Rahman ve Rahm Olan Allah'n Adyla

ilke Y aynlar: 1
Tarih Dizisi : 1

Tasarm ve idzen
Kapak hazrlk
Dizgi
Bask
1. Basm

lke Yaynchk
Salkm Ofset
lke Dizgi
Yldzlar Matbaaclk
Ocak 1992/stanbul

ADIM
EYH SAD
lhami Aras

Selman- Pk cad. No: 162/4

skdar/ stanbul
Tel: 341 15 88
P.K. 117 skdar/stanbul

'7li/ hu hareketin ne nndeyim ne de

iirhiiHinda; herkes gibi iindeyim."

eyh Said

NDEKLER

Sunu
Birka Sz
1. Blm : PANORAMA

7
9
11

a - D politikada durum
13
b - politikada durum
. 14
c - Muhalefet b a s m .............................................. 15
d - Krt stiklal H a r e k e t i ....................................16
e - eyh Said Hareketi ncesi bir ayaklanma
18
f - Nurettin Paa nn duyurusu
20
g -T.B.M.M. Kogiri gizli grmeleri
21
2. Blm : TUTUAN K A V ....................................... 31
a - Dikenli yolda bir gezinti
33
b - lk karar ve ilk giriimler
35
c - Piran vaaz ve sonras
37
d - Hareketin blgeleri
38
e - Ksa bir tanklk
44
f - Hareket iinde Ankara T a b lo s u ................... 49
g - Yeni bir hkmet ve imha
56
h - stikll Mahkemelerinin kurulmas
58

3. Blm : SORGULAR . . .

.6 1

a - lk sorgular ve ilk idamlar

63
b - Mahkeme ihtilaf
66
c - Seyyid Abdlkadir'in sorgusu
68
d - eyh Saidin ilk sorgusu
73
e - stikll Mahkemesi karsnda eyh Said . 76
f - eyh Abdullah'n sorgusu
83
g - Binba Kasm n Sorgusu
86
h - eyh Abdllatifin sorgusu
90
1 - eyh erifin S o r g u s u ....................................91
i - Hareket ve Matbuat
94
j - eyh brahim'in Sorgusu
95
k - Bir resmi ahitlik
97
1 - eyh emseddin'in sorgusu
99
m -eyh Said'in savunmas
100
n - Karar................................................................. 102
4. Blm : DAMIN S A B A H I ....................................107
a - tdam'm sabah

109

5. Blm : BELGELER

111

6. Blm: FOTORAFLAR

135

SUNU

Tarihi yalnzca bir olaylar btn olarak alglamak top

luma hibir yarar salamaz. nemli olan o olaylar btnn
etraflca deerlendirebilmek ve yaanlan zaman iin gerekli
dersi karabilmektir. Ancak tarih, resmi ideolojilerin kska
cnda ise bunu baarabilmek olduka etin bir uratr. n
k tarih denetim altndadr. Belgelere ulamak her zaman
mmkn deildir.
eyh Said olay da ulalamayan tarihlerden biridir.
Olaylarla ilgili dosyalar T.B.M.M. arivi iinde 'Tasnif D'
ibaresi ile kapaldr. Genelkurmay belgelerine ulamak ise
mmkn deildir.
Olay aratrmada yazl belgelerin yorumlanmasndan
teye geilmiyor s a gereklere ulamak imkansz gibidir. Yi
ne de eyh Said olay konusunda mevcut bilgi ve belgelere,
hakkaniyet ls ile bakan kii btn gerekleri grebilecek
tir. Ulalabilen belge ve bilgilere dayananlarak deerli
aratrmac lhami Aras'n kaleme ald bu eserde, eyh Sa
id hareketini ve ark stiklal Mahkemelerinin tutumlarn
grmek imkann bulacaksnz.
Yaynevimiz sizleri bu trden eserleriyle aydnlatmaya
devam edecektir.

Sayglarmzla

BRKA SZ

Tarihin ak iinde ynla olay olur ve geer. zerine gemiin

perdeleri ekilir. R gemi perdelerini aralamak olaylar btn
netliiyle ortaya koyar m koyamaz m bilinmez. Bu konu tamamen
belgelerin bilgilerin yeterliliiyle llebilir. eyh Said hareketi de
byle bir yeterlilikle yoruma kavuabilecek olaylardan biridir.
Olayn esas ahsiyeti olan eyh Said Efendi bandan sonuna
kararl bir kiilik sergilemektedir. Ancak, amac ve dnceleri ba
kmndan kararlln etrafnn da uyguladn sylemek biraz
iyimserlik olacaktr.nk eyh Said hareketi iinde, herkes ey
hin glgesine snarak kendi bildiini yapmtr.
Hareketin douda olmasnn kkenleri kimi tarihilere gre bir
raslant. kimilerine gre de slami duyarln bir tezahrdr. Bu
rada Cumhuriyet ncesi Osnanl'nn dou politikas zerinde biraz
durmak gerekecektir.
Dou Anadolu'da Rus desteini her dnemde bulan Ermenilerin
blgedeki etkinliklerini krmak ve Krt airetlerinin devletle elele
vermelerini salamak iin bir birlik gerekiyordu ki, bu birlii II.
Abdlhamit'in kurdurduu Hamidiye Alaylar yerine getirmitir.
1890 ylnda kurulan alaylar Airetlerden oluuyor ve airet reisleri
doal askeri liderler olarak devletten de maddi destek buluyorlard.
Bu alaylar 1. Dnya savanda da Ruslara kar bir siper olmu
lardr. Hamidiye Alaylar mslman halka zulm yaparak dalara
kan Ermeni komitaclarna kar bir set grevi stlenmitir. 2.
Merutiyetle kaldrlan Alaylar birer milis birlikleri halinde Osmanl sonrasnda da da saldrlarna kar koymulardr.
Blgede Ermeni etnik gruplarnn saldrlaryla beraber Osmanl sonrasnda Dou Anadolu airetleri bir kararszlk iinde g
rndler. slam birliinin yerini Milliyeti akmlar aldndan ken
di dncelerine gre varolmalar gndeme gelmiti. Ancak eyh
Said bir Krt ayrmcs olarak durmamaktadr. O nun kafasnda
dolaan fikir Ermenilere kar dounun mslman kimliinin ko
runmasdr. Ancak bunun iin ne gibi bir yol takip edilecektir? Bu
soruya cevap aranrken 13 ubat 1925 tarihine geliniyordu. Piran
Kynde bir dn yemeinde silahlar patlamtr. Ve bylece bir

hareket kendiliinden aka gemitir. Her airet kendi bana buy

ruk olarak dalmtr. Bu harekette yabanc parma da aranm
ama smet nn'nn de hatralarnda dorulad gibi hibir za
man bu tr bir iaret bulunamamtr. Olay doal bir ak ile geli
mi ve doal bir akla son bulmutur.
eyh Said'in stiklal Mahkemesi karsnda syledii iki ifade
konu hakknda kendisinin tavrn ortaya koymaktadr ki bunlar:
a- Hadise bizim irademiz dna kat kader bizi srkledi
b-Ben bu hareketin ne nndeyim ne arkasndaym, herkes gibi
iindeyim.
Dnlm ve tasarlanm bir hareket varsa, ki mevcut bilgi
ler belgeler bu tr bir tasarnn varln dorular biimdedir. Bu
tasarlar fiiliyata dklmeden, olaylar gelimitir. Bunun zerine
eyh Said'in tutumu birletirici bir dini lider kimlii ile nc ko
numda olmaktr. Ancak, herkes gibi iindeyim derken birletirici
kimliini kimsenin kaale almadn vurgulamaktadr adeta.. Yine
de hareket iindeki Krt eilimlerini bir kenara atmak da doru
olamaz nk hareketin iinde Krt airetleri vardr.
Aynca olaylarn gelimesi ve sonunda eyh Said'in bizzat baca
na Binba Kasm Bey tarafndan yakalattrlmas dndrc
dr. Denilebilir ki eyh Said kendi yapmak istediklerinin dnda
gelien olaylarla bir srklenme iine girmitir.
Bu srklenmede neler olmutur? Hangi aamalardan geilmi
tir? Ve hareket nasl nlenmitir? stiklal Mahkemesi'ndeki yarglamalar ve sonulan nelerdir? Btn bunlar bu kitapta dier eser ve
kaynaklar da gzden geirerek olduu gibi greceiz.
17.7.911Ankara
llhami Aras

10

1.

Blm

PANORAMA

DI POLTKADA DURUM
Lozan Antlamas nn ardndan d politika bakmndan
lke iinde geici bir durulma yaanyordu. Ancak, Lozan'n
zlmeden brakt ynla problem, bu durulmann bula
nkla dnecei gnleri beklemekteydi. Problemler arasnda
en nemlileri Musul Meselesi, karlkl mbadele, Osmanl
borlar gibi siyasal ve ekonomik konular saylabilir.Btn
bunlar yine masa banda zmlenebilecek miydi?Aslnda
diplomatik bir baar saylamayan Lozan gibi, bunlarn da
ikinci bir Lozan ile zlebilecei mmkn grnmyordu.
Lozan'da cephede kazanlm zaferler masann tozlarna g
mlm, deyim yerindeyse yokolmutu. Bylece bizim olan
bir ok hak, elimizden alnp (ve elimizle verilip) hakk olma
yan bakalarna sunulmutu.Lozan'da zmlenmeyen bu
problemler iin bat alemi 1. dnya sava ncesine benzer bir
emperyalist yaklam ile vargcn gsteriyordu.
Musul meselesi ile ilgili olarak 1924 yinda stanbul'da
Trk-ngiliz konferans dzenlendi. Bu konferans hi bir so
nu almamadan dald.Meselenin zm de Cemiyet-i Akvam'a braklmt. Burada btn ama, Musul halknn
hangi taraf tercih ettiine dayandrlyordu. Oysa Musul
halk kendisini Osmanl'dan ve Osmanl sonras Trkiye'den
ayr dnmyorlard. Konuya karlar asndan en ok el
atan ngiltere ise Musul halknn Trkiye ile birlemek iste
mediini ispata urayordu. eyh Sait zerine yazlan y
nla eserde bu mevcut tablodan dolay, hareket zerinde In
giliz glgesi aranm durmutur.
Dier taraftan o sralar, Yunanistan ile Osmanl borlar
nn taksimi ve denmesi meseleleri etrafnda kmelenen Av
rupa finans evreleri yaplan kyamdan olumsuz etkilendik
lerini vurguluyorlard. Her ne olursa olsun hareket balayn
ca gerek Ingiltere ve gerekse Avrupa finans evreleri bir rk iine girmilerdi. nk slam ekseninde oluacak bir
uyan ister Trk kkenli ister Krt kkenli olsun, Osmanl
sonras kurulan dengeleri alaa etmeye yetecekti diye d
nyorlard.
13

i POLTKADA DURUM
1924 Trkiyesi'nde i politikada bir kaos ortamndan sz
edilebilir. nk Milli mcadelede yaplan beraberlik yava
yava dalyordu. Mustafa Kemal ile birlikte alanlar,
bata Rauf Orbay, Kazm Karabekir, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy gibi nl askeri kiilikler Kemalist yeniliklerle bera
ber yollarn da ayrldn hissediyorlard. Bylece birlik sa
fndan muhalefet safna geiyorlard.
Dmana kar yaplan direniteki ortaklk, kazanlan
zaferin ardndan oluan ve olumaya devam eden uygulama
larla bozulmutu. ngiliz aratrmac rfan Orga nn de be
lirttii gibi "Mustafa Kemal yeni devletin tamamen baka
bir izgide ekillenmesini" istiyordu. Ve O, bu amaca ula
mak iin hereyi denemek gerektii dncesindeydi.
1924'ten nce Halk Partisi iinde beliren muhalefet grup
lan Cumhuriyet sonrasnda ve zellikle halifeliin de kald
rlmasndan sonra baka unsurlarn da katlm ile genile
meye balad.
Mustafa Kemal de btn muhalefeti toplu olarak grebil
mek iin. Halk Partisi iindeki muhalefet grubunun partiden
ayrlp dier muhalefet elemanlarn da kendisine ekerek
baka bir partinin oluumuna imkan salad. Bylelikle 1
Kasm 924'te Byk Millet Meclisi yeni toplant devresine
balarken, muhalefetin hkmete kar ak bir tavr varm
gibi bir hava domutu. Sonu : Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasnn kurulmasyd.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasyla birlikte yeralan
muhalefeti yle zetleyebiliriz:
1- Kemalist inklaba yntemler bakmmdan muhalif olan
lar (Rauf Orbay ve etraf)
2- Yeni sistemin ittihat ve Terakki tarafndan gelitiril
mesini dnenler. (smail Canbolat Bey ve etraf)
3- Bat izgisi bir sistem 3'erine slam birlii ve Hilafet sa
vunucular (Ltfi Fikri Bey ve arkadalar)
14

4- Muhalefeti slam ideali erevesinde Krt Cemaatinin

desteiyle yrtenler (Seyyid Abdlkadir ve Krt Teali Ce
miyeti)
5- Mevcut tablodaki batl aka kar muhalefeti destek
leyenler.
(Dou illerindeki Naki-Kadiri Meayihleri)

MUHALEFET BASINI
Politikada muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fr
kasndan nce stanbul'da, Halk Partisi'nin tek parti iktida
rna kar harekete gemiti. Bunlarn iinde geni bir yel
paze ve eitlilik gze arpyordu.Hseyin Cahit Yaln (Tanin), Velid Ebuzziya (Tevhid-i Efkar) Ahmet Emin Yalman
(Vatan) Eref Edip (Sebilrread). Ne gariptir ki eyh Said
hareketinden sonra stiklal Mankemesi, bu harekete basnn
da sebep olduunu ne srecek ve bunlarn sesini kesmek
iin elinden geleni yapacakt. 1925 tarihli bir ara kararla ,
Diyarbakr ark stiklal Mahkemesi, Seblrreat, Tevhidi Elkar , Son Telgraf gibi gazeteler hakknda soruturma a
m ve bylece Eref Edip, Velid Ebuziyya, Abdlkadir Kem ^, Fevzi Ltfi, Sadri Ertem gibi basn ahsiyetleri mahke
me nne kmlardr. Hseyin Cahit Yaln, Tanin gazete
sinde at kampanya ile Halk Partisi'nin ahsi idaresine
bakaldryordu, istiklal Harbi sonrasnda artk sivil bir y
netime geilmelidir tezini savunuyordu. Buna karlk Halk
Partisi'nin; "biz yeni savatan ktk, millet zihniyet bak
mndan hala g e ri"?! henz normal bir hkmet kurulamaz
deyip, hi de inandrc olmayan bir savunma ile karlk ver
dii gzleniyordu. Yine de Hseyin Cahit Yaln'n muhalefe
ti hkmete kar, halk zerinde bir phe ve bekleyi uyan
drmt.
Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesindeki muhalefetiyle,
Kemalist nkilabm uygulan yntemine ztlk gsterip Rauf
Orbay ile birleiyorlard.
Bu muhalefetlerin dnda, mevcut oluuma yaptklar
15

eletiriyi Trk toplumunun inan ve dnce temeline otur

tan seslerin banda da Eref Edip geliyordu. Bu bakmdan
Sebilrread, milletin zn yanstan tek muhalif sesti deni
lebilir. Ksacas Hseyin Cahit Yaln ittihat, Ahmet Emin
Yalman Rauf Orbay kanadyla, Eref Edip ise slamc bir
muhalefet birlii iindeydiler.
Halk Partisi ise klar ne olursa olsun, hibir muhalefe
ti ho grmyordu. Basnn zerine daha kolay gidebilmek
iin. eyh Said'e hareketin muhalif basn sayesinde daha er
ken baladn da syletmilerdi.

KRT STKLAL HAREKET

Batdaki milliyetilik akmlaryla beraber, I. Dnya Savanm ardndan Osmanl'nm dalmasyla Krt bamsz
lk hareketlerinin ortaya ktn gryoruz. Sultan H. Abdlhamit zellikle Dou zerinde etkili olabilecek Ermeni
ayrmclna kar ve kk Rusya'ya dayal Hristiyan Erme
ni aznlna alternatif olarak usta bir siyaset izleyip dou
daki airetlere tam bir destek salamtr. Ancak, Osmanl'nn dalyla beraber bu destek de kt ve yerini bir kar
gaa ald.
Buna ramen Ermeni'lerin kendilerine ait bir devlet pe
inde olmalarnn karsnda Krt aydnlar, mevcut bam
szl korumak iin bir araya geldiler ve sonuta Krt Teali
Cemiyeti olutu. Birliin merkezi stanbul'da ubeleri Diyar
bakr, Elaz ve Bitliste bulunuyordu.
Ancak, cemiyetin gayesi kendi bana bir birlik olutur
mak deil, ngiltere mandas altnda bir ayr btnlk olu
turmakt. Bu konu 1919 ylnda Paris'te yaplan Bar Konferans'nda gndeme geldi. Aslnda bu konferans Osmanl'nm
knn tasdikiydi. Ermeni liderlerinden Baos Paa,
konferansa Ermeni isteklerini 13 ubat 19l9'da iletti. Bu is
tekler, Van, Diyarbakr, Bitlis, Sivas, Erzurum, Trabzon,
Mara, Kozan ve Adana'nn kendilerine verilmesiydi.
Ne ilgintir ki konferansa Krt isteklerini ileten Osman16

l'nn bir eski brokratyd. Bu brokrat, eski Hsriciye Nazr

larndan Sait Paa'nn olu ve eski bykeli Krt erif Pa
a idi. erif Paa ile Ermeni Baos Paa anlaarak 20 Aralk
1920 ' de ortak bir muhtra yaynladlar:
Ermeni ve Krt Milletlerinin yetkili temsilcileri olan bizler, stn rka mensup, karlar ortak, resmi ve gaynresmi
hkmetleri kendilerine bunca zulm etmi bulunan Trk bo
yunduruundan tamamen syrlarak, bamszlklarndan
baka bir gaye ve maksat gtmeyen iki milletin hedeflerini
sulh konferansna sunar ve bundan onur duyarz.
Milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin izmeleri konu
sundaki ilkelere dayanarak, byk devletlerden birinin ko
rumas altnda bamsz bir Ermenistan ve Krt Devletinin
kurulmasn ve btn byk devletlerin milletlerimizin he
d ef ve isteklerini kabullenerek, bize teknik yardm yapmala
rn, Bar Konferansndan isteme konusunda fikir birliine
vardk.
Topraklarn paylamas konusuna gelince daha nce
sunduumuz muhtralarda belirttiimiz snrlarn izilmesi
sorununun da konferansn iyi niyet ve adalet duygularna
brakrz. nk , verilecek kararn adaletine yrekten ina
nyoruz." (1)
Bu muhtra Osmanl Meclis-i Mebusannda byk bir
tepki ile karland. Fransa'daki Journal D'orient gazetesine
konuyla ilgili grn bildiren Krt Teali Cemiyeti lideri
Seyyid Abdlkadir Efendi hakknda soruturma ald. Seyyid Abdlkadir Efendi ise gazetede yer alan demecinin sahte
olduunu belirtti.
Osmanl Krtleri bu anlamay bjmk bir nefret ile kna
dlar. Airet reisleri, Fransz yksek komiserliine yolladk
lar telgraflarla erif Paa'y protestoya tuttular.
Vakit gazetesinde 22 eralk 1920 tarihinde yaynlanan or
tak bir bildiri ile de erif Paa knanyordu. Bildiriye imza
(1) ttihat ve Terakki ve Krtler, Naci Kutlay, Koral-Frat Yay. st. 1991 s. 122

17

koyanlar arasnda Bedizzaman Said-i Nursi'de bulunuyor

du. Bildiri yleydi:
"Drtbuuk asrdan beri slam'n fedekar ve cesur taraf
tar olarak yaam ve dini geleneklere ball gaye bilmi
olan Krtler, daha beyzbin ehidin kanlar kurumadan,
ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan ihtiyarlarn hat
ralarn anarken, slamiyetin zararna olarak tarihi ve ha
yati dmanmz ile bar anlamalar imzalamak suretiyle
dinlerine muhalif hareket edemezler, bylece Krt milli vic
dan bu gibi anlamalar imzalayanlar tanmadn beyan
eder..." {2)
Bu bildirinin ardndan erif Paa, Vakit gazetesine he
men bir telgraf ekip krt delegeliini braktn bildiriyor
du. Btn bunlarn tesinde Osmanl Hkmeti gelien ha
reketlerden rahatszlk duyuyordu. 10 Temmuz 1919 gn h
kmet ileri gelenleriyle, Seyyid Abdlkadir Efendinin de
iinde bulunduu krt liderleriyle bir grme yapld.
Seyyid Abdlkadir Efendi ve beraberindeki heyet, Damat
Ferid kabinesini Dou Yresini Ermenilere peke ekmekle
suluyordu. Damat Ferid kabinesi ise bir Krt devleti idea
linde bulunmakla itham ettikleri Krt heyetine tavrlarn
koyuyorlard. En sonunda stanbul'da bu ekilde yanksn
bulan Paris ve Londra konferanslar Krdistan konusunda
bir ie yaramadan dalmt.

EYH SAD HAKEKET NCES BR AYAKLANMA

Musul Meselesi iin Cemiyet-i Akvam'a (Birlemi Millet
ler) gidilmesi nerilirken, 1921 yl Mart'nda Kogiri blge
sinde bir airet ayaklanmas balad, bu ayaklanma Nuret
tin Paa tarafndan sert bir ekilde 17 Haziran'da bastrld.
Daha sonra Nasturi ayaklanmas geliyordu. 12 Eyll 1924
tarihindeki Nasturi ayaklanmas srasnda Cemiyet-i Akvam'da Musul meselesi grlyordu,
(2) Avni Doan, Hatralar, fotokopi Metin.

18

20 ubat 1922 tarihinde Amiral Bristol, A.B.D. Dileri

Bakanhna bir rapor gnderdi. Bu raporda Bristol; "Daha
nceki yazlarmda belirttiim gibi, Krt meselesi dikkati
celbedici bir konumdadr. ngilizler Krdistan denetim alt
na almak iin Krtleri Trklere kar kullanmak isteycceklerdir. Kuzey Mezopotamya'y ele geirmek iin Trkler de
ayn yola bavuracaklardr." (3)
Bu yaznn ekinde Amiral Bristol, askeri ateeliin u ra
porunu da iletiyordu:
"....Krtler bir lider bulamamlardr. erif Pasa'nn ken
di lkesinden ald bir yetki yoktur. Krtler siyas ve askeri
liderlikten yoksundurlar." (4)
Londra ve San Remo'da Krtlerin gelecei zerine plan
lar )rrtlrken Ankara'daki hkmet, Kogiri'de meydana
gelen ayaklanmaya gzlerini evirmiti.
Kogiri Sivas'ta yerleik bir airetin ismiydi (5). Yaklak
40 bin kiiden oluan bu airetin iinde iki isim ne kyor
du. Bunlar Kogiri'li Mustafa Paa'nn olu Alian Bey ile
mraniye bucak mdr Haydar Beydi. Peki bu airetin te
mel olduu olaylar nasl gelimiti?
Krdistan Teali Cemiyeti, Mustafa Paa'nn olu Alian
Beyi, Dersime rgtlenme iin gndermiti. Alian Bey, Dersimde Baytar Nuri Bey ile Krt Teali Cemiyeti'nin ubesini
oluturdu. Ancak, douda bu rgtlenmeler olurken Mustafa
Kemal de ald istihbaratlarla bunlarn tmnden haber
dard. Konuyu Ankara lehine zmek dncesiyle Alian
Bey ile dnemin Sivas Valisi Reid Paa araclyla bir g
rme yapt. Bu grmenin ardndan Alian Bey kendisine
nerilen Sivas Milletvekilliini ortak bir hareketin iinde yer
alamayacan dnerek kabul etmemiti. Bunu Baytar
Nuri ile de grm ve ayn karara varmt.
(3) ABD. Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yllan Orhan Duru, Milli
yet yay. st. 1978 s. 160-161
(4) a.g.e. s. 160-161
(5) stiklal Harbinde Ayaklanmalar 1919-1921 Gnkur. Yay. Ank. 1974 s. 260

19

Bamsz bir Krt birlii iin Baytar Nurinin muhteme

len 1921 ylnda Krt Airet reisleriyle bir toplant dzenle
dii bir haber olarak Krtler arasnda yaylyordu. Ama,
Osmanl sonras durumun vehametini ileri srerek bir ba
kaldr ile bamsz bir birliin oluumuna zemin hazrla
makt.
lk silahlar bylece patlamt. Ayaklanma Zaradan Refa
hiyeye yayld. Mustafa Kemal'in nerisiyle , Kogiri Airet
Reisi Alian Bey Refahiye Kaymakam Vekilhine getirilir!.
Alian bejdn kardei Haydar Bey de mraniye Bucak M
drlne getirilmitir.
Aslnda Airetin bu iki kilit adamnn zellikle ayaklan
ma srasnda nemli mevkilere getirilmesi bugn bile bir ga
riplik hissi uyandrmaktadr. Sonuta her iki kilit adam, Ai
retlere yardmlarn srdrmler ve ayaklanma daha da ya
ylmt. Bylece Ankara'nn dou zerinde daha geni bir et
kinlik uygulayabilmesine imkn domutu. Dnemin Genel
kurmayna Nurettin Paa tarafndan hazrlanan isyan bas
trma plan derhal sunulur. Nurettin Paa komutasna des
tek kuvvet olarak Giresun Alay da verilir. Hazrlanan ordu
11 Nisan 1921 gn Kogiri Aireti'nin zerine yrr. Mey
dana gelen arpmalarn ardndan 17 Haziran 1921 tarihin
de ayaklanma bastrlr. Alian ve Haydar beyler tutuklan
mlardr.

NURETTN PAA NIN DUYURUSU

Nurettin Paa konuyla ilgili olarak kamuoyuna bir duyu
ru yapmtr: "Kogiri reislerinden ve mraniye (Kogiri y
resinin bal olduu ile) olay sorumlularndan Azamet ve
Kardeleri Bahri ile Sabit beyler ve Karacaviran bucann
en acmasz ekiya reislerinden Filibeyli Hamu, ve Zara ile
Nakiri'nin kardei olu Naki ve Ali'nin kardei Haydar'n
yaknlarndan Pehlivan ile onun yakn adam Hseyin ve
Refahiye isyanclarndan Air ile beraber 159 ekiya l ola
rak ele geirilmitir.

20

Ekiya reislerinden mehur Ali'nin ve onlara muhbirlik

grevi gren Kogirizade Haydar Bey ve maktul Aziz'in ar
kadalarndan erefiye ekiyas brahim ve Reislerden Felik
Ali'nin babas ve kardei ile olu ve eyh Kasm namn
daki casusla 113 kii l olarak ele gemilerdir.
Olayn tertipleyicilerinden ve bakanlarndan olup, ayak
lanma esnasnda mraniye bucak mdr olan Kogirili
Mustafa Paazade Haydar Bey ve reislerden Naki'nin karde
i zzet ile Haan Bey ve adamlarndan Genco ile 56 ekiya
teslim olmulardr.
200 Adet eitli tfekle birok cephane ve 118 beygir, bir
ok koyun ve hayvana el konulmu, 207 asker kaa yaka
lanmtr. (6)
mza: Nurettin Paa
Merkez Ordu Komutan
Oysa konuyla ilgili meclis grmelerine gre Merkez Or
dusu'nun kendilerini yokedeceini dnen binlerce Krt ai
lesi canlarn kurtarmak iin kylerini brakp dalara ka
mlar, dalarda yakalananlar isyanclktan tutuklanm,
bo kalan kyler yaklp, yklmt. Ortaya kan tablo; top
lam 132 kyn haritadan silinmesiydi.
Bu duruma dnemin Sivas Valisi Ebubekir Nazm Tepeyran da ahit olmu, anlarnda bunlar anlatmtr. Nurettin
Paa'nn ayaklanmay bu ekilde bastrmss Trkiye Byk
Millet Meclisi'ni kartrmt.

