Jean Thvenot

1655-1656'DA TRKYE

Tercman

1001 TEMEL ESER

eviren:
Nuray YILDIZ

STANBUL
1978

TERCMAN GAZETES'nin bir kltr hizm eti olarak

yaynlad "1001 TEMEL ESER" Serisinin 120. kita
b, Jean
Thevenot'dan Nuray Y ld zm evirdii
" 1 6 5 5 -1 6 5 6 'd a TRK YE", K ERVAN KTAPILIK
BASIN SANAY ve TCARET A . . O fset Tesislerinde
dizilm i ve baslmtr.
(N SA N 1978)

1001 Temel Eser i

iftiharla sunuyoruz
Tarihim ize m n , m ill b en liim ize g ka
tan ktphaneler dolusu birbirinden sem e eser
lere sahip bulu nu yoru z. E debiyat, tarih, sosyo
loji, felsefe, folk lor gibi m ill ruhu geli tiren,ona
y n veren konularda "G erek eserler" elim izin
altndadr. N e var ki, elim izin altndaki bu
eserlerden o u n lu k la istifade ed em eyiz. nk
devirler d eim elere y o l a m , dil d e im i,
yaz d e im itir.
G zd en ve gnlden uzak kalm unutul
m aya yz tu tm u -Am a deerinden h ibir ey
k ayb etm em i, o u n lu u daha da n em kazan
m - binlerce cilt eser, bir sre daha el atlm azsa,
tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.
nk onlar derleyip - toparlayacak ve
gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak
deerdeki kalem ler, gn g e tik e azalmaktadr.
Bin yllk tarihim izin iin d en szlp gelen
ve bizi biz yapan, kltrmzde "K eta"
vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta
rp, nesillere ulatrm ay plnladk.

Sevinle karlayp, m itle alkladm z

" 1 0 0 0 T em el Eser" serisi, M ill E itim Bakanl
nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan
6 6 esere yzlerce ek yapm ay dndk ve
"Tercman 1001 T em el Eser" dizisini yaynla
m aya karar verdik. 111 0 0 0 T em el Eser" serisini
hazrlayan o k deerli bilginler h eyetin i, yeni
yelerle gen ilettik . A yrca 2 0 0 ilim adam m z
dan yardm vaadi aldk. Tercm an'n ya yn
hayatndaki geni im knlarn 1001 T em el Eser
i in daha da glendirdik. Artk karnza gu
rurla, cesaretle km am z, eserlerim izi gzlere
ve gnllere sergilem em iz zam an gelm i bulu
nuyor. M ill deer ve m nda her kitap ve her
yazar bu serim izde yerini bulacak, h i bir art
dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli
gibi ortaya konm ayacaktr. nk esas gaye bin
yllk tarihim izin tem elini, m ayasn gzler
nne serm ek, onlar l y k olduklar yere oturt
maktr.
Bu bakm dan 1001 T em el Eser'den m add
h i bir kr b ek lem iyoru z. Krmz sadece gu
rur, iftihar, hizm et zevki olacaktr.
KEMAL ILICAK

Tercm an G azetesi Sahibi

 N D E K L E R

nsz
Giri
1650'den nce Fransa Gzyle Trk mparatorluu
1650'lerdeki Deiiklik
Jen Thevenot, Tarafsz Seyyah
B R N C K ISIM
Hristiyan lkesinden Trk lkesine Seyhat
I

Seyahatin Gyesi
Seyyahn Bir lhm
Dou Seyhatine Davet

II

Malta Adasnda
Zaptedilmez Malta
La Valatte'nin Meraklan
Eyll'de N otre-D am e Gnnde Yaplan Elence

- 7 -

III

Malta'dan anakkale'ye
Sapience Adas ve Matapan Burnu
Spilalonga (Kea) skelesi
Geminin Karaya Oturmas

IV

anakkale, Gelibolu ve stanbul'a Varmz

Boazlar
Gelibolu
stanbul'a Varmz
K N C KISIM
stanbul
Trk mparatorluunun Merkezi

stanbul'un Mevkii
stanbul'un Pln
stanbul'un Bykl

VI

stanbul'un bideleri
Ayasofya
Siileymaniye Camii
Sultan Ahmet Camii

V II

stanbul'un Hipodromu,Stunlar ve Dikili Talan

Atmeydan
Stunlar

V III

Hkmdarn Saray
Saray
Sultanlar, Hadm Aalar, Hkmdarn Maiyeti
Hkmdarn Dier Saraylar

IX

Dier Saraylar, Hanlar, Evler ve Bedestenler

Trk Evlerinin i

Hanlar
ehircilik
Kapalar
Hali'in Kuzeyinde: Frenk Mahalleleri
Kasmpaa
Galata
Pera (Beyolu)
XI

Kz Kulesi, skdar, Byk Ada ve Kara Deniz

skdar
Boaz-r i
NC K ISIM
Trkler'in Tre ve detleri

X II

Trklerin Bz Hususiyetleri
D Grn
Kyafet
Trkler'in Selmlama Tarz

X III

Trk Hamamlar
Rusmann Kullanl

X IV

Trklerde Yemek, m ek ve Yatmak

Trkler Sofra Banda
ecekler
Kahve
erbetler ve Gzel Kokular
Trklerin Yatmas

XV

Trklerin Vakit Geirmeleri ve Elenceleri

Oyunlar
Yaplan Talimler
Kuklalar

- 9

Gbek Dans
UX V I Trk D ili, Trklerde ilim ve Kehnet
Trk Dili
Trklerde lim
Khinlik
X V II Hastalklar ve lalar
Kanaatkrlk ve Salk
Tedavi ve lalar
X V III Trklerin Dini
Hz. Muhammed ve Kur'an
Trklerin nanc
Mslman Cenneti
X IX
XX

Koruyucu Melekler ve Siyah Meleklerin mtihan

Cennete Girecek Hayvanlar
Salih Peygamberin Devesi
Hz. brahim'in Koyunu
Hz. Musa'nn nei
Hz. Sleyman'n Karncas
Papaan, Eek ve Balk
Ktm ir, Kk Kpek
Hz. Muhammed'in Devesi

X X I Snnet
X X II slm Dininin Esaslar
Tanr'nn Ad
X X III Ramazan Orucu
Oru Tutmayanlarn Cezalandrlmas

-10-

X X IV Trklerde Bayram
X X V Trkleri Pisiikten Kurtaran Abdestler
Abdest
X X V I Camiler ve Namazlar
Camiler
Namazlar
Din ve Hayr lerinde Trklerin Gayreti
X X V II Trklerin Yardmseverlii ve Hac
nsanlara Kar Yardmseverlik
Hayvanlara Kar Yardmseverlik
Mekke'ye Hac
X X V IH Trklere Dinlerinde Yasak Edilen eyler
Resimler
Tefecilik
Domuz ve Dier Murdar Etler
arap
X X IX Trklerde Kanun Adamlar
Mft
Molla ve Kad
mam
Sem Yapan Derviler
X X X Trklerde Evlenme
X X X I Trk Kadnlarnn Gzellikleri, detleri ve Giyimleri
Gzellik htimam
Elbiseler
Sa Tuvaleti ve Pee
Trklerin, Kadnlar Hakkndaki Fikirleri
Boanma

X X X II Trklerde llere Alama Adetleri, lleri Gmme ve

Mezarlklar
Alama
Cenaze Merasimi
Gmme
Mezarlklar ve Trbeler
X X X III Trklerin Mizac
Trklerin Faziletleri
Trklerin Kusurlar
X X X IV Hkmdar
IV . Mehmed (1 6 4 8 -1 6 8 7 )
Bir dar Tasarruf Olarak Karde Katli
Hkmdarn Elenceleri
Gnlk ler
Hkmdarn Gezileri
Sultan Murad ve Ttn
X X X V Sadrzam ve Trk
Grevlileri
Sadrzam
Dier Vazifeliler

mparatorluunun Dier Balca

X X X V I Divn Hmyn
Divn Nedir
Adaletin Sr'ati
Hkmdarn Birini Huzuruna Kabul
X X X V II-A s a y i in Salanmas
Trklerde nzibat
Karklklar ve Kavgalar
Para
Trkiye'de Cezalar
Canilerin dam Tarz

X X X V III Hkmdarn Ordusu

Piyade
Yenieriler
Svari
Silh Altna Alma ve Ordunun esi
Ordunun Morali
Silhlanma
X X X IX Trklerin Denizcilikte Zayfl
DRD NC BLM
stanbul'da Beklenmedik Bz Olaylar
XL

anakkale Sava (1656)

XL1

1655 Ylnda stanbul'da Ortaya kan Ayaklanma

Yenierilerin Sebep Olduu Karklklar
1655 syanlar
Hkmdar ile silerin Grmesi
Bz dmlar
Ayaklanmann Sonu

XL.il Hkmdarn Tebaas Hristiyanlar ve Yahudiler

D in Aznlklarn Elbiseleri
Rumlarn Mezhebi
Trk mparatorluu'ndaki Rumlarn Adetleri
Trkiye'de Yahudiler
X L II Hind Elisinin stanbul'a Gelii ve Kabul Edilii
Merasime Katlmann Gl
Elinin Alay
Geit Treni
X L IV Hkmdarn Merasime k

13 -

B E N C K ISIM
Trk mparaorluu'nda:
Anadolu ve Ege Adalarnda Seyahat
X L V Bursa ehri
ehrin Gzellikleri
Bir Trk Masal
XLVBursa'dan zmir'e Seyahat
Kervann Hareketi
X L V II zmir ehri
Efes'e Gereklemeyen Seyahat
X L V III Sakz Adas
Sakz ehri
Sakz Aalar
Niamoni Manastr (Nea Moni)
Homeros Burada Dodu
Adann zellikleri
Siys Otonomi
Kadnlarn Gzellii
Trklerin Aday Zapt
L

Ege Takm Adalar

Naka (N ixia, Naksos) Hakknda Dnceler
Paros ve Delos
Mykonos
Tinos
Santorin ve Volkan
Samos'da: Bir Kaput'. .1 Satn Alnmas
Nicaria (caria)
Garip Bir Olay
Bodrum Aklarnda Frtna

Rodos nnde
Ll

Bir Fransz Korsannn Rastlamas

-1 5 -

NSZ
M uhtelif devirlerde Trk lkelerini e itli maksatlarla g ezip
gren seyyahlarn yazdklar sey hat nmeler mill kltrmz
iin k ym etli kaynak malzemesini ihtiva ederler. Ancak bu seyhatnm eleri kullanrken, dikkatli olm ak ve seyyahlarn m en
sup olduklar din ve siyas grleri hatrdan karmamak l
zm dr. M em leketim izi ziyaret eden seyyahlarn nemlilerin
den birisi de Jean Thevenot'dur.
Jean T hvenot, 1633 ylnda Paris'te dom utur. Varlkl
bir aileye mensuptu. Kk yata amcas Melchisdech Thvenot'nun tesirinde kalarak arkiyatla merak salm ve bz
dou dillerini renm ee balam tr. Onun yetim esindeydevrinin ileri gelen arkiyatlarndan Barthlm y d'H erbelot
(1 6 2 5 1695)'nun byk rol olm utur. Seyahate kmadan
nce bir m ddet onun yannda kalarak ondan dou dilleri ve
kltrleri, hakknda bilgisini geniletm itir. Birlikte seyahate
k m a y kararlatrrlar, fakat d'Herbelot, son anda bz ilev sebeplerle seyahate km aktan vazgeince, T hvenot, tek
bana 31 Mays 1655 tarihnde Roma'dan hareket eder. 2
Aralk 1655 tarihinde stanbul'a varan T hvenot, 30 A u stos
1656 tarihine kadar doku z ay stanbul'da kalr. Bundan sonra
Bursa, zm ir ve bz Ege adalarn gezdikten sonra Kuds'e git

- 1 7 -

m itir. Mteakip yllarda Thevenot, Msr, Filistin, Irak, ran ve

H indistana kadar gitm i, dnte randa lmtr. (1667)
Jean Thevenot, seyahatnam esinde ackca belirttii gibi,
*i ye siysi maksatlarla deil,sdece renm e ve grm e arzusunu
tatm in iin bu uzun seyahate km tr. S ey ahatn meinden an
lalaca zre, frzraz Trke bilmesi se b eb iy lejsta n b u lda Trk
ler ile temas kurmu ve Trk cem iyetini daha yakndan tanma
imknn bulmutur. D in konular hari, verdii bilgilerde, son
derece tarafsz davranm ve bu ynyle dier seyyahlardan a y
rlmtr. Onda koyu hristiyan taassubuna pek rastlanmaz.Trk
lerin tem izliine, kanaatkrlna ve adleti sratle yerine getir
melerine hayranln ackca belirtir. Trfe kahvesi ve kahvehane
leri hakknda kitabnda genie bir fasl ayrm olan Thevenot,
kahveyi Fransa'ya gtren kii olarak kabul edilir.
Voyages de M. de T hevenot en Europe, A sie e t Afrique"ad
n tayan seyahatnam esi, blmden meydana gelm ektedir.
Trkiyey i iine alan birinci ksm "Voyage du L eva n t; Msr,
Irak ve ran iine alan ikinci ksmy "Site du Voyage de Lev a n t ve H indistan iine alan nc ksm ise Les Voyages
des ndes O rientales adn tamaktadr. Seyahatnam enin bi
rinci ksm 1665, ikinci ksm 1674 ve nc ksm da 1684 y l
larnda Pariste basld. 1 6 8 7 de ngilizcesi ve 1 6 9 3 de de Almancas neredildi. Tam Franszca metin ise 1727*de be cilt halinde
yine A m sterdam da basld.
Burada tercmesini sunduum uz ksm, yalnz Trkiyey i ii'
ne alan, seyahatnam enin birinci ksmdr. TercmemizetFranois
Billacois tarafndan sadeletirilerek L E m pire du Grand T urc
adyla 1965 ylnda Pariste n erettii m etin esas tekil etm itir.
Nuray YILDIZ

- 1 8 -

ESER SADELETREREK
NER EDEN F. BLLACOS'NIN

G R
Seyahatname ana unsurdan meydana geiir:
Seyahatin yapld srada o memleketin gerek durumu
Seyyahn ahsiyeti (eer varsa dehas, bu ideki tecrbesi,
bilgisi, ahsiyeti, zevkleri ve hatt mizac)
-Gidecei memleket hakknda kendi memleketinde edindii
bilgi (seyyahn mracaat ettii okuyucularnn ounun n fikri
ve belirli bir ldehareketinden nce kendi fikri... ve belki
hareketinden sonra da). 1655 Trkiyesini Jean Thevenot'nun
bizzat grmesinden nce, bu Trkiye'yi ve Thevenot'yu ve ayn
zamanda onaltmc asrn ortalarnda Fransada Trkiyenin nasl
tahayyl edildiini yirminci asrn insanlar olarak o devre gre
grmemiz gerekir.

19

Tlevenotnun takip ettii yol

1650'DEN NCE FRAN SA GZYLE TRK

MPARATORLUU
XIII. Louis'in ve gen XIV, Louis'nin adalar
nn gznde Trk, M ontesqieu'nun "ran Mektuplar"
nda grlecei gibi fantastik bir yaratktr. "Trk neyin
nesidir?" sorusunu, Avrupa'nn en geni arazisine sahip
olan bu imparatorluktan daima fevkalde, fakat az ve
ya o k doru baz haberler ald zaman zavall halkn
kendi kendine hayretle sormas gerekir. Yahut da bu
kadar soru sormakszn Moliere tarznda yumruklarn
skarak bir ihtiyar gibi barmal: "Alak Trk". Bili
nen bir dnyann ya da m uhayyel dnyalarn ister Hris
tiyan ister putperest "m edenilem i ve dier m em le
ketlerin her bir tarafndaki Trk, bu devrin vasat Frasznn zihninde teekkl eden dnyasnn ufuklarn
evreliyordu.
Burada bize iki soru soruluyor:
Osmanl mparatorluunda cereyan eden hadiseler
hakknda Fransa'da nasl bilgi ediniliyor?

21

Trk imaj nasl m eydana getiriliyor?

En em in fakat o k az olan bilgi, Fransz ile Trkn
dorudan doruya temasndan edinilm ektedir.
Sultan tarafndan krala baz fevkalde eliler gn de
rilmitir. ilgi ek ici elbiseler, gzel at gezintileri: Halkn
bilgisi hem en hem en budur.Siyas konumalara gelince
bunlar 1618'deki elin in resm raporuna gre "prens
ler arasnda konuulan iler olup bunlardan halkn bil
gi edinm esine lzum yoktur."
Franszlar Trkiye'ye gidiyorlar. Fakat bir nceki
yzyldaki Guillaum e Postel'in yazlarnn scaklm
hisseden Rnesans insannn merakn tamyorlar. On
lar sadece ticar veya korsanhk krlar, ya da Krala ve
ya Tanr'ya yaplan hizm et ilgilendiriyor.
Onlar arasnda D ou Akdeniz limanlarnda ticaret
yapan ve oraya giden gelen pek o k tccar, armatr ve
gem i kaptanlar (ekserisi Marsilyal) vardr. Bu ahslar
ancak kendi muhasebe kaytlarn yazyorlard. Bu g
neyliler phesiz konumalarnda az veya o k mbal
al ksa fkralar anlatmak zorunda deillerdi. Fakat bu
szl bilgi, dier eylerden daha o k evredeki pein
hkmleri kuvvetlendiriyordu.
Dier bir grup ise D ou'ya kr, macera ve kavga ara
mak iin gidiyordu. Bunlar ya Malta'nn em rinde kor,san veya Trklerin hizm etinde "m uhtedi" yahut mrted oluyorlard. G eri Fransa'da mslmanlara iyi gzle
pek baklm yordu. A ncak slm ' yakndan tanyanlar
kendiliklerinden akn akn bu dine kouyorlard.
Tarihi Fernand Braudel tarafndan akla kavu
turulan psikolojik bir problem: D ou A kdeniz'de slm
dinine g em e salgn manastrlar korkutuyordu...Fakat
dnm eler Douda eski ile yen i dindalar ve vatanda
lar arasnda o k zaman arac olduklar halde, hor g

- 2 2 -

rldkleri Fransa'da onlarn szlerine itibar eden yok tu .

u veya bu ekilde Fransa'ya dnenin (ve hristiyan di
nini yeniden kabul eden kim senin) tek zdrab ona
utan veren bir g em ii kam ufle etm ektir.
eitli m ezheplere bal olanlar, bilhassa kapuinler
ve cizvitler Trk m em leketlerinde ou n lu u tekil
ediyorlard: onlar kutsal mahalleri koruyorlar ve Ege
adalarndaki kk katolik topluluklarm , Venedik ya
da Fransz him ayesinde ellerinde tutuyorlar yahut im
paratorluktaki aznlklarn din deitirm elerini kontrol
ediyorlard. Bu aznlklar Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler idi. Onlar bilhassa Kudse giden haclarn fayda
lanmas iin rehberler, kendilerini him aye edenlere it
h a f ettikleri, ikenceleri ve martirleri anlatan birok
eser yaynlyorlard.
Sonuncu seyyahlar grubu Trkler hakknda bilgi
edinm ek iin vazifelendirilen kim selerdi: Sefaret
mensuplar ve konsoloslar. Fakat diplom atlarn g
revi yalnz sultan, sadnzam , ortodoks patrii ve
eyhlislm ile p rotokol icab grmeler olm ayp
baka eyler de vard, fakat bu tehlikesiz deildi. Thv en o tnun tanm olduu eli M.de la Haye Yedikule
zindannda 3 ay kalacaktr (1 6 6 0 )... M eslein en iyi ge
leneinde bile, onlar elilik binasnn dna kmazlar
ve evrelerinde g een itibar krc eylerden uzak kal
m a tercih ederlerdi. Eer bir diplom at baz eyler ya
ynlarsa bu, zamann siyas vaziyetini destekleyen bir
yazdr. Bu Trk diplom asisi asndan uzlatrc veya
hrn bir tavr taknarak, ters, hrn veya uzlac (b el
ki de birka ay sonra hkmetin gr olacak) tutum
lara kapy ak brakan bir ihtiyat aheseridir. B ylece
e l i Brves stanbul'da 2 2 yl grevde kaldktan sonra,
iin d e m u h telif blmler bulunan Relation de V oyages
adl eserini yaynlad (Paris 1628): "Osmanl hkmdar
larnn saltanatn ykm a ve tahrip etm e ortamn hazr

- 23 -

layan sebepler zerinde ksa nutuklar" ve "Kraln, padi

ah ile yapm olduu anlama ve onun hristiyanla
getirdii faydalar hakknda nutuklar"...
Seyyahlarn, bir kam uoyu meydana getirebilecek az
da olsa bilgi verdikleri grlyor. Bununla beraber bu
fikir m evcuttur, devam etm ektedir ve Trk meselesi
hakknda da kuvvet kazanmaktadr. Kam uoyu .umumi
yetle imzasz kk yazlar, ucuz fiata satlan uuan
varaklar, kt k t zerine fena basklar ve bizim
"nem siz gazetelerin" atalar ile besleniyordu.
ki m etelik olan bu ince brorlerde ne yazlm aktay
d? Onlar -k e n d i tarzlarnda Trk hkmdar ile ilgili
siyas ve asken byk olaylar, felketleri ve m ucizeleri
iin e almaktadrlar. te bir misali. Sultan Almed 1617
Kasmnda ldii. 1618 balangcnda be uan varak
onun lm ve yerini alan alefi hakknda 5 farkl bilgi
vermektedir. Birinde, onun lmn, im anlna ba
layan bilgi bulunur. Dierinde ise "zayf, solgun ve teni
zeytin renginde" olarak lmtr. Aksini sylem enin
pek nem i yoktur. Dors hristiyanlara o k zalim a
ne gelen tyler rpertici bir lmdr. Onun yerine kim
geecekti? Kardei Mustafa veya olu Osman? Burada
bahsedilen Mustafa'dr. O, sofu , "bar taraftan","ken
dini islm inancna vermi" bir adam olarak tarif edilir.
Dier bir portre. Mustafa, yeeninin gzlerini oydurtan, hristiyanlar hrpalayan ve ancak "namussuzluk ve
kt ihtilaslar yapan" bir "kalletir".. Burada bahsedi
len Osman (gzleri kr edilm em i olan) Sultan Osmandr.Bumn hakknda y le deniyor: Mustafa'y sofu lu
u ile babaa brakr, "hristiyanlarn byiik zalimi"
tinvan ile nr ve Merkezi Avrupa'ya bir sefer hazr
lar... Kark ve birbirini tutmaz bilgiler (kendi hatalar
n bizzat dzelten byk periyodik basnn yanlmas)
gerekm i gibi okunuyordu. Bize gre "sama bilgi"verenler kendi a d a lan iin haberlerin ve daha dorusu

- 24 -

tarihin tayclar idiler!

Btn bu kk literatrn ana fikri eski Trk tehli
kesinin devam ll ve hristiyanlk ile slm iyet arasn
daki devan eden rekabettir. Hristiyanlarn hm isi
olan Fransa Kral ile Emirl Mninn Sultan arasnda
geen hadiseler etrafa bu sayed e yaylyor. U an yap
raklar bundan st kapal bahsederler ve kutsal savata
bunlar ancak bir ara verme olarak vasflandrrla\"Hkmdar tarafndan hristiyanlara bir sava iln iddias
nn yaylm as iin bunlar o k geerlidirler. y le ce
syleniyor: "Dinimi Polonya'da yaym ak ve senin ar
mha gerilm i Tanr'n hibir zaman tahrip etm ek iste
m iyorum ... Senin kutsal rahiplerini boyundurua vur
mak ve kadnlarnn m em elerini kpeklere attrmak is
tiyorum ..." Avrupa'da yerlem i olan Trk, bugnk
A lm anya'y yamalamak iin Polonya ve Macaristan'
elinde tutuyordu. Ve sonra sra Fransa'ya gelecekti...
Yenieriler karada, gem iciler denizde ve sahillerde
d eh et sayorlard. Bir brorde yazldna gre Ba
kire M eryem, Saint Maison de Lorette kutsal mahallini
yam a etm ek iin talya'ya kartm a yapan 6 0 Trk
kadrgasn tahrip etm ek maksadyla 25 Ocak 1618'de
frtna m eydana getirdi. 3 0 yl savalarnda blnm
olan AvrupalIlara uan yapraklar y le demektedir:
Ancak bir dman vardr, Trk. Ancak bir sava vardr,
hal seferi!
Trk dnmek hal seferini dnmektir. Uan
yapraklar Trk im paratorluunun sonunun geldiini
bildiren m ucizev yazlar ile halk sk sk kutsal sava
a tevik ederler... B ylece, Sainte Brigitte, sarayda bir
hayal grdn iddia ediyor ve "XIII. Louis kutsal
h a, taze ve gzel Lis ie in i stanbul'a dikecektir"
diyordu. Fransz asilzdeleri Girit'i mdafaa iin V e
nedik ordusuna katlrlar. Bir hayalperest olan fakat
ciddiye alnan Nevers dk "hristiyan milis"i adyla

bir sava birlii kurar ve buna katlm ay tevik eder:

Ana kralie Marie de Medicis masrafa katlmak iin
1 .2 0 0 .0 0 0 frank yardmda bulunur... Richelieu'nn
co m u Kardinali Peder Joseph, Trklere kar Turciade adl ltin ce bir destan kalem e alr ve "hristiyan
Kazaklarn" patriine giderek bir koalisyon yapmak
zere btn Avrupa saraylarna adamlar gnderir.
Bir sava edebiyatnn deersiz bilgi kayna!...
Hakknda o k za y f bilgi edinilen ve ihtirasl bir u u
ra sahip olan Trk nasl ifade ediliyor?
Trk, fizik bakmdan bir e it devdir. Kuvveti za
ten ataszlerine gem itir. O, cesur ve dayankl bir
savadr, dolaysiyle tehlikelidir. K yafet ve ss ile
m uhteem ve yabanc olarak tahayyl edilir. Asker h
nerleri, saray oyunlar, devrin byk gsterileri daima
ve her zaman baar ile "Trklerin" svari alaylarn
ve tu takmalarn temsil eder. Bu, bizim nisbet l
ve normlarmzdan ayrlan, eer rknt vermiyorsa
gldren Herkl' andran bir devdir. Baz uan yap
raklar Trk Gargantua gibi masal kahraman yaparlar.
Hkmdar, Irak'da verdii bir ziyafette b it, pire ve tah
ta kurusu ile doldurulm u ngiliz turtasn ikram eder
ve krdan olarak fil d ii kullanr. E er buradaki Trk
bir kelim e ile zetlersek, o devs bir yaratktr.
O
halde fizik bakmdan hem en hem en m itolojik bir
yaratktr. Ruh olarak ise hem en hem en peri ya da e y
tan gibi bir eydir. Kuvvetli olduundan zlim dir. F et
hedilm i lkeler ve hristiyanlar gznde zlim olduu
kadar kardelerine kar da zlimdir. nk sadnzam ,
devaml idm ve b om a ileri dzenler. Padiahn, ken
disinden sonra kim in tahta g eece i m eselelerini hallet
mek iin husus bir kanunu vard: ld zaman ehza
delerin en by "imparatorluun tem el kanununa
gre (erkek kardelerini) devletin muhafazas iin b odurtturur". Daha kts kan dkclk Trkn kalle-

- 2 6 -

ligidir. mansz olan dinde gerek im an terkedip kt

iman sahibi olandr ve milletleraras mnasebetlerde sa
pk inancn koruyucusudur. O kar koyan bir devdir.
Dman deil bir rakiptir.
1650'LER D EK DE K LK
Devs Trk heykelinin ayaklan kildendir. Yava da
olsa zaman zaman Fransa'da farkedilm ektedir ve h
kmler deim ektedir. 1687'de bile Franszlar hal
miras ve M uhteem Sleyman'n kudretli imaj ile ya
ayacaklardr. Fakat daha kavrayl iy i bir gzlem ci
olan Vignau gerek durumu ortaya koym aktadr.
"Etat present de la puissance ottom ane" adl eserin
de bu kudret o kadar muazzamdr ki karadan ve deniz
den ona bakan herkes her zaman ani korkuya kapla
caktr. Bu konuda im diye kadar yazlanlann hepsinde,
tahayyl edilm i olan bu eyleri yalanlam aa cesaret
edilm em itir. Bu gibi yalan yanl dncelere itibar e t
m eyip konu aynntlariyle ve balca blmleri ile ele
alnrsa netice hi de ayn olm az ve ne o k hataya d
ld anlalr.
Bu yzyln ortasnda Osmanl mparatorluu,Avrupa
lkelerinin en gen ii ve dnyann en byk glerinden
biri durumundadr. Fakat fetih hareketi sona erm iti.
Osmanl D evletine son katlan lke Girit oldu. Trkler
V enediklileri bu adadan kartm ak iin 3 0 yl sren
Kandiye Savan (1 6 4 0 1669) yapmak zorunda kald
lar. Karada, kati bir son u almakszn baz talihsizlikler
ile (1 6 6 4 'd e SaintGothard bozgunu) L ehistana ve d i
er imparatorluklara kar seferler birbirini takip eder.
nebaht (1 5 7 1 )'d a n itibaren byk bir deniz gc ol
m aktan kan Trkler karada da yenilm ez bir dman
olm aktan ktlar. 1682'de Viyana zerine yaplan son
teebbs baanszlkla sona erecek ve byk gerileme

- 27 -

balayacaktr...
Ekonom ik alanda, Osmanl mparatorluu tam ba
m sz deildi. Uluslararas byk ticaret, bat paralar
nn kullanld ve "frenk" tccarlarnn hkim olduu,
yabanc gem ilerle yaplyordu: ngiliz, Hollanda, Fran
sz ve pek az da talyanlar. Osmanl hzinesine vergi ve
ren, buna karlk konsoloslar tarafndan him aye edilen
ve imparatorlua tbi halk arasndan toplanm olan
o k sayda yk tayc, tercman, sekreter, k om isyon
cu gibi personeli kullanarak, kapitlsyon anlam ala
rndan yararlanmak suretiyle frenk mallarn Osmanl
mparatorluunun kontrolnden karrlard.
politikada tablo daha az karanlktr.Yenierilerin
ayaklanmalarna ve u veya bu paann serkeliine
(bu kadar geni bir devlette kanlm az) ramen idare
iyi iler. Hkmetin bandaki sadrzan genellikle bil
gili bir kiidir. ahs kabiliyet, vazifenin zorluunu or
tadan kaldrr.
Tek zayf nokta sultanlarn ou n un
kabiliyetsiz oluudur. Sadece IV. Murad (1 6 2 3 1640)
byk bir ahsiyet sahibi olarak karmza kar. Onun
haleflerinin ahsiyetleri ve enerjileri eksiktir. phesiz
iyi bir sadrazam, hkmdarn kabiliyetsizliini bir dere
ceye kadar ortadan kaldrr. Bununla beraber Franszlara. Osmanl Devletinin gerilem eye balamasnn ilk
araz gibi gelen budur. Hkmdar, Franszlarn m uhay
yilesinde artk yrtc bir ftih olm aktan kar ve vic
dan azab ekm eksizin haremin bir biblosu olur. Gev
ek ve zevk dkn, iinden pazarlkl ve istekleri ge
ici olan, kurnaz ve sadist. Trkn bu yeni sileti ile
Fransa'da 1 6 5 0 1 6 60 yllarndaki "Turquierie" m oda
s balar...
"Turquierie" zevki (dierleri arasnda Racine'in Bajazet"sini de verecek olan) daha geni bir fenom enin
ancak bir belirtisidir. Bu devrin Franszlar, Trk dn
yas ve genellikle d ou hakknda en iyi bilgiyi elde et-

28

ek iin ihtirasldrlar. stanbul'daki bir elilik sekre

teri olan A n toin e Galland, Binbir G ece Masallarnn
Franszca tercmesi ile m ehur olacaktr. Yzyln
ikinci yansnda Trk mparatorluundaki seyahatlere
ait yazlar, ilk yansna nazaran iki kat daha fazla baslr
ve eskilerinin de yeni basklan yaplr, entellektel ilgi
daha fazladr.Trke ve Arapa zerinde aratrma ya
plmas, bu devre kadar Fransa'daki birka orijinal ve
zel alm adan ibaretti ve D ou'da buna duyulan ihti
ya sebebiyle, bu daha dzenli bir hale geldi ve geliti.
Colbert, gnmzn E cole des Langues Orientales ( D o
u Diller Okulunun) nvesi olan "Yeni diller iin" bir
okul kurdu. arkiyatlk bir ilim olm aa balad.
te bu srada Jean T hevenot da stanbul'a gitmek
iin yola kt.
JEAN THEVENOT, T A R A FSIZ SEYYAH
Jean T hevenot, kendisinden nceki ve kendisini ta
kip etm ek zorunda olan pek o k seyyah geti, nk
seyahatine balarken salam bir ark kltrne sahipti,
onu seyahate sadece merak itm em iti.
1633 ylnda Paris'de d odu u zam an, dounun ma
sallar onun beiinin etrafn eviriyordu. Carabosse
masal, onu byc kitaplarnda kaybolm u bir lim i
dnm ee evketti... O, k fi derecede geliri olan bir
aileye mensuptu ve geim sknts ekm iyordu. 8 u ai
leden olan byk adam M elchisedech onun amcas idi.
G en yata gelim e belirtileri gsteren bir yeen iin
iyi bir rnek. M elchisedech T hevenot l ve yaayan
baz dou dillerini bilir, Trk ve Arap memleketleri
uzm anlan ile mnasebet kurard. O, douya hi ayak
basmam farkl bir arkiyatdr... Bu durum onun bu
m em leketler hakknda'Relations de plusiuers voyageus
cruieux"adl hacimli eserler yaynlamasna mni olmaz.

Anca M elclisedech,yeenin i daha kk yatan iti

baren dou illerine yneltir. Onu bilgin dostlan ile ta
ntrr. Onlardan biri olan H erbelot, bu gen zerinde
belirli bir tesir gsterecek ve Y een T hevenot diye arlmaa balanacakt. A ada, seyyahm z stanbul
seyahatini yapm aa tevik eden ve kendisine refakat
etm ek isteyen H erbelot'ya ayrm olduu sayfalar
okunacaktr. T h6venot hareket etm eden nce, daha ev
vel D oudaki yollar hakknda baslm olan yazlan
okudu.
Eserinin urasnda burasnda onun seyahate kar
ken tam bilgi sahibi olduu grlmektedir. lk basks
nn nsznde, ziyaret etm i olduu yerler hakknda
"Bu kadar bilgince ve bu kadar eh liyetle bilgi vermi
olan bilgin yakarlara" sayglarn belirtir ve bunlar ara
snda "M. de Breves, H ayes, Loir"lan belirtir... Bu e
it "klsiklerin" seim i, T hevenot'nun bilgi derecesi
hakknda bizi tem in eder. Bu hkme, Teb harabelerini
ziyaret eden Loir'm bu paras ile varyoruz:
"Yaayan gzellikler, fikrimce talar ve mezarlar
deerlendiriyor ve size unu itiraf etm eliyim ki hi bir
yerde Teb'de grdklerim kadar, bilhassa dnyann en
giiyel yaratklan olan Yahyd.iler kadar, gzel kadnlar
grm edim , baz meraklar bz eh n n am ziyaret e t1
m ee zorlar."
B yle hocalar ile Y een T hevenot'nun bilgisinin,se
rada yetitirilen bir o t gibi deil rzgra ak bir aa
gibi salam olduundan em in olabiliriz.
Daima m evcut ve daima hkim olan bilgi (bir uzm a
nn hatasn dzeltm ek iin birka sz ve bir yap veya
bir ehrin g em iin i zetlem ek iin sylenen birka
cmle) T hevenot'nun eserinin byk deerini (ve ahsi
yetinin scakln) ortadan kaldramaz: tam bir kabili
yet. Sz, lmnden sonra 1684'de eserlerini yaynla
yan editre brakalm: "slbu sde ve aktr. Onun

- 3 0 -

slbu btn hatralarn yazlmasn arzu edeceim iz

bir zellik tar. Gereksiz hi bir ayrntya rastlanm az.
A ncak gerektii zam an ayrntl bilgiler verilir. Am a bil
hassa samimilii dikkati eker. F a k a t bizzat T hevenot
onu nceden daha iyi sylem iti. "K t karalam alar
daki iaretlerden" seyahat notlarn bir kitap haline ge
tirem eyeceini ve bunlan "daha iyi ifade etm ee" vak
ti olm adn zrle bildirerek, yle ilve eder: "Dilin
tabi olmasnn gerei daha iyi ifade edeceine inan
yorum ."
Tabiilik: Bu byk kelime bizzat Jean Th6venot tara
fndan sylenm iti. O, hereyden nce ilgi ekici bir
akyreklidir. Kom u lkeler sonra da stanbul ve Do
u iin Fransa'dan ayrld, daha sonra yalnz grm e ar
zusu ile Msr, Filistin, Iran ve H indistan'a kadar gide
cektir. Ne bilim endiesi ne de siyas veya ticar bir va
zifesi olmakszn "sadece m erak ve renm e ihtiras
onu seyahate evketti". O, Bursa'da dinlenilen bir iiri
kaydetm ek veya Osmanl idaresinin kadem elerini z
m ekle ilgileniyordu. Fakqt, o kalabalkta kaybolm u
durum da, dirsekleyerek kendine yol aarak ve dzeni
salayan m em urlar tarafndan terslenerek, H indistan'
dan stanbul'a gelen bir elinin alaynn geiini sey
retm ekten holanyordu. O, stanbulun kk bir kah
vesinde oturarak bu siyah ve kokulu ikiyi, henz
F ransa'da tannm ayan kahveyi im ekten zevk alyordu.
O, (elinin endieli hayretiyle) yannda Y enieriler ol
makszn, Avrupa tarzndaki apkas yerine bir turban
giyme tedbirini gsterm eksizin Dou sokann kalaba
lna karm aktan tolanyordu.E liye neeli bir ekil
de hi bir zaman yaralanm adn anlatyordu.
"Sadece bir defasnda kk ocuklar bize birka el
m a koan attlar..." bu da tanm a alm ok pahal
ya dem i olm ak saylmazd.
Yirmiiki yan verdii renm e sevinci ve yapm ack

- 31 -

sz merak ile T hevenot,sem patinin pein hkmleri alp

gtrd bir espri iersinde Trklerle karlat. Onn
hi bir din pein hkm yoktu. Thdvenot phesiz katolikti fakat dindar deildi. Ancak bir kere Tanrya yal
vard grlr: bir frtnada. Bir hacdan ziyade bir tu
rist olarak M ukaddes Mezar ziyaret ettii zaman ok
aracaktr: "Bu yer, daha nce bizzat denediim gibi,
T anr'nn em irlerini dinlem eyenlere byk bir ball
telkin ediyordu. Bir Malta valyesi tarafndan soyul
masndan nce bile onda hal zihniyeti asla mevcut
deildi. Venedikliler Trk donanm asn anakkale'de
yendikleri zaman, stanbul'da hristiyanlara kar bir
katlim n beklenildii Frenk kolonisinin kk dnya
snda Thevenot, kutsal savan heyecanna tekrar kap
larak hristiyanlm zaferine sevinir.
Ancak hristiyanlara kar iddetlenm i kin sebebiy
le Thevenot, saf bir ruhun souk gerekliine deil ya
ayan bir ahsn tenakuzlarna sahiptir.O, nslmalarn m erham etine hayrandr ve Trklerin ruh yapsnn
tarafsz bir tablosunu izm ekten de geri durm az ve on
larn kurnazlklarndan o k faziletleri zerinde srar
eder. O, Trk hkim iyetinin Sakz'da olduu gibi dier
Ege adalarnda da yum uak olm adm biliyordu. F a
kat Venedik hkim iyeti bundan daha iyi deildir. F a
kat en acnacak durum da olanlar, hara veren Cea hal
kdr: "Bu ada halk iyi insanlardr ve Trkler kadar hristiyanlarm da kt m uam elelerine m aruz kalmalar se
bebiyle ilgilenip acmaa lyktrlar". stanbul'da srat
le neticelenen ve adalette taraf tutm ayan m ahkem elere
hayrandr ve mslmanlara olduu kadar hristiyan
aznlklara da eit bir ekilde davranldm kayde
der. "nk bir hristiyan ilem i olduu bir sua kar
lk mslmanl kabul etm ek suretiyle hayatn ku r
tarabiliyor fakat Trklerin hayatlarn kurtarm ak iin
hibir areleri y o k tu r"...
- 3 2 -

Thevenot tara f tutm akla beraber sadece Rum lar

hakknda ciddi fikre sahiptir. Mesel Sakzllar " ir
k in ", gururlu, cahil, "zevke ve sarholua kendilerini
kaptrm byk kallelerdir..." ; nihayet m illet olarak
rum durlar"... F a k a t T hevenot asla alay etm iyor ve bil
hassa Sakz'da Rum kadnlarnn gzelliine hayran ka
lyordu. Belki de Rum lar bu ekilde tarif etm esi, ok
kskan bulduu kocalarndan alm ak iindi.
htirasl ve pein hkm lerden syrlm bir kii, Jean
T hevenot Trkiye'ye gitm ek iin yola kt zaman
(1655) olduu gibi daim a merakl ve yapm ackszdr...9
yl sonra eserinde, uzaktaki tecrbelerinden Fransz
halkna vermi olduu bilgilerde Trk tehlikesinin ve
bir umac Trk imajnn hl hkim olduu bir gr
grlm ektedir, fakat kanaatlerinde de tam mnsiyle
m em nun olm ad farkedilm ektedir. XIV. Louis a
dalarnn pein hkm lerine sahip olm ayan T hevenot1
yu XX. asrn okuyucusuna takdim etm ek istiyoruz ve
bu ztn iyi niyetini ortaya koym ay arzu ediyoruz.
** *
T hevenot'nun ruhuna sadk kalarak bu bask aslna
uygun, fakat lm iddia tam am aktadr.
T hevenot'nun eseri paralar halindedir. Eserin asl
na bal kalarak okum ay kolaylatrm ak iin parag
raflara isim veren ve bazen de blm lerin eklini dei
tiren satr balar koyduk. F akat anlat tarzna bal
kaldk.
Karanlk noktalar aydnlatm ak, m odern ilmin getir
diklerini gz nne alm ak ve T hevenot'nun durum unu
m nakaa etm ek iin okum ay zorlatran dip notlar
dan ya da cildin sonunda yaplan aklam alardan kandk.M onolou,takip eden okuyucuya ait olan bir diya
log ekline evirm ei tercih ettik.K endi ilavelerimizi

- 33 -

T hevenot'nun m etninden ayrtmek iin parantez i in

de vermei uygun bulduk.
V oyage du Levant adl eserden burada ancak XVII.
yzyl Fransz politik m itolojisinde Trk hkmdarnn
kazand nem sebebiyle, dorudan doruya Trkler
ve Trkiye ile ilgili olanlar aldk: Malta (H ristiyanln
Trklere kar kalesi), Ege D enizindeki adalar (buralar
Trk hkim iyetine daha yeni g em iti), stanbul (Os
manlI Hkmdarnn m erkezi) ve A nadolu (oturanlarn
ou n un Trk olduu imparatorluun yegne paras).
Biraz uzun olan baz hikyeler ya da seyyah gerekten
ilgilendirmeyen iskeleler hakknda ahs olm ayan n o t
lar m etinden kartlm tr.
Nihayet, Jean T hevenot'nun R elation'unun birinci
basksnn tem enni etti i gibi "onun, okuyacaklara
o k ksa gelm esini" mit edelim.

FRANOS BLLACOS

BRNC

KISIM

HIRSTYAN > KESNDEN TRK LKESNE

SEYAHAT

I
SEYAHATN GAYES
SEYYAHIN BR LHAMI
Seyahat etm ek arzusu insanlar iin daima o k tabi
olm utur, bana yle geliyor ki bu ihtiras h i bir zaman
gnmzdeki kadar kuvvetle hissedilm em itir. Dnya
nn her yerinde rastlanan o k sayda seyyh bu duru
mu oldu k a ispat eder vaziyettedir ve yirmi yldan beri
gzel seyahatlerin o k oluu pheleri ortadan kaldrr.
H i kim se yoktur ki bilinm eyen gzel eylere ilgi d u y
masn ve eer mbrem meraklar tarafndan engel olun
mazsa bizzat ahit ve seyirci olmak istem eyen pek az
k ii kar.
Bunlar bana ilk seyhat dncesini vermi olan
gzel fikirlerdir. 1652 ylnda benim bu seyahatim e en
gel olacak byk bir iim yok tu ve b ylece bana ilham
edilen hususlar takip ederek merakm kolaylkla tat

- 3 7 -

min etm ek frsatn buldum .

Seyatim e ngiltere'den baladm , Hollanda ve A l
manya ile devan ettim sonra da talya'y ziyaret ettim ,
oradan N apoli'ye g ein ceye kadar dikkate deer bireyle karlam adm. nk onlar dikkate deer yapan
eyler Franszlarca bilinm ektedir. Rona'nm talya'ya
salayabildii eylerle kafam doldurduktan sonra, bu
rada kalmann enteresan bir yeri olm ayacana karar
verdim. Byk bir arzu ile beklediim yerleri grm ek
iin baka lkelere gittim : fakat nce nereye seyhat
edeceim i tespit etm em lzm d ve faydasz bir seyhat
yapmamak ve seyhatten yararlanmak iin lzumlu
artlar ve klavuzlar gerekliydi.
DOU SEYAHTNE DAVET
Tanr bana frsat verdi. Roma'da D ou hakknda bilgi
sahibi olan bir Fransza rastladm. Onun n bilginler
arasnda o k yaylm t, onda dierlerinde o k nadir
bulunabilen, ilim adam iin olmas lzm gelen herey
vard. Her ne kadar bilgin kardinaller ve Roma'nn en
yksek papazlar ile konum ak onun vaktinin byk bir
ksmn alyorsa da bilgisinden o k faydalandm , bana
dostluk gsterdi ve onun aracl ile baka bilgileri
renm ekten m em nundum .
nce edebiyat, grek ve lti dilleri hakknda ok bil
gili bir insan tandm , kendisi m esleindeki en iyiler
arasna konabilir ve ibranicedeki bilgisi o kadar derindir
ki sadece ibranice yazlm kitaplar anlamakla kalm a
yp her e it haham da anlyordu ve bu konuda o ka
dar derin bilgiye sahipti ki, Yahudi bilgin ve hahamlar
ile mnakaa ediyor ve onlara peygamberleri ve kendi
imanm z asndan Ah ti Atik'i izah ediyordu, bunda
yle baarl idi ki, onun hi sarslmadm syleyeb i
lirim. Onun ilm inden o kadar bylenmilerdi ki, can-

lar sklncaya kadar kalyorlar ve 3 ya da 4 saatlik k o

num adan sonrakilerinde kitaplar ile kyorlard, y a
nndan karldklar iin zldklerini grdm, baka
dostlarna ayrmak zorunda olduklar zaman onunla
birlikte olm ak iin saklyorlard. Kaide ve Sryani dil
leri de onun iin pek yabanc deildi, emsalleri arasn
da Arapa, Farsa ve Trkede stn geliyordu. Bu
dillerdeki kitaplar incelem iti ve btn bu dilleri A v
rupa'da en iyi bilen olduunu syleyebilirim . Bu ma
haretini bu dilleri konum aktan baka kitaplarndaki
bilgisi ile de ortaya koyuyordu. Bilhassa ilim de ve D o
u ya it pek o k eyin aklanm asnda kendinisgste
riyordu, bu hususta konum aktan asla geri durm uyor
du ve insanlar hayrette brakacak derecede meseleleri
ilm i olarak ortaya koyuyordu.
Bu kadar o k d ou dilini bilm esi, tarihin e itli k ol
larnda yenide olduu kadar eskide de bu kadar derin
lem esi onun iin bir stnlktr. Ve bize o k yeni bil
giler vermektedir. Bunlar ne bizim corafyaclarm z
ne de tarihilerim iz bilm ezler, hi d eilse derinliine
bilm ezler.K esin bilgi verebildikleri konular zerinde bi
le ancak kekelerler. eitli dilleri bildii kadar dier bi
limlerin pek ou n a da vkft ve m iza olarak kendini
beenm i bir kim se deildi.
Sk sk rastlad Levantenler'den rendii davra
nlar kadar rf ve detlerini ve' onlarla karlatm
zaman yapmam gerekenleri de bana retti ve nihayet
bana D ou iin her hususta bilgi verdi.Seyhat yapma
konusunda sevincim dorua ulat, bu kadar faydal
olan seyahati ne zamandr mit ediyordum ve dn
mde bu kadar bilgi ile Douda ilmin, sanatn ve tabi
atn gzelletirdii btn D ou ile ilgili bilgileri halka
anlatabilecektim .
Fakat gem iye bineceim iz srada M. de Herbelot (bi
raz nce bahsettii kiinin ismidir) iin nem li olan;

- 39 -

onun plnn bozan ve seyahatini geciktiren ailev bir

ii kt: bu talihsizlii sabrla karladm nk Malta'da buluacamz, benimle geleceini vaad etti ve Na
poli'ye uramak zorunda olan ve Franszlarn girmesi
yasaklanan papaya ait drt kadrgadan birine binmek
iin hazrlandm srada, o bana elde ettiim bu gzel
frsat karmamam tavsiye etti.
1655 ylnn 31 Mays Pazartesi gn Roma'dan ay
rldm ve 2 Haziranda Civita Vecchia'da Kont Gaddi'nin kumanda ettii bir kadrgaya bindim, gemide Kont
tan iyi kabul grdm, 4 Haziranda kadrgalar Napoli'ye
8 mil kala durdular ve 5 Haziran, kadrga yolcular
nn bu ehri gezmeleri ile geti, 6 Haziran Pazar gn
akam hareket ettik ve Sicilya'ya doru yelken atk.
Barthlmy d'Herbelot (1625 - 1695) Thvenot'nun
byk bir sayg duyduu bu kii arkiyatlar arasnda
nl bir isme sahiptir. talya'nn ilim muhitinde uzun
mddet kaldktan sonra Paris'deki College Royal'de do
u dillerini retti. Ondan bize "Bir Dou Kitapl
yahut btn tantt Dou halklarn iine alan niversal bir szlk" kald. (1697)
II
MALTA ADASINDA
Napoli ve Messina'dan sonra Thvenot "Hristiyanl
n nc karakolu" durumunda olan Malta Adas'na ya
nat. Katolik Bat Akdeniz ile Rumlarn oturduu Do
u Akdeniz adalar arasnda Trk ve Venedik hkimi
yeti arasnda mcadele sahas olan Malta, hristiyanl
n kalesi durumundadr.
Rodos'un fethinden sonra (1522) SaintJean val
yeleri burada kuvvetli bir deniz ss kurdular. Kadrga
lar nebaht'da kendilerini gstermi olan (1571)
valyeler, Trk ve barbar donanmalarna kar hal n-

- 40 -

c kuvvetleri ile seferleri dindarca bir arada yrttler

ve lristiyan mallarn olduu kadar mslman mallar
n da ele geirerek kazanl bir korsanlk faaliyetine gi
ritiler. Bu ele geirilen mallarn % 10'u adada dzeni
ve refah salayan Byk stad'a veriliyordu.
Bu ada kalabalktr ve 1590 ylnda N apoli kral yar
dm cs Alvadelista K ontunun emri ile, kendisine gerek
li olan tahln miktarn renm ek iin yaptrd sa
ym da kalede, eski ehirde,Valetta ehrinde,Saint
Michel adasnda, 7 rahibin idaresindeki blgelerde 36
ky ve em rindeki valyeler ve hizm etindekiler hari
2 7 .0 0 0 kii tespit edildi. Maltallar esm er tenlidirler ve
intikam alma hususunda en az SicilyalIlar gibi davranr
lar. Burada kadnlar o k gzeldir ve olduka samimi
dirler, ehre, balarndan yere kadar uzanan bir m anto
ile giderler, fakat btn yzleri rtl olduu halde,
kendileri tannmadan herkesi grrler. Malta Adas'da
konuulan dil Arapadr, fakat talyanca da zellikle
ehirde o k yaylm tr.
ZAPTEDLMEZ MALTA
Kanun Sultan Sleyman 1565 ylnn MaysEyll
aylar arasnda aday ele geirm ek iin donanm a ile
muhasara etti. Fakat Byk stad Jean de La Valetta
baarl bir ekilde kar koydu ve Trkler kuatm ay
kaldrmak zorunda kaldlar.
Onlar o k gl bir orduyu ay mddetle saylar
az, fakat o k uyank insann mdafaa etti i bir yere
kar bouna sevkederek 1565 Eyll sonunda aday
terkettiler.
['lslmanlardan olan bir grup allageldii gibi Malta'ya ait birka kadrgay ele geirince kam aa
baladlar, sava yapmaa m uktedir olduklar halde
savatan kayorlard. Bu zamandan itibaren Saint

-41 -

Ange atosunun ykntlar artk tam ir edilm eye

cekti, tabiat onu kendiliinden m htahken yapm
t.
Birka donanm a Malta nnde iki aydan daha faz
la mcadele edem ediinden, burann zaptedilm ez ol
duunu sylem ekten ekinm iyorum . Onun surlar sa
lam olduklar kadar gzel bir grne de sahiptirler.
Malta limanna gelenler, sralar halinde dikilm i gzel
aalarn rtt Barraque' grm ekten byk zevk
duyarlar. Burada gzel bir bahe vardr ve talya k u
lesinin altndan lim ana bakan olduka yksek bir yer
dedir. Buras sralar halinde dikilm i portakal ve limon
aalan* ile doludur ve ykseklere kadar su fkrtan
em eleri buraya ayr bir gzellik verir. Bu baheyi
Byk stad Lascaris yaptrm tr.
LA VALETTA'NIN M ERAKLARI
Thevenot, Byk stad La V aletta'nn ina ettirdii
ve ismini verdii m stahkem ehri ziyaret eder. Askeri
m im ar Francesco Laparelli ve de C ortone'nin eseri
olan, adann m erkez irili ufakl tepelerin bulunduu
bir yerde, geom etrik dzenin uyguland, ortogonal
plna sahip bir ehirdir. Rom a disiplininin Akdeniz
m edeniyetine yapt tesirlerin bir rnei. Kutsal kaln
tlar, m stahkem yaplar ve hayr messeseleri seyyahn
dikkatini eker.
Bayezid, Rodos valyelerinin, ilk byk stadlar
SaintJean'm kutsal kalntlarna byk deer verdik
lerini bilerek, ona ait olan ve tam am en altndan yapl
m bulunan m ahfazasnn kaidesine gotik harflerle be
lirtildii gibi A ntakya'dan stanbul'a getirilen ve babas
F atih 'in hzinesinde bulunan bir eli, onlara verdi. Bir
parm a eksik olan aziz A nne'm da bir eli orada grn
m ektedir. Rodos valyeleri bu eli, halen Fransa'da

- 42 -

hkm sren XIV. L ouis'yi dnyaya getirdii zaman

ana kralieye takdim ettiler. Onlarda daha pek ok
kutsal kalnt ve o k sayda zengin ss eyas vardr.
Bu ehirde pek o k gzel bina bulunur, fakat dier
leri arasnda Bykstad'm saray en m uhteem idir.
Bu sarayda, grld kadaryla yalnz kalitesi ile de
il 35 ya da 4 0 .0 0 0 k iiyi silhlandracak kadar byk
ve dzenli bir silh deposu bulunmaktadr. Sarayn b
tn blmleri son derece iyi dzenlenm itir ve durma
dan alan kleler tarafndan tem izlenm ektedir. B
yk stad'lara ait olan kleler zerlerindeki iaretleri
ile dierlerinden ayrlrlar. Kapnn yannda birka s
ra demir ile tespit edilm i bir top vardr, tahta ksm
olduka incedir ve tamam salam ve iyi dikilm i bir
deri ile kaplanm tr. Bu e it top kolay tanabilm esi
iin icad edilm itir, bu toplar dalara ve zor ulalabi
len yerlere kolaylkla gtrlebilirler, fakat iki ya da
attan sonra artk kullanlmaz hale gelirler.
liastahane iyi ina edilm itir. Hasta valyeler iin
ayrlan salon yaldzla sslenmitir ve orada valyelere
gm kap kacakla hizm et edilm ektedir. Bu hastahaney e btn hastalar kabul edilir ve iyi m uam ele grrler.
Fakir olan btn yolcular buradan hi geri evrilm ez
ler. Buraya kabul edilirler ve istedikleri yere gitm e im
kn kncaya kadar baklrlar. Ve onlarn ihtiyalar
giderilir, hibir cret istenm eden gem ilere bindirilirler.
E Y L L DE N O T R E -D A M E G NN DE
YAPILAN ELENCE
N o tr e -D a m e gn olan 8 Eyll'de Malta'da bulun
duum da, her yl ayn gnde Trklerin kale nndeki
kuatm ay kaldrmalar hatrasna yaplan elence ve
merasimi,grdm. Btn asker birlik sabahleyin erken
den silhl olarak SaintJeanm nnde ve sava dze

-4 3 -

ninde toplanrlar. Kilise son derece gzel sslenir ve B

yk stad yind e bulunur ve orada yaplan duadan
sonra, Auvergne hanndan kar ve bahsedilen hann
bayran tayan, ba mihverli, hann en eskilerinden
bir valye tarafndan takip edilir. Kilisenin etrafnda
dner ve m eydandan g eti i zaman btn askerler
defa tfek atarlar. Bu valyeden sonra bir elinde kl
dier elinde ise Trkler ekildikten sonra Ispanya Kra
lnn d in hediye olarak gnderdii bir haneri tayan,
Byk stad'n asl genci gelir. K l ve haner o k k y
m etli talarla sslenmitir: S ain t-Jean 'n byk kaps
na gelerek kiliseye girerler ve krsnn yaknna kadar
ilerlerler ve bayra tayan valye bahsedilen bayrak
ve Kutsal H eykeli defa selmlar, sonra Byk stad'a doru dnerek, onu da ayn ekilde selm lar ve
sonra da kendi tarafndaki Kardinafden sonra yerini
almaa gider ve onun yannda,Byk stad'a kl ve
haneri takdim eden asil gen yer alr,onlar plak ola
rak ve lhi devam etti i srece elinde tutar; lhi bitin
ce onlar asil gence teslim eder ve yinden sonra Kardinalitekrar saraya uurlarlar, burada valyeyi bayrak ile
kere daha selmlar. Sonra hana dnerler ve burada
da bayra tayan valye btn han skinlerine ve
dostlarna ziyafet verir. Yem ekten sonra palUo yar
lar yaplr ve dierleri bayram sona erdiren benzer
elenceler yaparlar.

