gemi 8-10 dakika iinde iskele tarafna alabora oldu ve
gemide 10 subay ve 24 erimiz ehit oldu6.
Kazanlan bu baar daha byk evsal denizaltlarn Boaz geebilecei ve Trk siperlerinin arkasna dolanarak
Marmarada Trk ve Alman gemilerine zarar verebilecei fikrini verdi7. Sava artlar henz tekml aamasnda
olan mehul silahlarn nasl kullanlacan retiyordu.
Boazn gl akntsna da kar koyabilecek teknik bakmdan donanml bir geminin pekl bu grevi baarabilecei ortadayd8. Bu grev iin Fransz denizalts Saphirre uygun grld9.
Geminin kumandan Temen Henri de Fournier, 15 Ocak
Cuma gn saat 06.00-07.00 sularnda Boaz giriinde
dala geti ve bir sre bu vaziyette yol ald. Fournier, mayn hatlarna taklmamak iin 30 metre derinlikte seyretti.
Bu srada denizalt, iskele k tarafndan ve omurgann 280
santim yukarsndan ciddi miktarda su szdrmaya balad.
Tulumbalar ieri giren suyu tahliye etmekte yetersiz kald. Szan suyun kollektrler zerine dklmeye balamas
geminin elektrik aksamnn yeterince iyi almamasna,
gemi ierisinde ar bir grltye ve buhara neden oldu.
Sarslar koyunda su stne kmaya alan Saphire periskop derinliindeyken Ferman gemisi tarafndan fark
edildi. Denizaltnn avlanmas iin sareis gambotu ve Nusret mayn gemisi de mcadeleye dahil oldu10. Tekrar dala
geen gemi 70 metre derinlikte dibe oturdu11. Bu derinlik
fazla olduu iin basncn etkisiyle ieriye daha fazla su
girmeye balad. Kaptan gemiden midini kestikten sonra
mrettebat kurtarmaya karar verdi ve yzeye kt. Dar
kan mrettebat teslim olurken gemi be dakika iinde
batt12. Saphirre bat, Kseburun ile Deirmen Burnu
arasnda oluturulan hattn Anadolu sahilinden yaklak
400 metre mesafede bulunmaktadr.
kinci denemenin baarsz olmas tilaf devletlerinin Boaz geme dncesini deitirmedi. Onlara gre ngilizlerin E snf denizaltlar, gelimi pusulalar ve dier
denizaltlara nazaran daha byk olan bataryalar ile bu
geii baarabilirlerdi. Bunun iin ngilterenin, Avustralya Deniz Kuvvetlerine ait AE-2 isimli denizalts, anakkaleye geldi. Gemi 7 Mart 1915te keif seferine kt13.
Mondros Limannn giriindeki deniz fenerinin yerinin
deitirildii geminin kaptan Stokere bildirilmeyince denizalt kayalara arpt ve ar yara ald14. Tamir iin Malta
filo tamirat ssne gnderildi.
AE-2 yerine Boaz geme grevi E-15 ngiliz denizaltsna verildi. lk defa Boaz gemeye bu denizalt teebbs etti. Gemi 17 Nisan 1915 gn saat 02.20 sularnda
Bozcaadadan anakkale Boaz istikametine hareket etti.
E-15, 02.30da projektrler tarafndan fark edilmemek iin
dala geti fakat akntnn etkisiyle Anadolu sahilindeki
Kepez civarnda karaya vurdu. Bu esnada kule ksm su
yzne km olduundan Osmanl projektrleri tarafndan fark edildi. lk mermi kaptan kulesini tahrip edip
gemi kaptan T. S. Brodieyi hedef ald. kinci merminin de
elektrik dairesine isabet etmesi zerine mrettebat gemiyi terke mecbur oldu. 31 kiilik mrettebattan 24 esir
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Sultanhisarn AE 2yi batrmas,

(Hseyin Hsn Tengz, stanbul Deniz Mzesi Resim Koleksiyonu,
Db. No: 1524)
edildi, geriye kalan gemi kaptan dahil 7 kii kayboldu15.

inde 10 torpido bulunan ve bir ksm su stnde duran
E-15, Trk denizciler tarafndan kurtarlmaya allyordu.
Mttefikler iin yaplacak tek bir i kalyordu; denizaltnn
Trklerin eline gememesi iin kendileri tarafndan batrlmas. Bu grev Yzba Mc Arthur kumandasndaki B-6
denizaltsna verildi. Fakat o vazifesini tamamlayamadan
geri dnmek durumunda kald. Donanmadan yaplan
artma atlarla ve tayyarelerden atlan bombalarla bir
netice elde edilemedi16. Sonuta torpitolarla donatlm
iki piket botu kesin sonucu ald ve E-15 denizalts yine
ngiliz silahlaryla Marmarann serin sularna gmld.
AE-2 Boaz Geiyor

Boazn muhakkak srette geilmesi gerekiyordu. Tamiri
biten AE-2, 25 Nisan 1915te (kara savalarnn balad
gn) anakkale Boazna dald, alt saatlik bir yolculuk
sonrasnda maynl blgeyi atlatt, Trk topu mevzilerinin
nnden geti ve Marmara Denizinde seyre balad. AE2nin Marmaraya ulamasnn ardndan dier denizaltlar
31
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
da Boaza doru yola kmaya balad. AE-2den sonra

ilk gnderilen gemi E-14 denizaltsyd. AE-2 denizalts,
anakkale Boazn geerken gsterdii baary Marmarada gsteremedi. 800 tonluk denizalt daha ilk haftasn
tamamlayamadan 30 Nisan 1915 gn Karaburun yaknlarnda, Geliboludan dnmekte olan Yzb. Rza Bey komutasndaki 97 tonluk Sultanhisar torpitobotuna yakaland.
2,5 saat sren bir mcadelenin ardndan malup olan taraf
Stoker ve mrettebat oldu17. AE-2nin mrettebat esir alnd18. AE-2nin batrlmasyla dman yalnz 800 tonluk bir
silahn yitirmekle kalmad; ayn zamanda anakkaleyi ilk
geen denizalt komutannn tecrbelerinden istifade edemedi. Kara savalarnn balamas arefesinde Geliboluya
lojistik destein kesilmesi fikri de gerekletirilemedi. AE-2
denizalts, tarihte ilk defa anakkale Boaz gibi korunakl
bir yerden ieri giren ve Marmarada Trk donanmas tarafndan batrlan ilk denizalt oldu19. AE-2 denizalts, elimize
gememesi iin kaptan tarafndan sapasalam batrlan
dnyann ender gemilerinden birisidir. Avustralya Deniz
Kuvvetlerine bal, dneminin en modern denizalts, batrlndan 83 yl sonra Karaburunun 6.4 km kuzey batsnda,
72 metrelik derinlikte tespit edildi20.
Sava Hukukunun hlali ve Snrsz Av

E-14 denizalts, 1 Mays 1915te Mrefte-arky arasnda Nurulbahir Gambotunu batrd ve 10 Mays 1915te bir
32
Sultanhisar Torpidobotu ve Mrettebat

(stanbul Deniz Mzesi Resim Koleksiyonu, Db. No: 4197)
muhrip refakatinde anakkaleye personel ve malzeme

gtren Glcemal Vapurunu yaralad. Deniz altndan yol
almt. Artk takviye denizaltlar da gelmeye balamt.
19 Mays 1915te E-11 denizalts E-14ten karakol vazifesini devrald. Sava gittike kzyordu. 18 Mart hezimetinin ardndan kara savalarnda da bir baar gsteremeyen dman, kural dinlemez olmutu. E-11 bordo
numaral denizalt gemisinin kaptan Bnb. Nasmith, 1907
Lahey Szlemesinin denizalt harektna kstlama getiren hkmlerini hie sayarak kaytsz denizalt harbine
balad21. ngiliz denizalts nne kan ne varsa ya imha
etti ya da yaralad22.
ngilizlerin sava hukukuna aykr hareketleri denizlerde
iledikleri sularla snrl kalmad. anakkale Muharebeleri
esnasnda Maydos kasabasn ve o civardaki Hill-i Ahmer
bayra ekmi olan hastaneyi top ateine tuttular. Tayyarelerle sarg yerlerine bomba attlar. Cepheden stanbula
yaral tayan hastane gemilerimize taarruz ettiler. Buna
karlk Harbiye Nezareti hadisenin Amerikan Sefareti
vastasyla protesto edilmesini istedi. Ayrca denizaltlarn hukuk d davranlarnn devam etmesi durumunda
stanbulda bulunan ngiliz ve Fransz esirlerin gemilerle
Geliboluya gnderilmesi dnld23. Btn bu nlemlere ramen tilaf Devletleri faaliyetlerine hz kesmeden
devam etti.
Osmanl Devletinde bu gelimeler olurken B-11 denizaltsnn komutan geldii yoldan tekrar geriye dnd. Marmarada yapt snrsz denizalt harbi, gemi komutan ve
mrettebatna Victoria Cross niann kazandrd24. Binba
Nasmith ilk Marmara grevinde hibir torpitosunu boa
harcamamt. Hazrlad raporunda Yakalanan hedeflerin ounluu kk tekneler, takalar ve mavnalardr.
Torpito gibi pahal, yerine konmas ve ikmali zor bir silahla
batrmaya dememektedir. Bu gibi hedelere kar kullanlmak zere denizaltlara top monte edilmelidir diyordu.
Harp, denizaltlarn nasl kullanlacan retmeye devam
ediyordu. Toplarn monte edilmesiyle beraber denizaltclk teknolojisinde yeni bir a balyordu.
kinci Dnya Savanda da youn olarak kullanlacak olan
denizaltlarn ikinci ana silah olarak toplar yerini ald. Artk denizaltlar sadece deniz ulam aralarna saldrmyorlard. Demiryollarna, kta nakliyat yapan trenlere, karayollarna, kpr, tnel gibi balant noktalarna, ksacas
anakkale ile balant kurulan btn iletiim yollarna
eitli saldrlar dzenliyorlard.
E-11 denizaltsnn Marmaradaki ilk grevinden sonra E-2 ve E-7 Marmaraya gnderildi. E-11, 5 Austos
1915te ikinci; 26 Kasm 1915te nc karakol grevi
iin Marmaraya girdi. E-12, 25 Haziran 1915te birinci ve
21 Eyll 1915te ikinci karakol grevi iin Boaz geti.
Bunun yannda E-20 ve H-1 denizalt gemileri de anakkale Boazn geen mttefik denizaltlardr. Fransz denizaltlar ngiliz denizaltlarndan daha geri seviyedeydi.
Buna ramen Franszlarn da Marmaraya denizalt sokma
teebbs oldu. Bu grevi tek Turquoise adl denizalt baard, fakat bu gemi
de ancak savatan sonra Boazdan dar kabildi. Franszlarn Joule adl gemisi 1 Mays 1915te Yzba Dupetit
Thouars komutasnda Kepez-Havuzlar
arasnda 2A hattndaki mayna arparak
29 mrettebatyla batt. Geminin enkaz
gnmzde 44 metre derinlikte yatmaktadr25. Mariotte adl Fransz denizalts da
26 Temmuz 1915 gn imenlik Kalesi
nnde yakaland, top atei ile batrld ve
31 kiilik mrettebat esir alnd26. Geminin
enkaz uzun yllar imenlik Kalesi yaknnda karada kald. Daha sonra geminin bir
ksm skld. Bir ksm da Narada bir iskelenin altna temel oldu.
Marmaraya girme baars gsteren Turquoise denizalts, Marmaradan dnerken 30
Ekim 1915 gn anakkale Boaznda
Akba nnde dibe oturdu. Mstecip Onbann zamannda mdahalesi ve isabetli
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
top atlaryla gemi, mrettebatyla esir edildi. Gemi de

Mstecip Onba adyla Osmanl Bahriyesine katld. Bu
gemi o kadar ani saldrya urad ki mrettebat ellerindeki
gizli belgeleri bile imha edemedi. Ele geirilen belgeler
arasnda Turquoisenin E-20 ngiliz denizaltsyla randevu
koordinatlar da vard. 5 Kasm gnk bulumaya Turquoise yerine UB-15 Alman denizalts gnderildi ve ngiliz
denizalts batrld. 4 Eyll 1915 gn E-8 denizalts gvenlik iin Boaza gerilen alara takld. Nbette bulunan
motor gambotlarn abalaryla satha kmak zorunda braklan geminin personeli esir alnd.
Osmanl Devletinin Denizaltlara Kar Ald

nlemler
Mttefik denizaltlarnn Mesudiye zrhlsn batrmas Osmanl Devletinin Boazda yeni nlemler almas gerektiini ortaya kard27. lk zamanlar balca engel Boazn
doal olarak korunakl olmas ve denmi olan maynlardan ibaretti. Sava, dmana denizin altndan yol bulup
Marmaraya girmeyi rettii gibi Osmanl Devletine de
denizaltlara kar nlem almay retecekti.
Mesudiyenin batrlmasndan sonra bu gemide grev
yapan personelden 120 kii ile Boazn her iki kysnda
gzetleme postalar kuruldu28. Ayrca Mudanya ve Marmara Adasnn gzetlenmesi iin Galata yatyla stanbul
vapuru, anakkale Boaz iin de Peleng-i Derya ve sareis
gambotlar grevlendirildi. Torpitobot ve gambotlarmza
denizaltlara kar zikzak izerek hareket etmeleri ve onlar
bask altnda tutarak taarruz etmelerine
Turqoise adl Fransz denizaltsn esir eden Mstecip Onba
33
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
imkn vermemeleri talimat verildi. Deniz uaklarndan

denizaltlarn yerlerinin tespit edilmesi iin istifade edilmeye alld. Denizaltlar sadece gemilere saldrmayp
ayn zamanda demiryollar, kprler, fabrikalar, iskele ve
limanlara da saldrdklar iin stratejik noktalara bataryalar
kuruldu. lk zamanlar su st gemilerine gre ayarlanan
maynlar yannda 2, 5, 4, 5,
8, 30 ve 40 metrelik kademeli maynlar dendi.
Mayn hatlarndan szarak
Marmaraya ynelen denizaltlara kar daha uyank
olmak ve daha abuk haberlemeyi salamak iin
Boazn muhtelif noktalarna birer gzetleme postas
yerletirildi29.
byk deime oldu. Bunun sebebi de gelen Alman denizaltsnn gnde iki dev ngiliz zrhlsn Boazn dibine
gndermesiydi.
25 Mays 1915 gn U-21, Kabatepe aklarnda 10 pusluk

toplaryla Trk mevzilerine ate eden Triump muharebe
gemisini ve iki gn sonra da
Mehmetik Feneri aklarnda demirli Majestic muharebe gemisini torpilledi. Bir
zamanlar ngilizlerin Anavatan Filosunun gururu olan
koca gemi 7 dakika iinde
denizin dibine gmld31.
Bu iki geminin batrlmas
Trk tarafn byk nisbette rahatlatt. tilaf Devletleri
muhripten daha byk geDman denizaltlarn Marmilerini Mondros Limanna
maraya geirmemenin en
geri ektiler. Gemiler kara
ksa ve kestirme yolu hi
savalar srasnda uurulan
phesiz Boazn alarla
balonlarn verdii koordikapatlmas ve buralarda
natlara artma at yapyor,
bulundurulacak karakol gekara birliklerini deniz atlamileriyle denizaltlar tahrip
ryla destekliyorlard. Artk
etmekti. Bunun iin ilk olatilaf donanmas Ege Denirak ubat 1915te Boaz,
zinde istedii gibi dolaaE-11 Denizalts tarafndan batrlan Barbaros Hayreddin Zrhls.
balk a kuvvetinde hafif
myordu. Queen Elizabeth
alarla kapatld. Bu alar 5
gibi devrin en yeni muharemetre yksekliinde ve 47 ila 50 metre uzunluundayd.
be gemisi, denizalt tehdidine kar limana geri arld.
Alarn yksekliini arttrmak iin 5 a birbirine ekleniyor
anakkale muharebeleri srasnda Alman denizaltlar Ege,
ve bu surette 20 metreye kadar karlabiliyordu. Salam
Marmara Denizi ve Karadenizde harekt yapmak zere
olmas iin de alar drt kat yaplyordu. Bu alarn de5 botluk bir filotilla halinde tekilatland. U-21 filotillann
nizaltlar durdurmaya yetecek kadar salam olmadnn
komutan idi. Bu filotilladan UC-13 Karadenizde kaybolanlalmas fazla uzun srmedi. Bu sefer Boaz daha kaln
du. U-21in arzalar artt iin Cattaroya geri dnd.
alarla kapatld. Karaya bataryalar kuruldu. Ildaklarla
her gece Boaz tarand.
24 Mays 1915te talyann tilaf Devletlerinin yannda sa-
Alman Denizaltlar anakkale nlerinde

Birinci Dnya Savandan nce ve sava srasnda Osmanl Devletinin Avrupal devletler ve Amerikadan denizalt alma teebbsleri oldu, fakat bu konuda somut
bir gelime olmad. Dolaysyla Mttefik denizaltlar anakkale Boazndan Marmaraya girerken Osmanlnn
elinde kendine ait bir denizalts yoktu. Mttefikimiz olan
Avusturyadan denizalt gemisi alma teebbsmz de
sonusuz kald. Bu durumda tek midimiz Alman denizaltlaryd. Bu amala dnemin Bahriye Nazr Cemal Paa,
4 Ekim 1915te Sadaret makamna gnderdii yazda
Almanyadan satn alnacak iki denizaltnn Trk sularnda kullanlmasnn faydal olacan belirtiyordu30. Bunun
iin ilk Yzb. Otto Hersing komutasndaki U-21 denizalts
anakkaleye geldi. U-21in gelmesiyle gler dengesinde
34
vaa girmesiyle Alman denizaltlarna yeni hedeler kt.

Bu nedenle anakkale muharebelerinden sonra denizaltlarn harp sahas Akdenize kaydrld32.
Denizalt Savalarnn Sonular

lk olarak Byk skender devrinde yaplmaya baland bilinen ve tarihi seyir iinde byk gelime kaydeden
denizaltlar, Birinci Dnya Savanda olduka gelimi vaslara sahip olmulard. Osmanl Devletinin ald btn
nlemlere ramen sava boyunca Boazdan 15 mttefik
denizalts toplam 27 kez anakkale Boazna girip kmay baard. Denizalt harektnda 1914 ila 1916 yllar
asndaki kayp bilanomuz:
Mesudiye Frkateyni, Barbaros Zrhls, Yarhisar Muhribi,
Peleng-i Derya Vapuru, Nurlbahir ve Sakz Gambotlar,
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
burgaz
anbul Kemer
lunan
1993 ylnda st
y sahilinde bu
K
r
na
p
Ak
i
k
.li
m
Blges
16
n
sn
denizalt
UB-46 Alman
.
ba ksm
Samsun Mayn Gemisi, Nara Vapuru, Bandrma Vapuru,

Tecelli Vapuru, Ceyhun Vapuru, Halep Vapuru, Peyk-i evket Torpito Kruvazr, sfahan Vapuru, Halep ve Teneds
Vapurlar, Gelibolu Vapuru, Bosphorus vapuru, Leonida
vapuru, 40 ve 41 numaral irket-i Hayriye Vapurlar, 1
nolu Hali Vapuru, Blbl Vapuru, Biga Vapuru, Hayrullah
Vapuru, Kesendra Vapuru, Mahmut evket Paa Gemisi,
Aydn Reis Gambotu, Hanefiya ve Plevne Vapuru bata
olmak zere 38.000 ton tutarnda 31 ticaret gemimizi batrdlar. Bunun yannda 200den fazla yelkenli ve mavnay
tahrip veya imha ettiler.
Buna karlk tilaf Devletlerinin de kayplar ard. Harekt
srasnda 5 ngiliz, 3 Fransz ve 1 de Avustralya denizalts
olmak zere toplam 5818 ton tutarnda 9 denizalt batrld ve Turquoise adl Fransz denizalt gemisi esir alnd33.
Deniz stnden ve karadan ilerleyemeyen dman suyun
derinliklerinden yol bulup Marmaraya girebildi. Fakat asl
vazifeleri olan Beinci Ordunun stanbul ile olan irtibatn
kesemediler. Boazdan ilk geen AE-2 denizalts Marmara Denizinde ilk sancak atnda Trklerden kimse teslim
olmad. Zaman zaman anakkale ile irtibatmz kesintiye
urasa da tamamen durmad. Alnan tedbirlerle dman
tam olarak durdurulamasa da hz kesildi. Zaten Osmanl
Devleti denizalt tehlikesine kar denizden ulamn durdurup kara ulamna arlk verseydi, tilaf Devletlerinin
anakkaleden elleri bo gittiklerini gremezdi.
anakkale muharebeleri
srasnda Alman denizaltlar
Ege, Marmara Denizi ve
Karadenizde harekt yapmak
zere 5 botluk bir filotilla
halinde tekilatlanmtr.
Dipnotlar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Mustafa Seluk, Hedef ehir stanbul anakkale Geildi mi?, stanbul 2005.
Soner Demirsoy, anakkale Denizalt Savalar, Osmanlnn Son
Kilidi anakkale Tek Kitap, (Ed. Soner Demirsoy-Kasm Hzl), stanbul 2014, s. 21-40.
Mustafa Seluk, a.g.e. s. 112
Ouz Otay, Efendi Kaptan Kurtar Bizi: Mesudiye Zrhls Osmanlnn
Son 40 Ylnn Tan (1874 1914), stanbul 2005, s. 200.
etinkaya Apatay, anakkale Muharebelerinde Denizalt Harekt, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 37, Mart 1988, s. 53.
ATASE, BDH. KL. 101 D. 496, F. 2-2; Ouz Otay, a.g.e. s. 220; etinkaya Apatay, a.g.m. s. 53.
Orhan Bayrak, anakkale Savalar, stanbul 2005, s. 83; Mustafa
Seluk, a.g.e. s. 112;
Soner Demirsoy, anakkalede Denizalt Savalar, Yedikta Dergisi, Say 7, Mart 2009, s. 42-47.
Kemal Ko, I. Dnya Savanda anakkale Boaz ve Marmarada
Denizalt Muharebeleri, MSGS, Yaynlanmam Y.L. Tezi, stanbul
2012, s. 114.
DMA, FAB., D. No. 171, 1.
DMA, FAB., D. No: 171, 13.
DMA, FAB., D. No. 171, 13.
Kemal Ko, a.g.t., s. 121.
Fred & Elizabeth Brenchley, Gelibolu karmasnn Yapld Gn
Avustralyann anakkale Boazna Yat Cesur Saldr: Stokern
Denizalts, (terc. Pervin Yankkaya), stanbul 2003, s. 73.
ATASE, BDH.KL., 4669, D., H-14, F., 1-14.
ATASE, BDH.KL. 4669, D. H14, F. 1-14a.
Sultanhisar Destan, (Anlatan: Sultanhisar Svarisi Ali Rza Kaptan), Yllarboyu Tarih Dergisi, VIII/4 (Nisan 1982), s. 6364.
BOA, HR. SYS, 2323/1; Fred & Elizabeth Brenchley, a.g.e. s.129
Ayhan Yksel, anakkale Savalarnda Sultanhisar Torpidosu,
Muvenet-i Milliye Muhribi: Mrettebt ve Faaliyetleri, anakkale
Savalar Tarihi Citl IV. stanbul 2008, s. 2060.
Sava Karaka, Yakn Tarih ncelemeleri -1 anakkale Sava, stanbul 2006, s. 140.
etinkaya Apatay, a.g.m. s. 54.
BOA. DH. EUM. VRK. 25/25.
BOA. HR. SYS. 2179/3.
Sava Karaka, a.g.e. s. 140.
BOA. HR. MA. 1136/64.
Saim Besbelli, (1914 1918) anakkalede Trk Bahriyesi, Ankara
1959, s. 17 (424 sayl Donanma Dergisi ekidir)
I. Dnya Harbinde Trk Harbi, C. VIII, Ankara 1976. s. 270.
Nurcan Bal, Trk Deniz Harp Tarihinde z Brakan Gemiler, Olaylar
ve ahslar, Marmarada Denizalt Av Sultanhisar ve Stokerin Denizalts AE 2, Piri Reis Aratrma Merkezi, stanbul 2006, s. 49.
BOA, HR. SYS. 2107-4.
BOA. HR. MA. 1155/72.
35
ANAKKALE 1915
VATKAN GZL ARV
BELGELER IIINDA
FRANK COFFEE VAKASI
Dr. Rinaldo MARMARA
Trkiye Katolik Ruhani Reisler Kurulu Basn Szcs ve
Kltr Ateesi
Blent GNAL
Gazeteci-Yazar
I. Dnya Savann 100nc

yldnmnde, Vatikan Gizli Ariv
belgelerinin nda anakkale
Savann insan ynn belirtmek
istedik. Bu konuda yaynlanmam
Vatikan Gizli Arivleri, Trk halknn
sava zamannda bile dmanlarna
kar sergiledii yce durua bir vg
niteliindedir. Trk halknn, 1915teki
o mthi anakkale Savanda
atmalar srerken, dman
askerlerinin mezarlarn koruma
kayglar ve niyetleri kaydedilmeye
deer. Bu, sava esnasnda vuku bulan
bir insanlk dersidir.
Kraliyet gemisi Londrada, Avustralyallar ve

Mavi Ceketliler
Savanda atmalar srerken,

dman askerlerinin mezarlarn
koruma kayglar ve niyetleri kaydedilmeye deer. Bu, sava esnasnda vuku bulan bir insanlk
dersidir.
anakkale Sava tarihe birok ynyle geti. Ama tarihilerin zerinde hemfikir olduu konularn banda anakkale Savann dnyann
gelmi gemi en centilmen savalarndan biri olduu geliyor.
Birinci Dnya Savann 100nc
yldnmnde, Vatikan Gizli Ariv
belgelerinin nda anakkale Savann insan ynn belirtmek
istedik. Bu konuda yaynlanmam
Vatikan Gizli Arivleri, Trk halknn
sava zamannda bile dmanlarna kar sergiledii yce durua
bir vg niteliindedir. Trk halknn, 1915teki o mthi anakkale
Kayp asker aileleri, len yaknlarnn mezarlarnn bulunduu yerler hakknda bilgi edinmek iin
Papa XV. Benotn aracl ile Trkiyedeki gayr resmi temsilcisi Monsenyr Dolciye bavurmaktaydlar.
Enver Paa, yksek grevinin sonu
gelmez meguliyetlerine ramen
harbin balangcndan itibaren, bu
pek kutsal mezarlara gereken saygnn gsterilmesi iin generallerine
talimat verir.
anakkale Savann bilinmeyen bir
ynyd ngiliz, Fransz ve Avustralyal askerlerin mezar yerlerinin
bulunmas ve korunmasna ynelik
verilen uralar. Papa XV. Benotun
araclyla Osmanl Devletinin en
st kademeleriyle balant kurulmu; len Hristiyan askerlerinin
mezar yerlerine dini semboller konulmas, yine mezar yerlerinin plan-
larnn kartlp fotoralanmas

istenmiti. Ancak unutulmamas gereken bir detay var. O da bu isteklerin
talep edildii, Osmanl Devletince
de karlk grd o gnlerde, sava btn hzyla devam ediyordu.
Sava bitmi olsa, bar anlamalar
yrrlkte olsa, bu talepler sradan
karlanabilirdi. Oysa bu yazmalarn
byk ounluunun yapld gnlerde anakkalede top sesleri eksik
olmuyor; hemen her gn binlerce
asker ald bir kurun yaras ya da
vcuduna isabet eden bir arapnel
paras nedeniyle son nefesini verip,
topraa dyordu. Mektup trafii
yllar srd.
Papa XV. Benot bu konuyla ilgili Kardinal Gasparriyi grevlendirmiti.
Ayrca Vatikanda, anakkalede kayp
ve muhtemelen Trkiyede esir olan
Fransz, ngiliz ve Anzak askerlerinin
listelerini tutmak iin Harp Esirleri
stihbarat Geici Brosu kurulmutu. Kardinal Gasparri, kendilerine
gelen tm talepleri Vatikan stanbul
Temsilcisi Monsenyr Angelo Maria
Dolciye iletiyordu. Mektup trafii bu
ekilde yrtlyordu. Monsenyr
Gully Ravine (Zgn Dere) blgesi, Eyll 1915
38
ANAKKALE 1915 VATKAN GZL ARV BELGELER IIINDA FRANK COFFEE VAKASI / Dr. Rinaldo MARMARA - Blent GNAL
Dolci ise zellikle Harp Esirleri stihbarat Geici Brosundan kendisine

iletilen bu talepleri karlayabilmek
iin Osmanl Hkmeti ile yakn ilikiler kurmu; zellikle de mezar yerlerinin korunmas iin Harbiye Nazr
Enver Paa ile grmt.
Enver Paa ise Vatikann mezarlarn
korunmas hakkndaki endielerine
duyarllk gstermi; harbin bandan itibaren bu mezarlara sayg gsterilmesi iin gereken tm emirleri
vermiti. Hatta sz konusu blgeye
gidip mezarlar bizzat gzden geirebilsin diye Monsenyr Dolcinin
emrine bir grup asker vermeyi dahi
teklif etmiti. Enver Paa bylece,
Papa XV. Benotun ricas zerine,
anakkalede len askerlerin mezarlarn ok zel bir ekilde kendi yk-
nda taraf olan btn hkmetlere

hatta ailelere gndermiti. Papann
bu abas da hkmetler nezdinde
byk taktirle karlanmt.
Savalarn grnmez yzyd mezarlklar sorunu. Birinci Dnya Sava boyunca, hatta sonrasnda Vatikan-stanbul-anakkale geninde
yaanan mektup trafiinin ana konularndan biri yaamn yitiren askerlerin mezarlaryd. tilaf glerine
mensup on binlerce asker evlerinden binlerce kilometre uzaklkta
yabanc topraklarda son nefeslerini
vermilerdi. anakkalede olunu
kaybeden Fransz acl bir annenin
de Avustralyal bir babann da tek
tesellisi evlatlarnn mezarlarnn bu-
yer almamaktayd. Bu nedenle verilen aklamalar, ou zaman anlalmaktan uzakt. Mezarlklarn harp
sahasnda bulunduklarn ve mezarlarn listeleri ile konumlarn belirten
planlar talep etmenin Osmanl askeri yetkililerinde stratejik sorunlara yol
atn zellikle dikkate almak gerekir. Buna ramen Monsenyr Dolci
araclyla Vatikandan gelen ricalar
geri evrilmemeye allyordu.
Frank Cofee Vakas
sek himayesine alm; acl ailelerin