T.B.MJM. KOGR GZL GRMELER

3
Ekim 1921 gn gizli otunmda Kogiri olaylaryla ilgili
107 imzal bir nerge verilir. nerge sahibi Erzincan Millet
vekili Emin beydir. Konuyla ilgili sz alan Emin Bey unlar
syler:
EM N B EY (ERZNCAN): Efendim gizli grmeyi biz
istedik. Sebebi de defalarla grm ve mraniye'den oradan
(6) Kogiri Halk Hareketi Koma] Yay. Ank. 1979
21

gemi bir arkadanzm. Ben Kogiri hadiselerini tama

men takip etmi bir arkadanzm. Oradaki durumu incele
mek iin memleketin gerek siyasi hayatnda ve gerekse ordu
da dahi umumi heyet zannedilecei iin gizli grme talep
ettik. Bundan dolay teklif etmitim. nki orada yle bir
mezalim icra edilmitir ki, tyleri rpertir. nki efendiler,
memlekette yaplan btn felaket ve mezalim Byk Millet
Meclisi namna yaplmtr. Bunu izah etmek zannedersem
harite aksi tesir yapar. Gizli grme teklifimiz bundan te
zahr etmitir. Haricin bilmesi lazm gelmez. Hari bilse de
ecnebi devletlerinin bilmesi lazm gelmez. (7)
Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey de nerge sahibi
Emin Beyin aksine ak grme yaplmasn istiyordu:
"... Bu gibi mhim meseleleri saklamaya lzum grmyo
rum. Btn dnya bilmelidir ki, biz memleketimize sahibiz.
Bir iki seneden beri bu zulmler samimi gayret ve faaliyetle
rimizi sfra indirmitir. Bilelim ki verdiimiz yetkileri
suistiml edenler vardr. Byle zulmler gizli kalmamal
herey bilinmelidir. Aktan olmasna taraflarm." (8)
Ateli konumalaryla tannan dier bir Erzurum Millet
vekili Mustafa Durak Bey de gizli oturuma kar kp:
".. Gizli grme bir memlekette ecnebiye kar siyasette
yaplr. Memleketimizde yaplan mezalimi aleme kar ilan
etmeliyiz. Herkes duymal... Mesele gayet mhimdir. Btn
dnya bilmelidir. Herkes duymaldr. nk efendiler,
memlekette yaplan btn felaketler, btn zulmler, btn
ktlkler bunlarn milletten saklanmasndan domakta
dr. " (9)
Bu konumalarn ardndan Konya Milletvekili Musa Ka
zm Efendi ile Trabzon milletvekili Hiisrev Bey konutuktan
sonra Dahiliye Vekili Refet Paa (ZMR) sz alarak l^rsye
gelir:
(7) T.B.M M. Gizli Celse Zabtlan Cilt 2 s.248
(8) T.B.M .M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2
(9) T.B.M .M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2
22

"Ortada fenalk ve kabahat yoktur diyen yoktur. Bir tet

kik heyeti gndermelidir. Bu tetkik heyeti orada sulularn
fenalarn ayrmaldr. Ve bunlarn yakasna adalet penesi
ni yaptrmak diyoruz." (10)
Mecliste bu tartmalar gn boyu srer. Ertesi gn celse
sinde Erzincan Milletvekili Emin Bey durumu zetleyen bir
konuma yapar ki, aynen vermek mhim baz noktalara te
mas ettiinden yerinde olacaktr:
EMN BEY (ERZNCAN): Efendim bendeniz, mraniye
vakalar nasl oldu ve nasl geliti ve yaplan zulmler ne
dir'? Bunlar birer birer aklayacam.
Yalnz evvela Hakk Hami beyin mantksz szlerine ce
vap vereceim. Hakk Hami Bey diyorlar ki: Esasen asiler
den olup da daa firar edenler fakknda tecil muamelesi ya
plmtr. Halbuki dier yakalananlar yani hkmete itaat
ederek yardm edenleri de vardr. Bunlar da yakalanm
hapsedilmitir. Bunlar hkmete itaat ettiklerinden tecil
edilebilirler. Fakat dada gezenler affedilemez. Sonra dada
gezenlerin evleri yanmtr. Kadnlarn rzlarna tasallut
edilmitir. imdi bu hapsedilenleri asmyacak ve affedilenle
ri hapsetmiyecek olursak bir daha birey yapmyacaklarna
kni olmak doru deildir.
imdi gazete meselesine gelelim: Bendeniz, balangcnda
ve nihayetinde bulundum efendim. mraniye meselesi u su
rette ortaya kmtr. Karacaren nahiyesinde teden beri
maruf olan onsekiz ile yirmi kii ekiyalk ettiklerinden dola
y birka defa mahkm olmulardr. Bunlar hkmet defte
rinde kaytl olduklar halde, hkmetin zafndan yararla
narak bu onsekiz kii tekrar ekiyala karlar. Bizim hava
li arkadalarnca malm olan Aliir namndaki habis, ken
dine mevki temin etmek ve daha dorusu bir kuyruk kapmak
arzusu ile iltica etmi, onlardan birok para alm olan
Trkler de iltica etmi, bizden birok istifadeler etmilerdir.
Bu herifin teden beri takip ettii yol budur. Aliir bu adi e(10) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2

23

kiyala siyasi bir yn vererek bundan istifade etmek emeliy

le, kendisi de iinde olarak meydana atlmtr. Fakat kale
mi ile atlmtr. Bu ekaveti adiyeyi Sivas vilayeti kat'iyyen
bildiinden dolay zzet beyi gndermitir. Bu zat. Jandar
ma Tabur komutandr. Oraya yeterli kuvvet ile gelmitir.
Geri zzet Bey, hkmete ondan dolay ok teekkr ederim.
nk zavall, kurt postu toplamakla megl olmutur. Bu
adi ekiyalkta bulunan bu onsekiz kiilik aki gruhu, bir
silah iin bile cann feda ettiinden, tabii , be jandarma
nn elinden silahlar alm ve bu vak'adan telaa den 2x et
Bey, Haydar beye gelerek mracaat etmi ve bu vasta ile si
lahlar alnarak Jandarmalara iade olunmutur. Haydar
Bey de o vakit Nahiye mdr idi. Bu akilerin takip edile
memesi kendilerini daha ziyade martarak birtakm apul
cu adamlar da bunlara iltihak etmi ve adetleri gittike b
ymtr ve yle zannediyorum ki her nerede bir aki zuhur
edip de tamamyle takip edilmeyecek olursa ve hkmet
onun iin menfaat gsterirse, o akinin arkadalar kuvvet
bulurlar. Bunlar da bu sefer ylece g kazanmlardr. Bu
sefer Hkmet Halis Beyin taht idaresinde kuvvet gnder
mi ise de kendisi vefat ettiinden ve Cenab Hak bize
"zkr Mev-tkm bil hayr." buyurmam olsayd Halis be
yin kim olduunu sylerdim. Fakat sylemiyeceim. Binae
naleyh lm bir adamn hakknda birey sylemek istemi
yorum. imdi Tortum kaymakamlna tayin olunan o za
manki Jandarma Kaymakam mraniye de Haydar beyin
konana gitmitir. Alay, mraniye'de muhtelif yollarda kr
kar, ellier, yirmibeer olmak zere taksim edilmi. Ben bu
nu gzmle grdm. Martn nde oradan getim. Ben gel
meden evvel Zara Kaymakamyle, Tortum Kaymakam akir
Bey ve merhum Halis Bey, Haydar beyin konana gitmi.
Akam zeri keyif esnasnda elini cebine sokup bir kat
karmlar ve demiler ki, sizin ferman- idamnz benim
elimdedir. Bu sylendii zaman. Dersimden de daima Kogiri'ye gelen giden olurdu.
Nitekim Erzincan'dan bir aa konanda misafir oluyor.
Burada misafirlik tarz ile Dersimlilerden de bir oklar
mevcut iken ite sizin ferman idamnz; sizi Ermenilere ben
24

zetirim ve sizi tamamiyle imha ederim. stemezsem size birey olmaz, dediini ifade ediyorum. Orada grm ler
vaka olmadna kani olmular ve daha uzun grerek
kalkmlar gitmiler. Fakat, bunu sylemesinden dolay,
Krtlerin ekserisinde tabii,bir galeyan balam ve bizi Ermenilere benzetmek ne demektir demiler ve mraniye'ye bir
saat mesafede Hacer kynde ikam ettikleri askerle erattan
bir ka kii di mnakaa yaparlar. Bu adi mnakaa zeri
ne asker evki yaplr. Askerler de gider, burada umumi bir
mesele olur. Mesele bir genel ekil oluyor. Burada ehemmi
yetli bir vaka oluyor. Ve Halis bey burada ehit oluyor. K o
mutanlardan da askerden de len oluyor. Bu ehadet olur ol
maz Sivas Valisi Cemal Bey, meseleyi iyice kavnyarak ve b
yk bir faaliyet gsteren ve btn arkadalarmzn pek ok
tand Temyiz Mahkemesi azasndan efik beyi nasihat
iin gnderir. Tabii askere vuku bulan tecavzler, asker l
mesi, adam lmesi filan buraya akseder. Ve Nurettin Pa
a y a verilen emir, meselesini, tahkik et diye Vali daha evvel
efik beyi gnderir. efik Bey bir zat ile beraber bunlarn ii
ne gider. Lazm gelen nasihati yapar ve hkmetin teklifini
gtrr ve airetindeki silahlarn hkmete teslimi ve asker
firarilerinin de tamamen teslimi ve daha hatrmda kalma
yan birka eyi syler. Peki derler. Asilerin drd orada
imi. Yakalayp efik beye teslim edilir. Parann byk bir
ksm verilir. Hatta Haydar Bey ve Alian beylerin mhim
bir yekn tutan ve bunu taksitler itibariyle verilmesi icabediyor iken onu bile efik beye tamamen havale ediyorlar ve
makbuz almyorlar.
Bunlar gndermekle beraber meseleyi de tamamiyle yaz
yor. Fakat maalesef o srada Cemal Bey meseleyi Cemal Pa
aya sylyor. Ve diyorki mesele bitmitir. Bir askerin gre
cei i kalmamtr ve size decek vazife kalmamtr. N u
rettin Paa da Mdafaay Milliyeye yazyor. Ve efik Bey de
Cemal beye yazyor. Cemal Bey de Nurettin Paa Mdafai
Milliye'ye ne tarzda yazm ise drt gn sonra Cemal Bey de
mesele kalmamtr diye ve yine drt gn sonra cevap alyor.
imdi rica ederim. Asi diyoruz ve zerine askeri kuvvet
25

gnderiyoruz. Onlar hkmetin btn tekliflerini kabul et

mi oluyorlar. Nurettin Paa'nn tabirince ben bunlar em
ber iine aldktan sonra, hkmetin tekliflerini daha incele
yeceim diyerek, ember iine aldm diyor ve tuttuunu l
drmeye, rzlara gemeye, namuslara taarruz etmeye kalk
yor. Rica ederim, hanginiz bu facia karsnda sabredebilir
siniz? Buna yandaki ocuklar bile tahamml edemezler.
Ve byle bireye maruz kaldnzda rica ederim, nasl kar
nza kanlara kurun atmazsnz! Bu suretle be milyon,
onsekiz milyon liralk servet mahvolmutur. Bu paralar tamamile gitmitir. Ben isbata hazrm. Otuzbin hayvan Os
man Paa gtrmtr. Refahiye'de bir arkadam vardr.
Onu ahit tutarak yirmi sene evvel buraya yerlemi, sn
m birinin servetine gz dikilerek kars cebren alnm ve
sen Alevisin diyerekten herif mal ve mlk yama edildikten
sonra ldrlmtr. Efendiler; dnyann hangi tarafnda
byle bir hareket grlmtr ki babasn bir evladn elinde
bir ip, dier evladn elinde bir ip olarak ektirilerek tam alt
saat zarfnda bu suretle feciane ldrlmtr? Rica ederim
Efendi sen bu vaziyet karsnda asi olmaz msn? Eer asi
lik varsa ve bu ise ite mraniye (Kogiri) hadisesi... (11)
Peki bunlar yapanlar kimlerdir? Emin Bey konumasma
devamla aklamalarm srdryor:
"Nurettin Paa'nn emri ile buraya gelen sorumsuz Os
man Aa kuvvetleridir. Elbette Nurettin Paaya Cemal Paa
tarafndan mesele ihtar edilmitir. Netice olarak bu gibi
olaylara meydan vermeyiz diye cevap almlardr. Evet efen
diler burada 'Anket Parlamenter" istiyor musunuz? Evet ben
de buna taraftarm. Ne faydaki siz bunu yaparsanz bir tane
Kogirili asamyacaksnz. Efendiler hkmet bizden daha
acizdir." (12).
Yukardaki tartmalarn etrafnda 5 Ekim 1921 gn de
devam eden konumalarda krsye gelen Konya Milletvekili
Vehbi Bey:
(11) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2 s.269
(12) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar C ilt2 s.270

26

"imdi efendiler burada bir mesele var. Hkmet ekser

zamanda baboluk eder, cezas lzm gelenleri tutamayn
ca sen hu kye yaknsn, sen de bu kyden su imisin, sen de
bu tarladan gemisin diyerek eline geeni cezalandrmakla
hkmetin ikaz lazm gelir. Fakat cinayet edenlere kar, ci
nayet etmeyenleri muhafaza hkmetin vazifesi iken bilakis
nne geeni her kim ise yakm, ykm, mahvetmi" szle
rinin ardndan olay yerine bir inceleme heyeti gnderilmesi
ni teklif eder.
Dersim Milletvekili Mustafa (DURAK) Bey ise konuma
snda kimi olaylardan rnekler vermitir:
"Mft efendinin buyurduklar gibi, kadnlarn rzna ge
ilmi, herifin olu ldrlm, karsnn rzna geilmitir.
Be yandaki kznn rzna geilmek iin kesilmitir. Syle
sin Mft Efendi, verilen vesikay gidiniz grnz, kula
kesilip fenalk yaplmtr. "
Bu konumalarn yapld celseye bakanlk eden Musta
fa Kemal Paa idi. Kendisi olaylar hakknda ve Nurettin Pa
a ile ilgili grn belirtmek iin unlar sylemitir:
"Efendiler, mevzusu konu edilen zat bir kumandan oldu
u iin, Heyet-i Vekileye ne derece alakadar ise Bakuman
dan da o derece alakadar eder. Bu hususta bir sz syleme
den evvel u noktay hatrlatmak isterim ki Heyet-i Vekile
kanaatlerine ait kanunda bir nokta vardr. Bu nokta zanne
derim ki, ilk defa olarak meclise intikl etmi bulunmakta
dr.
Efendiler, ihtilaf dahiliye vekili ile ordu kumanda vazife
siyle m uvazzaf bir ahs hakknda karar vermek Erkan-
Harbiye reisiyle bana aittir. Nurettin Paa dier ordu ku
mandanlar gibi bir ordu kumandandr. Fakat pek nazik
zamanlar tesadf eden baz hadisattan dolay ordu kuman
danlar ierdeki asayii slaha almaktadr. Asayii dhili
yeden kaide olarak sorumlu. Dahiliye vekaletidir. Fakat is
yanlar iin elbetteki askeri kuvvetlere askeri aralara ihtiya
zaruridir.

27

Nurettin Paann merkez mntkasnda bu ie mdahale

etmesi de bu sebepten neet etmitir. Nurettin Paa'nn gayri
kanuni efa l ve harektta bulunduuna dair ihbaratta... Ben
kendi tarikimle bunlar tetkike kyam ettim. Buna mukabil
baz kanaatler de hasl ettim. Tebdiline dair ben de kanaat
hasl olmamtr. Ayn zamanda Genel Kurmay reisinin
mevzu bahsetmesi zerine ihtilafi fikirler husule geldi. Dier
taraftan memul edildii cihetle asayiin teminine muaffak
olamadndan Nurettin Paann azlini teklif etti. Tabi bu
biz de de verilecek olan bir emirle yaplabilirdi. Arzettiim
gibi bittabi bizim tarafimzdan gereken yaplacaktr. (13)
Meclis oturum bakan Mustafa Kemalin konumas
nn ardndan verilen nerge kabul edilerek, bir soruturma
heyetinin tekiline karar verilir. Soruturma heyetinin ver
dii kararla Nurettin Paa'nn grevden alnmas ve yarg
lanmas istenir. T.B.M. M. heyetin bu kararn onaylar. Nu
rettin Paa grevinden azledilir, Ankara'ya arlr. Bunun
zerine Nurettin Paa Mustafa Kemal'e bavurur.
Mustafa Kemal 16 Ocak 1922 tarihindeki Meclis oturu
munda Nurettin Paa'y savunur:
"... Nurettin Paa hakknda bir ceza tertip ve tayinini ten
sip buyurdunuz ve verilmi olan karar da kendisinin yarg
lanma altna alnmasna dairdir. Yce kararnz hkmete
tamamen ifa edilmitir. Kendisi iten el ektirilmitir ve
mahkeme sonucunda merkeze celbolunmutur. Kendileri bu
raya geldikten sonra Bakumandan sfatyla bendenize m
racaat vardr. Bendenizde hasl olan kanaat udur ki Heyet-i Celilenizce verilmi olan bu karar biraz ar bir karar
olmutur."
Bunun zerine Erzincan Milletvekili Emin Bey yle kar
lk verir:
"Nurettin Paa'nn mahkeme altna alnmas benim bir
takririmle alan mzakere neticesindedir. Ve muhterem
ileri Bakam beyefendiye kaytsz sartsz itimat edilmesi ve
(13) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2 s,287

28

Nurettin Paann kaytsz artsz azli ve soruturma altna

alnmas ile neticelenmitir... imdi Bakumandanlk maka
mna soruyorum, bu kadar ar mdr?"
Bu karlktan sonra Mustafa Kemal:
Bunu adilne bir surette tadil etmek yine heyeti aliyelerinin elindedir. Nasl mnasip grrseniz yle yaparsnz.
(14) demek zorunda kalmtr.
Takvimler 17 Ocak 1922yi gstermektedir. Meclis 146.
toplantsn yapmaktadr. Bu k aynn sal gn yaplan
celsesinde Nurettin Paa'nn meclise sunduu mdafaaname
okunur. (Mdafaaname meclis kaytlarnda kayptr).
Mustafa Kemal; "Arkadalar, tensip buyurursanz, bu
karar incelemeye alrsnz ve yine bu evrak aratrma ko
misyonuna havale buyurun, gerektii kadar bu mesele soru
lup aratrlsn" der.
Tartmalar srer ve neticede konunun derinlemesine in
celenmesi kararlatrlr. Bu olay da bylece geitirilip ka
patlr. (15) Bylece Mustafa Kemal'in savunduu Nurettin
Paa temize kmtr (16).
Kogiri ayaklanmas 6 Mart 1921 tarihinde balamt.
Ayaklanma nderlerinden Haydar ve Alian beyler 19 Hazi
ran 1921 gn teslim olmulard. Yine nderlerden Baytar

(14) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2 s.622-623

(15) T.B.M.M. Gizli Celse Zabtlar Cilt 2 s.627
(16) Nureddin Paa, 1873 ylnda Bursa'da dodu. 1893 ylnda Harbiyeyi
bitirdi. 1897 Ostanl-Yuna savanda, 1902'de de Makedonya'da Bulgar
etelerine kar savat. Ayrca Balkan harbine de katld. Srasyla Bursa,
Badat, Aydn ve zmir valilikleri yapt. 1919 Urla karkln bastrd.
1920'de Anadolu Merkez Komutanlk yapt. 1922'de 1. Ordu Komutam ol
du. 1922'de kaldrlan 1. Ordudan izinli sayld. 1924 ylnda Yksek As
keri ura yelii yapt. 1925 ylnda Bursa milletvekilliinden emekli ol
du. 1932 ylnda ld. Bkz. Trk istikll Harbi Komutanlarnn Biyografi
leri Gnkur. Bk. Yay. Ankara 1989 s.29-31

29

Nuri, Kogirideki ayaklanmann Krt birliinin oluumun

da bir st ilerleme olduunu belirtiyordu. Baytar Nuri'nin
dncesi resmi tarih tarafndan da paralellik kazanmtr
(17).
Musul meselesinin Lozan'da zmsz brakldn yuka
rda belirtmitik. Cemiyet-i Akvam a braklan zm sra
snda Nasturi Cemaatnn ayaklanmas ile karlald. Nasturi'ler Hakkari civarnda yaayan Sryani'lerdi. T.B.M. M.
ayaklanmaja bastrma grevini Cafer Tayyar Paaya ver
miti. Ayrca Nasturilerin bastrlmasnda Krt airetlerin
den da yardm planlanmt. O dnemde, yurt iinde bulu
nan SMKO lakabl airet reisi smail Aa ile grld.
Bylece destei alnan airetler de Nasturilere keu* koydu
lar. Bu karklk 28 Eyll 1924 ylnda giderildi. Nasturile
rin ileri gelenleri Irak'a sndlar. (18)
ngilizler ise Musul meselesinin acilen Cerr.'yet-i Akvam'da grlmesi iin 6 Austos 1924'de bavuruda bulun
mulard. Konuyla ilgili olarak dnemin Genelkurmay ile
Hkmet arasnda eitli bilgi alverileriyle 1924 Ekim ine
gelinmiti. te yakn tarihte zerinde en ok tartlan eyh
Sait olay da bu zaman diliminde ortaya kmt. Bu olay
nceki ayaklanmalarn hibirine benzemeyen ve bambaka
zellikler tayan bir hareketti.

(17) Trk stikll Harbi. Gnkur. Bk. Yay. Ankara 1974

(18) Tarihi Hakikatler, brahim Anras, Ankara 1964

30

2.

Blm

TUTUAN KAV

DKENL YOLDA BR GEZNT

Cumhuriyetin ilan ile beraber, halifeliin kaldrlmas
nn tepkileri ulema zerinde ok byk olmutu. Ancak ortalu bir tr gizli suskunluk yaanyordu. nk resmi devleI in hafiyeleri her tarafta adeta cirit atyordu. Konumuzu ilgi
lendirdiinden dnemin dou tablosuna bakalm.
OsmanlInn itilaf devletlerince yutulmaya allmas
Sevr ve Mondros anlamalarnn getirdii blnme siyaseti
Mobebiyle douda yalnz ve yalnz slam kaygs vard. Gezi
nen dncelere gre dinin korunmasyla toprak birlii sa
lanrd. 1919'dan itibaren, stanbul'da Krt Teali Cemiyeti
ve Cibranl Miralay Halit Bey, o dnemde doudaki birok
tiret ileri gelenleriyle. eyh ve ulemalar; topra btnl
nn salanmasnn yannda, Ankara'dakilerin bundan sonra
yapacaklarn bekliyorlard.
29
Ekim 1923den sonra Hilafetin ilgas, Cibranh Halit'le
T.B.M.M.' deki muhalefeti sebebiyle grevden alnan Yusuf
Ziya beyi hakl karmt. Yeni hkmetin geleceinde yeni
bir izgi ortaya kmt.
1924 yl lkbaharnda Bitlis eski milletvekili Yusuf Ziya,
l'irzurum'a gelip Cibranl Halit'in evine 1 hafta misafir oldu.
Verilen bir kararla airetlerin de yardmyla bu yeni izgiye
ortak bir dur demenin imkn aratrlacakt.
Fakat bunun iin halkn desteini alabilmek konusunda
bir manevi nder gerekiyordu. Bu nder de btn douda se
vilen saylan eyh Sait efendiydi. Yusuf Ziya, Cibranl Ha
lit'le birlikte verdikleri karar eyh Sait efendiye ulap an
latr. eyh Sait'in onay ile de kendisinden ald bir mektup
la berater blgedeki airetlerin ileri gelenleriyle grmelere
balar. Yaplan bu ziyaret ve grmelerin tmnden Anka
ra istihbarat haber almtr. Bunun zerine Mustafa Kemal
Paa, 1924 Ekiminde Pasin depremi sebebiyle geldii Erzu
rum'dan Ankara'ya dnerken Cibranl Halit ile Yusuf Ziya'nn tutuklanmalarn emreder.
33

10 Ekim 1924de Yusuf Ziya Erzurum'da yakalanr. Bitlis

Divan- Harb-i rfiye sevkedilir. Buradald ifadelerde iki
isim ne kmtr. Bunlar Cibranl Halit Bey ve enitesi
eyh Sait efendidir.
20 Aralk 1924 gecesi Erzurum Kolordu Mfrezesi Cibranh Halit beyi gzaltna almtr. Cibranl Halit ayn gece
Erzurumdan otomobil ile Bitlis Cezaevi'ne gnderilir. Bu za
man diliminde General Kzm Dirik Bitlis Vali vekaletine
atanr. General, Bitlis'de denetimi eline alr. Kendisinin bi
rinci grevi eyh Sait Efendi ile Hasanan airet nderi Halit'i yakalamaktr. (19)
Ancak, Hasanan Aireti nfuslu bir airet olduundan,
Halit beyi yakalamak kolay olmayacaktr. General Kazm,
nce Hasananh Halit'in zerine bir mfreze gnderir. Bu
mfrezenin gnderildii haberini alan Halit Efendi, aireti
toplayp durumu anlatr. atmaya meydan verilmemesini
ister. Mfreze airet ileri gelenlerince bir misafir gibi kar
lanr. Mfreze Komutanna Hasananh Halit, hkmete kar
hibir kt niyetlerinin olmadn bildirir.
Bunun zerine durum General Kazm beye bildirilir. O
da birliin emre uymasn ancak, bir grup askerin birlikten
ayrlp, Hns'n Kks blgesinde 5 ay kadar nce bir jizba ile alt askerin vurulmas olaynda ad geen Zirkanl Kerem'in yakalanarak Bitlis'e getirilmesi talimatn verir.
Bu talimat zerine askerler Kerem'in k)n kuatrlar.
Kerem ile 50 kiilik etraf giriilen atmadan sonra Hasananl Halit'in yanna firar ederler. Hasananh Halit o srada
Bitlis Cezaevinde bulunan Cibranl Halit'i kurtarmak iin
Kerem'i-Varto'da Cibranl Halit'in amcas smail'e gnderir.
Malazgirt'ten ayrlan bir blk asker de ardsra Varto'ya
ulamlardr. Kerem daha sonra eyh Sait'in Karlova ze
rinden Melekn Ky'ne geeceini haber almtr. Bunun
zerine 30.12.J.924 gn eyh Said'i karlamak zere yola
kar.
(19) Dogu lleri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945

34

Bu aamada Erzurum Valiliinin bir emriyle 22 Aralk

1924'de eyh Sait Hns Karakolu na gtrlmtr. Kendi
sine hall isyana hazrlamak ve Cibranl Halit ile Yusuf Ziya
(Eski Bitlis Milletvekili)'yla ibirlii suu isnat edilir. eyh
Sait sulamalar reddeder. Ortada bir delil olmadndan H
ns Kaymakam Maksun Bey, Erzuruma telgraf ekerek
eyh efendinin masum, iftiralarn aslsz olduunu bildirir
ve eyh Sait Efendiyi serbest brakr.

LK KARAR VE LK GRMLER
eyh Sait Hns'tan 27 Aralk 1924 tarihinde Krkhan
kyne gelir. Zirkanl Miralay Selim Bey ile blgenin tm
ileri gelenleri eyh efendiyi burada ziyaret ederler. Ziyaret
zamannda eyh Saidin olu Ali Rza Efendi de Halep'ten
Krkhan'a gelmitir.
eyh Said burada ilk kararn aklar. Bu karar eriyat-
Garray Ahmediyye iin harekete gemektir. Ancak Varto ve
Hns blgelerindeki airetler hkmet safnda olduklarn
dan onlarn katlm mmkn gzkmyordu.
Bunun zerine aadaki mektup yazlr:
"Hormek aireti reislerindeu Halil, Veli ve Haydar aala
ra;
Esselam Aleykm ve Rahmelullahi ve Berekatuhi velehlhamd. Velminne hidayeti Rabbani ile dini mbini Ahmediyi kafir olan Mustafa Kemal'in yed-i zulmnden tahlis et
mek gazas niyetiyle Suara hareket edildi. Bu gaza ve Cihad'm mezhep ve tarikat tefrik edilmeden, L lahe llallah
Muhammeden Rasulullah diyen btn slam Muvahhidleri
zerine farz olduundan minelkadim memleketimizde byk
bir gayret ve ecaat sahibi olan mslman airetinizin de
eriat- Garray Ahmediyyeye ve bu Cihad- Ekbere ittiba
edeceinize itimadm berkemldir. Ya Eyyhelenser, dinimi
zi ve namusumuzu bu mlhitlerin elinden kurtaralm. Size
35

istediiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hkmet bizi de kendisi

gibi dinsiz yapacaktr. Bunlarla cihad farzdr.
4 Kanunisani 1341 Emirelmcahidin Esseyyid
Muhamm^d Said-i Nakibendi. (20)
eyh Said, olu AlinzaEfendi ve beraberindeki blge ileri
gelenleriyle 6 Ocak 1925 gn ICnkhan kjrnden Karlova
ilesinin Kanre kyne gelip Cibranl Halit beyin evinde
ikinci toplanty yapar. Oradan 8 O cakta Solhan ilesine
bal Melekan kyne gelip, days eyh Abdullah ile gr
mtr.
Melekan Kynde aadaki kararlar alnr;
1. eyh Sait, Gen, Hini, Lice, Silvan, Diyarbakr, Ergani
blgelerinin ileri gelenleriyle grmeler yapacak ve daha
sonra apakur'a dnerek kyam balatacaktr. Daha sonra
Diyarbalr'n denetimi salanacaktr.
2. eyh Said'in olu Alirza Efendi Melekn kynden
eyh Said'in bir fetva suretiyle Solhan, meran, Zikti airet
lerini gezip, Mu ovasna ve oradaki ile halkna durumu bil
direcek ve Malazgirtte bir g birlii yaplp Mu-Bitlis kont
rol altna alnacaktr.
3. Hareket gn Melekanl eyh Abdullah, Solhan, me
ran gibi airetlerle Varto merkezini denetim altna alacaktr.
4. Kyamdan sonra Gkdereli eyh erif Efendi, Palu bl
gesindeki airetlerle Elaz denetimini salayacak ve Zaza
airetleriyle Erzincana geilecektir.
eyh Said bu kararlarn ardndan byk bir cemaatle
15.1.1925 gn Darahini vilayet merkezine geldi. Burada
halkn kendisine gsterdii sayg ve sevgi zerine Vali ve
Hkmet erkn bile eyh Efendiye sayg ziyaretinde bulun
mulard.