III
M ALTA'DAN A N A K K A LE YE
Malta'da b e ay M. H erbelot'yu bekledim , fakat
onun ileri, kararlatrm olduum uz seyahate katl
masn tam am iyle m ni oldu. O, bana bu durumu b il
dirdi. Bu sebepledir ki tek bam a hareket etm ek duru-

inanda kaldm , stanbul'a gitm e frsatn elde ed e

rek, 1655 ylnn 4 Kasm Perem be gn, sabahn
9'nda Livaurne'dan gelen ve Ciudad'l Philippes Mar
tin ynetim indeki SainteMarguerite adl gem iye bin
dim.
38 yandaki bu gem i iyi bir yelk en liyd i ve denizde
baarlyd, bordasnda 32 denizcisi vard ve 6 para
demir top ve 8 para bronz m ancna sahipti, bunlar
arkebz (1) ve fitilli tfeklerle donatlm t. Kaptan
A ntoine Martin ile gidiyorduk, onun SaintEsprit adl
gem isinde 28 k ii, 5 demir top ve 8 mancnk vard: Sa
inte-M arguerite ad verilen Cuidad'l bir polacre (2)
bizim le geliyordu, onun bordasnda da 24 k ii, iki top
ve alt demir m ancnk yer alyordu, kaptannn ad
Jacques Fautrier idi. Bu polacre hzl gidiyordu, halbu
ki kaptan A ntoine Martin'in gem isi daim a arkada kal
yordu, bu durum ise bize, gnde 10 milden fazla bir
y o l kaybna sebep oluyordu, nk o biraz geride ka
lnca beklem ek zorunda kalyorduk.
5 Kasm Cuma gn sabah lebech'e evirecek ve er
tesi gece de byk bir yamurdan sonra trem ontane'e
dnecek olan ponent (3) ve mistral esiyordu, fakat ok
za y f olduundan az y o l alabiliyorduk: 6 Kasm Cu
martesi akam hava serinledi ve o k yo l aldk. Fakat
ilerledike Sapienza (4) Adas kavanda Tripoli ge(1)Bir e it tfek. (evirenin notu)
(2)A kdeniz'de yelken ve krekle alan kk bir gem i eidi.
(evirenin notu)
(3)Thevenot, A kden iz gemicileri tarafndan kullanlmakta olan
mahall isimlere gre belli bal rzgrlar aklar.LEBECH:
Gneybat rzgar. M A ESTR AL: K u ze ybat rzgr,
TRAM ONTANE: K u zey-r zgr, SROC veya SROCCO:
Gneydoudan esen yakc rzgr, PONENTBat rzgr
(4)Sapienza veya M odon Adas, bugn M ethoni adn tar ve
Peloponnes'in gneybatsndaki ayn ad tayan burnun
karsmdadr.

- 4 5

milerine rastlamak korkusu artyordu, ertesi gn de bu

adada kalma zorunda olacam za inanyorduk ve onla
ra rastlamadan buradan getik . Zira Kasmn yedisine
rastlayan pazar gn sabah, nceden yaptm z hesa
ba gre Sapienza denilen adadan ep eyce mil uzaklaldm zannederek ve Sapienza adasnn ilerisinde 70
milden fazla m esafede bulunan Matapan Burnunu he
nz gem i olduum uzu farkettik. Bu hata ise gem im i
zin saatte 8 milden daha o k ilerlediini zannetm em iz
den geliyordu, halbuki o, 10 milden fazla gidiyordu,
nk msait olan rzgrla birlikte V enedik krfezinin
akntlar da iim ize yaryordu.
SAPENZA ( MODON) ADASI VE
MATAPAN BURNU
N eticesi bizim iin ilkinden daha nem li olan bir ha
ta daha yap tk' yolum uzu y lece tayin ettik , Cerigo
( ha) ve Cerigott arasndan gem ek iin Sapienza
( M odon) adasndan ve Matapan burnundan 9 0 mil
m esafeden gem ek zorunda kaldk ve bununla beraber
Pazar gn gn aarnca, sylem i olduum gibi, Mata
pan burnu zerinde ve karaya sadece iki mil gibi ok
ksa m esafedeydik, bu da bizi 4 0 m ilden fazla ve ger
ekten en ksa yol olan ana kara ile Cerigo arasndan
gem ee mecbur etti, eer o k daha dar olan Cerigo
ile Cerigotto arasndan gem i olsaydk daha tehlikeli
olurdu. Farketm eksizin bizi sola, ana karaya doru
iten bu sonuncu hata, Venedik krfezinin akntlar se
bebiyle m eydana geldi; iyi bir ans eseri yanlm oldu
um uz iin olduka sevinliydik, nk bylece hem
tahm inim izden 150 mil daha ilerde bulunuyorduk ve
hem de o k zaman birka V enedik kalyonunun bulun
duu Cerigo'nun bu kadar yaknna gelm ee cesaret
ed em eyecek olan korsanlarn tehlikesinden kurtulm u

- 4 6 -

oluyorduk: Artk benzer hatalar yapmak o k tehli

keliydi, zira eer gece olm u olsayd, gem im iz karaya
arpma tehlikesi ile kar karya idi. Bu tehlike dik
kate alnarak karadan biraz uzaklald.
Eskiden Taenarus ad da verilen Matapan burnu
Mora'nm yksek bir burnudur; bu burunda Arion'un
(1) bir yunus balnn srtnda karaya k t sylenir:
burada Maiotlar otururlar, bunlar dalarda kralsz ve
kanunsuz yaarlar, lkede kuvvetli olana, bazen V ene
diklilere, bazen de Trklere tb i olurlar ve ileri, ge
enleri soym aktr. Bu halk adn, Maina diye isim len
dirilen kydan alr.
KYTHERA'YA V A R I
Y olculuum uza Cerigo adasnda SaintN icolas is
kelesinde ara vermekle zm bulduk; burada, civar
grm eksizin birbuuk gn kaldk. Bu ada gibi btn
takmadalar av hayvan ile dolu idi, avlanmak iin kara
ya k tk ; Cerigo adas burada o k miktarda porfir
kartlmas sebebiyle eskiden Porphyris adn tayordu;
Cythera diye de isimlendirilir, belki de B ordoninin
Isolario (2) sunda bulunan Scotera kelim esi buradan
gelm ektedi; m itolojiye gre Vens'n deniz kpn
den dom asndan sonra ilk oturduu ada buras oldu
ve bu sebepledir ki burada, denize yakn bir yerde bir
tapmak ina edildi, harabeleri bugn dahi grlm ekte
dir. Cerigo, Ege D enizi adalarnn ilkidir, evre uzunlu(1) M. . 7. yzylda yaam bir Yunan lirik airi. (evirenin
notu)
(2)Seyyah, bir asrdan fazla bir zaman iin corafya literatr
nn bir klsii haline gelm i olan dnya adalar ansiklopedi
sine imada bulunuyordu. Isolario nel quale si ragiona di tu tte
Visole del M ondo" B enedetto B ordon inin bu eseri 1534'de
Venedik'te yaynland.

u 6 0 mildir ve Mora'ya ancak 50 m il uzaklktadr .ora

da ada ile ayn ismi tayan bir de ehir vardr; V ene
dikliler bu adann tamamna sahiptirler ve buras o k
nem li bir g eit olduu iin , burada asker bir garni
zon bulundururlar.
SPNALONGA (K EA) SKELES
15 Kasm Pazartesi gn k onsolos gem ide bizi gr
m ee gelerek beraberinde kasabaya gtrd ve evinde
yem ek verdi; kasaba bykt ve burada 7 0 0 ev vard,
fakat bize sylendiine gre bu evlerin ancak 400'nde
oturuluyordu, dierleri ise K andiye Savandan itiba
ren terkedilm iti. Bu evler sadece ta ve toprakla ina
edilm iler ve am fiteatr eklinde kadem eli olarak sra
lanmlard,- her biri dierinin atsnn bittii hizada
ve tepenin m eyli zerinde ina ed ilm iti ve 10 ya da 12
sra tekil ediyorlard; btn sokaklarda evlerin atla
r, dz, terasl ve biri dierini takip edecek ekilde y a
pldndan ilk bakta btn evler grnyordu: Hara
be halinde kuvvetli bir ato vard; bana sylendiine
gre birka yl nce 6 0 Trk, kumandan Thom as
Morosii idaresindeki Venedik ordusuna iki fitilli t
fekle burada bir ay kar koym ulard veancak sular
kalm ad iin teslim oldular; eskiden Ceos ve Cea ola
rak isimlendirilen ve Negrepont adasnn bir paras ol
duu sylenilen bu ada at nal eklindeydi ve evresi
5 0 m il uzunluundayd. Topra olduka verimlidir,
buday yetitirilir, araplk ve hayvanclk yaplr,
limanda o k balk olduunu da sk sk alarmzla ba
lk tutarak grdk. Skinleri hara veya vergi olarak
her y l Trklere 3 4 0 0 , Venediklilere 2 6 0 0 kuru der
lerdi, ayrca buraya kar yaplan baskn ve yamalar
onlar ypratm ve biroklarn, evlerini ve m em leket
lerini terke zorlam tr. Oradaki kadnlar kendilerini iri

- 4 8 -

gsterecek tarzda fakat tem iz giyinirler. ri grnmek

am acyla dizlerine kadar inen elbiselerden 6 7 tanesini
stste giyerler, elbiselerinden daha uzun olan gm lek
leri grlyordu. Ayaklarnda beyaz ynden gzel o
raplar vardr, balarnda ise gs de rten tl bulunu
yordu ve istedikleri hle giriyorlard, velhasl bu adann
sakinleri iyi insanlardr ve hristiyanlardan olduu ka
dar Trkler tarafndan da uradklar kt hakaretler
sebebiyle onlara acmak gerektir.
GEMNN K ARAY A OTURMASI
G ece yarsndan veya drt saat sonra karay farkettik,fakat burann Bozcaada olup olm adn bilm iyor
duk; aksi gibi afak vakti yolum uza devam ettik ve bu
ray henz g etiim izi anladk, T uva nnde, karaya
o k yakn idik; kaptanm z, gem inin karaya oturm as
nn grlts ile uyand ve kaybolm u olduunu zanne
derek o k su olup olm adna bakmak iin koarak ge
m inin sintinesine gitti, fakat orada hi bir ey bulam a
d. Bu srada denize bir kayk indirtti ve iin e inerek
hasar tespiti iin gem inin etrafnda d olat, sadece ge
m inin k (pupa) tarafndan apa atld, onun yardm
ile ksa zamanda kum dan kabildik, burada Tanr bize
gerekten yardm etti, nk o kadar sert bir rzgr
vard ki, gem i batm a tehlikesi ile kar karya idi.Bununla birlikte bir saatlik zamanda kurtulduk, hem de
sintineye bir damla su bile girm eden; eer gem inin
oturduu yer kayalk olsayd gem i batard. Tayfalar
gem iyi kurtarmak iin btn gayretlerini sarfettikleri
srada batma tehlikesini unutarak, hl dikkate deer
ve byk bir alana yaylan Truva'nn eski ve nl ehri
nin harebelerini hayal ediyordum ; nihayet g durum
dan kurtularak karadan uzaklatk ve saat 9 10 sralannda anakkale Boazna girdik; buras Trklerin ilk

defa Asya'dan Avrupa'ya getikleri yerdir.

IV
AN AK K A LE, GELBOLU VE STANBUL'A
V AR IIM IZ
BOAZLAR
anakkale'nin kalelerinin her ikisi de anakkale B o
aznn sahilindedir.
Birbirinin top m enzilinde olan bu hisarlardan birisi A v
rupa'da,dieri ise Asya yakasndadr,ikisi arasndaki m e
safe iki mil civarndadr ;buras boazn geni yeridir Avru
pa'da olan hisar Roma devrinde Sestos adn tayordu;
boaza hkim olan gen eklinde bir tepenin eteinde
ina ed ilm iti, bu tepenin zerinde bir kasaba bulunu
yordu. Bu hisarn kurun kaplamal kulesi vardr,
bunlardan ikisi kara tarafnda ve en by olan iincs ise liman zerindedir; gizlice drbnmle bakt
m da yirmi civarnda mazgal delii grebildim , bunlar
da byk apl toplar bulunuyordu, ayrca drbnmle
buraya bir adamn kolaylkla girebileceini de farkedebildim.
Asya'da Anadolu tarafnda eskiden A bydos'un bu
lunduu yerdeki dier hisar bir dzlkteydi, hemen he
men kare eklindeydi; her cephesinde ii kule ve orta
snda bir kale burcu vardr, dierindeki kadar ok m az
gal delii yok tu ; 2 0 0 mil uzaklkta bulunan stanbul'un
gerekten anahtar durumunda olan Asya ile Avrupa
yakasndaki bu iki hisar II. Murat'n olu II. Mehmet
ina ettirm itir, hisarlar dost veya dman hibir gem i
nin durmadan geem eyecekleri veya geerlerse sonun
da tehlikeyle karlaacaklar yerlerdi: stanbul'dan
gelen btn gemiler kaak eya veya kaak kle ta

- 50 -

yp tam acklarnn kontrol edilm esi iin A nadolu

yakasndaki hisarn nnde gn dururlard.
Sestos ve A bydos,bu iki yer Leandros ve Hero'nun
aklar ile nldrler: Bu yer yaknlarnda Pers Kral
Kserkses ordusunu Asya'dan Avrupa'ya geirm ek iin
gem ilerden bir kpr kurdurdu: Andra ile hisarlar ara
snda aa yukar 2 8 0 m illik bir m esafe vardr.

GELBOLU
Fazla kalabalk deildi, sadece arda insanlara
rastlamak mmknd, orada oturanlarn o u rumlard; bunlardan byk bir ksm rak veya dier alkoll
ikiler satarlard; evlerinin kaplar ancak 2,5 ayak yksekliideydi, Trkler sarho olduklar zaman at ze
rinde eve girerek her ey i altst ettikleri iin , bu areyi
bulmulard ;bu esirde bir kulesi olan kare eklinde bir
kale vard, onun eski olmas sebebiyle histiyanlar tara
fndan ina edildiini tahmin edebiliyorum .
Sahilde iin d e yedi eski kadrga grlen bir tersane
bulunuyordu, Trkler bunlar Kbrs adasn feth ettik le
ri zaman Venediklilerden aldklarm sylyorlar, fakat
aslnda kadrgalar nebaht savandan kurtulm u olan
donanmadan kalanlardr ve onlar denizden gtremedikleri iin Adalar Denizine geirm ek gayesiyle K oint
Krfezi zerinden insan gc yardm ile naklettiler,
nk dier gemileri ele geirm i olan iristiyanlar ge
itleri de igal etm ilerdi.
MARMARA DENZ
1
Aralk aramba gn biraz rzgr vard, leden
sonra saat 4 'de gem im iz herkesin iinde oturm aktan ol
duka can sklm olarak limann dnda demirledi:
akamn 9'unda, hafif ay nda ve bizi hzla gtren

_ 51 _

gzel bir bat ve gneybat rzgr ileJareket ettik,

btn geceyi denizin geniledii bir yerde bulunan Mar
mara adasnda geirdik, bu deniz Marmara adn al
yor (eskiden Propontid denirdi). 2 Aralk Perem be g
n, rzgr bizim daha hzl gitm em ize yardm edecek
ekilde esm ee balad, fakat bize ^csi ynden gelen
akntlar kuvvetliydi ve normal gidiim izden daha fazla
y o l alamadk.
STA N BU L A V A R I
N ihayet gn doarken Gelibolu'dan tahm inen 125
mil kadar m esafede olan stanbul'u grm ee baladk;
sarayn nnden geerek Galata'da leden sonra saat
12 arasnda yolculuum uz son buldu. Burada, bu b
yk ehirde bir nceki gece yangn k tn ve henz
devam ettiin i rendik, Marmara'da yangn farketni, fakat nerede olduunu tahmin edem em itik.
Topraa ayak basar basmaz, beni byk bir nezaket
le kabul eden Fransa Kralnn elisi M. de la Haye' se
lmladm . Derhal Galata'da bir pansiyon sahibi olan
M. de la R oze adl bir Flamand'a gittim ve birka gn
sonra da baheli, H ali'i ve B oaz' gren, ucuz fiata bir
ev kiraladm.

-5 2 -

KNC

KISIM

STANBUL
TRK M PARATORLUUNUN MERKEZ

V
STA N BU L UN KONUMU
stanbul'u gren herkes,onun btn dnyaya hkim
bir konum a sahip olmas sebebiyle, dnyann en gzel
yeri olduunda birleirler. Avrupa da Trakya'dan Boaz'a doru uzanm bir yerde kurulm utur, buradan
A sya'ya g e i ancak yarm saat srmektedir.
htiya duyulan veya arzulanan her ey , btn k y
lar denizle evrili olan stanbul'a byk miktarda d e
niz yoluyla her taraftan getirilebiliyordu. A kdeniz ve
Karadeniz'e alan bu iki boaz yle kar karya gel
milerdir ki, rzgr biri yolu yla gemilerin stanbul'a
geliine mani olsa, dieri yolu yla gelm ek iin msait
bir durum ortaya kard. Bu iki deniz arasnda ve lim a
nn giriinde tabiat, sanatn hibir yardmn grm eksi
zin dnyann en gzelini yaratt, buras en az 6 mil e v
reye ve 1 mil gen ilie sahiptir. Kylarnn elverili o l
mas sebebiyle gem iden dorudan doruya, kaya binm eksizin karaya klabilir, nk en byk gem iler hi

zahm etsiz karaya yanaabilirler.

O halde K lin'in, kuruculara, ehirlerini nerede kur
malar icap ettiin i nasihat eden cevabna hayret e t
m emek lzm dr. Krler lkesi ile kar karya cevab,
K alkedonlulann karsnda kurduklarm gsteriyordu.
Khin, tabii bakmdan bu kadar elverili yeri ihmal
ederek, bu yerin karsnda Asya'da Kalkedon ( Kadk y)'u kurmu olduklarndan, onlarn ne kadar krle
mi olduklarn iddia ediyordu.
(M itolojik devirlerden itibaren,Thevenot stanbul'un
Bizans, Grek, Roma ve Hristiyanlk devirleri tarihini
zetliyor.)
1203 ylnda stanbul Venedikliler ile birlik olan
Franszlar tarafndan BizanslIlardan alnd ve 1254'de
Paleologlar buray yeniden ele geirdiler, nihayet Trk
hkmdar II. Mehned 29 Mays 1453 Sal gn buras
n feth etti. 1453 ylnn Pentekte bayramnda Trk
ler buray fethettiler ve bu tarihten itibaren oras Tklerin elindedir ve oraya stanbul adn verdiler.
Buras hemen hem en Lyon ile ayn iklim zellii
gsterir, bazen yaz aylarnda scaklk bunaltc olur,
zellikle Tem m uz ve A ustos aylarnda leden son
ralar serin bir rzgrn esm edii zamanlar, Franszlar
bu rzgra, limann azndan gelm esi sebebiyle "d
rzgr" derler.
Bu ehir depremlere de maruz kalr, yle ki bir gece
de iki defa yer sarsnts hissettim .
STANBUL'UN PLNI
ehir gen eklindedir, iki taraf denizle evrilidir,
bir taraf Marmara ve Akdeniz ile, dier taraf liman ile
ve nc taraf da kara ile snrlandrlmtr, en byk
sahili Marmara zerindedir ve sarayn bulunduu bu
rundan Y edikule'ye kadar uzanr, liman tarafndaki sa-

hil ise orta uzunluktadr.

Saray, genin ucu zerinde ina edilm itir, buras
Marmara ile liman arasnda uzanr ve bu sarayn altn
da liman tarafnda ve kyda sarayn baheleri yer alr;
saray bir zamanlar eski Bizantion ehrinin kurulduu
yer civarndadr. stanbul, Karadeniz'den gelenler ka
dar A kdeniz'den gelenlere de gzel grnr.
A kdeniz'e alan boaz zerindeki dier k ed e
kurunla rtl yedi kule m evcuttur. Onlar hristiyanlar tarafndan ina edilm ilerdir ve uzun zaman hkm
darn hzinelerini saklamak iin kullanlm lardr.im
di de yksek ahsiyetler iin hapishane olarak kullanl
maktadr.
Kara tarafnn limana uzanan ksm nda, nc k
ed e mparator Constantinos'un saraynn harabeleri
grlr.
Bu ehir gzel surlarla evrilm itir, kara surlar y o n t
ma talardan yaplm ift sraldr, dier surlar ise sa
dece m oloz talar ve tulalar ile ina edilm itir. Bu sur
larn nnde derin ve geni bir hendek bulunmaktadr:
D taki ilk suru tam amlayan ve hendein arkasnda
3 0 4 0 ayak yksekliindeki birbirinden fazla uzak ol
m ayan 25 0 kulenin alt ksmlarnda topular, stte ise
okular iin mazgal delikleri bulunmaktadr.
ikinci sur daha yksek olmakla beraber ayn tarzda
ina edilm itir, nk o karadan kordona kadar alt
metre uzunluktadr, bunda da birinci surdaki kadar fa
kat daha yksek kuleler vardr. B ylece buras kullan
l bir istihkm durumundadr. N etice olarak bu ehir
kolaylkla mstahkem hale getirilm itir; fakat bu za
mana kadar Trkler ona hi ihtiya duymadlar.
Deniz surlar o kadar yksek deildir, fakat bunlar
da iyi durumdadrlar, mazgallar ve kk kuleler ile
donatlm tr, Marmara ve Hali boyunca uzanrlar.
Ancak kk gem i ve kayklarn yanap yklerini

57 -

boaltm alarm salamak maksadyla baz yerlerde sur

lar 5 0 adm kadar ieri alnmlardr.
STA N BU LUN BYKL
ok kimse stanbul'un Kahire ya da Paris'den b
yk olm adn sanrlar, fakat onlar yanlrlar nk bu
ras bu iki ehrin hi birinden daha kk deildir. Bir
keresinde bir Fransz ile beraber evresini dolatm , her
birimiz bir saat aldk ve Tophane'de bir kayk veya ge
m iye binerek stanbul tarafna getik ve liman ze
rinde yer alan sarayn kknn bize msaade edilen en
yakn yerinde karaya ktk: sonra kay Y edikule'de
bizi beklem ek zere gndererek saatlerim izi 7'ye getir
dik ve liman boyunca, daima sur dndan yolum uza
kara ksmndan Y edikule'ye gelinceye kadar devam e t
tik, burada saatlerim ize baknca her ikisinin de 8.45 ol
duunu grdk, b ylece bu yolu katedebilm ek iin bir
saat eyreklik zaman sarfettik ve kaykla Yedikule'den Saraybrnu'na gelm ek iin kiinin krek ek ti
i kaykla bir saat k fi geliyordu, nk bu taraf yaya
gidilem ezdi, su burada surlar dyordu, fakat eer
yaya gidecek bir y o l olsayd, hi phesiz bu yo l bir sa
atte alnamazd, fakat be eyreklik bir zamanda k o
laylkla yrnebilirdi," bir eyrek saatlik zaman lzum
luydu, nk balangtan itibaren gem ee cesaret
edem ediim iz iin liman zerinde bir para kyy ar
kamzda brakm tk: b ylece, bizim yaptm z gibi
hzl yrmek artyla saatlik zaman stanbul'un
evresini dolam aa yetecekti: O halde bu ehrin surla
rnn dndan evresi 1012 mil olduu sylenebilir.
Bu ehir 22 kapya sahiptir, alts kara tarafnda
onbiri ise liman boyunca ve bei de Marmara sahilinde
olup, hepsinin liman ve inileri vardr.

VI
STANBUL'UN BDELER
mparator Constantinus, im paratorluunun mer
kezini R om adan stanbul'a naklettii zaman, h i o l
mazsa eski ehre eit bir hale getirm ek iin ona yeni
Rom a adm vererek bu ehre nem kazandrd ve bunun
iin de yed i tepeyi seti, yed i tepe zerinde kurulan ilk
ehri taklid ederek tepe veya m eyiller zerinde derhal
o k sayda heyk el, stun vs. gibi bidelerle ssledii
ehrini kurdu.
Yedi tepe zerinde kurulan bu ehir belli bir p l
na gre yaplm tr, yle ki bir ev dierinin manzarasn
hi bir zaman kapatm yordu. Oradaki sokaklar gzel
deildir ve ekserisi dardrlar, fakat o k sayda gzel ya
p vardr.
A Y A SO FY A
stanbul'da pek o k gzel cam i bulunm aktadr,
onlarn en m u h teem i A yasofya'dr. Eskiden kilise olan
A yasofya ilk defa mparator Justin tarafndan ina
edilm i ve sonra da mparator Justinyanus tarafndan
gen iletilm i, zenginletirilm i ve sslenm i, T an n mn
bilgeliine ith af edilm i ve bu sebeple de Agia Sopiia
adn alm tr. stanbul Trklerin hkim iyetine g e ti
inde buras cam iye evrilm i olup bugn de ay ismi
tam aktadr. Gren herkesin hayran kald bu eser
114 adm uzunluunda ve 8 0 adm gen iliin dedir; d
ardan kare, ierden ise daire eklindedir; kilisenin b
tn cephesi boyunca uzanan portiin altndan girmek
iin drt kap m evcuttur, fakat oraya ancak, byk
bir mermer kapnn iindeki ak kk bir kapdan gi
rilebilir. B ylece olduka geni olan cam iye girilmi
olur ve onun ortasnda, ton ozu alak yann kre ek

- 5 9 -

linde kendi trnde ve em slleri arasnda tek olan bir

kubbe vardr. Bu kilisenin iin de btn evreye h
kim durumda olan bir kap sundurmas mevcuttur,bu
sundurma benzer ekilde ton ozlu , otuz adm genili
inde, altm stunun destekledii bir dier galeriyi
tar, bu da dier kk stunlarla kilesinin kubbesini
takviye eder.
Bu galeriye yukardan h afif bir kadem e ile klr,
bize kapy aan Trke para vermemiz icap etti.Bura
ya iristiyanlar hkim iken bu galeri, d in trenler sra
snda erkeklerin inanlarn bozmasnlar diye, kadnla
ra ayrlm t.
Orada, Trklerin, Constantinus'a it olduunu
syledikleri bir mezar ve bir ta vardr, bunun zerin
de (inanacak olursak) Meryem Ana Hz. sa'nn kun
daklarn ykyordu ve Trkler ona byk bir sayg du
yarlar.
Bu kilise eskiden tam amen m ozaikle kaplyd, ge
ne de ha ve resimler gibi, birka para grlm ekte
dir; Trkler resimlere hi nem vermedikleri iin bun
lar silm ee teebbs etm iler ve ancak yansn silebilmilerdir.
Bu kilisenin dnda o k yksek ve ince drt mi
nare vardr, onlann en st ksm lanna kadar klabilir;
bunlarn o k katl ve epeevre olan erefelerinde m
ezzinler ezan okurlar.
Bu kilise eskiden m evcut kiliselerin en by idi,
Trkler bunun baz ksmlarn ortadan kaldrdlar;
kendi camilerini ina etm ek iin bu onlara iyi bir m o
del oldu: kilisenin arkasnda ve o k yaknnda, giriin
den pek uzak olm ayan bir yerde, kk bir sokakta iki
byk ve iri stun grlr, burada bir zamanlar adaletin
yerine getirildii sylenir; dier bazlannn sylediine
gre orada stun vard ve her birinin zerine Constantinus, bronz bir ha koydurm utur ve her han

- 6 0 -

zerinde greke u szleri yazd rm ta "SA daima s

tndr.
Orann yaknnda eski bir kule vardr, hkmdarn
hayvanlar burada barnmaktadr; orada aslanlar, kurt
lar, tilkiler, leoparlar, bir vaak, bir zrafa derisi ve d i
er ender hayvanlar grdm.
SLEYM ANYE CAM
A yasofya stanbul'un gzel camileri iin bir m odel
olm utur, bu ehirde yed i tane Seltin cam i vardr.Sleynaniye'nin A yasofya'ya o k benzediini syleyeb i
lirim; buras kandillerle donatlm byk bir camidir,
bu cam iin kble tarafnda bir trbe vardr, burada cam i
y e adn veren ve bu cam ii yaptran Sultan Sleyman'n
nnn bulunduu tabut bulunm aktadr; bu tabut Me
dine'den getirilm i ve topraa serilmi bir halnn ze
rindedir, tabutun zerindeki rt de M ekke'den getiril
m i ve bu rtnn zerinde bu ehrin resmi vardr. Me
zarn ba tarafnda bir sark ve buna kym etli talarla
ssl iki tu balanm tr ve evresinde o k sayda b
yk m um , yaklm kandiller, alnp gtrlmemesi iin
zincirlenm i ve lnn ruhu iin okunm ak zere k on
m u kur'anlar yer alr; orada insanlarn her saat kur'an
okuduklar da grlr. Byk hkmdarlar lmlerin
den sonra bu dualarn kesilm em esi iin bir vakf brak
maa da itina etm ilerdir.
(Bu cam i, Sleym aniye Camii, byk Trk Mimar Si
nan tarafndan 1 5 5 0 1557 seneleri arasnda yaplm
tr ve bugn dahi stanbul'un en gsterili bidesidir
Bu trbenin yaknnda bir dieri daha vardr, onun
iin d e Sleyman'n o k sevdii bir hanmnn n b u
lunmaktadr, ayrca II. Sleyman'n bir olunun n
da bulunmaktadr. Bu cam i em elerin bulunduu o k
gzel bir avluya sahiptir.

-61

SULTAN AHMET CAM

Sultan A hm et'in ina ettirdii bu yen i cami, stan
bul'un en gzel ve m uhteem bidelerindedir: cam ie
byk bir avludan girilir, buradan mermer stunlar ze
rinde ve kurun kapl, uzunluuna dokuz, geniliine
alt kubbenin bulunduu son cem aat yerine gelinir,son
ra, evresinde gizli yerler olan kare eklinde bir avluya
geilir, bu gizli yerlerin her birinde Trk detlerine g
re ihtiya duyulan tem izliin yapld musluklar var
dr; avlunun ortasnda gzel bir e m e yer alr.
Bu cami olduka byktr ve gzel bir kubbesi var
dr, bu kubbede o k sayda kandil m evcuttur, bunlarn
bir ksm camdan kreler eklindedir, m esel biri iyi
teh iz edilm i bir kadrga, bir dieri camiin aatan
deseni, dier bakalar ise benzer zarif ekillere sahip
tir; bu camiin arkasnda Sultan A hm et ve oullarnn
yatt trbe bulunm aktadr, onlarn tabutlar zerinde
iri bir kavuk, her birinin yaknnda byk bir mum ve
ruhlar iin orada daima dua eden biri bulunur: bu ca
miin esas girii A tm eydan tarafmdadr.
(T hevenot ekillerin gzellii ve ltta renklerin ar
m onisinde olduu kadar pitoresk detayda da o k has
sas davranr. Sultan A hm et Camiini ziyaret edenler ona
"Mavi Cni" diye adm verdiren inilerin i sslemede
ki gzellikleri iin syleyecek sz bulamazlar.)
stanbul'da dala baka birok gzel cam i de vardr,
bunlar arasnda limann yaknndaki Sultan Mehmet;
buradan biraz daha uzakta olan Sultan Selim ve Y eni
eri odalarnn yaknnda Sultan Sleyman tarafndan
bir olu iin ina ettirilen bu sebeple ehzade Mescidi
yani ehzade Camii ve eski sarayn yaknnda Bayezid
tarafndan ina ettirilen camileri sayabiliriz.
Btn bu camilerin hastahane ve medreseleri vardr

62-

ve burada, okum ak im knn bulam am bir o k fakir

renci beslenir ve okutulur.
VII
STA NBU L'UN HPODROMU, S TUNLARI VE
DKL T A L A R I
ATM EYDANI
CBu m eydan araba yarlarnn ilgi ile takip edildii,
sp ortif olduu kadar politik gruplamalarn da grl
d Bizans hipodrom unun bulunduu yerdedir: gs
teri o k zaman karklkla biterdi. A tm eydan Theven ot zamannda bugn de olduu gibi hipodrom un
baz dekor unsurlarn korum aktayd. Balcalar Karak'dan gelen ve I. Thedosius zam annda dikilen bir
dikilita, Platea'da Persler'i yenen (M . .479) m uzaffer
Grek ehirleri tarafndan D elfi'de adak olarak dikilen
ve C onstantinus tarafndan yen i m erkeze nakledilen
"Ylanl Stun".3
stanbul'da eskiden pek o k gzel heykel, dikilita
ve stunlar bulunm aktayd, fakat btn bunlar o ek il
de tahrip edilm itir ki, bunlardan pek az ey kalmtr:
hipodrom un bugn de eski bykln koruduu g
rlyor, buras uzunluu geniliinden fazla olan ve at
yarlarnn yaplm as sebebiyle hipodrom adn tayan
Trklerin de burada her gn ayn yarlar yaptklar ve
A tm eydan adm verdikleri yerdir; bu m eydann orta
snda olduka iyi durumda, zerinde hiyeroglif harfler
bulunan bir dikilita vardr ve oradan birka adm
uzakta, olduka yksek,lar kullanlmakszn stste
konm u talardan yaplm bir stun bulunmaktadr,
har kullanlmakszn stste konm u talardan yapl
m bir stun bulunmaktadr.
Biraz daha uzakta, meydann nihayetine doru tu n

-63 -

tan, birbirine sarlm ylandan m eydana gelen bir

stun vardr, stunun st ksmnda ylanlarn balar
birbirlerinden biraz ayrlm durumdadr: kinci Meh
m et stanbul'u feth ettiin d e bu balardan biri alt e n e
sinden bir karg veya k l darbesi ile krlm tr ve baz
kim seler bu stunun ylanlara kar by iin buraya
konm u olduunu sylerler, bu krk sonradan olm u
tur ve stun hl yerinde durmaktadr.
STUNLAR
ehirde iki gzel stun daha vardr, biri o k eskidir
ve tarihi stun d iye isimlendirilir, nk btn evresi
zem inden tepeye kadar, Rom a'daki A ntonin, Trayan
stunlarnda olduu gibi alak kabartma figrler ile d o
natlm tr, burada anlatlanlarn onu buraya diktiren
Arcadius'un bir seferinin hikyesi olduu ve zerine
heykelini koydurduu sylenir; st k sm a,iin d e yer
alan dner merdiven ile klr. Dier stun yanm s
tun adn tar, nk civardaki yanan birka ev sebe
biyle tam m en siyahlam tr, o k kt durumda old u
undan dm esine mani olm ak ve yerinde tutabilm ek
iin byk demir em berler ile balanm ak zorunda ka
lnm tr; bu yangndan n ce, biri dierine iyi bir ek il
de tutturulm u olan sekiz porfir tatan yaplm tr, bir
ksm nda birbirine iyi balanm ve st defne dallar
ile sslenmi balar grnmektedir; bunlar bugn de
kolaylkla farkedilebilir.
VIII
HKM DARIN SARAY I
Hkmdarn saray stanbul'a denizden gelirken gze
arpan ilk yerdir, bu saray sahildeki baheleri ile o k
gzel bir manzaraya sahiptir, fakat binann mimarisi

- 6 4 -

m uhteem deildir ve bu kadar kudretli bir hkmda

rn saraynn olmas icap eden ile m ukayese edilirse ok
sadedir. Serrai Trkede saray anlamna gelir, Franszlar ise bunu srail olarak deitirm ilerdir, bu isimle
yalnz kadnlarn oturduu bir yer kast edilm ektedir;
kapatmak anlamna gelen Franszca serrer veya talyan
ca serrar kelim esinden tretilm ek istenirse de, bu keli
me Trkedir ve saray anlamna gelir ve hkmdarn
oturduu yer bilhassa serrai diye isimlendirilir.
SA R A Y
Saray eskiden Bizantion'un kurulduu Karadeniz
B oazna bakan Saint Dem itre tepeciinin zerinde in
a edilm itir; sarayn daireleri tepeciin stndedir bah
eler aadadr. Bu sarayn evresi mildir ve gen
eklindedir, iki kenar deniz tarafnda olup ehir surlar
ile kapatlm tr ve surlar ile deniz arasnda biraz yk
sek e bir rhtm vardr, fakat h i kim se oraya gidem ez,
zellikle liman tarafndan saraya geem ez ; nc k e
nar deniz tarafmdakiler gibi birok kuleden meydana
gelen salam bir surla ehirden ayrlm tr, bu kuleler
de daima n b e ti olarak A cem iolanlar bulunm akta
dr.,
Acem iolanlar hara karlnda toplanan ocuklar
dr, onlarn arasnda o k akll ve maharetli olanlar se
ilir, eitilir ve e itli grevlere tayin edilirler ; daha az
zeki olanlar ise bahvan, seyis ve benzeri iler gibi da
ha basit ilerde kullanlrlar.
Limann kenarnda, Galata'nm karsnda ve rhtm
zerinde bir k k yer alr, zem inden biraz ykseke ve
o k sayda gzel mermer stun ile desteklenm i olan
bu k k e hkmdar sk sk hava almaa gelirdi ; denizde
gezinm ek istedii zaman da saltanat kayna buradan
binerek denize alrd.

Deniz sahilinde bulunan sarayn dier tarafnda,yedi

tane kulenin bulunduu tarafa giderken olduka yk
sek bir e it kk vardr, hkmdar buraya o k zaman
elen m ee gelirdi; kemerler zerine ina edilm itir ve
altnda surun karsnda oyulm u halar grlr.Rnlar bnda vaktiyle bir kilisenin bulunduunu sylerler;
burada ayrca bir de e m e vardr ve Rmlar buraya
Transfigrasyon (1) gn gelirler, bu sudan hastalarna
iirirler ve onlar boazlarna kadar kuma gmerler; he
men sonra da kartrlar; hkmdar bu gnde kknde
bulunur ve kendisi grnmeden bu yaplanlara bakarak
elenirdi.;
Bu yerin yaknnda byk bir pencere grlmektedir,
bu pencereden sarayda bodurulm u olanlar geceleyin
denize atlr; bu srada top atlarak durum r t-b a s edi
lir. Bu sarayn deniz tarafnda pek o k kaps vardr, fa
kat onlar ancak Hkmdar ve birka saray mensubu
iindir; sarayn esas kaps A yasofya tarafnda ve oraya
yakn bir yerdedir; bu kap Kapclar tarafndan korun
maktadr ve olduka geni bir avluya alr, nce sa
kolda sarayn hastahaesi grlr. Hasta olan saray
mensuplar buraya kk bir araba ile giderlerdi. Biraz
ilerde solda st kurunla kapl Cebelne yani sill de
posu bulunmaktadr; bu bina vaktiyle Ayasofya'nn
ayin eyalarnn sakland yerdi, bu sebeple de kilise
nin zamannda fevkalde byk olduu dnlebilir.
Bu avludan, birinciden daha az byk olan ve kare
eklindeki, tamam 2 0 0 adm uzunluunda ikinci bir
avluya geilir, onun epeevre etrafnda kurunla kap
l, mermerden o k sayda stunun destekledii avlu
eklindeki bir galeri yer alr; sa kolda bu galerinin ar-

(1 )Transfigiirasyon: Hz. sa'nn armha gerilmesinden sonra Tabor Danda h a varisin <>0li ninesi.

66

kasnda, avlunun bir ucundan dier ucuna kadar sra

lanm dokuz kubbe grlr, hepsi de kurunla kapl
dr, bunlar mutfaklardr; sol kolda galerinin arkasnda,
sadece hkmdarn bindii atlarn bulunduu ahr var
dr; dier ahrlar deniz kysnda, sarayn Marmara'ya
bakan tarafnda yer alr. Bu ikinci avluya sadece h
kmdar at zerinde girebilir, dierleri ise kapdan yaya
girerler. Yenieriler bu avluda, galerinin altnda sa
kolda, svariler ise solda sralanrlar.
Ortada nar ve selvilerle evrelenen o k gzel bir
em e bulunmaktadr, hkmdar bu em e yannda
vaktiyle Paa'lann ve dier devlet ileri gelenlerinin kel
lesini vurdururdu.
Bu avlunun sonunda, solda Byk Divann topland salon ve sada ise saraya girilen kap yer alr, bura
dan ancak davetliler girebilir, onun esrarl havasndan
bahsetm eden geeceim .
Bu sarayn ii, dardan zannedildii gibi dzenli d e
ildir, burada birbirinden ayr kubbeli daireler g
rlmektedir. Bunlar birbirinden ayrt edilem eyecek ve
kime ait olduu sylenem eyecek ekildedir. Bu saray
da oturan hkmdarn gene burada oturan hizm etileri
ve onlarn da m aiyetleri bulunm aktayd.
SULTA NLA R, HADIM AALARI,
HKMDARIN MAYET
Bu grevlilerden o u hadm aalardr ve hemen h e
men hepsi siyaltr; hadm edilm ekten memnundurlar,
fakat hkmdarlardan biri bir gn gezinirken idi ed il
mi bir atn,bir ksran zerinde olduunu grr,sara
ya dner dnm ez burada bulunan hadm aalarnn cin
siyet organlarn kestirir ve ta ettirir. Bundan sonra
devaml olarak onlar kontrol ettirir. Hadmlatrma
8 10 yalarnda yaplrd ve bir o u bu am eliye sra

67 -

snda lrd. H abeistan ve dier siyah Afrika'ya gn

derilen paalar, hkmdarn harem inde hizm et etm ek
iin bir o k kim seyi hadmlatrarak stanbul'a gnde
rirlerdi.
Hadm aalan sarayn idaresini ellerinde tutarlar, ka
dnlara hizm et ederler, sarayn dier mensuplarndan
ayr olarak hep birlikte otururlar, onlar korumak iin
o k titiz ve uyanktrlar, sarayda bu yar erkekleri alda
tacak kadn bulunm amaktadr, nk hkmdarn o k
kskan olduunu ve bu kadnlardan birinin tek bir ba
knn hayatna mal olacan iyi bilirlerdi.
Sultanlar sarayn bahesinde gezindikleri zam an,bos
tanclar yahut bahvanlar surlarn etrafnda bulunm ak
tadrlar ve arkalarndaki byk ve yksek atya bal
olan sopalan tutarak, deniz tarafna bakarlar ve sultanlann dardan grlmelerini nlem ek iin bahe ile on
lar arasnda bir e it sur m eydana getirirler, fakat ha
dm aalan tarafndan grlme endiesiyle bizzat ken
dileri sultanlara bakmaa cesaret edem ezler, aksi tak
dirde derhal balan uurulurdu; bu kskanlk o kadar
fazlayd ki, surlar yksek olsa bile denizden geen ka
yk veya gem ilerin, sultanlarn bahede olduklar sra
da buraya 4 0 0 admdan daha fazla yaklamalarna m
saade edilm ezdi, ilerine gitmeleri iin oradan gem ele
ri icap etti i takdirde ayet bahenin yaknndan ge
iyorlarsa n b eti bir tfek atarak onlar uzaklatnr
ve b ylece onlar da denizde byk bir tur atmak zorun
da kalrlard.
Hadm aalan hkmdann iolanlarnn hizm eti ile
de grevlidirler; hepsi gen olan iolanlar o u hristiyan m eneli olup, mslmanlatrlmlardr ve sekiz
yandan yirmi yana kadar sarayda byk itina ile y e
titirilirler; onlarn bir ksmna yay ekm ek , mzrak at
mak, ata binm ek ve at koturm ak, grem ek, okum ak,
yazm ak ve ark sylem ek retilir, dierlerine de m e

- 6 8 -

yil ve kabiliyetlerine gre baka eyler retilir, fakat

onlar ilk nce slm dininin kaidelerini renm ek zo
rundadrlar; eer onlar kabiliyetli iseler yksek m akam
lara dahi gelebilirlerdi, tayin edildikleri m em uriyete g
re bir cretle birka yl sonra saraydan karlard; hal
buki sarayda bulunduklar zam an kaarlarsa derhal ce
zaya arptrlrlard. Onlar odalara taksim edilm ilerdir,
bir odada pek o k kii kalr, burada olduka rahatsz
yaarlar; yattklar zam an odada bulunan hadm lar iolanlannm bir yataktan dierine gem elerini nlem ek
iin devaml onlan kontrol ederlerdi.
Saraya gelebilen krk kadar iolanm n esas grevi
hkm darn yakn hizm etlerinde bulunm aktr; bunlar
dan balca d rt tanesi unlardr; hkm darn klcn
tayan silhtar, hkm darn kaftann tayan u h a
dar, abdest alm ak istedii zaman su dkm ek iin bir
kapta her an su tayan ibriktarve susad zam an im esi
iin ona verm ek zere bir kapta erbet tayan kpdar.Bu
d rt kii saraydan daim a hkm dar ile birlikte karlar.
Bunlar bu grevlerden im paratorluun en yksek m a
kam larna geerler.
HKMDARIN DER SARAYLARI
Bu saraydan baka, stanbul'da Eski Saray adm ta
yan ve bir zam anlar iinde hkm darn oturduu bir
dier saray vard, fakat artk burada, len hkm darn
hanm lar oturm aktaydlar; eer b a ta olan hkm darn
h ouna giden bir kadn varsa, bu kadn sarayda alkonurdu. O nlar bu eski sarayda da hadm aalan tarafn
dan lnceye kadar korunurlard. Hkmdar bu kadn
lardan pek aznn devlet erknndan biriyle evlenmesini
ho karlard. Bu saray iyi ina edilm iti, kapdan b a
ka dan y a hibir k olm ayan kuvvetli surlarla ev
rilm iti; buras bizim kzlar m anastrlarna olduka

-6 9 -

benzem ektedir.
Bu saraylarn dnda hkm darn, tarada Asya'da
olduu kadar A vrupa'da da birok baka saraylar var
d; bunlarn hepsi de gzel bahelere sahipti ve btn
bu baheleri ok sayda bostanclar idare ediyordu.O n
larn ba ise B ostancba idi. Bu im paratorluun en
iyi vazifelerinden birisiydi. Bostancban sarayda loj
man bulunurdu, genellikle sakallyd, sarayda sadece
hkmdar ve bostancba sakal brakabilirlerdi, dier
leri ise onlara hizm etin iareti olarak sakallarn tra
ederlerdi. Ayrca bahelerde ve denizdeki gezilerinde
hkmdara refakat ediyordu. Hkmdarn bindii kay
n dmenini bostancba idare ederdi. Hi phe
yok ki bostancbalar yalnz sarayda deil btn devlet
dhilinde kudrete sahiptiler.
Hkmdar stanbul'da ileri gelen kimselerden birisini
ldrtm ek istedii zam an, bu ile bostancbay vazifelendirirdi.
(Saray anlam ak iin bu bilgi ve m ahede olduka
faydaldr. Btn dier seyyahlar gibi, T hevenot da sa
rayn ancak kk bir ksmna kabul edildi. Thevenot
bu sarayn Bat saraylarndan ok farkl olarak, hibir
mimar endiesi olm ayan baheler ve avlulardan "pav
yon eklindeki birbirinden ayr bialar"dan m eydana
geldiini grd.Bnunla beraber "turquerie"ler iin
Fransz halknda doan zevke ve bizzat kendisinin rast
lad halklarn kadnlarna kar duyduu ilgiye ra
men, Thevenot "esrarla dolu olan bu yerden bahsetm e
e" devam eder, halbuki sultann haremi ve oradaki de
dikodular biliniyordu. Birka yl sonra dier bir seyyah
olan J .13. Tavernier daha az titiz davranacak ve "Relatio de l'interieur d seail d G and Seineur" (Hkm
darn saraynn i mnasebetleri) adl eserini daha ro
man tarznda yazacaktr.^

- 70 -

IX
DER SARAYLAR, HANLAR, EVLER VE
BEDESTENLER
T RK EVLERNN
stanbul'da b irok husus saray daha vardr, fakat
onlar dtan baknca hibir gzellie sahip deildirler,
bilkis ok irkindirler, onlarn d grn itibariyle
gzel olm am alarnn sebebi hkmdar kskandrm ak
korkusu olm aldr. Bu saraylar byktrler ve bizim
m anastrlarda olduu gibi yksek duvarlar ile evrilm i
lerdir: ilerinde ok gzel daireler vardr, bunlarn ta
vanlar altn ve azr ile kaplanm tr ve zemine serilmi
giizel lallar zerinde yrnreriye girenin, hallarn
bozulm amas iin ayakkablarn kapda kartm as
deti vardr. Duvarlar, porselen nevinden ince iniler
ile kapldr. Btn salonlarda ve odalarda yerden yarm
ayak veya bir ayak ykseklikte kerevet eklinde o tu ra
cak yerler vardr, bunlara divan denir. Bunlar odann
zeminini kaplayan hallardan daha gzel ve kym etli ha
llar ile kapldr, yaldz ilemeli yastklar duvara dayal
dr. B divanlarda dinlenilir, misafirler kabul edilir ve
giinn en gzel ksm burada geirilir. Btn bu saray
larda kadnlar dairesi ayrlm tr ve evin sahibi veya bir
ka hadm aasndan baka kimse buraya giremez.
HANLAR
ehirde, rahiplerin m anastrlarna benzeyen ve ian
diye isimlendirilen birok byk bina varlr. Hanlarda
byk kare eklinde bir avlu, bunun ortasnda byk
havuzu ile birlikte bir em e, avlunun epeevre e tra
fnda kem erler ve bunlarn altnda da duvar boyunca
uzanan, eit byklkte ve her birinin oca olan odalar

71

bulunm aktadr. Bu kem erler altta olduu gibi, avlunun

etrafnda yer alan bir galeriyi tarlar ve bu galeride de
alt kattaki gibi odalar bulunm aktadr.
Bu hanlar tccarlarn kalmas iin yaplm tr. Bu
odalardan birkanda kalabilm ek iin, anahtarlar ta
yan kapcyla konum ak ve giri iin ona bir eyrek ve
ya yarm kuru verm ek lzm dr, sylenildiine gre
burada kalabilm ek iin konulan narha gre gnde bir,
iki veya ake dem ek icap eder. M aazalar da malla
r iin buray kiralam aktadrlar. Bu hanlar salam bir
ekilde ina edilm itir ve ana duvarlar yontm a talar
dan yaplm tr. stanbul'da bulunan en gzel han Vali
de handr. Hkmdarn annesi (Valide Sultan)ina e t
tirdii iin bu ad tam aktadr. Her zaman ucuz ve bo
yer bulabilen yabanclar iin buras ok rahattr. Bir
ilte, biika rt, hal ve yastklar, ite size mobilyal
kalabileceiniz yer: bu hanlar sahipleri iin byk gelir
kaynadrlar.
EH R CLK
stanbul'un evleri salam deildir ve hem en hemen
tam am ahaptandr. Sk sk yangna ve bilhassa rzgr
olduu zaman kl olm aa m aruz kalyorlard. Burada
kaldm sekiz ay m ddetince stanbul'da defa yan
gn oldu. Geli gnme rastlayan ilk defasnda 8.000 ev
yand, dier iki defa ise bu kadar byk zarar olmad.
Sultan Murad (IV.) zam annda, ehrin yansn yok
eden ve gn gece sren byk bir karklk o ld u ;
bu evlerin ekserisinin kk olduklar ve dier malze
melere nazaran daha ok ahaptan yapldklan gerek
tir, ksa zam anda ve az masrafla yeniden ina edilirler.
Bu yangnlara are bulm ak ve durdurm ak iin B alta
c diye isimlendirilen kiiler vardr, bunlar hkm dar
dan devaml aylk alrlar, bir yerde yangn knca, ate

72

in civarndaki 20 veya 30 kom u evini ykm aa b a

larlar, nk ate ksa zam anda bu evleri de sarar. Bu
yangnlar ok zam an ttn sebebiyle kar; nk
Trkler ttn ierlerken kolaylkla uyurlar ve ttn
yataklarnda itiklerinde ubuklarnda den atein
kolayca tutuabilen malzeme ile tem as yangn kolay
latrr. Bu yangn tel, bazen de yangn sndrm ee
kouanlarn kalabal iersinde bulunan, evleri ya
m alam ak isteyen grubun, dier evleri tututurm asndan
gelir.
stanbul'un sokaklar ok kt, ekserisi dar, eri
br, alakl ykseklidir.
KA PA LI A R I
stanbul'da pazarlarn kurulduu b iro k m eydan b u
lunm aktadr. F ak at yontm a talarla ina edilm i ve
o k kaln duvarlar ile rtlm , byk Bedesten'i gr
m ek icap eder; dkknlar Paris saraynn salonu tarzn
da, bu duvarlar altnda ve evrede yer alrlar; bu dk
knlarda en kym etli m allar satlr. K apalarnn, ol
duka salam olan ve geceleri kapatlan d rt kaps
vardr. Hi kim se burada yatm az, herkes akam leyin
dkknn dikkatle kapatr. ehirde dier bir Bedes
ten daha vardr, fakat daha kktr ve burada daha az
deerli m allar satlr.
X
H A L 'N KUZEYNDE: FR EN K M AHALLELER
KASIMPAA
stanbuldan k fi derecede bahsetm i olarak, bir va
ro durum undaki G alata'yagem ek icap eder. Galata,
stanbul'dan aradaki limanla ayrlm tr, ok sayda ka

- 73 -

yk bulunm aktadr ve az bir cretle bu iki sahil arasnda

bu kayklarla gidip gelinir ve gitm ek istediiniz yere si
zi tarlar. Kayklar kk gem ilerdir, perem eler ise
ok hafif kiik kayklardr, eer bir tarafa daha ok
yiik konursa kolaylkla alt st olabilir.
G alata'ya kara yoluyla yaya gitm ek iin olduka
uzun bir mesafe olan Hali'i dolam ak lzm dr. Ha
li'e akan bir tatl su deresini geerek G alata'ya varlr.
lkin Okm eydan bulunur, buras Tirklerin ok attklar
byk bir alandr ve gene buraya Tiirkler gelerek geit
treni yapan orduyu selm larlar ve onun biitiin ih tiy a
lar iin Tanrya dua ederler. Sonra da gzel bir ky
olan Kasm paa'ya gelinir. Burada deniz kysnda ka
drgalarn mavnalarn ve gemilerin yapld tersane var
dr. Bu tersanede kadrgalarn kalafatland veya yeni
lerinin yapld 120 gz bulunm aktadr. Kaptan Paa
veya amiralin tersanede lojman vardr, tersane ve btn
deniz m rettebat ona baldr. Bu tersanede hkmda
rn kleleri iin ok byk ve geni bir hamam bulu
nur. Kasm paa'dan mezarlklar getikten sonra Gala
ta'y a gelinir.
GALATA
G alata, stanbulun karsnda bulunan ve olduka
byk olan bir ehirdir, ikisi arasnda liman bulunm ak
tadr. Bu ehir bir zam anlar Cenevizlilere aitti ve olduk
a ehem m iyeti hizdi. Burada byk bir kule grlr,
Trkler stanbul'u feth ettik ten sonra, bu kule uzun za
man Trklere kar dayanabilm itir. O radaki evler g
zeldir ve iyi ina edilm itir. Burada ok sayda Rum
oturm aktadr, ayrca Frenkler de vardr. G alata'da
Frenklerin be ibadethaneleri bulunm aktadr. Cordelier tarikatndan olanlar (kiliseleri S ainteMarie
adn tam aktadr); Observantin veya Kovasiyo-

- 74 -

nel Cordelier tarikat m ensuplar (kiliseleri Saint F ran

ois); Jacobinler (kiliseleri S aintPierre), Cizvitler
(kiliseleri SaintBenoit ve K apuinler (kiliseleri S a in tG eorges).
Deniz kysnda herkese bilinen en giizel balk paza
r bulunur; buras, her iki tarafnda balklarn bulun
duu bir sokaktr, dkknlarnda bu kadar ok bal
sergilemeleri artcdr; orada hem en hem en her eit
taze ve ucuz balk vardr. R um lar G alata'da birok ka
bare iletirler, buras sarho olduklar zaman ok ks
tah ve karlanca tehlikeli olan, stanbul'un ayaktaknnn devam ettii yerdir.
PERA (BEYOLU)
G alata'dan karak, m ezarlklarla buradan ayrlm
olan Pera'ya gelinir. Buras gzel bir kasabadr, stan
bul'da oturan Lehistan ve Ragsa elisi hari, hristiya eliler burada otururlar. Fransz elisi Pera'da g
zel ve byk bir sarayda o turm aktadr; Kraln Evi diye
isim lendirilen bu yer btn liman, hkm darn sarayn
grr; onun karsnda olan Pera'nn evleri gzeldir ve
evlerin hem en hem en tam am nda R um lar oturm aktatadr.
TOPHANE
Pera'dan, bir derenin kysnda ve sarayn karsnda
yer alan T ophane'ye inilir. Buras Tophane olarak isim
lendirilir, nk burada toplar ve dier silh paralan
dklr ve ismini kk bir kasaba durum undaki btn
m ahalleye verir. G alata, Pera ve T ophanenin evleri o
kadar dzenli ina edilm ilerdir ki bu yerler biri stte
dieri altta kalacak ekildedir, onlar anfiteatr ekli
m eydana getirirler ve burada kolaylkla ve hoa giden

- 75 -

bir tarzda lim an ve deniz grlr.