yreini bir nebze rahatlatmak iin
Monsenyr Dolciye anakkalede
bulunan btn mezarlarn fotoraflarnn kopyalarn hediye etmiti.
Papa, Enver Paann yapt bu byk
jestten ok etkilenmiti. Enver Paann emriyle verilen ve kendilerine
ulaan tm mezarlk bilgi ve fotoraflarnn kopyalarn anakkale Sava-
lunmas, mmknse de korunmasyd. Ancak bazen iyi niyet de yeterli

olmuyordu. Yabanc askerlerin mezar yerlerinin bulunmasnda bin bir
sorunla karlalyordu.
Her eyden nce, Avustralyallarn
Gelibolu yarmadas zerinde savatklar arazi olduka geniti; dahas Lonesome Pine, Browns Dip,
Walkers Ridge gibi isimlendirmeler
ngilizlerin icadyd. ngiliz haritalarnn dnda bu isimler hibir haritada
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Frank Cofee
Tm bu mektup ve yazma trafii

iinde gen bir Anzak temenin hikayesi dikkat ekiyordu: Frank Matthew Cofee. Bu yle bir hikayeydi
ki, savan hem ac hem de insan
ynlerini sinematografik bir tatla anlatyordu. te tm tarihi gereklerin
tankl ve Vatikan Gizli Arivlerinde
yer alan belgeler nda, ok arpc
bir yaam hikayesinin, Frank M. Coffeenin hikayesinin kapsn aralyoruz.
Frank Matthew Cofee, 11 Nisan
1887de dnyaya gelmiti. Zengin
bir Avustralyal yaync olan babas
Frank Cofee ile ayn ad tad iin
Junior Frank olarak anlyordu. Amerika Birleik Devletlerindeki Kentucky ve Stanford niversitelerinde
hem gazetecilik hem de mhendislik okumutu. Birinci Dnya Sava
patladnda Sidneydeydi; gazete39
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lere yansyan haberler, Sidneydeki caddeler, sokaklara

aslan askere aran afiler
kannn kaynamasna yetmiti de artmt bile. Evet,
askere gnll olarak yazlmalyd. Bu dncesini
ilk olarak kendinden 5 ya
byk aabeyi Jacke at.
Jack de kardeiyle ayn
duygular paylayordu.
Ertesi gn her iki kardein ad da Birinci Dnya
Savana katlacak gnll askerler
arasnda yazyordu. Aldklar bu kararla ilgili anne ve babalarnn nasl
bir tepki gsterdiini bilmiyoruz
ama tahmin etmek zor deil. ocuklarnn evlerinden binlerce kilometre
uzaklara hem de savamak iin gitmesi hibir anne babann kolay kolay kabullenebilecei bir durum deil. htimaldir ki, hem Frank hem de
Jack anne ve babasnn itirazlarna
Frank M. Cofeenin
mezarnn bulunmasna
ynelik yazmalar tam
4 yl srd, koskoca 4
yl! Sava bittikten sonra
bile bu kayp mezarn
aranmasna devam
ediliyordu. Her trl
bilgi krntsnn stne
gidiliyor, alan almas
yaplyor, gen astemenin
mezar aranyordu.
X Beach (kiz Koyu) civarnda

shhiyeci subaylar iin dzenlenm
i
istirahat ve toplant odas. Masa
nn
solunda Kralliyet Deniz Tmeninde
n
Rahip Hallding oturuyor.
ramen Avustralya ordusuna katlmlard. Her ikisi de astemendi. Ve

kaderin garip bir cilvesi olsa gerek
her iki karde de ayn cephede grevlendirilmiti: anakkalede!
anakkalede mttefik gleri tahmin
etmedikleri bir direnle karlayordu. anakkale geilmez dedirten
gnler yaanyordu. Geceler gndze, gndzler geceye karmt.
Kanl arpmalar nedeniyle her gn
binlerce asker topraa dyordu.
Ve 19 Kasm 1915te Frank M. Coffee kalbine isabet eden bir arapnel
paras nedeniyle 28 yanda yaama
veda etti. Ancak onun hikayesi lmyle bitmedi, aksine balad...
Ko
Suvla
40
y und
a sle
me
Astemen Frank M.
Coffeenin lm haberi binlerce kilometre
uzaklkta bulunan Sidneydeki evine ulamt. Ac haberi alan baba
Frank Cofeenin artk
tek bir amac vard; olu
Frank M. Cofeenin mezarn buldurup, Sidneye
getirtmek. Ama sava
hala olanca hzyla devam ediyordu. anakkale Boaznn
masmavi sular kan kzla boyanmt. Cepheden top atlar, silah sesleri
eksik olmuyordu. Byle bir ortamda
kim bir Anzak askerinin mezaryla
ilgilebilir, binlerce kimsesiz mezarlk
arasnda Frank M. Cofeenin mezarn bulabilirdi? Baba Frank Cofee
yine de kararlyd. Olunun mezarn bulmal, onu doduu topraklara
Sidneye getirmeliydi. Katolik Kilisesine yapt balarla tannan Baba
Frank Cofee areyi bir umut diyerek Vatikann Sidney Temsilciliine
bavurmakta bulmutu.
Sidney Vatikan Temsilcilii, acl babann isteini gerekletirmenin ne
kadar zor olduunun farkndayd.
Ama bir ey yapmalydlar. Sidney
Vatikan Temsilcilii, astemen Frank
M. Cofeenin mezarnn bulunabilmesi iin Vatikana mektup gnderdi.
Mektupta, Baba Frank Cofeenin talebini iletiyorlard. Baba Cofee, hem
olunun mezarnn bulunmasn
hem de olunu doduu topraklara
gtrmek istiyordu. Vatikan Devlet
Sekreteri Kardinal Pietro Gasparri
anakkale Savandaki kayp mezarlarla ilgili tm bavurularda olduu
gibi, bu talebi de Vatikan stanbul
Temsilcisi Monsenyr Angelo Maria Dolciye iletmiti. Ve Sidney-Vatikan-stanbul- anakkale arasnda
astemen Frank M. Cofeenin mezarnn bulunmasna ynelik yazmalar tam 4 yl srd, koskoca 4 yl!
Sava bittikten sonra bile bu kayp
mezarn aranmasna devam ediliyordu. Her trl

bilgi krntsnn stne gidiliyor, alan almas
yaplyor, gen astemenin mezar aranyordu.
Nihayet, 4 yln sonunda Sidneye Baba Frank
Cofeenin yreinin bir nebze olsun rahatlatan
haber ulat: Olunuz Frank M. Cofeenin mezar bulunmutur. Olunun naan doduu
topraklara gtrmek isteyen baba Frank Coffee bu fikrinden vazgemiti. Vatikan Sidney
Temsilciliine yazd teekkr mektubunda yle diyordu: (...) Naan kalntlarnn
Browns Dip Mezarlndaki Frankn Avustralyal asker arkadalarnn yannda kalmasn arzu ettiimizi bildireceim. Eminim ki,
kendisine bu konuda fikri sorulabilse onun
da arzusu ayn olurdu.
Frank M. Cofee vakas bir baka soruyu
da akllara getiriyor. Mustafa Kemal Atatrk, Frank Cofee vakasndan haberdar
myd? Acaba o da tm bu yazmalara,
gen temenin mezarnn bulunmas
almalarna tanklk etmi miydi? Bu
soruyu sorduktan sonra, Atatrkn 18
Mart 1934 ylndaki anakkale Zaferi
Trenlerine gnderdii mesaj tekrar
hatrlamakta yarar var. Atatrk o nl
mesajnda yle diyordu: Bu memleketin topraklar stnde kanlarn
dken kahramanlar; burada dost bir
vatann barnda bulunuyorsunuz.
Huzur ve bar iinde uyuyun. Sizler
Mehmetikler ile yan yana, koyun
koyunasnz. Uzak diyarlardan evlatlarn bu savaa gnderen analar, gz yalarnz dindiriniz. Evlatlarnz, bizim barmzdadr. Onlar
bu topraklarda canlarn verdikten
sonra artk bizim ocuklarmz olmulardr.
Evet, Mustafa Kemal Atatrk belki de Frank M. Cofee olayndan
haberdard. yle olmasa bile
Frank M. Cofee benzeri olaylara tanklk ettii iin 1934 ylnda bu ok nemli mesaj yaynlam olabilir. nk Frank
M. Cofee vakas tm belgeler nda incelendiinde
Atatrkn o szlerinin anlaSuvla Ko
m bir kat daha artyor.
yun
anakka
len
Seddlbah in tahliyesi arifes
inde Gen
ir Kalesi av
eral Brula
lusundak
d ve Gen
i hatra fo
eral H
toraf, 1
Ocak 1916 .E. Street ile Kurm
ay hey
Anafar ta
da mavn
alardan in
en birlikle
lar Kuman
dan Miral
ay Must af
a Kemal ve
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
etinin
maiyeti
41
ANAKKALE SAVA
HARTALARI
rfan DADELEN
Nadir Eserler Uzman
anakkale muzaferiyetiyle
nihayetlenen savan zerinden 100
yl geti. Bu zaman zarf ierisinde
anakkale Savalar ile alakal on
binlerce kitap yaynland. Btn
ynleri ile anlatlmaya, yazlmaya
baland. Tarihi nemi, Birinci Dnya
Savandaki yeri, savaanlarn
anlar, harp cerideleri, cepheden
gnderilen ve cepheye gnderilen
mektuplar Tm bunlarn mtemmimi
mesabesinde olan bir de haritalar
vardr ki yazlan tm bu bilgileri
anlamlandran hatta delillendiren nik
belgelerdir. Bu haritalardan birka
nda anakkale savalarn farkl bir
bak as ile ele alacaz.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE SAVA HARTALARI / rfan DADELEN
Harita:1
anakkale Boaz Haritas
I. Dnya Savann en nemli

cephelerinden biri olan anakkale Cephesinde ubat
1915te balayan atmalar
18 Mart 1915te en iddetli
deniz savalar ile devam etmitir. Netice itibariyle anakkale muzaferiyetiyle nihayetlenen savan zerinden 100 yl
geti. Bu zaman zarf ierisinde
anakkale Savalar ile alakal on
binlerce kitap yaynland. Btn
ynleri ile anlatlmaya, yazlmaya
baland. Tarihi nemi, Birinci Dnya Savandaki yeri, savaanlarn
anlar, harp cerideleri, cepheden
gnderilen ve cepheye gnderilen
mektuplar
Tm bunlarn mtemmimi mesabesinde olan bir de haritalar vardr ki
yazlan tm bu bilgileri anlamlandran hatta delillendiren nik belgelerdir. Bu haritalardan birka nda
anakkale savalarn farkl bir bak
as ile ele alacaz.
44
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Harita:2
Yukardaki harita: 11.01.1332 tarihinde Yirmi Beinci Frka ile taht- emrinde bulunan ynoz mfrezesinin
vazul-ceyleri ve kezlik frka taht- emrinde bulunan Bolayr Ar Topu Alayna mensup bil-cmle ar toplarn
cins, adet ve mevzilerini mir krokidir. 1: 157.500 metre
mikyasnda olan haritann iaret-i mahsusasnda 15lik L
40 tlnde top, 15lik L 21 tlnde top, 9luk di krupp,
7,8lik ateli top, 5,7lik seri ateli top, Svari Muhabere
Postas, Muhabere atllar, Piyade postas, On kilik santral,

Onluk santlar, Drtl santral, Adi Telefon Merkezi, Sahra
Telefon Merkezi, Hudut istikameti ve kablolar gsterilmektedir. Ayrca harita zerinde yeil ile yazlan yerlerde
tahtel-bahre kar konulandrlan toplarn adedini ve konumunu belirtmekte. Yirmi Beinci Frkann harekat alan,
Bursa Seyyar Jandarma Taburu ile ynoz Sahil Jandarma
Bl Mntkasn gstermektedir. (Harita: 2)
Haritann iaret-i mahsusasnda Tabur Merkezi,

Alay Merkezi, Muhabere Postalar, Sarg Mahalleri, Bir Sra Kpr Alan, ki Sra Kpr Alan, Tel
rgs gibi alanlar iaretlenmitir. Ayrca harita
zerinde 12. Blkte Yedinci Onba Mustafa
erke yazmaktadr.
Haritada Kirte Muharebelerinin yapld alan gstermektedir. Birinci Kirte Muharebesi 28
Nisan 1915, kinci Kirte Muharebesi 6-8 Mays
1915, nc Kirte Muharebesi 4-6 Haziran
1915 tarihlerinde yaplmtr. Kirte Muharebelerinde ngiliz ve Franszlarn kayb bizden
daha fazla olmu ve burada kazandmz baarlar ile Savunma hatt korunmu, belli bir
mddet de rahatlama olmutur. (Harita: 3)
Harita:3
mbas. Yzb
5,6 arapnel Bo
a Bekir Efend
i.
45
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Harita: 4
Kilitbahir ve Kirte arasndaki kinci ve nc Mdafaa hatlarn gstermektedir. (Harita: 4)

Kanldere, Kirte deresi ve Altepe arasn gsteren
haritann lejantnda; Dman siperleri, Birinci hat siperleri, Mdafaa Tertibat Bulunan ikinci ve nc
hat siperleri, Tamire muhta siperler, Tabur merkezleri, Adi Karargahlar, Sarg merkezleri gsterilmektedir. (Harita: 5)
Harita: 5
46
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
anakkale Boaznn Garbi Ksm haritas: Bu haritada iaret-i mahsusa

olmayp Eceabad, Bigal Ky, Kuruca Dere (Kocadere), Arburnu arasnda frkalarn konumu yer almaktadr.
zellikle Kuruca Dere mevkiinde bir
hastane yer almakla birlikte burada
ar hastalarn tedavisi yrtlmekteydi. Batabip Tatar smet Beyin
gayretleri ile dzenli bir hastane
oluturulmu ve buray ziyaret eden
Liman Von Sanders Paa hastaneyi altn madalya ile dllendirmi.
Bugn burada isimleri tespit edilen
1354 nefer iin bir ehitlik yer almaktadr. (Harita: 6)
Harita: 6
Harita: 7
Anafarta-i Sagir haritas: Anafarta-i Sagir ile

Muarz Krfezi arasndaki ordunun durumunu gsterir haritadr. Erkan- Harbiye-i Umumiyenin basm olduu bu harita zerine elle
yazlm olarak, ordunun hareket kabiliyetini
gsterir iaretler yer almaktadr. Kyler, dalar,
tepeler, dereler ve emelerin yerleri belirtilmi, eykselti erileri ile de yksekliklerin hesaplanmas amalanmtr. (Harita: 7)
47
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Harita: 8
1: 50.000 lekli haritada Kumkale, Odun skelesi, Kemikli, Karanlk Liman arasndaki askeri hareketlilii gstermektedir.
143 Alay ile muhtelif tabur ve blklerin vaziyeti belirtilmektedir. (Harita: 8)
Bu harita rneklerini oaltmak ve eitlendirmek mmkndr. Kitaplarda yazlanlar haritalar zerinde okumak keyili bir
alma. Belgeler ve haritalar gn yzne ktka anakkale Savalarnn topografik tarihini yazmak mmkn olacaktr.
48
STANBUL MEKTEB/ Prof. Dr. Sadettin KTEN
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
49
MEHMET NYAZ LE
ANAKKALE SAVAININ
100. YILI ZERNE
Syleen ve Fotoralayan:
Fatih DALGALI
z yanmaynca gz yanmazm. Cier

yanacak ki, gz de yansn.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
MEHMET NYAZ LE ANAKKALE SAVAININ 100. YILI ZERNE / Fatih DALGALI
Tarihimizde nemli yer tutan anakkale Muharebeleri, sebep ve sonularyla dnya tarihine byk etki
etmi, I. Cihan Harbi sonundaki
olaylarn seyrini deitirmitir.
Bu muharebelerde Osmanl
milleti, her kesimiyle ve her
alanda birbirine kenetlenerek byk fedakrlklarla zafere ulamtr. 1453
Dergisi olarak yznc ylna geldiimiz anakkale
Sava hakknda aratrmac
yazar Mehmet Niyazi ile bir
sylei gerekletirdik. 1942
ylnda Sakaryann Akyaz
ilesinde doan Mehmet
Niyazi zdemir, Haydar-
paa Lisesini tamamladktan sonra,

stanbul niversitesi Hukuk Fakltesine devam etti. Hukuk eitimiyle
birlikte niversitede felsefe eitimi
de ald. 1967 ylnda Mill Trk Talebe
Birliinin ynetiminde yer ald. Tarihi
roman yazar olarak da tannan Mehmet Niyazi, Trk Devlet Felsefesi ve
slam Felsefesi konularnda da eserler
kaleme almtr. Mehmet Niyazi zdemir, aratrmalarna byk bir younluk ve titizlikle devam etmektedir.
anakkale Sava nesilleri etkilemi, dnyay etkilemi ve yeniden
ekillendirmi bir sava. Sizin anakkale Sava hakkndaki genel
grnz nedir?
Ben Almanyada bulunurken bir renci gnnde yal bir Alman profesr bana geldi. Herhalde yzmden
benim Trk olduum anlalyor. Dedi
ki anakkaleyi bir daha yapabilir
misiniz?. Tabii ben byle bir soru
beklemiyordum. Yapabiliriz herhalde falan dedim. Bu soruya ben 7-8
defa ahit oldum. Acaba bu anakkale dnyada nasl bir yank uyandrm diye ktphanede anakkale
hakknda kitaplar tasnif etmeye baladm. Mesela adam hem Yemende
Mehmet Niyazi zdemir

Fotoraf: Fatih Dalgal
52
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
bulunmu hem anakkalede bulunmu yani kitabn tamam deil

ama byk ksm anakkaleye
ait olan zannediyorum 700 ksur
deiik kaynak vard. O sralarda
Trkiyeye gelmitim. Yazn Beyazt
Ktphanesine gittim.Oras derleme ktphanesidir. Oraya baktm
23 tane kitap var. ntepe Topular
var, byle ufack bir kitap, bilmem kimin serencam var. Yahu dedim byleyse biz bunu yazalm, bu bakmdan
ben anakkaleye eildim. Yoksa benim hi gndemimde deildi.
Peki, anakkale Sava, dnya gndemi olarak, dnyaya neler getirmitir, neler gtrmtr?
imdi, tabii biz anakkale Savan
bilmiyoruz. Osmanly sanki byle
Almanlarn yannda harbe girmi gibi
gryoruz. Hlbuki Osmanl ngilizlerle, Franszlarla ok yakn temaslarda bulundu. Onlardan herhangi bir
alaka gremeyince bu sefer Almanlarn yanna geti. Biz, anakkalenin
bizim iin ktn biliyoruz. Biz Almanlarn yanna geince, Rusyadaki
1905te komnist ihtilali olan Lenin
kam svireye gelmitir. Onun
zerine bizimkiler ve Almanlarn geheimnis dedikleri hizmeti bir araya
getirip Lenine gittiler, Lenine, seni
biz Almanyada ibana getireceiz,
sen hattan ekileceksin dediler. Bizim Tekilat- Mahsusa da buradan
dmeye bast. Rusyadaki btn
hocalar, mam Mustafadan, Kayzer,
Sultan Galiyev, btn bunlarn hepsi Lenine destek vermeye baladlar.
Lenin ibana getikten sonra komnizm idaresi kuruldu ve arlkn
baz yerlerini terk etti. te Lenin,
Rusyada komnist idaresine kar
sava yaparken ngiltere ve Fransa
mparatorluklar da Rusyann kalabalk ordusuna bel balamlard.
Onun iin, komnistlere kar suyolu
amak iin anakkaleye hcum ettiler. Yani anakkale meselesi Rusyadan kt. Hatta bunun iin Enver
Paann 1915 senesinde Beyaztta
anakkale
Cephesind
e subaylar.
zel
Necmet tin
bir konumas var. Biz anakkalede

lyoruz, ama Rusyada bir kzl cehennem kurulacak, Trk milleti oradan bir daha dirilecektir. diyor. anakkale byle bir muharebedir. Bu
muharebenin esas 3 Kasm 1914te
deniz muharebesidir. 18 Mart 1915e
kadar deniz muharebeleridir. Deniz
muharebelerinden geemeyince, btn dnyadan ngiliz ve Fransz kara
ordularn getirmitir. skenderiyede
Msrda bu ordular talim yaparak 22
Nisanda tekrar anakkaleye gelmiler. O zaman deniz ve kara kuvvetleriyle beraber Nisan aynn 22sinden
tam 9 Ocak 1916ya kadar anakkalede kalmlardr.
zannediyorum 2600 ksur renci

var liselerde var son snlarda stanbul Erkek Lisesi, Galatasaray Lisesi,
deiik liseler de var. Toplasan bunlar
5.000 ksur eder. Ama Osmanlnn
orada esas nemli olan medreselerde. ok var medreselerden km,
10.000-15.000 gnll var. Bunlarn
hepsi de anakkalede ok byk
yararllklar yapmlardr. Tabii bu nesil gitmitir,Trk milletinin gerekten
byle bir nesili kaybolmutur.
anakkale Savanda bir nesil yok

oldu. ehit oldular, gazi oldular.
Bunlardan kimi ilim adam kimiyse renciydi. Bu ne kaybettirdi
Osmanl Devletine?
Bunlardan da savaa giden oldu mu

hocam Osmanl safnda savaan?
Osmanl ok ey kaybetti de, biz hep

niversite, lise son snf talebelerini
gzlyoruz. O zaman niversitede
ik Ar ivi
Bu talebeler ierisinde gayrimslimler de vard.

ok az ama ok az.
Evet var, ok az ama ok deil yani.

Ama Rumlar daha ok bizim karki
tarafta bulundu.
Sava esnasnda kar tarafa geen
oldu mu?
53
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Yunanistandan gelen Rumlar da var,

buradan da giden var m yok mu
tam bilemiyorum. Saroz Krfezine
hcum ettiler Yunanllar ve Yahudiler beraber. Bizim ordumuz orada da
karsn diye. nk baka yerlerde
denizden karma yaplyor. Onlar
da oradan hcum ettikleri iin bizim ordumuz onlara da kar koydu
Sarozda. 5000 ksur Rum ve Yahudi
birlikleri var orada
Yani yle diyebiliriz o zaman, az
bir aznlkla gayrimslimlerle de
omuz omuza savatk.
Evet. Ermeni, Rum olarak ok az.
anakkalede biz ne dedik, ne
kazandk? anakkale Sava sonrasnda biz ne elde ettik?
Eer Rusya komnist olmasayd
dnya bu kadar deimezdi. Mesela bugn zbekistan, Kazakistan,
Krgzistan, Azerbaycan u, bu tekrar hepsini topladn zaman byk
bir ktle srtmzdan geinmi
oldular. Dolaysyla biz, bir defa
kendi vatanmz kazandk. nk bu vatan, anakkaleden nce
Vladivostokta yaplan bir anlamayla Karadenizin btn kuzeyi,
stanbul ve anakkale Boazlar
Rusyaya veriliyor. Bizim btn Ege
Denizimiz ve Suriye, rdn, bunlar
hep Fransaya veriliyor. Btn Gneydou Anadolu blgemiz, petrol
blgeleri ngilizlere verildi. imdi
bir defa buradan kurtulmu olduk.
nk karmzdaki dman milli
mcadelede, bir terk biz Rumlarla
mcadele ettik, ama ngilizler, Franszlar, dier eyler, Ruslar zaten ekildi 1917de, Trk Milleti rahat bir
54
nefes ald. Onun iin anakkale ok

mhim bir hadisedir.
anakkaleyle ilgi bir roman yazdnz, anakkale Maheri. Bu roman
yazmaya sizi iten neden neydi? Ve
bu roman anakkaleyle ilgili yazlmlarn iinde nereyi doldurdu.
ok fazla okundu, gndem oldu,
gen nesil anakkale Maherini
elinden dremedi. Bu roman
hangi boluu doldurdu sizce?
Dediim gibi yani bizim anakkaleyle alakal bir roman o zaman hi
yoktu. Hi yoktu demek yanl nk Sepetiolunun bir roman vard Geldiler, Grdler, Gittiler diye.
Ama o roman bir kurgu roman, benim anakkale hakknda yazdm
roman vesikalara dayanarak yazdm bir romandr. Onun iin, bana
gre aya yere basan bir roman olduu iin, samimiyet de olduu iin
gen nesil bunu, bir sre de olsa,

elinden brakamad. Ama bu anakkale bir Almann, bir ngilizin, bir
Franszn elinde olsayd anakkale
hakknda binlerce roman yazlrd.
Bizde ise baktlar ki ben biraz roman
satyorum, hemen btn millet zerine hcum etti. Bir ylda 200 ksur
roman yazlm oldu anakkale hakknda. Byle bir ey oldu.
Hocam konu sizin romannzdan
ald, Avrupada hayali kahramanlar var, Batman, rmcek
Adam, Spermen eklinde hayali
kahramanlar var. Ama bizim gerek kahramanlarmz var anakkale Savanda. Seyit Onba veyahut da Nideli Ali arkada gibi.
Bu Avrupadaki hayali kahraman
yaratma olgusuyla, bizdeki kahramanlarmz hi gndeme getirmeme dncesi hakknda ne
dnyorsunuz?
Tabii bizim kahramanlarmz romanclarn, hikyecilerin gndeme
getirmesi lazm. Bizim yle bir romancmz, hikyecimiz yok. Bir rahmetli mer Seyfettin vard, bir de
Mftolu vard, onlar gp gittikten sonra bizim hikyelerimizde Trkiyede belki hem devlet politikamz
bizim Yurtta Sulh, Cihanda Sulh,
bu gzel bir ey ama o kahramanlar
orta yere karmamz lazm. nk
bunda biz sulh diyoruz ama acaba
dnya ne diyor bizim hakkmzda. O
bakmdan biz, genliimizi o kahramanlarn etrafnda motive etmemiz
gerekmektedir. Bu daha ok devleti
deil de milli eitimi, romanc, hikyecileri deruhte eden bir hadisedir.
Devlet kimseye unu yaz bunu yaz
diye kimseye bir ey sylemiyor. Ama

ben bu strab duyduktan sonra bunun zerine eilmemiz lazm. Bizim
romanlarn, byk ksm kesinlikle
ey yapmyor, aratrmaya ynelmiyor. Mesela bir Tolstoy, Harb ve
Sulh, adam btn o harb ve sulhun,
muharebelerin getii yerleri tek tek
atla beraber gitmi dolam.
Ayn havay yaam yani
Tabii, tabii, tabii. Ama bizde byle bir
cierimiz yok yani. z yanmaynca
gz yanmazm. Cier yanacak ki,
gz de yansn.
Her eyi masa banda halletmeye
alyoruz
zim 250.000 civarnda askerimiz var,

hem karmzda bundan daha fazla
282.000 ngilizlerin 80.000, 79.000
Franszlarn, byle youn birliklerde
iki ordunun birbirine girmesi. Baka,
Rus arnn devrilmesi, anakkaleden sonra mesela Alman Kayzeri
devrildi, Rus ar devrildi, Avusturya
devrildi, yani btn imparatorluklar,
ngiltere hari, bir de ufak Belika,
Hollanda hari, btn dnyadaki imparatorluklar devrildi. Tabii bu devrilen imparatorluklar iyi ett etmek
lazm. Kime yaryor bu devrilmeler?
Onun iin, dnyada bir demokratik sistem hkim olmaya balad. O
bakmdan, btn dnya bu savala
alakaldr.
Ucuz yani.
Aslnda bunun yeni nesillere aktarlmas gerekiyor.
Elbette, elbette. Mesela Plevne hakknda kimse doru dzgn bir ey
yazmamtr. Plevne ok byk bir
hadisedir.
Bu sava sonunda Almanlar Osmanl srtndan ne kazandlar?
Almanlar, tabii bizden nce mtareke yaptklar iin kendi mntkalarn
kazandlar. Yani Almanya, harpten
nce ok ey kaybetmedi. Ama Osmanl, imparatorluun byk bir
ksmn kaybetti. Onun iin Almanlar
bizi harbe srklerken veya bizimle
beraber mterek olduu zaman,
kendi z topran kaybetmedi. Bir
tek Alsace Lorraine ki, o zaten Franszlarnd, kmr yataklarn alacakt,
alamam oldu. Daha sonra aldlar
ama II. Dnya Harbinden nce.
anakkale Savann Bat iin
nemi nedir sizce? Bat neyi anlad? Hani Trklerdeki Bat unu
diyordu Osmanl Devleti, dileri
sklm bir aslandr.
imdi bir defa anakkale youn bir
ordunun bulunduu yer. Hem bi-
Biz cesur milletiz.

Cesaret, merhametle
beraberdir.
anakkaleyle alakal ok sayda

aratrma yaptnz, kaynak topladnz, okudunuz. Hi menkbevi
tarzda olaylarla karlatnz m?
Tabii karlarsn bizim kitaplarmzda
ok var menkbevi tarzda olay ama
onlara ben biraz uzaktan yaklayorum. Yani, nk nasl syleyeyim,
mesela Trkiye Gazetesinin yle bir
eyi vard: anakkalede ordu sabaha
kadar talim yapyormu. imdi bunlar
bizim dmzda olan bir hadisedir. Bizim orada gerek kahramanlar ortaya karmamz lazm. 253.000 adammz bizim orada ehit oldu. Kahraman
onlarn arasnda. Onlarn dndaki
metafizik eyi bizim bulmamz, biz
enbiya, evliya deiliz. Onlar zaten
bunu sylemezler. Ama bizim gerek
kahramanlar ortaya karmamz lazm. Menkbevi eyler bizim maalesef
her yerde var ama bu doru mu deil
mi bunu artk ehline sormak lazm.
Ben bunu bilmiyorum yani.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
anakkale apayr bir ruh. O ruh u

anda Trkiyede var m?
Tabii bu millet, yine ayn millettir de
biraz byle zerini kazrsanz alttan o
ruh kabilir.
Biraz zerimiz artk toz kaplam,
silkelememiz gerekiyor.
Tabii, tabii. Hem ecdat sevgimizi biz
biraz byle kazyabilirsek. imdi mesela baknz tarihi romanlara baknz
Trkiyede satyor neden? Millet hl
ecdadna hatrlamak, bilmek istiyor.
Seyit Onba hakknda ne syleyebilirsiniz hocam?
Mustafa Kemal 50 lira vermitir ona.
Seyit Onba, bizim Rumeli tarafndakiAziziye tabyasndayd. Orann
kumandan Alman, Almandr orann
kumandan. O Seyit Onbay gn
na o kard zaten. Kenardan
bakyoruz diyor, 216 kiloluk topu
kaldrd diyor.
Kimi 216 diyor, kimi 276 diyor.
imdi o 216 Almanlarn kilosu, biz o
zaman 216 kiloyu okka olarak hesap
ediyoruz, 276ya getiriyoruz. Hlbuki o mermiler dardan geldii iin
kilo olarak, zerinde 216 kilosu var.
Yani 276 diyoruz, hlbuki 216. Yani
okka olarak 216 olsa 276 olur. Ama
bu imdi kilo olarak geldi. Ama buna
ramen onu kaldrmak kolay deil.
Topun etrafnda vinler var. Onlar
hep paralanm. Seyit Onba byle
elini topraa sryor, batan kaldramyor. Sonra, topraa elini srdkten
sonra mermiyi kavryor, o Alman,
drbnyle beraber bakyor, Seyit
Onba topu kaldryor, srtna vuruyor, gtryor namluya koyuyor. Yanna Nideli Ali geliyor. Bunu Ocean Zrhlsna atalm diyor. Zrhl da
onlara yakn. Biz bunu vuramayz
diyor. Hayr diyor, atyorlar. nc
mermide geminin dmeni vuruluyor.
Gemi vurulunca gemi byle dnyor.
55
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Toplam defa kaldryor.