(20) Dou lleri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945

36

PERAN VAAZI VE SONRASI

Takvimler 25.1.1925 gnn gstermektedir. eyh Said,
Hini Nahiyesinde Salih beyin misafiridir. 5 ubat 1925 gn
buradan ayrlarak Piran kyne gelir. Piran, Ergani ilesine
bal Eil nahiyesinin bir kk kydr. 13 ubat 1925 cu
ma sabah kalabalk bir kafile ile kye ayak baslr. Heyetin
nnde, Heybetli sakal, mtehakkim gzleri ile din bir ihti
yar vardr: eyh Sait. Kye yaklaan kafile tekbir sesleriyle
karlanr. eyh Said burada oturan kardei eyh Abdurrahim tarafindan karlanmtr.
Piran k3rnde kardei eyh Abdrrahimin evinde kalan
eyhi civar kylerden gelenler de akn akn ziyaret ederler.
eyh Said burada son derece nemli konumalar yapar. stildal Mahkemesi karsndaki sorgulamalarnda konuma
larnn bir ksm yledir:
"Ben kyde, hkmetin slam dinine aykr baz hareket
lerini ele alarak vaaz verdim ve dedim ki;
- Medreseler kapatld. Din ve Vakflar bakanl kald
rld. Din Mektepleri Milli Eitime baland. Gazetelerde
birtakm dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, peygamberi
mize dil uzatmaya cesaret ediyorlar. Ben bugn elimde gelse
bizzat dvmeye balar ve dinin ykseltilmesine gayret ede
rim. "
13
ubat 1925 gn eyh Said'in bulunduu meclise bir
grup asker gelir ve evin iinde aranmakta olan baz kiilerin
bulunduu, onlarn kendilerine teslim edilmelerini isterler.
eyh Said, bunlar cemaat daldktan sonra ben size teslim
ederim imdi bu yzden burada kargaa kabilir derse de
olanlar olur. Oradaki cemaatle askerler arasnda karklk
kar. Bu karklk zerine btn hareket planlar vaktin
den nceye dnmtr. Artk bir yl sonra dnlen hare
ket, kader-i lahi gerei hazrlksz balam, Piran k3rnde
13 ubat 1925 gn silahlar ve tekbir sesleri birbirine kar
mtr (21).
(21) Dou lleri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945

37

HAREKETN BLGELER
1. BLGE
eyh Said, balayan karklkla bir zm kalmadn
grmt. 16 ubat 1925'te Darahini'den Gence gelerek, Ha
c Sadk, mer Faro, apakur'un Mstan, Botan airetleriy
le 20 ubat 1925'te Lice merkezi ve evresini denetime aldnr. Buradan Hini'ye geilmitir. Hini'li Salih beyin kuvvetle
riyle birlikte Hini boazndan Diyarbakr'a yrnd. On bin
kiilik bir kuvvet oluturulmutu. Hini boazndan geerken
eyh Said, kardei Abdrrahim'in yanna nemli bir kuvvet
vererek kendisini Elaz/Maden zerine sevk etmiti. eyh
Said kuvvetlerinin Diyarbakr'a doru yrdn renen
Silvan kuvvetleri nderi eyh emseddin Efendi de kuvvet
lerini 28 ubat 1925 gn Diyarbakr yaknlarnda eyh Sa
id kuvvetleriyle birletirdi. Bylece 20 bine yakn bir birikim
olumutu.
Hini boaznda eyh Said'ten aynlan Abdrrahim Efen
di, 29 ubat 1925'te Maden'e gelmi ve oradan Siverek blge
sinde eyh Eyyb efendiyle birlemiti. Birleen kuvvetler
oradan Erganiye yneldiler.
eyh Said kuvvetlerinin karargh 28 ubat gn Diyar
bakrn kuzeyindeki Tl mevkiine kurulmutu. Ayn za
manda Viranehir'de bulunan Milan'l brahim Paaoullan'na bir mektup yazld. Btn bunlar olurken, Diyarba
kr'da Ordu Mfettii Kazm Orbay, Vali Cemal Bardak,
Kolordu Komutan Mrsel Paa Diyarbakr'a yaplacak h
cumu bekliyorlard.
Nihayet toplanan kuvvetler 2 Mart 1925'te ehre yrd.
Dardaki kuvvetlerin yansra ehrin iindeki halktan da
destek bulunuyordu. Ancak, planl ve rgtl bir birikim ol
madndan, her kuvvet bana buyruk hareket etmekteydi.
Sonu baarszlkt ve kuvvetler Darahini'ye ekildiler. Da
rahini'den de Gen, Palu, apakur blgelerine daldlar.
eyh Said Efendi de beraberindekilerle apakur'a gelmiti.
38

iiurada 27 Mart 1925'te eyh Abdullah ile eyh erif Efendi

lerin gelmeleri beklenmeye baland.
2. BLGE
Elaz ve havalisini denetim altna alan Gkdere'li eyh
erif ve cemaat ile Gkdere, Palu halknn oluturduu kuv
vetler, Elaza yaklayorlard. Takvimler 5 Mart 1925'i gs
terirken 5. Frka komutan Kaymakam Nazm Bey ve askeri
birlikler yaklaan kuvvetleri datmlard. Kazm Bey 6 Ni
san tarihinde apakura j^rd. Bunun zerine eyh Said
ve atl kuvvetler Solhan'a ekildiler. nk eyh Said kan
dklmesini istemiyordu. 8 Nisan 1925 tarihinde Kazm
Bey, apakur'u 8. Kolordu mfreze komutan Saim beye
teslim ederek Palu'ya dnmt.
3. BLGE
Bu blge, apakur ve Kii ksmlarn iermektedir. Bl
geyi denetiminde bulunduran an eyhleri Mustafa ve bra
him efendiler 17 ubat 1925 tarihinde apakur ile merke
zini anl eyh Haan efendiye teslim etmiler ve Siyakr,
Simsor Beyler ve Haan Began Bey ile dier Zaza kuvvetle
riyle Kii blgesinden Simhal Haan Aireti, Sancak buca
ndan Cibranl Avanioullarndan oluan iki bine yakn bir
kuvvetle 20 ubat 1925 tarihinde Kii zerine yrnmtr.
Ancak, Kii'nin Karir blgesindeki Hormek Airet reisi
Kkaaolu Mehmet Hulusi ve Kardei Ali Kemal bu kuv
vetleri- arkadan vurmulardr. Hormek airetine nceden
gnderilen mektup bir ie yaramam, Hormekliler kendi bil
dikleri dorultuda hareket etmilerdi. Bu arkadan vurma ile
Mustafa ve brahim Efendi kuvvetleri geri, apakura ekil
diler,
Hormek Aireti'nin devletten yana tutumu eitli telgraf
larla bizzat devlet tarafndan kutlanmt. imdi bu kutla
malardan birini grelim. nc ordu Mfettii Kazm Bey
u telgraf gndermiti.
39

DYARBAKIR
31311341
K KAYMAKAMLIINA
Ayn zamanda hak ve hakikatle mevkileri bulunan K i
nin kymetli mcahitlerine ve zellikle Hormek Aireti ile
ri gelenlerine tarafmdan teekkrat mahsusamn tebliine
delalet-i mahsusalarn rica ederim.
3. Ordu Mfettii
Kazm (22)
4. BLGE:
Meleknh eyh Abdullah, Hasananh Halit, Alinza Efendi
ve Cibran ileri gelenleriyle Solhan, Varto, Malazgirt, Mu
havalisinin denetiminden sonra eyh Abdullah kuvvetleri
Erzurum'a, Hasanl Halit ve Alinza ile Bitlise geecekler,
Bitlis'te tutuklu bulunan Cibranl Halit Bey kurtarlacakt.
Halit Beyin kurtarlmas son derece nemliydi. nk
Cibranl Halit, Airetler ve kuvvetler aras birlii salayabi
lecek tek ahsiyetti.
Meleknh eyh Abdullah, Solhan Airetinin reisi Meh
met Ali, Girnoslu Hac Selim, meran ve Menekurt airet
leriyle laeraber 29 ubat tarihinde erafettin dalarndan
Cibranllarm oturduu imdiki Karlova ilesinin Hasanova
kyne geldiler. eyh Abdullah bu kye gelirken Gynk
ovasndaki Cibranl Kmil ve Hotto olu Mehmete gnderdi
i haberle Hormek airetinin kendilerine olan direniini kr
malarn bildirmiti,
Hormek aireti ise btn kuvvetleriyle Cibranl Kamil ve
Hatto oullarna kar koydular. Sonusuz atmalarn ar(22) D o ^ illeri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945

40

dndan Cibranh Kamil kuvvetleri Bakan blgesine ulap

eyh Abdullah kuvvetleriyle birletiler.
eyh Abdullah Hasanova'da hazrlanp Bakan kjrnde
Cibranh Halit'in kardeleri Selim ve Ahmet Bey kuvvetleriyle Varto yaknlarna ulat. afak skerken Varto, kuvvetle
rin eline gemiti. Her taraftan tekbir sesleri geliyordu. An
cak Hormekliler, eyh Abdullahn kendilerine yaptklar
"bize katln" duyurusunu red ettiler. Batan beri hkmet
safnda yer alan Hormek Aireti ayn tutumunu srdrm
t.
Bunu u iki belgede de grmekteyiz:

IHns
14 Mart 1341 (1925)
Varto Hormek Aireti Resasndan Ali Aazade M. erif
ve Aaolu Veli Aalara:
13
Mart 1925 tarihli raporunuzu aldm. Hissiyat- mer
dane ve vatanperaneniz ayan- teekkrdr. Makamata der
hal arzedildi. Vatan hainlerinin layk olduklar cezay gre
cekleri zaman artk birka gn meselesidir. Metanetinizden
hepimiz eminiz. Cesaret, gayret ve fedakrlnz gn gibi
aikrdr. 13 Mart 1341'de size gnderilmek zere Ali H ay
dar Bey'e drt sandk cephane verilmitir. Bugn de A li
Haydar Bey ve arek airetinden ikiyz kii ve Jandarma
larla Varto Kaymakam Vekili, Arpaderesi'ne (Hns ile Varto
arasnda bir geit) gnderilmitir. Onlarla irtibat tesis ede
rek gece gndz arslanlar gibi asilerin zerine hcum edip
dnyay balarna dar ve zindan ettiniz.
Sizin zahiriniz hem Cenab- Allah ve hem de kuvvetli ve
evketl hkmeti cumhuriyetimizdir. kigne kadar H
ns'a piyade alaylar ve topu batarayalan geliyor. Toplarn
ate saan mermileri, asilerin kalplerini para para edecek,
mthi grltleri altnda ezildiini ve can ekitiklerini g
receksiniz. Azmsebat baisi felh ve saadettir.
41

Size son diyeceim sebat ve metanettir. Alacamz emir

ve talimat ayrca yazarz. Haberlememiz eksik olmasn.
Asilerin ileri gelenlerinin isimlerini tesbil ediniz ve yaptkla
r alakl iyice tahkik ediniz.
Cmlenin gzlerinden per, muvaffakiyetler temenni ede
rim efendim.
Hns Mfreze Kumandan
Kaymakam Osman (23)
II- Talimatname
Hns
14 Mart 1341
1. Mntkamzn arek airetinden toplanan atl ve piya
de mevcudiyle burada bulunan Hormek ve Lotan airetleri
aavatiyle, imdi Arpaderesi'ne hareket edilecektir.
2. Bu mfrezenin vazifesi: Ussatn Varto'dan Hns isti
kametine doru muhtemel olan taarruzunu defetm ek ve ussatn arkasnda kalan Hormek ve Lalan airetleriyle irtibat
tesis ederek mtereken yapacaklar basknlarda ussat tepe
lemek ve istihbarata son derece ehemmiyet vermek ve alacak
lar haberleri her gn sabah akam raporla bildireceklerdir.
3. Erzurum, Sarkamtan ktaat mrettebenin ilk kade
mesi olan 34 ve 35. alaylarla obs bataryalar ve svari kuv
vetleri bir iki gne kadar mntkamza dhil olacaklardr.
4. Milli kuvvetlerin bulunduu mntkalarda hkmet
aleyhine propaganda yapanlar derdest edilerek Divan Har
be gnderilmesi iin Hns a sevk edileceklerdir.
5. Her gn Arpaderesinden Varto istikmetine kuvvetli ve
cretli keif kollar sevk edilerek ussaln en ufak harekt ke
if edilecek. Ve ussatn yerli ahaliden sail sfatyla gnder
mesi muhtemel bulunan casuslar behemal derdest edilecek
tir.
(23) Dou lleri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945 s.218

42

6. Arpaderesi'ndeki mfrezeye ltihak eden silahl kuvvet

ler mutlaka Hormek, Lolan, arek airetlerinden olacak ve
baka airetlerden kuvvet alnmayacaktr ve kabul edilmeye
cektir.
7. Arpaderesi'nde toplanan milli kuvvetlerimiz, her airet
efradna kendi resas muhabere, emir ve nezaret edecektir.
Bu kuvvetler Hns Mfreze Kumandanlna bal buluna
caklardr. (24)
14
Mart 1341
Hns Mfreze Kumandan
Kaymakam Osman.

Varto denetime alnal be gn olmutu. eyh Abdullah

idaresindeki 1000 kiiye yakn bir grup 17 Mart 1925 tari
hinde Arpaderesine hareket etti. Jandarma gcyle burada
yaplan msadereden sonra Kirs adl kye dnld. Arpaderesi cephesinin arkadan kuatmak iin Cibranl Halit'in kar
deleri Selim ve Ahmet ikiyze yakn bir birlik ile 19 Mart
1925te Vartodan ktlar.
O zaman iindeyse Mu Vali vekili Srr Bey ve 2. Frka
Komutan'nn ald nlemler blgede etkili olmutu. Bu ted
birlerin bir ilk rnei olarak Cibranl Halit ve Eski Milletve
kili Yusuf Ziya Bitliste idam edildiler.
Cibranl Halit beyin idamn renen eyh Abdullah ve
Cibran ileri gelenleri 23 Mart'ta yeniden Arpaderesi geitine
yklenmiti. Ancak sonu almamadan Kirs kyne dnld.
Burada Hormek ve Lolan birlikleri eyh Abdullah efendinin
kuvvetlerini arkadan ve yandan evirmilerdi. Bunun zeri
ne eyh Abdullah, Cibranl Kasm smail Bey ve yz atl
kuvvet, Varto nehrini geip erafettin dalarna ktlar. Bu
ekilme srasnda Cibranl Halit beyin amcas Haan ld
rld. Varto blgesi topu birlii desteinde yeniden devlet
denetimine gemiti. Hasananl Halit Bey, Alirza Efendi,
(24) Dou lleri ve Varto Tarihi M. erif Frat 1945 s.219-220

43

Kerem Bey ve arkadalar da kuvvetleriyle beraber Malaz

girt irvanah kyne dnmlerdi.
Ayrca yukardan beri szn ettiimiz drt blgeden ay
rlan eyh Abdullah, eyh Sait, eyh emseddin, an eyh
leri, Hini'li Salih, apakur beyleri, Cibran ileri gelenleri 3
Nisan 1925'te Solhan ilesinin Krvaz kynde toplanmlar
d. Buradan 24 Nisan 1925'te Mu Ovas Murat kprsne
gelinmiti. Ancak kpr Askeri pusu altnda olduundan geilemedi. Ve Murat Kprsnde Cibranl Binba Kasm,
eyh Sait, smail, Silvanl eyh emseddin, Melekianl eyh
Abdullah, an eyhleri brahim ve Haan ve Bolanl Hac
Halit, Cibranl Hatto oullan Mehmet ve Reid Efendiler Ta
bur Komutanna teslim oldular. Tarih 27 Nisan 1925i gste
riyordu.
Cibranl Kamil grubu Hormeklilerce yakalanp 28 Nisan
1925'te Alay Komutan Galip Bey'e teslim edildi.
eyh Sait ve Cemaat 15 Mays 1925 tarihinde bir alay
askerle apakur zerinden Diyarbakr stikll Mahkemesi
ne sevk edildi.
13 ubat 1341-1925'te patlayan silahlar, 15 Mays
1925'te susmutu. Ancak, eyh Sait efendinin yakaland
Murat kprsne geliinde birinci faktr Cibranl eski Bin
ba Kasm'd. Kendisi Mahkemede eyh Sait'i yakalatmak
iin getirdiini sylemi ve kendisiyle beraber kardelerini
ve babasn da idamdan, iltifata ykseltmiti.
Bylece Cumhuriyetin dou illerinde istedii sistem tam
olarak kurulmutu.

KISA BR TANIKLIK
Eski Van Milletvekili brahim Arvas, Tarihi Hakikatler
adn verdii hatralarnda eyh Sait olaylarn yle anlat
yor;
"... kinci Meclisin iinden yine bir muhalefet partisi te
bellr etti. (Terakkiperver Frka nam altnda, Reisi Umumi
si Kazm Karabekir Paa idi. Ve maruf simalarndan Rauf
44

Orbay, Refet Bele, Ali Fuat Paa, Cafer Tayyar Paa, Rt

Paa, smail Canpolat ve saireden tekarrp eden bu partinin
szcleri gelen kanunlar iddetle tenkid eder ve meclis mzakerat sert bir ekilde cereyan ederdi. Bu vaziyet karsn
da Meclisin atisinden endie edenler vard. Bu meclis bu va
ziyette ok yaayamayacak ve mr tabiisini bitiremiyecekti.
Fakat eyh Said syannn sebeplerinin de Terakkiperverle
rin bu sert mnakaalarndan ve matbuatn ok ac tenkidterinden ileri geldii kanaatnda olanlar ok idi. Kabine
azalarndan ou bu kanaatte idiler.
Recep Peker'in Dahiliye vekaleti zamannda zuhura gelen
isyann sebebi hakikisi u idi: eyh Said evinde yedi sekiz
yz kii dne davetli ve hepsi de silahl olduu halde on
be kiilik bir mfreze bir kk zabt kumandasnda; mah
keme tarafndan istenilen baz adamlar kylerinde aram
lar; hepsinin de eyh Said'in dnnde olduunu ren
milerdi. Ve doru eyh Said'in evine gelerek mttehim
adamlar istemilerdi. eyh Said bunlara hitaben: Siz iki
gn benim misafirim kalnz bu kalabalk daldktan sonra
bunlar o zaman size teslim ederim, alp gtrn demi.
imdi yedi sekizyz silahl insan topluluu var burada hep
si de birbirinin hsmlardr, akrabalardr, siz onlar zorla
gtrmeye kalktnz m korkarm ki bir niza olur ve naho
bir netice verir, sizden istirham ederim; gn sabrl olun,
arzunuz tamamyle yerine gelir demi. Kk zabit hayr
ben emir aldm bunlar gtreceim ve beklemem ve hemen
neferlerle beraber onlarn bulunduu yere gider haydi dn
nme gideceiz mahkeme sizi istiyor der. Onlar da dn
bitsin sonra geliriz; dn yarda brakmak ayp olur der
ler. Mnakaa sonunda msademeye dnr, silahlar pat
lar her iki taraftan iki yaral ve l der.
Kendi evinde asker ve zabit vuruldu diye eyh Sait telaa
dm ve yksek da bandaki kyne ekilmi bu sefer
eyh Sait'i gtrmeye gelen kuvvetler eyh Sait'in adamlar
arasnda msademe balam l ve yarallar dm. Der
ken i byd ve isyan da bu surette balam oldu. ... apakur kazas btn kyleriyle beraber eyh Said'e iltihak
etti. ... Bavekil Ali Fethi Bey ayn zamanda Dahiliye Veka
45

leti idi. syan evailinde ihtiyati tedbir olarak bir ok yerlere

Divan Harbi rf koymulard. Fakat vilayetlerden gelen
malumat ve mfettilerin verdii raporlar arkn hibir vi
layetinde isyandan eser ve emare mevcut olmadn gsteri
yordu. Bunun zerine heyet-i Vekile toplanm, evvelce konu
lan Divan Harbi rfiyi kaldrmt. Fakat Heyeti Vekilde
kan ihtilaf iddetli mnakaalara mncer olmu ve mevzu
un Parti oturumunda mzakere ve mnakaa edilerek bir
karara varlmasna lzum grlmt...
Mesele parti grubunda iki gn ve iki gece mzakere ve
mnakaa edildi. Baz katipler beer altar defa sz aldlar.
Ve saatlerce konutular. Bunlarn banda Bavekil Ali Fet
hi Bey'le Hariciye Vekili smet Paa vard. smet paa ile di
er vekil de bu meyanda idi. O zaman Meclis iieisi bulu
nan Kazm zalp de Fethi beyin aleyhinde rey vermiti. Va
ziyet gittike aydnlanyor ve tebellr ediyordu.
Ali Fethi Bey, Bavekil ve Dahiliye Vekaleti Vekili idi.
yle haykryordu: Btn ark illerinin valilerine; Jandar
ma alay kumandanlarna ve polis mdrlerine ifre ile isya
nn oralarda olup olmadn sordum. Aldm cevaplarn
hepsi bu isyann hibir vilayet kaza ve kylerinde emaresi ve
asar bulunmad mahiyetindedir. Bu isyan yalnz ve yal
nz eyh Said ile apakur halknn isyandr. ukuro
vadan on snf ihtiyat silah altna ardm. Bunlar a
pakur'a sevk eder ve asileri tedip ederiz. Binaenaleyh ben
Allah'a tarihe ve millete kar elimi haksz yere kana boyayamam. Seve seve bavekaletten ekilirim. Mukabil tarafta
Bavekil namzedi nn ise yle sylyordu: Bu isyan
mdr, amildir ve mrettebdir. Yani btn ark vilayetleri
nin ileri gelen halk hep bir araya toplanm mzakere etmi
bu isyana karar vermitir. ylece meydana getirmilerdir.
Binaenaleyh "beni iktidara getirirseniz ben stiklal mahke
meleriyle Divan- Harbi rfileri kurarm; asar, keserim ve
srerim" diyordu.
Biz ark mebuslar birbirimizden sorardk yahu Allah
akna sizde birey var m? Yok vallahi birey yoktur...
Van'da, Mardin de. Urfa'da Bitlis'de, Mu'ta, Beyazid'de,
46

Erzurum ve Elnziz de hibir isyan emaresi yoktur. Meclis ko

ridorunda Feyzi ve Zl/i beylerin eirafnda toplandk. Ve
ayakta mzakere yaptk. Bu adam asarm, keserim, srerim
diyor ve gn gibi aikrdr ki iftira ediyor; kesecei ve asaca
kimseler bizlerin akrabalarmz, kardelerimiz, amcaoullarmz ve hsmlar imizdir. yle ise evvela bizleri burada as
snlar ondan sonra ne yaparlarsa yapsnlar ?!! Biz Ali Fethi
beye itimad reyi veririz ve smet Paa'ya itimad etmeyiz ?!!
Ne yaparsa yapsn. Oradakiler hepsi eref yemini yaptlar.
Ve tasnif esnasnda altm krmz rey smel Paann
aleyhine verdik. Ve yetmi rey de smet Paa'ya itimat
edildi. Bu suretle Ali Fethi Bey kabinesi dt ve smet Paa
kabinesi teekkl etti.
ark mebusu olup da arkl hemehrilerini arkadan vu
ran mebuslarn isimlerini arzedeyim de kendilerini tansn
lar. Mu mebusu lyas Sami, Urfa mebusu Ali Saib Ursava,
Mardin mebusu Necip, bunlar dorudan doruya Fethi be
yin aleyhinde karar verdiler ve hemehrilerini arkadan han
erlediler. Korkusundan reye itirak etmeyenler ise, Van me
buslarndan Hakk ve Mnih beylerle Mu mebuslarndan
Osman Kadri ve Rza beylerdi. Yusuf Kemal Tengirek'te
Feyzi beye hitaben ben de tamamen sizlerin kanaatindeyim
ve krsden gstererek (bu adam diyor ki ben asar keser ve
srerim; benim oluk ocuum ufaktr, beni asalar onlar pe
rian kalrlar onun iin kusura kalmayn ben rey veremem
gideceim) dedi.
Ali Fethi Bey aleyhinde rey verenlerin iinde Recep Bey:
topu hsan bey. Celal Bayar Bey (stiklal harbinin mehur
Galip hocas ?) ve Refik Koraltan Bey vard.
Asl ayan dikkat ve ibret olan ey Hariciye Vekili olup
da henz Lozan'dan avdet etmi ve memleketin dahili vazi
yetine vukuf kesbetmemi olan smet nn nereden
malmat ald da isyan mdr, amildir, mrettebdir dedi.
Bavekil ve Dahiliye Vekaleti vekili Fethi Bey isyann ark
vilayetlerinde mevcut bulunmadn tahkikat ve tetkikat
neticesinde gruba kar syler dururdu. Bu iki zd nokta-i
nazar ortaya atlrken, altm tane arkn yerli mebusu
47

Fethi beyi desteklediler. Ve hak ve hakikat bu taraftadr de

diler. Fakat korkaklar ve dalkavuklar sayesinde gn gibi
aikr olan bu iftira maalesef hakikat klna girdi ve do
ru ve hak olan noktai nazar malup edildi. Hadisenin ze
rinden otuz sene getii halde Fethi beyin noktai nazarnn
hak ve hakikat olduu tevatren sabit oldu.
Bu iin neticesi ve ktl safha safha meydana kyor
du. ark mebuslarndan smet Paaya itirrmt edenlerle etme
yenler ve korkudan kap da reye itirak etmeyenler ve kap
da rey vermeyenler de dahil hepsinin btn akraba ve taallukatn kamilen nefy tebid ettiler. Ve bir ksmn da stik
lal mahkemelerine sevk ettiler. ftira, tezvir ve tasni kam
panyasnn btn makinalar iddetle altrlyor; dnya
da grlmedik ktlkler ve fenalklar isnad ediliyor ve ha
kikatmi gibi mevki muameleye konulup cezalandrlyordu.
Hele stiklal Mahkemesinde Elazizde kelle mzayedesi yap
lyordu. Beyz altna bir kelle alnp satlyordu. Jurnali
hazrlayan serkomiser ile Ali Saibin ete arkada Askitanl
Paso nun da fazla olarak elli altn vard. Bu surette ark
stiklal Mahkemesi Reisliinden Ankara'ya dnen Ali Saib
Bey altm bin altnla geldi. Ve netice olarak ark vilayetle
rinde kulplu ve kulpsuz altun kk kesildi.
ark stiklal Mahkemesi mddeiumumisi Sreyya Orgeevren ise Bykadada merhum bir mirin fevkalade ziynet
ti muhteem kkn satn aldnda Atatrk kendisini a
rtt ve Riyaset-i Cumhur muhasebesinden iki memur da is
temi; Sreyya Orgeevren'in gerek Mebusluktan ve gerekse
stiklal Mahkemesi Mddeiumumiliinden alm olduu
tahsisatn hesap ettirmi btn ald tahsisat harcrah da
hil kkn alm fiyatna tekabl etmemitir. Ve Atatrk S
reyya'ya hitaben (Siz benim erefimle oynadnz, aldnz,
rptnz, ulanmaz herif) diyerek kovmu ve bir tokat da aketmitir. Mddeiumuminin bir ka cmle ile arkllar aley
hindeki zulm ile kin ve adavetini gsterir misaller arzedeyim: Ne kadar baba oul mahkumlar varsa evvela babann
gz nnde olunu astrr sonra babay asard. Bu hususda
babann feryad figanlar zerre kadar kat kalbine tesir et
48

mezdi. ark stiklal Mahkemesi reis ve azalan hepsi de bela

larn buldular. Ve her birisi ayr bir dert ve zdraba
mptel oldu.
ark illerimizde nakl te'dip ii bir facia oldu. Hele
mahkm olanlarn bir ok ailelerine kan alattlar. On bini
mtecaviz olan menkullerden Garp ve Trakya vilayetlerinde
binlerce insan sknt ve ztrab iinde idi. Bazen baba bir vi
layete olu dier bir vilayete verilirdi, yanyana gelemiyorlard. Hakikatte krmz rey veren biz ark mebuslarndan da
katmerli intikam alnd. Srgn olanlardan baka bir ksm
ark stiklal Mahkemesine dier ksm da Divan- Harbi r
flere sevkedilerek trl cezalara arptrldlar. Bu hali esef
istimal sene devam etti ve ateten gmlek iinde cayr ca
yr yandlar." (25)
HAREKET NDE ANKARA TABLOSU
18
ubat 1925'teki Meclis Celsesinde bir nerge verilmi,
bunun zerine iileri bakan u aklamay yapmtr.
"Arkadalarmzdan birisi Gen Hadisesi hakknda sual
sordular. Gente eyh Sait adnda bir ekiya kt ortaya.
Taraftarlaryla beraber etrafta yamacla balad ? Fakat
hkmetimizin ciddi tedbirleri neticesinde pek yaknda ta
mamen bastrlaca tabiidir" (26)
Mustafa Kemal, olay yakndan takip ediyordu. Bu arada
stanbul'da Heybeliadada istirahat etmekte bulunan (Lo
zan'dan yeni dndnden) Halk Partisi Genel Bakan Veki
li ve Esld Babakan smet nn'ye hemen Ankara'ya gelme
si tebli edildi. Bunun zerine nn 21 ubat 1925 cumarte
si gn Ankara'ya vard. stasyonda Mustafa Kemal tarafn
dan karlanan nn, beraberce ankaya'ya giderek duru
mu incelemeye oturdular.
(25) Tarihi Hakikatler, brahim Arvas Ankara, 1964
(26) eyh Sait syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s.39