XI
KIZ KULES, SKDAR,
BYK ADA V E KARADENZ
stanbul'un civar sayfiye yerleri neresi olursa ol
sun F ransa'da olduu gibi pek gzel ve kalabalk deil
dirler; bununla birlikte hoa giden gezinti yerleri var
dr; bir kaya binerek skdar'a gitm ek lzm dr, yol
bir mil kadardr.
Saray ile skdar arasnda, skdar'a gidilirken
nnden geilen, istenirse iine girilebilen Kz Kulesi
bulunm aktadr. Bu kule denizdeki bir kayann zerine
ina edilm itir ve son derece salam dr. Burada stan
bul lim ann ve bu lim ann iki sahilini ate altnda tu
tabilecek o k sayda to p bu lu n m ak tad r; bu kulede su
yu souk ve gzel olan bir de su kuyusu vardr. Bu k u
lenin niin "Kz Kulesi" adn tadn bilm iyorum.?
SKDAR
Buradan skdar'a gidilir. A sya'da, deniz kysnda
ve T opkap Saraynn karsnda bir kasabadr, orada,
gzel baheleri ile hkm dann saray bulunuyor. Ayn
sahilde daha ileride, burada toplanan IV. km enik
Konsil sebebiyle eskiden m ehur olan K adky bulun
m aktadr. im di sadece fakir bir kasabadr.
B O A Z -
stanbul'dan d rt saat m esafedeki Byk Ada (Prens
Adas) havas o k gzel olan bir mesire yeridir. Bu ada
byk olm am akla beraber son derece h oa gider ve
Rum larn o tu rduu iki byk mahallesi vardr. Karade

76 -

niz Boaz harikulde bir gezinti yeridir. Bu boaz Ka

radeniz'den stanbul'a kadar uzanm akta ve M arm ara'da
Karadeniz ile A kdeniz'i birletirm ektedir, en geni yeri
bir mil ve uzunluu ise 12 m ildir .T ophane'den B oaz'a
doru giderken solda, Avrupa tarafnda o k sayda
baheli gzel evler grlr, sonra da her iki kys ger
e k te n o k gzel m anzaraya sahip olan dnyann en g
zel yeri bu boaza girilir; bu m anzara m uhteem evler
ve meyva baheleri ile daha da gzellik kazanm aktadr.
Asya sahilinde grdm o k gzel saray, halen h
km sren Sultan M ehm ed'in babas Sultan brahim 'e
aittir. Sultan brahim , Sultan M urad'm dier kardele
rini ldrtm esi sebebiyle yirm i yl d eta hapishane ha
yat yaayarak lm den k u rtu lm u tu r. Sarayn etrafn
da bulunan o k sayda yksek aa sarayn grnmesi
ne m ni olur ve o civarda oturanlarn bize syledikleri
gibi, pek az kii bu saray grebilm itir.
Boazn iki sahili boyunca, her trl ihtiyacn kar
lanabilecei ok sayda gzel kasabalar vardr. Boazda
her e it ve bol m iktarda balk avlanr, bilhassa olduk
a byk olan kl balklar; bunlara bu ismin verilmesi
burnu zerinde kl eklinde uzun ve geni bir klk
veya daha ziyade bir testereyi andran kntnn bulunmasmdandr,.suda srayarak gemileri takip eden pek
o k yunus bal da orada grlebilir.
stanbul'a alt mil uzakta, biri Avrupa dieri Asya
yakasnda iki kale bulunm aktadr, bunlarn her ikisi de
ileri gelen kiilerin hapsedilm esinde kullanlrlar ve
bunlar stanbul'a kadar yam aya gelen Kazaklarn
aknlarm durdurm ak iin ina edilm ilerdir. Bu kalele
re ram en onlar bazen buray teh d it etm eye devam e t
tiler. veya d rt saat sonra boazn nihayetine ve
K aradeniz'e varlr. O lduka dar olan boazn aznda
kk bir ada y ah u t bir kaya paras grlr; her iki sa
hile de 50 adm kadar bir m esafededir, buraya gelerek

77

stne klabilir. Adann stnde Pom[)eus stunu de

nilen, beyaz m erm erden bir stun vardr. Pompeus,M itid at' yendikten sonra zaferinin hatrasna bu stunu
diktirdii iin onun adyla anlm aktadr.
Pom peus stununun bulunduu kaya parasnn kar
snda Avrupa yakasnda, deniz sahilinde bir ky bu
lunm aktadr; bu kyde bulunan bir kulede geceleri ge
milere yol gsteren bir deniz feneri yer alr: nk bu
deniz ok tehlikelidir, hibir yl y o k tu r ki birok deniz
felketi olmasn, Rum larn Maurotlalassa yani Kara
deniz dedikleri bu deniz sularnn siyah olduundan de
il fakat ekseriya frtnalar kopm as, sk sk felketlere
yol amas ve havann ni deim esi sebebiyle bu ad
alm tr. Bu deniz ok byk olm ad gibi, ayrca T u
na. Dinyeper, Don ve birok dier nehirlerin bu denize
dklmeleri sebebiyle akntlar o k tu r ve gemiler boralara maruz kalarak kayalara doru srklenir ve yok
olurlar.
Denizden ierlere doru ilerledike baheler ve giize otlaklar ile kapl bir blge ile karlalr. 8u bl
gede Rumlarn oturduu birok ky vardr; ayn ky
da biraz daha ilerleyince stanbul'a giden suyun geti
i gzel su kemerleri grlr.

- 78 -

NC KISIM
T RKLERN T RE VE DETLER

XII
T RK LERN BAZI HUSUSYETLER
(M u tfak tan dine, dilden idareye geerken Thevenot
devrindeki Trk m edeniyetinin dikkatli bir tablosunu
iziyor. Messeselerin tarifi itibardir. Osmanl idaresi
nin eitli unsurlarnn Franszca karln bulma en
diesi baz yanllklara sebep oluyor. F ak at Thvenot'nun yazlan ve bilgisi bizzat yaanlarak elde edilm i
tir. O nun kitabnda ahsi m erakn tatm in arzusu ve
Trklere kar duyduu byk sem pati grlr.Bu bilgi
baz basm akalp fikirlere ram en Trk halknn ruh ya
psn ortaya koym aya im kn verm ektedir. Devrin en
gze batan tarafsz olarak karm za kar. Thevenot
burada bize fevkalde bilgi ve etnografya ile ilgili ok
iyi haberler verm ektedir.}
D I G R N
Grm olduum stanbul'un her yerinden olduka

-8 1

ksa olarak bahsettim, nk biroklan bunu uzun

uzun yazd. imdi de grebildiim ve renebildikleri
me gre Trklerin boyu, kuvveti, maharetleri, detleri
ve yaama tarzlarna dair bireyler syleyeceim.Trkler mtenasip vcutlaryla normal bir boya sahiptirler.
Avrupann dier lkelerinde sk sk grlen baz ku
surlar onlarda yoktur, hi kambur grlmez, topal az
dr ve bir Tk gibi kuvvetli sz sebepsiz deildir. n
k onlarn ekserisi kuvvetli ve salamdr.
KIYAFET
Elbiseleri, onlarn gzel grnmelerine yardmc olur,
btn kusurlarn rter, elbisenin altnda nden ve arka
dan ayn ekilde kapal olan bir i donu giyerler, gm
leklerinin kollar bizim kadnlarmzn gmlekleri
ne benzer ve ayn ekilde alrlar, donun zerine sar
kar. Gmlein zerine topuklara kadar inen n ilikli,
rahip kyafetine benzeyen kollar dar olan ve ellerin st
ksmn kaplayacak ekilde, kk daire eklinde biten
bir doliman (kaftan, entari) giyerler. Bu dolimanlar
bez, tafta, saten veya dier renkli ve gzel kumalardan,
kn ise pamuklu pikeden yaparlar. Dolimann zerine
bir kemer takarlar, balarnda bir trban yahut iki veya
parmak geniliinde bir kalpak tarlar ve altn ve
gm kpeler takarlar.
Kemerlerinde cangiar adn verdikleri iki haner ta
rlar. bunlar klfl baklardr, fakat saplar ve klflar
altn, gm ve bazen de eitli talarla yahut yalnz
saplar, fildiinden stn tuttuklar balk dileri ile ss
lenmitir. Bu tip hanerler daha pahalya satlr. Ke
merlerinde, her biri bir tarafa gelecek ekilde iki men
dil tarlar ve buraya bir de ttn kesesi asarlar: gs
lerinde para, sslemeler, eitli eyalar, hviyet czdan
lar, mendiller tarlar, nk gslerini bizim cepleri

- 82 -

iniz gibi kullanrlar.

Doliinann zerinde bizim robdam brm za benze
yen ferace tarlar, kollar geni ve kol uzunluunda
dr; bunu m anto yerine kullanrlar ve kn onun ze
rine de krk giyerler ve orta halli olanlar dahi sam ur bir
krke sahip olmak iin seve seve d rt veya beyiiz ku
ru sarfederlcr.
Baca, boydan boya rten ynden oraplar vardr,
ayaklarnda, durum a gre sar veya krmz deriden, alt
ksm dikilm i mes giyerler. A yakkablar ayn renkte
dir ve hemen hem en pantuflalar gibi yaplm tr, k e
ye yarm daire eklinde kk bir dem ir aklr ve bu
ayakkablara pabu ad verilir.
Balarnda, ii pam uklu ile kaplanm kenarsz ap
ka eklinde, koyu krmz kadifeden bir balk vardr,
etrafnda beyaz veya krmz bir trban sarlr.Bu tr
ban belirli bir genilikte bezden veya ipek kum atan
yaplm tr ve ban etrafnda birka kere dolanr,
bunlar deiik tarzlarda sarlrlar, bir kiinin tad
trbana baklarak onun mevkii ve sosyal durum u hak
knda fikir edinilir; bunlardan daha sonra bahsedece
iz. Bunun balanm as bazen zordur, tpk bizdeki ber
berler gibi, bunu balam ay meslek ve i edinm i kim
seler vardr.
Hz. Muhammedi'm soyundan gelenler yeil trban
tar, bunlara erif denir (erif kelimesi asil anlamna
gelir), ancak bu soydan olanlar bu unvan alabilir veya
balarnda yeil renkli trban tayabilirler ve yalnz bu
renkle onlar tanm ak m mkndr; bunlarn says ol
duka o k tu r ve ekserisi, bugn hal A rabistan'da ve
A frika'da bulunan baz hkm darlar hari, sah tek r
dr. Sonra tekrar bunlardan bahsedeceiz. Bu erifler
kendilerinin fazilet sahibi kimseler olduklarna ve id
detli bir atee atlrlarsa, oradan birey olm adan ka
caklarna halk inandrm aktadrlar. Bu soydan gelen

83

kadnlar, balarnn n ksm zerindeki peelerine tu t

turulm u olarak tadklar bu eit yeil kum a p a r a
s ile tannrlar.
Trk kyafetine gelince, Kuzey ve Batdaki baz bl
geler mstesna, dnyada en rahat kyafetin bu olduu
nu syleyebilirim.
Trkler salarn tra ederler ve uzamas iin brakan
Frenkleri tu h af karlarlar, nk eytann bu uzun
salar arasnda yuvalanacan sylerler; salarm z te
miz tutm adm z takdirde bizde olan pis kokular onlar
iin sz konusu olmaz. Sarayda vazifeliler ve yksek
mevki sahibi kiiler dnda, zira sarayda ancak h
km dar ve bostancba sakal ve byk brakabilirdi
herkes sakal ve byklarn uzatyorlard. Gzel sakal
olan bir kiinin kuvvetli olduunu kabul ederlerdi.
Eer her zaman yapld gibi, pm ek iin deilse bir
adam n sakaln tu tm ak ona byk hakaret saylrd;
babalarna, hkm darlarna ya da benzer eylere oldu
u gibi sakallarna da kfrederlerdi.
"T R K LER N SELMLAMA T A R Z I"
Birini selm larken balarndaki sar karm ak bir
hakaret saylrd, sadece ellerini gsleri zerine koya
rak biraz ne doru eilirler ve yle derler "Selm n
aleykm " bunun anlam udur: "Allahn selm eti sizin
le olsun"; ve selm lanan da ayn hareketi yaparak:
"Aleykm selm ve rahm etullah" yani: "Allahn sel
m eti sizinle olsun ve Allah sizi korusun" cevabn verir
di ve buna benzer dier tem ennilerde bulunurlard. Bu
selm olduka ciddi ve K ur'an'da grld gibi olduk
a eski bir selm dr.
Trklerde en sayg deer taraf soldur, nk kh sol
tarafa aslr, oysa sayg deer bir durum yaratm ak iste
yen kim senin elinin altnda klcn sa yannda bulun

- 84 -

mas icap eder.

Bir Trk bir H ristiyan ile karlat zam an, ona sol
elini uzatm az ve bylece anlam a kolayca salanr,n
k bizde sa el daha erefli kabul edilir.
XIII
T R K HAMAMLARI
Trkler vcudu tem iz tutm ak iin olduu kadar sa
lklar iin de sk sk ham am a giderler. Bu sebeple e
hirlerde b irok gzel ham am vardr, en kk kyde b i-:
le hi olmazsa bir ham am b u lunur; hepsi de ayn tarzda
yaplm lardr, bazlarnn dierlerinden daha byk ve
ya daha o k m erm erle ssl olularndan baka arala
rnda hibir fark y o k tu r. Ben, T ophane'de gzel bir ca
miin yam nda bulunan bu ham am lardan grdm bir
gzelini burada anlatacam . Tahm inen yirm i adm
uzunluunda, kare eklinde byk bir salona girersiniz,
tah ta deli salonu biraz yksekedir. Bu salonda epe
evre m astabez denilen bir kula kadar geniliinde ve
yarm m etre yksekliinde duvara dayal olarak yapl
m beyaz tata n bir sra yer alr, bunlarn st hasrla
kaplanm tr: ilk girdiiniz yerde size byk bir p e ta
mal verilir (Buna fu ta derler), bahsedilen sralar zerin
de oturunuz ve soyunduktan sonra elbiselerinizi ayrl
m yerlere koyunuz. Bu salonun ortasnda am arlar
ykam ak iin m erm erden, havuzlu byk bir em e
vardr; am arlar ykandktan sonra salonun st ks
m nda epeevre yer alan srklar zerine aslr ve k u ru
m aa braklr.
Size verilen petem al zerinde o tu rd u k tan sonra,
nnze balam ak iin dier bir petam al verilir, p
lak grnm em ek iin bunu gm leinize ilitiriniz, zira
plak grnm ek o k ayptr. Bu, sizi n ve arkadan
belinizden dizlere kadar rter. Gm leinizi kartarak,

- 85 -

onu dier elbiseleriniz ile birlikte oturm u olduunuz

petam aln zerine koyunuz, onlar kimsenin el srme
sinden korkm adan braknz, nk ham am lar kutsal
olduklar gibi, serbestlik ve em niyetin bulunduu yer
lerdir; eer herhangi bir zarar olursa hamam sahibi
bunu dem ek zorundadr. S oyunduktan sonra kk
bir kapdan biraz scak olan kk bir blm eye giriniz,
buradan da baka bir kap ile ok scak olan baka bir
blm eye gireceksiniz. Btn bu salonlar kubbelidir,
caml kk pencereler n girmesini tem in ederler.
Burada iki ayak zerine otu rtu lm u beyaz m erm er
lerle ayrlan ykanm a ksmlar bulunm aktadr, her k
smda yarm ayak yksekliinde m erm erden bir oturm a
yeri ve duvarn nnde yine m erm erden iki ayak geni
liinde kurna, bunun stnde scak ve souk su aktan
iki musluk bulunm aktadr. Bu m usluklar sayesinde su
yun scakln istediiniz ekilde ayarlam anz mm
kndr. Burada bulunan bakr bir tasla ykanm ak iin
su alabilir ve istediiniz kadar kullanabilirsiniz.
Yine bu salonda scak su ile dolu, tatan bir havuz
da vardr; istenirse buraya girilebilir, fakat tem iz deil
dir, nk her ne kadar suyu olduka sk deiiyorsa
da eitli hastalklar olan pek ok kii buraya girm ek
tedir; buraya ancak kimsenin girmedii zaman girilebi
lir.
nce byk salona girdiinizde m erm erle denm i
ve alttaki ocak vastasyla stlm olan zemine o tu ru
nuz; sonra rtlmesi gerekli ksmlar hari (hizm etine
girmi olduklar kimse iin her zaman hazr olm ak ga
yesiyle btn hamam natrlar daim a bu ekildedir) p
lak bir natr gelir ve daim a sizi srtst yatrarak, dizle
rinizi karn ve mide zerine ektirir ve sinirleri rahatlat
mak iin vcudun btii kem iklerini, kollar, bacaklar a
trdatr. sonra sizi karn st yatrarak, yeri ptrecek
ekilde srtnzda yryerek bacaklar srt zerine ge-

86 -

tirir,sonra sakal ve koltuk altlarn ta ederek,dier k

smlarnz tra etm eniz iin usturay size verir ve
kk odalardan birine gidersiniz, burada petem allarnz kartp, kapnn zerine koyunuz, kimsenin bura
ya girm em esinden emin olunca kalan yerlerinizi tra
ediniz.
"RUSM A"NIN KU LLA NILII
Eer ustura ile bir yerinizi kesm ekten korkuyorsa
nz, size bir eit m ineralden m eydana gelmi olan ve
rusm a ad verilen ham ur eklinde birey verilir, kire
ile kartrlarak toz haline getirilir, bir ham ur yapla
caksa su ile kartrlr ve tyleri dklmesi istenilen
ksmlara tatbik edilir, hi olmazsa yarm eyrek saat
bekletilerek zerine scak su dklr, hamurla birlikte
tyler de kar. Scak su dkld zaman tylerin ha
murla birlikte kp km ad tecrbe edilerek grle
bilir, nk eer tatbik olunan ksmn zerinde uzun
zaman braklacak olursa, tyleri yok e ttik te n sonra,de
riyi de tahri edecektir.
Rusma dem ir crufu gibi yaplm bir m ineraldir ve
T rkiye'de ok kullanlr, burada ok m iktarda satld
iin gmrk bundan iyi gelir tem in eder. M aita'da
rusma yerine, kirele kartrlan orpim ent kullanlr.
Tyleri kardktan ve petem alm z tekrar sarn
dktan sonra, byk salona dnnz, burada istedii
niz kadar terlersiniz, buraya siyah softan yaplm bir
kese ile birlikte bir natr gelir ve vcudunuzu kuvvetle
keseler, size zarar olm adan derinin btn kirlerini
kartr, sonra ipekten ve iinde sabun olan bir lif alarak,
her tarafnz sabunlar, ondan sonra da vcudunuza bir
m iktar su dker, eer siz isterseniz banz da sabunla
ykar.Bundan sonra slanm olann yerine koym ak iin
size bir petem al verir.Derhal, elbiselerinizi brakm

- 87 -

olduunuz salona dnnz, orada oturarak gelirken kir

lenm i olan ayaklarnz tem izlem ek iin ayaklarnza
su dknz, sonra size kuru ve scak havlular getirile
cektir; onunla her yerinizi iyice kurulaynz ve giyin
dikten sonra bir baka kii size ayna verir, artk paray
deyip gitm ekten baka iiniz kalm am tr.
Ham amn sahibine denen norm al cret iki akedir
ve natra verildii gibi dier hizm et edenlere de bahi
verilir. Bu ham am lar ok rahattr, ham am a gelenlerin
o unun hastalklardan kurtulduunu zannediyorum .
Fakir de olsa, kadn veya erkek herkes en az haftada
bir kere ham am a gider. Baz ham am lara bir gn erkek
ler, ertesi gn kadnlar gider, baz ham am lar ise sabah
lar erkekler, leden sonralar kadnlar iindir, baz
ham am lar ise sadece kadnlar iindir. Kadnlar ham am a
gelince onlara kadnlar hizm et eder, hangi dinden olur
sa olsun veya hangi durum da olursa olsun bir erkein
kadnlarn ham am na girmesi lmle cezalandrlacak
bir sutur. Ayp yerlerini gsterm ek veya bakasm nkilere bakm ak hem byk bir su tu r hem de ayptr.Y k
sek mevkideki kiilerin kendileri ve hanm lar iin
husus ham am lar vardr.
XIV
T RKLERD E YEMEK, MEK
VE YATMAK
Trkler masrafl ziyafetler verm ezler, bir Trkn
kendi ykm na yol aacak gzel yem ekler yapt hi
iitilnem etir. Onlar az eyden m em nun olurlar, iyi bir
ah bu m em lekette pek i yapam az. O rada herkes
kendi yem eini piirir; bir kere grm ekle kendilerinde
olm ayan soslar yapm asn renem ezler.

- 88 -

T RK LER SO FRA BAINDA

Onlarn en sk yedikleri pilv adn verdikleri ye
m ektir. Pilv, pili, koyun, sr eti yah u t sadece bun
lardan birisi veya e t olm ad takdirde tereya ile piir
dikleri p irin tir; pirin piince onu ocaktan alrlar ve
dz bir tabaa koyarlar, zerine bir m iktar biber k o
nur, bazen de sar renk verm ek iin safran koyarlar.
Yem ek zaman gelince yere sofra ad verilen deriden
yuvarlak bir masa rts yayarlar, onun zerine pilv
ve eti koyarlar ve ekm ei paralara blerek epeev
re datrlar, sonra da sofrann etrafna ayaklarn alt
larna alarak otu ru rlar ve hepsi sofrann etrafnda d o
lanacak kadar uzunlukta mavi bir peeteyi kullanr
lar, sonra Bismillh yani "A llah'n adyla" diyerek
yem ee balarlar, ne altn ve ne de gm kap ara
makszn kaklarla pilvlarn yerler. Hkmdarn ise
daha sonra bahsedeceim iz yem ek kaplar altndan
dr. Kaklar bulunm azsa kolaylkla ii hallederek bir
elleri ile pilv alrlar, azlarna gtrm ek iin dier
ellerine koyarlar. Sra ete gelince, yem ektekilerden bi
ri onu paralara ayrr, bunun iin bak kullanm azlar,
sonra da her biri payn alr; sr ve koyun iin zahm et
ekm ezler, nk onu kzartm adan veya halam ak su
retiyle piirm eden nce kk paralar halinde keser
ler.
ECEKLER
Onlar norm al olarak yem ek esnasnda im ezler, fa
k a t k fi derecede yedikleri zam an, kalkarlar ve ayn
kaptan su im ee giderler, sonra Elhamdlillah yani
"A llah'a krler olsun" derler. Yem ek bylece b ittik
ten sonra, ellerini ykarlar, nk yem ee oturm adan
nce hi ykam azlar, sadece kalknca ykarlar.
Her zam an itikleri ey sudur. arap ienlerin says

- 89 -

da oktur, her ne kadar arap onlara Kur'an tarafndan

yasaklanm ise de, baz kimseler bunun sadece bir fi
kir ve nasihat olduunu ve kesin bir hkm olmadn
sylerler, bununla beraber alenen imezler, ancak yeni
eriler ve dier baz kimseler bir eyden korkmayarak
ierler, imee balaynca da ok ierler ve eer bala
rna bir bel gelmeyecekse uyuyuncaya kadar imee
devam ederler, yeter ki imee braklsnlar; bir kadeh
imekle on kadeh imek arasnda bir fark olmad
syleniyor; ikiye hi bir zaman su katmazlar ve ikiye
su katarak ien hristiyanlar ile alay ederler, ikiye su
katma ii onlara tamamen gln gelir. stanbul'un ev
resinde ve adalarda bol miktarda iyi arap bulunur.
Onlarn "Boza" adn verdikleri dier bir ikileri da
ha vardr, arpa veya dardan yaplr, ve bizim biramza
yakn bir lezzeti vardr, fakat bir keresinde ondan tat
mak istedim; onu ok fena buldum, ancak kkler
onu ierler, o ok ucuzdur. Bu iki onlar sarho eder.
KAHVE
Bizim itiimiz bugnk kahvedir. Bu srada Fransa'
ya girmemitir. Bu ekzotik bir iecektir. Thevenot kah
ve hakknda dikkate deer bir aklama yapar; hazrlan, faydalar ve tad, cemiyet hayatndaki rol ve kah
vehaneler. XVII. yzyl ortalar Fransa'sna tamamen
yabanc olan (fakat ksa zaman sonra tannacaktr) b
tn bir kahve medeniyeti burada belirtilmitir. Thevenot'nun nesli kahvenin Fransa'da yayldn ve al
kanlk olarak ortaya ktn grecektir. Madame de
Sevigne, Racine'in piyeslerinin baars gibi gnlk bir
modaya inanacaktr. Ne kadar yanld nasl bilinir.
stanbullularn kahvaheneleri, bizim XVIII. yzyln
edeb sohbetlerin yapld kahvehanelerin, "asrn so
nundaki" kahvehane konserlerinin ve bugnk kafe-

- 90 -

teryalarn atasdr. D ounun Bat zerindeki ge ve cieri kiiltiir tesiri!

Fakat onlarn her zaman iin itikleri bafka bir iki
leri daha vardr ve kahve diye isim lendirdikleri bm
gnn her saatinde ierler. Bu iecek aada bahsede
ceimiz bir taneden yaplr. Bu taneleri bir sobada ya
nlt ate zerinde bir kapta kavururlar, havanda dver
ler ve ince toz haline getirirler ve im ek istedikleri za
man ibrik dedikleri, suyun abucak kaynad bir kap
alrlar ve s doldurarak bunu kaynatrlar. Su kaynayn
ca fincan su iine bu tlm kahveden bir kak
konur ve bu da kaynaynca hem en ateten alnr, iinkii
o taar ve sonra porselen fincanlara koyarlar ve boyal
tahta tepsi zerine sralarlar ve scak olarak size getirir
ler; onu olduka scak im ek gerekir fakat ardarda bir
ka fincan im ek iyi deildir.
Bu iecek ac ve siyahtr ve onun kavrulduu hemen
hissedilir, azn yanmas endiesi ile kk yudum lar
nalinde iilir; bir kahvehaneye gidildii zaman (kahve
nin piirilerek satld yerlere verdikleri ad) elenceli
bir mzik dinlenir. Kahve, dum an sebebiyle m eydana
gelen ba arlarn nler ve ayn sebeple uykuyu k a
rr. Fransz tccarlarnn yazacak m ektuplar ok
olduu zaman ve btn gece alm ak istediklerinde
akam leyin bir veya iki fincan kahve ierler; mideyi
rahatlatr ve hazm kolaylatrr. N ihayet Tklere g
re her eit ktle kar iyi gelir; hi olmazsa ay ka
dar bu da faydaldr; lezzetine gelince, eer tiryaki de
ilseniz allageldii gibi iki fincan iem ezsiniz; ona
karanfil veya birka kakule tanesi kartranlar da var
dr, bunun laticesi cardam om m mins olup, kakule
olarak isim lendirilir, dier bir ksm eker ilve eder,
daha hoa giden bu ekildeki kahve sala daha az
faydal olur.
T irk lkelerinde kahve ok m iktarda iilir, ister

fakir, ister zengin olsun gnde en az iki veya fin

can ierler, kocann hanm na tem in etm ee m ecbur
olduu eylerden birisi de budur. Herkesin geldii kah
vehaneler o k tu r; kahve burada byk kazanlarda pii
rilir. Bu yerlere ne din ne de m akam fark gzetilm eksi
zin her eit insan gelebilir; buraya girm ek ayp deil
dir, b iroklan konum ak iin gelirler; kahvehanelerin
dnda gelip geeni grm ek ya da hava alm ak isteyen
lerin oturduklar zerleri hasrla rtl ta sralar bu
lunm aktadr. Bu kahvehanelerde, herkesin ilgisini ek
m ek iin, kahvehane sahibinin angaje etti i ve gnn
byk bir ksm m da alp syleyen o k sayda kem anc,
k lrn e t i ve arkclar bulunm aktadr. ay et biri kah
vehanede iken tandk kimselerin buraya girdiini g
rrse ve biraz da nazik bir kii ise, kahvehane sahibine
bararak onlardan para almamasn em reder ve bunu
tek bir kelime ile ifade eder; zira onlara kahve ikram e t
tii zaman sadece giaba yani "bedava"diye barr.
ER B ETLER VE GZEL KOKULAR
Trklerin son derece leziz olan ve M sr'da eker, li
m on suyu, misk, gri am ber ve gl suyu ile yaplan er
betleri de. vardr. Kendilerini ziyarete gelen birisine bir
fincan kahve, sonra erbet, en sonra da koku ikram
ederler. Bir kle veya hizm eti ba zerinde ipekten
bir pekir ile gelir, dieri ise yz ve sakal altna yer
letirdii byk bir buhurdanlk tar, birincisi pekir
iinde dum an tu ta r. Kendisine ikram edilen kimseye
istedii kadar verilir. Bu ey ikram edilince byk
bir nezaket gsterildiine inanlr. Ben o k zaman ya
m ftnn evinde veya sadrzam nkinde, Fransz elisi
M. de la H aye'a bu eyden, bazen sadece birinin ba
zen de ikisinin ikram edildiini ok grdm. Eliye g
zel koku hi getirm ezlerdi.

- 92 -

T RK LERN YATMASI
Trkler yem ek hususundaki rahat davranlarn y a t
m alarnda da gsterirler. U yku vakti gelince, yataklar
getirilir, yere serilir ve herkes kendi yatanda yatar;
ev sahiplerininki bir divan zerindedir, buraya bir veya
iki yatak serilm itir, stnde bir yastk ve a ra f b ulu
nur, sonra zeri baka bir arafla kaplanm pam uklu
yorgan; ste bu ekilde a ra f dikm e usul bana bi
zim kinden daha rahat geliyor. Sabah yataklar kaldrlr
ve yerine tekrar konur, yle ki ev bir anda yatak hi
yokm u gibi bir hle getirilir.
XV
T RK LERN VAKT GERM ELER
VE ELENCELER
Trklerin im e, yeme ve uyum alarndan biraz b ah
settim , fakat btn hayatlarm im ekle, yem ekle veya
uyum akla geirm ezler, onlarn oyunlar ve bo vakitle
rini nasl deerlendirdiklerini de grm ek lzm dr. n
ce Trkler bizim yaptm z gibi bir odada veya .bir yer
de gezinm ezler, b u ekilde yryen F renkler ile alay
ederler, onlara deli derler, bir bu tarafa sonra br tara
fa giderek, ne yaptklarn sorarak onlarla alay ederler.
Evde olduklar zam an divanlar zerinde otururlar.
Bu divanlar yukarda tarif e ttim ; eer yalnz iseler ya
uyurlar veya u b u k ile ttn ierler yahut da tam bur
adn verdikleri bir eit algnn tellerine dokunurlar,
m elodi pek ho olmasa da bunu btn gn sklmadan
alacaklardr; eer o k u ryazar kiiler ise ya baz k ita p
lar okurlar ya da yazarlar; eer arkadalar varsa ya
konuarak ya da baz oyunlar oynayarak elenirler.

_ o

OYUNLAR
Onlar k t ve dier ans oyunlarn hibir zaman
oynam azlar, fa^at sadece satran, tavla, tokrcun oyu
nu ve buna benzer dier oyunlar oynarlar, fakat zen
gin veya fakir hi birisi aralarnda herhangi bir kavga
km asn diye ne para ve ne de dier kym etli eyler
Karlnda oyun oynam azlar; akam yem eklerinden
sonra baa ba hi konum adan oyun oynarlar ve an
cak ilerinden biri kaybedince !:i konunakszn tek
rar ovna balarlar.
YAPILAN TALMLER
Fakat bu sava kiilerin zaman geirm ek iin en
fazla yaptklar askeri oyunlardr, bu hususlarda m aha
retlidirler, son derece hzl ve isabetli ok atarlar ve e
hirde az bir para karlnda ok atm ak iin birok yer
ler vardr.
Fakat onlar karg kullanm ada ok m ahirdirler ve on
lar biiyk bir m eydanda veya krda atlarla grmek b
yk bir zevktir, atllarn biri kom aa balar, sonra di
eri onu dolu dizgin ve elinde karg ile takip eder; bu
karg normal olarak palm iye dalndan yaplm ,
ayak kadar uzunlukta bir sopadr. Takip eden takij?
edilene iyice yaklanca, kargy elinin bir hareketi ile
kuvvetlice ve m aharetle srtna atar, bu darbe o kadar
kuvvetli olur ki bazen biiyk yaralar m eydana getirir,
bazen de bata bile yaralar olabilir. Ben, Kahire'de iken
karg ile yaralandktan sonra bandan bir kemik aln
mas C
gereken
birini O
rdm.
nde olan ve takib edn
?

kaarken, eer ihtiya varsa, balarm eerek kargy

almak ve gelen darbeyi krabilm ek iin yan tarafa ei
lir ve bunun iin ellerini arkada hazr vaziyette tutar
ve kendisine atlan kargy yakalad zam an, dierinin
arkasndan koar ve her iki ahs da derhal dnm de-

94

itiriler. Onlar b oyunu da koarken ok attklar

gibi sk sk yaparlar. Siz bunlardan pek ounu krda
toprak veya topraa benzer bir kab yahut duvarda bir
hedef alarak altklarn grebilirsiniz; bir ellerinde
karg olduu halde hedefe dolu dizgin koarlar. 10 ve
ya 12 attan birinin veya ikisinin edefe isabet ettiini
iirok defa grdm, hazr bulunan Paa yahut buna
benzer dier bir kimse hedefe isabet eden ier at iin
be veya on ake verir.
KUKLALAR
Kuklalar, onlarn elenceleri arasnda sayabilirim :
iinkii, Trkler resim yapm am alarna ram en kukla ya
pmna devam ettiler, kukla her zanan ve her yerde oy
natlm az, fakat zel yerlerde, bilhassa Rama/.a gecele
ri kahvehaneden kahvehaneye giderek ve oralarda ge
rekli nara verildii takdirde oynatrlar. Kukla oynatan
lar genellikle Yahudilerdir, bakalarnn bu ii yaptkla
rn grm edim ; onlar bm Fransa'daki gibi oynatm az
lar, nlerine bir hah gererek bir odann kesinde yer
alrlar ve bu halnn stnde yaklak iki ayak civarnda
beyaz bezden bir para ile kapatlm olan yuvarlak bir
girinti veya kare eklinde bir pencere vardr, arkasnda
ok sayda mum yanar ve bu bezin zerinde ellerin gl
gesi ile birok hayvan ekli gsterildikten sonra, bu be
zin arkasnda biiyk bir m aharetle kmldatlan kk
ekiller oynam aa balar; bu benim fikrim ce bizimki
lerden daha iyi bir oyun tarzdr ve bu srada Trke ve
Farsa birok gii/el ark sylerler, fakat konu dzen
siz ve mstehcenlik ile doludur ve bu hoa gitm ekledir.
Bir keresinde bir dnm enin evinde bulundum , bana
yem ek verdikten sonra bir kukla gsterisi yapt. Bal
olduu kimse K andiyede Trk ordusunun kum andam
Hseyin Paa'm yannda bulunuyordu. B beyin lan-

- 95 -

m biraz kuklalar ile elenm ek isteyerek bizim bulun

duum uz salona bakan odann kaps nne bir hal
gerdirdi. Bu hanm , saatten fazla bir zam ann ge
mesine ram en oyun bitm eden buradan ayrlm ad,n
k onlar istedikleri kadar bunu srdrebilirlerdi ve k u k
lalar arasnda esas ahs olan Karagz'e yaptrlan
edepsizlikleri seyretm ekten utanm adna hayret ettim .
GBEK DANSI
Onlarn ingene diye adlandrdklar danszleri var
dr. bunlar ziller ve dier alglar alarak dansederler ve
birka ake iin olduka haysiyet krc oyunlar oynar
lar.
XVI
T RK DL, T RK LERD E LM VE KEHANET
"TRK DL'
Trk dili tem el ve orijinal bir dildir, yani tandm z
dou veya bat dillerinin hibirinden trem em itir.
A rbal ve h o tu r, renm esi kolaydr. A rapa ve
Farsadan birok kelime alnm tr fakat bu kelimele
rin yardm yla o k zenginletii ve byk bir ifade g
cne sahip olduu sylenebilir.
T RKLERD E LM
Trkler kendilerini ilme pek vermezler. Bununla be
raber hukuku btn cepheleri ile aklam a aratran,
kendilerini bu ie veren hukuk bilginleri vardr. Trk
ler arasnda astroloji ile uraanlar da bulunm aktadr,
oiroklar da iirle m egul olur ve bu dalda baarldr
lar, kom pozisyonlarnda gzel noktalara tem as ederler.

- 96 -

F arsa, iirlerinin ve bizim m ziim ize benzem eyen fa

k at belli bir usule gre sylenen allnca kulaa ho
geldiini sandm arklarnn tem el unsurudur. Onla
rn o k sayda mzik aletleri vardr, en allageleni
telli kk bir u ttu r, onu akordu bozulm adan btn
gn alarlar.
{Thevenot, Batnn karsnda Trk kltrnn zayf
noktasm grm tr. lh iy at ve iirle o k uraan
(zaten bu hususta derin bir ekilde A rap ve ran
lIlarn tesirinde kalm lardr.) Trkler tecriib ilim
leri ve teknii ihm al etm ilerdir. H a tt hasta olduklar
zam an hristiyan veya vah udi tabiblere bavurm ak zo
runda kalyorlard.)
KHNLK
Trkler arasnda kehanet ile uraan pek o k kii
vardr ve bu ite de m uvaffak olurlar. Bu kiiler bir
o k sokak kesinde yere serdii halnn zerinde o tu r
m u ve bir takm kitaplar evresinde dizm i olarak g
rlr. O nlar ekilde k e h n ette bulunurlar; ilki bir
adam n bir seyahat yapp yapm ayaca u veya bu mal
satn alp alm ayaca veya dier benzer eyler iin ya
plm akla beraber, daha ok sava iin yaplr. Biri die
rinin karsna gelecek ekilde diktikleri d rt ok alr
lar ve onlar iki kiiye tu ttu ru rlar. Sonra onlarn nn
de knsz bir klc bir yastn zerine koyarlar ve K ur'
a n 'dan bir sure okurlar ve bu oklar belirli bir zaman
iin birbirlerine vururlar. N ihayet bir ksm dierleri
nin zerine gelir, eer galipler m esel hristiyanlar ise
(nk onlar ikisine Trkler ve dier ikisine de d
m anlarnn adn verirler) bu hristiyanlarm galip gele
ceklerinin iaretidir. Eer aksi olursa, bu da aksi duru
m un iaretidir. E er kitap yapm ak dedikleri bu tecrbe
nceden yaplm am sa asla savaa gitm ezler, h ib ir se-

- 9 7 -

yahat, ne de baka bir ey yapmazlar, daha nce syle

mi olduum gibi eer oklar galip ise onu yapacam,
eer onlar yenilirse onu yapmayacam diyerek kitap
yapmazlar.
Paris'e dndkten sonra, nce mslmanl kabul
ettikten sonra onu terkederek tekrar hristiyanl ka
bul etmi olan bir Fransz ile karlatm, o bana kitap
yapma bildiini syleyince, benim iin, nasl yapt
n grmek son derece enteresan olacakt, o bana ve ba
ka birine tutmamz iin oklar verdi, sonra oklarn bu
lunduu masann zerine bir kl koydu, daha sonra
bu oklardan ikisini Hristiyanlar, dier ikisini de Trkler diye adlandrd, ve bana mparatorun Trklere kar
sava yapp yapmayacan bilmek istediini syledi,
bir Kur'an ald ve bunun iin lzm olan bahsi okudu,
fakat biz mani olmak istesek de oklarn bize ramen
birbirlerine vuracaklarn syledi; oklar hi sallanmad
lar, gldmz iin ciddiyetimizden phe ederek on
lar ald ve veya drt defa bu hareketi yapt. Bunda
bir srpriz oldu, nk hristiyanlara cevap vermek iin
binlerce defa yaptn ve daima netice aldn syle
yerek bizi sulad. Bunun, bizim inanmamamz sebe
biyle mi veya onun Trk olmadndan m neticelen
mediini bilmiyorum, fakat bununla ok elendik.
kinci fala bakma tarz, saymakszn konulan, sonra
dan saylan ve bu saynn kitapta neyi ifade ettiine ba
klan, baklalar ile kehanettir. ncs ise hemen he
men kare eklinde fakat uzunluu geniliinden biraz
daha fazla olan bir tahta paras ile yaplan kehanettir,
bu tahta parasna elif ad verilir, ve kenarlardan birin
de b, dierinde t, brnde cim, sonuncusunda da ha
harfleri vardr, iki ucunda hi bir ey yoktur. Cevap
vermek isteyen ahs onu defa evirir ve her defasn
da zerine geldii harf iaret edilir, sonra da "Fal" yani
"Kader Kitab" denilen bir kitaba baklr.