Evet, defa kaldryor. Ertesi gn
geliyor Cevat Paa Olum bir daha
kaldr da seni bir grelim, diyor. O
zaman kaldramyor. te bak maneviyat buradan m deil mi, belki
konsantrasyon, belki maneviyat
Kaldramyor ikinci sefer [ikinci gn
kastediyor], o zaman onun resmini
yapyorlar. Maket topla beraber, ekiyorlar.
Peki hocam, 2015 anakkale Savann yznc yl. eitli etkinlikler yaplacak. Size gre ne yaplmas lazm 2015 yl iinde?
Bana gre anakkaleyi ok gzel
aratrma yapmamz lazm. anakkale deyince aklmza Mustafa Kemal geliyor. Mustafa Kemal Trkiye
Cumhuriyetinin kurucusu, bunun
yannda anakkalede pek ok byk kahramanlar var, mesela Esat
Paa, Vehib Paa, Mehmet Ali Paa,
General Trommer, General Weber
pek ok paa, u, bu var yani. Bunlarn hepsini yerli yerine koymamz
lazm. Bu savataki tm kahramanlar yerli yerine koymalyz. Bylece
millet tarihi oluturabiliriz. Biz hlbuki bir milletiz, yani tarihimizde pek
ok adam vardr. Mustafa
Kemalin etrafnda da
pek ok insanlar vardr. Cevat Paa mesela,
Mustafa Kemal yarbaydr.
Mesela 9. Tmen Kumandan Halil Sami Bey, dman tek karlayan odur,
9. tmendir. Halil Sami Bey
aa yukar 8 ay dmana
kar orada harb etmitir.
Mahmut Sabri Bey, Ltfi
Bey Yeti ya Muhammed
kitabn elden gitti! diye
baran adamdr. Biz bunlar
bilmiyoruz tabii. ocuklarmza bunlar vermemiz lazm.
ki- tane kitap alyoruz, ondan kopya ekip yeni roman
yazyoruz, yle ite.
56
anakkale Savayla ilgili sylemek istediiniz baka konular var

m hocam?
anakkale iyi yazlsa, iyi aratrlsa
bir gruhu millet yapar. ok byk
bir hadisedir anakkale. Hemiresi yle, anakkale halk yle, oraya
gitmi olan medreseliler, Darlfnun
niversiteliler, hepsi yle. Yani milletimiz bir tehlike karsnda kald vakit, gerekten bizim insanmz,
devletimize, milletimize sahip kyor.
aklyor. Biz cesur milletiz. Cesaret,

merhametle beraberdir.
Hocam teekkr ederiz, sizi yorduk.
Estafurullah.
Konumaya balarken dile getirmitik, anakkale Savanda bir

insani boyut da var. Yani gelen
dman askerlerine acmaszca
davranlmam
1940 senesinde Avusturalya genel
valisi anakkalede temenmi, vuruluyor, dyor, bizim bir askerimiz
onu srtna alp gidip ngilizlerin siperine atyor. O yamurun altnda
tekrar siperine dnyor. Diyorlar ki
niye bunu yaptn, bizim ekmeimiz
yok buna ne vereceiz diyor. Oraya
gidiyor adam, sonra iyi oluyor adam,
u oluyor bu oluyor. Avusturalyada
genel valisi olarak 15 Martta bunu
Atatrk Kitapl Arivi
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
57
BU MEKTUP
ANAKKALE
GELMEZ ANLATIR!
Serta DALGALIDERE
Krkkale niversitesi retim Grevlisi
Rupert Murdochn babas Keithin

anakkalede yaadklar ise kayda
geilmesi ve anlatlmas gereken
nemli bir tarihi vesika niteliindedir.
Gelibolu Mektuplar olarak
bilinen rapor adeta anakkale
Geilmez! sznn igal glerine
ifadesidir. Murdochn mektubunun
neredeyse tamam, anakkalenin
ngiliz ve Avustralyal askerler iin
bir hezimetten ibaret olduunu
raporlamaktadr. Savan ve
Murdoch ailesinin kaderi tamamen
deiti. Londrada toplanan Sava
Kabinesinde Murdochn raporu,
Sava Raporu olarak okunmu, 17
Ekim tarihinden itibaren ise Hamilton
grevden alnd ve cepheden
ekilmeler balamtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
BU MEKTUP ANAKKALE GELMEZ ANLATIR! / Serta DALGALIDERE
News Corporationn sahibi Rupert

Murdoch tm dnya tanyor. Trkiyenin onu tanmas ise 2006 yl
ortalarnda TGRTyi satn alarak FOX
TV isimli kanal kurmasyla balyor.
Ancak ou kimsenin bilmedii bir
ayrnt gzden kayor. Murdoch ailesinin Trkiyeyle tanmas 1915e
kadar dayanr. Rupert Murdochn
babas Keith Murdoch, Avustralyada
yayn yapan Melbourne Age isimli
gazetenin muhabiri olarak hkmet
adna anakkalede grev yapmtr.
anakkale Savandaki izlenimlerini
Avustralya ve ngiltere hkmetlerine rapor halinde sunan Keith Murdoch, 1952 ylnda gzlerini dnyaya
kapattnda olu Rupert Murdocha
pek fazla kr etmemekle birlikte
saygnl bulunan yerel bir kasaba
gazetesi Adelaide Newsi miras brakmtr. Bu miras olduka iyi deerlendirdii grlen Rupert, bugn
dnyann en nl medya patronlarndan biridir.
Rupert Murdochn babas Keithin
anakkalede yaadklar ise
kayda geilmesi ve anlatlmas gereken nemli bir tarihi
vesika niteliindedir. Gelibolu Mektuplar olarak bilinen
rapor adeta anakkale Geilmez! sznn igal glerine
ifadesidir.
Keith Murdoch, skoyadan
Avustralyaya g eden bir ailenin oludur. ocukluunda ar
utanga ve kekeme olmas nedeniyle olduka zor gnler yaayan Keith Murdoch, Londrada
konuma terapisi alr. Meslek
olarak gazetecilii seen Keith,
Avustralya hkmeti tarafndan
ilk olarak 1915 ylnda Msrdaki posta ikyetlerini aratrmak
iin grevlendirilir. Bu srada anakkalede sava olanca sertliiyle devam etmektedir. anakkalede Avustralyal askerlerin
kaybnn artmas zerine Keith
Murdoch, buradaki durumu
60
gzlemlemesi iin Avustralya hkmeti tarafndan grevlendirilir. Bunun zerine, Murdoch, 2 Eyll 1915
Perembe gn mroz Adasndan
(Imbros; Gkeada) savaa komuta eden General Hamiltonn yanna
ular. Keith Murdoch, savan gidiatna ilikin bilgiler toplar ve bunlar
Avustralya hkmetine sunmak zere rapora dntrr.
pskrtmeleri ve cephelerde yaananlar olanca aklyla kaleme almtr. Mektuplar toplamda 8 bin kelimeden olumaktadr ve Avustralya
Babakan Andrew Fishera hitaben
yazlan Gelibolu Mektuplar anakkale sava ve Murdoch ailesi iin bir
dnm noktas olmutur.
Avustralya hkmetine gnderdii

raporlarda, anakkale cephesinde
Anzak askerlerinin ounlukla n
salarda savaarak ldklerini ve savan tam bir hezimet olduunu sylemektedir. Mevcut bilgiler ngilizleri
olduka rahatsz eder, raporlarn yetkililere ulamasyla ngilterede hkmet der ve Akdeniz Donanma
Kuvvetleri Komutan General Ian Hamilton grevden alnr.
Murdoch, 23 Eyll 1915 tarihli mektubuna, anakkaleyi, talihsiz askeri

harekat olarak nitelendirerek balar.
anakkale harekatnn olduka ksa
srecei ve igalin hzlca tamamlanaca ynndeki ngrlerin boa
ktna vurgu yapan Murdoch yle demektedir, Bir dizi kmseme
hatas yapm olduumuz ve bunun
felakete yol at muhakkaktr ve
bence Avustralyal generallerimiz u
tespitlerinde hakllar: Britanyal gibi
davranmayp karmzdakini olduundan da byk grerek hareket
etmek talihine sahip olsaydk imdi
stanbula girmi olurduk ve bu, bu
yarmadann uurumlarnda bir
arpa boyu ilerleme iin dediimiz bedelden ok daha azna
ml olurdu.
Tarihi anlamda olduka nemli bir vesika olan Gelibolu Mektuplar neyi
anlatmaktadr? Murdoch, anakkale
savanda yaanan atmalar, geri
anakkale Talihsiz Bir Harekat
Murdoch, mektubu boyunca yaplan harekatn baarszlndan

ve Avustralyann askeri kayplarndan bahsetmektedir. ngiliz
komutan Hamiltonun yanl tercihlerinin, hatal kararlarn ok
pahalya ml olduunun altn
izmektedir.
Birleik Kuvvetlerin Gerekletirdii Giriim Hezimetle

Sonuland
lk iki giriim yani salt deniz
filosuyla yaplan giriim ile Nisan-Mays aylarnda birleik kuvvetlerin gerekletirdii giriim
hezimetle sonuland ve bunun
balca nedeni Londrann yzer
topulardan, yapabileceklerinden ok daha fazlasn beklemi
olmasyd. Yatk mermi yoluna
BU MEKTUP ANAKKALE GELMEZ ANLATIR! / Serta DALGALIDERE
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
sahip deniz silahlarnn dar Trk siperleri karsnda ok az ie yarad

ancak imdi kabul grmektedir. Son
byk gayretimiz yani 6-21 Austos
tarihlerindeki mcadelemiz de ok
pahalya patlayan ve kanl bir fiyaskoyla sonuland; kurmay beceriksizlikleri bir yana, gnderilen birlikler
yetersizdi ve nitelikleri uygun nispette deildi. Bu baarszlk da imdi
bile halen yzleilmeyen bir durum
yaratt: Ordularmzn geri ekilmesi
ile k mteakiben saldrya gemek
zere bulunduumuz yerde tutunmaya almak arasnda bir tercih
yapma zorunluluu.
Murdochn mektubunun neredeyse tamam, anakkalenin ngiliz ve
Avustralyal askerler iin bir hezimetten ibaret olduunu raporlamaktadr. Peki, raporun gerekli yerlere ulamasyla neler olur? Aslnda
savan ve Murdoch ailesinin kaderi
tamamen deiti. Londrada toplanan Sava Kabinesinde Murdochn
raporu, Sava Raporu olarak okundu. 17 Ekim tarihinden itibaren ise
Hamilton grevden alnd ve cepheden ekilmeler balad.
Keith Mu
rd
och
Sava sonunda, Avustralyaya dnen

Keith Murdoch, hkmet tarafndan
savala ilgili gnderdii rapordan
dolay Sir nvanyla dllendirilmi, ayrca, Avustralyann ilk ulusal
basn kuruluunda st dzey ynetici olarak atanmtr.
61
ANAKKALE SAVAININ
STANBULDAK
ETM KURUMLARINA
ETKS
Dr. Nuri GTEKN
Aratrmac, Yazar
anakkale Savann eitime etkileri

u balklar altnda ele alnmaldr.
ncelikle Osmanl Devletinin tm
bteden Marif Nezareti kanalyla
eitime ayrd pay 0,5e kadar
dmtr. Seferberliin iln edilmesi
ile birlikte, 20 yandan 45 yana
kadar olan herkesin silahaltna
alnmas sebebiyle stanbuldaki
tm yksekokul rencileri ve
retmenleri darlfnun taburlar
adyla anakkale Cephesine sevk
edilmilerdir. Marif Nezaretinin idari
ve eitim personelinin de savaa
katlmas bir anlamda yazma, zlk,
tefti, ileyi, maa, denetim ve daha
birok alanda eitimin ikinci planda
kalmasna neden olmutur.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE SAVAININ STANBULDAK ETM KURUMLARINA ETKS / Dr. Nuri GTEKN
Mart 1915-9 Ocak 1916 tarihleri arasnda yaplan anakkale Sava, Dnya tarihine Trkn gerektiinde vatan
uruna hi dnmeden lme komasnn ve Trk kahramanlnn tarihe altn harlerle yazld savaa verilen
addr.
Osmanl Devleti, 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile
yaplan gizli anlama sonrasnda ttifak Devletlerine katlmtr. Ancak savaa hazr olmad gerekesiyle, gvenlii asndan sadece seferberlik ilan etmitir. Ancak Amiral Souchonun komutasndaki Goeben (Yavuz), Breslau
(Midilli) gemilerinin, Ruslara ait Sivastopol ve Novorosisk
limanlarn bombalamas, Osmanl Devletinin resmen
savaa girmesine neden olmutur. Bu durum karsnda
nce 1 Kasm 1914te Rusya, ardndan 3 Kasm 1914te
ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava ilan etmilerdir. Osmanl Devleti de 12 Kasm 1914te tilaf devletlerine
sava am ve 14 Kasm 1914te de cihad ilan etmitir.
Tm bu gelimeler ve savan getirmi olduu olumsuz
etki stanbulda ok ar bir ekilde hissedilmitir. Bu srete tm kaynaklar Harbiye Nezaretine aktarlmtr. Maalarn denememesi sebebiyle alm gc azalm, temel
besin kayna olan ekmek bile karne ile datlmaya balanmtr. Cihan Harbinin bu etkisinin eitim alanna yansmas ok daha ar olmutur.
anakkale Savann eitime etkileri u balklar altnda
ele alnmaldr. ncelikle Osmanl Devletinin tm bteden Marif Nezareti kanalyla eitime ayrd pay 0,5e
kadar dmtr. Seferberliin iln edilmesi ile birlikte, 20
Mekteb-i Sultn
64
yandan 45 yana kadar olan herkesin silahaltna alnmas sebebiyle stanbuldaki tm yksekokul rencileri
ve retmenleri darlfnun taburlar adyla anakkale
Cephesine sevk edilmilerdir. Marif Nezaretinin idari ve
eitim personelinin de savaa katlmas bir anlamda yazma, zlk, tefti, ileyi, maa, denetim ve daha birok
alanda eitimin ikinci planda kalmasna neden olmutur.
Osmanl eitim sistemi ierisinde asli ii askerlik dnda
asli, fahri, cretli ya da idareci olarak retmenlik yapan
askeri personelin cepheye arlmas okullarda retmen
ana da neden olmutur. Bunun dnda 20-45 yalarnda olan tm retmenlerin silahaltna alnmas ilkretimden niversiteye kadar tm kurumlar etkilemi ve zaten mevcut olan retmen ihtiyacn daha da arttrmtr.
Osmanl Devleti, I. Dnya Sava sresince eitime devam
etmi, mevcut olan eitim kurumlarn kapatmamtr. ncelikle tm okullarda zorunlu ya da gnll olarak askere
giden retmenlerin yerine vekil personel alnmas yoluyla bu problemi zmeye almtr. Marif Nezareti, okul
idarelerinden bo geen derslerin says ve nedenleri ile
ilgili rapor istemitir. Bununla da yetinilmeyip mfettiler
tarafndan okullar denetleyerek mevcut durum ayrntl
olarak tespit edilmitir. Bu vekillere retmenlerin ald
cretin yars verilmitir. Askere giden retmenlerin ise
maalar tamamen kesilmitir.
Bu dnemde stanbuldaki Trk zel okullarndan birou,
ders gelirleri dnda gelirleri olmadndan dnemin ar
koullar ve maddi skntlar dolaysyla kapanmak zorunda kalmtr. Yabanc ve Gayrimslim okullar ilk kez dnemin olaanst artlar, kapitlasyonlarn kaldrlmas
ile meydana gelen boluk ve ok zel artlar sonucu 22
Eyll 1915 tarihli Mektib-i Hususiye Talimatnamesi ile
kontrol altna alnmtr. 46 maddelik bu talimatname ile
129. madde geniletilerek hem yerli hem yabanc zel
okullar kontrol altna alnmtr. Yeni zel okul kurmak
ok zorlamtr. Eski okullara ay gibi ksa sre verilmi ve bu srede artlar salamayan zel okullar kapatlmtr.
anakkale Savanda yaralanan askerler, ncelikle stanbula sevk edilmitir. Yaral saysnn artmas zerine
stanbul hastanelerinin kapasiteleri tamamen dolmutur. Bu nedenle Darlfnun, Mekteb-i Sultn (Galatasaray Lisesi), stanbul Erkek Lisesi, Darafaka, ehit
Muhtar Bey nas Mektebi ve daha birok okul eitime
devam etmekle beraber, okul binalar kullanm amac
dnda hastane olarak da ilev grmeye balamtr.
Ancak her geen gn yaral saysnn daha da artmas
sonucu, bu mecburiyet karsnda en son are olarak Marif Nezareti tarafndan dman devletlere ait
okul ve messese binalarna el konulmutur. Bunlar;
50si Fransz, 6s ngiliz, 3 Rus ve 4 talyan olmak
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
zere toplam 63 adettir. Bu binalara el koyulurken iinde

olan tm eyalarn kaytlar tutulmutur. Bu yaplar, hastane olarak kullanlan resmi ya da zel Trk okullarnn
rencisine veya yeni gelen yarallar iin hastane olarak
tahsis edilmitir. Ancak 1918 ylnda ngiltere, talya ve
Fransa bu uygulama dolaysyla ttihd ve Terakki Cemiyetini sulam ve nispet yaparcasna Trk resmi kurumlarn eyalaryla beraber eyalara zarar vererek ve ihtiya
dnda igal etmitir.
renci kayplarna geilmeden nce 1914 ylnda gnmz anlamnda lise kurumlar olan, sultnnin ne olduu
hakknda ksaca bilgi verilmesi gereklidir. Osmanl orta
eitim kurumlarn II. Abdlhamid Dneminde idadiler,
ttihd Terakki Dnemi ise sultnler olarak adlandrabiliriz. 14 Ekim 1910 tarihinde, ncelikle yedi yllk idadilerden on ikisi sultnye dntrlmtr. Bu sre ierisinde retmen tayini, kitap, idareci, talimatname, renci
ileri ve daha birok sknt yaanmtr. Bu skntlardan
en nemlisi ise eitim sresi ile ilgili olandr. dadilere; 3
ya da 4 yllk eitim sonucunda alnm ibtidi diplomas
ile renci kabul edilmitir. dadilerde 4 yl rdiye ve 3 yl
lise eitimi olmak zere toplam 7 yllk eitim verilmektedir. Sultnler, idadilerden 1 yl fazla eitim verilmekteyken
bu iki farkl kurumdan alnan diplomalar ayn derece ve
denklikte saylmtr. Bu problem tm yedi yllk idadilerin
1913-1914 eitim dneminde sultnye dntrlmesiyle zme kavuturulmutur.
Sultn mektepleri; nas (kz) Sultnyeleri ve Zkr (erkek)
Sultnyeleri olarak ikiye ayrlmtr. Bu eitim kurumlarnda Mslman ve Gayrimslim (Rum, Ermeni, Musevi ve
saire) renciler beraberce eitim almlardr. retim
sresi; 5 yl ibtidi, 4 yl tl birinci devre ve 3 yl tl ikinci
devre (edebiyat ve fnn olmak zere iki ayr ube) olmak
zere eitim sresi toplam 12 yldr. Sultnlerin birinci
snfna 7-8, tl birinci devresine 12-14 ve tl ikinci devresine 16-18 yalarn gememi renciler kayt edilmitir.
Bu bir anlamda 7-18 ya aras tm rencilerin ayn binada beraberce eitim grmesi demektir.
Sultn rencileri; yatl, gndzl, cretli ve cretsiz
olarak drde ayrlmtr. cretli rencilerden; eitim, barnma, yemek, kyafet ve dier tm masralar iin yllk
bir cret alnmtr. Bu deme yllk pein ya da iki taksitle
alnmtr. Bu taksitlerini demeyenler okuldan ayrlmak
zorunda kalmtr. cretsiz renci alm; ncelikle baarl, fakirliini muhtar tarafndan imza ve mhrl fakirlik
belgesinin Marif Nezareti tarafndan oluturulan komisyon raporu neticesinde yaplmtr.
Sultnlerin kurulu amalar ve verdikleri eitimle an
artlarna uygun donanml ve devletin ihtiyacn salayacak nitelikli elemanlarn yetitirilmesi esas alnmtr. Yatl
olan sultnlere, lkenin her yerindeki renci iin ba-
Mekteb-i Sultniyyenin
bir ksmnn haricen gr
vuru hakk salanmtr. Bu kurumlara alnacak idareci ve

retmenler zel olarak seilmilerdir. Tayin ve atamalar
dorudan Marif Nezareti tarafndan yaplmtr. Programlar, devletin ihtiyac olan her alanda ubeler aarak,
buradan yetiecek bireylerin ara eleman ihtiyac giderecek ekilde hazrlanmtr. Bu okullarda Arapa ve Farsa dnda Franszca, Almanca ve ngilizce retilmitir.
Mfredat ve okutulan kitaplar verilen eitim seviyesinin
yksek olduunu gstermektedir. Snf gemek iin sene
sonu imtihanlarnn verilmesi gerekmektedir. Bunun iin
dzenli, disiplinli bir alma ile beraber derslere devam
etme zorunluluu bulunmaktadr. Sultn Mekteplerini bitirerek diploma alan renciler, yksekretim kurumlarnn giri snavna girme hakk kazanmtr. Bu dnemde
ki yksekokullar unlardr: Tp Fakltesi, Mlkiye, Darlfnunun Edebiyat, Tabiiyat, Riyaziyat ve Hukuk ubeleri,
Mhendishane, Baytar ve Orman Mektebidir.
stanbulda 1913-1915 yllar arasnda daha nceki yllarda
kurulmu ya da bu tarihler arasnda idadiden sultnyeye
dntrlm ve yeni alm erkek sultnleri: Galatasaray, stanbul, Kabata, Mercan, Vefa, skdar, Gelenbevi,
Davutpaa, Nianta, Kadky ve ttihat ve Terakki Mektebi Sultnsi (1919 ylndan sonra Gaziosmanpaa Beikta Mektebi Sultnsi adn almtr) olmak zere toplam
11dir. 1913-1924 yllar arasnda faaliyet gsteren sultnler, liseye dntrlmtr. Gnmzde Galatasaray,
stanbul, Kabata, Mercan, Vefa, Gelenbevi ve Davutpaa
Lisesi olarak eitim faaliyetlerine devam etmektedirler.
Nianta Sultnsi, Nianta Nuri Akn Anadolu Lisesine,
Kadky Sultnsi, stanbul Anadolu Lisesine ve skdar
Sultnsi, skdar Burhan Felek Lisesi adlarn almtr. Ga65
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Mekteb-i Sultn - renciler jimlastik dersinde
ziosmanpaa Beikta Mektebi Sultnsi ise Gaziosmanpaa Ortaokulu olarak faaliyet gstermektedir. stanbul
Sultnlerinin arasnda bugn faaliyet gstermeyen ise
sadece Mercan Sultnyesidir.
Padiah V. Mehmed Reatn 27 Mays 1915 tarihli iradesiyle; anakkale Savalarnda asker ihtiyacnn karlanabilmesi iin, 1314/1901 doumlular yani dnemin sultn
(lise) rencileri de cepheye arlmtr. Bu durum karsnda stanbul sultn rencileri eitimlerini brakarak
anakkale cephesine komulardr. Osmanl Devleti, bu
rencilerin tahsillerinin yarm kalmamas ve sene kaybetmemeleri iin tm rencilerin okuldan tasdikname
alarak gelerek nce cepheye yakn bir mektepte bitirme
snavlarna girmeleri imkn salamtr. Ayrca yllk cretlerini sene banda pein olarak deyen rencilere tasdikname ile beraber eitim almadklar sre hesaplanarak
paralar iade edilmitir.
1330-1331/1914-1915 ylndan 1334-1335/1918-1919
retim ylna kadar renci kayplar u ekildedir: Galatasaray Sultnsinde 87 renci, stanbul Sultnsinde
71 renci, Davutpaa Sultnsinde 58 renci, Gelenbevi Sultnsinde 56 renci, Mercan Sultnsinde 80
renci, Vefa Sultnsinde 67 renci, Kabata Sultnsinde 56 renci, skdar Sultnsinde 48 renci, Nianta Sultnsi ve Kadky Sultnsinde 8. snftan
mezun ettikleri 40ar renci, ttihat ve Terakki Sultnsi
(Gaziosmanpaa Beikta Sultnsi) nde renci lise ana ulamamtr. Bylece stanbul Sultnleri yaklak 603
lise rencisini anakkale ve dier cephelere yollamtr.
Yaklak denmesinin sebebi, bundan sonra okulla temas kesilmi olmasdr. Zorunlu asker olduu iin cepheye
gidip gitmedii, yurtdna kp eitimine devam edip
etmedii ve ya gidip ehit olup olmad hakknda kesin
bilgimiz bulunmamaktadr.
Bu sultnlerden sadece Galatasaray, stanbul ve Kadky Sultnleri yatl eitim vermitir. 1914-1918 yllarnda Osmanl Devletindeki hibir sultnnin 9-10-11 ve 12
snlarnda yani lise kademesinde rencisi olmamtr.
Sadece ibtidi ve tali evvel kademesinde eitim vermilerdir. Bu nedenle imdiye kadar hatal olarak sylenegelen Sultnler sadece u kadar mezun vermilerdir ifadesi dzeltilmelidir. Sultnlerde ahadetname alp mezun
olanlar sadece 8. snlardr. ok anlaml olarak st dnemdeki abileri, vatan uruna ehit olmaya cepheye gittiinden hibir sultnyede mezuniyet treni yaplmamtr.
1334-1335/1918-1919 eitim dneminde lise ksmnda rencisi olan sultnler u ekildedir. stanbul Erkek
Sultnsinde 4 fnn ve 4 edebiyat ubesinde olmak
zere 8 renci vardr. skdar Sultnsi fnn ubesinde
4 renci, Mercan Sultnsi fnn ubesinde 1 renci
ve Vefa Sultnsi 4 fnn ve 8 edebiyat ubesinde olmak
66
zere 12 renci bulunmaktadr. Kabata Sultnsi 10 snfta 2, 11 ve 12 de 1er olmak zere toplam 4 rencisi
vardr. 1919 ylnda sultnlerin lise ksmnda toplam 29
renci eitim almaktadr. Bir dier husus, 1919 ylnda
Gelenbevi Sultnsi mehur rr yangn ile yandndan rencilerin ilk ksm Mercan Sultnsine, orta ksm
Vefa Sultnsine devam etmitir.
anakkale Savanda dier yksekokul mezun ve rencileri ile beraber sadece stanbuldan yaklak 7.500 nitelikli,
maddi ve manevi zorluklarla yetitirilen st snf okumu
gen ehit olmak iin cepheye komutur. Mustafa Kemal
Atatrk: Biz anakkaleye bir Darlfnun gmdk! ve
Churchill, cephede kaybedilen genlikle ilgili olarak; Biz
onlarn ieklerini kopardk ifadelerini kullanmtr. Bu nitelikli insan kayb, Cumhuriyetin ilk dneminde fazlasyla
hissedilmitir. Ancak bu nesil, yetitikleri dnemin ahlakl
ve vatansever ikliminde vatanlarn canlar pahasna savunmutur. Dmana vatanlarn inetmemilerdir. Bu
mcadele azmi, vatan ak, milli birlik ve beraberlik Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn salamtr. lme meydan okuyan bu genliin, anakkale Savanda gsterdikleri kahramanlk, Dnya tarihine kaznm ve daha bu
dnyada lmsz olmulardr.1
Dipnot
1
Bu makalede verilen tm bilgiler; Devlet ve Marif statistikleri,

Babakanlk Osmanl Arivi, Kzlay Arivi, bu okullara ait knye, sicil
ve kayt defterleri ve zel arivimden belgelere dayal olarak hazrlanmtr. Bu konu hakknda bir kitap hazrlanmaktadr. Bu nedenle
kullanlan belgelerin tasnif ve knye bilgileri verilmemitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
67
BEDEL
ANAKKALEDE
DENECEKTR!*
Ahmet APAYDIN
Aratrmac, Yazar
Mekteb-i Sultani rencilerinden

Mehmed Muzaferin, bulunduu
birliin kamyon ve otomobil lastii
ile baz malzemelere ihtiya duymas
zerine stanbula gidip, vatan sevgisi
ve sorumluluk bilinciyle vazifesini
baaryla yerine getirmesini anlatan
bu hikye; anakkale Savalar
esnasnda cereyan eden olay arasnda
halka mal olmularn iinde en bata
akla gelenlerindendir. Buna ramen
anakkale ruhunu daha iyi idrak
etmeye vesile olmas amacyla tekrar
tekrar okuyup zerine dnmek
faydal olacaktr.
Yazda bahsi geen hadise ilk defa, kahramanmz Mehmed