49

Bu srada Bakanlar kurulu da gerekli tedbirleri gr

yordu.
smet nn'nn Ankaraya arlmas siyasi havay der
hal kartrmt. nn'nn takip edilecek genel politikaya
muhalif olduu bilinen bir durumdu. 21 ubat 1925 akam
Babakan Fethi Okyar, Meclis Bakan Kazm zalp, Halk
Frkas Genel Bakan Vekili smet nn Atatrk'n ba
kanlnda ankaya'da toplandlar ve bu sefer hkmetin
gr ve dnd tedbirler grld.
Grme sonrasnda Bakanlar Kurulu Mustafa Kemal
Bakanlnda topland. B)rk Millet Meclisi Bakanlna
u bilgi verildi:

ANKARA
21 ubat 1925
Byk Millet Meclisi Bakanlna
Ergani vilayetinin bir ksmnda devletin silahl kuvvetle
rine kar meydana gelen isyan Diyarbakr, Elaz, Gen vi
layetlerine de gemi ve genilemeye msait grnm oldu
undan, Mu, Ergani, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Urfa,
Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari vilayetleriyle Erzurum
vilayetinin K ve Hns kazalarnda bir ay mddetle rfi
idare ilan edilmitir ki. Anayasann 86. maddesi gereince
keyfiyeti yksek meclisin tasdikine arzeylerim. (27)
Babakan
Fethi Okyar
23 ubat 1925'te hkmet, durumu ve alnacak nlemleri
Halk Partisi meclis grubuna iletti. Meclis grubunda nn
sz ald. Yapt konumada her zaman olduu gibi "mrteciler'n tedenberi tahrikleri vardr dedi. Szlerini yle
balamt:
(27) a.g.e. s.41

50

"Bizim grevimiz parti olarak hkmete gvenmek ve bu

gibi hadiselere kar iddetle hareket eden ve edecek olan h
kmete yardmdr."
nn'nn arkasndan Adalet bakan Mahmut Esat Bozkurt, hkmetin getirecei kanun maddesini okudu;

"-Dini alet ittihaz ederek, zihinleri kartranlar en az iki

sene krek olmak ve en ar idam olmak zere cezalandr
lrlar. " (28)
Parti grubunda sz alanlardan Aydn Milletvekili mehur
doktor Reit Galip de "kar ihtilalciler en sert tedbirlerle
yok edilmelidirler" demiti.
14 ubat 1925 aramba gn leden sonra Meclis Umu
mi Heyeti topland ve hkmetin aklamasn dinledi. Ba
bakan Fethi Okyar durumu yle anlatyordu ki bu akla
ma, hkmetin eyh Said olayna j)akn yanstmas bak
mndan nem tamaktadr;

"Devlet kuvvetlerine kar Gen vilayetinde baz asiler si

lahla ayaklandklar iin gerek isyan blgesinde, gerekse de
civar blgelerde hkmet, anayasann bu husustaki madde
sine dayanarak, rfi idare ilan etmi ve keyfiyeti yksek mec
lisimizin tasvibine arz etmitir. rfi idare ilann icap etti
ren sebepler hakknda biraz izahat vereyim:
Geen sene Nasturi harekat yaplrken, baz subaylar ec
nebi telkinlerine kaplarak cenuba doru ekilmilerdi. Ka
anlardan bazs yakalanarak mahkemeye verilmilerdi.
Bunlarla ilgili bulunan Nakibendi eyhlerinden Said is
minde bir zat vard. Bu adamn bu crm ileyenlerle sk
bir mnasebeti olduu halde, kendisini sulandrabilecek bir
hareketi grlmediinden, ifadesi istinabe yoluyla alnmt.
Bundan kukulanan eyh sonradan Gen vilayetinde bir do
lama hareketi yapm ve hkmete muhalif tannm un
surlarla sk bir mnasebete girmitir.
Bu srada da Piran kyne de uram ve ayn cereyanla(28) a.g.e. s.43

51

n jere alrken, evvelki vak'aya dahil olup da mahiyetin

de bulunan iki kaan Jandarmalarmz tarafndan yaka
lanmak istenmesi zerine eyh mahiyetine silah kullanmak
emri vermitir ?!! Bu suretle isyan fiilen balamtr.
Yalnz eyh Said bu harekete balamazdan evvel birisi
Halep'te ve dieri stanbul'da bulunan iki olunun Hns'a
dnmelerini beklemi ve bunlarn Halep'te ve stanbul'da te
mas etmeleri muhtemel olan kimselerden bekledii haberleri
aldktan sonra harekete gemitir. Vaka ubatn 13. gn
olmutur. eyh Said harekete geer gemez telgraf hatlarn
tutmu ve hkmete kar resmen isyan ettiini etrafa bildir
mitir. O gece hapishanelere hcum ederek Jandarmalar
mz esir etmitir. Gen, apakur, Hani ve I^alu'da da h
kmet konaklarna hcum edilmi ve Jandarmalarmz esir
alnmtr. Bunun zerine mahallin ksa zamandan beri as
keri amiri olup, civarda bulunan ordu mfettii General Ka
zm Orbay, emri altndaki mfrezeleri Kis boazndan Li
ce'ye gitmek zere hareket ettirmi fakat mfreze boazn i
gal edilmi bulunduunu grnce boaz skmeye muvaffak
alamayarak boazn cenubunda bir kyde ikamete mecbur
kalmtr.
Dier mfrezeler Piran'dan Hani'ye hareket emrini al
mlardr. Bu mfrezeler asileri bozguna uratarak kar
mlardr. Fakat Hani'de bulunan mfreze bir gece anszn
"teslim, teslim" nidas ile kylnn hcumuna maruz kal
mlardr. Bir mddet mdafadan sonra ierden ve dar
dan gelen ate altnda kalan mfreze ekilerek Hani'nin ce
nubunda bir kye gelebilmitir.
Bu suretle vakann nem ve ciddiyet kazand, civarda
bulunan mfrezelerle dier istifade edilebilir askeri kuvvet
lerin yardmyla isyann bastrlmasn mmkn gremiyen
hkmet daha mhim kuvvetler evkini kararlatrm ve
icap eden tedbirleri almtr. Seferberlik haline getirilecek
byk kuvvetler asilere yakn zamanda Trkiye Cumhuriye
ti'nin tedip ve tenkil sillesini indireceklerdir.
Efendiler, asiler bu mntkay elde ettikten sonra dn
Elaz merkezine kadar ilerlemilerdir. Mfrezelerimiz gece52

yarsndan, ertesi gn leye kadar kahramanca mukavemet

etmilerdir. Fakat her taraftan yardm grmek suretiyle kuv
vetlenen asiler karsnda cenupda zolo kprsne kadar e
kilmeye mecbur olmulardr.
imdiye kadar sylediklerim isyann askeri mahiyetini
izah eder. Siyasi mahiyetine gelince bunu anlatmak iin asi
lerin elindeki vesikalardan istifade etmek isterim.
Bir mektuba nazaran gya Trkiye Cumhuriyeti o hava
lide sekizyz kiinin kailine emir vermi ve bunlar ierisinde
eyh Said'de varm. Bu haberi de para karlnda elde et
mi. Bundan kurtulmak isteyerek nceden hazrlad isyan
yapmaya mecbur olmu. Bu isyan yapmaktan maksad da
eriat teminden ibaretmi.
Dier bir vesikada hilafet ve eriatn Abdlmecidin oul
larndan birine verilmesi istenmektedir.
Bundan baka Diyarbakr'da isyanla alakadar olduu
anlalan baz unsurlarn 19 ubatta hkmet kona civa
rnda braktklar ve el yazs ile yazlm iki beyannamede
Gazi'ye, Orduya, Subaylara, Generallere ve memurlara az
dolusu kfr edilmektedir.(.29)
Dier birinde ise bu hareketin iki senedenberi dnl
mekte olduu ve eyh Said'in gerek slam dinini yeniden
yaratmak iin Allah tarafndan m^mur edildii yazldr.
Dier taraftan eyh Said Kozan erafndan birine gn
derdii beyannamede 1300 seneden beri Cenab Hakkn Pey
gamberimizi gndermekle neir ve tebli ettii dinimizi im
haya alanlara kar harp ilan etliini ve bundan kendisi
ne yardm edilmeyecek olursa cmlenin mahvolaca yazl
maktadr.
Hkmet, bugn yksek meclisinize bir kanun teklif ede
cektir. Bundan baka ok kuvvetli askeri tedbirler alnm ve
(29) Bu beyannamenin provokasyon olmas mmkndr. nk belgedeki
imzalar hibir zaman yakalanamamtr. Bir beyannameden ok bir taah
htname olan belge iin baknz belgeler blm belge no; 8

53

bundan evvel heyetinizde okunmu olan tezkerede zikredilen

blgelerden gayr grlen lzm zerine dndenberi Malat
ya'da dahi rfi, idare ilan edilmitir, rfi idarenin tasdikini
ve alnacak tedbirler iin lzumlu askeri masraflarn kabun yksek heyetinizden rica ederim. (30)
Babakan Fethi Okyar'n bu beyanatndan sonra, Terak
kiperver Cumhuriyet Frkas Bakan General Kazm Karabekir Paa da partisi adna unlar sylemiti;

"Hkmetimizin beyanatna nazaran baz ark vilayetle

rimizde idare-i rfiyi mucip haller zuhura gelmitir. Bu
mahdut mtegallibeden harici tevikatle baz emellere nail
olmak iin halk dini tahrikle izlal ettikleri anlalmtr.
Dini alet ittihaz ederek mevcudiyeti milliyemizi tehlikeye
tioyanlar her trl lanete layktr.
Hkmetimizin kanuni icraatna biz de btn mevcudi
yetimizle mzahiriz. (31)
Muhalefetin bu demecinin ardndan Meclis rfi dareyi
oy birlii ile onaylam ve adalet bakan Mahmut Esat Bozkurt'un getirdii teklifle Hiyaneti Vataniye Kanununa aa
daki madde eklenmiti:

MADDE I: Dini veya mukaddesat diniyeyi siyasi gayele

re esas veya alet ittihaz etmek maksadyla cemiyetler tekili
memnudur. Bu kabil cemiyetleri tekil edenler veya bu cemi
yetlere dahil olanlar hain-i vatan addolunur. Dini veya mukeddesat diniyeyi alet ittihaz ederek, ekli devleti tebdil ve
tayir veya emniyeti devleti ihlal veya dini veya mukaddesa
t diniyeyi alet ittihaz ederek her ne suretle olursa olsun aha
li arasna fesat ve nifak ilkas iin gerek mnferiden ve gerek
mctemian kavl veya tahriri veya fiili bir ekilde veya nu
tuk irad veyahut neriyat icras suretiyle harekette bulunan
lar hain-i vatan addolunur." (32)
(30) eyh Sait syan, Behet C em al, Sel Yay. tst. 1955 s.46
(31) Ahmet Sreyya, eyh Sait syam Dnya Gazetesi 1957 tef. no;14
(32) eyh Sait syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s.56

54

Meclisin Toplantsn ilgiyle takip eden Mustafa Kemal

gece, ankaya'da Genelkurmay bakan Mareal Fevzi ak
mak, ikinci bakan General Kazm ve smet nn'yle bera
ber asker imha plan belirlemilerdir. Buna gre isyan bl
gesi en ksa zamanda byk kuvvetlerle sarlacaktr. Hare
kat Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbakr ve Mardin zerin
den sevk edilecek birlikler tarafndan yaplacak ve hava kuv
vetleri derhal harekete geecektir.
Muhalefet olarak hkmeti destekleyen Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas yelerinden Erzurum Milletvekili Gene
ral Rt'nn isyamn sebepleri ve isyan imha zerinde ba
sna verdii beyanat hayli ilgintir:

"ark vilayetlerinde Cihan Harbinden doan muhacirlik

ve sefalet airet reislerinin basks, hkmeti temsil eden va
li ve kaymakamlarn aczi bu hadisenin balca amilleridir.
Rasgele gnderilen kaymakamlarn ziyaretlerine gelen airet
reislerine ok aadan muamele etmeleri hkmet nfusu
nu oralarda esasl surette salamlatramad.
Eer bu vali ve kaymakamlar vazifelerinin ehli insanlar
olsaydlar, asiler denilen, gerekte birka apulcudan baka
birey olmayan bu kt niyetlilerin maksatlar daha evvel
den anlalabilir ve nlenebilirdi.
Asi kuvvetlerin 7000 kadar tahmin edilmesi tamamen
mbalaadr. ark vilayetlerinin en sarp en cra yeri olan
Gen'de 7000 kiinin iae ve iskanna imkan yoktur. Bu kuv
vetler arazinin sarplndan istifade eden birka yz atldan
baka birey deildir.
Hadisede yabanc parma olduunu zannetmiyorum.
nk Gen ve Mu memleketin ortasndadr. Yabanclarla
temas etmek maksad olsayd, asiler snra yakn mesela Zaho'ya ekilip imdiye kadar tek bir mamurumuzun girmedii
airetlerle birleehirlerdi. " (33)____________________________
(33) a.g.e. s.Sl

55

YEN BR HKMET VE MHA

Bir yandan kararlatrlan askeri tedbirler yrrle ko
nulurken dier tarailan ihtilalin imhas iin gerekli olan ida
ri ve siyasi tedbirler zerinde yaplan tartmalar sryordu.
Babakan Fethi Okyar, hareketi ark vilayetlerine ait
olarak gryor ve rf idare ile durum halledilecektir diye
grn belirttikten sonra smet nn, hareketi btn bir
isyann bir paras kabul ediyor ve en sert tedbirlere hemen
bavuralm diye konuuyordu. smet nn'nn dnd
tedbirlerin banda, istiklal Mahkemelerinin kurulmas.
Cumhuriyet devrimine aykn hareket eden gazete ve dergile
rin kapatlarak sahiplerinin cezalandrlmas geliyordu.
Halk partisi meclis grubu 2 mjut 1925 pazartesi gn on
iki saat sren grup toplantsnda hkmete bir nerge veril
mesini kararlatrm ve "Cumhuriyetin en uzak tehlikeler

den dahi korunmas ve halkn skn ve rahat namna h

kmetin kendisine den vazifeleri ifada ok azimli ve basi
retli olmasn istiyoruz" eklinde zetlenen nerge verilmi
ti. Bunun zerine Fethi Okyar Cumhurbakan Mustafa Ke
mal'e istifasn verdi.
Hkmetin istifasndan sonra, yeni hkmeti kim kura
cak dncesi domutu. Bu dncenin nceden hazrlan
m karl 4 mart 1925'te aaya alacamz iki tezkere
ile verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna

stanbul Mebusu Fethi beyefendi bavekaletten istifa et
milerdir. stifay vaki kabul olunarak yeni heyeti vekilenin
teekklne kadar ifay vazifeye devam etmeleri kendilerin
den rica olunmutur efendim.
3.3.1341 (1925)
Trkiye Reis-i Cumhuru
Gazi Mustafa Kemal
56

Yeni Hkmet yle olumutu:

Babakan : tsmet nn
Dileri B ak an; Dr. Tevfik Rt Ara (zmir)
ileri B ak an; Cemil Uybadin (Tekirda)
Bayndrlk B akan: Slejnman Srr (stanbul)
Maliye B ak a n : Haan Saka (Trabzon)
Ticaret B ak an : Ali Cenani (Gaziantep)
Adalet B ak a n: Mahmut Esat Bozkurt (zmir)
Tarm B akan: Sabri (Saruhan)
Milli Savunma B akan: Recep Peker (Ktahya)
Deniz B ak an: hsan
Milli Eitim B akan; Hamdullah Subhi Tanrver (stanbul)
Salk ve Sosyal Yardm B ak an: Dr. Refik Saydam (stanbul)

nn parti grubunda Doudaki hareketi imha iin u

tedbirleri teklif etti: (34)
1. rf idare blgelerindeki sular iin stikll Mahkeme
leri tekil edilecektir. rf idare blgesi dnda kalan mem
leket paralarnda ilenen siyasi ve asayi sularna bakmak
zere de Ankara'da ayrca inci bir stildal Mahkemesi ku
rulacaktr. syan blgesindeki stiklal Mahkemesi kararlan
DERH AIjH , Ankara istiklal Mahkemesinin idam kararlar
ise Meclis tasdikinden sonra yerine getirilecektir.
2. Her trl tekilat, tesisat ve neriyat hkmetin istei
ve Cumhurbakannn onay ile yasaklanabilecektir. Byle
ipolitika ile ilgili yayn yapan gazeteler kapatlabilecek,
bunlarn sahip v ytzarlar Ankara stiklal Mahkemesinde
hesaba ekilecektir.
Parti Meclis grubunda bunlarn yaplmas kararlatrl
dktan sonra Meclisten gvenoyu istendi.
Meclis yeni hkmete 23 red, 2 ekimser ve 155 kabul ile
gvenoyu verdi. Bunun ardndan Takrir-i Skn Kanunu ta
sars acele ile Meclise sunuldu:

(34) a.g.e. s.34

57

KANUN: rticaya ve isyana ve memleketin nizam- iti

maisini ve huzur ve skununu ve emniyet ve asayiini ihlale
bais bilimum tekilat ve tahrikat ve tevikat ve teebbsat ve
neriyat hkmet reisi cumhurunun tasdikiyle res'en ve
idareten men'e mezundur. bu Efal erbabn hkmet, s
tiklal mahkemesine tevdi edebilir." (35)
Bu maddenin tartlmasna balannca, Kazm Karabekir Paa sz ald; "te bizim hu kanundan endiemiz bu iki

vehim ve zandan mtevelliddir. smet Paa'nn byle bir zan

ve vehmi demek oluyor ki, byle bir kanun vcuda getirmi
tir. Bizim endiemiz byle elastiki, byle hereye cezbedilebilir ve istenildii ekle sokulabilir kanunla hakk, hrriyeti
tahdit etmemek iindir. Bu kanunun kabulyle memlekette
matbuat tamamyla takyid edilmi olacaktr." dedi ve szle
rini "bilhassa smet Paa Hazretlerine unu arzederim ki
yirminci asrda zan ve vehimle millet idare edilmez" diyerek
tamamlad.
Daha sonra Milli Savunma Bakan Recep Peker sz ald
ve unlar syledi:

"Memleket mdafa kuvvetlerinin her ynden muhafaza ve

takviyesine ehemmiyet verilecektir. Dahili siyasette son hadi
senin sr'at ve iddetle itfas temin olunacaktr. Memleket
maddi ve manevi fesattan vikaye olunacaktr. Devlet nfusu
teyid ve tersin edilecektir. Ve bunun iin seri, messir, husu
si tedbirler alnacaktr. Meclisin mzaheretini rica ve itimat
larnz isterim."
En son olarak sz alan smet nn de stiklal Mahkeme
lerinin bir vasta olacan belirterek hkmete gvenmele
rini istemiti. Sonunda kanun, 22 red 122 kabul ile jirrle konuldu.

STKLAL MAHKEMELERNN KURULMASI

Takrir-i Skun Kanunundan sonra hkmet. Meclis Ge
nel heyetine u yazy gnderdi:
(35) eyh Said syan Ahmet Sreyya Dnya Gazetesi 1957 Tef No: 24

58

"31 Temmuz 1922 tarihli stiklal Mahkemeleri kanunu

nun verdii yetkiye dayanan hkmetimiz, askeri harekat
blgesinde uslne gre derhal bir stiklal Mahkemesinin
kurularak ie halamasn zaruri grmekte ve bu mahkemece
verilecek idam kararlarnn da ayn kanunun 5. maddesi ge
reince durumun zelliine ve acelesi dolaysyla Yksek
Meclisce tasdik edilmeksizin derhal yerine getirilmesine msade ister.
Bundan baka olaanst durum dolaysyla ilan olunan
seferberliin milletin ve cumhuriyetin emniyetini muhil e
itli ve irticai propagandalarn teebbslerin ve hareketlerin
bunlara mahsus kanunlara gre yasak edilmeleri ve cezalan
drlmalar hususlarnn da sr'atle yerine getirilmesi maksadyle ve ayn tarihli stiklal Mahkemeleri Kanununun 1.
maddesi gereince idam kararlar meclisce tasdik edilmek ve
merkez Ankara olmak zere yarg blgesi askeri harekat bl
gesi dndaki vilayetlere amil olmak zere derhal ikinci bir
stiklal Mahkemesinin kurulmasna msade edilmesi teklif
ve rica olunur. (36)
Bylece her iki stiklal Mahkemesi iin 7 mart 1925 tari
hinde Bakan, savc ve ye seilmesine karar verildi.
Diyarbakr'da greve balayacak olan ark stikll Mah
kemesi Heyeti u kiilerden oluuyordu:
Bakan: Mazhar Mfit Kansu (Denizli)
Savc: Ahmet Sreyya Orgeevren (Karesi)
ye: Ltfi Mfit zde (Krehir)
ye: Avni Doan (Bozok)
ye; Ali Saib Ursava (Urfa)
Mahkeme heyeti konusunda hazrlklar 1 ay iinde ta
mamland. Heyet bakan, savc ve yeler iin birer ford
(36) eyh Sait syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s.59-60

59

marka otomobil alnd. Mahkeme evrak ve eyalar iin de

bir kk kamyon tahsis edilmiti. Savclk kadrosu da u
kiilerden oluuyordu:
Savc: Ahmet Sreyya Orgeevren (Karesi)
Savc Yardmcs: General Mnir Kocatak
Bakatip: Lebib Aktan
Katip: Muzaffer Sincapl
Hapishane Mdr: stemen Osman Bey
Muhafaza k ta komutan: Temen Nazif
Savc Bakomiseri: akir
Polislerden: Abdurrahman, Faruk, Tahir adl kiiler. (37)
Mahkeme heyeti Ankara'dan Adana'ya oradan da trenle
10 Nisan 1925'te Gaziantep'e hareket etti. 12 Nisan 1925te
Heyet Diyarbakr'a ulat. 14 Nisan 1925 tarihinde de stik
lal Mahkemesi fiilen grevine balamt.

(37) eyh Said tsyan Ahmet Sreyya Dnya Gazetesi 1957 Tef no:30

60

3. Blm
SORGULAR

LK SORGULAR VE LK DAMLAR
16 Nisan 1925 tarihinde Siverek ilesinden Karabaheli
eyh Eyp Efendi ile Diyarbakrh Doktor Fuat beyin yarg
lanmalarna baland. I^ a b a h e li eyh Eyp Efendiye ya
plan iddianame, mahiyetindekilerle beraber askerlere kar
koymas idi. Bir de durumasnda Cumhuriyet Halk Partisi
ne karym demesi idi. Ancak en byk delil olarak eyh
Said Efendinin aadaki mektubu kullanlyordu.

BTEVFKH HUDA
Biraderim eyh Abdrrahim ve Azizim smail Efendiye.
19 aban 1341 tarihli mektubunuzu cuma gn saat drtte
aldm. eyh Mehmet Rt Efendi'nin mektubu da beraber
di. Bozan aa ile eyh Eyp Efendinin Karabahe'ye gelme
lerini yazmsnz. Ve mlakatmza muntazrdrlar. Alelreis-i velayin ziyaretlerinize de gelirdim fakat ark cephesine
taze dn Reif Aa yz piyade ile Semaki'ye gnderdim ve
bugn de inaallah Tirkanl Aireti gelecekler. Anlar da
cepheye gndereyim ve eyh Tahir'i ve eyh Sarraci asker
cem'ine gnderdim. Hl gelmediler ve eyh Mnir Zaberim ve Medyan ve ark Cephesine gnderdim hl gelme
miler ve Salih Bey ve Mehdi Efendiyi Lice'ye gnderdim,
henz gelmemiler bu gece Lice'dedirler. naallah bunlar
gelirlerse bu taraf tertip ettikten sonra tarafnza gelirim ve
bozan Aa ve eyh Eyp Efendi ile mlakat ederim.
Tamam askerimize sabr ve sebat ve eriat- Mutahhara
ile amel etmekle nasihat eylerim. Mebada askerlerimiz tara
fndan mslmanlar ve efendiler emval ve anamlarn gasp
ve garet etmiyeler. Lkin zahire iin size evvelki mektupta
yazdm eer zaruret vuku bulursa bir anbardan bir emin bir
muhasip adam eliyle badefter karp erzak versinler sonra
naallah teala ya aynen veya kymeten tesviye eyleriz. Mire
Sadk Beye ve Mire Hamit Beye ve ekil meralarna ve
Zlfikr aann biraderi Mehmet Reit Efendi ve evki Efen
diye ve Mecit Aaya ve tamam mcahidini slamiyelere ve
63

selam ve dua eylerim ve cmlesine eriat' Muhammediyeden huru etmemeklerine vasiyet ve nasihat eylerim. idrz Cem'an Kelek Aa, ermikten gelmitir. Acaba doru
mudur veyahut esasszdr. Beyan edesiniz. Allah Teala haz
retleri, Odaba Mahmut Efendinin mahdumu Mehmet
Eminin keydini kendinin nahrina astra ve kalbini iman ve
ecaati diniye ile memluk ede ve iradei ezeliyesinde hidayet
kabul etmek mukadder deilse an karip kahru mahzul eyliye
ve slam errinden emin eyliye ve eer mmkn ise ba ure
bilittifak Alibardakta Trk askerlerine geceleyin savt ve se
dasz baskn verseydiniz ve eer mmkn deilse tehiri se
vaptr. Ve askerlerimiz Siverek yolunu muhasara etsinler.
Yevmi Cum'a saat 5 aban sene 1343
Hadiml Mcahidin
Mehmet Sait el Nakibendi
imdi (Sahabanl Abdlaziz beyden bir mektup aldm.
Diyarbekir'in imdadna Siverek tarafndan bir kuvvet geli
yor acaba doru mudur yalan mdr serian iar / Mehmet
Said (38)
Bu mektup ile durumu sabit olan Karabaheli eyh Eyp
Efendiye karar verilmitir: dam.
Ayn gn Diyarbakrl Dr. Fuat'n durumasna geildi.
Dr. Fuat ark stiUal Mahkemesi Diyarbakra gelmeden n
ce Divan- Harbi rf tarafndan tutuklanan kiiler arasn
dayd.
Dr. Fuat, eyh Sait kuvvetlerinin 7-8 Mart tarihindeki
Diyarbakr hcumlarnda Krt Milli kyafetlerine brnerek
kkrtclk yapmakla sulanyordu. Bundan baka stanbul
Gztepe'de oturan Ferid Paa'ya yazd bir mektup belgeler
arasnda yer alyordu. (39)
(38) a.g.g. Tef. no;30
(39) Dr. Fuat'n bu mektubu iin baknz belgeler blm belge no; 10

64

Bu duruma da idam ile sonuland.

Bu iki idam karar da mahkemenin verdii ilk idam ka
rarlardr.
16 Nisan 1925'de eyh Said'in ve etrafnn yakaland
haberi Mahkemeye ulamtr.
Bu haberin ulat gn, yani 16 Nisan 1925 Perembe
gn yaplan yarglamalarda mahkeme heyeti ark Millet
vekillerinden bazlarn yarglamak gereini duymulard.
Durum ifreli bir telgraf ile Babakan smet nn'ye bildi
rildi. (40) ki gn sonra da Babakanlktan cevap verildi.
(41) Bu konu mahkeme heyetleri arasnda bir karklk
meydana getirmiti. Bu karkln bir baka eiti daha
sonra tekrarlanacakt.
22
Nisan 1925 aramba gn Diyarbakr mebusu Fevzi
Beyin fabrika bekisi Haan Efendi yarglanyordu. Haan
Efendi'nin suu, Diyarbakr'daki cephane deposunun yerini
isyanclara haber vermek olarak belirtiliyordu. Haan Efendi
de bu suun sabit grlmesiyle daraacna kt.
Ancak, Haan Efendi'nin idam halk arasnda derin bir
etki yapt. Bir takm airetler silah brakp teslim olma du
rumunda akbetlerinin ne olacaklarn soruyorlard. Bu du
rumda bylelerinin yarglanmadan braklmalarnn mm
kn olmayacan bildiren bir emir Babakanlk tarafndan
mahkemeye ulatrld. (42)
Mahkeme Savcs Sreyya Bey de teslim olmak isteyen
Silvanl eyh emseddin konusunda grn bildirmiti.
Bu grn Ankaraya ulamasndan sonra Babakanln
karar stiklal mahkemesine ulat. (43) Btn bunlar olur
ken, stanbul'da bulunan Seyyid Abdlkadir, Olu Seyyid

(40) Meclisteki rnilletvekillerini sindirmeyi dnen Mahkeme Heyetinin

bu konudaki telgraf iin baknz belgeler blm belge no: 1 l/a
(41) Telgrafa gelen cevap iin bkz. Belge no; 11/b
(42) Bu emir iin bkz. Belgeler blm belge no;12
(43) Bu konuda bkz. Belgeler blm belge no; 13

65

Mehmed ve kr lakabyla tannan Sadi Efendi, Diyarbakr'a

getirilmilerdi. Seyyid Abdlkadir, Osmanl Devleti ura
yeliinde bulunmu emdinanl Seyyid Abdlkadir efendi
nin oluydu. Seyyid Abdlkadir'le eyh Said'in olu Alinza
Efendi de harekat ncesi stanbul'da grme yapmlard.
30 Nisan 1925 Perembe gn Terakkiperver Cumhuri
yet Frkas katiplerinden Fethi Bey yarglanyordu. Tam bir
su unsuru bulunmadndan Fethi Bey 5 sene hapis cezas
ile Samsun cezaevine yolland.