- 98 -

XVII
HASTALIKLAR VE LALARI
KANAATKRLIK VE SALIK
Trkler uzun mrldrler ve az hasta olurlar, bizim
maruz kaldmz ta ve buna benzer birok dier teh
likeli hastalklar onlar bilmezler. Onlarn bu ekilde
shhatli olmalar sk sk gittikleri hamamlardan ve i
me ve yeme konusundaki lllklerinden ileri gel
diini tahmin ediyorum, nk onlar ll yerler,
hristiyanlarn yapt gibi eitli eyler yemezler,
ou arap imekte arla kamaz ve spor yaparlar,
hi doktorlar yoktur, belki bu da onlarn shhatli ve
uzun mrl olmalarnn sebeplerinden biridir. Hasta
olduklar zaman ok kere frenk ve yahudi doktorlar
n arrlar ve bunlar bulamazlarsa, ilerinden birinin
doktorluk yapt ve hastalarn zararna tecrbe sahibi
olacak olan dnmelere bavururlar.
TEDAV VE LLAR
Bundan baka, Trklerin bazen iyi netice alabildikle
ri ve ekseriya bavurduklar birka reeteleri vardr .On
lar bal her zaman il olarak kullanrlar. Kan alma ii
ni umumiyetle dnmeler ve baarl olmamakla beraber
az sayda Trkler yapar, fakat onlar iri neterler ile ve
bazlar, hristiyanlarda atlardan kannn alnd gibi
bir demirle, dierleri ise sivri kamlar ile bu ii yapar
lar. Balar ard zaman bir bistri ile arnn bulun
duu yeri izerler ve epeyce kan aktktan sonra, oraya
bir para pamuk koyarlar ve bylece yaray kaparlar
veya alnda be veya alt izik yaparlar. Trkler arasn
da bir tedavi usul olarak dalama da vardr. Ben, ba
aryan ve kulan st tarafnda aryan yeri kzgn bir

-99-

dem irle d alattrdktan sonra bunun stne bir pam uk

koyduran ve bylece iyileen bir adam grdm. Ve di
er uzuvlardaki baka btn yaralara ya byk bir fitil
veya iyi yaklm birka pez paras tatb ik ederler ve
fitil yerletirilinceye kadar acya dayanrlar; stanbul'
da bir Trk bana, baz yerlerinde bbrek byklnde
ikinlik olan ve bu ksm a kzgn bir fitil tatb ik e ttir
m ek isteyen, fakat b unun iyi yaplm am asm dan endie
eden birini tandm , bakalarnn onunla alay ettiini,
nihayet zm yolu bularak ikinlie rahatlkla fitili
tatb ik etm ek iin biraz eilerek, oraya koydurduunu
ve acya dayanm ak iin epeyce sabr gsterdiini, sini
rinin yandm ve dorulm ak istedii zam an kalkam a
dm , fitilin buradan karlm asna kadar ylece kam
bu r dolatn syledi.
N ihayet, Trklerin lkesi, biraz nce sylediim gi
bi hem az hasta olm alar ve hem de kendilerini tedavi
edene para dem em eleri sebebiyle,doktorlar iin c a
zip bir yer deildir. Ve eer d o k to r tedavide baarj
gsterem ez hasta lrse, tedavi parasm dem ezler ve
bazen de sanki insanlarn hayat ya da lm T an n 'm n
deil de d o k to rlan n ellerindeym i gibi, para dem e
m ek iin hastay ldrdklerini syleyerek onlan itham
ederler.
XVIII
T RK LERN DN
(B u ve bunu takip eden bahiste T hevenot, Trklerde
Araplarda, daha sonraki gezilerinde de Filistin, Msr ve
A rabistan'da yakndan tand ekilde slm dininin
itik at ve ibadet ana hatlarn aklar. Mslmanlarn
salam inanc etkileyicidir."O nlar T a n n 'y a ve onun
adm a byk sayg duyarlar". Onlarn hayvanlara varn
caya kadar geni yardm severlii buna dayanr ve dua-

100

lan n d a da bu grlr: "O nlar bize sam im i inan k o n u

sunda ders verirler." F ak at Hz. M uham m ed'den bahse
dildiinde bu tarafsz ve katolik kii fazla fkelenir.
Peygam ber inanszdr, "B udalaca szlerin ve kabalk
larn" vizi, "kaba k a n u n u n " yazan, "dinin kurucusu".
Bizi aknla dren ac eletirm eler... Yoksa daha
o k pein hkmleri olmakszn seyahat dncesiyle
kazand hkm ler kadar hristiyan geleneinin kendi
sinde hasl etti i fikirlere evkle deer veren bir kim se
nin samimi itiraz m? )
HZ. MUHAMMED VE KUR'AN
Trklerin dininde o kadar budalaca ve sam a fikirler
vardr ki ona bu kadar ok inanan kim senin bulunm as
artcdr. E er phesiz dinlem ek isterlerse o n lan bu
kadar kaba bir kanuna balanm aktan kurtarm ak zor ol
m ayacaktr; fakat onlar kulaklan olup da iitm ek iste
m eyen gnll sarlardr. Hz. M uham m ed onlara iyi
bir dzen getirdi, nk akll bir insan olduundan di
ninin m nakaa edilirse tam am en yklacan nceden
grd, bunun iindir ki o, aksini syleyen bir kim senin
lme m ahkm edilmesini em retti. Hz. M uham m ed'in
h ayatn pek o k kii yazd ve daha nce sylenenler
den baka h ib ir ey sylem ediler, bunun iindir ki
ben de buna girim eyeceim . Ben sadece Arap olan Hz.
M uham m ed'in bilgisiz bir kii olduunu (nk bizzat
Trkler onun ne okum a, ne de yazm a bilm ediini itiraf
ederler), m anastrn terketm i olan Sergius adnda bir
R um rahibi ile birlik olduuna iaret edeceim ; olduk
a bilgili olan bu rahip ona, dnyann byk bir ksm n
da kabul edilm i olan bu byk ve cehennem lik dinin
tem ellerini attrd.
(U zm anlar hl Hz. M uham m ed'in okum a ve yazm a

101

bilip bilmedii problemini tartrlar. Fakat hi kimse,

Hz. Muhammed'in Hristiyanlk hakkndaki bilgisini
aklamak iin rahip Sergius masaln unutmaz. Bu ef
sane Peygamberin hayatnn son safhalarnn meneini
ihtiva eder. Peygamber henz ocukken amcasnn
am'a gtrd bir kervana katld. Bir merhalede, Bahira adnda bir hristiyan keii, bu ocuu Tanr'nn
bir elisi olarak tanmt. Bizans yazarlar kei Bahira
dan Sergius Bahira adl bir rahip yaptlar ve XIII. yz
ylda Pierre Pascasius onu, Hz. Muhammed'in vaftiz ba
bas, Hristiyanlktan dnme bir rahip yapar... )
Kur'an ile mukayese etmek iin, musevilerin olduu
kadar hristiyanlarn ve hatt her ikisinin de inandklar
Eski ve Yeni Atik'i alabiliriz. Mslmanlar arasnda b
yk bir hrmet gren bu kitap sylenildiine gre gk
te yazlm ve Allah tarafndan Cebrail vastasyla Ra
mazan ay boyunca bir defada deil ksm ksm Hz.
Muhammed'e gnderilmitir: Onlar bu kitab o kadar
sayg deer grrler ki, onu okumadan nce, pp ba
larna koyarlar. Eer biri Kur'an zerine oturursa b
yk bir su ilemi saylrd. Eer bir hristiyan Kur'an'a dokunursa iyice dvlrd, nk bununla kutsal ki
taba saygszlk etmi olurdu. Tamam okunduu za
man byk gnahlarn affedildii sylenmektedir ve
okullarda bir renci Kur'an' okumay bitirdii zaman
baka eyler renmeye balard. Onlarn sylediine
gre bir kimse salnda Kur'an' belirli bir sayda
okursa, lmnden sonra Cennet'e gidecektir. Kur'an
kelimesi "okuma" demektir, Kur'an'n Arapas ok
gzel, ok sde ve ok dorudur. Trkler onun baka
hibir dile tercme edilemeyeceine inanrlar ve ks
men onu Farsaya tercme ettikleri iin ranllar sa
pk mezhepli olarak nitelerler. Kur'an btn hukuku, di
n hukuku olduu kadar meden hukuku da iine alr, fakat

- 102 -

haham larn m asallarndan ve lgnlklarndan alnm

olan hikyeler ile doludur.
T RK LERN NANCI
Trkler ebedi, o k gl, gn ve yerin yaratcs
tek bir T an rya inanrlar ve tapnrlar, fakat Teslis'e
hi inanm azlar. sa'nn T a n n 'm n nefesinden m eydana
geldiine inanrlar (Bu, A rapada ruh kelimesi ile ifade
edilir ve branicedeki gibi nefes ve ruh anlam na gelir).
Onlar Bakire M eryem 'in T anr'nm nefesi ile hm ile kal
m olduunu, onun doum da ve doum dan sonra ba
kire olduunu kabul ederler. Bu byk bir adm dr. F a
kat sa'nn T anr'nm olu olduunu inkar ederler
(nk onlara gre T a n n 'y a bir oul atfetm ek son de
rece mnasebetsiz bir eydir). sa Y ahudiler arasnda
byk m ucizeler gsteren bir peygam berdir. Hz. Muam m ed'in Paraclet ad altnda geleceini Y ahudiler'e
bildirm itir. Bundan dolay Yahudiler onu ldrm eye
teebbs ettiler. F ak at onun ge ykselip kaybolm as
zerine Judas' sa zannederek arm ha gerdiler.
Onlar sa'nn Dnyada adaleti tem in etm ee gelece
ine, am 'd a krk yl hkm sreceine, evlenip o cu k
lar olacana, bu srada sa'ya kar biroklarn bilhas
sa Yahudileri yanltacak olan Deccal'in kacana ve
sa'nn, btn yanlm olanlarn alnna birer iaret vu
racana ve sonunda da sa'nn Deccal'i ve dier yanl
m olanlar m alup edeceine inanrlar. Bu zam an so
na erince yeni b atan C ennet'e gidecektir ve artk kya
m et gn gelecektir, bundan sonra Tanr bir e it ok
kk insanlar yaratacaktr (Pigme diye tarif edilenler
gibi), bunlar kuvvetli ve iki dkndrler, nk
onlar denizi ierek kurutacaklardr, mslmanlar
bunlara Mecuc derler. N ihayet sa ve M eryem A na'ya
hrm et ederler ve eer ondan ktlkle bahseden biri-

ni iitirlerse, Hz. M ulam m ed'den ktlkle bahseden

birine verdikleri cezay verirler. O nlar ncilin sa'ya,
T evrat'u M usa'ya ve Z ebur'un D avud'a gnderildii
gibi Tanr tarafndan gnderildiine inanrlar. Onlar
btn peygam berlere de inanrlar.
MSLMAN CENNET
Tiirkler, C ennetin dorular ile ve Cehennem in de k
tler ile dolacana inanrlar, fakat hristiyanlarca g
nahlardan arnm ak zere bir sre kalnan yere inanm az
lar ve C ennet ile Cehennem arasnda olan ve A raf ad
verilen bir yerin varln kabul ederler, burada ne iyiler
ne de ktler olm ayacaktr. Hz. M uham m ed, iyilere,
C ennette birok rm an akt ve her mevsimin lezzet
li m eyvalannm bulunaca harikulade baheler vaad
eder. O, C ennette su, st ve bal nehirlerinin de buluna
cam syler. Onlara yeil ve ll renkli elbiseler giyine
ceklerini, C ennet Kzlar ad verilen gzel bakirelere sa
hip olacaklarn vaad eder; kzlar o k gzel olup, taze
yum urta gibi beyaz, siyah byk gzl, o k beyaz v
cuda sahiptirler; daim a gen kalacaklar, 15 yam ge
m eyecekler, km aian her gn tazelenecek ve her biri an
cak kendi erkeine bakacakt, asla otuz yan gem e
yecekler, kendilerine gen ocuklar hizm et edecekler,
Tanr onlara haf tada bir defa Cum a gn grnecek.Tadm a doyum olm ayacak bu C ennetten budalaca bahse
derler, ben bunlardan bahsetm eyeceim , nk onlar
b iro k yazar tarafndan geni bir ekilde yazlm lar
dr.
Hz. M uham m ed, onlara ancak duygularla hissedilebilecek olan hereyi bu C ennette vaad eder ve onlara
baheler, m eyvalar, rm aklar ve ieklerin bulunduu
bir bayram vaad eder, nk kendisi havam n ok scak
olduu, meyvann az bulunduu, suyun pek nadir ol

- 104 -

duu, iyi bir kuyunun byk bir hazine saylabilecei

bir lkede yetim itir. Yeil ve ll renklerini onlarn
teki elbise renkleri olarak belirtir, nk kendisi bu
renkleri seviyordu, bugn de Trkler ve M aripliler
arasnda yeil kutsal bir renk olarak kabul edilm ektedir.O nlar o k ehvetli olduklarndan, C ennette gzel
kzlar ve gen delikanllar olmasn isterler, nk onlar
iri ve siyah gzl, krm z yanakl en gzel kadnlan ha
yal ederler; bylece her biri ancak kendi erkeine bakabilen semav bakireleri ekillendirirler, bu onlar iin
ho olacaktr, nk onlar son derece kskantrlar. Ce
hennem de olanlar kaynar su iecekler, zakkum aac
nn m eyvasndan yiyeceklerdir; bu aa Cehennem in
iinden kar ve ykselir, dallan eytanlarn balanna
benzer. C ehennem de olalann eer biraz im anlan var
sa yani T anr'y in k r etm em ilerse, btn gnahlannn
cezasn e k tik te n sonra selzabul denen bir suda yka
narak Cennete girecekler ve b atan beri buraya girm i
olanlar gibi ebed m utlulua ereceklerdir. Ve aksine hi
im an olm ayanlar yani T a n n 'y in k r edenler sonsuza
kadar C ehennem de yaklacaklardr ve viicutlan devaml
ikenceler ile kller iersinde yok olacak, fakat Tanr
onlan yeniden yaratacak ve bylece de onlar ebediyen
zdrap ekeceklerdir. Onlar T a n n 'y a , hristiyanlar gibi
lleri iin dua ederler ve bizde olduu gibi T anr'nn
yannda efaati olarak, Evliya'nn yardm n isterler.
XIX
KORUYUCU M ELEKLER VE
SYAH M ELEKLERN MTHANI
Trkler, insann gm ldkten sonra, ruhunun vcu
duna dneceine ve m ezara biri Mnkir, dieri Nekir
adnda iki rktc m elein gelerek, lnn bandan
tu tarak diz ktreceine inanrlar ve bunun iin de

- 105 -

lleri m elekler diz ktrebilsin diye ba biraz yukar

da kalacak ekilde defnederler. B undan sonra bu m e
lekler u ekilde im tihan ederler:
"T anrn, Dinin ve Peygam berin kim dir?"
Ve o, bu ekilde cevap vermek zorundadr:
"Tanrm gerek T anrdr, Dinim gerek Dindir ve
Hz. M uhamm ed Peygam berim dir."
F ak at eer bu adam gnahkr ise, onlarn ikencele
rinden korkarak yle diyecektir:
"Siz benim Tanrm snz, peygamberim siniz ve inan
dm szsiniz."
Byle bir cevap karsnda bu m elekler ona bir dem ir
ile vururlar ve giderler, m ezar ok dar olduundan bu
bedbahtn annesinden em dii sat burnundan gelir.
B undan sonra, onun gnahlarnn ve yapt kt i
lerin temsil edildii irkin bir yaratk ile birlikte dier
iki m elek gelir, sonra bir pencere alarak,buradan Ce
hennem e giderler. Ve bu adam orada, durm adan ona
bakarak ikence eden ve her ikisinin Kyam et gnnde
Cehennem e gidinceye kadar birlikte olacaklar bu ir
kin yaratkla kalr. F ak at eer iyi amel sahibi ise ve yu
karda bahsedilen ilk cevab vermise, onu iyi ilerini
temsil eden gzel bir yaratk ynetir, sonra da m elek
ler cennete gider bir pencere aarlar derler. Ve o bura
da, bu yaratkla kalr, ondan byk m em nunluk duyar
ve burada her ikisinin birlikte Cennete girecekleri K
yam et gnne kadar kalrlar.
XX
CENNETE GRECEK HAYVANLAR
Trkler yukarda sylediim iz gibi bir C ennet kabul
ederler, fakat buna bizden daha o k inanrlar, nk
oraya yalnz iyi mslmanlarn deil, ayrca onlar ta
kip eden baz hayvan ve kularn da gireceine inanr

- 106 -

lar; Bunlar Salih Peygamberin devesi, Hz. brahim 'in

kurban etti i koyun, Hz. M usa'nn inei, Hz. Sley
m an'n karncas, Sab Kraliesinin papaan, Ezra'
nn eei, Y unus Peygam berin bal, Ktm ir adn
verdikleri kk bir kpek, Hz. M uham m ed'in deve
sidir. F akat bu hayvanlar Cennete lyk gren eyi bil
m ek lzm dr, nk onlar bu konuda masallar anlatr
lar.
SALH PEYGAMBERN DEVES
Salih, Hz. M uham m ed'den nceki zam anlarda Araplar, Persler ve Trkler arasnda o k sayg gren, ran ve
dier yerlerde dinsiz olanlar im ana getiren bir peygam
berdir, onlar Salih Peygambere m ucize gstermesi iin
yalvardlar, o da teklifi kabul e tti ve u d a r adnda biri
nin ldrm olduu bir deveyi kayadan karttrd. Bu
devenin hal canl olduunu ve barnn bugne k a
dar oradan geen herkese iitildiini sylerler. F akat
oradan develer getiinde davullar alnr, tfekler p at
latlr ve ok grlt karlr,korkan develer bu b art
y iitm ezler, nk eer bu devenin sesini iitirlerse
bir yere gitm ezlerdi.
HZ. BRAHM 'N KOYUNU
brahim 'in koyunu,M elek C ebrail'in bu Peygambere
getirdii ve T anr'nm , im ann ispatlam ak iin ona o
lunu kurban etm esini em rettii zam an shak'n (1) ye
rine kurban edilm i olan koyundur.

(1) Bu shak deil dier olu smail'dir.

107 -

HZ. M USA'NIN NE
M usa'nn inei adm verdikleri bu hayvan krm z bir
inektir, onun klleri tem izlem ee yarayan su ile kar
trlr.
HZ. SLEYMAN'IN KARINCASI
Sleyman asla ei gelm emi olan en byk krald^
nk btn yaratklar ona itaat ederlerdi, ona hediye
ler getirirlerdi, dierleri arasnda karnca yalnz kendi
gayreti ile bir ekirge getirdi. Sleyman, karncann
kendinden byk bir eyi tadn grerek, hediyesi
ni kabul e tti ve onu dier btn yaratkannkine tercih
etti.
PAPAAN, E E K VE BALIK
Saba Kraliesinin papaan veya perem li k u u , baz
yazarlara gre kralienin Seym an'a haber gtrp geti
ren elisi idi.
nsanlarn ldkten sonra dirilmesi hakknda kfirler
ile m nakaa eden Ezra Peygamber, onlan imana getir
m ek iin bir m ucize gsterm esi iin T anr'ya yalvarr:
seneler nce lm ve rm olan eei derhal diril
di, bundan sonra halk din deitirdi ve ona inand.
Y unus'un bal da Cennete girecektir, nk Yunus'u denizde yutarak karaya kartt.
KITM R, KK KPEK
Sarayda T anr'ya inanan herkese zulm eden bir kral
vard; T anr'ya inanan d rt adam bulunuyordu, bu
adam lar birlikte bir m aaraya kam aa karar verdiler
ve giderlerken kk bir kpek onlan takip etti. Onlar

- 108 -

kpei farkettikleri zam an, birisi ona bir ta a tt ve bir

bacan krd, m em nun olm ayan kpek ona sordu:
"N iin benim bacam krdnz?" Onlar kpee yle
cevap verdiler: "nk sen bizi takip ediyorsun, biz en
die ediyoruz ve T a n n y seviyoruz, ona hizm et edece
iz, senin yznden bizi ele geirebilir ve yok edebilirler. "K pek onlara cevab yaptrd :"Eer siz T a n n 'y se
viyorsanz,ben de sizi seviyorum ve beni de birlikte alm a
nz rica ediyorum ." O nu yanlarna alarak m aaraya
birlikte gittiler; orada kapnn nnde yatan ve hu diye
baran (Bu, A rapada O yani Tanr anlam na gelir) k
pekle birlikte kaldlar. O rada 372 yl sre uyudular;
bundan sonra uyannca aralarndan birini ekm ek alm ak
iin ehre gnderdiler; b u kii ekm ekiye, eski paras
ile gelince yakaland ve sorguya ekilm ek iin hkim in
huzuruna gtrld, hereyi anlatt. Sonra bu ite n
hayrete den kraln nne getirildi ve kral halk ile bir
likte, dierlerini grm ek iin m aarann yolunu tu ttu .
R ehberlik eden kii, m aaraya yaklaarak arkadalar
nn korkm am as iin bu gelii onlara bildirm ek gayesiy
le nden gitm esine izin verm esini kraldan rica etti,kral
ona izin verince o da ncelikle m aaraya gitti ve b a
na gelenleri arkadalarna anlatt, kraln ve halknn
kendilerini grm ee geldiklerini onlara bildirdi: Onlar:
"Bizi Cennete yollamas iin T a n n 'y a dua edelim , n
k eer karsak, bu halk bize tanrlar gibi tapnacak"
diyerek T a n n 'y a yalvardlar; o n lan n dualar kabul edi
lerek, Cennete gittiler ve kk kpek de onlarla bera
berdi.
(K k kpek K tm ir'in bu sevimli efsanesi Efes'in
m ehur Yedi U yurlar efsanesinin ancak baka bir le
jantldr. A ncak buradaki gen kiiler d rt tanedir, fa
k a t onlarn u y k u lan hristiyan ve mslman D ousunda
ve hallara bal olarak B at'da yaylm olan gelenee

109

gre 372 yl srmtr. XIV. Louis devrinde (Thveno t'un zamaniYedi U yurlar bilhassa B retagne'de Stiffel En V ieuxMarche kilisesi m ahzeninde ereflendirilm ilerdi; arkiyat Louis Massignon gnmzde bir hrstiyanmslman ha yeri m eydana getirm ek gaye
siyle bu breton kutsal yerini ortaya kard.)
HZ. MUHAMMEDN DEVES
Hz. M hammed, Trklerin byk kum andan olan ve
bugn stanbul'da gml bulunan Eyb' ziyaret e t
mek iin M ekke'den M edine'ye gittii zaman,devesinin
zerinde ne yolu ne de evi biliyordu, fakat deve onu gi
decei yere kadar gtrd ve kapya getirerek, kap a
lncaya kadar ba ve ayaklar ile grlt kard, bu
hizm etinden dolay yukarda bahsedilen dier hayvanlar
gibi o da Cennete gidecektir.
(T hvenot, Eyp'de Trklerin Eyp' eklinde bah
seder: Bu kii ilk mslman olanlardandr, stanbul,da
ha mslman ehri olm adan 800 yl nce burada l
mtr. i/Iezar ok ziyaret edilen yerlerden birisidir.
Her yeni Osanl padiah onu mminlerin emiri kabul
ederek, onun mezar yannda kl kuanr.)
XXI
SNNET
Hz. Mhammed slm dinini yaym aa balad za
m an, sylem i olduum uz gibi, m odel olarak musevilii ve hristiyanl ald, bunlardan her birinin ayr bir
hususiyeti olduunu yahut m usev ve hristiyan snnet
veya vaftiz edilm e treni ile bu dinlerden birine girdii
ni grerek, bunlardan birisini benim seyerek zm yo
lu buldu ve bu ikisi dnda baka uygun bir ey bula-

- 1 1 0 -

mad; en eskisi ve en rahat olan Snneti seti, nk

nslmanlar snnet edilmi bir kimsenin nesil iin da
ha temiz olacana inanrlar; ve gerekten Araplar sn
net olmadan rahat edemezler, ayrca eer snnet ol
mazlarsa idrar yaparken daima birka damla damlata
rak elbiselerini kirleteceklerini sylerler.
Bununla beraber musevler ile nslmanlarn snneti
arasnda fark vardr. Musevler ocuklarn sekiz gnlk
iken snnet ettirirler, halbuki Trkler ocuklarnn "La
ilhe illallah Muhammed'n resulullah" diyebilmeleri
iin 11 veya 12 yanda snnet ettirirler. Bu szn anla
m "Tanr'dan baka Tanr yoktur, Muhammed onun
elisidir" bu sz onlarn inancnn temelidir ve onlar
sylediklerini iiterek ve azdan olduu kadar kalpten
de hissederek sylediklerinden snnet olmaktan mem
nun olurlar. Musevler snneti ta bakla yaptrrlar,
Trkler ise demir bak kullanrlar, fakat muhakkak
olan u ki musevler demirden, tahtadan, tatan btn
baklar kullanabilirler.
Trkler, snnette musevlerin yapt kadar byk
elence tertip ederler, zira bir ocuk belirli bir yaa
geldii zaman nceden bu snnet dn iin bir gn
tayin edilir, tayin edilen gn gelince de ocuk ata bin
dirilir, sonra snnetin yaplaca yere getirilir ve snnet
edilir, bundan sonra ocuun babas davet ettii akra
ba ve dostlarna ziyafet verir. Orada ok elenilir, oyun
lar oynanr. ark sylenir ve ertesi gn davetlilerin her
biri kendi ve daveti yapan kimsenin durumuna gre o
cua bir hediye verir. Baz hristiyanlar mslman oldu
u zaman ayn merasimler yaplr, baz musevler ms
lman olduklar zaman ise hi snnet edilmezler, nk
bu i daha nceden yaplmtr, her ne kadar snnet
farkl ise de yeterlidir, fakat ona sadece mslman ol
duktan sonra, mslman inanc iin gereken szler sy
letilir.

- 111 -

B iroklan, bir m usevnin mslman olduu zaman

nce hristiyan olm alarna ikna edilm ilerdir, bu ok
yanltr, nk ben b u n u b irok Trke sordum , onlar
her zam an benim le alay ettiler ve neticede bizi hristiyan yapan ey vaftizdir; onlarn hi vaftiz edilm edii
dorudur; gerek olan u d u r ki onlar mslman oldu
u zam an, btn mslmanlarda olduu gibi, nce
inanm alar tek lif edilir, sa'nn T anr'nm bir fiili oldu
una, T anr'nm nefesindef hm ile kalan M eryem
A na'dan doduuna, doum dan sonra da onun baki
re olduuna ve sa'nn Mesih olduuna inanm alar l
zm dr. Eer tesadfen bir dnm e veya Trk snnetsiz
lrse, sol elinin kk parm a krlr, bu ilem ona
snnet yerine geer. A yrca Trkler bu szlere ok
sayg duyarlar: "L a ilhe illallah M uham m ed'un ResulaUah",eer bir hristiyan veya m u sev b u szleri dalgn
lkla da sylerse ve orada birisi de b u n u duym usa bu
ahsn m utlaka mslman olmas veya yaklmas icap
etm ektedir.
XXII
SLAM DNNN ESASLARI
Trkler T anr'nm M usa'ya gnderdii on em iri ka
bul ederler ve ona her yerde riayet ederler; fakat bu
em irlerin dnda, Hz. M uham m ed tarafndan onlara
bildirilen slm dininin tem el artlarna da uyarlar.
Bunlar balca be tanedir, bunlarn birincisi T an r
nn tek olduuna inanm ak ve ona tapm aktr; kincisi
Ram azan aynda oru tutm ak, ncs em redilen
vakitlerde nam az klm ak; drdncs her yl fakirlere
m alnn k rkta birini z e k t olarak verm ek; beincisi
hayatnda bir kere Hacca gitm ek.
Bu konuda bir Trk bana unu anlatt. Babas bir
gn sadaka isteyen bir dilenciye rastlam , babas ona

112

hangi dinden olduunu sorm u, dilenci ona mslman

olduu cevabm verm i ve dieri de ona bir mslmam n neleri yapm ak zorunda olduunu sorm u. Dilenci,
ona mslman olm ak iin be arta inanm ak lzm gel
diini sylem i, fakat onlardan ancak birini syleyebi
leceini bildirm i, nk zenginlerin biraz sofuluk ede
rek ikinci ve ncy, fakirlerin ise gszlk sebebiy
le drdnc ve beinciyi yapam adklarm sylem i, ze
k at verm em ek ve Hacca gitm em ek, bylece ancak bi
rincisi kalyor dem i.
TA N RI NIN ADI
Birinci arta riayet ettikleri m uhakkaktr, nk
Tanr ve onun ad iin byk sayg duyarlar, ona b
yk ballk gsterm eyen, sk sk anm ayan grlm em i,
iitilm em itir. Sonucu ne olursa olsun ilkin bism illah
yani "T anr'nm adyla" dem eden hi bir ie balam az
lar, ister ata binm ek veya inm ek, oynam ak ya da ye
m ek veya ne olursa olsun herhangi bir ii yapm ak iin
daim a bu szle balam alar vlmee deer; hereyin
stnde T anr'nm adna byk hrm et gsterirler, eer
yolda bir k t paras bulurlarsa, o k kk de olsa,
onu itina ile alrl r ve duvardaki bir delie koyarlar .bu
nu yle aklarlar: T anr'nm adnn b kda yazl
m olabileceinden veya yazlabileceinden; duvardaki
deliklerin her zam an k tla dolu olduu grlr. Bu
sebeple hi bir zam an k tlar kolayca harcam azlar,bu
byk bir su olurdu, bu sebeple eer bu adete uym a
yan bir hristiypn grrlerse ona sopa ekerlerdi.
Btn bu saygnn yannda, her an T anr'nm adna
yem in etm ei brakm azlar ve vallahi kelimesini her
kelim ede bir sylerler; ona o kadar alm lardr ki b u
na m n i olunam az, fakat bu szle T a n n 'y a kar sayg
szlk yap tk lan n zannetm ezler; b o yere yem in etm ez

113

ler ve vallahi dedikleri zam an inanm olarak sylerler

ve yalan yere yemin edenin kt bir insan olduunu
kabul ederler.
XXIII
RAMAZAN ORUCU
Trklerin riayet etm ek zorunda olduklar ikinci art
o ru tu r, bununla nefse hkim olunur ve dnyev istek
lerden arnlr ve ruhlar tem izlenir. O nlar Ram azan ay
boyunca bir ay oru tutarlar; fakat bunun faydalann
sylem eden nce, Trklerin senelerinin 12 aya bln
m 354 gn olduunu bilmek lzm dr, nk onlar
ner aya gkteki hillin grnmesi ile balarlar ve sra ile
bu aylarn biri 30 gn ve dieri 29 gndr.
Herkes kullandklar tarihin Hicret ad verilen, Hz.
M ulam m ed'in 22 Tem m uz 6 2 2 'd e M ekke'den ayrl
ile baladn bilir, bunun iindir ki 1663 yl Tem z'un ikinci gnnn Zilnicce'nin son gn yahut Hic
ri 1074 ylnn son gnne rastladn bilirler.(1)
F akat Ram azan'a yeniden dnersek, bu ay nddetice K ur'an'm gkten indiini sylerler ve bu zaman
zarfnda oru tutarlar. Ram azan'dan ienen nce gelen
aban ay geince yeni ay grm ek iin akam leyin g
e bakarlar, um um iyetle ilk gn hilli grem ezler, b u
nunla beraber onu grm ekle vazifelendirilm i, dalarda
ya da baka yksek yerlerde duran kimseler vardr.Onu
ilk defa gren haber vermek iin ehre gelir ve eer ina
nan biri ise ona m kfat verilir ve her yerde R am azan
n baladnn duyurulm as em redilir, ayrca akam le
yin atlan topla da iekese iln edilir.
Btn m inareler eitli ekilleri gsteren m ahyalar
(l)Burada verilen tarih arasnda bir yl fark vardr; zira 1074 Zilhicce'nin son gn 30 Haziran 1664 ylna tekabl eder. ( e
virenin notu)

- 114 -

ile donatlr, bu ayn her gecesi bunlar yaplr. Trkler

gndzleri gece, geceleri gndz yaparlar, nk btn
gn uyum akla geirirler, geceleyin ise sokaklar ve kah
vehaneler doludur, herkes btn gece oka yer fakat
afak skm eden nce im ek ve yem ei keserler: Kura'da .msliimanlarm afak sknceye kadar yiyip ie
bilecekleri yazldr; bu zam andan itibaren onlara i
m ek, yem ek, ttn im ek yasaktr; akam leyin ay
kana kadar azlarna birey koym ak, kadnlara dokun
m ak yasaktr, iftar zam annn geldii m inarelerden, m
ezzin tarafndan ezan okunarak herkese duyurulur. f
tar vaktinden itibaren gece ierler ve holana gidecek
ekilde et, balk yerler ve her zam an ak olan ve ha
yatlarn kazanm aa alan arkclarn, algclarn ve
kuklaclarn bulunduu kahvehanelerde, gecenin bir ks
nn geirirler.
O ru, bizim perhizim izden o k daha masrafl ve zor
dur; bilhassa yaz aylarna tesadf ettii zam an, zira on
larn seneleri alts otuz, alts yirm idokuz olan 12 ay
dan m eydana gelir ve bylece gne ylma uym adn
dan bizim senem izden onbir gn ksadr, bu sebeple Ra
m azan ay her yl onbir gn nce daim a ayr mevsimler
de gelir. Yaza geldii zam an, bilhassa Msr ve dier s
cak m em leketlerde ok susarlar, azlarna bir damla
su koym ak onlara yasaklandndan, btn gndz
uyuyarak geirirler; ben M sr'da, ok scak yaz ayla
rnda son derece susayanlar ve oru tuttuklar iin su
iem eyenleri, im e ve yem e yasa bittii saatin yak
latn farkederek ellerinde bir su testisi tuttuklarm
ve iftar saatini bildiren ezan byiik bir sabrszlkla
bekleyerek en yakn m inareye doru baktklarm ve za
man gelince barm aya balayarak btn testiyi hzla
itiklerini grdm.
O ru snrl olarak em redilm itir, yle ki seyahate
kanlar, tehlikede olanlar, hastalk veya dier bir m a

115 -

zereti olanlar oru tutm azlar, durum lar dzelince en

erken zam anda tutm ak zorundadrlar. F ak at seyahatte
savata olduu halde oru tu ta n pek o k kimse vardr.
O RU TUTM AYANLARIN CEZALANDIRILM ASI
O ru tutm ayan kim seler de vardr, fakat onlar ok
zam an gizlice yerler ve ierler, nk eer onlar bunu
aleni yaparlarsa hi olmazsa dayak yerlerdi. stanbul'da
beni sk sk grm ee gelen baz Trkler ve dnm eler
vard ve onlar her saat olduu gibi Ram azanda da be
nim evimde oru tu tm ad an im ee ve yem ee devam
ettiler.
Dierleri arasnda hem oru tutm ayan hem de bizler
gibi dom uz ya yiyen yal bir Trk sipahi vard; ben
ona ikram edince her zam an iin kendisine yasak olm a
sna ram en arap im ekten geri durm azd; bir gn bu
ahs bir ziyarete gitm ek istemesi sebebiyle az im i ve
yar sarho bir halde dervilerin yanna gitti, orada
m erdivenden karak yukarda bir odaya alnd, orada
ispirto ve kahve ien dervileri toplu halde buldu; gi
rer girmez kendisine ispirto iVram e ttile r; fakat o, iki
yzl davranarak, Ram azan aynda im ek istem eyince
kendileri ile beraber bulunduuna gre onlarla birlik
olmas gerektiini, aksi halde kendilerinin oru tu tm a
dklarn sylem emesi iin ldrp gizli bir yere atacak
larn sylediler; bunun zerine o da onlarla birlikte i
m ee koyuldu ve ertesi gn de bunu bana anlatt. Ra
m azan aynda arap ienler azlarna kzgn k urun
dklm ek sureti ile cezalandrlrlard, ceza birka defa
tatbik edilm i,fak at im di olduka azdr ve bazen de
lme m ahkm edilirlerdi. Ram azan esnasnda evlenmezlerdi.

- 116 -

XXIV
TRKLER'DE BAYRAM
Ramazan ay bitince, sabrszlkla beklenen evval
ay balar ve hill grlnce Bayram iln edilir, bunu
btn ehre bildirmek iin saray yaknnda toplar at
lr, ateler yaklarak elenceler balar.
Geceleri, Ramazan gecelerinden pek farkl deildir,
fakat sabahleyin sokaklarn iekler ile ssl salncak
lar ile dolu olduu grlr; sallanmak isteyen, iplere
balanm olan tahta sandalyeye oturur ve biri nde di
eri arkada, bu salncaa bal ipleri tutan iki adam
onu btn kuvveti ile sallamaa balarlar ve arkadan
hzla iterek yksee karrlar: bir akeye byle zaman
geirilir, eer daha hzl sallanmak istenirse iki ipi drt
adam tutarak sallarlar ve istedii kadar hzl, uarcas
na sallanr. Bu elence salncakclar tarafndan dzenle
nen sesli ve aletli mzik ile bayram sresince gn sa
bahtan akama kadar devam eder.
Onlarn bizim su deirmenlerine benzeyen byk te
kerlekleri vardr, bunlara byk ve kk isteyen herkes
hazrlanan yerlere otururlar ve bir adam, iinde oturan
lar drmeden bu tekerlei dndrr. Bu tekerlek ka
der ark olarak isimlendirilebilir, nk herkes sras
gelince ya yukarda ya da aada olur. Onlarn bay
ramdan birka gn nce hazrlandklar, bunlar gibi
baka pek ok elenceleri vardr; hemen hemen btn
sokaklar o kadar kalabalktr ki, zorlukla geilebilir,
nk herkes ehirde sokak sokak dolar ve btn yl
evde oturan hanmlar gn bayram mddetince dola
mak hrriyetine kavuurlar.
Frenkler iin bu gn mddetince ehre gitmek
tehlikelidir; nk bu gnler elence gnleridir, herkes
izinlidir; Trklerin bazlar sarho olmalar sebebiyle
bir Frenk'e rastladklar zaman ona iyi davranmazlar.

-117-

stanbul'da iken bir keresinde hereyi grm ek m era

k ile bayram n ikinci gn, Fransz dnm esi bir sipahi
ile birlikte gezinerek, stanbul'un byk bir ksm n d o
layordum* Fransz tarznda giyinm itim , bana kfr
edilm ekten baka birey yaplm ad, fakat bunlar gr
m ekten o k m utlu olduum u sylem ek isterim. Bu
bayram srasnda Frenkler dar karsa m uhakkak pa
ra dem ek zorunda kalrlar, bu gn zarfnda dikkat
edilmesi lzm gelen ahslar vardr, bunlar ounlukla
Y enierilerdir, sokan ortasnda bir elinde glsuyu do
lu kk bir ie tutarak geerken, zerinize bundan
birka damla serperler ve dier ellerini de onlara ver
mek istediiniz paray alm ak iin uzatrlar ve eer on
lara hi bir ey vermeksizin gem eyi dnseniz bile
onlar sizi durdururlar.
Ramazan Bayram, Trklerin en byk bayram dr ve
bu bayram da vlmee deer bir eye riayet ederler;
bu, btn dm anlarndan zr dilemeleri ve onlarla ba
rm alardr, nk eer kalplerinde birine kar k t
lk varsa bayram yapam ayacaklarna inanrlar ve bu
gn zarfnda tandklar kimselere rastlarlarsa onlarla
prler ve birbirlerine iyi bayram lar ve m utluluklar
dilerler.
Bu bayram , Byk Bayram veya Ram azan Bayram
adn tar, fakat bundan baka Kk Bayram ve Hac
lar Bayram ya da M ekke'ye Hac Bayram vardr, bu
byk bayram dan yetm i gn sonra, Zilhicce aynn
onuncu gnne rastlar.
Onlarn, byk bir m anev deer tayan dier bay
ramlar da vardr. Bu bayram larnn birincisi Rebilevvel aynn onbirinci gnn onikinci gnne balayan
gecedir; onlar bu gecede Hz. M uham m ed'in doduunu
kabul ederler ve bu sebeple akam dan itibaren m inare
lerde kandiller yakarlar ve sabahleyin hkm dar Yeni
Camiye gider ve oraya saraydan eker ve erbet getir

- 118 -

tir ve m evlitten sonra herkes ondan yer ve ier.

Rebilahir aynn yirm ialtnc gnn yirniyedinci
gnne balayan gece onlar iin byk bayram dr,
nk onlar bu gece Hz. M uham ned'in, K ur'an'da
yazld gibi Burak ile T anr'nm huzuruna ktna
inanrlar. Recep aynn drdn beine balayan gece
cam ilerde gece yarsna kadar ibadet edilir, sonra evleri
ne dnerek gzel yem ekler yerler. Bu bayram , iki ay
sonra gelen Ram azan sebebiyle yaplan bayram dr; b
tn bu bayram larda ve btn Ram azan boyunca, daha
nce sylediim gibi, camilerin m inareleri eitli ekil
ler gsterecek ekilde kandiller ile sslenir, bu kandiller
yannca ok gzel grnrler.
XXV
T RK LER PSLKTEN KURTARAN ABDESTLER
slm n nc art nam azdr, fakat hibir zaman
ykanm adan namaz klm adklar iin, nce onlarn abdestleri zerinde durm ak lzm dr.
ABDEST
Trklerin iki e it abdestleri vardr, birisi gusiil ad
n alr ve genel olarak btn vcudun ykanm asdr; di
eri abdest adn alr ve nam azlarna balam adan nce
alnr, nk onlar eer ihtiya varsa gusiil, ya da hi
olmazsa abdest aldktan sonra nam azlarna balarlar.
Bu sebeple cam ilerin yaknnda gusl iin ham am lar ve
abdest iin de em eler bulunm aktadr.
htiyalarn giderdikten sonra aldklar bir e it ab
dest daha vardr, fakat bunda sadece ellerini ykarlar.
Hanm laryla y a ttk ta n sonra veya gece kirlenm elerinde
zerlerine idrarlarn kardklarnda veya zerlerine

- 119 -

baka bir pislik deince gusl abdesti alm ak zorunda

drlar; b u n u n iindir ki idrar yapacaklar zaman zer
lerine veya elbiselerine birka damla dmesi k o rk u
suyla kadnlar gibi m elirler; nk vcutlarnn veya
elbiselerinin kirlenm esinin, ruhlarn da kirleteceine
inanrlar. Vcutlarn tem iz tu tarak , ruhlarn da arn
drdklarna inanrlar/ drar y ap tk tan sonra erkeklik or
gann kalanlar dam lam asn veya elbiseleri zerine de
rek onlar kirletm esin diye bireyle kurularlar. leri bi
tince, daha nce sylediim gibi hi k t kullanm az
lar, su ile taharet alrlar, sonra ellerini ykarlar, bunu ih
tiyalarn yap tk tan h a tt idrar y ap tk tan sonra asla
ihm al etm ezler; bunun iindir ki daim a su dolu bir kap
vardr ve h a tt ykadktan sonra ellerini kurulam ak iin
kem erlerinde iki m endil tarlar.
Bu tem izlik onlar iin o kadar nem lidir ki, dklar
ile kirlenecekleri endiesiyle, kk kundak ocuklar
nn kirletm elerine m ani olm aya itina ederler ve bunun
iin onlar bizim gibi kundak yapm azlar, onlar o cu k
larn kalalar altna rastlayan yerlerinde bir delik b u lu
nan beiklere koyarlar ve kakas gelince beiin altnda
ve deliin karsnda bulunan bir kaba yapsn diye bu
delik zerine klarn plak vaziyette yerletirerek be
ie yatrrlar ve idrar iin ise onlarn, ucu eri im ir
den kk kanallar vardr ve ttn iilen pipolar gibi
yaplm tr, bu kanallar parm ak uzunlukta ve bir
parm ak kahnhndadr, bazlar yuvarlak, iri olan u
ksm nda bir delie gahiptir ve erkek ocuklar iin kul
lanlr,erkeklik uzvu iine konulur ve bireye balanr,
dierleri ise iri u ksm nda oval ekilde delinm itir ve
kzlarn karnlarna balam aa yarar ve bacaklar arasn
dan geen u ksm , beiin deliine girer, oradan idra
r alttaki kaba sevkeder, bylece hristiyan ocuklar gi
bi onlar m arklk yapam az.
Nam azdan hem en nce abdest alm ak zorundadrlar,

120

ihtiyalarn grdkten ya da pis olan herhangi bir eyi

elledikten hem en sonra ellerini ykarlar, eer suyu ol
m ayan bir yerde bulunuyorlarsa, abdest iin olduu
kadar gusl iin su yerine toprak y ah u t kum kullanrlar
ve bu da geerlidir.
Hz. M uham m ed parm aklarn ucundan dirseklere k a
dar ellerin defa ykanm asn em retti, dileri tem izle
m ek iin bir fra kullanacaklard, az defa ykaya
caklard, fakat eer acele ediyorlarsa, ba ykadklar
su ile kulaklar da ykayacaklard ve yksek sesle yle
diyerek ykanm ay bitirirlerdi "Tem izlenm eyi b itir
dim ", sa taraftan balarlard, ayaklan ykadklar za
m an ayak parm aklanndan ve elleri ykarken de par
m aklardan balarlard ve ykarken u kelim eleri sy
lerlerdi: "Bismillahil azim ve elham dlillah", A llah
d in i slm yani en byk T anr'nm adyla, A llah'a
krler olsun, ki o slm dininin Tanrsdr" derlerdi.
Y kandklan srada yaplmas m ekruh olan baz yasak
eyler v a rd r;b u n lar sa elle burun silmek, gnete sn
m su ile ykanm ak, yze hzl su arpm aktr.
A bdesti bozan pek ok ey vardr, bu eylerden biri
si olursa abdesti tazelem ek icap eder ve bu eylerden
birinden sonra nam az klam azlar, ite abdesti bozan
eyler: nden ve arkadan boalm ak, vcutlarndan kan
veya pislik gelirse, kusm ak, kuduz olm ak, baylm ak,
sarho olm ak, nam az srasnda glmek, bir kadm k u
caklam ak ve onun plak bir yerine dokunm ak, namaz
esnasnda uyum ak, eer herhangi bir kimse namaz es
nasnda uyursa dierleri onu uyandram azlar, nk
bunu yaparlarsa onlarn da abdesti bozulacaktr, kpe
e veya tem iz olm ayan baka bir hayvana dokunm ak,
btn bu kazalar abdesti bozar, nam azdan nce yeni
den abdest alm ak icap eder.

121

XXVI
CAMLER VE NAMAZLAR
CAMLER
Topluca namaz kldklar yerlere mescid veya toplan
m a yeri m ansna gelen cami adn verm ektedirler, d
grnleri itibariyle bizim kiliselerimiz gibi ina edil
m ilerdir, bunlarn kesinde ve bitiiinde m inare bu
lunm aktadr, bunlar yapnn ihtiam na gre bazen iki
bazen d rt veya alt tanedir; bu m inareleri st ksm
da epeevre saran bir balkon (erefe) vard r; m inareler
erefeye kan bir mezzinin namaz zam ann bildirm e
sine yarar. Camilerin ii basittir, d rt duvar grlr ve
zerlerinde T anr'nm ismi yazldr, duvarlarn biri ze
rinde kble tarafnda namaz klm ak iin nnde duru
lan bir m ihrap bulunm aktadr. Trkiye'nin btn cam i
lerinde m ihrap gneye bakan duvardadr, nk namaz
klarken T rkiye'nin gneyinde bulunan M ekke'ye d
nlr. lk kble K uds'teki Sleym an'n tapna (Mescidl Aksa) idi ve klarken bu tarafa dnm ek zorundalard, fakat Hz. M uhamm ed H icret'in ikinci ylnda onu
deitirdi ve Kble, M ekke'deki (K be) oldu, bundan
sonra da bu, deim edi.
Bu camilerde M ekke'de kullanlan bir kum a paras
da vardr. Bahsedilen camilerde, va'zetm ek iin im am n
bazen zerine kt bir krs yer alr. Camilerin de
mesi namaz klarken bozulm asn diye kilim ve hasrlar
ile kaplanm tr.
NAMAZLAR
Onlar gnde be vakit namaz klarlar; birincisi sabah
namaz dedikleri afakta; kincisi le nam az dedikleri
leyin, ncs ikindi namaz adn verdikleri ise

leden sonra saat ile d rt arasnda, akam namaz ad

n verdikleri drdncs gnein batym nda ve yats na
maz dedikleri beincisi ise geceleyin klnandr.Bizdeki pazar gibi tatil gnleri olan cuma gn sabah 9 sra
larnda herkesin gittii ve kuluk nam az adn verdik
leri baka bir namazlar da vardr, ancak nam azdan son
ra alabilir ve dkknlar aabilirler, fakat ekserisi bu
gnde dinlenir ve elenirler, buna "C um a yani "T o p
lu b ad e t" gii derler.
Bu nam azlardan birinin zaman gelince (nk na
maz vaktini geirm em ek iin kum saatleri vardr veya
gnein durum una bakarlar), her camide bir mezzin
(bunlar namaz vaktini bildiren ezan okurlar) m inarenin
erefesine kar ve parm aklarn kulaklarna koyarak
btn kuvvetiyle ezan okur. Mezzin ezan okuduu za
m an herkes abdest alr ve ondan sonra camiye gidilir.
Camiye gidem eyenler namazlarn evlerinde klarlar.
Camiye geldiklerinde herkes pabularn veya ayak
kablarn kapnn nne brakr, pabularnn deitiri
leceinden korkanlar, onlar karrlar ve birlikte elle
rinde tarlar. Cam iye girildikten sonra kble selm la
nr, sonra herkes yerini alr ve imam beklenir, namaza
u szlerle balanr. "Allah ek b er" yani "Tanr byk
tr" hazr bulunanlar bunu ya ilerinden veya yksek
sesle tekrarlarlar: "U ydum hazr olan im am a" diyerek
oun yaptklarn tekrarlar ve ilk olarak elleri om uz
lar zerine kaldrrlar ve "Allah ekbe '' derler, son
ra ellerini biri dieri zerine gelecek ekilde gbek iize^
rie balarlar, kendi kendilerine baz dualar okurlar ve
her birinin sonunda ne doru eilirler ve yle derler:
"A llah ekber". ne eilm i olarak ancak kk bir dua
okuyacak kadar kalrlar, sonra kalkarlar ve bnu bir
o k defa yaparlar. Tek balarna namaz klyorlarsa
yle derler: " zerim e farzolunan bu vakit namazn
klyorum " hangi vakit olduunun ismini sylerler ve

- 123 -

nam azlarn camide olduu gibi klarlar. Her gn ayn

dualar sylerler, gnlere gre uzun veya ksa tekrar
ederler.
Ellerini om uzlar zerine kaldrm alar (tekbir) btn
dnyev eyleri terkettikleri ve Tanr ile kar karya
olduklar anlam na gelir,- ellerin balanm as huzurda
iken saygy belirtir.Secdeye varm alar A llah'a tapm ala
rn ifade eder.Sabah nam az klarlarken sekiz defa,
leyin yirm i defa, ikindide onalt defa,akam nam aznda
on defa, yats nam aznda yirm idrt defa secdeye varr
lar. Namaz klarken, m ahrem ksm lar hari plak ola
bilirler, kleler de ayn eyi yapabilir, erkekler kadar
kadnlar da buna uyarlar,fakat hr kadnlara msaade
edilm em itir, zira onlar nam az klarken tam am en r
tnm ek zorundadr, ancak yanak ve enenin yans
a k ta kalabilir. Nam az klarken kadnlarla erkekler
arasnda u fark vardr, Allah ekber dedikleri zam an
erkekler ellerini om uzlar zerine kaldrr, Allah ekber
derler ve sonra elleri gbek zerinde balarlar, kadnlar
ise ellerini om uzlannn yansna kadar kaldrabilirler ve
sonra da gsleri zerinde balarlar, daha sonra erkek
ler gibi nam azlanna devam ederler, abdestlenni de er
kekler gibi alrlar.
DN VE HA YIR L E R N D E
T RKLERN GAYRET
Erkekler gibi kadnlar da nam azlarn bitirdikten
sonra, kirm en k tib in adl iki m elei selm lam ak
iin nce sa tarafa doru, sonra da sola doru selm
verirler.
Onlar o kadar samimidirler ki, bunun daha s
tn dnlemez... nk cam ide olduklar za
m an o kadar kendilerini venni olarak namaz k
larlar ki, gelen herhangi birisine asla bakm azlar, bir gn
stanbul'da bir ram azan gecesi namaz esnasnda yangn
-

124

km t, bir dnm e kendisiyle birlikte cam ide ibadet

edenlerin o kadar kendilerini ibadete verm i olduklar
n ve ate yaknlarnda olduu halde nam az kesm edik
lerini ertesi gn bana anlatt. O nlarn cam ide hi aka
yaptklar grlm em itir, onlar cam ide daim a ciddidir
ler, dine ballk konusunda bize ders verm ektedirler.
Her gn le, ikindi ve akam nam azlarnda hem en
herkes camiye gider, dier iki vakti ise ounlukla.evle
rinde klarlar, seyahat o n lan nam azdan m uaf tutm az,
onlar nam az vaktinin geldiini tahm inen tesbit edince
krda bir su kysnda biraz dururlar, yanlarna aldklar
bakr kalayl bir kap ile su tayarak abdest alrlar, son
ra yanlarndan eksik etm edikleri kk bir hah yayar
lar, zerinde nam az klarlar.
O nlarn devaml yanlarndan eksik etm edikleri te
bihleri vardr, nk onlarn o u ister evde, ister so
k a k ta olsun d o stlan ile k onuurken, bir ey satarken
veya kahve ierken her zam an tebih ekerler, h er ta
nede Allah derler.
XXVII
T RK LERN YARDIM SEVERL
VE HAC
NSANLARA K A R I YARDIM SEVERLK
tslm n drdnc art z e k ttr, buna gre onlar her
yl m allanm n k rk ta birini fakirlere verm ek zorundadr
lar. Eer fakir akrabalan varsa, zek t nce onlara ve
rirler, hi fakir akrabalan yoksa zek tlan n fakir kom ulanna ve eer fakir ko m u lan da yoksa zek tlan n
ilk rastladktan fakirlere verirler. Bu arta Trkler iyi
riayet ederler, nk onlar o k yardm sever kiilerdir
ve dinine bakm akszn, ister mslman olsn ister hris

tiyan ya da yahudi olsun fakirlere seve seve yardm

ederler.
Onlar arasnda dilenci az bulunur, flei sadece Trk
ler arasnda dilencinin az olmasnn sebebini yalnz
zenginlerin yardm sever olmasna balam yorum , ba
na gre bunun baka sebepleri de vardr, onlar az mas
rafla yaarlar, az eyle ok i yaparlar^ pilv, biraz et
ve biraz su onlar iin byk bir ziyafet yerine g e e r; fa
kat onlar byk yardmseverlik yaparlar, bazlar hayat
ta iken m allarndan fakirlere yardm eder, bir ksm ise
ldklerinde hastahaneler kurm ak, kprler, kervansa
raylar veya kervanlar iin kalacak yerler ina etm ek,byk yollar zerinden sular sevketek ve dier benzer
eyler yapm ak iin byk servet brakrlar ve biroklar
ise bu eit eserleri hayatta iken yaparlar; bazlar da
lrken klelere hrriyetlerini verirler.
Gelirleri ile yardm yapam ayanlar bunu, kendi gle
ri ile yaparak, byk yollan onarrlar, orada bulduklar
sarnlar doldururlar, yoldan yorgun olarak geenlere
rmak geidini gsterm ek amacyla sularn yaknnda
bulunm ak suretiyle de yardm ederler ve btn bunlar
iin kendilerine verilen paray reddederek ii para al
mazlar, nk syledikleri gibi, bunlar para ak iin
deil. Tanr ak iin yaparlar.
HAYVANLARA K A R I
YARDIM SEVERLKLER
Onlarn iyilikseverlii hayvanlara ve bu arada kulara
kadar ular; her gn birok kimse pazarlara ku satn
almaa gider ve bunlar serbest brakrlar. Syledikleri
ne gre bu kularn ruhlar, kyam et gnnde Tanr hu
zurunda olanlarn iyiliklerine ahitlik edeceklerdir. Bir
hayvann ac ekm esinden zdrap duyarlar, tavuklann
kesmek istedikleri zaman onlara fazla zdrap verme-

- 126 -

nek iin balarn bir darbede keserler; eer onlarn,

Franszlarn yaptklar ekilde ldrldklerini gtselerdi yapana birka sopa atm aktan kendilerini alam azlar
d: pireleri ve bitleri, trnaklar zerinde ldrm ei bile
kan dkclk sayarlar, sadece parm aklar arasnda bir
veya iki seferde ezerler, sonra onlar lp lm ediine
bakm adan atarlar. len baz kimseler mallarm haftada
birka defa kpek ve kedileri beslem ek zere brakrlar,
b vasiyetlerini yerine getirm ek iin sadakatla ve din
dar bir ekilde bnu yapan frnc ya da kasaplara para
larn brakrlar ve her gn yannda et tayan insanlarn
kpek ya da kedileri ararak bu hayvanlar evresine
toplayp onlara paralar halinde bunlar atm as ho bireydir.
(K endi akl ann dnen bir kurban olan Thfevenot, grd bir m ahedeyi yorum lam aktadr. Eer
Trkler tavuklar kesiyorlarsa (dier btn hayvanlarda
olduu gibi), bu onlara zdrap ektirm ek endiesinden
deil, m usevilikte olduu gibi kendi dinlerinde de bu
hususta m evcut em irden ileri gelm ektedir. Bir hayvan
bom ak ya da kann aktm adan ldrm ek yasaktr.)
Ben burada Trklerin hayvan severliine ait yz m i
sal verebilirden, ben bu hususta bizde pek az rastlanan
misaller grdm, sokakta, yeni yavrulam bir kpei
yanna alm ve zerinde yryem iyecei korkusuyla
ona kk bir duvar yapm ak iin talar arayan pek ok
kii ve buna benzer olaylar grdm, fakat benim am a
cm bu nemsiz eylerle okuyucunun canm skm ak de
ildir.
N ihayet, din inanc zayf olan, insan hayatnn, na
zarnda pek az deeri olduu Sultan M urad, birgiin b i
rini ldrtm eksizin geiyordu, o kt huylu idi, bu z
lim hkm dar hayvanlara acm aktan da geri durm uyor

d u , birgn stanbul'da bir p ara ekm ek ve kzarm et

alp k e banda yiyen b'ir adam grd; satm ak iin
pazara getirdii buday ykl atm n yularndan tu tu
yordu,- hkm dar, at yk altnda bekletm esine kzarak
atn srtndan ykleri indirdi ve bunlar adam a ykledi,
atn nne de bir m iktar o t k o y d u rttu ve a t bu o tla n
yiyinceye kadar adam srtnda ykler olduu halde
bekletti. Bununla kendisi dinlenirken hayvann da din
lenm esi gerektiini belirtm ek istiyordu.
M EKKE'YE HAC
slm 'n beinci art da Hacca gitm ektir. Bu arta
hepsinden daha az uyulur, nk biro k lan n m bu seya
h ati yapacak im knlar y o k tu r ve dier biroklarm n
da ileri buna m ani olur. Bununla beraber, onlar her za
m an iin birgn bu devi yerine getirm ee alrlar ve
her yl hacca giden pek o k kim se bulunm aktadr.
XXVIII
T RK LERE DNLERNDE YASAK
EDLEN EY LER
RESM LER
Bahsedilen be a rtta n sonra, Trklere yasak olan ba
z eyler vardr ve b u n lan y ap tk lan takdirde gnah ile
m i olurlar. Bunlarn birincisi resimler olup .onlar bu
yasaa kesinlikle uyarlar. nk saati ne kadar beenir
lerse beensinler, zerinde insan, kadn veya hayvan e
killeri olduu zam an bu saati hi istem ezler, fakat
aalar veya iek ekilleri olursa tereddt etm eden
alrlar. Onlar baz resimleri grdkleri zam an o kadar
arrlar ki, hiddetlerini gizleyemezler.
M sr'da bana Trke retm ek iin her gn yanm a

128

gelen bir Trk vard ve her seferinde m um yalardan aln

m lan tahtadan baz resimler gryordu ve ben
odam da idim , bana o k kzyordu ve ben ona eski M
srllarn bunlar yapm olduklarn ne kadar sylesem
de hrstiyanlara kar kfretm eyi brakm yordu, nk
o, yalnz resimler yapm ann T a n n 'y a ait olduunu, on
lar ruh verdiini; figrler yapm ann T anr'y taklit e t
mek m nasna geldiini, K yam et gnnde resimlerin
kendilerini yapm olandan ruh istem ek iin gelecekle
rini sylyordu. Btn Trklerde oldu gibi, sam a bir
sebebe dayanan onun hiddeti beni gldryordu, fakat
onlara bu resimlerin, ruh isteyecekleri sylendii za
man, bunu kabul ederler.
Bir gn ngiliz gemisinde iken, geminin k tarafn
sslemek iin konm u olan btn resimlerin burunlar
nn kesilmi olduklarn grdm, bana o k yazk olm u
gibi geldi ve bu geminin,.hkm darn hizm etinde b u
lunm u olduu, yukarya kan Trklerin btn bu re
simlerin burunlarn kestikleri ve burunlan kesilirse g
nah olm ayaca sylendi.
TEFECLK
K ur'an, Trklere faizle bor verm eyi yasak etm itir
ve bu onlar arasnda ok byk bir gnah saylr, bun
dan ok ekinirler, bununla beraber onlar arasnda, te
feciliin biraz farkl eklini yapanlar vardr. M esel,ba
z kimseler m allarn kredi ile o k pahal satarlar. Sonra
mal alan borlu dkkndan km adan bu ald mali
ok ucuza geri satar. Mal satan tacir paray der. B o r
lu ise pahalya alp ucuza satt iin devaml borlu
kalr.