Muzafer gibi kendisi de Galatasarayl (Mekteb-i Sultn) olan
gazeteci yazar Ziyad Ebzziya (1911-1994) tarafndan ortaya
karlm ve Lale Mecmuasnn Temmuz 1984 tarihli 2. saysnda
yaynlanmtr. Bu yaz, Ziyad Ebzziyann Lale Mecmuasnda
yaynlanan yazsndan istifade edilerek kaleme alnmtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
BEDEL ANAKKALEDE DENECEKTR! / Ahmet APAYDIN
Birinci Dnya Sava esnasnda garbn ve arkn en etin gleriyle savamak zorunda kaldk. Dnya zerine doan bu son gnein, son dinin
son koruyucusunun evlatlar vatanlar, dinleri iin kanlarnn ve canlarnn son demine dek birok cephede
ayn anda birok dmanla savatlar.
Kimi zaman grtlak grtlaa, kimi zaman sng sngye... Bu cephelerden biri var ki, herkesin gz onda,
yrei ondayd. Osmanl diyarnda
genler sra sra dizilmiti, kimi mektepte, kimi medresede talebe
Gnlllerin kaydedildii srada bekleyenlerden biri de Mekteb-i Sultn
talebelerinden Mehmed Muzafer.
aylk talimden sonra artk cephedeki yerini almaya hazr hale gelen Mehmed Muzafer, Mart 1916da
zabit namzedi olarak anakkaleye
gnderilmiti. O, anakkaleye vardnda ngilizler ve Franszlar byk
yenilgiler sonucu kap gitmilerdi.
mroz ve Bozcaadada s kuran dman, tayyareleri ve gemilerindeki
uzak menzilli toplaryla ara sra yoklasa da, o grtlak grtlaa arplan
sekiz ay oktan gemiti. anakkaledeki Osmanl birlikleri ise Kafkas, Irak ve Filistin cephelerine sevk
edilecekti. Birlikler, hazrlanmak ve
noksanlarn gidermek zere emir
almlard. Mehmed Muzaferin
70
bulunduu birliin kamyon ve otomobil lastii ile baz malzemelere

ihtiyac vard. Bu tr ihtiyalar ancak
stanbuldan salanabilmekteydi. htiyalarn giderilebilmesi iin birliin
komutan, askerlerden uyank ve becerikli stanbul ocuunu, Mehmed
Muzaferi, gerekli malzemenin temini iin stanbula gndermiti. Komutan, malzeme temini iin lzumlu parann kendisine verilmesi iin Erkan-
Harbiye Nezaretine yazd mektubu da Mehmed Muzafere vermiti.
O yllarda stanbul yollarnda otomobil veya bir kamyona rastlamak neredeyse imknszd. Bu tr vastalarn
azl bu vastalara ait alet, edevat
ve malzemenin de ender bulunmasna neden olmaktayd. Olanlar ise
karaborsadayd. Mehmed Muzafer,
stanbula ayak basar basmaz malzemelerin peine dm ve sonunda
Karakyde bir Yahudinin dkknnda istediklerini bulmutu. Yahudi
tccarla pazarln yaptktan sonra
stanbuldaki ikinci dura, alaca
malzemelerin parasn tahsil etmek
iin Erkan- Harbiye Nezareti olmutu.
Harbiyedeki muhatab yal yarbay
uzatlan belgeyi alp okuduktan sonra
Mehmed Muzafere Ne alnacak?
diye sormu, Otomobil ve kamyon
lastii efendim. Cevabn alnca Bana
bak olum! Ben askerimin ayana
postal, srtna kaput alacak paray bulamyorum. Sen otomobil lastiinden
bahsediyorsun! Haydi, yr git; insan

gnaha sokma. Para mara yok! cevabn vermitir.
Beklemedii bu sert ama bizzat
hakikat olan cevab alan Mehmed
Muzafer ar admlarla Harbiye Nezaretinden ayrlr. Bulunduu birliin o malzemelere ihtiyac vardr ve
komutan ona gvenmi, onca arkadann iinden onu semitir. Ne
yapp edip birliine eli bo dnmek
istemeyen Mehmed Muzafer, bu
dnceler ierisinde Harbiye Nezaretinden kp Beyazt Meydanna
vard srada arad sorunun cevabn bulmutu.
Koar admlarla Yahudi tccarn
dkknna gidip tccara; Parann
bana denme ilemleri akamst
bitecek. Ezandan sonra gelip mallar alamam, gece koyacak yerim de
yok. Yarn leden evvel vapurum
anakkaleye kalkyor, yetimem
lazm. Onun iin, sabah ezannda
geleceim. Mallar o vakte mutlaka
hazr edin. der. Tccardan Pekl
cevabn alr. Tam dnm uzaklaacakken geriye dnp Altn para vermiyorlar, kt para verecekler. diye
de ekler. Yahudi tccarn buna da bir
itiraz yoktur.
Mehmed Muzafer, Merkez Komutanlndan tahsis ettii araba ile
bir sonraki gnn sabahnda Yahudi
tccarn dkknna gelir. Gn henz
aydnlanmamtr. Mallar hazrdr ve
BEDEL ANAKKALEDE DENECEKTR! / Ahmet APAYDIN
alelacele araca yklenir. Alnacaklar

kamyona yklendikten sonra Mehmed Muzafer elindeki yzlk kaimeyi Yahudi tccara uzatr. Yahudi
tccar gaz lambasnn snk nda
Mehmed Muzaferin uzatt kt
paray alr.
Mehmed Muzafer, birka saat sonra
yannda kendisinden istenen malzemeler, yreinde kendisine verilen
emri yerine getirmenin ve birliine
eli bo dnmemenin huzuruyla anakkaleye doru yola kan vapurdadr. Muzafer, anakkaleye vardktan ksa sre sonra birlii Sin
Cephesine yollanr ancak Gazzeden
geri dnemez. Bu zeki ve becerikli
vatan evlad Gazzede ngilizlere kar
verdii mcadelede ehit dmtr.
Mehmed Muzafer, Yahudi tccara deyecek paras olmadndan,
Osmanlda o gn iin paralarn basld kdn aynsn Karakydeki krtasiyecilerinden temin etmi,
btn gece ini mrekkebi ve boya
ile ilk bakta gereinden ayrt edilemeyecek nefasette taklit bir para
yapmay baarmtr. Dnemin kaime ismi verilen kt paralarnn
en by elli kaimedir. Ancak Muzaferin alaca malzemelerin tutar
bundan fazladr. Bir gecede iki elli
kaime izmeyi yetitiremeyecek olduundan olsa gerek Yahudi tccara
vermek iin 100 kaime hazrlamtr.
O dnemde baslan kt paralarn
altnda Bedeli Dersaadette altn
olarak tesviye edilecektir ibaresi
bulunmaktadr. Mehmed Muzafer
bunu deitirerek Bedeli anakkalede altn olarak tesviye edilecektir ibaresini yazmtr.
Yahudi tccar birka gn sonra elindeki yzlk kaimeyi altn olarak tesviye etmek zere Osmanl Bankasna
gittiinde olayn farkna varr. Zira
elindeki para oktan anakkalede
Mehmetiin kanyla tesviye edilmitir. Yahudi tccar bu olay pek
mesele etmemi ancak olay ksa bir
sre sonra tm stanbulda duyul-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
mutur. imdiye kadar yeryznde

emsali grlmemi olan bu hadise,
ehzade Abdlhalim Efendi tarafndan duyulunca, ehzade bir adamn yollayarak Yahudi tccar buldurmu, karln altn olarak deyerek
paray aldrmtr. ok zarif, sedef
kakmal ve ii kadife deli bir ekmeceye yerletirerek stanbul Polis
Okulundaki Emniyet Mzesine hediye edilen bu paha biilemez eser,
1917den 1979a kadar bu mzede
muhafaza edilmitir. 1970lerde Polis Okulunun Ankaraya tanmas ile
Ankaraya nakledilmitir. Bugn Ankara Glbandaki Kriminal Polis Laboratuvar Mdrl bnyesindeki
Belge nceleme Laboratuvarndaki
elik bir kasada koruma altnda tutulan tarihi parann, Emniyet Genel
Mdrlnn amay planlad
polis mzesinde sergilenmesi planlanmaktadr. O enfes sedef kakmal
ekmecesi hakknda ise maalesef
malumat bulunmamaktadr.
71
ANAKKALE
GAZS STANBUL
VAPURLARI
Mustafa NOYAN
stanbul Aratrmacs ve Tur Rehberi
Cephe gerisinden verdikleri destekle

anakkale Zaferinin kazanlmasnda
pay sahibi olan onlarca vapur ile
yzlerce denizcimizin tamamn
tantabilmek bu makalemizin
erevesi dhilinde imknsz olsa da,
birer Ftiha ile anlmalarn salayarak
ehitlerimizin rhlarn dedebilmek
niyetiyle, aralarndan birkann
hikyesini okurlarmza hatrlatmak
mmkn...
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE GAZS STANBUL VAPURLARI / Mustafa NOYAN
arasnda deniz
yoluyla tanrken, yaral askerlerimiz de stanbul hastanelerine
ayn yolla nakledildi. Kurtulu Sava dneminde
de Anadolu Kuvvetlerine destek
vererek yararllk
gstermeye devam eden bu vapurlarn bir ksm
TSK Askeri Mze Arivi
tilf
Kuvvetleri
gemi ve denizal1910 ylnda Balkan Sava baladtlar
tarafndan
nda stanbulun atl tramvaylarn
torpillenerek batrlrken, bir ksm da
eken katanalar orduya tahsis edilyaral olarak geri dnebilmiti. Batk
mi, stanbulda ehirii toplu taolanlarn birka sonradan dipten
mann kara aya, 1913 yl sonunda
karldktan sonra onarlarak tekrar
elektrikli tramvaylar devreye alnana
stanbullu yolcularna hizmete dekadar hizmet d kalmt. stanbul
vam edebilmiti. Her biri farkl bir
vapurlar da sava boyunca, ehrin
kahramanlk destan yazan stanbul
sularnda sadece yolcu tamakla
Vapurlar artk gazilik unvanlarn
kalmad; ilerinden bir ksm Trablus
kazanmt.
Osmanl-talyan Sava, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Savanda
Cephe gerisinden verdikleri destekdonanmann emrine girerek cepheye
le anakkale Zaferinin kazanlmaasker ve cephane ikmalinde kullanlsnda pay sahibi olan onlarca vapur
dlar.
ile yzlerce denizcimizin tamamn
1914 ylndan itibaren Birinci Dnya
Sava tm dnyay etkisi altna ald.
Osmanl Devleti de dhil olmak zere savaa girme niyetinde olan tm
devletler eitli idari ve ekonomik
tedbirlere bavurmak zorunda kald. Ayn yllarda stanbulda Osmanl
Seyr-i Sefin daresi, irket-i Hayriye
ve Hali Dersaadet Vapur irketine
ait deniz tatlar faaliyet gstermekteydi. Birinci Dnya Sava boyunca,
bata irket-i Hayriye vapurlar olmak zere stanbul limanna kaytl
irili ufakl birok gemi Boazii, Marmara Denizi ve Karadenizde cephane tama ilerine katldlar.
tantabilmek bu makalemizin erevesi dhilinde imknsz olsa da, birer Ftiha ile anlmalarn salayarak
ehitlerimizin rhlarn dedebilmek niyetiyle, aralarndan birkann hikyesini okurlarmza hatrlatmak mmkn...
Seferberlik iln edilmesiyle birlikte

Birinci Dnya Sava bandan itibaren Anadoludan toplanan askerler
demiryolu ile Haydarpaaya getirilmi, buradan da stanbul vapurlar yardmyla cephelere tanmt.
irket-i Hayriyenin anlamas gerei 26 baca numaral Suhulet
vapuru ile 27 baca numaral Sahilbent vapuru gece gndz ayrm
yaplmadan tamamen askeri nakliye
amacyla hazr bulundurulmaktayd. Dnyann ilk araba vapuru kabul
edilen, her iki tarafndan iskelelere
yanaabilen, at arabalarn yolcularla beraber tayabilen bu iki vapur,
1871 ylnda irket-i Hayriye Umum
Mdr Hseyin Hki Bey tarafndan dnlerek izimleri kda
aktarlm, ngilterede ina ettirilerek
stanbulda iki yaka arasnda hizmet
vermitir.
27 numaral Sahilbent vapuru
sava boyunca stanbul liman iinde Haydarpaa-Sirkeci ile skdar
Sirkeci iskeleleri arasnda asker ve
askeri malzeme naklinde kullanld.
Ancak 27-Sahilbentin o zamanlar
projektr olmad iin geceleri irket-i Hayriyenin 55 numaral Bebek vapuru nnden giderek ona
yol gsteriyordu. Sahilbent vapurunun 1915 yl Temmuz aynda, bir
gn iinde sekiz sefer yaparak 5. Kolorduya ait 2 frkann skdardan
Sirkeciye naklini salad; Kzkulesi
aklarnda bir ngiliz denizalts tarafndan torpillendii, ancak torpilin
1915 senesinde anakkale Muharebeleri zamannda cephe arkasnda

bu vapurlar vard. Askeri personel
ve mhimmat stanbul ile anakkale
Suhulet yolcu ve yk indirirken -
74
Ali Bozolu Arivi
TSK A sk
eri Mz
e Arivi
vapuru teet geerek Tophane Rhtmn vurduu ve ar hasar verdii

kaytlara gemitir.
Gelibolu Yarmadasna asker ve
malzeme nakli o dnemde zorluklarla yaplabiliyor, ktalar arasnda
birliklerin tanmas bazen gnlerce
sryordu. 26-Suhulet vapuru tersanede torpil atmaya zg aletlerle
donatlarak anakkaleye gnderilmiti. Burada askeri sevkiyata tahsis
edilen Suhulet vapuru, svari ve
topu birliklerini bir ktadan bir ktaya birka saatte nakletmeye balamt. Suhulet, anakkale Boazn
drt gnde geebilecek olan, drt
bataryadan ibaret bir topu taburunu iki buuk saat gibi ksa bir srede
karya geirmi; iki adet topumuzu
imenlik Mevkiinden alarak, drt
saatte Kilitbahire karmt.
Suhulet 1914 yl Austos aynda
stanbula geri gelmi, Eyll aynda
Yeilkyden Kprc Blnn
eyalarn yklenerek tekrar anakkale istikametine hareket etmiti.
Bykekmece nlerine geldiinde
ar sis yznden karaya oturmu
ve hasar grmt. 26-Suhulet anakkale savalarnn kazanlmasnda
salad hizmetin onuruyla 1958
ylna kadar alt. 1961 ylnda sklerek sessizce aramzdan ayrld,
zihnimizde brakt hatralarla ebediyete intikal etti.
TSK Askeri Mze
Senelerce Trkiye Denizcilik letmeleri Mzesi mdrl yapm

olan, denizcilik konusunun duayenlerinden Ali Bozolunun ifadesiyle,
anakkale Zaferinin kazanlmasnda
nemli bir rol oynam olan 26-Suhulet, madalyas verilmemi bir kahramandr. Salad lojistik destek
asndan anakkale Deniz Harbinin
kazanlmasnda byk pay olan Suhuletin bu emsalsiz kahramanl,
ne yazk ki tarih sayfalarnda bir satr
olsun yer bulamamtr.
18 Mart 1915 tarihinde tilf Kuvvetleri Donanmasnn anakkale Boazna saldrsyla beraber stanbulda
hemen tedbir alnm, birok vapur
ordu emrine verilmiti. Elimizdeki
kaynaklarn ifade ettiine gre irket-i Hayriyenin 33 Nusret, 34 Gayret, 37 hsan, 38 kran, 39 Neveser,
40 Rehber, 41 Metanet, 43 kdam,
44 ntizam, 45 Resan, 46 Rhan, 60
Rabet, 66 Boazii, 69 Hseyin Hki
ve 70 Ziy vapurlar askeri nakliyeyle
grevlendirilmilerdi.
Bu vapurlarn ilk grevi stanbulda
saraylarda, camilerde, mzelerde ve
devlet hazinesinde mevcut deerli eyalar Haydarpaaya tayarak,
bata Eskiehir ve Konya olmak zere
Anadolu ehirlerine nakledilmelerini salamak olmutu. Bu kapsamda
gnmzde Topkap Saraynda her
yl milyonlarca kii tarafndan ziyaret
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Ar ivi
edilen Mukaddes Emanetler de Konyaya gnderilmilerdi.

Savan ilerlemesiyle beraber 47
Tarz- Nevin, 48 Dilniin, 51 Sreyya, 52 ihap, 55 Bebek, 56 Gksu,
57 Tarabya, 58 Nimet gibi nisbeten
kk vapurlar dahi ordu hizmetine
alnm; ihtiyacn artmasyla beraber
53 nirah, 54 nbisat, 61 Sultaniye,
62 Hnkr skelesi, 63 Stlce, 65 Sarayburnu, 67 Kalender ve 68 Gzelhisar gibi irket-i Hayriyenin lks ve
geni yolcu vapurlar, geici olarak
da olsa askeri nakliye hizmetlerinde
kullanlmlard.
Osmanl Seyr-i Sefain daresine ait
ifte bacal mehur Glcemal vapuru da defalarca stanbuldan anakkaleye asker ve mhimmat tam,
19 Mays 1915 gn mral Adas
aklarnda bir ngiliz denizalt gemisi tarafndan vurularak yara almtr.
Hasky Tersanesi de anakkale Savalar dneminde ar grevler
yklenmi; bir yandan hasar alan
vapurlarn tamirini gerekletirirken,
dier yandan da gemilerin yakt
olan kmrn tanabilmesi amacyla baz vapurlarn dzenlenmesiyle
uramt. irket-i Hayriye vapurlarndan, asker tama amacyla kullanlan 33 baca numaral Nusret
ve 34 baca numaral Gayret vapurlar Hasky Tersanesinde yaplan
75
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
revizyonla kmr tamaya uygun

hale getirilmiler; 39 baca numaral Neveser ve 41 baca numaral
Metanet vapuru da kmr tama
gemisine dntrldkten sonra
sefere konulmulard.
42 numaral Resanet Vapuru Galata Kprs zerindeki iskelelerden
birinde beklerken, baka bir vapurun
arpmas sonucu batm, devrin Padiah Sultan II. Abdlhamidin emriyle sudan kartlarak tamir edilmi
ve tekrar hizmete alnmt. Bu zel
duruma binaen ismi Eser-i Merhamet olarak deitirilen vapur, sava
zaman ubat aynda kmr getirmek zere stanbul Boazndan Karadenize km, Dikilikaya zerinden 5 mil getikten sonra dman
denizaltsnn saldrsna uramt.
Vapur mrettebat tarafndan yaralar kapatlarak yoluna devam etmi,
Erelide hafif bir onarm grdkten
sonra stanbula geri dnmt. Hasky Tersanesinde bir defa daha onarlan vapur ayn sene bu defa Karasu
aklarnda dman denizaltsnn
saldrsna uram, batarak hizmet
d kalmt.
Dman denizaltlar Eser-i Merhametten sonra bir stanbul vapurunu
daha hedef almlard. 40 numaral Rehber vapuru, 1915 ylnn son
gnlerinde Biga aklarnda Yumurta
Adas nlerinde batrlmt.
62 numaral Hnkr skelesi vapuru, 1915 yl Mays aynda stanbuldan Geliboluya top mermisi
gtrrken, urad Tekirda skelesinde balyken, ngiliz denizalts E-11 tarafndan torpillenmiti.
Vapur isabet aldktan hemen sonra
gemideki cephane patlam, vapur
da batmt.
tilf kuvvetleri anakkalede kahramanca savaan ordumuzun ikmal
yollarn kesebilmek gayesiyle vapurlarmz hedef alm, Marmaraya
denizalt gemilerini sokmulard. 19
Mays 1915 gn Yzba Martin Eric
Dunbar Nasmith komutasndaki n76
giliz E-11 denizalts bu yolu izleyerek Marmaraya girmiti. Szkonusu

denizalt Marmara sularnda aylarca
kalm, onlarca gemimizi batrmt.
Akba Liman, muharebeler boyunca
ordumuzun temel ikmal ss olarak
kullanlmt. Marmaradan gemilerimizin getirdii cephane ve erzak
buradan cepheye nakledilmi, cepheden gelen yarallar da ayn gemilerle stanbula gnderilmilerdi. Gelibolu Yarmadasnda muharebelerin
younlat gnlerden 25 Austos
1915 sabah Akba Liman ok hareketli bir gne balamt. Gece
boyunca cepheden gelen yaral askerlerden 200, limanda bal olan
Halep vapuruna yerletirilmi ve
vapur seyir iin hazrlanmt.
Bu srada E-11 denizalts kaptan limanda bal 3 vapur grmt.
Bunlardan biri Kzlay amblemleriyle
boyanm hastane vapuruydu. Bunun
zerine iskeledeki dier vapur olan
ve herhangi bir amblem tamayan
Halep gemisini vurmutu. Halbuki
Kaptan Nasmith yanlmt. Cepheden o gece gelen yarallar ylesine
oktu ki, 200 kadar yaral Halep
vapuruna bindirilmi, ancak vapurun
zerine Kzlay bayra aslamamt. Maalesef Halep vapuru orackta
batm, yarallar sulara gmlmekte
olan gemiden kurtulamam, hepsi
ehit olmulard. Bu meum olaydan
bir sre sonra ehitlerimiz batk gemiden karlarak Akba Limanna
Sava sresince
yaral nakliyesinin
byk ounluu
irket-i Hayriye
vapurlar vastasyla
yaplmt. Aadere
ve Akba iskelelerine
kurulan yaral ikmal
merkezlerinde toplanan
hastalar stanbula
nakledilmilerdi.
defnedilmiti. Gnmzde birok stanbullu hemehrimizin katld anakkale turlarnn ounun balang
noktas olarak ziyaret edilen Akba
ehitlii ite bu vesileyle kurulmutu.
Sava sonrasnda blgeye envanter
karmak amacyla gelen ngiliz askerleri Halep gemisinin knyesini
skerek E-11 denizaltsnn kaptanna hediye etmilerdir. Aratrmac
denizalt uzman mhendis Seluk
Kolayn abalaryla bulunan knye,
uzun mddet bu knyeyi evlerinde
saklayan skoyal kaptann olu ve
torunu tarafndan 95 yl sonra stanbul Deniz Mzesine teslim edilmi
olup halen mzede sergilenmektedir.
stanbul vapurlarndan biri de anakkale savalar boyunca tilf kuvvetleri tarafndan kullanlmt. Bu vapur, tarihimizde Byk unvan lyk
grlen az sayda devlet adamndan
biri olan Byk Reit Paann isminin verildii vapurdu. irket-i Hayriye
1851 senesinde, Sadrazam olan Byk Reit Paann giriim ve yardmyla, dnemin Padiah Sultan Abdlmecitten alnan irade-i ahneyle
lkemizin ilk anonim irketi ve milli
vapurculuk iletmesi olarak kurulmutu. irketin hissedar da olan Reit Paann ismi idarenin ngiltereye
sipari ettii 71 baca numaral vapura verilmi, ancak gemi henz teslim alnmamt.
Reit Paa, 1914 ylnda Glasgowda
Fairfield Shipping Co. tezghlarnda yolcu vapuru olarak ina edilmi
olup irket-i Hayriyenin en byk
gemisiydi. 588 groston arlnda
elik satan bir tekneye sahip olup
ift uskurluydu; uzunluu 49 metre, genilii 7.9 metre, su kesimi 2.4
metreydi. 406 beygir gcnde iki
adet silindirli buhar makinesi ile
saatte 12 mil hz yapyordu.
creti denmi olmasna ramen
1914 yl Kasm aynda gemiye ngiltere Hkumetince el konulmu, ismi
Water Witch (Su Cads) olarak
deitirilmiti. Gemi 1915 ylnda K-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Edirnekap ehitlii - Mustafa Noyan Arivi
zlay ve Kzlha logolaryla hastane

gemisi olarak anakkale muharebelerine katlmt. 1918 ylnda yaplan
Mondros Mtarekesinden sonra
tekrar Trk sularna girmi, bir ngiliz sigorta irketine bal olarak 4
yl hizmet vermiti. 6 Ekim 1923 ylnda irket-i Hayriyeye iade edilen
gemiye, kurtulu anlamna gelen
Hals ismi verilmiti. Vapur 60 yl
boyunca stanbulda yolcu vapuru
olarak hizmet verdikten sonra 12
Aralk 1983de hizmet d kalm;
1985 ylnda bir turizm irketi tarafndan satn alnarak restore edilmiti. Gnmzde 15 lks kabinli modern bir turistik gemi haline getirilen
Hals vapuru, Boazii sularnda
halen szlmeye devam ediyor.
60 baca numaral Rabet ve 70
baca numaral Ziy vapurlar anakkale savalar boyunca, zerlerinde Kzlay amblemiyle Hill-i Ahmer
hizmetinde altrlmlard. Kzlay

hizmetinde bulunan vapurlardan bir
ksm, zerlerinde krmz hill gerili
bir rt tadklar halde, uluslararas sava kurallarna gre vurulmalar
yasak olsa da, tilf kuvvetleri tarafndan cepheye asker ve mhimmat
tadklar gerekesiyle torpillenmiler ve yara almlard.
Yaral nakliyesinin byk ounluu
da irket-i Hayriye vapurlar vastasyla yaplmt, Aadere ve Akba
iskelelerine kurulan yaral ikmal merkezlerinde toplanan hastalar stanbula nakledilmilerdi. Nakliyat hastanelerinden yarallar alan vapurlar,
nce Lapsekiye sonra Geliboluya
urayarak geriye sevki gereken yarallar toplayarak biran nce stanbula
sevketmeye almlard.
stanbula vapurlarla getirilen yaral
askerlerin byk ounluu, askeri
hastanelerde ve o dnem hastane
olarak kullanlan klalar ile Yenikap
Mevlevihnesi gibi kurumlarda vefat
ederek ehitlik mertebesine erimilerdi. Haydarpaa Askeri Hastanesinin hemen yannda, savata
yaralandktan sonra stanbula
getirilerek burada len tilf
Kuvvetleri Ordusuna bal askerlerin yatt bir de ngiliz
mezarl bulunur. Karacaahmet, Kulaksz gibi kabristanlarda defnedilenler olsa da,
anakkale ehitlerinin byk
bir ksm stanbul Edirnekapda, hemen surlarn dnda
ayrlan alana gmlmlerdi.
Gnmzde bu alan ve kabristan, ehitlik ismiyle bilinmektedir.
Kltr A yerlekesine neredeyse yrme mesafesinde bulunan ehitlik,

halen Silahl Kuvvetler mensuplar
ehit subay ve askerlerin definlerinde
kullanlmaktadr. Kabristann iinde
anakkale ehitleri adna yaplm bir
abide vardr. stikll Marmzn iri Mehmet Akif Ersoy da en nemli
eserlerinden biri olan iirini anakkale ehitlerine atfetmi olduundan, ayn ehitlikte medfundur.
Kaynaka:
Bozolu, A., Suhulet: Madalyas Verilmeyen Bir Kahraman Deniz Haber
Dergisi, Mart 2008, stanbul.
Gleryz, A., irket-i Hayriyenin Boazii Vapurlar, stanbul 2002.
li, E. Nedret, irket-i Hayriye Bibliyografyas, stanbul Armaan: Boazii Medeniyeti, stanbul 1996,
Keskin, G., Boaziinden anakkaleye irket-i Hayriye Vapurlar Geliboluyu Anlamak
Kzldemir, M., Orhan, irket-i Hayriye
daresi, Trkiye Denizciler Sendikas
Yaynlar, stanbul 1992
Kolay, S., Derinlerden Yansmalar:
anakkale Sava Batklar, Vehbi Ko
Vakf,
Koraltrk, M., irket-i Hayriyenin
Kurucu ve lk Hissedarlar, stanbul
Armaan 2: Boazii Medeniyeti, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr
leri Daire Bakanl Yayn, stanbul
1996.
Koraltrk, M., Buharl Vapurlardan
Deniz Otobslerine stanbulda Deniz
Ulam, Varlk Yaynlar, stanbul 2010.
Koraltrk, M., irket-i Hayriye (18511945), DO Yayn, stanbul 2007.
Tutel, E., irket-i Hayriye, stanbul 1994.
http://www.tsk.tr/8_tarihten_kesitler/8_3_canakkale_muharebelerinden_kesitler/resim31.htm
Halas (Water Witch)
77
SEYT; SESSZ
KAHRAMAN
Syleen ve Fotoralayan:
Fatih DALGALI
Olaanst artlarda, olaanst

mcadelelerle yaplm olan anakkale
Sava, stanbulu ele geirmeye karar
veren tilaf Devletlerinin yirminci
yzylda Osmanl Devletinin gcn
snad etin savalardan biridir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SEYT; SESSZ KAHRAMAN / Fatih DALGALI
Hseyin Bac2
Hseyin Amca bize Koca Seyiti
anlatr msn?
Anladrz hepsini, anletcez tabi
imdi efendim, benim yam 100
bile geti, fakat ben 95 diyorum nazar demesin diye. Babacazm zabitti, anakkale harbine giderkene
iki tane kz kardeim var, onlar ldler imdi. Giderkene beni, o zaman
tomofil yok. Babam giderkene beni
sevdi koklad, hanm ben gidiyom
belki bir daha gremem dedi. Sonra
bir yl sonra yaralanm, geldi yaral,
20 gn izine geldi. Tabi iyiletikten
sonra tekrar geri gitti. te ben onlar
hep hatrlyorum. Burada yam ortaya kyor ama ben nazar demesin
diye 95 diyorum. Ama 100den yukar, aa deil. Ama kr, veren Allah,
alan Allah.
en
miyi srtlark
lu Seyit mer
Nideli Ali
ile beraber
Mehmed o
1889 ylnn Eyll aynda, Balkesir