MAHKEME HTLAFI
3 Mays 1925 tarihinde yarglamalarla ilgili olarak Mah
keme heyeti arasnda bir yetki ihtilaf ortaya kmt. ye
lerden Ltf Mfit ve Ali Saib, Kemal Feyzi nin idam edilme
sini Ahmet Sreyyann nlediini belirtiyorlard. Meydana
gelen tartmalardan sonra Savc Ahmet Sreyya: "Eer fi

kirlerinizde sabit iseniz ben yarn durumu Ankara 'ya bildi

ririm yazacam ifreyi de isterseniz size gsteririm" diyor
du. Bunun zerine Ltfi Mfit: "Bizim muayyen bir amac
mz var. Bu ama iin gerekirse kanunun da zerine karz
demiti. Savc Ahmet Sreyya, durum hakknda Babakanl
a bir ifreli telgraf ekti (44)
Diyarbakr e Ankara arasnda sren yazmalardan son
ra mahkeme ihtilaf zmlenmiti.(45)
Ali Saip Beyin yakn arkadalarndan birisi de Ankara'da
bulunan mehur Kl Ali idi. Mahkeme ihtilaf yznden K
l Ali'den gelebilecek tavrlar konusunda Savc Ahmet S
reyya, Kl Ali'ye u ifreli telgraf ekti.

(44) Bkz. Belge no:14

(45) Bkz. Belge no:15-16

66

ANKARA STKLAL MAHKEMES BAKANLIINA

"Kl Ali Beye mahsustur"
Saible benim arasra nbetimiz gelir geer. Fakat ne
onun ne benim huysuzluumuz uzun srmez?!! Sizleri orada
belki heyecan ve endieye dren istihbarat olmutur. L
kin nabehemaldir. Mterek ve pek mukaddes milli gaye u
runda lmek lazm gelse benimle Saip yanyana grlrz.
Hrmet ve Hasretle cmlenizin gzlerinizden periz. Saip
arasra size havadis verdii iin ben yazmyorum. Zira vak
tim de yoktur. Tekrar gzlerinizden btn arkadalar periz
kardeim.
3 Haziran 1341
ark stiklal Mahkemesi Savcs
Sreyya (46)
10
Mays .1925 tarihinde Pazar gn eyh Sait ve 38 ar
kadana ait dosya ve evraklar 3. Ordu Mfettiliinden sav
cla ulat. Bu tarihten sonra nemli bir duruma vard.
Mahkemeye 29 Nisan 1341 tarihinde stanbul Valiliinden
bir yaz ulat. Yaz yleydi. (47)

ARK STKLAL MAHKEMES

Mddei Umumilii Makam Alsine
No: 1146
Krdistan Harekat isyanyesiyle alakadar grlmelerin
den dolay Dahiliye vekaletinin emriyle 13114 Nitin 1341
gecesi derdest edilerek ihtilattan menedilmek suretiyle evrak
tahkiyeleri tanzim klnan Krt resasndan mefsuh Krdis
tan Teali Cemiyeti reisi Seyyid Abdlkadir ile Mahdumu
Seyyid Mehmed ve Erbilli Husnev aireti resasndan Nafiz
ve Palulu olup, Krt Teali Cemiyeti azasndan Abdullah Sa(46) eyh Said syan Ahmet Sreyya Dnya Gazetesi 1957 Tef. no:40
(47) a.g.e. Tef. no:44

67

di nam ehasn polis mdiriyeti birinci ube banemurlarndan Ziya Bey vedaatyla izam ve ol bahtaki melfuf pusula
snda muharrer evrak ve vesaikleri de maen takdim kln
mtr, efendim.
21 Nisan 1341
stanbul Valisi Sleyman
htilafn giderilmesinin ardndan stanbul'dan gelen a
hslarn sorgusuna geen mahkeme ilk olarak Seyyid Abdulkadir Efendi yi yarglamaya balad.
Seyyid Abdlkadir Efendi durumaya yeil bir takke ze
rine sarlm beyaz bir sark ve cbbesiyle kt.

SEYYD ABDLKADRN SORGUSU

Adnz nedir?
Abdlkadir.
Babanzn ad?
Abdullah
Ka yandasnz? Nerelisiniz? Nerede oturuyorsunuz?
Yam yetmibe, Van'hym, stanbul'da ikamet ediyo
rum.
Ne i yaparsnz?
uray Devlet reisliinden emekliyim.
Bakan dier sana dnd.
- Sizin adnz babanzn ad ve yanz.
- Seyyit Mehmet bin Seyyit Abdlkadir. Tevelldm doksanbe.
- Nerelisiniz, nerede oturuyorsunuz?
- Van'hym, stanbul'da ikamet ediyorum.
Bakan nc sana dnd
- Sen syle
- Adm Nafiz baba adm smail yzon teveldm.
Muluyum. stanbul'da oturuyorum.
68

- Ya sen?
- Adm Sadi, babam Sait, Palu'luyum, jrzonalt doum
luyum. stanbul'da otururum.
Ardmdan iddianame okundu:

"Krt isyan ve ihiali ile ilgili ve asilerin kkrtclarn

dan olmakla sank mefsuh Krdislan Teali Cemiyeti Baka
n Seyyit Abdlkadir ve olu Seyyid Mehmet ve Erhilli Honev aireti reislerinden Nafiz ve Palu'lu olup eitli Krt ce
miyetlerinde ye bulunan Abdullah Sadi'nin iddia edilen
suu iledikleri bal dava evrak arasndaki zabtlar, ilk
ifadeler, mektuplar, belgeler ve dier btn katlarn metin
lerinden ve deliller ve karine ile sabit olacaktr. Sularnn
mahiyetine gre cezalarnn tayini dava ve sanklarm ile
dikleri iddia olunan suun mahiyetine gre koklarnda tev
kif karar verilmesini talep ederim."
Deilmi ki Seyyit Abdlkadir son zamanlarda stan
bul'daki evinden dar ok nadir kyor ve deilmi ki eyh
Said'in olu Alirza Seyyit Abdlkadir'le gryor, btn
bunlar yeterliydi. Ancak elle tutulur gzle grlr delil yine
hkmete hazrd. Bu delil Palu'lu Abdullah Sadi (Kr Sa
di) Efendi'nin stanbul emniyet Mdr Bakomiserlerinden
Nizamettin ile yapt grmelerin gizli tutanaklaryd. Po
lis Nizamettin Mr. Templeton takma adyla Sadi Efendi ile
grp bir rapor tutmutu. Bylece eyh Said hareketinin
ngilizlerle ibirlii yaplarak planland varsaylabilecekti.
Szn burasnda dnemin babakan smet nnnn yllar
sonra hatralarnda syledii u szleri hatrlatmak gereki
yor;
...." eyh Sait isyannn dorudan doruya ngilizlerin
hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller
bulunamamtr. "*
(*) (Baknz smet nn Hatralar 2. kitap bilgi yay. Ankara

1987 s. 202)
69

Evrak ve raporlarn okunmasnn ardndan sorguya de

vam edildi;
-Seyyid Abdlkadir Efendi ayaa kalkn? stanbul'da ne
rede ikamft ediyordun.
-imdi stanbulda Suadiye'de oturuyorum efendim.
-Bir maanz var mdr?
-Ayan meclisi kaldrlal beri maam yoktur.
-Siyasi hayatnz hakknda malumat verir misiniz?
-Sayn bakan ben hukukumu muhafaza edeceim. Savc
lk beni fena halde tehir etti.
-Efendi, sorduklarma cevap verin.
-Bendeniz ttihat ve Terakki Cemiyeti'nce Msr'a yollan
mtm.
-Siyasi hayatnz sormutum. Evvela unu syleyin ba
kalm, ttihat ve Terakki kabinesinde grev aldnz m?
-Evet, ayan azas oldum efendim.
-Pekl ya Ferid Paa kabinesinde?
-Evet Dantay bakan oldum.
-Ferid Paa kabinesine neden girdin?
-Arzedeyim efendim, Mtarekeden sonra ark vilayetle
rinde bir Ermenistan yapmak istiyorlard. Biz buna muhale
fet ettik o zaman bir Krt Teali Cemiyeti vard. Ben Mu
sul'dan gelmezden evvel teekkl etmiti. Beni ona zorla reis
yaptlar. Birinci reis vekili Mustafa Zihni Paa, ikinci reis
vekili de Bedirhani Emin Avni beydi. Maksadmz Ermenis
tan kurulmasna mani olmakt. zmir'in igalinden sonra
ben istifa ettim.
-Oralara gemeyelim. Daha anlamak istediimiz cihetler
var, Ferid Paa ark vilayetlerinden bir Ermenistan yapaca
m dedii zaman neden istifa etmediniz.
-Arzedeyim efendim. Ferid Paa bunu syledii zaman
kendisiyle boaz boaza geldim. Bunu cmle alem bilir. Ben
kabinede arkadalarn srar zerine kaldm. eriden daha
iyi kar koyuyordum.. Maksadmz Ermenistann teekk
lne mani olmakt.
-Hem Ermenistan'n teekklne mani oldum iyorsunuz
hem de buna taraftar bir Ferit Paa kabinesinde zmir'in i70

galine kadar kalyorsunuz? Bu nasl telif edilebilir? Peki

Krdistan Teali Cemiyeti'nin reisiydiniz. Bundan baka bir
Krt Cemiyeti var myd?
-Hayr bilmiyorum. Herhalde ben dahil deilim.
-Pekl evraknz arasnda ocak aynda imzalanm siya
si bir mukavele kt bu mukavele hakknda ne diyorsunuz?
-Nasl mukavele? Hrriyet ve tilafla m?
-Evet.
-Evet haberim vardr. nkr etmem. Hrriyet ve tilafla
mukavele yapp Ferid Paann Ermenistan dncesini kr
mak istedik. Bu mukavele icabnca Krdistan'a bir muhtari
yet verecektik. Ancak Osmanl hkmetiyle slam halifeli
inden ayrlmadk.
-Bu imza sahipleri kim?
-Bizim taraftan Molla Sait vard. Bedirhanilerden Meh
met Ali vard, bir de bendeniz vardm. Hrriyet ve tilaftan
Vasf, Zeynelabidin ve Sabri hocalar vard.
-Bu mukaveleye imza koydunuz. Olduu gibi kabul edi
yorsunuz deil mi?
-Evet kabul ediyorum. mza da koydum. Fakat o tarihte
bir Osmanl Hkmeti veu-d.. Biz hilafet makamna bal bir
muhtariyet murad ettik. Maksadmz Ermenilere mukave
metti.
-eyh Said'in olu Alinzay tanr msnz?
-Allah ahit. eyh Said'i tanmam. Olunu da yeni tan
dm. Ben evimden sk sk kmazdm. Yalnz bazen Abdlhamit namnda bir tccara gider maazasnda ay ierdim. Birgn yine gittim birisi vard, oturuyorlard. O adamn eyh
Said'in olu olduunu sylediler. O vakit Alirza kalkt elimi
pt bir ay iip eve dndm.
-Sonra yine grtnz m?
-Evet, ertesi gn bendehaneye geldi. Ziyaret iin geldiini
syledi. Bir iki saat oturdu gitti.
-Sonra bir daha gelmedi mi?
-ki gn sonra bir daha geldi gece kald, ertesi gn sabah
leyin gitti.
-Son grtnde yannda kim vard?.
-lk geldiinde Nafiz vard. kinci geliinde bir adamyla
geldi.
71

-Bu mlakattan sonra Alirza'nn dnnden veya

drt gn sonra ihtilal balad bundan haberin var m?
-Dinimle size temin ederim ki bu ihtilalden haberim yok
ve olsayd hkmete sylerdim.
-Cumhuriyet idaresi hakknda grn anlat bakalm.
-Ben bir slam Cumhuriyeti taraftarym. Cumhurba
kanl babadan oula gemez. Her meclis deiiminde hk
met bakan deimez. Cumhurbakanl ya istifa ya hl ve
ya lmle son bulur. Mddetle bal olmaz. er'an da beyle
dir ve hem de kanaatim bu merkezdedir. Ben bu cumhuriyet
tarafym. te arzettim. (48)
Seyyid Abdlkadir'in sorgusundan sonra Palu'lu Abdul
lah Sadi'nin (Kr Sadi) sorgusuna geilmiti. Sorgulamalarn
ardndan mahkeme karar aklad.
1. Seyyid Abdlkadir, Olu Seyyit Mehmet, Kemal Feyzi,
Palu'lu Abdullah Sadi, Hoca Askeri ve avukat Hac Ahdi ida
ma mahkum oldular.
2. Cemil paazade Ahmet, lyas ve Nafiz beraat...
3. Nakip Bekir Stk davasnn eyh Sait'le birletirilme
sine.
damlann infaz 27 Mays 1925 aramba gn sabahle
yin Diyarbakr Ulucami nnde yapld. Sra ile Kemal Fey
zi, avukat Hac Ahdi, Seyyit Abdlkadir, Seyyit Mehmet,
Kr Sadi ve hoca Askeri idam edildiler. nfaz srasnda Ke
mal Feyzi "Susuzuz hakknz helal edin" diyordu. Seyyit
Abdlkadir "Siz beni asmakla bizleri gayretlendiriyorsunuz"
demi. Olu Seyyid Mehmet Efendi "Peygamber slalesine
mensup olanlar lmezler ' demiti. Bylece sra eyh Sait ve
cemaatna gelmiti. (49)

(48) eyh Said syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s.88
(49) a.g.e. s.92

72

EYH SADN YARGILANMASI

eyh Sait, eyh erif ve 28 kiilik mahiyetleri 5 mays
1925 sal gn Diyarbakra getirilmilerdi. Onde bir askeri
mfreze, arkada eyh Sait, damad eyh Abdullah, eyh e
rif, Binba Kasm ve yirmisekiz kiiden oluan sanklar ayr
ayr korumalarla getiriliyorlard. Hkmet kona nnde 3.
Ordu Mfettii General Kazm Orbay, Ko9 rdu Komutan
General Mrsel, Diyarbakr Valisi Mithat, stiklal mahke
mesi bakan Mazhar Mfit Kansu ve dier mahkeme heyeti
vard.
Hkmet kona nnde eyh Sait'le General Mrsel
arasnda u konuma geti:
-Hogeldin, yolda rahatsz oldun mu? Seyahat nasl ge
ti?!!!..
-Sefer zahmettir.
-Hastaydn nasl oldun?
-yiyim..
Bu konuma srasnda fotoraflar ekiliyordu.
Sanklar ark stiklal Mahkemesine nc Ordu Mfet
tiliinin bir resmi yazs ile sevk olunmulard.
eyh Said'in nc Ordu Adli Maviri Korgeneral M
nir Kocatak ile birlikte iddia makamnca alnan ilk ifade
sinde sorulan sorulara verdii baz cevaplar unlard.
(21 Mays 1925 tarihinde zaptolunan ilk ifadeden)
-eyh Abdullah Efendi hangi cephenin kumandan idi?
-Mu'la Menekt arasnda Kervahi gedii vardr orada
idi. O cephenin kumandan idi.
-Maiyetinde ne kadar askeriniz vard?
-Zannederim ki iki yz, ikijrz elli kadar.
-Bunu kendisi mi toplad?
-z bana toplamt. Ben burada idim. nk ben Diyarbekr havalisinde idim.
-Size muhtelif resa mektup ve sallerle haber vermezler
miydi?
73

-Ksm azami verirlerdi. Ancak, eyh Abdullah'n bulun

duu mahal uzakt.
-Harektn umumi idaresi kime aitti. Bu bir ahsa veya
heyete mi aitti?
-Keyfemettefak nasl rast gelirse yle yaplrd.
-Kasm Bey size ne vakit katld?
-Onu ben bilmem eyh Abdullah bilir.
-Siz kendisiyle nerede grtnz?
-Ben Darahani'den Menekt'e gittim. Orada eyh Ab
dullah'n yannda idim.
-Ka gn beraber kaldnz?
-Be gece birarada kaldk.
-lk grnzde ne grtnz? Ve kimlerle grt
nz?
-Menekt'e gittiimde eyh Abdullah, Kasm Bey, sma
il Aa, Hatayzade Rait ve Mehmet vard.
-Diyarbekirli eyh smail ve kardei Abdllatif size nere
de katldlar?..
-Dnte Kahkik kynde gelip katldlar.
-Dnten nce nerdeydiler?
-Dnten evvel Diyarbakr havalisi hududuna geldiim
de kendileri de bize katldlar yalnzdlar.
-Kendilerine ne hizmet verdiniz?
-Baz yerlere tevikat telkinat iin giderlerdi.
-Hani ye ilk defa ne vakit geldiniz?
-Hnstan apakura geldim. Oradan Darahiniye ura
dm vali ile grtm. Lice'ye uradm. Lice'ye uramaya ni
yetim yoktu. Mukadderat oraya gnderdi. Serdi'ye geldim.
Serdi'den Palu'ya gemek niyetinde idim. Hani'li Salih beyin
25 atl ile beni ziyarete geldiini haber verdiler. Bekledim,
grtm. Daveti zerine Hani'ye gittik. O gece orada kal
dm. Sabah eyh Fettahn tekkesinde Salih Beyle amcazade
Hamdi beyi bartrdm. O srada Piran kynden 10 atl gel
di. Bunlar da beni Piran'a davet ediyorlard. Piran kynde
Rus muhaceretinde 3 yl kaldm iin orallar beni tanyor
lard. Onun iin Piran kyne gittim ve bu olay da orada oldu.
lk sorgular byle srp gidiyordu. Sorgunun devamnda
74

Diyarbakr konusuna gelindi:

-Diyarbakr' aldktan sonra ne yapacak ve nereye gide
cektiniz?
-Diyarbakr' aldktan sonra hkmetle haberleecek ve
eriat isteyecek ve kabulu halinde raiyyesi olacaktk.
-Bu kadar yerleri zaptetmitiniz. Neden oralardan haber
lemediniz de Diyarbakr'a intihap ettiniz? Diyarbakr'a faz
la ehemmiyet vermenizin sebebi nedir?
-Kader-i lahi bu tarafa drd.
-0lunu2 eyh Alirza Efendi stanbul'da kimlerle gr
m?
-Krtlere misafir olmu.
-Kimlere?
-Reit namnda amele ba birisine.
-Otelde yatmam m?
-Yok hayr sylemedi.
-Seyyid Abdlkadir'e misafir olmam m?
-Misafir olmam, yalnz grm. Ziyarete gittiini sy
ledi.
-Seyyit Abdlkadir olunuzun kendisinde misafir olduu
nu sylyor.
-Ben olumun bana sylediini bildiriyorum. O bana yal
nz ziyaret ettiim syledi.
-Size uyanlar arasnda geen bir laf var: Diyarbakr' al
dktan sonra eyh Efendi Cizre zerinde ngilizlerle temas
edecek diye. Bu nasldr?
-Byle bireyden haberim yoktur. Bilsem sylerim. Fakat
kimseye iftira etmem ve ben yalan sylemem.
Yaplan bu ilk sorgu u szlerle kapand:
-Baka bir diyecein var m?
-Hayr. Benim maksadm bu dine bir hizmet etmekti. Bu
eit bir niyetim de yoktu. Yce Allah'n kaderi beni bu ei
de drd. Muvaffak olamadk ve imdi anladma gre
muvaffak olsaydk bu ahali ile bir ey olamazd. Bu vaziyet
idi. nk ahaliden stkm syrld. eriata raz olan ahali
kalmamtr. (50)
(50) eyh Said isyan Ahmet Sreyya Dnya Gazetesi 1957 T ef ao;53

75

STKLAL MAHKEMES KARISINDA EYH SAT

26
Mays 1925 tarihinde sal ^ n Diyarbakr sinema bi
nasnda mahkeme balamt. Savcln iddianameleri
okunduktan sonra eyh Said'in sorgusuna geilmiti.
-Ayaa kalknz, ka yandasnz, nerede tahsil grd
nz?
-Altm ksur yandaym, medresede okudum. Paluda
amcam eyh Haan yannda, Muda Mft Mehmet Emin
Efendi, Malazgirt'te Abdlhalim ve Hns'ta Musa Efendiler
yannda okudum.
-syan hareketini nasl dndnz? Nasl buldunuz. Sizi
tevik edenler var m?
-Haa ilham... lham vaki olmad. Kitaplarda grdk.
mam ne vakit eriatn ahkamn icra etmezse zerine kyam
vaciptir. Hkmete eriat meselesini anlatmak istedik. Hi
olmazsa bir ksmmn icrasn talep edecektik. Allah'n kaderi
beni bu ie drd. ine bir dtm bir daha kamadm.
-Bu kyamm hi artlan yok mu? Bunun artlar nedir?
-artlarn bilmiyorum, er'an vaciptir biliyorum.
-Bu halin imamdan vukuunda bir mslman kyam m
eder?
-Benim niyetim byle deildi. Bilmecburiye oldu.

Hareketin Sebepleri
-Kyamnzn esbab nedir onu syleyiniz?
-eriat meselesi. Bir de Sebilrreatn yazdklar hiddeti
mizi artryordu. Bizi tevik ediyordu. Ben bu fikri, yaz ile
halletmek iin gidip mnakaay- ilmiye yapaym dedim ve
baz rfeka bulmak istiyordum. Fakat kader-i ilahi beni Piran'a srkledi.
-eyh Efendi bunlar brak, kyamn sebeplerini syle?.
-Kyammzn sebebi Piran kjrnde bir olay oldu. at
ma oldu. Taraflardan mecruhlar oldu. Bu da bana atfolundu.
-Piran'a gelmezden evvel de din meselesinden dolay k
yam dnyordun deil mi?
76

-Kalbimde tasavvur ediyordum, lkin muharebe suretiyle

deil. Risale yazp eriat ahkamn bildirmek iin kanunlar
da er'a mutabk bir ekilde talep etmek istedik. Meclisi mebusana gndermek istedim.
-Ne iin yapmadnz? Byle bir risale yazmadnz?
-Allah'n kaderi brakmad, Piran olay kt, nn ala
madk.
-eriat ahkam icra edilmiyor diye isyan ettiniz demek?
-imam, eriat ahkamn icra etmezse dedim. Bu kyamn
cevezna delildir. Vaktaki vukubuldu, ite eriatte vaciptir
diyor. Hi olmazsa gnahkr olmayz dedim.
-eyh Efendi sen sylyorsun ki mslmanlar birbirinin
kardeidir.' Mslman mslmann zerine ktale sevk et
mek caiz midir?
-Evet, yekdierinin kardeidir. mama kyam etmek mu
harebeyi ihta etmez mi?, Kitap yle diyor.
-slamlar madem ki kardetiler. Nasl oldu da siz mslmanlan birbiri zerine ktale sevk ettiniz?
-Ya Hazreti Ali, Muharebe ettikleri adam mslman de
il miydi? Yine karde kalr ve bir de heyet-i vekile vardr.
Bunlara, dinde grdnz kaytszl bildirmeden mslm anlan ne iin ktale evkettiniz?
-E.. Ktal'e ben sevk etmek istemedim. Bu zevata da ya
zamadm. Niyette kald. Kader brakmad. Kavgaya dtk.
elimize geti.
-Bu kyamnz vacip gryorsunuz, kfr slam beldele
rini inerken cihat nedir.
-O da cihaddr, Farzdr.
-Yunan btn memleketi inerken neden Yunan zerine
yrmediniz?
-O zaman yine giderdik. Ancak ok perian ve muhacir
dik.

Kyam Cihaddr.
Cumhuriyet hkmetinin dinsizliinden bahseden bir be
yanname kasdedilerek bakan Mazhar Mfit Kansu sordu:
-Burada bir beyanname var biliyor musunuz? (Beyanna
77

me okundu)*
-Bu beyannameden benim haberim yok? Kim yazm bu
nu? (....)
-Bunda diyorsunuz ki baz dindar mebuslar vardr fakat
dinsiz mebuslar da vardr. Onlara dinsiz diyebilir misiniz?
-Beyannamede yle demiler. Ben o fikirde deilim. Fa
kat bazs dine ok hizmet eder bazs az eder. Sarahatle
kfrn kulamla duysam tekfir ederim.
-Sizden ve benden daha ok mutekit olan mslman as
kerine kurun atlr m?
-Evet, o da slam askeridir. Kyam fkrimizce cihaddr.
-Siz yalnz kendi reyinizle kyam ediyorsunuz. Lazm ge
lirdi ki fudala ile mavere edesiniz. Siz mctehid misiniz?
-Hayr mctehid deilim. Fakat ben byle anladm. Ahka
m er'iyemizin hepsi deil, oklar metruktur.
-Mademki mctehid deilsin, 'eriat yoktur' diye ayaklanmamal idiniz.
-Nihayetin nasl olacan dnmedim. Meclisi Mebusann da ksm-azam dindardr. Taleplerimizi kabul ederler,
medreseleri aarlar dedik, tabii vakti saadete kadar olmazsa
da bir derece iyileir dedik.
-Dnmediniz mi ki bu kyam Trkiye Cumhuriyeti as
kerle bastrr, bizi imha ederler diye... Bu cr'eti kim verdi
size?
-Delilimiz yoktu.
Bakan eyh Sait'e soruyordu:
-Sonra m anladnz?
-imdi anladm.
Bundan sonra yelerden Ali Saip Ursava bakandan sz
isteyip sorguya balad:
-eyh Sait Efendi bu isyan planlanm myd, yoksa d
nmeden mi oldu. Bunun esas ne?
-Esasn kime ykleyeyim?
-O Lice'ye yazdn mektuba nazaran bunu nceden d
(*) Baknz Belge no: 8

78

ndn anlalyor.
-O yaz benim deildir. mza benim. O ifade de zaten be
nim deildir.
-Piran'a gelinceye kadar fikrinde isyan yoktu. Haniye
geldiim zamanda byledir' diyorsun. Peki, Mustafa Bey'le
Hamdi Bey i neden bartrmaya altn?..
-Mustafa Bey'le Hamdi Beyi din iin bartrdm, mslmanlk namna bartrdm.
-Bunlarn arasnda senelerden beri kin ve dmanlk var
d. Eskiden gelmeyip de vak'adan bir ka gn nce gelmeniz,
bunda bir dnceniz olduunu isbat etmez mi?
-yle tesadfi oldu. Lice'de de birisini bartrdm. Bunlar
hep tesadfidir.
-"Muallim Fahri Efendi'yi katlettirdim" diyorsun, yle
mi? Sonra, "isyana ben karar verdim" dedin. Vaktiyle d
nlp konuulmu bir ey olmasa nasl olur da seni bu hava
lide kimse tanmazken, Diyarbakra hcum ettin. Vaktiyle
dnlp karar verilmi demek.
-Hayr ben yle birey demedim. Muallim Fahri Efendi
Piran'ldr. Asker tarafndan vuruldu. O vak'a oldu. Ben de
ileri vardm. Allah'n kaderi oldu, ben de iinde idim. Eer
dnlp tertip edilmise, eer yle bir ey vaki ise zaten
malm.
-eriat iini on be sene, yirmi sene evvel niye dnme
din, niye mracaat etmedin?..
-Evvel de dndk, fakat Allah Teala kader etmemi,
vakit ve saati tekmil olmamt.
-Kabahati bir taraftan janderma zabitine yklyorsun bir
taraftan da 'Allah emretti' diyorsun. Allah sana isyan et mi
dedi?
-Ben iindeyim. in bana getim, kendi aklma nasihat
ve vaaz ederdim 'esirleri incitmeyiniz' diye.
-Senin medresen var myd? Medresede sen mi hocalk
ederdin? Medresen kapand m?
-Medresem vard. Mderrisim vard. Kapand. Resmen
kapattlar.
-syan ettiin zaman askeri, mslman askeri olarak m
gryordun. Yoksa kafir askeri mi?
79

-Hayr, mslman askeri olarak telakki ettim.

-eriat ahkamna gre ahs menfaatlerini umumi menfa
atlere tercih etmek caiz midir?
-Hayr, ahsi menfaatler umumi menfaatlere tercih edile
mez. eriate muhaliftir.
-Ya sen eyh erife yazdn bir mektupta nefsin hereyden mukaddes olduunu yazyorsun.
-Ben o mektubu yazdm. Benim cepheme gelmesini iste
dim.
-Sen Emirl Mcahidindin emrederdin gelirdi.!!!
-Hayr yle deil.
-eriat ahkamna emir verdiniz demek?
-Dersimliler ile muharebeye gittiler diye duymutum. Bu
raya gelmesi iin yazdm. O vakit Dersim de idi.
-Sen eriat ahkamnn tatbiki iin ayaklandn syl
yorsun. Sonra da ona muhalif olarak nefsin hereye mraccah ve hereyden mukaddes olduunu yazyorsun?
-Nefisten murad, oray terkedip buraya gel demek iste
dim. Umumi menfaat burada idi. Ya mdafa edelim ya gide
lim dedim. Biz telef olduktan sonra sizin orada lzumunuz
yoktur demek istedim. Biz reis idik, reisin yok olmas, l
m, umumun menfaatlerine mugayir deil midir?
Bundan sonra tekrar mahkeme bakan Mazhar Mfit
Kansu soruyordu:
-eyh Sait Efendi sen elinde top mermisi tutuyor fliyerek tayyareyi yere attnyormusun? yle mi?!!l
-Bunu kim sylemi ise yalandr.