- 129

DOMUZ VE DER M URDAR ETLER

Onlara, tem iz olm ayan etlerin yenm esi yasaktr,ayn
eyleri Yahudiler de pis kabul ederler,dom uz yavrusun
dan Trkler kadar musevler de nefret ederler ve onu
yem ezler, ona dokunm azlar, h a tt kunduraclar, bi
zim kilerin yaptklar gibi doruz yavrusu derisini kul
lanm aa cesaret edem ezler ve pabularn glkle di
kerler. Onlar, kurbaa, kaplum baa, salyangozlar ve
m useverde yasak olan dier hayvanlardan irenirler,
btn bunlardan o kadar tiksinirler ki, dindar bir Tr
k onlar yem ee m ecbur etm ek ona lmden daha
ar bir ceza gibi gelir, dom uz yavrusu yiyen tek bir
Trk grdm ; dnm eler onlar bulduklar zam an m em
nuniyetle yerler, fakat bunlar dinsiz yah u t hristiyanlktan ayrlm ak iin frsat kollayan kiilerdir.
K pekler de pis saylr ve eer geerken bir kpek
onlara tesadfen deerse onlar pis olurlar ve ykanm a
lar icap eder. Bunun iindir ki koan bir kpek grn
ce, bizim attan korktuum uz gibi korunurlar. Kpekle
ri hi evlerin iinde tutm azlar, fakat onlar herkesin
kendi oturduu m ahallede sokaklara brakrlar ve bu
kpekler orada durm aa o kadar alm lardr ki, baka
yerlere gitm ezler ve eer baka bir sokaa girm ek iin
kendi sokaklarndan karlarsa, dier sokankiler on
lar zerine saldrrlard ;nk her sokakta kpek bulun
m aktadr ve bir ksm kendi bulunduklar yere baka
kpeklerin girmesine engel olurlar.
Benim Pera'da bulunduum srada, frenkleri ok iyi
tanyan bir kpek vard ve birisini grd zam an nce
onu takip ederdi, frenk de mahallesine kadar onu ok
ayarak gidebilirdi,ona biraz ekm ek alabilm ek iin bir
ka kuru kartp, orada oturan bir Trk frncya u
ram ay det edinm iti, o da nce frenke bakyor, sonra
ekm ei hazrlyordu.
Trkler, Hz. M uham m ed'in bir kedisi olduu, bir ke
resinde elbisesinin kolu zerinde uyuduu ve namaz

130

vakti gelince kendisini uyandrm am ak iin elbisesinin

kolunu kesm ei tercih ettiini sylerek kedileri o k se
verler,- onlan seve seve okarlar ve daim a yanlarnda
bulundururlar; onlar o k sadk olan k p ekten nefret
ederek ve z'lim bir hayvan olan kaplan tabiatndaki ve
ancak pek az iyi huyu olan kediyi severek tu h a f bir
davranta bulunurlar.
A R A P
arap yasana, hi olmazsa ondan im em e k o n u
sundaki em re gelince, bu hususta Hz. M uham m ed'in bir
kyden geerken bir dn ziyafeti grdn, orada
arap iildiini ve herkesin neeli olduunu fakat ak
am ve ertesi gn dnerken her tarafn kan iinde oldu
unu ve bu neeli kim selerin dvtn ve balarna
arap ana vurduklarn renince, araptan nefret
e ttiini ve mslmanlara artk arap im em elerini em
rettiini sylerler; bu em re ram en, daha nce syledi
im gibi, bazlar arap ierler ve sk sak sarho olurlar
ve talihsizlikle elbiselerine arap dkerler, o k sarho
olsalar bile btn gleri ile bu lekeyi kartm aa al
rlar.
XXIX
T RKLERD E KANUN ADAMLARI
M FTLER
Btn dinlerde olduu gibi, Trklerin de inanla ilgi
li bir hususta pheye dtkleri zam an bavuracaklar
ve ibadetin yaplm asnda nderlik eden bilgin ve de
vaml K ur'an zerinde aratrm a yapan din adam lar
vardr: onlarn din adam larnn ba mftdr ve mf
ty papa ile bir tutarlar. Mft din adam larndan m ey
dana gelen bir meclis tarafndan seilm ez, fakat hkm-

131

dar beendii birisini bu m akam a tayin eder, bu kimse

bilgin bir kiidir ve K ur'an zerinde ihtisas yapm tr:
ona din konularda bavurulur ve o da Fetva ad verilen
yazlar ile kararlarm bildirir. Mft dier btn Trkler
gibi evlenir. Mftye ok sayg gsterirler ve mft,
hkmdar ziyarete gittii zaman nce hkm dar onu
grerek kalkar, o da birka adm ne kar ve hkm
dar byk bir sayg ile selm lar.
K anunlarnn, bir mftnn ldrlmesine msaade
etm ediini kabul ederler, bununla beraber kendi irade
sinden baka kanun tanm ayan Sultan M urad, bir kere
sinde onlardan birini ldrtm ek isteyerek, mfty h u
zuruna getirtti ve ona kimin kendisini mft tayin e tti
ini sorunca, mft "hkm dar" cevabn verdi. Sultan
Murad da "E er seni ben mft yaptysam im di de se
ni bu m akam dan alyorum " dedi ve onu b o d u rttu .
Benim fikrim e gre amcasnn kt yolunu takip e t
meyen im diki Hkmdar Sultan M ehmed de Hocazade
Efendi adnda birisini,ben stanbul'da bulunduum sra
da ldrtt ;onu alm ak iin evine adam gnderildi,bir ka
yk veya gemiye bindirilerek Bursa'ya gtrld,onun l
drlp ldrlmedii stanbul'da bilinm iyordu,bazlar
onun stanbl nndeki adalar civarnda bodurulup son
ra da denize atldn sylerler ;fakat ksa zam an sonra
Bursa'ya gittim ,orada onun bodurulduunu4ervilerin
yanna gmldn rendim . Ba kesilerek deil de
boularak ldrldn belirtm ek lzm dr. nk
onun kann aktm ak byk bir gnah saylyordu, ayr
ca da lme m ahkm edilen yksek m akam sahipleri
boularak ldrlrd. Hkmdar ldrterek yerine
kardeini tahta geirm ek ile sulandn renebildim ;
Fransz elisi M. de la H aye'n bir ziyarette tantrd
ve refakat etm ek erefine eritiim bu zat o k sert bir
kimseydi. Byk bir hristiya dm anyd, o her ehir
de rum lara yalnz birer kilise braklmas taraftaryd.

M OLLA VE KADI
Hi bir zaman stanbul'da tek bir mft oturm az;
nk ok geni olan im paratorluun btn ilerini ya
pamaz ve acele zm bekleyen b irok iler vardr, kadlekerler stanbul dnda her biri kendi yarg alannda
mftnn iini yaparlar, nk onlar m eden hukuk
mevzular olduu kadar din hukuku da temsil etm ek
tedirler. K adlekerlerin bulunm ad yerlerde, kadla
rn ba olan m ollaya m racaat edilir ve ne kadleker
ne de m ollann bulunm ad ve sadece bir kad bulun
duu yerlerde bu kad oradaki btn ahslarn hizm e
tindedir ve her m evzudaki davaya bakar.
MAM
Camide grevli olanlara gelince, frenklerin "talism ans"dedikleri bu kiilere danim end ad verilir ve
b alan imam adn alr ve kilisedeki papazn m ukabili
dir; namaz vakitlerinde halka namaz kldrr .Minareler
den halk namaza aranlara ise mezzin ad verilmek
tedir. Ayrca yal, drst., K ur'an' iyi bilen,dnya ile
rinin bilirkiisi hocalar vardr, bizim hukukular gibi
dirler, onlar bazen grev yaparlar ve baz bayram larda
yem in ettirirler, nemli iler iin o k zaman bu hocala
ra bavurulurdu; onlar kendilerine sayg gsteren halk
arasnda byk nfuza sahiptirler.
SEMA YAPAN D E R V LE R
Onlarn birok tarikatlar vardr. Bu tarikatlar arasn
da derviler en allm ve en m edeni olandr. Dervi
ler toplu halde yaarlar ve bizim din adamlar gibi stad lan vardr, onlar ok sade giyinirler ve balarnda

133 -

aa y u k an bizim gece balklar gibi beyaz keeden

bir klh tarlar.
Bunlar sal ve cum a gnleri olduka hoa giden bir se
m yaparlar. Senia yapm ak zorunda olduklar gnler,
tekkelerinde, ortasnda parm aklkla kare eklinde ayrl
m yer bulunan ve bu n u n evresinde, bu ksm larda
bulunanlara geni yer brakan byk bir salonda topla
nrlar; olduka byk olan bu salonun kble tarafnda
bir basam ak zerinde ve birbirine bal iki vaiz krss
vardr, birinde eyh o tu ru r ve srt gneye evrilidir,
onun sa tarafnda olan dierinde ise yardm cs o tu ru r
sonra onlarla kar karya, parm akln dndaki salo
nun dier ucunda kk bir yer b ulunur, bunun zerin
de ney ve kudm alan b irok dervi yer alr, dier
derviler ise parm akln kapal ksm nda bulunurlar.
Seyircilerin bulunduu yerin zerinde m zisyenleri ta
nyan bir Fransz ile birlikte oturdum . Onlar hep birarada birka lhi syledikten sonra, eyh Trke ak
lamas ile birlikte biraz K ur'an okudu, sonra onun yardmcsj K ur'an'dan birka ayet okudu, bunlar eyhin
Trke syleyecei szlerin girii m ahiyetindeydi.
ey h yem inini bitirdikten sonra, krsden iner yar
dmcs ve dier derviler ile birlikte salonda iki defa
dolar; m zisyenlerden birisi h o bir sesle K ur'an'dan
birka y et okur, bundan sonra derviler mzik eli
inde semaya balarlar, onlar eyhin nnden biri die
rini takip eder vaziyette, onu alak gnlllkle selm
layarak geerler, balenin ilk adm gibi bir sram a yap
tktan sonra plak ayaklar ile dnm ee balarlar, sol
ayak eksen vazifesini grr, nk onlar yerden hi
kalkm azlar, dier aya kaldrrlar, bu onlarn m ahir bir
ekilde dnm esine yardm eder, dervilerin ekserisi
yahdr ve geni elbiseler giyerler. Bu dnler kudm
ve ney eliinde yaplr.
Onlar durdurulduktan sonra, bu dans sresince yar

134

dmcs ile birlikte byk krslerinin ayaklan dibinde

o turan eyh kalkar, sonra iki adm atarak kbleye d o
ru dner ve derviler onun nnden geerek onu mtevazi bir ekilde selm larlar ve bunu d rt defa yaparlar.
Rzgrla dolm u deirm enler gibi hzla ve daim a
ahenkle dnerler, dnerken kollan yana alm ve ba
zen gzleri kapaldr, ne kadar yaklarlarsa yaklasn
lar hi bir zam an biri dierine dokunm az ve parm akl
takiben dnerler, mzik b iter bitm ez h ibir hatal adm
atm akszn bulunduktan yerde o k ksa bir an dururlar,
yerlerini deitirm ezler.
Bu tarikatn kurucusu^ onlar arasnda erm i saylan
H azreti M evlna Dervitir.
Btn derviler, kendilerini A llah'a adam kimseler
olarak gsterdiklerinden ve b u arada da her trl kt
l yapm aktan da geri durm adklarndan byk arla
tanlardr.
T RK LERD E EVLENME
Trkler ekilde kadn sahibi olabilirler, onlar m e
ru evlenm elerle,aynca kebin olarak alm akta ve cariyeleri
alm ak suretiyle. Birincileri ancak evlenme m ersim i ta
m am landktan sonra grebilirler.
a y e t birisi evlenm ek isterse, evlenm ek istedii kzn
ebeveyinleri ile kzlarna verecekleri eyizin m iktar
hakknda anlar ve bu anlam ada kad, iki ahidi ile
birlikte bulunur, bu kad evlenme artlann ve kocann
hanm na verecei dulluk gelirini yazar. Kadn ise eyi
zini evlenme gn dn sebebiyle odasnda sergiler.Fak at bu evlenme gnnden nce koca hanm n bir im a
m n nnde kendisine nikhlattrr. Evlenme gn ge
lince, gelin kocasnn evine duvakla rtl olarak ve n
deki a t veya develer zerindeki eyalan ile birlikte gi
der. Erkein evine gelinince erkeklerin ve kadm lann

- 135 -

kendi aralarnda birlikte olduklar byk bir ziyafet ve

rilir ve gnn kalan ksm kkla oyunlar ve mzik ile
geer, h a tt bazen yukarda bahsettiim ingeneler de
oynatlrlar.
Bu ekilde evlendikten sonra, eer erkek lrse kad
nn kocasndan ald dulluk gelirinden baka bir ka
zanc yo k tu r, eer kadn lrse ve birka ocuk brakr
sa, ocuklar babalarn, annelerinin dulluk gelirini ver
mee zorlarlar. Trkler bu ekilde d rt kadna kadar
evlenebilirler ve istedikleri zaman onlar boayabilirler:
byle yaptklar zam an bir kadnn nne giderler ve
yler derler "Ala talak'issel se" yani, "onu
kere terkediyorum "; eer bir adam karsn haksz yere
boarsa ona dulluk gelirini verm ek zorundadr, fakat
onu boam ak iin hakl bir sebebi varsa,bu paray de
mek zorunda deildir.
Eer bir kadn boanrsa hm ile olup olmadm bilsin
diye d rt ay gem eden yani boandktan sonra d rt aya
kadar baka bir adamla tekrar evlenemez ve bylece de
soy sop karm am olur,eer bu kadn boavandan h
mile ise boanm ak iin doum u beklem esi lzm dr ve
baba ocuklarn beslem ek zorundadr. Eer bir adam
kanunf yoldan karsn boam am sa ve h a tt bu ayrl
ma kadn tarafndan bile olsa, eer onu tekrar almak
isterse, bunu onun baka bir adam la evlenm esinden n
ce yapam az, bu evlenm eden sonra onu tekrar alabilir.
Kebin kadnlar iin bu kadar usul y o k tu r, bir kad
bulunarak ona byle bir kadnn alnaca sylenir, ka
dna boanrsa denecek m iktar vaadedilir, kad bunu
yazar ve onu adama verir; adam da bundan sonra kad
na istedii kadar bakar ve daha holand birini bulur
sa, vaadetm i olduunu ona deyerek ve ocuklarn
besleyerek onu brakr. Bu kadnlardan istedikleri ka
dar alrlar. Kleler de tpk efendileri gibi bu ii istedik
leri ekilde yaparlar, btn bu kadnlarn ocuklar di-

- 136 -

erlerininki kadar kanundir. Trkler sekiz gbekten

yakn olan akrabalar ile asla evlenenezler.
XXXI
T RK KADINLARININ G ZELLK LER,
D ETLER VE GYM LER
GZELLK HTMAMI
Bana yle geliyor ki, evlenm e konusundan sonra
Trk kadnlarndan bahsetm ek pek fena olm ayacak,on
lar iin henz bir ey sylem edim . T rkiye'de kadnlar
gzel, kusursuz ve beyazdrlar, nk sokaa az kar
lar ve darya ktklar zam an da rtldrler, Onlar
tabii gzelliklerine sun' ilveler yaparlar, kendilerine
ekicilik verm ek iin ka ve kirpiklerini srme dedikleri
siyah renkli bir m adde ile boyarlar. Trnaklarna koyu
krmz renkli km a dedikleri m addeyi srerler. Trk k a
dnlar o k tem iz ve tertiplidirler, nk onlar haftada
en az iki defa ham am a giderler, vcutlarnda ne kir ne
de ty bulunm az.
ELBSELER
Onlar hem en hem en erkekler gibi giyinirler, ilkin ay
n erkekler gibi tenlerine i don giyerler, bunlar to p u k
lara kadar iner ve mevsime gre kadife, uha, brokar,
saten veya bezdendir. Sonra gm lekleri vardr ve zeri
ne pikeden jpon adn verdikleri kk bir gm lekik
daha giyerler, en ste kaftanlarn giyerler, gm yal
dzl veya altn levhalar ile sslenm i,bazen talarla zen
ginletirilm i kem erlerini takarlar ve kem erlere kk
bir cangiar ilitirirler.
Sokaa ktklar zam an erkeklerinki gibi feraceleri
vardr, bunn kollar o kadar uzundur ki ancak par-

137

m aklann ucu grnr, sokaklarda feracelerinin bir ucu

nu, n tarafta biri dieri zerine gelecek ekilde tu ta r
lar. Ayakkablar erkeklerinki gibidir.
SA TUVALET VE PEE
Sa tuvaletleri farkldr, nk onlar salarndan ar
kada brlerine kadar sarkan geni bir rg yaparlar,
salan o k ksa olanlar, rglerini gslere kadar asl
olan satenden bir rt iinde saklarlar, y ah u t da olduk
a uzun sun' bir rg takarlar. Ba rtm ek iin evde,
krm z uhadan yaplm bir balklar vardr, bu tpk
bizim gece balklar gibidir, fakat olduka uzundur,
onun zerine tam ortasna incileri epeevre dikerler.
Bu bal kulaklar tam am en rtecek ekilde giyerler
ve onu alt ksm nda altn ve ipek iekleri ilenm i,in
ce bezden yaplm gzel bir m endil ile balarlar, bu
onlara gzel bir grn verir. D arya ktklar zaman
bunu kullanm azlar ve yaldzl kartondan bir balk ta
karlar; bu balk olduka yksektir ve st ksm alt ks
m ndan daha genitir.
B undan baka, sokaa ktklar zam an, balann
gzlere kadar alm da rten bir arafla brnrler, gz
lerin altndan balayan ve burnu ve az kapayan ve ba
n arkasnda dm lenen bir dier rt de btn yz
den ancak gzleri darda brakr ve h a tt plak elle
dolam alar ayptr, bu sebeple onlar elleri gizleyen
gm lek ve ceketler giyerler; bununla beraber bazen bir
sokart kesinde,grlm ediklerine inandklar bir sra
da bir dosta veya holandklar gen bir adam a grn
m ek iin peelerini kaldrrlar, bununla ereflerini te h
likeye atar ve sopay gze alrlar.
Bu kadnlar ok gzel ve kibirlidirler, hem en hem en
epsi de, kocalan ekm eini zor kazansa bile, brokardan
elbise giym ek isterler; bununla beraber btn gn bir

138

divan zerinde birey yapm akszn geirecek kadar son

derece tem beldirler, ancak birka m endil zerine i
ekler ilerler. K ocalan biraz para verir vermez onu bir
hizm eti edinm ek iin kullanrlar. Bu byk isizlik,
onlan kt huylu yapar ve btn dncelerini elen
m ek iin bir zem in hazrlam aa verirler.
T RK LERN KADINLAR HAKKINDAK
FK R L E R
Trkler kadnlarn cennete gideceine inanm azlar ve
onlar akll hayvanlar olarak kabul ederler; onlar bir
a tta olduu gibi sadece hizm etlerine alrlar, fakat bir
o k kadna da sahiptirler ve o k zam an sekste kullanr
lar, bylece terkedilm i olduklann gren bu zavall ka
dnlar kocalarndan alam adklarna sahip olm ak iin
gayret ederler. Onlar o k kskantrlar ve erkekler ka
dnlarn bu husustaki zayflklanm bildikleri iin onlan n baka erkeklere grnm esine msaade etm ezler; y
z veya sadece elleri grnen bir kadnn nam usu leke
lenm i olacak, sopayla dlecektir ve bunun iin on
lar kadnlan nam az srasnda erkeklerin dikkatini ekm e
sinler diye camilere gnderm ezler, onlar arya hi
gitm ezler ve h a tt kocalannn dkknna dahi girm ez
ler; erkek d o stlann evde kadnlar grm esine izin veril
m ez, sonu olarak onlar hem en hem en hi darya
km azlar, ancak ham am a giderler; durum u iyi olanla
rn da evlerinde ham am lan vardr ve bu kiilerin kadn
lar koruyan hadm lar bulunur ve bu kadm lann koca
lar kadar hrriyetleri yoktur.
BOANM A
Kadnlar kocalan gibi boanm a hakkna sahip deil
dirler, eer kocas ona m ecbur olduu eyleri ekm ek,

- 139 -

pilv, kahve, haftada iki defa ham am a gitm e paras te

min edem iyorsa boanm a hakkna sahiptir, bunlardan
birini ona tem in edem iyorsa, kadn boanm ak iin Kad nn nne kabilir, nk kocasnn ihtiyalarn
karlayacak im kn y oktur, Kad evine gelerek ik
yetleri hakl bulursa, kadnn isteini kabul eder.K oca
s, detlerin hilfna kadndan yararlanm ak istedii za
m an kadn boanm ak isteyebilir, bu durum da Kad'ya
gider ve hi bir ey sylem eksizin terliini ters evire
rek koyar; kad bu dili anlayarak kocay getirtm ek iin
birini gnderir, bu sulam adan dolay erkee sopa at
lr ve kadn boanabilir.
XXXII
T RKLERD E LLERE ALAMA ADET,
LLER GMME VE M EZARLIKLAR
ALAMA
Trkiye'de biri ld zaman kom ular hemencecik
bunu renirler, nk l evindeki kadnlar midleri
krlmcasna byk lklar atarlar: btn dostlar ve
kom ular haberdar olarak hem en gelirler ve ayn hava
ya girerler, nk oradaki bu ziyaretler avutm ak iin
deil alam ak iin yaplr. Bylece at dzerek hep be
raber alarlar, fakat bu i karartc bir attr, alaya
rak lnn m ethini yaparlar, mesel lenin kars yle
diyecektir "O beni ne kadar da severdi, bana lzm
olan hereyi verirdi", vs. ve dierleri de ayn eyi sy
lerler, sonra zaman zam an hep beraber lklarm yk
seltirler, herey kaybolm ua benzer, bu at saatlerce
devam eder. Fakat bir sre sonra hi kimse kalm az, a
lanmaz ve eer birka kadn gelirse alanm aya tekrar
balanr. Bu gnlerce devam eder ve bazen yln sonun
da yeniden balarlar. Bilmeyenler ya da alayam ayan

- 140 -

lar veya bu zahm ete girm ek istem eyenler, para ile bu

ii yapan alayclar tutarlar.
CENAZE MERASM
Btn bu alam alar nihayet ly topraa vermek
iin yaplan m erasim e katlm a izler ve lnn akrabala
r yahut dostlar onu ykarlar, tylerini tra ederler,
nk Trkler vcut tem izliini o kadar severler ki, ay
n eyi lleri iin de yaparlar. O nun etrafnda gnlk
yakarlar, bu gnln vcudun etrafndaki kt ruhlar
ve eytanlar k o rk u ttu u n a inanrlar, sonra T an n 'd an
ona m afiret dileyerek onu kefene sararlar, fakat m e
zarda m elekler ly sorguya ektikleri zam an kolayca
diz ksn diye kefenin ayak ve ba ksm n ak bra
krlar. Bizde olduu gibi onu tab u ta koyarlar; eer len
asker ise tab u tu n stn krm z ile rtm ek zorundadr
lar, eer erifse yeil rt olmaldr ve eer hi biri de
ilse siyah rt rtlr, bunun st ksmna ortaya l
nn m esleine gre bir sark konulur, yenieri ise kr
mz bir sark, sipahi ise krm z ve beyaz, erifse yeil,
dierlerine de beyaz sark konur.
GMME
Bundan sonra m ezarla getirilir, din adamlar baz
dualar okuyarak ve sk sk T anr'm n ismini syleyerek
nden giderler, arkadan akraba ve dostlar gelir, sonra
da btn yol boyunca sanki ldrm gibi hep beraber
lklar atan ve iki elleriyle boyun zerinde bir mendil
tu tan ve bunu k h oradan k h buradan eken kadnlar
gelir.N ihayet lnn gmlmesi lzm gelen yere gelince
onu tab u tta n karrlar ve m ezara koyarlar, sonra ka
dnlar orada alayarak brakp giderler, eer bu ileri ge
len bir kimse ise cenaze arabasn atlar eker.

141

M EZARLIKLAR VE T RBELER
Trk mezarlar ile hristiyanlarnki arasndaki fark,
Trklerin ly m ezara koyduktan sonra, zerine l
nn stn rtecek ekilde verev tahtalar koym alardr.
Mezarn bir kenarna bu tahtalarn bir ucu konur, dier
ucu ise kar st kenarna gelecek ekilde otu rtu lu r, hrstiyan lkelerinde byle yaplm az, fakat llerini ta
butla gmmezler.
Mezar toprakla rtldkten sonra ba tarafna ly
sorguya ekecek m eleklerin ona daha iyi davranm alar
iin oturabilecekleri bir ta konulur; zenginler ise m e
zarlarn m erm erden yaptrrlar ve bizdekiler gibi l
nn sarnn ilendii ta ise daha yksekedir. Bazen
baa koyduklar ta, lnn portresi olacak ekilde ta
tan bir sark eklindedir, ayak ucuna konanda ise kita
besi bulunm aktadr. ehirlerin havas m ezarlklardan
kan kokular ile bozulm asn diye m ezarlklar daim a
ehrin dndadr. Bu sebeple de Trk m ezarlklar ile
hristiyan m ezarlklar arasnda fark vardr; ayrca me
zarlklar, yoldan geenler llere dua etm eleri ve ha
yrla anm alar iin byk yollarn yannda bulunm akta
dr. Ve hayrat olarak kpr ve buna benzer, halkn hiz
m eti iin bir eser yaptranlar um um iyetle bunu kulla
nanlarn hayr dualarn almak iin yaptrdklar eserin
yanna gmlrler. Bu m ezarlklarda bir ehir ina ede
cek kadar o k tan dikilm i olduu grlr.
Akrabalar ve dostlar ly gm dkten sonra m er
hum u siyah m eleklerin ikencesinden kurtarm as iin
baz gnler m ezarn bana gelerek T anr'ya dua eder
ler; ve ona yle derler: "K orkm a fakat onlara cesaret
le cevap ver" ve kadnlar da dostlar ile birlikte oraya
gelerek saatlerce kalrlar, evde yaptklar gibi yarm gn
m ezar banda lye alarlar. O radan geen ve bu

durum u gren birisi onlarn deli olduklarn zannet

mez. Cuma gnleri biroklar yiyecek ve iecek geti
rerek, m ezarn zerine koyarlar ve gelip geenler de
bunlar serbeste yiyip iebilirler, onlar bunu m ezarn
bana gelenlerin l iin T anr'ya dua etm eleri m ak
sadyla yaparlar.
XXXIII
T RKLERN MZACI
Trklerin detlerini uzun uzun anlattktan sonra u
rada kk bir zet yapm ak, onlarn huy ve detlerinin
ana hatlarn belirtm ek iyi olur.
H ristiyanlarn o u Trklerin eytan, barbar, im an
sz kiiler olduklarna inanrlar, fakat onlar tam m ve
onlarla konum u olanlar farkl bir dnceye sahiptirler,
zira m uhakkak ki, Trkler iyi kim selerdir ve kendinize
yaplmasn istem ediiniz eyi bakalarna da yapm ay
nz em rine ok iyi uyarlar.
Ben burada Trklerden bahsediyor isem, bunlar b a
ka bir dinden mslmanla gem i olan, Trkiye'de ol
d u k a fazla sayda bulunan ve trl ktl yapabilen
leri deil de gerek Trkleri kastediyorum . Trkler,
mslman, hristiyan yah u t m usev herkes iin iyi ey
ler iisterler.
Trkler, m slm anlan olduu kadar hristiyanlar da
aldatm aya ve hrszlk yapm aya msaade etm ezler.
Frenklere niin bu kadar hakaret ettiklerinin bana so
rutabileceim biliyorum . F ak at D ou'daki frenkler ara
snda hkim otan eytanca bir arzu ile onlar birbirine
krdrtan, onlar bozan ve bylece Trkleri krdrtan
Frenklere kar bu ekilde davranm aa sevkedenin hristiyan ve yahudiler olduu m uhakkaktr. Tefecilik
Trkler arasnda byk bir gnahtr ve pek az yapr.

TRKLERN FA ZLETLER
Onlar o k dindar, o k yardm severdirler, dinleri iin
o k gayret gsterirler, onu btn dnyaya yaymakla
vazifelidirler ve onlar bir nristiyaa deer verirlerse on
dan mslman olmasn rica ederler. Hkmdarlarna
ok baldrlar, ona byk sayg duyarlar ve kr kr
ne itaat ederler, Trklerin hkm darlarna ihanet ettii
ve hristiyanlarn tarafna getii grlm em itir.
Onlar hi kimseye satam azlar ve ehirde askerler de
dahil kl tam azlar yalnz haner tarlar. Trkler az
kavga ederler, delloyu hi bilm ezler. Bu esasen Hz.
M uham m ed'in akll politikasndan ileri gelm ektedir,
onlar arasnda kavgann iki byk kayna vardr, arap
ve oyun, nk kendini bilen Trkler arap im ezler ve
ienlere, sarho eden afyon ya da balk otu ineyenle
re de hi deer vermezler. O yuna gelince, kim ne kadar
oynarsa oynasn bunun sonucu daima h itir; asla dm ezler, nk eer aralarnda bir kavga karsa, ilk
karan uzlar veya ik y e ti olan karsndakini a
hitler nnde adaletin huzuruna arr, o da gitmei
reddedem ez ve m ahkum olurdu; orada her biri kendi
durum unu anlatr, haksz olan m ahkum edilir ve ekseri
ya sopa yiyerek bu cezasn ekerdi.
Trkler kanaatkrdrlar ve etin ne m iktarnda ne de
kalitesinde ar titiz deildirler; lokantaclar orada ok
i yapam azlar; ve onlarn yem ek iin yaadklar deil
yaam ak iin yedikleri sylenebilir. Bu, onlar iin sylenebilen hem en hem en lereydir.
T RKLERN KUSURLARI
Kusurlarna gelince, dier hibir m illetle llem e
yecek kadar kibirlidirler; dnyann en yiitinin kendile
ri olduunu ve dnyann yalnz kendileri iin yaratld-

- 144 -

n dnrler. Trkler genellikle btn m illetleri ve

bilhassa hristiyanlar ve yahudiler gibi, kendi dinlerin
den olm ayanlar hakir grrler; hristiyanlara um um i
yetle kpekler derler. yle bo inanlar olan Trkler
vardr ki, sabahleyin evlerinden karken eer ilk ola
rak bir hristiya veya yahudiye rastlarsa "E uzu billal inel eytan elra d n yani: "Tanr bizi ey tan
dan korusun" diyerek hzla evlerine geri dnerler.
Halk tabakas, bir hristiyanla, bilhassa eer bu bir
frenkse, alay etm enin iyi bir hareket olduuna inanr;
bu bizim giyimimizin onlardan farkl olduu iin byledir, onlar ok arrlar ve bu kyafetim izle bize k u y
ruu olm ayan m aym unlar derler; fakat stanbul'da ge
rek ahbap olsunlar gerek olmasnlar frenklere kar b
yk bir saygszlk yaplm az, nk eer onlar kt bir
ey yaparlarsa derhal cezalandrlrlard,bilhassa sarho
luk sebebiyle daim a sopa atlrd.
Ben. hi bir zaman eziyet ekm edim , sadece stan
b u lda birgn dier Franszlar ile birlikteyken yenieri
ler bulunm ad bir srada, kk ocuklar bize elm a
koan attlar, fakat dkknlardan iiler kp onlar
kovalaynca katlar. stanbuldan hareket etm ek iste
diim srada kraln elisi M. de la H aye ziyarete g itti
im zaman houm a gitm eyen bir ey olup olm adn
sordu ve ben ona olmadn, yalnz bir defa apkam
yere attm (apka grm ek onlar artt iin bu
sk sk yaplr) syledim , bahtiyar olduum u ve baka
larna nazaran buradan iyi hatralarla ayrlabildiimi
syledi.
Trkler ilimle az urarlar ve okuyup yazm ay
renm ekten m em nundurlar, um um iyetle iinde m eden
ve din hukukun yer ald K uran zerinde aratrm a
yaparlar; bazlar astroloji ile ve biraz da dier bilim ler
le urarlar.
Onlar k olurlar fakat bu kaba bir aktr; nk

- 145 -

lutidirler ve bu onlarda yaygn bir kusurdur, btn ar

klarnda arap ve bu gizli aklardan baka bir tem a i
lenm ez, bylece onu gizlemezler. ok cim ridirler, bu
sebeple dostluklar para ya da dier hediyelerle kolay
lkla kazanlr, para karsnda o k nazik davranrlar ve
hkm darn karsnda para ile elde edilem eyen hi bir
ey yoktur. A ncak para ile balar uurulabilir ve niha
yet para orada her zam an olduu gibi byk bir kuvvet
tir. Alelade kimseler iki ile satn alnabilir.
Onlarn detlerinin ite balcalar.
("Milletlerin psikolojisi gvenilmez bir bilgidir. Theven o t'y a gre Trklerin psikolojisi de dierleri gibidir. O,
D ou'da yerlem i frenklerin olduu kadar F ransa'da
ki Franszlarn idealleri zerinde sz syleme hakkna
sahiptir. Bu, iki misal ile izah edilir. Kutsal Topran
bir dindar "Bu gzel, kibar ve deerli ahsiyetlerin g
zel niteliklerinin ksa bir zetini" ortaya koyar, bunlar
Trkler, M aripliler ve A raplardr; ite ona gre Trkle
rin nitelikleri: "Kibirli, erefli* dalkavuk, k u rn az." Academie Franaise szlnn ilk basksndaki "T rk"
m addesinde u misal vardr: "G erek bir Trk: sert,kat
yrekli, m erham etsizdir." Tlevenot'nun pein hkm
sz kendi ahs tecrbesine dayanarak ortaya ko yduu
urium gr, o genellikle tek olan olum suz yn kadar
nem li olan olum lu ynn de ortaya koyar.^
XXXIV
HKMDAR
( H alktan, Trk vatandandan bahsettikten sonra
im di de hkm dar anlatlacak. O nun tasviri daha
klsik, zira izim i daha kolay. T hevenot, sultan bir
kudret ve eneji devi haline getiren eski m odaya boyun
emezse yeni Trklk m odasn verem ez. Eer vezirleri

- 146 -

ondan daha fazla idarede sz sahibi iseler,bir M urat IV,

bir M ehmed IV Thevenot bunu tan y o r "hkm
dar ocuklar, kadnlan, harem aalar, dilsizleri ve c
celeri" ile birlikte srekli bir yalnzlk iersinde gnleri
ni tatllkla geirm ekten baka bir kaygs olm ad"
eklinde kltlem ez (Voyage du Levant, Paris,1624
eserin yazan Baron de C ourm enin'in fikri). T hevenotnun dier bir orijinallii: Hkm dar ailesinin erkekleri
nin, hkm dara rakip olacak dncesiyle sistemli bir
ekilde ldrlmesi, hkm dar asndan di bir cinayet
deil bir siyas messesedir.>
Trkler, Sultan dedikleri tek bir hkm dann tebasdrlar ve dier m illetler ona byk gc sebebiyle Trklerin im paratoru ya da Byk Hkm dar derler. Bu im
paratorluk babadan oula geer ve balangcndan beri
Osmanl hanedannn elindedir; bu aile Trkler arasnda
k utlu kabul edildii iin baka aileden gelen birini h
km dar yapm a fikri asla yoktur.
MEHMED IV (1 6 4 8 -1 6 8 7 )
Halen hkm sren hkm dar, Sultan M ehmed ismi
ni tar; Sultan brahim 'in oludur;ben stanbul'da b u
lunduum srada, 1655'de, 1516 yalarndayd. Bana
olduka kk, esm er ve m elankolik gibi geldi. Sol ya
nanda, babasnn yapm olduu bir yarann izi vard.
nk bir gn yar sarho vaziyette oynam aa bala
m ve olunu kendisi ile birlikte oynam aa arm ,
bu kk ocuk ise babasna u cevab verm iti: "O y
nayacak kadar deli deilim . Bu cevaba Sultan brahim
o k kzar. "Ben deliyim " der ve ayn anda sol yana
zerine bir h an er darbesi vurur, eer kadnlar m ni
olm asalard onu ldrecekti.Bazlar da ona att bir
ie ile bu yaray yaptn sylerler.
Hkmdar ld zam an olu onun yerine geer ve

- 147 -

eer olu yoksa erkek kardei yerini alrd. Yeni h

km dar Hali zerindeki Eyp Camiine deniz yoluyla
giderdi. Bu camiin ortasnda, m erm er ayaklar zerinde
ykselmi olan gene m erm erden bir krs vard. H
km dar bu krsye karak, biraz dua ettik ten sonra
mft onun klcm kuatr, sonra hkmdar bir grup
svari ile stanbul'a girerdi. Bu svari grubu saraya ka
dar onunla beraber gelirdi.
BR DAR TA SA R RU F OLARAK
KARDE KATL
T a h t'a geen hkm dar kendisini em in hissedebilme
si iin erkek ocuu olduu takdirde kardelerini ldrtrd. Erkek ocuklar olmad zaman im paratorlu
u ayn aileden baka birine verm eme ve Osmanl aile
sine son verme, ki bu da byk bir gnah olacakt, k o r
kusu ile nadiren tahta erkek kardeleri geerdi. Bu de
fa Sultan Murad onu baka ekilde yapt; nk onun
ne aile ve ne de varis diye bir endiesi yoktu .ocuklar da
olm am t, im di hkmdar olan Sultan M ehmed'in ba
bas Sultan brahim hari btn kardelerini ldrtt,
bu zlim hkm darn yaptklarm duyan Sultan bra
him 'in annesi onu, lm gstererek saklayabildi. Er
kek kardeleri yok etm ek istedikleri zam an, hanedan
m ensuplarnn kannn dklem eyecei iin ipekten bir
ip yahut yaynn kirii ile bodurtm ak adetti. Ayrca
yukarda sylediim gibi, yksek mevki sahibi kiilerin
nadiren ba kesilir, fakat ldrlmee karar verildii
zaman bodurulurlard. Eer erkek kardelerini ldrt
mek istemezlerse, onlar hibir haber alam ayacak ekil
de gz altnda bulundururlard; ben stanbul'da bulun
duum srada hkmdarn hayatta erkek kardei oldu
unu ve bunlarn saysn bana syleyebilen hi kim se
ye rastlamadm.

- 148 -

Hkmdar karde katline m ecbur eden sebep sadece

taht zerinde hak iddia edebilecek bir kiinin bulunm a
s deil, fakat hkm darn birka kardei bulunduu
takdirde, hkm dar olan hergn tedirgin eden,ona kar
gsteri yapan veya cretlerini arttrm ak isteyen askeri
birliklerin iinde bulunan kstah kimselerin eline fr
sat verilm em esidir; ve eer onlarn isteklerini reddeder
se tehdide ve yle barm aa balarlar: "Tanr bize
kardeinizi balasn" bununla, ondan m em nun olm a
dklarn, tah ttan indirerek kardeini hkm dar yapa
caklarm ifade etm ek isterler. Onlar bu tem elden m ah
rum olurlarsa hkm darlarna kar saygl davranrlar;
fakat her ne kadar zaruri olursa olsun bu siyaset nsan
saylmaz.
HKMDARIN ELENCELER
Tahta getikten sonra hkm dar daha ok elence
im knlar bulur ve bu ile birok kimse vazifelidir; da
ima onu elendiren ve baz m aharetleri olan soytarlar
vardr. Harem deki kadnlar onun elenm esine yardm
c olam azlar, btn paalar, ona en gzel kadnlar bul
mak zorundadrlar.
Pek o k lan hkm darn, im ek, yem ek, yatm ak ve
bilinmesi zor benzeri eylerle btn gii saraynda na
sl vakit geirdiini uzun uzun anlatrlar.Bu hususta
saraydan km ayan hadm lar ve baz iolalandan
baka kimse bir ey bilmez. Bunlar hakknda pek zel
bir ev bilm iyorum , bunlar darya haber szdrmazlad. Yalnz saraydan yei km olan bir iohm dan
renm i olduum u sylem ekle yetineceim . Hkm
dara yem ekler porselenden daia kym etli in topran
dan ve /.elire kar panzehir olan kaplarla verilirdi. Ay
rca onun, altnla kapl elli tane taba vard. Bu tabak

149 -

lar ona aslen Messinah m uhtedi Kl Ali Paa tarafn

dan Calabra'da ele geirilen byk ganim et arasndan
takdim edilm itir.
Her ne kadar Trkler arasnda altn ve gm takm
lar yem ek esnasnda kullanm ak yasak ise de, hkmdar
onlar kullanm aktan vazgemezdi. Hkmdarn annesi
Vlide Sultan'a da krk gm tabakla servis yaplrd.
Bahelerde veya elence yerlerinde yaplan fevkalde
ziyafetlerde, tpk elilere, hkm dar tarafndan kabul
edilm eden nce divanhanede verilen ziyafette olduu
gibi porselenden ve to praktan kaplar kullanlrd. Bu zi
yafetler esnasnda hkm dar hi kimseyle konum az ve
kendisini iyi tanyan dilsiz soytarlarn yaptklaryla il
gilenirdi. Bu soytarlar,daim a hkmdar gldrebilmek
iin aralarnda eitli m askaralklar yapm akla m egul
dler.
GNLK L E R
Padiah devlet ileriyle devaml ilgilenirdi ve bunla
rn yrtlmesini tam am en vezirlerine brakrd. Vezir
ler haftann m uayyen gnlerinde bu ilerin balcalann
ona arzederlerdi. Baz iler vard ki, bizzat vezirler tara
fndan kendi m aiyetlerine yaptrlrd. Her ne kadar e
lence dkn ise de, Sultan Murad ileri ile bizzat ken
disi m egul olurdu ve halen hkm dar olan Sultan Mehmed, amcas Sultan M urad'n yolundan giderek onlarla
sam im iyetle ilgilenm ektedir.
HKMDARIN GEZLER
Hkmdar saraynda oturm aktan skd zam an de
nizde ve nadiren karada gezintiye k ard ; n k vezir
ler halkn hkm dara kendilerinden ik y et etm esin
den korkarak, onun gezintilerine mmkn m ertebe m

- 150 -

ni olm aa alrlard. Zira hakszla uram olanla

hkm darn sokaktan gem esini beklerdi ve o getii
zam an dilekelerini mmkn m ertebe yksee kaldrabildikleri bir sopann ucuna takarlard. Bunu gren h
km dar onu almak iin adam gnderir ve onu aldrrd. N eticede, vezirler hkm darn, kendilerinin verdik
leri bilgilerden fazlasn renm esini istem ezlerdi.
B irok defalar hkm darn gezintiye ktn gr
dm ; fakat onu grdm ilk seferinde, onun sarayn
dan bir yldr km am olduu bana sylendi. Karada
gezintiye kt zam an ya yannda o k az kimse bulu
nurdu veya o k atafatl bir alay dzenlenirdi; daha
sonra anlatacam gibi bu gezilere ahit oldum . Deniz
de gezintiye kt zam an, daim a yannda az kii olur
du. Saltanat kay G alata'nm karsndaki sahilde bu
lunan sarayn yaknm a getirilir ve burada kaya binerek
ya skdar'a ya da Karadeniz'e gezmee giderdi. Bu
saltanat kay gsterili, yaldzl, o k sayda fakat sah
te talarla sslyd. Bu kayn her iki tarafnda her bi
ri poturlarnn veya donlarnn zerine bir gm lek giy
mi olan iki bostanc tarafndan ekilen yirm idrt k
rei vard; balarna giydikleri serpular yarn kar
yksekliinde ve btn bostanclarnki gibi ll rengindeydi: bunlar, bu frsattan faydalanan Bostanc bann
gvendii kimselerdi.
Sada krek ekenler, hepsi bostancbala nam
zet m slm anlatm lm hrstiyan ocuklar idi. Solda
krek ekenler ise bu greve asla gelem eyecek olan o
unlukla A nadolulu Trk ocuklar idi. Onlar saraydan
ayrlrken elde edebildikleri en byk tazm inat gnde
iyi bir para olan seksen k u n idi: o halde sada olanlar
bostanc ba grevinden sonra yenieri aalar veya
paalar veyahutta eyalet valileri olabiliyorlard. Eer
bu bostanclardan biri krek ekerken krei krarsa,
hkm dar ona bulunduu mevkie gre kuvvetinin kar-.

- 151 -

l olarak ya bir avu ake veya bir avu altn verir

di. Sultan Sleyman zam annda bunlara altn verili
yordu.Bununla beraber onlarn krekleri krmas kuv
vetleri ile deil fakat daha ziyade hileyle oluyordu.H
km dar saltanat kayna binmeden nce ekseriya kre
i biraz krarlar, sonra da krek ekerken bu krekler
kolaylkla krlrd. Bu saltanat kaynn dmeni, bos
tanc ba tarafndan idare edilirdi.
Bu gezintilerden baka hkmdar, bazen kyafet de
r i tir m i olarak, sradan bir kii gibi, em irlerinin tam
olarak yerine getirilip getirilm ediini gzetlem ek iin
ehirde gezerdi, im diki hkm dar btn ilerinde
amcas Sultan M urad iten taklid ediyordu; stanbul'
da bulunduum srada hemen hem en her gn kyafet
deitirm i olarak kyor ve birka kii onu biraz ge
riden takip ediyordu ve onu takip edenler arasnda bir
cellt da bulunuyordu. G alata'da okluu gibi stanbul'
da da sokakta biroklarnn balarn kestiriyordu; bu
iler daha ziyade ehrin asayii ile grevlendirilm i kim
seler tarafndan yerine getiriliyordu. Hkmdarn, bu
kyafet deitirerek yapt teftilerde luristiyanlar da
ha az cezaya arptrlyorlard, nk onlar kt dav
ranm aa cesaret edem iyorlard. Bazen bir frna uru
yor ve oradan bir ekm ek, ve bazen bir kasaba gidiyor
oradan bir para et satn alyordu. Bir gn bir kasap,
ona koym u olduu narhn zerinde et satm ak isteyin
ce, cellta iaret ederek derhal kasabn ban vurdur
du.
SULTAN MURAD VE TTN
Fakat daha ok ttn im e yznden birok kimse
nin ba vuruluyordu. Bir gn stanbul'un sokaklarnda
iki adam n ban vurdurdu, nk onlar ttn iiyor-

152 -

krd. Ttn ien Trklerin bulunduu bir sokaktan

gem eden birka gn nce burnuna kokusu geleceini
syleyerek orada ttn im ei yasaklattryordu. Fakat
yaad m ddete sigara im ei yasaklayan amcas
Sultan M rad' taklit etm ek iin bunu yaptn zanne
diyorum . Bazlarn burunlarna bir ubuk gem i ola
rak, bazlarm da, boyunlarna ttn bal olduu halde
astryordu ve bu hususta kimseyi affetm iyordu. Sultan
M urad'm ttn yasak etm esinin balca sebebinin, ek
seriya insanlarn azda ubuk ile uyum alar,onun y a
taa derek ate almas veya daha nce sylediim gi
bi buna benzer baka bir sebeple stanbul'da byk
tahribata yol aan yangnn km as olduu kanaatin
deyim.
Ttn satanlar bulabilm ek iin phelendii yerlere
ve ttnn rahatlkla satld dkknlara gidiyordu ve
bir ttn yapra iin ok m iktarda altn vererek ve ri
ca ederek onu kimseye sylem eyecei hakknda yemin
e ttik te n sonra ttn"; alyor ve palasn ekerek satc
nn ban kesiyordu.
Bu konuda, onun hakknda olduka ho bir hikye
anlatlr. Bir gn,skdar'da kyafet deitirm i olduu
halde stanbul'a geen bir kaya bindi; bu kaykta ok
sayda insan vard ve onlar arasnda Anadolulu bir sipa
hi, borcunu dem ek iin stanbul'a geliyordu. Glk
le kaya bindikten sonra ttn im ee balad, hi
kimse ona bir ey sylem ee cesaret edem iyordu; an
cak Sultan Murad ona yaklaarak hkmdarn yasan
dan korkup korkm adn sordu. Bu sipahi stten baka
rak ona, hkm darn da iyi vakit geirdiini, saraynda
kadnlar ve ocuklar ile iyi elendiini ve sarho oldu
unu syledi. F akat kendisinin byle bir im kna sahip
olm adn ve ttne de bir ekm ek kadar ihtiya d u y
duunu ilve e tti ve hkmdar da onun ttn im esine
m ni olam ad ve sonunda hkm dara ttn isteyip is

tem ediini sordu. Sultan Murad ona o k alak sesle t

tn istediini syledi ve sipahinin ubuunu alarak,
kim seye grnmem e endiesi ile kayn bir kesine
gizlenerek ubuunu iti. stanbul'a getikleri zam an,
biri dierine, yapaca ilerden bahsederek G alata'ya
gem ek iin her ikisi de bir kaya bindiler. Karaya
ktklar zaman Sultan M urad, sipahiyi iyi bildii bir
yere arap im ek iin davet e tti ve sipahi de bunu ka
bul etti. Sultan M urad onu adam larnn kendisini bekle
dikleri yere gtrd (nk hkm darlar kyafet dei
tirerek gezdikleri zaman adam larna belirli bir yerde
beklem elerini em rederlerdi) ve oraya olduka yakla
tklar zam an, o k kuvvetli olan sipahiyi tek bana
zaptedebileceine kanaat getirerek onun yakasna ya
pt.
Sipahi bu ataklktan ard ve Sultan M urad'm sk
sk kyafet deitirdiini hatrlayarak, onun hkm dar
olduundan hi phesi kalm ad, bir an kendini kaybe
derek hem en onu kem erinden kavrad ve Sultan M urad'
n br zerine bir darbe indirdi, sonra da onu yere a t
t ve kat. Sultan M urad bu darbeye karlk verem edi
i iin ok kzarak, kendisine vuran cesur kiiyi yaka
lam alarm , kendisine getirm elerini ve sipahiye byk
m kfat vereceini bildirdi. F ak at sipahi hkmdarn
bu szne inanm ad iin bulunm ad.
XXXV
SADRAZAM VE T RK MPARATORLUUNUN
DER BA LICA G REV LLER
Y ukarda sylediim gibi, hkm dar devlet ileri hak
knda ya az bilgi alr yah u t hi almazd. Ancak netice
bekleyen ilerle ilgilenirdi. nk teki ilerle ilgilen
m enin .kudretine halel getireceine ve zararl olacana
inandndan grm ede hazr bulunm ay gereksiz sa-

- 154-

yard. Onun yardm cs sadrzam d. nk norm al ola

rak yedi vezir vard ve birinci vezir btn selhiyeti
elinde bulunduruyor ve her ii yapyordu.
SADRIZAM
Elileri grm ek iin o kabul ederdi. Eliler vazife
leri esnasnda hkm dar tarafndan ancak iki defa kabul
edilirlerdi,'biri gelilerinde, dieri ise ayrllarnda. An
cak bunlar merasim m ahiyetinde kabullerdi ve bu ka
bullerde iten bahsedilmezdi. Sadrzam onlarn teklif
lerini dinler ve cevap verirdi. O rdunun ihtiyalarn te
m in eden de odur. Dvalara o bakar, sulular m ahkm
eder, ehrin asayiini o kontrol ederdi. N ihayet, im pa
ratorluun btn ileri onun zerindeydi; hkm dar gi
bi hareket ederdi fakat hkm dar nvamn tam azd.
Bu grev ok yorucudur ve bir sadrzam kendisi
iin pek az zaman bulabilirdi. Onlar btn bu ileri b
yk bir evkle yaparlar; btn bunlara ram en baz sadrzam lar ksa bir zam an sonra da ldrlrlerdi. Sadrzam alt ay bu vazifede kald zam an hnerli bir kii
olarak kabul edilirdi ve ekseriya bu vazifeden ayrlrlar
d; nk bu grevi yaparken pek o k dm an kazanr
lard,- bunlarn b azdan isteyerek bir ksm da dier kii
lerin akraba veya dostlan olduklan iin dm an olur
lard. A dalet asla m em nuniyetsizlikler olmakszn uygu
lanam azd. Sadrzam birinin gnln krard. Eer bu
m em nun olm ayan kiilerin hkm darn yannda nfuz
lar varsa, bu nfuzu veziri grevden aldrtm ak ve onu
ldrtm ek iin kullanrlard. M emnun olanlar ise onun
grevde kalm as iin yardm c olurlard. Bu durum ok
sefer idarede geerli olur. S.adnzam bir yere gitm ek
iin yola kt zaman dm anlar daha kuvvetlenir
ler ve lm ferm anm alm ay baarrlard. Hemen ona
bir kapc gnderilir,ona yetiince lm ferm ann gs-

- 155 -

terirv lme m ahkm edilen, hkmdarn emrini alr,

onu per, bu emre duyduu hrmeti gsterm ek iin
bana koyar, abdestini alr, sonra duasn eder ve ban
cellda teslim ederdi. Kapc onu ya bizzat kendisi veya
beraberinde gtrd adamlar ile b o durtur, sonra
ban keser ve stanbul'a gtrrd. Bylece onlar, h
km darn em rine kr krne itaat ederler; kapclar bu
idam iinde ya pek az bulunurlar, ya da hi bulunm az
lard; zira hkm darn emri ile ldrldkleri zaman bir
savata dm anlarn karsnda ehit denler gibi ola
caklarna inanrlard. Bu srada bu kadar aptalca dav
ranm ayan pekoklan da vardr ve bana yle geliyor ki,
bir m ddetten beri bu ehit olma iddiasndan vazge
mee balam lardr; onlarn, lm bu kadar sakin bir
tavrla kabullenm eleri ancak masallarda grlr.
Asya'daki isyanlar ne sebeple m eydana geliyordu.Bu
isyanlar ancak m em nun olm ayan paalar tarafndan ya
plyordu. Bunlar stanbula geldiklerinde dm anlar
nn hazrlatt lmle karlaacaklarn biliyorlard:
ancak taraya gittikleri zaman kendilerini destekleyen
byk kalabalk buluyorlard ve ksa zam anda byk
ordular kuruyorlar hereyi tahrip ederek stanbul kap
larna kadar dayanyorlar ve bu ehre korku sayorlarlard. Bu durum da bu silerin elebalar vezir^ tayin
edilerek silhlar ellerinden alm yor ve ksa zaman son
ra da idam ediliyorlard; bu herkesin dt bir tuzak
tr; nk bu vazife isyanclar elde etm ee ve onlar
stanbul'a ekm ee yaryordu.
Trkleri uzun zaman K andiye'de idaresi altnda tu
tan Hseyin Paa vezirlik grevini hi istem iyordu.O na
defalarca teklif edildii halde, ordu ve halk tarafndan
sevildiini, byk gelir tem in ettii K andiye'den uzak
latrm ak iin ona bu grevi verm ek istediklerini farkederek, hibir zaman vezirlii kabul etm edi; hkmdarn
baz kskanlklar olmas sebebiyle bu adadan darya

- 156 -

kar km az boynunun vurulacandan phe etm i

yordu ve btn bu ileri grlerine ve senelerce bundan
kam asna ram en nihayet tuzaa dt.
Fakat yeniden sadrzam olabilm ek iin byk bir
hrsla hareket ettiklerini grnce, b iro k Trk'n syle
mi olduu gibi, onlarn bilhassa dm anlarndan in ti
kam alm ann tadna varmak iin bunu istediklerine
inanyorum . Bu vazifeye tayin edilmesinin daha b a
langcnda bir sadrzam m b irok kiinin ban vurdur
duu grlm ektedir; fakat kendisi de bu kibete her a
urayabilirdi.Saraya gittii zaman tekrar dnp dn
m eyeceinden phe ediyordu.
Bununla beraber len sonuncu sadrzam birka yl
vazifesini icra e tti ve eceliyle ld. B unun iin o k ihti
yatl davranm ak ve her tarafta, fakat bilhassa sarayda
dost edinm ek icap etm ektedir. Hkm darn annesinin,
hasekilerinin ve hadm aalarnn dostluklarn kazan
mak gerekm ekteydi* kzlar aas yah u t dier baz kim
selerin hkm darn yannda itibarlar olduka byk
tr. Btn bu dostlar, arm aanlar ile elde ediliyordu.
DER V A ZFELLER
Sadnzam dan sonra gelen dier vezirler Divan'n ta
bi yeleri olm alarna ram en hem en hem en sadrzamn istedii eyleri yapabilirlerdi. Dier balca vazife
lilerden birisi de ordunun hkim leri durum unda olan
ve adalet cihaznn ba durum unda bulunan kadlekerlerdir, zira onlar sivil ilerde olduu kadar asker i
lerde de adalet cihazn iletiyorlard... Eskiden an
cak iki kadleker vard: biri A nadolu'nun, dieri ise
R um eli'nin; fakat Sultan Selim 'in Msr' fethinden son
ra bir ncs, Msr'n kadlekeri ortaya kt o n lar
dan sonra eskiden Fransa'daki adalet grevlilerine ben
zeyen kadlar vard, eitli ikyetler iin onlara ba-

157

vurulur, onlarn nnde evlenilir, bir kleye onlarn h u

zurunda hrriyeti verilir ve onlar hccet denilen senet
leri veya emirleri verirlerdi. Onlarn tayininin hkmdar
tarafndan tasdik edilmesi gerekiyordu. K aptanpaalk
grevi de son derece nemlidir,* zira K aptanpaa deniz
kuvvetlerinin kum andandr,buna Deniz Beylerbeyi ad
da verilm ektedir. Ayrca burada anlatlmas ok uzun
srecek olan ve balcalann sylediim iz daha birok
nemli grevler de bulunm aktadr.
Btn bu grevlere tayin edilenler sk sk deitirilir
di ve stanbul'da bulunduum sekiz aylk zam anda
m ft, sadrzam ve kaptan paa deiti. Bunla
rn ocuklar, babalarnn eski servetlerine hak kazana
m adklar iin o k zengin deillerdir. nk grevden
alndklar zam an btn m allarna hkm dar tarafndan
el konuyordu.
XXXVI
D V N -1 HMYUN
"DVN N E D R "
Divn kelimesi sadece, daha nce bahsettiim gibi
salonlarn bir ucunda yer alan yarm ayak ya da bir
ayak yksekliinde, bir hal ile rtlm seki deil, ay
n zam anda baz gnler vezirlerin veya dier m em urla
rn nem li ileri grm ek iin yaptklar toplant anla
m na gelm ektedir. Bu divn dzenli olarak haftann
d rt gn toplanr; sarayn ikinci avlusunda bu i iin
ayrlm bir salonda cum artesi, pazar, pazartesi ve sah.
Vezirler ve divnn dier yeleri sabahtan itibaren ora
dan ayrlmazlard. Divn toplantsna katlanlar: vezir
ler, kadlekerler, beylerbeyleri, hkm darn mhrn
tayan ve resmi yazlan mhrleyen nianc; defterdar
la!; burada grlenleri zapta geiren k tip le r; kapc

- 158 -

ba ve avu ba divanhanenin giriini em niyet altna

alrlard. Burada devlet ileri grlr ve btn davalar
son olarak grlp burada hkm e balanrd. nk
hangi m illet ve dinden olursa olsun herkes rada dinle
nirdi. En fakir olan bile bizzat vezire ikyetini bildir
m ek ve ona dilekesini verm ek hakkna sahiptir; vezir
ikyeti dinler ve adalete uygun kararn verir. Eer da
va bor ile ilgili ise vezir bir avu gndererek b o r lu
yu buraya getirttirirdi. Bor verenin en az iki ahidi ol
mas gerekirdi. B orlu orada borcunu dem ek zorunda
dr, aksi halde hapse atlr ve deyinceye kadar hapiste
kalr. Eer bu dava cinayet ile ilgili ise, itham edenlerin
salam delil ve ahitleri varsa, sulu lme m ahkum
edilirdi.
"AD ALETN S R 'A T "
Btn iler burada sratle yaplr. Bir mesele ortaya
konunca, aratrlr, yarglanr ve hkm e balanrd. Bir
dava en fazla d rt veya be gn iersinde neticelenirdi.
Ancak i o k zor olduu zam an dava uzayabilir. Bylece taraflar birbirleri aleyhine destek bulm a im knna
sahip olam azlard. Eer orada baz adaletsizlikler olu
yorsa kayglanm am ak lzm dr, nk divnn duvar
nn st ksm nda tavana yakn bir yerde, siyah bir k u
m a ile rtl bir pencere vardr, buradan hkm dar is
tedii zam an kendisi farkedilm ede, divanda btn ya
planlar ve sylenilenleri grr ve i itir ; divnn yeleri
hkm darn pencerede olup olm adm bilm ezlerdi.Onlar bir adaletsizlik yaptklarnda, eer hkm dar bunu
renirse veya ona divanda geenler doru bir ekilde
anlatlrsa, yanl hkm verenlerin hayatna malolurdu.