Havrana bal Manastr (amlk) Kynde dnyaya gelen Seyit, 1909 ylnda 20 yandayken askere alnm
ve daha sonra Balkan Savalarna katlmtr. Balkan Savalarndan sonra
terhis edilmeyip, Birinci Dnya Savana katlm ve anakkale Cephesi
Mecidiye Tabyasnda topu eri olarak grev almtr.
Seyit, elbet vatan iin daha nce de
yararllklar gstermitir ancak, onu
tarih sahnesine karan olay anakkale Deniz Savalarnda 276 kglk
mermiyi kaldrarak namluya srmesi
ve savan kaderini deitirmesiyle
balamtr. Seyitin bu cesareti ve
kuvveti uzun yllar duyulmamtr.
Seyit kendisini gizlemitir. anakkale
Savann ardndan amlk Kyne
80
dnen ve bundan sonra hayatn

ormandan toplad dallar kmr
yapmakla ve iftilikle geiren Seyit,
1939 ylnda akcier rahatszl nedeniyle vefat etmitir.
Havrana gerekletirdiimiz ziyarette, Seyit Onbay tanyanlarla ve
grenlerle syleiler gerekletirdik1.
Yapm olduumuz bu konumalarla
Seyit Onbay daha yakndan tanma imkn bulduk. Seyit Onbay
gren 105lik dedemiz Hseyin Bac, kyls Halil Keser, Aye Keser ve
Hseyin evik, nc kuak torunu
Muhammet Ykar ve yerel aratrmac Mehmet Uar ile yapm olduumuz syleilerin sessiz bir kahraman
olan Seyit Onbann mtevaz hayatn ortaya koymasn dilerim. imdi
bu sessiz kahramann hayatn, hemerilerinden dinleyelim.
imdi bu Seyit Onbann son zamannda geldi Gazi, fabrikatr Saadettin Beyin evinde bir gece kald. Sabahleyin, Balkesirli mdr vard Hac
Efendi, bize resmigeit yaptracaklar.
Sonra Seyiti de artt Gazi. Gazi,
cebinden bir kt kartt (ben de
ordaym, izliyoz.) Seyit sen git uraya sana maa balasnlar dedi. Seyit
de Paam ben devlete etimi satmam
dedi Paa da Olum neylen geincen sen, Manastr Kyndensin, bir
memur bir amir deilsin, hibir gelirin yok dedi. Seyit de Bana orman
serbest yapsnlar (100-120 okkalk bir
adam en aa. Ben de 12 yalarndaym, mektebin son senelerindeyim, o
zaman be snf var mektepte.) ben
daha ok nafakam karrm kimseye muhta olmam dedi. Hemen o
zaman cep telefonu yok gr gr var.
Hemen ef geldi. (biz de dinleyip duruz) efe dedi ki Gazi, Bu Onbay
grdnz m? Bu dalar bsbtn
kaldrsa karnzda beni grrsnz.
nk stanbulu kurtaran bu adam
dedi.
Seyit Onba nafakasn hep ormandan karrd. Bizim evimiz vard teki
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
mahallede kmaz sokak. Getiriyor

keresteyi o, eei vard katr gibi iri,
eekte 120-150 okka yk var, o getirip ora koyuveriyor, biz satveriyoz.
Yani Trkesi hrmet ediyoz ona.
Kar, kzan herkes. 10 lira, 20 lira ne
tuttuysa ite. O gnler para gymatl.
O Cuma gn geliyor, indiriyor dier
keresteleri satlann parasn alyor,
Havran pazarna kyor 4 inik3 melez alyor. Melez dediim de 1 inik
buday, 1 inik arpa, 1 inik dar, 1
inik avdar. Haftaya kadar hangi
deirmene giderse onu hemen ilkin
tverir deirmenci. Hrmet eder
yani deirmenci. Her hafta byle devam ederdi. O, yeni keresteleri getirir
satlann parasn alrd.
O zamanlar Havrann yar taraf yoktu. Bir taraf hep bahalkt. Kiraz bahalar vard. O zaman yol yok, eekle
giderdik. Eek amura, batakla batt m biz bakar dururduk. Bir keresinde eek dereden geerken batmt
amura. Seyit geliverdi, altna girerek
eei de karya geiriverdi. O ykle,
eek de yklyd. Bu gc kuvveti hep byle devam etti. Ama sonra hastaland, epey bir hasta oldu,
50-55 yalarndayd. Hac Osmann
Mehmet Bey4 var, fabrikatr. O da
belediyenin karsnda, orada buna
bakyolar, battaniye getirdiler, bir
eyler getirdiler. Belediyenin doktoru bakveriyor Seyite. Hac Osmann
evinde hizmetkr Arap Mahmut vard. Sabahlar bir kap yemek, bir torba
ekmek, ta ertesi gne kadar. Seyit,
onu temizliyor. Ertesi gn yine geliyor yle. Bir sre byle devam etti.
Biz de yanna giderdik. Biz vardk,
daha byklerimiz, daha ufaklarmz
var ite. Bize anlatverirdi. Hrmet
ediyoz, bir ey oldu mu gtrp veriyoz, yiyor adamck. Mehmet Beye,
Belediye doktoru: Bunun on be
gnlk mr var Mehmet Bey dedi.
E o zaman tomofil yok, ift hayvan
arabasylan Manastr5a gtrdler.
On be gn sonra gittiler gmdler
Seyit Onbay. te Allah bir nimet
vermi ona, o vazifeyi yapmak iin,
bir de ganimet kazansn maneviyat-
Havranl bir nar, Hseyin Bac
81
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
tan diye Allah yardm etmi ona. Baka trl bu aklanmaz. nk kendi
anladverirdi, mermi 250 okka, vin
bozuk. Ne duruyon Seyit demiler.
Bir ses geldi deyo, fakat baktm insan
minsan yok deyo. Bismillah dedim
aldm topun azna koydum deyo. O
ngilizin amirallik gemisi, bando alyor. stanbula geecek. Biz alyoz.
Emir verseler ate edilcek ama herkesin vazifesi ayr deyo. Topu atelemesiyle, bacadan ieri koyduruyor
mermiyi. Bir kara duman beliriyor.
Byk amirallik gemi batyor. Daha
sonra dieri. Sonra d denize kayor ngilizler. Ehh ite bu adamck
byle yapyor. Allah yardm ediyor
ona. Seyit avu da byle halleriyle
bu Havrandan geldi geti Deerli
bir adamcazd.
O marangozhane, odun getirdii
yer mevcut mu imdi, kalkt m?
Oralar imdi, ey ondan nce marangoz aklma gelmedi ismi. Belediye reisiydi, vekildi. Oray ykt falan
ama duruyor. Daha onun odun satt yerler falan duruyor yle. Oray
ocuk bahas yapacad emme duruyor yle, yaplmad. Bir tek ev kald orada. Dierlerin hepsini aldlar.
te onun geldii yerler falan belli.
te, Hac Osmanolu da yardm etti.
Fabrikatr tabi o gnk gnde. Byle Allah rahmet eylesin geldi geti
adamck.
Nasl bir adamd, kiilii nasld,
konukan myd, sakin miydi?
Hal mnasip, konumas, tahsili yoktu tabii, kyl konumasnda. galan,
malan byle bi eyler. Tabii kyllerin konumas. Hi azndan, kt
bir sz duymadm. Sakin bir adam,
herkes de hrmet ediyo buna. Kadn, erkek ne olursa olsun. Sayyolar, olan vakaya gre. lk kars ld,
sonra baldzn gard bu. Kimse yanna varamaz, kim varcek yanna. Bi
furdu mu bi daha kalkamaz yerden.
Baldzndan, sonra bir-iki ocuk daha
oldu.
82
Hseyin Bac, Seyit Onbay anlatrken
lk karsyla ikinci kars karde

miydi?
Gardedi. Ablasn alm, gz da yetimi, ablas da lnce. Hastalanyor
ne olduysa oluyo. Bi eyler Bugn
bile belli olmuyo. Bu kadar fen yoktu. Te 80 sene, 75 sene nce nerde
bu fen, nerde bu gr? Ondan da
bir-iki ocuk oldu ite. Onlardan da
torunlar sa, son gardan olanlar,
baldzndan. tekiler lm, vefat etmi. Byle bi deerli adamd.
Hayvan, mal falan var myd?
Mal yoktu, kendi mal yoktu. Keresticiliklen geiniyodu. Gazinin verdii
eyi [dl paray kastediyor] kabul
etmeyince almaklan geimini yapyodu. yle bou bouna hayat
gemez ki. Manastr Kyyd urda eskiden, Manastr ismi o kyn.
imdi Kocaseyit Ky. O pirinann6
stne kt m stnde biz mesela
bir ey kt m taze yadr, zmdr,
yemitir, her ne mevsim varsa eriktir,

kirazdr ona korduk mendile gtrrdk, yirdi adamck, dua ederdi.
Boaz iyiydi. imdi Mehmet Beyin
evinde byle byk kapakl sepet,
alar alayo, datls duzlusu dolu,
o yarn akama gada bi torba ekmei
temizlerdi. Eee 100 okkalk, 120 okkalk adam. O tez beri doymaz tabi.
Hatta ey vermiler ona, sylemi
o zaman bandak eylere bi tayn
yetmiyor bana demi. Verdiler tayn
diyo, iime sinmedi olum diyo. Biraz ben birka ay yedim diyo, 2 tayn
verdiler emme diyo, sonra iime sinmedi 1 tayna raz oldum deyo. nk te yandaki a duruyo deyo. Yar
doyuyo yar doymayo deyo.
ocuklar falan sever miydi, ocuklarla akalar myd?
Yani hibir kt sz ey yapmazd. Bi
ocuk ey yapsa, yahut yemitir, ya
zmdr yahut bi garpuz, gavun bi
ey gtrse oraya arkasn okard

saol olum derdi. Gari son halini
yayodu adamck.
Okuma yazmas var myd?
Eski Trke bilir biraz. Eski Trke.
Yeniyi bilmez, yeni yok. Eski rakam;
eski eyi fevkalade okur, bilirdi Kuran
okuduu iin.
Ka sene kalm askerde?
E ite anakkalenin son haline gadan. Sonra ordan da eylere gitmi,
dier eylere Kurtulu Savana filan
girmi. Gari orda ne gadar yaptn
bilmiyoz.
anakkaleye nasl gitmi acaba,
hi ondan bahsetti mi? Askere nasl gitmi buradan?
O zaman vesait yok, yayan. Yayan gidiyosun, konak konak. O zaman her
kyde erazi ilediyo, yemek kayo
az ok. yle konak konak gidiyosun.
Babam benim zabitken bile at arabasnan gtryolar, yok vesait. O da
gece gidiyo. Akamdan, ikindin biniyola, sabahla oraya iniyolar. Vesait
yok. Vesait at arabas, kz, manda
niyse 80 sene, 90 sene evvel.
anakkaledeki kahramanln anlatr myd?
Sorarsak byle, mesela byle nasl oldu Seyit Day? falan dedik mi
ite bi ses geldi fakat ey yok deyo,
byle grlen bi ey yok deyo. ne
duruyon Seyit derler deyo, Bismillah dedim, 250 okka vin bozuluvedi,
vedim azna deyo. O bando alan
gemi, amirallk gemi gidiyo aa.
kincisi gidiyo.
Neden hastaland?
E gari onu doktor biliyo, biz
Zatrre miydi hastal?
Herhalde bi geici hastalk deildi.
Baya doktoru da ey yapt. 6 ay-1
sene bakt. Mehmet Bey yardm ediyodu, fabrikatr. Her gn muayene

ederdi onu. Gelirdi, ine yaplceyse
ine yapverirdi. O zaman yleydi
zamanlar.
Cenazesini hatrlyor musun?
Cenazesine ben gitmedim. Bizim
burdan giden ite Mehmet Beyler
falan gittiler at arabasnnan. 15 gn
yatt orda. Pazartesi gn vefat etti
kyde. Manastr Kynde. imdi
Koca Seyit Ky. Orda gmld felan. Resmi geitler oldu. imdi arabalarda geziyo faket Mehmet Bey
olmayayd o adam periand ak
ak. nk Mehmet Bey fabrikatr.
Gazanm her eyi var, zengin.
Mehmet Uar7
Atatrk buraya gnbirlik geliyor.
Balkesire geliyor bir gn kalyor.
Daha sonra Edremite gemek iin
yola kyor. Ama Edremite geerken Havranda Koca Seyitin olduu
aklna geliyor. Daha sonra bir yerde
konaklamalar iin bu Terzizadelerin
Konan seiyorlar. Benim gemite, kiilerle yaptm konumalardan ben u bilgilere ulatm: Ara sra
gelirdi, Ebubekir Camiinde Cuma
namazn klard. Yani cumalar Havrana iniyor. Belediyenin karsnda
hemen, oras ilk pazarn kurulduu
yer. Pazarda alveri yapyor. Kye
karken, orda bir deirmen yeri var.
Deirmende ald buday
ttrp un yaptryor, haftalk yiyeceini gtryor.
Bu byle devam ediyor. En
ok Havrandan gtrd, ok sevdii, ocuklarnn da ok sevdii helva.
Muhakkak heybesinde
helva da var. Burada
mahalle aralarnda
odun kestii grlmtr, yani yayan
geliyor on bir kilometreden mahalle aralarnda
odun kesiyor.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hatta ve hatta byk kalaslar getirdii ve getirdii bu kalaslar satt sylenir.

Halil Keser8
Benim yam 83, dokuz yandaydm
ben o zaman. Evi, kyn taa beriki
giriindeydi. Orda arsas bile kalmad imdi. Koca Seyiti nasl hatrlyom
biliyon mu? Fakirdi adam, fakir geldi fakir gitti. Devlet may balayacakt ama o istemedi. Biz dokuz
yandaydk, O hastaland, baya bi
hasta yatt. Sonra eski papularmz yama yapverirdi. Biz papucumuz
yrtldnda, Seyit amcaya gtrrdk. Adam hastaland, hastalandktan sonra yayan buradan Havrana
gtrdler. Havranda doktor bir iki
ine yapm, sonra tekrar getirdiler.
Bu gece gndz hamallk yapyor bu.
K gnnde suyun iine dm,
slanm. Sobann bana gelmi, tit-
Halil Keser
Koca Seyitin kyls
83
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
remeye balam. Arkadalar demi

Koca Seyit lcek kyne gnderelim.
(Ulen doktor mu yok, baka yere gndersenize, niye kye yolluyonuz. Bu
adam Trkiyeyi kurtard be adam.)
E ite gen yanda vefat etti gitti. Dalarda kmr yapard, satard
Havran, Edremite. O zamanlar millet
fakirdi, imdi her ey bol. anakkalede babamla birliktelermi. Babama
anlatm. Ahmet demi. tane
mermimiz kald demi. Bismillah
dedim kaldrdm demi. Bu Allahn
yapaca i. Babamn felan fotoraflar vard emme biz byle olacan bilmiyorduk. Kayboldu gitti. Ama
benim hanm onlarla daha komu
idi. obanclk yaparlard. oban olduu iin orda bir yer vard onlarn
evin altnda. Orda grrm. Byle
kt kt yryerek camiye geiverirdi.
Namazn klard adam. Koca Seyiti
gren bir de bizim burada Kasmlarn Hseyin (evik) var. Buras Yrk
ky. Kei koyun gderlerdi. Onla
geinirlerdi. Geim dadayd. Odun
eder, kmr eder ve kovan yaparlard. Bu ky isim deitirdi. Manastr, amlk ve Kocaseyit Ky. Koca
Seyit, ismiyle birlikte bu kye bereket

getirdi. O zamanlar burada yirmi-otuz kadar hane vard.
Seyit avu, olgun bir adamd, yumuak bir adamd. yle giderken
papular vard. Kt kt kt yrrd.
Evveli Edremitte Seyitin bir asker arkada varm. O, anlatverirmi olay.
te olan oldu, bitti gitti. imdi olsa
adam camekna koyarlard.
Hseyin evik, Koca Seyitin kyls
kaldrverirmi. yle sinirlilik bilmezdi, Allahn adamyd, kimseyle ekimezdi. Kyn iki yannda, iki tarlas
vard. imdi orman ald tarlalarn.
Bize yle ilim dlm anlatmazd.
yle kendi kendine iiyle kaydyla
adamcaz. Byle iri adamd, kk
olu yaasayd onu geerdi. O ocuk
da yirmi yanda ld gitti. Bizim bildiimiz bu kadar. Kyn yallarnn
ya benden aada. Velhasl adama baklmad.
Aye Keser, Halil Keserin ei.
Aye Keser9
le.
uncu kyafetiy
yit abuk) od
Seyit Onba (Se baltas, sr tnda heybesiyle.
e
Elind
84
Ben on yandaydm. te byle kar komusuydum. ift srerdi, ak ak

kzleri vard, bir kara eei vard.
Odun keserdi. Ben te aada kyn
alt yannda dururken, u direkten
kaln odun yklenip gelirdi. Ben on
yandaydm, on yandaki insann
akl erer, hatrlyorum. Mart aynda ala gne kar gnde ld yle.
Koca Seyit pek insanla muhatap olmazd. Bizim evin nnden camiye
gelip geerdi. izme giyerdi, esmer
adamd. Dimdik bi adamd, aha
ayn u direk gibi dimdikti adam.
Emme iriden btnd. Duttuunu
kaldrrd. Eei bile ykylen bile
kaldrrmt. Eek yklen ykld m
kalk kerata deyip yklen kucaklar da
Hseyin evik10
Alt yamzdaydk biz. Olu Abdurrahman vard benlen tertip 1933
doumlu. Biz komusuyduk. yle
tanyom Koca Seyiti. Kyn altnda
bir tarlas vard. Hemen bizim evlerin altnda. ift srerdi. Ufaktk, bize
anakkaleden bir eyler anlatmazd.
Babamn ad Kazmd. Balclk yapard. Tepsiye ballar koyar sonra tenekelere basard. Babamla iyiydi aras.
Bir keresinde babama Kazm al u
tepsiyi uradan, ocuklara bir ey
kalmayacak dedi. Byle yemein
banda bada kuramazd. Siniyi
byle anam koyard nne, yle yerdi. Etliydi byle, bada kuramazd.
urada kyn orta yerinde kkl bir
da vard. O dan yanna oturuverirdi. Seyit anakkaledeyken kars
lyor. ki tane gz yetim kalyor bur-
da, nenesinin yannda. O da harbden

geliyor. Sonra baldz varm, onla
evlenmi. Onu da kararak evlenmi.
Ondan da bu iki olan olmu. yle
derlerdi. Bapu yamard. Aatan
kalplar vard. yle yapard. Edremitten kamyon lastikleri alrd, eski.
Onlarla papularn altn yapard.
Muhammet Ykar11
Ben Koca Seyitin torunuyum, Koca
Seyit benim byk dedem. Kz benim babaannemdi. 2008 ylnda ben
bu mzede grevli olarak ie baladm ve halen byk bir zevkle burada alyorum. Dedem Koca Seyit
harbden dndkten sonra hi kimseye ben harb zamannda yle top
kaldrdm eklinde bir ey dememi.
Koca Seyit harbden sonra kynde
21 yl yaam ve 21 yl zarfnda kimseye bu olay anlatmam. Ancak 11
yl sonra Atatrk, Havrana geliyor.
Atatrk, Havran Nahiye Mdrne
demi ki, burada bir Seyit Onba
varm, benim onu grmem lazm
demi. Nahiye Mdr Seyit Onbann Havrann hangi kynde olduunu bilmiyormu. Paa, Nahiye
Mdrne demi Ben biliyorum da
sen neden bilmiyorsun? Sonra ertesi sabah Nahiye Mdr, Edremite
ubeye giderek Koca Seyitin hangi kyl olduunu reniyor. Bizim
kyn eski ad Manastrdr. Koca
Seyitin de Manastr Kynde olduunu reniyor. Edremitten kan
jandarmalar leden sonra Manastr
Kynde oluyorlar. Koca Seyiti alp
Paann yanna gtrecekler. Ancak
Seyit, kyde yok. Daa, kmre gitmi12. Jandarmalar akam beklemiler. Seyit, dadan gelirken kapsnn
nnde bekleyen iki jandarmay grnce telalanm, dadan toplad
odunlardan dolay geldiklerini sanm. Sonra jandarmalar ona kamamasn ve kendisini Paann ardn sylemiler. Ama Seyit, stnn
ok kt olduunu, arklarnn yrtk
olduunu ve bu halde nasl yanna gideceini dnyormu. Seyit,
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
askerlerle birlikte Kocaseyit Kynden yryerek Havrana varyor gece

yars. Evvela, Nahiye Mdrnn
yanna varyorlar. Seyiti, sabah Paann yanna gtrecekler. Ancak
Nahiye Mdr Seyite bakyor, hali
perian. Geceden bir berber bulunarak tra yaptrlyor ve Seyite kendi
ceketini veriyor. Ancak, Seyit yapl olduu iin ceketin kollar ksa ve
dar gelmi. Bu halde Seyit, Paann
karsna km. Paa, Seyite ne ile
megul olduunu sormu, iftilikle
uratn ve nafakasn ormandan
kardn renince paa, Seyite
maa balamak istemi. Ama Seyit,
harbde kendi zerine den grevini
yaptn sylemi. Paa, Seyite ne
istediini sormu. Seyit de, Paam,
ben geimimi ormandan salyorum,
ormanclar bana msaade etseler
ben hayli hayli geinirim, oluuma
ocuuma bakarm demi. Paa da,
Nahiye Mdrne Seyit, bundan
sonra rahat rahat ormanda odun
toplayacak demi.
Seyit Onbann 3. kuak torunu Muhammet Ykar.

Koca Seyit Antnda bulunan mzede grev yapmaktadr. Gelen misafirlere
dedesi Koca Seyiti byk bir zevkle anlatmaktadr.
85
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Koca Seyit Antnda grev yapan Muhammet Ykar.
Daha sonra yeni gelen Nahiye Mdr, Seyit ile ilgilenmemi. O zaman da
Seyit ormanda kaak almaya devam etmi. Bunun yannda da hamallk yapyormu. Gc kuvveti yerinde
olduundan herkes bir uval tarken
o iki uval tarm. Daha sonra tmeden dolay zatrreye yakalanm
ve 50 yanda vefat etmi.
Olaanst artlarda, olaanst
mcadelelerle yaplm olan anakkale Sava, stanbulu ele geirmeye
karar veren tilaf Devletlerinin yirminci yzylda Osmanl Devletinin
gcn snad etin savalardan
biridir. Milli mcadelemizde canlarn seve seve feda eden, bu topraklar bizlere vatan olarak brakan tm
ehitlerimizi ve gazilerimiz rahmetle
anar ve bu almay yaparken yardmlarn esirgemeyen Havran Belediye Bakan Emir Ersoy, Bakan
Yardmcs Mehmet Ylmaz, deerli
retmenimiz Nuri nan ve Harun
Kocakurt Beylere ve ayrca bilgi ve
hatralarn bizlerle paylaan Hseyin
Bac, Halil Keser, Aye Keser, Hseyin evik, Mehmet Uar ve Muhammet Ykara ayr ayr teekkrlerimizi
sunarz.
86
Dipnotlar
1
Balkesirin Havran lesi ve Kocaseyit

Ky, 30 Austos 2014 Cumartesi. Hseyin Bac, Halil Keser, Aye Keser, Hseyin
evik, Mehmet Uar ve Muhammet Ykar
ile yaplan syleiler.
2 Hseyin Bac, 105 yanda.
3 Anadolu Blgesinde halen kullanlan
kilenin drtte biri olan arlk l birimidir.
4 Mehmet Bey, o dnemde Havranda Zeytinya fabrikas olan ve yre halk tarafndan yardmseverliiyle bilinen Mehmet Dorulardr.
5 Koca Seyitin doduu kyn ilk ad Manastrdr. Ky, daha sonra amlk adn
ve 1988 ylnda da Kocaseyit Ky adn
almtr.
6 Pirina: Ya karmak zere skma ileminden sonra zeytinin kalan posa, ekirdek
ksm. Halen iinde ya kaldndan dolay kspe, gbre ve yakacak olarak kullanlr.
7 Havranda ikamet eden Mehmet Uar, kitaplara gnl vermi bir kitap dostudur.
Yre hakknda szl ve yazl aratrmalar
yapmaktadr. Koca Seyit Ant Mezarda
yer alan Koca Seyit Mzesinin kurulmasnda byk katk salayan Mehmet Bey,
halen Havrana gelen ziyaretilere gnll olarak yre hakknda bilgiler vermektedir.
8 Halil Keser, 85 yanda.
9 Aye Keser, 85 yanda, Halil Keserin ei.
10 Hseyin evik, 81 yanda.
11 Muhammet Ykar, Seyit Onbann 3. kuak torunu. Koca Seyit Ant mze grevlisi.
12 Burada kmr olarak bahsedilen, dadan
toplanlan aa dallarnn odun kmrne dntrlmesidir.
Kocaseyit Ky mezarlnda bulunan

Seyit Onbann kabri.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
87
ANAKKALE SAVAININ
RESSAMI BAHRYEL
SMAL HAKKI BEY
mer Faruk ERFOLU
Sanat Tarihisi
smail Hakk Bey, kendisi gibi Bahriyeli

ressam Hsn Tengzn dedii gibi
stad, memleketimizde yetien
en yksek deniz ressamdr. Trk
resminin byk ustas Hoca Ali Rza
Bey de, kaynbiraderi smail Hakk
Beyin deniz resimleri yapmakta pek
hnerli olduundan sz etmitir.
Celal Esad Arsevene gre: Trkiyenin
en deerli deniz ressamdr. Pertev
Boyara gre ise: Miras brakt
mavi renkli frasnn henz varisi
kmamtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE SAVAININ RESSAMI BAHRYEL SMAL HAKKI BEY / mer Faruk ERFOLU
Trkiyede resmin kitap sayfalarndan

tamasna izin vermeyen minyatr
geleneinden yalboya resme gei;
sarayn ilgisi ve koruyuculuu altnda,
kapal bir evrede gerekleebilmitir.
Sanat tarihimizde Batl anlamda resim, 1794te eitimine balayan Mhendishne-i Berr-i Hmynun ders
programnda, asker amal, perspektif ve k-glge gibi temel kurallar
zerine younlaan ilk resim dersleri
konulmasyla balatlr. Bunu III. Selim (1761-1808, saltanat: 1789-1807)
ve II. Mahmud (1785-1839, saltanat:
1808-1839) devrinde ada anlamda
eitim veren Harbiye, Tbbiye, Bahriye
gibi okullarn al izler. 19. yzyln
ilk yarsndan itibaren, saray evresinde Avrupal ressamlarn etkinlikleriyle,
sarayda koleksiyon, toplumda ise bir
sanat algs olumaya balar.
Ressam Bahriyeli smail Bey
Sleymaniye Ktphanesi , Sheyl nver Arivi
90
Sz edilen askeri okullardaki snrl

resim eitimi sonucunda, yetenekleriyle ne kan ve resim sanatna tutkuyla balanan ilk isimler genellikle
asker kkenli sanatlar olmutur.
Nitekim resim sanatmzda asker res-
samlarn etkinlii kuak boyunca

srmtr.
Modern resmin nemli bir kolu olan
maren/deniz konulu resimleri alanlar ise genellikle Bahriye Mektebi
(bugnk Deniz Harp Okulu) kl
ressamlar olmutur. Bu alann ilk en
yetkin isimlerinden biri de hi kukusuz Bahriyeli smail Hakk Bey (18631926) olur.
Deniz ressamlndan nce nitelikli
bir denizci olan denizi ve gemileri
ok iyi bilen sanat, bu alan da hakl
bir hrete ulamtr.
smail Hakk Bey, 1863te skdarda
domutur. Arabaclar Kahyas Ali
Efendinin oludur. yi huyu, alkanl, zekas ve drstl ile sevilen rnek bir renci olur. lk resim
eitimini Bahriye Mektebinde okuduu yllarda resim hocas Beybaba lakapl Kaymakam Eypl kr
Beyden alr. Resme merak hocalar tarafndan takdir ve tevik edilir.
1884te Bahriye Mektebinin harbiye
smail Hakk Beyin anakkale Savan ieren peyzaj almas
l ile Bahriye Nazr Bozcaadal Hasan Hsn Paann da hakl takdirini kazanr. 1888de yaptrlan bir
torpidonun inaatna nezaret
etmek zere Almanya/Hamburga gnderilir ve Ejder
ad verilen bu gemiyi teslim alarak 1890da stanbula getirir.
smail Hakk Beyin imzas
snfna geer, 1886da da mlazm

rtbesiyle, deniz inaat ve ressam
olarak mezun olur. Bahriye na Dairesinde gstermi olduu yenilikler,
alkanl, zekas ve grevine bal-
Osmanl Donanmas iin