Sorgu Devam Ediyor

-Asker-i Rumi nedir?
-Biz Krtler Trk askerine Asker-i Rum deriz. Bu bir ta
birdir. yle deriz.
-Tesadfn ve hadiselerin yaratt bir yerde isyan zuhu
ra geldi ben de kartm diyorsun halbuki isyandan ay n
ce yollara dmsn. Ne iin bu seyahat?
80

-Biz ktk lkin Divan- Harp (Bitlis)'e ahitlik iin beni

istediler. eyh Abdlbakiye yazdm. Benim ifademi burada
alsnlar dedim. Msaade edildiine dair haber geldi. Hns
mahkemesinde ifademi aldlar, memleketin k uzundur Pa
lu'ya gelip kalmak istedim.
-Dediniz ki Sebilrreat okuyorsunuz. Demek ki ondan il
ham aldnz. Tasavvur ettiniz ve sonra da isyan ettiniz.
-O fikrim de vard. Patlatmak niyetimiz de yoktu. Fakat
patlad.
-Olunuz stanbul'a neden Halep'ten gitti.
-Halebe ticaret iin gitmiti. Parasn stanbul'a polie
vermiler. stanbula gitti parasn ald geldi.
-stanbul'a Halepten gitti ve oralarda baz kimselerle g
rt size syledi siz de isyana katldnz, yle deil mi?
-O geldiinde ben kmtm. usarda birletik. Kyam
dan aa yukar krk gn nce idi.
-Diyarbakra hcumunuzun sebebini sorduk, yolumuzun
zerine dt dediniz byle midir?
-Diyarbakr yakn vilayet olduundan cephane ok oldu
undan hususiyle cephane almak iin buraya girmek istedik.
-Diyarbakr'da sur var kolordu var, neden Dersim'e git
mediniz de Diyarbakr'a geldiniz?
-Dersime neye gidelim.
Sorgu srp gidiyordu. Ancak hazrlk sorgusu ile imdiki
sorgu arasnda elikiler ktndan mahkeme bakan Mazhar Mfit Kansu yeni sorularla eyh Saiti amaya alyor
du.
-Varto'dan Piran'a m gittiniz?
-Varto'dan Piran'a gitmedim. Piran'dan Varto'ya gittim.
-syandan nce nerelere gittin?
-Kyam'dan nce apakurdan Piran'a geldim.
-Lice'ye ne vakit gittin? Haniye ne vakit gittin?
-Liceye apakur'dan geldim. Lice'de iki gece kaldm,
Hani'ye gittim sonra da Piran'a.
-Salih Bey seni yirmibe atl ile istikble geldii zaman
nerede idin?
-Sergi de idim. Haniye gitmeye niyetim yoktu.
81

-O havaliden de on atl ve silahl kimseler sizi davete geli

yorlard deil mi?
-Silahlarn grmedim. Lkin kalabalkta on silahl adam
vard.
-Seni karlamaya gelenlerin silahlar yok mu idi?
-Bazlarnda vard, ounda yoktu.
-Piran ve Varto'ya sen ziyarete gidiyorsun, sen onleu-n
kylerine uramadan, senin geldiini duyanlar yollarda kar
ya kyorlar, seni kylerine davet ediyorlar, bunun sebebi
nedir?
-Bilmem... Baz sebepler var. Bunlarn bir ksm da dede
min mridleri idiler.
-Nereye gidecei belli olmayan bir kimseye kar byle at
l ve silahl olarak karlamaya gelinir mi?
-Bu memlekette gelirler. Rran'a ben, her vakit gittiimde
iki, yz kii karlamaya gelirler.
-Salih Beyle eskiden muhabbetiniz var myd? Onun iin
mi geldi?
-Salih Beyle eskiden tanmam. Zannedersem onun iin
karlamaya geldi.
-Haniye adam gndermeden 'Mustafa Bey, Salih Bey, ie
riden Hani'yi igal edin' dediniz, byle midir?
-Kim igal et dedi bilmem ben orada deildim.
-Hani'yi igal iin baka yerden gelen bir kuvvet var m
dr?
-Hariten kyller gelmi igal etmiler diye duydum.
-Darahini ne vakit igal edildi? Siz asker mi gnderdiniz?
Siz nerede bulunuyordunuz? Siz orada iken Darahini'nin i
gali iin emir verdiniz mi?
-Darahini igalinde imetusi'de idim. gal emri falan
vermedim.
-Diyarbakr'n Hani'nin igali iin emir verdiniz mi?
-Ben eyh Abdullah'a eyh erife eyh Hasan'a emirler
verdim. Darihini'yi ahali igal etti.
-Hani'yi kim igal etti?
-Hani'yi de ahali igal etti.
-Ya ahali bunu dnm ve size haber vermilerdir ve
yahut sizden emir alarak igal ettiler. Byle de olsa bundan
82

anlalr ki vaka nceden kararlatrlmtr.

-Bilmiyorum. Yalnz Piran vakasyla bu patlad ben de
iinde idim. Sonra bana getim.
-Ne iin bu vak'a Hani'nin Diyarbekir'in igaline sebep
oluyor da mesela Sivas'ta herhangi bir kasabann igaline
sebep olmuyor?
-Ben Hani iin ne emir verdim ne kat yazdm hibirey...
-Demek ki nceden dnlm, hazrlanm bir hareket
tir bu.
Sizin emriniz olmadan Hani igal edilirse siz ne zanne
dersiniz?
-Ben yazmadm adam gndermedim ve bilmiyorum.
-Bu hareketiniz bir tertip eseri deil midir? isyan her ta
rafta birden patlyor. Bu size bir yakn zan vermez mi?
-Hayr tertip eseri olamaz. (51)
Mahkeme heyeti btn gcyle olayn tertip eseri oldu
unu ve eyh Sait'in planl bir ekilde bunu gerekletirdii
ni ne sryor fakat eyh Sait ifadelerinde bunu belirtmi
yordu.

EYH ABDULLAHIN SORGUSU

Mahkeme Bakan, eyh Abdullah'a sordu:
-Sana eyh Sait, Mu ve Varto gibi bir takm memleketle
re gidiniz. Mfsieri cezalandrnz diye bir mektup yazm.
-Ben de diyorum yazd.
-Bu mektup zerine eyhin emrini yerine getirdiniz mi?
-nfaz etmedim. Zaten ben istemezdim. Ben ahaliyi iki
kere kylerine soktum. Sonra olu ald gitti. Nahiye mdr
leri de ahittir.
-Kaynpederinizle vak'adan nce isyan hakknda fikir
alveriinde bulunmadn m?
-Piran'a kadar kendinden birey duymadm.
-eyh Sait ile isyan zamannda hibir yerde buluup g(51) a.g.e. Tef. no;58-63

83

rtn m?
-Kyam devam ederken grmedim. Herkese mektupla
emir verirdi. Kendi de itiraf ediyor. Artk bunda gizlenecek
birey yok ki.
-Siz Varto'ya gittiiniz zaman ne yaptnz. Airet reisle
rinden kimlerle grtnz?
-Varto'ya gittim. Birka kol vard. Hseyin vard. Alirza
vard. Daha da vard.
-Siz Varto'da ahaliye bireyler sylediniz mi?
-Varto'ya gittiimde ahaliye dedim ki, vurmayn krma
yn hkmetle baaramazsnr. dedim.
-Ahlad Halil'in evinde hi kaldnz m?
Hayr kalmadm yalnz bir gece Molla Ahmet'in evinde
yattm.
-Varto'da ka gn kaldn?
-Onbir oniki gn kaldm.
-Bu mddet zarfnda Halit Beyle Selim beyle tabi gr
tnz.
-Grtk.
-Neye dair grtnz?
-Onlar o vakit itirak etmemilerdi. Onlar da Zaza'lardan
korkuyorlard.
-eyh Sait bunlara da mektup yazm m?,
-Ondan malumatm yok.
-Siz Varto'da bulunduunuz zaman, Kalk kyl smail
aa ile sandk emini Mehmet Efendi'ye bir mektup yazmlar
m?
-Hayr ben yazmadm. O vakit eyh Alinza sandk emini
ni getirtti.
-Bu isyan hareketinden senin tabi olarak haberin vardr
bizi aydnlat bakalm.
-Evvelden haberim yoktu. Sonra Piran'da zuhur etti ve
her tarafa bulat. Ben hatta sarm ayaklarna attm git
meyiniz dedim.
-Vartoyu igal eden siz deil misiniz?
-Vallah ben Varto'ya sekiz saat sonra girdim.
-Hkmet konana ve Selim beyin evine bayrak eken
sen deil misin?
84

-Bayrak da ben ekmedim.

-eyh Aliye yazlm bir mektup var senin deil mi bu
mektup?
-Benim malumatm yok. Ben okur yazar deilim. Arapa
okurum ama yazamam.
-Okumak yazmak bilmiyorsun, bu kocaman sar neye
tayorsun?!!!...
eyh Said in damad eyh Abdullahn sorgusu srerken
okunan belgeler arasnda eyh Sait'in bir mektubu da vard.
Bu mektup 35. Alay komutan tarafndan 12. Frka kuman
dan Osman Paa'ya iletilmi ve mahkeme dosyasna eklen
miti. (52)
eyh Abdullahn sorgusuna mahkeme yesi Ali Saip de
vam etti.
-Bu isyanla alakadr olmadn sylyorsun. Halbuki sen
bu isyanda eyh Sait kadar rol oynamsn.
-Bunlar iki kere Mu'a gittiler ben evirdim beyim.
-Kirvas'taki kuvvetin banda kumandan kimdi? Sen Ka
sm beye mektup yazyorsun.
-Herkes kendi bana i yapyordu.
-Kasm Bey sen syle kimdi o kumandan?
-Evet eyh Abdullah'n imzasyla drt defa haber gel
di. Grtmzde haber gnderdim' dedi.
-eyh Abdullah demek ki sen Kasm Bey iltihak etmedii
iin onun kylerini igal ettin.
-Kirvas'tan Kasm Bey'e mektup yazyorsun niin inkar
ediyorsun.
-Eer yazlm ise bu mektubu Krtler benim namma
yazmlardr. Geleydin bu felaket zuhur etmezdi dedim. Ku
mandan diye yle bir mektup yazmadm. Krtler yazmtr.
-Elman aireti reisi Bedirhan Aa'y bilir misin?
-Hayr tanmam mrmde grmedin ve iitmedim.
(52) Bu konuda bkz. Belge no: 19

85

-Mektubun var bu Bedirhan Aaya..

-Ben kendine birey yazmadm.
-Bu mektubu cinler mi yazd?!!
-eyh Alirza ile stanbul'dan geldiinde grtnz. Ne
lavadis verdi?
-Evet grtk, ticaret bahsettik.
-Sen o zaman sormadn m Alirza Efendi nasl oldu da
nereden kt bu diye.
-Varto'ya gidelim kendi bamza yaparz, hkmetle u
rarz eriat ahkamn tekil etsinler derdi. Fakat Krt H
kmeti meselesini iitmedim.
-Sen bu isyana kerhen itirak ettiini sylyorsun demek
ki senin de kuvvetin varm.
-Kuvvet deil hatr ederdim. Rica ederdim.
-eyh Alirza ve eyh Sait tabi ki sana mektup yazd. Ma
dem ki sen hkmete sadk idin neden Erzuruma kamadn?
-Bir kere Varto'da atm getirttim kamak istedim Kasm
Bey bilir.
-nsan bir gecede kaabilirdi.
-Nereye gidecektim. Kzlbalar beni vururlard.
-Diyarbakr' nasl vuracaklarn sormadn m? Topu tfe
i yok, acaba nasl vuracak diye?
-Ben ne bileyim, yalnz eyh Sait Efendi'nin kuvveti ol
sayd Diyarbekir'i de vururdu Siverek'i de vururdu.
-Demek ne iin hcum ettiinden senin haberin yok.
-Ben ne bileyim. Onu kendi dnsn. Bir ocuk da taac
cp eder, uzak grrd. Herkes de yle gryordu. (53)

BNBAI KASIM BEYN SORGUSU

eyh Abdullah'tan sonra Varto'lu emekli binba Kasm
Bey'in sorgusuna balanmt.
Mahkeme bakam Mazhar Mfit Kansu soruyordu:
-eyh Sait'i ne vakitten beri tanrsn?
(53) pyh Said syan Ahmet Sreyya Dnya Gazetesi 1957 Tef. no:66-67

86

-ocukluumdan beri tanrm.

-En son bulumanz ne zaman oldu. sysmdan evvel ken
disiyle bulutunuz mu?
-Kyamdan nce eyh Sait ile bulumadk.
-syandan evvel nerede idiniz?
-Varto'da evimde idim.
-Vfirto'ya asi kuvvetler geldiler mi?
-Geldiler ve mdafaa ettik dndler. Sonra ikinci bir defa
geldiklerinde igal ettiler.
-Birinci defa gelen asilerin banda kim vard?
-Birinci defa gelen asilerin banda eyh Abdullah vard.
-kinci defa gelenlerin banda kim vard? Ve bu kuvvetin
mikten ne idi?
-kinci defa gelenler yediyze yakndr.
-eyh Abdullah bunlarn kumandan myd?
-eyh Abdullah 7-8 saat sonra geldi. Bunlar eyh Abdul
lah'tan emir alyorlard bunlarda askerlik falan da yoktu.
-eyh Abdullah'n seni esir ettiini sylyorsun. Sen esir
miydin?
-Tabii muvafakatimle deildi esir oldum. nk on gn
lk haberlemeden sonra katlmaktan imtina etmitik. Son
ra geldiler ve bizi zorla esir aldlar.
-Varto hcumundan nce size hibir taraftan mektup gel
di mi? Geldiyse kimlerden geldi?
-eyh Abdullah ve eyh Kasm gnderiyorlard.
-Bu mektuplarn mealleri hatrnda m?
-Ksmen.. eriat iin ayaklandk, bir din emridir diyorlar
d.
-Varto'ya gelen eyh Sait'in beraberinde bulunan reisle
rin isimlerini syleyin Alinza da var myd?
-oklarn tanmam. Alinza ve eyh Abdullah vard. Amcazedeleri ve biraderleri vard. Hac Selim, Halit ve Mustafa,
Salahan Mehmet Aa vard.
-eyh Said Efendi ile nerede yerletiniz? Siz orada iken
mi geli?
-eyh Said efendiyi Erik Ky'nde grdm. Gece geldi
ben uykuda iken.
87

-eyh Said Efendi size ne syledi?

-Dedi ki, iki bin kadar Trk askeri geldi. Mukavemet
imkn kalmad. Burada (Varto'da) tutunamayacan anla
d.
-eyh Said'in bu isyandan maksadn esbabn ve kimlerle
tertibatta bulunduunu syler misin?
Hareketin bandan beri Hkmetle sk diyalou olan
Binba Kasm eyh Sait'in de yakalanmasnda rol oynam,
imdi de mahkeme karsnda mtalalar ile durumu ekil
lendiriyordu.
-Esasen Seyyid Abdlkadirle Bedirhaniler paylalamayan iki karde gibi. Krdistan riyasetini taksim edemiyorlar
d. (Abdrrezzak Bedirhani Krtl telkin iin Rusya'ya
geti. Bu efkr ilerledi. stanbul'da Krt Teali Cemiyeti al
d. Muda'da zannederim, burada da ald. Seyyid Abdlkadir riyaset ediyormu harp seneleri bir durgunluk oldu. M
tarekenin ilk senelerinde artk devri fetret balaynca frsat
buldular. Cemiyeti yine ihya ettiler. Her terafta ubeler iin
yazlmt. Baz yerlerde de ubeler ald. Ve 335de Mustafa
Kemal Paa hazretlerinin Erzurum Kongresi ne teriflerinde
bendeniz orada idim. Herkese bir kanaat vard ki, hatta
avamda bile Krdistan olacak. erif Paa namnda biri Pa
ris'te mmessil olarak alyordu. Biz yazdk bu hi kimse
nin murahhas ve vekili deildir dedik.
ngiliz mmessiline (Vilson) mracaat ettik. 336 senesin
de Meclis-i Milli alnca tebrikler ettik. Umutlanan insanlar
benimle alay ettiler. "Sen Krt iken bu adamlara neden mey
lediyorsun" dediler. Bendeniz mefkuremi onlara sylemez
dim. Bir kere Krtlerde ezelden ebede kadar ittifak olmaya
caktr. Lafz olarak ehadet kelimesinde ancak, ittifak eder
ler. Sonra lisanlar yoktur. Mstakil olsalar bile ya ngiliz ya
Farsa veya Arab konuacaklard. Binaenaleyh bir Krt H
kmeti deil Arap veya ran hkmeti olacakt. Ben de 600
senedir beraber yaadmz bir milletten ayrlmak istemez
dim.
-Mftzade Reit Bey nerededir?
-Mftzade Reit Bey evvelce Malatya Mutasarrf idi.
88

imdi nerededir bilmiyorum. 339'da sabk mebus Yusuf Ziya

ad geen Reit Beyle birlikti. Millet Meclisi'nin feshini m
teakip intihap propagandas iin Varto'ya gelmilerdi, gittim
grtm. Merhabadan sonra Yusuf Ziya, Hac lyas, Sami
gavur oldu dediler. Skut ettim. Yine tekrar etti. Bir risale
neretti gavur oldu. Artk ona rey vermeyin bize verin dedi.
Kime verelim dedim. Reit beyi gsterdi, gldm.
Kemal Paa hazretlerine kt szler syledi. Skuta da
vet ettim, devam etti. Hkmetin istedii adamlar isteme
yin dedi. Bu konuma kendi evimde olduundan pek menedemiyordum. Ahali sizin lokmanz deildir dedim. Ertesi g
n beni ard, yemin et sana birey syleyeceim dedi. Ben
zabit olduum zaman bir yemin ettim bir daha etmem de
dim. Bir srdr dedi.
Ben sz veririm dedim. Krdistan stahlas ve stiklal Ce
miyeti teekkl etmi ve siz bu ii deruhte edeceksiniz ve ye
min edeceksiniz dedi. Ben bu Cemiyeti istihfaf ediyorum de
dim. Yalvard hatta srar etmeye balad. k darya de
dim, yine yalvard. (ezinmeye ktn neden etmiyorsun dedi.
Krtlerde istiklale istidad yok dedim.!!! Yardm edenler ok
tur dedi. Kim diye sordum. Bize para, silah ve cephaneyi hep
bir devlet verecek dedi. Hangi devlet dedim sylemedi. Farzedelim ngiliz versin. ngiliz?! parasyla mslmanlar ld
rlr m dedim. Akit ve Kerem in cemiyette olduklarn sy
ledi. Ve baz reislere de urayacan syledi. Ben kendini
kandrdm ve hayatn tehlikededir dedim. Ondrt saatlik
mesafeyi bir g^nde gitti Bitlis'e girdi. Y usuf Ziya nn
hikyesi budur.
337 senesinde Hac Musa Bey bir takm mikroplarla bir
lemiler ve Mutasarrf, ube reisi ve jandarma kumandan
na bir ltimatom veriyor airetler vekili diye de imza ediyor.
Mirzazade Hac Musa, "kn memleketi terk edin" diyor.
Bunlar da Erzurum yoluna kyorlar. Bana geldiler. u
be reisi ile Mutasarrf idiler, Hac Musa Bey'in kendilerini
tardettiini sylediler. Buralar onun nfus mntkasdr de
diler. Biz de Erzuruma gidiyoruz.
Ben nfus mntkas tabirini reddettim. Onlar evime g
trdm. Daima hkmet aleyhinde bulunan Hac Musa ile
89

menfaatleri halale urayan birka ahsletrn memurlar kov

duklarn orduya bildirdim. Ordudan Kazm Karabekir Paa
yazyordu. Avdet ediniz diyordu. Korktular onbir jandarma
ve bir zabit gelip nlan mahallerine gtrdler.
Bunun isyan hareketine tesiri cihetine gelince; Baz Krt1er stanbul'la alakal idiler. eyh Sait Efendi ile de gr
yorlard. Bilmem fikirlerini at m amad m? Bu arada Yu
suf Ziya da vard. Hatta biz Yusuf Ziya hakknda zabt vara
kas da tuttuk, tevkif ettiler. Sonra propaganda mahiyetinde
tevil ettiler beraat ettirdiler. Tekrar tevkif ettiler. Erzu
rum'da Halit beyin 336'da Erzurum'a gittii srada Mithat
Bey ve Hoca Raif Efendi ile bir muhalefet grubu vard. Halit
, Bey her tarafn Krtleriyle temas ettii iin genel efkar
Krtle evirdiler. Mustafa Kemal Paaya da arzetmitim.
tedbirler alnmas lzumunu bildirmitim.
Tedbirler gecikti ve eyh Perembeyi fuambadan nce
getirdi?!!! (54)

EYH ABDLLATFN SORGUSU

Sanklardan Hmsl Kamilbeyzade Abdllatifin sorgusu
na baland.
-Abdllatif Bey bu isyann kmasna sebep nedir sen sy
le?
-Bendenizin iittiime nezaran Piran'da olmu. Gya e
riat meselesi imi. Gya hkmet dini kaldryormu. Bil
mem ne yapyormu. Hkmet dini ne iin kaldrsn?
-O halde sen neden asilerle birletin?
-Korkumdan asilerle beraber oldum.
-Birletin nerelere gittin?
-Bendeniz merkezde kaldm. Kasm Bey eyh Sait'i hk
mete teslim etti. Ben asilerle dolamadm. eyh Sait gece
gelmiti. Nuh beyin yanna gitmek iin.
-Acaba bu reisler ecnebi bir hkmetten kuvvet almak
iin vaad almlar mdr?
(54) a.g.g. Tef. no:69

90

-Duyduuma nazaran eyh Sait Diyarbakr' alacak, drt

kiiyi Ingilizlere gnderecek ve anlaacak imi. Bunlan da
ben Zaza'lardan iittim. yle anlalyor. Byle iittim efen
dim. Hkmet mi tekil edeceklermi ne yapacalarm bil
miyorum. Muhabere edecekler ngilizler yardmyla hk
met tekil edeceklermi.
-Diyarbakr'da eyh Sait'in fikrini gdenler var imdir?
-itmedim efendim.
-I&rkudan itirak ettim diyorsun ne yaptlar sana?
-Kzlbalardan korktum efendim, beylere mensup oldu
umdan korktum. (55)

EYH ERFN SORGUSU

Sorgulama sras eyh erif efendiye gelmiti.
-eyh erif Efendi eyh Said'i ne zamandan tanrsn?
-Palulu olduundan kendisini tanrm.
-Seni asilerin reislerinden diyorlar. Sen hibir kuvvetin
kumandasn deruhte ettin mi?
-Hayr hi katiyyen..
-Asilerle ibirlii yapmadn m?
-Ben alma birlii yaptm.
-Palu'ya yalnz m gittin? Mahiyetinde ka kii vard?
-Maiyetim yoktu. Palu'ya giderken yz kyl ve drt
eyh vard. an'l eyh Mustafa, eyh Celaleddin, eyh Ali
ve muhtarlar vard.
-Harput'a ka kii gittiniz?
-Palu'ya sonra da Harput'a gittik. Ka kii olduumuzu
bilmiyorduk.
-Harput'a girdiiniz zaman ne kadar kuvvetiniz vard?
-Benim bir hizmetkrm vard. Benim airetim yok, mri
dim yok.
-Harput'a giren bu kuvvete kim kumanda ediyordu?
-Harput'u ben igal etmedim...
(55) a.g.g. Tef. no; 73

91

-Elaz' aldnz Diyarbakr' da aldnz sonra ne olacakt?

Maksadnz neydi?
-Diyarbakr'dan malumatm yok, bilmiyorum.
-Sen nereden emir aldn da Harpufa gittin?
-eyh Sait Efendi den emir aldk. Btn kylere emir ver
di.
Bu arada Mahkeme bakan Mazhar Mfit Kansu eyh
Saide sorar:
'eyh Sait Efendi! Elaz'a giden kuvvetin kumandan
bu deil miydi?
eyh Said cevap verir:
-Ben kendisine kat yazdm ki Gazik cephesini muhafa
za et, dedim. Sonra ileri gitmek iin emir verdim mi verme
dim mi bilmiyorum?
Mazhar Mfit yeniden eyh erife dner ve sorar:
-eyh erif ne diyeceksin eyh Said'in ifadesine?
-Ben kumandamla bir vilayeti igal edebilir miyim?
-eyh Said Efendi yalan m sylyor?
-Yalan sylemiyor yalnz...
-Doru mu sylyor?
-Yalan sylemiyor..

-eyh erif Efendi sen btn kabahati eyh Said Efendi'ye ykletiyorsun. Halbuki senin bu ilerle yedi sene evvel
alakdar olduun anlalyor. Kasm Bey de yle sylyor.
-O maddi deil manevidir. Yedi sene nce ben harp cephe
sinde idim. Kasm Bey'le yeni grtm.
Mahkeme bakan Kasm Bey'e soruyor:
- ^ s m Bey eyh erif yazd mektupta ne diyordu?
-yzotuzbete mektubunu grdm. stanbul'da cemiyet
92

alm, her tarafla kulpler alm siz de alnz diyordu.

-eyh erif Efendi! Sen yediseneden beri Krtlk istiklli
iin alyormusun. Bak Kasm Bey sylyor.
-Ben Kasm Bey'i yeni grdm. Tanmyorum. Kasm
Bey in szn kat'iyyen tanmam.
Burada grld^ gibi, Binba Kasm n mahkeme bo
yunca tavr gayet rahattr. Kurtulacandan emindir. eyh
erifin kendisini tanmyorum demesi Binba Kasm'n bil
gi tutumuyla zaten eyh erifin aleyhinedir.
imdi yeniden eyh erif Efendinin sorgusuna dnelim.
Mahkeme bakan soruyor:
-eyh erif, eyh Said ile sen de bulunmusun. Diyarba
kr hcumuna sen de itirak etmisin. yle iddia olunuyor.
-Avdetinde grdm. Artk mukavemet edilemez dedim.
Herkes bir tarafa dald siz de gidin dedi. Benim gzm gr
mez, isterseniz doktor gelsin balbn.
-Geriden idare edebilirsin onun,gzne tesiri yok.
-Gelsem idare ederdim fakat gelmedim.

Sorgunun ilerleyen zamannda Mahkeme Bakan srarla

soruyordu:
-eyh erif, sen btn suu eyh Said'e yklyorsun, hal
buki Darahini'de en byk kumandan sensin.
-Ben neyin kumandan idim. Haa... Ben kumandan de
ildim.
-eyh Said Efendi sen buna ne vazife verdin?
-Vazife vermedim, kumandan deildi.
-Hibir i yapmad m?
- yoktu.

93

HAREKET VE MATBUAT
eyh erifin sorgusunun iinde Mahkeme Bakan eyh
Said'i hareketlerinde matbuatn tesiri zerine kimi sorular
yneltiyordu. Bylece Matbuat ile hareket arasnda gizli bir
ba ortaya karlmak gayesi gdlyordu.
-eyh Said Efendi sen geen celsede bu kyama beni sevk
eden iki sebep vard, dedin ne idi onlar?
-Birisi eriat kitaplar ve akide idi. Ruhumuz ksa akide
miz kmaz. kincisi de matbuat din bakmndan mtemadi
yen bizim kinimizi tezyid ediyordu.
-Demek sebep tr, birisi ahkam diniyenin tatbik edil
memesi, kincisi matbuat, nc sebep de milli meclisteki
muhalefet yle mi?
-Muhalefet vard fakat o sebep deildi.
-Din ahkamnn tatbik edilmediini matbuatta en fazla
hangisi yazyordu?
-Evet matbuat idi ok messir oluyordu? Sebilrreat ok
yazyordu. eriate muhalif hareket olunduundan bahs olu
nuyordu.
-Demek gazetelerin yazm olduu btn eyleri hakikat
olarak kabul ettin yle mi?
-Der idik ki eer yalan olsa yazamaz, cesaret edemez. H
kmet kapatr der idik. Binaenaleyh hakikat sayardk. Sebi
lrreat daima gazetelere istinat ederdi bunlar bizim kin ve
dmanlmz dourur ve arttrrd.
-Sebilrreat kadar sana messir olan hangi gazete var
d?
-Tevhid-i Efkr. O da din bahislerinde tesirli olurdu? Ga
zeteler t ecnebiler iine kadar gidiyor bunlar iftira olsa na
sl kabul eder? Hkmet msaade eder mi derdim.

-Kasm Bey siz "dini bir harekettir bu hareket" dediniz.