HKMDARIN BRN HUZURUNA KABUL

Divnn yannda, hkm darn gelirinin sakland ha
zine dairesi bulunm aktadr. Hazine divann topland
gnde alrd. nce avu ba ilerin tam am olup ol
m adn kontrol e ttik te n sonra mhr aar ve hzine
den para alndktan veya para konduktan sonra tekrar
kapatlr, sonra vezir mhrn avu bana verir; o da
hzinenin kapsn kilitlem ee giderdi. Divn topland
zaman yenieri aas, kapc ba ve avu ba ile,
hkmdarn huzuruna karlar, bu aa hkmdara geli
inin sebebini belirtir, sonra dnerdi. O ndan sonra ay
n ekilde sipahiler aas, sonra kadlekerler, sonra da
divann btn m em urlar ve nihayet vezirler ve eer ka
bul edilecek olan eliler varsa onlar hkm darn huzuru
na karlard,* eliler, vezirlerden sonra hkmdara tak
dim edilirlerdi. Btn bu grevliler bylece her gn
yapm olduklarn bildirm ek iin divndan hkmdara
giderlerdi. O nlardan hi birisine hayatlar iin garanti
verilemezdi, zira hkmdar ufak bir bahane ile derhal
idam hkm verebilirdi.
XXXVII
ASAY N SALANMASI
"T R K LER D E NZBA T
Tiirkler her hususta dzeni severler ve bu dzeni sa
lamak iin ellerinden geleni yaparlar; zaptiye asayii
salayan kuvvetlerin banda gelm ektedir; onlar inziba
t temin etm ek iin byk bir gayret sarfederle ; stan
bul'da herey bol ve ucuzdur; orada, sebzeler ve taze
meyvalar baka m em leketlerde olduu gibi ate paha
sna satlm az, herey daim a uygun bir fatla satlr ve
meyvalar daha erken pazara getiren,dierlerinden da
ha ok para kazanm a im knna sahiptir. Eer maln

bir Trke pahal bir fiatla satm ak isteyen birisi bulunur

sa, ona dayak atlrd veya yarglandktan sonra dv
lrd ve ayrca para cezasna arptrlrd. Bu sebeple
mallarn satlm asnda lleri kontrol eden m em urlar
bulunm aktadr, onlar her gn dolarlar ve eer hatal
terazi kullanan yah u t mallarn pahalya satan birine
rastlarlarsa orada sopa atarlar ve para cezas verirlerdi.
Btn bu cezalardan korkarak satclar size daima iste
diiniz m iktardan biraz fazla verirler.Bu sebeple al
veri yapm ay renm esi iin kk bir ocuk dahi pa
zara gnderilebilir, nk kimse onu aldatm aa cesaret
edemezdi ve bazen zabta m em urlar ona rastlayarak
mali kaa aldn sorar ve onu tartar ve aldatlp aldatlnadn kontrol ederlerdi; eer ocuk aldatlmsa
satcya ceza verm ek zere onu kendileri ile birlikte
gtrrlerdi.
Ben, kilosunu be akeye kar satan bir adama ayak
lar altnda nasl sopa atldn gdn. nk tartda
hile yapm t. Bir dieri de bir ocua iki misli fiatla
soan satm t, bu ocua rastlayan zabta m em urlar
ona soann eksik verildiini grdler ve satcya gide
rek, ona otuz denek vurdular. Trklerin, hileli tart
kullanan satclar iin bavurduklar daha az can yak
c fakat cem iyet iinde onu utandrc olan bir baka
cezalar daha vardr; onlar adam n boynuna iyice birle
en iki levha koyarlar ve bunun ortasnda yuvarlak bir
delik olacak ekilde oyarlar, bu delikten adam n boy
nuna geirirler, bu levhalara ar yk asarlar ve ng
raklar balarlar; bu adam herkes tansn ve kendisiyle
alay etsin diye bu vaziyette ehirde dolatrrlar.

K A RIIK LIK LA R VE KAVGALAR

Sokaklarda m eydana gelebilecek olan karklk ve
kavgalara gelince, herkes bunlara m ni olmak zorun
dadr; bu hususta yrrlkte olan bir kanun herkesi asa
yile ilgilenmee zorlar, buna gre herhangi bir kimse
eer sokakta bir hristiyan, bir Trk ya da bir Yahudi
lsne rastlarsa ve onu kimin ldrdn bilmezse
kapsnn nnde bulduu lnn kann dem ek zo
rundadr; bir adam n kannn bedeli 500 kuru ya da
45.000 akedir, bylece kaps nnde bir grlt ii
ten veya hi olmazsa bunu yapanlara dikkat eden bir
kimse buna m ni olm aa alr; bunun iin Trkler
birbirini kontrol ederler; fakat hristiyanlar iin daima
adaletsizlikler yaplr.
stanbul'da iken fakir bir Rum G alata'da m eyhane
den kan Trklere rastlad; Trkler ondan elinde tu ttu
u iekleri istediler ve birine verdikten sonra, dierine
hi kalm adn syleyerek verem eyeceini belirtince
bu ahs, ruma bir haner darbesi vurdu ve sonra kat.
Bu ahs, keilerin nnden geerken, ona yardm e t
m ek m aksadyla kaldklar yere gtrdler, fakat rum
burada ld, bu olay Galata kads tarafndan renilin
ce, keilerden ve onlarn karsnda oturan Fransz t a
cirden bu adam n kannn bedelini istedi; fakat onlar
iin ans eseri bu kad d rt ya da be gn sonra b o d u
ruldu ve onlar daha paray dem em iler ve korku ile
oturduklar yeri terketm ilerdi.
Geceleyin bir karkln km am as iin sokaa
km ak yasaklanm t. Ram azan aynda bu yasak kal
kyordu. Gece sokakta inzibat tem in etm ekle vazifeli
olan suba btn gece sokakta dolar ve birine rastlar
sa onu kadya gtrrd. Kad getirilen ahsa niin gece
sokakta dolatn sorard, daha sonra da sulu bulur
sa hapse atar, ertesi sabah da sopa attrrd, ve sonra

- 162-

para cezas alnrd, eer o bu saatte sokakta bu lu n d u

u iin hakl bir sebep syleyem ezse ve ayn zam anda
denek cezasna arptrlm anzsa, onun gece sokakta
yakalanmas haysiyet krc olurdu.
PARA
Burada stanbul'da tedavlde olan paradan bahsede
ceim.
A keler, zerinde hkmdarn ism inden baka iaret
olm ayan parann kk birim idir, onlarn tanesi sekiz
denier deerindedir, fakat pek ok sahte olanlar da
vardr, buna dikkat etm ek lzm dr. O tuz santim lik bir
dem e yapm ak iin, her birini eyrek saat incelemek
icap eder; byk dem eler iin ise btn bir gn lzm
dr. Bu ii daha kolay yapm ak iin akeleri tahta de
likli levhalar zerinde sayarlar; bu levhalarn para
lar dmesin diye, paralarn keseye doldurulm asna
msait olan bir taraf hari, kenarlan ykseke e re
velenm itir; buna hem en hem en benzer eyler Fransa'
da maliyeci ve bankaclarda v ard r; onun zerinde b
tn iyiler seilir ve ktler bir tarafa ayrlr.
( Ake sadece Osmal m paratorluu iinde kullan
lan bir paradr. Uluslararas ticaret iin Venedik ve bil
hassa spanyol paralar kullanlr. Thevenot'nn stan
bul'da bulunduu senelerde Marsilyal tccarlar Trk
pazarlarna tedavldeki on santim deerinde olan be
santim lik Fransz paralarn soktular. Bu durum Fransz
tccarlar asndan krl olmasna ram en Dou pazar
larndaki gveni sarsyordu (Paul Masson. H istoie du
com m erce fraais dans le Levant, Paris, 1896)

T RKYE'DE CEZALAR
T rkiyede allagelen cezalar sopa atm a, yahut
ayak tabanna ve kalalara vurm adr.
Ayak tabanna vurma yle olur; onlarn, bir delik
len dier bir delie birb u u k ayak geniliinde,orta ks
mna doru iki yerinden delinm i byk bir denekleri
vardr, bu iki delikten bir ip geirilir; dhnek istenen
kimse yere yatrlr ve ayaklar bu ip ile denek arasn
dan geirilir ve iki adam , adam n iple denek arasnda
olan ayaklar hi kmldamasn diye denei ularn
dan tutarlar. Ve sopay iyice kaldrarak tabanlar yuka
r dikerler, dier iki adam her biri kk parm ak b
yklnde bir sopa veya denekle nce biri sonra di
eri rse vuran dem irciler gibi kendilerine verilen em re
gre ve yeter denilinceye kadar zavallnn ayaklarnn
tabanna vururlar. kence edilen kimsenin gzlerinin
yuvalarndan frlamas bu ikencenin zlim ane olduu
nu gsterir. Bilhassa veya drtyz denek "yedik
te n " sonra aylarca hi yryem eyenler vardr, fakat
otuz kadar sopa yiyen pek rahatsz olmaz.
Kalalar zerine vurulaca zam an, karn st yat
rrlar ve klotun zerinden, aynen ayak tabanlarna vu
rulduu ekilde dvlr, bazen onlara be veya altyz
kadar sopa vurulur, fakat bu o k tu r ve eer bir kimse
ye bu ekilde m uam ele edildiyse, gangren olmas kor
kusuyla ldrc ve im i olan derisini ustura ile kes
mek lzm dr; bu ekilde cezalandrlan birisi be veya
alt ay oturam az; kadnlar da buna lyk olduklar za
man dvlrler, fakat asla ayak tabanlarna vurulmaz.
Onlar bu cezalara sk sk bavururlar. Hafif sular
iin ve daha nce sylediim gibi, her sopa iin karl
detilir. Efendiler, hizm etkr ve kleleri kendilerine
kar iledikleri en ufak su iin ayaklar altna sopa vu
rarak cezalandrrlar; onlar da bu sebeple fevkalde iyi
n i/m et ederler,* onlarn aizm etinde btn bir gn elleri
karnlar zerine balanm lvara dayal heykeller ui
- 164 -

bi, efendilerinin em irlerini bekleyen ve hi gz krpm a

dan itaat eden hizm etkrlar grrsnz. O kuldaki hoca
lar da rencilerini hristiyanlann kam lam alar yerine
ayaklan altna vurm ak suretiyle cezalandrrlar.
"CAN LERN DAM T A R Z I"
lme m ahkm edilenlerin cezalarnn icrasna gelin
ce, bunlar; asmak, kafasn kesm ek, kaza o turtm ak
veva engele asm aktr; birini aslmak iin gtrdkleri
zam an, eer yoida bir hristiyana rastlarlarsa, onu cel
lt olarak kullanrlar ve bir keresinde bu i iin grev
lendirilm i olan bir Fransz tccar, bundan hibir ekil
de kaam ayarak kendisine em redilen ii yapt; aslacak
olan iki kiiyi astktan sonra, baka olup olm adm
sordu, bundan son derece fkelenen Trkler bu hristiyann herkesi asmak istediini syleyerek onu taladlar,
fakat adam daha sonra kurtarld. Ba kesme hususun
da onlar ok m aharetlidirler ve bir darbede kelleyi u u
rurlar. Kaza o turtm a eklinden zaten bahsedeceim ,
nk stanbul'da bu az uygulanr.
engele asmaya gelince, bu birok yerinden tpk
kasaplarnki gibi ucu sivri dem irden engellerin bulun
duu bir ceza aletidir. st ksm na sulu palanga ile
konduktan sonra, dm ee braklr ve derken aslr,
eer bu asma ii vcudun orta yerinden ise kt birey yo k tu r, nk bir seferde lr, fafcat eer engel
baka bir taraftan tutuyorsa bazen orada gn eziyet
ekm ee devam eder ve nihayet ackm ve susam
halde acdan kvranarak lr. Bu ikence o kadar zlim anedir ki, Trkler bunu pek nadir tatbik ederler.
Onlar tekrar hristiyan olan dnm eleri, boyunlarna
barut dolu bir an la ve balar zerine de ziftlenm i bir
balk koyarak yakarlar. F akat slm dinine kar kt
birey yapan ya da syleyen veya bir Trk kadn ile

- 165 -

m nasebette bulunan veya bir camiye giren hristiyanlar kaza o turtulurlar; bununla beraber Hristiyanlarn
belirli saatlerde girebildikleri baz cam iler vardr. Hris
tiyanlarn eer mslman olmazlarsa ldiirtldkleri
pek ok haller vardr, nk bir Hristiyan yapm oldu
u baz cinayetlerden mslman olmak suretiyle haya
tn tekrar kazanabilir, fakat Trkler hayatlarn k u rtar
mak iin hibir areye sahip deillerdir.
XXXVIII
HKMDARIN ORDUSU

Hkmdardan ve onun balca grevlilerinden bahset

tikten sonra, ona bu kadar byk bir g kazandran ve
kom ularnn m asraflarn her gii arttran askeri kuv
vetlerinin neler olduunu sylem ek lzm dr. Hkm
dar ordusunu gerek barta gerek savata daim a hazr
tu ta r ve k ayda bir onlarn m aalar denir, onun pi
yade ve svarisi vardr. Piyadenin pek ok snflar var
dr;
PYADE
Hkmdarn sarayn koruyan ve oku olan kapc
lardan bahsetm ek lzm dr; kapc "K ap" kelim esin
den geir. Kapclar sarayn kaplarn korurlar ve h
km dar birisini kabul ettii zaman onun yannda olur
lar ve baka kimseleri hkm darn huzuruna karanlar
da bizzat bunlardr: Hkmdar stanbul dnda o h bi
rinin ban istedii zaman onu almak zere bir kapc
gnderir: kapclarn says bin kadardr ve kum an
danlarna kapc ba denir. Bazen hkmdarn isteine
gre saylar artabilir; onlar balarna koni eklinde, ya
rm ayak uzunluunda bir balk giyerler.

- 166 -

Solaklar da piyadedirler, ordunun o k u grubunu te

kil ederler. Hkmdar ehre gittii zam an onun etrafn
da bulunurlar. Solaklar merasime katlrken kollu, n
ilemeli, kem erli, gm lekleri grnecek ekilde, daima
tem iz ve gzel bir ceket giyerler; balklar gzel bir k u
m atan olup ucu sivridir, buna ibik eklinde tyler tu t
turulm utur. O nlar om uzlarnda yay ve sa om uzlarn
da iltiva duyulduunda hem en ekm ee hazr olan o k
larla dolu bir sadak bulunm aktadr, onlara solaklar de
nilir, nk hkm darn sa tarafnda bulunanlar okla
rm ekm ek zorunda olduklar zam an, hkmdara arka
larn dnm em ek iin yayn kiriini sol elleri ile eker
ler.
YEN ERLER
Yaya ordusunun esasn yenieriler tekil eder. Bun
lar ksm en hara karlnda toplanan ocuklardr .on
lar stanbul'a gtrlr ve saraylarda yedi yl m ddetle
iyi bir din eitim grrler; burada birok eyler re
nirler, cesaret ve zeklarna gre vazifelerinde ilerlerler,
fakat en gl kuvvetli olanlar arasndan yenieriler,
acem iolanlar ya da bostanclar seilir. Bu toplam a be
yldan be yla yaplr. O halde yenieriler hara kar
l toplanan ocuklardan, kendi arzulan ile mslmanI kabul edenlerden (byk ekseriyetle) az sayda
Trk aslllardan m eydana gelir. Bu ordu, ilk defa birin
ci Osmanl hkm dar E rtu ru l'u n olu Osman tarafn
dan kurulm utur. (1)

(l)Yenieriler tekilt ilk olarak Sultan I.Murat tarafndan

kurulmutur. (evirenin notu)

167 -

Yenieriler gerek saylar (stanbul'da bulunan oniki

bin yenieriden baka im paratorluun eitli eyaletle
rinde de ok sayda yenieri bulunm aktadr), gerekse
onlara verilen im tiyazlar sebebiyle olduka kudretlidir
ler. Onlarn byk topluluu kardeler diye adlandrlr
ve kendilerini korum ak hususunda asla zorluk ekm ez
ler; her istediklerini yaparlar ve subaylarndan hi biri
onlara el kaldrm aa cesaret edem ez; dnyada yenieri
ler kadar sayg gren hibir ordu tanm yorum , bir ye
nieriyi dvm olan bir kim senin hayatn kurtarabi
lecek hibir im kn yoktur.
Herkese adalet icab dayak atlabildii halde onlara
kim se dokunm aa cesaret edem ez, elilerin ve konso
loslarn, nlerinde yryen ve evlerinde kalan birka
tane yenierileri vardr. Bir frenk ehre veya kra, bir
ktlk gelm esinden korkm akszn gitm ek istiyorsa, ya
nma eliden bir yenieri alr ve bu yabanc, dnnde
yenieriye birka ake der. Yenieri de elinde bir
denekle onun nnde gider, bununla frenke bakm aa
cesaret edenlere vururdu.
Yenierilerin giyinii dier Trklerinkinden farkl
deildir, fakat onlarn sa ekli ayrdr. Onlarn salar
kazak yeni gibi yaplm olup arkaya sarkm aktadr; b u
nun gayesi hem ba rtm esi hem de balk gibi onsuz
lara kadar inmesidir. Balarna yarm ayak uzunluun
da ve bu saa bal olan koni ekilli bir klh giyerler,
)u ksm yaldzl gm tendir ve sahte talarla sslen
m itir. Bu klha zerklh ad verilir ve bunu merasim
lerde giyerler; fakat dier zam anlarda yenierilere has
bir nian olan ynden bir balk tarlar.
cretleri gnde 2,3,4,5 veya 6 akedir, hepsinin c
reti eit deildir, ayrca her yl onlara bir m iktar kum a
verilir. Bir hkm dar tah ta kt zaman onlarn cret
leri bir ake daha arttrlrd. Sylem i olduum gibi
saylar onikibin olan kap yenierileri 160 odal iki

- 168 -

klada kalrlar; her odada 30, 40 ya da 50 kii o tu ru r

du. Bnskn verde kalm ak isteyenler kalabilir, fakat onla
rn kaldklar yerler ayn tarzdadr aldklar yerlere oda
adm verirler ve her odada subay, bir oda ba var
dr. Y enieri aas btn yenierilerin kum andan ve
m teferrikasdr; yenieri aas, kendi dairesinde birisi
ne ceza verme hakkna sahip deildir, ancak bir yenie
ri hakknda ona bir ik y et olduu zam an, onun hangi
odada kaldm soruturur, sonra onun oda ban a
rttrr ve ikyeti ona bildirir, o da odasna gtrr ve
orada geceleyin cezalandrrd. nk askerlere herke
sin nnde dvm e ve lm cezas verilem ezdi; eer l
m hak etm em ise onun ayaklar altna sopa vurulur ve
eer lm hak etm ise geceleyin boulur, sonra bir
sanda konularak denize atlrd. Btn askerlere bu
tarzda ceza verilirdi.
Yaya birlikleri arasnda istihkm hizm eti gren azap
lar bulunm aktadr, bunlar yenierilerin nnde bulun
m akta ve onlardan stn saylm aktadrlar; bunlardan
baka: cebeciler, to p u lar veya baka b irok yaya bir
likleri daha vardr...
SVAR
O rdunun esas ksm larndan bahsettikten sonra sva
riler ve ilk olarak nbet grevinden m uaf olan avular
zerinde duracam , onlarn grevleri ok itibarldr,
nk hkmdarn ve paalarn btn em irlerini onlar
yaparlar ve yabanc hkm darlar nezdine eli olarak
gnderilirler; avular bir ayak uzunluundan daha
geni apl fakat tam am en yuvarlak olm ayan, uzun
ve st ksm dz olan balklar giyerler. Bu eit b a
lklar yksek m evkideki kiilerin, hatta
hkmdar
ve paalarn merasim balklardr; kum andanlarna
avuba denilm ektedir.

- 169 -

M teferrikalarn hepsi de kym etli kiilerdir ve bun

lar parasz alrlard; nk onlar hkmdar biz/at
gnderm ezse savaa gitm ek zorunda deillerdi.O , m te
ferrikalarn badr, bir yerin idaresine tayin olmak iin
m teferrika olm ak icap eder.
Btn bunlardan baka, basit svariler veya iaff a t
llar durum unda olan sipahiler vardr. Onlar iki snftr,
nk bir ksm, dier askerler gibi cretlerini iki ayda
bir alrlar ve bu cret 15, 20, 40 ake olup biri dierin
den fazla veya eksik olabilir. Sipahiler alt alaya bln
m lerdir ve her birinin farkl renkte bir bayra ve b
lk aas ad verilen kum andanlar vardr; dierleri ay
lk alacak yerde, arpalk gibi, bir tm ara sahiptirler,
nk tim ar onlara fethedilen topraklar zerinden bir
gelir salar ve b kiilere tmarl sipahi ad verilm ekte
dir: onlarn pek az ehirlerde oturur, ekserisi dinarlar
na dalm lardr; kendilerine verilen tm arlarnn dee
rine gre az ya da ok svari ile hkmdarn hizm etin
de bulunm ak zorundadrlar.
Sipahilerin btn mallar ve genellikle aylk alanlar
dan ocuksuz lelerinki hkmdara kalr, fakat eer
kz ocuklar kalmsa mirasn ancak yarsn alr ve o
lunun yerine lenin halefi olur.
SLAH ALTINA ALMA VE ORDUNUN AES
Yukarda bahsettiklerim den, hkmdarn iki veya yzbi kiilik bir orduyu ksa zam anda nasl tekil e tti
i anlalabilir. Hkmdar savaa gitm ek istedii zaman
ancak kendisinden m aa alan herkese savaa katlm alar
iin emir verir, bu emri alanlar da kendilerinden iste
nen eyi yapm aa hazrlanm ak zorundadrlar: bu daha
nce de herkese yaplyordu; nk hkm dardan ay

- 170 -

lk alanlar byiik ounlukta idi.

Bundan baka hkmdar, paalara veya eyalet valile
rine sefere katlm alar iin em ir gnderir;olar zaten as
kerlere yakan byk bir sadakatle mmkn olduu
kadar abuk sefere katlrlar ve bazen emirleri altndaki
askerin bir ksmn sefere gnderirlerdi. Sancaklar, timarl sipahileri ile birlikte sefere katlrlar; svarilerin
Dyk bir ksm sefere uaklar ile beraber gelirler^ bun
lar hristiyan ordularnda olduu gibi m aiyetinde bu
lunduklar adama iyi hizm et ederlerdi.
Onlar sefere sevketek ve iaelerini tem in etm ek
kendileri iin kolaydr, nk beraberlerim le o k az
eyalar bulunur ve yorgunluktan fazla ik y eti ol
mazlard. Onlar pek az eyle yaarlar; biraz pirin, ekmck,s,kahve ve ttne saiip olunca m em nun olurlar
ve bunlardan biri eksik olursa sabrederler ve araplar
biten lristiyanlarn yaptktan gibi sefere katlm am azlk etm ezlerdi; Trkleri ordular da alktan hibir za
man yok olmaz,' onlara her taraftan her eit yiyecek
ler gelirdi. nk aldklar yiyecein karln derhal
derlerdi. H ibir kankla m eydan verilmez ve sefer
de hrszlk yaplmazd. Bir pazarda imi gibi herey se
fere getirilirdi. Hatta Trkler ranlIlara kar savata
iken bile mallar, soygun tehlikesi olmakszn bir lke
den dierine bir ordudan dier orduya em niyetle ge
erdi.
Sultan Murati Badat seferine alt ya da yediyiizbin
kiilik bir ordu ile gitti,- bazlarna gre ise bu ordunun
svari ve piyade olarak says dokuzyiizbi kiidir. l
lerden gem ek icabetti ve bununla beraber ordu ayn
intizam la yryne devam etti. Hkmdar iin or
dunun sava zam anndaki masraf, bar zam anndaki
m asrafndan ok olm uyordu, nk o sadece kendi
kapkulu askerinin iaesini tem in ediyordu. Paalar ve
dierleri ise kendi m aiyetindekilerin ihtiyalann gide

171

riyorlard, fakat onlara bu kadar savalar kazandran ve

ehirler fethettiren sadece bu zellik deildir, ayn za
manda karlarnda kim olursa olsun savamak iin de
vaml hazr olan, yorgunluk sebebiyle asla sava meyda
nn terketmeyen bu birliklerin deeri ve kuvvetini de
hesaba katmak lzmdr; sava meydannda dmanlar
kendilerinden fazla da olsa gerilemezler ve aslanlar gibi
dvrler.
ORDUNUN MORAL
Onlarn bu kadar cesaret sahibi olmalar sahip olduk
lar imandan ileri gelmektedir, zira onlar lm rahat
lkla kabul etmekte olup evlerindeki gibi sava meyda
nnda lm kolaylkla benimsemektedirler ve eer
mrleri bitmemi ise yzbin adam bile onlarn hayat
larna son veremez, nk Kuran, insann vaktinden
nce lemeyeceini ve hi kimsenin de onu geciktiremeyeceini belirtir: Kur'an'da yazlan kabul ederek
hayatn uzamayacana inanrlar, bu hususta onlarn
bir atasz vardr; alna yazlan baa gelecektir: nk
onlar her birimizin kaderinin alnmzda yazl olduunu
sylerler. Bu inan onlar vebadan korkmakszn kar
koymaya sevkeder, bu inan onlarn felketlerden
korkmalarn da engeller; o ekilde ki bir vebalya yak
lamaktan, ona dokunmaktan, ld zaman elbisele
rini giymekten ekinmezler.
Onlarn cesur olmalarn salayan baka bir husus da
dinleri iin gsterdikleri gayrettir, nk onlar dinleri
iin dmana kar dvrken lrlerse ehit olacakla
rna, Peygamberin onlara lmden sonra vaad ettii
zevkleri tadacaklarna inanarak, bu dinin mdafaa ve
yayl iin hayatlarn seve seve fed etmekte gayret
gsterirler, ayrca onlar hkmdarlarna kr krne
itaat ederler ve dneceklerinden emin olmasalar bile

172-

gnderdii yere giderler. Btn bunlar onlar ziyafete

gider gibi nee ile savan en byk tehlikelerine atl
maa sevkeder.
Sultan M urad kalabalk bir ordu ile Badad nnde
birka gn dm ana kar hibir stnlk salayam ad;
kendisine m ukavem et edildiini grnce fkelendi ve
u tan verici bir ekilde kuatm ay kaldrm aktan k o rk a
rak, btn ordusunu toplad ve hibir ey yapm akszn
oradan ekilm enin utancn askerlerine anlatarak, bu
u tan ile m em leketine dnm ektense, onlarla birlikte
orada yok olm ak istediini aklad, ertesi gn genel
bir hcum yaplmasn em retti ve ehrin alnmasndan
nceki hcum dan kaanlar bizzat kendi eliyle ldrd;
ertesi gn hcum yapld, herkes biliyordu ki, Sultan
Murad da icra adau idi, herkes, askerler kadar subay
lar da dm anla om uza om za dvt ve ou ldler,
fakat nihayet ehri hcumla elde ettiler.
SLAHLANMA
Trkler, byk ve cesur bir orduya sahip olmalar d
nda iyi silhlanm alar ve silahlarn kullanm aktaki
m aharetleri ile de stnlk salyorlard; nk hristiyala* zerindeki stnlklerini hangi durum da olurlar
sa olsunlar zellikle giyimleri, binek hayvanlar, silhla
r ve koum takm larnn ihtiam nda gsterirlerdi.G n
de d rt ake alabilen fakir bir yenieri elli ekii birik
tirince bunu iyi bir fitilli tfek ya da gzel bir kl sa
tn almak iin kullanacaktr; bu fitilli tfekler byk
trler, bazen krk, elli veya altm kilo arlndadrlar.
Ben bunlardan seksenlk bir tanesini grdm ;onlar tfe
e nce b aru t koyarlar,bunun zerine dem irden bir so
pa ile k u ru n doldururlar so n ra sa om uza dayadklar
fitilli tfei sa elle tutarlar,sol elle de fitilli tfein o rta
sndaki halkaya ve tfek dipiinin yaknndaki lalka-

- 173

ya bal olan deriden bir band tutarlar ve bununla, fi

tilli tfei hafif bir tfekle yaplabildii gibi atelerler.
Ben, K ahite'deki Fransz konsolosluunda fitilli t
feini iyi doldurduktan sonra bunu bir aacn zerinde
ki iki kum ruya atan ve kum rulardan birini bandan,di
erini de karnndan vuran bir yenieri hatrlyorum .
Onlarn svarileri iin, bu lkede kalm olan birka
Fransz ne derse desinler, onlar ata iyi binerler. zengi
lei ok ksadr, fakat iri grnrler ve at zerinde sanki
ivilenm i gibi dik dururlar; bir gn Fransz m ahallesin
de sarho bir sipahi grdm, o kadar sarhotu ki, des
teksiz duram yordu ve atna bindii zaman sallanmaksz yz ark yapt: onlar atarm a iyi bakm aa ok iti
na ederler. At iin yulaf, onu tm ar etm ek iin gerekli
takm , onun bana gelecek kazaya kar il olabile
cek malzemesi hazu olm ayan hibir svari yoktur. Sa
bah olur olmaz kalkar ve onu tm ar eder. Btn bunlar
dan sonra, onlarn karada bu kadar kuvvetli olmalarna
ve giritikleri hereyin sonunu getirm elerine am am ak
lzm dr.
XXXIX
TRKLERN DENZCLKTE ZAYIFLII
Trkler kara savalarnda baarl olm alarna ram en,
denizde ayn baary srdrem iyorlard, daima kaybe
diyorlar ve bire kar alt kii olsalar bile asla stnlk
salayam yorlard; bu duum denizcilikten anlayan k u
m andanlarn eksikliinden m eydana g eliyordu;ben de
vaml olarak aknlar yapan ve meslekleri denizcilik olan
ou Fransz, talyan, ngiliz, Felem enk dnm esi Berberilerin denizcilik tecrbesinden yoksun olabilecekle
rini kim seden duym adm .
Trkler iyi gemi yapm ay da bilm iyorlard. 3u ite
hristiyan kleleri altrm alarna ram en yine de iyi

- 174-

gemi ina edem iyorlar ve bu gemiler iki yldan fazla

kullanlam yordu. Kayklar ve yk tam ada kullanlan
dier gemiler olduka iyi yaplm aktadr; fakat sava
iin yaplanlar olduka acem icedir; pek beenm edikle
ri halde Venedik ektirilerini taklit etm ekten baka birey de yapam azlar, fakat burada iyi netice elde
edem iyorlard, nk mavna diye isim lendirdikleri on
larn ektirileri ancak biraz gelitirilm i kadrgalardr;
bu deitirilm i gemi yahut kaptan kadrgas bir yl
kullanldktan sonra ertesi yl mavna oluyordu.
Bir gemiyi yeniden ina ettikleri ve onu denize indi
recekleri zam an, dier btn gemiler ve kadrgalar ora
da bulunurlar ve denize indirilecek olan gemi sancaklar
la sslenir ve iinde mzisyenler bulunurdu; lim an hal
kn bindii kayklarla doludur. H erey hazr olunca,ye
ni geminin zerinde birok kurban kesilir ve etleri fa
kirlere verilir ve bundan sonra mzik eliinde m arlar
alarak gemi denize indirilir ve herkes defalarca "Al
lah" diye ba rrd ; gemi denize inince btn kadrgalar
top atlar ile onu selm larlard.
Ben stanbul'a varm da bir kaptan kadrgann deni
ze indirildiini grdm , fakat stanbul'a geliim den az
nce byle bir merasim felketle sonulanm , zira de
nize indirilecek olan yeni gemi bykt ve iinde ok
kimse bulunuyordu, denize indirilir indirilm ez batm aa
balad ve geminin n tarafna su girdi, orada pek ok
kimse bouldu, onu selm lam ak iin gelmi olan gemi
ler ve kadrgalar dnm ek zorunda kaldlar.
Trkler gemilerine ok sayda asker ve h a tta yenieri
koyarlar; fakat karada savaa gitm ek var dnm ek yok
olduunu bildikleri halde denizde para vererek m uaf
olabiliyorlard.
Byle sefere katlan herkese seferlu denm ektedir.O r
dunun hareketinden nceki son gn iinde bu asker
ler, ellerinde bir balta ile rastladklar btn hristiyan

- 175 -

ve yaiudilerden ve hatta ve bazen de Trklerden para

isteyerek sokaklarda dolarlar ve eer para vermeyen
olursa, hi tereddt etm eden balta ile ona vururlard.
Bu gnlk m ddet iinde Hristiyanlarn ve yahudilerin sokaklarda bulunm alar kendileri iin iyi deildir.
Bu srada btn m eyhaneler, askerlerin sarho olarak
sokaklarda byk lgnlklar yapm asn nlem ek m ak
sadyla vezirin emri ile kapatlm tr.
F akat stanbul'da bulunduum esnada anakkale'de
yaplan sava hakknda bireyler sylem ekten kendim i
alam yorum ; bu savata hristiyanlar ve Venedikliler
byk baar ve stnlk elde ettiler.

- 176 -

DRDNC

BLM

STANBUL'DA BEKLENMEDK BAZI

OLAYLAR

XL
ANAKKALE SAVAI
(1656)
(Onalt yldan beri Trkler ve Venedikliler Kandiye'
ye (Girit) sahip olmak iin sava yapmaktadrlar. Mazarin tarafndan giriilen araclk teebbsleri baar
szla uramtr. Bu sebepledir ki, Venedik donan
mas Boazlar nnde grnr.
Thevenot stanbul'da bulunduu mddet zarfnda
yaplan anakkale deniz savandan bahsederken Trk
denizciliinin tasvirini de yapyor. Bu ksmda, bae
hir halknn bu yeni bozgun karsndaki reaksiyonu,
sonra da byk ehrin hayatnn dier olaylar yer al
maktadr.)
Venedik ordusunun anakkale nne geldii haberi
stanbul'a eritiinde, onlar karlamak iin Trkler
hazrlklarn sratlendirdiler.

- 179 -

Herey Iazr olunca Trk ordusu stanbul lim ann

dan Hazirann onyedisine rastlayan Cum artesi gn sa
bahn onunda hareket etti. Bu srada kaldm evin bal
konunda idim ve oradan btn liman grebiliyordum ,
km ak zere olan btn gemileri kolaylkla sayabili
yordum .
Bundan alt ya da yedi gn sonra. Ram azann ilk gnii, mft, sadrzam ve btn halk orduya yardm e t
mesi iin Tanrya dua ettiler... Fakat onlarn dualar bir
netice vermedi, nkii yirm idokuz Haziran akam Per
em be giinii, stanbul'a iki ordunun yirm ialt Haziran'
da savaa ilitii ve Trk ordusunun m alup olduu
haberi geldi, birka gs sonra, bu savata bulunm u ve
oradan kam olan bir yenieri, bana savan btn te
ferruatn anlatt.
(D eniz savandan bahseden bu ksm savala ilgili ha
berler zerine stanbulda hkm sren havay belirtm e
si bakm ndan ok enteresandr. Gene enteresan olan
baka bir husus da, T hevenotnun Trklerden yana her
zaman m em nuniyetle ortaya koyduu sem patiden, bu
kriz amuda vazgemesi ve Trklerin yabanclara kar
olan reaksiyonlarndan korunm ak ve Hristiyan donan
masnn zaferinin sevincini paylam ak iin, ehrin
Frenk toplum u ile yek vcut olm asdr.)
Bu bozgun o kadar byk oldu ki. btn Tiirkler bu
na ok zldler ve Venediklilerin hkim iyeti altna gi
receklerini zannederek korkuya kapldlar. Hkmdar
bu bozguna kalpten zld, bir gn boyunca hi yem ek
yem edi, hibir teselli ona tesir etm edi, ok alad ve
gelen hibir haberi dinlem edi; Berber,Trk O rdusunun
bozguna urad haberini ona syledii zaman onu
derhal ldrtt. Bu m alubiyet haberinin doru oldu
unu kesinlikle renince btn adalara ve Veedikli-

- 180

lerin kartm a yapabileceinden k o rk tu u yerlere acele

olarak asker gnderilm esini em retti. nk o, Vene
diklilerin stanbul'a gelm elerinden kayglanyordu. Sur
larn zerindeki evleri y k trtt, zira bu evler ehrin yan
masn kolaylatryorlar ve m dafaaya mani oluyorlar
d. Venedikliler grndkleri zam an, Trk lerin stan
bul'u terkedeceklerini tahm in ediyorum,- hkmdarn
derhal A sya'ya geecei kesindir ve onlar arasnda, s
tanbul'dan skdar'a gem ek iin bir kaykta yer bu
labilmek amacyla bir sekuin verilebilecei zamannn
geleceini bir eyh veya imamn haber verdii sylenti
leri dolayordu. Bu bozgun birok Trk tarafndan n
ceden tahm in ediliyordu.
Alt A ustos Pazar gn akam , hibir hareket ol
mad srada, ordudan ata kalanlarn bir ksm olan
yedi Trk kadrgas ve bir mavna sessizce, bayraksz,direksiz fakat sadece trinketa ile stanbul limanna girdi
ler. Biz dier Frenkler bundan gizlice seviniyorduk, fa
kat bu sevincimizi aa vurm aktan uzaktk. Hristiyanlar iin bu kadar stnlk salayan bir baar karsnda
Trklerin aclarn anlayla karlam ak icap ediyordu.
Kaybedilm i olan bu savatan itibaren, Tiirkler iristiyanlara kar byk bir kin ve hrs duyuyorlard, bir
Frenki grdkleri zaman bunu m uhakkak hatrlyorlar
d; hatta G alata'da frenk tccarlarn getiini grenler,
yksek sesle "Bayram olunca bu apkalara olacaklar
greceiz" diye sylenirlerdi. Bu szleri iitenler bir
birlerine, bayram gn btn Frenklerin bir katlim a
m aruz kalacaklarndan endie ederek, duyduklarn bir
birlerine sylyorlard. la tta bir gece bir sr yenieri
nin G alata'da kaya bindikleri renildi; bu bizi p
heye dryordu, zira bilhassa sarho olduklar zaman
kabalklar ile korku verici olurlard. Limanda olan In
giliz gemileri elilerinin emri ile geceleyin denize al
yor ve burada em niyet iinde kalyorlard. N ihayet yir

- 181 -

midrt Temmuza rastlayan bayram geince kendimizi

yeniden biraz emniyette hissettik.
Fakat yirmisekiz Temmuz Cuma gn akam saat
onda Fransz elisine ilk korkumuzu bildiren bir mek
tup geldi. Bu mektup hkmdarn saraynn yaknndaki
bir baka sarayda yaayan iolan tarafndan Trke
yazlmt. Birinci tercmann gelmesi iin haber gn
derdi ve ona bu mektubu okutturdu; bu mektupta
Trklerin bayramda btn Frenklere kar harekete
gemedikleri, fakat ksa zaman sonra bunu yapacaklar
belirtiliyordu. Eli bu mektubu iolanlarn aasna
gnderdi, o da bahsedilen mektubu grdkten sonra,
bunu niin yazdn sylemeyen gence ikiyz sopa
vurdurdu; yle ki, lklar elinin evinden duyuluyor
du.