Almanyaya smarlanan
Ejder isimli torpidobot,
Almanya/Kielde Schifs &
Maschinenbau Germania
AG isimli firma tarafndan
yaplm ve bu firma, Osmanl
iin 1887-1912 yllar arasnda
Nasr, Ejder, Berk, Peyk ve Nusret
gibi gemilerin inasn gerekletirmitir. Dolaysyla smail Hakk Beyin
gnderildii ehir Hamburg deil 100
km uzandaki Kieldir, belki daha sonra Hamburgta yaamay tercih etmi
olabilir.
smail Hakk Bey, Ejder torpidobotunun yalboya bir tablosunu da a-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lmtr. Ejderin zmrt yeili cokun

efaf dalgalar zerinde seyir halinde
tasvir edildii resimde romantik bir
renk atmosferi hkimdir. Resmin sa
alt ksesinde 1891 senesi kanun-u
evvelinde Ejder torpido divizyon botunun Cezayir aklarnda bat lodos
cihetinden msadif olduu frtnadr.
notu ve imza bulunmaktadr. mzadaki kullar ifadesinden tablonun Sultana takdim edildii anlalmaktadr.
Almanyada kald iki yllk srede,
renkli litografi bask tekniini renmi, bu teknikle deniz resimleri
yapan smail Hakk Bey, mesleki anlamda da yeni bilgilerle donanmtr.
Yurda dnnde Osmanl donanmasnn slah konusunda, grd
olumsuzluklar ve gerekenlere dair
projeler ieren bir rapor hazrlayarak,
Bahriye Nezaretine sunar. Bir sre
sonra tespit ve nerilerinin dikkate
alnmadndan dolay zntsn
dile getirmeye balar. Bunun zerine
Bahriye Nezareti tarafndan 1895de
tekrar Almanyaya gnderilerek stanbuldan uzaklatrlr.
Vatanndan nezaketle kovulan smail Hakk Beyin arkasndan maa da
kesilir, Bahriye Nezaretine gnderdii
dilekeler hasralt edilerek, cevaplanmaz. smail Hakk Bey iine dt
bu sknt ve zorluklardan kurtuluu
istifada bularak, Hamburg tersanelerinde mhendis olarak almaya
balar. 6 Temmuz 1901de stanbulda
hakknda dava alarak alt ay hapse
mahkum edilir ve memuriyetten karlm olur. 1908e kadar Hamburgda
Bloom und Voss tersanesinde gemi
ina mhendislii yapar.
nl ressamlarn atlyelerinde resim
almalarna da katld Almanya
yllarnda, ona gl bir deniz ressam olabilmenin ortamn salar.
Yapt pek ok seyahatte denizleri
inceler, kuzey denizlerinin ar ve gri
atmosferini tespit eden almalar
yapar. Almanyay betimleyen deniz,
sahil, kr peyzajlar retir fakat Almanyada meydana getirdii eserle91
e Cemiyeti yararna yapt

smail Hakk Beyin Mdafaa-i Milliy
r.
resimler kartpostal olarak baslmt
rin hepsini yaamn srdrmek iin

satmtr.
II. Merutiyetin ilanndan sonra greve davet edilir ve binba rtbesiyle Bahriye Nezareti na Dairesi
Bakanlna getirilir. 1910da kaymakam (yarbay) rtbesine ykselir,
1913te -hakknda yaplan dedikodulara dayanamayarak- kendi istei ile emekliye ayrlr. Paabahede
kurduu mtevaz tekne yapm tezghnda sandallar yaparak geimini
temin etmeye alr. smail Hakk,
Osmanl Donanmasna ait gemilerin
tantm amal portrelerini oluturan,
belgesel anlamda deeri olan bir dizi
resimler alr. Bir taraftan Alman
gazete ve mecmualarnn stanbul
muhabirliini stlenir, 1914ten itibaren alt yl boyunca Illustrirte Zeitung dergisine stanbuldan resim
ve illstrasyonlar yapar. Bu yaynn
muhabirlii ve ressaml nedeniyle
yapt almalardan, 1915 ylnda
bizzat anakkalede bulunduu anlalmaktadr. Ayn yl, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti yararna yapt 6 adet
resmi kartpostal olarak baslr.
Savatan sonra tekrar devlet hizmetine davet edilir ve 1920den itibaren stinye tezghlarnda alrsa
da urad hakszlklardan dolay
ruhu yorgun, kalbi krktr. Son yllar
Beykoz/Paabahede geen smail Hakk Beyin bir deniz kenarnda
balayan yaam, gene bir deniz
kenarnda 3 Aralk 1926 tarihinde
son bulur ve Paabahe mezarlna defnedilir. nce Zehra Hanm
ile daha sonra Almanya yllarnda
tant ve yaamnn son gnne
kadar beraber olduu Juanna Hanm olmak zere iki evlilik yapm,
ancak ocuu olmamtr. Sanatnn kz kardei Nadide Hanm, Trk
resminin byk stad Hoca Ali Rza
Beyle evlenmitir.
Akrabalktan te dostluklar bulunan
Ali Rza Bey ve smail Hakk Beyin
zaman zaman beraber akhava almalarna ktklar bilinmektedir.
92
Nitekim, smail Hakk Beyin birok

desen defteri ve arivi Hoca Ali Rza
Beye kalmtr. Osmanl Ressamlar
Cemiyeti Gazetesinin 1914 tarihli 18
numaral Hoca Ali Rza zel saysnn
kapandaki portre de smail Hakk
Beye aittir.
anakkale Resimleri
Suluboya, guaj, karakalem, pastel ve
yalboya teknikleriyle yapt resimlerde byk ustalk gsteren smail
Hakk Beyin tablolarnda sularn kprdan, dalgalarn atlay, frtnalarn haykr adeta zerinde ya da
tasvir edilen geminin iindeymi gibi
hissedilir.
1915te anakkalede cereyan eden
acmasz deniz savalarn konu ettii ok sayda eseri bulunmaktadr.
Ayn yl tarihli Goliath Zrhlsnn

Batrl adl tablosunda, anakkalede 13.150 tonluk HMS Goliath Zrhlsnn, Binba Ahmet Bey
komutasndaki Muavenet-i Milliye
muhribimizin pe pee ateledii
torpidolarla Morto Koyunda sancak
tarafndan vurulduu an tasvir edilmitir. anakkale deniz savalarnn
kaotik atmosferi arpc bir biimde
tuvale aktarlm, Muavenetin vurduu Goliathtan gkyzne alevler
ve kesif duman bulutlar ykselmekte, Muavenet-i Milliye ise dman
donanmasna ait dier gemilerin gecenin zifiri karanln yarp gndze
eviren ldak tarassutlar altnda
olay mahallinden Boaza doru
uzaklamaktadr.
Ankarada Cumhurbakanl Sanat
Koleksiyonunda bulunan, sava da
smail Hakk Beyin Mdafaa-i Milliye Cemiyeti yararna yapt

resimler kartpostal olarak baslmtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ieren peyzaj almas srad boyutuyla da dikkat ekmektedir (56x196

cm). Genelde sahili, denizi, denizde
yol alan yelkenliyi, sava gemilerini resmeden ressam, bu defa geni
bir ayla tabiatn iine, yzbinlerce
insann hayatna mal olacak, tarihin
en kanl, en destans savalarndan
birinin lm makinelerini, karlkl top atlarnn boaz sularnda ve
tabyalarda yol at dev ykseli ve
dumanlar yerletirmitir. anakkale
deniz savalarn panoramik bir ekilde tasvir eden bu resim, baharn
fkrd topraklar btn tabiatyla
n plana karrken, ileride Boaz sularnda onlarca ngiliz ve Fransz kruvazr torpido ve sava muhripleri ve
karsndaki Osmanl sava gemilerinin karlkl ateini belgelemektedir.
anakkale Sarcaeli Mevkiinden yaplan resim, bu ynleriyle, ressamlarmzn sularla erevelenen dier
deniz resimlerinden ayr deerlendirilmelidir.
Boazn sa taraf ise tam aksine,
enitesi Hoca Ali Rzann gl ve
deniz resimlerinde grdmz biimde dingin ve asude bir peyzaj
betimler. Bu gzel sular ve resmin
bete n kaplayan makiler, aalar ve kayalklar ile bu topraklar, ileriki gnlerde Kim bu cennet vatann
uruna olmaz ki feda msralarn
yazacak olan Mehmet Akifin iaret
ettii o cennet vatan m gstermektedir? Doann tazelii ve savan ykclnn bir arada sunulduu ilgin
bir kompozisyon.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
smail Hakk Beyin Mdafaa-i Milliye Cemiyeti yararna yapt

resimler kartpostal olarak baslmtr.
Kahraman Muavenet-i Milliyenin Golyat Zrhlsn gark edii
Baltk Denizinde Frtna isimli tablosunda ise enginlerden kopup gelen

hrn dalgalar sahildeki kayalklar
dvmektedir. Gkyz gnein kzl
klar ve gri renkli frtna bulutlaryla
svanmtr. Denizin zerinde deien
renk deerleri, kayalklarda son bulan
hrn dalgalarn atlaklar ve efal
duygulu bir izlenim sunar.
Askeri gemileri ve sahneleri konu ettii resimlerinde, vatan sevgisini stn sanat yetenei ile birletirmi ve
denizlerin zerinde Trk sancan
nazl bir gelin edasyla gezdirip, dalgalandrm, Osmanl Donanmasnn
marur ve muzafer gemilerini, filolarn, bu gemi ve filolarla giriilen arpmalar bir manzara estetii iinde
ve milli tarih bilinciyle tuvallerine aktarmtr. Bu konuda lmsz eserler
brakmtr. smail Hakk Beyin gemi
portrelerinde foto-gerekilie yakn
bir tavr grlse de ak hava ressam
olarak gn nn doadaki yansmalarn zengin paleti ve serbest fra
vurularyla izlenimci etkilerin arlkta olduu baarl bir usta olarak tanmlamak gerekmektedir.
Kendisi gibi Bahriyeli ressam Hsn
Tengzn dedii gibi stad, mem-
1918da Sava Resimleri konulu Viyana Sergisinde yer alan drt eserinden biri olan Yavuz adl tabloda ise adna trkler yazlan sancak
gemisi anl Yavuz, kuvvetli rzgra
ve frtnal denize aldrmakszn dalgalarn zerinde szlerek ilerlemektedir. iddetli rzgrn etkisiyle bacalarndan gkyzne deil de denizin
yzeyine doru savrulan kahverengi
kesif duman kmelerinden geminin
seyir hz ve kazanlarnda nasl bir cehennemin kavrulduu anlalyor.
smail Hakk Beyin Mdafaa-i Milliye Cemiyeti yararna
yapt resimler kartpostal olarak baslmtr.
93
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hoca Ali Rza ve smail

Glbn Mesara Arivi
Hakk Bey ocuklaryl
leketimizde yetien en yksek deniz ressamdr. Trk resminin byk ustas Hoca Ali Rza Bey de, kaynbiraderi smail
Hakk Beyin deniz resimleri yapmakta pek hnerli olduundan sz etmitir. Celal Esad Arsevene gre: Trkiyenin
en deerli deniz ressamdr. Pertev Boyara gre ise: Miras
brakt mavi renkli frasnn henz varisi kmamtr.
amda: Cihad- Mukaddese itab!
Ressam Rza Bey

Muhterem stadn kaynbiraderi
Ressam smail Hakk Beyin Albmnden
94
Osmanl Ressamlar Cemiyeti gazetesinin 1 Temmuz 1330 (1914)

tarihli 18. saysnn (son says) kapanda smail Hakk Beyin
izdii Hoca Ali Rza Beyin portresi
Yukardaki grsel, smail Hakk Beyin Illustrirte Zeitung Dergisinin 18 Mays 1916
tarihli 3803 numaral zel saysnda yaymlanan eserlerindendir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SERGLENEN ESERLER
1916 Galatasaray
- Gney Almanyada Piuksahymde manevra
- anakkalede 5 Mart 331de Buvenin bat
- Bir etd.
1917-1918 Galatasaray - Viyana
- engelky Srtlar
- Hilal-i Ahmer bakcs
- Kk deniz
- Portre
- Yavuz (Goben)
1924 Galatasaray - Ankara
- Tuluun ilk saniyelerinde Salacaktan
stanbula bir nazar
1925 Galatasaray
- Ayvalkta aml Manastr Ky
- stanbulda Sabah
1926 Galatasaray
- amlcann earndan
1926 Ankara
- Frtnada bir vapur
Gazi Sultan Mehmed Read Han- Hmis Hazretleri
- Naturmort
- Manzara (3 adet)
- Deniz
1927 Galatasaray
- Selahattin Eyyubi trbesi
1927 Ankara
- Boazii meltemi
- Kk amlca
- Ankara treni Acbademden
- Unutmayalm
- Haydarpaa Gar
1928 Galatasaray
- Kalam
- Son k
18 Mart 1915de tilaf Donanmasnn anakkaleden ricati
95
AVUSTRALYA
SNEMASINDAN
YANSIYAN BRNC
DNYA SAVAI
Ebru AFAT
Yazar ve Editr
Avustralya ve Yeni Zelandann Anzak

ksaltmasyla sembolleen Birinci
Dnya Sava macerasnn kimlik
kurucu nitelii, sinema asndan
ilenmeye ok msait bir alan. Filistin
topraklarnn Britanya kontrolne
girmesini salayan galibiyetin gururu
ile anakkale hezimetinin hayal
krkl ve fkesinin harmanlad
Anzak idrakinin beyaz perdedeki
dikkat ekici rnekleri konumundaki
filmleriyle Avustralya sinemas, bu
noktada zerinde durulmaya deer
yapmlar bnyesinde barndryor.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
AVUSTRALYA SNEMASINDAN YANSIYAN BRNC DNYA SAVAI / Ebru AFAT
Birinci Dnya Sava, Trk askerinin

zor artlarda verdii byk mcadeleye ramen Osmanl mparatorluunun dalmas ve Anadolunun
byk insan kaybyla sonulanan bir
ykmn hikayesidir.
1914 sonbaharnda bir oldubittiyle
Almanya safnda Britanya, Fransa ve
Rusyaya kar savaa giren Osmanl
Devletinin yorgun ve ypranm ordusu, 4 ana (Kafkasya, anakkale,
Irak, Filistin) ve 4 tali (Galiya, Selanik,
Libya, Arabistan) cepheden oluan
geni bir alanda 1918 ylna kadar
canla bala direnmiti.1 Osmanl ordusunun komuta kademesinde grev
yapan Alman subaylar ve Almanyadan gelen silahlar, Byk Sava
(Cihad Ekber) olarak da anlan Birinci
Dnya Savandaki Trk-Alman ittifaknn temel gstergesiydi. 19. yzyl
savalarla geiren ve 20. yzyl banda tm Balkan topraklarn yitiren
Osmanlnn fedakar askerleri, Dveli
Muazzama karsndaki bu nihai savan, tm yoksunluklarna ramen
bir lm-kalm mcadelesi bilinciyle
yrtt.
Mehmetik, anakkale ve Arap
corafyasnda, dnemin zerinde
Gne Batmayan Britanya mparatorluunun paras olan Avustralya
ve Yeni Zelandal askerlerle de arpmt. Avustralya Yeni Zelanda Kolordusunun (Australia New Zealand
Army Corps) ksaltmas olan ANZAC,
Britanyal kuzenlerine yardm etmek
iin kendilerinden binlerce kilometre
uzaa savamaya giden Avustralyal
ve Yeni Zelandallara dair genel bir
tabire dnt.
Trke yazlyla Anzak birliklerinin,
Birinci Dnya Savann Dou Cephesinde Trk askerleri ile savamas,
bata ngilizler olmak zere skolar,
Gallerliler ve rlandallar, ksaca Britanya Adalarnda yaayan tm halklarn birlikte kurduu Avustralya ve
Yeni Zelandann uluslama srelerinde krlma noktas tekil etti. Tpk
onlar gibi Britanyallar tarafndan ku98
rulan ama 18. yzyl sonunda ngiliz

monarisinden kopan ABDnin aksine Gney Yarmkredeki bu iki lke,
bamszlk faaliyetlerine girimedi.
Ancak 1915te Gelibolu Yarmadasnda Osmanl ordusu karsnda
alnan yenilgi, Avustralya ve Yeni
Zelandann zerkleme araylarn
hzlandrd.
anakkale ve Filistin Cephelerinden Anzak ykleri

Avustralya ve Yeni Zelandann Anzak ksaltmasyla sembolleen Birinci
Dnya Sava macerasnn kimlik kurucu nitelii, sinema asndan ilenmeye ok msait
bir alan. Filistin topraklarnn
Britanya kontrolne girmesini salayan galibiyetin gururu ile anakkale hezimetinin
hayal krkl ve fkesinin
harmanlad Anzak idrakinin beyaz perdedeki dikkat
ekici rnekleri konumundaki filmleriyle Avustralya sinemas, bu noktada zerinde
durulmaya deer yapmlar
bnyesinde barndryor.
1970lerde balayp 1990
lara kadar uzanan ve Avustralya Yeni Dalgas2 olarak
adlandrlan hareketli dnemde retilen Gallipoli
(1981) ve The Lighthorsemen (1987), anakkaledeki
yenilgi ve Filistindeki zaferin izdmlerini, Avustralyann ulus inac sylemini
baz alan alt metniyle beyaz
perdeye tayor. nl aktr
Russell Croweun hem ynettii hem de barolnde
oynad The Water Diviner
(2014) ise anakkaledeki
hezimetin Avustralyallarn
bilincindeki yerini, muharebenin Trk tarafna odaklanarak anlatmasyla Gallipoli,
The Lighthorsemen ve dier
ncllerinden farkllayor.
The Lighthorsemen: Avustralyann Kahraman Svarileri

Simon Wincerin ynettii The Lighthorsemen3 (Svariler), 1917 ylna
gelindiinde Filistinde ilerleyie geen ve adm adm Kudse yaklaan
Britanya ordusunun baarsna katl
salayan Avustralyann mehur hafif svari birlikleri zerinde kurulmu
bir zafer anlats. Uzun sredir Filistin cephesinde bulunan Avustralya
4. Hafif Svari (Lighthorsemen) Tugayndan drt arkada Frank, Tas,
Chiller ve Scotty ile Frankin yaralanmas zerine onun yerine gelen Dave
isimli delikanlnn, 31 Ekim 1917 tarihinde Berebadaki Trk Garnizonunun drlmesindeki payna bir
gzelleme.
Wincer, nihayetinde bir ldrme
eylemi olan savamann, askerlerin
vicdan ve benliinde yaratt dnmlere yer yer deinmek suretiyle
filme sinmi epik havay az da olsa
dengelemeye alyor. Fakat Avustralyallarn, onlara dorudan bir zarar ya da faydas olmayan bir savaa katlmalarn, ahlaki adan hibir
sorgulamaya tabii tutmuyor. Aksine,
Britanyann Filistini kontrolne alarak Osmanly buradan srmesi, doal bir durummu gibi ifade etmeyi
tercih ediyor.
The Lighthorsemende izilen resimde, tm Avustralyallar, grevlerini
yerine getirmeye hazr grnyor.
Birer lm makinesine dnm
tecrbeli askerler Tas, Chiller ve Scottynin yannda, byk bir heyecanla
cepheye komasna ramen insan
ldrmekte zorlanan naif ve hassas
Dave bile, Kudse giden yoldaki son
duraklardan biri olan Gazzeyi ele
geirmek iin kullanlacak olan Bereba iin ne atlmakta tereddtsz
grnyor. Nitekim grev baaryla
tamamlanacak, 9 Aralk 1917de Kudse girecek olan Britanyann eli, bu
galibiyetle iyice rahatlayacaktr.
The Lighthorsemen filminin, dnemin Avustralya ordusunun gz bebei hafif svariler hakknda zel
aratrmalar yapan senaristi Ian Jones, dramatik kurgu gerei izdii
bu 5 karakter yannda Friedrich von
Kressenstein, Harry Chauvel, Richard
Meinertzhagen ve Edmund Allenby
gibi Birinci Dnya Savann gerek
aktrlere de ykde yer veriyor. Her
ne kadar Trk askerleri, kibirli Avustralyal askerlerin konumalarnda zaman zaman Abdul ismiyle karikatrize edilse de Trk ordusu, filmde
dzenli ve modern bir ordu olarak
tasvir ediliyor. Ama Trk askerlerinin,
Britanya ordusu ve onlarn Avust-
ralyal kuzenlerinin cesareti yannda

komutanlarnn kurnazlklar yannda
her halkarda yenilip ldkleri, sa
kalanlarnn da esir dtklerinin alt
kalnca iziliyor.
Gallipoli: Anzaklarn anakkaleye

Gmlen Hayalleri
Avustralya Yeni Dalga Sinemasnn en nemli isimlerinden Peter
Weir4 tarafndan ynetilen Gallipoli5 (Gelibolu), 1915 ylnda Gelibolu Yarmadasna karma yaparak
anakkale Boazn ele geirmeye
alan Britanya gleriyle birlikte
savaan Avustralya ordusuna katlan
iki gencin dostluuna, cephede yaananlardan daha fazla odaklanmasyla dikkat ekiyor. Mel Gibsonn
canlandrd bitirim Frank ile Mark
Leenin oynad temiz yzl, iyi aile
ocuu Archy karakterlerinin birbirlerini tamamlayan arkadalklarn
ne karmas, atma sahnelerine
sadece son blmde yer vermesiyle
Gallipoli, tipik bir sava filmi olmann
uzana dyor.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Avustralyallarn (ve ayn ekilde

Yeni Zelandallarn), onlarla dorudan hibir alakas olmayan Trklerin
topraklarna karma yapmaya, dn-bayram havasnda gittiklerini
gstermekle yetinen Weir, o haleti
ruhiye zerinde derinlemekten kanyor. Hatta ok iyi savaan Avustralyallarn ar kayplar vermelerinden
Britanya komuta kademesini sorumlu tutarak bir nevi teselli retmeye
alyor. Osmanl ordusunun mthi direnii karsnda Mehmetikin
ngilizcedeki karl olan Johnny
Turk diye nitelendiren Trk askerlerine sayg duymak zorunda kalan
Anzaklarn yenilgisinin temel nedeni,
Weira gre komuta kademesindeki
hatalardan ibaret.
Avustralya Yeni Dalgasnn yetkin
rneklerinden biri saylan ve 1982 ylnda Trkiyede de gsterime giren
Gallipoli, Anzaklarn genelde Birinci
Dnya Sava, zelde ise anakkale Muhaberesine dair kimlik kurucu
syleminin dna kamyor. Yine de
Geliboludaki yenilgiden kaynaklanan
Bir spor msabakas vesilesiyle tanan Frank ve Archynin, Geliboluya giden

birliklere katlmak iin verdikleri ura ve sava heyecan verici bir deneyim olarak grmelerindeki o tuhaf
ocuksuluk, film boyunca
hissettiriliyor. kilinin, onlar anakkale cephesinden
nce eitim grecekleri Msra gtrecek gemiye giderken yolda karlatklar
yal bir adamla aralarnda
sava hakkndaki konuma,
Avustralyann Birinci Dnya Savana katlma kararn sorgulamasa da zerinde
dnmeye aryor. Ancak
Gallipolinin
senaryosunu
David Williamson ile birlikte
kaleme alan ynetmen Weir,
bu dnme arsn, filmin
gizli znesi olan karar vericilere yneltiyor.
99
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
hayal krkl ve fkeyi ak eden bir

yaklam benimsemekten tamamen
geri durmuyor. Gallipoli, Avustralyann savaa katlmasn onaylamamak ile Britanyal komutanlarn
kt idaresi yznden yenildik! tezi
arasnda ikircikli bir yerden izleyiciye
seslense de kendine zgn bir yer
ayor.
The Water Diviner: anakkalenin

ncesi ve Sonras
Yeni Zelanda doumlu Avustralyal
aktr Russell Croweun ilk ynetmenlik denemesi olan ve 2014n
son gnlerinde Son Umut adyla Trkiyede gsterime giren The Water
Diviner6, anakkale Muhaberesinin
4 yl sonrasnda, 1919da geen bir
aray zerinden Anzaklarn ulus bilincinin kurucu mitine yeni bir okuma getiriyor.7 Anzaklarn anakkaleye karma yapmasn, Bizimle
hibir sorunu olmayan bamsz bir
ulusu igal ettik! eklinde nitelendirmesinden dolay Avustralya ve
Yeni Zelandada eletiriye urayan8

film, Tazmanya Denizinin iki yakas
asndan ezber bozucu bir ilev stleniyor.
The Water Diviner, olunu birden anakkale Savana gnderen
Avustralyal ifti Joshua Connorn
savan ardndan evlatlarnn izini
bulma arayyla balyor. Bu aray
srasnda, paralanan Osmanlnn
ardndan Anadoluyu elde tutmaya
alan Trklerin anakkaleye bakna uzanana bir perspektif kazanyor. lkesinde ldeki su kaynaklarn bulmasn salayan kuvvetli
altnc hissini oullarn bulmak iin
devreye sokmaya kararl, kalp gz
ak ifti Connor roln kendisi
stlenen Croweun The Water Diviner, Anzaklarn anakkale karmasn net ve ak biimde sorguluyor.
Senaryosunu Andrew Anastasios ve
Andrew Knight ikilisinin yazd film,
1919 Trkiye resmini de gereki biimde resmediyor.
Bu kasvetli tasvirde, anakkale Muhaberesini kazanan
ama Birinci Dnya Savan
kaybettii iin topraklar bllen Osmanl mparatorluundan geriye Trklerin
elinde sadece Anadolunun
kald, onun da Birinci
Dnya Savann galipleri, zellikle de Britanyann
kontrolne girdii vurgulanyor. Dier yandan Yunanistann bu durumdan faydalanarak, blgede yaayan
Rumlar da devreye sokmak
suretiyle, Anadolunun batsn ele geirmeye altklar gzlerden karlmyor.
Bylesine kaotik bir ortamda stanbula gelen ve buradaki Britanya karargahndan
izin alamamasna ramen
Geliboluya giden Connorn
aray boyunca savaa dair
yaad dnm, anakkalede savam Trk su-
100
baylar Hasan ve Cemal ile kurduu

dostluk, filmin en gl ve fark yaratan noktalar. Byk blm Trkiyede ekilen, Cem Ylmaz ve Ylmaz
Erdoan bata olmak zere birok
Trk aktrn rol ald The Water
Diviner, Mevlevi dervileri, anakkalede hayatn kaybetmi erkek kardeinin dul eiyle evlenmek isteyen
Doulu erkek vb. baz klie unsurlar
ieriyor. Ama bu klieler, ana yaklamn zedeleyecek boyutlara varmyor.
Trklerin bakn devreye sokmas ve
Anzaklarn anakkale karmasn net
ve ak biimde sorgulamasyla The
Water Diviner, phesiz zel bir konuma oturuyor.
Dipnot
1
2
3
4
5
6
7
4 ana 4 tali cephede 4 yllk sava, Mehmet Tanju Akad, # Tarih Ekim 2014, Say
5, s. 39.
Melting Pot Cinema Part XXIV: Australias New Wave, Veronica Jones, 14 April
2014. http://thefilmographer.blogspot.
com.tr/2014/04/melting-pot-cinema-part-xxiv-australias.html
The Lighthorsemen (1987), IMDb, http://
www.imdb.com/title/tt0093416/?ref_=fn_al_tt_1
Peter Weir: Australian New Wave Meets
the Last Wave, 1 IFC, 2 August 2014.
http://www.ifc.com/fix/2010/08/pet e r- w e i r- a u s t r a l i a n - n e w - w a v e
Gallipoli (1981), IMDB, http://www.imdb.
com/title/tt0082432/?ref_=fn_al_tt_1
The Water Diviner (2014), IMDb, http://
www.imdb.com/title/tt3007512/?ref_=nv_sr_1
Soldiers criticise Russell Crowes Gallipoli views, Kurt Bayer, The New Zeland Herald, 24 November 2014. http://
www.nzherald.co.nz/entertainment/
news/article.cfm?c_id=1501119&objectid=11363648
Russell Crowe criticised for Gallipoli
comments, Jonathan Perlman, The Telegraph, 24 November 2014. http://www.
telegraph.co.uk/news/worldnews/australiaandthepacific/australia/11250394/
Russell-Crowe-criticised-for-Gallipoli-comments.html
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
101
ANAKKALE
SAVALARI,
KOLEKTF HAFIZA VE
MEMORATLAR
Do. Dr. Ferhat ASLAN
stanbul niversitesi retim yesi
Bu yazda kolektif hafza ve halk

anlatlar balamnda anakkale
Savalarnn milletimizin kolektif
hafzasndaki yeri ve gen nesillerin
milli kimliklerinin oluumundaki
nemi rnek metinlerle ele alnacaktr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE SAVALARI, KOLEKTF HAFIZA VE MEMORATLAR / Do. Dr. Ferhat ASLAN
anakkale Savalar; Mslman Trk

milletinin Anadoludaki kaderini belirleyen en nemli sava olmas bakmndan bizim tarihimizde olduu
kadar dnyada emperyal glerin
malubiyete urayarak smrlen
milletlere umut olmas bakmndan dnya tarihinde de nemli
bir yere sahiptir. anakkale Savalar,
Mslman Trk milletinin tm yoksulluk ve yoksunluklara ramen azminin, vatan sevgisinin ve imannn
modern teknolojiye sahip devasa ordulara nasl galip geldiini gsteren
olaanst artlarn sava olmutur.
Bu sebeple milletimizin kolektif hafzasnda derin bir tesir brakan anakkale Savalar ile ilgili slam kltrnden beslenen, halk inanlaryla
ekillenen eitli halk anlatlar teekkl etmitir.
Bu yazda kolektif hafza ve halk anlatlar balamnda anakkale Savalarnn milletimizin kolektif hafzasndaki yeri ve gen nesillerin milli
kimliklerinin oluumundaki nemi rnek metinlerle ele alnacaktr.
104
anakkale Savalar
Trk tarihi ierisinde sebep ve sonular itibaryla olduka nemli bir yere
sahip olan anakkale Savalarnda
Mslman Trk ordusu, on binlerce
ehit vermesine ramen olaanst
bir baar gstererek tilaf Devletlerini yenilgiye uratmtr. ki safhada meydana gelen anakkale Savalarnn ilk safhas 3 Kasm 1914
ve 18 Mart 1915 tarihleri arasnda
gerekleen Deniz Savalardr. ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan
dman donanmas, anakkale Boaz giriinde uaklarn da desteiyle
Seddlbahir, Erturul, Kumkale ve
Orhaniye tabyalarn yerle bir ederek anakkale Boazna girmitir.
Dman donanmas 18 Mart 1915te
ise 400 gemi ile byk bir taarruz
harektna balamtr. Dmann
taaruzuna insan st bir azimle karlk veren Mslman Trk ordusu,
dman donanmasnn anakkale Boazn gemesini engellemi,
dman kuvvetleri yaklak alt saat
devam eden Savata yenilerek geri
ekilmitir. Hi beklenmeyen bu ar
yenilgiden sonra dman kuvvetleri Gelibolu Yarmadasna koldan
asker kartarak stanbula karadan
yrmeye karar vermitir. Bylece
savan ikinci safhas olan ve 25 Nisan 1915 - 8/9 Ocak 1916 tarihleri
arasnda yaplan Kara Savalar balamtr.
Deniz Savalarnda baarl olamayan ngiliz ve Fransz ordular, toplam 14 ay 6 gn sren kara savalarnda da baarl olamam, Trk
ordusunun destanlaan savunmas
karsnda hezimete uramlardr.
Mttefikler 3 Ekimden itibaren 8-9
Ocak 1916 tarihine kadar Anafartalar, Arburnu ve Seddlbahirden geri
ekilmek zorunda kalmlardr.
Bylece Mslman Trk ordusu, Kanuni Sultan Sleyman dneminden
sonra yaanan toprak kayplarn
durdurmu, Trk milletinin Anadolu
topraklarndaki geleceinin garanti
altna alm, ngiliz ve Fransz ordularyla temsil edilen emperyalist gle-
re unutamayacaklar bir ders vermi

ve sadece yaadmz corafyada
deil tm dnyada emperyalizmin
gururunun krmtr.
Kolektif Hafza
Kolektif hafza; aile, soy, boy ya da
millet gibi farkl zellikler gsteren
sosyal bir topluluun bir araya gelmesini salayan ortak bir kimliktir.
nsanlarn tecrbe ettii tarih ya da
sosyal olaylarn hafzalarnda, his ve
hayal dnyalarnda brakt farkl
izler, toplum iinde kolektif bir hafzann olutuunu gsterir. Gemile
ilgili hemen her trl bilginin bireyler
arasnda paylam ve gelecek nesillere aktarm, topluluk iinde kolektif
bir hafzann olumasn salar.
Szl, yazl ve elektronik kltr

ortamlar bu bilgi paylamnn ve
aknn ana kaynan oluturur.
Bu kltr ortamlarndan edinilen
bilgi ise kolektif hafzay teekkl
ettirir. Kolektif hafza, toplumlar gemilerini birlikte hatrlamaya
sevk eder. Birlikte hatrlama, szl kaynaklardan kuaktan kuaa
geen mit, efsane, destan vb. halk
anlatlarnn paylam ya da farkl
riteller, inan ve pratikler, davran
biimleri, vb., etkinlikleri kapsayan
bir sre de olabilir.
Kolektif hafzann olumas iin herhangi bir ortak gemiin seilmesi
yeterlidir. Ancak bu gemi, insanlarn his ve hayal dnyalarn etkileyerek onlar ynlendirmeli, insanlar
belli bir ama etrafnda bir araya
gelmeye tevik etmeli yani sosyal
ve kltrel bir davran ekline dnmelidir. Kolektif hafza bu ynyle toplumlarn birlikte hareket
etmesinde gerekli olan motivasyonu salar.
vb., resmi anma

trenleri, anakkale Anzak Gn,
Sarkam ehitlerini Anma Yry ve Sayg Nbeti
vb., kolektif temsiller, halk anlatlarnn
temelini tekil eden
ahsi tecrbeler, milli
kimliin inasnda ve
korunmasnda
ok mhim
bir yer igal eden
kolektif hafzay besleyen birer unsurdur. Toplum
hayatnda birer hafza deposu ilevi gren bu unsurlar
ayn zamanda toplum iindeki kuak farkllklarn ortadan
kaldrr gelecei ina eden gemiin bilgisinin gen nesillere
aktarmn salar.
Dolaysyla kolektif hafza; ahsi tecrbe ve hayat hikyelerinde,
milleti ycelten ayn zamanda millet iin ortak gemi ve ortak gelecek ufku izen mit, efsane, memorat,
destan vb. halk anlatlarnda, szl
tarihte, gelenek ve greneklerde, dil
Ne c
e t tin
z e l i
k Ar
i v i
Muhtevalarnda millet iin derin

anlamlar ifade eden bir tarihi
barndran; Trk ordusu vb.,
kurumlar, 18 Mart anakkale
Zaferi Kutlama Programlar
vb., kltrel pratikler, anakkale ehitlikleri, anakkale
ehitler Ant vb., fiziksel
meknlar, anakkale ehitlerini Anma Programlar
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
105
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ve edebiyatta, sanat ve popler kltrde tezahr edebilir.