Bunlarn gayesi nedir? Din midir?
Kasm Bey:
- Srf dini olsayd eyh Said Efendi Darahini'yi igal etti
94

i zaman hrszlk eden maiyetinin ellerini kesmesi icap

ederdi?!!!
-Dini zmrenin bir ad var mdr?
-Onlar yle cemiyet eklinde deildir. Bu sanklan bende
niz tefrik ettim. O vakit bildiklerimi syleseydim mcerred
kavilde kalrd. Bugnk isyan sylediUerimin hakikat ol
duunu is bat etti.
-Bunlarn balan nerede idi?
-stanbul'da.
-Kimdir bunlar?
-Seyyid Abdlkadir hepsinin banda idi.
Mahkeme ksa bir aradan sonra brahim ve Haan Efendi'lerin sorgusuna geti. (56)

EYH BRAHM EFEND NN SORGUSU

-eyh brahim, sen apakur Mfts msn?
-Evet efendim.
-apakur Hkmetini ilk nce igal eden kim?
-eyh eriftir efendim.
-erifin mahiyetinde ne kadar adam vard?
-Tahminen seksen-doksan adam vard. Kasabann iine
girenleri grmedim.
-eyh erif kasabaya girdii zaman ne yapmtr?
-Hkmeti igal etti. Biz kaymakamla yanna gittik. Siz
esirsiniz dediler. Esir etti. Ben erkan harbim sen benimle
konuamazsn dedi. O gece hkmete gitti. Nbeti ikame
etti. Ve ieriye kimseyi sokmad.

-eyh brahim Efendi, eyh Said'Ie senin karabetin ne

dir?
-eyh Said'in enitesiyim.
-eyh Said ile senin haberlemen yok mudur?
-Hayr kat'iyyen haberlemem yoktu. Bu meseleyi bir ke
(56) a.g.g. Tef. no;74-76

95

re dahi iitmedik. Her sene gelirdi Palu'ya... Ziyarete gider,

dedesini ziyaret ederdi.
-an eyhleriyle senin mnasebetin nedir?
-Amcalarm, amcazadelerim vardr.
-Onlar hangi airete mensupturlar? Airetleri de yok mu
dur?
-Airete mensup deildirler.
-an eyhleri sizin akrabanz ve hibir airete mensup
deildirler yle mi? Ne iin eyh Said gibi kimseler an
eyhlerine ok ehemmiyet veriyorlard?
-Bilmiyorum efendim. an eyhlerinde yle birey yok
tur. Yalnz onlar Rus harbinde ok hret kazandlar.
-Bu an eyhleri denilen adamlarn isyan hadisesinde
ehemmiyetleri var mdr yok mudur?
-Yoktur katiyyen ehemmiyetleri yoktur.
Burada savc Ahmet Sreyya grn bildiriyordu:
"eyh brahim de dahil olduu halde an meayh eyh
Said'in isyan hareketinin mukaffiyetle neticelenmesi iin ok
almlar ve haberlemelerinde arlk merkezini tekil et
milerdir. Dava dosyalarnn tetkikinde de grld gibi
bu an eyhlerinin kyama katlmalar iin srarl alma
lar olmutur. eyh brahimin bu husustaki ifadesi vesikalar
muvacehesinde malldr."
eyh brahim'in sorgusundan sonra eyh Ali ve eyh Ha
an ile Darahini'li Fakih Haan Fehmi Efendi'nin sorgulan
yaplmt. (57)

(57) a.g.g. Tef. no; 80

96

BR RESM AHTLK
eyh Said hareketiyle ilgili mahkeme dosyalarnda topla
nan belgeler arasnda Gen ili Asliye Mahkeme Reisi Bursa'l smail Hakknn savcla gnderdii grler resmi bir
kalemin izdii tablo asndan nem tamaktadr (58). Bu
ahitlikte unlar vard;
ark stikll Mahkemesi
Mddei Umumilii Canibi Alisine
Hulsa: eyh Said ve Modanl Fakih Haan ve rufekastn e f al ve harekt akaveratkeranelerine dairdir......isya
nn balangc olan Piran vakas'tdan nce 1341 Kanunusa
ni aynda eyh Said Gen vilayeti iinde dolat. Bu srada
apakur Kazas na da urad. Damad Mu ve Varto cephe
kumandan olan eyh Abdullah'n ky Melikan'a ve ora
dan da birok eyhlerin bulunduu an kyne gitti. O ci
varda onbe gn kald. Ve yine bugnlerde Gen vilayeti
merkezi Darahini ve kylerinden baz aalar ve eyhleri de
arp grt.
Modanl Haan Fakih ile Valir'li Hac Sadk Bey de bun
lar arasnda bulunuyorlard. Sonra bir ksm silahl olan
yzden fazla avanesiyle Darahini'ye geldi.
O zamanlarda Bitlis'te dare-i rfiye (Bitlis Divan Har
bi rfisi) vard ve eyh Said'in ifadesi alnmak isteniyordu.
eyh Said'in kaynbiraderi Halit Bey ve dier ahslar orada
mevkuftular. Birok maznunlarda firarda bulunuyorlard.
Byle k ortasnda eyhin seyahatinin sebebi ve fikrinin
ne olduunun anlalmas iin Mddeiumumi ve ube reisi
ile birlikte dier baz memurlar eyhin misafir olduu firari
ekavet erbabndan ve ihtillcilerden Hac smail Aaolu,
YusufAa'nn evine gitmilerdi.
eyh Said'in bu seyahat sebebi kendisinden sorulduun(58) a.g.g. Tef. no:84-86

97

da, cevaben Palu'da medfu dedesi eyh Ali'nin kabrini zi

yaret iin yola ktn bildirmiti. Konuma srasuida eri
at ahkamna riayet etmenin lzumundan bahs eden eyh
Said, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn menimskirat
vesaire hakkndaki maddeyi de okuyarak bunun eriat ahka
mna uygun olduunu da sylemitir. Ziyaretiler dndk
ten sonra eyh Said vilayete gelerek vali ile de grt ve er
tesi gn yine kyden kye urayarak byk bir kafile ile bir
likte Lice ve Piran taraflarna gittikleri renildi.
Piran'da patlayan isyan silahndan sonra 13114 ubat
cumartesi gecesi zevali saat bir srasnda Darahini'li, Yusuf
Aann emir ve kumandasnda etraf kylerden toplanm
bir takm silahl ahslarn hapishane ve tevkifhaneyi basa
rak mahpus ve tutuklular karmak, jandarma dairesiyle
ahzasker ube dairelerini zapt ve igal etmek zere silah
kullanmaya baladklar grld. Ancak jandarmalarn
mukabelesi zerine muvaffak olamyarak savuup gittiler.
Oarahini'de silah kullanan asiler: Yusuf Aa, Topal
Mustafa, kasap Arif, Haminin zevcesi Ahmo, ve kardei Fa
zl, Darahini'li Mahmut Enkan, Mehmet Aa hizmetkr Abbas olu Kerim, Aziz Molla Ali olu Hseyin ve Dilistanh
Necip ve kardei Arif, Rotcanl Topal Mustafa, kardei Halit, eminli dervi Aaolu Kr Haydar, Yoldaan'l mer'in
adamlar ve Fakih Hasan'n kylerinden Saan ve Modan'llardan toplanm yzlerce insanlardr.
Gen ili Asliye Mahkeme Reisi smail Hakk hareketin
panoramasn izdikten sonra eyh Said'le Darahini'de h
kmet erkannn grmesinden sz ederek unlar bildiri
yordu;
Gece saat ikide eyh Said avanesiyle Darahini'ye gel
di. Ertesi gn 15 ubat 1341 Pazar sabah eyh Said'in me
murlarla grmek istediini haber verdiler, O gece Vali s
mail Bey ve jandarma Tabur Komutan Mustafa Bey, dier
baz vilayet memurlaryla birlikte eyh Said'in yanna gitti
ler. "eyh Said sze balayarak Peygamberimizin sahabeden
Ebubekir ve mer Efendilerimizle istiare ettiini ve fakat;
98

hkm ve iradede kendi hkm ve reyinde mstakil olduu

nu ve Osmanl Hkmeti zamannda padiahlarn yanlarn
da eyhlislam bulundurduklarn ve ulema ve meayh ve
evkafa riayet olunduunu ve medreselere bakldn ve me
rutiyetten sonra eriat ahkamna riayet yava yava zevale
urayp Cumhuriyet idaresinde ise mesturiyet (rtnme)'in
kaldrld, dans yapld, hilafet ve meiatn yok edildii
ve hlasa eriata riayet olunmad ve men'i mskiratnda
kaldrld ve bu hallere kar seyirci kalmann ise caiz ol
mad iin LK, LADN hkmete kar kyamla bu
uurda kannn son damlasna kadar alacan syledik
ten sonra bu kendi emelinin Diyarbakr, Konya vesair ma
hallerde ve hatta Ankara'da bile tervi eden ve itirak eyli
yenleri de bulunduunu bildirdi."
Gen Vilayeti Mahkemesi Asliye Reisi
Bursah SMAL HAKKI

EYH EMSEDDN EFEND NN SORGUSU

eyh emseddin Efendi 1925 Maysnn ortalannda ya
kalanm ve tutuklanmt. Sorgusuna balanrken yeler
den Ali Saip unu soruyordu.
ye Ali Saip:
-Adn eyh emseddin midir?
-Evet.
-Baban kimdir ad nedir?
-eyh Yusuf tur.
-Hangi tarikattensin?
-Nakibendi tarikat eyhlerindenim.
-Evli misin ve ka kann var?
- kanm var.
-I^ tane tekken var senin?
-ki tekkem var. Biri mraniye'de dieri Kamh'da.
-Mridlerin ne kadar?
-Herbirinin onbeer, yirmibeer mridi var tekkelerimin..
99

-Evvelce altjoiz erkek ikiyz kadn var demitin?

-armm.
-Hayvanlardan mridiniz var m?!!
-Yoktur.
-Tekkede ne yaparsnz?
-Zikir ederiz, AlEih diye zikrederiz.
-Mridlerin zikir ederken akal, kurt, kpek sesleriyle
barp uluurlar m?!!!
-Hayr...
Daha sonra ye Ali Saip Ursava unlar sylyordu:
-Din ve eriat kisvesine brnerek eyhlerin neler yapt
n ne fena adamlar olduunu btn millet iitiyor. eyhler
mritlerini tilkiler kpekler gibi bartyorlar?!!! Tekke dedi
iniz fesat ocaklarnda halk byle mi irat edersiniz? (59)
Sorgular bitmiti.
Mahkeme, iddianame ve mdafanameler iin 27 Haziran
1925 cumEirtesi gnne brakld. 27 Haziran 1925 tarihinde
Mahkeme baladnda sanklar son konumalarn yapyor
lard.
EYH SAD'N SAVUNMASI.
Heyet-i Aliye-i Adliye-i stiklliyemize son maruzatmdr:
Havalimiz ahalisi ilim fen ve yeniliklerinden habersiz ol
duklarndan din akideleri, fkh ve hadisten bakasn bil
mez. Medreselerin, meihatn, din mahkemelerinin, iki ya
sa kanununun kaldrlmas, nikahta boama hkmleri
nin deitirileceine dair aiyalar kmas bura halknn
kalbinde teessrler uyandrmt.

(n9) eyh Sait syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s. 106

100

Sebilrreat gibi gazeteler de byle havadislerle ammenin

fikirlerini bozuyorlard.
Piran hadisesi knca her taraftan Kiiriler galeyana, he
yecana geldiler, nn alamadm. Hadisenin gidiine, ol
duktan sonra tabi oldum. Civarmzdaki baz eyhlere beyle
re muhtarlara mektup yazdmsa da sonra kanaat ettim ki
katlarmn zerre kadar tesiri olmad. Herkes kendi keyfine
gre tek bana hareket ediyordu. nki kat gnderdiim
ahslardan bazs itaat etmiyordu. Haber vermediim ai
retler koa koa gelip itirak ettiler.
Ben bu hareketin ne nndeyim ne de arkasndaym.
Herkes gibi iindeyim. Binnefis kumanda etmedim. Harbi ne
uzaktan ne yakndan grmedim. Airetler kendi akllaryla
hareket ediyorlard. Kimse kimsenin szyle hareket etmi
yordu. Benim hizmetim ahaliye zulmetmemek, esirlere iyi
muamele etmek, vaaz ve nasihatte bulunmakt. yi
ahlkllar zulmetmiyorlard. Geriye kalanlar da zaten sz
m dinlemiyorlard. Bizim hadiseye katlmaktan maksad
mz din hkmlerinin tatbikini rica yolu ile hkmete arz
etmekti. Zannmz buydu. nallah kabul buyrulur. Zira on
lar da bizim gibi hatta daha fazla mslmandrlar. Din eh
lidirler. Hatta tekilat esasiye kanununun ierisinde Trki
ye Cumhuriyetinin dini slamdr diye yazldr. Din hkm
lerinin yerine getirilmesi de yazldr. Maksadmz da ancak
buydu. Elhamdlillah Trkiyenin ricali dindardr."
ark stiklal Mahkemesi 27 Haziran 1925 gn eyh Said davasnn son celsesini yapmt. Binba Kasm savunma
snda Cumhuriyete olan balln bildiriyordu. Aynca eyh
Said'i yakalayanlar iin vadedilen mkafat ve akrabalarnn
da beraatini istiyordu. (60)

(60) a.g.e. s. 109

101

KARAR
Dava dosya ve evraklarnn incelenmesinden sonra 28
Haziran 1925 ve 1925/69 numaral stiklal Mahkemesi kara
r sanklara okundu;
"Yaplan mahkemelerden ve tetkiklerden tekke ve zaviye
lerin birer ktlk ve fesat oca olduklar ve bu tekkelerle
zaviyelerde eyhlerin kendilerine Allah ss vererek (?!!!)
halk kendilerine taptrmak gibi dinin kabul edemeyecei fi
iller iledikleri, mahkeme huzurundaki ifadelerinden anla
lmas dolaysyla ark stiklal Mahkemesi yarg blgesi
iindeki btn tekkelerle zaviyelerin kapatlmasna, kaldrl
masna karar verilmitir.
eyh Said'in vukua getirdii msellah isyan ve ihtilal
hareketlerine muhtelif ekil ve suretlerde karp katlarak
isyann devam ettii haftalar ve aylar boyunca birok ehir
kasaba ve kyleri devlet ve hkmet zabta ve askeri kuvvet
leriyle kanl bir harp halinde arpmak suretiyle zapt ve i
gal eden ve ihtilal blgesindeki en mhim vilayet ve merkez
lerinden Diyarbakr ehrini dahi muhasaraya alan ve orada
dahi inat ve srarla harp ve ktalden ekinmeyen ve nihayet
uradklar acz ve mahrumiyetten sonra tutulduklar gnle
re kadar birok asker zabit ve vatandalar cerh, ehit esir
eden sirkatler, gaspler, yamalar yapan ve yaptran ahs
lardan olduklar iddiasyla mahkemeleri icra edilmi olan
seksenbir sanktan;
Asilerin reisi eyh Said,
Varto ve Mu cephesi kumandan Melikanl eyh Abdul
lah,
Varto'ya hcum edenlerden airet reisi Tokliyanl Halit
olu Kamil Bey, kardei Baba Bey,
Elaz cephesi kumandan eski Milis Kaymakam eyh
erif
Darahini inzibat kumandan ve geri hizmetleri amiri Fakih Haan Fehmi,
102

Gen mntkasndaki btn isyan hareketlerinde bulunan

reislerden Valir'li Hac Sadk Bey,
Palu, Elaz, apakur cephelerinde alan ve asiler narnna apakur'da idareyi ele alan reislerden an'l eyh
brahim,
Harput cephesinde savaan ve asiler zerinde messir
olan eyhlerden eyh Ali ve eyh Celal,
Ve yine Usat zerinde messir olan eyh Haan,
Diyarbakr ve Lice msaderelerinde mfreze kumandan
olan Garip'li izzet Bey, olu Mehmet Bey,
Msademe ile tutulan reislerden Hanili Mustafa Bey ve
Hanili Salih Bey,
Nezip Dalarnda tutulan anl eyh Abdullah ve eyh
mer,
Tekkesinde isyan hazrlklar iin toplantlar yapan Ha
ni'li eyh Adem,
Maden ehri inzibat kumandan Madenli Kadir Bey,
Asiler mmessili olarak alan ve Maden'e o sfatla ge
len Piranl Molla Mahmut,
Mritlerine kendini Mabut gibi gsteren?!! Silvanl eyh
emseddin,
syan propagandaclarndan olup harekata katlan Termil kyl eyh smail,
eyh Abdllatifin mridi olan Varto basknclarndan
Bakilanl Molla Emih,
apakur boaznda Noda, Faris gibi erirlerle birlikte
son harbe itirak eden Ali nam dieri Arap Abdi,
Varto'ya yz atls ile hcum eden Kargapazarl Halil o
lu Mehmet.
eyh erifin katibi ve mesai arkada inik'li Jandarma
Haan olu Sleyman,
'103

Palu ve Elaz muhacirlerinden ky muallimi Musyan'l

Molla Cemil,
Airetiyle isyana katlan Az Aireti Reisi Demirci mer
olu Sleyman,
K harbine katlan erif olu Sleyman,
Fakih Haan'm katibi Tahir,
Babasyla beraber silahl olarak isyana katlan Hani'li
Salih Bey olu Haan,
Asiler resasndan Hanili Mustafa Bey olu Mahmut
Bey,
Varto'da eyh Abdullah ile birlikte alan eyh Musa
olu eyh Ali,
Varto asilerinden beylik bir katrla Hasenanl Halit Bey'e
kaarken yakalanan Bakilanl Hac Halit,
Varto igalcilerinden Diyadin'li Timur Aa,
eyh Abdullah'n sava arkada Hnsl Kamil Bey olu
Abdllatif,
Varto igalcilerinden Mulu Mehmet, Sleyman ve Bahri
beyler,
Usat eyhlerinden Zorabatl eyh Cemil,
apakur boaz msademesinde bulunanlardan apakur'lu Sleyman olu Yusuf,
apakur msademesinde bulunanlardan ve asi resasndan Yam ^ Airetli Ali Badan..
eyh Abdullah'la birlikte savaan Kargapazarl Halit,
Harput cephesinde savaan eyh Ali'nin arkadalarn
dan Nadir olu Halit,
Msademelerle yaralanan Mehmet olu Tahir,
syan tertip ve tahrik edenlerden Nahiye Mdr Tayyip
Ali.
104

apakur kaymakam Hseyin Hilmi,

Efendisiyle beraber harekata katlan eyh Said'in hiz
metisi Yusuf olu erkez Jandarma Hamit ve Salih olu
Haan,
syann asli faillerinden olarak idam cezasna mahkm
edilmelerine.
Bu sanklardan apakur Kaymakam Hseyin Hilmi
Beyin cezas 15 sene krek cezasna Salih Bey olu Haann
cezas henz 15 yan bitirmediinden 10 sene hapise evril
mesine,
syan suuna "feran zimethal" olduklarna kanaat hasl
olan Cemil Paazade Ekrem, Malazgirt Savcs Abdlmecit,
Jandarma Mlazm Mehmet Mhri, Jandarma Yzbas
Ali Avni, Hanili Mustafa Bey hafidi, rfi haklarnda rfi su
un ilendii tarihte henz on yan doldurmam olduu
iin onun slah iin sene mddetle ve dierlerinin de onar
sene mddetle kree konulmalarna, vazifesinde kaytszlk
ve ihmal gsterdii sabit olan Gen Valisi smail Hakk
Bey'in bir sene mddetle hapsine, apakur Hakimi Alirza'nn Milli hudut haricine karlmasna dier maznunu
aleyhim Bazkem'li Rei, apakur'lu Hseyin Reit ve S
leyman Bey, smail olu Mehmet Varto'lu Ali, Varto'lu Gen
di, Darahini Mfts Hac lyas Efendi, Karkurot'lu smail
Bey, mteakit Binba Kasm Bey, Halk Frkas Reisi Rt
Efendi, Molla Abdlhamit, Ratanl Nimet ve Ahmet ve
Maksud ve brahim Beylerin beraatlerine,
Nakip Bekir Bey, Gemilpaazade mer, Kadri, Gevdet,
Memduh ve Muhiddin beylerin de haklarndaki ihbaratn
kanuni mesuliyeti msteizim fiillerinden olmad anlald
ndan onlarn ademi mesuliyetlerine karar verilmitir. (61)
Mesuliyetsizlik ve beraat karar verilenlerin tutukluu
kaldrld. Hapis cezas alanlar da mahalli hapishanelere yol
lanmlard. Verilen karar hkmleri arasnda ark stiklal
(61) eyh Said syan Ahmet Sreyya Dya Gazetesi 1957 Tef. no:88

105

Mahkemesi nin blgesi iinde bulunan btn tekke ve zavi

yelerin kapatlmas hkm de yer aldndan bu konuya dair
hkm ve karar da ondrt il ve iki ilede bulunan yetkili ma
kamlarca derhal yerine getirildi.
dam mahkumlar hakkndaki karar ark stikll Mahkemesi'nden kan btn dier idam kararlar gibi Diyarba
kr Adliye Savcl vastasyla yerine getirilecekti.
Karar okunduktan sonra Bakan Mazhar Mfit Kansu
unlar sylemiti:
"Kiminiz hasis ahsi menfaatlerinize bir zmreyi alet, ki
miniz ecnebi kkrtmasn ve siyasi hrslarnz rehber ede
rek hepiniz bir noktaya yani mstakil Krdistan tekiline
doru yrdnz. Senelerden beri dndnz ve tertip
lediiniz umumi isyan ve ayaklanmay yaparak bu blgeyi
ate iinde braktnz. Cumfuriyet hkmetinin azimli ve
kat 'i hareketi. Cumhuriyet ordusunun ldrc darbeleri ile
isyannz, irticanz ve ayaklanmanz derhal yok edildi. Ve
hepiniz yakalanarak hesap vermek zere adalet huzuruna
karldnz.
Herkes bilmelidir ki Cumhuriyet hkmeti fesat ve irticaya her trl lanetli faaliyetlere kat'i surette gz yummayaca
gibi ekiya hareketlerine yer vermeyecektir. Senelerden be
ri eyhlerin, aalarn, beylerin basks altnda smrlen,
eriyen, inleyen, mal, can ve rzlar eyhlerin aalarn keyfine
kurban edilen bu blgenin zavall falk artk sizin fesadnz
dan ve ktlnzden kurtularak Cumhuriyet'imizin feyiz
li ilerleme ve saadet vaadeden yollarnda yryerek refah ve
saadet ierisinde yaayacaktr. Siz de dktnz kanlarn
sndrdnz ocaklarn cezasn adalet sehbasnda hayat
nzla deyerek hesap vereceksiniz. te Cumhuriyetin sert fa
kat adil kanunlarnn hkm budur. Mahkmlar gtr
nz. "

106

4.

Blm

DAMIN SABAHI

DAMIN SABAHI
eyh Sait Efendi hcresinde hapishane mdr Osman
ile grt. Vasiyetnamesini yazd.
-Bu paralan evlatlarma teslim ediniz.
-Ka evladnz var?
-On. Be kz, be olan.
Merkez Hastahanesi Hekimi Yzba Cemil de koutaki
mahkmlar muayene ettiine dair tutana yazd.
Saat onikiye gelirken Muhafz Bl Komutan Nazif in
sesi duyuldu.
-Hadi bakalm birer birer kn.
Kapnn nnde Muhafz Bl sralanmt. damlkla
rn hepsi birbirlerine balanm olarak gtrlyorlard. En
nde Fakih Haan ardnda eyh Sait geliyordu. Hanili Salih
Efendi metin olmalarn tavsiye ediyordu.
Mahkeme yelerinden Ali Saip Ursava eyh Said'e yle
baryordu:
-Cezan ekeceksin.
eyh Said Efendi glmsyor ve yryordu. Siverek kaps'ndan kldnda hazrlanan krkyedi sehpa grnd.
Kolordu Komutan General Mrsel, Vali Mithat, stiklal
Mahkemesi yesi Mfit zde, Diyarbakr milletvekillerin
den Cavitve eref bekleiyorlard.
eyh Sait Efendi durdu. Ali Saip Ursava'a seslendi:
-Seni severim ama Maher Gn seninle muhkeme ola
caz.
yelerden Mfit zde de yle dedi:
-Beni mi seversin Saibi mi?
eyh Said glmseyerek:
-Saib Beyi, sonra seni dedi. Reisten de Allah honut olsun
en sevdiim Ahmet Sreyya Beydi. Beni zorlar dururdu.
109

o srada Vali Mithat Bey bard:

-Maher Gnnde yarglarmzla deil ocaklarn sn
drdn masumlarla muhkeme edileceksin.
eyh Said bunun zerine unlar syledi:
-Boynuzsuz keinin ahm boynuzludan alrlar. (62)
Daha sonra gmleini giydirdiler sessizce )ird ve yine
sessizce asld.
damndan nce uzatlan bir deftere unu yazmt:
"Benim lmm Allah ve Din iin ise daraacnda asl
mama perva etmem"
Bylece eyh Said Efendinin 13 ubat 1925 tarihinde Piran kynde balatt yrji 29 haziran 1925 tarihinde
Diyarbakr'da daraacnda son buluyordu.

(62) eyh Sait syan Behet Cemal, Sel Yay. st. 1955 s. 117

110

5.

Blm

BELGELER

Belge no: 1

EYH ERF EFEND YE

(PRAN ZYARET NCES)
Hulfayi Sebtiyye-i Halidiyye-i Nakibendiyye'den
readetl eyh Mustafa Efendi'nin mahdumu aliyel
kaderleri readetl eyh erif Efendi'ye
Readetl eyh Efendi Hazretleri;
Mahsusen selam ve dualar eylerem. Shhat ve afiye
tinizin i'aryla memnun ve mesruren mteekkir ol
dum. Yarn bikavlihi ve meiyyetihi teal (Sibsur'a)
(Abunura) Analu'ya ve andan (Zeyneb'e) geleceim.
naallah Zeyneb'de zatnzla mlakt hasl olur. Mehmaemken sknet ve itminan matlubumdur. Bakalm
takdir-i Cenab- Rabb'l Azze ve Celle Celaleh neler
zuhur eyler ve biz de bemehal Allah Teala'nn zuhura^
tna tabi olacaz. Hseyin Efendi gayrn ksra olan
hayvan sahibine teslim eylesinler ve paralarn Hanikli'den alsnlar ve bir miktar emanetlerin Kii'dedir
serian celbettirmek lazmdr vesselamu Aleykm ve
l Menittebel Hda.