- 182 -

XLI
1655 YILINDA STANBUL'DA
ORTAYA IKAN AYAKLANMA
YENERLERN SEBEP OLDUU
KARIIKLIKLAR
Trklerin ordusundan kfi derecede bahsettiimi
zannediyorum; burada yenierilerin ayaklanmas hak
knda bireyler syleyeceim. Yenieriler hkmdara
itaat ettikleri zaman o, Dnyann en kudretli hkm
darlarndan biri haline gelir. Ayn kiiler ona duydukla
r ball kaybedince hkmdarn kudreti zayflar. Bu
tip davranlar olduka sk olur ve onlarn harekete
gemesi bir insan kalabalndan ok, hzla byyen bir
sele benzer; onlar karlarna kan hereyi, hibir s
tnlk tanmadan tahrip ederler, gizledikleri btn ihti
raslarn aa vururlar.
Onlar birok hkmdar ve dierleri arasnda, kendi-

- 183 -

terinden phe ettii iin Sultan O sm an' bylece b o

m ulardr; nk bu hkmdar onlarn gl olmasyla
kendi kudretinin zayflayacan biliyor, onlarn kar
snda zayf olduuna, onlar ortadan kaldrmazsa hibir
netice elde edem eyeceine inanyordu. Fakat onlarn
farkedeneyecei kadar gizli olan bu tasarsn gerek
letirem edi; bunun iindir ki, zorla sarayna girdiler,
onu kk drc bir ekilde Y edikle'ye gtrdler.
Yolda ona binbir hakaretle pek o k kt eyler yapt
lar; Yedikleye gelince onu bodular ve yerine amcas
M ustafa'y geirdiler.
Onlar ksa zam an sonra O sm an'n kardei, bata bu
lunan hkmdarn babas Sultan brahim 'i ldrttler;
onu saraydan alarak boduklar Y edikle'ye gtrdler
ve yerine halen hkmdar olan onun olu Sultan Mehm ed'i tahta geirdiler.
Neye teebbs ederlerse etsinler, onlar hkm darlar
nn kanna sayg duyarlard ve im paratorluunu yok e t
mei dnmedikleri ilk hkmdar O sm an'n ailesine
byk ir sayg duyarlard.
1655 SYANLARI
stanbul'da bulunduum srada Y enieriler, hkm
dar korkutan bir isyan kardlar. Hadiseler u ekilde
oldu. 28 u b at 1655 Pazartesi gn, hkm dar kendi
lerine K andiye'de iken hibir yardm gnderilm edii
iin ik y e tte bulunan m er Paa ve dier subaylarn
ikyetlerini dinledikten sonra, mfty, sadnzam ,
kadlekerlei, yenieri aasn, alt blk ve aalar ya
da svari kum andanlarn ard, hepsi huzuruna
knca sadrazama Kadiye ehrinin fethedilm esini iste
diini syledi. Sadrzam ona u cevab verdi: "Hkm
darm iradeniz yerine getirilecek". Hkmdar ondan
mhr istedi ve hem en ald, nk sadnzan onu dai

184

ma zerinde tayordu. Sarayn m uhafz kum andan

durum undaki kapclar kethdasn a rtt; mhr ona
vererek K andiye'deki Trk ordusunun kum andan H
seyin Paa'ya gtrm esini em retti, zira hkmdar bu
grevle onu stanbul'a ekm ei, sonra da onun ban
uurm ay dnyordu.
Bunun iin ay gn Sadrzan Sleyman Paa gre
vinden azledildi ve Zurazen M ustafa Paa da Hseyin
Paa gelinceye kadar sadrzan vekilliine tayin edildi.
B srada Hseyin Paa sadrzan olm a midi ile Giritten hareket e tti ve ksa zam an sonra sarayna varr var
maz kapclar kethdasna m ektuplar gnderildi. Bu
m ektuplar ile ona nceden verilen em irlere gre hare
ket etm esi bildiriliyordu; fakat kapclar kethdas bu
emirleri hesaba katm akszn, bunlarn hkm darn emri
olarak deil de ancak kallee davranlar olm asndan
phe ederek kendi dncesine gre hareket etti.
Mart aynn ilk gnne rastlayan Sal gn, almas
gereken cret ve kum a kabul etm eksizin be veya alt
yl orduda kaldktan sonra ikiyz yenieri ile Kandiye'
den geldi. stanbul'a gelince, onlar kara ordusunun ve
kili olan K hya Bey'e gnderen Y enieri Aasna ik
yetlerini bildirdiler. Onlar bahsedilen Khya Beyi bul
m aa gittiler ve ona hizm et ettikleri zaman bildirince
haklar olan cret ve kum a istediler; aralarnda yar
dan fazlasnn artk vazifesinden azledildiini syleye
rek K hya Bey onlara yle dedi: "Reziller gidiniz, bu
radan ekilin, sizin hepinizi bodurtacam ve denize
a ttraca m ; m eyhanelerden km yorsunuz ve karm a
gelip bu eit ikyetlerde bulunuyorsunuz, siz de ge
celeri zavalllarn kaplarn geceleyin kran hrszlardan
snz, ekilin gidin, sizi pim an edeceim ."
Bu zavalllar bu nutuklardan ararak ne yapacakla
rn bilem ediler ve A tm eydan'na gittiler, orada ok sa
yda cebeciler ve topulara rastladlar, onlar da kendile-

ine verilen cretten m em nun deillerdi ve bunlarn sa

vlan da dtyiiz civarnda idi. Fakat drt Mart Cna
gn leden sonra A tm eydan'nda yenieriler, sipahi
ler, topular ve cebeciler dahil bebin Ki i bulunuyor
du. Orada kendilerine yaplan hakszlktan intikam al
maa yem in ettiler.
Be Mart Cum artesi gn ayn yerde onbinden fazlas
topland; onlarn arasnda creti ancak alt ake olan
Celep Hasa Aa adl bir sipahi de vard; akll bir
adam d, iyi konuuyordu ve bir topluluun ba ol
m akta o k hnerliydi, ksa zaman sonra Elamlu Melmed Aa ve E ndenZde Mehmed Aa adl sipahiler
gruba katldklarm akladlar ve ,'.epsi hkmdar bir
ayak divan tertiplem ee m ecbur etm ee karar verdi
ler.
Kzlar aas ve sarayn dier iadm aalan bu to p
lantdan haberdar olarak, emirlerin ba olan azin E
re f i bu adam larn niyetinin ne olduunu renm ek
iin grevlendirdiler; bu a. an gelerek onlarla k o n u tu ;
onlar da ikmdara sunulm ak zere isteklerini yazl
olarak ona verdiler, onlarn isteklerine gre hareket etmev zere saraya dnen kzlar aas, bunlarn hkm
darn kulana gitm esini istem eyerek ona yle dedi:
"N e istiyorsun? Sen m azulsn ve onu yakalad ve son
ra Nianc Paa'y bu kiilerin niyetlerini aklam alar
iin ricaya gnderdi. Onlarn ekilm eleri halinde, yeni
erilere cretlerinin ve kum alarnn deneceini
vaad etti. Fakat ona ta atm alar zerine sesini zorlukla
duyurabiliyordu ve hkm dar tarafndan deil hadm
aalar tarafndan gnderildiini bildiklerini syleye
rek onu bir odaya kapatm ak istediler.Bnunla beraber
Celep Hasa: Aa onun ldrlmesine m ni oldu. siler
onun yakalanm asndan m em nundular. Nianc Paa'nn
yakalandn renen kzlar aas, Tavuku M ustafa
Paa'y hkm dardan getirdiini syledii bir A h t

- 186-

erif ile birlikte gnderdi, bu mektupta onlara hizme

tinde bulunduklar zaman yedikleri ekmek ve tuzun hak
k iin Allaha dua ettiini ve ekilmeleri iin yalvard
n bildiriyordu; onlar memnun etmek iin ilerini
yenieri aas ve Khya Bey gibi onlara zarar dokunan
kimselere vermemiti.
Asiler, hepsi bir azdan bunun yeterli olmadn
ayrca onlar ldrtmek istediklerini, bundan baka h
kmdarn bir ayak divan toplamasn istediklerini yok
sa piman olacan, nk hkmdarn btn parasn
alan hrszlarn kimler olduunu ve niin cretlerinde
bu kadar ok sahte ake bulunduunu bildiklerini (on
larn ayaklanmalarnn esas sebebi olan) baryorlard.
Ksacas, mademki o hkmdarlardr, onu grmek ve
isteklerini bizzat ona bildirmek istiyorlard.
Ayn gn ikindiden sonra Atmeydanna gelmi olan
alt blk aas bu greve yeniden gemi olan Khya
Bey ile birlikte btn orbaclar, odabalar ve Ocak
aalarnn da refakati ile buraya gelerek btn toplulu
un karsnda bir Kuran, bir kl, ekmek, tuz getirttiler
ve yenierinin bir tyne birey olursa, hepsinin bala
rnn uacan ihtar ettiler, Yenieriler derhal sipahiler
ile birlikte hareket edeceklerine yemin ettiler. Yemin
tamamlannca ve dua yaplnca Koca Yusuf Paa, Ni
anc Paa, Celep Hasan Aa, Enden Zde Mehmed
Aa, Turnacba, alt blk aalar ve alt sipahi kh
yas ile birlikte yapacaklar ileri zmlemek ve teeb
bslerine son vermek zere ertesi gn sabahna kadar
btn gece odalara ekildiler.
Alt Mart Pazar gn, afakla beraber, kendilerine
teslimini istedikleri altm kadar kiinin listesini yapt
lar; bana sylendiine gre bu listeye hkmdarn an
nesi de dahil edilmiti; fakat para kuvveti ile listeden
karld. Grevi tamamladktan sonra ayn ekilde,
onlarn tatmin edici birey vermediklerini ve baka

- 187 -

ekilde elde edem ediklerine kuvvet yolu ile sahip ol

mann icap ettiini grerek et satlan bir m eydan olan
Etm eydanndan A tm eydan'na gitm ek zere yola k
tlar: sabahn saat onunda A tm eydan'na geldiler ve
ilkin defa "A llah" diye bardlar. Hkmdar bu
grlty duyunca o k ard ve yaplabilecek eyleri
bildiinden, kzlar aasn a rtt, o da hkmdara
kendisinin, annesinin ve en iyi hizm etkrlarnn bala
rnn istendiini syledi. Hkmdar buna hayret e tti ve
derhal, kendisine ayaklanm gibi grnen halknn ni
yetinin ne olduunu bilmek iin ve eer kendisinden
bireyler istiyorlarsa A yasofya'nn nndeki sarayn
bir blm olan Alay Kkne gelmelerini ve onlar
m em nun edeceini kendilerine bildirmesi iin, bir
A h t- e rif gnderdi. Bu srada Kara A bdullah at ze
rinde onlara gitti ve efleri olduunu bildirerek tehditk r baz szler syledi, fakat hemen vurularak ldrl
d. Bundan sonra btn topluluk "A llah" diye bara
rak, kalabalk halinde leden sonra kkn altna git
tiler. Burada bir cebeci kalabalktan skarak ld ve
yam a olur midi ile kalabala karan bir yahdi
bu kalabalkta skt ve yahudi olduu anlald ise de,
miisliiman olduunu bildirerek hayatn glkle kur
tard.
HKMDAR LE SLERN GRM ES
3u kkn nne gelm elerinden nce Bostancba
onlarla k o n u tu ; fakat hepsi de lkmdarla konum ak
istediklerini syleyince, hkmdar bir tah t zerinde
oturm u, hem en arkasndaki perdenin gerisinde annesi,
yannda mft, kadlekerler ve yedi vezir, sol tarafnda
ise Kaymakam Zurnezen M ustafa Paa ve nnde de
Bostancba olduu halde grndler.
Hkmdar ile konum ak zere gelen szcler ilerle

188

yince, hkm dar onlara niin toplandklarn, istek leri

nin ne olduunu sordu, onlar da ktlk istem ed ik leri
ni, bilkis saadeti iin A llah'a dua ettiklerini, gn
den beri kendisinin deil, hadm aalarnn sz sahibi
olduklarn, lkenin her tarafnn tahrip ed ildiini, hi
bir yenieri ve sipahinin dardan gelen h rszlar sebe
biyle evlerinde oturm aa cesaret edem ediklerini kendi
sine bildirm ek iin toplandklarn sylediler. Hkm
dar bunlar dinleyerek onlara yle dedi: "Biraz sabrl
olun ve istediiniz eyleri bana syleyin."
Derhal isteklerini yazdklar kd kardlar ve ok
arm ve ancak cevap verebilecek durum da olan h
km dara okum aa baladlar. Bu defa hkm dar byle
bir olayn eskiden yaplp yaplm adn m ftye sor
mak gerekliini onlara bildirdi. M ft, buna benzer bir
hadisenin olm adn ve im di de byle bir harekete giriilm em esini syledi. Bunu duyanlar bu m ftnn h
km darn deil hadm aalarnn mfts olduunu ve
baka bir mft istediklerini hep bir azdan bardlar
H km dar onu derhal azlederek yerine H ocazdeyi ta
yin etti.
Sonra onlara yle dedi: "K ullarm , istediinizi sy
leyin iz ve eer benden baka ey de istiyorsanz size
vereceim , listen izi gene okuyunuz, isteklerinizi d in li
yorum" Bunu da yaptktan sonra, ncekinden daha da
arm olarak oturdu ve onlara yle dedi: "Sizin, h
km darnz olan bana teekkr ediniz, hi acmadan
gzdelerim den birinin hayatn size verdiim iin bana
teekkr ediniz". A nnesi ve Kaymakam onun hemen
hemen alayarak syledii bu szleri ona telkin ediyor
lard.
BAZI DAM LAR
Fakat bunun,onlar sadece stn durum a getirdiini

- 189 -

grerek, ikindiden sonra bostancbaya orada bulunan

lar bodurmak iin gitmesini emretti. Bostancba
derhal emri yerine getirmek iin gitti ve yarm saat son
ra, kkn penceresinden kzlar aas, az sonra da kap
aas boulmu olarak atldlar. Asiler bundan sonra
idamlara devam edilmediini grerek hkmdara bar
dlar: "Hkmdarmz, dierlerini de attrt." Bunun
zerine hkmdar tahtndan kalkarak, orada sadece iki
kii bulunduuna dair din, Kuran ve Hz. Muhammed
zerine yemin etti. Asiler balarn nlerine ediler, h
kmdar onlar bandan savd ve onlar hkmdara dua
ettikten sonra beraberlerinde bu iki ceset olduu halde
oradan ayrldlar, Atmeydanna kadar cesetleri ayakla
rndan tutarak srdler ve burada camiin nndeki
karaaaca onlar ayaklarndan astlar.
Btn gece bostancba dierlerini arad ve yedi
Mart Pazartesi gn sabahleyin nceden yaptklar gi
bi Atmeydanna gelindi, orada bir rum vard, eer ya
ma varsa katlsn diye onlar arasna girmiti tannmaya
can zannetti ise de Hristiyan olduu ksa zamanda
anlald ve derhal ldrld; oradan Atmeydanna git
tiler, dier istediklerinin hepsi de boulmu olarak bu
raya getirildiler. Dierleri gibi aslm olanlarn nn
Hisul Aa, brahim Aa ve Has Odaba olduu anlal
d. Btn bunlar balatan Khya Bey de ayn gn bo
uldu.
Martn sekizinci Sal gn avuba Mehmed geti
rildi.
aramba gn, boulduktan sonra boynuna kadar
bir uvala konulan ve dierleri gibi aslan, aban Kalfa
nn hanm Mlkl Kadn getirildi. Onun Valide Sultan
dan byk bir servet edindii sylenir. Ayn gn byk
maliyeci Habidci Olu da, Pazar gn hapsedildii Yedikulede ldrld.
On Mart Perembe gn Siyavu Paa vezir oldu ve

190

derhal saraya gtrld. Kendi evine yakn bir evde

gizlenmi olan Gmrk Hasan Aaya gvendii
klesi ihanet etti. Hkmdar onu kurtaramad, bu
ihanetin karl olarak kleye hak ettii creti verme
di. Gmrknn cesedi dierleri ile birlikte Atmeydan'na gtrlmedi. O, Trk fakirlerine olduu kadar h
ristiyan fakirlere de acr ve onlara yardm ederdi. B
yk masraflarla emeler, yollar ve bunlara benzer di
er kamu menfaatine iler yaptrmtr. Aslen Ermeni
olup ihtida etmiti.
Onbir Mart Cuma gn Bill Aa ve aban Kalfa bo
uldu.
Oniki Mart Cumartesi gn leden sonra btn bu
cesetler topraa verildi.
Yirmialt Nisan aramba gn Sadrzam Siyavu
Paa ateli bir hastalktan ld. Bana sylendiine g
re, shhati iyi iken, birka kii onun elli gnden fazla
yaamayacan sylemiti ve gerekten de vezirlii
nin krksekizinci gnnde ld, fakat ben bunun ze
hirlenme olduunu zannediyorum, nk, bana l
mnden sonra tamamen mavi renk ald sylendi. Be
yl nce bir kere daha vezirlik yapmt ve bu srada iki
ay ierisinde hkmdarn byk annesini ve pek ok
yksek ahsiyeti ldrtmt, bundan sonra da azledil
di.
AYAKLANMANIN SONU
Sekiz Mays Pazartesi gn hkmdardan, Anadolu'
da isyan karan ve skdar'a kadar ilerleyen Seydi
Ahmed Paa'ya kar tu (Sancak- erif) karmas
istendi. Tu bir mzran ucuna tutturulmu at kuy
ruudur. Bu, son derece ihtiya duyulduu zaman
kartlr ve bu durumda btn ordu sefere kar. Bylece, pek ok koyun kurban edildi, sonra dokuz Mays

19 1 -

Sal gn tu karld ve Cebe H ne yaknnda, sarayn

birinci avlusunda dikildi, fakat Divn' toplayan hSal gn tu karld ve Cebe Hne yaknnda, sarayn
birinci avlusunda dikildi, fakat Divn' toplayan h
kmdara baz kimseler tarafndan orduyu iyi bir duru
ma getirm ek iin byk para sarfetm eden Venediklile
rin anakkale'ye geldikleri ve onlara kar gnderilecek
kimsenin bulunm ad bir srada eydi Ahned Paa ile
arpm aa gidilem eyecei arzedilm itir. Bunun iin
dir ki hkmdar ok kzd, tu karm ay kimin ileri
srdn sorunca ve birinin bunun Celep Haan Aa
olduunu syleyince onu derhal ldrtt ve daha nce
hi yaplm am oldu halde, tu utan verici bir e
kilde sakland. Ertesi gece elli veya altm kadar yeni
eri boularak denize atld, onlarn denize atld sra
da atlan top seslerini biz duyduk. On Mays aram ba
gn, hkmdar odasnn nnde Anadolu Beylerbeyi
Rdvan'n ba kesildi.
Kendisinden bahsetm i olduum uz bu Celep Haan
A ann, ounu ksa zam anda her taraftan ve bilhassa
her gn hkmdarn annesinden ald drtyzbin ekden fazla arm aan toplayarak edindii iyi bir serveti
vard. Bu ayaklanm ay m teakip birok paann byk
bir itaatle saraynda onun evresini ald grlr, fakat
o bu byk frsat deerlendirm esini bilmedi.
Bu hdiseyi geni bir ekilde anlatm ak istedim , mai
yetim de olan bir Fransz dnm esi her gn cereyan eden
olaylar, askeri birlikler ayakland zam an hkmdarn
hem en hem en hibir ey yapm adn gsterm ek iin
bana anlatm aa geliyordu.

- 192 -

XLII
HKMDARIN TEBASI HIRlSTlY A N LA R
VE YAHUDLER
DN AZINLIKLARIN
ELBSELER
Hkmdarn mslman olm ayan tebas hristiyan ve
yahudilerdir.H ristiyanlarn en byk grubu ne bala
rnda ne de ellerinde kullanm aa cesaret edem edikleri
baz renkler hari, Trklerle ayni tip elbiseleri giyen
Rum lardr, yalnz onlar deil, fakat ayn zam anda ge
nellikle btn Trk olm ayanlar da, ister hristiyan ister
yahudi, ister hkm darn tebas olsun ya da olmasnlar
ne balarna giydikleri serpularda ne de elbiselerinde
yeil kullanm aa cesaret edem ezler ve eer o k az da
olsa bir para yeil renk kullanan baz hristiyan ya da

- 193 -

; dilildiler bulunursa, mslnanlar iin yeil kutsal ol

duundan onlara sopa atlr ve para cezas verilir.
H ristiyanlar beyaz bir sark takm aa da cesaret ede
m ezlerdi ve eer bunu yapan bir hristiyan yakalanrsa,
hkmdarn tebas olup olmamasna baklm akszn ona
lm cezas verilir ; bu cezadan ancak mslman olm ak
la kurtulurdu.
F akat onlar yeilin dnda dier btn renkleri kul
lanabilirler; krm z veya sar kullanm alar da onlar iin
tehlikelidir, nk askerler bu renklere dkndrler.
Hkmdarn tebas olan hristiyanlar sar pabular
giymee de cesaret edem ezlerdi.
Sopa atlm a korkusu vard, fakat sadece krm z gi
yerlerdi. Yabanclar ise ayn rengi giyebilirlerdi.
R um papaz ve rahipleri daim a siyah renkte elbise gi
yerlerdi, siyah bir balklar vardr, bunun evresinde
ise beyaz bezden bir erit bulunur ve srt zerinde asl
m olan siyah bir kum a paras bal tu ttu ru lm u
tur. Uzun salar vardr..
RUMLARIN

ME Z HE B
Onlarn m ezheplerini R om a kilisesinden ayran ba
lca nokta, onlarn R u h 'u lKuds'n Baba ile O uldan
deil, yalnz Babadan geldiini kabul etm eleridir. Onlar
kilisenin ba olarak papay tanm azlar; onlarn kilise
lerinin ba olarak eit hak ve selahiyetlere sahip olan
d rt patrikleri vardr.
Bunlarn birincisi stanbul, kincisi A ntakya, ncs skenderiye ve drdncs de Kuds patriidir.
Bu drd de hkm dar veya hi deilse onun m aiye
ti tarafndan resmen kabul edilm ilerdir.
stanbul patrii sadrzam , dierleri ise o blgenin

- 194 -

paalar tarafndan tannyor; onlarn patriklie gel

dikleri gn bir kaftan verilerek bu vazifeleri resmen
tannrd.
O nlar prgatuar (1) kabul etm ezler, fakat bununla
beraber Kyam et gnnde olmasn istedikleri nc
bir yer kabul ederler ve azizlerin im di C ennette olduk
larna inanm asalar da K yam et gnnde C ennete gire
ceklerini sylerler ve onlara Tanr katnda kendilerine
efaat etm eleri iin dua ederler.
A yinde, bizim her zam an yediim iz ekm ei arapla
kutsallatrrlar, rahipler ile dierleri ve erkekler kadar
kadn ve ocuklar, her iki cins de birarada arapl ek
mei yerler.
Onlarn d rt byk perhizleri vardr.
Birincisine Paskalyadan alt hafta nce balarlar ve
Paskalyaya kadar devam ederler.
kincisi onbe gn, SaintPierre ve Sait Paul bay
ram ndan nce balar ve bu bayram a kadar srer.
ncs 1 Astos'la balar ve 15 gn devam
eder.
Drdncs A vent'in ilk pazarndan balar Noel'e
katlar devam eder. Btn perhizler onlarn eski takvi
mine gre dzenlenir. Bu son perhiz boyunca onlar
balk ve zeytinya yerler, fakat byk perhiz esnasn
da ne balk ne de zeytinya veya kan olan baka her
hangi birey yem ezler, fakat sadece sebzeler, kabuklu
deniz hayvanlar ve ceppia adn verdikleri, kan m
rekkep gibi siyah olan bal yerler.Babequiusun, rumlarn hibir zam an istiridye yem ediini sylemesi ger
ee uygun deildir, nk onlar perhizde hem en he-

(l)Hristiyanlkta gnahlarndan arnmak iin ruhlarn kald

yer.

195 -

men baka hibir ey yem ezler, dier zam anlarda ise

ok* balk yiyen kiilerdir. Erm enilerin perhizi rumlan nkinden o k daha serttir; nk onlar perhizleri sra
snda kesinlikle hibir balk trn ne kabuklular, ne
de istiridyeyi yem ezler, arap im ezler, sadece ekm ek,
su, sebzeler ile yaarlar.
Rum lara dnecek olursak, onlarn kiliseleri bizim ki
ler gibidir, ancak M atre A utel ksm kilisenin dier ks
m ndan tahta bir perde ile ayrlm tr. Burada kap
vardr ve bu bir Sancta sanctorum durum undadr: O n
larn kabartm a eklinde olm ayan aziz resimleri vardr.
Rum lar kilisede Hz. sa dahi ayaa kalksa diz km ez
ler, fakat hepsi birer anil zerine dayanrlar ve bu se
beple rum kiliselerinde ier zaman erzak vardr.
Rum larda eer bir kii otuz yan doldurm am sa
rahip olam az, rahipleri hayatlarnda ancak bir defa ve
bir bakire ile evlenebilirler, rahip olduklar m ddete
hanm larndan ayrlm azlar ve hanm lar lnce bir ba
kasn alamazlar. K eiler asla evlenmezler ve asla et
yemezler.
Esas bizimki ile ayn olan yinleri burada izah etm ek
pek houm a gitm em ektedir, ben artk papazlarnn giy
dii elbiselerden, Teslis'i ifade eden kollu am danla
rndan ve Hz. sa'nn lhi ve beer tabiatn ifade eden
ikili am danlarndan bahsetm eyeceim , herkes onlarn
istavroz kardklarn bilir ve bunu bizim kinin aksine
sadan sola yaparlar.
Onlarn evlenmeleri hakknda da bireyler syleye
lim.
Kzlar evlenmeden nce gsterilm ezler, sonra da
uzun zaman sakl tutulurlar, akrabalarn grm ee izin
verilmez, grlmek korkusu ile kiliseye gitm ezler, ben
R odos'ta heniiz evlenm em i iki kz kardei olan bir k
zn evlendiini grdm, onlar ne merasime ne de dn
enliklerine grlme korkusu ile gelmediler. R um lar ev-

- 196 -

lendii zam an, tpk bizim ki gibi bir rahibin huzuruna

karlar ve ayn yz takarlar, fakat bundan baka
bizde hi olm ayan baz eyler de vardr nk onlar
bir vaftiz babas ve bir vaftiz annesi edinirler ve ona i
lenm i birka mendil hediye ederler, bir keresinde ben
vaftiz babas seildiim zaman bana byle bir mendil
hediye edildi, vaftiz babas ve annesi papazn nnde
zev ve zevce ile birlikte bulunurlar ve papaz baz dua
lar syledii zaman vaftiz babas ve annesi, evlilerin
)a zerine birbirine gem i, altn yaldzl gibi parla
man yapraklardan bir ta ve stlerinde de bir rt tutarar; bahsedilen dualardan sonra, evli ift elele ttuaak defalarca dnerler, bu srada vaftiz babas ve annesi
Jilar arkalarndan tu ta r, sonra bir bardak arap verilir,
damat bundan biraz ier, sonra gelin onu takip eder,
sonra dam at ikinci bir defa daha ier ve elin de bm
aynen yapar, sonra da ondan kalann ralibe verirler,o
da bunu nee ile ier, daia sonra da "kocas karsnn
bakireliini de byle krabilsin" diyerek bardak krlr;
evlenme merasiminin kalan ksm katoliklede olduu
gibi yaplr.
TRK MPARATORLUUNDAK
RUMLARIN DETLER
O nlarn det ve yaam a tarzlar hemen hemen Tklerinki gibidir, fakat onlar daha aalktr. Rum lar,
cimri, kalle ve hain, homoseksel ve sonuna kadar
gdc, en azndan bo inanlar olan kiilerdir; Tkler de onlar bu ekilde taikir ederler; mslman olan
bir Rum u bir Tkle ayn seviyede grm ezler.O nlar katoliklee Tklerden daha o k dm andrlar.
Kadnlar gzeldir, fakat biraz im an ve gsterili
dirler.

T RK Y E'D EK YAHUDLER
Trkiye'deki Yahudiler, Tiirkler gibi giyinirler, ancak
yeil ve beyaz elbise giym ee ve beyaz sark takm aa
cesaret edemezler,* onlar m or renkli elbiseler giyerler Ta
kat m ecbur olduklar iin aynen bir apka gibi yapl
m ve ayn ykseklikte olan m or bir balk tarlar ve
sark balam a durum unda olanlar bunu apkalarnn alt
ksmna epeevre sararlar. Onlar ayrca m or renkli ce
ketler ve pabular giymek zorundadrlar.
Tevrat ve Talm ud'da uzun uzadya bahsedilen dinleri
hakknda hibir ey sylem eyeceim . detleri ise her
yerde olduu gibidir yani talya'da olduu kadar Trki
ye'de de kalletirler ve btn dncelerini birka hristiyan ya da birka Trk' aldatm ak iin kanun olm a
yan yoldan faiz alma veya kallelik yapm ann yollarn
bulmak iin kullanrlar. Onlar her yerde herkese hor
grlr ve kendilerine kt davranlr.
Trk m paratorluunun her yerinde, hkmdara
bal olan btn lristiyan ve yaiudi tebas her yl, in
san bana d rtb u u k kuruluk bir vergi olan hara
derler; dokuz yandan itibaren bu vergiyi dem ek zo
rundadrlar; fakat hristiyan rahip ve din adam lar ve
yahudi haham lar bu vergiden muaftrlar? bu vergiyi ka
dnlar da demezler. Hara, hkmdar iin byk bir
gelirdir ve sk sk yerini deitiren bir gayrimslim bun
dan m uaf tutulam az,nk onlar seyahat ettikleri za
man vardklar her yerde kendilerine hara sorulur.
Eer onlar bunu bu yl iin dem ilerse m akbuzu gste
rirler ve baka yerlere gitm e msaadesi alabilirler. Bu
vergiyi deyen hkmdarn tebas yahudilee karlk
baka bir lkeden gelen yahudiler bundan m uaftrlar ve
bunu dem ek zorunda olm adklarn gsterm ek iin
balarnda bir apka tarlar ve baka bir lkenin vatan
da olduklarn belirten konsolostan aldklar bir vesi

- 198 -

kaya sahiptirler.
XLIII
HNT ELSNN STANBULA
G E L VE KABUL E D L
Mays aynda stanbul'a bir H in d (l) elisi geldi,meleketinden kal yirm iiki ay olm utu ve Kzl Deniz
yoluyla gelm iti; msait olm ayan rzgrlar sebebiyle
ok gecikm iti, ayrca ya da d rt ay M ekke'de ve
dier baka yerlerde kalm t; bir ksm oralarda hasta
landklarndan stanbul'a seksen kii getirem edi ve bun
larn o u sadece m ahrem yerlerini rten kum a para
lar dnda plakt. stanbul'a girilerinde byk bir
merasim yaplmad. Hkmdar onbe Mays Pazartesi
gn, lim ann zerindeki deniz kknde zel ve gizli
olarak onu tabul etti.
Bu kabul treninde hkm dara ok kym etli tedi
yeler sunulduu bana sylendi; bunlar arasnda tam a
m en elmasla kapl bir kem er, ayn ekilde bir tebih ve
deerinin beyz kese yahut ikiyzellibin kuru oldu
u, sap ksm nda sekiz Venedik altn arlnda bir
elm asn bulunduu bir haner de bulunm aktadr; bu
hediyeler arasnda ancak hkm dar tarafndan alabi
lecek ve iinde elmaslarn sakl olduu bir k utuyu da
sayabiliriz, fakat bu kesin deildir. Her ne olursa olsun
ou hediyenin deeri bir milyon kuru olarak tahm in
edilebilir; hkm dar da ona bir krk verdirtti.
MERASME KATILMANIN GL
Onalt Mays Sal gn ona bir resmi kabul verilmesi
kararlatrld. Onun saraya giriini ve hediyesini gr
meyi arzu ediyordum , fakat Dana, oraya girem eyece
im sylendi, nk ancak F renk elilerinin kabulnde
(l)Hindistan Timurlu hkmdar ah Cihan'n Kaim Bey adl
elisidir.

- 199-

Frenkler ieri alnyor vfc dier eliler kabl edildiin

de ise girem iyorlard. Bununla beraber denem ek iste
dim ve 'ilintin iin sabah erkenden bir yenieri ve bir
sipahi ile birlikte saraya gittim . Uzun yllardan beri Po
lonya saraynda oturm u ve Polonya kral tarafndan
geici eli olarak stanbul'a gnderilm i olan M. ivlesgin adl bir Franszla beraberdim ; sarayn kapsna
yaklanca, kapnn, ister Trk ister hristiya olsun
ieri girme.; isteyenlerin eline sopa ile vuran kapclar
tarafndan iyice korunduunu grdk.
Orada bir m ddet kaldktan sonra, yenierim iz dn
mek zorunda olduum uzu syledi, sipahim girem eye
ceim izin kesin olduunu ilave etti. Bununla beraber
kapclardan biri ile Trke konuan bu kibar Fransza
kaba davranlm ad, sadece ona bizim girem eyeceim iz
sylendi; bu da bizi girebileceimiz hakknda m itlen
dirdi; iki kelimeyi lkle biraraya getiren ben, bu ka
pc ile Trke konum aa baladm , ona yabanc oldu
um u, bu merasimi grm ei ok arzu ettiim i syle
dim. O ise her defasnda bana asla girem eyeceim i sy
lyor ve bazen benim varlm dan tedirgin olarak biraz
hiddetleniyordu. Fakat bana sopa atm aa kalkm adn
dan vazgem iyordum . Kzd zaman benimle k o n u
m uyor, ben de fakirlerin sadaka istedikleri zaman yap
tklar tarzda davranyordum . N ihayet bana, elinin
gelmesini beklem em gerektiini ve ancak onunla girebi
leceimi syledii zaman ona bir hristiya ve Fransz
olarak kalabalk tarafndan kt m uam eleye m aruz ka
lacamdan korktuum u bildirdim.
N ihayet benim le konuan Trkn kafasn, u keli
melerle iirdim : "Tanr akna, Allah' seversen bizi b
ra k ! O da arkadalarndan birisini pek yaknda olan
kum andanlarna, bizim ieriye braklm am z iin izin
istemek zere gnderdi. Klimandan bunu kabul etti.B i
zim yanm zda olm ayan sipahi giremedi. Birinci avluya

- 200 -

girdiim iz zaman olduka sevinliydik, fakat fena davranlmas ve kendim ize fazla gvenimizden dolay ceza
landrlm am z korkusuyla, ikinci avlunun kapsna gel
mee cesaret edem edik, bu sebeple H int hkm dar
nn elisini beklem ei tercih ettik ve onun adanlan ile
birlikte girdik.
ELNN ALAYI
avular sabahleyin eliye saraya giderken refakat
etm ek zere kald eve gitm ilerdi. Ksa zaman bekle
dik, ilk olarak atl krk ya da elli avu grnd. Sonra
bahsedilen elinin hizm etkrlarndan bazlan da atl
olarak geliyorlard. Dier hizm etkrlar,onyedi katr ile
birlikte d rt gzel at getiriyorlard. nk hibir eli
saraya hediyesiz gitm ezdi. 3 tn bunlardan sonra eli
gsterili, fakat olduka sde bir ekilde giyinm i ola
rak, solundaki avuba ile birlikte geliyordu. kinci
avlunun kapsnda a tta n indiler ve hepsiyle birlikte ben
de bu avluya girdim.
kinci avluda sa tarafta bulunan bin yenieri y
le sralanm lar ve yle bir sessizlik ierisindelerdi ki,
adeta heykelden farklar yoktu. Hediyelerin ykl ol
duu katrlar sol tarafa gtrld ve orada ykleri indi
rildi. Bu srada, eli yem ek yenecek olan divan salonu
na gtrld. Hkmdarn kabulnden nce elilere ye
mek vermek deti olduu iin orada vezirlerle birlikte
yem ek yenildi. Bu srada getirilen hediyeler, hkmda
rn nnden geirildi. Hkmdar bunlar grm ekten
m em nundu. Elinin hizm etkrlarna da yem ek verildi,
bunlar hediyelerin yannda avluda bulunuyorlard,he
diyeler Divann yirm iotuz adm tesine serilen rt
altna kapclar tarafndan kondu. K apclann her birine
hediyeleri iyi tam alan ve herkese gsterm eleri iin
para veriliyordu.

- 201 -

Orada ikiyzaltm paket iinde ambalajlanm ikibinikiyz paralk bu hediyeleri tayan ikiyzyetmidrt kapc vard. lk olarak pelerinde ektikleri drt
at ile getiler, sonra kapclar pek ok sark, her eit
Kuma, altn, gm ile ilenmi ipekten ve yzlerce
ek deerinde iilie sahip mendiller getirdiler; her bi
ri bebin kuru olan ipekten drt hal ve drt kapcnn
tad drt tane koyu krmz kadife antadaki dier
eyalar bunlar takip etti; her antada bir kantar arl
nda sar sabr vard, sonra iki kapc tarafndan ta
nan iki kk sandk ak amber; her sandkta yarm kan
tar ak amber vard. Btn bunlar bazen on ya da oniki
kapc tarafndan tanarak hemen gtrlyordu; bu
bazen yarm eyrek saat sryordu.
GET TREN
Bu arada eli, stanbulda bulunan orduyu gster
mek iin birka gn bekletildi ve bu beklemenin mas
raf karland. Orduya denecek 1400 kese vard. Bu
nun yediyzelli kesesi yenierilere aitti. orbacnn
arld zaman Divann kapsnn nne gelii, orada
datmn yaplmas, onun blnn btn askerlerini
armas, onlarn da orbacdan sonra para keselerini
almaa koarak gelmeleri ve ayn ekilde koarak dn
meleri, yerlerine glkle gitmeleri, bir an ierisinde s
raya girerek kmldamadan durmalar grlmee deer
gzel bir hareketti; sonra ikinci blk bunu takip edi
yordu ve bylece sona kadar gidiyordu. Oradaki otuz
kese avular iin, sekseni sipahiler, ellisi silhtarlar, ka
lan da cebeciler, topular, bostanclar ve dier benzer
leri iindi.
Hkmdara getirilen hediyelerin deeri alt milyon
kuru olarak tahmin edildi, fakat nihayet Bedestendeki tccarlar onun milyon kuru deerinde olduun-

-202-

da birletiler. Bu rakam H int hkm darnn zenginlik

lerini bilenler iin hi de artc deildir. Eli yemek
yedikten sonra, kabul iin gtrld, orada az kaldk
tan sonra om uzlarnda altn brokar bir ceketle k t ve
otuz kadar adam nn ier birinin de ayn ekilde bir kaf
tan ya da ceketi vard; nk elilerin kabule kendileri
ile birlikte istedikleri gzde kiileri gtrm eleri deti
vard ve onlarn da her biri, hkm darn nne km a
dan nce, elininki gibi brokar bir ceket giyerlerdi.
Biz, pek dzenli olm ayan, fakat olduka gzel olan
elinin m aiyet alayn ve iyi, zengin giyimli vezirleri ve
Divann dier btn yelerini grm ek iin birinci avlu
ya tekrar ktk.
Birka gn sonra, kaym akam bu eliye yem ek verdi
ve yem ekten sonra ranlIlar ve Hintliler allagel
m i bir elence olan ve onlarsz bir elence yapla
m ayan ingeneleri getirtti.kiyzotuz tlban,bin ake
verdirtti, bunlarn deeri ikibinaltyz k u ru civarnda
dr. Sonra btn vezirler tarafndan skdar'da dosta
karland, orada her biri sra ile onu o k sayda mzik
aleti alanlarn bulunduu yelkenliye kardlar; ve o
da hkm dardan pek o k hediyeler ald ve bunlar ara
snda en gzel atlar vard.
Bana sylendiine gre, elinin zerinde durduu
konu Iran ahnn byk dm an olan H int hkm
darnn ran'a sava iln ettii zam an Osmanl hkm
darnn da ran ahna kar savaa girmesini salamak
idi.
XLIV
HKMDARIN MERASME IK I I
Hkmdar ihtiam n H int elisine gsterm ek iste
diinden ehre m erasim le gitm ee karar verdi. Ben onu
b irok defalar ve bunlar arasnda, Hz. M uham m ed'in

203

doumunun kutland gecenin ertesi gn yirmi svari

ile birlikte Yeni Camiye giderken grdm. Ten rengi sa
tenden bir doliman ve hemen hemen ayn renkte bir
kaftan giymiti, sarnda biri yukarya dieri aaya
doru, elmaslarla ssl iki tane tuu vard; onun nn
de ve arkasnda zengince giyimli hadm aalar ve biri
solda, dieri sada yaya yryen mirahurlar; sonra bi
raz arkada, biri sa dieri solda hkmdarn kl, yay
ve sadan tayan sarkl iki gen vard. Bunlarn arka
snda kzlar aas ve kap aas bulunuyordu ve nihayet
biri su ile dieri ise erbetle dolu gm bir kap tayan
iki kii ve arkada da dier atllar ve onlar peykler ve
yaya bostanclar takip ediyordu. Yenieriler yol bo
yunca dizilmilerdi.
Hkmdar camide namazn kldktan sonra kaftan
n deitirdi ve samur krkn giydi; sonra srtnda al
tn ilemeli rts olan, kymetli talarla ssl eer ta
kml gzel bir ata bindi ve zengin elbiseli yz svarinin,
ayrca birok hadm aasnn ve onunla giden askerle
rin refakatinde saraya dnd.
Ben onu byle merasimlerde pek ok defa grdm.
Saraydan kt zaman ona ancak saraya mensup kii
ler elik ediyordu: Hint elisi iin yaplan merasim
gibi benzer durumlarda da muhteem trenler dzenle
niyordu. nce hkmdarn geecei saraydan Sultan
Mehmed (Fatih) camiine kadar giden yol, kum ile kap
lanyordu. Hkmdarn merasimle saraydan bir yere gi
derken herkes evinin nndeki yolu kumla rterdi ve
bylece sokan ortasnda veya drt ayak geniliin
de, olduka kaln kumdan bir yol meydana geliyordu,
bunun zerinde de hkmdar btn maiyeti ile geer
di. Yenieriler sokan her iki tarafnda, svari alaynn
geecei yol boyunca bir it gibi sralanyorlard.
Byk suba, yannda bu ilerle grevli bir zt ve
bir miktar yenieri olduu halde merasimi balatt. Bu
ilk birliin arkasndan hkmdarn av kpeklerinin ba-

- 204-

kclar ve merasim elbiselerini giym i asayi kuvvetleri

geliyor; onlar da balarnda alt ksm nda tyleri ile g
m yaldzl balk giyinm i olan orbaclar ile birlikte
yenieriler takip ediyordu; arkada yenieri aas,nn
de otuziki orbac ile yryordu. Y enierilerden sonra
alt kum andanlar ile birlikte sipahiler, sonra da elliden
fazla, merasim kyafetli, yanlarnda klc bulunan ve
sa elinde topuzlar bulunan m uhafz avular geliyor
du; sonra da gene at zerinde, iyi bir dzen ierisinde
mteferrikalar.
Bunlardan sonra,hkm dar,saray dnda yem ek yedi
i zaman onun yem ek takm larn tayan atl askerler geliyorduonlar atl hadm aalar ve dilsizler takip edi
yordu. Sonra vezirler, sadrzam olm ad zam an onun
vekili (K aym akam ); sonra balarnda hem en hem en Yahudilerinki ile ayn ekilde yapm , fakat gm yal
dzl merasim balklar ile yaya olan hkm darn peyk
leri veya hizm etkrlar; onlarn arkasnda merasim k
yafetiyle kum andanlar bulunuyordu, onu da, at ze
rinde ve iinde hkm darn giyecei elbiselerin bulun
duu sand tayan kii takip ediyordu.
Btn bu merasime katlanlardan sonra, iyi koum lu,
her taraf kym etli talarla ssl, zengilerinin bir ksm
gm ten, bir ksm da altndan, eerinin n taraf g
m yaldzl iri oir ktle halinde olan, dier tarafta ise
kolun yarsndan daha uzun ve olduka geni, tam a
m en kym etli talarla ssl bir bak bulunan, onbir
at geliyordu. Bu atlar, merasim kyafetli sipahiler tara
fndan elle ekilerek gtrlyordu.
B atlardan sonra, saylar beyzden fazla^dolimanlar kem er zerinde kalkk, kollar geriye sarkm , b a
larnda orbaclarm ki gibi tyl bal olan ellerinde
yay, srtta oklarla dolu bir sadak tayan yaya solaklar
geliyordu. Bu solaklarn ortasnda saysz kym etli t a
larla sslenmi bir a t zerinde hkm dar b u lu n u y o rd u ;

-2 0 5 -

koyu krmz kadife bir kaftan giymi ve balnda iki

parm aktan daha uzun, iri talarla ssl, biri sada ve di
erinin ise ucu aaya doru erilm i iki tane siyah
tu ; atn sanda ve solunda yaya iki kii bulunuyordu.
Halk daima elini gsne koyarak bir taraftan dier ta
rafa doru eilerek selm lyordu ve halk da buna kar
lk olarak ona alak sesle ve saygl bir ekilde binlerce
iyi tem ennilerde bulunuyordu. Hkmdardan sonra
atl olarak, hkmdarn klcn, yayn ve sada
n tayan ve solunda elinde hkmdarn tlbam n ta
yan silhtar aa geliyordu;sonra kzlar aas, kap aa
s ve gene atl, hkmdara susad zaman su vermek ya
da abdest almasn salamak iin su dolu gm kaplar
tayan dier iki kii. Bu sonuncular saraya mensup ki
ilerdi ve iyi giyinm ilerdi.
Namaz bittikten sonra, hkmdar sadece kaftann
deitirerek ve ate renginde bir saten giymi olarak,
ayn merasimle sarayna dnerdi.Y oldan geerken bir
Rus kle mslma olacan bard. Bunu duyan h
km dar da kapcya derhal onun saraya getirilmesi iin
emir verdi. Bu gibi kiilerin pek ou miislman olmay
isteyerek, hkmdar onlara bahi versin diye, onun
nnde slm dinini kabul etm ek iin hkmdarn ge
mesini beklerdi.

- 206

BENC

KISIM

T RK MPARATORLUUNDA:
ANADOLU VE EGE ADALARINDA SEYAHAT

XLV
BURSA E H R
C T hevenot, dokuz ay stanbul'da kaldktan sonra se
yahatine D ounun balca lim anlarndan olan zmir
istikam etinde devam etti. stanbul ve M udanya arasn
daki M armaray g etikten sonra, bir kervanla kuzey
bat A nadolu yolunu katetti. O nun ilk dura Bursa
i d i.)
1656
ylnn otuz A ustos aram ba gn stanbul'
dan yz mil uzaklkta olan M udanya'ya kadar gitm ek
iin kiralam olduum kaykla hareket ettim . Sabah
erkenden T ophane'den kaya bindim ve havann kt
olmas sebebiyle ayn gn M udanya'ya varamadm ve
eyalarm zn alnm as korkusu ile karaya elli adm
mesafede apay a ttk ta n sonra, geceyi kaykta geir
dim. Perem be gn erken saatte seyahatim ize devam
e ttik ve saat civarnda M udanya'ya geldik. Burada
pek fazla bir ey olm adn dnerek hi durm adm ,

Mudanyaya aa yukar onsekiz mil uzaklkta olan

Bursaya gitmek iin binek hayvanlan aldm. Ayn gn
akamn drt ya da beinde Bursaya vardm ve bir ha
na giderek oda kiraladm.
Eskilerin Prusea olarak isimlendirdikleri, eski Bitinya
krallarnn baehri olan Bursa, mild 1326, Hicr ise
726 ylnda ilk Sultan Osmann olu Orhan tarafndan
alndktan sonra Trk imparatorluunun ilk bakenti
oldu. Sonra Timur, Bayezidi bozguna uratp esir al
dktan sonra buray Trklerden ald. Sonra Bayezidin
olu sa tarafndan Timurdan geri alnd.
EHRN GZELLKLER
Bu ehir Uludadan sadece on mil kadar uzaklkta
dr. Yeri son derece elverilidir. Burada su o kadar bol
dur ki, ehirde oturanlar evlerine, hanlarna su getirte
bilirler, suyu nakletmek iin kolaylkla bacak kalnl
nda borular yaparlar. Bylece su btn pisliklerden
korunur. Abdest almak iin kapla su tamak zorunda
kalmazlar, zira ehirde pek ok eme vardr. Bu sular
dan baka, ehrin iinde rahatlkla yumurtann piebi
lecei pek ok scak su kayna vardr.
Onlar eitli hastalklarn tedavisine yarayan bu s
cak su kaynaklarnn bulunduu yerlere evreden yzbinin zerinde kiinin banyo yapmak iin geldii bir
ok hamam yapmlardr. Ben oraya merakla gittim ve
tamamen mermerle kapl gzel bir hamama girdim. Ter
lemek iin gidilen en byk salonun ortasnda dokuz
ayak civarnda derinlii olan, souk ve scak sularn ka
rt byk bir havuz vard; isteyen herkes oraya ban
yo yapmaa geliyordu; hatta biroklar yzerek eleni
yorlard. Oraya inmek ve oradan istenildii kadar su al
mak iin merdivenler vard. Buraya 2/3 orannda so
uk su ilve ediyorlard, gene de o kadar scakt ki, ilk

- 210 -

girite yandm hissediyordum.

Bu ehirde birok gzel yap bulunmaktadr. Bunlar
arasnda ikiyzden fazla gzel cami saylabilir. Bunlar
dan biri olan Derviler Camii bana gsterildii; onun ar
kasnda da, kk bir trbe ierisinde, ksa zaman nce
bu ehirde hkmdarn bodurduu mftye ait oldu
u sylenilen bir mezar grdm. Ayrca ok sayda han
vardr, hepsi ok muhteemdir ve ilerinde devaml ka
lnmaktadr. nk bu ehir pek ok istikamete giden
kervan yollar zerindedir. lk hkmdarlarnn, onlarn
sultanlarnn ve bunlar arasnda Fransz asll bir sulta
nn mezarlarn grmei unutmamak icap eder; fakat
btn Avrupallar Frenk diye isimlendirerek, Franszlar dier Frenkler ile kartrrlar. Onun son derece gzel
bir Fransz prensesi olduunu, denizde esir edilerek h
kmdara takdim edildiini ve hkmdarn da onu iste
dii dinde alabileceini belirtecek kadar sevdiini, H
ristiyan olmasna ramen her zaman onunla yattn,
onun imann hibir zaman bozmadn ve doduun
dan itibaren ayn din ve inanla yaayp ldn sy
lerler. ld zaman, bu ehirde yaayan hristiyanlar,
hkmdardan onu hristiyan detlerine gre gmme iz
nini istediler ve izin vermesi iin para teklif ettiler. Fa
kat hkmdar onlar reddetti ve dier sultanlar gibi g
mld. Mezar, kemerli, duvarlarla evrili kk bir tr
benin iindedir ve zgaral pencerelerden ierisi grlr.
Oraya girebilmek ve phesiz bir ithaf kitabesi olan ve
mezarnn ucuna ilitirilmi olduunu grdm bir k
d okuyabilmek iin kapy ak bulmay temenni et
tim; nk dier sultanlarn mezarlarnda ithaf kitabe
sinin ta zerinde yazlm olduunu, bunun ise yle
olmadn farkettim, fakat bu beni memnun etmedi.
Bu ehir yarm fersahtan fazla uzundur ve etraf sur
larla evrilmemitir. Sz edilen ehrin ortasnda
kk bir tepe zerinde, hemen hemen ehrin dier ks-

-2 11-

m byklnde bir kale vardr, duvarlarla evrilm itir

ve burada herhangi bir hristiyanm oturm asna izin ve
rilm em ektedir. Bu kale m stahkem dir ve ehrin her ta
rafnn grlebildii bir burcu vardr. Ele geirilemez
gibi grnm ektedir. Kaleye girm eden nce, buradan ge
erek ehre giden su kesilebilir. Hristiyanlar tarafndan
mdafaa edilen bu yeri Trkler m uhasara ettiler ve ala
m ayacaklarn grerek hristiyanlan teslim olm aa zor
lamak' iin suyu kestiler. Bylece hristiyanlar bu kale
yi kaybettiler. Bu kalede bir zam anlar OsmanlIlarn ilk
sultanlarnn saray bulunuyordu. Fakat im di tam a
men tahrip olm u ve bu gsterili binann byk kaln
tlar grlm ektedir.
BR TRK MASALI
lkenin halk bu kale hakknda, benim burada anlat
mak istediim bir masal oluturm ulardr. Onlar bir za
m anlar bir im paratorun czzal bir kz bulunduunu,
bu yzden de kzn ok irkin, buna karlk o k fazi
letli olduunu ve Allah'a byk bir iman duyduunu
sylerler; czzal olduu iin kimsenin istem ediin
den babasnn onu evlendirem enekten dolay byk zdrap duyduunu grerek, babasnn bu skntsn o rta
dan kaldrm ak iin, Allah'n kendisine yardm edecei
ni mit ederek, fakir zavall biri gibi herkesle birlikte
yaam asna babasnn izin vermesini istedi. Kendisini
ok seven babasndan byk bir zorlukla bu izni aldk
tan ve uzun bir yolculuktan sonra bahsettiim iz scak
su kaynann bulunduu yere geldi.Burada her gn bir
ka defa Allah'a dua ediyordu; czzal bir domuz
yavrusunun geldiini, bu scak suya girdiini ve birka
(in buna devam edince iyiletiini grd. Bu kz, do
muz yavrusunun Allah tarafndan onu iyiletirm ek ii
buraya gnderildiine inanarak, kendisi de bu scak su

- 212 -

ya girdi ve birka gn banyo yapt, sonunda tam am en

iyileti.
Allah'a kretm eyi brakm ad ve shhatini kazand
bu yerde yerleti; bu sebeple babasna burada bir din
lenme yeri ina etm ek iizere kendisine gereken m alze
me ve adamlar gnderm esini rica ederek, iyiletiini
bildirdi. steklerinin tam am n babas yerine getirince,o
da halen m evcut olan Bursa kalesini yaptrd. Araplarn
biraya devaml akn yapmalar zerine babasndan yar
dm istedi. Babas ona ok kuvvetli, salam ve yiit bir
kii olan Roland veya Orland idaresinde yardm gn
derdi ve o da Araplara byk kayplar verdirdi. ehrin
hemen yaknnda bulunan dan tepesinde bir Trk
derviinin yaad bir tekke vardr; bu tekke duvarlar
ve demir kap iie kapatlm tr. Fakat dervie birka
kuru verince, ieriye girm eme izin verdi ve bana yedi
parm aktan daha geni olan R oland' klcn gsterdi;
bu kl drt ayak uznhundayd, ben sadece nam lu
yu farkettim , nk yalnz kabzas bir ayak uznluundayd ve onlar bunun sadece nam lunun yars olduunu
ve dier yarsnn ise hkm darn hzinesinde bulundu
unu sylerler ki, bu durum da onn ok ar olmas
icap eder. Halbuki b kl tek elle kullanlabilm elidir.
B klcn yannda gene Rolad'a ait pek o k silh var
dr. Ba parm aktan iki misli byk olan ve iki ayak
uzunluunda demirden bir topuz. Bunun tutulacak ks
m bakrla kapldr ve onu daha iri gsterir, topuzun
ucunda bakrdan iri bir arslan ba vardr. Bu tekkede
her biri siyah kadife ile rtl ve her birinin ucunda
bir tlbent bulunan iki tab u t bulunm aktadr; bu ta b u t
larda Roland' ve olunun cesetlerinin olduunu sy
lerler ve inanlarna gre her ikisi de miisliiman olarak
lm lerdir. Onlar bu mezarlarn hem en nndeki bir
masann zerine kl ve dier silhlar koym ulardr.
Bu dan tepesi orm anlarla kapl kk bir dzlk ha-

- 213 -

ndedir. ok gzel olan buraya Trkler elenm ek iin

sk sk giderler.
XLVI
BURSA DAN ZM R'E SEYAHAT
KERVANIN HAREKET
Her Perem be Brsa'dan zm ire giden kervanla yola
km a tasarladm , fakat perem be gn gelmi oldu
um dan sekiz gn beklemem icap ediyordu. Bu arada
yol erzakm tem in e ttim , yolda sudan baka birey bu
lunm ad iin bu ekilde hazrlam aa m ecburdum .
Yolculuk esnasnda vatm ak iin alr kananr k o ltu k
lar tam ak gerekiyordu, ekm ek bozulduu iin peksi
m et, etli brek; im ek isterseniz arap, bir tulum da
ierisinde sirke, ya, tuz, m um ve her eit letler, ni
hayet biraz rahat etm ek isteniyorsa am dana kadar hereyi gtrm ek lzm dr. Trkler bu konuda titizdirler.
nk kendilerine lzm olan eyleri beklemeksizin bu
labilmek iin hi sklmadan yanlarnda tarlar ve ara
zide evlerindeki kadar rahatlkla yem ek piirirler.
Kervanla ilk defa gittiim iin bu tip hazrlklar bana
fevkalde deiik geliyordu. Kervanlar, yolu kesmek
ihtimali olan hrszlara kar birlikte m ukavem et edebil
mek iin yolcularn gitm ek istedikleri baz yerlere e
yalar ile birlikte gitm ek iin tekil ettikleri gruplardr.
Bu kervanlar hibir zam an ehir veya ky evlerinde
kalm azlar, fakat ya krda ya da eer varsa uzunluklar
geniliklerinden fazla olan kervansaraylarda kalrlard.
Bu binalarn ortasnda, atlarn katrlarn, develerin ve
kervana ait dier hayvanlarn barnd byk bir ksm
vardr, bu ksm ii ayak yksekliinde kk bir du
varla evrilm i ve dier byk bir duvara balanm tr.
Bu duvarn st dz ve alt ayak geniliindedir. Bu e-

214 -

t duvarlara Trkler m astaba adm verm ektedirler,

Trkler bunun zerine odalarn, salonlarn, i yerlerini
ve m utfaklarn yerletirm ilerdir. Kervansaraylardan
bazlarnda bir tarafta hayvanlarn balandklar,yem
lerini yedikleri ahrlar, dier tarafta ise insanlarn din
lendikleri, yem ek yedikleri ve yattklar m astabalar b u
lunm aktadr. Birok kk astabas olan kervansa
raylar da bulunm aktadr. Bu yol zerinde hayvanlar
iin bir ahr ve insanlar iin kalabilecekleri bir yer b u
lunan kervansaray azdr.
aram ba gn kervann reisinden, benim ve hizm et
krm iin iki a t ve eyam iin de bir katr tem in ettim
ve ertesi gn, yedi Eyll Perem be gn leden sonra
saat ikide kervanla birlikte Bursa'dan yola ktm .
Kazasz, bir hafta sren bir yolculuktan sonra, yolcu
lar ekiyanm talan ettii sylenilen Akhisar blgesine
vardlar. Onlar Gelebe ve Palam ut kasabalarndan ge
tiler.
aram ba gn sabah saat bete G elenbe'den haeKetle, saat onbide Palam ut a ll kye geldik. Burada
kalm abilecek bir kervansaray bulunm asna ram en rast
lam aktan korktuum uz hrszlarn basknna uram a
mak iin kalm adan getik ve dinlenm ek ve binek hay
vanlarmza nefes aldrmak iin iki mil mesafede bir
dzlkte durduk.
Yol zerinde pekok soyguncu vard.Bunlar anak
kale savandan kam ahslard; ou dalarda ya
yorlard. Bunlar yam acln yannda adam da ldr
yorlard. Bunun iin gerekli tedbirleri alyor ve sk sk
silhlarm z kontrol ediyorduk. Kervanba kervan
basknlardan korm ak iin bizimle birlikte svariler al
m t. Bu yolculukta bascnla ilgili baz haberler aldk
ise de herhangi bir ey olmad. leden sonra saat iki- 215 -

de atlarmza tekrar bindik ve saat bede kk bir k

ye geldik ve buraya yakn bir yerde yldzl gzel bir ha
vada geceledik. Buraya kadar daima kervansaraylarda
kalmtk.
Orada aznn tadn bilen Trkler iin bol ve ucuz
bir yiyecek olan kavundan oka alp yemek mmkn
oldu.
Perembe sabah saat bete buradan ayrldk ve saat
sekizde Manisa adl byk bir ehre geldik. Burada b
yk bir kervansarayda kaldk ve bu ehirde bize lzm
olan hereyi bulduk, arab bile; nk pek ok Rum
vard. Bu ehirde iki tam gn kaldktan sonra, onalt
Eyll Cumartesi gn sabah altda hareket ettik ve ayn
gn le civarnda zmire vardk.
XLVII
ZMR EHR
onyann nemli ehri olan zmir, Tantalos tarafn
dan kuruldu ve Anadoluyu istil eden ve bu ehri alan
Amazonlardan birinin adyla (Symirna) anlmaa bala
d. Uzun zaman sonra bir zelzele sonucu tahrip oldu ve
limana elverili olmas sebebiyle Marcus Antonius tara
fndan denize yakn bir yerde tekrar kuruldu. Buras
air Homerosun doum yeridir. Trkler ona imdi z
mir derler. Bu ehir byktr ve iinde hristiyanlar ka
dar Trkler de oturmaktadr.
ehrin hkim bir yerinde bulunan kaleye glkle
klmaktadr; bu kale olduka tahrip olmutur ve iyi
muhafaza edilmemitir. Orada tamamen kayaya oyul
mu, be az ve birok kanallar olan byk bir
sarn grlr. Kalenin altnda, bir Rum kilisesi
olan Sainte Venerandea doru giderken, Saint
Jeann sadk adamlarndan zmir piskoposu Sa
int Polycarpen ldrld byk bir anfiteatr

- 216 -

grlmektedir... O ok yksektir. En tepede h

kimlerin oturma yerleri olan be ni vardr. Anfiteatrdan biraz uzakta SaintJean katedralinin kalntlar
grlr. Buras ok bykt ve pek ok apel vard. On
lardan birinin iinde, bir mezar vardr. Rumlar bunun
Saint Polycarpe'a, dierleri ise birka Trke ait olduu
nu sylerler. Aada, deniz boyunca uzanan halen
meskn bir kale daha vardr. Kapnn zerinde Roma
kilisesinin armalar yer alr; belki de btn bu sahillerin
olduu gibi zmir'in de sahibi olan Cenevizliler tarafn
dan ina edilmiti.
Bu kale kk olan liman kapar ve yabanc gemiler
buraya asla giremezler. Emin ve gvenilir bir yer olmas
sebebiyle gemiler burada demir atarlar, buradan k
mak olduka zordur. zmir'den ayrldktan sonra lima
na girmelerine mani olamadklar ve buradan istedikleri
gibi ehri dven, ksa zamanda da alabilen Venediklile
re anakkale savandan sonra gvenememeleri sebe
biyle, kendi istedikleri gibi giri ve k kontrol etme
leri iin, bu limann azna bir kale ina ettiler.
ehrin liman boyunca gmrkler ve ounun lima
na kaplar olan konsolosluklar ve Frenk tccarlarn ev
leri bulunmaktadr.
(Bu "Konsolosluk ve Frenk satclarnn evleri" bat
ya gidiin ana damar ve zmir alveriinin merkezi
olan "Frenkler Soka"n evirir. Thevenotnun Frenklerin sokandaki bu evlere iaret etmeksizin bahsettii
"arka kap" dorudan doruya kyya alr ve limann
memurlarnn gznden karmak istenen mallarn bo
altlmas ya da yklenmesine elverilidir. XVII. yzyl
ortasnda doksanbin kiinin oturduu zmir, BatDou ticaretinin nemli merkezidir. Anadolu'nun balca
liman olup ran'dan gelen mallar iin Halep'le rekabet
etmektedir.)