Bir Halk Anlats Tr Memorat
anakkale Savalar ile ilgili anlatlan memorat rneklerine gemeden
nce toplumsal ve kolektif hafzada
nemli bir yer igal eden bir halk an-
lats olan memorat kavram zerine durmann faydal olacan dnmekteyiz.

Latince kkenli bir kelime olan memorat hatrlama, hatrlayan anlamlarna gelen memor kelimesinden tremitir. Halk bilimsel bir
terim olarak memoratlar, folkloristler tarafndan yle tanmlanmtr:
Anlatan kiinin kendi geleneksel
inanlar erevesinde yorumlad
ve olaanst bir varlkla nasl bizzat
kar karya kaldn

veya paranormal bir
olay nasl tecrbe ettiini aklayan anlatlar
iin kullanlan teknik bir
terimdir. Hepsi olmasa
da baz uzmanlar, bu
terimi tecrbeyi yaayan kiinin yakn akrabalar veya arkadalarn da
kapsayacak ekilde geniletirler.
Bu anlatlar, bir inancn ve onun duygusal veya sosyal etkilerinin gncelliini gsteren mkemmel kantlardr ancak efsanelere kyasla daha az
derlenmilerdir.
106
Enver Paa
Memoratlar bir ksm aratrmaclar

tarafndan tpk menkbeler gibi efsanelerin alt bir tr olarak da d-
nlmtr. Ancak dier bir ksm

halk bilimciler ise; memoratlarda yaanan olaanst tecrbenin, bizzat
yaayan kii tarafndan anlatlmas ya
da olay aktarann, yaayandan bizzat dinlemesi sebebiyle memoratlar
farkl bir tr olarak deerlendirmilerdir.
Toplum iinde hemen herkes tarafndan tecrbe edilen olaanst olaylar olmas ve insanlarn bu tr sra
d olaylara gsterdii ilgi sebebiyle
szl kltr ortamnda geni bir icra
alan bulunan memoratlarn kesin
hatlarla belirlenmi bir formu olmad gibi anlatcs, dinleyicisi, icra ortam ve mekn da farkllk gsterir.
Olaanst olay bizzat yaayan kiiler tarafndan anlatlan memoratlar
bizzat yaayan kiilerden aktarlan
memoratlara gre daha hacimli ve
ayrntdr.
Memoratlarn teekklnde insanolunun iinde bulunduu psikolojik durum olduka nemli bir
yer tutar. nsanlarn gnlk hayatta
ahsi, ailevi ve toplumsal alanlarda
yaad ve etkilendii nemli olaylar ya da nemsenmeyen ancak ksa
sreli bellee kaydedilerek bilinaltna atlan geici durumlar, uyku ile
uyanklk aras psikolojik bir sarsnt
sonucu ortaya karak memoratlarn
teekklne zemin hazrlar.
Memoratlar anlatcya bal olarak

din ve din d tecrbelere yer vermekle birlikte muhtevalarnda hem
yerel hem de evrensel unsurlar barndrabilirler. Trk sosyo-kltrel yaps
iinde yer alan sosyal olarak kabul
edilmi ve iletiim kurulduuna inanlan olaanst varlklar olarak; cinler,
eytanlar, periler, alkars, arlk, karabasan, Hzr Aleyhisselam, evliyalar,
ller ve yazmzn ana konusunu tekil eden ehitler memoratlarn temalarn oluturur.
levsel zelliklerine baktmzda
memoratlarn; topluma ait sosyal deerlere dikkat ekerek onlar kuvvetlendirip doruladn syleyebiliriz.
Bu anlamda memoratlar, toplumun
sosyo-kltrel yapsn oluturan insani, ahlaki ve slam pek ok deerin
toplum tarafndan yaatlmasnda olduka nemli bir ileve sahiptir.
te tm bu hususiyetlerinden dolay
toplumsal ve kolektif hafzada, szl
edebiyat geleneimiz iinde derin
izler brakan anakkale Savalarnda, ehitlerimizle ilgili de pek ok
memorat szl kltr ierisinde yaatlmaktadr.
anakkale ehitleri le lgili Memoratlar

anakkale Savalar ile ilgili szl
kltr geleneimiz iinde kolektif
hafzay besleyen pek ok efsane,
menkbe ve memorat teekkl ederek gemiten gnmze nesilden
nesile aktarla gelmitir. Tm bu anlatlar ele almak yazmzn snrlarn
zorlayaca iin bu yazda daha ok
anakkale ehitliklerinin kiisel olarak ya da uzman rehberler eliinde
bata niversite rencileri olmak
zere gen nesiller tarafndan gezilmesi esnasnda, anakkale ehitleriyle iletiime geildiini anlatan
memoratlar ele alnmtr:
1. anakkale ehitlii Gezisinde
Grlen ehitler: 2012 ylnda anakkaleye bir gezi dzenlenmiti,
teyzemle beraber ben de katlmtm.
Gezide bize bayan bir hoca rehberlik
ediyordu. Rehberimiz gezi boyunca
bize eitli hikayeler anlatt; Bunlardan biri yle; Buraya ok fazla grup
getiriyorum. Bir keresinde bayan bir
grup getirmitim. Grup iinde bir kadn dierlerinden biraz farkl davranyordu. Merak ettim, yanna giderek
neden farkl davrandn sordum
ama bana cevap vermedi. Btn
gezi boyunca zgn ve rahatsz bir
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
haldeydi. ehitlik civarn gezerken

bir yerde aniden arabay durdurdu.
Bunu neden yaptn anlamadk.
Sonra geziye devam etti. Ziyaret edilecek yerleri ziyaret etti. Fotoralarn ekti. Ama gruptakilerle fazla muhabbet etmedi. Gezi bittikten sonra
da telefon numaram ald. Geziden
sonra bir gn beni arad ve o gezide
yaadklarn yle anlatt: anakkale ehitlii gezisi esnasnda yolda bir
tabur asker ve balarnda da tabur
konutann grdm. Bu rtbeli asker
bana selam duruyordu. Onun bu halini grnce lk attm ama etraftaki hi kimse duymad. Daha sonra
bu bir tabur eskeri kimsenin grmediini fark ettim. Bu yzden bir
ey syleyemedim ve ok korktum.
Gezi srasnda ben rktm ya, ite o
an tabur yolun karsna geiyordu.
frn onlar ezeceini dndm
ama fr onlar hi fark etmedi
bile. Yani onlar sadece ben gryordum. Btn gezi boyunca bu askeri
ve onun taburunu grmeye devam
ettim. Sanki beni takip ediyorlard.
Sonunda gezi bitip de ben otobse
binip evime geldiimde baktm ki
asker yanndaki taburuyla yine karmda duruyor. Otobs beni brakp
gittikten sonra asker yanma geldi;
Benim grevim size evinize kadar
107
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
getikten sonra ciddi bir kaza geirir. Yaralanr ve komaya girer.

Komadayken yanna kii
gelir. Gelen bu kiiler; Mjdeler olsun evlat iyileeceksin
tekrar ayaa kalkacaksn. derler.
renci habere sevinir ama bu kiileri tanyamaz; Siz kimsiniz? der.
Evlat sen bizi tanmadn m? Sen
her zaman ehitlikte bizi ziyarete gelirdin imdi de biz seni
ziyarete geldik. Ben Seyit Onba yanmdakiler de shhye
arkadalarm. der. Seyit Onba
ve shhye arkadalar bu genci tedavi ederler. Gen iyileir,
hayatna devam eder (rfan
elen).
Seyit Onba
elik etmekti. Grevimi yerine getirdim, siz sa salim evinize dndnz.

Ben tekrar anakkaleye dnyorum. diyerek yanmdan ayrld. diye
anlatm. Bu olay beni ok etkilemi,
bana anakkale ehitlerinin ehitlii
gezen kiileri koruyup kolladn dndrtmt (Yldz Tulgar).
2. Seyit Onbann niversiteli
Gence Yardm: Anadolunun cra
kesinden bir renci vatansever
olduu iin anakkale Sava ile ilgili pek ok kitap okur. niversiteye hazrlanr ve anakkale 18 Mart
niversitesini tercih eder. niversiteye girdikten sonra dzenli olarak
ehitlii ziyaret eder. Yine bir gn
ehitlikte ufka bakp Sava ann dnrken, birdenbire olaanst bir
ekilde savan yaand ana gider
ve burada top seslerini, silah seslerini, insanlarn barlarn, rlarn
duyar ok etkilenir. O esnada yanna
asker gelir. Bu askerlerden biri Seyit Onbadr. inde bulunduu bu
durumdan ktktan sonra kendine
gelir. Yaadklarna inanamaz. ehitlikten ayrlr. Aradan hayli bir zaman
108
3. Kaybolan Genlere Yol Gsteren

ehit: Bir gn bir grup niversite
rencisi anakkale ehitler Antna geziye gitmiler. Etrafta gezerlerken kaybolmular. Yolu ve evreyi
bilmedikleri iin hibir ey yapamamlar. Akam olmu, yorulmular.
mitsizlik iindeyken karlarna tanmadklar bir adam kvermi. Bu
adam genlere gidecekleri yolu tarif
etmi. Hatta onlarla birlikte normal
bir insanm gibi konua konua yrm. Genlere; Dikkat edin urda
u var, burada bu var. falan diye etraf tantm. u yoldan yukar kacaksnz. demi. Yolun sonuna geldiklerinde genler teekkr etmek
iin adama yneldiklerinde adamn
ortadan kaybolduunu grmler.
Kendilerine yardm eden bu kiinin
bir anakkale ehidi olduunu anlamlar (Hsniye Kapustu).
4. Torunlarn Ziyarete aran
anakkale ehidi: Bir grup niversite rencisi bir araya gelirler ve
anakkale gezisi yapmak iin karar
alrlar. lerinden bir rencinin babas geziye gitmesi iin oluna izin
vermez. Babas o gece bir rya grr.
Ryada ak sakall nur yzl bir dede
babay oluna izin vermesi iin ikaz
eder. Bunun stne babas ertesi
gn oluna izin verir. Grup yola kar
ve anakkale ehitliine gelir. ehit-
lie girer girmez oradaki bir mezarlk genci deta kendine doru eker.
Gen o mezarln yanna gelince
gzyalarn tutamaz ve alamaya
balar. O anda ilgin bir ey fark eder.
Mezarln stnde o gencin kynn ad yazldr. Demek ki o yzden
bu mezarlk beni kendine ekti diye
dnr. Bunun stne ordaki ismi
not eder. Birka gn sonra geziden
dnnce gen, babasna grdklerini anlatr ve yazd notu gsterir.
O an babas donakalr nk o isim
anakkale Savalarnda ehit olan
dedesinin ismidir. Adam alamaya
balar. Olu babasna neden aladn sorar. Adam; Bu kii bizim byk dedemiz. Yllar nce anakkale
Savalarna gidip geri dnmemi. Bu
zamana kadar gidip hi ziyaret etmedik demek o bizi yanna ard. diyip geen gece grd ryay oluna anlatm. Bunun stne ailecek
toplanp ehitlie dedelerini ziyarete
gitmiler (Nuray Karaarslan).
5. anakkale Antndan Gelen
Uultu: Anlatacam olay, 19851988 yllar arasnda Balkesir, Erdekte grev yaparken oldu. Gemide
olduumuz iin devaml zmir emeye, anakkaleye Gkeadaya
grev amal gidiyorduk. Bir seferinde emeden geliyorduk. afak
vaktinde anakkale Antnn olduu
ksmdan geiyorduk. Deniz sakin etrafta youn bir biimde yosun kokusu vard. Martlar gkyznde uuuyorlard. Anta yaklatka evrede
bir uultu duyulmaya balad.
Komutanmz geminin motorlarn
stop ettirdi. yle bir sesti ki insann
iini rpertiyordu. Derinlerden gelen
bu gl uultu yavatan yavatan
bizleri etkisine almt. Komutanmz yanmza gelerek unlar syledi.
ocuklar, evlatlarm, duymakta olduunuz bu ses anakkale Savanda len yzbinlerin feryatlardr. u
an zerinden getiimiz mavi sularn
altnda yzbinlerce tayfa, gemileriyle
birlikte sonsuz maviliin koynunda
istirahat ediyorlar. Duyulan bu uul-
tu denizin altndan, anakkale srtlarna, Anafartalara, Geliboluya kadar

tm anakkaleyi her sabah afak
vakti sarar. Btn yamalara, denize
bu ehitlerin, savata len yzbinlerce insann feryatlar, lm annda
yaadklar acnn korkusu sinmitir.
dedi.
Ardndan geminin motorlar alt;
biz yolumuza devam ettik. anakkaleden her defa geerken iim rperir
ve Trkn anakkalenin her tana
her kar toprana denizin her damlasna aktt kan, dkt ter ve her
yere iledii vatan sevgisinin nnde
daima saygyla eilirim (zkul obanolu).
Sonu
Trk halk kltr ierisinde tabiatst gleri olduuna inanlan varlklardan biri de Allah, din, vatan ve
millet uruna canlarn veren ehitlerdir. Milletimiz tm bu deerler iin
gzlerini bile krpmadan canlarn
veren ehitler ve onlarn ehadetine
sebep olan tarih hadiseler hakknda
pek ok memorat reterek toplumsal ve kolektif hafzaya kaydetmitir.
ehitlerle ilgili bu tr memoratlarn en temel kaynaklarndan biri de

hi phesiz; Bakara Suresinin, 154.
ayetinde ifade edildii zere; Allah
yolunda ldrlenlere ller demeyin. Bilakis onlar diridirler, lakin
siz anlayamazsnz. vb., ayetlerle Allah yolunda savarken ehit olmann
nemini ifade eden yce Kitabmz
Kuran- Kerimdir.
Kuran ve Hadislerin de tesiriyle Trk
halk kltr iinde ehitlere bu arada da anakkale Savalarnda ehit
olan tm Mehmetiklerimize ok
byk sayg gsterilir. ehitlerimizin
mezarlar ziyaret edilir, onlarn ruhunu incitecek davranlardan kanlr.
ehitlerin lmediklerine ve yaayan
nesiller zerindeki tasarrularnn
devam ettiine ve milleti koruyup
kolladklarna inanlmaktadr. Tm bu
inan ve paratikler efsane, menkbe
ve zellikle de memorat tr halk
anlatlarnda dile getirilerek toplum
iinde nesilden nesile aktarlr ve
bylece millet iin hayati neme sahip tarih kii ve ahslar lmszletirilerek milli kimlik ina edilir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Kaynaka
Gken Baaran nce, Medya ve Toplumsal Hafza, Kltr ve letiim / Culture & Communication, 2010, 13 (1),
K/Winter, s. 9-29.
Jacqueline Simpson, Steve Roud, Memorate, A Dictionary of English Folklore, Oxford University Pres, 2000, p.
233.
Jefrey Olick, Collective Memory: The
Two Cultures, Sociological Theory,
1999 3 (17), pp. 333-348.
zkul obanolu, Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2003.
Hsniye Kapustu, 1993, niversite, renci.
rfan elen, niversite, retmen.
Nuray Karaarslan, 1975, Lise, Ev Hanm.
Yldz Tulgar, 1989, niversite, renci.
109
ANAKKALE
EHD STEMEN
ZAHT EFENDNN
SON MEKTUBU
Ahmet YURTTAKAL
Aratrmac, Yazar
stemen Zahit Efendi ehit olduktan

sonra cesedini gmmeden evvel
ceplerinde yaplan aramada ei Hanife
Hanma yazlm, fakat gnderilme
imkn bulunamam bir vasiyetname
kmt. Mektubun iinde bir de
krmz kurdeleye bal altn gibi
sapsar bir demet sa bulunmutu.
Bu salar, aziz ehidin biricik yavrusu
1 yandaki Nadideye aitti. Hznl
mektupta kahramanmz ehit
olacan hissetmi ve ehitlik haberi
aldnzda yksek sesle alamanza
gnlm raz deil demitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE EHD STEMEN ZAHT EFENDNN SON MEKTUBU / Ahmet YURTTAKAL
Jandarma stemen Zahit Efendi,

1881 (1297) ylnda Gmhanenin
iran ierisine bal Dumanolu
Kynde dodu. Babas Yetimolu
Mustafa, ei Kayseri Pnarba ilesi
Klmehmet Kynden Hanife Hanmdr. Biricik kzlar ise Nadidedir.1
stemen Zahit Efendi, 29 Temmuz
1905te jandarma eri olarak orduya
katld. Trabzon Alaynn Gmhane Taburunun Kelkit Blnn
svari avuluu ve eitli hizmetlerde bulunarak amirlerinin takdirlerini
kazand. Bu baarlarndan dolay
Dersaadet (stanbul) Jandarma Mektebine subay olmas iin gnderildi.
Bu okulun iki yllk eitimini baar ile
tamamlamasnn ardndan 20 Mays
1912 tarihinde Sivas Alaynn Sivas
Taburunun Aziziye Blne Mlazm- sani olarak atand. Daha sonra
1913 ylnda ayn bln Bnyan
takmnda grev yapt. 1 Mays 1914
ylnda takm Kayseri Taburuna nakil
oldu.2 Temen Zahit Efendi, Birinci
Dnya Sava balaynca Ankara Seyyar Jandarma Alay emrine atand. Bir
sre sonra zmire giden Alay, burada
Enver Paa ve Mareal von der Goltz
tarafndan denetlenmi, sava yapabilecek durumda olduu grlnce,
62nci Piyade Alay adyla 20nci Tmenin kuruluunda yer alarak, anakkale Savalarna katlmtr. 62nci
Alay, anakkale Cephesinin gney
kesimindeki en kanl muharebelerin
yapld Kerevizderede bulunuyordu. Bu alayn 1. Taburunun 3. Bl,
Kerevizderenin ehitler Tepesinde
ok kanl, etin muharebeler yapmak
zorunda kalmt. ki tarafn siperleri
arasndaki mesafe en fazla 30 metre idi. Baz yerlerde bu mesafe 3-4
metreye kadar iniyordu. Her iki taraf
da topraa iyice gmlmlerdi. 62.
Alay 4. Tabur Blk Komutanlarndan
biri ehit olunca, daha nce ehitler
Tepesindeki atmalarda byk baarlar gsterdiinden dolay 14 Eyll
1915te stemenlie ykseltilen Zahit Efendi, 28 Eyll 1915te 62. Alay
1. Tabur 3. blk Kumandanlna
vekleten atand.
112
62. Alay Komutan Binba Nazmi, onun blne gelerek almalar yakndan izledi.
stemen Zahit, onard siperleri komutanna gsterdi. 3-4 metre
tede korkun bir ylan
gibi uzanp giden dman hatlar hakknda
komutanna bilgi verdi
ve silahlarn nerelerde
mevzilenmi olduklarn
gsterdi. Uzayp giden
siperler iinden komuta
yerine dnmekte olan
Alay Komutan, en tehlikeli blgede dmann
ldrc ateleri altnda gnlerdir duran bu
kahraman subay hi olmazsa birka gn nasl
dinlendirebileceini dnyordu. Alay KomuMlazm- evvel stemen Zahit Efendi
tan, Tabur Komutanna
Knyesi: Mstakil Kayseri Taburu Bnyan Svari
Zahitin blnn baBl
ka bir blkle deitirilmesinin uygun olacan
Sicil No: 1114 Mlazm- evvel Mustafa olu Zahit
bildirdi. Bunu renen
Efendi. iran
yiit subay, Tabur KomuDuhul: 16 Temmuz 1331
tanna; Komutanm, ben
bu blgeye altm, girdisini ktsn rendim.
1916 gecesi blyle birlikte hBizim yerimize gelecek blk alncum ettii srada ehit oldu.
caya kadar ok sknt ekecektir. Alay
Komutanmn ellerinden perim ve
ehit stemen Zahit Efendinin
beni deitirmemesini istirham edeSon Mektubu
rim. Blmle burada ok iyi iler
grebilirim. Eer buradan alnrsam
stemen Zahit Efendi ehit oldukok zlrm, diyerek yerinin deitan sonra cesedini gmmeden evvel
tirilmemesini istedi. Onun bu iten
ceplerinde yaplan aramada ei Hagelen istei komutanlarnca kabul
nife Hanma yazlm, fakat gnderiledildi. Aradan geen gnler, steme imkn bulunamam bir vasiyetmen Zahit Efendinin hakl olduunu
name kmt. Mektubun iinde bir
ortaya koydu. Her geen gn ona
de krmz kurdeleye bal altn gibi
yeni bir baar kazandryor ve arkasapsar bir demet sa bulunmutu.
dalar arasndaki nn artryordu.3
Bu salar, aziz ehidin biricik yavrusu
1 yandaki Nadideye aitti. Hznl
1915 yl sonlarna doru Dman
mektupta kahramanmz ehit olakuvvetleri Anafartalardan ekilmi,
can hissetmi ve ehitlik haberi
gney cephesinden de ekilmesi
aldnzda yksek sesle alamanza
bekleniyordu. O tarihlerde dmann
gnlm raz deil demitir. e sbaz hazrlklar yapt gzleniyordu.
temen Zahit Efendinin mektubu:
stemen Zahit Efendi, 8-9 Ocak
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Suret
Aziziye Kasabasnn Kl Mehmed Bey Karyesinden
Ahmed Efendi Kerimesi Refikam Hanife Hanma
21 Temmuz 330
[3 Austos 1914]
1- te bugn seferberlik ilan edildi. Ben hem kendim,
hem mesleim itibariyle tam bir asker, hem mftehir bir
askerim.
2- Asker olmaklm hasebiyle bugn sevgili vatanm
mdafaaya gidiyorum. Gidip geri gelmemek, gelip braktklarm bulamamak da vakidir. Bu hallerin Alem-i Beeriyette vukuu inkar olunamaz.
3- Byle olmakla beraber, u vasiyetnameyi yazmak, hemen irtihal-i dr- beka etmek deildir. Bunun iin imanmz katidir.
4- Cilve-i Rabban ve mukadderat- ilahi [Kaderin cilvesi
ve Allahn takdiri ile]: ben seni, sen beni tanmadmz
ve bilmediimiz halde baid [uzak] bir memleketten bizi
yekdierimize [birbirimize] nasip etti. Allahn emrine ve
Peygamberimizin kavline tevfikan izdivacmz icra olundu.
Tabii, hayatta olduum mddete idare-i tayiinizi [geiminizi] temine altm. Fakat bizi toplayp bir araya getiren devletimiz ilan- harb eder de ben de maal-iftihar
[iftiharla] vatan urunda ihraz- mertebe-i ahadet edecek [ehitlik mertebesine ulaacak] olursam, tbi bulunduumuz ahkam- eriyeye tevfikan [bal olduumuz
eri kurallara uyarak] muamele icras da zaruridir. Byle
bir hal vukuunda mevcud olan, eya ve emval-i menkulmden mihr-i meccelenizi kendi yedinizle almanz iin
yine kendinizi tevkil ve tavzif ediyorum, Emval-i menkulem mihrinize kifayet etmezse muamele-i lazmesini pk
ve temiz vicdannza havale ederim. Beni borlu olarak
yatrmayacanza eminim.
5- Dier harektnza dair bir ey yazmayacam. ifahen
yekdierimize verdiimiz vaadlerden inhiraf etmemenizi
ister ve mid ederim. Binaenaleyh ruhuma bir Mevlid -i
erif kraat etmek hususu vicdannza muhavveldir. Kendim iin baka bir talebe ihtiyacm yoktur. ehitlik bana
kifyet eder.
6- Alt maddeden ibaret olan bu vasiyetnamemi elinize aldnz zaman cehren [aktan] alayacak olursanz hsn-i
rzam tahsil etmemi olursunuz [beni honut etmemi
olursunuz].
Fi 6 Eyll Sene 330
[19 Eyll 1914]
Kumandan zevciniz
Zahid
6 Eyll 330
Mhr
113
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
stemen Zahit Efendi, vatann anl mdafaas iin anakkalede topraa den binlerce ehitlerimizin arasna
karmtr. Daha sonra Kayseri Jandarma taburunun Zahit
Efendinin ehitlik haberini Jandarma Genel Komutanlna yaz ile bildirilmitir.
Kayseri Jandarma Taburu Kumandanl

Adet: 1/905
Kayseri / 10.12.331
[23 ubat 1916]
Umum Jandarma Kumandanl Canib-i Alisine
Kayseri Jandarma Taburunun Bnyan Bl Merkez Takm Kumandan olup bidayet-i seferberde seyyara sevk
olunan 1114 sicil numaral Mlazm- Evvel Zahid Efendinin, Seddlbahir Muharebesinde bir lam itigaliyle
[itialiyle] sonucu 26/27 Kanun-u evvel sene 331 tarihinde ehiden vefat ettii Nizamiye 62. Alayn Birinci Taburu
Kumandanlnn 24 Kanun- Sani sene 331 tarih ve 881
numaral tahriratndan anlalmtr.
Kayseri
Jandarma Taburu Kumandan
H. Nureddin
ehit stemen Zahit Efendinin ehit olmasnn ardndan
Trabzon Sebat Jandarma Komutanl babas Yetimolu
Mustafa Aay aram fakat olunun ehit olduu haberi
ulatramamtr. Bunun zerine Ei Hanife Hanma ve Kz
Nadideye 654 kuru maa balanmt.
114
Trabzon Sabit Jandarma Alay Kumandanl

6188
Umum Jandarma Kumandanl Cnib-i Alisine
4.11.332
[17 Ocak 1917]
Fi 11.7.332 tarih ve 8604/7555 numaral telgrafname-i
aliyyelerine cevaptr.
Kayseri Jandarma Taburunun Bnyan Bl Mlazm-
Evveli iken ehiden vefat eden 1114 Zahid Efendinin Gmhanenin iran Kazasnn Dumanolu Karyesinde pederi Yetimolu Mustafa Aa her ne kadar taharri edilmi
ise de [aranmsa da] ahval mnasebetiyle ne tarafa gittii ve nerede ikamet etmekte olduuna dair bir malumat
istihsal edilemedii arz olunur efendim.
Sabit
Jandarma Alay Kumandan Vekili
Erkn Blk Kumandan
Yzba Mehmet?
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
KAYNAKA
24.11.332
Pederinin nere[de] olduu bilinemeyen
ehidin zevce ve kerimesine maa tahsis
olunmutur. Pederinin mracaat iktizas ifa
olunmak zere dosyada hfz.
25 Kanun- sani sene 332
brahim
anakkalede dmanla mcadele veren aziz ehidimizi
bir nebze olsun tandk ve anlamaya altk. Onun gibi
daha nice kahramanlarmz var. Her biri birer abide ve her
biri hayatmza bir mum gibi k tutmaldr. O kahramanmza vasiyetinde belirttii gibi okunacak tm mevlitleri
onun ruhuna ithaf ediyorum. Ruhunuz ad olsun.
stemen Zahit Efendinin askeri safahat

stemen Zahit Efendinin ve ailesinin nfus kayt rnekleri
Em. Tmg. Hseyin IIK Silahl Kuvvetler Dergisinin 265.
say Mart 1978
Volkan enel, anakkalede ehit Gmhaneliler, Gmhane Valilii Yaynlar, Gmhane 2006.
Dipnot
1
2
3
09.03.1965 tarihli Nfus Kayt rnei

stemen Zahit Efendinin Hizmet Safahat
Em. Tmg. Hseyin IIK Silahl Kuvvetler Dergisinin 265. say Mart
1978
stemen Zahid Efendinin Askeri Safahat Belgesi
115
ANAKKALE
SAVAININ GZL
KAHRAMANI TRK
KADINIDIR
lknur BEKTA
Aratrmac - Yazar
Trk kadn bu olumsuz hal ve

zamanda gerek cephede gerek cephe
gerisinde var gc ile mcadeleye
katlmtr. Cephede erkeklerle
omuz omuza savarken cephe
gerisinde en ar i ve yklere lm
bahasna girimi en ufak bir ylgnlk
gstermemitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ANAKKALE SAVAININ GZL KAHRAMANI TRK KADINIDIR / lknur BEKTA
Kur tulu Sava propag
anda kar tpostal
gerisinde ve cephede olmak gibi

kolay veya zor hibirinden kanmadan grev almlardr. Bu grevlere byk ounluu kaytl olarak
gelmedikleri, cepheye hizmete
kotuklar iin ne yazk ki binlercesi isimsiz kefensiz mezarsz olarak
kaybolmulardr.
anakkale Savanda olaanst olumsuz koullarla mcadele
eden Trk ordusu ve Trk milleti
bu artlara kar birlik ve dirili
gstermitir. Birlik beraberlik, istihbarat, basn, ordu, cemiyet,
dernekler ve tm inisiyatilerin,
kadn-erkek-ocuk demeden top
yekn birlemesi ile anakkale
Destan yazlmtr.
3 Kasm 1914te balayan anakkale Sava, 18 Mart 1915teki Deniz