17 Kanunu Saniyy'l Mer'i 1341

Nakibendi Mehmet Sait Palevi

112

Belge no: 2
BR EMRNAME
Rtbesi;

simleri;

Binba

Fak Haan Efendi

Yzba

Ali Avni Efendi

Mlazmievvel

Mehmet Mihri Efendi

17 ubat 1341 tarihinden itibaren balda esamisi

muharrer zevai vazifelerine mbaeretleri iin yedlerine ibu buyuruldu if klnd
16/17 ubat 1341
Emirlmcahidiyn
Mehmed Said N^ibendi

Belge no: 3

BRADERM EYH ABDRRAHM EFEND YE

Bozlan'da Emiran'l bir krtle Diyarbekir efendile
rinden birisinin kark anam varm. Kendisine ye
min ettirilip itimadm haiz olan Zlfi'ye kanaat hasl
oldukta efendinin anamn mcahidinin iaesine tah
sis ediniz.
28 aban 1341
Emirlmcahidin
Mehmed Said El Nakibendi
113

Belge no: 4

HARPUT CEPHES KUMANDANI

EYH ERF EFEND YE
Darahini'li Mehmed olu Ali ve Diyabk'l Svey
olu Haan nam kimseler Harput'tan gelecekler. Bir
kimse tarafndan silahlarna iliik edilmeye vesselam.
16 ubat 1341
Emirlmcahidin
Mehmed Said El Nakibendi

Belge no: 5
Palu Mevki Kumandanlndan Elaziz Cephesi Kumandanl'na
No:3
ELZZ CEPHES KUMANDANLII NA
Bismillahirrahmanirrahim
1. Elaziz hududuna kadar telgraf hattn tamir et
mek zere telgraf avular yola karlmtr. Zatalileri de icabedecek mahalle kadar hattn tamirine
emirler buyurunuz. Telgraf olmaynca malumat almak
mkldr.
2. Be gnden beri harp raporunuza nail olamad
mzdan ziyadesiyle mahzunuz.
3. apakur hatt da elyevm tamir edilmektedir.
4. Palu ahalisi halen bir rah- istikamete vazolunamadlar.
114

5. Dn gelen teyyare tarafndan yaplan bombard

mandan hibir semere ve tesir hasl olamamtr.
6. eyh Mustafa Efendi nihayet derecede keyifsiz
dir. EmirLmcahidin eyh Said Efendi'nin postas elyevm tarafalinize geldii haber alnmtr.
7. Hatt hareketimizin postanzla i'ar buyurulmas. Dervi Efendi'nin burada lzumu vardr. Orada
lzum grlmedii takdirde izam klnaca tabiidir.
Baki Hda muininiz olsun efendim.
26 ubat 1341
Palu Mevki Kumandan
Namna Haan

Belge no: 6
Bittevfkihi Sphane ve Teala
HARPUT CEPHE KUMANDAN
EYH ERF EFEND YE
Rifatlu Efendim Hazretleri
Elyevm Biavnihi Sphane ve Teala eyh Abdullah
Melekni'ye emir verdim. Mu'a veyahut Varto'ya ha
reket edecektir. Ve size de emir verdim ki, Dikvan'a
ve Gkdere'den Palu'ya hareket edesiniz.
Ve eyh Hseyin biraderiniz de Silvanllar bera
berce gtrsnlar. Ve biz de Lice tarafna hareket
edeceiz. Gkdere ve Dikvana bu hususda umumi bir
mektup yazdm.
Biiznillahi Teala ayet Peygamberi'den ve ayet Ev
Uyai Kiram'dan muzaffer ve mensur oluruz.
16 ubat 1341
Emirlmcahidin
Mehmed Said El Nakibendi
115

Belge no: 7
PEDERM EMRL MCAHDN HAZRETLERNE
Faziletl Efendim Hazretleri'
Bilhassa ellerinizden perim ve tem adil m r ve
m uvaffakiyetinize dua olunur. imdiye kadar zatalinizden aldm malumat b y led ir ki; eyh Abdrrahim M aden'i zaptetmi ve eyh erif Palu'yu almtr.
Ve zatnz Kari'e kadar terif buyurmusunuz.
an eyhleri imdilik Kii'yi zaptetmemilerdir.
eyh Abdullah Efendi 500 tfekle Soldar'a m rur
etmitir.
Ka gndr ki Hns'tan km m iznlham d cm
lesi afiyettedirler. Haneyi karm ak mmkn olm ad.
Benim niyetim vard ki Hasnan iine gideyim velakin
Beygudi beni ifal edip u taraflara gtrd. Hayrls
Cenab Haktandr.
Kamil Bey kuvvetiyle beraber Varto'nun zerine
gittilerse M el'un Kasm ve smail ve H orm ek'liler m a
ni oldular.
Bunlar Aairler arasnda fesat karm ak iin geriye
avdet ettiler. A rtk Mu veyahud D iyarbekir skt
ederse k olay olacaktr. Olmazsa u mel'unlarn tezvirah yla mkl olur. Bakalm Mevla ne eyler.
Kamil Bey'in metaneti son derece kavidir. Hsnan'l
Halit Bey'e ve Kerem E fendiye em irlerinizi tebli et
tim. Sofi M ehm et Sersani Ahm ed Aa'nn yanna ve
Seyyid Molla Ali'nin olunu Belekn ve Arbuyan iine
gnderdim .
H alid B ey ve Kerem E fendi dem ilerdir ki eyh
Efendinin em rine muti ve m nkadz demilerdir.
ubat 1341
Alirza
Ve Kamil ve Baba Bey ve Mehmed Aa ellerinizden
perler.
116

Belge no: 8
BEYANNAME
Trk Cum huriyeti'nin slamiyet'e m ugyir ahvl ve
harekt ve bilhassa m uhibbi slam iyet olan Krt e
ra f ve hanedanna reva grm ekte olduu mezalim ve
hakaret ve kin ve nefret birka senedenberi gazete ve
evrak resm iyelerinde okunuyor. Ve bunlar Ermenilere yapt m uam eleyi Krt m tenef^zanna da bir mu
amele yapm ak fikrinde olduklar ve hatta geen sene
itim a eden M eclis-i M ebusanda bu hususu m zakere
klnd ve karar verild ii de m evsuk m enabiden is
tihbar klnm ve buna dair da b irok alaim m esbuk
ve m evcud olmutur.
Slabeti slamiye ve Asabiyet-i K rdiyesi galayane
gelen b irok zevat bir Cem iyet-i slam iye tekil ed e
rek M stakil bir slam Hkmeti vcuda getirm ek fik
rindedirler .Allah M uvaffakiyet versin amin.
te slamiyetten fersah fersah rak olan, adedi ka
dim putperestlik dini ihya ve ayini m etrukelerini icra
ya hatve atan bu Trk Laik Hkm eti'nin izm ihlaline
alanlara an sam ilkalp m uaveneti m addiye ve bedeniyede bulunacam z ve bu uurda icapeden her
trl fedakarl ifada tereddt ve rehavet gsterm e
yeceim izi ve em in olduum uz her ferd i h er zat bu
hususa tahrik ve tevik edeceim izi taahht eyled ii
mizden ibu taahhtnam enin zirini bitavveriza imza
ve tehm ir eyleriz.
Abdullah Aazade, M ustafa ibni Zlf olu Mehmed, Mehmed aazade B a ^ i, Fahri, Abdrrahim , ZlPerzid Aazade, M olla mranzade, Byk H acaazade Haan, K rdiyanzade, D iranl Sofu m erzade,
M olla Bekir, M ustafa Zlfi Aazade, M elam iyanzade
Ahmed, Hacali Aazade, H acbekir Aazade Mehmed.
117

Belge no: 9

APAKURDA MINTIKA KUMANDANI

BRAHM EFENDrYE
Bundan drt gn evvel Hani'den bir nahiye m d
r bir telgraf m dr ve bir takm zabit-i esir edile
rek buraya getirilm itir. Aldm z malumata gre Haai boaznda harbe balanmtr.
D rt top, alt m itralyz, yetm i kalem kadana, Klliyatl cephane ve birok ganaim alnmtr.
Askerim iz tarafndan Trk askerden yedi maktul
vardr. M ezkur top ve m itralyz henz gelm em itir.
Geldiinde malumat verilir.
Hizan eyhi Vak'aya 3000 kii ile L ice'de itirak et
mitir.
Bihrmeti Seyyidl Mrseliyn
22 ubat 1341
D arahini'de Emirl M cahidin
Fakh Haan

118

Belge no: 10
Dr. Fuatn Ferid Paaya M ektubu
D iyarbakr 21 ubat 1341
Muhterem Efendim hazretleri,
ubat ayln takdim ettiim de telgrafla afyeti seniyelerinin sk sk istibar ihtiyac olduum u arzet*
mitim. Bu telgrafa fevkalm em ul velm utad cevap ala
m aynca endieye dm idim .Tadili endie m aksa
dyla Memduh Bey'e bahis buyurduunuz, telgraf ver
dim. G eende efendim izden de tebir-i afiyetlerinizi
mutazam m n b ir telgra f aldm . Bu m ev'ud m ektuba
intzar ettim. Bugn yalnz M uzaffer'den kart al
dm Efendim izin hatt destlerine destresolam adm .
M uzaffer'in istiklal listesine verildiin i semaan iitmitim. Bu babta tafsilat almak istedim. Mamafih ben
deniz hereyden evvel afiyeti m n'im anelerinin hi ol
mazsa onbete bir istibariyle begam olm ak istediim
den bu m aksad asliye vsul iin m ektup tafsilatnn
delalet ve vastalna m racaata muztar kaldk. Tek
rar rica ederim arzum un sadedi is'afnda ltf mutadeleri deri buyurulmasn.
Cmlemiz afiyetteyiz. M ebus Kamil Bey'in fc'aten
vefat, Hac Niyazi Bey'in D ersaadete terifleri A rif
Bey'le Cizreli Aziz Efendi'nin ikbalin ademi tevecch
le kuei uzleti ihtiyar etm eleri ne seherinden ne ebinden hajar umulmayan gnlerin ztrabn veriyor.
Havadisi m ahalliyesi aylardan beri ciddiyetle faali
yete geen Badat ve M usul'daki Krt stiklal Kom ite
lerinin em ir ve iar^^tiyle Hns eyhi eyh Said Efen
di r e f i Livay syanla Hani, L ice'ye kadar geldi. imdi
vilayetin sekiz dokuz saatlik im alinde harp oluyor.
Allah em cam n hayretsin. H alep'teki Krt Cem iyeti
de ayn maksatla hattn cenuJ undaki efrad ayaklan119

drmak zeredir. Mu o havalinin aairi eline dt.

Elhasl im diye kadar istih faf olunan Krdistan fkri
hkm eti cid d i dndrm eye balam tr. Bakalm
ne olacak? Bendeniz de grdm ve geirdiim eyya
m derbederiden iktifaf tecarip ve teyakkuzla intizar
devresi geirm ekteyim .
Bundan bakas efendim izi alakadar etm iyeceinden tafsilat verm iyorum . ayet birgn bizzarur tegayyup edersem bittabi e fe n m iz e malumat verilir. Suriyeden davet ediliyorsam da orada icray sanat ed ece
imi pek de memul etm iyorum . Bu sebeple kayd ihti
yatla cevap verdim.
Buradaki vaziyetten memnunum . Bu cihetle m e
hul m aceralara atlmaya pek lzum grm yorum . Ba
ki; temenni afiyetle tevecchat- seniyyelerinin beka
sn hrrm etle ellerinizden perek istirham ederim.
Fuad

Belge no: 11/a

16 Nisan 1341
No: 8
Bavekil smet Paa Hazretleri'ne
imdiye kadar yaplan tetkikatmz n<>jticesinde son
hadise-i isyann tekevvnnde ark vilayeti mebusla
rndan baz zevatn alakadar olduk] :;r zan ve kanaat
halinde tebellr etmekdedir. Bilhp^ssa (...) ve (...) bey
lerle (...) ve (...) mebusu (...) beyl erin bazen msbet ve
bazen menfi etvar ve e f alleri 'isyann zuhurunda kuv
vetli birer amil vaziyetinde, tezahr ettii gibi (...) be
ye a^ birk kylerin J'^yana bilfiil itirakleri de bir
12 0

em ri vakidir. Bu hususun daha iyi tezahr iin indeliktiza k en d ilerin in isticvab zati m eseleyi tamamen
tevzih ed ecekse de m asuniyeti teriyeleri m evcut o l
duka bu babta heyetim izce birey yapm ak mmkn
olam yaca gibi, M eclisin de tatilinin takarrb hase
biyle evrak tah k ik iyen in M eclise irsali ile Heyeti
Um um iye'den b ir karar ahzi de msthlil bulunm ak
tadr.
Binaenaleyh hadisei isyaniye ile alakadar olan me
buslarn m aznunen isticvaplar ve taht muhakemeye
alnm alar iin M ahkem em ize selahiyet itas zmmnda hkm ete MecUse teklif halinde heyet-i umumiyenin tasvip ed ecin e kanaata buyurulursa tekilat esa
siye kanununa zeyl olunarak bir m addei muvakkate
tek lif ettirilm esini vatan ve m illetin m enafii aliyesi
namna zaruri addeder ve bu hususta emri cevabileri
ne m untazr olduum uzu arzeyleriz efendim.
Ltf Mfit, Avni, Ali Saip,
Ahmet Sreyya,
M azhar Mfit

Belge no: lllh

DYARBEKR'DE STKLL MAHKEMES

MDDEUMUMS SREYYA BEYE
Gayet M staceldir,
Adet/2/19
ifreli telgrafnam eniz R eisicum hur H azretleri'nin
taht riyasetinde itim a eden Heyeti V ekile'de tetkik
olundu.sticvap ve istizahlarna lzum grlecek me
buslar hakkn da M eclise r e f i m asuniyet teklifinden
12]

baka tarikikanuni olm ad ve tekilat esasiye kanu

nunun tadili teklifine im kan bulunm ad mtalaa
olunmatur.
stikll M ahkem esi tetkikat ve m uhakem at esna
snda baz m abuslara temas ederse delaili tafiye ile
m eclise arz tabiidir. M eclis hali inkadde bulunmad
zam an m ahkem enin bir teklifi varid olursa M eclisin
itim asna intizar veya derakap M eclisi itimaa davet
m eselenin ehem m iyetine gre derpi edilm esi m na
sip grlm tr.
B erv ech i bla H eyeti V ekile kararn arzederim
efendim .
Bavekil smet

Belge no: 12

DYARBEKR STKLL MAHKEMES

MDDEUMUMS SREYYA BEYEFEND YE
(Makina banda)
Silvan civarnda kalan eyh emseddin ve baz resa affolunm ak artyla dehalet teklifini tekrar etm ek
tedirler. M fetti Paa hazretleriyle derhal grerek
fikrinizi m akina banda bildirm enizi rica ederim.
Benim mtalaam eyh emseddin gibi resann af
f, isyann tekerrrn teci etm ek dem ektir. Binae
naleyh m evkuflarn istiklal mahkemesinden gem ele
rinden feraget etm ek zararldr. K endilerine syleye
bileceim iz eer bilakaydart dehalet ederlerse bu
hareketlerinin mahkemece esbab muhaffein addolun
mas varid old u u fakat m uhakem elerinden vazga122

mek mmkn olm ad zem inindedir.

phe yoktur ki kan ve zaman sarfetm eksizin isya
na itirak etm i olan k yl leri teskin ve isticlap e t
mekte fayda vardr. Btn bu ahval ve oradaki mahedat ve intiham za gre m talanz bildirm enizi rica
ederim.
29
Nisan 1341 Saat 4. Sonraya kadar cevabnz ala
bilirsem Heyeti Vekile'de M taala edeceiz. Kararm
z tebli edeceiz efendim.
28 Nisan 1341
smet

Belge no: 13

ANKARA'DA BAVEKL
SMET PAA HAZRETLER NE
Makina Banda bizzat;
No: 18
M fetti Paa, Naci Paa ile taraya gitm itir. Fa
kat bu hususta evvelce grm tk. syan, Mstakil
bir Krdistan tekili maksadyla vukua gelm itir. B ir
ok seneler h ep bu gaye iin allm olduu m uhak
kaktr. Bu ruhun lm esi ve ldrlm esi en m ukaddes
bir fariza m illiyedir. Bunun iin de Krdistan da ba
olabilecek btn ehas m uzirrenin katiyyen affedil
memesi elzem dir.
Kanaat-i D evletinize byk ve kat-i b ir im anla ta
mamen itirak etmekteyim. M fetti Paaya da evvel
ce ayn fikir ve kanaati sylemitim. K endileri de d o
123

ru bulm ulard. Mfit, Saip, Avni B eyler

rm da ayn kanaati sylem ilerdi.

arkadala

eyh em seddinin affedilm em ek ve herhalde m u

hakeme olunm ak artyla dehaleti kabul olunm aldr.
Hrmetle ellerinizden perim Paam.
ark stiklal Mahkemesi Mddeiumumisi
Ahmed Sreyya
C. 28 Nisan 1341 ifreye
29.4.1341
DYARBAKIR STKLL MAHKEMES
MDDEUMUMLNE
M staceldir
Makina Banda
1- Heyeti Vekile 29 Nisan 1341 tarihli itim asnda
eyh emseddin ile baz resasnn affolunm ak arty
la Silvan'daki kum andanm za dehalet tekliflerini m
talaa ve tetkik ve erkanharbiyeyi um um iyenin tali
mat esasiyesini tasvip eylem itir. ttihaz olunan ka
rar aynen ikinci m addededir.
2- eyh emseddin ve emsali resay usatn stiklal
M ahkem esinde m uhakem elerinden sarfnazr etm ek
mmkn deildir. Esasen resay usatn bu m racaat
larnda dahi hsn niyetten eser yoktur. M erkum lar
btn isyan m ntkasnda en ziyade olarak devlete za
rar verm eye altktan sonra K rk birin ci Frka ku
mandanm zn drt gn zarfnda btn masubat ia
de etmek suretinde verdii cevabi emre dahi riayet etm iyerek bilakis hareketi askeriyem izi yedi gn tehir
etm iler ve hkm et ile dorudan doruya tem asta
bulunmak lazmgelin kylleri kurtaracak bir vaziyet
taknm lardr ve phe yoktur ki kendilerini maddaten ve manen takviyeye alm lardr. Hkmet re124

say usattan dehalet etm ek fikrinde olanlar bilakaydart teslimi nefse davet eder stiklal Mahkemesinde
m uhakem eleri tabiidir.
Harekat askeriyeye bilateahhur yeniden balana
rak isyanda tem errd edeceklerin kam ilen, kat'iyyen
ve seiran kahr ve tenkil edilm eleri matluptur. H are
kat tedibiyenin bilhassa en byk sr'atle hitama er
dirilmesi devletin dahili ve harici menafii aliyesinin
icabat m brem esindendir.
3-bu kararnam e mdafai Milliye. Dahiliye vekalet
ve Erkan H arbiyeyi Um um iye Riyaseti Celilerine ve
ark stiklal M ahkemesi Riyaset ve M ddeium um ilii
ne tebli olunm utur.
29.4.1341
Bavekil smet

Belge no: 14

ANKARA'DA MDAFA MLLYE VEKL

RECEP BEYEFEND YE
NO: 21
Bugn Ali Saip B ey kardeim iz Ankara Mahkemesi'nin kanunu cezann h er m addesiyle hkm ler v er
mekte olduunu, bizim neden stikll Muhakimi kanu
nuyla m ukayyet bulu nduum uzu M azhar M fit ve
Mfit B eyler huzurunda bendenizden sordu. M eseleyi
izah ettim ve m ahkem em izin kanun haricine km a
dan milli ve vatani gayenin tahsiline m uktedir olaca125

rn ve nitekim bu ana kadar h i byle bir ihtya ve

zaruretle karlam adm z ilave ettim. "Biz btn
kanunu ceza ve askeri ceza kanununun herhangi bir
m addesiyle hkm verirsek itiraz ederm isiniz? dedi.
Tabii makam iddiann salahiyeti itiraziyesini istimal
etmek mmkn olduunu syledim . "yle ise ben by
le alm am istifa ederim ve R eis B ey yaznz ben
m ddeium um i ile ihtilaf efkar sebebiyle istifa ed ece
im" gibi szler de syledi. K endini tatmin ve iknaa
altm . Bilm em ki m uvaffak oldum mu. M fit Bey
(Krehir'de) "Saip Bey'e itirak ederim " buyurdular.
Ve ilave ettiler: "Biz idari kararlar da verebilm eliyiz.
Mtalaasn m tereken sarfettiler.
R ecep beyefendi bu bittabi ne caizd ir ve ne de m
fittir. Filhakika dairei kazam zdaki btn ilerin m
him lerini bile m uhakem e etm ee vaktim izin kifayet
etm iyecei bir zam anda bu kabil ahsi arzu ve mla
hazalarda ne fayda vard r anlayam yorum . Biz Var
to'da, Bitlis'te, Elaziz'de, Van'daki mthi hain ve ca
nileri brakalm da ay hapis, be ay hapis gibi iler
le mi uraalm?!!.
stiklal M ahkem esi , ahkam kanuniyeye gre an
cak, b ervech i ati m evadd r yet eder. Bu m evaddin
haricin d eki iler selahiyet ve vazifem izin haricinde
kalr.
bu hususi ve ahsi m aruzat ve m talatm n b
yk mnci Gazi Paa H azretleriyle smet Paa Hazret
lerine hususi olarak azryla hepim ize arasra iradatta bulunm anz, m thi ve m zm in vatan tehlikesi
karsnda byk b ir hissi ali vatanperi ile gzleriniz
den perek ok istirham ederim kardeim.
4 .5.1341
ark stiklal Mahkemesi
Mddeiumumisi
Ahmed Sreyya
126

Belge no: 15

is t ik l a l

MAHKEMES MDDEUMUMS

SREYYA BEYEFEND YE
M staceldir.
Kalemi Mahsus (790) No.ldr.
1-M evcut suitefehhm den fevkalade m teassirim .
Bu teessrn hududunu bytm em ek iin bahis buyu
rulan ihtilaf R eisicum hur hazretleriyle Bavekil Haz
retlerin e arzetm edim . M eselenin ibu i'arm la tama
men halledilm i olacana kani olduum iin bu tariki
hareketi m nasif grdm.
2-M ahiyeti mesele udur:
stiklal M ahkem eleri buyurduunuz gibi kanunu
m ahsusla ken dilerin e m evdu selahiyetin hududu da
h ilinde bulunan ceraim i ryet ederler. Ancak, bu defaki stiklal M ahkemeleri malumu alileri olduu zere
m ezkur k anunda m uhayyer ceraim den baka dier
cr m lerle dahi itigal etm ek selahiyetini tamamen
haizdirler. nk takrir-i skn kanununda ayrca
b ir takm e f al ve ceraim den bahsedilm ekte ve hk
metin m ezkur ceraim erbabn stiklal M ahkem elerine
verebilecei zikrolunm aktadr. Mtealisi alileri veh i
le vazifeniz yalnz stiklal Mehakimi kanunundaki ceraim e m aksur olsa hkmetin mezkur kanunun mulu h aricin d eki eyleri m ^ k e m e y e tevdi edem em esi la
zm gelirdi. H albuki Takriri Skn Kanunu bunu m a
kusu bi vaziyet ihdas eylem itir. Nitekim Ankara Mah
kem esi de bu ekilde almaktadr.
3-Bu esasa nazaran rfeka arasnda h ib ir ih tilaf
yoktur. Saip ve M fit B eyler ve dier r fek a ile bir
127

esas dairesinde grerek ihtilafn tam teminini yok

tan yere ehem m iyetsiz bir suitefehhm yznden b
tn m em lekette aksi tesiri m ahede ed ebilecek bir
manzarai iftirak ihdas edilm em esini buradan hareke
tinizden evvel de grtm z vehile nikat esasiyede aranzda kat'i vahdeti m uhafaza etmenin ehem
m iyeti m em leket m eselesi olduunun daima derpi
edilm esini pek ziyade rica ederim.
4Gzide arkadalarm zn muvakkat ihtilafndan
h ibir eser kalm ad hakknda sebkedecek mstacel
i'arnzla ancak m sterih olabileceim . Btn rfeka
ile beraber sizin de gzlerinizden perim.
Mdafai Milliye Vekili
RECEP

Belge no: 16

MDAFA MLLYE VEKL

RECEP BEYEFEND YE
Zata Mahsusdur.
No: 30 ifre
D iyarbakr 7/5/1341
C:(790) No.h ifreye
M tekaddem ifrem e m erbut cetvelle takriri skun
kanunu da m usarrahtr. Bu kabil dakaik-i m elekiyenin nazarmdan kam yacana emin olduunuzu zan
nederim . M esele bunlarn dahi h aricindeki hususta
m teferri idi. Mamafh benden otuzbe yanda
128

bir gen azim ve iman ve seksen yanda bir ihtiyar

sknet ve dr endiesi ile hareketi intizar buyuru
nuz.
Esasen zat m aslahat m teessir e d ecek m esele
yoktur. 'arm srf ahsi ve kardee bir hasbihldi.
M sterih olunuz ok temiz kalbli mert kardeim.
ark stiklal Mahkemesi
M ddeiumumisi
Ahmed Sreyya

STJtLAL MAHKEMES MDDEUMUMS

SREYYA BEYEFEND YE
"Zat alileriyle mahkeme azay kiram arasnda baz
suitefehhm ler hadis olduuna R ecep Beyefendi vesa
yetiyle tesadfen m uttali oldum. D iyarbakr stiklal
M ahkem esi'nin hem ahenk mesaisi bir vatan ve devlet
m eselesi olduundan btn arkadalarm zn daima
ve samimen im tiza iin sarf mahasal etm elerine inti
zar olunur.
Hale ve bahusus istikbale ait etin bir m eselei milliyeyi halletm ek zere ve haklarnda bir itim at ve inti
hap olunan arkadalarm zn gayret ve m uvaffakiyet
lerini ne kadar alaka ile takip ettiim izi takdir buyu
racaklarna eminim"
Bilvesile gzlerinizden perim efendim.
9.5.1341
Bavekil smet
129

Bavekil smet Paa Hazretleri'ne

Zata Mahsustur No: 34
C.9/5/1341 ifreye
rat ve tevecchnze ansamim teekkr ederim.
R ecep B eyefendi'ye cevaben yazdm ikinci ifrenin
de mtalaasn istirham ediyorum.
Btn bir vatan ve millet m eselesi olarak telakki
ettiim Krt isyan ve ihtilali karsnda ahsiyetimin
en gayri kabili terk hukuk ve hususiyetlerini de yok
farzederek altm ve bu tevazuu mutlak iinde a
lmaya vicdanen borlu olduumu arz ederim.
Hrmetle ellerinizi ve gzlerinizi perim Paam,
Karesi
Ahmed Sreyya

Belge no: 17
ark stiklal Mahkemesi
M ddeiumumiliine
nc Ordu Mft.lii
Mehakim ubesi
Adet: 374
D iyarbekir 10/5/41
I-Harekat- isyaniyenin tertip ve idaresinden amil
olmakla maznunu aleyhim eyh Said ve dier meayih
ve resa ile bunlar m eyannda derdest veya fileleri
itibariyle m areketleri grlerek sevkedilen ve el'an
D iyarbek ir'd e tevk ifh an ei rfid e m evk u f bulunan
otuzdokuz ahsa ait evrak tahkikiye ve vesaik mer130

but cetvelde gsterildii zere dokuz kt'a mazrut ha

linde ve herbirnin m evcudiyetini irad eden melfufat
puslalaryla birlikte takdim klnm tr.
2-Bu otuzdokuz ahstan yirm ibiri hakknda (Var
to) istintat dairesince sdar olunan gayri m uvakkat
tevk if m zekkereleri m evcut olu p evrak tahkikiye
m eyanndadr.
Mtebaki ondokuzu hakknda tevk if m zekkereleri
m evcut deildir efendim".
nc Ordu Mfettii
Ferik
imza

Belge no: 18
eyh erif Efendi'ye
"Selam ve dualar eylerim . F iek lerin noksan ve
yokluundan cepheyi (Belkini) dana aldm. Bu taraf
ta askeri rum ziyadedir. E er helakim izi m ucip bir
mani yok ise (K aracl) den geri ekilesin iz. Ve bir
m iktar kafi kuvveti bize gnderesiniz. Ve eyh Hse
yin ile beraber gzelce (Munbasut) olarak yazasnz.
Dersim ne haldedir. Lehim ize veya aleyhim izedir?
Bugn bizim hayatm z dn. K im senin hayat ve
m aln dnme. Biz m ahvolduktan sonra gayrn ha
yat ve mal bize ne fayda verir. Nefis gayrin zerine
mukaddemdir.
Cmle harp arkadalarm za selam ve dualar eyle
rim.
7 ram azan 1341
Hadiml M cahidin
Muhammed Sait
El Nakibendi
131

Belge no: 19
19 Mart 1341
Readetl Efendim (eyh Abdullah'a)
Tarihten on iki gece evvel D iyarbekir'i ihat ve ge
cenin saat sekizinde hcum ettik. H cum saatinin
yanl anlalm as ve ehrin de fevkelm em l fazlaca
tahkim edilm i bulunm as ve biraz da askerim izin ta
mahkarl yznden fetih m esser olamad.
Ferdas gn zaruri olarak sekiz saat geri ek il
dik. Kuvveti toplayp gn nce tekrar ehir zerine
geldim . taraf ihata edilm ise de (M ardin) kaps
henz aktr. Ve ehir harile m uhabere ve muvassalasn oradan temin etm ektedir, evvelki gn Kad k
ynde biraderim eyh Abdrrahim koliyle ve Ukuyu
kariyesinde de dier bir kolum uzla leden sonra d
man harbe balad. Bir ehit ve iki mecruhum uz oldu.
Dmandan altm ksur esir aldk. On telefat var
dr. iki top ve m itralyzn tahrip ettik.
Siverek eraf ve ayanndan bir cem iyet Karabahe'de mlakat ve ittifaka beni davet ettiler. Niyetlerin
de ne derecede sadk olduklar henz malum deildir.
Bugn yzkiilik bir kuvvetle oraya gideceim .
naallah V artoyu igal ettiinizi iittim doru mu
dur? Erzurum veya Mu zerine yrm ek takdirinize
tabidir.M aiyetinizdeki meayh, reisler aa ve beyler
ve aair efradnn cm lesine selam ve dualar eder du
alarnz niyaz eylerim.
unu m uhakkak bilin iz ki; rehavet m uzrdr. Ma
dem ki bu ie teebbs etm iizdir Allah etmeye muvaf
fakiyet hasl olm azsa H alidi'lerin kkn kesecekler
dir. Ben yaptm , yapm adm gibi m dafaalar mesmu
olamaz. Binaenaleyh, dmana vakit kazandrmakszn faaliyet ve gayret gsterm ek vaciptir.
132

Sizden ok m uvaffakiyetler umut ederim.

Ey Nur-u Aynm;
Harbin btn arl bu havali halkna m ykle
necek? M uham m ed mmeti burada, m ahn ibzal, ka
nn isr ederken bir ksm ounun ubuunu yakp
k eyf atm as caiz m idir?
htillin dairesi gen iled ik e hkm etin kuvveti
para p ara olu r ve zayflar. Bu sebeple de m cahit
lerden kaviler m uvaffak olur, zayflar da kavileir.
Hns'n igalinden sonra Alirza'nn Beyazd cih et
lerine gitm esi im dilik m uvafk olm asa gerektir. Ora
larn vaziyet ve ahvali tamamen malum deilse de fkrim e gre A lin za MescitU Boaz'ndan Kornuz Cephesi'ne kadar m him m evkilerde m dafaa hatlar tesis
etsin. Erzurum 'dan geleb ilecek dman kuvvetlerine
kar dursun. Siz de btn kuvvetlerinizle Mu zeripe ve oradan Bitlis'e yrynz. Fakat; daima ihtiyat
ve basiretle hareket ediniz.
eyh Sait el Nakibendi

133

6.

Blm

FOTORAFLAR


*r--i^ r-^ ^ *\iU\

\^\

C ^ ii^ U L > '

'

rjf

l)^ > CAJ- J <V^^ '

]>\>/ ^ c A ' ^

y-^^

-.V^
,

cH
UV' *.->

A '^ \ ^ - Js: ^- Ucr^-

O v i^ u j^ '