- 217 -

Bu ehirde, adaleti tem in eden bir kad v ard r; zm ir'

de Trkler ve Rum lar, Erm eniler, talyanlar gibi hristiyanlar oturm aktadr. Rum larn orada bir bapiskoposu
ve iki kiliseleri vardr. Bunlardan Sainte V enerande ad
verilende arevek, Sainte Georges kilisesinde ise k e i
ler bulunm aktadr.E rm enilerin iki,talyanlarn da F ran
sz konsolosluunun karsnda bulunan kiliseleri var
dr. Cizvitlerin iinde kilisesi olan gzel bir evleri bu
lunm aktadr.
zm ir evresindeki toprak bilhassa zeytincilie elve
rili ok verimli bir ovadr ve bu ehre gzellik veren
baheler ile doludur. H erey oraya bol bol g e lir;b u ra
da yaplan arap kalite itibariyle Kanarya arabndan
sonra en mkemmel araptr. zmir arabndan daha g
zel bir arap im edim . Frenkler ehirden kfeler dolu
su zm alarak evlerinde kendileri arap yaparlar; kek
lik sadece ifti iki veya ake deerindedir ve iyi de
olsa be akeye knca pahal saylr. Neticede zm ir'
de herey iyi ve ucuzdur.
Fakat bu ehirde sk sk deprem olur ve bu sebeple
defalarca ykntya m aruz kalm tr ve durum unun el
verililii sebebiyle de her seferinde yeniden ina edil
m itir; deprem siz yl gem iyordu, birka yl nce krk
gn devam eden ve yarm saatlik aralklarla hissedilen
bir deprem in m eydana geldii ve limanda demirlemi
gemilerin, sularn ykselmesi sebebiyle kalkam ad ba
na anlatld.
Rzgr esmedii takdirde bu ehirde yazn scaklar
dan herkes sknt eker; yazn her gn kuzeyden esen
ve havay olduka serinleten rzgr bu ehir iin ok
nemlidir.
Bu ehirde btn A nadolu'nun ve hristiyan lem i
nin m allarnn ticareti yaplr.
E FE S'E G EREKLEM EYEN SEYAHAT

218

zm irde bulunduum srada, eskiden SaintJean'm

Apokalipsini m eydana getirdii ve iinde ld kilise
yi ve dnyann yedi harikasndan biri olan A rtem is ta
pnann kalntlarn grm ek arzusunda idim.
Beni veya d rt gnlk bir seyahate sevkeden Efes'
de daha b irok ey bulunm aktadr. Ayn zam anda z
mir Efes'e ancak krk mil uzaklktadr,' fakat Fransz
Konsolosu M. du Puy bu lkedeki btn gzellikleri ba
na anlatarak, yol zerinde bulunan hrszlarn ve bilhas
sa hristiyanlara iyi davranm ayan anakkale bozgunun
dan kaanlarn bulunm as sebebiyle beni bu seyahatten
vazgeirm ek istiyordu.
F ak at nihayet benim bunu o k istediim i grerek be
nim yanm da gitm ek zere iki yenieri bulm aa aba
gsterdi. Bunlardan birisi yllarca nce hrsz olup beni
sa salim bu hrszlardan koruyarak Efes'e gtrm ee
sz verdi. A tlan nceden hazrlattm ve ertesi sabah haraket etm ei dnyordum , fakat akam leyin atelen
mem bu seyahati nledi, nk yedi ve sekiz gn sonra
ayaa kalknca, bu hafif hastaln bana bir ihtar oldu
u sylendi ve nihayet onlarn tehlikeli olduuna ina
narak beni bu seyahatten vazgeirm ek iin syledikleri
ikna edici szlere teslim oldum.
XLVII1
SAKIZ ADASI
(T hevenot, Trk m paratorluuna tbi olan Ege ta
km adalarndan bazlarn ziyaret etm ek iin zm ir'den
denize ald. nce m anzaralarnn gzellii ve insanla
rnn scakl ile bilinen Sakz Adasnda durdu: Sakz
krkbin kiinin yaad (yirm ibebin Rum , sekizbin
talyan ve sadece altbin Trk) bir adadr. Burann lim a
n Selanik, stanbul ve zm ir'den gelen gemiler iin bir

- 219 -

durak y erid ir.)

"SAKIZ E H R "
Oniki Ekim Perem be gn, akam ge saatte Sa
kz'n lim anna geldik. Kalmak iin Fransz konsolos
yardmcs M. M ille'nin evine gittim , nk buras z
m ir'deki konsoloslua bal idi. Sakz ehri kktr,
kalabalktr ve oturanlarn ou hristiyanlardr (R um
lar veya talyanlar) Her grubun bir piskoposu ve kilise
leri vardr, fakat R um lar talyanlarda daha ok papaz
ve kiliseye sahiptirler, nk onlarn papazlarndan her
birinin kilisesi vardr. Her kilisede gnde bir defadan
fazla ayin yaplmas iyi karlanm azd.
Onlarn pek ok m anastrlar da vardr, bunlar bizim
kiler gibi iyi korunm uyorlard. Burada bir m anastra
girdiim i,bunun iinde hristiyalar ve Trklei grd
m, nihayet odaya rahibelerden birinin girdiini ha
trlyorum . O nun hristiya iyilikseverliinin snrlarn
aan iyiliklerde bulunduunu farkettim . Buraya giren
din adamlar odalarm satn alrlar, canlan isteyince
karlar, isteyince m anastr terkederler. Onlar altn yal
dz, gm ve ipek ilemecilii yaparlar. Bu ite Run
kadnlan ok baarl olur.M endiller,keseler ve benzeri
eyalar zerine yaldzla gzel iekler ilerler.
talyanlarn ehirde be kilisesi vardr, birinci pisko
poslua ait olup gzel ve byktr, ok eski deildir,
Trkler Sakz' ele geirdikleri yllarda ina edilm itir,
nk kilise ve piskoposluk dairesi atodadr ve Trk
ler kiliseyi camiye evirince ehirde Fransa kral ile
sultan arasnda yaplan anlam aya bal kalarak ayn
byklkte bir kilise ina etm esi iin piskoposa izin
verdiler; yaplan bu anlam aya gre Trkler hristiyanlarn kiliselerini tahrip etm eyecekler, onlar yok etm e
e alm ayacaklard, fakat hristiyanlar tam am en hr

-2 2 0 -

olacak ve kiliseleri yklnca yahut yktrlnca onlar ne

tam ir edebilecek ve ne de yenilerini ina edebilecekler
di. Bu izni alan piskopos ehirde bir yet satn ald, b u
rada kilisesini ve evini ina e ttird i; zm ir konsolosu,
M arsilya'l Jean du P uy'un satn alarak Franszlara ver
m i olduu ve Sakz'da len Franszlarn gmld
mezarlk bu kilisenin iersindeydi. K apuinlerin byk
ve gzel olan evleri ve kiliseleri ehirdeydi. K apuinle
rin bu evleri zel olarak ina edilm iti. Byk bir bah
esi vard fakat su y o k tu . Bu iyiliksever rahipler oraya
okum aa gelen ocuklara sosyal bilimleri ve hristiyanl retiyorlard. Cizvitlerin de orada bir kilisesi ve
bir koleji vard; Sakz'da oturan btn Cizvitler yerliy
diler ve onlarn tane tarikat topluluu vard. Burada,
ayrca, gzel kiliseleri olan Y akobenler ve Kordeliyeler
de bulunm aktayd.
Kylerde ya piskopos ya da bu dindarlara ait olan
katolik talyanlarn pek o k kiliseleri vardr. Btn ada
da olduu gibi orada burada dalm pek ok Rum ki
lisesi bulunm aktadr, bunlarn otuzdan fazlas talyan
lara, beyz de Rum lara aitti. Hepsi iyi alm aktada
ve d in hizm et hristiyanlm m erkezinde olduu gibi
btn m erasimleri ile burada da yaplm aktayd. Trkler
herkese kendi dinlerine gre ibadet hrriyeti tanm
lardr; yin herkesin nnde yaplyor ve arapl ekm ek
yortusunda hibir korku duyulm adan ve Trkler tara
fndan hibir saygszla m aruz kalnm adan, bir glge
lik altnda arapl ekm ek (S aintSacreent)i sokaklar
da gezdirirlerdi. Hz. sa'nn heykeli de nde bir fenerle
tanm aktayd.
Bu ehir, btn adada olduu gibi Trklerin idaresi
altnda nemli olm ayan btn ilerinde serbeste hare
ket etm e im knna sahipti ve,Iristiyanlar tarafndan
ynetiliyordu.G revde olduklar m ddete btn ilere
itina etsinler diye idarecilerin yarsn Rumlardan^yar-

sini da talyanlardan seerlerdi.

SAKIZ AALARI
( Bunlar bugn iin de Sakz adasnn balca rn
olan reinenin elde edildii Sakz aalardr. rn al
nan blge Kalinassia'nn (T hevenot'nun "Caliacha'
s") evresidir. Sakz aac bilhassa m ahalli bir likrn
imalinde kullanlr.)
Bu adadan baka bir yerde bulunm ayan sakz aa
larn merak ederek grm ee niyetlendim , gm rkten
bir yenieri aldm ve ehrin balca kylerinden biri
olan Calim acla'ya konsolos yardm cs ile birlikte g it
tim.
Oraya iki kapdan girilir ve ina edileli drtyz yl
olan bugn dahi iyi durum da bulunan bir kule gr
lr; bugn iin kullanlm az ve daim a aktr. Bu kyde
alt ve evrede de otuz Rum kilisesi ve bir m anastr
vardr. Buras kalabalktr ve ben oraya gittiim zaman
bana, hepsi evli yzkrksekiz kiinin hara dedikle
ri sylendi. nk evli olm ayanlar orada hara de
mezler.
Bu kyn yaknnda, grm ee gittiim altm sakz
aac bulunm aktadr; bunlar z ktkleri gibi toprak
zerinde uzanyorlard. Dioscorides pek ok yerde
sakz aacnn bulunduunu fakat bunlarn en iyisinin
Sakz Adasnda olduunu syler.
Sakz elde etm ek iin aalar Austos ve Eyll ayla
rnda delinirler, zamk yaplan sakz bu deliklerden
kar, aacn gvdesi boyunca topraa doru akar ve
orada levhalar halinde dondurulur. Bunlar birka gn
sonra toplanr, sonra da gnete kurutulur, daha sonra
toz ksm ayrlsn diye elekten geirilir, elenirken bu ii

- 222-

yapann yzne yapr, bunlar ancak ya ile tem izlene

bilir.
Sakz aac olan yirm iiki ky vardr ve onlarn hepsi
yzbin sakz aacna sahiptirler. Her yl bunlardan bin sandn hkmdara vermek zorundadrlar, b da
yirm iyedibin okka yapar. Sand doksan okkadr. Her
okka drtyz dirhem eder. Bu sakz toplam ak iin,ver
gi vermek zorunda olan bu kylerin her biri sahip ol
duklar aa saysna gre vergiyi derler, nk bir
aatan tahm inen ne kadar sakz elde edilecei bilin
m ektedir ve her yl bu aalarn bulunduu sem tlerde
elde edilen rn ayn deildir. ok elde edenler az elde
edenlerin vergilerine yardm ederler, zira bunlar mm
kn olduu nisbette birbirini desteklerler, ayrca onlar
gm rkye iki kuru sat paras dem ee m ecbur tu
tulurlar.
B undan sonra kalann gmrkye okkas altm ak
eden satarlar. Bununla gmrk onlarn ilerini yr
tr, nk onlarn gmrkden bakasna satm alarna
izin verilm em itir. Sonra gmrk sakzn okkasn
yzseksen akeye satar. Bu sat ancak Sakz Adasnda
yaplabilir,nk bu mal hkmdara aittir ve gene ayn
sebeple onlar btn caddelerde yerler tutm ulardr, bu
ralarda bu aalar ve kesinlikle bu i iin yaplm
kk evlerde m uhafzlar vardr. Bu m uhafzlar sakzla
rn gtrlp gtrlm ediini grm ek iin evreyi dola
rlar, bu ii o kadar salam yaparlar ki, yenierinin
bana anlattna gre, bir Tceresinde bir kadnda en gizli
yerlerine saklad halde byk bir para bulm ulard.
Sakz gmrkye gtrm eden bu ekilde satm ak iste
yenler msamaha edilmeksizin cezalandrlrlard.
Bu sakz beyaz ve gzel kokulu bir zam ktr; pekok
m erhem in yapm nda kullanlr, fakat R um lar onun b
yk bir ksmn inerler, kadnlar ve kzlar pek ok
kullanr, azlarnda sakz bulunm adk anlar yoktur.B u

- 223 -

sakz ok tkrk yapar ve dileri beyazlatt sylenir

ve azdaki pis kokulan giderir. Daha lezzetli olmasn
tem in etm ek iin ekm ein iine de koyarlar. Sakz
Adasndan hareketim de yiyecek iersine bundan bir
para konm utu.
NAMON MANASTIRI (NEA MON)
Sakzlar grdkten sonra Calim acha'dan birka mil
uzaktaki Rum keilerinin bulunduu Niam oni m anas
trnn yolunu tu ttu m ; yol o k kt idi, nk btn
adada inip km ak icap ediyordu ve bu m anastr ise or
m anlar ve kayalklar arasndayd. Oraya varnca ilkin
byk, gzel ve Rum cada halk arasnda "yalnz bakire"
anlam na gelen N iam oni'ye ith a f edilm i olan kiliseye
gittik.
Bu kilisede geen pek ok m ucize anlatrlar. Ben on
lardan sadece birini anlatacam . Bir gn bu kilisenin
bayram nn kutlandn ve btn sunaklarn mmkn
m ertebe en iyi ekilde tem izlenip hazrlandn sy
lerler. Oraya, sunan ilemeli m ihrap rtsn alm ak
isteyerek M aures'ler girm iler ve kimse olm ad bir sa
atte ona yaklam lar, ilerinden birisi dem eye bir
dem ir paras drd zaman burada byk bir ate
m eydana gelir ve onlar orada kl haline getirir. Onlar
bana dem ede kk bir delik gsterdiler ve bu dem ir
parasnn onu atn sylediler.
Bu m anastrda bir bapapaz tarafndan ynetilen
ikiyz kei bulunm aktadr.
Bu m anastr hkmdara ylda beyz kuru der, fa
kat altm bin kurutan fazla yllk geliri ve bir m ilyon
dan fazla altnn bulunduu bir hzineleri vardr. Bizzat
onlar bana adann te ikisine sahip olduklann itiraf
ettiler, nk ada skinlerinden lenlerin ou evlerini,
arazilerini, paralarn onlara brakrlar, bu da bize evlere

- 224 -

ve ailelere sahip olan din adam larnn yalnz hristiya.

lkta olm adn gsterm ektedir. O nlann bu m anastrda
iki byk anlar vardr, onlann sesleri beni biraz sevin
dirdi, nk uzun zam andan beri an sesi iitm em itim ; Trkler bu konuda histiyanlara izin vermezler.
HOMEROS BURADA DODU
Baka bir gn Sakz'a bir mil kadar uzaklkta, deniz
kysndaki Hom eros O kulunu grm ee gittim . Buras
biraz yksek bir kaya zerinde idi. B unun zerinde aym
kayada oyulm u, ayak civannda ykseklii olan ka
re eklinde tasvir edilm i birka hayvan m otifi vard,
ben orada bir kz, bir k u rt ve benzer hayvanlar gr
dm ve H om eros'un O kulu olarak isimlenen yer buras
dr. Oradan az uzaklkta A nanato ad verilen bir ky
vardr. Burada km r ve zift yaplr, yzelli kii kadar
oturm aktadr. Sakzllar H om eros'un doduu kyn
buras olduunu sylerler, buraya yakn bir yerde z
m nden gzel arap yaplan bir ba vardr ki, buna H o
m eros'un ba denilir.BazIan bu ban iyi bir liman
olan denizden iki mil ierde ve buraya on mil uzaklkta
bulunan Cardamila adl kyn yaknnda olduunu
sylerler.
ADANIN ZELLKLER
Trkler tarafndan Sakz Adas denilen Kios,Ege ada
larnn nl bir adasdr.Bu ada eskiden Cenova senyrleri G iustiniani'lere aitti, fakat 1566 ylnda K a p ta n -
D erya Piyale Paa tarafndan alnd ve Trklerin h k i
m iyetine geti.
Kalabalk bir nfus barndran Sakz Adasnn evresi
doksan mil kadardr. Bir ehir ve altm kadar ky
vardr. Burada oturanlarn ou hristiyalardr. Ada

- 225 -

kk iftlikler ve kkler ile doludur, bunlar kk

bir arazi zerinde iki veya odal basit kulelerdir;
bunlar tpk M arsilya'nn evresindeki tarm yerlem e
lerine benzer.
Sakz Adasnda ok zelzele olur. Eer bu kadar ta
lk olm asayd ve biraz suyu olsayd daha verimli olacak
t, fakat o k az ya olduu iin her yl baharda ya
m ur yamas iin dua etm ek gerekir kin Trkler .son
ra Rum lar, Italyanlar daha sonra da Yahudiler kendi
usullerince dua ederler. Trkler pek az zahm ete katla
nrlar, Btn bu dualar onlarn istedikleri eye sahip
olmak iin yaplm aktadr. Fakat ada kurak ve dalk
olduundan hereye yeterince sahip olm aa im kn ver
mez. Buday ve arap elde edilir. Buday o k iri tane
lidir. Ada pek ok kim senin houna gitm ez, nk ba
ka iecek ve yiyecekler bulunm am aktadr.
Orada herey o k ucuzdur, keklik o k iyi olsa bile
hem en hem en bedava denecek bir fiyata yenilir, fakat
bu kularn Sakz'da nasl beslendiini grm ek ilgi ekicidir.nk kyllerin ortak o banlan vardr,kyl
ler bunlara keklikleri beslesinler diye bireyler verirler.
obanlar her sabah bir slkla keklikleri etraflarna to p
layarak H int horozlannda olduu gibi krlara gtrrler
ve tepeciklerden biri zerine gelir gelmez onlar brakr
lar, her biri kendi yiyeceini bulm aa gider, akam
olunca ayn tepe zerine dnerler ve oban kuvvetlice
slk alar; btn keklikler gelirler ve onun etrafnda
toplanrlar ve bundan sonra her biri, ilerinde eksik ol
makszn kendi evine gider. Keklikler obann slna o
kadar alm tr ki bir bakasnn slk sesine gitm ezler.
Sakz'a getiim de zam anm n ksal sebebiyle, bu
elenceleri grem edim . Tavuklardan daha evcil ve a
hslarn mal olan keklikleri grdm, bu keklikler yanla
rna ilk yaklaanlardan kam yorlar ve onlann kendile
rini okam alarndan rkmyorlard.

- 226 -

SYAS OTONOM
Bu ada, Trkler arasnda hrriyetini korum u olan
tek adadr. Skinleri diledikleri gibi, yaarlar, dinleri
ni hr olarak icra ederler; ismen Trklere tbidirler ve
onlara vergi derler; onlara h ibir ekilde eziyet edil
m em itir ;zorla birey kabul ettirilm em itir .Sakzllarn
hem en hem en hepsi hristiyandr ve Trk pek azdr.
Bu hristiyanlar arasnda o u katoliktir, dierleri ise
ortodoks kilisesine baldrlar. Btn bu ahslar talyanlar ve Rum lar, bir zam anlar kendilerini idare etm i
olan Cenevizlilerin hayat tarzlarn benim sem ilerdir.
Bu adada Justinianus hanedanna m ensup olduu sy
lenilen pek o k aile vardr; zira saylar olduka ok
olan kibar kiiler ile esnaf arasnda ayrm yaparlar. Sa
kzllar, Cenevizliler gibi giyinirler. Onlar irkindirler
ve boylan her ne kadar uzunsa da, yzleri insana korku
verir, ok kibirlidirler. Bazen kibar kiiler dierleri gibi
serbeste kasaba ve pazara ihtiy alan n alm aa giderler
ve aldklan eyalan ekinm eden kendileri tarlar.Franszlar sevmezler; spanyollar gnlden severler ve hristiyanlar yerine Trk hkim iyetini tercih ederler.
Sakzllar dam askos, saten, tafta ve benzeri dier
eyleri ilerler ve eitli yerlere ticar m aksatla gemileri
ile gidip gelirler.
alm ayanlar ve darya km ayanlar birlikte ko
num ak iin bir yerde aalarn altnda oturarak gnle
rini geirirler. renim leri iin bu lkede okula gitm ez
ler; onlar arasnda byk bir cahillik hkim dir, bununla
beraber uyank bir zekya sahiptirler, onlar o kadar
kalletirler ki, kendileri ile bir i yaparken ok gz
ak olm ak icap eder. Zevklerine dkndrler ve niha
yet Rum rkm dandrlar.

KADINLARIN GZELL
Kadnlar ok gzeldirler; devaml balarna taktklar
yasem inler kadar beyaz tenlidirler ve kadnlan bu ka
dar gzel yzl olan dier bir lke grm edim ; ben yz
den bahsediyorum , nk gsleri gnete yanm tr
ve esm erlem itir; gslerini yzleri kadar saklam ak
istem em eleri beni her zam an artm tr. Bazan kendi
mi onlara laf atm aktan alkoyam azdm . nk ok
ak sak giyinirlerdi. Bundan daha iyisi olmaz.
Onlarn elbiseleri gzel grnmelerine yardm c ol
m aktadr, nk onlar her zaman o k tem iz giyinirler,
salann beyaz bir rt ile rtm ektedirler; btn bu ss
lerin yannda daha ekici olan onlarn esprisidir; bu ne
eli ve en espri onlan yeryznn en ho kiileri ya
par. Onlar o k gzeldirler, ancak bu cinse m ahsus bir
kusur olan kibirleri de fazladr. Bu kadnlar sahip ola
bildikleri en gzel elbiseleri giyinm ek isterler,- bununla
beraber bunun fiat eskiden olduu gibi deildir. Zira
be veya alt ek tu ta n gzel kadife ayakkablar, altn
dan kolye ve bilezikler ve yzkler alm ak iin bir ii
hanm nn, fakir bir kim senin paras y oktur. F akat bir
gn btn bu ziynetleri daha pahalya alyorlard.
SaintJean kilisesi, Sakz ehrinin dnda ve deniz
den bir k u ru n m enzilinde bulunm aktadr. Bu kilisede
SaintJean'm uyan toplants yaplr, btn ada. halk
orada bulunur ve kadnlar ve kzlar im knlar nisbetinde sslenirler; bu gn gelince onlar sahip olduklan en
gzel ve en deerli eyleri bulm ak iin btn sandklann boaltrlar ve h ibir ss eyas olm ayanlar dostlanndan dn alrlar. Onlar iyice sslenerek yem ekten son
ra SaintJean 'a giderler; bu kiliseye gitm ek iin kl
mas icap eden kapnn yannda bir kule vardr, onun
st ksm nda onlann getiini grerek gururlanan kap
tan paa bulunur. Bu merasim bitince herkes dner ve

228

zevkle onlar seyreder paann bulunduu kulenin

nnde dansetm ee balarlar,* ertesi gn bu paa h
km darn gelii iin yaplacak hazrlklara sarfetm ek
gayesiyle ehir zenginlerinden yzbin kuru istedi. On
lar ise hi paralar olm adm syleyerek a f dilediler .fa
kat onlarn kadn ve kzlarn altnla sslemek iin para
bulduklarn syleyerek azlarn kapad ve ellibin ku
ru deyerek kaptan paa ile anlatlar.B u hadiseden
sonra talyanlar kadar R um lar da papazlarnn vasta
syla, kadnlarna afaroz edileceini syleyerek ne altn
ne de gm herhangi bir mcevher takm a yasaklatt
lar, fakat bu, kadnlarn mcevherleri edinm elerine m a
ni olam ad, onlar papann bir afaozu gelinceye kadar
bununla alay ettiler. Bu andan itibaren mcevher taka
madlar.
Sakz kadnlar da Sakz erkekleri kadar dans sever
ler, her pazar ve bayram larda erkekler ve kadnlar her
kes, ehirlerde olduu kadar kylerde de akam dan
balayarak btn gece dans ederler ve yeni gelm i, hi
kim seyi tanm ayan bir yabanc dierleri gibi serbeste
buna katlabilir ve bizim Fransa kylerinde olduu gi
bi h ibir skandal olmakszn en gzel olannn elinden
tutabilir.
Sakzllar ile Cenevizliler arasnda bu ynden fark
bulmuyorum,* birinciler kskan deillerdi zira her ne
olursa olsun, bir m em lekette eer bir kadn ahlaken
dm bir kadn olm ak istem iyorsa, bir erkei serbest
e grm ee cesaret edem ezdi; bununla beraber bu ada
nn kadnlar,ehirlerde olduu kadar kylerde de hr
riyetlerine sahiptirler; kzlar gnlerini ve akam larn
kom ularyla konuarak ve oynayarak ve gelip geenlere
bakarak ve ark syleyerekkaplannnnndegeirirler.
Onlar daha nce grm em i olan bir yabancnn h o u
na gidenle konum ak iin durmas asla skandal ol-

mazd, kz onunla sanki uzun yllardan beri tanyoru gibi konuur ve glerdi. Fakat bu elenceyi srd
rebilm ek iin basit Runcay biraz bozuk bir ekilde
konuabilm ek lzm dr; nk orada pek ok talyanca
bilen varsa da, onlarn dilleri edeb G rekenin bozul
m u eklinden baka birey olm ayan Rum cadr.
Sakzl bir Cizvit, Voyages par lettresradl eserine sa
hip olduum uz Pietro Della Valle adl talyal bir asilin
Sakz'dan geerken klelii ve elenceyi birlikte gr
m ekten hayret ettiini bana syledi.Kleliin isminden
baka yerlerine nazaran oPada kleliin daha az olduu
m uhakkaktr. Elenceye gelince kadnlarn hibir hr
riyete sahip olm ad bir lkeden gelen talyan asilza
desine bahsedilen elencenin tu h af gelmesine hayret e t
m iyorum , bu lkede kadn, erkeklerin btn isteklerini
yapm aa ikna edilm itir.
TRKLERN ADAYI ZAPTI
Oradan getiim srada Sakz'da o k elendikleri
d orudur; nk anakkale savandan itibaren btn
Venediklilerden korkuyorlard. Onlarn arkasndan k
sa zam an sonra oraya gelmi d rt paa vard. Bunlar
kendileri ve adamlar Trklerin yerini tutm ak iin frsat
kollayan ehrin ileri gelenlerinin evlerine yerletiler.Bu
paalarn drdncs ben orada iken Sakz'a geldi ve
ehir skinleri ona ve adam larna oturm as iin bir m a
halle verdiler; evleri Trklere ayrlanlar kaplarn onla
ra am akta glk kardlar, nk onlar bundan m u
af tutulacaklarn um uyorlard. Trkler kendilerine ve
rilen evlerin kaplarn baltalarla krarak ayorlard ve
btn bu m ahallenin her tarafndan, balta sesleri ile ev
lerde olan kadnlarn lklar karm korkun g
rltpatrdlar iitiliyordu. Dik kafal rahipler m alla
rm dostlarna gtrm ek hususunda direniyorlard.
P ie tro D e lla V a lle ( 1 5 8 2 1 6 5 2 ) 1 6 5 0 'd e R o m a 'd a D o u d a k i s e y a h a tin e
ait y a z la r n n ilk c ild in i y a y n la d . V ia g g i d e s c r itti in le tte re fa m ilie re
ai s u o a m ic o M a r io S c h ip a n o .

-2 3 0 -

nk onlara sdece b o bir ev verm ek zorundaydlar.

F akat bu, nereye yerleeceklerini bizzat bilm eyen, hi
tanm adklar kiilere evlerini terketm ee m ecbur olan
kimselerin grnen acnacak bir m anzaras idi ve bu ba
na bask altnda bir ehrin grnts gibi geliyordu. Bi
zim konsolos yardm csnn evi iyi d o stlan olduu iin
byle bir ev sahipliinden m uaf tutuldu.
Bu paann geliinin ertesi gn,ehrin konsoloslar
ona, iki sepet ekm ek, beyaz balm um undan orta kaln
lkta m um , be p ara eker, kap bal, kap p o rta
kal suyu, iki sepet nar, iki lim on, iki su kavunu, iki
mezingianes veya m or algam, zm, ot, yan m dzine
gvercin, bir dzine tavuk ve koyundan ibaret olan,
allagelmi hediye gnderdiler. Ertesi gn k h y a
sna da buna benzer eylerden ibaret olan hediyeler g
trld, fakat bu ancak onun yans kadard.
Ksa zaman iersinde dier iki paa daha bekleniyor
du,* btn bu paalar eer kt huy sahibi iseler, sokak
lardan geerken ekseriye sopa attrrlard, fakat btn
bunlara ram en balangta arzu ettikleri gibi bir yere
yaklaam yorlard.
L
EGE TAKIM ADALARI
NXA (-N A K S O S ) HAKKINDA DNCELER
Nixia (Naksos) halk, lnceye kadar birbirleriyle
konum ayacak derecede byk nefretlere sahiptirler,fa
k at kadnlar erkeklerden daha dikkafaldrlar, bakas
nn ilerine karrlar. Bu kadnlar yryem eyecek e
kilde stste ondan fazla elbise giyerler ve ayakkabla
r o kadar dardr ki ayak zorlukla girer; fakat olduka
nam uslu kadnlardr.

PAROS (-P R A ) VE DELOS

N ixia'dan alt mil kadar uzaklkta, bir zam anlar Paros ( Pra) adm tayan, ii atosu, pek ok ky
olan her eit gemilere elverili gzel bir limana sahip,
gzel kiliseleri,ok sayda Rum rahip ve papaz bulunan
evresi elli mil uzunlukta Paros adas yer alr. Burada
altbin civarnda insan yaar. Bu adada, dier adalarda
ve bilhassa bugn Sdrille adm alan, bir zam anlar Apollon'un kehanet m erkeziyle m ehur olan ve eskiden pek
ok tanr heykelinin bulunduu Delos adasnda, bir In
giliz soylu kiisinin alp gtrm olduu pek ok hey
kel, m erm er sandklar ve dier antik kalntlar bulun
m aktadr; im di ise ancak yere yatm , bir kadn tem
sil eden, olduka byk, ba elleri arasnda ve tek ko
lundan baka bir yeri krk olm ayan bir heykelden b a
ka hibir ey yoktur. Bu adann evresi krk m ildir, bu
kk adalarn evresinde ancak ada tavanlarnn bu
lunduu pekok lim an vardr; korsanlar oradan ekil
m ilerdir.
MYKONOS (MOKERE)
Biraz daha uzakta, bir zamanlar M yeonus adn ta
yan, epeyce kalabalk, fakat bugn Trklerin byk m e
zlim i sebebiyle olduka terkedilm i durum da bulu
nan M ykoos ( M okere) adas yer alr. Bunun evresi
otuz mildir.
TNOS (STENDL)
Bu ada ile kar karya, bir zam anlar Tenes adn
alan, Veedikliler'e it, kalabalk, yksek bir kaya ze
rinde kurulm u salam bir atosu bulunan, evleri, biri
dieri zerine gelecek ekilde yaplm Tinos (stendil)

- 232-

adas vardr. Bu adann evresi krk m ildir. Yiyecek ve

ipek boldur, fakat o kadar kalabalktr ki, pek oklar
hayatlarn kazanm ak iin Sakz Adasna yahut zm ir'e
gitm ee m ecbur olmulard! Orada bir talyan pisko
posu bulunm aktadr. Kadnlar ok naziktir.

SANTORN VE VOLKANI
Bu ada bir cehennem e benzer, zira lim an ve sahil ta
m am en siyah ve yanm bir ekilde grlr. A ltm yl
dan beri grlen deniz seviyesindeki bir kaya parasn
dan, hal derin bir azdan byk alev km aktadr;
eer oraya bir ta atlrsa onun dt iitilm ez. Ben
bunu eitli yerlerde, b irok kim selerden renm i ol
duum ekilde anlatacam . Onsekiz yl kadar nce bir
pazar gn geceleyin Santorin lim annda ok byk bir
grlt oldu ve bu ikiyz m ilden daha uzakta olan Sa
kz'dan bile duyuldu; fakat Sakz'da bu sesin Trklere
kar den Venedik ordusundan geldii zannedildi,
bu ses duyulur duyulm az sabahleyin herkes ne olduu
nu grebilm ek iin en yksek yerlere ktlar, Sakzda
ki kapuinlerin bakan olan rahip B ernardm dierleri
gibi yanlm olduunu bana anlattn hatrlyorum :
nk o da dierleri gibi pek o k top sesi iittiini
zannetti, bununla beraber onlar hibir ey grm ediler
ve neticede bu sesin Santorin lim annn dibinden fk
ran ate sebebiyle olduu anlald ve orada sabahtan
akam a kadar denizin dibinden ykseklere byk bir
grlt ve hzla fkran sesi top sesine benzetilen, hava
y etkileyen pek ok snger talar frlad ve Santorin
adasnda pek o k kii ld, pek ok ada gzden k ay
boldu; bunlar ancak birka gn sonra tekrar ortaya k
tlar; lvlarn kard koku daha nce sesin duy u ld u
u yerlere yaykl. Sadece bu adada deil, fakat Sakz

ve zm ir'de de ister sandkta ister cepte olsun btn pa

ralar krm z renk ald ve burada oturan dindarlarm z
bana kilisedeki anaklarn krm zlatn sylediler.
Birka gnn sonunda bu koku kayboldu ve paralar es
ki rengine dnd. Oradan kan snger tala n adann
denizini ylesine kapladlar ki, baz rzgrlarn estii
esnada limann az kk de olsa h ibir kayn ka
m ayaca ekilde d o lm utu; burada olanlar bu snger
talar arasndan yol bulup kam adlar, bunlardan b
tn A kdeniz'de pek az grlm ektedir, kk m iktarda
oraya buraya dalm lardr. Seneca m ektuplarndan
birinde S antorinin, kkrt m adenleri zerinde kurul
duunu anlatr.
SAMOS (-SSA M ) DA:
BR "KAPUT "UN SATIN ALINMASI
Benim ve yardm cm iin kap u t dahil hibir ey iu n u tmakszm ihtiyalarm tem in ettim . K aput kadn gm
lei eklinde yaplm , dizlere kadar inen, kollu, buna
ilitirilm i bir kaponu olan, ayn kum atan iki kat ya
plm bir eit sava elbisesidir. Btn denizcilerin ka
putlar vardr ve bu elbiseye yalnz denizciler deil, de
niz zerinde seyahat eden herkesin ihtiyac vardr- aksi
halde uzun bir yolculuun nasl geeceini bilm iyo
rum .O, hem yatak hem de yorgan vazifesini grm ekte
dir; bir kaput ile bulunduunuz yerde hem oturabilir
siniz ve hem de yatabilirsiniz ve eer yam ur ya da rz
gr varsa palto olmakszn, btn elbiseleriniz sl sklam olur. K aputunuz ile ak iavaya kabilirsiniz ve
bir kaputun altnda ne sudan ne de souktan korkm az
snz. Bu elbiseyi o k rahat buldum ve ok iim e yara
d.

- 234 -

NCARA (-N K AR YA )
Daidalos'un olu Icarosun ismine gre bir zam anlar
Icaria adn alm olan Nicaria Adas Sam os'a o k ya
kn ve onunla kar "karyadr. ekli uzundur^ topra
o k kurudur ve yksek kayalklar vardr;1bu kayalklar
da ok fakir ve kt giyimli olan bin kiinin evleri
bulunm aktadr. Bunlar iyi yzerler, geim lerini deniz
dibinden snger toplam akla ve batan gemilerin m allar
n karm akla salarlar. Bu adada hi olmazsa sekiz k u
la yzmesini bilm eyen erkekler evlendirilm ezler ve bu
na a h it lzm dr. Bir papaz ya da adann en zenginle
rinden biri kzn evlendirm ek istediinde en iyi yzc
ye kzn vereceini vaad eder, ayn gn btn erkek o
cuklar herkesin nnde soyunurlar; kz da orada bulu
nur ve suya atlarlar, suyun altnda en fazla kalabilen k
zn kocas olur, buradaki kiiler insandan ok bala
benzerler.
GARP BR OLAY
Sam os'u dnerek ve bana bir m um imi gibi gelen
topraktaki aydnl grerek duyuyordum,* kendisiyle
dostluk kurm u olduum bir talyan katoliinden Sa
kzl bir adam dan, bilgi alyordum . O, bana bu n
her gece ayn yerde grldn ve geceleyin on, oniki
defa getiini syledi. O her zam an grnyordu, bu
defa hibir ev ve aa yoktu ve pek ok kii bu
aram ak iin pek ok detalar gitm ilerdi; onu uzaktan
grerek fakat yaklar yaklam az kaybederek hibir za
man bulam adlar ve bu n grld yerin civarnda
tam am en tahrip olm u, hristiyanlarn eski bir kilisesi
nin bulunmas bu n baz esrarlar gizlediini o rta \a
koyar. Bu adam btn bunlar bana syledii zaman
benimle alay ettiini sandm , her ne kadar Trk olsa da

- 235 -

kaptann odasna giderek ondan ayn eyi sordum . O

da bana yelkenlinin sahibi ve Rum olan Sakzl adamn
anlattklarn tekrarlad; daha dikkatlice bu bak
tm , bir saat boyunca onu dndm, o bana Nacaria
ya da Nicaria adasnn karsndaki batya bakan adann
bir ksm zerinde topraa ikiyz adm uzaklkta imi
gibi geldi. Onun bir m um alevi gibi ykselip alaldn
gryordum , Sakz Adasnn Niam oni din adam larnn
kendi kiliselerinin kuruluu hakknda bana anlattklar
o k benzer hikyeyi hatrladm .
Bu dndkten sonra, saat onbirde yatm aa
gittim , rzgr gece yars daha serindi, o kadar karanlk
t ki, alt adm tesi gzkm yordu; buna karlk ok
tehlikeli bir yerdeydik, buras Samos ve Nicaria arasn
dayd; yelkenlinin bu iki adadan birine bindirm esinden
korkuyorduk, daha sonra iddetli bir ekilde yam ur
oalad. Denizcileri rahatsz eden ve ok iddetli olan
frtnalar, bu adalar arasnda korkun bir ekilde nla
yan gk grltleri, dalgalarn grlts ile birlikte deh
et sayordu. Bununla beraber sintineye su doluyor
du, bu da zaten ii o k olan denizcileri olduka megul
ediyordu; baka bir tehlike ile de kar karya idik*,
nk kayk, yelkenlinin pupasna balanm olarak b
raklm t ve dalgalann iddeti ile itiliyordu; yelkenliye
onun pruvas vuruyordu; bu da yelkenlide delik aabi
lirdi ve batabilirdi; lim anda olsa bile pek o k gemi bu
ekilde kaybolm utu, fakat onu tekrar ekm ek mm
kn deildi, o kadar o k arpt ki btn pruva krld;
yelkenlinin zeri o k kaygand, her defasnda gemiciler
dyorlard, her seferinde denize dyordu, fakat
onlara ipler atlarak derhal yukarya ekiliyorlard, ni
hayet, gn kaln bir sis tabakasyla beraber balad ve
saatten fazla bir zam an hi karay grm eden yolu
m uza devam ettik . Bundn sonra sabahn onunda Sakz'
grdk ve onyedi Kasm'a rastlayan ayn gn leden

236

sonra lim ana girdik.

BODRUM AIKLARINDA FIRTIN A
Bizi byk lde sarsan keilem e rzgrna kar
kendim izi em niyete alm ak iin d rt tane apa attk,b
tn bu apalara ram en bu rzgrdan gene de ok etk i
lendik. Ben ahsen fena halde kustum , bu skntlardan
sonra da her tarafm aryordu, leceim i zannediyor
dum , zdrabm a ram en skntlar sebebiyle seyahatten
h o n u t olm ayanlar ve en ufak hastalktan ikyet
edenleri ayplam aktan kendim i alam adm . Benim hasta
lma acm olan bir Trk, bana inem ek zere af
yon verdi. Ben bunun ne olduunu bilm iyordum , onu
y u ttu m fakat bana bunu tekrarlatm ak isteyince,binun
ne olduunu ona sordum ve o da bana cevap verdi:"Ye,
bu iy id ir; bu afy o n d u r", bu durum da bunun beni zehir
lediini syledim ve biraz gayret sarfettikten sonra kus
tum . Yalnz hasta olan ben deildim , herkes ok zdrap ekiyordu, rzgr devaml olarak ok kuvvetli ol
duundan ve her gece yam ur yadndan apalar
pek ok defa kaldrdk ve B odrum 'a gitm ek iin im kn
aradk, fakat bouna, keilem e bize hep m ni oluyor
du.
RODOS NNDE
R odos lim annda on gn kaldk, bu zam an zarfn
da mmkn olduu kadar burasn inceledim ; bununla
beraber oray ok dikkatli bir ekilde inceleyem edim ,
nk durur durm az Trkler bana bakyordu ve ayn
zam anda benim le birlikte olan bir soylu Sakz'!] bilhas
sa bu zam anda benim zerime dikkati ekm e ynnden
zararlyd, nk btn Trk adalarnda Venediklilerin
oraya baskn yapm asndan korkuluyordu.

R odos ehrinde yalnz Trkler ve Yahudiler o tu ru

yordu ; her ne kadar hristiyanlarn R odos'ta dkknlar
var ise de onlara burada oturm a izni verilm em iti, e
hirde kalam ayacaklar iin geceyi kylerde geirm eleri
icap ediyordu.
(R o d o s, Trk ve barbar korsanlarnn denizde elde e t
tikleri hristiya klelerini ve ykleri dk fiata sattk
lar bir sm aktr ve onlar kaptlsyonlar gereince hristiyan konsoloslann bulunduu lim anlarda bu mallar
satam azlard.
LI
BR FRANSIZ KORSANINA RASTLAMA
(T h e v en o t'n u n Kutsal T oprak ve dier dou m em le
ketlerine gitm ek iin Trkiye'den ayrldnda bana
gelen son kaza, bir korsan vatandana rastlam asdr.
Bu karlam a, Trklerin insanlarn en korkuncu olm a
dklar konusunda onun inancn kuvvetlendirdi.
...Carmel tepesini ve ksa zam an sonra da A kka'y
farkederek iki saat sonra orada olacamz tahm in edi
yorduk,- bu srada deniz zerinde gemi yolculuu yapan
herkesin karlat bedbahtlklarn bir rneini farketm ee balam tk.
O raya kadar denizde hibir kt rastlant ile kar
lam am tm ; ve bu zam andan itibaren ise denizde kt
bir rastlant olmakszn hibir seyahat yapm adm ; T an
r benim zerimden koruyuculuunu kaldrm t.
Denize knt halinde olan Carmel tepesi yaknnda
u ksmn kar tarafnda ilkin karaya yakn bir yerde
apa atm , birka kayk zannettiim iz gemi direinin
tepesini grm tk. Fakat sonradan, oradan bize doru
insan dolu bir kayn geldiini grnce Trk olan reisi

- 238 -

miz bunlarn hristiyanlar olduunu syledi ve derhal

kayna bindi ve bizi aran atl ve yaya Araplarn ya
nna karaya doru gitti. Karaya o kadar yakndk ki,
onlarn bize A rapa bardklarn kolayca iittik . "G e
liniz! Bu bir M alta korsandr!" Bu defa gerei syl
yorlard. A raplar onlar zerine ate ediyorlard, bu da
onlarn bize yaklam alarna m ni olmad.
Bunlarn gerekten hristiyan olduklarn farkedince,
her ne kadar onlarn dostlarm z olduuna inanyorsam
da karaya ayak basar basmaz reisimizi soyan bu A rap
lar tarafndan soyulm am ak iin karaya km ak istem e
yerek, orada kalm olan ve bizi onlara gtrm ek iin
dmeni tu tan Rum u ikna ettim . Hi silhm z y o k tu ;
ve eer silhm z olm u olsayd, dost zannettiim iz
kimselere kar kendim izi korum u olacaktk.H er ne ka
dar herkes erefle lm ei arzu ederse de bu esnada sak
lanacak bir yer aram aktan da geri durm azd. Fakat k o r
kak grnmek endiesiyle, hi kimse de gizlenmek iste
m iyordu. Az zam an sonra bu adam lar geldiler. Her ne
kadar grubum uzdaki bir rahip, onlara bizim Fransz ol
duum uzu ve yanaarak kaykta hi kimseyi sktr
m am alarn syledi ise de, onlar dolu olan bir topu ge
m im ize yneltm ekten geri durm adlar.
Haysiyet krc tutum u ile bu valyeyi hep hatrla
yacam . O nun erefini korum ak iin adn burada a
zma alm ayacam . Kt davran yznden bu aa
lk adam gemimizde otuz kadar Trk'n bulunm asna
kzyordu. Trkler ise ellerinden btn silhlar alnan
lara onlar kolaylkla iade etm ilerdi.
Bu hareketten sonra byk bir abuklukla gemimize
doldular ve bizi tanm alar iin ortaya k tk . Fakat si
lhsz kiiler iin son derece korkun olan eytanlar gi
bi T anr'ya kfreden bu gen edepsizler, Fransz olm a
larna ram en bizi hi tanm ak istem ediler ve derhal bi
zi soydular.

- 239 -

Bana gelince, Fransz olduum u sylediim halde ta

bancay boazm a ve klc karnm a dayayan be kii
tarafndan sarldm, nce beni soyunm aa zorladlar
sonra da biri nden, dieri arkadan, biri tepem den, di
eri alt taraftan beni ekerek bir anda soydular. nm
de kl sallamaa baladklar zam an beni brakacakla
rn sanyordum . Ve parm am daki yz grdklerin
de bunu kararak yzlerine frlattm , nk bu eit
insanlara byle yapldm daha nce renm itim . Ve
geminin zerinde sigaramz itik ten sonra, onlardan bi
ri hizm etkrnn parm andaki altn bir yzk grerek,
yzn ona verilm em esinden byk bir honutsuzluk
gsterdi ve hizm etkr onu bizzat kartm ayacan ona
syleyince, o d^ yz alabilm ek iin parm a kesece
ini aka belirtti.
N ihayet onlar beni sadece zerimdeki gmleimle b
raknca kimin em ir verdiini sordum . F akat bana hi
cevap verilmedi. Bununla beraber, hi alkn olm ad
m btn bu grlt patrdladan sonra mee ba
ladm ; bizim din adam larndan biri m antosuyla beni
rtt, nk onlar din adam larnn paralar olup olm a
dn m eydana karm ak iin byk bir arzu duyuyor
iseler de din adam larm soym adlar. Neden onlar bu
hususta gaflete dtler, nk grubum uzda bulunan
bir spanyoljparasm byk bir m aharetle bu din adam
larndan birisinin koluna saklad ve bu ekilde kurtard.
Bundan sonra, balm a kadar her eyim i karttklar
iin mee baladm , nk her sekiz gnde bir lke
nin detine uyarak tra oluyordum . O nlardan bana bir
balk vermelerini rica ettim . Derhal, denize dm
olan ve oradan kardklar kendilerine ait bir bal
bam a rttler.
Btn bu karklklar yatt zam an gece olm utu.
F ak at o kadar karanlkt ki, peim izi brakm ayanlar
kendi gemilerini grem iyorlard (onlar gemimizin sa-

- 240 -

hiplerini lam; tanm az. karadan rahatsz edilecekleri

korkusu ile derhl yelken am lard.)
Bununla beraber.bi/i alm olan birlie kom uta eden
subay, gemiye gelir gelmez onlarn gemisini takibe ko
yulm utu. Bunun iindir ki. gemi cevap versin ve bylece de nerede okluu bilinsin diye gemimizin pruva
sndan pek ok top attlar. Gemimiz balyalar halinde
pamukla dol olduu iin yangn km asndan ok
korktum . Eer byle olsayd onlarn hepsi kurtulm u
olacaklar ve biz ise canl canl yanacaktk. Fakat Tanr
bizi korudu. Onlarn gemileri silhla cevap verdi. Ve bir
eyrek saat sonra kyya yanaarak ieriye girdik.
nce kaptan bizi a ana uyutacan syleyerek
pruva ksmna gnderdi ve din adamlarn odasna ald.
Onlar kaptana benden bahsedince beni ismimle a rt
t ve odasna indirtti. Ve bana derhal elbiseler vererek,
teberim den hi birini kaybetm eyeceim i tem in ede
rek. karlatm kt davrantan dolay zr diledi.
Beni M alta'da grm olduunu syledi. Yemek iin
bize fazla birey verm edi,/ra om n erzak yoktu. Bu
nunla beraber bana yatan verdi. Ve ertesi gn. .Ma
ysn altsna rastlayan Pazartesi teberim izi bulmak
iin ok urat. Fakat b boa gitti. Bana sadece bir
i donu ve buna benzer baz ufak tefek eya ile birlikte
paltom u tem in edebildi. Bu ayak takm ok sylendi
ler ve eer bi/i ldrmedilerse de bizim iin hibir ey
bulmak /o ru n d a olm adklarn sylediler.
Sonra kaptan, bize karaya km am zn icap ettiini
syledi, inkii bi/i besleyecek er/a yoktu. Bunun
/erine kendisinden. Frans/lar iin hazrlanm olan
gem ini/e gitmek /ee bi/i brakmasn rica ettik. Fa
kat bana kemli filosuna ait olan bu gemiden mesul ol
duunu syledi. Bi/i karaya kartm ak suretiyle are
bkl. Her ne kadar kendisine bunun bizim iin ok
tehlikeli olduunu syledim*.* de bu fikrinden dmc-

241

di. Bunun zerine kayn hazrlatt. F akat kayk hepi

miz iin k fi gelm iyordu. Buna da iki sefer yaparak a
re buldu.
H ereyi en kt hali ile dnsem bile ilk olarak iste
m edim. Ve netice, bu seyahat dndm gibi m u
vaffak oldu.nk Camel tepesi eteinde, Hayfa adl
gzel bir kyn nnde karaya ok yaklanca beyaz
bayra ektiler. Fakat onlar beyaz bayrakla cevap vere
cekleri yere, silhla cevap verdiler. yle ki, geri gelme
e m ecbur oldular. Beyaz bayrak ile cevap verm emele
rine sebep kyde mal satn alm ak iin A kka'dan gelmi
olan bir Fransz tccarnn bulunm as idi. Ve bizim reisden bu gemide Fransz yolcularn bulunduunu re
nince bu ky idare eden kiiyi bulm aa gitti ve ona
beyaz bayrak ekm elerini syledi, bizi karaya karta
cakt ve gemiyi m allar ile birlikte getirecekti. Halbuki
bunu yapm ayarak bizi gemi ile gitm ee m ecbur edi
yordu.
Bu ekilde oldu. Engellenmi olan kaptan, uzun
m ddet kararsz kaldktan sonra, bu geminin mallarnn
Franszlara ait olduunu gsteren bir belge ile bize b o
alttrd. Bu belgeyi im zaladktan sonra, daha nce
rastlayarak aldmz Rmu yanm za vererek gemi
m izde gitm em ize izin verdi. O ndan leyin ayrldk ve
tehizatm z iyi olm akszn, h a tta karaya inm ek iin bir
kaym z bile olm adan leden sonra saat birde A kka'
ya vardk.
Fransz konsolosu M. de Bricard bize birini gnderdi
ve bana para ve elbiseler vermek ltfunda bulundu,n
k onlarn braktklar kt bir valiz iinde iyi bir ans
eseri olarak A kka'da deitirm ek zere "bir m ektup ha
ri elbiseleri, paralar, hereyi kaybetm itim .
nce karaya indirildik, paa bu korsan zerine git
m ek iin lim anda bekleyen d rt Fransz tccar gemisi
ni silhlandrm t. nk bizim gemimize saldrdklar

- 242 -

oradan grlmt, nk btn Fransz tccarlar alaca

l mavi bir yelkeni olan gemilerini tanm lard. Onlar,
bu gemilerden her birine yz Trk koydular. Fakat bu
kadar Fransz esirin alndn grm ekten byk bir
honutsuzluk duyan ve din adam larn bu i iin Tanr'
ya yalvarmak zere m em ur eden konsolos bu gemilerin
kaptanlarna onu ele geirm em eleri iin ellerinden gele
ni yapm alarm em retti ve benden gem ideki Trklerin
gzn yldrm am rica etti. Bu benim iin mmkn
olan yapabildiim en iyi eydi. nk bu Trkler de
gemilere binm eden benden onlarn ka kii olduklarn
sordular, ben de her ne kadar yzyirm iden fazla olm a
salar da onlarn ya da drtyz kii olduklarn syle
dim ( fakat onlar iyi silhlanm ve m dafaaya hazrd
lar.).
N ihayet, bizzat paa d rt gemiden birine bindi ve
dem ir atm olan korsan gemisine doru yola koyuldu..
Onlar abuka dem ir alp yelken aarak sratle yola
koyuldular. Ve paa onlar yakalam olm aktan ok
m em nun A kka'ya dnd.

- SON -

- 243 -