Harektnn ardndan, Nisan-Haziran-Austos basknlarnda ar
darbeler indirdii dneminin gl
silahlarna sahip tilaf Devletleri Ordusunun 9 Ocak 1916da anakkaleyi terk etmek zorunda kalmasyla
nihayetlenmitir. Birinci Dnya Savanda birok cephede mcadele eden Osmanl Devleti ve Trkler
asndan anakkale Muharebesinin
zaferle sonulanmas ve milli mcadelenin birincil g kayna olan
milli uurun kendini gstermesi bakmndan son derece nemlidir.
Dnya tarihinin en kanl savalarndan biriydi anakkale Sava. Topraklarmz yama ve istila ediliyordu.
Buna kar koymak iin her yatan
insanmz cepheye koarken geride
kalanlar yalnzca elden ayaktan dm yallar ve minicik bebelerdi.
Kadnlar gerek bireysel gerek gruplar halinde askerlik ubelerine veya
en yakn cepheye bavurup terzilik,
hemirelik, mhimmat tama, cephe
118
anakkale Destann yazan aslnda Trk anasdr. Cepheden

dnen yarallar arasnda evladn annelik duygu kayg ve
merhameti ile arayan ancak
bulamayan bir Trk annesi u
szleri sylemitir; Kalbim diyor
ki Osmanm ehit olmutur. Fakat
her halde ister gazi ister ehit olsun,
deil mi vazifesini yapmtr. Gam
yemem. Allah devlete, millete zeval
vermesin 1
Trk kadn bu olumsuz hal ve zamanda gerek cephede gerek cephe
gerisinde var gc ile mcadeleye
katlmtr. Cephede erkeklerle omuz
omuza savarken cephe gerisinde
en ar i ve yklere lm bahasna
girimi en ufak bir ylgnlk gstermemitir. Balkan Muharebeleri gibi
nemli bir deneyim yaam olan
Trk Kadn, sava yllarnda orduya daha fazla destek salayabilmek
iin yurt sathnda dernekler kurmu
asker olan evladn, kardeini, eini
cephede kaderine terk etmemi, yannda olduunu ispatlamtr.
Cephe Gerisindeki Kadnlarmz ve
Faaliyetleri
Kadnlarmz seferberliin ilan edilmesi ile resmi ve sivil toplum kurulularn da tevik ederek her alan-
da destek salamay baarmlardr.

rnein Hill-i Ahmer Cemiyeti
Hanmlar Merkezi, Osmanl Hill-i
Ahmer Cemiyeti bnyesinde 20 Mart
1912 tarihinde Osmanl Hill-i Ahmer Hanmlar Merkeziyesi adyla
kurulmutur. Kurulan bu tekilatla kadnlar etkili bir ekilde Hill-i
Ahmer faaliyetlerine katlmlardr.
Kuruluundan itibaren cephede savaan askerlere, yaral ve hastalara, kimsesizlere ve bakma muhta
olanlara, ehit ve asker ailelerine,
gmenlere, esirlere yardm eden
Hilal-i Ahmer Hanmlar Merkezi, bu
faaliyetlerini ba kampanyalarnn
yan sra; ahane, ayhane, hastane,
dispanser, sanat evi, atlyeler, nekhet-hane, gibi kurulular araclyla
gerekletirmitir.2
Hill-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar
Merkezi Osmanl hanmlarn yle
greve armtr: Vatan yalnz
silahla mdafaa olunmaz Mdafaann bir de manev olan ksm vardr.
Harbe giden erkeklerin istirahat-i
vicdaniyesini temin iin arkada b-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS

raktklar evlad u iyale hsn- muamele ve ibraz- muavenet etmek,

sonra da sahne-i harbde mecruh den gazileri tedavi ve teselli eylemek
kadnlara terettb eden vezaif-i vataniyenin en birincisidir... Askere amar yetitirmek lazm; diki dikmek
veyahut diktirmek arzu edenler her
gn sabahtan akama kadar Hill-i
Ahmer Hanmlar Merkezine mracaat edebilir3
Hill-i Ahmer Hanmlar Merkezinin
gazeteye verdii bu ilan, vatana hizmet ars olacak bir davettir. Kadnlar efkatleriyle yaralar sarmak, vatana hizmet etmek iin arlmlard.
Bu davete katlm, zellikle stanbul
evresinde hayli youn olmutur.
Hill-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar
Merkezinin anakkale Savalar srasnda en byk ve kapsaml yardm
faaliyeti, askerler iin gerekli olan
giyim malzemelerinin temininde olmutur. Askerin giyim ve kuamndan
hastanelerdeki araf ve hastabakc

gmleklerine kadar hemen her eyin dikilmesinde Balkan Savalar
srasnda tesis edilen Hill-i Ahmer
Cemiyeti Hanmlar Merkezine bal
Drussnaann nemli hizmetleri olmutur. zellikle anakkale Savalar
esnasnda Darussnaa, milyonlarca
Hilal-i Ahmer
Hanmlar Merkezi,
kuruluundan itibaren
cephede savaan
askerlere, yaral ve
hastalara, kimsesizlere
ve bakma muhta
olanlara, ehit ve
asker ailelerine,
gmenlere, esirlere
yardm etmitir.
119
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
'1332 cihadiye' yazl yzkler
amar ve yatak takm levzm hazrlam, ordu iin binlerce orap, eldiven, boyun atks rmtr.4
Hilal-i Ahmer Kadnlar Merkezi kadar
kadnlar tarafndan rgtlenen ve
byk hizmetleri olan bir dier cemiyet de Mdafaa-i Milliye Cemiyetidir. Hemen her alanda faaliyet
gsteren bu cemiyet at kampanyalar ile iane defterleri ile toplad
para ve yardmlar eksiksiz yerine
ulatrm, yararllar tedavi, muhta
ehit aile ve yaknlarna yardm hatta
yarallarn ailelerine onlarla birlikte
mektup yazmak gibi ok geni bir
yelpazesi olan sosyal baar rnei
olmutur.
Trk Yurdunda bir makalede Mdaafa-i Milliye Cemiyetinin almalarndan bahsedilmektedir: anakkale
mdafaasnda mecrh olan gazilerimizin stanbula gelmesi zerine yurt
talibat ve mdire hanmefendiler
kendi aralarnda iane toplayarak eker ikolata, sigara ve saire almlar
ve hastahaneleri ziyret ederek mecrhlara tevzi etmilerdir. Mecrhlarn
oalmas zerine yatak takmlarna
ve sair eyaya ihtiya ziyadeletiin120
den yurt tarafndan 273 para eya

ve 33 takm yatak tedarik olunarak
Mdafaa-i Milliye Cemiyetine ianeten teslim edilmitir. Balkan Harbi
esnasnda kafile kafile stanbula gelmekte olan biare muhacirlerin hal-i
sefalet itimallerini grerek, kalpleri
para para olan hamiyyetli hanmefendilerin annelik hsn-i evkatperveraneleriyle tesis ettikleri Kadnlar
Esirgeme Derneide Harbi-i Ummide hamiyyet-i vataniyesini izhar
ve ispat etmitir. Grlen lzum zerine Hill-i Ahmer Cemiyetine birok
diki diktikleri gibi mecruh gazilerin
hallerini sormak zere Daruafaka
Hastahanesini ziyret ve hastalara
portakal ve sair hediyeler tevzi etmilerdir5
Bunlarla beraber yardmlar ayni ve
nakdi olmakla beraber eitli etkinliklerle moral vermek adna toplantlar, piyangolar da dzenlenmekteydi.
Yardm iin dzenlenen kermeslerde
ok eitli eyler yaplp satlmaktayd. Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin
bu gne kadar kalan dillerden dmeyen bir Cihadiye yzkleri etkinlii vardr ki hala konuulur ve halk
arasnda sevilerek farkl versiyonlarda anlatlr. Cemiyet tanesi 5 kuru
olan bu yzklerin satn alnmasnn
cihada katlmn maddi ve manevi
delili olmakla birlikte tarihi bir hatra mahiyeti kazanacan ve yaknda
piyasaya srleceini bildirmi6 ve
yaklak bir ay sonra da piyasaya srmtr.7
Hala gnmzde konuulan efsane
u ekildedir: anakkale Savalarnda yaralanan binlerce asker, gemilerle stanbula tanp hastanelere yerletirilir. Ancak hastanelerdeki hasta
bakc ve hemireler gelen yarallara
yardmc olmada yetersiz kalmakta-
dr. Ev kadnlarndan yardm istenir.

Vatan hizmetinde cepheye koan
erkeklerinden geride kalmak istemeyen binlerce kadn, gnll olarak hastanelerde grev alr. Savan
ardndan kadnlara vefa borcunu
demek iin dnemin yneticilerince para datlmas teklif edilir. Fakat
kadnlar byle bir teklifi kesinlikle
kabul etmezler. Bunun zerine Osmanl yetkilileri ordu depolarndaki
ngiliz tfeklerinin elik namlularn
kestirerek, zerinde 1332 Cihadiye
yazl yzkler yaptrrlar. Bu yzkler
vatansever kadnlara yaptklar hizmetin nianesi olarak datlr...
Bu efsanede yanl olan sadece tfeklerin namlu ksmnn kesilmesi

blmdr. Memleketin durumu,
kadnlarn vefakr ve emektarlklar
konusu tamamen gerektir.
ses kaytl rportajnda; ok keskin

bir nianc Trk savasn yakalamak
iin birlii ile operasyon dzenlediklerini ve bu niancy yakaladklarn-
Enver Paann hanmnn

himayesiyle kurulan Asker
Ailelerine Yardmc Hanmlar Cemiyeti Asker ailelerine
orba datmak ile balam
fakat zaman iinde sava bydke ve cepheler oaldka bunu mutfak iaesine
evirmi, bunu hastanelere
yardm, oralara alacak gnlller temin etmek, maddi
destek olacak eitli piyangolar tertip etmek gibi byk
destek olacak faaliyetlerde
bulunmulardr.8
anakkale Savanda Cephedeki Kadnlarmz
Keskin nianc Trk kadnlar
ve kzlarmz hakknda Anzak,
Yeni Zelanda ve Avustralya
arivlerinde bulunan bilgilerden rnekler yledir:
Yeni Zelandadan anakkaleye bizimle savamak iin gelen Otago Birliine mensup bir askerin sava sonrasnda lkesinde kendisiyle yaplan
da byk bir aknlk yaadklarn

nk kendilerine bu kadar byk
zaiyat veren askerin aslnda bir Trk
kadn olduunu anlatmtr.9
Msr da yaynlanan The Egyptian adl gazetede bir askerin
skenderiyeden ailesine yazd mektubu yledir. 15
Austos 1915 Pazar gn
savaa katldk ve byk bir
tepeyi ele geirme grevi aldk. Bu arada ok can kayb
verdik. arapnel paralar ve
makineli tfek mermilerinin
yan sra, pusuda ate eden
keskin nianc Trk kadn savalarn amansz atei altnda cehennemde ilerlemek
gibi bir eydi bizimkisi. Burada arpanlarn ou kadn
ve kz. Kendilerini yeile boyayp, aa ve bodur bitkilerle uyum salamlar.
***
Asker mektup ve gnlklerine yer veren dnemin Avustralya gazetesi olan The Age 1915
Eyll Erkek klndaki Trk kadnlar
cephede atmalara katld. Cephede olduu kadar cephe gerisinde de
askerlere mermi ve erzak tayarak
zafere katkda bulundular. Anafartalar
56. frkada silahl mcadeleye katlm kadnlardan biri Mcahide Hatica
Hanmdr. Ahmet diye arlyordu ve
gerek arapnelle gerekse kurunla 9
farkl yerinden yara almt. Nezahat
Onba da Albay Hafz Hamit Beyin
kz idi ve 3 sene tm savalara katlmt. 70. Alay ile birlikte zafer yolunda siperlerde mcadele etmiti
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
stiklal Harbinde byk yararlklar gsteren

mcahide-i muhterem mulazm- evvel Kara
Fatma Hanm
Benim de vurulduum
18 Mays 1915 gn,
keskin nianc bir
Trk kz pusuda
arpyordu. Gizlendii
yerden gn boyu ate
etti ve ok sayda
adammz vurdu. Ancak,
gn batmadan, bir
Avusturalyal tarafndan
ldrlmesine gene de
zldm. -Avusturyal
piyade er J. C. Davies
Avusturalyal piyade er J.
C. Davies, annesine yazd
mektupta, kendilerine kar
arpan bir kadn savayla Benim de vurulduum
18 Mays 1915 gn, keskin
nianc bir Trk kz pusuda
arpyordu. Gizlendii yerden gn boyu ate etti ve ok
sayda adammz vurdu. Ancak, gn batmadan, bir Avusturalyal
tarafndan ldrlmesine gene de
zldm. Gzel, yapl ve tahminen
19- 21 yalarnda gen bir kzd. Bedeninde tam 52 kurun yaras vard.
demektedir.
Times gazetesinde yaynlanan bir baka askerin hatralarnda da yal annesi ve ocuu ile savaan keskin nianc
bir kadn anlatlyor. O, bir Trk kadn
savasyd ve durmakszn sakland
evden ate ediyor, evi boaltp teslim
olmay reddediyordu. Sonunda ele
getiinde, yannda yal annesi ve
ocuu da vard. Yakalanana kadar,
bir pencereden srarla ve zellikle de
subaylarmz hedef alarak ate etmiti. Sanyorum ldrd baz kurban-
121
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hill-i Ahmer hastanelerinden grn

Atatrk Kitapl - Necmettin zelik Arivi
Milli Savunma
Bakanlmz
tarafndan
yaptrlan bir
aratrmaya gre;
Milli Mcadeleye
katlarak dmanla
mcadele eden
kadnlarmz
arasnda 62 ehit
kadnmz tespit
edilmitir.
larn snglemiti de. zerinde 16

askerimizin knyesiyle, olduka ykl
miktarda yabanc para bulduk
Yine bir askerin anlatt baka bir
isimsiz kahramann byk cesaret
rnei de yledir: kadn savalar, gizlendikleri yerden vurulup
lene kadar durmadan ate ediyor
ve attklarn vuruyorlard. Bu kadn
savalarn kaytlar olmadndan
isimleri, kimlikleri bilinmiyor, bireysel
mi yoksa bir grup halinde mi hareket
ettikleri bilinememitir.
Kaytlarn yetersizliinden gerek saylarn ve isimlerin net olarak bilinmedii acsnn bilincinde olarak elde
olanlar toparlayp paylaacak olursak; Milli Mcadelede dou, bat ve
gney cephelerinde ve cephe gerisinde grev alan kadnlarmz hakknda
Milli Savunma Bakanlmz tarafndan yaptrlan bir aratrmaya gre;
Milli Mcadeleye katlarak dmanla
mcadele eden kadnlarmz arasnda
62 ehit kadnmz tespit edilmitir.
ankrl Yusuf kz Emine, Amasyal
Adil kz Zeynep, Erzincanl Osman
kz Emine, Adanal Aye. Gaziantepli Gldane ehit edilen ariv belgelerinden tespit edilebilen birka
122
ehit kadnmzn isimlerinden bazlardr. Bu kadnlarmzda byk

ounluu cephede dman kurunlar ile ehit olurken bir ksm top
mermisiyle, bir ksm evinde ailesini
korumak iin arprken kurunlanarak ehit edilmi, bir ksm da
yaral olarak hastaneye getirilmi
ve veya orada vefat etmitir. Ayrca
Kurtulu Savanda Ermenilere ve
Franszlara kar gsterdikleri mcadele ile ayr bir neme sahip olan
Gaziantep ve Kahramanmarata
164 gazi Trk kadn tespit edilmitir.
Tarihimizde dmanla cephede bizzat mcadele eden kadnlarmzdan
bazlar var ki bahsetmemek hakszlk
olur. Balkan harbi ile cephe ile tanan
ve milli mcadelede saysz cepheye
katlan, binba eini, iki olunu ve ailesinden 23 kiiyi ehit vermitir. Onlarn yerini doldurmak iin cephede
en ne atlam, eteler kurmu 700
kiilik askeri ile cephelerde dmana
kan kusturmu stemen Kara Fatma
(Fatma Seher) kahraman Trk anas.
Annesi ldnde henz 8 yanda
olan Nezahat, Babas Albay Hafz Halit bey ile btn ocukluu boyunca
cephelerde bulunmu Askere yan-
dan ve boyundan beklenmedik ve

byk yararllklar gstermitir Nezahat Onba.
Anafartalar kahraman Hatice Hanm, 56. frkada grev almtr. Cepheye koup gittiinde erkek olarak
kendisini tantp geri hizmete alnmamak iin kadn olduunun anlalmamasna ok abalam ve bunu
baarmtr.
Osmanlnn girdii savata yalnzca
Trkiye snrlar iindeki kadnlar mdafaaya komad. Eskiden Osmanl
snrlar iinde kalan kadnlar da topyekn destek oldular. Onlar da elinde ne varsa altn, paras, ilac, yatak
yorgan, yiyecek ve giyeceini yollad. Cepheye koanlar da oldu. Onlardan biri de anakkale Savana Ailesini Kosova da brakarak, Osmanlnn
byk kurtuluuna destek olmak iin
tek bana koup gelen Zeynep Mido
avutu, anakkalede ehit oldu,
Yalovada medfundur.
Alman asll Erika, Trk doktor Ragp
Beyin ei olan hemire yiyecek giyecek temini gibi konularda da destek
olmu ayrca cephede gnll olarak
askerlere salk hizmeti veriyordu ve
grevi banda ehit olmutur.
zet
Dipnotlar
Tm kaynak ariv ve aratrmalar

gstermitir ki yakn tarihimizin en
nemli en kanl savalarndan biri
olan anakkale sava tarihi yazlrken Trk kadnnn cepheye ok ciddi
katklar olmutur. Ancak kayt altna
alnmalarnn zamann ve durumun
vehametinden dolay kimsenin byle bir gereksinim duymadndan,
neredeyse her evden bir zaiyat, ehit
olmasna ramen kendi acsyla kavrulan, vatan sa olsun diyen
Trk anas, Evini, yuvasn, eini, evladn, babasn, kardeini kaybetmeyi yreine kabul
ettirmi ama vatann kaybetmeyi kabul ettirmemitir. Ve ne
yazk ki Trk kadnlarnn cephe
gerisindeki maddi manevi destei destan yazm ama tarihi
kaytlara say ve isim olarak eksik yazlmlardr. Yoksa Koskoca
anakkale Savanda 250 bin
insan kaybedilirken sadece 62
kadna ait ehit kaydnn olmas
baka bir ekilde aklanamaz.
1
2
3
4
5
6
7
Sabah, Harp ve Kadnlarmz, 24 Haziran 1331 (7 Temmuz 1915), s. 3.

Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi (1329-1331), stanbul, 1335, s. 143
Tanin, 27 ubat 1915
Tanin, 11 Ekim 1915; Sabah, 11 Ekim
1915; Akgn, Ulutekin, a.g.e.,s.159; Erdemir, a.g.t., s. 494
Lebib Selim, Trk Kadnlnn Harb-i
Ummideki Faaliyeti, Tk Yurdu, 5 Terinisani 1331 (18 Kasm 1915), Yl 5, Say
96, s. 270-271
Tanin, Cihadiye Yzkleri, 27 Mart 1331
(9 Nisan 1915)
Sabah, Hediye ve Tevzi, 21 Nisan 1331
(4 Mays 1915)
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Lebib Selim, Trk Kadnlnn Harb-i

Ummdeki Faaliyeti, Tk Yurdu, 22 Terinievvel 1331 (4 Kasm 1915), Yl 5, Say
95, s. 260; Erdemir, a.g.t., s. 488-489; Sabah, Gazileri Ziyret, 22 Nisan 1331 (5
Mays 1915), s. 2; Sabah, Asker Aileleri
in, 10 Haziran 1331 (23 Haziran 1915),
s. 3; Tasvir-i Efkr, Asker Ailelilerine Yardmc Hamnlar Cemiyeti Tarafndan, 11
Haziran 1331 (24 Haziran 1915).
Abece Eim ve Ekin Dergisi, Mart 2008.s.
16-17
Kaynaklar
Kzl Toprak Ak Yemeni Savan
Kadnlar, Zmrt Snmez
Tarih Boyunca Harp ve Kadn, Cahit
aka
Kuvva-y Milliyenin Kadn Kahramanlar, Aynur Msrolu
Kurtulu Savanda Kadn Askerlerimiz, Fevziye Abdullah Tansel
Milli Mcadele ve Mcadeleci Kadnlar, Mustafa Tarak
123
STANBUL MEKN
Panorama Zafer Mzesi
anakkale Savann 100. yldnm olan 2015 senesinde stanbulda zellikle genler ve ocuklarla ziyaret
edilebilecek meknlardan biri Panorama Zafer Mzesi.
Miniatrk Trkiye Parknn iinde daimi bir butik mze
olarak bulunan Zafer Mzesinde, fonda anakkale Savandan ve Kurtulu Savandan seilen sahneler,
boyutlu maketler, ses ve k unsurlaryla btnlenerek
ortaya canl bir kompozisyon kyor. Bylece tarihimizden nemli kesitler, adeta bir zaman tnelinden geercesine gezilebilecek bir mekna dnyor.
Cumhuriyetimizin yakn tarihinin panaromik bir gereklikle yanstld Zafer Mzesinde ayn zamanda
Atatrk Fotoralar sergisini de gezmek mmkn. Ser-
giye, Atatrkn tarihe ve gelecee yn veren szleri de

elik ediyor.
Panorama Zafer Mzesi, bir yandan savan gerekliini
gzler nne sererken dier yandan nemli bir eitici
fonksiyon stleniyor.
Miniaturku ziyaret eden her ziyareti, Panorama Zafer Mzesini
de cretsiz olarak ziyaret edebilir.
Miniaturk Giri creti: Tam: 5 TL renci: 3 TL
Mze Saatleri: Pazartesi-Pazar: 09:00-18:00
Adres: Stlce Mh., mrahor Cd., Stlce-Beyolu
Telefon: +90 212 222 28 82
STANBUL MEKN
125
AJANDA
ANAKKALE 1915:
VATKAN GZL ARV
BELGELER IIINDA
FRANK COFFEE VAKASI
Dr. Rinaldo Marmara,
Blent Gnal
Kltr A.. Yaynlar
stanbul, 2014
268 sayfa
anakkale 1915: Vatikan Gizli Ariv Belgeleri Inda Frank

Cofee Vakas kitab, 100. yldnmnde anakkale Savan
farkl bir ynyle gndeme tayor.
Kltr A.. tarafndan yaynlanan kitap, Vatikan gizli arivinde
yer alan ve daha evvel hi yaynlanmam olan belgeleri gn
yzne karyor. Bu belgelerin rehberliinde savan insani ynn dikkate sunuyor.
Trk halknn savata dahi dmanna sayg duyduunu belgeliyor olmas sebebiyle de ayr bir neme sahip.
Trkiye Katolik Ruhani Reisler Kurulu Basn Szcs ve Kltr
Ateesi Dr. Rinaldo Marmara ile Gazeteci-Yazar Blent Gnaln
birlikte hazrlad kitap, yznc ylnda anakkaleyi farkl bir
perspektiften yeniden okumak isteyen okurlar ve bu alanda
alan aratrmaclar ralarda bekliyor.
Gen bir Anzak temeninin hikyesini, Papalk ile stanbul

temsilcilii arasndaki yazmalar vastasyla okura sunan kitap,
EHTLER DYARI ANAKKALE:

DUR YOLCU
Salim Da
amlca Basn Yayn
stanbul, 2014
104 sayfa
ehitler Diyar anakkale: Dur Yolcu kitab, anakkale ehitliklerini ziyaret etmek isteyenler iin bir rehber kitap olma nitelii tayor.
Kitapta; anakkale Savalarnn tarihi arka plann, nemini, manevi mahiyetini anlatan bir giri blmnn ardndan
meknlar, ehitlikler, mzeler detaylca ele alnyor. Tarihi ve
gncel fotoralar araclyla da bahsi geen yerlerin tarihi serencam ve anakkale Savalarndaki yeri aktarlyor.
Salim Da tarafndan yazlan ve amlca Yaynlar tarafndan

okura sunulan kitapta ayrca bir de harita bulunuyor. Bir rehber
yahut klavuz olmadan ehitlikleri gezmek isteyenler iin hazrlanan haritada; yol gzerghlar, ehitlikler, dinlenme tesisleri
ve aralarndaki mesafeler detaylca gsteriliyor.
AJANDA
HAVDS: YZ YIL NCE

Tarih: 22 Aralk 2014 25 Mart 2015
Yer: Taksim Cumhuriyet Sanat Galerisi
(Maksem), stiklal Caddesi Girii, Taksim
I. Dnya Savann 100. yldnm erevesinde

dzenlenen etkinliklerden biri de Havadis: Yz
Yl nce sergisi. BB Ktphaneler ve Mzeler
Mdrl tarafndan dzenlenen sergide, 1914
ve 1915 yllarna ait pek ok Osmanl Trkesi
gazete ve dergiden (kdam, Sabah, Tanin, Tasfr-i
Efkr, Servet-i Fnn, Sebilrred, Takvim-i Vekayi, Trk Yurdu, Harb Mecmuas, Donanma vs.)
dnemin olaylarna k tutacak haberler, resimler,
fotoraf, kartpostal, harita ve belgeler bulunuyor.
zellikle anakkale Cephesi, Kafkas Cephesi (Sarkam Harekat) ve Kanal Harekatnn byte
altna alnd sergide kullanlmak zere Almanya Federal Arivlerinden fotoralar satn alnm,
zel koleksiyonerlerden ve mzelerden de ariv
destei salanmtr.
OSMANLININ SON KLD

ANAKKALE
Ed.: Soner Demirsoy, Kasm Hzl
amlca Basn Yayn
stanbul, 2014
528 sayfa
Osmanlnn Son Kilidi anakkale kitab, farkl aratrmaclarn

kaleminden 45 makale ile anakkale Savann askeri, siyasi,
sosyolojik boyutlarn inceliyor.
Daha evvel 3 cilt halinde yaynlanan makaleler, anakkale Savann yznc yl ansna tek cilt olarak zel bir basmla yeniden ralardaki yerini ald.
Soner Demirsoy ve Kasm Hzlnn editrlnde okuyucusuyla buluan kitapta, anakkale farkl ynleriyle ele alnyor. Aske-
ri ve tarihi ynne odaklanan; denizalt savalar, hava harekt

gibi konularda yazlm makaleler bulunduu gibi Lozan Anlamasndaki konumunu irdeleyen yahut Sultan Mehmed Read
Hann anakkale gazeline yazlan tahmisleri ele alan makaleler
de yer alyor. Ayrca mehur anakkale hikyeleri ve kahramanlk destanlar, gazilerin hatralar, gal kuvvetleri askerlerinin
izlenimlerine de yer veriliyor.

1453 21 Sayi 2015 Web-Libre

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1453 21 Sayi 2015 Web-Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANAKKALE BOAZINDA LK

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Sorumlu Yaz leri Mdr

Nurten AFAK TOPCU

Faih DALGALI, Necmein ZELK Arivi, zgr SANAL Arivi

Fransz zrhls Bouvetin Osmanl Bataryas tarandan sret-i gark

Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

ANAKKALE DENZ SAVALARI

SEYT; SESSZ KAHRAMAN

Dr. S. Murad HATP

ANAKKALE 1915 VATKAN

mer Faruk ERFOLU

Dr. Rinaldo MARMARA, Blent GNAL

MEHMET NYAZ LE ANAKKALE

Do. Dr. Ferhat ASLAN

Dr. Nuri GTEKN

Birinci Dnya Sava ve Ferhat Aslann hazrlad

Ey, bu topraklar iin topraa dm asker!

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

Dnyann phesiz en nemli ehirlerinden biri stanbuldur. ktann

sefer Trkler gibi medeniyet sahibi

19-25 ubat 1915 Bombardmanlar

Tren istasyonunda cepheye nakledilmekte olan askerlerden bir grup.

radenizde Rus limanlarnn bombalanmasndan sonra 3 Kasm 1914de

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

muhalefeti nedeniyle ara verilen

stanbula byk bir korku hkimdir.

Akdenizdeki Donanma komutan

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

Seddlbahir Tabyasnda tahrip edilen bir bataryada Allah bizimledir yazs

ciddiyetini anlam, cephede askeri

ler dnlse de merkeze yakn olmas, buralarn da igal edilebilecei

18 Mart Zaferinden sonra kurulacak

az istihkmlarnn ngiliz ve Fransz

stanbulun skntl gnlerine ahit

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

Necmettin zelik Arivi

gre Anadoluya, Konyaya oktan

lunacaktk. Bugnlerde halkn iaesi

anakkale Boaznn geilmesi durumunda Sultan Mehmed Read

Bedri, smail Canbolat Beylerle ben

ifre: Kar Yayor

Sultan Mehmed Read (1909-1918).

Boazn bombardman stanbuldan

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

iliz Majestic Muha

- Bir dman zrhls batyor!

Mebsanda da tartlmtr. Meclis

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

Btn bunlarla beraber, mevcut

Bu gnlkten de grlecei zere

18 Mart gn kazanlan byk zafer,

ANAKKALE BOAZINDA LK BOMBARDIMANLAR VE STANBUL/ Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR

Bartlett, Ellis A. , anakkale Gerei, Yeditepe Yay., stanbul 2005.

. Osman Umar, anakkale Savann nemi ve Sonular, Trk

STANBUL MEKTEB/ Prof. Dr. Sadettin KTEN

Dr. S. Murad HATP

anakkale Deniz Savanda sadece

ANAKKALE DENZ SAVALARI / Dr. S. Murad HATP

mek, tpk karadaki muharebeleri